BIBLIOTEKA
POSEBNA IZDANJA
GOJKO VUKČEVIĆ
Gojko Vukčević O PORIJEKLU ILIRA
O PORIJEKLU ILIRA Recenzenti: Akademik DRAGOSLAV SREJOVIĆ, arheolog (Beograd) Akademik BORIVOJE ČOVIĆ, arheolog (Sarajevo) Prof. dr RELJA NOVAKOVIć, istoričar (Beograd)
MULTIDISCIPLINARNA ISTRAŽIVANJA PORIJEKLA STANOVNIŠTVA ZAPADNOG BALKANA IZ PRAISTORIJSKOG DOBA
Izdavač UNIREKS Nikšić Za izdavača JANKO BRAJKOVIC, direktor Tehnički urednik DUŠKO MILOJEVIĆ Tiraž 1000 primjeraka
YU ISBN 86-427-0303-2
Štampa DP Štamparija »Trebinje« Trebinje
PODGORICA
1992.
SVOJIM
RODITELJIMA:
Milošu (1893—1975) i Rumici, rod. Radović (1902—1968)
PREDGOVOR
Ova knjiga obuhvata multidisciplinarna i komparativna istraživanja o porijeklu i nastanku Ilira. Multidisciplinarnim istraživanjima smo prišli zato, što nam sama arheologija praistorijskog perioda nije mogla dati zadovoljavajući odgovor. A komparativni metod je proizašao iz samog povoda za ova istraživanja. Naime, uočavajući neke antropološke i Ingvističke sličnosti, između zapadnog Kavkaza i sjeverne Albanije, potreba za hronološki usaglašenom komparacijom nametnula se sama od sebe. Korišćeni su rezultati mnogobrojnih naučnika iz raznih naučnih oblasti, koji su se bavili Ilirima i kavkaskim narodima. Za ova istraživanja je od posebne važnosti bilo više studijskih boravaka (4) na Kavkazu sa istraživačkim programom. On se sastojao od upoznavanja sa pokretnim arheološkim materijalom izloženim u državnim muzejima u Tbilisiju, Jerevanu i Bakuu, i posjete arheološkim, istorijskim, antropološkim, lingvističkim, etnološkim i dr. državnim institutima. Zatim korišćenje stručne literature u Biblioteci akademije nauka Gruzije u Tbilisiju, putovanje po zemlji u cilju sticanju subjektivnih utisaka i zapažanja iz oblasti lingvistike, toponimije, hidronimije, onomastike i si. Ta su nam istraživanja mnogo pomogla da shvatimo ono što se iz knjiga ne može naučiti, te je time naše opšte shvatanja o Kavkazu prošireno. Ovaj rad pokreće preispitivanje postojeće teorije o etnogenezi Ilira i njihove praistorije. No, autor je svjesan da teorija koju nudi ima još dosta nedostaka, te u tom pravcu očekuje kritičke primjedbe i raščišćavanje nekih nejasnoća. Jer u ostalom, nijesu iscrpeljeni ni svi antički izvori na ovu temu. A čitava jedna naučna oblast o praistoriji Kavkaza, koja se njeguje na tri akademije nauka i velikom broju instituta na Kavkazu, samo je djelimično iskorišćena. Svjesni smo da bi ovako obimna i kompleksna istraživanja po pravilu trebalo da obavljaju naučni timovi. Mi smo dali koliko smo mogli, a nadamo se da će se naći neko da nastavi ovaj rad na pripremljenim osnovama. Trudili smo se da izbjegavamo političke note prisutne u ilirologiji. Problemi albanologije nijesu bili u našem programu, ali smo se na njih osvrćali tamo gdje su izašli na površinu. Imam zadovoljstvo i obavezu što mogu da zahvalim mnogim ljudima koji su mi bili od pomoći tokom dugotrajnog rada, uputili na literaturu, pružili informacije, ili konstruktivnu kritiku. Spisak je podugačak, ali da pomenemo bar neke od njih: Rižanišvili Ušangi književnik iz Tbilisija, Gurgenidze Tamaz direktor Biblioteke AN Gruzije, Volkov Nikitin Sergej direktor Informat. centra AN SSSR u Moskvi; arheolozima: akademiku Milutinu Garašaninu, sada već pokojnom aka-
demiku Alojzu Bencu, Tamazu Kiguradze direktoru Drž. muzeja Gruzije u Tbilisiju, Oliveri Žižić, Milanu Praviloviću, Dr. Čedomiru Markoviću, Jovanu Martinoviću; istoričarima: Dr. Radoju Pajoviću akademiku Dr. Dimu Vujoviću, Dr. Miomiru Dašiću; Dr. Vojislavu Novosel i prof. Dr. Dragosla. Marinković, genetičarima. Svešteniku iz Tuzi Dr. Mal j a j Vinku. Filolozima, Mr. Camaj Marku i Dr. Aleksandru Lomo kao i psihijatrima Dr Baković Todoru i Dr. Tomislavu Tomiću i na kraju Dr. Borivoju Vukčeviću (mom sinu). Svima dugujem zahvalnost za doprins ovom radu, ali za sve zablude i greške odgovornost je moja. Posebnu zahvalnost dugujem stručnim recenzentima, akademiku Dragoslavu Srejoviću (Beograd), prof. Dr Relji Novakoviću (Beograd) i akademiku Borivoju Čoviću (Sarajevo), na njihovim korisnim i iscrpnim primjedbama. Profesoru R. Novakoviću sam posebno obavezan za podršku koju mi je ukazivao tokom rada. Ovaj rad nema pretenzije da kaže posljednju riječ o problemima porijekla i etnogeneze Ilira, već da bude skromni doprinos ovom veoma složenom pitanju. Koliko smo u tome uspjeli pokazaće naučna kritika Postavljali smo smjele hipoteze, jer smo u principu za to, da više vrijedi izložiti se mogućnosti greške, nego osuditi sebe zbog pretjerane opreznosti na sterilnost. Išlo nam je na ruku to što smo oslobođeni profesionalne doktrine, ali smo zato bili svjesni da možemo biti izloženi nepoštednoj kritici ili čak ignorisanju. I pored toga usuđujemo se da naš sedmogodišnji trud predamo na uvid javnosti. U Podgorici, jula 1991. god.
G.V.
UVOD
Ideja i podsticaj za ovaj rad je sasvim slučajni događaj. Boraveći na zapadnom Kavkazu u antičkoj Kolhidi srio sam Gruzina, čovjeka koji je u svemu ličio na mog školskog druga iz gimnazijskih dana, koji je bio Malisor (Arbanas) iz jednog prigraničnog sela kod Podgorice. Sličnost je bila nevjerovatna, kao da se radilo o jednojajčanim blizancima. Ona se nije odnosila samo na fizički izgled, već i na mentalni kompleks. Jer Gruzin je podsjećao na njega i stasom i likom i manirom i takoreći svakim detaljem. Bio sam zbunjen i opsjednut ovim događajem, jer mi je bilo nejasno o čemu se radi. Pokušavao sam da odgonetnem što ovo treba da znači. Da li se radilo o ponovljenom genotipu, kao slučajnoj igri gena, ili o nekoj etničkoj vezi, odnosno zajedničkim precima, ovog Gruzina i mog školskog druga. Prva hipoteza o slučajnoj pojavi dva identična genotipa, morala je biti odbačena kao nevjerovatna i nerealna. Naime, sve informacije od kojih zavisi nastanak i opstanak svake ljudske jedinke, upisane su na dugačkoj spiralnoj traci DNK, koja se nalazi u jedru svake ćelije. Taj džinovski molekul DNK sastoji se od 3 milijarde »slova« (nukleotida). Raspored tih »slova« formira genotipski kod, a nauka još nije otkrila kako su poredani i kako djeluju ti geni. Pošto je broj nukleotida koji formiraju gene ogroman ali ograničen, jasno je da se računski može dobiti broj kombinacija potreban da se dođe do dva istovjetna genotipa. Ova se operacija izvodi zakonom velikih brojeva (zakon vjerovatnoće). Mi već unaprijed znamo da bi broj dobijen ovim putem bio ogroman, astronomski, te bi uveliko prevazilazio broj svih generacija od nastanka Homo sapiens do danas. To znači da se ta hipoteza može lako odbaciti kao nerealna. Druga hipoteza — da moj školski drug i ovaj Gruzin imaju zajedničke pretke, izgledala je mnogo realnija. Iz iskustva znamo da priroda zna da se poigra, da poslije puno generacija donese na svijet lik nekog zaboravljenog pretka. Upravo, ona se ponaša kao ponornica, iznenada se pojavi na neočekivanom mjestu. Meni se često dešavalo da u našim dinarskim krajevima sretnem čovjeka čiste mongolske rase, što sam tumačio kao pojavu, ponavljanja poslije mnogo generacija, genotipa onih Avara (Obara) koji su prije 1400 godina izvršili invaziju Balkana zajedno sa Slovenima. No, tu je već vidljiva neka realna veza i istorijski dokazana pretpostavka. Narednih dana sam srio još dva-tri čovjeka i jednu ženu koji su podsjećali na tipove koje sam poznavao iz Malesije. Kad sam zatim još pogledao i geografsku kartu Gruzije, zapazio sam da su i
neki toponimi i hidronimi slični nekima u Skadarskoj Malesiji. Pa i neka gruzijska imena zvučale su mi nekako poznato, upravo slično nekim imenima katolika u Malesiji. Sada sam već bio ubijeđen da me zapažanja ne varaju i da sam »otkrio« neku etničku vezu između Kavkaza i sjeverno-albanskih plemena. Vezu, koju još nijesam mogao da smjestim u neke vremenske okvire. Sada se logično nametalo pitanje, da li o tim seobama nešto zna istorijska, arheološka ili neka druga nauka? Ako ne znaju, onda ovo »otkriće« treba naučno dokazati. I to je sada bio izazov kojem nijesam mogao odoljeti i koji me pokrenuo na ova istraživanja. Trebalo je sada organizovane prići radu. Vidjeti što bi se moglo naći u literaturi i da li se ko ovim problemom ranije bavio i tome slično. Zatim, ustanoviti da li je dolazilo do migracije stanovništva između Balkana i Kavkaza, u kom pravcu i u kom vremenu? Upravo, glavni je problem sada bio u kom vremenu tražiti te migracije i koliko se smije ići u prošlost a da bi se mogućnost prenošenja nasljeđa zadržala? Moralo se uzeti u obzir, da je mogla postojati i neka reducirana distribucija gena kod minulih generacija, u obje populacije i one na Kavkazu i ove na Prokletijama. Što je izgledalo i realno, obzirom na zatvorenost i konzervatvnost kako malisorskih plemena na Prokletijama, tako i onih u kavkaskim planinama. Bibliografska istraživanja literature koja bi se bavila ovim problemom na savremeni način u Institutu informatike društvenih nauka Akademije nauka SSSR u Moskvi, Državnoj biblioteci »Lenjin« u Moskvi, Biblioteci Akademije nauka Gruzije u Tbilisiju, Narodnoj i Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu, nijesu dale zadovoljavajuće rezultate, ali su ukazala na dvije stvari, da se treba usmjeriti na istraživanje migracija u pravcu Kavkaz—Balkan i da vladajuću teoriju o etnogenezi Ilira, po kojoj su oni Indoevropljani, došli na zapadni Balkan krajem eneolita i bili glavni supstrat Ilira, treba primiti sa rezervom. Cirkulacija stanovništva između Prednje Azije i Balkana preko moreuza bila je živa od najstarijih vremena. Arheologija je ustanovila dolazak etno-kulturnih grupa na Balkan iz Male Azije još od neolita (dolazak ratara). Ta se kretanja nastavljaju sve do dolaska Turaka krajem srednjeg vijeka. A da su postojale neke etničke veze između Kavkaza i Balkana sačuvano je i u antičkom mitu »Argonauti«, posebno u epu Apolonija Rodskog. Prilikom Kserksovog napada na Heladu (4804e g.st.e.), po Herodotu (VII, 79), u njegovoj je vojsci bilo jedinica sastavljenih od kolhidskih plemena. I u vojsci srpskog kralja Uroša II (1296—1321. god.) bilo je po Šufflay-u najamnika, hrišćanskih Oseta (Jassa) sa Kavkaza.1 Njihovi tragovi se pominju i u venecijanskom katastru Skadra iz 1416. god. kao »Vila Oseta« i »Cavo Piero Oseti«. Prilikom turskih osvajanja vizantijskih posjeda u Aziji, Vizantija je imala običaj da mnogim hrišćanima dozvoljava ili organizuje preseljenje na svom balkanskom teritoriju, (slučaj sa plemenom Mirdati). Isto tako je i u sastavu turske vojske, prilikom invazije Balkana, bilo Kavkazaca koji su tu i ostali ili im se kasnije doselile porodice. 10
U Italiji je još od Renesanse do najnovijih vremena bilo prisutno interesovanje o porijeklu Albanaca. Tako je Papa Pio II Piccolomi (Enea Silvio) XV v. koji se bavio naukom, u svom djelu »Discriptio Europae orientalis« iznio mišljenje da su Albanci sa Kavkaza.2 I G. A. Magini, tumačeći Ptolomejevu geografiju dolazi do zaključka da su Albanci sa Kavkaza.3 Slično je mišljenje i italoalbanac Angelo Masci, iznio u svom djelu »Discorso sull' origine, costumi e stato atuale dela nazione albanesa«.4 Najvjerovatnije da su ova mišljenja zasnovana u Renesansi kada je došlo do proučavanja antičkih pisaca, pa su dedukcijom došli do zaključka da ime Albanije potiče od kavkaske Albanije, opisane od Strabona i unijete u Ptolomejevu kartu. No, ko zna možda su imali i nekih drugih izvora za koje mi ne znamo. No, da su u praistoriji postojale i neke duhovne veze Kavkaza i Balkana skreće pažnju i etnolog Špiro Kulišić i to na sličnost staroslovenske religije sa običajima nekih kavkaskih naroda.5 Kulišić, takođe ukazuje i na strukturu crnogorsko-hercegovačke rodovske organizacije, a koja pobliže odgovara strukturi albanskog rodovskog društva, koje je po njemu izvornije i arhaičnije, a u kojem ima i predpatrijanalnih elemenata koje on vidi kao ostatke predindoevropske tradicije.6 Kulišić se međutim ne bavi istraživanjem kako su ti elementi duhovne kulture Kavkaza dospjeli na zapadni Balkan. A za albansku arhaičnost vidi porijeklo u predindoevropskom periodu. Kao što je poznato, transfer duhovne kulture nije vezan samo za etničke migracije, već se kultura može prenositi i posrednim putem. Te se na osnovu Kulišićevih stavova ne može zaključiti da je bilo nekih migracija između ta dva prostora, na čemu on i ne insistira. U istorijske, arheološke i dr. izvore kojima želimo da rasvijetlimo etničke i kulturne veze između Kavkaza i zapadnog Balkana ne možemo izbjeći a da ne uvrstimo i rad Nika Županića o kavkaskom porijeklu Srba, iz 1924. god.7 Ovaj je rad, namjerno ili slučajno bio dugo zaboravljen. Sada ga je aktuelizovao prof. Relja Novaković. Pominjemo ga zbog njegovog značaja za našu temu, jer bi mogao postati prepreka o koju bi se mogli stalno saplitati. Ovaj je rad interesantan i što ima dodirnih tačaka sa radovima Š. Kulišića, koje smo već pomenuli. No, na ovu temu se moramo još vratiti. Što se tiče slabog poznavanja praistorije zapadnog Balkana, to je rezultat nedovoljne arheološke istraženosti i što je za taj prostor bilo malo interesovanja. No, istraživanja su ipak pokazala da je u periodu srednje i mlađe bronze taj prostor bio aktivno uključen u egejski kulturni krug. Naročito se to odnosi na južni Jadran. O tome su ostali tragovi u antičkim mitovima, koji su do sada neopravdano ignorisani. Ubijeđeni smo da će ovakva gledanja biti i arheološki potvrđena kroz naredna istraživanja. Kod ovih pristupnih istraživanja moramo se osvrnuti i na srednjevjekovne pisane izvore sa kavkaskog prostora. U srednjem je vijeka bio običaj kod hrišćanskih pisaca da sve istorije počinju ili vežu na biblijsku legendu o Noju i njegovim sinovima. To radi i Movses Kalan8 katuaci u svojoj knjizi »Istorija zemlje Aluank«. On mnogobrojne nali
rode i plemena, uglavnom sa prostora tadašnjeg vizantijskog carstva, prikazuje kao potomke Jafetovih sinova. Kalankatuaci zna za daleke Ilire na krajnjem zapadu vizantijskog carstva, za koje kaže da su potomci Jafetovog sina Mašeha (u Bibliji Meseh). Naravno da je ovaj podatak sam po sebi istorijski mit, ali mi smatramo da ga ne treba ignorisati, jer ne isključujemo mogućnost da je do Kalankatuacija došlo neko predanje ili pisani trag da su upravo Iliri istonog porijekla. Simptomatično je i to, da u vrijeme kada je pisano ovo djelo (VIII — X v.), Ilirija se više nije zvala Ilirijom. Ako je prihvatljiva teorija po kojoj su u mitu o Gilgamešu i religioznom mitu Bibliji (Knjiga postanja) imena Jafetovih sinova izvedena, upravo od imena tadašnjih naroda ili plemena, onda se i za Mešeha bi moglo reći da je pretpostavljen kao rodonačelnik zapadno-kavkaskog plemena Mesha (Mosineka). Pa bi po toj logici i Iliri bili sa zapadnog Kavkaza, potomci Mesha. Ovaj kratak pregled izvora i radova koji ukazuju na postojanje etničkih veza između zapadnog Balkana i Kavkaza u minulim vremenima, omogućava nam da postavimo hipotezu, no, ona se time naravno ne dokazuje. Dokazivanje ove hipoteze složen i težak istraživački zadatak. Mora se poći od početka, proučiti porijeklo stanovništva zapadnog Balkana, što je u nauci još neistraženo. Isto tako i stanovništvo Prednje Azije i Kavkaza. Proučiti antičku mitologiju u svijetlu grčkih logografa, jer se u njima kriju tragovi nekih etničkih i duhovnih veza balkanskog i kavkaskog prostora u praistoriji. Arheologija je nezaobilazna i presudna za dokazivanje problema ovakve vrste. Mada ona sama nije dovoljna, jer se granice kultura ne mogu izjednačiti sa granicama etničkih grupa. U Gruziji je septembra 1989. godine održan međunarodni simpozijum iz vremena antike i praistorije o vezama između Mediterana i Kavkaza. Nažalost materijali sa tog simpozijuma još nisu publikovani. Oblast arheologije koja se bavi migracijama, naročito indoevropskim i tzv. »egejskim« od posebnog je značaja za našu temu. Egejske seobe još nisu dovoljno izučene. Posebno učešće balkanskih plemena u tim seobama i identifikacije plemena ili etno-grupa koje su došle sa strane i tu se zadržale. Iz svere duhovne kulture trebaće proučiti i komparirati kultove, mitove, predan ja i socio-etnološke elemente sa oba prostora. Zatim, treba pokušati doći do saznanja iz paleoantropoloških i antropoloških istraživanja i naravno izvršiti komparaciju rezultata, što bi trebalo da bude od velike koristi za dokazivanje postavljene hipoteze. Lingvistika je možda najznačajnije, ali nažalost najslabije istraženo polje nauke koje tangira ovo pitanje. Mi ništa ne znamo o ilirskom jeziku ili jezicima, da bi smo mogli utvrditi njihovu srodnost sa alarodijskim, odnosno iberokavkaskim jezicima. Za ovu temu je od posebne važnosti prići proučavanju ilirologije bez kompleksa. Danas je u toj nauci dosta prisutna politička nota, pa imamo shvatanja koja se kreću od romantičarskih predstava do zanemarivanja uloge Iliri u antici. Ovakve pojave su moguće zbog nejasnoća u toj nauci, odnosno nedostatku kvalitetnih informacija.
12
Sa praistorijom kavkaskih plemena i naroda imamo nešto više sreće, ona je bolje proučena zahvaljujući većem stepenu arheološke istraženosti i asirskim pisanim izvorima (klinopisi), kao i grčkim piscima koji su ostavili pisane vijesti o Kavkazu iz doba antike. Početak naših istraživanja je bio ograničen na traženje etničkih veza sjeverne Albanije i Kolhide. Ali se kasnije, tokom rada pokazalo da se ne radi samo o tom prostoru, već da treba zahvatiti širi kavkaski region, a na zapadnom Balkanu prostor između Epira i r. Neretve. Koji u stvari i predstavlja ilirsku teritoriju u vrijeme maksimalnog prostiranja njihove države. Na tzv. »ilirskom prostoru« osjeća se nedostatak većeg stepena arheološke istraženosti, naročito iz vremena bronze. U zvaničnoj nauci Iliri se danas tretiraju kao jedno »ostrvo«, bez korijena i bez jasnih veza sa nekom drugom kulturom. Mislimo da su mnogobrojne veze uspostavljene sa Kavkazom, pa će se morati mijenjati dosadašnja shvatanja. Naravno, to neće ići lako i bez otpora. Savremena ilirologija se može predstaviti sa jednom monohromatskom freskom, gdje se gubitkom jednog dijela te freske gubi i kontura lika. Mi smo pokušali dati jedan polihromatski mozaik gdje se ispadanjem kamenčića jedne boje ne gubi kontura lika. Na narednim strnicama smo pokušali da dokažemo dolazak kavkaskih plemena na zapadni Balkan i nastavljanje kavkaske kulture na ovim prostorima, posebno duhovne. NAPOMENE: 1 M. Šuflay, Srbi i Albanci, Bgd. 1925, 76. Pio II Piccolomini (Enea Silvio), Discriptio Europae Orientalis XV, Roma. 3 G. A. Magini, Moderne tavole di geografia aggiunte a Tolomeo cap. sul Eppiro. XVI Roma. 4 Angelo Masci, Discorso sull' origine, costumi e stato attuale della nazione albanese, Napoli 1807. s Kulišić Špiro, Godišnjak, XII — CBI — knj. 10, Sarajevo, 1974, 52/3. 6 Kulišić Špiro, Godišnjak, XIII — CBI, Sarajevo, 1976, 374. 7 Niko Županić, Srbi Plinija i Ptolomea, Bgd. 1924. 8 Movses Kalankatuaci, Istoria strani Aluank, Erevan, 1984, 23. 2
13
I. PRASTANOVNICI ZAPADNOG BALKANA
Naši napori će biti usmjereni u pravcu pokušaja da nešto više saznamo, o raznim ljudskim grupama koje su naseljavale zapadni Balkan i na njemu egzistirale u dugim milenijumima praistorije. Pokušaćemo da saznamo i što arheologija može da nam kaže o tome, kada su došle, odakle su došle i kako su izgledale te skupine ljudi i kojem su etničkom ili rasnom stablu pripadale. 1. Paleolit (starije kameno doba)
O životu praljudi u periodu paleolita na zapadnom Balkanu do skora se nije ništa znalo. Otkrivanjem arheološkog nalazišta Crvena Stijena zapadno od Nikšića (1954—1964. god.) slika o životu praljudi na ovim prostorima se izmijenila. U pripećku Crvena Stijena otkriven je moćni kulturni sloj od preko 20 m debljine sa XXXI slojem koji potvrđuju kontinuitet i samostalnost čovjekovog bitisanja na ovim prostorima. On je bio na kulturnom stupnju koji prethodi srednjem paleolitu. Od tog vremena preko mlađeg paleolita, mezolita, do srednjeg neolita život je kontinuirano tekao više od 60 hiljada godina. »Veoma dugi kontinuitet slojeva srednjeg paleolita, kao i kontinuitet sedimenata mlađeg paleolita, posebna tipologija kamenog oružja ili neke druge osobine, govore da se ovdje mora računati s jednim samosvojnim razvojem. Ne može se tu primijeniti ni zapadno-evropska, ni alpska, ni neka opća mediteranska tipologija. Ovdje se mora poći od drugačijeg originalnog postupka« (Alojz Benac). Iskopavanja u Crvenoj Stijeni nijesu otkrila nikakve ostatke ljudskih kostiju. Zbog toga se i ne može govoriti o fizičkom izgledu paleolitskog čovjeka na ovom prostoru. Međutim, može se zaključiti da je duga evolucija na ovim prostorima razvila jedan posebni rasni tip na zapadu Balkana. Što znači da se na ovom prostoru izvršio proces evolucije od ranog primitivnog čovjeka andertalca (Homo primigenius), preko najstarijeg oblika savremenog čovjeka Homo sapiens fossilis, do savremenog čovjeka, Homo sapiens. Nalazi Crvene Stijene su pomogli da se odustane od ranijeg shvatanja da je tokom posljednjeg ledenog doba (virm), u Evropi izumro Homo sapiens fossilis. Interesantno bi bilo saznanje kakav je tip čovjeka dalo fizičko-biološko okruženje zapadnog Balkana. Čovjeka koji je izašao iz ledenog doba. No, bez dovoljno jasnih predstava o klimatskim, fizičkim i socijalnim uslovima u kojima se odvijala ta evolucija, ne možemo imati predstavu o antropološkom tipu kojem je pripadao taj čovjek. Tako će biti sve dok ne otkrijemo njegove fosilne ostatke. No, nije isključeno da je 15
nešto genetskog nasljeđa preživjelo i da se to manifestuje u sadašnjim generacijama na toni prostoru. Koje su to karakteristike, možda će nauka jednog dana otkriti. Možda metodom eliminacije, antropoloških elemenata karakterističnih za druge prostore i druge rase. Prema shvatanjima savremene paleontologije pojava Homo sapiensa pada negdje oko 40.000 godina nazad, dok početak razvoja govora oko 10.000 god. st.e. (Cro-Magnon). Ako su ove pretpostavke tačne, to znači da se u Crvenoj Stijeni odvijao proces formiranja Homo sapiensa adriaticusa ili dinaricusa, čije su nam karakteristike za sada nejasne. Po M. Garašaninu, starije faze paleolitskog čovjeka Crvene Stijene mogu se vezati u prvom redu sa nalazima pećine Seida u Tesaliji, 1 kao i sa pojavama u dolini rijeke Peneja takođe u Grčkoj. U mlađim fazama paleolita postoji uska veza sa pojavama u Sjevernoj Africi, tzv. kultura Capsien. Otuda se može tvrditi da počeci ljudske egzistencije na z. Balkanu stoje u vezi sa razvitkom starijeg kamenog doba u oblasti Mediterana. Još bi se moglo dodati s obzirom da je Afrika pradomovina čovjekove vrste, da je taj neolitski čovjek došao na Balkan preko Male Azije, prije nego preko Gibraltara. U toliko prije što moreuza između Azije i Evrope tada nije postojalo. Fosili krapinskog čovjeka, koji pripadaju ovom periodu (mousterien) geografski se ne uklapaju u prostor koji mi tretiramo, pa mislimo ni u istoj etničkoj (ako može tako da se kaže) grupi. Mlađi paleolit je karakterističan po pojavi pećinskog slikarstva naturalističkog izražavanja u z. Evropi i Africi. U Crvenoj Stijeni nema ove pojave. Ovo je period karakterističan i po tome što se u plastici pored figura životinja na širokom prostoru pojavljuju i figure žene od pečene gline, tzv. »aurignačke Venere« sa izraženom steatopigijom. Ova se pojava u nauci tumači kao magično-religijska predstava kulta plodnosti. No, ne treba isključiti ni pretpostavku da je to mogla biti naturalistička predstava žena, neke rase koja je imala genetsku aberaciju, prisutnu i kod nekih afričkih plemena (Bušmani i Hotentoti). To bi moglo ukazivati na afričko porijeklo tih evropskih grupa. Primjera radi, poznata »Venera iz Willendorfa« pored steatopigije ima i kovrdžavu kosu karakterističnu za negroide. A što je danas rijetka steatopigija u Evropi, razlog može biti što ova aberacija nije izdržala prirodnu selekciju na sjevernim prostorima. 2. Mezolit (srednje kameno doba)
Mezolit je razvojna faza praljudi koja se oslanja na poslednji, gornji sloj paleolitskih kultura. Ova faza na zapadnom Balkanu je najbolje poznata iz nalaza Crvene Stijene, zatim još nekih drugih nalazišta. Mezolitski sloj je izdvojen u jednom sloju obilježenom kao sloj IV. Debljina mu je 1,5 — 2,20 m, što govori o relativno dugotrajnom toku života, koji je mogao trajati od 35.000 — 10.000 godina st.e. Ni u ovoj fazi nijesu otkriveni nikakvi ostaci ljudskih kostiju. Pa se još ne može govoriti o fizičkoj i duhovnoj razvijenosti čovjeka na zapad-
16
nom Balkanu u ovoj fazi. Artifakti od kamena su tijesno povezani, po M. Garašanin, sa pojavama na području Sredzemlja i sjeverne Afrike, a donekle i srednje Azije. Pa ovakvo kulturno zajedništvo ukazuje na etničku vezu sa oblastima Bliskog istoka i sjeverne Afrike. Nalazima u Crvenoj Stijene pridružuju se i nalazi iz pećine Odmut u kanojnu r. Pive. Ostaci materijalne kulture IV sloja Crvene Stijene imaju uočljive sličnosti sa nižim slojevima nalazišta Odmut, pa se može zaključiti da su te slojeve formirali ljudi istog ili sličnog etničkog korijena i iste kulture. 3. Neolit (mlađe kameno doba)
Razvoj materijalne i duhovne kulture pojedinih ljudskih zajednica ovog doba, omogućava nam praćenje njihove lokacije na uža geografska područja. Zato je lakše pratiti porijeklo i evoluciju pojedinih kulturnih grupa neolita. U ovom periodu se na zapadnom Balkanu razlikuju dvije osnovne kulturne oblasti: I. Mediteranska, koja obuhvata primorje sa širim zaleđem, i II. Srednje-balkanska, vezana za unutrašnjost Balkana. U mediteranskom području razlikujemo više kulturnih grupa: — Stariji neolit karakterističan po impreso-keramici, — Srednji neolit, po tzv. Danilo grupi, i — Mlađi neolit, po tzv. grupi Lisičići-Hvar. Kod srednjo-balkanskih grupa razlikujemo: — Starčevačka grupa (po Starčevu kod Pančeva) i, — Vinčanska grupa, po nalazištu Vinca kod Beograda.2 Impreso kultura je vezana za Mesopotamiju i Bliski istok. Ova je kultura pratila početak zemljoradnje (ratarstvo). Pretpostavka je da su se plemena, nosioci ove kulture stalno kretala tražeći nove zemlje. Misli se da im je porijeklo sa Bliskog istoka. Ova se kultura može smjestiti u intervalu od 5.500 — 4.500 g. st.e. Obuhvata širi prostor Mediterana. Na našoj se obali nije razvila zemljoradnja već lov i ribolov. Izvjesne analize pokazuju da njoj pripada i treći sloj Crvene Stijene, a u slojevima pećine Odmut ova se kultura miješa sa starčevačkom. Starčevačka grupa sa prvom i dini jedan kompleks, pa su dobile naziv cirkummediteranska kompleksija. Ostaje otvoreno pitanje porijekla ovih grupa stanovništva. Dok se za njihovu kulturu smatra da je vezana za prednju Aziju i sjevernu Afriku. Što se tiče jezika, o čemu je teško govoriti, u svakom slučaju pripadao je nekoj grupi predindoevropskih jezika. Danilogrupa je karakteristična po finoj keramici, oslikanoj ornamentima3 sličnim onima iz Tesalije i Peloponeza (Danilo-Šibenik, Kakanj u Bosni). Pa se i širenje ove grupe veže za pravac Grčka — Jadran.
17
Starčevačka grupa je vezana za dolazak ratara iz Male Azije, dolinom Vardara, Morave, Save i dr. pa i one pripadaju cirkum-mediteranskom kompleksu, ali s boljim vezama sa egejskim područjem. Vinčanska kultura je vezana za razvoj Bliskog istoka i datira se u III mileniju st.e. Donijele su je etno-kulturne grupe, takođe preko Male Azije. Nije jasno kome etničkom sloju pripadaju nosioci te kulture. Ima mišljenja da su to bili neki primitivni Indoevropljani, no za to nema pouzdanih dokaza. U srednjem neolitu Crvena Stijena je bila napuštena, da bi tek u poznom bronzanom i starijem gvozdenom dobu bila naseljena. Keramički nalazi otkriveni između stratuma III i I svjedoče o samo povremenom posjećivanju zajednica, krajem neolita i tokom ranog bronzanog doba (Benac A. 1975. god. 142—144). 4. Metalno doba
Metalno doba počinje sa eneolitom (bakarno doba), uzima se da je za naše prostore trajalo od 3.000 — 2.000 godina st.e. Karakteriše ga početak livenja bakra. Krstate bakarne sjekire, karakteristične za prostor Podunavlja, Rumunije, Bugarske i Istočne Srbije ne nalaze se u jugozapadnim oblastima, (sem kod Tuzi jedan primjerak). Indoevropljani ni jesu bili nosioci ove kulture, misli se da se oni još nisu bili spustili na zapadni Balkan. Pa se izvodi zaključak da je njegova populacija bila sastavljena od jedne autohtone etno-kulturne grupe, čija je biogeneza nastala na našem tlu i 2—3 grupe cirkum-mediteranskog stanovništva, porijeklom iz Male Azije i Bliskog istoka. U kom je stepenu bilo došlo do simbioze među tim grupama teško je naslutiti. No, u svakom slučaju dolaskom Indoevropljana krajem eneolita i početkom rane bronze, kod njih je moralo doći do većeg sažimanja, a misli se i do povlačenja prema morskoj obali. Tada su po našoj ocjeni nastali Pelazgi (Pelasti). Naravno, ovaj se proces odvijao na čitavom prostoru južnog i jugozapadnog Balkana, pa su sa njime bili obuhvaćeni i naši krajevi. Otuda možda i toponimi sa osnovom »pel«, kao: Peluzica kod Kotora, Pelješi kod R. Crnojevića, Pelješac, Palagruža i dr. Homer je svjedok, da se čak poslije oko 800 godina dolaska Indoevropljana (Grka), Pelazgi još neprijateljski odnose prema njima, jer su se kao što je poznato u trojaijskim ratovima stavili na strani Trojanaca (Ilijada II—840). Zbog toga smo skloni uvjerenju da Pelazgi nisu Indoevropljani, niti grupacije Ilira, Tračana ili Makedonaca kako neki naučnici misle, već etnička komponenta koja je ušla u te narode tokom njihove etnogeneze. Sve to upućuje na pretpostavku da na zapadnom Balkanu krajem eneolita populacija nije bila homogena, već mješavina raznih »etnosa«. Sljedeće arheološke etape su: — rana bronza, 2.000—1.500 — srednja bronza 1.500 — 1.200 — pozna bronza, 1.200 — 800 — gvozdeno doba, poslije 800
18
g. g. g. g.
st. st. st. st.
Ovo je doba velikih tehnoloških promjena u proizvodnji i korišćenju metalnog oruđa i oružja. To je uticalo na brže socijalne promjene i način života i dovelo do porasta stanovništva. Na duhovnom planu, ovaj je proces izazvao razvoj jezika, kultova, mitova i sl. a u oblastima urbanih civilizacija i pisma. Nas posebno interesuju novi pokreti stanovništva koji su se sa sjevera spuštali prema Balkanu. To su bile zadnje etape spuštanja indoevropskih nomada — stočara prema jugu, krajem eneolita i početkom rane bronze, koji su izvršili indoevropeizaciju zapadnog Balkana. U srednjoj bronzi počinju tzv. »egejske seobe«, koje su trajale duže, zavisno od autora, od XIV do IX v. st.e. tj. od kraja srednje bronze do početka gvozda. Budući da su ove seobe bitno uticale na promjenu strukture stanovništva na zapadnom Balkanu i ne samo na njemu nego na čitavom jugoistoku Evrope i Bliskog istoka, ovim pojavama ćemo se posebno pozabaviti. NAPOMENE: 1 M. Garašanin, Istorija C.G. Titograd, 1967, 40. 2 Isto, 49. s Isto, 47.
e. e. e. e. 19
II. INVAZIJE SA SJEVERA
1. Indoevropljani i indoevropske seobe
Prvu pojavu indoevropljana možda treba vezati za prostor između Kaspijskog mora i Urala (oko 5000 g. st. e.), nazvan Kurgani po grobnim humkama. Kulturu kurgana su i razvili indo-evropski nomadi stočari. Kulturu stepskih nomada karakterišu grobovi-jame nad kojima je podignuta humka (rus. kurgan). Skelet pokojnika je položen u zgičenom položaju, a grob je često preliven okerom. Materijalnu kulturu karakterišu dugi noževi od kremena, bakarne sjekire, keramika sa vrpčastim dekoracijama (»šnur keramika«) i naušnice od spiralne zlatne žice. Ova je kultura pripadala eneolitu. Grobne humke su podizane vođi plemena, a pored njega su žrtvovane žene, rodbina i sluge. Ta kultura je imala staleže (hijejarhijsko društvo): vladajući sloj, sveštenstvo, ratnike i pastire. PripitomIjenje konja i pronalazak kola omogućili su im pokretljivost, agresivnost i pljačke. Proširili su se na širem prostoru pripontiskih stepa. Konj je više služio za vuču nego za jahanje. Postojale su tri zone nomada stočara: a) Oblast Dona i Dnjepra, b) Obale Crnog i Azovskog mora, c) Sjevernija oblast, zona od Dnjestra do Urala. Širenje nomada nastavlja se posebno prema Evropi. Prodor u zapadnu Evropu odvijao se u nekoliko talasa 1u većim masama. Imali smo tri veća talasa migracija (po M. Gimbutas): — Prvi talas indoevropskih nomada iz stepe krajem V-tog milenijuma (oko 4.200 g. st. e.), dolazi do Panonije, Moldavije i Ukrajine. Oni nijesu bili dovoljno brojni pa dolazi do simbioze sa starosjedeocima; — Drugi talas se pokreće u drugoj polovini IV-tog milenijuma (oko 3.300 g. st.e.). Nomadi se šire po većem dijelu Evrope. Polazna tačka im je bila negdje sjeverno od Kavkaza. Dopiru do Elbe, centralne Italije, ne prelaze u Makedoniju već se slivaju u Malu Aziju. Misli se da je sa ovim seobama došlo stanovništvo, nosioci osnove grčkog jezika; — Sredinom III milenija počinje novi talas migracije koji doseže na sjever do srednje Evrope, na zapad do južnog Banata, istočno od Srbije i sjeverne Bugarske. Pokreti su pošli od rijeke Dnjepra i 21
Moldavije. Njihovo dosezanje je označeno sa grobovima jamama nad kojima se uzdižu humke. Osnovni priloženi inventar čini vrpčasta keramika. Završni eneolit karakteriše dalje širenje kulture stepskih nomada (vrpčaste keramike) po Balkanu od Podunavlja do Jadrana. Prodiru preko Bugarske prema Pelagoniji, Albaniji i Tesaliji. U tom periodu kod stepskih nomada dolazi do izvjesnih socijalnih promjena, koje su uslijedile možda i zbog promjene prirodnog abijenta, počinju se zanimati i zemljoradnjom i sve se više vezati za stalna staništa. Vučedolska i ljubljanska kultura eneolita predstavljaju nastavak širenja stepske kulture na zapad u kom periodu se završava eneolit a počinje bronza. No kod ovih kultura su vidljive i neke promjene koje mogu biti proizvod miješanja sa domorodačkim kulturama. Prvi kontinentalni talas prema jadranskoj obali zapaža se u dolini Pive, pećina Odmut, sloj VI u kom je nađena vrpčasta keramika. Nalazi Odmuta VI pripadaju završetku eneolita. Pojava stepskih elemenata na jadranskom primorju nije dovoljno jasna. Najteže je definisati njene odnose sa lokalnom kulturom. Prisustvo ljubljanske kulture od Trsta do Pazhoka u Albaniji, upućuje na vezu sa kasnom vučedolskom kulturom i pojavi te populacije na jadranskom prostoru, prije formiranja ljubljanske kulture.2 Za ljubljansku kulturu karakteristični su nalazi u Grapčevoj špilji na Hvaru i u tumulusu Mala Gruda kod Tivta. Mala Gruda je datirana oko 1900. g. st. e. pa prema tome već pripada ranoj bronzi. Ovo je vjerovatno i bio kraj širenja indoevropljana, nosioca stepske kulture na našem prostoru. Indoevropljani su donijeli u Evropu konja i kola, kao i kult mravih, sahranjivanje u grobnim humkama. Oni su nosioci i kulture rane bronze. Indoevropljani se nijesu širili samo prema Evropi. Hetiti su se spustili preko Kavkaza u Malu Aziju. Oni su uspostavili kontakt sa mesopotamskom kulturom i usvojili klinasto pismo. (O dolasku Hetita ima i drugih gledišta). Govorili su nekim indoevropskim jezikom. Iranci su bili daleko u Aziji (Arijci) na granici Sibira. Sreli su se sa Ugro-Fincima, što se osjeća po rasnim karakteristikama. Spustili su se u današnji Iran sa jedne ili druge strane Kaspijskog mora. Najdalje na istok su pošli Toharci, na granici Kine (kineski Turkestan), narod otkriven u VIII v. n. e. Druga grupa srodnih Arijaca prodrla je do rijeke Inda i sjeverne Indije (dolina gornjeg Ganga). Indoevropljani će u Podunavlju i Balkanu zateći naprednu kulturu neolita. Obradu zemlje, kultove bogova plodnosti i kulturu različitu od njihove. U jednom dužem procesu Indoevropljani su nametnuli svoj jezik i svoje kulture, a prihvatili su zemljoradnju. Nosioci kulture neolita u Podunavlju se postepeno povlače prema Egeju i Kritu. Ahajci koji su preuzeli njihovu kulturu stvorili su podlogu za razvoj kasnije egejske kulture, koja je u stvari kultura simbioze dunavske plodnosti i agresivnosti nomada.3
22
Jedno pitanje ostaje nejasno, a koje se odnosi na vezu Indoevropljana u starom zavičaju, tj. prikavkaskim stepama i Kavkazaca' Mislimo da ne treba isključiti miješanje među ovim etničkim grupama i naravno među njihovim kulturama u kontaktnoj zoni na sjevernim padinama Kavkaza. To se posebno odnosi na neka sarmatska i skitska plemena, koja su se zadržala na kavkaskom prostoru. Sada nas interesu je kakvi su sve mehanizmi pokretali Indoevropljane na seobu. Zapravo, mi o tome možemo samo da pretpostavljamo. Ako je približno tačna teorija koju nam pruža M. Gimbutas, za 2.000 godina. Migracije Indoevropljana se javljaju u jednom ritmu, sa razmakom od 900, 500 i 700 godina. Kao što se vidi ritam se ubrzava shodno nekom unutrašnjem zakonu. Ovo upućuje na pomisao da se radi o demografskom bumu, koji je bio uvod u ekspanziju svuda u istoriji. Demografska ekspanzija je oružje agresije. Znači nedostatak hrane je bio uzrok da je jedan dio porodice, plemena ili naroda mora seliti. Masovne seobe može izazvati i pritisak drugih naroda. Mi u našem slučaju ne vidimo ko je mogao napadati stepske nomade, ukoliko se nijesu odvijala neprijateljstva među njima samima. Jedan od primarnih uzroka seoba mogu biti i prirodne katastrofe, suše, zemljotresi, poplave, uragani i sl. koji ugrožavaju izvore opstanka.
23
Uzastopne višegodišnje suše u stepi mogle su pokrenuti nomade na traženje novih pasišta i tako izazvati lančana pomjeranja. Zemljotresi kao uzrok, ne dolaze u obzir jer su stepe locirane na stabilnoj geološkoj formaciji tzv. »ruskoj ploči«. Međutim, sa poplavama stoji drugačije. Naime, riječ je o poznatoj transgresiji Kaspijskog jezera. Radi se o fenomenu da se nivo jezera kroz geološku istoriju dizao i spuštao više puta. Prema Velikoj sovjetskoj eciklopediji: »... po geološkim, arheološkim, istorijskim i geomorfološkim podacima utvrđeno je, da je visoki nivo Kaspijskog mora bio primijećen (do kote +22 m u odnosu na današnji), od 4—6 hiljada godina nazad...«. 4 Obzirom da se zna da je zapadno i sjeverno priobalje Kaspijskog jezera veoma nisko (kriptodepresija), to se logično zaključuje da su se stanovnici sa tih bogatih pašnjaka negdje morali sklanjati u vrijeme nedolaska vode. Za postojanje nekih plemena na tom prostoru znamo. Na sjeveru su živjela iranska, a na zapadnoj obali istočno-kavkaska plemena. Ovo pokretanje stanovništva vrlo je lako moglo inicirati lančane reakcije i seobe indoevropskih nomda prema zapadu, ali i prema jugu i Maloj Aziji. Da su se događale periodične poplave niskog priobalja Kaspijskog mora, svjedoče nam i istorijski izvori. Movses Kalankatuaci u »Istoriji zemlje Aluank« (gl. XXI) piše: »U slijedećoj godini posle velikih kiša, koje su neprestano padale 40 dana, prepunilo se Kaspijsko more, izašlo je iz svojih obala i na rastojanju od 15 lakata (.hrasahov') poplavilo zemlju. Te je godine umro jermenski katolikos David (741. g. pr. aut.)«. Ovo »rastojanje od 15 lakata«, mi ne možemo drugačije tumačiti nego kao narastanje vodostaja, a to je moglo imati katastrofalne posljedice ako uzmemo u obzir da je lakat kod Iranaca (koji su im najbliži), iznosio oko 113 cm. (Aršin kod Turaka iznosi oko 71 cm). Znači da je vodostaj Kaspijskog mora 741. godine narastao za oko 17 m iznad normalnog vodostaja. U prvim vjekovima II milenijuma stare ere pokret IndoevropIjana se smiruje. Tako se pojedine skupine srodnih plemena okupljaju (grupišu), a u sljedećim vjekovima i već razmještaju po evropskom prostoru i stapaju sa starosjedeocima — ratarima. 5 Prema »The Times Atlas of World History«, razmještaj ovih skupina izgledao bi ovako: najdalje su pošli Protokelti, oni su se smjestili na donjoj Rajni i sjeveru današnje Francuske. Iznad njih na sjeveru današnje Njemačke i Danske smjestili su se protogermanska plemena, na jugu današnje Poljske sjeverno od Karpata, Protoslovenska skupina, a na obali Baltika Protobalti. Od srednjeg Dunava prema Jadranskom moru skupina, u nauci nazvan Protoiliri. Na donjem Dunavu Tračani, a na samom jugu Balkanskog poluostrva Grci (Ahajci). U Maloj Aziji smjestili su se Hetiti i Luvijcci. Posljednji su Indoevropljani (Arijci) stigli u Indiju sredinom II mil. st. e. Ovo je nesumnjivo jedan od najznačajnijih procesa u budućem oblikovanju Evrope. Tada, početkom II milenijuma formirale su se i osnove današnjih evropskih jezika. 24
Od tada pa sve negdje do početka računanja našeg vremena, indoevropski jezici su se kontinuirano prostirali od Britanskih ostrva do doline Ganga. Kada su se iz centralne Azije spustila mongolska (turska) plemena u prostor istočno od Kaspijskog jezera, podijelila su Indoevropljane na dvoje. Nosioci kulture grobnih jama, pripadali su evropskoj rasi, pri čemu se smatra da je bila obrazovana od različitih podrasnih grupa. Moderna lingvistika je u mnogome pomogla arheologiji da se bolje shvati prostor biogeneze indoevropljana. Najvjerovatnije da je stepska zona između Crnog i Kaspijskog mora bio »jezični kontinent« na kom se formirao zajednički protoindoevropski jezik. Postojale su razlike između centralnih i perifernih zona, pa je to podstaklo formiranje, prvo dijalekata, a kasnije protoevropskih jezika. Najgrublja podjela bi bila da su se na zapadu izdvojili »centum«, a na istoku »satem« jezici. Ova podjela je izvedena na bazi izgovora nekih grupa suglasnika. Mi bismo htjeli da saznamo kako su izgledali ti Indoevropljani koji su naselili zapadni Balkan u kojim su jezikom govorili. Formirani su na širokom prostranstvu stepa, sjeverno od Crnog mora, Kavkaza i Kaspijskog jezera. Tu su ostavili tragove svojih kurgana koje su donijeli i na zapadni Balkan. Određena staništa utiču na formiranje fizičkih i psihičkih osobina ljudi. U stvari radi se, da svaka fizička sredina favorizuje određene mutacije ili mikropromjene kod ljudskog organizma i tako vremenom stvara svoj feno tip. Poznato je da svijetlu kosu imaju narodi koji su u izvjesnoj eposi obitavali na sjeveru. Zato su osvajači sa sjevera uvijek predstavljani kao plavi. To važi za Germane, Slovene, a za Gale (Kelte), poznato je da ih Rimljani opisuju kao plave ljude. Isto to važi za bradate iranske Skite, oni za Grke imaju boju zrelog ječma. Pa i za antičku Grčku i Rim, bi se moglo reći da njihovi bogovi i državnici pretežno imaju izraz svijetlih kompleksija, što se ne bi moglo reći danas za njihove potomke. Današnji indo-iranci su tamnoputi, ali treba imati u vidu da oni žive na jugu već 3.500 godina ili preko 120 generacija. Seobe su morale biti dogovorene i organizovane između srodnih plemena. Za to plemena koja su naselila zapadni Balkan nijesu mogla biti izolovana od veće skupine srodnih plemena koja je naselila Balkan i donje Podunavlje. Toj su skupini pripadali, Protoiliri (izraz ima samo radni karakter), Tračani, Dačani, Tribali i možda Makedonci i neka maloazijska plemena. Nema razloga da su nabrojena plemena, pa među njima i Protoiliri, odstupala od ostalih Indoevropljana, a to znači da su prilikom doseljavanja i oni bili pretežno svijetlih kompleksija. Neka imena ilirskih plemena sa zapadnog Balkana, podsjećaju nas na imena nekih iranskih naroda i plemena, pa bi to moglo da znaci da su iranskog porijekla. No, o tome će biti govora kasnije. Iranska plemena su u staroj postojbini, bila smještena najdalje od svih indoevropljana, u stepama sjeverno i istočno od Kaspijskog jezera. 25
Što se tiče jezika, ako su Protoiliri bili Iranci, govorili su neki satem jezik. Ovoj hipotezi doprinosi i gledište poznatog francuskog filologa A. Martine, koji trački, frigijski, đački i getski računa u sateni jezike. A to su sve susjedni narodi.6 2. Egejske seobe Balkanski prostor je etnički vrlo slojevit. Razlog tome je njegova geografska pozicija mosta između Azije i Evrope. Zbog toga je često i bio izložen invazijama i seobama. Jedna od velikih invazija sa sjevera dogodila se krajem srednje i tokom mlađe bronze, to su tzv. »egejske seobe«. Ove su seobe trajale dosta dugo. O njima se dosta zna, ali još ne dovoljno, te se u nauci nemaju jedinstvena gledišta. No, bez sumnje, one su dovele do krupnih etničkih i kulturnih perturbacija na Balkanu i istočnom Mediteranu. Ovim seobama se bavilo više naučnika čiji su radovi značajni, no kako se ne7 slažu u svemu donijećemo njihove stavove u interpretaciji A. Benca: — »A. Mozsolics smatra, da je krajem XIV v. st. e. došlo do snažnog prodora nosioca kasne kulture sa »grobnim humkama« koij je prouzrokovao rušenje utvrđenih naselja u Panoniji i pokrenuo veliku seobu prema jugu«. — »V. Milojčić, na bazi analize pokretnog arheološkog materijala, smatra da su se »egejske seobe« odvijale u tri velika vala: prvi u 13/12 v. st. e. drugi u 11. v. st.e. i treći u 9/8 v. st. e. Nosioci ovog trećeg vala bi trebalo da budu ilirske grupe iz Bosne i Makedonije«. — »M. Gimbutas«, zaključuje da su veliki pokreti srednjoevropskih kultura krajem 15. v. st.e. ili (oko 1.400 g. st.e.) i oni krajem 13 v. st.e. ili (oko 1.200 g. st.e.) donijeli na Balkan ilirsku kulturu, venetsku kulturu na Apeninskom poluostrvu, italsku u Italiji i frigijsku u Anadoliji«. — Prema ocjeni Š. Batovića, »prva seoba se odigravala krajem 13. v. st.e., druga krajem 12. v. st.e. a treća krajem 10. v. st.e. i na prelazu od 10 na 9 v. st. e. Intenzivni kontakti zapadni Balkan — istočni djelovi Apeninskog poluostrva, počeli su već tokom druge seobe tj. krajem 12. v. st. e.«. Kao što se vidi svi autori pominju više najezdi, a vrijeme u kom su izvršene uzimaju vrlo široko, počevši od kraja 15. v. st. e. pa do početka 8. v. st. e. Tako da je nemirno i nesigurno vrijeme na ovim prostorima trajalo po najskromnijoj ocjeni 400 do 500 godina. Smatra se da su pokretači tih najezdi bili srednjevropski narodi tzv. »nosioci kulture polja sa urnama«. Prodorom na jug oni su pokrenuli lančanu seobu i najezdu plemena i naroda Podunavlja i sjevernog Balkana prema Egejskom moru da bi se u drugoj fazi to proširilo i na Malu Aziju, Bliski Istok pa sve do delte Nila. Prva najezda je uništila mikensku državu u Grčkoj i razorila kiparsku kulturu. Mikenski bjegunci su umakli preko mora na egejska ostrva, obale Male Azije i Južnu Italiju. A skupine Indoevropljana, 26
Armejaca i Frigijaca (Briga), prodrle su u Malu Aziju i uništile hetitsko carstvo sa prestonicom u Hatuši. Protjerani narodi iz Egeja i Male Azije pokrenuli su se na jug i opustošili Siriju. Primorski narodi (plemena) su se ukrcali na brodove (»narodi s mora« po egipatskim izvorima), pa su zajedno otpočeli veli'ki pohod na Egipat u savezu sao Libijcima, gde ih je zapadno od delte Nila potukao faraon Menerptah 1232. g. st. e. U egipatskim izvorima pominju se plemena (narodi) koji su učestvovali u ovom pohodu, kao: Akaivaša, Turša, Luka i Skardana. Poslije četrdeset godina uslijedio je drugi talas najezdi sa sjevera. Misli se da su ovoga puta Borani bili pokretači invazije (u grčkim mitovima »povratak Heraklovih potomaka«). Ponovo su »narodi s mora« napali Egipat. Ovog puta ih je u delti Nila kod Peluzijuma 1183. g. st.e. potukao »na kopnu i moru« faraon Ramzes III (1198—1167. g. st. e.). No, Ramzes nije imao snage da ih protjera već su se neka plemena naselila na primorju južnog Hanana, to su bili Filistejci (po kojima je Palestina i dobila ime). U Medinet Habu, kod Tebe, otkopane su ruševine hrama boga Amona. Zidovi su bili prekriveni natpisima i slikama, koje prikazuju Faraonovu borbu sa osvajačima »narodima s mora« o čemu piše: »Nijedna zemlja počevši od Hata (Hetita) nije im se mogla oduprijeti. Uništili su Kode, Karkemiš, Arzava, Alašia (Kipar). Stvorili su svoje logore na jednom mjestu u oblasti Amuru, a uništili njeno stanovništvo kao da ga nije nikada bilo. Došli su, a pred njima je išao požar do Egipta. Među njima su bili udruženi Pelsati, Zekeri, Šekerešu, Deneji i Vešeši. Oni postaviše svoje ruke na zemlje do kraja svijeta. Srca su im bila puna samouvjerenja i oni su govorili: mi ostvarujemo sve naše planove«.8 Za sada imamo malo elemenata da približno tačno sudimo o uzrocima koji su pokrenuli ove lančane najezde prema civilizovanim područjima istočnog Sredozemlja. Vjerovatno da je došlo do neravnoteže između naraslog stanovništva i ograničenosti proizvodnih snaga za njegovu prehranu. No, mora se uzeti u obzir i »tehnološki skok« koji je nastao primjenom gvozdenog oružja. Došlo je do kvalitetnih promjena u ponašanju varvarskih naroda, superiornost u gvozdenom naoružanju mogla se pretvoriti u agresivnost. Mogla je to biti i želja za avanturom, za pljačkom ali u svakom slučaju morao bi se tražiti neki racionalniji motiv. Vrijeme »egejskih seoba«, to je vrijeme velikih smutnji i lutanja po kopnu i po moru. Iz ovog burnog vremena su i Homer i Vergilije uzeli pojedine događaje kao moto za svoja genijalna djela. Ni lutanja Odisejeva ili Enejina nijesu bez istorijskih osnova, oni su u stvari uspomene koje su se dugo pamtile o epopeji na Troju, na Egipat i Libiju te potvrđuju istorijske izvore. »Sa dvadeset lađa iz Troje otplovih voljom sudbine . . . izgnen iz Azije i Evrope . . . Nas iz predrevne Troje,. . . pošto se dugo nalutasmo vodama morskim, snažna dogna oluja na libijske ovamo žale«. (Vergilije, Eneida 1-375-7) »Bježi iz okrutne zemlje (Trakija), jer okrutni su ovo žali«. (Vergilije, Eneida 111-44) 27
Sjećanja na ratovanja i boravak u Egiptu i Libiji (Libija je bila pojam za Afriku), toliko su bila ušla u usmena predanja, da se vremenom zaboravilo ko je sve učestvovao, pa tako i helenistički pjesnik Likofron (savremenik Kalimaha i Apolonija) pjeva u svojoj »Aleksandri« (Kasandri, koja je čerka trojanskog kralja Prijama). Ona kao čarobnica proriče što će sve zadesiti grčke pobjednike nakon napuštanja spaljene Troje. Evo tog citata u prevodu R. Katičića.9 »A iz Libije će ih opet južni vjetar navaljujući, odvesti među Argirince i u šumovite doline Keraunijskih gora teškom vijavicom određujući kretanje mora ...« No, iz rušilačkih pohoda ovih Varvara, čini nam se, proizašlo je i nešto pozitivno za buduću civilizaciju Evrope. U prostor mikenske kulture, pristigla je svježa varvarska krv Doraca sa sjevera i kada su se, poslije više generacija prilagodili novoj sredini, osnivaju ahajsku kulturu (geometrijski period). Bili su pripremljeni uslovi za početak tzv. »grčkog čuda«. Sasvim je vjerovatno, da su u naletima koje zovemo »egejske seobe« uzele učešća i neke etničke skupine sa balkanskog prostora. Na području Crne Gore i Sjeverne Albanije nema arheoloških dokaza da su nosioci »kulture polja sa urnama« naselili taj prostor, ali to ne znači da tuda nije prošao vihor rata. No u svakom slučaju direktni ili indirektni pritisci na tzv. »ilirski« prostor, morali su prouzrokovati burne događaje, kao i neprijateljstva između došljaka i starosjedelaca. U nauci se smatra da tom periodu treba datirati i podizanje mnogobrojnih »gradina«, koje su imale odbrambeni karakter, a predstavljale su i središte plemena. No, pitanje koje nas interesuje u vezi sa »egejskim seobama« i na koje bi trebalo dati odgovor, jeste: da li su populacije sa prostora zapadnog Baglkana uzele učešća u »egejskim seobama«, a na njihovo mjesto došle druge etničke grupe i odakle su bile te grupe? U stvari treba pokušati naći odgovor na pitanje, da li su kavkaska plemena mogla doći na Balkan i imamo li za to dokaze? Kao i kod većine seoba, najlogičnije je pretpostaviti da je veliki prirast stanovništva mogao uslovili odliv jednog dijela plemena, tj. pokrenuti seobe. Tražeći da proniknemo i u druge mogućnosti za iseljavanje, od gruzijskog književnika Ušangi Rižinašvilija smo čuli jedno staro predanje, po kome je poslije jednog velikog zemljotresa došlo do panike i okupljanja kavkaskih naroda na jednom mjestu u Kolhidi, gdje su odlučili da se isele i potraže drugu domovinu. Predanje ne pamti ni vrijeme ni zemlju kuda su se uputili, zbog toga nam nije ni izgledalo značajno i vrijedno pažnje, pa smo i zaboravili na njega. Međutim, razmjere katastrofalnog zemljotresa u Jermeniji, decembra 1988. godine (a čitav je Kavkaz seizmičko područje) i njegove materijalne posljedice i psihičke traume, povratile su nas na prisjećanje o tom predanju i učvrstile u ubjeđenju da je jedan takav potres obzirom na trošnost njihovih domova, religiozne predstave i vjerovanja, mogao imati posljedice jedne kataklizme i biti uzrok pokretanja na bijeg svega što je bilo zdravo i što se uzdalo u svoje noge. Oni su se 28
mogli orijentisati tamo gdje su znali da zemljotresa nema, a to su bile pricrnomorske stepe. Jer su znali iz iskustva da u planinskim oblastima gornjeg Međurječja i Male Azije takođe ima čestih zemljotresa. Zato su i mogli poći preko stepa i stići na donji Dunav i obronke Karpata. Tamo su mogli izvršiti pritisak na lokalno stanovništvo i izazvati lančana pomjeranja drugih plemena iz Podunavlja i sjevernog Balkana. To je ustvari moglo biti »lansiranje egejskih seoba«. Kakva su mogla biti ta lančana pomjeranja stanovništva, najbolji opis nam je ostavio sv. Ambrozije (IV v.). On je bio savremenik početka seobe naroda, što i opisuje u »Objašnjenima Jevanđelja po Luki«, X, 21, 9): »A o kakvim velikim bitkama i o kakvim predstavama o tim bitkama mi znamo. Huni su ustali na Alane, Alani na Gete, Geti na Tajtalov i Sarmate. Čak je i nas progonstvo Geta učinilo prognanike u Ilirik iz otadžbine, i tome još nema kraja«. Što se tiče zemljotresa na Kavkazu, sem ovog nepotpunog predanja, iz istorijskih izvora se zna da je u XI vijeku jedan grad u Jermeniji razoren katastrofalnim zemljotresom i da je i Gruzija u vrijeme cara Vasilija u XII vijeku doživjela takođe katastrofalan zemljotres. I Movses Kalankatuaci u svojoj »Istoriji...« (gl. XXI), pruža nam istorijske svjedočenje o jednom katastrofalnom zemljotresu na Kavkazu: »U tristaosamnajestoj godini od jermenskog računanja vremena u Dvinu je bilo nevjerovatno veliko trešenje, koje se produžilo cijelu godinu i odnijelo oko 112.000 ljudi«. Pošto jermensko računanje vremena počinje sa 551. godinom, to se zemljotres dogodio 869. godine. Naučni dokazi za našu hipotezu i njena realnost se može procjeniti iz naučne literature o visokoj seizmičnosti kavkaskog prostora. Tako, sovjetski seizmolog S. V. Medvedev ukazuje na Kavkaz kao najmlađe vjenčane planine koje se još uzdižu i to približno 0,60 m za 100 godina.10 Što se tiče seizmičnosti, na Kavkazu postoje tri zone sa magnitudom 8 i više stepeni Merkalijeve skale. To su: I. Abhasko-Megrelska, II. Sjeverno-jermenska i Južno-iberska; i III. Nahičevanska zona na istočnom Kavkazu. Periodičnost katastrofalnih zemljotresa iznosi 130—175 godina. Prema ovom autoru intenzitet i učestalost zemljotresa na Kavkazu su i naučno i istorijski potvrđeni te su po našem mišljenju mogli biti i uzročnici velikih pokretanja u migracije tamošnjih naroda u praistorijsko vrijeme. 3. Pokreti Kimeraca
Indoevropske seobe oko dvije hiljadite g. st. e. nijesu ispraznile stepe Južne Rusije. Tamo se kasnije javljau grupacije nomadskih plemena koje zovemo Kimerci, Sarmati (Savromati) i Skiti. Na obali Azovskog mora (antičkog Meotida) živjeli su Kimerijci, po njima je u antici kerčanski moreuz zvan Bosfor Kimerijski. A prostor sjeverno od Kavkaza do Kaspije zahvatali su sarmatska i skitska plemena. Skupine ovih nomada su često upadale preko Kavkaza i pustošile kavkaske narode, gornju Mesopotamiju pa čak i Malu Aziju. 29
Kimerijcima su ime dali Grci u VIII vijeku st.ere.11 Izgleda da su ranije živjeli na Istočnom Kavkazu, na Keraunijskim planinama. Etničke skupine naroda sa istočnog Kavkaza imale su kao totem lik himere (gr. kimeira) po čemu su izgleda i dobili ime »Himera narodi«. (Himera je božanstvo u obliku čudovišta, sa glavom lava, trupom koze i repom zmije. Oličenje je zla i bljuje vatru.) Prema sovjetskim arheolozima (G. M. Bongard-Levin, 1989), Kimerci (»Himirri«) su pobjegli pred Skitima koji su došli sa istoka. Poznat je tzv. »Kimerijsko-Trački udar« početkom VIII v. st. e. na pravcu Podunavlja, kojom prilikom su doprli do predgorja Alpa. Drugi jedan pohod Kimerijaca dogodio se krajem VIII v st. e. kada su prodrli preko Kavkaza pokorili savez kolhidskih plemena Halidu i sukobili su se sa Asircima kod planine Taurusa 705. g. st. e. Zatim su prodrli u Malu Aziju kao najamnici Urartu i srušili državu Frigijaca. Prilikom istog prodora napali su Lidiju oko 650. g. st. e. i konačno izbijaju na maloazijsku obalu Egejskog mora. Nema dokaza da su prelazili na evropsku stranu.12 Ovu provalu Kimerijaca slijedili su i njihovi srodnici i susjedi Skiti. Nije nemoguće da su prodori Kimerijaca mogli izazvati i lančana pomjeranja i zahvatiti kavkaski prostor. Uostalom, zašto im se nijesu mogli pridružiti i neka kavkaska plemena koja su produžila i ostala na Balkanu? Nažalost o tome nemamo vijesti, ukoliko ne bi mogla da se prihvati kao takva, jedna informacija koju donose gruzijski arheolozi: »Od helenskih vremena (VIII v. st. e.) u istočnim oblastima Kolhidije počinje raseljavanje Kartla, plemena istočnogruzijske jezične grupe«.13 Ova informacija nije vezana za Kimerijce, ali se ponovo postavlja pitanje da li su se Kolhiđani mogli priključiti borbenim Kimerijcima, inače njihovim sjevernim susjedima. Međutim, ove hipoteze moramo primiti sa velikom rezervom jer nas arheolozi uvjeravaju da na balkanskom prostoru od 800. g. st. e. nije više bilo doseljavanja i pretumbacija.
Sada se postavlja pitanje da li pojam tzv. »egejskih seoba«, može i dalje ostati kao shvatanje najezde isključivo panonskih ili podunavskih plemena na Balkan i Malu Aziju. Ako bi se dokazale seobe kavkaskih plemena na zapadni Balkan, zašto one ne bi mogle biti incijatori lančanog pokretanja panonskih i podunavskih plemena prema Grčkoj i Maloj Aziji, a ovih dalje prema Egiptu i Bliskom istoku. Tako se Crno more ponovo javlja u funkciji orijentira i stožera cirkulacije. A same seobe bismo mogli nazvati »kavkaske seobe«.
4. Značaj cirkmpontijske regije
Na prethodnim stranicama razmatrali smo seobe i kretanja Indoevropljana za vremenski period od oko 2.000 godina. Pri tome smo mogli da zapazimo od kolikog je odlučujućeg značaja za ta kretanja i njihove pravce i smjerove bio važan geografski položaj Crnog Mora. To ukazuje na njegov geografsko-istorijski značaj u samom začetku konstituisanje Evrope i Bliskog Istoka. No i u ranijim periodima od II polovine IV milenija, do početka II milenija cirkumpontijska provincija (protoindoevropski period) bila je vrlo aktivna u cirkulaciji dobara materijalne kulture (bakar i bronza) kao i duhovnih dostignuća tog prostora. Ta kretanja su se izmjenjivala u oba pravca. Njima pripadaju i doseljavanja u Evropu iz Male Azije raznih »etnokulturnih« grupa od paleolita do mlađeg neolita. 30
D. Identifikacija etničkih grupa i plemena koja su uzela učešća u seobama
Može se postaviti pitanje zašto se toliko zadržavamo na »egejskim seobama«? Prije svega, zato što je to vrijeme velikih razmještanja novog stanovništva na našem prostoru i što bismo htjeli da dokučimo da li su u tim seobama uzela učešća plemena sa kavkaskog područja? Za to ćemo pokušati da analiziramo kretanja nama poznatih naroda (plemena) iz vremena »egejskih seoba«. 31
i neke informacije. Kao što smo vidjeli naselili su Sardiniju, Etruriju, Lukaniju i tarentski zaliv. No postavlja se pitanje da li su Etruci, Luka i Deneji došli na mjesto odredišta morem ili se povratili preko Balkana na Apeninske poluostrvo. Rezonujući logično, prednost bi imala prekomorska varijanta, kao i za Sardince. Prvo, ti su narodi sa obala Male Azije i Egeja imali pomorska iskustva, vjerovatno i svoje brodove, što se vidi iz egipatskih izvora. I drugo, što su posebno Etrurci, ubrzo uspostavili plovidbu i gusarenje po Tirenskom moru koje je po njima i dobilo ime (Tireni). I Sardi su rano počeli sa gusarenjem. A brzina sa kojom su Etrurci razvili svoju kulturu, umjetnost, pismo i dominaciju na većem dijelu Apeninskog poluostrva, takođe govori da su došli sa prilično razvijenom kulturom i sa prostora koji je bio na kulturnom nivou Istočnog Mediterana. Od vremena »egejskih seoba« Južnu Italiju naseljavaju i plemena Dauni, Japige, Mesapi i dr. Ova plemena imaju dosta sličnosti i u kulturnom i u antropološkom smislu sa njihovim susjedima na istočnoj obali Jadranskog mora pa se predpostavlja da su istog porijekla. Kada su došli i kako su došli? U svakom slučaju prednost ima dolazak morem, na što upućuje i blizina balkanskog kopna. A vrijeme dolaska prema nekim arheolozima je oko 1.000 g. st. e. što važi i za Turše (Etrurce). Š. Batović smatra, da: »prodor nosilaca kasne bronze sa Balkana u Južnu Italiju počinje u XI vijeku st. e. nastavlja se u X vijeku st. e. odakle potiču etničke veze Ilira sa Italijom«.16
a) Iz prvog napada na Egipat poznata su imena plemena: — Akaivaša, pretpostavlja se da to treba da budu Ahajci, opšte ime za Grke iz doba Mikene, koje je koristio i Homer. — Skardana (Škardana), misli se da je to pleme ili (narod) iz grada Sarda iz Lidije. Pretpostavlja se da su se naselili na Sardiniji koja je po njima i dobila ime. Ovakav zaključak potvrđuju istraživanja savremenog sardinskog naučnika Massimo Pittaua, koji zaključuje: »Sardi su došli s mora i pokorili narod koji je živio na ostrvu i koji je bio mnogobrojniji, ali manje jaki narod. Pošto su Sardi imali »pomorsko zanimanje«, očigledno da su drugi sredozemni narod Grci i Feničani brzo s njima uspostavili trgovinu i građanske odnose na moru, naime po njima su i nazvali ostrvo Sardinija«.14 Rezultati istraživanja sovjetske naučnice N. Krasnovske uglavnom se podudaraju sa M. Pittau-om. Ona konstatuje da su »... u XIV — IX v. st. e. u Maloj Aziji živjela etnička grupa, koja je figurirala u nekoliko egipatskih izvora sa imenom Šardana.15 Zajedno sa drugim plemenima istočnog Sredozemlja ušli su u koaliciju, više puta ratujući sa faraonima, dobivši u njihovim izvorima naziv »narodi s mora«. Jedan dio Šardana je pretrpio poraz u bici sa Faraonovom vojskom i bježeći od obala Egipta, odstupili su u Libiju ili kakvu drugu oblast sjeverne Afrike. Poslije nekog vremena taj dio Šardana se preselio na tiho i bezopasno mjesto, na ostrvo Sardiniju«. — Luka, najverovatnije pleme (narod) maloazijskih Likijaca naselili su Južnu Italiju, Lukaniju, pošto su i oni učestvovali u neuspješni pohod na Egipat. Neki autori maloazijsku Likiju indetifikuju sa narodom Luka. — Turša, za ovu etničku grupu postoji mišljenje da su došli iz maloazijske Lidije. Definitivno su se smjestili u Srednjoj Italiji, Etrurija, (Etrurci), današnja Toskana. Po italijanskim arheolozima »un popolo del Asia Minore«. Ovo nam je pleme od posebnog značaja zato ćemo mu se ponovo vratiti. b) Iz drugog talasa naleta Varvara, na Egipat, imamo njihova imena iz egipatskih izvora a koja su arheolozi i filolozi pokušali da odgonetnu: — Pelsati, za njih znamo još iz Biblije, pod imenom Filistejci. Prema arheološkim nalazima imali su istu kulturu kao i mikenski Grci i Krićani, što znači da su bili Heleni ili iz njihovog kulturnog uticaja, npr. Pelazgi (Pelasti) što odgovara i njihovom nazivu Pelsati. Na ispravnost ove teze upućuje i ime filistejskog grada Peluzije, južno od Gaze. Po jednoj verziji oni su sa ilirskog prostora iz grada Pelaste, odakle su ih pokrenuli Dorci? — Deneji (Danauni) su najvjerovatnije Danajci, Homerov alternativni naziv za Grke iz mikenskog vremena, koje su takođe pokrenuli Dorci, a pretpostavlja se da su naselili Južnu Italiju. To su možda prvi Grci koji su naselili tarentski zaliv, začetnici »Magna Greciae«. Poslije prvog neuspjelog napada na Egipat, stiče se utisak da su se »narodi s mora« organizovane povukli i da su planirano naselili Italijanski prostor, pa čak se može pretpostaviti da su o njemu imali
c) No, od svih naroda (plemena) najzanimljiviji su nam Turše. Samo ime Turše izgovara se različito od raznih naroda. Ovu etničku grupu su još zvali: Tursenoi, Turhenoi, Tussia, Tuschy, Tyrehenianoi (Mare Tireno), Etrurci i danas Toskani. Ako bi istraživali njihovu dublju prošlost vjerovatno da bi to bila etnička skupina sa istočnog Kavkaza, Tusci, čiji su ostaci današnji Tuši iz sjeverne Gruzije (Tušeti ili Cova Tušini).71 Možda su se Turše spustile u Malu Aziju (Lidiju) kada i Hetiti, oko 2.000 g. st. e. pa odatle nastavili dalje. Jezik kavkaskih Tušina pripada ibersko-kavkaskoj grupi govora a ne indoevropskoj grupi, što nas upućuje na moguću srodnost sa Etrurcima, čiji jezik takođe nije bio indoevropski. Religija je i kod Etruraca imala veliku ulogu u njihovom svakodnevnom načinu života. A himera kao totem Etruraca ukazuje na njihovo istočno-kavkasko porijeklo. Himera je prisutna u primijenjenoj umjetnosti kod Etruraca (himera iz Arezza V v. st. e.) kao i kod kavkaskih Albanaca (zlatni nadgrudnjak sa likovima himere iz VIII v. st. e.) i kasnijoj hrišćanskoj primijenjenoj umjetnosti, stela od granita u kavkaskoj Albaniji. (Staraja Džuga iz 1641. godine).18 Teoriju o prastarom porijeklu himere, potvrđuje nam i Homer u Ilijadi kada o trojanskim saveznicima Likijcima (maloazijska Likija) susjedima Lidije i Karije pjeva: »Himeru besnu neman«, znači Homer je znao da Likijci pripadaju »himera narodima« kao i njihovi susjedi iz Lidije.
32
3 O porijeklu Mira
33
— »Tako obojica oni od dvojice savladani braće krenu u Ereb, Sarpedonovi hrabri drugari, vični koplju, otac im Amisadar Himeru othrani besnu neman, na propas ljudima mnogima«. (Ilijada, ΧVΙ-336-9) Vjerovatno je da su i mikenski Grci imali negativna iskustva sa narodima istočno-kavkaskih etničkih skupina u vrijeme »egejskih seoba« i da su im dali epitet »himera narodi«. Grci su najvjerovatnije po istoj logici i najbližoj oblasti sjevernih susjeda dali ime Khimara (alb. Himara). U prilog ovoj hipotezi može se istaći i prenošenje kavkaskog toponima Keraunijske planine na Balkan. O kavkaskim Kerauinijskim planinama piše Strabon u svojoj »Geografiji«, opisujući granice kavkaskih Albanaca: » . . . sjeverna strana okružena je sa kavkaskim planinama, po tome što te planine nadvisuju ravnicu nazivaju se, naročito njihovi djelovi pored mora, Keraunijskim planinama«.19 Govoreći o balkanskim Kerunijskim planinama Strabon kaže sljedeće: »... iznad Epidamna i Apolonije do Keraunijskih gora stanuju Bilini, Taulatijci, Partini i Brigi, a tamo su negdje blizu i rudnici srebra u Damastiji...« (prevod prema R. Katičiću, (po Meinekenovom izdanju 7, 7, 8). Ove Keraunijske planine se nalaze na granici20 Epira i Albanije, a danas se zove Rt Akrokeraunija (Lingueta Gloses). No o porijeklu Etruraca može se postaviti i druga hipoteza. Znamo da su Etrurci sami sebe zvali Raseni. Od kuda dolazi i što znači to ime, do sada nije objašnjeno. Zato ćemo pokušati da damo doprinos tom pitanju i ako Etrurci nijesu predmet naših istraživanja. Svjesni smo koliko je to teška i obimna tema, ali nas interesuju jer rasvjetljavanjem njihovog porijekla, rasvjetljavamo porijeklo i drugih etničkih grupa jugo-istočne Evrope. Pišući o krajevima istočnog Kavkaza, Strabon u svojoj Geografiji više puta pominje oblast Araksenu.21 A govoreći o rijeci Araksu kaže: »...kada prođe ravnicu Araksenu, uliva se u Kaspijsko more«. Znači, Araksenom se podrazumijevaju ravničarski dijelovi jugozapadne obale Kaspijskog mora. (Araks se u antici ulivao direktno u Kaspijsko more, dok se danas uliva u r. Kuru.) Današnje ime Araks je nastalo od grčkog Arakses (Αραξης) što dolazi od αραξαί (araksai), a znači razbijati, rušiti i si. No Araks je imao i druga imena, lat. Phasis, jerm. Jeraš, gruz. Raški i turski Ras. Najvjerovatnije da je gruzinsko ime ibero— kavkaskog porijekla (tj. huritskog). Slično bi se moglo reći i za tursko Ras, da je naslijeđeno od Protohetita ili Urartu jezika. Znači ako je ta pokrajina Araksena dobila ime po grčkom Araksu, logično je da je morala imati ime i po huritskom Raški ili Ras, a ono bi zvučalo kao »Rasena«. A Rasena nije ništa drugo do imena Etruraca, kako su zvali sami sebe. No ovu hipotezu, da su Etrurci sa donjeg Arksa, u svakom slučaju treba ozbiljno shvatiti. Njoj idu u susret i najnovije pretpostavke da su Etrurci u srednju Italiju došli suvim, pa ne isključujemo mogućnost da su mogli doći migracijom drugih kavkaskih plemena. No, ovim se otvara i pitanje porijekla imena grada Rasa, rijeke Raške i Raške (oblasti) uopšte. 34
Da li ova imena imaju neku vezu huritskim imenom r. Raški, tj. Araksom, bilo preko starobalkanaca, Ilira ili preko Protosrba? No ovo je druga tema koja ne spada u okvire ovog rada. Indetifikujući neke etničke grupe i plemena koji su učestvovali u »egejskim seobama« i njihova naseljavanja, mi smo posrednim načinom utvrdili ili bolje reći sagledali izvjesne sličnosti sa etničkim grupama tj. populacijama koje su naselile ilirski prostor južne Albanije. No, da li su oni uzeli učešća u »egejskim seobama«, odakle su došli, kada i kuda, još nemamo čvrstih argumenata. Za to nam ostaje da tražimo odgovore na postavljena pitanja. Ako prepostavimo da su Protiliri kavkaskog porijekla i da su uzeli učešća u »egejskim seobama«, polazna tačka njihovog pohoda mogla bi biti obala Male Azije, u tom bi slučaju njihov dolazak na istočno-jadranske obale mogao biti kao kod Etruraca i Sarda, morem. No, ako bi startovali sa Kavkaza više bi izgleda bilo za dolazak preko ruskih stepa, u tom slučaju pokretač njihovog pohoda ne bi mogla biti invazija srednjoevropskih naroda, nosioca »kulture polja s urnama«, već bi obrnuto, Kavkasci mogli biti pokretači seobe srednjevropskih naroda. Trag o antičkim plemenima s Kavkaza u vrijeme mlađe bronze nalazimo u Homerovoj Ilijadi, koji pjevajući o trojanskim saveznicima veli: »A Helizonima Odije bese vođa i Epistrof, oni iz daleke behu iz Alibe, rudnika srebra«. (II — 856 — 7) Dakle, Aliba nije ništa drugo do kolhidsko pleme Halibi (Alibi), čuveni rudari i metalurzi. Najlogičnije je da su ovi saveznici Trojanaca došli sa istoka, preko Male Azije. Kao što je prikazano, iz prve najezde »naroda s mora« na Egipat uglavnom su odgonetnuta imena koje pominju egipatski izvori i pratili smo ih do njihovog nastanjivanja. Međutim, iz druge najezde ostala su nerazjašnjena imena Zekeri, Šekereši, i Vešeši. S pretpostavkom što se o Zekerima i Sekerašima možda radi o jednom narodu? Za Šekereš (Shekelesh) postoji prepostavka da su se naselili na Siciliji, koja je po njima i dobila ime (J. Alvar, 1989, 42). Kada su Grci došli na Siciliju zatekli su narod Sikule (Sikuloi), koji su mogli biti potomci Šekereša. Karakteristično je da su svi odgonetnuti narodi, odnosno plemena sa mikenskog prostora ili Male Azije. Znači, nijesmo identifikovali izazivače »egejskih seoba« nego progonjene. Iz toga bi moglo da proizađe da su pokretači »egejskih seoba« ostali na balkanskom prostoru. Od njih znamo po imenu jedino Dorce. No njihovo djelovanje je bilo ograničeno na pravcu Tesalija—Peloponez. Druga plemenska skupina tzv. kulture »polja-sa urnama« iz Srednje Evrope došla je otprilike do Neretve, pa je prostor Hercegovine, Crne Gore i Albanije zaobiđen. Ostaje prostor između Neretve i Tesalije ili kako je taj prostor u arheologiji već definisan između Neretve i Epira, a po dubini do donje Drine, nepokriven. A baš je ovaj prostor omeđen grobnim humkama, pa se može pretpostaviti da je naseljen srodnim etničkim grupama.22 Obzirom da 35
je na Kavkazu sve do IV v. st. e. osnovni vid sahranjivanja bio u grobnim humkama, onda nije ništa logičnije nego na prostoru između Epira i Neretve tražiti potvrdu naše hipoteze o kavkaskom porijeklu ilirskih plemena. Pokušaćemo dokazati tu hipotezu na način što ćemo multidisciplinarno proučiti ta dva prostora iz oblasti arheologije, istorije, mitologije, antropologije, etnologije, filologije i si. u periodu od kasne bronze do gvozda II, a zatim dobijene rezultate komparirati, kako bismo ustanovili stepen podudarnosti. NAPOMENE: 1
52-55.
Gimbutas Maria, »The Indo Europians in the fomth and third milenia,
2
S. Dimitrijević, Problem eneolita na Jadr. Praistorija II, Sarajevo 1979, 378. 3 Martine Andre, »Indoevropski jezici i »Indoevropljani«, Novi Sad, 1987. g. 4 Velika sovjetska enciklopedija 1973, Tom 11, str. 501. 5 The Times Atlas of World Hystori, grupa autora, London, 1984. 6 M. Martine, Indoevropljani i indoevropski, Novi Sad, 1987, 96. i B. Jovanović, Indoevropljani i eneolit u Jugoslaviji. Praistorija II, Sarajevo 1979, 401. 7 A. Benac, Praistorija Jugoslovenskih zemalja, 757/3 ANBiH, Sarajevo, 1987. 8 Prema M. Garašaninu, Istorija Crne oGre I. Titograd, 1967. g. 9 R. Katičić, Enhelejci, oGdišnjak XV CBI — Sarajevo, 1977, 40. 10 S. V. Medvedev, Seizmičeskie rajonizovanje SSSR, Moskva, 1968, 227—257. 11 BSE, T. 16, Moskva 1956. g. (Kavkaz). =/(/0/J 12 Z. Kosidovski, Biblijske legende, BGD, 1988, 2. « Melikišvili G. H. 1959, 62—93 i Mikeladze T. K. — 1974. g. 9—75. Dervnejšije gosudarstva Kavkaza i Srednjei Aziji, Moskva, 1985. g. 14 Pittau Massimo, Lingua e civilta' di Sardignei, Caglari, 59. 15 Krasnovskaja N. A. Proishoždenija i etničeskaja istorija Sardincev, Moskva, 1986, 39. 16
Š. Batović, 76—20.
" BSE, Tom VII, Mokva 1972, 363. 18 Ahundov D. A. Arhitektura srednjevo i ranesrednevo Azerbajdžana, Baku, 1986, 242. (Prikazivanje Hrista u vidu Himere). 19 Strabon, Geografija, XI, 4, 1. Antičnie istočniki praistoriji Azerbaidžana, Baku, 1987. god. 20 R. Katičić, Enghelejci, Godišnjak, XV, CBI, Sarajevo, 16. 21 Strabon, Geografija (II, l, 14; XI, 7, 2/ΧΙ, 14, 3). 22 M. Garašanin, Iliri i Albanci, SANU, Beograd, 1988, 78.
36
III. ANTIČKI MITOVI I PREDANJA U SVIJETLU LOGOGRAFA
Tvrdokornim naučnicima je teško shvatiti da mitovi ili drame nijesti ništa manje stvarni od artefakata: kostura, oruđa, oružja itd. Erih From Tamo gdje prestaju istorijski izvori i arheološki dokazi materijalne kulture, čovjek poseže za mitovima, da bi mogao još dublje da prodre u tamu prošlosti. No mitovi ne nose samo informacije o nekom događaju ili ličnosti, što bi bilo njihovo racinalno jezgro, već su i vrlo složena tvorevina ljudskog duha. Mit može da ima neki dublji smisao, neku religioznu ili moralnu pouku. On se u vremenu i prostoru razvija, dobija fantastične forme, prilagođava se potrebama društva i vremena. Mitovi su riznice znanja, a i poetsko djelo stvarano imaginacijom bezbrojnih nepoznatih stvaralaca. Mit može da ima socijalnu poruku kao i vaspitnu ulogu u određenim društvenim uslovima. U tamnim milenijumima kroz koje je prošlo ljudsko društvo, mit je pored domaćeg ognjišta odigrao krupnu ulogu, produhovljavanja i poodruštvljavanja ljudske civilizacije. Grčki su mitovi zasnovani pretežno u VIII ν st. e. To je bila u stvari potreba i želja Grka da prodru u vrijeme i događaje mikenske civilizacije. Trebalo je dakle, premostiti tri-četiri vijeka, tzv. »geometrijsko doba« ili kako ga neki zovu »mračno doba« Helena (Dark Ages). Heleni su imali posne i aridne zemlje, kada su uvidjeli da uzalud oru i kopaju, okrenuli su se moru i duhovnoj avanturi. U grčkim mitovima, kao uostalom u čitavom grčkom mentalnom kompleksu, dolazi do izraza »agon«. Bogovi i junaci se međusobno bore i glože, kraljevi i gradovi (polisi) međusobno ratuju, otimaju žene i podmićuju bogove, ali nikada na vulgaran način, uvijek sa poetskim zanosom i dostojanstvom, na prirodan način, ali i bez sentimentalnosti. I to dostojanstvo je, što najviše imponuje kod Helena, sa time se i izdvajaju od ostalih naroda. To je helenska samosvijest kojom se razlikuju u antici od ostalih, koja je osnova za helensku prepotenciju da su im ostali narodi bili »varvari«. Za razliku od Rimljana kod kojih su mitologija kao i religija imale pragmatičnu ulogu i služile ciljevima rimske države. Mi ćemo se poslužiti nekim mitovima za koje mislimo da bi nam omogućili da bacimo više svijetla na prostor i vrijeme u vezi sa mogućim dolaskom Kavkazaca na Balkan. Ustvari, pokušaćemo da idemo unatrag, kako bi se oslobodili nataloženih naslaga i kako bi došli do onog istorijski racionalnog jezgra. Pošto grčki i rimski mitovi imaju 37
više varijanti, mi ih donosimo onako kako su ih dali D. Srejović i A. Cermanović u njihovoj knjizi »Rečnik grčke i rimske mitologije« i Rober Grevs u knjizi »Grčki mitovi«. i. Kadmo i Harmonija Tebe.
Kadmo (Καδμοζ) eponimni heroj Kadmejaca, stanovnika beotske
Kadmo je sin feničans'kog kralja Agenora i Telegase ili Argiope, Europin, Kilikov i Fenikov brat. Poslije mnogo peripetija naselio se u beotskoj Tebi. Kadmo je u Tebi srećno živio sa Harmonijom, koja mu je rodila petoro djece: sina Polidora i kćerke — Autonoju, Inonu, Agavu i Semelu. U dubokoj starosti supružnici su bili prinuđeni da napuste grad, prepustili su tebanski presto svom unuku Penteju, a zatim su otišli u zemlju Enhelejaca. Proročište je objavilo da će Kadmo i Harmonija, na volovskim kolima i u vidu zmije, predvoditi silnu varavarsku vojsku, koja će pobjeđivati sve dok ne pokuša da otme delfijsko blago. Tek tada će varvari biti uništeni, dok će Kadmo i Harmonija biti prenijeti na Ostrva blaženih. Pričalo se da je grad Butoe (Budva) dobio ime po volovima koji su dovukli kola sa Kadmom i Harmonijom u zemlju Ilira. Enhelejcima je rečeno da će pobjediti Ilire ako Kadma izaberu za vođu. Kad su oni poslušali ovaj savjet, Kadmo je izvojevao pobjedu nad Ilirima i zagospodario nad njima. Harmonija je ovdje rodila sina Ilirija. Prema drugom predanju, Agava je predala Kadmu vlast nad Ilirijom. Neki pričaju da su supružnici pretvoreni u zmije tek u ilirskoj zemlji i da je to bila kazna za ubistvo Arejevog sina. Kadmov i Harmonijin grob pokazivan je na raznim lokacijama, od Rizonskog zaliva do Epidamna (Drača). Što nas interesuje o Kadmu? Prvo da pokušamo grubo odrediti vrijeme kada je došao među Enhelejce i ulogu koju je imao među njima? Kadmo je mnogo uvažavan od strane grčkih pisaca. On je kao nehelen, mitska ličnost o kojoj se najviše pisalo, no i pored toga ostao je do kraja tajanstven. Grci mu ne bi dali toliko značaja da nije u mitsko vrijeme odigrao važne uloge među Grcima a i među Ilirima. Vrijeme u kojem je Kadmo boravio među Grcima može biti u širem smislu mikenske doba ili vrijeme srednje bronze. Prema mitu, obilazio je ostrvo Rodos i Teri, zatim Trakiju, iz čega bi se moglo zaključiti da je putovao morem, što je normalno za Feničanina. Dalje, legenda ga dovodi u vezu sa kraljem Kolhide Ejetom, što bi trebalo da znači da se radnja odigrala u vrijeme pohoda Argonauta i prije trojanskih ratova. No, na ovo se ne možemo oslanjati, već nam više služi kao grubo približavanje. 38
Prema legendi pokazao se kao graditelj, podiže tvrđave iz koje se razvija Teba, kojom vlada kao kralj. Bježi iz Tebe, možda zbog političkih razloga, a možda opet zbog najezde Varvara. Dolazi u zemlju Enhelejaca, što znači da su Enhelejci već bili formirani kao pleme, dok nauka formiranje ilirskih plemena stavlja kasnije, u fazu gvozda I. U legendi se pominju krave i volovi, što treba pripisati istočnim, egipatskim kultovima. Isto tako pominjanje zmije pripada ilirskom kultu, no i to u krajnjoj liniji može da bude egipatski kult. Volovske zaprege treba shvatiti kao tehnološki novitet kod Protoilira u vrijeme bronze. Proročanstvo mu predviđa da će voditi varvarsku vojsku na Delfe, kada će varvari biti uništeni. No, kako proročanstvo obično predviđaju ono što se već dogodilo ili što se želi da se dogodi, to se njime potvrđuje pretpostavka da su Iliri i Enhelejci uzeli učešća u nekom napadu na Delfe. Kadimo je došao kod Enhelejaca, kad su bili u neprijateljstvu sa Ilirima. Kako ovo shvatiti ako nauka tretira Enhelejce kao ilirsko pleme. Mi to shvatamo tako, da je Kadmo organizovao starosjedioce Enhelejce, protiv invazije Ilira, upravo kavkaskih plemena. Upotreba termina Iliri uzimamo kao mogućnost kasnije interpolacije. Iz ove legende prvi put saznajemo za razliku između Ilira i Enhelejaca. Sve se ovo moglo dogoditi na početku »egejskih seoba« Ali to treba dokazati. a) Kadmov grob Više se grčkih a kasnije i rimskih pisaca angažovalo pišući o grobu Kadma i Harmonije. Najverovatnije da je taj grob bio svetilište, jer je to bilo uobičajeno da grobovi značajnih ličnosti postanu religiozna središta. Njihova grobnica (tumul, kameni), vjerovatno da je bila kamena gomila, humka. Apolonije Rodsto. koji je prikupljao informacije od starijih pisaca, nas obavještava da: ». .. su se naselili neki Kolhiđani na ilirskoj Crno-dubokoj rijeci gdje je grob Kadma i Harmonije«. Stefan Vizantinac, (V v. n. e.) donosi nam vijesti grčkog geografa Eratostenta iz III v. st. e.: — Eratosten piše u trećoj knjizi svojega zemljopisnog djela: ».. . Dalje stanuju Taulantinci. Grčki grad Epidamno na poluotoku koji se zove Dirahij, rijeka Drilon i Aoj, oko kojih se pokazuju grobovi Kadma i Harmonije«.1 Slično ponavlja i Atenej, citirajući Filarha, istoričara iz III v. st. e. — »Mnogima je razglašeno mjesto u Iliriji (što se zove) Kilici, kod kojega je spomenik Kadmu i Harmoniji, kako priča Filarh u dvadeset i drugoj knjizi svoje povijesti«.2 — Kalimah iz Aleksandrije, piše: »da su Kolhiđani zaustavili vesla . . . kraj kamena Plavokose Harmonije — Zmije . . .«. I rimski pisci su pisali o Kadmu. Navešćemo samo jednog od njih. To je jedan komentar uz Verglijevo djelo Eneide, tzv. Scholia vatikana, evo što piše: »Cadmus, Agenoris filius relictis Thebis, comite 39
Harmonia coniuge, fortunae iniurias sustinens, fines Macedoniae supergressus, parvulum filium, qui iuxta Iliricum fluvium ab Harmonio editus fuerat, dereliquit«. (Kada je Kadmo, Agenorov sin, ostavio Tebu u društvu svoje supruge Harmonije, podnosio je udarce sudbine i kada je prešao granice Makedonije, ostavio je malenog sina kojega je Har3 monija bila rodila kod Ilirske rijeke). Kadmo je toliko bio ušao u grčku literaturu da i rimski pisci nastavljaju tu tradiciju, uzimajući ga za ličnost svojih spjevova i literarnih djela. Ali što se vrijeme više udaljavalo to su djela bila sve manje istorija, a sve više literatura. Poslije pada ilirske države, težište komunikacije između Italije i istočnog Balkana prenosi se na Jonsko more, odnosno Južna Italija — Južna Ilirija i Zapadna grčka obala. Tamo su bili i interesi Rima, a obala od Neretve do Drača ostaje po strani i tone polako u zaborav. I u literaturi se osjećaju ta kretanja, jer i ona se povodi za kretanjima ljudi i dobara. Pa i o Kadmu se piše sve vieš u vezi sa južnim dijelovima Ilirije. To je možda i povelo R. Katičića da Kadmovo boravište među Ilirima (Enhelejcima) veže za okolinu Lihnida (Ohridsko jezero) što nam ne djeluje ubjedljivo. Mi naprotiv vidimo da iz starijih vijesti o Kadmu, koje i ako imaju pretežno karakter istorijskog mita, možemo razumjeti da im je zajedničko da je boravio među Enhelejcima, da mu se grob nalazi iza Dirahija, kod Drilona ili ilirske rijeke tj. po Filarhu, na Kilici i da su se Kolhiđani doselili među Enhelejce poslije smrti Kadmove. Tražeći izvore koji nam mogu dati najpouzdanije podatke o Kadmu, mislimo da to mogu biti grčki geografi, koji su razvili poseban rod putopisa tzv. »Periplus« što znači »O plovidbi«. To su bili u stvari priručnici za plovidbu po Mediteranu. »Periplus« Pseudo Skilaksa, potiče iz sredine IV v. st. e. a misli se da je sastavljen na osnovu podataka iz literature starijeg datuma. No taj je tekst stigao do nas korumpiran, sa dosta glosa. Zbog toga su mu mnogi istraživači prilazili sa nepovjerenjem. »Periplus« istočno-jadranskom obalom nabraja luke od sjevera ka jugu. Tekst je podijeljen na poglavlja (tačke), tako što XXIII — poglavlje dolazi do Mljeta, a XXIV i XXV opisuje luke južnog Jadrana. Evo tog teksta po tz. vatikanskom rukopisu:4 , XXIV »Manijci. Poslije Nesta je rijeka Naron, ulaz u Naron nije uzak, u njega mogu uploviti i trijere i teretni brodovi do gornjeg emporiona, udaljenog od mora 80 stadija. Ovi su Manijci ilirsko pleme. Iznad emporiona je veliko jezero, a to jezero dopire do Autarijata, ilirskog plemena. Na jezeru je ostrvo od 120 stadija. To ostrvo je veoma pogodno za obrađivanje. Iz tog jezera ističe rijeka Naron. Od Narona do rijeke Ariona plovi se jedan dan, od rijeke Ariona plovi se pola dana, a tamo su stijene (kameni) Kadmosa i Harmonije i hram udaljen od rijeke Ariona. Od rijeke Ariona plovi se u Budvu i emporion«. 40
XXV »Enhelejci. Ilirsko pleme su Enehelejci naseljeni oko Rizusa, od Budve do grčkog grada Epidamonsa plovi se dan i noć a putem tri dana«. Lakše ćemo analizirati ovaj tekst ako ga budemo tretirali uporedo sa tekstom Fijojna^JBiblosa, za kojega se misli da je crpio podatke iz istog izvora kao Pseudo Skilaks. Evo Filonovog teksta koji nas interesuje: — »I od rijeke Narona do rijeke Ariona plovi se jedan dan. A od rijeke Ariona plovi se pola dana i tamo su kameni Kadma i Harmonije 5 i svetište podalje od rijeke Ariona«. Nas interesuje položaj »kamena Kadma i Harmonije«, a da bi to našli moramo da otkrijemo tajnu, šta je to rijeka Arion, jer se to ime nigdje više ne pominje i nepoznato je nauci? R. Katičić smatra da je prepisivačkom greškom r. Narona (Neretva) zamijenjena za rijeku Arion. No, Katičić ne uzima u obzir što i sam kaže da se r. Arion u istom tekstu više puta pominje. To znači predpostavku, da prepisivač nije znao ništa iz geografije jer navodno ta rijeka ne postoji, ili još teže, da je morao više puta da napravi prepisivačku grešku, što je teško povjerovati. Neki su pokušali da riješe problem, kao J. Lučić, da Arion predstavlja Omblu, što je prihvatio i C. Miiller. Drugi smatraju kao M. Suić, da je došlo do zamjene riječi Drilon (Drim) sa Arion, prilikom prepisivanja. U tom bi slučaju Pseudo-Skilaksov itinerer, ako je išao od sjevera na jug odjedanput promjenio smjer, što je malo vjerovatno, a još veću protivrječnost bismo dobili ako bi se u Filonov tekst zamijenio Arion za Drilon, da se iz Narone plovi za Drilon za »jedan dan« što je za plovna sredstva onog vremena nemoguće. Što se tiče stava prema glosama u XXIV poglavlju, smatramo da se i suviše podozrijeva glosatorima. Ćitaoc nekog teksta se usuđuje da unese neke izmjene ili dopune tek ako je siguran da se radi o grešci ili zabludi. Tako treba shvatiti da su glosatori tokom vremena poboljšavali stare tekstove sa novim saznanjima. Što ne znači da nije bilo i neukih i neodgovornih. Zbog toga držimo da je tekst XXIV — poglavlja korektan i da je u skladu sa stanjem maritimnih uslova u vremenu kada je pisan. Zato i treba prići, tražeći prije svega materijalne činjenice, a ne greške, a to znači da proračunamo prvo potrebno vrijeme putovanja između pojedinih luka, pomenutih kod Pseudo-Skilaksa i Pilona, u uslovima antičke plovidbe. U antici se plovilo na vesla ili na jedra, ili najčešće kombinovano. Zato usvajamo da su brzine približno iznosile: — za jedrenje — 5 NM/h — za veslanje — 4 NM/h Mi ćemo usvojiti prosjek od 4,5 NM/h. (Podaci prema A. Veljiću i Š. Govediću).6 Antički pomorci su rijetko plovili zimi. Obično su se držali obala ili nekih prepoznatljivih repera. Dan plovidbe, kao što se vidi, kod
41
Pseudo-Skilaska računali su od izlaska do zalaska sunca, a to je u ljetnom polugođu iznosilo za proljeće i jesen od 10 — 12 h, a u junu i julu i do 14 h. Antički su geografi sami morali ploviti pored pojedinih obala kako bi mogli unositi podatke za svoj »peripl«, (slučaj sa Arijenovim »periplom« Crnog Mora). Ili su, od pojedinih poznatijih kapetana dobijali podatke. A antički kapetani, (trijerarka) morali su dobro poznavati obale ako su mislili ostati živi. Morali su znati uvale i sklonita mjesta, kako bi se spašavali od nevremena i obalske gradove gdje mogu dobiti hrane i vode i gdje mogu popraviti brod. Morali su znati i približno vrijeme plovidbe između pojedinih luka, kao i koje je pleme neprijateljski raspoloženo a koje nije i tome slično. Prema tome, na njihove informacije se možemo oslanjati. Račun potrebnog vremena plovidbe između nekih luka Južnog Jadrana u antičkim uslovima: Relacije
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Ploče (Narona) — Gruž (Ombla) Ploče (Narona) — Rose (Rt. Oštra) Ploče (Narona) — Budva Ploče (Narona) — Lissos (Drilon) Budva — Drač (Epidamno) Rose (Rt. Oštra) — Bar (Rt. Ratac) Rose (Rt. Oštra) — Ulcinj Budva — Lissos (Drilon) Rose (Rt. Oštra) — Budva Budva — Bar (Rt. Ratac)
Distance7 u NM
73 100
115 172 83 30 46 56 18 14
u čas.
Plovidba u danima
16,22 22,22 25,55 38,22 ] 18,44 6,66 10,22 12,44 4
3,11
1,18 1,58 1,82 2,73 1,31 0,47 0,73 0,88 0,28 0,22
Da provjerimo sada vremena plovidbe, po varijantama pojedinih autora: — Po R. Katičiću: Za Pseudo-Skilaksa, ako bi Arion bila Narona, onda bi se iz Narone do Budve plovilo 25,55 sati ili nešto više od jednog dana pod uslovom da se plovi i noću, a nešto manje od dva dana ako bi se plovilo samo danju. Od Budve do Drača (Epidamna) plovilo bi se 18,55 sata, što je oko 5 sati manje nego što piše kod Pseudo-Skilaksa, no u to nije uračunato vrijeme za uzimanje hrane i odmor. Ako bi Katičićev predlog primijenili kod Pilona, moglo bi da se shvati da bi se plovilo iz Narone u Naronu, zbog toga Katičićevo gledište ne možemo prihvatiti. — Prema J. Lučiću, da je Arion Ombla: Po Pseudo-Skilaksu ne možemo da upoređujemo vrijeme između Omble i Budve jer nije dato između Ariona i Budve. Dok po Pilonu, od Narone do Ariona, plovi se jedan dan. A po našem računu do Omble 42
bi se plovilo 16,22 sata, ili 1,18 danč Dok od Omble do groba Kadma i Harmonije, plovi se pola dana, što bi iznosilo negdje oko 30 NM južno od Gruža, a to bi bilo negdje oko uvale Trašte. — Po M. Suiću, ako se zamijeni Arion za Drilon (Drim): Kod Pseudo-Skilaksa, dobijamo da bi se od Drilona plovilo u Budvu, što smo već rekli da bi bilo obrnuto od pravca plovidbe »Periplusa«. A po Pilonu bi dobili da se od Narone do Drilona plovi jedan dan (14 sati), dok naš račun pokazuje 38,22 časa ili 2,73 dana. A od Drilona bi se plovilo pola dana do humke Kadma i Harmonije, to je negdje oko Drača. I ovi se podaci zbog relacije Narona — Drilon, razilaze u velikom sa Pilonom, te je pretpostavka neprihvatljiva. — Po našem mišljenju, r. Arion mogla bi da znači ulaz u Bokokotorski zaliv. Nezavisno od toga što imamo do sada ustaljeni naziv, Rizonska rijeka, Rizunt ili Sinus Rizonicus. Ako sada, prema tome, napravimo računicu, dobijamo: Prema Pseudo-Skilaksu, od Ariona (Rose) do Budve plovilo bi se četiri sata. Eto zbog toga je ostalo nepopunjeno vrijeme za tu relaciju kod Pseudo-Skilaksa, jer je vrijeme kraće od pola dana, pa se autor našao u čudu kako to da izrazi. Od Budve do Epidamna plovi se po Pseudo-Skilaksu 24 sata (»dan inoć«), a po našem računu nešto manje, 18,44 sata, međutim, ne treba zaboraviti da je to čisto vrijeme vožnje, a veslači treba tri puta na dan da se odmore i nahrane, pa smatramo da bi naša prepostavka mogla da bude prihvatljiva. Kod Pilona imamo; od Narone do Ariona (Rose) jedan dan, a po nama 22,22 sata, to se približno slaže pod pretpostavkom da su plovili i noću, što su južno od Dubrovnika i mogli. A od Ariona (Rose) do humke Kadma i Harmonije »pola dana«, a po našem računu bi bilo oko 6,66 sati, tačno pola dana! A to nije ništa drugo nego rt. Ratac iznad kojeg se uzdiže brdo Sušanj i na njemu »Velja gomila«, humka Kadma i pored nje druga humka koja bi mogla biti humka Harmonije. Tu je i svetilište Kadmovo, možda se nalazilo na 80 metara sjeverno od Kadmove humke gdje se sada nalazi stara crkva Svete Petke. Ili je možda to svetilište bilo na samom Rtu Ratac, gdje su mnogo povoljniji terenski uslovi i veća pristupačnost, a gdje se u srednjem vijeku nalazio benediktinski manastir »Bogorodice Ratačke«. Tu je i toponim 8 Kalice, Filarhovo: »...mnogo razglašeno mjesto u Iliriji Kilici«. »Kilici« se moglo zvati i brdo Sušanj, ali smo više skloni da vjerujemo da je to bio rt. Ratac. Sada da se vratimo rijeci Arion. Možda je od ovog hidronima ostao trag, to bi možda moglo biti ime planine Orjen, iznad Herceg Novog. Kada mornar dolazi sa pučine, prvo prepozna masiv Orjena, i poistovjeti ga sa njegovim ciljem, ulazom u Boku tj. rijekom Arion. Otuda je i planina mogla dobiti ime po rijeci ili obrnuto. Međutim ova pretpostavka je malo vjerovatna, jer je negira naziv Orjena »Gora Falcon« na karti ruskog oficira — hroničara iz flote admirala Senjavina za vrijeme borbi Rusa, Crnogoraca i Bokelja sa Francuzima 1807—12 g. Ime »Falcon« ukazuje da je karta preuzeta od Mlečana, pa ime Orjena, znači dolazi od orla (sokola), što znači planina gdje žive orlovi. 43
No otkuda sada naziv Arion? Najvjerovatnija je mogućnost da je to ime donijeto iz Kolhide sa Kavkaza? Ime rijeke Arion skoro je identično sa kolhidskom glavnom rijekom Rioni (Fazis) koja je takođe plovna na svom ušću do tvrđave Sarapan (po Strabonu). Upoređujući hidronime na Kavkazu (Kolhidiji) sa hidronimima u Sjevernoj Albaniji dobili smo dosta podudarnosti, nedostajao je jedino naziv za Rioni. A sada prepostavljamo da smo i to kompletirali sa Arion. Eto čemu su Kolhiđani dali ime njihove najznačajnije rijeke, najljepšem dijelu na Južnom Jadranu, ulazu u Boku Kotorsku, a evo kako: b) Arion Najveća Kolhidska rijeka Rioni, u antici se zvala Fazis, Fasid (Herodot 11-103). Fazis nije grčka riječ, već lokalna, znači rijeka, voda. Fazis se ulivao u Crno more sa dva rukavca. Južni se zvao Fazis, na kojem je bila grčka kolonija i luka, koju su podigli Milećani u VI v. st. e. a zvala se je takođe Fazis. Sjeverni rukavac se zvao Harient. Ovo znamo od Arriana^II v. n. e.), koji je napisao svoj »Peripl Ponta Eukseinskog« na" bazi ranijeg rukopisa iz IV v. st. e.: »Isplovivši iz Fazisa mi smo prošli plovnu rijeku Harient, rastojanje između njih je 90 sta9 dija...«. Slično potvrđuje i poznati istraživač istorijske geografije F. K. Brun iz polovine XIX v. koji je pored Arriana proučavao i Prokopija, pa kaže: »Prema tome ja bih rado indentifikovao donji tok (rukavac G. V.) Rioni sa Reon iz Prokopia, tj. sa Ariem, Harienom ili Harisom«.10 To znači da se ime desnog rukavca, od Harienta, preko Harisa, Ariena, Reona, mijenjalo do današnjeg Rioni. Harient znači prijatni, ljupki, skladni tj. ljepota, sklad i sl. To bi moglo da znači da je jadranska rijeka Arion, mogla postati od Harient — Arien-ta, po lingvističkoj tj. fonetskoj transformaciji, ali je takođe jasno da je Boka i po sadržaju tog imena zasluživala ime ljupkosti, ljepote, sklada i sl. Iznad Herceg-Novog ima brdo koje se zove Dobroštica, ali imamo i Dobrotu o kojoj u Boki postoji predanje vezano za Teutu, koja ju je nazvala »dobroto moja« u smislu »ljepoto mja«. Najstariji pisani spomenici rijeku Ljutu su zvali »flumen Darantum«. Od latinskog »flumen Darantum« ostala je »rijeka«, a Harient je pretvoren bolje reći romaniziran u Daratum, ali je ostao ritam riječi. Od toga je ostao naziv »Dobratum« ili »Dobrata« i konačno slovensko Dobrota. No, prvobitno romansko ime »flumen Darantum« je bilo reducirano ime za kotorski zaliv ili za rijeku Ljutu, jer ga je potiskao naziv: »Rizonska rijeka«, »Rizonikos kolpos« ili »Sinus Rizonicus«. Možda je prvo ime koje su Kolhiđani mogli dati Boki, bilo »Rijeka ljepote (ljupkosti)«, što je trebalo da glasi »Fazis Harient« ili »Fazis Arien«, što su Grci preveli sa Άριωυ ποταμοζ (»rijeka Arion«), Kolhiđani su bili očarani ljepotom Boke, pa su joj mogli dati ime svoje najveće rijeke, na taj način su i svoju nostalgiju mogli zadovoljiti dajući najljepšem kraju, ime dijela stare domovine. Međutim, ne smijemo isključiti ni jednu drugu mogućnost, grčku etimologiju za naziv Boke, »rijeka Arion« i ako ovoj verziji ne dajemo 44
prevagu. Naime, jedan rt na ulazu u Boku zove se Kobila. Na ruskoj karti iz 1806. g., koja je vjerovatno preuzeta od Venecijanca taj se rt zove »M. (iss) Kobila«, dok na Coronelli-jevoj karti iz 1689. g. taj prostor se označava sa »Canale Coni«, što ovo »Coni« vjerovatno treba da znači Konji. Sada da vidimo da li to ime može da ima veze sa jednim starim grčkim mitom, koji se rijetko spominje, a kojega donosi Mirča Elijade u svojoj knjizi »Istorija verovanja i religijskih ideja« (Beograd, l991, 224), a koji kaže: » . . . d a bog mora i okeana Posejdon susreće boginju Demetru pretvorenu u kobilu, Posejdon se prerušava u pastuva, uspijeva da je savlada. Iz njihove veze rađa se at Arion«. Da li su grčki moreplovci ulazu u Boku mogli dati ime koje bi bilo u slavu boga mora, Posejdona tj. njegovog sina Ariona? A ime rt. Kobila bio bi prevod i uspomena na to antičko ime. Još jedanput se u grčkoj mitologiji pominje ime Arion. To je onaj pjesnik i pjevač sa Lezba, no on nema nikakve veze sa našim prostorom. 11 I. W. Pajakovski, odlučno odbija mogućnost identifikovanja Drilona sa Arionom. Naprotiv, ne isključuje mogućnost da je r. Arion kod Ps. Skilaksa dupla forma imena Rizonske rijeke. Jovan Martinović je dva rada posvetio problemu hidronima Arion. U prvom radu objavljenom na VII kongresu arheologa Jugoslavije u Herceg-Novom 1966. g. kritički se odnosi prema Suićevoj zamjeni naziva Arion sa Drilon, i uz 12razumljivu opreznost ukazuje da Arion može biti ulaz u Boku Kotorsku. U drugom radu objavljenom u Starinaru XVIII —1966. g. je mnogo kategoričkiji. Ispravno zaključuje da »Periplus« nije mogao preskočiti a da se ne osvrne na Boku, zbog njenog maritimnog značaja. Izvodi vrijeme plovidbe između naznačenih luka južnog Jadrana i zaključuje da je Arion ulaz u bokokotorski zaliv. Ukazuje zašto je Boka mogla da se nazove »rijeka«. Međutim, ipak smatra da je naziv Arion došao kao prepisivačka greška od Rizon — Ri(z)on — Arion, što se teško može prihvatiti, jer mislimo da se ne može u XXIV poglavlju napraviti greška, a u XXV napisati ispravno. Insistiranje J. Martinovića da se »jezero« iz XXIV poglavlja »Periplusa« odnosi na zaliv Boke, kao i da je »ostrvo veoma pogodno za obrađivanje« ostrvo sv. Marko kod Tivta nijesu bitni za našu temu. Ako se prihvati da je rijeka Arion starije ime Bokokotorskog zaliva, time bi naša pretpostavka o položaju Kadmovog groba (humke) dobila čvršće pozicije. Sada se postavlja pitanje, da li je lokacija Šušanja u suprotnosti sa informacijama grčkih i rimskih pisaca da je grob Kadma i Harmonije oko Ilirske rijeke, ili Dizera? Mislimo da tu nema nikakvih protivrječnosti, jer je posmatraču iz Aleksandrije, Biblosa, Mileta, pa čak i piscu iz Sicilije udaljenost Šušanja (Kilici) od Bojane ili Drima, neznatna, to je praktično najbliže susjedstvo. Zašto bi Kadmo bio sahranjen baš tu iznad Rta Ratac? Pa ta lokacija dođe približno na pola puta između Budve i Bojane, gdje se 45
prostiralo pleme Enhelejaca. Drugo Sutomore je imalo određenu površinu plodne obradive zemlje, koju je bilo moguće navodnjavati, a izvori ispod Brca davali su svježu planinsku vodu i nijesu nikada presušivali. Možda je to vezalo Kadma u njegovoj starosti. A dao je da se sahrani na brdu iznad Sutomora kako bi dominirao čitavim prostorom od Budve do Bojane. U najbližoj okolini podižu se kasnije hrišćanska svetilišta, kao nastavak tradicije paganskih, kako kaže Pseudo-Skilaks, »i hram udaljen od rijeke Ariona«. c) Pitanje Feničana na Jadranu i Kadmova hipotetična »država« No, da se ponovo vratimo Kadmu i njegovoj ulozi među Enhelejcima, jer je izvjesno da taj mit nije mogao biti u potpunosti izmišljen već u njemu mora da postoji i ono racionalno jezgro. On je po mitu došao kao izgnanik, ali kao iskusan čovjek i vladar, zajedno sa suprugom Harmonijom. U Tebi je ostavio nasljednika, unuka Polidora, čije će potomstvo poslije sedam generacija biti prognano od Argejaca iz Tebe, te će se i oni priključiti Enhelejcima, gdje su vladali potomci Kadmovog sina Ilira. Kadmo je bio sposoban čovjek, trgovac, moreplovac, graditelj, te nije bilo problema da se nametne kao gospodar Enhelejcima. Sa tako ograničenim snagama, a Enhelejci nijesu bili veliko pleme, Kadmo, po našem mišljenju nije mogao savladati invaziju Ilira, tj. Kavkazaca. Zato pretpostavljamo da je prvo morao objediniti susjedna plemena na prostoru južngo Jadrana. Za centar te plemenske zaejdnice odabrao je brežuljak na iztoku Bojane iz Skadarskog jezera i sagradio grad, budući Rozafat (Skadar). Skadar je imao izvanrednu stratešku poziciju, jer je branio pristup obali, a opkoljavalo ga je bogato poljoprivredno područje, pa je bio pogodan i sa te strane. Nedaleko na morskoj obali na ušću Bojane razvijala se trgovina, tu su dolazili feničanski, mikenski, a možda i kritski brodovi i razmjenjivali svoje proizvode. No, Skadar se tada drugačije zvao jer su mu ime »Škodra« kasnije dali Kolhiđani. Kadmo je pokretač državne ideje kod Enhelejaca i susjednih plemena. I ta teritorija koju je prvobitno objedinio Kadmo, ostaće i u buduće kod Ilira sve do propasti njihove države pod Gencijem, kao državotvorno jezgro i pokretačka snaga ilirske istorije. Ovo jezgro od 3—4 plemena, sa sjedištem u Skadru zadržaće i kasnije tu svoju ulogu. Za vrijeme ilirskih kraljeva, tu se rješava sudbina ilirske države i tu ona zamire. Dioklecijan formira provinciju Prevališ sa sjedištem u Skadru, koja se gotovo poklapa sa hipotetičnom Kadmovom »državom«. Vizantija uzima Drač za sjedište »teme«, zbog toga što je na moru, jer su Grci pomorski narod i što je bio heleniziran, za razliku od Skadra koji to nije bio. Kada se u X i XI vijeku na ovom prostoru konstituiše dukljanska, slovenska država, na osnovu nekog nasljeđa i tradicije uzimaju opet Skadar za prestonicu (Vojislavljevići, prestolonasljednici Nemanjića, i konačno zetski Balšići). Isto to rade i Turci, uzimaju Skadar za sjedište turskog sandžakata. Sve bi to moglo da bude nasljeđe Kadmovske tradicije. 46
Iz grčkog mita se da naslutiti da je Kadmo na čelu objedinjenih Protoilirskih plemena prodro u zapadnu Grčku i opustošio je. To je ostalo u tradiciji ilirskih plemena i kasnije, kad god su se osjetili jakima, pljačkali su svoje južne susjede, ili su napadali grčke kolonije na ilirskom prostoru. Iz toga su proistekla stalna netrpeljivost i sukobi, koji su doveli do toga da u III v. st. e. Grci pozovu Rimljane da se umiješaju u njihove odnose, što je i zapečatilo sudbinu Ilira. Zbog svoje pionirske uloge Kadmo je ostao u dubokom sjećanju ahajskim Grcima, zbog čega ga je i prihvatila grčka pisana tradicija klasičnog perioda. Ovo je bio pokušaj povezivanja grčke mitologije i prapočetka civilizacije na našem prostoru. No, pravo otkrivanje istine o Kadmu i njegove uloge, može se pristupiti i na drugi način, a to je pokušati da se sagledaju raspoloživa istorijska znanja iz tog vremena. Zato ćemo se za momenat udaljiti od našeg glavnog cilja, da bismo se upoznali sa Kadmovom domovinom, Fenikijom i njenom istorijom u glavnim crtama, a to radimo i zbog toga što je još nejasna uloga i prisustvo Feničana na Jadranu. Možda je u vrijeme feničanske aktivnosti na Jadranu i Kadmo došao u Budvu i osnovao trgovačku stanicu (emporion) Feničana. Budva i dođe nekako na pola puta između Akvileje i Kitere (ostrva na jugu Peloponeza). Možda je veliki fenički pohod na osvajanje Sredozemlja skriven, baš u mitu o Kadmu, sinu kralja Agenora. Arheološki i istorijski se smatra da su među prvim feničkim emporionima ili kolonijama, bile one u Kilikiji, Kipru i Egeji (Rodos), što se dosta dobro poklapa sa legendom. Kadmo je u starosti došao ili se sklonio svejedno, kod Enhelejaca, koje istoričari stavljaju u vrijeme mikenske dominacije nad Kritom i padom Kritske moći sredinom XV v. st. e.). Iz toga proizilazi da po ovoj drugoj varijanti dolazak Kadma kod Enhelejaca treba pomjeriti ranije za 100—150 godina, jer smo u prvoj varijanti Kadmov dolazak vezali na »egejske seobe«. Feničani su pošli u kolonizaciju prije mikenskih Grka, zato je logično, a djelimično i dokazano da su pošli sjevernim obalama Mediterana, te da su tako mogli doći i do naših obala. Grci su dugo bili iscrpljeni trojanskim ratovima, a zatim egejskim i dorskim seobama i smutnjama, ali čim su se osnažili, a to je bilo već u VIII v. st. e. izbacuju Feničane iz Egeja, i Sicilije a logično tome i iz Jonskog i Jadranskog mora. Uostalom, poznati su dugogodišnja neprijateljstva između njih. Tom periodu pripada i prestanak feničanske plovidbe za Akvileju. Podjelom sfera uticaja, Feničani se orijentišu na Sjevernu Afriku i Španiju, a Grci na sjeverni Mediteran. Ovakva shvatanja ne odstupaju mnogo od vijesti koje imamo od Herodota, koji pieš da su maloazijski Grci, Fokejci prva uplovili u Jadransko more tek oko 650-te g. st. e. a to je i znak da na Jadranu više nije bilo Feničana. Sada bi bilo logično postaviti pitanje, da li imamo materijalnih ili pismenih dokaza o boravku Feničana na južnom Jadranu? Nažalost, moramo odgovoriti negativno tj. vrlo malo, ili nam nije poznato da postoje. U vezi sa tim, pokušaćemo da damo neko objašnjenje. Kada je Kadmo napustio Tebu ostavio je unuka Polidora. Od njega se razvila 47
dinastija Kadmejaca. Kada su poslije sedam generacija Argejci (stanovnici Arga) »pobijedili tebanske Kadmejce (kako kaže R. Katičić u »Enhelejcima«) i razorili im grad, Kadmejci, su pričalo se, napustili Tebu i pošli na Jadran Enhelejcima«. Tamo je vladala dinastija potomaka Ilira, Kadmovog drugog sina. O tome je ostavio traga i Pausanije, grčki geograf koji je opisao Grčku 170—180. g. n. e.: »A kada su Argejci nadvladali u bici, Laodamant je s Tebancima koji su ga htjeli slijediti, idući noću otišao »Ilirima«. (Laodamant je potomak Kadmov). Znači, kod Enhelejaca je došla veća skupina Kadmovih potomaka, Feničana. U kasnijim etničkim sukobima, možda sa Kolhiđanima pala je Kadmova dinastija, a ostaci Feničana su se mogli povući u izolovanu oblast. Mit o Kadmu i Harmoniji bio je važan za naša istraživanja. Prvo, što grčki pisci vežu naseljavanje Kolhiđana za ovo ime i drugo, što je potrebno u vremenu ovog puta u preistoriji, postaviti istorijske međaše na našem prostoru. Bez sumnje, izgleda da je Kadmo, taj ingeniozni Feničanin bio jedan takav međaš. A ako jednog dana otkopamo njegovu grobnicu (humku) na Šušanju mnogo ćemo više saznati o njemu i njegovom vremenu i naravno, provjeriti i ove naše pretpostavke. Što se tiče samog mita o Kadmu i pisanja grčkih logografa oko njega i u vezi sa njim, proizilazi da su kavkaske invazije mogle biti obavljene iz dva puta, prvo Ilira (Hilla) iz istočnog Kavkaza u vrijeme Kadmovo i druga Kolhiđana poslije trojanskih ratova. Naravno ovo bi moglo postati vjerodostojno, ako bude potvrđeno i drugim istraživanjima.
se voda nakupljena u tim udubljenjima od valova i kiše, jako zagrije pa je kupači koriste kao kade. Eto zašto su tu uvalicu nazvali Kadice. Sada se vratimo 3.000 godina nazad, tu istu pojavu su primijetili okolni stanovnici, ribari, pastiri, kupači pa su tu lokaciju nazvali »Kilici« (čaše) ali bi bilo logičnije da je i za njih to bio pojam za karlice. A po tom lokalitetu nazvan je bio i današnji rt Ratac i brdo iznad njega, današnji Sušanj. Ponavljanje kontakta čovjeka sa prirodom je isto što i ponavljanje istorije. Ako smo utvrdili da Kilici pripadaju indoevropskoj jezičkoj grupi, iz toga izvlačimo zaključak da to ime nije kavkaskog porijekla. I sasvim je u skladu sa mitom o Kadmu da je došao kod Enhelejaca, koji su mogli i dati to ime, a za koje smo pretpostavili da nijesu Iliri, tj. Kavkazci. e) Kadmov spomenik
Sada treba dokazati da se Filarhov naziv Kilice, odnosio baš na rt Ratac ili brdo Sušanj iznad njega. Kao prvo, ispod samog vrha Šušanja gdje se nalazi Velja gomila, postoji toponim Kalice, to je zaseok bratstva Kalica. Lako je naslutiti da se između Kilici i Kalice može uspostaviti ne samo fonetska veza i da ta sličnost nije samo puka slučajnost. 13 Katičić u dva svoja rada insistira da Kilici (Κυλικεζ) znači »case«. Ako je to tako onda bismo imali razvoj tog indoevropskog izraza: Kilici, lat. calix, ital. calice, kalež i vjerovatno srb. karlica od istog korijena. Katičić kaže da nigdje drugo u staroj književnosti nema traga tom toponimu i da Atenej spominje taj podatak kao da je široko poznat.14 Pa idemo tim tragom. Uz sam korijen rta Ratac, a ispod brda Sušanj i Kadmove humke jednu malu morsku uvalu kupači i rijetki okolni stanovnici zovu Kadice? Odmah je jasno da je to novo ime. U toj uvali ima puno velikih kamenih blokova od 4—8 m3, ranije ih je bilo više jer su mnoge ugradili u vilobrane luke Bar. Oni su do pola zaronjeni u more. Rad mora i pijeska na gornjim površinama je formirao udubljenja poput karlica, a u geomorfologiji poznata pod imenom »džinovski lonci«. Ljeti
Velja Mogila je postavljena na istaknutom mjestu na vrhu Šušanja, uočljiva je sa velike distance sa mora i kopna. Humka je od kamenog nabačaja, vrlo je velika. Oblik joj je kupast, sa zatupastim vrhom. Visoka je oko 7 m. Osnova joj je u obliku kruga sa prečnikom oko 28 m. Razlikuje se od ostalih tumulusa sa šireg područja po tome, što je jedini paganski kultni objekat koji se koristi i od hrišćanske crkve. Dva puta godišnje na licu mjesta sveštenik vrši bogosluženje, a vjernici iz okoline i danas donose po jedan kamen za svakog člana porodice i bacaju na gomilu. Iz ovoga bi se moglo zaključiti da je ovo bilo u predhrišćanskoj eri vrlo važno svetilište i da to hrišćanska crkva nije moglo da ospori, pa je iz pragmatičkih razloga prihvatila taj kult. Ovaj je tumulus neobičan još po tome, što je od osnove na četiri strane produžen kameni nabacaj pa je tako napravljena neka vrsta zamišljenog krsta. Mislimo da je ovo urađeno naknadno i da je sa time izvršena hristijanizacija svetilišta. Do na vrh tumulusa vode stepenice napravljene od kamena iste vrste, što je moglo da se uradi i u toku nekog od zadnjih ratova, jer je humka izvrsno mjesto za osmatračnicu. Po svemu ovome vidi se da to nije bila obična grobna humka, već da je pripadala nekoj neobičnoj ličnosti, pa se i time potvrđuje teza da je to mogao biti grob-spomenik Kadma, a nešto dalje od tog mjesta i druga nešto manja humka mogla je pripadati Harmoniji, jer logografi govore o grobovima u množini (»kameni«). Druga varijanta rješenja ovog problema, mogla bi biti, ako pođemo od mita, da su Kadmo i Harmonija predvodili varvarsku vojsku na »delfijisko blago« gdje su poraženi, pa su »prenijeti na ostrvo blaženih«. Što znači da su tamo ostavili kosti, a tu su im na brdu Šušanju podigli »kenotaf« (spomenik). Bio je običaj onog vremena da se podižu spomenici heroiziranim herojima. Mislimo da smo uskladili i logično povezali racionalno jezgro antičkog mita o Kadmu, sa pisanjem više grčkih logografa, da smo identifikovali mjesto njegovog groba i južni Jadran kao mjesto nase-
48
4 O porijeklu Ilira
d) Kilice
49
ljavanja Kolhiđana. Tvrdnje logografa o naseljavanju Kolhiđana na ilirskoj »Crno-dubokoj« rijeci potvrđene su uspostavljanjem veze između hidronima Arion i Harijenta u Kolhidi. Preko sukoba Doraca i Kadmejaca uspostavili smo i vrijeme Kadmovog boravka među Enhelejce. Jedino što ostaje problematično, to je Kadmova hipotetična »država«. 2. Argonauti
Mit o Argonautima je možda jedan od najljepših u antičkom svijetu. On nas interesuje zato što se u njemu kriju odnosi Kavkaza ne samo sa mikenskim svijetom, nego i sa našim krajevima početkom mlađe bronze. Mit ima više verzija, naročito povratak Argonauta. Jer kako su Grci širili svoja geografska saznanja o svijetu koji ih okružuje, tako su i ta saznanja unosili u svoja predanja. Ali kako su o mnogim stvarima imali pogrešne predstave, stvorili su čitave zbirke. Mi Argonaute razmatramo u verziji koji su dali D, Srejović i A. Cermanović u svojoj već spomenutoj knjizi, kao i po knjizi Roberta Grevsa »Grčki mitovi«. Argonauti (Αργοναυταυ), su grčki junaci, koji su, pod Jasonovim vodstvom, otplovili u Kolhidu da bi se domogli zlatno runa. Ime su dobili po lađi »Argo«. Pošto su se domogli zlatnog runa uz pomoć čarobnice Medeje, kćerke kralja Ejeta, vraćaju se iz Kolhide kući gonjeni Ejetovim brodovima. U tom bjekstvu savlađuju svakojake peripetije, dolaze do Korkire (Krfa) u Jonskom moru i tu nastaju događaji koji su interesantni za naša istraživanja. Od mnogo varijanti povratka »Agronauta« mi naravno biramo onu koja je najrealnija ili bolje reći jedino moguća. To je povratak onuda kuda, su i pošli. Sada treba pokušati iz mita o Argonautima izvući ono racionalno jezgro koje postoji u svakom mitu. Zato prije svega treba da vidimo da li događaje iz ovog mita možemo da ubiciramo u neko istorijske vrijeme. Odgovor nalazimo u Homerovoj »Odiseji«. »Samo je jedna otuda izišla moreplovka lađa: svima poznata Argo od Ejeta ploveći natrag; i nju bi talasi bili o velike tresnuli stene, al' ju je pratila Hera, jer Jason joj bejaše mio. (»Odiseja« — ΧΙΙ-69). Znači, Homer je znao mit o Argonautima i smjestio ga je, a on je znao zašto, ispred povratka Odisejevog. I jedna druga mitska priča se poklapa sa Homerom, Odisejev otac Laert, u mlađim godinama bio je član posade »Arga«. Tako bi zaključak mogao da bude, u vezi utvrđivanja vremena epopeje Argonauta, da se to zbilo najmanje jednu generaciju ispred trojanskih ratova. Poduhvat Argonauta je bio opšte-plemenski helenski dogovor. Zato je morao imati neki motiv opšteg interesa. Neki autori ističu u prvom planu kolonizaciju Grka na crno-morskim obalama. Mi ne bismo mogli prihvatiti ovakva gledišta, jer se kolonizacija crno-morske 50
obale počinje realizovati u VIII v. st. e. dok je na zapadnoj maloazijskoj obali kolonizacija uglavnom već bila izvršena u doba mlađe bronze od strane Krićana i Mikenaca. Što je moglo drugo privući Grke na tako dalek i neizvjestan put? Grci su saznali od Hetita ili Feničana o bogatstvu Kavkaza u metalima, posebno u zlatu, koje se ispiralo iz zlatonosnih rijeka pomoću ovčijeg runa, (što je i dalo moto čitavom mitu). A što i potvrđuje savremena gruzijska nauka. Želja za bogatsvom moglo je privući Grke. Druga stvar koja bi mogla biti značajna za Grke, bilo je gvožđe. Vidjeli smo kako su se Grci sukobili sa Feničanima oko trgovine i kolonija. U tim sukobima grčki bronzani mačevi i mjedeni oklopi, prskali su pod udarima gvozdenih mačeva. Feničani su se snabdijevali gvozdenim oružjem i oruđem iz Sirije, gdje se razvijala napredna tehnologija, superiornija od bronze. Grcima Sirija nije bila pristupačna. Ali su od Hetita čuli za Kolhidske metalurge Halibe, te je njihova ekspedicija mogla imati zadatak da se pored zlata dokopa i nove tehnologije ili bar dovoljno oruđa i oružja od gvozda. No zašto je prevagnulo zlato u mitu, naravno gvožđe nije bilo tako romantično za jednu legendu. Primjena gvozda u Kolhidiji počinje već u XIV v. st. e. što je arheološki dokazano. Itinerer »Arga« do Kolhide kako je prikazan u mitu, slaže se sa geografskim podacima i vjerovanjima onog vremena. Poslije peripetija kroz moreuze »Argo« dolazi do Sinopa na anadolskoj obali, zatim plove pored zemlje Amazonki i Haliba, ubrzo ugledaju vrhove Kavkaza i uplove u rijeku Fazis. Sinopa je luka koja se i danas tako zove, a na jugu Kolhide živjelo je pleme Haliba, poznatih prerađivača gvozda, možda su i Amazonke tu živjele u ranija vremena, našto upućuje Herodot u priči o nastanku Sarmata. Kasnije, u vrijeme rimske invazije Kavkaza živjele su na sjevero-istočnim padinama Kavkaza. Rijeka Fazis, koja se danas zove Rioni, bila je plovna za tadašnje15brodove do tvrđave Sarapan (Strabon). O Fazisu piše i Flavije Arian, u svom »Peripluku Ponta Euksinskog« iz II v., a koji je sastavljen na osnovu ranijih informacija. Upravo obavještava nas da je na ušću rijeke Fazisa postojao grad Fazis (sadašnji Poti). Što su obrazovani Grci mislili o pohodu Jsona, u zenitu svoje kulture, da čujemo autoritativno pisanje Strabonovo;16 »Jer kako svi govore, da je plovidba u Fazis, izvršena po naredbi Pelia,17 ima u tome neke vjerovatnosti, tako i povratak i zauzimanje uzgredno nekih ostrva i čak, kunem se Zevsom, udaljeno s trans travanj e Jasona, slično Odisejevu i Menelajevu, pripada činjenicama, to je posvjedočeno još danas postojećim spomenicima, kao i potvrđeno glasom Homera. Kod Fazisa pokazuju grad Eja, a carstvovanje Jeta u Kolhidi smatra se sigurnim, a to ime u domorodaca postoji kao narodno. Postoje takođe priče o čarobnici Medeji i bogatstvima tih zemalja, koje se sastojalo od zlata, srebra i željeza, što je činilo pravi razlog pohoda...«. Ovim jasnim riječima Strabonovim nijesu potrebni nikakvi komentari. Kako nas obavještava Arijan u mnogim mjestima Kavkaza postojali su hramovi u čast Jasona, što ukazuje na činjenicu da je bio poznat i da je postao mit i da se duže zadržao u Kolhidi. Arijan tvrdi da su mu u Fazisu pokazivali ostatke od »Argovog« sidra.
51
Smatramo da je dovoljno jasno dokazana plovidba »Arga« u Kolhidu. A sada preostaje teži dio posla, otkriti da li irna kakve veze povratak Argonauta sa naseljavanjem Kolhiđana među Enhelejce? Već smo ukazali na više varijanti povratka Jasona sa drugovima. Mi ćemo se pozabaviti sa oba povratka onim preko Dunava, kao i onim putem kuda su Argonauti i došli u Kolhidu. Poslije sukoba Jasona sa Ejetom, Jason bježi sa zlatnim runom i Medejom a Ejet šalje svoje brodove u potjeru. Da li ima što realno u ovome, da li je Ejat mogao imati brodove i još sposobne za dugu plovidbu? Crno more je oduvijek poznato kao nezgodno za plovidbu, zato su ga Grci u najstarija vremena i zvali »Pontos Akseinos« (Negostoljubivo more). Znači nije bilo prijatno za navigaciju. Pored toga, Kolhiđani nisu imali naročitu nuždu da plove. Imali su sve, plodnu zemlju za obradu, šume, rude, pašnjake, tako da iako su imali neke brodove to je moralo biti od lokalnog značaja. Ni Arijan, koji je opisao sve crnomorske obale u svom »Periplu«, nigdje ne pominje lokalne brodove ili pomorce. Iz svega se stiče utisak da Kolhiđani nisu mogli u to vrijeme poslati brodove u potjeru za »Argoni«, nego su to vjerovatno izmislili Grci kako bi njihovi momci ispali što veći heroji, a i kao pomorski narod više su voljeli pomorske avanture, jer je ovaj epos imao i zabavnu funkciju. S druge strane »Argo« je bio čudo tehnike za ono doba. Mora da je oduševljavao Kolhiđane sa svojom veličinom, tehničkim novitetima i svojim izgledom. Jer »Argo« je građen, prema mitu, uz pomoć bogova, u brodogradilištu u Pagosu kod Jolka. Građen je od borovine sa Peliona, kojoj »ni voda ni vatra ne mogu ništa«, od hrasta iz Dodone koji je imao moć proricanja. Bio je najbrža i najveća lađa, a istovremeno i najlakša jer ga je posada mogla nositi na ramenima. »Argo« (što znači »brzi«) je bila »birema« sa 50 vesala u dva reda, sa velikim kvadratnim jedrom na centralnom jarbolu. U antici su smatrali da je »Argo« bila prva lađa koja je plovila istočnim morima. Jedan ovakav brod nijesu mogli progoniti male brodice, ako ih je bilo, kralja Ejeta. Naprotiv, »Argo« je ulivao strahopoštovanje. »Argo« je kao model za uzor dugo služio grčkoj brodogradnji. Mornari, a još izabrani grčki junaci, kakva je bila posada »Argo« mora da su imali veliki ugled i da su uspostavili široke veze u Kolhidi. Za to ne bi bilo čudo ako su izazivali želju ili nagovorili neko pleme ili neku grupu zanatlija, metalurga, da dođu na daleki Balkan. Među Argonautima bilo je ljudi koji su poznavali Jonsko i Jadransko more, koji su uplovljavali i možda trgovačkim poslom i Bojanom, koji su poznavali Enhelejce i koji su Kolhiđane mogli uputiti na te strane. Jedan od takvih je bez sumnje bio i Odisejev otac Laert. Laert je sa Itake, u Jonskom moru. Itačani su bili od davnina dobri pomorci jer su im trgovina i gusarenje bili ekonomska baza egzistencije. Zato je normalno da je Laert plovio i poznavao svaku uvalu na istočnom Jadranu. Šta više Laertu je bila obaveza da kao »kralj« Itake i susjednih ostrva plovi na svojoj lađi u svojstvu kapetana broda (trijerarka) i da prikuplja podatke o plovidbi i trgovini, kako bi se danas reklo 52
da ispituje tržište. No, Laeratov posao, nije bio samo to, on je bio zaslužan što je obučio najvećeg i najpopularnijeg kapetana svih vremena, Odiseja. Snabdijeveni sa takvim informacijama, neka kolhidska plemena, ili pleme, ili grupa zanatlija, mogla se dati na put, pješke naravno, jer ih je »Argo« nije mogao primiti. Put je išao preko stepa južne Rusije do ušća Dunava, odatle uz Dunav do neke njegove desne pritoke, mogla je to biti Velika Morava, a zatim u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. Zaustavili su se ispod južnih padina Prokletija gdje im se učinilo da je priroda i klima najpribližnija onoj u njihovoj rodnoj Kolhidiji. Tako bi mogla izgledati seobe Kolhiđana po jednoj varijanti. Grci su ovu seobu Kolhiđana, uključili u mit i mirnu seobu pretvorili u potjeru kralja Ejeta, da bi čitav podvig izgledao što dramatičniji jer Grci su uživali u samoljublju i u drami. Mi smo na ovaj način iskoristili mit o Argonautima da bi uspostavili jednu hipotezu o eventualnom pokretanju Kolhiđana na seobu. 3. Prometej
Ideja o Prometeju nije originalna helenska. Heleni su je uzeli od Kavkazaca i prilagodili je svojim potrebama. Možda se u epohi pojave gvozda na Kavkazu (Gruzija) u XIV v. st. e. pojavio mit o »Amirane«, koji je upoznao ljude sa obradom željeza i njegovu prednost nad bronzom, čime je zaslužio gnjev bogova i bio prikovan za stijene Kavkaza. Dobijanje i prerada metala bila su monopol izvjesnih rodova ili plemena i oni su, čuvajući svoje materijalne interese oko te vještine podizali mitsku zavjesu. Jedno od takvih protogruzijskih plemena iz Kolhide, bili su već spomenuti Halibi. Možda su baš Halibi ti koji su stvorili mit o »Amirane« — gruzinskom »Prometeju«. Iz zajedničkog o mitovima o »Prometeju« i »Amirane«, možemo da izvučemo još jedan zaključak, a to je da su najkasnije u epohi srednje bronze na tim značajnim geografskim distancama, između Kavkaza i Helade, cirkulisali proizvodi ljudskog duha, ideje, epovi, mitovi, religije i si. Naravno, komunikacija je obavljena usmenom predajom. Ljudsku potrebu za informisanjem nijesu mogle spriječiti ni etničke ni jezičke barijere. Sada smo, na primjeru »Prometeja« utvrdili moguću cirkulaciju ideja i predanja između udaljenih kultura, starog svijeta i konkretno između Kavkaza i Balkana. 4. Zidanje skadarskog grada
U zidinama gajtanske gradine, kod Skadra, albanski arheolog B. Jubani je otkrio uzidane dječije skelete, za koje smatra da se radi o žrtavama kultnog karaktera. U vezi ovog nalaza, A. Benac, je, napisao: »Koliko nas samo ovo podsjeća na »Zidanje Skadra na Bojani«, misleći na našu narodnu pjesmu. 53
Na ovoj se konstataciji, međutim, ne bi trebalo zaustaviti, treba ići dalje. Postoji albanska narodna pjesma o Zidanju Skadra koja se zove »Rozafati«. Radi se o tri brata i tri jetrve »djeline«. Evo kratkog sižea: Neka sila ruši grad noću, nailazi jedan putnik, možda je svetac, kaže majstorima da uzidaju čeljade i rušenje će prestati. Braća se dogovore da bude uzidana ona snaha koja sjutra prva donese majstorima hranu. I kao i u našoj narodnoj pjesmi, najmlađi brat, bude najpošteniji i njegovu ženu majstori uzidaju u skadarski grad. Vila koja je rušila zvala se Rozafat. (Stiče se utisak da je to ime prividno romanskog porijekla, sastavljeno iz Roza-Ruža i fata-vila, čarobnica). Skadarski grad se pominje i u Nemanjinom žitiju »Rosaf grad«, a porijeklo tog imena upravo treba tražiti u kultu sv. Srđa i Baha, čiji je manastir bio na Bojani (mauzolej dukljanskih kraljeva), a koji su iz sirijskog grada Rusafa. Ovo podsjeća na našu narodnu pjesmu o zidanju Skadra na Bojani, i vjerovatno da su istog porijekla. Šta je različito u albanskoj pjesmi od naše, poruka na kraju. Poslije molbe majstorima da joj ostave otvore za oči, dojke i ruke, žrtvovana snaha kaže: »Ja ću se skameniti, ali će se tvrđava utvrditi«, »... da bude na sreću mom sinu i želim da postane kralj tvrđave«. Ova posljednja poruka, podsjeća na sličnu gruzijsku legendu o zidanju Suramske tvrđave. Zato vjerujemo da legenda o zidanju Skadra nije originalna i nije nastala tu. Ona je mogla biti donijeta sa Kavkaza. Donijeta je u nešto drugom obliku kao npr. starogruzijski ep o »Zidanju suramske tvrđave« ili o »Zidanju Tbilisija«, pa je vremenom prilagođena lokalnim uslovima. O gruzinskim predanjima biće govora u poglavlju o Kavkazu. NAPOMENE: ι Po R. Katičiću, Enhelejci, Godišnjak XV, CBI, Sarajevo, 1977, 40. 2 Ibid. 3 ibid, 37. 4 J. Martinović, Nekim novima momentima... Starinar XVII, Beograd, 1966. 5 Kao pod 1; str. 39. 6 A. Veljić i S. Govedić, Brodovi na Jadranu, Ljubljana — Zagreb. 7 Distance su date prema, Jobow-Foersterovom Priručniku za brodogradnju, Zagreb, 1951. g. 8 Po R. Katičiću, Enhelejci, Godišnjak XV, CBI, Sarajevo, 1977, 41. 9 Abgunov V. M. Anticnaja locija Černog morja, (Peripl Ponta Eukskvinskog, Arian F.) Moskva 1987, 74. 10 Isto, 75. 11 Pajakowski W. Wer vvaren Illvirii proprie dicti, Godišnjak XVIII—16, Sarajevo 1980, 143. 12 J. Martinović, Materijali IV; VII kongres arheologa Jugosl. H. N. 1966, 34 i Starinar XVII 1966. g., str. 102. 13 Enhelejci, Godišnjak XV — CDI, 13. R. Katičić, Sarajevo, 77, 40. 14 R. Katičić, Godišnjak VII —15, Podunavlje i Jadran u spjevu Apolonija, Sarajevo 1970. g. 15 Flavije Arijan, »Periplus Ponta Euksinskog«, po M. V. Agbunovu i Antičnaja locija Černoga morja — Moskva, 1987, 70. 16 Strabon (63—19 g. n. e.) Geografija. 17 Kralj Jolka u Tesaliji, po legendi. 54
IV. PRASTANOVNICI PREDNJEAZIJSKE VISORAVNI I NJIHOVA DRUŠTVA
U nauci nije sporno da ishodište mnogih etničkih grupa i plemena, koja su naselila južnu Evropu i Balkan, treba tražiti u Prednjoj Aziji, uključujući tu i Malu Aziju. Zato našu pažnju privlači prostrana oblast prednje-azijske visoravni, koja se sa istoka graniči planinskim lancem Zagrosa a sa zapada Taurusom, dok se na jugu spušta do aluvijalne ravnice Mesopotamije, a na sjeveru se prostire do vrhova planinskog lanca Velikog Kavkaza. Na pojedinim mjestima ovog prostora izdižu se visoki vulkanski vrhovi koji dosežu i preko 5.000 m visine (Ararat 5.156 m). Ovu visoravan presijecaju mnogobrojne doline, pogodne za obradu jer ih natapaju planinski potoci i rječice, koje se hrane iz vječitih snjegova. Ovo je u klimatskom pogledu kišna zona sa umjerenom kontinentalnom klimom. Na ovom prostoru se nalaze izvorišta mnogih azijskih rijeka, kao: Tigrisa, Eufrata, Araksa, Halisa, Murata, Velikog Zaba, Kure i dr. A tri velika jezera: Van, Sevan i Urmija upotpunjavaju geografiju ove visoravni. Brda su sa malo šume, ali su bogata ljetnim pašnjacima. Pitome doline ove visoravni su kolijevka divljeg ječma i pšenice. Ova je zona naseljena ljudima još od paleolita sa kontinuitetom neolita, eneolita, bronze i do gvozdenog doba. Tu se rano začela zemljoradnja, a isto tako i prerada metala (bakra) još od V mil. st. e. Prerada bronze (sa arsenom) je počela oko 3.000 god. st. e. Na ovom se prostoru razvila jedna autohtona vitalna rasa brđana, slična po jeziku i po antropološkom tipu, to su Huriti. Ovaj antropološki tip pripada »jafetskoj« rasnoj grani, oni se razlikuju od susjednih Semita sa juga, iz Mesopotamije i arabijske pustinje, kao i od indoevropskih nomada, koji su pasli svoja stada po prostranim stepama južne Rusije. Na tom su se prostoru sučelile četiri etničke grupacije, Semiti, Huriti, Indoevropljani i Sumeri, koji su izmjenjivali svoje kulture. Mesopotamska urbana civilizacija, gdje su uspostavljena hijerarhijska društva, snabdijevala se sa sirovinama iz svog planinskog zaleđa, drvetom, metalima, kamenom, i dr. tako da je razmjena rano uspostavljena između ova dva prostora. Ovaj su prostor naseljavala mnogobrojna plemena, Hurita i Subarta (Subara, Suba), Kasita, Luluba, Mana, Kuta i dr. Na kontaktnim područjima prema Mesopotamiji miješali su se sa Semitima, isto kao i sa Indoevropljanima — Irancima (Sarmatima i Skitima) na prostoru kavkaskih planina. Neregularne kiše u ovoj oblasti izazivali su povremene suše, a time i gladne godine, što je upućivalo brdska plemena na upade da pljačku rodne Mesopotamije. U ovome su se posebno isti55
cala plemena Hurita, za to su i nazvani »pljačkaši Mesopotamije«. Ovo je izazivalo česte ratove na ovim prostorima. Prvo pominjanje Subara, vezano je za ratni pohod protiv njih akadskog vladara Sargona I (2.350 — 2.300 g. st. e.), »vladara četiri strane svijeta«.1 Plemena Subari su živjela oko jezera Van, u III mil. st. e. Huriti su živjeli u III mileniju st. e. na sjeveru jezera Van. Neki gruzinski naučnici misle da se radi o istom narodu. No, u svakom se slučaju radi o srodnim narodima. Huriti se početkom II mil. st. e. pokreću ka jugu i zapadu, raširivši se prema Asiriji, Siriji i Anadoliji. Širenje Kurite je zaustavio vavilonske vladar Hamurabi (1782—1750. g. st. e). Tom se prilikom pominju Huriti i Kasiti. Prodor Hetita u I polovini II mil. st. e. prema Mesopotamiji spriječili su Huriti, koji su se u to vrijeme učvrstili istočno od zavoja Eufrata, gdje su imali neki savez plemena. Prva država na prostoru Hurita (Subari) oko rijeke Khabur u XVII ν st. e. zvala se Mitani.2 U XV v. st. e. vladali su sjevernim dijelom Sirije i Kilikije. Ratovali su sa Egiptom. Egipćani su od njih i usvojili bojna kola. Pod pritiskom Asirije i Hetita u XIII v. st. e. slabi carstvo Mitani, a pojavljuje se nova sila na ovim prostorima, Asirija. Asirci su bili surovi ratnici i vješti diplomate, brzo se šire i postaju glavna sila. Potiskuju i premještaju huritska plemena na sjever, tako se prostor Hurita smanjuje i sve više sužava prema Kavkazu. U novije vrijeme se smatra da je državu Mitani organizovao neki indoevropski narod, koji je došao sa iranske visoravni. Ostatke mitanskog carstva uništio je asirski car Salmanosar I (1310—1280. g. st.e.). Gospodafeći sloj u državi Mitani je bila indoevropska vojnička aristorakcija (kasta), koja je ratovala na bojnim kolima. Zvali su ih »Maryannu« (E. Cassin, Madrid, 1986, 109). Maryannu dolazi od vedskog »marya«, što znači »mlad čovjek«, »junak«. Razvoj materijalne i duhovne kulture kod huritskih plemena u vrijeme mlađe bronze i uzdizanje plemenskih vođa, kao i pritisak Asiraca i Hetita s druge strane ubrzalo je formiranje plemenskog saveza Urartu u XII v. st. e. Početkom XII v. st. e. na ovim se prostorima pojavljuju nova plemena. Najvjerovatnije kao posljedica opštih pokreta s Balkana tzv. »egejskih seoba«. U 1.200 g. st.e. pod njihovim naletom pada Hetitsko carstvo. Oko jezera Van smještaju se indoevropska plemena, današnji Jermeni. Na gornjem Tigrisu Asirci su dva puta (1165. i 1115. g. st.e.) potukli pleme Muški koje dolazi sa Balkana. Neki misle da se radi o kasnijem plemenu Moshi koje se pojavljuje na r. Corohi u Kolhidi. U to vrijeme na istoku ovog prostora a oko 1100 g. st.e. doseljavaju se iranski narodi sa sjevera Kaspiskog jezera, Medi (Međani i Persi.3 Oni su došli preko istočnog kavkaskog prelaza. Medi se naseljavaju između jezera Urmije i Kaspijskog. Na slijedećim stranicama ćemo dati kratak istorija! država koje su nastale krajem II i početkom I mil. st. e. na ovim prostorima. 56
1. Urartu
Prvo organizovane društvo Hurita nastalo je između jezera Van i Sevan. Huritsko je stanovništvo formiralo savez plemena Urartu. Urartu se prvi put pominje u XIII v. st. e. od strane Asiraca, a u sopstvenim izvorima u IX v. st. e. Ova se država na sopstvenom jeziku zvala Biaini a u Bibliji Ararat. Glavni grad je bio Tušpa na jezeru Van. Moć Urartu se uzdiže u X v. st. e. a u VIII v. st. e. postaje vodeća sila između Kavkaza, Male Azije i Mesopotamije, zauzima Siriju i južno Zakavkazje. U VII v. st. e. ojačava Asirija pod Tiglatpilesarom III i Sargonom II i ruši moć Urartu. Urartu je od Asiraca preuzela klinasto pismo i počeli su proces urbanizacije (Erebuni i Argistihimili). Ova civilizacija je razvila robovlasništvo pod uticajem Asiraca. Jermeni koji su zajedno sa Frigijcima došli u Malu Aziju i srušili hetitsko carstvo oko 1.200 g. st.e. naselili su se na zapadnim granicama Urartu, ali nijesu učestvovali u organizovanju države.4 U huritskom panteonu glavni bog je Haldi, žena mu je Arubani, bog je rata Tejšiba a žena mu je Khuba, bog sunca je Živini, a mjeseca Šelardia. Huriti su obožavali ribe i morska čudovišta. Imali su kult svetih stabala i biljaka.
Tek poslije pada Urartu, značajna jermenska plemena Obareni i Oteni organizuju prvu jermensku državu, koja je dugo bila pod dominacijom Miđana, zatim pod ahemenidskom državom sve do pada Persije pod vlast Aleksandra Makedonskog. 57
Uticaj urartskog jezika i religije na jermenski jezik i religiju je neznatan. Ovo ukazuje da su jermenska plemena i u urartsko vrijeme bila kulturno organizovana kada su došla na ovu teritoriju i da ni jesu uzela vidnog učešća u urartskoj državi. Putevi, trgovine kao i kulture između Mesopotamije i Kavkaza išli su preko Urartu teritorije, kasnije Jermenije. Ovo je doprinijelo da se stanovništvo ovog prostora rano uključi u posredništvo razmjene materijalnih i duhovnih dobara na ovim relacijama. 2. Država Mana
Još s kraja III milenija st. e. na području današnjeg južnog Azerbajdžana i dijelova iranskog Kurdistana živjela su mnoga plemena subartijskog porijekla. Već na početku I milenijuma st. e. najznačajniji od njih Lulubi i Kutji, formiraju etničku i kulturnu zajednicu. To je buduća država Manna koja će igrati značajnu ulogu između Irana, Asirije i Urartu. Istočno od Luluba živjeli su Kasiti, a jugoistočno Elamiti. U nekim oblastima koje se naslanjaju na jezero Urmija sa zapada i sjevera, kao i u dolinama planine Zagrosa, živjeli su Kuriti. Jezik ovog područja dugo je ostao neizmijenjen. A to je bio lulubsko-kutijski jezik. Iz napisa asirskog cara Sargona (714. g. st. e.) -žitelji Manne, svoju 5su zemlju zvali »Subi«. To je najstariji pisani izvor za državu Manna. > Država Manna obuhvatala je susjedna plemena oko jezera Urmije. Upoređujući je sa susjednim oblastima, Manna je bila ekonomski i kulturno najrazvijenija, zato je odmah privukla pažnju asirske i Uraratu države. Zato su oni u IX i VIII v. st. e. dva puta organizovan pohode na Mannu, da bi se snabdjeli sa robovima, stokom i hranom. Iz asirskih izvora je poznato da je asirski car Salamanasar III, odvodio roblje i plijen iz Manne da bi gradio svoju prestonicu u Ninivi. Urartski car Argišta II i njegov nasljednik Sardupa (VIII v. st. e.) napadali su na Manne. Jedan od najvažnijih vladara Manna bio je Iranzu iz druge polovine VIII v. st. e. On je koristio suprotnosti između Asirije i Urartu i proširi svoju državu na jug i istočno od jezera Urmije, te je priključio teritorije plemena: Žikirtu, Uišdiš, Audija, Madaji i dr. Upravitelj oblasti Madai bio je Dejak, koji je kasnije postao osnivač države Madai (Midija). U sastav države Manna ulazila su i plemena Teuraici, Dalijci, Sumbijei, Kumardinci i dr. Za vrijeme napada Kimeraca i Skita na države prednje Azije, Manni kao njihovi saveznici proširili su svoju državu (VII v. st. e.). No zbog unutrašnjih nemira moć Manna ubrzo opada, a već krajem VII v. st. e. ova država ne igra više značajnu ulodu u ovom dijelu svijeta. Već na početku I v. st. e. zemljoradnja u Manna je bila vrlo razvijena. Zemlje oko jezera Urnije imale su sistem vještačkog navodnjavanja. U asirskim izvorima na klinastom pismu govori se, da je Manna 58
bogata ambarima žita, brašna, mjehovima vina i si. Zatim metalima zlata, srebra i drugih koji su se često davali kao danak asirskim carevima. Ima nekih podataka da su Manni imali pismenost? Karakter države Manna je pripadao ranom robovlasničkom tipu sa uticajem robovlasništva Međurječja. Namjerno smo se zadržali na opisivanju i nabrajanju plemena države Manna, kako bi smo eventualno našli njihov trag na balkanskom prostoru. 3. Midija (Medi, Madaji)
Istočno i jugoistočno od Manna živjela su miđanska plemena, koja su naseljavala oblast Madai. Herodot saopštava »da je Midija nekada bila razdijeljena na šest plemena. To su bili: Busi, Paretakeni, Strukati, Arizanti, Budu i Magi.6 Od Herodota (VII, 62) saznajemo da su se Miđani nekada zvali Arijci, što ukazuje na njihovo iransko, odnosno indoevropsku porijeklo. Midjanska plemena su došla iz stepa sa sjevera Kaspijskog mora, zajedno sa Persima, oko 1100. g. st. e. U IX — VIII v. st. e. došlo je do prvog političkog saveza midijskih plemna, kao začetka državnosti. Centrom tog prvog saveza bio je grad Sagbitu. U VIII v. st. e. oblast Midije bila je izložena rušilačkim naletima Asiraca pod Tiglatpalazarom III i Sargonom II. U procesu borbi sa Asircima 70-tih godina VII v. st. e. izrasla je midijska država. Ustankom Midjana rukovodio je Kaštariti (vjerovatno plemensko ili rodovsko ime) koji je kasnije identifikovan kao prvi car Fraorta. Pominje ga Herodot u svojoj »Istoriji«. Kijaksar, Fraortin sin podčinio je i Manne. Od tog vremena ime Midije (Midjana, Meda) proširuje se i na Manne i druga okolna plemena. Car Kijaksar (625—584. g. st. e.) organizovao je vojsku i prvi na istoku upotrijebio konjicu. Engels je pisao da su Midjani bili kao i 7 Persijanci »narod konjanika«, oni su napustili bojna kola. Midjani su srušili Asirsku robovlasničku državu a kasnije i Urartsku državu i okrenuli se na Malu Aziju, gdje su se sukobili sa snagama cara Lidije, Alijati, sa kojim su zaključili mir. Kijaksar je na kraju vladavine, izbacio Skite sa teritorije današnjeg Azerbejdžana, koji su se povukli sjeverno od Kavkaza. Tako je Midija postala najjača sila tog prostora i prostirala se od rijeke Araksa do Persijskog zaliva i od Kaspijskog jezera do rijeke Halis u Maloj Aziji. Osnovno zanimanje Midjana bilo je zemljoradnja, a razvijeni su bili i zanati, izrada oruđa za rad, tkanje, tepisi, lončarstvo, oružje i dr. Čuvena je bila midjanska raskošna nošnja (i Aleksandar Veliki je u pohodu na Indiju oblačio midjansku nošnju, kako pišu njegovi biografi). Iz arheoloških iskopina i asirskih pisanih izvora vidi se da je Midija bila bogata sa metalima, gvožđem, olovom, srebrom, zlatom i dragim kamenjem. Prvi put se u istoriji pominje nafta pod imenom »midijsko ulje«. 59
Geografski položaj Midi je bio je povoljan za razvoj trgovine, jer su preko njene teritorije išli trgovački putevi od istoka ka zapadu i od juga na sjever. Glavni grad je bio Ektaban (Hamadan). To je bio trgovački, zantski i kulturni centar carstva. Kultura Midjaina razvijala se u uzajamnom dejstvu sa kulturama Asiraca, Vavilonaca, Urartu i Persije. Pojavom klasnog društva dolaze i nova vjerovanja. Magi (žreci) propovijedaju novu religiju zasnovanu na učenju Zoroastra (Zaradušta, Zar-atušti). Principi zoroastrizma su dualizmu, boga zla Ahrimana i dobra Ormuzda, koji su stalno u borbi. Ovlapoćenje Ormuzda je oganj, koji stalno gori na njihovim oltarima i njemu se prinose žrtve. Ova religija je zahvatila cio srednji istok.
(III milenij pr. n. e.). U jednoj sumerskoj pjesmi koju je obradio S. N. Kramer,8 pominje se »velika zemlja Sumer (Šumer)«, što znači »Jug« Zatim zemlja Šubur, što znači »Istok«. Sjeverna zemlja se zove Urui a zapadna Martu, što znači »Zapad«. Ime Sumer ili Sumer je već poznato i odnosi se na južnu odnosno donju Mesopotamiju. Zemlja Šubur se vjerovatno odnosi na prostor kojeg su naseljavali plemena naroda Subari, Subarti ili Subi. Sjeverna zemlja Uru, je možda raniji naziv za Huru iz egipatskih hijero9 glifskih tekstova, na kojoj su živjela plemena naroda Kuriti, Urartu ili Ararat. Dok bi zapadna zemlja Martu mogla da predstavlja oblast Amurru sa gradom Mari na Eufratu. NAPOMENE: 1
H. Kinder und W. Helgeman, Atlas zur Weltgeschichte, Minchen, 1964, 29. Berdžemišvili N. i Džavališvili I. Istorija Gruzije, Tbs, 1950, 18. 3 Lukoni V. G., Drevnie i ranosrednevekovni Iran, Moskva, 1987, 63. « Srabon, (XI, 1414). 5 Berdženišvili N. A., Dondua V. D. i dr., Istorija Gruzije, Tbs, 1962, 29. 6 Herodot, Istorija ν devjatih knjigah, Moskva, 1972, VII, 67. 7 Marks i Engels, Sobranaja dela, I izd. Moskva, T. XI, 436. 8 S. N. Kramer, Journal os the American Oriental Society, 1968, 109. 9 Wilson, Ancient Near Estern Texts Relating to the Old Testament, Prin ceton, N. Y. 1961, 101, 103. 2
Karta IV. Razmještaj naroda i plemena na početku I mil. st. e. na prostoru Mesopotamije i Kavkaza (po Ahundovu).
Porijeklo ideje da je oganj otelotvorenje dobrog boga, treba tražiti u impresivnom dejstvu zapaljenih naftnih izvora, kojih je bilo na tom prostoru dovoljno. Persijski car Kir je srušio Midjansku državu 550. g. st. e. Poslije toga Kir je razorio i Vaviloniju i tako je nastalo carstvo Ahemenida. Darije III je u Midiji za Satrapa postavio Antropata. Kada je Aleksandrov pohod na Indiju propao, Antropat se proglasio za vladara dijela Midije, koja je po njemu nazvana Antropatena. 4. O najstarijim geograf, pojmovima sa ovog prostora Najstarije geografske nazive sa ovog prostora nalazimo u tekstovima Sumerana napisanih klinastim pismom na glinenim pločicama. To su ujedno i najstariji tragovi pisma koji su do danas pronađeni 60
61
V. PRASTANOVNICI KAVKAZA I NJIHOVA DRUŠTVA Kavkaski hrbat se proteže kao neki zid između Crnog mora i Kaspijskog jezera. On razdvaja prostrane stepske oblasti na sjeveru i brdoviti prostor na jugu. To je sjeverna granica «kavkaskog prostora. Na jugu ova se oblast prostire do linije koja spaja ušće rijeke Čorohi u Crno more sa dolinom Araksa. Kavkaz još od predistorije nije imao samo funkciju bedema, već i »mosta« i posrednika u civilizacijskom i trgovačkom smislu, između urbanih civilizacaja Mesopotamije i indoevropskih nomada na sjeveru. Pored trgovačkih puteva na pravcu sjever-jug, bio je poznat i onaj koji je vodio od istoka na zapad, od Indije i Persije preko Kaspijskog jezera, dolinama Kure i Rioni na crnomorsku luku Fazis, koloniju Milećana od VIII v. st. e. Rano uključivanje Kavkazaca u posredništvo u razmjeni uticalo je na formiranje trgovačkog mentaliteta kod tamošnjeg stanovništva. Kavkaz je bio često izložen naletima i pustošenjima, bilo od sjevernih nomada, koji su išli u pljačku urbanih civilizacija ili obrnuto, nasrtajima Asiraca i drugih koji su išli u sjeverne stepen da bi pribavili konje i robove, koji su im bili potrebni za velike građevinske poduhvate u Mesopotamiju Kavkaz je bio neobično bogat, metalima, drvetom, plodnom zemljom u dolinama oko obala Crnog i Kaspijskog mora kao i pogodnom klimm. Na Kavkazu je rano počela prerada metala, bakra, bronze i gvozda. I kavkaski je prostor bio pod uticajem mesopotamskih kultura, ali ne u onoj mjeri kao visoravni na jugu, jer je rano počeo razvijati autohtonu kulturu eneolita tzv. »kuroaraksku« kulturu koja se razvila sa IV mil. st. e. U periodu bronze kavkaska kultura ima uticaj na prostor Zagrosa (luristanska bronza). Na zapadne dijelove Kavkaza osjeća se uticaj egejske civilizacije. Ovaj je uticaj dolazio preko Crnog mora, što je ostalo zabilježeno u grčkim mitovima. I kavkaski je prostor bio naseljen od pamtivijeka. Tragovi ljudi su nađeni još od paleolita. Osnovna masa kavkaske populacije pripadala je huritskim odnosno subartijskim plemenima. Kavkaski je prostor karakterističan po tome, što su u brdovitim i šumovitim krajevima kavkaza, našle sklonište mnogobrojne manje etničke grupe. Razvoj kavkaskih društava odvijao se u tri regiona: u kolhidskom na crnomorskoj obali, iberskom u centralnom dijelu i na istoku u kaspijskom priobalju plemenski savez Albanija (kavkaska), o kojima će biti riječi na narednim stranicama. 1. Kolhidija (Megreli)
Zapadni dio prostora između velikog i malog Kavkaza i istočne obale Crnog mora, naseljavala su gruzijska plemena od pamtivijeka. Osobit razvoj zapadnogruziska plemena dostižu u epohi srednje bronze 63
(sredina II milenija) kada počinje socijalno raslojavanje. To je i vrijeme podjele rada i burnog razvitka, zemljoradnje, grnčarstva, tkalačkog zanata i metalurgije. Dokaz za ove aktivnosti služe mnogobrojni materijali dobijeni iz arheoloških nalazišta iz oblasti Trialeti (hramovi ili grobovi sa humkama). Ovi nalazi nose pečat uticaj a kultura susjednih Hetita iz Male Azije i Mitana iz Gornje Mesopotamijej U jugozapadnim oblastima Kolhidije tzv. Meshetiji živjelo je pleme Mesheti, koje je neko vrijeme živjelo u centralnoj Maloj Aziji, gdje je igralo znatnu ulogu u formiranju tzv. frigijske države.1 Ovo može da bude vrijeme samo poslije pada hetitskog carstva, tj. u vrijeme prvog naleta »egejske seobe«, kada je ono i palo, a to je nešto poslije 1232. g. st. e. Iz ovog se može postaviti pitanje da li su i kavkaska plemena uzela učešća u »egejskim seobama« i u kojoj su mjeri učestvovali u zbivanjima u Maloj Aziji, jer su po Homeru, rudari i metalurzi Halibi (Alibi) učestvovali u odbrani Troje. O pretcima Kolhiđana i njihovu porijeklu postoji jedna verzija koju je opjevao Apolonije Rodski u svojim »Argonautima«; »Davno su Egipćani naselili Kolhidu i tu žive njihovi potomci. Oni čuvaju zapise na kamenoj ploči koji pokazuju sve puteve i granice za sve ljude koji dolaze od mora i kopna«. U stvari radi se o informacijama koje su imali Grci, da su neki dijelovi vojske faraona XII dinastije Sezostris, (1906—1888. g. st. e.) kada je osvajao Siriju, došli na Kavkaz. Isto tako i Herodot (484—424. g. st. e.) nam je ostavio »da Kolhidjani potiču iz Egipta jer govore sličnim jezikom . . . obrezuju se poput Egipćana i izrađuju laneno platno na karakterističan egipatski način« i još dodaje da »Kolhidjani imaju crnu kožu i kovrdžavu kosu i slični su jedni drugima što se tiče jezika i načina života.2 1 hetitski zapisi govore o veoma ratobornom narodu Kas ili Kaska, koji naseljavaju jugoistočnu obalu Crnog mora. Neke stavove iz ovih navoda možemo da potvrdimo i iz drugih izvora i tako učinimo vjerodostojnim Herodotovo kazivanje. — U Kolhidiji se i sada srijeću crnomanjasti ljudi sa dubokim tamnim očima i gustom crnom i kovrdžavom kosom, koji ne pripadaju kavkaskom rasnom tipu. — Iz Biblije (Stari zavjet) znamo da su se Jevreji obrezivali poslije izalska iz Egipta pod Moj šijem i to obrezivanje su zadržali do danas, a to je egipatski obred. — Na gornjem Nilu (Nubija) postoji pokrajina Kuš odakle su mogli biti Faraonovi vojnici te su takvo ime i mogli dati novonastanjenom kraju na Kavkazu. Poznato je da je Faraon Sezostris bio osvajač Nubije sve do 3 katarakte na Nilu. Plemena zapadne Gruzije, po svom jeziku, kulturi i antropološkom tipu srodna su sa drevnim narodima od Male Azije do Iranske visoravni (Subarti, Protohuriti, Urartu i dr.). Po govoru pripadaju ibersko-kavkaskoj grupi jezika, koji čine zasebnu grupu nezavisnu od indoevropskih, semitskih i turanskih jezika. 64
Srodna plemena koja su naseljavala Kolhidiju, zvala su se: Halibi (Haldu), Svani, Cani (Laži), Tabali, Egrisi, Moshi (Meshi), Megreli, i dr. Plemena se dijele na klanove-teme. Ime Kolhida, dolazi od Kolha, Kulha, naziva koji je asirskog porijekla. Zapadno-gruzijska plemena u epohi srednje bronze dostižu naročiti razvoj u obradi metala, pa čak i izradi predmeta za ukrašavanje od bronze, srebra i zlata (filigrani). »Forma i tehnike izrade, motivi i ornamentika, svjedoče o vezama lokalnih tradicija sa zemljama visoko razvijene civilizacije kao što su bili, Hetitsko carstvo u Maloj Aziji i Mitani u Sjevernoj Mesopotamiji«.3 Na granici II i I milenija p. n. e. metalurgija bronze kako na zapadu tako i na istoku Gruzije, dostigla je najviši stepen razvoja. To je epoha pozne bronze. U to su vrijeme glavni centra metalurgije bronze u Kolhidiji, bazen rijeke Čorohi, Račalečhumi i Abhazija. A u Iberiji, Donja Kartlia i Kaheti. Ova pripadnost i dijeli gruzijsku kulturu na kolhidsku i iberijsku. Uticaj kolhidske kulture proširuje se i van njenih granica, posebno na sjeverno-zapadni Kavkaz (dolina Kubanja). Kod Kolihđana je bio posebno interesantan razvoj bronzane sjekire. U prelaznom periodu ok o XI v. st. e. razvija se jedan tip sa bogato dekorisani, zoomorfnim i geometrijskim gravirama, jedinstvene ljepote (»zvjerinji tip«).4 Stari su Grci smatrali gruzijska plemena pionirima u proizvodnji i preradi gvozda. Zapravo, u vrijeme pojave gvozda, a to je moglo biti u XIV v. st. e.5 formira se mit o nepokornom »Amirane«, koji je upoznao ljude sa dobijanjem i obradom gvozda. Prve vijesti o vezi Kolhide sa helenskim svijetom, koja se uspostavlja brodovima preko Crnog mora, imamo iz divne legende o »Argonautima«. Ustvari iza te mitske zavjese krije se odnos između Kolhidjana i Grka odnosno Balkana. Ova veza dovodi do trajnog uticaja mediteranske civilazicje na Kavkaz a posebno na Kolhidiju, koja se stvarno i uključuje u antički svijet od VIII v. st. e. kada počinje intenzivna 6 grčka kolonizacija (Milećani). U VIII vijeku st. e. pojavljuje se ranoklasno društvo na pragu državnosti, Kolha, poznata iz asirskih izvora. Imali su veliki vojni konflikt sa Urartu državom u vrijeme cara Sardupa II. Ovu su državu opustošili Kimerijci (VIII v. st. e.), a dovršili je Skiti. Na ruševinama države Kolha, javljaju se u VII v. st. e. dva nova plemenska saveza. Jedan formiraju plemena Čani, to je zajednica Halitu, a drugi je ponovo Kolhidija (Kolha). Kolhidsko carstvo je klasnog karaktera, a prostiralo se od rijeke Čorohi do Gagre na obali Crnog mora. Ova je država bila dovoljno moćna da se mogla suprotstaviti Persijancima koji su onda bili u ekspanziji. Na samom početku državnosti Kolhidije, to jest u VI v. st. e. snažno se razvijaju zemljoradnja, stočarstvo, metalurgija, tkalaštvo, grnčarstvo, izrada juvelirnih predmeta i sve vrste privređivanja dostižu visoki nivo. I u istom tom vijeku počinje kovanje sopstvenog novca od srebra i zlata, tzv. »kolhidke«. I trgovina se snažno razvija sa svim susjednim državama, pa i prekomorska sa Istoč5 O porijeklu Ilira
65
nim Mediteranom. Razvoju trgovine doprinijele su i grčke kolonije na istočnoj obali Crnog mora, Fazis (Poti), Giene, Dioskuri (Suhumi), Trapezund i dr. Čime je Grke privlačio Kavkaz? Vjerovatno da je u pitanju u prvom redu metalurgija. No ne treba zaboraviti ni žito i drvo za brodogradnju. Razvoj tehnologije gvožđa razvija se na Kavkazu mnogo ranije nego u drugim dijelovima istočnog Mediterana i Bliskog Istoka. Krajem II milenija počinje redovno da se javlja u nekropolama ali još rijetko, a početkom I milenija količina gvozda naglo narasta, naročito oružja. A u periodu od IX do VI vijeka st. e. željezo potpuno istiskuje bronzu. O migracijama kolhidskih plemena iz vremena praistorije nije ostalo jasnih dokaza, ali nas gruzijski arheolog Milikašvili G. A. uvjerava, da je još od vremena helenske kolonizacije došlo do seobe Kartla sa kolhidsko-iberijske granice, koji su pripadali istočnogruzijskoj jezič7 koj grupi. A gdje su se iselili Kartli, nije poznato. Ne treba zaboraviti da je na Kolhidu bio prisutan stalni pritisak nomada iz sjeverno-crnogorskih stepa, kao i Asiraca i Urartu sa juga. Pohod Aleksandra Makedonskog na Istok je još više pojačan uticaj helenske kulture u Kolhidiji i proširio ga na ostale zemlje Kavkaza. S druge strane Aleksandrov pohod je, poslije propasti Persije izazvao pokrete nomadskih naroda sa periferije carstva. Kolhidija je izgubila samostalnost u II v. st. e. padom pod vlast cara Ponta Mitridata Eupatora. Rimljani dolaze u Kolhidiju sa istoka, preko Kavkaske Albanije i Iberije. Gnej Pompej ove zemlje stavlja u vazalni odnos prema Rimu 65. g. st. e. a) Arheologija U periodu mlađe i srednje bronze za Kavkaz, pa i za Kolhidiju karakterističan način sahranjivanja je podizanje velike humke (kurgana) nad grobom pokojnika (oblast Trialeti). U tim kurganima su bile otkrivene veće količine predmeta izrađenih od srebra i zlata koji predstavljaju umjetnička remek-djela npr.: srebrna posuda i čaša, pokrivena sitnim ornamentima, zlatna čaša ukrašena poludragim kamenjem i starim tipom filigrana, glineno posuđe raznog tipa, ukrašeno crnim glaziranim ornamentima i crvenim premazom, modelom drvenih pogrebnih kola i ritualnim oružjem i si. Ovi predmeti svjedoče, što smo i ranije istakli, ne samo o nivou zanatske vještine majstora, već i o sasvim visokom umjetničkom ukusu ondašnje kolhidske kulture. Već od VIII—VI ili prve polovine V v. st. e. za Kolhidiju je karakteristično kolektivno sahranjivanje u »pogrebnim poljima« ili u ovalnim jamama (3,4x2,4 m) pokrivenim pločama ili pokaldrmisanim. Ostaci skeleta su nagorjeli, što govori o kremaciji. Od pogrebnog inventara, nađeni su predmeti od keramike, čaše sa dvije ručke, oružje od bronze i željeza, vrhovi kopalja, noževi, vrhovi strelica, poljoprivredna oruđa, noževi, motike i ukrasi i sl. 66
Na sjeveru Kolhidije primijenjen je drugi način sahranjivanja (VIII — VI v. st. e.), pa i kasnije u (V — II v. st. e.). Umrlog su sahranjivali u zemljane grobove (mogile), ovalne osnove, na dno groba su nasipali sitnog morskog šljunka (okolina Suhumi). Skeleti su nađeni u zgrčenom položaju, na desni bok, glava na zapad ili sjeverozapad. Na kraju VI i V v. st; e. zgrčeni položaj zamjenjuju ispruženim položajem na leđa. U nekim slučajevima postoje dva načina sahranjivanja, inhumacija i kremacija. Izgleda da su muškarce inhumirali, a žene kremirali. (Lordkipanidze G. A. 1978. s. 59). U religioznoj simbolici kao i u primjenjenoj umjetnosti Kolhiđana, često su zastupljeni orlovi. Naročiti bronzani oklop bio je nađen na Krasnomajačkoj nekropoli. On je bio pločast i na njemu je predstavljen oblik grifona ili orla sa raširenim krilima (0,6 m χ 0,54 m). Napravljen je iz troslojne bron8 zane ploče debljine l mm. b) Koliko je staro ime Kolha (Kuha) Za naša istraživanja je vrlo važno utvrditi starost imena Kolha (Kulha). Po Herodotu, Argonauti su došli u A ju, tj. Kolhidu njegovog vremena. Pa bi po tom tumačenju Aja bila zemlja. No ima mišljenja da je Aja bila prestonica Kolhide, što je prihvatljivije. Po asirskim izvorima (Tiglatiplesar I — 1112. g. st. e.) u jugozapadnom dijelu Gruzije u dolini r. Čorohi postojala je plemenska zajednica (24 plemena) Diauehi.9 U drugim asirskim izvorima iz XII v. st. e. pominje se carstvo Daiaeni, kod »Gornjeg mora«. Možda je to jedno te isto. I u uratskim izvorima iz VIII v. st. e. (napis careva Menua10 i sina Agišta), takođe se pominje Diauehi sa prestonicom u Šišitu. U sukobima Diauehi i Urtartu prvima su priskočili u pomoć plemena južnog Zakavkazja: Luša, Katarza, Eriahi, Gulutohi, Literuhi, Iganuehi i dr. Sredinom VIII v. st. e. pored Diaueni, pominje se i carstvo Kulha, što odgovara kasnijem nazivu Kolha iz antičkih izvora. Radi se o dvije zajednice koje su bile u sukobu tokom IX i VIII v. st. e. pa je Kulha (Kolha) nadvladala. Izgleda da je ime Kulha mnogo starije od VIII v. st. e. i da je nastalo krajem II milenija, na pricrnomorskoj teritoriji. c) Kolhidska plemena — Halibi, su naseljavali dolinu rijeke Ćorohi. Bili su poznati metalurzi i rudari. U staro-grčkom po njima je nazvan čelik, (halips, καλιψ). Rasprostirali su se kao zanatlije na širem području Kavkaza i po Maloj Aziji. U urartskim spomenicima se spominju pod imenom Haldi, što je prema grčkim informacijama, isto što i Halibi. Slični su plemenu Ćani, neki ih i miješaju. Sjekira se po njima zvala »kaldi«. (Možda i u italijanskom kotao »caldaia« (kaldaja), dolazi od tog imena). Podigli su grad na obali Crnog mora koji se zvao Farnakei, gdje su živjeli ribari na delfine. — Moshi se pojavljuju u Maloj Aziji 1.165. g. st. e. i oni su živjeli pored rijeke Čorohi. Ksenofon (400. g. st. e.), je prošao kroz
67
Kolhidu o čemu je ostavio pisani trag da su Mossineki bili iskusni pomorci, hrabri, gordi i slobodoljubivi. Herodot, piše za pleme Taohi, kada su Grci zauzeli tvrđavu da su žene bacale djecu u ponor i za njima skakale. Možda su Moshi isto što i Muški koji su u Malu Aziju došli zajedno sa Frigijcima (Brigima) i Mizijcima. Učestvovali su u rušenju hetitskog carstva i u osnivanju frigijskog i na kraju se smjestili pored plemena Tabala i Haliba na rijeci Čorohi. Ovdje ih pominju asirski spomenici iz XII v. st. e. Predpostavlja se da su Frigi ustvari Brigi, rano »ilirsko pleme« iz današnje srednje Albanije. Pa se može pretpostaviti da su Moshi (Meshi) živjeli negdje pored njih. Šufflav (SiA, 1925, 31) nam donosi vijesti o nestalom albanskom plemenu Mesa, od kojeg je ostalo prezime Messia (1272. g.) i selo Messi iz Skadarskog katastra iz 1416. g. između Kruje i Lješa, pa se postavlja pitanje, da li nije to trag predilirskog plemena Mesha (Muška)? I da li nijesu zajedno sa Brigima i Mizima učestvovali u »egejskim seobama« ili napustili stara sjedišta pod pritiskom kavkaskih došljaka. — Čani (Lazi) su takođe bili poznati metalurzi. Govorili su lazskim ili megrelskim jezikom. Stari etnički naziv za Čane je, »Kijanos«, što znači kovači. Čani i Halibi u VIII v. st. e. osnivaju Savez plemena Halitu. — Svani, konzervativno planinsko pleme. Živjeli su u dolini rijeke Inguri ispod samih vrhova Velikog Kavkaza. Do dana današnjeg zadržali su običajno pravo i plemensku zajednicu. Imaju svoj jezik, koji je ustvari dijalekt katrilijskog jezika. Na svanskom, li-bandže znači »kopati«, a li-berge znači »motikati«. Svani imaju masivniju tjelesnu građu, svjetliju boju kože i očiju od ostalih stanovnika zapadnog Kavkaza. Neki naučnici njihovo porijeklo traže u Evropi, međutim, u zadnje vrijeme preovlađuje mišljenje da su sarmatskog porijekla tj. iranskog. Ovo je potvrđeno i činjenicama da se na Pojtingerovoj karti na obali Crnog mora, na sjeveru, pominje stanica Suani Sarmate. Glavni grad Svanetije bio je Šatili, Svanetija je zemlja gdje žive Svani. — Tabali, huritsko pleme sa jezera Van. Možda je to ono pleme, koje se pominje u Bibliji, pod imenom »Tubal-kajnam«. Kajnam je na semitskom »kovač«, a toba na megrelskom znači »jezero«, te bi njihovo ime bukvalno prevedeno značilo »Jezerci«, a po Bibliji »Jezerci — kovači«. Takođe su bili vješti metalurzi. Tabali se kasnije srijeću na donjem toku r. Rioni (Fazis), pored nekog jezera. Nije isključeno da su se tu doselili pod pritiskom Asiraca, poslije pada države Mitani. Neki istraživači biblijske Tubale (Prorok Jezekija 38, 39), za koje mi mislimo da su dio kolhidskog plemena Tabali, smještaju u Kapadokiji. Vjerovatno da se radi o dijelovima plemena koji se u istorijskom vremenu kretao po istočnim oblastima Male Azije, baveći se metalurgijom i trgovinom. d) Rijeka Rioni, antički Fazis Grci su odavna znali za plovidbu na Fazis, zato Strabon ΧΙ-ΙΙ-16) piše: »Na Fasis, tamo je brodovima daleki put«. Fazis je bio glavna 68
rijeka Kolhide. Najstarije ime je bilo Arktur (Lordikapinadze G. A. 1970. st. 113). Ime Fazis nije grčkog, već lokalnog porijekla. Postalo je od »psa«, »pse«, što na čerkeskom — adigejskom znači voda, rijeka. Otuda Fazis Araks, Fazis Rioni, Fazis Čorohi. Tigar i Eufrat su na huritskom (subartskom) imali ime Fison. Fazis je pri ušću pravio deltu, sjeverni krak se zvao Harient (prijatan, lijep).11 Od toga, Harien, Arien, nastalo je Rioni, sadašnje ime rijeke. Fazis je bio plovan u antici do tvrđave Sarapan (Strabon ΧΙ-ΙΙ-17). Na ušću Fazisa postojao je lučki grad Fazis, kolonija Milećana od VI v. st. e. (Ptica fazan je lovljena pored pomenute rijeke, po kojoj su joj Rimljani, koji su je mnogo cijenili kao lovački trofej, dali ime.) 2. Iberija (Kartlija) Iberija zauzima centralne oblasti Kavkaza. Najznačajnija plemena su bila: Kaheti, Pšavi, Hefsuri, Rače, Mitiuli, Kartli, Džavahi, Lečhumi, Tao i Speri. Kultura se u Iberiji razvija paralelno sa kulturom u Kolhidiji, no sa nešto zaostajanja. Proces formiranja državne organizacije odvijao se u dolini srednje Kure, a završio se krajem IV v. st. e. Sjedište te države bio je grad Mecheti, na ušću rijeke Aragvi u Kuru (antički Kir). Prvim vladarem i organizatorom iberijske države, istorijska tradicija smatra cara Farnavaza, osnivača dinastije. Iberija se razvijala u svakom pogledu a naročito u zanatima, metalurgiji, poljoprivredi, građevinarstvu i si. Tako je Strabon pisao: »Iberija je prekrasna zemlja, naseljena u većem dijelu gradovima i selima, tamo se srijeću krovovi sa crijepom, i izgrađeni stanovi su u skladu sa pravilima graditeljstva, srijeću se i trgovi i druga javna zdanja«.12 Iberijski su gradovi i utvrđenja onda bila na nivou razvijenih civilizacija tog područja. Tokom rane bronze naselja su bila na vrhovima brda. U vrijeme srednej bronze ona su napuštena. Krajem II milenija u nekropolama se javlja oružje, što navodi na pretpostavku o ratnim vremenima, koja su mogla biti posljedica »egejskih seoba« i pada Hetitskog carstva. Možda je iz Male Azije vršen pritisak na južni Kavkaz. Gruzijski su arheolozi otkrili naselja iz srednje bronze u dolini rijeke Alizoni (Iberija), gdje je život kontinuirano tekao 2.000 godina, 13 a koja su napuštena dobrovoljno. Ovo je za našu teoriju interesantan podatak, ali za sada nemamo nikakvih vijesti o eventualnom njihovom pravcu kretanja. Ali imamo vijesti o prinudnom iseljavanju Iberaca, koje donosi Mojses Horenaci (IV v.) u »Istoriji Jermenije« (Mos. 1893, 59): »Silni Nabukodonosor bio je moćniji od libijskog Heraklesa, on je sabrao vojsku napao je na zemlju Iberiju, razrušio je, pokorio je pod svoju vlast i neki dio stanovništva odvodi i naseljava na desnoj obali Pontijskog mora na zapad«. Pošto su bila dva Nabukodonosora, vjerovatno da se radi o Vavilonskom vladaru Nabukodonosoru I iz druge polovine XII v. st. e. za koga se zna da je ratovao na sjeveru sa Elanom i Asi69
rijom. To je otprilike i vrijeme kada su mikenski Grci imali mit o Heraklesu. Što znači da se to preseljavanje Iberaca moglo dogoditi u drugoj polovini XII v. st. e. No ništa pouzdano ne znamo gdje su završili ti Iberci. Ako se prisjetimo ratova Sargona I i Hamurabija sa brdskim plemenima Hurita i Subarta (iznijeto u IV poglavlju), vidimo da i Nabukodonosor I nastavlja tu vavilonsku tradiciju neprijateljstava sa pljačkaškim plemenima Hurita, jer su i Iberci huritskog porijekla. U istoriji je poznato da su Asirci vršili progone i preseljavanja neprijateljskih naroda i plemena, ali iz ovog podatka kojeg donosi Mojses Horenaci vidi se da su to prije njih radili Vavilonci. Gdje su završili prognani Iberci, negdje zapadno od »desne obale Pontijskog mora«. A to bi po logici kod rijeka, mogla biti zapadna obala (jer se i Pont »uliva« u Sredozemno more) Ponta, prema tome, Iberci su mogli završiti zapadno od zapadne obale Ponta.
Po K. G. Alijevu (1964, 2), Plinije Stariji piše da zemlja Mosha (Mesha) leži »do rijeke Iber, koja se uliva u Kuru, a ispod njih je Sakasena (Jermenija)«. Što znači da je Iberija mogla dobiti ime po toj rijeci, što je i logičnije. Od sredine I milenija st. e. ovdje se primjećuje opšti porast proizvodnih snaga i razvoja ekonomike. Arheološki nalazi te epohe jasno govore o visokom nivou metalnih proizvoda i umjetničkih ukrasnih predmeta. Iz grbnih priloga primjećuje se ekonomska diferencijacija, što ukazuje na socijalno raslojavanje, sa čime je uporedo tekla i organizacija države. Ostaci peći za topljenje gvozda, odlivci, polufabrikati i mnogobrojni predmeti od gvozda i bronze, takođe svjedoče o visokom stepenu dometa tehnologije metala u Iberiji tog vremena. Iberija je bila krajem posljednjeg milenija st. e. mjesto gdje su se srijetale kulturne tradicije Zapada i Istoka. Helenističke kulture Parta i maloazijskih oblasti koje su pripadale aramejskoj i persijskoj civilizaciji. U Iberiji se u IV v. st. e. javlja pismenost na osnovu aramejskog pisma, no u isto vrijeme egzistira i grčko pismo. U Iberiji u IV v. p.n.e, dominira sahranjivanje inhumacijom u grobu sa kamenim sandukom od ploča i takođe pokrivenim kamenim pločama. Mrtvac je polagan u zgrčenom položaju, sa orijentacijom istok-zapad i sa grobnim inventarom. 3. Istočni Kavkaz i Kavkaska Albanija
U Iberiji kao i u Kolhidi bronza je pravljena u početku sa dodatkom arsenika ili antimona, jer su bili u oskudici sa kalajem. Misli se da je Iberija dobila ime od »ameri« ili »imeri«, što dolazi od »am«, i »im«, što znači »taj« i »ovaj« i »eri« što znači narod. Ime zemlje »Georgija« dali su Grci, što znači zemljoradnici. Iberija se na iranskom zvala Vršanom. 70
Prostrano područje istočnog Kavkaza gdje se danas nalazi sovjetska republika Azerbejdžan, graničilo se sa sjevera padinama Kavkaskog lanca (Kerauniske gore), sa juga jezerom Urmija, sa istoka Kaspijskim morem, a sa zapada Iberijom. Ovo je područje bilo od najstarijih vremena naseljeno sa mnogim plemenima. Arheološka otkrića svjedoče, da je čovjek ovdje boravio još u doba paleolita. Opstanak čovjeka na ovom prostoru omogućavali su povoljni prirdni uslvi, pogdna klima, plodna zemlja, bogata flora i fauna, i izobilje vode. Već u IV milenijumu st. e. počinje eneolit. Ljudi su počeli koristiti bogata nalazišta bakarne rude i praviti oruđe za rad i oružja. Nova sredstva rada dovela su do kulturnog progresa, a krajem III milenija st. e. počinje izrada predmeta od bronze sa čime počinje bronzano doba, koje donosi dalji progres, dalju podjelu rada i klasno raslojavanje. Od bronze su pravili noževe, sjekire, mačeve, vrhove strelica i druge predmete. Osnovni način sahranjivanja u bronzanom dobu bili su kameni sanduci, kurgani, zemljane jame i dr. Iz predmeta nađenih u grobovima može se zaključiti o trgovačkim vezama, ne samo međuplemenskim, već i sa drugim krajevima Kavkaza. U velikim kurganima sahranjivani su vođe plemena. Što se može zaključiti po bogatim prilozima. Na kraju bronzanog doba (početak I milenijuma st. e.) plemena su imala još polunomadski način života. Zanimala su se stočarstvom. Ljetom su stada gonili na planinske pašnjake, a zimi su provodili u
71
nizinama pored Kaspijskog jezera. Konji i kamile služile su kao osnovno sredstvo pokretljivosti. Već u XI v. st. e. služili su se dvokolicama, za život u njima i nomadsko kretanje. Približno sa početkom I milenijuma st.e. na prostoru Istočnog Kavkaza počela je smjena bronze sa gvožđem. Ovdašnja plemena su počela izrađivati oruđa rada i oružja od gvozda. Zamjena bronze sa gvožđem išla je postepeno i trajala do V odnosno IV v. st. e. Bronza je ostala u dominantnoj upotrebi samo za ukrasne predmete. U početku epohe gvozda počinje raspad prvobitne zajednice i formiranje saveza plemena. Najznačajnija plemena istočnog Kavkaza su bila: Albani, Daroginci, Laki (Leki), Udini, Kaspi, Gargari, Hili (Heli), Dasse, Tabasaranci, Mjuki, Uti i dr. Najistaknutije je bilo pleme Albanci koje je živjelo u dolini r. Samur. Ono je formiralo plemensku zajednicu Albaniju. Ovo ime prvi put pominju Grci u IV v. st. e. prilikom pohoda Aleksandra Makedonskog na Istok. No ime Albani je svakako starije. I ovdje na Kavkazu moglo je biti vezano ime rijeke i plemena ili zemlje. Iz čega bi se mogao izvući zaključak da je plemenu (odnosno zemlji) ime mogla dati rijeka Alba. Ovo je bio običaj i kod starih Slovena. Antički geografi (Herodot) svjedoče o postojanju ovdje 26 plemena, koji su govorili različitim jezicima. Od albanskog jezika je sačuvano sasvim malo riječi. Pripadao je, ibersko-kavkaskoj grupi. Kako tvrdi jermenski istoričar Mojsije Horenski, jezik plemena Gargara »bogat je grlenim glasovima«.14 Prema Herodotu pleme Kaspi (prema kome je i Kaspijsko jezero dobilo ime) bili su odjeveni u15 kozje kože a naoružani lukovima, strijelima i persijskim mačevima. Što se tiče religioznih običaja, o njima nam je Strabon ostavio vijesti, ali iz kasnijih vremena: »od bogova, oni poštuju Helija, Zevsa i Selenu, posebno Selenu (boginja Ma), čija se svetilišta nalaze blizu Iberije. Obaveze žreca kod njih izvršava najuticajniji čovjek poslije cara, on je na čelu gusto naseljenih oblasti, a takođe raspolaže robovima hrama od kojih mnogi uz božansku pomoć izriču proročanstva, ... ponekad se žrtvovanje može završiti sa ljudskim životom.. .«.16 Žrec je žrtvu probadao »svetim« kopljem, kroz bok u srce. Iz toga kako je žrtva padala proricali su budućnost. Glavni grad Kavkaske Albanije je bio Kabala. Iz karte Klaudija Ptolomeja (II v. n. e.), vidi se da je postojao i grad »Albano civitas«, kao još dosta drugih gradova, Teleba, Helda i Hetara, na morskoj obali, dok su u unutrašnjosti bili: Tagoda, Bakrija, Sanuja, Deglana, Niga, Masega, Samunida,17Iobula, Iuna, Embolej, Adijabla, Ablana, Mamehiju, Hadaha, Alon i dr. Albanski vladar u I v. st. e. zvao se Orojz a njegov brat Kozis (Kosid). Susjedni narodi su imali razna imena za teritoriju Albanije, tako: — Sirijci je zovu: Ran, — Gruzijci: Rani, — Asirci (Semiti): Aran, — Jermeni: Aluank, ali najstarije ime Albanije je »Kas«. 72
Stefan Vizantinac u »Opisu plemena« pominje grad na Kaspijskom jezeru: Anarijak, a stanovnike Anarijaki, što se po nekim naučnicima može tumačiti, kao izvedena metateza od asirskog Aran? O nastanku imena Albanije ima raznih teorija, mi ćemo dati neke od njih. Velika Sovjetska enciklopedija, (1952. g. T. 2. str. 50) Albanija (k) je stari naziv za planinsku oblast Vost. Porijeklo naziva proizilazi iz vremena urartskih klinopisanih tekstova u kojima se imenuju nazivi »Eleuni« i »Akuani«. Sovjetski naučnici pretpostavljaju da isti naziv za K. Albaniju i Balkansku Albaniju proizilazi od toga što su u jezicima drevnih naroda kavkasko-maloazijsko-sredozemnog svijeta, riječi »alba« ili »alp« označavale planinske oblasti. Ova se teorija podudara sa nazivima: »Alpi«, »Albion«, »Monti Albani« i sl. Albanija se na iranskom zvala Ardanom. _. Poslije zauzimanja K. Albanije u VI v. n. e., Kalifat (Arapi) je zovu: »Aran«, misli se da je to starosemitsko ime koje su dali još Asirci. Ovo ime dolazi od semitskog »arran« pijesak. Ovo ime ima veze sa prirodom zemljišta pored Kaspijskog jezera. Neka albanska plemena su po Strabonu, bila visokog stasa, lijepog izgleda, plavokosi i svijetlih19 očiju i nijesu sitničavi.18 Isto to potvrđuje i rimski pisac Julije Solin. __ Interesantno je napomenuti i što piše Pompej Trog (»Filipova istorija«), » . . . kažu, da su Albanci nekada došli sa Herkulesom iz Italije, sa Albanskih gora, (Monti Albani istočno od Rima, pr. autora), kada je poslije ubistva Heriona gonio njegovu stoku kroz Italiju. Pamti se, da su u vrijeme20 Mitridatovog rata, Albanci vojnike Pompeja pozdravljali kao braću«. Da li je to bila snalažljivost Albanaca ili je postojao za to neki razlog? —: Naravno, da ako su rimski hroničari videli neku srodnost između rimskih vojnika i Albanaca, ponosni Rimljani nijesu mogli prihvatiti tezu da su u nekom srodstvu sa varvarima, nego samo obrnuto, zato su stvorili legendu o porijeklu Albanaca iz Italije, da bi objasnili stvar. Ali arheologija i preistorija ne poznaju takva kretanja. No, o ovom srodstvu se može postaviti i druga teza. Naime, u Rimskoj vojsci je bilo vjerovatno i Južnoitalaca i Ilira, pa su Albanci mogli čuti silčan jezik i vidjeti tipove slične sebi. Te je otuda i mogla doći ideja o bratstvu. Ovu hipotezu potvrđuje pisanje rimskog istoričara K. Tacita I v. st. e. (Anales, XV, 26), koji kaže da je »pedeseta legija«, koja je ratovala u Jermeniji u I v. st. e. mobilisana u Iliriji i Egiptu. A i Neron je mobilisao vojsku u Iliriji radi suzbijanja ustanka u kav. Albaniji. O porijeklu imena Albanija, piše i Gaj Julije Solin: »...Albanci koji žive na obali, žele da se smatraju potomcima Jasona, rađaju se sa bijelim vlasima, i tu sijedost smatraju dobrim znakom, te je boja nji2l hove glave dala ime tom narodu .. .«. Kao što iz ovog proizilazi G. J. Solin smatra da etnonim Albanaca proizilazi od latinskog »albus« što znači bijel, a u vezi je sa albinizmom kod kav. Albanaca. Kavkaskih Albanaca više nema, oni su uništeni od strane Turaka, (Azerbedžanaca) ili su islaminizirani i denacionalizovani, zato mi ne
znamo što je na njihovom jeziku značilo »alban«. Ali je u planinama istočnog Kavkaza (Dagestan), ostalo jedno autohtono pleme Lezgini, (antički Legi, Leki kako ih zovu Gruzini). Ovo je pleme sačuvalo nešto od svog jezika, koji bi trebalo da bude sličan sa jezikom Albanaca. Na jeziku Lezgina naziv za Kavkasku Albaniju je, »Alpan«, što znači, pogubno mjesto, prokleto mjesto. Ovo vjerovatno zbog žarke i vjetrovite 22 klime. Isto tako na sanskritu ima jedna vrlo slična riječ »alpam«, koja po indijskom naučniku Sri Srimadu, prevodiocu vedskih himni na engleski, znači »vrlo oskudno«. Što je sasvim blisko lezginskom značenju »pogubno mjesto«. (Bhagava Gita, Book Trust reg. Vaduz 1990). Pa se ovim potvrđuje na neki način da je lezginski jezik pripadao idoevropskoj grupaciji, što treba da važi i za njihove susjede Hille (Helle). Sa ovim se potvrđuju i Strabonove i Ptolomejeve vijesti da su ova dva plemena Skiti odnosno Sarmati. Ime Albanija donijeli su grčki pisci, pa nije nikakva sigurnost da su to ime tako izgovarali tamošnji stanovnici. Naprotiv, sasvim je moguće da su Grci od Alpan, mogli napraviti Alban. Jer po zakonu fonetike labijalno »p« lako prelazi u labijalno »b«. Što se tiče sadržaja tog imena, postavlja s pitanje zašto bi ta zemlja mogla biti »prokleta«? Ta zemlja je bila izložena čestim i velikim nedaćama. Vidjeli smo da su se na nju često obrušavali katastrofalni zemljotresi, da je bila izložena periodičnim izlivima i poplavama Kaspijskog mora, kao i čestim sušama koje su pratile najezde skakavaca koje su sve tamnile. Ako je vjerovati M. Kalankatuciju (»Istorija zemlje Aluank«), ti skakavci su bili »veliki kao ptice«. I geostrategijski položaj te zemlje je bio takav, da je često bila izložena invazijama i pustošenjima divljih plemena iz sjevernih stepa, kao i sa juga. Ne treba zaboraviti ni vječite ognjeve zapaljenih izvora nafte i gasa na poluostrvu Apšeron, koji su djelovali na ljudsku maštu i stvarali sliku pakla i proklete zemlje. Moglo je sve to dojaditi njenim stanovnicima, te su joj i mogli dati ime proklete zemlje, Alpan. U vezi sa ovim treba dati odgovor na dva pitanja, odkuda Prokletijama na albanskom ime Β ješke Namun (Prokleta pl.) i da li i sami srpski naziv »Prokletije« nije direktan prevod ili ima bar neku vezu sa kavkaskim Alpan. Jermensko ime za Kavkasku Albaniju, Aluank, koje smo već pomenuli, jermenski naučnici misle da je nastalo u IV v. n. e. od imena kavkaske rijeke Alazoni, Aluani. A po predanju koje donosi Movses Horenski (»Istorija Jermenije«) ovo ime je postalo od imena legendarnog vladara Arana (Kav. Albanije), koga su zvali Alu, što znači »dobri«. Na lezgijskom jezisu ima i drugo ime za kav. Albaniju: »Aran«. To jest ustvari ono ime za koje smo i pretpostavili da je asirskog porijekla. Aran, na lezgijskom znači »ravnica sa žarkom klimom«. Iz ovoga proizilazi sasvim logičan zaključak, da za tumačenje etničkih i geografskih imena i pojmova prvo treba konsultovati jezik dotičnog naroda, pa ako se sa njime ne može dati zadovoljavajući odgovor onda objašnjenja tražiti na jezicima drugih naroda. 74
a) Arheologija Glavni način sahranjivan ja u epohi ranog gvozda i ranije, bio je u grobovima sa humkom (kurganima). Ovaj obred sahranjivanja bio je široko rasprostranjen. Nasip je zemljani, a može i od kamena ili mješovito, zavisno od terena. Pod kurganom se nalazi kameni sanduk ili grobovi ukopani u zemlju i pokriveni drvenim oblicima. Kurgani su u osnovi okrugle ili ovalne forme. U kurganima su ostavljali bogat inventar, ponekad su sahranjivali u njima i konje. Inventar u sanduku bio je obično: grnčarija (izrađena na grnačrskom kolu), sa šnur ornamentima, bronzani predmeti, noževi, mačevi i ukrasni predmeti. Za ravnicu kavkaske Albanije karakteristično je katakombo sahranjivanje u vrijeme srednje bronze. Bilo je rasprostranjeno sahranjivanje i bez kurgana, u zemljanim grobovima ili kamenim sanducima napravljenim od kamenih ploča. Sahranjivanje je bilo skeletno, u zgrčenom ili ispruženom položaju. U kasnijim vremenima ima sahranjivanja i u velikim ćupovima (u II i I v. st.e.), u zgrčenom položaju. Albanci su živjeli u rodovskim zajednicama. Socijalna diferencijacija nije bila naročito razvijena. Možda su kavkaski Albanci bili poznatiji u starom vijeku zbog njihovih ratničkih osobina. Prilikom prodora rimske vojske na Kavkaz 66. g. st. e. rimski vojskovođa Gnej Pompej, imao je mnogo muke sa Albancima. U vojsci Albanaca borile su se i žene. To su možda one od kojih je stvoren mit O Amazonkama. Strabon piše: »Kako govore, u planinama nad Albanijom žive Amazonke. Teofan, koji je pratio Pompeja u pohodu zemlji Albanaca priča, da skitska plemena Hela i Lega žive među Amazonkama i Albancima i što u toj zemlji teče rijeka Mermadalida, po sredini između tih plemena i Amazonki«.23 Kavkaski su Albanci primili hrišćanstvo u prvoj polovini IV v. U VII v. bili su pokoreni od Kalifata, a u X v. Albaniju su naselili »braća od strica« turkmenskih Seldžuka Oguzi i zemlji dali ime Azerbajdžan. Kavkaski Albanci su doživjeli žalosnu sudbinu. Danas uzalud tražite visoke plave ljude u Azerbejdžanu. Od svega toga ostali su u Kavkaskim planinama samo neki ostaci, a u Nagornom Karabahu još nešto Albanaca, koji su se priključili Jermenima. b) Antički pisci o plemenima kavkaske Albanije Od antičkih pisaca najranije vijesti o plemenima Kavkaza donosi nam Herodot (I, 203): »Na Kavkazu se nalazi mnogo raznoraznih naroda i većina žive od lova i šume (misli vjerovatno na skupijačko privređivanje, prim. G. V.). Ovi se ljudi pare javno, baš kao stoka«. Ove vijesti govore o krajnjem primitivizmu kavkaskih plemena i na neki način su u sukobu sa onim što smo rekli o materijalnoj i duhovnoj kulturi Kolhiđana i Iberaca u vremenu kasne bronze i gvozda I. U svakom slučaju ne možemo posumljati u Herodota, već pretpostavljamo da se njegove riječi odnose na planinska plemena i na istočni Kavkaz (Albaniju). 75
Strabon: »Albanci su više privrženi stočarstvu i bliže su nomadima. Oni žive između Iberaca i Kaspijskog mora, ... a sa sjeverne strane okruženi su Kavkaskim gorama, a zato što se te gore uzdižu nad ravnicom i nazivaju se, posebno njihovi dijelovi prema moru, Keraunijskim planinama. Ljudi se tamo odlikuju ljepotom i visokim "rastom, pored toga oni su i prostodušni i nijesu sitničavi. Kod njih nije običaj upotreba kovanog novca i ne znaju brojiti iznad 100, oni se jedino koriste razmjenom u trgovini. U njih je 26 jezika, zato se teško sporazumijevaju među sobom. Od bogova oni poštuju Helija, Zevsa i Selenu, a posebno Selenu, čije se svetilište nalazi blizu Iberije. Obavezu žreca kod njih izvršava najuvaženiji čovjek poslije vladara. Kod njih je uobičajeno i prinošenje ljudskih žrtava. Starost je u Albanaca od posebnog poštovanja i ne samo prema roditeljima, no i prema drugim ljudima. Briga o pokojnicima ili čak spominjanje smatra se nesrećom. Zajedno s pokojnikom sahranjuju svu njegovu imovinu, pa poslije žive u siromaštvu .. . skitska plemena Hela i Lega žive među Amazonkama i Albancima«. Sve su ovo bile24 vijesti koje nam donosi Strabon u svom poznatom djelu »Geografija«. Stefan Vizantinac: »Aorsi su skitski narod, o kojem govori Strabon u XI knjizi. Arijani, narod susjedan Kadusima, Apolodor (piše) u drugoj knjizi. Gargari, narod koji stupa u polne odnose sa Amazonkama kako govori Strabon u XI knjizi. Dai, su skitsko pleme, oni su nomadi, nazivaju se takođe i Dasse.25 Rimski pjesnik VI v. n. e. Rufus Festus Avienus (»Descriptio orbis«, 898—922), govoreći o narodima i plemenima sa obale Kaspijskog jezera, kaže: »Ovdje blizu kaspijskih voda skita se ratnički Skit, ovdje već žive svirepi Albanci«. Avijen je parafrazirao grčkog pisca iz Adrijanovog vremena, Dionizija Periegta iz I i II v. Sve su to kasne vijesti o albanskim plemenima. U njima nema nikakvog nagovještaja o migraciji. Pitanje je koliko su te vijesti bliske, eventualnom vremenu razdvajanja. No činjenica je da su procesi socijalnih i kulturnih promjena preistorijskih društava tekli sporo. Primjera radi od pojave rane bronze na Kavkazu do početka finalne, proteklo je 1.000 godina, a u postupku sahranjivanja se ništa nije izmijenilo. Smatramo da nas date informacije ipak približavaju i uvode u kulturu kavkaskog svijeta u vremenu hipotetičkog napuštanja tog prostora od nekih plemena. 4. Antropološka razmatranja Kavkazaca
Ako je došlo do naseljavanja kavkazaca na balkanski prostor, onda bi bilo normalno da je od tih antropoloških tipova nešto ostalo do danas. Zato nam je cilj da sagledamo neke osnovne elemente o rasnim i antropološkim tipovima Kavkaza, danas i juče. Zbog toga smo proučili nekoliko poznatih antropologa iz Tbilisija i Bakua, koji su se bavili problemom i pokušaćemo da interpretiramo njihova gledišta. Sve ovo u cilju da vidimo, da li na nekadašnjem ilirskom prostoru možemo da identifikujemo njihove tragove? Cilj je znači, da se ova 76
istraživanja antropološkog sastava populacije iskoriste kao dopunski izvor praistorije. Jer kada su istorijski i arheološki podaci nedovoljni, antropološki materijal pomaže da se pojasne genetske veze među narodima. Pronaći kolijevku ili biogenetski prostor jednog naroda, znači otkriti njegove osobine. Jer, jedinke koje stvaraju rasnu sliku ustvari su zavisne od fizičke, biološke i socijalne sredine. Rasa nije nepromjenjiva, ali su te promjene tako spore i postepene, da se sa pravom može govoriti o konstantnosti rasnih osobina. Svaki narod ima svoju rasnu istoriju, ali i svaka rasa ima svoju istoriju (Maleš B. 937). Dolazak u dodir sa drugim narodima te osobine se miješaju. Izučavajući staro stanovništvo Kavkaza, ulazimo u središte najvažnijih pitanja drevne istorije naroda Prednje Azije i Jugoistočne Evrope. Paleoantropološka izučavaja ukazuju da su u III i II milenijumu veliki dio kavkaskog prostora naseljavali Uskolici i Dolihokrani. Smatra se da su oni bili došljaci i da su se izmiješali sa autohtonim stanovništvom. Kasnije se pojavljuju Brahikrani i Širokolici. Smatra se da je to rezultat evolucije, što 26nije sasvim ubjedljivo, jer smatramo da je taj proces mnogo složeniji. Proces simbioze antropoloških tipova sve se više izukršta pa sve više preovlađuju etničke legure populacija. Međutim, kada je rasa prirodno i socijalno izolovana i ako znamo da nije nepromjenljiva, te su promjene tako postepene i spore da se može reći da je rasa nepromjenljiva u određenoj istorijskoj i geografskoj relaciji. Izučavanja su pokazala da su u Zakavkazju, krajem II milenija prebivale neke sjevero-kavkaske grupe. S druge strane, srodstvo najvećeg dijela kavkaske populacije, sa prostranim južnim predjelima, naseljenim Subartima i Huritima, ukazuju na porijeklo najstarijih antropoloških tipova Gruzije.27 Biogeneza ovih posljednjih, odvijala se na tom prostoru u susjedstvu i kontaktu sa Semitima, od Mesopotamije do rijeke Araksa i Kure. To je ustalasana visoravan sa golim brdima visokim i preko 4.000 m i plodnim rečnim dolinama. Na tom se prostoru nalazi nekoliko većih jezera, koja su očito imala značajnu ulogu u životu stanovništva. Na tom otvorenom prostoru su se razvijali Huriti, Subari (Subarti) i Sumeri, koji su potiskivani prema sjeveru od Semita. Ovoj skupini naroda pripada i najveći dio ibersko-kavkaskog antropološkog tipa. Drugi prostor biogeneze kavkazaca obuhvataju planine velikog Kavkaza, čiji je reljef ispresijecan dubokim rječnim dolinama, šumovitim padinama, surovom klimom i prirodnim uslovima izolacije naselja. Na ovom se prostoru razvio ili vjerovatnije došao sa sjevernih padina Kavkaza, starokavkaski antropološki tip blizak Irancima. Nije potrebno ukazivati na značaj prirodne sredine na formiranje psihosomatskih i socijalnih karakteristika populacije. Kao što se vidi populacija Kavkaza, još od vremena bronze je veoma složena, zato eventualno doseljavanje ovih plemena na balkanski prostor, nijesu ni mogli donijeti jedinstveni rasni tip. Jer ni stanovništvo Kavkaza nije bilo etnički homogeno. Stoga se ne može ni očekivati, da danas negdje na »ilirskom« prostoru sretnemo jedinstven antropološki tip, već obično dominantnu mješavinu, »leguru naroda« i pojedinačne rasne arhitipove koji strče. 77
Nema kavkaske rase, ima samo kavkaskih antropoloških tipova. Istraživanjima nijesu obuhvaćeni novopridošli narodi indoevropskog i turskog porijekla Azerbejdžanci, Jermeni, Osetini i dr.). Gruzija je centralna kavkaska oblast koja se najmanje etnički mijenjala. No i kod nje imamo složen antropološki sastav populacije, koji se može podijeliti u tri grupe: 1. Kolhidsko-mediteranski tip, 2. Ibersko-bliskoistočni i Prednjeazijski tip, koji je najrasprostranjeniji, i 3. Starokavkaski planinski tip plemena Race, Lečhumi, Svani, Hefsuri, Tušini, kao i zapadno-dagestanska grupa širokolicih.28 Tragovi semitskog asirskog tipa na jugu Gruzije, nijesu toliko brojni, da bi im se dala posebna grupa. Prva grupa po našoj podjeli obuhvata ravničarske dijelove Kolhide i dolinu Gornje Kure. Populacije sa ovog prostora, doseljene su iz Male Azije u preistorijskom periodu i kasnije sa egejskog prostora, kao grčki kolonisti. Radi se o mediteranskim tipovima. Već smo ukazali na paleoantropološke nalaze dugokranih i uskolicih i to izrazito uskolicih, za koje gruzijski antropolog M. D. Abdušelišvili (1989) smatra da pripadaju Mediterancima. Mi smatramo da se ne smije zaboraviti na Herodotova svedočenja (bio je očevidac) o Egipćanima, kako on kaže. Najizrazitiji uskolici su poznati kao Nubijci, a postoji i istorijska pretpostavka da je Faraonova vojska koja je naselila Kolhidu bila iz Nubije. Uostalom i Herodot opisuje negroidne tipove u Kolhidi kakvi su bili Nubijci. Oni su se tokom vremena stopili sa domorodcima, no njihov trag nije mogao iščeznuti. Mediteranski tip je gracilan, uskokran, crnomanjast, sa krupnim očima i visokopostavljenim i uskim nosem i kovrdžavom kosom. Karakteristik ibersko-prednjeazijskog tipa su: brahikefalija, široko lice, srednjeg ili niskog rasta, skloni gojenju i tamnoputi. Ovaj tip inklinira semitskom tipu i dominira i danas u Gruziji. On se može identifikovati sa izrazitom branhikefalijom, umjereno širokim licem, leptorinijom, oštro izraženim nosem, malim horizontalnim uglom lica i tamnom puti. (Karakteristika j Kavkaza u bogatstvu tipova noseva). Već smo ukazali na fizičke osobine planinskog prostora. Grupe koje tamo prebivaju izložene su bile vjekovima genetskim procesima koje ušlo vi java izolacija. Kod kavkaskih planinaca su dominantni svetlooki i svetlokosi. Masivne su tjelesne konstrukcije i vjerovatno pripadaju najstarijem stanovništvu Kavkaza. Ovi se tipovi kreću od sjverozapada prema jugo-istoku, južnim padinama Kavkaza. Pripadaju »jafetskom tipu«. Kod njih je interesantna česta pojava »relativne depigmentacije« kože. To je vjrovatno proizvod neke genetske mutacije, usljed ograničenosti izmjene genetskog materijala. Po ovoj karakteristici njihove tragove je lakše pratiti na drugim prostorima. Gruzinski antropolozi ovaj tip nazivaju »kavkasionski«, odlikuju se izrazito širokim licem, okruglastom formom glave (indeks 82—84) i rastom za muškarce 168—180 cm. Ovaj tip preovladava kod planin78
skih plemena Kabardinaca, Oseta, Svana, Račinaca, Pšava, Tuša, Hevsura, i Čečeno-Inguša. Nije isključeno da se radi o skitsko (sarmatsko)huritskoj simbiozi. Usitnjenost i raznorodnost kavkaskih plemena primijećena je od antičkih pisaca. Već smo ukazali na pisanje Herodota o mnoštvu jezika kavkaske Albanije. A posmatrajući Kavkaz sa crnomorske obale, iz grčke kolonije Dioskuri, Strabon (XI, l, 16) je pisao »Ovdje živi 70 narodnosti, a po riječima drugih pisaca, ne plašeći se za istinu, čak i trista, svi oni govore raznim jezicima, žive razbacano i ne stupaju u međusobne odnose, budući da su samoljubivi i divlji. Veći dio njih pripada sarmatskom plemenu i svi oni nazivaju se Kavkascima...« Drugi jedan putopisac i geograf XI v. n.e. arapin Masudi, ne bez ironije, napisao je da je »Kavkaz planina sa 100 jezika«. Vjerovatno da je i ta okolnost doprinijela za stvaranje partikularnog mentaliteta i da Kavkaz u svojoj istoriji nikad nije uspio da se objedini i da postane kultura prvog reda iako je bio na izvoru civilizacije od eneolita do gvozda i ako je bio i prirodno bogat sa svim resursima. Možda je tome doprinijelo i to, što su huritska plemena bila više skoncentrisana na pljačku nego na proizvodni rad. Tako je Kavkaz kroz čitavu istoriju ostao periferna civilizacija. 5. Duhovna kultura Kavkazaca
Kavkaski prostor je bio od najranijih vremena otvoren na uticaje materijalne i duhovne kulture Mesopotamije i Male Azije. Poznato je da je sumerski epos o Gilgamešu bio preveden u II polovini II milenija na huritski (subartski) i hetitski jezik. Ako znamo da su neka huritska plemena (Tabali) u II polovini II milenija došla na Kavkaz, to znači da su mogli donijeti sa sobom i taj epos. Jedno od najstarijih predanja na Kavkazu je svakako mit o »Amirane«. O kojem ej već bilo govora. Dobijanje gvozda na Kavkazu je počelo vrlo rano (u XIV v. st. e.). To je bila tajna pojedinih plemena ili rodova, pa je taj mit možda i nastao u tim ranim vremenima tog zanata. A cilj je bio da se opravda čuvanje tajne dobijanja gvozda. Kavkaska usmena predanja su, vjerovatno jedna od najstarijih, koja su dospjela do naših vremena. Ta starina se možda najbolje osjeća iz anegdote koja ima šaljivu notu, a radi se o odnosima između dva sela. Naime, kada dođe do nekog nesporazuma između ta dva susjedna sela, tada jedni drugima dobace, »znamo mi vas, vi ste nam dužni jednog mrtvog«. Gruzinski etnolozi objašnjavaju da je ova anegdota ostala još iz doba kada su ljudi u tim selima jeli svoje mrtve (iz kultnih ili ekonomskih razloga). Naime, u jednom selu umre čovjek, a njihovi susjedi im ga ukradu i pojedu i naravno oštete ih za jednog mrtvog. To vrijeme se mora mjeriti na više hiljada godina, jer pripada vjerovatno eneolitu ili ranoj bronzi. 79
a) Predanja i mitovi — Zidanje Suramske tvrđave: Mit o zidanju »Suramske tvrđave« sadržan je ukratko u slijedećem: »Car Surama podiže tvrđavu koju neka sila ruši, on zida, sila ruši. Pošalje kralj svoj ljude kod čarobnice da pitaju šta da rade, jer neprijatelj tek što nije napao zemlju. Čarobnica kaže dok ne uzidaju u gradske zidine najljepšeg mladića zidove neće podići. I tako carevi ljudi pronalaze najljepšeg mladića, ali se ispostavi da je to carev sin. Nastaje teška situacija, no radi spasa zemlje, carev sin se žrtvuje i biva sazidan. Ali, grad je odbranjen i sloboda je sačuvana. To je poruka epa. Po gruzinskoj tradiciji car Rev je zabranio prinošenje djece na žrtvu, a mjesto njih, naredio žrtvovanje volova, teladi ili brava. — »Istorija Gruzije« (Mitska genealogija Kavkazaca): Putujući po Grčkoj, poznati ruski kavkazolog N. Jakovljević -Marr, pronašao je 1902. godine u gruzijskom manastiru na Atosu, pergamentski rukopis na gruzijskom jeziku. Poslije višestrane ekspertize utvrđeno je da se radi o zbirci istorijskih priča pod imenom »Kartlis chovreba«, (Istorija Gruzije) čiji je autor poznati gruzijski episkop iz XI vijeka Leonti Mroveli.29 Taj spis čini neku vrstu hronike i zbornika kratkih priča iz istorije Gruzije, od najstarijih vremena do vremena autora. Pošto su Gruzini dobili pismenost u V vijeku pretpostavlja se da je raniji period zabilježen na osnovu usmenog predanja, a kasnije je mogao biti prepisivan, te se autor služio pisanim dokumentima. Zbirka »Kartlis chovreba« smatra se za pravu i najdragocjeniju riznicu podataka o gruzijskoj prošlosti, od najstarijih vremena. Gruzijski se naučnici ne slažu oko naučne vrijednosti ovog spisa. No nas interesuje u prvom redu da vidimo da li što korisno možemo od njega dobiti za našu tezu. Odnosno da li na Balkanu ima tragova tog predanja. Nas interesuje period iz preistorije Gruzije od najstarijeg vremena do pohoda Aleksandra Makedonskog na istok. Predanje ćemo prenijeti u skraćenom obliku, samo ono što eventualno može da nas zainteresuje, obzirom da nije prevedeno na naš jezik. »Kod Gruzinaca, Jermena, Rana, Movakana, Leka i drugih naroda Kavkaza, bio je jedan zajednički praroditelj — Targamos, četvrto koljeno od Nojeva roda... Targamos je bio sin Taršina, ovaj sinom Jafeta, a ovaj sinom Noja. Targamos je bio veliki slavni junak, živio je sa mnogobrojnim potomstvom u Mesopotamiji. Poslije zidanja vavilonske kule i zbrke jezika i raseljavanja naroda Targamos je poveo svoj rod u daleke tuđe zemlje. Na kraju on se obreo u dolini između gora Ararata i Masisa. Targanosu su se dopala ta mjesta, i on riješi zasnovati život tu. Vladavina njegova tim prostorom bila je ograničena sa: na istoku Gruzinskim morem (Kaspijskim more), na zapadu Pontijskim (Crnim), na jugu Oretske gore i zemlje Kurda, na sjeveru Kavkaski lanac, kojega Iranci zovu Elbrus. I bilo u Targamosa osam sinova, Haos, Kartlos, Bardos, Movakan, Lekos, Heros, Kavkasos i Egros. Podobno svojemu ocu oni su bili dobri momci. Svaki sin Targamosa, imao je mnogo djece i unuka. 80
Praroditelj je živio šesto ljeta, a za to vrijeme potomstvo se njegovo razišlo, ono što nije moglo da se smjesti na zemlji između Ararata i Masisa. On odluči da dolinu ostavi starijem sinu. A Targamos povede ostale na sjever. A pred smrt ostavi oporuku: Kartlosu, drugom sinu, ostavi da živi na prostranoj zemlji, odredi granice, na istok Hereti i rijeke Berdudži, na zapadu Pontijsko more, na jugu vododjelnica između Berdudži i Araksa, i na sjeveru gora Gado, koju mi zovemo Lehskoj. Kartlos odabra brdo blizu mjesta sastava Kuri i Aragvi. On se popne na njega da izgradi tvrđavu, a brdo nazva imenom svojim. Otuda je i došao naziv dijelu zemlje, — Kartlia. Kartlos je imao pet sinova, Mechetos, Gardabos, Kahos, Kuhos, Gačios. Poslije njegove smrti sahraniše ga na brdu Kartliji, a njegova žena predala je zemlju njihovim sinovima. Mitska geneologija Gruzina po Leonti Mroveli: Noje Jafet Afanan l Taršin i Targamos
l
Haos
Kartlos
l
l
Mchetos
Bardos
Mavakan
l
Gardabos
Lekos
Heros
Kahos
Kavkasos Kuhos
I
Egros
I
I
Gačios
Tako se je po Leonti Mroveli raširio rod Targamosa. I svi su ti sinovi postali rodonačelnici kavkaskih naroda.30 — Kartlos, Gruztina (Iberaca), — Haos, Jermena, — Bardos i Movakan, Kavkaskih Albanaca, — Lekos, Lezga (Lezgina) — Heros, Erova, — Egros, Megrela, (Kolhiđana) i — Kavkasos, kavkaskih planinaca. Akademik Ivan Džovanhišvili piše: »Sva su ta imena rodonačelnika proizvedena od naziva naroda ili zemlje, kojima su oni vladali«.31 Ovaj je istorijski mit povezan sa mitskom genealogijom koju donosi M. Kalankatuci (listorija zemlje Aluank, 23), o kojoj smo nešto rekli u uvodnom izlaganju. Naime, kod njega se pominje Mešeh kao Jafetov sin i predak Ilira, dok kod Leonti Mroveli ja to bi bio Mchetos od koga su Gruzini, pa dođe da su Iliri i Gruzini od zajedničkog pretka. Sada se postavlja pitanje, da li možemo naći tragove, ovog predanja o etnogenezi Gruzinaca u onomastici Ilira, što bi bio još jedan 6 O porijeklu Ilira
81 °
dokaz da su Kavkasoi donijeli sa sobom to predanje? To je predanje najverovatnije naslonjeno na Bibliju, što je normalno, jer se sve genealogije ranog srednjeg vijeka oslanjaju na nju. b) Kultovi O kultovima kod Kavkazaca smo nešto već rekli, govoreći o kultovima kod Hurita, čija plemena najvećim dijelom i naseljavaju kavkaski prostor. Panteon huritskih bogova je bio pod uticajem Mesopotamije, gdje se obožavaju prirodne pojave. U prvom redu božanstva sunca i mjeseca. Kod Kolhiđana i Iberaca od lokalnih božanstava imamo poštovanje boga plodnosti u obliku figure ovna »Kvireis-koči«, boga zlog duha »Angramajnjju«, majke bogova »Kibele« i obožavanje zmije »mezir«. Na obožavanje zmije ćemo se posebno osvrnuti, zato što je taj kult ispoljavan i kod Ilira, a tragovi su mu sačuvani do naših dana. Pa je upravo prtpostavka da su taj kult Kavkasci i donijeli na zapadni Balkan. — Kult zmije (mezir): Obožavanje zmije je bilo široko rasprostranjeno na istoku. Najstariji podatak o tom kultu imamo u sumerskom epu »Gilgameš«. I Herodot je opisao taj kult kod Egipćana. Iz Biblije znamo da su Jevreji Jehovu predstavljali u obliku zmije i da je Mojsije načinio mjedenu zmiju u pustinji. Iz »Druge knjige o carevima« (18, 4), se vidi, da car Jezekija (721—693. g. st. e.), » . . . obori visine i izlomi likove i isječe lugove i razbi zmiju od mjedi, koju bješe načinio Mojsije, jer joj do tada kađahu sinovi Izraeljevi i prozva je Neustan«. Iz gornjeg se vidi da se kult zmije u Hananu zadržao oko 500 godina. Nije isključeno, da su Egipćani taj kult donijeli na Kavkaz. No to ne mora da znači da on nije i sumerskog porijekla jer je zmija poštovana i kod istočnih naroda čak i u centralnoj Aziji kod mongolskih plemena itd. Kult zmije kod Kavkazaca najupornije se zadržavao kod planinskog plemena Svana, sve do početka ovoga vijeka. Za to ćemo opisati taj običaj prema gruzinskom etnologu Destini Gelovaki (1923. g.). Poštovanje zmije u Svanetiji se zove »mezir«. Svani sve rade da zmiju zadrže u kući. U jednom uglu naprave joj dom od kamena. Hrane je mlijekom i sirom, a po nekad malim kolačima (kao u Egiptu po Herodotu). Zmija se smatra svetom. Ako familiji nešto dobro ide to je pomogla zmija. Ako joj ide loše znači nešto su pogriješili prema njoj. Svan više voli da mu umre sin, nego da mu neko ubije zmiju. Ponekad zmiji žrtvuju vola, kojeg su gajili dvije godine i nijesu ga uprezali. U nekim kućama zmije se mnogo razmože, čak ih može biti i do 14. Zmija je dobro božanstvo. Ako majka ide u polje na rad ostavi kolijevku, jer se vjeruje da ako dijete zaplače, zmija ljulja kolijevku. Zmija je božanstvo s onog svijeta, čuvar duša predaka. Ona je i čuvar domaćeg praga i zaštitnik. — Kult mrtvih: Običaj je kod Gruzina da po smrti rođaka puste kosu i bradu i grebu se po licu. Muškarci skidaju kapu a žene raspuštaju kosu i po-
82
krivaju glavu. Ovaj su običaj kako misil istoričar D. Bagrationi, donijeli Egipćani faraona Sezostrisa I, kada su došli u Kolhidu. Svaki od rodbine oplakuje rođaka žalosnim jecajima, a žene pjevaju žalosne pjesme (tuže). Kao uspomenu na mrtve, Gruzini zakolju bika ili ovna. Grob obilaze poslije sedam i 40 dana i polažu poklone. — Krvna osveta: Kod planinskih plemena zakon krvne osvete je postojao do skoro. Kod Gruzina, osveta je bila obavezna. U Svanetiji su krvni dužnici živjeli u kamenim kulama na tri sprata, koje su ličile na male tvrđave. U prizemlju je držao stoku, na prvom spratu stočnu hranu i poljoprivredni alat, na drugom spratu prehrambene proizvode a na trećem je živjela porodica. Krov je bio podešen za odbranu sa puškarnicama i oružjem. Krvna osveta je često dovodila do neprijateljstva između plemena i bratstava. Porijeklo ovog običaja je iz duboke prošlosti Kavkaza. Grčki su putopisci zapisali još u IV v. st. e. da su neka planinska plemena bila u stalnom ratu. Do neprijateljstva je dolazilo često zbog otmice djevojaka. Običaj je bio na Kavkazu da se preljubnicama odsjeca nos i da se vrate rodu. Kako kaže Diodor ovaj je običaj primljen od Egipćana. c) O totemima Etnolozi smatraju da je totemizam nastao u lovačkim društvima. Totem u obliku neke životinje je pomoćnik, zaštitnik i nosioc duše predaka. Običaj da se ljudima daju imena životinja je takođe neki oblik totenizma. Ovaj običaj je bio vrlo razvijen na Kavkazu. Tako su davali imena po vuku, medvjedu, psu, sokolu, orlu, i slično. U nekropolama iz vremena bronze, kod mjesta Vani (Kolhida), gruzinski arheolozi su otkrili bronzane figure orla prišivene na odjeći. Smatra se da su to bili totemi i heraldički znaci. Kod Iberaca totem je bio grifon. Oni još i danas koriste znak grifona na zastavi u raznim društvenim svetkovinama uz državnu zastavu. O himeri kao totemu znamo da su ga koristili Etrurci i neki narodi Male Azije. Postoje neke pretpostavke da su Grci Likijce, Lidijce, Karee i druge zvali »narodi Himere«, vjerovatno zbog toga što su i ovi narodi imali za totem himeru. Nejasno je zašto su Grci nomade sa Azovskog mora nazvali Kimerijci, ako nije zbog istog razloga? 6. Društveno uređenje
Da bi se shvatilo bar približno, društveno uređenje kod kavkaskih plemena od vremena bronze i njegov razvoj na dalje, treba uzeti u obzir neke faktore koji su uticali na formiranje tih odnosa. U prvom redu prirodne uslove, iscjepkanost i izolovanost mnogih dijelova Kav83
kaza. Zatim mnoštvo usitnjenih plemena raznog etničkog i jezičkog porijekla. Geografski položaj Kavkaza, pritisak iz urbanih semitskih civilizacija čije je uređenje definisano Hamurabijevim zakonom i uticaj sa sjevera nomadskih stočara. Društveno uređenje je rezultat složenih interakcija, fizičke, biološke (psihosomatske) i socijalne sredine. Kako se odvijaju ti procesi, mi se u to ne usuđujemo upuštati, želimo samo da podvučemo nešto, što su u više navrata isticali sovjetski naučnici koji su se bavili paleo-kavkaskim društvima, da je upornost i tvrdokornost kulturnih tradicija, društava formiranih na Kavkazu, jedna od najupečatljivijih njihovih osobina.32 Nedostatak informacija iz starijih vremena, prisiljavaju nas da se osvrnemo na kasnije oskudne vijesti antičkih pisaca, u prvom redu na Herodota i Strabona, pa da ih projektujemo na prošlost. Velike su bile razlike u materijalnom i duhovnom pogledu između zapada (Kolhide) i istoka Kavkaza (albanskih plemena). Velike razlike su bile i u stupnju društvenog razvoja u samoj Kolhidi. Dok je u novoobnovljenoj kolhidskoj državi iz VI v. st. e. u njenim ravničarskim predjelima dominiralo robovlasništvo kao društveno uređenje, u isto vrijeme u planinskim predjelima je egzistiralo rodovsko društvo, prvobitne zajednice.33 Inercija i konzervativizam rodovskih društava bila je tako jaka da su ona opstala sve do početka ovog vijeka, a da su se za to vrijeme u ravničarskim krajevima izmijenila sva društvena uređenja. Možda, baš preko društvene organizacije Svana, možemo malo proviriti u organi2aciju kavkaskih plemena u vrijeme bronze. Plemenska zajednica Svana, kao što smo rekli je ostatak prvobitne zajednice. Zajednicom plemena je upravljao opšti savjet »Luzor« ili svanski »Luhor«. Na čelu opšteg savjeta stoji starješina »mahviši«. On se bira glasanjem svih punoljetnjih članovi društva preko 20 godina (muški i ženski). Starješina vodi sve poslove od unutrašnjeg i ispoljnjeg značaja, sud rasprave, pitanje umira, pitanje rata i mira sa drugim plemenima i državama, kažnjavao je za kršenje pravila običajnog prava, davao za otkup iz ropstva ili otkup krvi ubitog člana društva i si. Mogao je predati kuću ognju ili izgnati iz plemena ili kazniti smrću. On je bio čuvar djedovskih običaja. Imao je veliko poštovanje. Među pravilima običajnog prava bila je i ustanova krvne osvete, poštovanje starijih, a od običaja koji su smatra se, došli iz Hamurabijevog zakona, kupoprodaja žene, gostoprimstvo i zaštita gosta u kući. Svani su imali svoj jezik. Neka terminologija kod Svana ukazuje na postojanje ostataka matrijarhata, kao »dijasahalisi« = »majka doma« (domaćica), ili »gutnisdeda« = »majka pluga«. Nepotpuna kazivanja antičkih pisaca o plemenu Amazonki na sjevernim padinama Kavkaza, ne mogu se drugačije protumačiti nego kao pleme koje je živjelo u matrijarhatu. Insistiranje Strabona, Stefana Vizantinca i drugih na tome, da su neka albanska (kavkaska) plemena skitska i nomadska još u I v. st. e. ukazuje na zaostajanje ovih društava. Takvo mišljenje potvrđuju i vijesti o njihovim kultovima tj. da su 84
Albanci neposredno pred početak hrišćanstva prinosili ljudske žrtve boginji mjeseca Ma. Dalje, nijesu znali da broje više od 100, a oblačili su se u kozje kože. Ako ovakvo stanje duha projeciramo na dublju prošlost, onda ako je došlo do selidbe tih plemena na Balkanu, oni su mogli doći samo kao nomadi stočari, sa niskom materijalnom i duhovnom kulturom.
7. Folklor Folklor je duhovna baština jednog naroda. On je odraz temperamenta, psihe, stvaralačke snage, istorije i socijalnih faktora neke etničke grupe. Da se komparacijom folklornih elemenata može utvrditi kulturna ili etnička srodnost sa drugom etničkom grupom za određeni vremenski period, to je sasvim jasno i prihvatljivo. Ali koliko su folkloru duboki korijeni u prošlosti, shvatili smo tek kada smo se upoznali sa folklorom Gruzije. 85
Istražujući duhovnu kulturu Kavkaza i njegove eventualne srodnosti sa zapadnim Balkanom, nije se ni pomišljalo da i folklor može biti od koristi, budući da su se veze tražile iz praistorije. Međutim, slučajnim upoznavanjem sa izvornim folklorom Gruzije (igre, pjesme, nošnje), shvatili smo da korijeni nekih folklornih elemenata (ne svih) dosežu u najdublje vremenske ponore kada su se konstituisale te etničke grupe. Gruzija je poznata po bogatstvu i originalnosti folklora. No, koliko god za to nijesmo stručni i koliko god to izgledalo subjektivno, usuđujemo se da konstatujemo velike sličnosti u nekim igrama, pjesmama i nošnjama Gruzina i zapannog Balkana. a) Tako, horske pjesme Gruzina skreću pažnju svojom indentičnošću, u načinu pjevanja i melodijama sa pjevanjem južno-dalmatinskih »klapa« (Korčula). Sličnost je nevjerovatna. b) Kod horskih pjesama prisutne su i melodije slične onim iz zapadne Srbije (»Sa Ovčara i Kablara«). c) Druga jedna narodna pjesma koja se solo pjeva, ima melodiju koja podsjeća na melodiju narodne baskijske pjesme, »Una moza hermosa«. d) Melodije pastirske frule slične su pastirskim melodijala sjevernih Albanaca. e) Gruzijski ples parova uz pratnju defa (daire), sa puno erotizma, ženstvenosti i emotivnosti, u potpunosti je indentična albanskoj igri »šote«. Reklo bi se da je porijeklo ove ige sa semitskog prostora. f) Lezginska igra »lekuri« ima u osnovi neke sličnosti sa crnogorskim »orom«. Ova igra kao da dolazi iz surovih planinskih predjela. U ovoj kavkaskoj igri, kao da su otsutne emocije, nježnost, udvaranje. Ona je sva u grču, hitrosti, kočoperenju, izazivanju, sa gimnastičkim egzibicijama, ali bez poskakivanja i »orlovog leta«, kao kod Crnogoraca. g) Skreće pažnju nošnja planinskog plemena Raca (muška), sa uskim suknenim uz tijelo pripijenim čakširama, ukrašenim širitima. Oko glave povezuju bijelu čalmu. Podsjećaju na nošnju Rugovaca. Muškarci planinskog plemena Svana, na glavni nose jajastu kapu od presovane vune, sličnu kečetu Sjeveroalbanaca. Mlade Gruzinke nose na glavi dugačak bijeli veo. Na nadgrobnim spomenicima Ilira, žene imaju takođe dugački veo ili neku vrstu kapuljača. Jedna takva kapuljača od grubog sukna izložena je u Državnom muzeju u Tirani (iz ilirskog perioda). Sva ova zapažanja, ma koliko bila subjektivna i nestručna, duboko smo ubijeđeni, vode na zaključak da su takve sličnosti mogle biti plod samo etničkih veza iz duboke prošlosti. Veza, koje su možda nastale dolaskom kavkaskih plemena na zapadni Balkan. 86
NAPOMENE: 1
Lomouri N. J., Stranici istorii Gruziji, Tbilisi 1965, 5. Hrodot (V v. st. e.) Istorija u divjatih knjigah, Nauka, Moskva, 1972. g. 3 Kao pod l, str. 6. 4 Ponchava L. N., Nekatorie vaprosi izučenija kolhidskih i kubanskih kultur. Drvenie kulturi Kavkaza NS 192. Tbilisi 1987, 50. Hidašeli M. S., Istorija gruzijskog iskustva, Tbilisi 1944. g. 5 Abramašvili P.M., Tbilisi 1951, 61. 6 Lordikipanidze, Tbilisi, 1978, 25. 7 Melikišvili G. A., Drevnevšije gosnodarstva Kavkaza i srednjei Aziji, Ribakov Β. Α., Moskva, 1985. 8 Trapš M. M. 1969. g., str. 123 i Lordikipanidze G. A. 1978, 48—49, tab. V. 9 Berdzenišvili N. i Džavahašvili L, Istorija Gruzije, Tbilisi 1950, 45. 10 Berdzenišvili N. A. Dondua V. D. i dr. Istorija Gruzije, Tbilisi 1962, 29. 11 Agbunov M. V., »Peripl Ponta Eukseinskog« — Arian II v. »Desni rukav Fazisa se zove Harient, uliva se 90 stadija od ušća Fazisa (sjeverno)«. 12 Strabon, Geografija, XI, 9, 7. 13 Pichelauri K. N., Osnovnie problemi istori plemen vastočnoj Gruziji. Tbilisi 1972, 29. 14 Mojses Horenski (IV v. n. e.), Jermenski istoričar, Moskva 1893. g., 58. 15 Herodot, Istoria v devjatih knjigah. Nauka, Moskva 1972, VII, 67. 16 Kao pod 12. 17 Guseinov I. A., Istorija Azerbajdžana, Baku 1958, 62. 18 Strabon, Geografija, XI, 4, 4. 19 Julije Solin, Zbornik dostraprimečateljnosti, VI, 5. Alijev K., Antičnije istočnik po istorii, Baku, 1987. 20 Pompej Torg, Filipova istorija XLII —3, 3. Alijev K., n. dj. 85. 21 Kao pod 19, XI, 5. 22 Talibov B. i Gadžiev M. Lezgino-ruski slovar, Moskva, 1966. g. 23 Strabon, Geogravija, XI, 5, 1. 24 Strabon, Geogravija, XI, l, 4, 6, 7, 8. 25 Stefan Vizantinac, Opisanije plemen, citirano prema Alijevu K., Antičnie istočniki, Baku 1987, 97. 26 Gadžiev A. G. Proishoždenije narodov Dagastana (po danim antropologiji), Mahačkala, 1965, 20, 96. 27 Abdušelišvili G. M., Antropologija drevnevo i sovremenovo naseljenija Gruziji. Tbilisi 1964, 22. 28 Isto, str. 74. 29 Grigolija K., O čem povedal »Kartlis Chovreba«, Tbilisi, 1973, 7. 30 Ibid, str. 19. 31 Ibid, sr. 20. 32 Berdzenišvili N. i Džavahšvili L, Istorija Gruzije, Tbilisi 1950, 73. 33 G. M. Bongar-Levin, Drevnie civilizacii, Moskva, 1989, 177. 2
87
VI. I L I R I
Istraživanja praistorije i antike našeg prostora su kasno počela. To su u početku uglavnom radili stranci. Istraženost nažalost još nije dostigla zadovoljavajući obim. Naš se prostor našao u sjenci helenske i romanske civilizacije, zbog čega su mu nametnuti i neki kompleksi. Ne mislimo da ovdje na zapadnom Balkanu može doći do nekih senzacionalnih otkrića na polju materijalne kulture. Ali u oblasti duhovne kulture, čini nam se, da stvari stoje drugačije. Bez sumnje da su duhovne vrijednosti na ovim prostorima ignorisane, počev od Grka i Rimljana, pa je to nastavljeno i kasnije, to je postala tradicija, koja traje do naših dana. Sazrelo je vrijeme da se oslobodimo raznih stranih »škola« i da bez kompleksa priđemo konstituisanju praistorije našega tla. 1. Stanje i problemi u ilirologiji Bez obzira što nijesu ostavili značajniji trag u antici, Iliri su antički narod i kao takvima im treba prići. Iako se nauka Ilirima bavi više od 150 godina, oni su, po našem mišljenju i dalje ostali najveća nepoznanica praistorije Balkana. Zato i nije slučajno što većina istraživača koja se njima bavi, ima neko svoje viđenje Ilira. Ni sam termin »Iliri« u nauci još nije standardizovan, već se pod time podrazumijevaju razni pojmovi, što dovoljno govori koliko je to kompleksan i slojevit problem. Zato smatramo da treba posebno izdiferencirati npr.: Ilire kao geografski pojam, Ilire kao etnos, Ilire kao samostalnu državu, Ilire kao administrativnu jedinicu Rima, Ilire spolja, kako ih vide savremenici i Ilire kako vide sami sebe. Iliri su bili agrafski narod, te nijesu ostavili o sebi nikakvih pisanih informacija na svom jeziku. Sve što imamo, ostalo je od Grka i Rimljana, ali to je malo i prilično nepouzdano. Posebno su Grčke vijesti nesigurne i sporadične, kao da ih nijesu dovoljno interesovali njihovi sjevero-zapadni susjedi. Uzmimo na primjer »oca istorije« Herodota koji je dao obilje podataka o raznim narodima istočnog Mediterana i Bliskog istoka, a Ilire jedva da je uzgredno pomenuo 2—3 puta. Ko zna, možda su bili bezznačajni? Ilirologija je relativno mlada nauka. Prvu teoriju su postavili njemački i austrijski arheolozi polovinom XIX vijeka. To je bila »Panilirska teorija«, po kojoj su Iliri obuhvatali prostor od Epira do Venecije, a na sjeveru preko Lužica do Baltika (»Polja s urnama«). Ovu su teoriju između dva rata korigovali da bi danas od nje potpuno odustali. Malo je koja oblast praistorije ispolitizirana kao ilirologija. Međutim,
89
ilirologija se i dalje predaje na svim katedrama na osnovama srednjeevropske ili »bečke škole«. Teško je vejrovati, da se bez novih korjenitih prodora u ilirologiji, može izvršiti njena demistifikacija i depolitizacija. Zvaničan stav albanske arheologije, zasniva se na korigovanoj srednjoevropskoj teoriji tj. da su Iliri bili etnička i kulturna cjelina koja je zahvatala prostor od Epira do Venecije a na sjeveru dijelove Panonije, na istoku do velike Morave i Vardara, što znači da su Ilirima dodali Dardaniju i Peoniju, pa čak i Epir, a na zapadu, Histre, Liburne, Japode, Panonce i sl. Gledište je albanskih arheologa, da je ilirska kultura autohtona, da ima kontinuitet razvoja na zapadnom Balkanu najkasnije od eneolita i da su ilirska plemena došla sa indo-evropskim seobama krajem III milenija st. e. Jugoslovenska ilirologija je poslije rata dosta uznapredovala. Istražena su mnoga arheološka nalazišta, te izvršena nova otkrića i prodori na planu materijalne i duhovne kulture Ilira. Po pitanju autohtonosti ilirske kulture i njenog kontinuiteta od indoevropskih seoba, među vodećim arheolozima postoji dosta saglasnosti. No što se tiče prostora kojega su Iliri zahvatali i vremena njihove etnogeneze tu ima još dosta neusaglašenih gledišta. I pored toga Jugoslovenska ilirologija je danas među vodećima, ako nije i vodeća u svijetu. No to ne znači da možemo biti zadovoljni sa postignutim i da imamo sigurne odgovore na mnoga ključna pitanja iz praistorije Ilira: — Još nemamo egzaktan odgovor da li je ilirska kultura autohtona, tj. da li se razvijala na domaćem supstratu ili je donijeta sa strane? — Ne znamo tačno porijeklo i značenje imena Iliri? — Ne znamo koje je bila ilirska teritorija? — Ne znamo kom su etnosu pripadala ilirska plemena i kojoj jezičkoj grupaciji? — Ako su došli, odakle i kada su došli Iliri? — Kojemu su antropološkom i rasnom tipu pripadali? — Čijeg je porijekla njihova duhovna kultura? — Da li su bili jedinstvena etnička cjelina? — I, da li je ilirska država bila savez plemena ili dominacija jednog plemena? U daljem izlaganju pokušaćemo da damo doprinos rasvjetljavanju nekih od ovih pitanja. 2. Arheologija
Kod izučavanja Ilira imamo jednu anomaliju. Širenje ilirskog imena, pa i njihove etnogeneze i državne organizacije, išlo je od juga prema sjevero-zapadu, a savremeno izučavanje njihove prošlosti počelo je obrnutim pravcem. Pored toga jug je i arheološki manje istražen, pa iz ovog može da se izvuče logičan zaključak, da su dosadašnja 90
saznanja o Ilirima bila bazirana pretežno na argumentima dobijenim iz njihovih perifernih područja. Zato je logično očekivati da ta saznanja mogu da pretrpe i veće promjene. Nemamo ambiciju da razmatramo arheologiju Ilira a to nam nije ni potrebno. Želimo samo da koristimo saznanja arheologije sa »ilirskog« prostora, da bismo preko nje pokušali da uspostavimo kontakt sa materijalnom kulturom Kavkaza. A u cilju sagledavanja stepena srodnosti te dvije kulture. Najinteresantniju pojavu na zapadnom Balkanu u fazi eneolita i prelaska u ranu bronzu predstavlja tzv. cetinska grupa. Ona se prostire od rijeke Cetine prema jugu s tim što zahvata i Sjevernu Albaniju, a u unutrašnjosti se širi do linije Sarajevo — Kosjerić. Najznačajnija su nalazišta humke, Mala gruda, Štoj i Nezire kod Skadra, kao i gradina Gajtan. Ovo je kultura indo-evropljana, karakteristična po sahranjivanjima u tumulima. Veže se za kulturu Alpa i zapadne Panonije. Srednja i južna Albanija su pod uticajem kulture indoevropljana sa Donjeg Dunava. To je grupa Malig II. Ovaj se kompleks po M. Garašaninu formirao već tokom ranog eneolita. U sljedećim etapama metalne kulture rane i srednje bronze na prostoru istočno-jadranskog primorja, kome pripada Crna Gora i Sjeverna Albanija, imamo izvjestan zastoj, sve do pojave finalne bronze, što mi dovodimo u vezu sa dolaskom »etnokulturnih grupa« sa Kavkaza koje su bile nosioci kasne bronze. Veliki broj arheologa se bavio »egejskim« (ili »panonsko-balkanskih«) seobama. Većina izvodi zaključak da su pokretači bili nosioci kulture, »polja sa urnama« iz panonskog i podunavskog prostora. Vjerujemo da su ova mišljenja prevaziđena, jer ilirska kultura nema srednjeevropsku kulturnu tradiciju, već pripada kuro-arakskoj kulturi eneolita i rane bronze, bar što se tiče prostora kojega mi podrazumijevamo pod ilirskim. Ovo i zbog toga, na što smo već ukazali, da je na čitavom kavkaskom prostoru (po ruskoj terminologiji Zakavkazju), po kultu mrtvih bilo dominantno sahranjivanje u grobnim humkama (tumulima), od eneolita do IV v. st. e. To znači da se ishodište migracija može vezati i za Kavkaz. Na drugom mjestu M. Garasanin ukazuje (karta br. VII), na prostor ograničen grobnim humkama, koji zahvata teritoriju od Epira do Neretve, a u dubini zahvata jugoistočnu Bosnu i jugozapadnu Srbiju.4 Interesantno je napomenuti da se iz jednog drugog rada, i sa jednog drugog aspekta, studije poljske Akademije nauka, o antropološkim tipovima Evrope (Žejmo-Žejmisa), gotovo identičan prostor kao kod M. Garašanina, označava kao antropološka formacija kavkaskog tipa. Prostor naselja Kavkascima dijeli od prostora naseljenog Panoncima i drugim plemenima (nosiocima kulture »polja sa urnama«) prema zapadu, linija nekropola sa »grobnim humkama«. To bi trebalo da bude istovremeno kulturna, etnička i jezična granica Kavkazaca, sa drugim zapadnobalkanskim plemenima. Način sahranjivan ja u grobnim humkama na ilirskom prostoru je sličan kavkaskom iz istog vre91
menskog perioda. Pod humkom, koja je od kamenog nabačaja ili zemlianog nasipa, ili mješovita, nalazi se kameni sanduk od ploča ili ukop u zemlji pokriven kamenim pločama ili drvenim oblicama. Sahranjivanje je bilo skeletno u zgrčenom, kasnije ispruženom stanju ili ostaci kremiranog lješa. Pored sahranjivanja u grobnim humkama bilo je i istovremeno sahranjivanja i u ravnim grobovima na oba prostora. U sjevernoj Albaniji nađeni su neki grobovi sa popločanim odrom, što odgovara ravnim grobovima u Kolhidi, u kojima je odar bio načinjen od šljunka.
Za komparaciju keramike između dva prostora potrebna je posebna studija. Misli se prije svega na keramiku geometrijskog perioda. Mi želimo samo da ukažemo na ono što je primijetio B. Sujić (Herceg Novi, 1984. godina) da su geometrijske dekoracije trougli, rombovi na keramici Albanije slični sa onima iz Kolhide u periodu od XIII do VII
92
v. st. e. Kavkaska keramika ima takođe mnogo sličnosti po formi i predmetima, kao što su čaše, zdjele, sudovi sa ravnim obodom i slično, sa onom koja je otkrivena u Gajtanu. Ta keramika bi se mogla vezati za zapadnu Gruziju. Bokal iz perioda bronze sa nalazišta Maliq III a, b. (F. Prendi) potpuno je identičan sa onim iz Mingečaure (Kav. Albanija) s početka I milenijuma (Guseinov, Istorija Azerbejdžana).
Iz perioda rane bronze, na prostoru kuro-araske kulture u grobovima su pronađene antropomorfne figurice od pečene gline identične ili slične onima iz rane bronze iz grobova sa humkama u Štoju kod Skadra i na Cijevni kod Rakića kuća (Podgorica). U južnoj Albaniji, gdje pretpostavljamo da su živjela plemena Hillvra (Hilla) i Dassareta (Dassa), u tumulima su otkriveni mnogobrojni predmeti od bronze. Našu pažnju privlači bispiralni privjesak od bronzane žice, iz Potosi (Fieri), kojeg albanski arheolozi datiraju u prelaznom periodu (između pozne bronze i gvozda I), kao i narukvice od bronzane trake trouglastog presjeka sa 3—4 navoja, otkrivene u tumulu Rehova (Kolanja), datirana u fazi gvozda III. Isti takvi predmeti otkriveni su u tumulima Istočnog Kavkaza (južni Dagestan). Radi se upravo o prostoru odakle su došla ilirska plemena Hilly i Dasse. Dagestanski arheolog M. G. Gadžajev u svom saopštenju »Drevnie očagi metalloobrabotki ν Dagestane« (Institut arheologij ANSSSR, Kratkie saopšćenja No. 192/87), upoznaje nas da je na istočnom Kavkazu u fazi rane i srednje bronze postojao centar značajne metalurške aktivnosti. On daje prikaz bispiralnog privjeska iz Čirkei, istog oblika kao onaj iz južne Albanije (Fieri), a čija je proizodnja tekla u ranoj bronzi i dalje. Autor takođe daje prikaz bronzane narukvice sa 4 navoja iz kurgana (tumula) Gatin-Kale, koju datira u srednju bronzu, a koja po svemu podsjeća na tipično ilirsku narukvicu otkrivenu u tumulu Rekovi, u južnoj Albaniji. Kod datiranja pomenutih artefakata primjećuje se velika vremenska razlika, što nije isključeno da može biti u pitanju greška. Siva keramika Kavkaza iz XIV v. st. e. (krčag iz Mingečaure), sličan je krčagu od crne keramike iz Barci (Korča), isto tako krčagu (po formi) sive boje iz Elbasana. A spojni sudovi (»slanik«) rože boje iz Mingečaura, kasna bronza istočnog Kavkaza, sličan je onima iz Korče (Barići) i si. Iz prednjeg proizilazi da bi južna Albanija mogla biti vezana za kulturu Kavkaske Albanije, a sjeverna za kulturu Kolhide. Što se tiče razlike u keramici tog perioda između juga i sjevera Albanije tj. grupe Malig III c.d. i one sjeverno od Škumbina, ima osnova da se zaključi da se takođe radi o uticaju nosioca dvije kulture sa Kavkaza, istočnog i zapadnog, koje su i na kavkaskom terenu izražene. Tako da se ne bi mogla dovoditi u pitanju pripadnost Ilirima, odnosno Kavkascima, kultura južne Albanije, a ne uticaju Grka. Jedna od opštih karakteristika prepoznavanja ilirske keramike, jesu velike ušaste drške, koje idu iz oboda suda. Ove drške ponekad imauj i jezičastu formu. Kavkaska keramika od neolita do gvozda II je imala vrlo razvijene forme, ali se ovakav tip drške ne pojavljuje. Te smatramo da su »ilirske drške« starobalkanska karakteristika, a porijeklo im treba tražiti, možda u Podunavlju ili pripontijskim stepama. 93
Pitanje kontinuiteta ilirske kulture na Glasincu, jedno je od složenijih. Glasinac se ne može više posmatrati kao centar ilirske kulture, već kao njena periferija. Pored toga, iz mnogobrojnih radova o Glasincu proizilazi da postoji jedan period razređene aktivnosti u vrijeme kasne bronze, pa bi to moglo biti vrijeme invazije Kavkazaca. Ako se to potvrdi onda bi se kontinuitet glasinačke kulture mogao smatrati kontinuitetom kulture indo-evropljana. Ovom ide u prilog i činjenica da predmete glasinačke kulture nalazimo u nekropolama 5 kompleksa Kuks—Drilon—Mati, tek od 600 godina st. e. I crteži na stijenama mogu da znače neku duhovnu vezu dva prostora kavkaskog i z. balkanskog. Želimo da ukažemo na sličnost motiva između crteža u Lipicama, (Boka Kotorska), i onih sa Istočnog Kavkaza (Planine Bejuk Daš) gdje je prikazan prizor lova. Lovci su sa strijelama u lovu na goveče tur, na mjesto jelena koji su nacrtani na stijeni u Lipcima. Isto tako, prizor lova nacrtan je intarzijom, bijelim materijalom, na jednoj vezi s početka gvozda (Kedabek u Kavkaskoj Albaniji). Stilizovani lovci su sa strijelama u lovu na divojarca, a nacrtana je i svastika, kao na prikazima u Lipcima, a ona je istočnog porijekla. Moramo da izrazimo rezervu prema nekim shvatanjima u savremenoj ilirologiji, da su gradine na vrhovima brda na ilirskom prostoru gradili starosjedioci u vrijeme mlađe bronze, u cilju zaštite od najezde plemena koja su došla sa sjevera. Arheologija Kavkaza zna za činjenicu da su tamo sve do srednje bronze, građena naselja — utvrđenja na vrhovima brda. Otuda bi moglo da se predpostavi da su doseljeni Kavkasci ovu naviku mogli obnoviti prilikom njihovog dolaska na balkanski prostor. Bronzana sjekira Period mlađe bronze ili prelaza između nje i gvozda I, vrijeme koje pripada »egejskim seobama«, područje južne Crne Gore i sjeverne Albanije, karakteriše jedan tip bronzane sjekire tzv. »albansko-dalmatinske«. Ime ove sjekire je nešto ranijeg datuma, te ne odgovara stvarnim nalazištima jer je u Dalmaciji nađeno, od oko 130 primjeraka, svega tri do četiri, dok ostalo u Crnoj Gori i sjevernoj Albaniji, nedaleko od južno-jadranske obale. »Albansko-dalmatinska« sjekira ima visoko razvijenu estetsku formu. Prilagođena je kao oružje za borbu izbliza. Možda je korišćena i kao znak dostojanstva ili mode. Albanski arheolog F. Prendi, smatra da je služila i kao platežno sredstvo u robnoj razmjeni.6 Razlog za takvu pretpostavku je u tome što su nađeni primjerci (u skrovištu Torovica kod Lješa), bez ušica za držalo. Po svemu sudeći ovaj tip sjekire ima svoju genezu i razvio se iz jednog prostijeg tipa, koji je imao višeutilitarnu funkciju kao alatka, tzv. »skadarski tip«. Od ovog tipa nađeno je oko 9 komada i to 4 u Malesiji, jedan kod Elbasana, a 4 u Jugoslaviji (Savnik, Debelo brdo, Sitno i Sinaja). Karakteristično je da nijedan od nađenih primjeraka nije identičan sa drugim. M. Gara-
94
šanin, pokušava dovesti njeno porijeklo sa 7 istokom, ». . . ali sve više pomišljati na kavkaske porijeklo ovog tipa«. Ali kako u području Južne Rusije i Donjeg Podunavlja nemamo ovog tipa, zaključuje M. Garašanin, mogle su doći preko egejskog prostora, pomišljajući i na ulogu Kadma u tom transferu. P. Mijović ne pomišlja, na import sa istoka, već o dolasku majstora i donošenju tradicije vezane za luri8 stansku sjekiru i posredništvo Kadma. U mjestu Torovica između Skadra i Lješa, otkrivena je ostava 1983. godine sa 124 bronzane sjekire od kojih 91 sa ušicama, a 32 »albansko-dalmatinskog« tipa. F. Prendi je analizirao ovu ostavu i da tira ih »ad ochio«, kako kaže, u X v. st. e. dok »skadarski tip« iz kojeg je nastao ovaj prvi, datira u XII v. st. e., ne kasnije.9 Prendi se suprotstavlja mogućnosti uvoza sjekire sa istoka i smatra da su one tu nastale, u sjevernoj Albaniji, na bazi bakarne rude iz doline Mace. On ove sjekire dovodi u vezu sa intenzivnom metalurškom aktivnošću »savrešno dokazanoj« u sjevernoj Albaniji. Ovo po njemu dokazuje i ekonomsku moć ovog područja, relativno uzdignutijeg ekonomski a i kulturno od šireg ilirskog prostora početkom posljednjeg milenija st. e. Rumunski arheolog R. Wulpe drži da je »skadarski tip« nastao na prostoru Rumunije i Moldavije. Mi ne isključujemo mogućnost da je ovaj tip sjekire tuda mogao ostaviti trag, ako je bio u tranzitu. Imajući u vidu koliko može biti od značaja utvrđivanje porijekla »albansko-dalmatinske« sjekire u vezi naeš teze o dolasku Kolhiđana na prostor sjeverne Albanije i južne Crne Gore, obišli smo arheološke muzeje na Kavkazu (Tbilisi, Jerevan i Baku). U tim muzejima postoje bogate zbirke bronze ali nijesmo mogli indetifikovati tipove potpuno slične »skadarskoj« ili »albansko-dalmatinskoj« sjekiri. Međutim, u državnom muzeju u Tbilisiju smo ipak našli jedan tip kolhidske sjekire koji odgovara tzv. »skadarskom« tipu. Ovaj uzorak potiče s kraja srednje bronze a predhodi tzv. »zverinjem tipu«, te se može smatrati da i »skadarska« sjekira pripada familiji i metalurškoj tradiciji kolhidskih sjekira. Ovo smatramo i zbog toga što su karakteristike kolhidskih sjekira, da imaju ovalne otvore za držalo i produžene i ojačane ušice, što su upravo osobine i »skadarske« sjekire. No može se reći da i u samoj morfologiji oba tipa sjekira ima nešto zajedničko. Pošto je neosporno dokazano (F. Prendi), da je »albansko- dalmatinski« proizašao iz »skadarskog« tipa, ima osnova za gledište da je morfološka geneza i »skadarskog« i »albano-dalmatinskog« tipa formirana na Kavkazu, Kolhidi. Međutim, kada je u pitanju proizvodnja istih sjekira stvari su komplikovanije. Za »albansko-dalmatinski« tip sasvim je vjerovatno da je domaće proizvodnje, a vjerovatno i domaće sirovine, izuzimajući kalaj. Sve upućuje na to da je to negdje sa južnog Jadrana. Međutim, kada je u pitanju mjesto proizvodnje »skadarskog« tipa, postoje dileme. No obzirom da nijesu pronađeni kalupi za livenje ni za jedan tip, za sve pretpostavke treba imati izvjesnu rezervu. Mišljenja da »albansko-dalmatinski« tip treba vezati za Iuristansku sjekiru, prihvatamo u toliko, što kako kaže Bulton-Brown (1972. g.), 10mogućnost je da su proizvođači luristanske bronze došli sa Kavkaza. Moramo imati u vidu činje95
niču da na prostoru Crne Gore i sjeverne Albanije nije pronađeno artefakata rane bronze, što znači da to područje nema tradiciju bronze, pa je utoliko vjerovatnija pretpostavka da je »skadarska« kao stariji tip, mogla biti donijeta sa Kavkaza prilikom migracije, ili proizvedena tu od majstora koji su došli sa Kavkaza. Ne pomišlja se na to, da su »skadarske« sjekire mogle doći sa Kavkaza kao trgovačka roba. A mogućnost da je »skadarski« tip mogao biti donijet sa Kavkaza od samih Kolhiđana, upućuje i činjenica što trag tih sjekira vodi na donji Dunav, Monteoru (Rumunija), kao i jedan slučaj sličnog tipa sjekire nađen na Kubanj (Sjeverni Kavkaz), čiji su prikaz dali sovjetski arheolozi A. A. lessen i V. I. Kozenkova." Druga je mogućnost, da su »skadarske« sjekire proizvedene tu u južnoj Crnoj Gori ili sjevernoj Albaniji od domaće sirovine i od doseljenih Kolhiđana ili od putujućih majstora sa Kavkaza. Razrješenju ovih dilema trebalo bi da nam pomogne komparacija rezultata spektralne analize metala sjekira sa oba prostora, tj. sa ilirskog i kolhidskog. Laboratorija Državnog muzeja Gruzije u Tbilisiju, izdala je 1988. g. Katalog kolhidskih sjekira kasne bronze (1200 — 800. g. st. e.) sa rezultatima spektralne analize za 289 sjekira i drugih predmeta. Ista ta laboratorija uradila je po istoj metodologiji i analize uzoraka koje smo im dostavili za 3 »albano-dalmatinske« sjekire (2 muzeja Nikšić i jedna iz muzeja Titograd) i sjekire »skadarskog tipa iz Bijele kod Šavnika. Za upoređenje smo koristili i spektralnu analizu »skadarske« sjekire iz Debelog brda, koju je uradila specijalizovana laboratorija iz Štutgarta, a koje je rezultate objavio Borivoje Ćović (Godišnjak XXII, Sar. 1984). Na osnovu uvida u analize kolhidskih sjekira može se ustanoviti da imamo 3 vrste bronze: bronzu sa arsenom, bronzu sa kalajem i arsenom i bronzu sa kalajem. Sve četiri sjekire koje smo dali na analizu pripadaju kalajno bronzi. Isto tako i sjekire iz Debelog brda. Gruzijski arheolozi smatraju da je arsenikova bronza starijeg datuma. PREGLED ANALIZE »SKADARSKE« I »ALBAN.-DALM.« U %
Red. broj
N a z i v
Fe
Ni
As
Cr
1.
»Alban.-dalm.« Titograd
0,23
0,002
—
—
2.
»Alban.-dalm.« Nikšić A.
0,12
0,005
—
—
3.
»Alban.-dalm.« Nikšić B.
0,35
0,006
0,08
4.
»Skadarska« Bijela
0,02
0,005
5.
"Skadarska" Debelo Brdo
O
trg.
96
Cu
Pb
Ag
Sb
Zn
Sn
0,005
0,55
0,02
5,26
2,87
„
0,78
0,001
10,57
—
4,08
¸¸
0,41
0,015
7,52
0,42
—
2,28
„
0,83
0,001
12,38
O
—
0,11
0,01
O
O
3,25
3,5
ANALIZA 10 TIPIČNIH KOLHIDSKIH BRONZ. SJEKIRA DATA U °/o:
Red. broj
Fe
Ni
0,2
0,005
6,5 -
0,1
0,001
0,3
248.
—
0,003
—
—
0,3
"
0,08
249.
0,15
0,001
—
—
0,4
tt
0,08
250.
—
0,01
—
—
0,2
n
—
251.
0,2
—
—
—
0,25
252
0,18
0,001
—
—
0,1
253.
0,001
0,01
0,3
---
0,3
254.
0,2
0,01
1,23
—
255.
0,01
0,01
4,85
256.
0,1
0,0001
0,53
247.
Naziv sjek. Kolhidska
As
Cr
Ag
Sb
Zn
Sn
—
0,2
0,001 tt
2,95 2,15 4,25
0,3
"
4,88
0,3
tt
4,18
0,1
0,5
0,01
8,38
0,01
0,1
0,01
1,5
6,12
—
0,01
0,1
0,01
1,0
0,3
—
0,15
0,1
0,5
0,01
9,09
"
Komentar spektralne analize: Za svih 5 bronzanih sjekira nađenih na domaćem tlu (3 »albanodalmatinske« i 2 »skadarske«) može se reći da su od kalajne bronze. Samo »skadarska« iz Bijele sadrži i dodatak minerala sa sadržajem arsena. Za 4 sjekire nađene u Crnoj Gori karakterističan je visoki sadržaj olova, ali niski sadržaj cinka, pa se ne može govoriti o korišćenju sirovine iz olovo-cinkanih ruda Crne Gore (Brskovo, Šuplja Stijena). Ovi rudnici imaju i sasvim male količine bakra (ispod 1%), pa je za ondašnji sistem obogaćivanja rude neizvodljivo bilo dobiti dovoljnu koncentraciju rude bakra radi topljenja. Sjekire nađene u Crnoj Gori imaju visok sadržaj antimona i gvozda. Sve ovo upućuje na zaključak da su pomenute sjekire izrađene od iste sirovine, uz dodatak arsena za sjekiru iz Bijele. Sjekira iz Debelog brda nije od iste sirovine kao i predhodne četiri. Od 10 kolhidskih sjekira 5 je rađeno dodatkom kala ja i arsena, a drugih 5 je samo sa kalajem. Za sve kolhidske sjekire je karakterističan niski sadržaj olova, što ih udaljava od sjekira nađenih u Crnoj Gori. Nešto su bliže po tom elementu sjekiri iz Debelog brda. Međutim, ovu sjekiru udaljava od kolhidske sirovine nedostatak antimona, cinka i gvozda. Zaključak: Na bazi analize i upoređenja metala od kojeg su izrađene bronzane sjekire »skadarskog«, »albansko-dalmatinskog« i kolhidskog tipa može se konstatovati: a) Da sjekire »skadarskog« i »albansko-dalmatinskog« tipa nađene kod nas nijesu izrađene od iste sirovine kao i kolhidske sjekire, pa prema tome male su mogućnosti da su mogle biti donijete otuda. 7 O porijeklu Ilira
97
b) Iste sjekire nađene u Crnoj Gori nijesu izrađene od sirovine olovno-cinkanih ruda iz Brskova i Šuplje stijene. Ostaje da se vidi da li su mogli biti korišćene sirovine iz sjeverne Albanije (rudnici bakra u dolinama Drima i Matija), ili od karpatsko-podunavske rude. c) Ostaje kao najvjerovatnija mogućnost, da su bronzane sjekire »skadarskog« i »južno-jadranskog« (»albansko-dalmatinskog«) tipa izrađivali majstori iz Kolhide, koji su mogli doći sa migracijom ili kao putujući zanatlije i to u mjestu koje ne treba tražiti van prostora na kojem je nađeno najviše primjeraka. »Jer oblik donosi onaj koji donosi metalurško iskustvo«. Nejasnoće oko »skadarske« sjekire unose skoro identični tipovi sjekira iz srednje bronze, otkriveni u Hatuši (Bogazkoy), koje su izložene u Arheološkom muzeju anadolskih civilizacija u Ankari. Šta više nađeni su i kalupi za livenje, što je dokaz o domaćoj proizvodnji. Mislimo da ovo ne bi trebalo da bude nikakvo iznenađenje jer su poznate kulturne i druge veze između Hetita (Anadolije) i Kavkaza. U stvari to je bio jedinstveni metalurško-tehnološki prostor, pa ove sjekire mogu biti i proizvod putujućih majstora, Čana, Tabala ili Haliba, za koje se zna da su razvijali svoju metaluršku aktivnost po okolnim prostorima. A sada se postavlja pitanje, da li je »skadarska« sjekira nađena u Crnoj Gori i Albaniji, mogla biti donijeta iz Male Azije kao trgovačka roba. Svakako, ovakva se mogućnost ne bi mogla isključiti. Bronzane sjekire sa južnog Jadrana, nijesu jedine za dokazivanje doseljavanja Kolhiđana. Jedan drugi tip bronzane sjekire nađen kod Korče (Rembeci, kojeg albanski arheolozi datiraju u kasnoj bronzi, može poslužiti takođe u te svrhe. Ova sjekira ima malo neobičnu formu pravougaone ploče sa okruglim ušicama za držalo. Stiče se utisak da je ova forma proizvod evolucije jednog tipa bronzanih sjekira iz zapadne Iberije (Trijaleti, Bedeni, Hovle) otkrivenih u kurganima, a koje gruzinski arheolozi datiraju u ranu bronzu. I ovaj tip sjekira takođe ima okrugao otvor za držalo. 3. Iliri — ime O porijeklu imena Iliri ima više teorija. Po arheologu Ćiru Truhelki ono dolazi od albanske riječi »i-lir« što znači slobodan. R. Katičić ima drugo tumačenje. On ime Ilir, dovodi u vezu sa ilirskim kultom zmije. Riječ »illis« po Hesuhiju, znači svinuta, iskrivljena a riječ »illas«, svinut, škiljav, iskrivljen«. U ilirskom se imenu prema tome, može prepoznati jedna grčka riječ za vijuganje ili kolutanje i tako se to ime može shvatiti kao da je izvedeno od oznake za vijuganje zmije. Dakako, dodaje Katičić, radi se o etimologiji na temelju grčkog jezika... na legendarne i kultne veze ilirskog naroda s likom zmije«.12 Mi ipak mislimo da bi u imenu Iliri, trebalo tražiti neku etničku vezu, pa ćemo u tome smislu i pokušati. Grci su u definisanju Ilira unijeli dosta površnosti. Oni su se sa prezirom odnosili prema Ilirima jer su ih smatrali varvarima. Grci su na jonskoj i jadranskoj obali
98
živjeli u utvrđenim punktovima, svojim kolonijama i emporionima, interesujući se za svoju trgovinu. Kod njih i nije bilo želje da vladaju nad Ilirima. Odviše su bili ponosni na svoje helensko porijeklo, svoju maritimnu kulturu i sve što je u vezi sa morem. Sa Ilirima iz susjedstva su se odnosili sa prepotentnošću, nijesu ulazili u bliže odnose. Možda je tome doprinosilo i neprijateljsko držanje Ilira. Dah tog grčkog psihičkog kompleksa i pored toliko prohujalog vremena, miješanja stanovništva, promjena i događaja, još se može osjetiti u našim primorskim mjestima. Rimljani su se drugačije ponašali, jer Rimljanima nijesu trebali samo robovi, već je patetični latinski duh želio i da dominira. Zato su morali ući u tijesni kontakt sa Ilirima, da bi ih upoznali izbliza, pogotovo što su sa njima i ratovali. Pacifikacija Ilira trajala je više od 200 godina. Zato i vijesti njihovih pisaca više cijenimo, kao vjerodostojnije ali nažalost to su za našu temu kasne vijesti. Međutim, i od njih je ostalo nejasno pitanje koje se odnosi na izraz »Illyri proprie dicti«, Plinija Starijeg (I v. st. e.) i rimskog geografa Pomponija Mela (I v. n.e.). Ovaj se izraz obično prevodi sa »Iliri u pravom smislu«. Znači, ako ima »pravih« ima i onih koji su nazvani Ilirima, a koji to nijesu bili. Za takve je u nauci usvojen termin »Iliri u širem smislu«. To je jasno, ali na koje se Ilire odnosi Plinijeva i Melina definicija, da li na neko hipotetično pleme Ilira, sjeverno od Epira, ili na više srodnih plemena, još posigurno ne znamo. Pitanje položaja plemena lliri i etimologija tog imena proučava se već 160 godina, ali se mišljenja još razilaze. Naša arheološka nauka je dala tom pitanju značajan doprinos. Evo šta misle naši vodeći arheolozi koji su se bavili ovim problemom: — A. Benac: »Plemenska zajednica čije je ime bilo Iliri, najvjerovatnije se razvijala između Drima i Vojuše«.13 — M. Garašanin: ». . . u ilirskom kompleksu skloni smo da i u ovo vrijeme pripišemo kulturu Južne Albanije i ako za definitivno rješenje tog problema treba sačekati nova istraživanja«.14 — F. Papazoglu: »Smatram da je moralo postojati pleme koje se zvalo Iliri i da je to pleme, istakavši se nad ostalim bliskim i srodnim plemenima stvorilo Ilirsku kraljevinu i nametnulo svoje ime celoj zajednici«.15 — B. Čović kaže: » . . . da su Iliri u užem smislu jedan posve određeni narod antičkog svijeta, nastao vjerovatno sjeverno od Epira i sjeverozapadno od antičke Makedonije. Prvo etničko jezgro Ilira se 16 nalazilo između R. Vojuše, Orhidskog jezera i Jadrana«. 17 — R. Katičić: »Ime Iliri se odnosi na jedno određeno pleme«. — A. Stipčević: »Rezimiraući . . . o etničkim granicama Ilira, možemo zaključiti da su oni u predpovjesno doba nastanjivali veliko područje što ga sa zapada zatvara Jadransko i Jonsko more, na sjeveru istočne Alpe i Drava, na istoku Dunav — Morava — Vardar, a na jugu Epir i drugi helenski krajevi. Osim toga, može se sa prilično sigurnosti18 govoriti o prisutnosti ilirskih elemenata u M. Aziji, Grčkoj i Italiji«. — M. Suić: »Illyri proprie dicti« Plinija i Mele, daleke su povjesne reminiscencije. A onim drevnim Ilirima — Ilirima, eponima čitave
99
etničke zajednice, o kojima izvori ne donose nikakvih podataka, zacijelo se zameo trag«, i ». . . vanjski su faktori bili ti koji su uticali na širenje ilirskog imena«.19 — W. Pajakovski: »Pravi Iliri«, »Illyri proprie dicti«, nastanjivali su teritoriju između Lissosa na jugu i Neretve na sjeveru. Na istoku do Crnog Drima.20 Kao što se vidi, većina naših arheologa i ne samo naših, smatra da je naziv Iliri počeo od plemena koje je bilo smješteno negdje na jugu Albanije. Benac ga smješta u srednju Albaniju, a poljski naučnik W. Pajakovski »prave Ilire« smjesta na području Crne Gore, istočne Hercegovine i sjeverne Albanije. Jedini izuzetak čini A. Stipčević, koji preskače plemenski početak Ilira, te odmah prelazi na »etničke granice ... u predpovjesno doba« koje rasteže do maksimuma. Nama se čini da je naučno prihvatljivije mišljenje A. Benca da su Protiiliri mogli doći kao »etno-kulturne grupe« i da nijesu mogli biti etnički ni kulturno jedinstveni, zato što su poticali od raznih etničkih i jezičkih grupa. Interesantno da je A. Stipčević u 1974. g. govorio sasvim suprotno ali ispravno: »Naše današnje poznavanje ilirske arheologije, ilirske materijalne i duhovne kulture, onomastike itd. pokazuje da o Ilirima kao jedinstvenom etničkom kompaktnom i formiranom narodu ne može biti uopšte govora«. Čini nam se da M. Suić suptilno ulazi u zamršeno pitanje ilirskog imena. Kako shvaćamo Suića, Iliri i sva kasnija nadgradnja nad tim imenom su eho uspomena na jedno davno vrijeme kada je to pleme stvarno i egzistiralo ali kojemu se kasnije gube tragovi kroz istorijske bure koje su naišle na tom prostoru. Zbog toga, mi konkretno Ilire ili »prave Ilire« na zapadnom Balkanu i kroz njihovu istoriju, uzalud tražimo. Upravo mi možemo naći samo njihove tragove. I mi smatramo da ti tragovi mogu biti samo na jugu, na etničkoj granici sa Epircima. Drugi je uslov da je njihovo boravište bilo pored mora, naravno Jonskog. Ovo zato, što je prvi kontakt novodošlih plemena sa Grcima, koji su inače na tom prostoru bili prisutni još od ranije, morao biti posredstvom mora, odnosno pomoraca i trgovaca. Kontakt Grka sa ilirskim plemnima, preko neprohodnih makedonskih i epirskih planina je vrlo težak, a u zimskom periodu i nemoguć. Mikenski Grci su već od 14. v. st. e. plovili obalama Epira i sjeverno od njega što se potvrđuje brojnim nalazima mikenske keramike. Naravno, polazi se od pretpostavke da se doseljavanje Ilira dogodilo u vrijeme »egejskih seoba«. Trag boravka Ilira na jugu može biti toponim, Keraunijske planine (sadašnja Akrokreraunija ili Kepi e Gloses). Isti takav naziv je postojao u antici na istočnom Kavkazu iznad Kaspijskog mora, a evo što o tome piše Strabon (XI, 4, 1) »... sjeverno je okružena Kavkaskim planinama (govori o K. Albaniji), a za to što se te planine uzdižu nad ravnicama i nazivaju se, osobito njihovi dijelovi pored mora, Keraunijskim planinama ...« Slično o Keraunijskim planinama u kavkaskoj Albaniji saopštava i Pomponije Mella. 100
Sasvim je logično da su ime Keraunijskim planinama na granici Epira mogla donijeti samo istočnokavkaska plemena prilikom svog doseljavanja. Južno od jonskih Keraunijskih planina nalazi se oblast Himara (grčki Himaira), ovaj je toponim najverovatnije mogao biti nazvan po himeri, totemu kavkaskih plemena. Sada da vidimo koja su plemena živjela na kavkaskim Keraunijskim gorama? Evo šta o tome piše Strabon (XI, 5, 1): Kako govore, u planinama nad Albanijom (kavkaskom) obitavaju Amazonke. Teofan, koji je pratio Pompeja u pohode i posjetio zemlju Albanaca, priča da skitska plemena Hela i Lega žive među Amazonkama i Albancima i što u toj zemlji protiče rijeka Mermadelida ...« Azerbejdžanski istoričari I. Guseinov i A. Sumatzade imena ovih plemena pišu sa Hili i Ligi.21 Da su plemena Heli (Hili) i Legi (Ligi) živjeli zajedno na šumovitim obroncima Keraunijskih planina, misle i azerbejdžanski lingvisti koji su istraživali prošlost ovih plemena, J. H. Abdulajev i K. Š. Mikadov. Naziv »Legi« (na kartlijskom »Leki«) je ime dagestanskog plemena koje se sada zove Lezgini. Isto tako i pleme Helli (Hilli). A o njihovoj egzistenciji u prošlosti dokazuju toponimima na tom području, sela Hil (rus. Hilj) i Hil-Giljčaj (rus. Hilj-Giljčaj) i dva sela sa imenom Legar. U savremenom lezginskom jeziku »leg« nema nikakvog značenja, a sufiks, »ar« je završetak nominativa množine kod velikog broja imenica. Dok u kartlijskom »lek« znači: čovjek, junak. Pa bi »Legar« ili »Lekar« značilo isto što i »Leki« ili »Legi« ime roda-plemena »ljudi«, »junaci«. U savremenom lezgijskom »hel«, »hil«, znači grana, grana drveta, a prema azerbejdžanskim lingvistima u starolezgijskom to je značilo šuma. Pa bi »Heli«, »Hili«, značilo ime »ljudi iz šume«, »šumski«. A po zakonu lezginskog jezika, koji je predpostavljamo, morao biti isti ili srodan susjednom hilskom (helskom), »Hel-ar«, »Hil-ar«, ili »Hilur« — značilo je to isto, ime plemena u smislu »šumski«, »iz šume« ili »šumski ljudi«. Na ovaj način možemo da protumačimo stare oblike imena Iliri, Hiluru i Hilurica.22 Da je »hil« osnovica za naziv šume, imamo potvrdu i kod Herodota (IV, 76), koji kaže da se velika šuma u Skitiji, na obali Crnog mora, kod ušća Boristena (Dnjepra), zove Hileja. Ovim Herodot potvrđuje da su Hili Skiti, odnosno Iranci, što potvrđuju i drugi izvori. Tumačenje termina »Hilar« i »Hilur« po metodi azerbejdžanskih lingvista, dobija potvrdu i po primjeni gledišta koja j iznio Niko Županić (Srbi Plinija i Ptolomeja, Bgd. 1924, 576), o pravljenju nominativa plurala u Kavkaskim jezicima, dodavanjem sufiksa: ar, ir, ur, ri, bi, be, mur, rul i lar. Po drugom metodu, na iberisko-kavkaskom jeziku (kartlijskom) rečca »eri« znači narod. Pa ako taj sufiks dodamo na: hel odnosno hil, dobijamo »hileri«, odnoso »heleri«. Sada upravo dobijamo: Hileri- Heleri, (Hiler) što bi trebalo da znači: »šumski-narod«, ili »narod iz šume«. Međutim, u izvorima se ne javljaju ovakvi oblici, što znači da nešto nije u redu. 101
Najraniji spomeni Ilira se javljaju sa »H«, na primjer: Hillyriss, Hil — yri-ss, atinski epitaf iz V v. st. e. Hilurii, Hil — uri — i, Fastum 167 g. st. e. Hillyrici, Hill — yri — ci, po R. Katičiću Hillyricum, Hill — yri — cum, po R. Katičiću Hillyrico, Hill — yri — co, po R. Katičiću Hil'lyria, Hill — yri — a, po R. Katičiću Hilluricum, Hill — uri — cum, po R. Katičiću. Kao što se vidi, kod prvih spomena Ilira se javlja zakonitost od sedam slučajeva pet je sa izrazom »Hill« i »iri«, gdje bi »hil« trebalo da znači »šuma« a »iri« narod, pa imamo značenje: »šuma-narod« ili »šumski narod«. Iz ovoga proističe pretpostavka da se na lezgijskom i helskom (nilskom) narod kaže »iri« a ne »eri. Ovo »narod« ne treba shvatiti bukvalno već to može da znači i »pleme« kao što »etnos« kod Grka ima često značenje »pleme«. (Ovim metodom možemo da dešifrujemo i baskijsku maksimu »Heri Batasuna«, gdje imamo dodatak labilnog »h« na »eri« (narod) pa taj izraz znači »Narod Batasuna«. Na ovaj način hipotetsku verziju da su Baski sa Kavkaza potvrđujemo i lociramo im ishodište na zapadnom Kavkazu, vjerovatno u Abhaziji, antičkoj Abasci, jer je »eri« zapadnokavkaska riječ.) Druga dva obligka, Hiluri i Hiluricum koji sadrže izraz »ur«, što u stvari nije drugo nego nominativ množine, koji bi trebalo da znači »šumski«, ili »Gorani«, dok »Hillyri« znači »pleme ljudi iz šume«, ili »narod ljudi iz šume«. No, ostali smo dužni još jedno objašnjenje. Upravo, ne smijemo zaboraviti da je Strabon, kavkaske Hele (Hile) smatrao za Skite, pa smo dužni pokušati za najranije nazive Ilira, Hillyrioi, dati objašnjenje pomoću skitskog jezika. Naime, na skitskom se čovjek kaže »oior« (Herodot, IV, 110). Ljudi bi bilo »oiori«, pa bi smo imali Hilly + oiori. Vremenom je izvršena metateza »oiori« u »rioi«, pa smo dobili ono što smo upravo mislili da je grčki naziv Ilira, Hillyrioi (šumski ljudi). Kasnije je »ho« izgubljeno pa smo dobili uobičajeni naziv Illyrioi. Obzirom da u pisanim izvorima nemamo tragova o plemenu Hilima ili Hillirioi-ma na jugu Albanije, možda bi mogli da pomognu grčki mitovi, čije je pamćenje dublje. Sve do značajnih radova R. Katičića, kod nas se grčki mitovi i nijesu dovoljno ozbiljno uzimali kao pomoćni istorijski izvori. Zaslugom Katičića, nama se, posebno na južnom Jadranu,, ukazao, jedan novi prostor bogat burnim događajima i ličnostima iz doba mlađe bronze. Ovaj prostor je bio u kontaktu sa mikenskom i postmikenskom civilizacijom, u nemirno doba »egejskih seoba« i razmještaja novog stanovništva na jugu Balkana. Samo da pomenemo mitove, »Kadma i Harmoniju«, »Argonaute« i Homerovog Odiseja sa Itake. Događaji iz ovih mitova dobrim dijelom, su vezani za južni Jadran i Jonsko more. Ovo ukazuje da je ovaj prostor bio pod uticajem egejske civilizacije iz vremena kasne bronze i početka gvožđa. 102
Iz poznatog spjeva Apolonija Rodskog (oko 295—215. g. st. e.) »Argonauti«. najveći broj "radnji se odvija na tzv. ilirskom prostoru, Tu se radi o potjeri Kolhiđana za Argonautima, njihovom sukobu i najzad naseljavanju istih. U svrhu ovih istraživanja korišćen je prevod i 23 komentar R. Katičića. Apolonije je bio učen pjesnik, imao je na korišćenju Aleksandrijsku biblioteku, čiji je bio upravnik. To znači da su mu dostupna bila mnoga, nama nepoznata djela grčkih logografa iz najdublje helenske prošlosti. Bio je i dobar poznavalac geografije onog doba. Predanja i epovi o Argonautima su već bili prisutni kod Grka najmanje 700 godina, a Apolonije se uhvatio da piše o nemogućem i nerealnom bjegstvu Argonauta Dunavom i nekim hipotetičnim krakom koji se ulivao na sjever Jadranskog mora. To je prije njega, po Katičiću radio samo njegov učitelj Timoget. Svi ostali Grci, uključujući i Homera, ekspediciju Argonauta i njihov povratak vidjeli su preko Crnog mora i Dardanela. Zašto je Apolonije promijenio pravac bjegstva Argonauta? Odgovor na ovo pitanje daćemo u obliku hipoteze. Apolonije je pomiješao dva istorijska događaja velike starine. Pomiješao je predanje ili epos o Argonautima i njihova junaštva po Kolhidi u koja je vješto uvrštena i jedna ljubavna avantura, sa migracijom kavkaskih plemena na Balkan u grčkom susjedstvu. Sasvim je vjerovatno da je o dolasku kavkaskih plemena, gdje su se isticali Kolhiđani koji su Grcima već bili poznati iz epa o Argonautima, ostalo nešto zapisano, što je Apolonije našao u aleksandrijskoj Biblioteci. Apolonije je shvatio da se radi o jednom događaju, a kako su kolhidska i dr. kavkaska plemena došla kopnom preko Pontskih stepa i uz Dunav, on je to putovanje pobrkao sa Jasonovom avanturom. A time je dobio da epos ima dramatične i neočekivane obrte i iznenađenja, što je već bilo tradicija u helenskoj poeziji. Prvo, kao vođu Kolhiđana uzima Apsirta, kraljevog sina. Sasvim je normalno da jedna takva seoba zahtjeva vođu i da to bude vladarev sin. Možda je to negdje bilo i zapisano u kakvom predanju Kolhiđana, koji su narod velikog pamćenja i tradicije i možda se taj vođa baš i zvao Apsirt. U spjevu se spominje Tanais (Don), koji je kavkaskim plemenima ostao u pamćenju jer je to bila najveća vodena prepreka na njihovom putu. Pominju se sjeverna plemena Skita, Tračana, Sigima, Graukenaca i Sinda. Spominje se »pusto laurijsko polje«, zatim gora Angura i Kaulijačke stijene. Za Laurijsko polje neki naučnici misle (Patsch i Budimir) da je to Zemun (Taurumum)? Sve je to što je zapamćeno u toku putovanja ušlo u narodno predanje, koje su Grci mogli kasnije zapisati. Dolaskom Kolhiđana na Jadran oni se naseljavaju u tri grupe. Jedna, na Apsirtova ostrva, misli se da su to neka jadranska ostrva, drugi se naseljavaju kod ljudi Enhelejaca na »Crnodubokoj« ilirskoj rijecu Dizeru koji podižu grad Pola, »kojega bi Grk nazvao grad bjegunaca«. Nije riječ o Poli u Istri, već je to možda današnje selo Pulaj u delti Bojane, a Dizer je enhelejsko ime Bojane, gdje je u blizini i grob Kadma i Harmonije. Treća grupa Kolhiđana se srijeće sa Argonautima na ostrvu Korkiri (Krf). Poslije smrti Apsirta, Kolhiđani se odlučuju da se nastane 103
na ostrvu i da žive sa Feačanima. Oni su tamo dugo stanovali dok nijesu stigli ljudi Bakhijadi iz Efire, grada iz Epira kod Dodone, koji su protjerali Kolhiđane na Keraunijske gore, gdje su osnovali grad Oriku ispod planine. Poslije Orike se pominju i Nesti (Nestejci) pleme na r. Cetini, ali u nejasnoj poziciji. O osnivanju Orika od strane Kolhiđana piše i Plinije Stariji, (Tractat o Macedoniji, lib. III, cap. 24); »... Hic in ora Orioum oppidum a Colchis conditum, inde initium Epiri, montes Acroceraunii, quibus hunc Europae determinavimus sinus«. Koliko vrijedi Plinijevo saopštenje, da li je crpio podatke od Apolonija ili drugog izvora ne znamo, no u svakom slučaju smatrao je da je ta vijest ispravna čim ju je saopštio. Imamo jednu vijest da je Zevs svojim munjama spriječio Kolhiđane koji su naseljavali Keraunijsku goru, da pređu na susjedno ostrvo (vjerovatno Korkiru). To je u koliziji sa dolasikom Kolhiđana na Krf brodom, a potvrđuje tezu o dolasku kopnom. Ustvari suština Apolonijevog pjevanja svodi se na naseljavanje Kolhiđana uz tok Dizera (Bojane), a na jug su pošli Hilli (Hillori-oi) i druga plemena koja Apolonije i Grci identifikuju sa poznatim Kolhiđanima. Međutim, Hilli, tu i tamo ipak izlaze na vidjelo: — Ime luke na Korkiri (Krfu) Ίλλαικοξ λιμηυ (Tukidit, 3, 72 i 81) kao i Ίλλικοζ λιμηυ (Apolonije Rodski, 4, 1125). Wilamovitz (177, bilj. 1.) zaključuje odatle da su korintski kolonisti tako zvali kerkirske starosjedeoce.24 Pa bi Hilli između Nesta i Liburna mogli biti izbjeglice sa Korkire. Povezanost Grka i Hilla iz vremena »egejskih seoba« vidi se iz predanja, da je Hil bio vladar naroda Hilejaca, a sin Herakla, pa su Hilli legendom vezani za Dorane, potomke Herakla, a time i za »egejske seobe«, smatra R. Katičić. Po Pseudo-Skilaksu, Hilli (Ίλλοιοι i Ίλλιυοί) su smješteni južno od Liburna na poluostrvu. Tamo ih je nastanio Hil sin Herakla, ali »ne govore grčki niti imaju njihove običaje«.25 Austrijski naučnik Hahn26 smatra da su Hilejci (Hilli) jezgro Ilira i da su imena Ίλλειζ i Ιλλυριοί etimološki povezana, jer najstarije potvrđeni oblici ilirskog imena glase Ίλλυριοί, »Hiluri ili Hilurikus« (Po R. Katičiću). Međutim, isti Katičić misli da se takva etimološka veza ne može prihvatiti. To su podaci kod Apolonija iz rane istorije Krfa i južne Ilirije i o kolhiđanskim naseobinama (čitaj kavkaskim) na Keraunijskim gorama, gdje i danas egzistira pokrajina pod imenom Himara, možda prva naseobina Hilla na Balkanu? U istorijskim izvorima je poznato da je (po Strabonu 62, 4) korinčanin Hersikrat, s Korkire (Krfa) istjerao Liburne u VII v. st. e. koji su tamo imali koloniju od IX v. st. e. Poslije vidimo da se kod Liburna doseljavaju Hilli izbjeglice iz Korkire i Keraunije. Što daje pomenutim legendama mogućnost neke 104
veze i veću vjerodostojnost. Dakle, ne treba isključiti da bi Apolonijevi Kolhiđani mogli biti u stvari Hilli ili Hilliri, koji su bili možda i vodeće pleme, prethodnica Kavkazaca i koji su prvi stupili u odnose sa Grcima i kasnije bili odande protjerani od Korinčana ili Epirana, pa je uspomena na njih ostala kod Grka i njihovo ime Hillyri. Možda su u tom vremenu protjerana i druga srodna kavkaska plemena preko mora, koja su naselila Južnu Italiju, Japige, Mesapi, Dauini (Gargari) i dr. Ostaje još da razjasnimo da li su termini Hillyri ili Illyri odnosi na narod (više plemena) ili samo na pleme Illire. Ako pođemo od pretpostavke da su Iliri — narod, zauzimali prostor od r. Matisa do Haonaca (po Pseudo Skilsku IV v. st. e. »Periplus«, piše: » . . . i z a Ilira su Haonci«). Postavlja se pitanje a što je sa plemenom Iliri? Upravo tamo oko Keraunijskih gora i Orikuma, gdje smo pretpostavljali da su se smjestili Hilli po doseljavanju sa Kavkaza, većina ilirologa nalazi pleme Bylliones. F. Papazoglu i A. Stipčević grad Byllis smještaju u unutrašnjost nešto dalje od obale tj. Orikuma. Po Pseudo Skilaksu Orikum leži na teritoriji Amantije, a ona je dio plemena Bylliones, tako da nema dvojbe da su Byllioni izlazili na obalu od Apolonije do Orikuma. Sada imamo elemenata da postavimo tezu da se pleme Iliri krije u Byllioni-ma, (Bilion, Bilida, Byllis)? Na prethodnim stranicama smo dokazali da hill znači »šuma«, a u savremenom albanskom šuma se kaže »pylli«, što nesumljivo znaci da je taj termin nastao pretvaranjem »h« u »p«. Kako je to izvršeno i kada, nas za sada ne interesuje. No, može li se sada po toj logici i Hilly, Hillioi transformisati u Bylli, Byllioi, jer je i »b« labijalni glas isto kao i »p«. Vremena za tu transformaciju je bilo dovoljno, skoro 800 godina od doseljavanja Hilla do Pseudo Skilaksa, koji je popisao ova imena. Slična transformacija se dogodila i sa albanskim »po« (da), koje je nastalo od ibero-kavkaskog »ho« (da). Hipoteza je znači slijedeća: ime Hillyrioi Grci su od početka koristili za grupu srodnih kavkaskih plemena i to se nije mijenjalo, a ime plemena Hillioi se transformisalo nezavisno od toga u Byllioi. Upravo ova hipoteza ako bude podržana i od drugih istraživanja, rješava najsloženija pitanja Ilira.* Sada je jasnije da je Apolonije ustvari opjevao dva krupna događaja iz vremena mikenskih Grka, pohod Agronauta i dio »egejskih seoba«, ustvari dolazak kavkaskih plemena na Balkan. A dokazom o postojanju Hilia na jugu Ilirije, potvrđuje se ispravnost hipoteze o nastanku imena Iliri, od imena plemena Hillyri. Pominjanje Briga kod Apolonija, i ako na pogrešnom mjestu, na sjeverozapadu Ilira, može da bude simptomatično, tj. da su oni umiješani u događaje oko dolaska Kavkazaca. Brigi su živjeli u srednjoj * (Interesantno je napomenuti da pleme Dauine Italijanski arheolozi lociraju kod poluostrva Gargana. Ime Gargano podsjeća na istočno-kavkasko pleme Gargare (Gargane) koji su živjeli u susjedstvu kavkaskih Hilla, (Hella). Za Gargane, Strabon kaže: »da njihov govor obiluje grlenim glasovima« i da su »narod koji stupa u polne odnose sa Amazonkama«). Ime Dauini možda dolazi od imena istočno-kavkaskog plemena Dai, koji su živjeli pored Hilla i Gargara a to su ustvari isto što i Dasse. Što je i u skladu sa našom hipotezom, da su to srodna plemena.)
105
Albaniji i vjeruje se da su krajem XIII v. st. e. jedan dio plemena prešao u Malu Aziju i da su tamo sa drugim plemenima s Balkana srušili Hetitsko carstvo oko 1200. g. st. e. u Maloj Aziji se spominju pod imenom Frigi.28 Ako su njih potisla kavkaska plemena, onda su ona mogla napasti na teritoriju Hetita sredinom II polovine XIII v. st. e. a to je u stvari moguće vrijeme dolaska Kavkazaca na Balkan? No ako pođemo od mita da je Kadmo došao kod Enhelejaca da im pomogne u borbi protiv Ilira, onda bi to bilo nešto ranije, početak XIII v. st. e. No ko zna možda je bilo više najezdi Kavkazaca? 4. »Illyri proprie dicti« Kavkaska plemena su se, od same njihove pojave na istorijskoj sceni Srednjeg Istoka iz epohe rane bronze, dijelila na zapadno-kavkaska i istočno-kavkaska. Njih je dijelio različito stepen civilizacije i različiti jezici. Zapadna plemena su naseljavala oblast Kolhide i Iberije (Kartlije), ova su plemena govorila sličnim jezicima, kartlijskim odnosno megrelskim. Dok su istočna plemena kasnije okupljena u zajednicu plemena, Albaniju (kavkasku), u osnovi imala takođe ibero-kavkaske jezike, ali koji su imali neke veze i sa skitskim, odnosno iranskim jezicima. Mnogi grčki i rimski pisci neka albanska (k.) plemena smatraju za Skite. Među plemenima istočnog i zapadnog Kavkaza bilo je znači i znatnih razlika i u jeziku i u kulturi i u etničkom porijeklu. Istok je uvijek zaostajao u razvoju. Oni se na svojim jezicima nijesu mogli sporazumijevati. O ovome govori Strabon (XI, 4, 6), na to ukazuje i arapski geograf Mesudi (X, v.). Naseljavanje Zapadnog Balkana je išlo tako što su istočno-kavkaska plemena naselila današnju Albaniju od Epira do rijeke Maće (Matisa), a zapadna plemena, da ih nazovemo kolhidska, zapadno, odnosno sjeverozapadno od Mače do rijeke Neretve, kasnije su se možda proširila do Cetine. Evo kako je Plinije Stariji (iz I v. n.e.) pomenuo »prave Ilire« i ako su to za nas kasnije vijesti pa u toliko nesigurnije: ». . . propieque dicti Illyrii et Tualanti et Piraei«. Pominju se, kako kaže Suić »nazvani« Iliri, a nešto su drugo susjedi Taulanti i Piraei. I Plinijeve vijesti su u saglasnosti sa hipotezom o Byllima. Naime, kada Plinije pomnje pleme logično bi bilo da ih nabraja po redosljedu njihovog položaja. Da bi smo znali da li nabraja sa juga na sjever ili obrnuto, morali bismo znati položaj bar dva plemena. Pouzdano znamo lokaciju sa Taulanata. Dok za Piraee nemamo čvrstih dokaza, ukoliko se ne radi o poznatim rudarima Pirustima, koji su živjeli između Matisa i Drima. Upravo, neki naučnici tako i pretpostavljaju (W. Pajakovski). U tom slučaju Plinije je počeo nabrajanje sa juga što je i logičnije, pa bi »pravi Iliri« bili locirani ispod Taulanata, upravo tamo gdje nalazimo Bylliones, oko Keraunijskih gora, za koje inače pretpostavljamo da su se nekada zvali Hilli (Hillvri). Odnosno na položaju gdje smo i predvidjeli da su se tu morali naseliti kavkaski Hilli. Prema
106
tome, Plinijevi ». . . proprique dicti Illvrii . . .« su samo pleme Iliri tj. kasniji Bylliones, a »Iliri u širem smislu« su sva ostala kavkaska plemena do Neretve (Cetine). Za Pomponija Mela: »Taulanti, Enheleae, Phaeaces, deui sunt quos proprie Illyricos vocant, tum Piraei et Liburni et Histria«. Za Melu Ilire »vocant« tj. ta plemena tako zovu (Suić), a to su Taulanti, Enhelejci i Feaci, grupa koja je morala biti u susjedstvu. Položaj Taulanata znamo, o Enhelejcima (misli se da nijesu Iliri), može biti prije da je riječ o onima oko Keraunijskih gora, no položaj Feaka je neizvjestan, ako to nijesu stanovnici Sherie (Kerkire), ili možda grada Phoenice. U tom slučaju Feaci su po nečemu ušli u tradiciju Ilira i ako je izvjesno da nijesu bili Iliri, kao ni Enhelejci. Očigledno da Meline vijesti nijesu u skladu sa Plinijevim. Kod Mele nema ni plemena Iliri, ni Billyones, a proglašava Enhelejce i Feake za Ilire. Ali je on ipak pošten, jer se ograđuje kada kaže da ih tako zovu »vocant«. Njegovi »pravi Iliri« završavaju sa Taulantima, a to znači da dopiru negdje do Dirahiona, odnosno najdalje do r. Matisa. Mela preskače jedan veliki prostor i mnogobrojna plemena da bi pomenuo Liburne i Histre. Time se stiče utisak da se to posmatra sa velike distance, da ne poznaje stvari ili da je površan. Ipak sve ovo govori da su »pravi Iliri« bili na krajnjem jugu današnje Albanije, bilo da se radi o grupi plemena Iliri, ili o samom plemenu Iliri. 5. Ilirska država Svi arheolozi i istraživači Ilira se slažu da zapadno od Neretve ne treba tražiti začetke ilirske države i pored toga što su tamo živjela jaka plemena. Sada se postavlja pitanje ko je bio državotvorni element na jugu, da li »pravi Iliri«, koji su bili bliže Epircima a time i Grcima ili plemena iz sjeverne Albanije i Crnogorskog primorja, gdje su se po našem mišljenju naselili Kolhiđani, za koje pretpostavljamo da su bili na većem civilizacijskom nivou. Kolhiđani su došli sa Kavkaza iz Kolhidije, sa istočne obale Ponta, koja je u praskozorju civilizacije, poslije Sirije, bila najrazvijeniji metalurški centar na Bliskom istoku i Prednjoj Aziji. Pored toga Kolhiđani su bili u kontaktu sa najstarijim civilizacijama u gornjoj Mesopotamiji i Mitani, sa Urartu, sa Asircima, sa Hetitima i dr. Što znači da su mogli imati izvjesna iskustva u pogledu klasne i državne organizacije, dok oni sa istočnog Kavkaza koji su naselili južnu Albaniju (današnju), tog iskustva nijesu imali. Sada se nameće teoretsko pitanje — koji je to prelomni momenat u istoriji Ilira, kada »savez plemena« prerasta u državu, ako ne znamo kakva je bila klasna struktura pojedinih ilirskih plemena. Poznata su nam ponašanja pojedinih plemena u finalnom periodu ilirske države pod Gencijem u vrijeme ratova sa Rimljanima. Plemena i gradovi iz najbliže okoline Gencija, samostalno su se ponašali prema Rimljanima, što govori u prilog, više elastičnog shvatanja ilirske države.
107
Istorijski period kod Ilira počinje samo sa grčkim vijestima i to sve traje do dolaska Rimljana. Normalno je da su grčke informacije najbrojnije i najobjektivnije za one Ilire koji su im bili najbliži, a kvantitet i kvalitet tih vijesti opada sve više što su im ilirska plemena dalja. Što bi se matematički reklo, informacije su obrnuto vjerodostojne kvadratu rastojanja. Ovo ističemo zato, da bi to imali u vidu kada formiramo zaključke iz tih grčkih informacija. Prema tome takve grčke informacije bacaju težište formiranja ilirske države na jug. Prvi vladar plemena Taulanata koji se pominje među Ilirima bio je Galoar s kraja VII v. st. e. Za F. Papazoglu ova vijest nije sigurna već je smatra apokrifnom.29 Tukidit oko 470. g. st. e. kaže za varvare Taulante, »da su Ilirsko pleme koje živi oko Epidamna«. Znači, zaključuje F. Papazoglu, »da u V v. st. e. ima još ilirskih plemena na Jonskoj obali«, a tamo gdje se formira ilirska kraljevina ne pominju se druga plemena. Prvi koji se pominje kao vladar Ilira bio je Siras, vladao je u I-oj polovini IV v. st. e. Poslije njega dolazi Bardilis sredinom IV v. st. e. On je prvi kojega Grci nazivaju »kraljem« Ilira. On ratuje s Filipom II (Makedonskim) oko Ohridskog jezera. Nasljeđuje ga Grabos, zatim Pleurat u II-oj polovini IV v. st. e. Od Bardilisa Iliri plaćaju danak Makedoncima. Za vrijeme pohoda Aleksandra Makedonskog na Tribale, Klit podiže ustanak protiv Makedonaca da bi zbacio njihovu dominaciju, no gubi rat. Poslije toga kralj Taulanata Glaukije (oko 300-te godine st. e) proširuje vlast na jug i proglašava sebe kraljem Ilira. On premješta težište države na primorje, od kada Ilirska država dobija pomorski karakter. Iz navedenih informacija se može zaključiti da je prva država bila na jugu prema Epiru i Makedoniji, da je stalno bila zauzeta odnosima s Makedonijom, što na neki način i potvrđuje postojanje plemena Ilira na tom prostoru. Ipak se iz ponašanja te prve države vidi da kod nje preovlađuju »centralistički elementi nad plemenskim» (F. Papazoglu). Ilirska država se pojavljuje kao sklop gradova i plemenskih zajednica, te ima složenu strukturu. Kralja Glaukija nasljeđuje Monumije (oko 280-te g. st. e.) koji je u Dirahionu počeo da kuje novac. Zatim dolazi njegov nasljednik Mitila. Što se do tada zbivalo kod sjevernih plemena, mi ne znamo, jer nam nedostaju informacije. Činjenica da je došlo do procvata gradova Skadra, Lissosa, Olcinijuma, Agrivijuma, Budve i Rizona, govori o tome da je taj prostor bio ekonomski aktivan, a što se moralo odraziti i na odgovarajuće socijalne procese, koji nam nijesu poznati. No to je stanje i dalo moć novoj dinastiji na čelu sa Agronom (I polovina III-eg v. st. e.) koji težište države prenosi na sjever. Izgleda da je Agron nasilno došao na presto. Njega kao i njegovu dinastiju drže za Ardijeje, no ima i suprotnih gledišta. I zaista je teško shvatiti protivrečne Ardijejce? Prvo, teritorija im se ne može tačno utvrditi, zatim javljaju se kao stočari-nomadi, što je malo neobično da mogu formirati državu i stati na njeno čelo. Po nekim vijestima izgleda da je kod njih postojalo i ropstvo, što upućuje na nužnost ranijeg postojanja nekog vida države. S pravom se postavlja pitanje da li je Ardia bila možda od 108
ranije savez kolhidskih plemena? Agron Ilirsku kraljevinu dovodi do vrhunca moći, »od Epira do Neretve«. Njegovi gusari pljačkaju Jonske obale sve do Epira do Elide i Mesinije. On ujedinjuje južno-jadransko primorje sa starom kraljevinom na jugu. No, ta veza sa starom kraljevinom je još nejasna, jer poslije prvog ilirsko-rimskog rata (229. g. st. e.) ilirska se kraljevina svodi samo na sjeverno područje. Ustvari njegova država u vrijeme ekspanzije se uglavnom poklapa sa prostorom kojeg su naselili Kavkasci što je još jedna činjenica u prilog teorije o kavkaskom porijeklu plemena u njenom sastavu. Agrona nasljeđuju Teuta, Pleurat i Gencije, za vrijeme čije vlade ilirska država pada pod vlast Rima 168. g. st. e.
Karta VIII. Najveće prostiranje ilirske države za vrijeme Agrona. (Po F. Papazoglu).
No, ostalo je nerasvijetljeno, što se dešavalo na prostoru sjeverne Albanije i Crnogorskog primorja u vrijeme prve kraljevine. Prema mitskoj istoriji prvi vladar nad Enhelejcima i Ilirima (čitaj Protoilirima) bio je Kadmo. A dolazak Kadmejaca iz Tebe kod Enhelejaca bi trebalo da znači da su Kadmovi potomci još bili na vlasti poslije 210 godina. A to je bilo vrijeme mlađe bronze? Drugi je momenat, što smo pošli od teze da su sjevernu Albaniju i Crnogorsko primorje naselili Kavkasci, Kolhiđani, da su bili na većem kulturnom nivou od starosjedelaca, i južnih Ilira, te da bi bilo nor109
malno da oni prvi formiraju »savez plemena« ili državu? Izgleda da kulturni polet plemena navedene teritorije, iz doba finalne bronze i prelaznog perioda, splašnjava na početku gvozdenog doba. Da li uzrok tome treba tražiti u zaostajanju u novoj tehnologiji (gvozdu) ili je to posljedica siromaštva ili socijalne i političke prirode. Skadar je (po Islamiju) počeo da kuje novac tek oko 250. g. st. e. što znači oko 30 godina poslije Dirahiona (Drača). Na postavljeno pitanje da li je na Sjeveru mogla postojati neka »kraljevina« u ranijem periodu, ne možemo dati precizan odgovor zbog nedostatka informacija iz tog perioda, ali to ni u kom slučau ne isključuje mogućnost zašto ne bi i tamo mogla postojati neka »kraljevina« ako znamo da su na Jugu postojale dvije, jedna Ilira a druga Taulančana. Ili je možda u fazi gvožđa I na tom prostoru energija plemena trošena na etničke sukobe između Enhelejaca i Kolhiđana? Kad je riječ o Ilirskoj državi »ardijejske« dinastije primjećuju se velike nejasnoće o njenim sjevernim granicama. Naime, da li je obuhvatala sjeverna plemena Autarijata, pa čak i Dokleata? Glavni ratovi sa Rimljanima u sva tri rata, vođeni su na jugu, prema Epiru, zatim na Jadranskoj obali i oko Skadra, Teuta je 228 godine st. e. u prvom ilirsko-rimskom ratu, zatražila mir, a da se nije pokušala povući u unutrašnjost i nastaviti borbu. Isto je radio i Gencije, poslije poraza kod Skadra, nije pokušao da se povuče u planinsku unutrašnjost, gdje bi on taktički imao prednost. Da li se iz ovog može izvući zaključak da ilirska država nije mnogo dosezala u unutrašnjost, zato što su možda tamo živjela plemena različitog etničkog porijekla te se ilirski vladari tamo nijesu osjećali na svome, ili su ta plemena bila, što je možda vjerovatnije, rodovsko društvo — nomada — stočara, neuhvatljivo za svako organizovanje i ograničenje slobode, pa su se ponašali kao pleme Svani na Kavkazu, prema kolhidskoj državi. A na ovo pitanje se nadovezuje ono osnovno i neodgonetnuto, koja su plemena učestvovala u etnogenezi Ilira i da li je ta etnogeneza ikada okončana ili je prekinuta dolaskom Rimljana? Nevelike vojničke snage Rima, nijesu mogle biti glavni faktor pada ilirske države, već heterogenost i partikularizam njenih plemena, samoljublje, sujeta i divljina. Da li je to slučajnost što je slična sudbina zadesila i državu Južnih Slovena na tom prostoru, poslije 2150 godina. Prokletstvo tla, ili nešto od naslijeđenog mentaliteta? 6. Pomorstvo kod Ilira a) Liburni Smatramo da se nedovoljno poznaje pomorski karakter ilirske države na južnom Jadranu. Kada se govori o ilirskoj mornarici obično se misli na Liburne sa sjevernog Jadrana i njihove brodove. Zato ćemo se malo zadržati na njima. Liburni su već u gvozdeno doba I, iskusni mornari. Preplovljavali su Jadran i naseljavali se u Picenumu. I Plinije Stariji je zabilježio da su držali mnoge dijelove italske obale.
110
Isto tako rano su zagospodarili istočnim Jadranom i spustili se na istočne obale Jonskog mora. Strabon je zabilježio da su vladali Korkirom (Krfom) odakle su ih izbacili Korinćani krajem VIII v. st. e. Lastovo je bilo njihovo uporište, dok ih nijesu istisnuli Grci pod Dionisijem, tiraninom Sirakuze početkom IV v. st. e. Osnovno sredstvo n j i hovog pomorstva bio je na veliki brzi i okretni brod na vesla, koga su Rimljani po njima nazvali »liburna«. U bici kod Akcija učestvovalo je 12 »Liburna« na strani Oktavijana. U toj su se bitci proslavile »liburne« te su bile od strane Rimljana usvojene kao tip broda u ratnoj floti Rima. Kada je Avgust odredio granice Ilirika, po Pliniju Starijem (Naturalis Historiae) Liburni su imali »konvent« sa glavnim gradom Skardona (današnji Skradin). Razlikovali su se od Delmata i nijesu pripadali sličnoj etničkoj grupaciji. Ovu tvrdnju možemo da potkrijepimo činjenicama, ako uporedimo njihova civilizacijska dostignuća u pomorstvu. Može se pretpostaviti kakve su morali imati brodove i iskusne mornare za takve poduhvate, kao što je bilo osvajanje Krfa. Dok se njihovi južni susjedi Delmate i okolna plemena čak u IV v. st. e. tač-" nije 384. godine st. e. za vrijeme bitke sa grčkim kolonistima iz Pharosa (Starigrada na Hvaru) bili sasvim nedorasli. Grčki pisac Diodor opisuje ovu bitku riječima: ». . . domoroci . . . pozovu u pomoć Ilire, koji su živjeli preko na obali i ovi priđoše mnogim lađicama na Pharos a bilo ih je više od 10.000 ...«. Znači Delmate su 384. g. st. e. imali namoru tek »lađice«, dok su Grci sa Isse (Visa) došli sa »trijerama«. Razlika u tipovima brodova i četiristogodina vremenskog razmaka, između Liburna i Delmata, može se tumačiti samo etno-kulturnom razlikom, tj. razlikom porijekla. Ako za Delmate znamo da su bili »panonskog porijekla« onda dolazak Liburna na sjeverni Jadran treba vezati za neko drugo vrijeme i za drugo porijeklo, a ne za »grobove · s urnama« i »egejskih seoba«. Znači, ili su starosjedeoci pelastičkog porijekla ili su došli tu kao već iskusni mornari u nekoj kasnijoj prilici. To, i ime njihovog glavnog grada Skardona, upućuje na pomisao, da su oni možda potomci Skardana, »naroda s mora« koji su zajedno sa Turšama učestvovali u drugom naletu »naroda s mora« na Epipat oko 1180. godine st. e., što bi značilo da su se i oni pokrenuli kao Turše s Maloazijske oBale. Mi smo u II poglavlju ovog rada za Turše konstatovali da su to budući Etrurci, a za Skardano, da su sa libijske obale naseli Sardiniju. Ovdje se očito otvaraju neka pitanja. Kako objasniti takvo iskustvo u brodogradnji i smjelosti na moru i da su već u vrijeme gvožđa I, gospodarili Jadranom i vladali Korkirom, ako su došli na Jadran u doba »egejskih seoba«, (a znamo da se takvo iskustvo ne može steći za sto godina), već da su došli kao gotovi pomorci? Ako su pomorsku civilizaciju na Jadranu donosili sa istoka, Krićani, Feničani i Mikenski Grci, kako to da Liburni savladaju pomorske vještine, prije stanovnika srednjeg i južnog Jadrana? A znamo i to, da ozbiljnije snage ilirske države na moru počinju tek od kraja IV v. st. e. Onda očito da porijeklo Liburna trebamo tražiti na drugoj strani a ne na Kavkazu, na što nas upućuje:
111
teških brodova. No, nama nije ostala ni jedna grafička predstava ili crtež o tom tipu broda. Ono što se u našim muzejima pokazuje kao model »liburne«, bojimo se da je to rađeno na osnovu prikaza broda na novcu Daorsa, što ne garantuje da je takva bila i »liburna«. Američki istraživač antičkog pomorstva, Lionel Casson za jedan rimski ratni brod na Nilu, prikazan na32 jednom mozaiku u Palestrumu (I v. st. e.) misli da se radi o »liburni«. Liburna sa egipatskog mozaika je brod na vesla sa 20—30 veslača, otvorenog tipa tj. bez palube i vitkih linija. Da bi ovakav brod mogao biti efikasan u ratnim operacijama svakako je morao imati »rostrum«, pa je njegova funkcija bila da koristi veliku brzinu kao savremeni torpiljeri.
— Sličnost arheoloških nalaza iz sjeverne Dalmacije sa onima iz Picenuma gdje su živjela etrurska plemena, na što je ukazalo više arheologa. — Ne radi se ne samo o sličnosti imena naroda Skardano sa imenom glavnog grada Liburna Skardonom, već i sličnost etrurskog toponima Atrija ili Hatrija (današnja Adrija), sa Hadra (današnja Međeđa) u sjevernoj Dalmaciji. — Slobodno su se naseljavali na italsku obalu gdje žive Etrurci, zato što su bili srodni i što su znali za to srodstvo. — I kod Liburna je izgleda postojao savez gradova, kao i kod Etruraca. — Doživjeli su sličnu sudbinu kao i Etrurci. Prvo, skoro istovremeno su pošli u gusarenje, jedni po Tirenskom, drugi po Jadranskom moru. Zatim došli su u sukob sa istim silama, sa Grcima sa kojima i jedni i drugi gube bitku i na kraju Rim je to iskoristio te je savladao i jedne i druge i stavio kraj svakoj njihovoj perspektivi kao samostalnim državama i samostalnoj kulturi. Zbog svega toga pretpostavljamo da su srodni sa maloazijskim narodima Turša (Etrurcima) i Skardana koji su naselili Sardiniju. Pretpostavka je da su na sjeverni Jadran stigli, brodovima približno u isto vrijeme kad i njihovi saplemenici na Sardiniju, i Etrurci u srednju Italiju. Šardano narod je značajna etnička grupa u Maloj Aziji. Prema egipatskim izvorima, postojale su dvije grupe Šardano naroda.30 Jedni su poznati iz grupe »narodi s mora«, koji su poslije poraza sa faraonom Romzesom III stigli u Libiju, a zatim misli se na Sardiniju. Druga grupa Šardana bila je u najmu kod Egipćana, gdje su živjeli u logoru sa svojim porodicama. Nije poznato kuda su se oni djeli. Sada se može postaviti druga hipoteza. Naime, grupa Šardano, faraonovih protivnika naselila se u Libiji, a to je moglo biti magdje u sjevernoj Africi, jer je Libija bila pojam za Afriku. Po Libiji su mogli dobiti ime Liburni, što je značilo Afrikanci, jer oba imena imaju osnovicu »libu«. Libija se grčki kaže »Λιβυσσυοί«, a Liburni »Λίβυρυοί«, pa oba imena imaju grčku osnovicu Λιβυ.31 U stvari Libija je dobila ime po narodu Libi (Λιβυ) koji su naseljavali sjevernu Afriku, a bili su predci današnzjih Berbera i Tuarega. Iz svega proizilazi, da su vjerovatno Šardano iz sjeverne Afrike došli na sjeverni Jadran i dobili ime Liburni, što znači Libijci, Afrikanci. Ovu hipotezu podržava i činjenica da su bili pomorci, jer su pripadali »narodima s mora«. Inače kako bi tako brzo postali gospodari Jadrana. A druga grupa Šardano, faraonovih najamnika, koji su zadržali ime po gradu Sardu iz Male Azije, mogla se naseliti na Sardiniji, koja je po njima dobila ime, jer su bili Šardano, Sardi koji su došli iz Egipta, a Egipat nije bila Libija. O brodovima »Liburnama« su rimski pisci ostavili dosta vijesti. Bili su brzi brodovi, obično bireme, dobrih manevarskih sposobnosti i plitkog gaza. Tako da su u pomorskim bitkama, koje su se obično odvijale u priobalnom moru, imale bolje manevarske sposobnosti od
Ako razuđenost obale shvatimo kao izazov za razvoj brodarstva, onda južnojadranska obala nema tako velikih zahtjeva. Od Dubrovnika do ispod Drača nema većih zaliva sem Bokokotorskog, niti većeg ostrva koje bi iziskivalo vezu sa kopnom. No zato ima Skadarsko jezero i dvije plovne rijeke Bojana i ušće Drima koje je u antici bilo plovno, te su se i mogli pojaviti prvi čunovi vjerovatno još u neolitu. Slično se nešto moglo razviti u istom dobu i u Boka Kotorskoj. Najstarija vijest o brodovima u našim vodama, predstavlja svakako crtež broda na fragmentu keramike, kojeg je pronašao G. Novak u Grapčevoj špilji na Hvaru 1938. godine. To je vjerovatno do sada najstariji crtež broda sa jedrima u Evropi. Ovaj crtež datira iz eneolita od 2500—2400. g. st. e. Drugi crtež broda na stijeni u okapini u Lipcima kod Risna, M. Garašanin datira u vrijeme bronzanog doba, kasnije je mislio da pripada gvozdenom dobu, a P. Mijović, pretpostavlja VIII v. st. e. Brod iz Lipaca je primitivni umjetnik jedanput vidio, bio impresioniran i u jednom momentu nadahnuća htio je to da prenese na stijenu. Brod je bio jako složen i sa razapetim jedrima, što umjetnik nije sve mogao dobro zapamtiti te mu je crtež dosta konfuzan i nejasan. Dosta je nezahvalno sa toga crteža određivati tip broda i na osnovu toga njegovu starost. No, mi se ipak usuđujemo, uz poziv na »errare humanum est«, pa bismo mogli reći da brod ima dva jarbola ili dvije košare (što znači isto), a samim time dva razapeta sošna jedra, koja su spojena od kvadratnih platana. Na brodu se ne vide vesla, no to ne znači da ih nije imao, jer je to bilo teško umjetniku da predstavi. Brod je imao »rostrum« (kljun broda za probadanej neprijatelja) iz čega se zaključuje da je to bio ratni brod. Brodove sa dva jarbola prvi su gradili Feničani, pa za njima Grci (Atinjani) sa kojima su učestvovali u ratu sa Persijancima, u bitki kod Salamine 480. g. st. e. To bi značilo da brod nije mogao biti stariji od V v. st. e. Rimljani su takve brodove imali u I punskom ratu, sredinom III v. st. e. Znači takav je brod mogao doći u Boku poslije pobjede nad Persijancima, da pokaže snagu Ilirima koji su bili saveznici Persijanaca ili za vrijeme ilirsko-rimskih ratova. U svakom slučaju manji brod ne bi se smio usuditi da uđe u Boku jer bi mogao biti napadnut od ilirskih gusara.
112
8 O porijeklu I l i r a
b) Južni Jadran
113
Crtež broda iz Grapčeva špilje iz eneolita, svjedoči da su u naše vode dolazili brodovi na jedra još u neolitu i da je postojao dosta razvijeni saobraćaj između dvije jadranske obale, kao i sa zapadnom obalom Grčke, pod čim se podrazumijeva trgovina i gusarenje. Pri kraju neolita i početkom rane bronze, prisutni su dokazi da postoje veze između naših obala i istočnog Mediterana. To je sjekira od srebra a bodež od »elektrona« pronađeni u tumulusu Mala Gruda kod Tivta. Sjekira je datirana oko 1900. godine st.e. za koju se pretpostavlja da je sa Krita. Upravo u fazi mlađe i srednje bronze Krićani i Feničani, a nešto kasnije i mikenski Grci su bili posjetioci naših obala. Nema čvrstih materijalnih dokaza, ali postoji predpostavka da su Feničani držali plovidbu za Akvileju, u kojoj se preprodavao ćilibar (jantar) koji je prevožen za Egipat i Istočni Mediteran. No poslije XII v. st.e. Feničani se povlače sa sjevernih obala Mediterana. Prisustvo mikenskih Grka na južno-italijanskoj obali u periodu srednje bronze, potvrđeno je mnogim arheološkim nalazima i to od Taranta do Monte Gargana. U prvoj fazi od XVI do XV v. st. e. Susrećemo se sa mikenskom keramikom. No, interes Mikenjana za južnu Italiju, bio je, po mišljenju D. Ridgway-a: »... da traže nove izvore metalne rude, koja im je bila potrebna, jer su od Krićana bili blokirani prema Egeju i Maloj Aziji«. 33 U drugoj fazi od XIV — XIII v. st. e. prisutni su dokazi o velikom razvoju mikenskih interesa u Pugli (Pulji). A u XIII v. st. e. opada razmjena Mikene i Pulje, jer se Mikenjani okreću prema istoku. No oni su se tu učvrstili već tako, da na obali Pulje ima najmanje četiri gradska naselja sa zajedničkim stanovništvom. Oni održavaju živi saobraćaj sa »egejskim svijetom« bez kojeg ne bi mogli opstati. Teško je zamisliti da su Mikenci održavali tako jake pomorske veze sa zapadnim obalama Otrantskog kanala a da to nijesu radili i sa istočnim obalama, što im je bilo sa stanovišta bezbjednosti plovidbe mnogo povoljnije. O tome svjedoče arheološki nalazi mikenske robe na epirskoj i južnoalbanskoj obali. c) Budva Što se tiče kraja bronze, nemamo neke posebne vijesti sa Južnog Jadrana, ali zato imamo mitove koji ispunjavaju ovo vrijeme sa pomorskim aktivnostima. Mit o Kadmu i Harmoniji ne pominje brodove jer Kadmo dolazi među Enhelejce na volovskoj zaprezi. Ali zato on podiže grad Budvu, čija namjena i egzistencija isključivo može da bude u funkciji trgovine i brodarstva. Uostalom, Kadmo je po legendi Feničanin, a kao takav on je i sinonim za trgovinu i moreplovstvo. Prema tome, ako se gradovi grade radi neke potrebe onda je logično da je Budva bila potrebna baš pomorcima i trgovcima. Ko zna, mogla je biti i feničanska emporija, jer kako piše Pseudo-Skilaks: »Od Ariona plovi se u Budvu i emporion«. Budva ima malo priobalje i siromašno zaleđe, zato i nije mogla nastati kao potreba domorodaca za neko privređivanje na moru. Ona je mogla nastati jedino kao stanica ili emporion za brodove i robu
114
Feničana, Krićana ili Grka koji su plovili prema sjevernom Jadranu. Naravno da luka nije izgledala kao danas, jer ne bi zadovoljila zahtjeve sigurne luke. Prije 3.000 godina Budva je bila spojena uskim grebenom sa ostrvom Sv. Nikola. Eventualno, ako je bio neki uski plitki prolaz tamo gdje je sada izobata — 4 m. Prema tome Sv. Nikola nije mogao biti nikakvo ostrvo. Do spuštanja terena je došlo usljed tektonskih pomjeranja koja su karakteristična za našu obalu. Ova pojava je očigledna na megalitskim zidovima koji su štitili nekadašnji akropolis Budve, misli se da su grčkog porijekla iz V v. st. e. njihovi su temelji postavljeni skoro na sadašnjem nivou mora. Plitki sprud Tunja je kasnije nastao, pa je ulaz brodova bio između Rta Zavale i rta Sv. Nikole. Luka je bila zaštićena od južnih i zapadnih vjetrova. Jer je samo takva luka mogla interesovati antičke pomorce. A pored toga, Budvu je bilo lako vojnički braniti, dok Boku na primjer nije. Ime Budve, Butou, Βουδοη, lat. Butua, prvi pominje Sofokle (487—406. g. st. e.). Nastanak imena Budve, logografi i antički pisci povezuju sa legendom o dolasku Kadma i Harmonije iz Tebe među 34 Enhelejce. Tako Stefan Vizantinac (II v. n. e.) piše: »Butoa, grad u Iliriji, kako piše Filon, jer se Kadmo vozio na volovskoj zaprezi i brzo je prevalio put do Ilira. Drugi kažu da ju je Kadmo nazvao po egipatskoj Buti, pa se to pokvarilo i sada se zove Butua. A u zalivu joj je grad Rizon, i rijeka istog imena«. Dakle, Stefan etimologiju Budve izvodi pozivajući se na Pilona, prvo po volovima na grčkom »bous«, a zatim po egipatskoj Buti koja je bila poznata po svetilištu boginje Lete (Herodot, II — 59). Budvu pominje i Skilaks u svom Periplusu (IV v. st. e.) a te informacije nam je prenio nepoznati pisar tzv. Pseudo-Skilaks35 koji piše: »Od rijeke Ariona do Butoe plovi se .... Enhelejci su Ilirski narod nastavljaju se na Rizunt. Iz Butoe u Epidamno (Drač), grčki grad, plovi se jedan dan i jednu noć, a kopnom se putuje tri dana«. (Mi smo postavili hipotezu da je Arion isto što i Rizonska rijeka. Pa se do Budve plovi četiri sata). Kao što se vidi Budva je u antici bila poznata luka i ne samo iz mita o Kadmu već iz njene pomorske i trgovačke funkcije. Treba očekivati da će se njena kadmejska starina, ne samo mitološki, već i arheološki dokazati. Kadmo je po legendi Grcima donio feničansko pismo, pa bi po toj logici iz te legende valjalo pretpostaviti da je to pismo donio i Enhelejcima, pa se tragovi tog pisma možda još kriju u temeljima Budve? Jer, da li je slučajno što je Kadmo po mitu boravio na os. Tera, a najstariji nalazi grčkog pisma nađeni su baš na Teri. d) Ostale luke na južnom Jadranu Poslije Budve, po vijestima logografa najstarija luka je bila Pola, po našem mišljenju današnji Pulaj u delti Bojane (Dizera, Crnoduboke rijeke). Podigli su je Kolhiđani poslije doseljavanja da bi mogli trgovati sa Grcima, Krićanima ili Feničanima. Pola je imala karakter rečno morskog pristaništa. I ako je Bojana bila plovna, plovidba njome je bila opasna i duga do Skadra, te je sa šireg područja Skadarskog jeze-
115
ra, koje je tada bilo bar za jednu trećinu manje, obavljana čamcima do Pole, gdje je vršena razmjena sa trgovcima sa Egejskog područja. Arheološkim istraživanjima u delti Bojane, nadamo se da će se dokazati ova hipoteza. Nema razloga da ne vjerujemo vijestima Plinija Starijeg (I v. st. e.) da se Olcinijum nekada zvao Colhinijum i da su ga Kolhiđani podigli. Kada su se Kolhiđani osmjelili da izađu na more, odabrali su Ulcinj koji im je bio ugodniji za život od delte Bojane, a imao je luku zaštićenu od južnih i sjevernih vjetrova. U Ulcinjskom gradu su otkriveni megalitski zidovi, koji su datirani po Mijoviću u V v. st. e. no to ne znači da se kod detaljnijih istraživanja neće utvrditi njegova veća starina. Jer Plinije nije mogao tvrditi nešto napamet već se sigurno oslanjao na neke starije grčke informacije. Njemu su takve informacije, ako ih je uopšte bilo, bile pristupačne jer je bio komandant rimske flote u Misenumu, a to znači i pomorski stručnjak. Lisoss (Lješ) su podigli Grci u IV v. st. e. kao konkurenciju Poli, jer je opsluživao isto gravitacionu područje. Ali on je bio grčka kolonija. Lissos je izgrađen na Drilonu (Drimu) blizu ušća koje je tada bilo plovno, što se vidi iz mnogih vijesti, da ga uzimaju pomorci i geografi kao pomorski reper. Lissos je bio utvrđen, imao je na brdu iznad pristaništa i svoj akropolis koji je štitio pristanište. Lissos dođe kao neka ispostava Epidamnosa pa su ga možda i osnovali Korinčani radi izvoza bakarne rude. Od početka vremena klasične Grčke, prvi su u Jadransko more uplovili36 oko 650-te godine st. e. Fokejci, kako kaže »otac istorije Herodot«. Odmah su za njima Korinćani počeli osnivati kolonije na istočnoj obali, prvo Epidamnos krajem VII ili početkom VI v. st. e. i Apoloniju u VI v. st. e. Epidamnos je bila najznačajnija grčka kolonija na istočnoj obali, no često je trpjela napade Ilira. Oni su ga i osvojili u III v. st. e. Rimljani utvrđuju Epidamnos, budući Dirahion i uzimaju ga za polazište transbalkanskog puta »via Egnacia«, koji je vezao Rim sa Solunom i kasnije Constatinopolisom. Ni zaliv Boke Kotorske nije mogao biti bez pristaništa, no o njima malo znamo, pominju se Rizon (Risan) i Agruvium (misli se da je bio na mjestu današnjeg Kotora). Rizon je poznatiji od Teutinog vremena, kao njena prestonica. No Boka je po našem mišljenju od najstarijeg vremena bila najpovoljnija kao baza gusara. Ona je zato imala sve prirodne uslove, te je gusarenje moralo dominirati nad mirnom trgovinom. Mit o Argonautima je nešto mlađi od mita o Kadmu i Harmoniji, on dovodi Kolhiđane da se naseljavaju na ilirskoj »Crnodubokoj rijeci«, kod ljudi Enhelejaca. Nije u pitanju samo jedan mit, već je mnogo grčkih logografa, pjesnika i istoričara pisalo o Argonautima i dolasku Kolhiđana. Zato je prosto nemoguće proći pored tih činjenica sa ignorisanjem, da je to samo mit. Ako ništa drugo ti grčki logografi su smatrali za logično da su ljudi mogli putovati u to doba brodovima na tako velike daljine? Kada je riječ o Kolhiđanima i njihovom pomorskom iskustvu iz vremena Argonauta, za sada ostaje velika zagonetka koju će teško biti razjasniti. No kada se stvari posmatraju logično, stiče se utisak da 116
Kolhiđani i ako narod sa Crnog mora, nijesu bili toliko zavisni od njega, kao što su bili Feničani, Krićani ili Grci, kojima je more bilo uslov egzistencije. Međutim, antički pisci u vezi sa mitom o Argonautima insistiraju na tome, da su Kolhiđani bili iskusni pomorci i da su u stopu pratili Argonaute, maltene po svim morima. Mi imamo37 informacije od Grčkih putopisaca (Ksenofon oko 400-te g. st. e.), da je pleme Moski sa jugoistočne obale Crnog mora krajem V v. st. e. bilo 38 vješto u pomorskom zanatu, a Rimski hroničari ističu razvijen saobraćaj čamcima na r. Rioni i kanalima u II i I v. st. e. No, sve je to daleko od vremena kojega mi tretiramo na prelazu između srednje i pozne bronze. Jedina mogućnost, koja nije rasvijetljena jeste ta, da ne znamo da li su Egipćani mogli donijeti na Kavkaz u XVII v. st. e. zanat brodogradnje, koji je u Egiptu tog vremena doista bio razvijen? Prema mitu o Argonautima proizilazi da su doseljeni Kolhiđani bili iskusni pomorci, da su zasnovali dva primorska grada. Polaj odmah i Kolhinijum možda kasnije. Znači tu bismo imali osnovu da su mogli početi sa razvojem brodarstva na južnom Jadranu. No, ovo ostaje samo kao pretpostavka ničim dokazana, jer još za to nemamo arheoloških ni drugih dokaza. Zbog toga ostajemo kod sigurnije pretpostavke, da su Iliri učili pomorstvo od Grka. Za više bronzanih sjekira iz nalazišta Torovica, F. Prendi, tvrdi da su južnoitalskog porijekla, datiraju se najkasnije u X-om v. st. e., što neposredno dokazuje postojanje živih trgovačkih veza sa Južnom Italijom. To potvrđuje i prelazak sa balkanskog prostora na italsku stranu, plemena srodnih Ilirima, Japoda, Mesapa i Dauni. Takođe u vrijeme prelaznog perioda. Za ovakve seobe bilo je potrebno dosta brodova. U IV-om v. st. e. grčki geograf Pseudo-Skilaks, plovi duž naše obale i tu plovidbu opisuje u dijelu »Periplus«. On nabraja aktivne luke tog vremena: Narona, Arion, Budvu, Drilon i Dirahion. I ovdje se radi o kasnijem periodu, kada su Grci razvili svoje emporione, faktorije i kolonije. Te se oni ne mogu pripisati Ilirima. Kolhinium i Polu(Polaj) ne pominje, što znači da u IV v. st. e. nijesu bile značajne luke. Ilirsko brodarstvo doživljava procvat poslije zauzimanja Dirahiona (Drača) od strane Glaukija oko 300-te godine st.e., kada ilirska država široko izlazi na more. No, vrhunac uspona pomorstvo ilirske države postiže za vrijeme Agrona i »ardejske« dinastije. U to vrijeme ilirski brodovi, koje zovu »lemba«, gusare po Jadranu sve do Visa i italske obale, a na jugu do grčko-jonske obale pa i do Peloponeza. Kralj Agron šalje na Epir 100 »lemba« sa 5.000 ratnika, 231 godine st. e. On zauzima od Grka Pharos i pustoši Issu. Da bi suzbio ekspanziju Ilira, Rim šalje 229 g. st. e. 200 brodova protiv Agrona. Zauzima Kerkiru i primorava Apoloniju i Epidamnos na priznavanje protektorata. Agronov naslednik Teuta, nastavlja sa gusarenjem protiv grčkih kolonija zbog kojih se zapetljava u rat sa Rimom, gubi taj rat i potpisuje uslove mira, da južno od Lissosa smiju ploviti samo dva ilirska broda. Iz toga proizilazi zaključak da je glavna snaga ilirskog brodovlja bila između Lissosa i Neretve, pa se Boka Kotorska pojavljuje kao centralna, a možda i glavna baza gusarska. 117
Pleurat ponovo pustoši Peloponez 189. g. st. e. sa 60 »lemba«, a Demetrije Hvaranin i Skardelaid sa 90 brodova napadaju Pilos i Mesenij. U vrijeme rata između Rimljna i Makedonaca, Gencije šalje Rimljanima u pomoć protiv Epidamnosa 44 broda. O veličini i osobinama Ilirskih brodova sa južnog Jadrana, nemamo dovoljno podataka. U svakom slučaju radi se o malim i brzim brodovima sa dobrim manevarskim sposobnostima i malim gazom, da bi mogli ploviti Bojanom i Skadarskim jezerom. Pogon je bio na vesla, a mogli su podići i sošno jedro. Ime »lemba« dolazi od grčkog »lembos« (λεμβοζ), što znači mali, (lat. lembus). Oblik »lemba« najvjerovatnije odgovara liku broda na novcu Gencija, Skadra i Lissosa iz II v. st. e. I na novcu Labeata, nađenom kod Kuksa, otisnut je brod sa pulenom u obliku zmijske glave, kako misli A. Stipčević.39 Taj isti novac je nađen i u gostiljskoj nekropoli (M. Garašanin, Godišnjak X — 1937) g.). Zmija je totem kolhidskih Ilira, pa se na brodu nalazi kao zaštitnik i plemenski znak. Prema svemu sudeći veličina »lembe« nije prelazila 20 veslača. Brod je imao »rostrum« (kljun) za probadanje neprijateljskih brodova. Koliko su Iliri bili srasli sa morem i brodovima vidi se i po tome što su te motive uzimali u dekorativne svrhe. B. Čović »predstave brodova na Glasinačkom oklopu iz VIII v. st. e. i onih sa rijeke Maće«, dovodi u vezu sa »radionicom na južnom Jadranu«.40 Za izgradnju tolikog broja brodova Iliri su morali imati sopstvena brodogradilišta, a navozi su se mogli graditi u zaklonjenim uvalama Boke Kotorske i u Skadarskom jezru. Građevinski materijal dobijao se iz obližnjih šuma gdje je bilo dovoljno primorskog bora, kestena, hrasta, a na planinama jele i smrče. Majstori brodograditelji su u početku bili Grci, kasnije su i domaći naučili zanat. Padom pod rimsku vlast, nestaje i ilirske mornarice, nestaje gusarenja, a trgovinu na moru preuzimaju grčki kolonisti iz južno-italskih gradova, Brindiziuma, Bariuma, Tarenta, Isse i dr. Grci su u svojim kolonijama na Jadranu razvijali brodogradilišta (navalija) u fazi kolonizacije. Ona su bila skoro identična sa onima u Atini, Korintu, Sirakuzi ili Raveni. I najvjerovatnije da su Iliri na južnom Jadranu od njih naučili da grade brodove. Svakako da je Boka Kotorska bila najpodesnija za ove aktivnosti, naročito za vrijeme Agrona i Teute. U tom periodu bila je i najveća aktivnost Ilira u gusarenju. Dr. Kojić drži da su tip »lambe« Ardiejeji preuzeli od Liburna (»liburna«).41 Mi smatramo da za ovu pretpostavku ne pruža dovoljno dokaza. Ne treba ilirsko brodarstvo na južnom Jadranu vezati samo za zalive i zaštićena mjesta, već i za sve pogodne plaže sa sitnim pijeskom i blagim padom obale, kojih je od Budve do Drača bilo dosta, jer su se brodovi tog tipa mogli izvlačiti na takvim pješčanim plažama. Isto tako bilo je povoljno za zaklanjanje brodova i ušće Bojane i njen tok sve do Jezera, kao i ušće Drima. Poznato je, da su čak i u srednjem vijeku (XV-ti vijek) mletačke galije do četiri stope gaza, uplovljavale Bojanom do Skadra, za vrijeme borbi sa Turcima. 118
Ratovi između Rima i Ilira bili su ustvari ratovi za prevlast na Jonskom i Jadranskom moru. Njih su pokrenule grčke kolonije, jer je bio ugrožen njihov opstanak od ilirskih gusara. Iliri sa južnog Jadrana su bili na putu da formiraju jednu »talasokratiju«. Koliko je brod bio ušao u ilirski život, vidi se i po tome, što je i Skadar kovao n o v a c sa likom broda. O brodovima antičkog svijeta na južnom Jadranu, mnogo bismo više znali da su izvrešna podvodna istraživanja na lokacijama kao što su stari Ulcinj, Risan, Bigova, Budva i slično. U svakom slučaju taj poduhvat predstoji. More je bilo značajno i reklo bi se sudbonosno za Ilire. More ih je objedinjavalo i djelovalo kao integracioni faktor, more ih je kolikotoliko uvelo u mediteransku civilizaciju i antički svijet. No more im je i zapečatilo sudbinu državne samostalnosti i daljeg procvata ilirske kulture. A na pitanje, zašto se na istočnom Jadranu, nije razvila jedna kultura, podobna onoj u »Magna Graecia«, mislimo da odgovor treba da glasi, zbog neprijateljskog držanja ilirskih plemena prema grčkim kolonijama i konzervativnog odnosa prema grčkoj kulturi. Koliko je u tome uticao psiho-somatski faktor kod Ilira, koji je polazna osnova za socijalno ponašanje, a koliko tradicionalna zatvorenost koju su donijeli sa Kavkaza, to je tema za sebe. 7. Enhelejci pelastično pleme Enhelejci su jedno zagonetno »ilirsko« pleme, ali vrlo važno za rezultate naših istraživanja. Važni su zato jer se za njihovo ime veže početni period istorije Ilira, kao i jedna značajna ličnost grčke i ilirske mitske istorije, Kadma i njegove žene Harmonije. Za ime Enhelejaca je vezano mitsko doseljavanje Kolhiđana među Ilire, a isto tako je na području njihovog prostiranja od Boke do Lješa, pronađen najveći broj tzv. »albansko-dalmatinskih« bronzanih sjekira. Pretpostavlja se da ime Enhelejci dolazi od grčke riječi jegulja (εγχλιζ), što bi trebalo da znači da su se bavili lovom na jegulje, »ljudi jegulje«, ili da je to ime moglo zvučati i podrugljivo, kao »jeguljari«, pravo značenje je teško reći. Ali zaista tamo gdje ih nalazimo, prema grčkim podacima, stalno se kreću oko bogatih lovišta jegulja. Herodot,· za Enhelejce upotrebljava izraz (εγχγλωυ), a Pseudo-Skilaks (εγχελιζ). Izgleda da je najstarije prebivalište Enhelejaca, prema grčkim izvorima bilo oko jezera Kopaida kod Tebe u Beotiji. U tome je jezeru bilo puno velikih jegulja, koje nijesu bile korisne samo za ishranu već su imale i neku religioznu ulogu. O tome govori Aristofan, navodeći izvode43 iz djela »O prošlosti Beotije« od Helenika s Lezba (II pol. V v. st. e.). O Enhelejcima ima svuda vijesti gdje su boravili Kadmo i Harmonija i u Beotiji i u ilirskim krajevima. Pitanje ove sprege je jedno od najzagonetnijih u ilirskoj mitskoj istoriji. Prvi put Enhelejce pominje Hekataj iz Mileta (VI v. st. e.), navodeći njegove informacije Stefan Vizantinac (VI v. n. e.44 u svom djelu 119
»Etnici« piše: »Deksari, haonski narod, susjedi Enhelejaca, kako piše Hekatej u opisu Evrope, stanuje pod Amirom (današnji Tomori). Držali su obalu do Keraunijskog gorja i rt. Akrokerauniju«. Znači, Enhelejci su locirani između Epira i Ilira i od Ohridskog jezera prema Korči, kako navodi Katičić.45 Pseudo-Skilaks (IV v. st. e.) u svom »Periplu«, obavještava da Enhelejci žive u4 primorju od Rizona do Buthoe, a vjerovatno i do Epidamna (Drača). * Apolonije Rodski (III v. st. e.)47 u epu o »Argonautima« piše: ... «a drugi su (Kolhiđani) sagradili kulu na Ilirskoj rijeci, crnoj i dubokoj, gdje je grob Harmonijin i Kadmov naselivši se među ljude Enhelejce«. Zbog nerealnosti Apolonijeva pjevanja, o avanturama Kolhiđana i Argonauta, njegove riječi možda ne bi trebale imati neku težinu, ali su o Enhelejcima i Kadmu na jadranskoj obali pisali i drugi Grci, te donosimo njihove vijesti u skraćenom obimu, a prema tekstu R Katičića:48 — Herodot, govori o Kadmejcima (Kadmovim potomcima iz Tebe koje su, sedam generacija poslije Kadmovog bjekstva, protjerali iz Tebe Argejci), da su se sklonili kod Enhelejaca, gdje su navodno vladali Kadmovi potomci. — Po Herodotu, a i po Diodoru Sicilijancu, protjerani Kadmejci iz Tebe, zadržali su se u Tesaliji pod planinom Osom, odakle su protjerali Dorane. Neki od tih Kadmejaca su pošli kod Enhelejaca na Jadran (oko 220. g. poslije Kadma n. p.) a neki su odustali i vratili se u Tebu. Ima više vijesti da su Enhelejci držali obalu ispod Keraunijskih gora, u sholijama uz Apolonija Rodskog imamo vijesti da su Enhelejci živjeli oko Keraunijskih gora (prevod po Katičiću):50 ».. .a drugi u Ilira gdje su Enhelejci oko Keraunijskih gora«. Katičić međutim smatra da se ovo ne može uzeti kao valjan dokaz, jer su sholie pisane na osnovu pogrešno shvaćenog osnovnog teksta. I Homer zna za sukob između Argejaca (Mikenaca) i Tebanaca (Kadmejaca), koje on ne smatra Ahajcima (Helenima). »... Rasrde se tada Kadmejci što igraju konje ...« »Ilijada« (IV —370 —397). R. Katičić smatra da se ovaj sukob između Kadmejaca (Feničana) i Dorana dogodi prije tzv. »dorske seobe« na Peloponez, poznate kao »povratak Heraklovih potomaka«. Kako su Dorske seobe počele oko 1.100-te godine stare ere a završile pri kraju »egejskih seoba«, znači da su se Kadmejci doselili među Enhelejce na Jadran ne poslije 1100-te godine stare ere, a Kadmo, iz toga proističe, među Enhelejce ne poslije 1300-te g. st. e. Vjerovatno da su i Enhelejci protjerani iz Beotije (sa Kapaide) možda od istih Argejaca nešto prije Kadma, zato je ovaj i došao kod njih jer su bili sapatnici, izbjeglice a možda su u Beotiji živjeli u dobrim odnosima. Znači, uspostavili smo donje granice, za Kadma i Enhelejce i njihov dolazak na Južni Jadran između Risna i Drima.
120
Interesantna su istraživanja poljskog naučnika W. Pajakovskog.51 On zaključuje da su prilikom Kserksovog pohoda na Grčku 480. g. st. e. pored Tračuna, Makedonaca i Peonaca i Iliri bili njegovi saveznici. Navodno, da su pod vodstvom Enhelejaca, napadali Epidamnos. Kada su Persijanci pod vodstvom Mardonije izgubili bitku kod Plateje 479-te g. st. e. izgubili su rat i njihovi saveznici. Pozivajući se na Herodota, W. Pajakovski tvrdi da je tada Enhelejcima prestala hegemonija nad Ilirima. Inače, nalazi da su Enhelejci politički samostalni i da se graniče sa »pravim Ilirima« istočno od Skadarskog jezera. Opisujući rat Filipa V (217-te g. st. e.) protiv ilirskog kralja Skerdilaida, Polibije (II v. st. e.) rimski istoričar, Enhelejce smješta kod Ohridskog jezera (Lihnitida). Kao što se moglo vidjeti podaci su vrlo kontradiktorni, no mi ćemo pokušati da te podatke sredimo po nekom hronološkom redu, kako je tekao život tog značajnog plemena. Enheljci su prvo živjeli u okolini Tebe kod jezera Kopaida, punog jegulja. Tu su i dobili ime »Enhelejci«. Pod pritiskom su se iselili i našli novu domovinu između Boke i Drima. Kadmo i Harmonija, osnivači Tebe, napuštaju Tebu i dolaze, zbog nek stare veze kod Enhelejaca. Kadmo postaje kralj, osniva Budvu i suprotstavlja se prodoru Kavkazaca i pobjeđuje ih. Od tada Enhelejci imaju hegemoniju nad Ilirima. Oko 220 godina poslije dolaska Kadma među Enhelejce tj. poslije sedam generacija, dolaze kod Enhelejaca, protjerani Kadmejci iz Tebe. Nad Enhelejcima i Ilirima vlada Kadmova dinastija. Dolazak Kadma među Enhelejci mogao je biti nešto prije 1300-te g. st. e. a to važi i za datum osnivanja Kadmove Budve. Naravno, ovi podaci nijesu arheološki potvrđeni te se ove ipredpostavke oslanjaju samo na mitskim predanjima, koja su prenijeli logografi. Ako bi uzeli kao mjerodavan spjev Apolonija Rodskog (Argonaute), Kolhiđani se naseljavaju na ilirskoj »Crno-dubokoj rijeci«, blizu koje je Kadmov grob. Što znači da Kolhiđani dolaze poslije Ilira. Po Herodotovim vijestima kada je bio pomenuti Kserksov pohod na Grčku 480. g. st. e. Iliri na čelu sa Enhelejcima bili su mu saveznici i opljačkali su Delfe. Poslije izgubljenog rata, Enhelejci su prestali biti vođe Ilira. Da li je taj inomenat iskoristila kavkaska strana, preuzela vodstvo, dovela svog vladara Bardilisa na čelo ilirskih plemena, (čije je ime kavkaskog porijekla). Enhelejci su možda kasnije morali da napuste teritoriju Južnog Jadrana, da se nasele oko Ohridskog jezera, gdje ih nalazimo u vrijeme Filipa V, kao i oko Keraunijskih gora između Epira i Ilira, gdje su se možda kraće zadržali a o čemu nas obavještava Hekatej. Tit Livije (II v. st. e.) na prostoru između Risna i Bojane, ne pominje više Enhelejce, već Rizonite, Olcinite i Agranite. Da lji to znaci da na tom prostoru u vrijeme III rimsko-ilirskog rata tu više nijesu boravili Enhelejci, ili su izgubili plemensko ime i pretvorili se u stanovnike odvojenih gradova. Ovoj zadnjoj pretpostavci ide u prilog to, što su prema Liviju, stali na strani Rimljana još dok je Genicije bio jak. Ne svjedoči li to da ako su se Olciniti odvojili od Skadrana, da je u pitanju bio neki veći antagonizam, možda etničke prirode.
121
Ako ova hipoteza ne bi mogla da opstane, ne vidimo kako je moguće razriješiti ovaj problem, sem da stanemo na stanovište da je bilo više Enhelejskih plemena, ili da su bili jedan mali narod, koji je živio na raznim lokacijama i uglavnom po periferiji »pravih Ilira«. Drugo, što je ostalo nerazjašnjeno jeste, kojim su jezikom govorili, da li neki grčki dijalekt jer su iz Beotije. Možda bi se moglo pretpostaviti da su Enhelejci mogli biti Pelazgi, jer ih grčki izvori izdvajaju od Ilira, šta više oni i ratuju s Ilirima. Tezu da su Enhelejci Pelazgi, podupire i predpostavka da su napustili Beotiju pod pritiskom u vrijeme etničkih sukoba između Helena i Pelazga. A po Herodotu (I, 57), Pelazgi su govorili varvarskim jezikom. Po vijestima koje imamo o njima vidi se da su bili mirni zemljoradnici i ribari. Iz svega što je rečeno o Enhelejcima, može se izvući kao zaključak, hipoteza, da su se oni pod Kadmom suprotstavili nadiranju Kavkazaca, koje su predvodili Iliri (Hillyri). Ovo je bila prva invazija plemena sa istočnog Kavkaza. Kadmo nam pomaže da približno odredimo vrijeme te invazije, to je moglo biti oko 1300. g. st. e. Plemena zapadnog Kavkaza, Kolhiđana, kako su zabilježili grčki logografi, (Likofron), bili su već na Dizeru (Crnodubokoj rijeci) u vrijeme trojanskih ratova. 8. Odijevanje kod Ilira
O odijevanju Ilira znamo vrlo malo i to tek od IV v. st. e. kada se na njihovom prostoru pojavljuju prvi nadgrobni spomenici. No to je dosta kasno pa nije isključeno da nije djelovao i grčki uticaj u odijevanju. Za raniji period, u nedostatku dokaza, pokušaćemo da na osnovu nekih analogija postavimo samo grube pretpostavke. Kao ni u etničkom i duhovnom pogledu, Iliri nijesu mogli biti uniformni ni u odijevanju. Plemena huritskog i subartijskog porijekla u vrijeme doseljavanja, a koje je moralo biti, mislimo, prije VIII v. st. e. odijevali su se kao njihovi zemljaci na Kavkazu. Sa jednog asirskog reljefa iz VIII v. st. e. koji prikazuje Mane, narod sa Malog Kavkaza, koji su subartijskog porijekla, vidi se da su oblačili platnenu haljinu koja je dosezala do ispod koljena. Bila je kratkih rukava i u struku opasana. Na glavi su imali neke pletene kape, a na nogama opanke u kombinaciji sa nečim što bi ličilo na čarape. Povrh haljine Mani su nosili ogrtač od krzna domaćih ili divljih životinja. Mani su bili bradati. Mislimo da je odijevanje Mana bilo pod uticajem Semita iz Mesopotamije. Slika koju nam pruža asirski reljef, dobro se podudara sa prikazom na nadgrobnom spomeniku iz IV v. st. e. iz Korče u Albaniji, kao i sa nadgrobnog spomenika iz Zenice, takođe iz IV v. st. e.53 gdje su muškarci prikazani takođe u jednostavnim haljinama (košuljama), ovi iz Zenice sa nešto dužim. 122
Druga grupa ilirskih plemena za koju smo pretpostavili da su iranskog porijekla (Arie, Medi), trebalo bi da su se odijevali slično njihovim rođacima Skitima, Saramatima ili Medima. Za ove prve znamo iz grčkih vijesti da su nosili duge gaće i kratke košulje. Nošnja Meda (Miđana) se može vidjeti na asirskom reljefu iz VII v. st. e. Bili su obučeni u čakšire od čvršćeg materijala i jednu bluzu ili dolamicu povrh čakšira. Na glavi su nosili nešto što podsjeća na frigijsku kapu. Na istom reljefu je prikazan i muškarac iz reda plemenske aristokratije. On je obučen u raskošnu haljinu-ogrtač, po svoj prilici od kineske svile, koja je stizala u Midiju »putem svile«. Upravo je poznato iz antičkih izvora da su Medi imali raskošnu odjeću i da joj nije odolio ni Aleksandar Makedonski. Medska kapa je u obliku kratkog cilindra, pa podsjeća na kape Dinaraca. Herodot (VII, 67), je ostavio podatak za pleme Kaspi, susjede kav. Albanaca, da su obučeni u kozje kože. Ostatak oblačenja ilirskih Arijaca, možda se krije u nekim dijelovima odjeće malisorskih plemena sa Prokletija, kao što su uske suknene čakšire sa širitima, sukneni kratki kaput sa kratkim rukavima, poznata kapa »keče«. Kao potvrda ispravnosti ove teze, jeste to da se slična nošnja i danas sreće kod nekih planinskih plemena na Kavkazu, Svana i Raca. 9. Pitanje determinacije hronologije praistorije Ilira Benčeva determinacija praistorije Ilira je proizvod nužde. Ona uopštava neke procese »etno-kulturnih« grupa ali ne unosi mnogo svjetlosti u njihovu individualizaciju i njihovo porijeklo. B. Gavela je u pravu kada Ilire priznaje kao istorijsku kategoriju tek od početka njihove asimilacije tj. od kraja haltšata kada počinje i njihova državnost. Ako se usudimo da istražujemo slojevitost i zamršenost »ilirske« populacije, moramo se orijentisati ne samo vremenski već i prostorno. Što se toga tiče mi smo se već izjasnili za prostor između Epira i r. Neretve. Što se tiče termina Iliri, za naša shvatanja najprihvatljivije je Gavelino gledište tj. da to ime dobija stvarno značenje tek od početka simbioze »ilirskih« plemena koja počinje početkom državnosti, krajem halštata. Korišćenje imena »Iliri« i »ilirski« u ranijem periodu shvatamo kao formalni ili geografski termin ili kao ime konkretnog plemena. Pokušaj da unesemo nešto više svjetlosti u porijeklo i vrijeme naseljavanja tih »etno-kulturnih« grupa na prostoru zapadnog Balkana, i rezultati do kojih smo došli, upućuju ili bolje reći zahtijevaju jednu drugu determinaciju hronologije praistorije tih etničkih grupa. Mislimo da imamo elemenata za jednu konkretniju periodizaciju. Zbog toga predlažemo podjelu koja bi imala sljedeće faze: I. Predindoevropska ili pelastička faza, koja bi završavala krajem eneolita. Ona obuhvata sve »etno-kulturne« grupe koje su identifikovane na tom prostoru i njihove biološke i kulturne interakcije od srednjeg paleolita do kraja eneolita. A za koje se misli da su pripadale cirkummediteranskom etničkom krugu.
123
II. Indoevropska faza, koja počinje ranom bronzom a završava srednjom. Nju karakteriše dolazak Indoevropejaca, polunomada i stočara, kao i njihov razmještaj, zbližavanje, kontakte i simbiozu sa starincima. III. Kavkaska faza, obuhvata dolazak kavkaskih plemena, njihov razmještaj i početak miješanja sa starincima kao i prva organizovanja plemenskih skupina. Ova faza zahvata vrijeme od početka kasne bronze do kraja halštata, kada počinje asimilacija i državnost tih plemena i korišćenje ilirskog imena, bar prema spoljnjem svijetu. NAPOMENE: 1 A. Mozsolics, Archeologische Beitzoge, zur Geschichte der Geossen Wanderung, Achta Archeolog. Hungarica VIII, Budapest 1957, 140—142. 2 Gimbutas Maria, po A. Bencu, Praistorija Jugoslavije, o ratničkim zajednicama starijeg željeznog doba, Sarajevo, 1987, 752. 3 M. Garašanin, Iliri i Albanci, SANU, Beograd 1988, 20. 4 Isto, 78. 5 F. Papazoglu, Iliri i Albanci SANU, BGD. 1988. g. 6 F. Prendi, Un depot de hoches praistoriques Torovica, de Lezhe, Iliri — Tirana, 1984. g. 7 M. Garašanin, Istorija C. G. I. Praistorija, TGD, 1967. g. 8 P. Mijović, Zbornik radova Ne 3/4 Muzej rudarstva i metalurgije, Bor, 1984—1986. g. 9 Kao pod 6. 10 M. N. Pogrebnova, Zakavkazije i evo-svjazi s prednjej Azijeji Moskva, 1984, 173. 11 Kazenkova V. I. Datirovka kobanskoi kuljturi ν trudah A. A. lessena, Kratkie saopšćenjina N° 192. Institut arheologije, A. N. SSSR-a, Moskva, 1987, 4. 2 1 R. Katičić, Enhelejci, Godišnjak, XV, CBI — Sarajevo, 1977. 13 A. Benac, Praistorija Jugoslavije, CBI — Sarajevo, 768. 14 M. Garašanin, Iliri i Albanci, SANU, BGD 1988, 150. i* F. Papazoglu, Iliri i Albanci, BGD 1988, 150. 16 B. Čović, Od Butmira do Ilira, Sarajevo, 1976. g. " R. Katičić, CBI — Godišnjak XV, Sarajevo 1977. g. 18 A. Stipčević, Iliri Zagreb 1989, 27. 19 M. Suić, Illyrii proprie dicti, CBI — Godišnjak XII — Sarajevo 1975. g. 20 W. Pajakowski, Wer waren Illvrii proprie dicti. Godišnjak XVIII — Sarajevo 1980. g. 21 I. Guseinov i A. Sumbatzade, Istorija Azerbajdžana, Baku 1958, 51. 22 F. Papazoglu, Iliri i Albanci, BGD. 1988, 160 i 149; i T. M. Plautus (254— 184 g. st. e.), Trinummus, 851—852. 23 R. Katičić, Podunavlje i Jadran u epu Apolonija Rođanina, »Argonauti«. Godišnjak VII, Sarajevo 1970. g. 24 Isto, 117. 25 Isto, 115. 26 Hahn, Albanische Studien, Wien 1953, 231. 27 Stefan Vizantinac, Opisanije plemen, K. Alijev, Antičnie istočniki po istorije Azarbajdžana. Baku, 1987, 97. 28 Herodot, (VII —73).
124
29
F Papazoglu Ilirska i dadranska kraljevina, Iliri i Albanci, SANU, BGD, 1988.30g. ' Krasnovskaja N. A. Proishoždenije i etničeskaja istorija Sardincev, Moskva, 1986,3139. Klasično čitanje malog ipsilona »i«, bilo je između »i« i »u«. 32 Lionel Casson, Navi e marinai deli antichita, Milano 1976. g. 33 D. Ridgway, L alba dela Magna Gracia, str. 14, Milano, 1984. 34 Prevod po R. Katičiću, Enhelejci, Godišnjak XV — CBI — 13, Sarajevo, 1977, 28. » Isto, 39. » Herodot, Istorija II — 155. 37 N. Berdženišvili, I. Džovahišvili, Istorija Gruzije, Tbilisi 1950, 56. 38 Berdženišvili N. A. i saradnici, Istorija Gruzije, Tbilisi 1962, 58. 39 A. Stipčević, Godišnjak XIII, Sarajevo 1976. g. 40 B. Cović, Duhovna kultura Ilira, simpozijum u Herceg Novom, 1984. g. 41 Dr. Kojić, Brodogradnja na istočnom Jadranu kroz vjekove, Zagreb 1962,73. 42 Leonel Casson, Navi e marinai deli antichita, Milano 1976. g. 43 Aristofan (445—385 g. st. e.), Grčki pjesnik i komediograf. 44 Navodi po R. Katičiću, Enhelejci, Godišnjak XIII Sarajevo 1977. godine. « Isto. * M. Garašanin, Istorija CG I, Titograd, 1967. g. 47 Apolonije Rodski, (295—215. g. st. e.) »Argonauti«. 48 Kao pod 23, 28. 49 Po mitologiji Kadmov je otac iz Egipta. 50 R. Katičić, Enhelejci, Godišnjak XV, Sarajevo 1977, 54 51 W. Pajakovski, Monarhia Bardilis, Iliria — 76, Tirana. 52 Herodot, Istorija, V — 59. 53 Prikaz fotografija reljefa iz IV v. st. e. iz Korče i Zenice, dati su u knjizi A. Stipčevića, Iliri, Zagreb, 1989, 113 i 189.
125
VII. TRAGOVI KAVKAZSKIH PLEMENA NA PROSTORU IZMEĐU EPIRA I NERETVE
Sasvim je logično i reklo bi se normalno da je dolazak kavkaskih plemena na Balkan morao izazvati nemire i neprijateljstva između starosjedelaca i došljaka. To je na neki način i registrovano u grčkim mitovima o »Argonautima« i Kadmu i Harmoniji. I u arheološkim nalazima tog perioda, potvrđuju se ove pretpostavke, u prvom redu sa bojnom bronzanom sjekirom »južnojadranskog« tipa i gradinama na vrhovima brda. Prema tome dolazak Kavkazaca je morao izazvati nova pomjeranja i pregrupisanja plemena na napadnutom prostoru. No i pored sve te konfuzije, mnoga kavkaska plemena su zadržala svoja stara imena. Ovo zaključuјemo na osnovu šturih vijesti koje su nam ostavili grčki i rimski pisci. A o tome govore i mnogi toponimi sa ovog prostora, koji su sačuvani do danas, upravo oni skrivaju imena kavkaskih plemena i rodova kao i geografskih naziva s Kavkaza. l. Dolazak Kolhiđana po vijestima logografa Govoreći o Enhelejcima i o njihovoj egzistenciji na južnom Jadranu, mi smo ujedno razmatrali vijesti oko dolaska Kolhiđana, jer ih mnogi grčki pisci, od kojih su nam ostali pisani tragovi, dovode u vezu. Nažalost, sve te vijesti nemaju istorijsku vriednost, jer im većinom za osnovu služe pisanja logografa, pa neke vijesti imaju vrijednost samo istorijskog mita. Već smo citirali stihove Apoloriija._Rodskog, koji kaže da su Kolhiđani sagradili kulu (grad) na "ilirskoj Crno-dubokoj rijeci, kod groba Kadma i Harmonije, naselili su se među ljude Enhelejce. Dakle, Apolonije je izričit i jasan, dovodi u vezu ilirsku Crnoduboku rijeku, Kadmov grob i Enhelejce. Svakako da Apolonije nije izmislio ove vijesti, već ih je crpio iz nekog ranijeg teksta. Drugi Grčki pisac Kalimah Aleksandrijski (Apolonijev učitelj) čije stihove navodi Strabon, kaže: »Oni su (Kolhiđani) na Ilirskoj rijeci zaustavili vesla, kraj kamena plavokose Harmonije — Zmije, osnovali su grad, koji Grk nazvao bi (gradom) bjegunaca, a njihov ga jezik imenova Pola«.1 Informacija je slična kao i kod Apolonija, najvjerovatnije su im i izvori bili zajednički. Različito je, što Kalimah imenuje grad (kulu) sa imenom »Pola«. I kod Apolonija i Kalimaha karakteristično je da su Iliri bili već tu, kada su došli Kolhiđani? No, »Crno-duboka« ilirska rijeka može biti »ilirska« iz njihovog vremena? Helenistički pjesnik Likofron u svojoj »Aleksandridi« pjeva o grčkim pobjednicima poslije povratka iz spaljene Troje. Vjetar ih nosi
127
sa juga, prelaze Ajant (Vojušu) i ». . . susjedni će ih Kratiš primiti kao stanovnike u zemlji Milaka i u Poli2 koja pripada Kolhiđanima . . . koji su se naselili uz duboki tok Dizera«. Znači, za Likofrona, Pola dođe iza Vojuše kao i zemlja Milaka i »duboki tok Dizera«, ali oni su po njemu postojali tu prije trojanskih ratova. Kod Plinija Starijeg (I v. n. e.) u poznatom enciklopedijskom djelu »Naturalis historia« (III—144), nabrajaju se gradovi Dalmacije, Naronskog konvinta. Poslije kolonije Epidaurus dolaze: »Opidia civium Romanorum, Rizonium, Acruvium, Butuum, Olcinium«. Dalje piše da se Olcinium nekada zvao Kolhinium po tome što su ga osnovali Kolhiđani, (»Olcinium quod ante, Colhinium dictum est, a Colhis conditum . . .«).
Analizirajući vijesti pomenutih autora, R. Katičić,3 s pravom konstatuje da je Dizer isto što i Ilirska rijeka, pored koje je grad Pola. Katičić dalje pomišlja na Milake da bi to mogli biti skrivno ime za Ilire? No, u neku ruku on umanjuje značaj ovih vijesti, pretpostavljajući da za sva tri autora izvor može biti kod sicilijanskog istoričara Timeja iz IV-og v. st. e. Prihvatamo Katičićevo rezonovanje, jedino imamo rezervu prema sugestijama o mogućnoj vezi Milaka i Ilira, o tome imamo različito gledište, no iznijećemo ga na drugom mjestu. A sada da pokušamo da izvučemo još ako što možemo od citiranih autora?
Kod Apolonija, Kalimaha i Likofrona, je zajedničko: a) da su Kolhiđani došli s mora, b) da su došli na Crno-duboku ilirsku rijeku, odnosno Dizer, što je isto (R. Katičić), c) da su tu zatekli Ilire, odnosno Grci povratnici iz Troje Milake i Kolhiđane, a samo Apolonijevi Kolhiđani Enhelejce, što znači da bi oni trebali biti najstariji stanovnici, d) da sva trojica pominju kolhidsku Polu, e) da je za prvu dvojicu tu u blizini i Kadmov grob, f) da su po Pliniju Olcinijum-Kolhinium osnovali Kolhiđani, a pošto su se naselili kod Enhelejaca (Apolonije) i Olcinijum (Kolhinijum) je bio u zemlji Enhelejaca, g) Likofron se posebno izjašnjava da su Kolhiđani, Iliri i Keraunijske gore postojale i prije Trojanskih ratova, što je sa stanovišta dolaska Kolhiđana vrlo interesantan podatak i ako nepouzdan. Budući da je autor živio u Aleksandriji (III-ćem v. st.e.) te ga razdvaja veliko vrijeme od događaja o kojima pjeva, pa se sve mora uzeti sa rezervom. I između Likofrona i Homera imamo nesuglasnosti. Po Likofronu, kao što smo rekli, Kolhiđani su bili na Dizeru i Poli prije trojanskih ratova, ali Homer Ilire ne uvodi u trojanske ratove, kao njihove susjede, Dardance, Peonce, Tračane, Pelazge i Epirce. Naprotiv, on pominje kao saveznike Troje Helizone, »... oni iz daleke behu iz Alibe rudnika srebra« (Ilijada, II — 856 — 7). Alibi ne mogu biti niko drugi nego poznati rudari i metalurzi Halibi iz Kolhidije. Ko su Helizoni?Na istočnom Kavkazu imamo rijeku Alazoni, ali imamo i Helle na padinama Kavkaza u susjedstvu sa Amazonkama i Skitima.4 No, tamo imamo i Halibe (Halidi), koji žive u zemlji Haliba (Aliba) na zapadnom Kavkazu u Kolhidi. Sada se otvara problem, da li su Homerovi Helizoni kavkaski Heli (ili Hili), o kojima smo već govorili i koji bi mogli biti preci Ilira (Hiliroi)? Ili su Helizoni iz Alibe kako kaže Homer tj. Halibe, iz Kolhide, pa 5bi mogli biti preci ilirskom plemenu Helidonioi kako ih zove Hekatej. Helidone on stavlja sjeverno od Sesarećana i sjeverno od Abra, što bi značilo da su negdje oko doline Mače, gdje ima rudnika bakra što odgovara njihovom zanatu. Ova veza ostaje još nejasna. Ali očito da se Homerove informacije odnose na kolhidske rudare Halibe, koji su živjeli tamo na Kavkazu, na južnoj obali Crnog mora u vrijeme trojansih ratova i uzeli učešća u istim, kao mnoga plemena i narodi Male Azije. Halibi su bili nadaleko čuveni te je i Homer o njima mogao znati, a vremenom je bio bliži trojanskim ratovima da bi im odredio istorijsku ulogu u tim događajima. Ako su Homerovi Helizoni bili Halibi (Halidi) i učestvovali u trojanskim ratovima to ne znači da treba računati da su se kavkaske seobe dogodile kasnije, jer se kompletna plemena nijesu iseljavala, već višak stanovništva. Ako su Helidonioi (Halibi) zajedno sa drugim Kavkascima, prije trojanskih ratova došli na obale Jadrana i da su učestvovali u ulozi branioca Troje, bili bi spomenuti zajedno sa drugim svojim balkanskim susjedima? Prema tome ilirska plemena su mogla doći ranije na Balkan, ali nijesu uzela učešća u trojanskom ratu.
128
9 O porijeklu Ilira
129
Ako pokušamo logično da zaključujemo, polazimo od toga da je »ilirska crno-duboka rijeka«, ili Dizer, plovna, a to može biti jedino današnja r. Bojana, (albanska Buna) antička Barbana. Otkuda ime Dizer? Dizer je možda enhelejsko ime, prvo ime Bojane.6 Dok je Barbana vjerovatno kavkaskog porijekla (kolhidskog) gdje i sada ima toponima koji podsjećaju na ovo ime. Barbana je i onomatopejski izraz i na staro-kartilijskom znači »tečenje«. Kada su Kolhiđani uspostavili hegemoniju nad Enhelejcima, mogli su Dizeru dati svoje ime, Barbana? Na ušću Bojane (Dizera) danas postoji selo Pulaj (na Albanskoj strani), to bi mogao biti ostatak »grada bjegunaca« ili Pola na kolhidski. Kalimah upotrebljava izraz πολαζ, ali stariji Likoform πολαιζ. Da je Pola, današnji Pulaj bila morska luka govori logika, jer na čitavom tom području od Drača do Ulcinja nema pogodne i duboke prirodne luke, pa su na ušću plovne Bojane bili povoljni prirodni uslovi za luku. Druga logika govori da su tu luku mogli podići kavkaski doseljenici (Kolhiđani) da bi trgovali sa Grcima i Feničanima. Ovo kažemo zato što Grci nigdje nijesu podizali koloniju i luku gdje nijesu mogli podići akropolis, utvrđenje iz kojeg bi se mogli braniti od urođenika. Primjer imamo i sa ušćem Drima, koje je bilo plovno u antici. Kada su Grci u IV v. st. e. podigli Lissos, isti je imao akropolis kojim je bila obuhvaćena i kolonija i pristanište. Upravo Lissos je izrastao kao konkurencija Poli. Prema tome, Apolonijeva Pola nije u Istri već u delti Bojane, tamo gdje je današnje selo Pulaj? Zvuči nevjerovatno da se toliko faktora podudaraju a da se tome do sada nije pridavala, koliko je nama poznato, nikaka važnost. No, koliko god pisanja antičkih pisaca bila logična i podudarna mi ih moramo primiti sa rezervom i selektivno, jer nam ne pružaju ubjedljive dokaze odakle su preuzeli te vijesti. Moramo ih uzeti sa rezervom i zbog toga što nemamo još čvrste materijalne dokaze koji bi potvrdili ta pisanja. Upravo dok se ne bi pronašli Kadmov grob ili ostaci grada Pole. No, jedan materijalni dokaz ipak imamo, a to su po našem mišljenju baš bronzane sjekire »skadarskog«, odnosno »albanskodalmatinskog« tipa. Ali one ukazuju, kako smo se ranije izjasnili na kopneni dolazak Kolhiđana preko ruskih stepa. Pa je i logično da je izgradnja Pole, Kolhiđanima bio izlaz na more, gde su se sreli sa Grcima, koji se nijesu usuđivali da plove Bojanom. Što se tiče pomena Kolhiđana (Kolha, Kulha), na ovom prostoru, imamo pisanje, Plinija Starijeg o Kolhinijumu. Njegove se vijesti mogu uzeti sa punom ozbiljnošću, jer njegovo djelo služi kao glavni izvor za istoriju antike. No, na osnovu Plinijeve vijesti ne možemo utvrditi da li su Kolhiđani došli morem ili kopnom, ali u svakom slučaju možemo zaključiti da su bili na moru i da su izgradnjom Kolhinijuma htjeli da se upuste u morsku avanturu. U prilog logografima o dolasku Kolhiđana imamo i toponime, kojima je Kolhida eponim, imamo Kolch 7 8 (Kolchit) i Kolshq kod Kuksa. U turskim Defterima iz 1485. godine nalazimo lično ime Kolsh, što možemo smatrati za etnonim.
130
2. Problem Svana (Švanja) Svani su kolhidsko, planinsko pleme o kojima je već nešto rečeno kada je bilo govora o kolhidskim plemenima. Oni se uglavnom bave stočarstvom. Svani se pominju još od najstarijih vremena pominjanja Kolhide, a to je od VIII v. st. e. Za razliku od ravničarskih plemena, koja su prolazila kroz sve forme društvenog razvitka, Svani kao i još neka susjedna planinska plemena ostali su sve do početka ovog vijeka rodovsko društvo sa običajima i tradicijom koju su ljubomorno čuvali. Svani imaju svoj jezik, koji je nešto više od dijalekta gruzijskog jezika. Formiranje plemena kao i njihova kultura, potiču još od najstarijih vremena. Svani su prošli kroz matrijarhat »dijasahalisi« (majkadoma) i kroz patrijarhat »mama-sahalisi« (otac-doma). Opšti je zakon bio običajno pravo, kao ostatak prvobitne zajednice. Svani imaju zbor (plemensku skupštinu) »Luzor« ili »Luhor« na kome biraju starješinu »mahviši«, glasanjem svih punoljetnih stanovnika. Starješina plemena ima veliku vlast i poštovanje od svih, on se brine o čuvanju djedovskih običaja. Kod Svana je postojala krvna osveta (obaveza osvete). Krvni dužnik se zatvarao u kulu, koja je bila pretvorena u malu tvrđavu. Bilo je razvijeno gostoprimstvo i poštovanje starijih. Nevjerstvo žene je kažnjavao odsjecanjem nosa. Kod Svana je jako bio razvijen kult zmije »mezir«. Kod Svana je razvijen kult mrtvih. Rodbina umrlog se grebe po licu, muškarci se ne briju a žene raspuštaju kosu i pjevaju tužne pjesme. Na grob se ide poslije sedam dana, zatim 40 i ostavljaju se pokloni i pravi se zajednička gozba (daća). Od etnografskih elemenata odijevanja do danas su još sačuvani opanci od sirove kože, sličniji makedonskim nego dinarskim opancima, kao i suknena kapa skoro identična sa sjeveroalbanskim »kečetom«. Kuće u Svanetiji (oblast u kojoj žive Svani) su bile obično od drveta. U sredini glavne prostorije bilo je ognjište sa verigama. Oko ognja su poredani tronošca i jedan »stolovač« za starješinu porodice (»mahviš-skami«). Isti takav stolovač kakav se srijeće u crnogorskim ili malisorskim kućama. Svani su bili zatvoreno tradicionalističko društvo, nijesu priznavali nikakvu državnu organizaciju, često su ratovali da sačuvaju svoju slobodu, ali isto tako su ratovali sa susjednim plemenima, najčešće oko pljačke stoke i otimanja pasišta. Kada se prouči kultura Svana, društveno uređenje, kultovi, njihovi običaji, neodoljivo se nameće asocijacija na plemena Malesije, koja nastanjuju južne padine Prokletija. Međutim, do skora nije bilo nikakvih pisanih ili materijalnih tragova na koja bi se oslonila ova pretpostavka. Prije nekoliko godina u Rimu je objavljen rukopis ulcinjskog biskupa i kanonika Novoga Brda, Martina Segona, iz XV v., koji je za sobom ostavio nekoliko radova na latinskom jeziku. U svom radu o Turcima u sjevernoj Albaniji, Segono spominje oblast »Hispanos« negdje kod Dukađina. Njegovi, »Hispanos« (Spani) zauzimaju južne padine Prokletija i desnu obalu Drima, a na istoku se pružaju do Dardanije, kako on zove Srbiju.
O istim Spanima je pisao I. Božić, on ukazuje na jednu vijest iz Albanije iz XVI v. u kojoj se kaže: »Sledeći opis navodim da se Albanija, kada se pređe Skadar u pravcu jugoistoka, graniči s brdima koja se zovu Spani, a po njima između brda Dukađina teče gore pomenuta rijeka Drim«, ili »Drivast stoji istočno od Skadra u podnožju brda nazvanim Spani«. Božić ukazuje na često prezime Spani na ovom prostoru. Za njega su Spani bili albansko pleme. Na kraju smatra da se rješava i pitanje predanja u Crnoj Gori o Španjima (španjska groblja, španjska kućišta, španjska međa i sl.). O Spanima, kao srednjovjekovnoj albanskoj feudalnoj porodici piše i Velika sovjetska enciklopedija 1952. g. I knjaz Nikola Vasojević, intelektualac, pustolov i pregaoc za osnivanje »Knjaževine Holmije«, između Crne Gore i Srbije, putujući iz Skadra za Vasojeviće septembra 1841. g. zadržao se kod plemena Klimenata na Prokletijama. O tom boravku on je zapisao u svom dnevniku: »Pleme Klimenti jesu porodom Ispanci, premda nemaju ništa ni u jeziku ni u običajima što bi i najmanje nalikovalo na Ispance. No da su oni ispanskog 9 porijekla to dokazuju bez svog dokazateljstva neki rimski istoriopisci.« Zacijelo knez Vasojević je pročitao nešto u Italiji, što je govorilo o Klimentima kao o Spanima. Boraveći među njima on je trezveno rezonovao da nemaju ništa zajedničko sa Špancima. Ko su zapravo Spani? Čini se da ima osnova da se pretpostavi da se ovdje radi o Kolhidskom plemenu Svani, koje se tu doselilo sa Kavkaza. No, kako je od »Svani« postalo »Spani« ? Sve pisane vijesti i tragovi sa ovog prostora iz antike dolaze nam od Grka a kasnije Rimljana. Upravo od grčkih kolonista iz Dirahiona, Lissosa, Olciniuma i si. Na grčkom »spanios« znači, go, ćosav, dok etično riječ »svan« ne znači ništa. Da li su Grci od »Svan« napravili »Špan«? Možda je ovo za Grke bilo i malo podrugljivo, jer su se Iliri brijali. Od Grka ovaj termin su mogli usvojiti Rimljani, zapravo oni su tu riječ mogli romanizovati pa smo dobili »Hispan«. Otuda upra\ro »Hispani« kod Martina Segona, jer je katolička crkva nasljednica rimske civilizacije, na čijim je osnovama Segono dobio obrazovanje. Međutim, nijesu svi tragovi Svana (Švanja) izgubljeni, ostao je toponim »Švanjski most« između Đakovice i Prizrena, most na Bijelom Drimu. Švanjski je zato što su tuda Svani (Švanji) dolazili u Dardaniju. Interesantno je da Albanci ovaj most zovu »Ura šeit« (Sveti most). Nejasno je inače otkuda taj naziv, u koliko nije od populacije koja je tu naknadno došla. A da je od Svani moglo nastati Spani, ukazuje i napis u turskom defteru iz 1497. g. kako je zapisao turski pisar: »... na putu koji ide od tvrđave Skadra kroz zemlje Petrošban ...«. U stvari radi se o »Petro Šban«, što se približava kavkaskom Svan.10 Tako dobijamo prelaznu formu, od Svan, Švanj, Šban i konačno Špan, sve po zakonu fonetike. No očigledno, sa Spanima stvar nije jednostavna, može se postaviti i druga hipoteza. Prema informaciji koju nam donosi Leonti Mroveli iz XII v. (Istorija Gruzije, Tbs. 1973, 26), Gruzini (čitaj Huriti) Iran su zvali Aspani. 132
Proučavajući kavkasko planinsko pleme Svani i boraveći među njima skloni smo bili mišljenju da su oni došli sa sjevera te da su skitskog ili sarmatskog (što znači iranskog) porijekla. Na ovo ukazuju i neki antički izvori. Ove su pretpostavke potvrđene kada smo došli do podataka da se u Pojtingerovoj karti Kavkaza nalazi mjesto »Suani Sarmatae«, otprilike na onom mjestu gdje se i danas nalaze. (Na ovaj podatak nam je ukazao prof. Relja Novaković, na što smo mu i ovom prilikom zahvalni). Iz ovog može logično da se zaključi da su huritska plemena naseljena oko Skadarskog jezera (Labeati-Tabali) svoje susjede Svane mogli zvati starim huritskim imenom Iranci — Aspani. A od Aspani do Spani nije teško doći. Mislimo da ova hipoteza nije u suprotnosti sa prvom, već se dopunjuju. U čemu je sada problem? Iz istorije Ilira znamo da se na tom prostoru i ne samo na njemu ne pominju nikakvi Svani. Prostor između Labeata i Dardanije je nekako nepopunjen. Većina ilirologa ga preskače ili ga dosta nesigurno pokriva, kao npr. K. Pač sa Pirustima, A. Stipčević sa Scirtones, W. Pajakovski sa Skirtones i sl. Sada se može postaviti pitanje je li bilo moguće da je zaboravljeno to značajno pleme ili da nije igralo aktivnu ulogu u istoriji Ilira ili eventualno da je došlo poslije »ilirskog« vremena? Što se tiče pisanih izvora o Svanima mi imamo vezu srednjeg vijeka sjeverne Albanije sa zapadnim Kavkazom, bez ilirskog posredništva. Možda se ova zagonetka može odgonetnuti ako pođemo od pretpostavke da Scirtoni (Scirtones) nijesu pleme, već savez plemena, tj. provincija, »skeptuhi«, kao u antičkoj Kolhidi, a da se unutra kriju Svani i neka druga plemena, možda susjedna planinska s Kavkaza, Rače i riđi Hevsuri. Po N. A. Berdzeništviliju i M. K. Dumbadzeu, »skeptuhi« je postalo od »sceprton«, što na grčkom znači žezlo (lat. »sceptrum«).11 Vladar Kolhide je upravnicima provincija davao žezlo, simboličan znak vlasti. Tako su ovi bili »žezlonosci«, a vremenom se to prenijelo i na naziv provincije, »sekptuhi«. Znači »Scirtoni« moglo bi da znači ne pleme, nego »provinciju«, ili savez plemena po kolhidskoj tradiciji, a nastalo je od: sceptron-scoptuhi-Schepuder \Scirtoni Željezni tron i skiptar su bili znaci vladarske vlasti još u maloazijskoj državi —gradu Kusari (Proto-Heti), u XVIII v. st. e. što se vidi iz »kapadokijskih tablica«, 150 godina prije formiranja Hetitskog carstva. Kako je Kavkaz bio pod kulturnim uticajem Male Azije, mogao je imati ove simbole u XIII v. st. e. u vrijeme hipotetičke seoba Kolhiđana.12 Ova se pretpostavka potvrđuje i vijestima koje donosi ruski naučnik V. G. Lukonin, u knjizi »Drevni Iran ...«, (Moskva, 1987, 39), da su na hetitskom carskom dvoru postojali dostojanstvenici zvani »ljudi žezla«, što upućuje da su kolhidski »žezlonosci« direktno preuzeti od hetitske državne organizacije. U dubrovačkim spisima se javlja u XIV v. albansko prezime Schepuder. To bi mogli biti potomci međuplemenskih poglavica »skiptro133
nosača«. Iz ovoga bi moglo da proizađe da je organizacija kolhidskih plemena u Malesiji vrlo stara i prenijeta je sa Kavkaza. Obzirom da smo za Svane na Kavkazu predpostavili da su bili sarmatskog, odnosno iranskog porijekla te su morali govoriti iranskim tj. indoevropski, to su i njihovi saplemenici za koje pretpostavljamo da su se naselili na južne padine Prokletija morali govoriti taj jezik, odnosno indoevropski. Prema tome u rano doba Ilira, Svani (Švanji) su govorili različiti jezik od susjednih huritskih ilirskih plemena npr. Labeata. I u antropološkom pogledu su se razlikovali od njih, što se primjećuje i danas. To su oni visoki koštunjavi planinci stočari, sa svijetlim očima koi se srijedu na Prokletijama. Oni se razlikuju od ostalih Albanaca. 3. Labeati — ime i porijeklo Pleme Labeati (ΛαβΣατοι) je živjelo oko Skadarskog jezera (Lacus Labeates). Njihov glavni grad je bio Skadar — Škodra, a pripadao im je i Medun (Medeon). Pominje ih Livije u vezi sa trećim ilirskim ratom, koji se vodio 168. g. st. e. Isti pisac napominje da je Skadar najnepristupačniji grad u oblasti Labeata. U starijem gvozdenom dobu Labeati su osvojili megalitski način zidanja, a kovanje novca su počeli u III v. st. e. Pominjanje Labeata srijećemo i poslije rimskih osvajanja kod Plinija Starijeg u vezi sa nabraajnjem plemena naronskog konventa. Osnova tog imena je »lab« što asocira na ime više rijeka. Lab imamo na sjevernom Kavkazu, to je lijeva pritoka Kubanja, zatim u Saksoniji slovenska Laba, njemačka Elbe i Lab u Srbiji. Po filologu R. Radunoviću »lab« znači voda, a ima indoevropski korijen. Pa je logično da se pokuša uspostaviti veza sa Labeatima, plemenom koje je živjelo pored vode? No Laba može da dođe i metatezom od Alba (bijeli). (Interesantno je napomenuti da se svuda gdje se pojavljuje r. Lab, javljaju kroz istoriju Srbi (Serbi). Na sjevernom Kavkazu, po Pliniju Starijem (Naturalis Historiae, VI, 19): »A Cimmerio accolunt Meotici, Vali, Serbi, Serrei, Scizi, Gnissi«, u dolini Laba. Između Sale i Labe u ranom srednjem vijeku višekratno se u franačkim izvorima pominju Srbi, pod raznim imenima.) Obzirom da su Labeati živjeli oko jezera, logično je pretpostaviti da bi njihovo ime moglo imati neku vezu sa tim ambijentom? Izgleda da su Labeati bili i dobri graditelji brodova, jer otuda na novcu kovanom u Skadru otisnut lik broda. I to je možda baš onaj tip kojega srećemo u pisanim izvorima pod imenom »lemba« iz vremena ilirske kraljevine pod Agronom i Teutom. Sada treba da vidimo da li na Kavkazu postoje možda tragovi nekog plemena sa sličnim imenom? Na zapadnom Kavkazu u ravničarskom dijelu Kolhide, od najstarijih vremena pominjanja kolhidskih plemena, pominju se Tabali. Tabali su huritskog porijekla, poznati su kao vješti metalurzi-kovači, živjeli su oko jezera Vana u vrijeme srednje bronze.13 Nije slučajno što su huritska plemena rano 134
počela da se bave preradom metala, upravo gornja Mesopotamija je metalogena zona. Tabali su još iz Biblije poznati pod imenom Tubal-Kainam, kaže se da su bili kovači svih oruđa iz mjedi i gvozda. Inače »kain« na semitskom znači kovač. Tabali i neka druga huritska plemena povukli su se na sjever u Kolhidu, pod pritiskom Asiraca, najkasnije početkom XIII v. st. e. (Salmanasar I). Oni su se tamo naselili u donjem toku rijek Fasis današnjeg Rionija, gdje je takođe bilo jezero po svjedočenju grčkih putopisaca. To što su se ponovo nastanili pored jezera nije slučajno, jer ih je na to izgleda upućivalo i njihovo ime, odnosno način života. Na kartlijskom, jezero se kaže »tba« a na megralskom (kolhidskom), »toba«, te bi iz toga moglo da se izvede ime »Tbali« odnosno »Tobali«, što bi trebalo da znači Jezerci. Etnološki je inače dokazano, da je vrlo česta pojava da su plemena nastanjena pored jezera dobijala takva imena. Sada se nameće pitanje, da li smo od Tabali mogli dobiti Labeati? Metateza je u kavkaskim jezicima, to smo primijetili, vrlo česta pojava, kada stara leksika poslije mnogo vremena prelazi u novu, a da zadržava isto značenje. Tako bi eventualno zamjenom mjesta »t« i »l« od Tabali dobili Labati — Lab(e)ati. Gomilanje vokala nije karakteristika kavkaskih jezika, pa vjerujemo da su »e« dodali Grci ili Rimljani, pa bi najbliže ilirskom izgovoru bilo LABATI? Intersantno da Vasilije Lukić, u knjizi Prečista Krajinska, Cetinje, 1974, 9), za Labate upotrebljava naziv LABETI, što je skoro isto kao i naša hipoteza. Nije jasno od kuda je autor koristio ovaj naziv. (Interesantno je napomenuti da se u Crnoj Gori, južnoj, prije rata lavor zvao »kain«, a u sjevernoj »legen« ili »leden«, iz narodne pjesme » . . . konju mu je zob davala iz legena mjedenoga ...«. Leden može da dođe od Leđane iz narodne pjesme, a to je u stvari grčka kolonija Lissos ili današnji Lješ u čijoj su blizini rudnici bakra u dolini Mace). Jedno jezero i grad na njemu na jugu Gruzije zovu se Tabackuri. Ovo ime je sastavljeno od »taba« što je najvjerovatnije stari naziv za jezero i »ckuri« stari naziv za izvori (danas »ckaro«), na kartlijskom. Pa bi ime tog jezera u bukvalnom značenju bilo »jezero-izvori«. Po toj logici Skadarske jezero se, po dolasku kavkazaca moglo zvati »Taba« ili »Tabal«, a pleme »Tabali« (Jezerci), tokom dugog vremena moglo je da dođe do metateze, pa jezero postalo »Labat«, a Jezerci »Labati«. I još nešto, prosto je nevjerovatno kako se Tabali-Labeati, stalno sele od jezera do jezera, prosto su bili začarani svojim imenom i svojim načinom života. Ili se možda radi o nečem izvjesnijem, možda o kultnim vjerovanjima ili totemu vezanom za faunu jezera? Za ribe ili barske ptice? To je u skladu sa religijom Hurita i Subara koji su obožavali ribe. Interesantno bi bilo vidjeti, da li i indogeni čamci sa jezera Van, imaju nešto sličnosti po formi ili konstrukciji, sa čunovima na Skadarskom jezeru. Našu hipotezu da su Labeati potmci huritskih (subartiskih) Tabala sa jezera Van, podržavaju materijalni ostaci kultnih objekata huritskog tipa na Medunu (ant. Meteonu, Medionu). Da je Medun bio grad (tvrđava) Labeata (to smo već spomenuli), svjedoči Tit Livije (XXXIV, 23, 3), a M. Garašanin u Istoriji Crne Gore (Tgd. 1961, T. l, 127), daje 135
dosta detaljan opis gradine (akropolisa), podgrada, kiklopskih zidova i dr., a posebno se osvrće na udubljenje u stijeni (»niša«), dimenzije 3,70 x 1,20 m koje je smješteno pored puta između podgrada i gradine. Po M. Garašaninu ovdje se radi o objektima koji su bili u službi kultnih aktivnosti, žrtvovanja — libacijom htonskim božanstvima. M. Garašanin prije svega pomišlja na kult zmije poznat kod Ilira. I sami smo se upoznali sa arheološkim ostacima Meduna. Po nama medunsko udubljenje »niša«, pristupne stepenice, recipijent i odvodni kanali za krv žrtvovanih životinja, predstavljaju tipičan primjer huritskih kultnih objekata, svetilišta, posvećenim vrhovnom božanstvu i nacionalnom bogu Haldi (Alalu). Haldi je božanstvo donjeg svijeta. Huritsko udubljenje, »niša«, u formi vrata u stijeni, simbolizuje vrata donjeg svijeta. To je oltar pred kojim se moli i mjesto gdje će Haldi izaći iz donjeg svijeta. Ovakvih svetilišta na području države Urartu, oko jezera Van, odakle pretpostavljamo, na osnovu podataka gruzinskih naučnika, da su i došli Labeati/Tabali, ima puno. Ovakvi su objekti u Gornjoj Mesopotamiji građeni krajem II i početkom I milenija st. e. Po načinu izrade i finoći radova može se suditi i o vremenu izrade. Na području Jezera Van, najstarije je ono svetilište iz Marine Piz, pretpostavlja se iz XII v. st. e. Pomenuta »niša« je po obliku i izradi vrlo slična »niši« na medunskom gradu, pa pretpostavljamo da ni ona ne može biti mlađa od XI ili XII v. st. e. Na čitavom Bliskom Istoku, kod antičkih naroda ne srijeću se slični kultovi ni kultni objekti, pa se sa velikom vjerovatnoćom može pretpostaviti da i svetilište na Medunu pripada huritskom kultu tj. Labeatima/Tabalima. Logično rasuđujući i za skadarski grad na Rozafatu, bi se moglo pretpostaviti da je huritskog tj. tabalskog porijekla, jer mnogo podsjeća položajem i oblikom na urartsku prestonicu Tušpu na jezeru Van. Da li je slučajnost što se ušće Fazisa (Arion), zadnjeg boravišta Tabala u Kolhidi, nalazi na istoj geografskoj širini kao i grad Medun. Na istoj se širini nalazi i Boka Kotorska, čije je prvo ime bilo »rijeka Arion«. Nije to nikakva metafizika, pod uslovom da dokažemo prisustvo negroidnih tipova na prostoru naseljavanja Kolhiđana. Jer su Egipćani doseljeni u Kolhidu, mogli znati astronomiju i određivanje geografske širine pomoću zvijezda. 4. Docleate (Diocleati) Sjeverno od Labeata živjeli su Docleati. Njihova se lokacija određuje prema njihovom plemenskom centru Duklji (Dioclea ili Doclea). Protezali su se izgleda do današnjeg Nikšića. Prvi pomen njihovog imena nalazimo kod Plinija i to kao jakog plemena. Imali su u vrijeme carstva 33 dekurije, a pripadali su naronskom konventu. Značajno je za ovo pleme da su stabilnije držali svoje teritorije, za razliku od plemenske zajednice Autarijata i Ardieja. Po P. Skoku, izvorno je Doclea, Docleates. Naravno on pod »izvorno« podrazumijeva latinski. Dioclea je po njemu izvedeno od naro-
136
nae etimologije još od cara Dioclecijana. Docleate se pominju kasno pa se može pretpostaviti da je pleme dobilo ime po gradu. To je bio »onomastički zakon Mediterana«, što se vidi i kod T. Livija, Rizonitas, Agravitas i sl. Iz ovoga može proizaći hipoteza da Docleates nijesu bili ilirsko pleme, već rimska provincija u Iliriji. Jer ako bi to bilo jedno pleme, teško je predpostaviti da bi čitava oblast preuzela, tj. ostala plemena, ime Dioclicija, mnogo je logičnije da se ime rimske provincije proširilo na više plemena. Kod Dokleata se pominje Tamarijanus, ugledni građanin Duklje, kao i Gaj sin Epicada, prvaka Dokleata (Caius Epicadi filius princeps civitati Docleatium).14 Takođe se pominje i Agirus Epikadi. Tamarijunus i Agirus su imena kavkaskog, bolje reći kolhidskog porijekla, ali se na ovim imenima već osjeća uticaj latinskog jezika. No, na ovu temu kasnije ćemo se povratiti. Da li ime ovog plemena može imati neku vezu sa kartlijskim imenom Deok ili prvom zajednicom kolhidskih plemena Diacha teško je reći? Inače pleme sa sličnim imenom na Kavkazu nijesmo mogli indetifikovati. Po filologu R. Radunoviću ime Dokleata može da dođe od »du-klo« što znači »dvije vode«. Ovo ima neku logiku jer se Doklea (Dioklea) i nalazi između dvije vode. Ako bismo pokušali da postavimo sličnu hipotezu i na osnovu ibero-kavkaskih jezika imali bismo: »di-o-(c)kali« ili »do(c)kali«, gdje je »ckali« voda na kartlijskom, »o« je veza, a »di« odnosno »do« je dva. Uvijek moramo imati na umu da je izgovor ilirskih naziva do nas došao preko grčkog, odnosno latinskog jezika.
5. Taulanti i Bathiatae Taulanti su značajno ilirsko pleme, koje rano stupa u odnose sa susjedima, Makedoncima, Epircima i Grcima. Već u VII v. st. e. formiraju neki oblik države ili saveza plemena. Obično ih smještaju pored mora u današnjoj srednjoj Albaniji. Zbog toga i što ovo ime dosta podsjeća na grčki (jonski) naziv za more »thalatta«, pretpostavljamo da su »Taulanti« grčko ime za savez primorskih plemena, (Chelidonioi, Sesareti, Abri, Partini) i da znači Primorci. Ostaje otvoreno pitanje da li se tu krije neko od plemena sa obale Kaspijskog mora. Ne treba isključiti ni mogućnost da se pod imenom Taulanata krije ime plemena Tao, Taohi sa gornje Kure. U susjedstvu sa Taulantima pominje se i pleme Bathiatae. Poljski ilirolog W. Pajakovski (Godišnjak, XVIII, CBI-16, Sar. 1980), smješta ih na gornjem Mathisu (Mati). Postavlja se pitanje, da li ovo nije trag onog plemena Matiani, koje pominje Hekatej iz Mileta (fig. 188), a koje je živjelo u njegovo doba oko jezera Matiana (današnjeg Urmija). I neki mlađi grčki pisci pominju Matiane. Pominje ih i Pomponije Mela (Geografija I, 2, 13), i stavlja ih u susjedstvo sa Tibarenima, Midijcima i Jermenima, što se upravo dobro poklapa sa lokacijom jezera Urmije
137
(Matiana), po kome je pleme moglo dobiti ime ili upravo obratno. Po toj lokaciji se može konstatovati da su Matiani pripadali huritskoj populaciji ili Subima kako ih zovu Asirci. Ako je dio plemena Matiana došao na zapadni Balkan, onda je po njima i rijeka Mati (gr. Mathis) mogla dobiti ime, koje je ostalo do danas, a ime samog plemena se, prelaskom »m« u »b« moglo pretvoriti u Bathiani. Ako je ova hipoteza ispravna, onda bi Bathiani mogli biti u srodstvu sa Manima na donjoj Neretvi. Strabon (XV, 14, 8), piše da ime jezera Matiana u prevodu znači »plavo« (ne kaže na kom jeziku). 6. Dassareti Pleme Dasareti nalazimo u Južnoj Albaniji. Po F. Papazoglu bili su smješteni između Apolonije i Lihnida (Ohridskog jezera), dok ih A. Stipčević i W. Pajakovski smještaju između Ohridskog i Prespanskog jezera. Trag ovog plemena nalazimo u Kavkaskoj Albaniji kod Stefana Vizantinca, koji piše: »Dai, skitsko pleme oni su nomadi, nazivaju se još i Dasse«, (ruski: Dasami)." »Dasa« u istočnim krajevima naše zemlje jeste pojam za lijepog i naočitog muškarca, pa se postavlja pitanje da li se tu radi o onom istom plemenu, visokih, plavokosih i svjetlookih ljudi, koje su primjetili antički pisci na istočnom Kavkazu a za koje Strabon (XI 4.4.) kaže »da su prostodušni i nijesu sitničavi« za vrijeme rimsko-mitridatoskih ratova, oni su rimske vojnike oslovljavali svojom braćom«.16 Ne bi bilo teško ustanoviti da li su Dassareti zaista došli sa Kavkaza. Na prostoru južne Albanije, gdje su živjeli Dasareti morali su ostati tragovi u genetskom materijalu, tog lijepog soja ljudi. Po našem mišljenju tamo bi morale da budu učestalije i pojave »kavkaske depigmentacije« kod stanovništva? Ilirsko ime Dasso (Alfoldy) moglo je nastati od etnonima Dasse.17 Ime Dasa se pominje i kod indijskih Veda (Knjiga himni VIII, 32, 2). Vedske himne su donijeli Indoevropljani u Indiju sa »sjeverozapada« , gdje su u preistoriji živjela iranska plemena (indoevropska) Skiti, Savromati i Miđani (Herodot, IV, 21, 57, 102, 110; Plinije VI, 7; Pomponije Mela, »De situ Orbis«). Te bi ime Dasa moglo biti u vezi sa Dassama sa Kavkaza, za koje Stefan Vizanatinac kaže da su »skitsko pleme«. Dassarete su bili aktivni u svojoj ranoj istoriji, što je u skladu sa vijestima koje imamo o ovim ponosnim kavkaskim ratnicima. 7. Ardiaei Uloga Ardieja (Vardeja?) u zadnjem stoljeću postojanja ilirske države izgleda da je vrlo značajna. Ali je ovo pleme i dosta zagonetno. Svaki novi podatak o njima donosi i novu ubikaciju njihovog položaja. Jednom ih nalazimo na donjoj Neretvi i prema Hvaru, drugi put između 138
Neretve i Rizonskog zaliva (Risanskog), a treći opet kao stočare sa svojim stadima oko slanih izvora kod Konjica, u sukobu sa Autarijatima. Iz čega nije teško primijetiti dosta protivrječnosti, o njihovom stanovištu i zanimanju. Kod Ardijeja se radi, kako misli A. Benac o nestabilnom savezu plemena, pa i »povremenom«, što bi moglo unekoliko da objasni pokretljivost tog imena.18 Najvažnije im je zanimanje bilo stočarstvo, svakako nomadsko. Po F. Papazoglu Crna Gora je bila postojbina Ardijeja. Ako ime Ardieji znači »gorštaci«, kako kažu M. Garašanin i F. Papazoglu, to je još jedan razlog da prihvatimo Crnogorska brda, kao njihovo prebivalište. Jer mnoga imena sa tog i šireg prostora ukazuju na postojanje tradicije davanja geograsfkih imena vezano za brda i planine, Crnogorska brda, Malesija, (što znači brda), Crna Gora, Hum i Zahumlje. Evo što o Ardijejima misli M. Garašanin: »Ardieje je teško locirati, možda je u pravu F. Papazoglu, kada pretpostavlja da je to opšte ime ili plemenski savez kojem su pripadali i Enhelejci, Dokleati i Labeati, a na čijem su čelu bili Ardiei«. Međutim, kasnije ista F. Papazoglu bolje precizira svoj stav prema Ardijejima, pa kaže da je njih pogrešno identifikovati sa Ilirima Agronove države. Problem Ardijeja je zaista složen. Pokušaćemo da damo doprinos tom pitanju, metodologijom koju smo primjenjivali na druga plemena. Ne smije se zaboraviti da imena ilirskih plemena dolaze od Grka i Rimljana, te su moguće deformacije istih. Pridružujemo se onima koji misle da se ne radi o imenu jednog plemena. Jer bi njegovo takvo kretanje, bez obzira što se radi o nomadskom ili polunomadskom načinu života, bilo nemoguće. Mislimo da se ne može raditi ni o jednoj fiksnoj plemenskoj zajednici ili savezu plemena. Da vidimo u kakvom se obliku javlja ime ovog plemena, na gr. Ardiaioi (Άρδίαιοι), lat. Ardiaei. Sa ovakvim imenom ne možemo na kavkaskom prostoru pronaći neko pleme ili etničku grupu u kojoj bi prepoznali Ardijeje. Međutim ima jedan izuzetak po M. Garašaninu (Ist. C. G. 1967, 93, 102), kod Teopompa (Atheneus, VI 27) javlja se pomen Ardijeja pod Αριειοι (Arieioi). Po mišljenju F. Papazoglu to je nepouzdan podatak, jer da bi mogao biti konjuktura, sa čime se slaže i M. Garašanin. Čini nam se da bi to ime Arieioi u sebi moglo da sadrži skitsko »oior«, pa bi moglo da znači nešto kao »ljudi«. Da li to može biti pravo ime ili ne, zato što se više ne javlja. Ne znamo da li je ovo prvi pomen Ardijeja, ali je svakako jedan od starijih, jer je iz IV v. st. e. Ako prihvatimo ime Arieioi (gr. Apisioi) kao moguće onda logika govori da bi to mogla biti etnička oznaka za grupaciju ilirskih plemena iranskog (arijskog) porijekla. Arijci, Arie su napustili prostor Kurgana, sjeverno od Kaspijskog jezera početkom II mil. prelilii se istočno i zapadno od Kaspijskog jezera prema današnjem Iranu, Avganistanu i Indiji. Dolinu Gange su dosegli oko 1500. g. st. e. Oni koji su ostali na starim prebivalištima pokrenuli su se na zapad južnim stepama. To su bili Skiti i Sarmati (Kopljanici). Ovi prvi 139
bili su na donjem Dunavu u vrijeme Kserksa. U vrijeme Aleksandra Makedonskog jedna provincija između Partije i Baktrije zvala se Aria. To su zabilježili Aleksandrovi biografi. A sjetimo se i Herodota (VII, 62), »Međane su nekada zvali Arijci«. Dakle, Ardijeji može biti deformisano ime Ariei (Arijaca), ili Teopompovih Αρίείοϊ, (Arieioi). Možda oni pripadaju onom ranijem indoevropskom sloju protoilirskog stanovništva, no nije slučajno da su mogli doći zajedno sa Kavkascima. Sve ovo ukazuje na etničku složenost ilirskog stanovništva. Potvrdu ove hipoteze, donekle možemo provjeriti analizom imena Ardijeja, ukoliko su nam ostala, jer bi trebala biti srodna iranskim. Kao iranska plemena sa prostora oko Neretve, gdje su se misli se prvo pojavili Ardijeji, imamo još Daorse i Nesste, možda su oni i ulazili u etničku zajednicu Ardijeja? Međutim, mora se reći da ova hipoteza nešto gubi na ubjedljivosti, jer »ardu« na huritskom znači sluga (rob?), (E. Cassin, Los imperios del antiquo oriente, Madrid, 1986, 59), pa bi to pleme moglo biti huritskog porijekla, a ime bi značilo nešto u vezi slugom ili robom? 8. Ostala plemena a) Pleme Daorsi je živjelo u dolini Neretve. Kovali su novac na kom je bio utisnut lik broda, pa bi se po tome moglo zaključiti da su izlazili na more ili na donju Neretvu. Ono što nas interesu je o Daorsima jeste odgovor na pitanje da li su oni dio onog plemena Aorsi sa istočnog Kavkaza, kojeg pominje Stefan Vizantinac (»Opis plemena«), koji piše da je to skitski narod i da o njima piše Strabon u XI knjizi.19 Azerbajdžanski arheolog Dž. A. Halilov piše u svojoj knjizi: »Materijalna kultura Kavkaske Albanije, IV v. st. e. — III v. n. e.« (Baku 1985. g. st. 44): »Postojanje primorskih puteva kroz albansku zemlju primijetio je još Strabon. Po tom svedočenju Aorsi su lokalizovani od mnogih istraživača u sjevernom Degestanu. Vladali su na većem dijelu obale Kaspijskog jezera, trgovali su indijskim i vavilonskim robama, uzimajući ih od Miđana (Meda) i Jermena«. Što znači da su Aorsi (Daorsi) mogli imati izvesno pomorsko iskustvo, te da su vještinu izgradnje brodova mogli donijeti na Jadran? Obzirom gdje su živjeli, Aorsi su mogli biti skitski ili sarmatski narod, iranskog porijekla. Pa bi se moglo pretpostaviti da se na prostoru naseljavanja Aorsa (Daorsa) mogu naći toponimi i onomastika iranskog porijekla? b) Parthini su pleme koje smještaju u zaleđu Epidamnosa (E. Papazoglu, Pajakovski, Stipčevič). Ne možemo više nego postaviti pitanje, da li oni imaju veze sa Partima, iranskim plemenom koje je živjelo na jugo-istoku od Kaspijskog jezera. Od polovine I. mil. pr. n. e. bili su vrlo aktivni do II v. n. e. kada su nestali kao narod i pretvorili se u druge narode. To je možda ono Medsko pleme koje Herodot (I, 101), zove Paretakeni.
140
c) Autarijati su bili stočari — nomadi koji se kreću sa svojim stadima po planinskom prostoru između Lima i Neretve. Ime plemena ukazuje vjerovatno na vezu sa imenom rijeke Tare. A ime ove možda dolazi od »tar« što znači, drvo, trupac. Vrlo je rasprostranjeno bilo da plemena dobijaju imena po rijeci. d) Hekatejevi Helidonioi u dolini Maće mogu biti potomci dijela doseljenih Haldi (Haliba). Haldi (Halibi) su poznati rudari i metalurzi iz jugo-zapadne Kolhide sa obala Crnog mora. Priznavali su vlast Tibarena i Mosineka, vrlo rano su, u vrijeme pozne bronze, imali zajednicu plemena Halidu. Možda su Helidonioi iz doline Mace, gdje ima rude bakra, bili livci »južno-jadranskih bronzanih sjekira? Po nekim lingvistima (Dr. A. Loma), Helidonioi može doći od »helidon« na grčkom »lastavica«. Pošto vijesti dobijamo prko Grka normalno je da su oni strana imena helenizirali, pa su i od »Halidu« mogli napraviti »Helidonioi«. No, s druge strane, nema rezona da bi neko pleme sebe nazvalo po lastavici. Sa orlom, sokolom, vukom, koji imaju »herojsko« značenje, druga je stvar. e) Trag poznatog kolhidskog plemena Čani, možda je ostao u toponimu Ćanj, kod Bara. Can je jedinka, pripadnik plemena, a Canj je slovensko omekšavanje, upravo kako se govori u tom kraju (vidi S. M. Ljubiša). J Čani su bili poznati metalurzi. Upravo neki gruzijski praistoričari ih poistovjećuju sa Halibima. Možda nije slučajno što je baš u Špicu, kome pripada i uvala Čanj, pronađeno mnoštvo »južnojadranskih« bronzanih sjekira. f) Uspomena na antičko kolhidsko pleme Egrisse imamo u toponimu Egrisch (Egriss) kod Skadra, koji se spominje u srednjem vijeku prema turskim Defterima skadarskog sandžakata iz 1485. godine.20 g) Mani, nemirno ilirsko pleme Mani (Manijci, Manoi) sa donje Neretve, ima ime koje se podudara sa narodom Manni sa Malog Kavkaza. Da li je to samo slučajnost ili imaju neke veze, teško je reći nešto više, sem ukazati na potrebu daljeg izučavanja etimologije tog imena. Na prostoru Hercegovine i Crne Gore sreću se lična imena Mano, kao i toponimi sa osnovom »man«. Mani su pripadali široj etničkoj zajednici Huritima ili kako su ih drugačije zvali Subarti. Iz asirskih izvora znamo da su oni državu Mana zvali Subi. Bog rata kod Hurita (Subara) se zvao Marin (kod Etruraca Maris, od kojih su vjerovatno Latini uzeli svoga Marsa). Kod Hurita je postojao jedan društveni sloj ratnika, vitezova indoevropskog porijekla, zvali su ih Marjanni. Ako su Mani sa donje Neretve Kuriti, a mi mislimo da jesu, onda je moguće da je i kod njih postojao taj sloj ratnika. Mletački izvori iz IX i X vijeka govore da su oni neretljanske gusare zvali Mariani. Obično se tumači da je to ime došlo od staroslovenskog Morjane (Primorci). Postavlja se pitanje zašto bi se Mlečani koristili slovenskim nazivima kada su imali iskustvo i tradiciju sa ilirskim gusarima. A drugo, Primorci se na staroslovenskom ne kaže Morjane već Pomorjane. Iz svega se nameće zaključak da je naziv Mariani mogao biti ostatak rimske tradicije kako su zvali ratnike-gusare sa Neretve, u stvari Mane, pa je to sada primjenjivano i na slovenske gusare. 141
Ostaci antropoloških kavkaskih tipova često se srijeću između Neretve i Cetine, a uspomena na Mane je možda i sistem prezimena na tom prostoru koja završavaju na »ar«, što je odlika istočno-kavkaskih jezika. I u Gruziji se često srijeće muško ime Mana. h) Jedan spis iz srednjeg vijeka, kojeg donosi Šufflay (SiA, 1925, 58), tzv. Anžuvinski popis (Acta Albanie 1567), spominje 13 albanskih plemena, koja su živjela na tom prostoru 1304. g. Na spisku se nalaze i plemena čija imena možemo da povežemo preko Ilira sa kavkaskim plemenima sličnog imena, npr.: — Albos, preko ilirskih »Albanci« sa Albanima na obali Kaspijskog jezera. — Aranitos, (javlja se i prezime Araniti), odgovaraju na istočnom Kavkazu prema Stefanu Vizantincu (»Opis plemena«): »Ariani, narod susjedan sa Kadusima, po Aplodoru II knjiga«. Aranitos, najvjerovatnije dođe od »Aran«, što na asirskom znači ime kavkaske Albanije. — Catarucos, odgovara imenu kavkaskog plemna Katarza. Iz ilirskog perioda nema traga ovom plemenu. i) Mesa (Messi), nestalo albansko pleme koje se pominje sjeverno od Kruje (Šufflav). Možda ostatak plemena Mesha (Muška), koje je iselilo sa Brigima i Mizima za Malu Aziju u vrijeme »egejskih seoba« i kasnije za Kavkaz u dolini r. Čorohi, antički Meshi (Mesheti). j) Enderudine pominje W. Pajakovski. On i ne pokušava da riješi pitanje njihove lokacije. Ako ovo ime rastavimo dobijamo Ender-Udini. Možda je ovo trag istočno-kavkaskog plemena Udina, koji su živjeli na sjeveru današnjeg Azerbajdžana a pominju ih azerbejdžanski autori (I.A. Guseinov 1958, 51). Možda je to ono isto pleme koje pominje Strabon (XI, 8, 8 i XI, 7, 1) pored Albanaca i Kaspija pod imenom Vitii. Ili Herodot (VII, 68) odmah iza plemena Kaspija i Mika pod sličnim imenom Utii? Prvi dio imena »ender«, vjerovatno je neki pridjev? Po ovoj hipotezi Enderudine (Ender-Udine) bi trebalo tražiti južno od Matisa, gdje su se naselili istočni Kavkasci. k) Nesti (gr. Nestoi), je pleme koje od V—III v. st. e. smještaju na morskoj obali između Makarske i Splita. Naseljavali su prostor zapadno od Manna, što se vidi i po Eratostenu (Geografija, knjiga III), koji kaže: ». . . iza Ilira su Nesti, kod njih je ostrvo Far, kolonija Parana«. Nejasno je da li su Nesti dobili ime po rijeci Nestu (Cetini), ili ona po njima? R. Katičič misli da su oni Iračani.21 Mi Neste ne smatramo za Ilire tj. Kavkasce. Jedno mjesto kod Strabona, bi se možda moglo odnositi na njihovu prvobitnu postojbinu: Strabon (XI, 7, 2), . . . « U Hirkaniji se takođe ubraja i Neseja. Neki takođe smatraju da je Neseja samostalna oblast«. I dalje, Strabon (XI, 7, 3), »Kroz Hirkaniju protiču rijeke Oh i Oks do ušća u more. Od tih rijeka Oh teče takođe kroz Neseju, no, po riječima nekih, Oh se uliva u Oks«. Sada se postavlja pitanje, da li Nesti mogu poticati iz Strabonove Nesseje?
142
Hirkanija se nalazila na jugoistočnoj obali Hirkanskog jezera (Kaspijskog) po kojoj je i dobilo ime. Strabon nije siguran da li se oblast Nesseja nalazi u Hirkaniji ili je samostalna. Strabon ne poznaje dobro geografiju čim kaže da rijeka Oks (stari naziv za Amu-Dariju) protiče kroz Hirkaniju i da se uliva u more. Oks protiče istočno od Hirkanije i Partije. Izvirao je u Baktriji a ulivao se u Aralsko jezero. Oks (Amur-Darja) nema značajnijih pritoka te je r. Oh vjerovatno njegov rukavac koji se u antici ulivao u Kaspijsko jezero. Znači, Strabonova Neseja pripadala bi Partima (gr. Parthinoi), iranskom narodu koji je tu doseljen sa sjevera, sredinom I milenijuma st. e. Ovu pretpostavku podkrepljuje i glavni grad Parta koji se zvao Nissa, današnji Mihratert. Nissa je vejrovatno i dobila ime po plemenu Nessi. Dakle naša je hipoteza da su Nesti iranskog porijekla isto kao i Partski Nessi i da su prije seoba jednih i drugih živjeli u stepama sjeverno od Kaspijskog i Aralskog jezera kao nomadski stočari. Mislimo da je ovo putokaz za istraživanje porijekla ostalih plemena između Manna i Liburna. Provjera ove hipoteze mogla bi se sprovesti istraživanjem onomastike i toponomastike sa tog prostora koja bi trebala da bude iranska. 1) Kerauni, pleme koje lociraju negdje u južnoj Bosni. O ovom plemenu nemamo drugih informacija. Jedino nas njegovo ime upućuje na predpostavku da je možda u nekoj vezi sa Keraunijskim planinama, koje su istočni obronci Kavkaza, koji se spuštaju prema Kaspijskom jezeru, (Strabon, X, 5, 1). Na sjevernim padinama planine u istorijskom vremenu, živjele su legendarne Amazonke i Gargari. m) Rače su gruzijsko planinsko pleme. Žive na centralnom dijelu južnih padina Kavkaza. Istočni su susjedi Svana. U pisanim izvorima ilirske istorije, nema traga plemenu pod ovim imenom. Međutim kod Albanaca u Metohiji postoji bratstvo Raća. Isto tako u Kučima postoji selo Raće, a u Njegušima brastvo Račete, kao i u Vasojevićima Račići. Sve nas to upućuje na pretpostavku, da je možda postojalo neko malo ilirsko pleme sa imenom Rače i da su možda živjeli negdje u blizini Svana svojih kavkaskih susjeda. n) Pleme Derbani se rijetko pominje u ilirskoj istoriji, pa se možda radi o malom plemenu. Derbane W, Pajakovski smješta zapadno od Dokleata, negdje u istočnoj Hercegovini. Možda se ovdje radi o tragovima plemena Derbika, koje pominju Strabon (XV, 8, 8) i Pomponije Mela (Geografija, III, 5, 39), koje lociraju na južnim ili jugoistočnim obalama Kaspijskog mora, gdje su »živjeli iza Hirkanaca«. Ne daju informacije o njihovom etničkom porijeklu, ali obzirom na njihova staništa bi se moglo pretpostaviti da su bili Arije (Iranci), što ih dovodi u vezu sa Ardijejima. O mnogim značajnim plemenima istočnog Kavkaza nijesmo našli tragove na zapadnom Balkanu, Kaspi, Kadusi, Legi (Ligi, Leki) i dr. Zagonetno je na primjer pitanje Lega (Liga) koji se uvijek pominju zajedno sa Helima (Hilima), Plutarh I v. n. e. (Pompej, XXXV) i Strabon II v. n. e. (XI, 5, 1; 7, 1; 8, 1), kao i azerbajdžanski naučnici Abdulaev i Mikailov (K istorii dagestanskih etnoimov Lezg i Lak, Mos. 1971).
143
Pa se postavlja pitanje da li su se zajedno i iselili? Zbog toga nas provocira pomisao da su se Ligi (Legi) mogli nastaniti u današnju Liguriju. Što nas na to upućuje? Prema Velikoj sovjetskoj enciklopediji (Mos. 1973, T. 14), Liguri (lat. Ligures, gr. Ligys), su najstariji etnički sloj sjeverne Italije. Većina savremenih lingvista tvrdi da njihov jezik nije bio indoevropski. Grčki naziv tog plemena, Ligys, je skoro indetičan sa onim kako zovu azerbedžanski lingvisti Lege (sa dodatkom grčkog »s«). Misli se da njima pripadaju i crteži na stijenama Primorskih Alpa, što nas asocira na crteže na istočnim padinama Kavkaza (brdo Jazili i planina Bejukdaš u Kobistanu). Kultura Ligura pripada ranom gvozdenom dobu (Brockhaus Enzyklopadoie — 1970, T. 11). Osnovno im je zanimanje u I polovini I milema bilo stočarstvo i primitivna zemljoradnja. Gradili su utvrđene gradine. Imali su rodovsko društvo sa izdvojenim plemstvom seoske zajednice. Bili su ratnici i imali su slobodoljubivi karakter. Sve su ove karakteristike sasvim u skladu sa kulturom istočnokavkaskih plemena iz perioda kasne bronze i ranog gvozda. Imena ligurskih plemena, Apuani, Decijati, Saluvijci, Vedranti i dr. po zvučnosti podsjećaju na imena istočnokavkaskih antičkih plemena. Ime plemena Apuani skoro je indetično sa imenom rijeke Aluani (sadašnje Alazani). Od imena ove rijeke dobijen je i jermenski naziv za kavkasku Albaniju »Aluank«. Upravo Legi (Ligi) se po antičkim piscima i lociraju negdje oko rijeke Aluani, pa je ovo još jedan prilog ispravnosti naše hipoteze da bi Liguri mogli biti potomci doseljenih kavkaskih Liga (Lega). I sadašnja kultura Korzikanaca ima dosta kavkaskih elemenata, a upravo jedan dio Korizikanaca je ligurskog porijekla (Encycl. Britanica, 1946, T. 14). Ligursko pleme Desijate, podsjećaju na ime ilirskih Desitijata. 9. Tragovi Meda (Miđana)
Naša su istraživanja počela od traženja veza između Prailira i Kolhiđana. Međutim, što je rad dalje napredovao sve se više uviđalo da se istraživanjima mora obuhvatiti čitav Kavkaz. Jer su nas neke veze vodile na širi kavkaski prostor. O istoriji Meda (Miđana) već smo nešto rekli u poglavlju o kavkaskim narodima. Tragove imena Miđana (Meda, Made, Mida), na ilirskom prostoru nalazimo kod Apijana (II. v. n. e.), grčkog istoričara. Napisao je »Istoriju Rima« od koje je ostao dio koji govori o Ilirima. Apijan daje legendarne eponime ilirskih (i ne samo ilirskih) plemena, »... Iliriju su se rodili sinovi Enhelej, Autarije, Dardan, Med, Taulant, Pereb i kćeri Parto, Daorto, Dasaro, i druge odakle su Taulanti, Perebi, Enhelelejci, Autarijati, Dardanci, Medi, Partini, Dasareti i Daorsi«. Apijan je vodio računa o redosljedu mitskih rodonačelnika, kao i njihovih plemena. I u oba slučaja Mede (Miđane) smješta negdje oko 144
gornjeg toka Crnog Drima, između Dardanaca i Partina. Nije jasno zašto R. Katičić misli da su Medi možda Tračani. Moramo skrenuti pažnju još na neke toponime oko Bojane čija je osnova Med ili Mid. Medova je mjesto na morskoj obali u istoimenom zalivu, danas se zove na albanskom Šen Din. Osnova za Medovu, koja djeluje kao slovenizirano ime, može da bude i lično ime Med, ali i u tom slučaju to se ime može vezati za Mede. Drugi toponim je selo Mide kod Vladimira. Rječica koja protiče kroz selo se zove Miđanska rijeka. Selo se na albanskom zove Mila (piše se Midha). Za stanovnike sela Mila, na albanskom se kaže »Milaku«, što je ustvari često prezime kod Albanaca. Nije li taj prostor istočno od Bojane bio naseljen Miđanima (Medima) i nije li to možda Likofronova »zemlja Milaka«. Težinu ovakve predpostavke dopunjuju i iranski antropološki tipovi koji se srijeću na tom prostoru. Sa crnom kosom, markantnim obrvama u stilu »lastinog krila«, rumenim licem, konkavnim nosem i dubokim tamnim očima. Koliko smo mogli da procjenimo, radi se o iranskim antropološkim tipovima koji se mogu sresti jedino još na Prednjem Istoku. I grupa toponima kod Podgorice podsjeća na Miđane, odnosno neka miđanska plemena ili stara miđanska imena. Ime najstarijeg grada koji se pominje na ovom prostoru Meduna, koji se zvao pored »Metheon« i »Medion« (»civitas que dictur Medione«), sastavljeno je od »Medi«, ime naroda i grčkog nastavka »on«, pa bi to moglo da znači grad Meda? Naziv brda Busovnik, kao da je postao od imena miđanskog plemena »Busi«, dok se ispod Busovnika nalazi selo Beri. U jednom napisu iz 1892. g. kaže se da u tom selu postoji uži toponim sa nazivom Kastrati, gdje je navodno nekada živjelo pleme Kasirati koje se kasnije iselilo u sjevernu Albaniju, gdje i danas žive.22 Jedan se od njih povrati na staro ognjište. Od njega je bratstvo Mugoša u Lješkopolju. No ime ovog bratstva ima neku vezu sa Miđanima (Medima). Po D. A. Ahundovu (Baku, 1986, 61), Mugi je isti što i Magi. To je miđansko pleme koje je živjelo u pokrajini Mugani, na jugu današnjeg Azerbajdžana. Po Erdeljanoviću, Mugoše su se spustile sa Kopilja. Ovo nije u suprotnosti sa prethodnim predanjem, jer se vjerovatno rado o polunomadskim stočarima koji su ljeto provodili na planinskim pašnjacima, a zimi se spuštali u župske predjele. Kod Miđana je postojao stari rod iz VII-og v. st. e. (Asirske vijesti) koji se zvao Kaštariti. Možda se to pleme nekada zvalo po miđanskim Kaštaritima, pa je romanizovano tokom rimske dominacije i pretvorilo se u »Kastrate«. Jer teško je pretpostaviti da bi jedno ponosno brdsko pleme prihvatilo ili dalo sebi tako ponižavajuće ime koje znači »kastrirano«. Drugo susjedno selo zove se Farmaci, obično se misli da je to romanizam. Međutim, nije isključeno da je to romanizovano ime od starog miđanskog imena »Farmaka«, koje se pominje u istoriji Midije? Cvijićev saradnik A. Jovićević piše da su Kastrati iz Kuča, dok je mišljenje Šufflay-a (SiA, 1925, 60), da je embrion Kastrata ruševina rimskog kastruma, na putu Skadar — Orosi. 10 O porijeklu Ilira
145
No da se ponovo vratimo Bussima. Neki kavkaski istoričari to pleme zovu i Buzi, kako ih zove i Herodot (I, 101). Kod nekih bratstava iz mjesne zajednice Barutana (Podgorica), kojoj pripada i brdo Busovnik, postoji predanje da kada je njihov predak došao tu u vrijeme turskih nadiranja, zatekli su stari narod koji se zvao Kara-Buci. Ovo svakako ide u prilog hipoteze o medskim Bussima. Međutim, Šufflav (SiA, 1925, 59), skreće pažnju na pleme »Crnoustih«, kako on kaže ili »Buze e zeze« (Buceseos), iz skadarskog katastra iz 1416. g. Buze e zeze je isto što i Kara-Buci, pa je preko njih moguće uspostaviti vezu sa Medima (Miđanima) ili možda Likofronovom »Zemljom Milaka«.
Ime antičkog Risna, Rizon, Rizunt, Resinium, Sinus Rizonikus i si. nas asocira na ime medskog (miđanskog) plemena Arizanti (Herodot, VII, 67). Od istog Herodota (VII, 62), znamo da su se nekada Međani (Medi) zvali Arie, za koje smo se mi već izjasnili da se vjerovatno radi o Ardijejima, a u vezi sa njima i sa božanstvom Medaurom zaštitnikom Risna (konjanikom Medaurom), koji je bio božanstvo Meda. Risan nije
146
mogao pripadati Enhelejcima, jer je Pseudo-Skilaks jasan (Periplus, XXV); »Enhelejci... se nastavljaju na Rizunt«. Ovo »nastavljaju« se može razumjeti samo kao »od Risna dalje žive Enhelejci«. Budimlja (župa Budimlja), da li se smije pretpostaviti da etimologija tog imena ima neku vezu sa miđanskim (medskim) plemenom Budu. Na tu nas pomisao upućuje i toponim iz tog kraja, Šekular (Šeki-lahri), što znači »Brdo vjetra« ili Berani (ber-ani), što bi moglo da bude sarmatsko prezime po ovci, »Ovčari« (Baranović). U staroj onomastici tog kraja javlja se ime Dašo (Dasso), koje se pominje i u vedskim himnama, a što znači, čovjek, rob. Na ovim se prostorima srijeću i iranski antropološki tipovi, što sve upućuje na opravdanost da se postavi takva hipoteza. Jedan stari i tradicionalni dio odjeće kod Crnogoraca i Hercegovaca zove se struka. Da li se etimologija tog naziva može dovesti u vezu sa miđanskim plemenom Strukati (Herodot, I, 101). Interesantno je da se struka koristila samo na prostoru gdje se obično lociraju Ardijeji (Arie), ustvari Medi (Miđani). Kod Rimljana je postojao di odjeće koji se zvao astruka, ali je to bio kratki vuneni kaputić sa polurukavima. Po našem mišljenju ovo nije moglo imati veze sa strukom. To potvrđuje i Ciceron koji kaže da je astruka sa Sardinije. U koliko bi postavljene hipotez bile dokazane, mi bi od 6 poznatih medskih pelmena imali tragove za četiri i to, za Busse, Mage, Arizante i Bude. Ostaje otvoreno pitanje Strukata i Paretakena. Sada bi bilo logično da se postavi pitanje, da li na prostoru Crne Gore mogu da se primijete ostaci nekih osobina njihovog mentalnog sklopa. Iz istorije onih Meda, koji su na Prednjem Istoku razvili svoju državu, znamo da su bili, ratoborni, slobodoljubivi, ponosni, kicoši (lijepo su se oblačili), kao i da su bili skloni duhovnoj aktivnosti. Sveštenici, žrečevi plemena Magi, razvili su jednu interesantnu dualističku religiju, zasnovanu na metafizičkoj dijalektici svijeta, kao borbe dobra i zla. Mnoge od duhovnih osobina koje smo naveli i danas su prisutne na prostoru Crne Gore. Naravno, nemamo elemenata za tvrdnju da su one samo nasljeđe Meda, ali u svakom slučaju idu u prilog postavljenoj hipotezi. Nije lako dati odgovor, na pitanje, kada su medska plemena mogla doći na zapadni Balkan i kojim putem. Arheoloških i istorijskih podataka na tu temu za sada nema. Dok, savremena istorijska i arheološka nauka tvrdi da su se Medi (Miđani) i Persijanci spustili sa sjevera iz stepskog prostora današnjeg Kazahstana na iransku visoravan u vrijeme kasne bronze tj. oko 1.100 g. st. e. Ako bi se od tih plemena izdvojili neki dijelovi i pošli na zapad, malo je vjerovatnosti da su se mogli probiti kroz zemlje Asiraca i Hurita i kroz Malu Aziju koju su onda držala plemena pristigla sa Balkana, Frigi, Luvijci, Muški i dr. koja su razbila državu Hetita i njihovu prestonicu Hatušu porušila. Ostaje kao jedina realna mogućnost, da su se ta plemena prilikom pokreta sa svojih prebivališta, negdje iznad sjevernog Kavkaza podijelila, pa jedni pošli na jug a drugi na zapad, preko ruskih stepa. Taj put je bio bezbjedniji, jer se na tom prostoru još nijesu bila pojavila ratoborna plemena Skita. Po ruskim arheolozima Skiti su došli iznad sjevernog Kavkaza u VIII v. st. e.
147
Ako se to odvajanje dogodilo nekolike generacije prije 1.100. g. st. e. to odgovara vremenu oko 1.200. g. st. e. a to je vrijeme kada mi pretpostavljamo dolazak Kolhiđana na naše prostore. A sada se postavlja pitanje, da li je možda zemlja koju se naselila medska (miđanska) plemena, a to je uglavnom današnja Crna Gora, mogla biti zagonetna »Zemlja Milaka«, koju pominje grčki pjesnik Likofron u svojoj »Aleksandridi«. Postavlja se pitanje i od koga su nam ostala medska imena, etnonimi, Medak (Medo), Milak, Milat, Maro (Maroje), Budak (Budo), kao i Mandana (Manda), Dejak (Dejo), Pejak (Pejo) i sl. Medska plemena su bili nomadi stočari, počeli su se baviti i primitivnom zemljoradnjom. Gajili su dobre konje. Govorili su neki iranski (satem) dijalekat. Sve je ovo u stvari u skladu sa našom pretpostavkom da su Ardijei (Arie) u stvari medska plemena, a ne jedno pleme? Naravno, za definitivno prihvatanje ove hipoteze, trebaće još dokaza iz jednog užeg multidisciplinarnog pristupa. 10. Pouzdanost etimologije Od mnogih plemena sa Kavkaza nijesmo našli tragove, što ne znači da kod jednog detaljnijeg pretraživanja prostora ne bi se u tome uspjelo. Naravno ukoliko nijesu ova plemena izostala iz seoba ili dolaskom na Balkan promijenila imena. Na tom ilirskom prostoru pominju se i plemena koja nijesu kavkaskog porijekla kao što je slučaj sa Enhelejcima, Brigima i dr. koji su starobalkanci i u srodstvu sa Peoncima i Pelazgima. Etimologija kao metod dokazivanja zajedničkog porijekla, krije u sebi mogućnost zabluda. Na to je upozoravao i R. Katičić. Međutim, smatramo da to ne bi smio biti razlog za odustajanje od korišćenja tog metoda, pogotovu tamo gdje nemamo mogućnosti izbora. Zbog toga podudarnost ili sličnost izraza ili lingvistički faktor, je samo polazna pozicija ili pomoćno sredstvo koje ima vrijednost ako je u saglasnosti sa ostalim faktorima: geografskim, istorijskim, arheološkim, vremenskim, antropološkim i sl. Primjera radi uzećemo samo geografski faktor, tražimo vezu toponima »Čan« sa plemenom »Čani« sa Kavkaza. Ako je toponim »Čan« nađen u Kini, onda je vjerovatnoća da ima veze sa Čanima na Kavkazu blizu »O« (nule), a ako »Čan« nađemo na Kavkazu onda je vjerovatnoća u svakom slučaju blizu 100%, a ako »Čan« nađemo na prostoru gdje inače pretpostavljamo dolazak Kavkazaca, onda je vjerovatnost bar 50%. Tome slično treba tretirati i ostale faktore. Za nas je lingvistika samo pomoćni ali ne i jedini odlučujući faktor za utvrđivanje zaejdničkog porijekla. Mislimo da se za ovakve vrste istraživanja može formirati i matematički model, koji bi regulisao postupak dolaženja do zadovoljavajućeg stepena vjerovatnoće, kako bi se što više izbjegle inprovizacije i zablude. 148
NAPOMENE: 1
Prevod R. Katičića, Godišnjak XV, CBI, Enhelejci, Sarajevo 1957, 35. Isto. 3 Isto, 36. 4 Stefan Vizantinac (III—IV v. n. e.) Opis plemen, Antičnie istočniki po istorii Azerbajdžana, Baku, 1987, 9. 5 W. Pajakovski, Iliri 1976, Tirana, st. 260, (poziv na Stefana Vizantinca). 6 Interesantno je primijetiti da u jugo-istočnoj Njemačkoj ima više rijeka i rječica čija imena završavaju na »er«, što podsjeća na ime r. Dizer, pr.: Iler, Amer, Koher, Tauber i si. Stiče se utisak da ime Dizer nijesu donijeli sa Kavkaza, već ga je mogao donijeti neki indo-evropski narod. 7 M. Korkuti, Ilirija 77/87 — Tirana. 8 S. Pulaha, Defteri skadarskog sandžakata iz 1485. g. Tirana. » P. Guberinić, Pobjeda, Tgd. 23. 01. 1991. 1° R. Rotković, Sazdanje Cetinja, Titograd, 1988, 119. 11 N. A. Bardženišvili i Dumbazde, Istorija Gruzije, TBLS, 1962, 59. 12 Bangard-Levin, Drevnie civilizacii, Moskva, 1989, 122. » Kao pod 11, st. 17. '4 Geza Alfoldy, Bevolkerung und Gessrllschaft, der Romischen provinz Dalmatien, Budapest, 1965. g. 15 Stefan Vizantinac, Opisanije plemen, Antičnie istočniki, K. Aliev, Baku, 1987, 1697. Pompej Torg, Filipova istorija, XLIII, 3, 5. " Ime Dazesse javlja se i kod južno-italskih Messapa, koji su susjedi Dauina, čiie ime može poticati od kavkaskih Dai-a, odnosno Dassa. Dauim (Dai) su zivjeh oko poluostrva Gargano, čije ime podsjeća na istočno-kavkaske Gargare(Gargane), što upućuje na kavkasko porijeklo ovih plemena i srodstvo sa juzno-ilirskim pl. 18 A. Benac, Praistorija jugosl. zemalja, CBI, Sarajevo, 1987, 759. 19 Kao pod 16. 20 S. Pulaha, Defteri skadarskog sandžakata, 1485. g. Tirana. 21 R. Katičić, Godišnjak VII, CBI, Sarajevo, 1970, 129. 22 Mitar S. Vukčević, Istorijske bilješke o Kastratima, Prosvjeta, Cetinje., 1892. 2
149
VIII. SOCIOLOŠKE I ETNOLOŠKE BLISKOSTI ILIRA SA KAVKAZOM Nessuna necropoli, per quanto ricca potra mai sostituire la tradizione viva di una. nazione. 1 Arnaldo Momigliano 1. Ilirsko pleme Mi ne znamo kakva je bila struktura ilirskog društva, niti organizacija ilirskih plemena. Zvuči nevjerovatno da je za 1.000 godina paralelnog bitisanja i manje ili više frekventnih komunikacija, između pismenih i civilizovanih Grka i Rimljana i ilirskh plemena, ostalo tako malo pisanih informacija koje bi nam bliže objasnile funkcionisanje ilirskih plemena? Podsjetimo se samo na Herodota (V v. st. e.) koliko nam je dao informacije o Egiptu, Maloj Aziji, Persijancima, Skitima, Kavkascima, Trakiji i dr. a o Ilirima svega dva-tri uzgredna spominjanja. Zašto se grčki pisci nijesu zanimali za život i običaje Ilira? Od rimskih pisaca ostalo je nešto više podataka o zapadnim Ilirima, no mislimo da bi bila greška primjenjivati to na čitav geografski prostor Ilira. A. Stipčević2 logično izvodi zaključak u vezi sa odgovorom kraljice Teute rimskim i isejskim poslanicima, da ona ne može zabraniti plemenima da gusare. Samostalnost i zatvorenost ilirskih plemena je bila upravo kočnica za njihovu etnogenezu i čvršću državnu zajednicu. To proizilazi iz informacija koje nam donosi T. Livije (II v. st.e.) o ponašanju pojedinih plemena u vrijeme III ilirsko-rimskog rata. Ujedinjavali su se prilikom nekog zaejdničkog interesa, pohoda ili pljačke, a kada bi nastupila opasnost, spašavao se kako ko umije i svako je gledao svoje interese. U poglavlju o Kavkazu ukazali smo na izolacionističko ponašanje planinskih plemena, posebno Svana prema kolhidskoj državi. Ta se pojava srijeće i kasnije čitavim tokom istorije do kraja XIX v., kada su se odupirali i Ruskoj Carevini. Prva obaveza starešine kavkaskog plemena, bila je da čuva od zaborava djedovske običaje! Ta konzervativnost, tvrdokornost na zadržavanju običaja plemena, zatvorenost i nepovjerenje prema svemu što je sa strane, a preuveličavanje značaja i moći sopstvenog plemena, bila je nema sumnje, osobina i ilirskih plemena. Ova je osobina mogla biti donijeta sa Kavkaza. Taj kavkaski mentalitet nepovjerenja i izolacije razvio se još u doba kuroarakske kulture eneolita u vrijeme formiranja plemena. Uzroke tog mentaliteta treba tražiti možda ne samo u psiho-somatskom već i u geografskom i klimatskom karakteru uslova u kojima su formirana ta ple-
151
mena. (Izolovane duboke planinske doline, duge zime, česte pljačkaške pohode stepskih nomada sa sjevera i vojska južnih urbanih civilizacija sa juga). Duh i trag tog mentaliteta može se identifikovati kod ponašanja sjeverno-albanskih a djelimično i kasnijih dinarskih plemena, a vjerujemo da je prisutan i u mentalitetu jugoslovenskih naroda sa tog prostora, koji su u sebi apsorbovali »mentalitet tla«. Nesumnjivo da se to odražava i na jugoslovensku međunacionalnu netoleranciju. U svakom slučaju, ovdje je ilirski izolacionizam potenciran, još slovenskom nekontrolisanom emotivnošću. Iz pokretnog arheološkog materijala, kod Ilira se vidi da je u toku dugih vjekova bila usporena tehnološka evolucija, a slično bi se moglo reći i za duhovnu i socijalnu evoluciju. Tradicionalizam nekih običaja kod Arbanasa sadržani su i u običajnom pravu »Kanuni Leke Dukađina«, kao npr. prodaja žene i zaštita gosta u kući domaćina, koji vode porijeklo još od Hamurabijevog zakonika pa se nameće tumačenje da su ih mogla donijeti kavkaska plemena. Malo je ostalo zapisanog što bi nam dalo približnu sliku o ilirskim prezimenima. Proučavajući sistem starih prezimena kod gruzinskih plemena, došli smo do zaključka da postoji neka sličnost sa izvjesnim brojem savremenih prezimena koji se javljaju na »ilirskom prostoru«, a u prvom redu kod sjevernih Albanaca, zatim tu i tamo u Crnoj Gori, Hercegovini i južnoj Dalmaciji. Kod gruzinskih prezimena, megrelskog porijekla (Čani, Halibi, Tabali i si.), kao završetak se javlja »ja«. Sa istim tim završetkom se srijeću prezimena na pomenutom prostoru, kao npr.: Purlija, Bacbija, Baručija (Barukdžija), Ćuruvija, Zoraja, Butulija, Kavaja, Livaja, Xhabija i si. Šta više, nekima od tih prezimena možemo da odgonetnemo i značenje. Purlija bi trebalo da znači nešto kao »Hlebović«, jer »puri« na kartlijskom znači hleb. Bacbija, označava da je neko iz pokrajine Bazbije, što je antičko ime Abhazije. Kod antičkog plemena Svani, sa jugo-zapadnih padina Velikog Kavkaza, prezimena su obično završavala na »ani«. Ovaj se tip prezimena još srijeće na prostoru Sjeverne Albanije, kao npr.: Rusuljani, Usmijani, Vuksani, Merxhani, Mehani, Axhani, Ljani i si. Kod Vuksanija imamo kombinaciju slovenske osnove Vuksan i svanskog završetka ani. I za prezime Berkuljan bi se mogla postaviti pretpostavka da je nastalo od »berku« (kapa na ibero-kavkaskom) i svanskog nastavka »ani«, pa smo imali, berku(lj) +ani =Berkuljani. Što bi u slobodnom prevodu značilo nešto kao »Kapičić«. Prezimena kod današnjih Albanaca završavaju često i na »i«, što se uvijek ne mora smatrati za romanizam, već se može vezati takođe za tradiciju Iberaca (Gruzina). Savremena prezimena kod Gruzina sastoje se od patronima i dodatka »svili«, što znači sin, pr. Melikašvili, Abdušelišvili, Berdženišvili, Džovahišvili i sl. »Meliki« je patronim, pa imamo Meliki + svili = Melikišvili, što znači »Melikijev sin«. Ovaj dodatak »svili« je novijeg datuma, pa vjerujemo da je mogao biti preuzeto od Semita, jer to je njihov sistem.
152
Primjer kako su se formirala imena rodova ili plemena u kavkaskoj Albaniji imamo kod plemena Sanadire, koje je sastavljeno od dvije riječi: »sanad« (lovac) + »ire« (pleme), koje je metateza od »eri«, te imamo Sanadire, što znači »lovac pleme« ili »Pleme lovaca«. U Dalmaciji imamo i danas prezime Sanader koje bi moglo biti kavkaskog porijekla. I neka prezimena u Crnoj Gori i Hercegovini mogu se protumačiti na sličan način npr. Dedier — Dedieri — dedi -f eri. Deda na kartlijskom znači majka, pa imamo »majčino pleme«, što ukazuje na veliku starinu tog roda, možda iz vremena matrijarhata na Kavkazu? Ivan Božić je ukazao na vezu sjeveroalbanskih Špana (Hispanos) i crnogorskih Španja, što mi prihvatamo ali mislimo da su ta imena nastala transformacijom imena plemena Svani na sljedeći način: Svani — Švanji — Šbanji — Španji — Spani. Patrijarhalni običaij koje srijećemo na »ilirskom prostoru«, kao gostoprimstvo, poštovanje starijih, posmrtni običaji, krvna osveta i si. skoro su podudarni običajima kavkaskih plemena Svana, Hevsura, Raca i dr. koje su sačuvali do naših dana, pa se za običaje »ilirskog prostora« nameće zaključak da su kavkaskog porijekla tj. da su donijeti sa Kavkaza. Kod Svana postoji i način zidanja kuća (kula) za slučaj krvne osvete (»zatvora«), koji je vrlo sličan, čak i arhitektonski, onima u sjevernoj Albaniji i Metohiji. I u namještaju svanske kuće nalazimo pojedine dijelove slične ili indentične starobalkanskim, npr. tronošci oko ognjišta, stolovače, ognjište na sredini kuće i si. Gruzijski etnolozi tvrde da je svanska kapa (keče) nastala kao potreba da se zaštiti glava kada se nosi šlem. Pri tome nam nijesu rekli kako je izgledao taj šlem, pa toj informaciji i nije dat osobit značaj. Međutim, kada smo kod Herodota (VII, 79), našli da su u Kserksovom pohodu na Heladu učestvovali i Kolhiđani, još daje i opis njihovog naoružanja: ». . . na glavama su imali drvene šlemove, nosili su male štitove od nečinjene goveđe kože i kratka koplja, a osim toga i jatagane«. Jasno je da je ispod tih drvenih šlemova morao biti neki podmetač, pa je rezonovanje gruzijskih etnologa bilo ispravno. Drveni šlemovi se mogu vidjeti i kod Ilira u kasnijim vremenima, na novcu Daorsa na primjer. Ima oblik plitkog čanka. Do sada se mislilo da je to bio metalni šlem. Mi smatramo da je to tradicionalni kavkaski drveni šlem. Što se tiče naoružanja Ilira, ono je prema skici (crtežu) ilirskog ratnika koju donosi A. Stipčević (Iliri, Zgb. 1989), skoro indetično sa onim koje opisuje Herodot kod Kolhiđana u početku V v. st. e. Čak i taj krivi ilirski nož, kojega je prevodioc Herodota nazvao jatagan. Jedino što ilirski vojnik na glavi ima korintski šlem. Sa asirskih reljefa iz IX v. st. e. znamo da su u gornjoj Mesopotamiji koristili naduvane životinjske mjehove za preplivavanje preko rijeka. Ovu pojavu je zabilježio i njemački istraživač Albanije na r. Drimu. Tako dr. Ernest Jockh, (Im turkischen Kriegslager durh Albanien, Heilbroun, 1911, 75—78), kaže » . . . u ovoj Albaniji žive još stari Asirci i arapski Mesopotamci, u »šerku« albanske kozje mješine (aluzija na običaj u Mesopotamiju, naša pr.). Albanci naduvavaju kozju
153
mješinu i na njoj se prevoze preko rijeke (Drima)«. Mislimo da je ovaj običaj donijet sa Kavkaza, odnosno iz gornje Mesopotamije, gdje su Huritima najstariji korijeni. Sudeći prema svemu na što smo ukazali, moguć je zaključak da su neke socijalne ustanove ilirskih plemena, kao nasljednika duhovne kulture mogle biti donijete sa Kavkaza. Zato se sve manje mogu prihvatiti neka gledišta, koja postanak ilirske kulture vežu, isključivo za Balkan, kao što to radi A. Benac diskutujući vjerovatno sa albanskim arheolozima, kada kaže: »Ils estiment que le berceau de la cvilisation illvrianne se trouve dans les Balkane, et cela dans ,,ses regions meridionel". S'ils etendaient les „regiona meridionales" jusqu a la riviere Cetinaa, nous peuerions adopter sans aucune rezerve leur point de voue« .3 Etnolog Š. Kulišić se dosta bavio komparativnim istraživanjima kavkaskog i zapadno-balkanskog prostora. Posebno Crne Gore, istočne Hercegovine i sjeverne Albanije. On je utvrdio visoki stepen sličnosti organizacije plemenskog života, tradicije, običaja pri svadbama, sahranama i si. U svojoj knjizi, »O etnogenezi Crnogoraca« (Tgd. 80, 94), iznosi, da »Crnogorska kulturna tradicija ima sličnosti sa kavkaskom, tako i crnogorski antropološki tip po nekim crtama ima bliskosti sa kavkaskim likom«, i » . . . o v o ukazuje na primarne balkansko-slovenske etničke veze«. Ova shvatanja i pored nekih nedorečenosti, idu u prilog našoj teoriji o kavkaskom porijeklu Ilira. U stvari ne radi se samo o Crnogorcima, već je na širem zapadnom prostoru Jugoslavije prisutna duhovna i antropološka komponenta Ilira (Kavkazaca). Uticaj je najveći tamo gdje je ostala najjača ilirska tradicija, a to je Albanija. Nije taj uticaj isti svuda ni u Crnoj Gori, već se smanjuje sa udaljavanjem od granice sa Albanijom. Drugo, što je nejasno kod Kulišića, što on podrazumijeva pod »primarne balkansko-slovenske etničke veze«? Da budemo precizniji, u ovom slučaju se radi o srpsko-balkanskim etničkim vezama. Pa se postavlja pitanje da li su Srbi mogli donijeti na Balkan neke elemente kavkaske kulture i prije kontakta sa nasljednjicima Ilira. Ovo je teško i komplikovano pitanje, koje zadire u teoriju o kavkaskom porijeklu Srba, u koju sada ne možemo ulaziti. Ali u svakom slučaju kada je riječ o Crnogorcima, ove veze mogle su biti formirane tokom dugog suživota i međusobnih kontakata i miješanja, ali i na drugi način, direktno sa Kavkaza, ukoliko se dokaže kavkasko porijeklo proto Srba. Kod Albanaca je poznat tzv. leviratski brak, tj. da se udovica brata udaje za djevera. Ova je ustanova poznata kao čisto asirski običaj, pa nije isključivo da su ga donijela na zapadni Balkan huritska plemena koja su bila pod uticajem Asiraca, kao što mi mislimo za Tabale Labeate. Prostor od Epira do Neretve koji danas zahvata Albanija, Crna Gora i Hercegovina, ako su zaposjela kavkaska plemena onda su ona donijela kulturu na prelazu srednje i mlađe bronze. Kolijevka te kulture se nalazi u dolinama Rioni i Kure na Kavkazu, a ona je ustvari zasnovana u eneolitu i u vezi je sa susjednim kulturama gornje Mesopotamije. Drugo je pitanje sada, kako se ta kultura oplođavala i adap-
154
tirala u novim uslovima i da li se ona imala sa kime oploditi, ako su ta starosjedelačka plemena bila na nižem kulturnom nivou? Indoevropska Predilirska plemena u početku mlađe bronze još su bila nomadi, kad su kavkaski Halibi imali razvijenu obradu metala, čak i početka gvozda. 0 tom govori i činjenica da je glavni centar proizvodnje bronze na južnom Jadranu, krajem drugog i početkom posljednjeg milenija st. e. bio iznad dostignuća zapadnog »ilirskog prostora«. A tehnološku civilizaciju, pratili su i ekonomska i duhovna nadgradnja. Što znači da bi stepen njihovog razvoja i njihove materijalne kulture trebao biti uravnotežen. No, moramo imati na umu da ni svi kavkaski narodi nijesu bili na istom kulturnom nivou, npr.: Kolhiđani, zatim južna plemena Manna 1 Miđana, bliža Asircima i Urartu, bila su naprednija, dok su istočni Kavkasci koji su naselili južnu Albaniju bili zaostaliji. Arhaični način života dojučerašnjih sjevero-albanskih plemena, najvjerovatnije vuče tragove od kavkaskog nasljeđa. To je i glavni razlog što je ta kultura ostala tako dugo nepromijenjena i zatvorena. A da li je slučajno što smo najviše veza sa Kavkazom našli na sjeveroalbanskom prostoru, ovo vjerovatno zato što taj prostor poznajemo bolje od drugih, no mislimo i zato što su se tu naselila kolhidska plemena koja su poznata po tvrdokornoj tradiciji, pa se tu najbolje i zadržala duhovna kultura Kavkaza. Moglo bi se postaviti pitanje da li su naši nalazi u sukobu sa mišljenjima istraživača sjeverne Albanije, Jovana Cvijića, M. Šufflava, A. Jovićevića, Jastrebova i dr.,4 koji su ukazali na mješovito, albansko-srpsko porijeklo stanovništva na tom prostoru. Mislimo da tu nema kolizije, jer je srpsko stanovništvo albanizirano baš posredstvom jake kavkaske plemenske organizacije. 2. Neka antropološka razmatranja o Ilirima Pod gornjim pojmom se podrazumijeva istraživanje antropološke sličnosti ilirskih plemena, za koja se dosta vjerovatnoće i logike može pretpostaviti da su kavkaskog porijekla, sa kavkaskim antropološkim tipovima, o kojima je već bilo riječi u prvom dijelu ovog rada. Naša je pažnja prije svega okrenuta na prostor između Neretve i Epira. Nameće se pitanje kako prodrijeti do dubina jednog nestalog svijeta, sa tako malo elementarnih podataka? Kako govoriti o antropologiji Ilira kada smo konstatovali da nije postojalo njihovo etničko jedinstvo, jer smo imali najmanje tri etnička sloja. Prvi, najstariji, pelastični (Pelazgi), koji je po svemu sudeći pripadao cirkummediteranskom stanovništvu. Njihov najizrazitiji predstavnik su bili Enhelejci. Drugi sloj su bili Indo-evropljani, stočari-nomadi doseljeni iz pripontijskih stepa, čiji je glavni predstavnik, mislimo bilo pleme Ardiei (Ariei). I treći sloj su doseljeni Kavkasci. Kod razmatranja ovih Kavkazaca konstatovali smo, da su imali dosta zajedničkog u materijalnoj i duhovnoj kulturi gdje spada i jezik ili jezici, pa po toj logici i zajedničku antropološku pripadnost, sem nekoliko plemena skitskog ili sarmatskog porijekla. I kako sada govoriti o antropološkom tipu kod Ilira kod ovakve etničke složenosti?
155
Kakvi su se sve procesi odvijali u ilirskoj populaciji i koliko su dugo trajali? Da li je proces etnogeneze bio proces asimilacije od strane jačih, ili formiranje neke legure naroda. Mislimo da neki naučnici suviše olako određuju godine etnogeneze kod Ilira. Nesigurno je susjedna plemena proglašavati za pripadnike iste etnokulturne grupe. Za nas je početak formiranja zajednice plemena i kasnije države, početak etnogeneze a ne kraj. Možda etnogeneza kod Ilira u širem smislu nije nikada ni završena, ona je prekinuta rimskom okupacijom. Što se tiče antropološkog »legiranja« stvari su još složenije. Rasa nije nepromjenjiva, ali su te promjene tako spore i postepene da se sa pravom može reći da su rasne osobne praktično konstantne. Čak i u rasno mješovitim sredinama poslije mnogo generacija, genetske karakteristike nekih dijelova organizma ostaju uočljive. A u nekim slučajevima, pojavljuje se fenotip kompletno identičan sa onim iz drugih udaljenih sredina, gdje nije moglo biti fizičkog kontakta milenijumima. Takvi slučajevi mogli bi se tretirati kao dokaz o etničkoj srodnosti tih populacija. Upravo mi smo i opisali takav slučaj u uvodu ovog rada, koji je i bio pokretač ovih istraživanja i razmatranja. Jer, kada su istorijski, arheološki i lingvistički podaci nedovoljni, antropološki materijali pomažu da se pojasne genetske veze među narodima. Na osnovu zapažanja da se radi o istom fenotipu, onom uočenom na Kavkazu i ovom sa tzv. »ilirskog prostora« (Malesije), postavljena je i hipoteza da se radi o nekoliko slučajeva koji se nijesu izmijenili od njihovog hipotetičkog razdvajanja, kroz punu ilirsku i kavkasku fazu razvoja. To se upravo i slaže sa našim zapažanjima da je dominantni kavkaski, ustvari prednje-azijski tip (huritski, subartijski): srednjeg ili niskog rasta, tamne boje kože, brahikranei, kosmati i si. srodan antropološkom tipu koji se srijede na albanskom prostoru, a kojeg je opisao Paul Trager,5 (niski rast, brahikranei, tanina boja kože i si.). Iz današnje perspektive gledano, možda bi bilo najinteresantnije huritsku komponentu Ilira tražiti u oblasti plemena Mirdita (Mirdati). Prostor Mirdita je dosta po strani u brdovitim predjelima, pa je tokom istorije bio izolovan od miješanja sa drugim etničkim grupama. Izgleda da većina stanovnika Mirdita odgovara huritskom antropološkom tipu. Osrednjeg su ili niskog rasta, male mase, brahikefalne glave, povijenog nosa, česta je pojava riđih tipova, ali to je ona riđa boja koja se srijeće u Gruziji i za koju Gruzini kažu da je »boje pšeničnog hleba«. Mirdite su živahnog duha, skloni su bavljenju trgovinom, a u socijalnom ponašanju nemaju baš veliku inerciju. U sjevernoj Albaniji i na prostoru kojeg je zahvatalo pleme Lab(e)ati/Tabali, često se javljaju semitski antropološki tipovi. Nosioc ovog genetskog nasljeđa može biti pleme Lab(e)ati/Tabali koje je kako smo rekli na Kavkaz došlo sa jezera Van, koje je predstavljalo graničnu oblast sa Asircima (Semitima). Poznavalac istorije Mesopotamije E. Cassin (Madrid, 1986, 61) piše da su u vrijeme prvog asirskog carstva u XIV ν st. e_ Asirci se često ženili Huritkama i da su Asirci bili dosta izmiješani sa Huritima, sto logično važi i za drugu stranu. Tako su Tabali/Lab(e)ati mogli donijeti semitsko genetsko nasljeđe na okolinu Skadarskog jezera. 156
I tipovi kavkaskih planinaca, starosjedelaca se srijeću na prostoru između Drima i Neretve. To su krupni ljudi, brahicefalne glave, svijetle kože i svijetlih očiju i tromih pokreta. A na jugu Albanije, po B. Malešu,6 javljaju se visoki, plavi i brahicefalni tipovi, koje on naziva »plavi dinarci«. Po našem mišljenju moglo bi da se radi o tragovima istočno-kavkaskih plemena, vjerovatno Dasareta, čije su nam rasne karakteristike prenijeli antički putopisci i geografi.
Kod malisorskih plemena na Prokletijama posebno kod Klimenata srijeću se visoki, koštunjavi tipovi sa svijetlom kožom i svijetlim očima i sa dolikokefalnom glavom. Mislimo, da ovaj antropološki tip pripada Sarmatima, indoevropskom sloju nomadskih stočara. Ovi se tipovi mogu sresti i na drugim dinarskim prostorima. Na prostoru Skadarske Malesije, mogu se sresti tragovi Herodotovih negroidnih tipova sa svim karakteristikama o kojima je pisao u svom djelu (Istorija II — 104). Upravo to je i potvrda da su taj prostor naselili Kolhiđani. 157
Duž jonske obale Albanije pruža se pokrajina koja nosi staro ime Himara. To je onaj prostor za koji smo predpostavili da je bio kolijevka plemena Hillvri, tj. da je bio naseljen kavkaskim plemenom Hilli. Himarioti su visoki, svijetle puti, ponosni i velikodušni. Ako bi se otklonila pretpostavka da to nijesu ostaci slovenskog stanovništva u južnoj Albaniji (jer ima slovenskih toponima i hidronima, Vranište, Livade, Bistrica, Zelenika i si.), to bi mogli biti potomci Hillyri-a, tj. kavkaskih Hilla, za koje Strabon (XI, 4, 4), kaže »lijepi, visoki... prostodušni i nijesu sitničavi«. No ovu hipotezu treba provjeriti posebnim istraživanjima. Na antropološkoj karti Evrope koju je izradila Akademija nauka Poljske (Zejmo-Zejmisa), prostor između Cetine i Epira, a po visini do srednje Drine, pripada kavkaskom antropološkom tipu. Interesantno je napomenuti da je skoro identičan prostor obuhvatio i M. Garašanin kao isključivo sahranjivanje pod humkama u prelaznom periodu, a to je bio i običaj u kultu mrtvih, Kavkazaca tog vremena. Grafička figura koju pravi prostor naseljen Kavkascima, ukazuje na logiku, da je naseljavanje dolazilo preko Save i Dunava i da je teklo prema jugu. Podloga koju čini Jadransko more naglo se spušta prema jugu, zbog toga je to naseljavanje produženo do Epira. Ovo je po svemu podudarno, sa fizičkim zakonom nasipanja rasutih materijala na podlogu i formiranje kupe. Kavkaski antropološki tip i to onaj dominantniji, prednjeazijskog porijekla, ostavio je znatno učešće u formiranju dinarskog tipa, u kome se zapaža njegovo prisustvo. Ovim se problemima posebno bavio Š. Kulišić (Godišnjak IV/2, Sarajevo 1966, 142), koji ukazuje na Erdeljanovića, koji pozivom na Fischera, dinarsku rasu dovodi u genetičku vezu sa »armenidskom«, u čemu mi vidimo pojam za huritski rasni tip. Po Kulišiću i Kherumian je utvrdio punu indentičnost »armenoidnog« i dinarskog somatskog tipa. I Biasutti je u tome vidio generičke sličnosti i ujedno podsjetio na Borreby — tip kao rasne tipove iz doba bronze, nalazeći u tome zajednički korijen iz koga su se razvili u Aziji i Evropi. Ova razmatranja poznatih naučnika su upravo u skladu sa našom hipotezom o migraciji Kavkazaca na prostor zapadnog Balkana. Naša shvatanja potvrđuje i rad Ž. Mikića (Beitrage zur Antropologie ..., Godišnjak XXII CBI, 1984, 102), kojim zaključuje da je na Balkanu došlo u periodu bronze do brahokranizacije. A u toku željeznog doba taj je proces još izraženiji pa počinje i proces dinarizacije. Paleobalkanska (ilirska) komponenta se ne može isključiti iz istorije nijednog naroda na zapadnom Balkanu (R. Katičić). Jer svaki narod ima svoju specifičnu vezu sa istorijom tla. Ali su i neprihvatljive direktne etničke projekcije antičkih etnija na današnje narode (R. Katičić). Violetnost dinarskog rasnog tipa, najvjerovatnije vodi porijeklo od ilirskog psihičkog tipa. Ono što daje najviše osobenosti kavkaskom licu, to je istaknutost i raznoobraznost noseva. Trag tih kavkaskih noseva može da se prati kod nekih dinaraca, a svakako najčešće se sreću kod Albanaca.
158
Za Delmate bi se moglo pretpostaviti da nijesu bili huritskog etničkog porijekla. Ovaj zaključak izvodimo iz činjenice da njihova onomastika, obrađivana od više autora, a posebno od G. Alffoldy-a, M. Zaninovića i dr. nema mnogo zajedničkog sa onomastikom »južnih Ilira» što znači da nijesu govorili nekim od huritskih jezika, pa prema torne nijesu ni mogli biti Huriti. Radi pouzdanog utvrđivanja etničke srodnosti, valjalo bi poći od komparativnih antropoloških istraživanja sa dva prostora, onog na Kavkazu i tzv. »ilirskog« i to paleoantropoloških na bazi ostataka skeleta, kao i recentnog stanovništa. U nedostatku relevantnih podataka dajemo izvode iz istraživanja recentnog stanovništva u zapadnoj Gruziji, sovjetskih antropologa A. A. Vornova i A. P. Pestrjakova objavljenih kao »Uporedne antropološke osobine Abhazaca«, (Tbilisi, 1987, 111): 1. Po morfološkim osobinama Abhasci se mogu smatrati kao lokalna varijacija balkansko-kavkaske rase. Ova rasa predstavlja prelaz između sjeverno-evropeidskih i južno-evropeidnih varijanti, polazeći od vidnog stepena njene depigmentacije. Ovakav zaključak se slaže i sa gruzinskim antropologom M. G. Abdušelišvili (Tbilisi, 1964), koji ovakav zaključak proširuje na kolhidski antropološki tip. 2. U predistorijskoj epohi adigejska plemena (kojima pripadaju i Abhasci) živjela su na zapadnom Kavkazu i učestvovala su u genezi zapadno-gruzinskih etničkih grupa. 3. Serologični podaci (sistem ABO i Rh-faktor) recentnog stanovništva, takođe ukazuje na značajnu srodnost Abhazaca sa zapadno-gruzinskim grupama niskim sadržajem gena q (B) i visokim sadržajem gena r (O), i na specifičnost ove etničke grupe.
Ρ (Α) °/o 19
r (0) o/o 74
q (B) % 7
Rh u % D d 65 35
Da bi smo utvrdili eventualno prisustvo slične učestanosti krvnih grupa između zapadnog Kavkaza (Kolhide) i recentnog stanovništva na hipotetičkom prostoru naseljavanja Kolhiđana, trebalo bi imati podatke o krvnim grupama za sjevernu Albaniju, što mi nažalost nemamo. Zato ćemo se poslužiti podacima za MZ Tuzi, gdje dominantno živi stanovništvo koje se deklariše kao albansko. Ο
Α
Β
AB
Primjedbe
Srbija (Rađevina) Kalić, 1940
41,97
35,31
15,48
7,42
Po St. Stefanoviću
Crna Gora, 1991.
36,72
45,72
12,11
5,44
Dr. D. Vuksanović
Opšt. Podgorica 1991. MZ Tuzi, 1991.
36,32
46,66
11,68
5,33
44,88
42,18
9,13
3,80 159
(Podaci za krvne grupe za Crnu Goru, opštinu Podgorica i MZ Tuzi, dobijeni od Dr D. Vuksanovića, Odjeljenje za transfuziju krvi pri kliničkoj bolnici u Podgorici.) Kao što se vidi iz prednjih podataka, učešće O grupe za MZ Tuzi je veće nego za Srbiju, Crnu Goru i opštinu Podgorica, i ako mnogo zaostaje za učešćem ove grupe u zapadnoj Gruziji (Kolhidi), što mi smatramo da je poslejdica izmiješanosti albanskog i slovenskog stanovništva. Karakteristično malo učešće Β grupe (7%) u zap. Gruziji, u MZ Tuzi se ponavlja sa neznatnim odstupanjem. I ako podaci ovih komparacija u potpunosti ne odgovaraju očekivanjima, oni nijesu ni kontraindikativni, već naprotiv potvrđuju veću podudarnost između krvnih grupa zap. Kavkaza i sjevero-albanskog stanovništva. Što je po našem mišljenju znak veće etničke srodnosti između posmatranih grupa. 3. Kultovi kod Ilira a) Religija kod Ilira Malo nam je poznato o duhovnom životu Ilira. No ako je etničko porijeklo Ilira bilo heterogeno, logično je da ne može biti govora ni o njihovoj zajedničkoj duhovnoj kulturi. A kada je riječ o toj duhovnoj i etničkoj raznolikosti, osjećamo koliko je termin »Iliri« i »ilirski« vještački i isforsiran, nemajući drugog naziva za prostor zapadnog Balkana. U stvari taj naziv ne govori ništa, sem što ukazuje na neke geografske pojmove i u jednom kratkom periodu o njihovoj državnosti na jednom dijelu tog prostora. Kada se govori o duhovnom životu ilirskih plemena, onda je važno istaći i o kojem se periodu govori, jer se kultovi mijenjaju vremenom i trpe međusobne uticaje (sinkretizam). Spoljni uticaji na kultove ilirskih plemena morali su biti značajni početkom istorijskog perioda, prvo grčki, a kasnije rimskog panteona. U zadnjim vijekovirna rimske dominacije, sigurno je da su ovi uticaji djelovali integrativno u etnogenetskom smislu, ali i otuđujuće od svojih autohtonih korijena. Kad smo kod Ilira konstatovati više etničkih komponenti a to znači i više kulturnih kompleksa, logično je da naš prilaz mora biti slojevit. Kod Predidoevropljana dominirao je kult boginje Velike Majke, kao nastavak neolitske kulture. Indoevropljani su donijeli panteon formiran na prostoru Kurgana — pripontijskih stepa. Gdje su u osnovi obožavali prirodne pojave, božanstva nebeskog svoda, nepogode, grom, sunce i si. Prisutno je bilo i totemsko vjerovanje u neke životinje, kao ostatak iz lovačkog perioda. Budući da smo utvrdili i dolazak nekih indoiranskih plemena sa kavkaskog prostora, kao i da smo se sreli sa terminom Arya (Arija), što na sanskritu znači »plemeniti (čovjek)«, kao i sa terminom »marjanu«, vezano za vladajući sloj indoiranaca u državi Mitani, logično bi bilo da se i indoiranski panteon našao na ilirskom prostoru (Skiti, Sarmati, Medi i dr.). Kod semitskih naroda (Mesopotamija) panteon se zasnivao na nebeskim tijelima, sunce, mjesec, venera (Ištar). Ištar se kod Vavilonaca zvao Nana, a na istočnom Kavkazu u kavkaskoj Albaniji hram bo160
ginje mjeseca se zvao Nanar. Pa bi se reklo da se tu radi o uticaju mesopotamskih religija. Otuda vjerovatno i naziv mjeseca kod Albanaca »hene«. Predstava boga sunca (Heliosa) je znak kruga sa simbolom vječnog kretanja (rotacije) ili svastike. Ovakvi simboli se srijeću na votivnim spomenicima istočnog Kavkaza, kao i na istim spomenicima na ilirskom prostoru. Strabon (XI, 4, 7), nam je ostavio i panteon kavkaskih Albanaca, ali na grčkom jeziku. To su Helios, Zevs i Selena. Helios je bog sunca, Zevs je gromovnik, a Selena je boginja mjeseca, koja je mnogo poštovana. Strabon nam je ostavio i opis funkcije žreca i ceremonijal žrtvoprinošenja. Mislimo da bi elemente istočnokavkaskog kulta trebalo tražiti na prostoru današnje južne Albanije. Sa dolaskom huritskih plemena na zapadni Balkan, donijet je i huritski panteon bogova koji je bio originalan. O postojanju tog kulta na našim prostorima, mi smo se uvjerili posrednim putem tj. postojanja huritskog oltara (»niše«), na Medunu, o čemu je već bilo govora u ovom radu. Sada je jasnije, zašto je Gencije u vrijeme rimsko-ilirskog rata ovamo poslao užu porodicu. Nije u pitanju samo tvrđava, već i svetilište na Medunu. On ih je poslao pod zatšitu nacionalnog i vrhovnog božanstva" Haldi (Alalu). Ako je medunska tvrđava sekundarnog značaja, znači da se huritski kult održao do Gencijevog vremena, a to je najmane 1.000 godina. Po veličini recipijenta i odvodnog kanala za krv, vidi se da je tu bilo masovno klanje, pa nije isključeno da je uz taj ritual upražnjavano i proricanje, kao u hramu Nanar na Kavkazu. Do sada, koliko nam je poznato o pomenutom kultu nije bilo govora, za to ćemo se na njemu malo duže zadržati. O religiji Hurita znamo nešto više zahvaljujući pisanim izvorima Hetita i Asiraca. Po M. Elijade (Istor. verovanja i religija, Bgd. 1992, 127), Hetiti su preveli huritsku »teogoniju« oko 1300. g. st. e. iz koje se da zaključiti da je postojao sinkretizam sa sumerskim i sjevernosirijskim predanjima. Dok nas asirski tekstovi obavještavaju o huritskim kultovima iz vremena uratske države sa područja jezera Van. Ova su shvatanja u skladu sa istorijskim činjenicama sa tog prostora. Padom mitanske države oko 1350. g. st. e. Huriti se povlače iz gornje Sirije pod pritiskom Asiraca i Hetita, ka gornjoj Mesopotamije Sobom nose i svoje duhovno nasljeđe, koje su dalje razvijali u državi Urartu oko jezera Van. O toj svojoj duhovnoj aktivnosti ostavili su značajna materijalna svjedočanstva, žrtvenike (»niše«), hramove, utvrđene gradove i si. Po huritskoj »teogoniji«, Kumarbi je bio otac bogova na nebu. Na početku je Haldi bio kralj, a Anu najznačajniji među bogovima. Anu pada ničice pred Haldi i služi ga. Ali poslije devet godina Anu pobjeđuje Haldia i ovaj se sklanja u donji svijet. Tamo mu je Kumarba postao sluga. Tako je Haldi (Alalu), postao glavni bog donjeg kraljevstva. Jasno je i to, zašto je bog donjeg svijeta postao kod Hurita glavno božanstvo. Huriti su živjeli na planinskom prostoru Gornje Mesopotamije i Malog Kavkaza izrazito velike seizmičke aktivnosti, što je sa potresima zemlje i tutnjavom, izazivalo kod stanovništva strah od sila donjeg svijeta. Pa je najvažnije i bilo zaštititi se od htonskih sila, koju ulogu je dobio Haldi. Drugi po važnosti je bio Tešep, bog nebeskih nepogoda (gromovnik), zatim njegova supruga Hepat. Vavilonska boginja 11 O poriieklu Ilira
161
Ištar, na huritskom se zvala »Šauška«, a bog sunca je bio Šivini. S proljeća su slavili praznik Nove godine — Purulli. Pod uticajem mesopotamskih vjerovanja, Huriti su poštovali i ribe i biljke. Kao ostatak obožavanja biljaka imamo običaj badnjaka kod Gruzina, a na ilirskim votivnim spomenicima često urezanu granu ili drvo. Andrija Jovićević u svom radu o Malesiji (Bgd. 923, 135), piše o »svetom drvetu« u Kastratima, što mislimo može da se radi o ostatku kultnih vjerovanja Hurita. Oltar pred kojim su molili vjernici boga Haldi, imao je oblik vrata udubljenih u stijeni (slijepa vrata), koja su simbolizovala ulazak u donji svijet. Na prostoru Urartu države ima više takvih »vrata« (»niša«). Na Medunu se jasno prepoznaju takve kultne građevine koje su pripačlale vjerovatno Labeatima. Na prilazima medunskom gradu postoji takva »niša«, zatim recipijent i kanali za oticanje krvi žrtvovanih životinja. Najbolje informacije o huritskoj religiji imamo iz natpisa, asirskim klinopisom, kralja Urartu Menua (810—780. g. st. e.), sa »niše« posvećene bogu Haldi u Toprakkale. Iz ovog natpisa se vidi da huritski panteon ima 79 bogova. Za svako božanstvo je predviđen broj žrtava koje mu pripadaju. Prva 63 božanstva su muška, ostalo su boginje. Glavnom božanstvu Haldi, je pripadalo 17 volova ili bivola, 34 ovce i 6 jagnjadi, Tešupu 6 volova, 12 ovaca i tako redom. Ova su se ritualna žrtvovanja prilagala određenog dana u godini. Zadatak arheološke nauke bi bio, da i na drugim prostorima potraži slične sakralne građevine, kao i ostatke kultnih vjerovanja u folkloru starobalkanskog stanovništva sa ilirskog prostora. U srpskom jeziku postoji izraz Hala (Ala), što u narodnom govoru označava neku natprirodnu silu animalnog karaktera. U Leksikonu stranih riječi (Lj. Mićunović, Novi Sad, 1988), stoji još i to: ».. .jaka oluja, velika nepogoda«. Mi držimo da bi ovaj izraz mogao biti ostatak imena huritskog boga donjeg svijeta Haldi (Alalu). Jedan ilirski vojnik iz Rizona služio je rimsku legiju u Numidiji, Sjeverna Afrika. Podigao je spomenik i posvetio nekoliko stihova zaštitniku grada Risna, Medauru. Medaurus je prikazan na konju sa kopljem u ruci (»trački konjanik«). Više je naučnika pisalo o ovom zagonetnom slučaju. I mi ćemo pokušati da damo doprinos ovom pitanju. Božanstvo u vidu konjanika-ratnika je vjerovatno bog rata, pa je vjerovatno i pripadalo »konjaničkim« narodima. Mi smo ukazali u više navrata u ovom radu, na postojanje ilirskih plemena iranskog (arijskog) porijekla. Alternativno ime za Arijce jeste Medi, Mide, Miđani ili Madaji, što dolazi od matai = narod. Pa bi otuda i moglo doći ime Meda-uri. U poglavlju o ilirskim plemenima dali smo pretpostavku za pleme Ardiei, da je to moglo biti Ariei (Arije). U tom slučaju i Medaurus bi mogao biti božanstvo Ardiea (Ariea), koji su se u zadnje vrijeme ilirske istorije spustili na more. Ovo je božanstvo možda i pripadalo panteonu iranskih stepskih konjaničkih naroda. b) Kult zmije O kultu zmije kao o paleobalkanskom nasljeđu kod nas je pisalo više autora, posebno M. Garašanin, A. Stipčević i dr. Kult zmije kod
162
Ilira nije po našem mišljenju balkanskog porijekla, on je mogao biti donijet sa Kavkaza. Zmija je igrala ulogu zaštitnika domaćeg ognjišta. Ona je htonsko božanstvo, u vezi je sa dušom predaka a nije isključeno da je mogla imati i totemsko značenje. O tome možda svjedoče likovi zmije na pulenama brodova na novcu Skodre, Lissosa i Gencija. Ostaci ovog kulta su još prisutni na prostoru Crne Gore, južne Dalmacije i sjeverne Albanije. Postoji tzv. domaća zmija koja se ne smije ubiti, a u nekim krajevima zmiju hrane mlijekom kao na Kavkazu. A. Stipčević u svojoj knjizi o Ilirima (Zgb. 1989), daje fotografiju krsta na groblju u Tuzima, gdje živi albanska narodnost, na kom je urezana zmija. Mi to tumačimo kao paralelno vjerovanje sa hrišćanstvom, odnosno ulogu zmije kao čuvara groba i duše pokojnika. Slično kao i kod Kavkazaca i kod Ilira su nađeni, na arheološkom materijalu, prikazi zmije na metalnim narukvicama, ogrlicama i fibulama. Zmija je kod Ilira bila istovremeno i zaštitnik doma i inspirator terora. O porijeklu kulta zmije kod Kavkazaca, ranije smo iznijeli pretpostavku da je mogao biti donijet iz Egipta, ali i iz Mesopotamije. c) Kult mrtvih Kultu mrtvih pripada i način sahranjivanja. Ovo je najkonzervativniji elemenat duhovne kulture kod raznih etničkih grupa, pa je zbog svoje dugotrajnosti pogodan za raspoznavanje pojedinih arheoloških nalazišta i pripadnosti pojedinim kulturama. Kod Ilira isto kao i na Kavkazu, u periodu bronze i gvozda I, osnovni način sahranjivanja je u grobnim humkama. Pod humkom se obično nalazi više grobova. Primjenjivano je kremiranje ili inhumacija. Lješevi su polagani u zgrčenom ili sjedećem položaju, a kasnije u ležećem. Najvjerovatnije da je veličina humke zavisila od društvenog ranga pokojnika. Prilozi su bogati, u oružju, keramici i ukrasnim predmetima. Pojava ravnih grobova, Gajtan, Gostilj, Duschman i drugi paralelno sa humkama, analogan je istoj pojavi na Kavkazu. Ravni grobovi u Kolhidi su imali pošljunčani ležaj, a pojava katakombnih grobova u dolini Škumbina i u selu Selce kod Ohridskog jezera (Albanija)8 odgovara pojavi katakombnog sahranjivanja u ravničarskim dijelovima kavkaske Albanije. Vjerovatno su ti grobovi iz Selca pripadali Dassaretima, za koje pretpostavljamo da su došli iz kavkaske Albanije. Nemamo arheološke dokaze o kultu žrtvovanja odraslih ljudi kod Ilira. Dokaz žrtvovanje djece imamo nađeni skelet u zidinama gajtanske gradine i Arijanovo svjedočenje, da su Iliri, branioci grada Peleona »zaklali tri dječaka kao i tri djevojke i tri crna ovna«, kao žrtve za odbranu grada od Makedonaca.9 Sa istočnog Kavkaza (Kavkaske Albanije) nam je poznato da su prinosili ljudske žrtve boginji mjeseca Ma, o čemu piše Strabon.10 4. O mentalitetu Ilira Proniknuti u mentalitet ili etnopsihologiju jednog naroda ili etničke grupe, je složen posao, a posebno kada se radi o antičkom narodu.
163
Pitanje je i koliko ima pouzdanih informacija za takvu temu. No pored svega toga pokušaćemo da bar donekle uđemo u tu zagonetnu oblast života ilirskih plemena. Na to nas goni radoznalost i želja za saznanjem, da li je od tog mentaliteta ostalo nešto kod sadašnjih populacija sa bivšeg ilirskog prostora. Mislimo da u nauci nije sporno prisustvo ilirske komponente u psiho-somatskom smislu, kod recentnog stanovništva na prostoru kojega su oni zahvatali. No kolika je ta komponenta kod pojedinih populocija dominantno slovenskog i albanskog porijekla, to je tema za sebe. Poznate su karakteristike dinarskog psihičkog tipa, O kojima su pisali J. Cvijić, V. Dvorniković i dr. kao violentnost, agresivnost, osjetljivost, sujeta na sopstvenu ličnost i sl. Sada se mogu postaviti dva pitanja, koliko su ove osobine doprinijele u agresivnosti i kriminalnim radnjama koje su se odvijale na dinarskom prostoru tokom drugog svjetskog rata i kasnije? I da li neke od tih osobina predstavljaju ilirsko mentalno nasljeđe ili njegov dio. Što se tiče Albanaca, kod njih se atavističko ponašanje zadržalo više nego kod drugih balkanskih naroda. O njihovoj sklonosti ka pljački i nasilju je pisalo više istraživača. Mi ćemo se pozvati na Njemca Dr Kurta Hasserta, (Werderungen in Nord-Albanien, K. K. Geografische Gesellschaft, Wien, 1898, No. 5, 6, st. 355), koji piše o Malisorima: »... smatraju pljačku i rat kao svoje omiljeno zanimanje...« Da li se i ovdje radi o elementima ilirskog nasljeđa u ponašanju, možda ćemo shvatiti, ako uspijemo nešto više da saznamo o ponašanju i mentalitetu Ilira, za koje pretpostavljamo da bi morali imati neku genetsku vezu sa Albancima. Naravno, kod ovakvih analogija se mora biti obazriv, jer ilirska plemena nijesu bila etnički homogena, pa je naš zadatak toliko složeniji a zaključak nesigurniji. U vezi sa ovim, treba voditi računa da mlađe grčke i rimske informacije pod pojmom Iliri podrazumijevaju plemena sa geografskog prostora Ilirika, a ne u etničkom smislu. Poznata je konzervativnost albanskog rodovskog društva, koje je bilo odbojno za svake promjene u ponašanju. To je rezon više za pretpostavku da taj mentalitet vodi porijeklo iz duboke prošlosti koja je nejasna. Ako otkrijemo nešto slično kod ponašanja ilirskih plemena, to je element u korist pretpostavke o nekoj genetskoj vezi Albanaca sa Ilirima, ili bolje reći sa nekim ilirskim plemenima. Ovakvom gledištu ide u prilog običajno pravo albanskog rodovskog društva, kao preddržavna ustanova, koja je pokušavala da ograničava nekontrolisano refleksno ponašanje, kao ostatak ilirskog genetskog nasljeđa. Mentalitet jedne etničke grupacije, tamo gdje je prisutna tipizačija kolektivnog mentaliteta, je kompleksna pojava, koja je zavisna u prvom redu od genetskog nasljeđa, koji daje stabilnost ponašanju, zatim od fizičke sredine u kojoj duže egzistira ta grupa, kao i od socijalnih uslova u kojima se odvija taj život. Znači, psihičke funkcije su samo prividno samostalne. One su uslovljene fiziološkim reakcijama, koje su genetski programirane i psihičkim procesima. Genetička psihologija, koja istražuje ponašanje etničko-rasnih grupa ima dodirne tačke sa antropologijom. Naravno da nas interesuje mentalitet kao 164
kompleksna pojava, jer se ne usuđujemo da ulazimo u njegovu analizu ni da raščlanjujemo modulacije tog ponašanja na genetski programirano, psihosocijalno nasljeđe, uticaj ekologije, kulture, religije i dr. Nijesmo sigurni ni da je nauka danas spremna za jednu takvu analizu, ali smo zato ubijeđeni da će se ejdnog dana, kada za to sazru uslovi, vratiti njihovom proučavanju zbog važnosti tih pojava za biće sopstvenog naroda. Nacije će se tim pojavama vratiti kada budu spremne za vivisekciju sopstvenog organizma, to će biti znak zrelosti. Za to se mi danas i ograničavamo samo na to, da pokušamo saznati nešto više o ilirskoj psihi i njihovom mentalnom kompleksu, jer se njima bavimo. Jer pretpostavljamo da će nam to pomoći da razumijemo neke savremene pojave i da će to možda interesovati buduće istraživače pomenutih fenomena. Sve ostalo prepuštamo vremenu. Mi ovim ne prejudiciramo, da druge etničke skupine koje su imale udjela u konstituisanju mentalne slike populacija sa ovog prostora, nemaju udjela u formiranju njihovog mentaliteta, već to prepuštamo drugim istraživačima. Mi smo kao »ilirski« prostor označili prostor naseljavanja Kavkazaca od Epira do Neretve. No, za temu o kojoj je riječ, treba obuhvatiti daleko šire, jer na tom najsiromašnijem dijelu Balkana, permanentno je dolazilo do demografske ekspanzije, a time i njihovog širenja na sve strane. Taj proces traje i do naših dana. Po našem shvatanju u osvit ilirske istorije tj. u V v. st.e. na posmatranom prostoru smo imali 3 etnička sloja. Najstariji je sloj staro-balkanaca iz vremena neolita. To su mirni zemljoradnici i ribari koji se postepeno utapaju u novopridošle Indoevropljane — Irance (Arije), nomade stočare koji su došli krajem eneolita iz pripontijskih stepa. Ovi su nomadi ratoborni i dinamični, fizički su čvrsti, donose surovost sjevernih stepa, mentalno su inertni. I treći sloj stanovništa po našoj teoriji dolaze sa Kavkaza u vrijeme »egejskih seoba«, huritskog su porijekla i donose kulturu pozne bronze. Na većem su nivou društvenog razvoja od starosjedelaca i uspjeli su, možda poslije više sukoba, da se nametnu i da daju svoj pečat prostoru na kom su se naselili. Sa kavkascima su došla i neka iranska plemena planinaca, kao sarmatski S vani (Spani, Španji), zatim skitski Dasareti, Daorsi i sami Hilly (Hillvri). Huriti su agresivni brđani, okretni i pragmatični. Razvili su se na pasivnom planinskom prostoru, što je uslovilo i navike za upade u bogatije prostore i pljačke. O njihovim pljačkačkim pohodima govori se u najstarijim mesopotamskim pisanim izvorima iz vremena Sargona I i Hamurabija. Sa stvaranjem prve plemenske zajednice na jugu Ilirije, počinju i grčke vijesti o njima, iz kojih možemo crpsti podatke o njihovom mentalitetu. No mora se biti oprezan sa tim vijestima, one se ne smiju uopštavati za čitav ilirski prostor, jer još dugo neće doći do njihove etnogeneze, ni tipizacije kolektivnog mentaliteta Ilira. Kada su u pitanju grčke i rimske vijesti, a drugih nemamo, mora se voditi računa i o njihovim predrasudama u odnosu ne samo na Ilire, već i na sve varvare. Poznat je helenski rasizam. Za njih su svi varvari. Čak i Rim165
ljani i onda kada su od njih bili pokoreni. Grci ne prihvataju nikakve kulturne razlike, oni smatraju da postoji samo njihova kultura. Grci su koegzistirali sa varvarima, ali se nijesu miješali etnički. Zato je situacija između njih uvijek bila konfliktna. Rimske predrasude su bile nešto blaže. Za njih postoje Rimljani, Grci i varvari. Rimljani su, zna se, »bogom izabrani narod«. Oni varvarima priznaju nešto, ali to se ne može upoređivati sa rimskim junaštvom, rimskom religijom i rimskim vrlinama. Upravo smatrajući varvare za niža bića, davalo je Rimljanima pravo na osvajanje, kako bi zaveli rimske vrline i rimske zakone na tim teritorijama. Rimljani su objavili rat Teuti, ne zato što je ubijen njihov poslanik L. Carucanius, već zato što su bili uvrijeđeni što su ga ubili sjekirom i što nije pa viteški od mača. Upravo, htjeli smo da ukažemo da treba voditi računa da su njihove vijesti opterećene subjektivnošću. Slika koju su nam ostavili grčki i rimski pisci o naravi Ilira je vrlo nepovoljna i stereotipna. Ne dozvoljavaju im nikakve vrline, već se u ime svojih vrlina suprotstavljaju njihovom varvarstvu, a Iliri su morali imati i neke pozitivne osobine. Iz mitologije znamo da su Iliri išli u pljačku na Delfe. A od početka III v. st. e. Iliri se daju na gusarenje po grčkim i italskim obalama, presrijećući njihove brodove. Oni su u tim gusarenjima bili svi repi, ubijli su i pljačkali bez milosti. Zapovjednike brodova su žive spaljivali, kako piše Florus u svom „Pregledu istorije rimskog naroda od Romula do Augusta«. Sa time su najviše izazivali svoje susjede, pa su u njihovim očima postali sinonimi, zločina, mraka i inferiornosti. Prve vijesti o ilirskom ratovanju su one od grčkog istoričara Tukidida.11 On piše kada su Spartanci ratovali protiv ilirskog plemena Linkesta, da su oni velikom vikom i uzaludnim vitlanjem oružja plašili neprijatelja, ali da su u stvari slabi i da ih je lako natjerati u bijeg, te da12 su njima juriš ili bijeg podjednako časni. Dok rimski pisca Herodian piše: »... da su Iliri bili vrlo jaki i visoki i u boju i pogibljenju, uvijek spremni srnuti, ali su bili troma duha«. Ovo je sasvim suprotno od Tukididova svjedočenja, ali to ne treba da nas zbunjuje jer je pitanje o kojima se »Ilirima« radi. Takva kontradiktorna mišljenja o Ilirima su razumljiva, ako imamo u vidu njihovu etničku složenost upravo ono što su sve Rimljane zvali Ilirijom. Za vrijeme rimskog imperatora Septimija Severa (II v.), porijeklom Panonca, u rimskoj vojsci Iliri i Germani zauzimaju prvo mjesto. Svakako zbog svojih vojničkih vrlina, no mislimo da bi to trebali biti pripadnici plemena zapadnog Ilirika, gdje dominiraju iranska plemena. Ilirska gusarenja koja su ih vodila u razbojništva i zločin a kasnije njihovi česti ustanci protiv Rima, stvorili su sliku strave i užasa υ njima, kao da nijesu normalna bića. Tako rimski pisac Aulus Gellius (II v.) u svojoj knjizi Noctes Atticae (X, 4), govoreći o čudima varvarskih naroda, pozivajući se na Plinija Starijeg, kaže o Ilirima: »U istirn knjigama je zapisano da se smrtonosna čarolija postiže očima« i dodaje »... da među Ilirima ima ljudi koji ubijaju pogledom one koje posmatraju neko vrijeme srdito, a13 oni ljudi ili žene koji imaju tako škodljiv pogled imaju dvije 14ženice«. Komentarišući ove navode belgijski naučnik Pierre Salamon, kaže da su rimski pisci II v. zamišljali ilirske var166
vare kao demonski narod sa »zlim očima«, kod koga je pomiješan čovjek i zvijer. Zamišljali su ih kao izolovan narod daleko od komunikacija u brdovitoj zemlji kojoj je teško prići. Kako se kod Rimljana mogla stvoriti takva slika o Ilirima. Da li je na to moglo da utiče to, što je u to vrijeme u Rimu bila u modi tzv »fiziognomija«. To je bilo učenje po kome se mentalitet ljudi i naroda određivao na osnovu njegovog fizičkog izgleda. Pa je možda divlji izgled Ilira proizvodio određene zaključke, ili je to bila »kazna« za one Ilire koji su se, da bi izbjegli romanizaciju povukli u planine. Jer, dok je jednim Ilirima bilo moguće da pređu u veću kategoriju civilizacije prihvatajući rimsku kulturu, drugima je slijedio povratak u varvarstvo. Te dvije opcije su kod svakog naroda uvijek moguće. Očigledno, da je istraživač psihologije Dinaraca V. Dvorniković (1888—1956. g.), pisac »Karakterologije Jugoslovena«, nešto znao o »zlim očima« Ilira i o njihovoj vezi sa »Arnautima«, kada je izveo onaj »eksperiment« sa arnautskim pogledom. On je kako sam piše, u Peći pred jednom kafanom namjerno izazvao jednog »Arnautina« kako bi uhvatio blijesak tog demonskog pogleda. Za Albance su vezana još dva pojma, čije objašnjenje možda treba tražiti u praistoriji kavkaskih plemena. To su »arbanaški ponos« i »arbanaški hod«. Ne namjeravamo ulaziti u istraživanju ovih pojava, jer bi nas to daleko odvelo. Reći ćemo samo toliko, da mislimo da te pojave treba vezati samo za plemena sarmatskog porijekla, kao što su možda Svani, (Špani ili Spani) kako su zvani u srednjem vijeku, o kojima je već bilo govora u ovom radu.
Još jedna osobina Ilira privlači pažnju, a to je njihov odnos prema novcu. F. Papazoglu piše o ranoj upotrebi novca kod Ilira, naravno, radilo se o grčkom novcu.15 Već od V v. st. e. sklapali su saveze za novac, a u prvoj polovini IV v. st. e. makedonski vladari su im plaćali danak u novcu. Njihovi vojni savezi skoro uvijek su bili uslovljeni novčanim naknadama. Tako je Agron, kaže F. Papazoglu, postao saveznik Demetrija II za određenu svotu novca, a Gencije nije htio da započne rat s Rimljanima dok nijesu njegovi poslanici utvrdili »ilirico signo« 300 talanata koje mu je Persej (makedonski kralj) obećao. Mi u tim vijestima vidimo mogućnost začetka kasnijih pojava pohlepnosti na novac kod Albanaca, kao mogućih nasljednika ilirskog mentaliteta. Formiranje mentaliteta jednog naroda je dugotrajan proces, to je sastavni dio razvoja etno-biogeneze. Za to mislimo da se karakterne osobine ilirskog mentaliteta nijesu razvile na Balkanu, već su donijete sa Kavkaza. Da bi potvrdili tu pretpostavku pokušaćemo da nešto više saznamo o ponašanju paleokavkaskih plemena u antici. Naravno koliko nam izvori to dozvole. Većina plemena Kavkaza, koja se pominju u antičkim izvorima je porijeklom od Hurita sa Prednjeazijske visoravni. U IV-om poglavlju ovog rada, već smo ukazali kako su ta brdska plemena upadala u Mesopotamiju za neradnih godina i kako su sa njima ratovali, vladar Akada Sargon I i Vavilonije Hamurabi. Iz čega se da zakjlučiti da se još u tom vremenu i na tim prostorima formirala navika za pljačkom i nasiljem. Ovo se potvrđuje i kasnijim vijestima, koje nam donosi jermenski istoričar iz IV v. Mojses Horenaci. (»Istorija Jermenije«, Moskva 1893, 59), da je Nabukodonosor
167
I, protjerao Iberce (hurtska plemena) »na zapad od desne (zapadne) obale Pantijskog mora«. Ako znamo da se na jugu Iberije nalazila pokrajina Gogari, kasnija Gogarena, onda je logično da se taj progon uprvom redu mogao odnositi na njih. Razlog progona je mogao biti, da se jedanput ta agresivna pljačkaška plemena udalje od Mesopotamije. Zapadno od Gogari (Goga), živjelo je susjedno pleme Meschi ili Moschi. Ovo je vidljivo iz karte gruzinskih arheologa za VI v. st. e., i iz »Die Welt der Antike«, od Dr Alberta von Kampena, pa se sa ovim upravo dopunjavaju ili bolje reći komplementiraju vijesti koje nam donosi Mojses Kalankatuci u »Istoriji zemlje Aluank« (vidi Uvod), »da su Iliri potomci Mašeha (Mescha)«, što bi se u stvari moglo odnositi na Mesche, susjede Goga. A koji su mogli biti prognani zajedno sa Ibercima (Gogama), pa time i dobijamo čvršće elemente za hipotezu o dolasku Iberaca (Hurita), na »ilirski« prostor. Ali isto tako i još jedno svjedočenje o odnosima semitskih stanovnika Mesopotamije i agresivnih brđana sa sjevera. Ovi su odnosi u dugim vijekovima, a može se reći i mileniumima bili pod stalnom psihozom straha i neprijateljstava. Pa je to našlo mjesta i u Bibliji, Novom Zavjetu, jer je tu, ako izuzmemo religiozni i moralni sadržaj, sažeto iskustvo i pamćenje u prvom redu semitskih naroda, čijim se pripadnikom osjećao i apostol Jovan, koji u Otkrovenju, gl. 20, stav 8, kaže: »I izići će da vara narode (Sotona) po sve četiri kraja zemlje, Goga i Magoga, da ih skupi na boj, kojijeh je broj kao pijesak morski«. Najvjerovatnije da se apostol Jovan oslanjao na proroka Jezekiju, koji je jedan od četiri glavna starozavjetna proroka, koji su živjeli između V i VII v. st. e. Jezekija u glavi 38. i 39, proriče o upadu Goga u zemlju Izrailja i njihov »polom« kao osvetu. Po njemu Gog je vladar u zemlji Magogu, ali isto tako i »knez i glava Meseha i Tuvala«. To su za Jezekiju narodi sa sjevera, koji će ugroziti Izraelj, ali će na kraju biti kažnjeni od izraeljevog boga. Iz istorije Gruzije znamo da su Meseh (Meshi) i Tuval (Tabali) huritska plemena sa juga današnje Gruzije (Gogari). Nije jasno, da li je ogorčenje proroka Jezekija na ova sjeverna plemena i prokletstvo koje baca na njih, osveta za stvarna pustošenja po Izraelju od strane ovih plemena ili je to strah od njihovog mogućeg ponašanja, na osnovu iskustva donijetog ili stečenog iz Vavilonije, gdje se prema njima gajilo neprijateljstvo, teško je reći. Savremeno tumačenje Biblije, za Goge i Magoge smatra da su starozavjetni narodi i da se u Novom zavjetu pominju kao sinonimi za Sotonu. Ovo je tumačenje prihvatljivo, ako znamo da su Jevreji u Vavilonskom ropstvu mogli upoznati lokalna predanja o agresivnim brđanima sa Sjevera i to u pismenoj ili usmenoj formi donijeti sobom prilikom povratka iz vavilonskog ropstva. Ovo utoliko prije, ako znamo da su po povratku govorili aramejski jezik, kojim se govorilo u Vaviloniji. Iz svega naprijed rečenog proizilazi da bi Goge mogli biti stanovnici južno-iberske planinske oblasti Gogari (Gogarene), a Magoge pripadnici miđanskog plemena Magi, poznatih još kao mnogobožački žreci.
168
Ovi su zadnji živjeli istočno od jezera Urmije, prema Kaspijskom moru. Dakle, ovog naroda ima »kao morskog pjeska«, a Sotona ih je podvlastio i vodi ih na boj tj. pljačku semitskih krajeva. Zato apostol Jovan proriče za njih osvetu, kaznu s neba u obliku ognja koji će ih sve »pojesti«. Koliko su semitska plemena Mesopotamije bila preokupirana odnosima sa brdskim plemenima, izgleda da je to ušlo i u njihova predanja i mitove, pa i u njihovoj drugoj svetoj knjizi Kur-anu imamo pomena o tome. Tako u Kur-anu, sura XVIII, stav 94, piše: »Zulkarnejne« — rekoše oni — Jedžudži i Medžudži čine nerede po zemlji, pa hoćeš li da između nas i njih zid podigneš, mi ćemo te nagraditi«. Ovdje se još očitije vidi strah od nasilnika. Zulkarnejne (Dvorogi), to je naziv za Aleksandra Makedonskog, koji, kada je došao »tamo gdje sunce izlazi« (sura XVIII, stav 92 i 93), narod je tražio od njega da ih zaštite od onih koji »nerede prave«. A nerede su pravili Medžudži, radi se najvjerovatnije o Medima (Miđanima ili kako ih Ptolomej zove Mediz), čije su pleme Magi (Magoge iz Biblije) i Jedžudžima što može biti arapski naziv za gruzijsku pokrajinu Gogarenu ili samu Gruziju čije je grčko ime Georgija (Džordžija). Znači, radi se o istim narodima kao i u Bibliji. Zbog toga smatramo da je to bilo kolektivno pamćenje Semita, koje je moglo biti prenijeto na Hanan i na Arabiju. Kako je Kur-an pisan oko hiljadu godina poslije pohoda Alekandra na Istok, anegdota o njemu koja je ušla u Kur-an, morala je negdje biti zapisana. Jer je teško zamisliti da je toliko dugo mogla biti usmeno prenošena. Ovakva tumačenja su u skladu i sa islamskim teolozima koji kažu da su »Jedžudži i Medžudži dva plemena od potomaka Jafesa (Jafeta)«, što u stvari Magi (Miđani) i Goge (Huriti) i jesu, jer ih ubrajamo u jafetske narode. Hasan Kafi Pruščak, u »Temeljima islamskog vjerovanja« (Sarajevo, 1983. g.), kaže da priča o Jedžudži i Madžudžima nema vjersku podlogu, već da je to samo predanje, od čega smo u stvari i mi pošli. Ako tražimo tragove ilirskog mentaliteta kod kavkaskih plemena iz vremena antike, iz vijesti antičkih pisaca od Herodota do Ptolomeja, što iznosi vremenski 800 do 1500 godina razlike do hipotetične seobe Kavkazaca na zapadni Balkan, postavlja se pitanje da li te vijesti mogu biti mjerodavne za utvrđivanje prvobitnog mentaliteta. Mi smatramo, da osobine koje su vezane za psihosomatsku prirodu čovjekove ličnosti mogu ostati nepromijenjene, ako su postojali ekološki i socijalni uslovi za to. Jer hiljadu godina je kratki rok za genetske transformacije u koliko ne dolazi do etničkih miješanja. Dok one osobine i navike koje su vezane za sociološku stranu života, mogu se mijenjati u takvim vremenskim razmjerama. Iz gornjeg proizilazi da bi informacije o kavkaskim plemenima iz antike, mogle dati doprinos iznalaženju nastanka tog mentaliteta, njegovih korijena tj. kolijevke gdje se formirao ilirski mentalitet. A to je onaj mentalitet kojeg izvodimo od Hurita i Subarta. Mi smo neke informacije antičkih pisaca o kavkaskim plemenima već dali tu i tamo kroz ovaj rad, pa će neke možda biti ponovljene.
169
Gaj Julije Solin (XV, 5),16 kaže da: »Halibi i Dagi u azijskom dijelu Skitije svojom krvožednošću nimalo se ne razlikuju od najdivljih naroda«. Halibi su bili poznati kao metalurzi, a po nama su se naselili u dolini rijeke Matisa u današnjoj Albaniji (gr. Halidonioi). I dalje: »U očima oni (pleme Albani na ist. Kavkazu) imaju sivi zračak, zato noću vide bolje nego danju«. Rufij Fest Avien (898—922):" »Ovdje blizu kaspijskih voda skita se junački Skit, ovdje takođe žive svirepi Albanci. Tamo zauzima kameno polje krvožedni Kadusi, brzi Mardi... Masageti se približavaju toku zaglušujuće bučnog Araksa, svirepo pleme od rođenja, nepoznat im je miran život, imaju zvjersku dušu. U njih je jelo i piće za njihove varvarske gutljaje smiješana konjska krv i zgrušano mlijeko«. Priscijan (Geografija 56—69),18 piše: » . . . zatim dolaze Tini, a za njima hrabro pleme Kaspi, potom ratnički sinovi svirepog boga Marsa, Albani«. Strabon (X, 4, l):19 »Albanci su više privrženi stočarstvu, a bliži su nomadima, svejedno oni nijesu mnogo divlji i zato ne mnogo ratnički«. I dalje govoreći o zapadnom Kavkazu, »Stanovnici nje (istočne crnomorske obale) žive od morskog razbojništva, imaju nevelike uske i lake lađe, imaju po 25 veslača, rijetko do 30, Grci ih zovu «kamare«. Ulaze u more svojim »kamarama« i napadaju teretne brodove ili na neko mjesto na obali, oni gospodare morem. Oni svoje »kamare« uzmu na ramena i odnose u šumu«. Dalje kaže (XI, l, 16: ». . . ne stupaju u međusobne odnose zbog samoljublja i divljine«. Kavkaska su plemena bila konzervativna, zatvorena, slabo su komunicirali među sobom, kako kažu Grci »zbog svoje sujete i oholosti«, te su često međusobom ratovali. Vrlo su se rano počeli baviti trgovinom. Mislimo, da prema onome što su nam ostavili antički pisci o ponašanju plemena Kavkaza, osjeća se izvjesna sličnost na mentalnom planu, sa ponašanjem ilirskih plemena, a sa time utvrđujemo i njihove genetske veze i prostor na kom je nastao taj mentalitet. Da li se kod savremenih naroda koji naseljavaju taj prostor može naći neka veza sa »mentalitetom tla«? Danas taj prostor naseljavaju Tukmeni, Arapi, Kurdi, Jermeni i Gruzini, kao i neka manja plemena iranskog porijekla. Jermeni su rano došli, pa su od starinaca preuzeli, ne samo neke antropološke odlike već i mentalne, kao i pokretljivost duha i smisao za trgovinu. Od Kavkazaca starinaca ostali su Gruzini, Čerkezi i neka plemena u južnom Dagestanu, to su i jedini ostaci huritskog stanovništva. Gruzini su zadržali najviše staro-kavkaskih osobina, tradiciju, ponos brđana, konzervativnost, smisao za trgovinu i pokretljivost duha. Nije teško uočiti sličnost mentaliteta Gruzina sa nekim dijelovima recentnog stanovništva tzv. »ilirskog prostora«. Gruzini se vrlo rado angažuju u trgovačkim poslovima, koji se ponekad graniče i sa nelegalnim radnjama. Drugi narod sa sjevernog Kavkaza, takođe huritskog porijekla, koji se ističe svojom agresivnošću su Čerkezi. Ima jedna izreka u Crnoj Gori, koja nas vodi na pomisao, da su naši pretci u najranijim kontaktima sa ovim prostorom, osjetili njegov 170
karakter i na neki način ga žigosali. Izreka »Prokleta zemlja dukljanska« ne može se odnositi na zemlju, prostor, već na ljude koji je naseljavaju, koji »zemlji« daju karakter. U nauci je prihvaćeno da su južnu Italiju u antici naseljavala plemena srodna ilirskim, preko puta otrantskih vrata. I mi smo došli do istih zaključaka, na što smo već ukazali i to na osnovu sličnosti imena ovih plemena sa imenima nekih antičkih kavkaskih plemena, kao i na osnovu sličnosti u onomastici i antropološkim tipovima. Sve ovo ukazuje na veliku mogućnost da su i južnoitalska plemena bila kavkaskog, odnosno huritskog porijekla, pa prema tome i nosioci huritskog genetskog nasljeđa i huritskog mentaliteta. Pokušavajući da proniknemo u uzroke ekstremno agresivnih pojava kroz istoriju zapadnog Balkana, odvelo nas je u istraživanje mentaliteta i ponašanja Ilira u istorijskom periodu, kao ranijih stanovnika na tim prostorima. Ako pođemo od rezultata tih istraživanja, čini se da smo uočili neka ponavljanja u ponašanju, koja su pratila istoriju ne samo Ilira već i njihovih huritskih predaka od njihove najdublje prošlosti. Zapažanja o kontinuitetu agresivnog ponašanja i zakonomjernosti ponavljanja kroz istorijski period od oko 4.000 godina, nijesu rezultat samo siromašnih istorijskih izvora, koje smo navodili, već i kompleksnog proučavanja stanovništva zapadnog Balkana i šireg kavkaskog prostora, njihovih psiho-somatskih, socioloških, etnokulturnih i drugih osobina. Kao prva verifikacija ispravnosti naših zapažanja i mogućnosti ovakvih pojava u istorijskom slijedu jedne etničke grupacije, bilo bi korisno provjeriti koliko je to u skladu sa savremenim naučnim shvatanjima humane genetike. Zašto baš genetike? Zato što svaka etnička ili rasna skupina trajno nosi svoje psiho-somatske osobine, iz čega proizilazi tendencija kontinuitet njihovog ponašanja. Drugim riječima, radi se o upornosti održavanja genoma dotične rasne skupine, ili njenog ukupnog potencijala nasljednih osobina koje se prenose na potomstvo. Ako je i dolazilo do disperzije gena kod miješanih etničkih grupa, prenijeti geni odgovorni za mentalno ponašanje, nijesu izmijenili svoje djelovanje. Što znači da geni djeluju nepromjenjivo i u uslovima kada se nađu u drugom genomu. Otuda upornost njihovog djelovanja. Naravno, učestalost tih pojava se smanjuje u dotičnoj populaciji, srazmjerno »razdređenosti« odgovornih gena. U skladu sa savremenim darvinističkim shvatanjima, geni su podložni evolutivnim promjenama, ali na dugim vremenskim distancama, koje mogu prevazići ljudsko istorijsku iskustvo ako za to postoje uslovi. Iz ovoga bi proizašao i zaključak da je u osnovi čovjekovo ponašanje davno programirano genetski, odnosno determinisano sopstvenim genotipom. To je u stvari ono što opredjeljuje tzv. »ponavljanje istorije«, ili drugim riječima, što neki narodi kroz istoriju prave uvijek iste »gre_ške«. Naravno da se gornja konstatacija ne smije kruto shvatiti, jer se osnovno programirano ponašanje koriguje i kontroliše vrlo složenim psihičkim procesom. Možda funkciju tih psihičkih procesa treba shvatiti poput principa »modulacije« u teoriji elekromagnetnih talasa. Odnos između genetski programiranog faktora ponašanja i promjenjivih »mo171
dulacija« je složen i varijabilan, ali ni u kome slučaju mehanički. Između ta dva faktora u svakom slučaju, izgleda, postoji neka »povratna sprega«. Djelovanje te »sprege« najbolje se očituje kada se sruši određeni društveni poredak i kada zavlada bezvlašće tj. kada prestane djelovanje socijalnih faktora. Tada kontrolna funkcija »sprege« popušta pa u ponašanju nastupa dominacija fiziološke psihologije ili drugim riječima refleksi genetskog koda. Što je društvo na većem kulturnom i civilizacijskom nivou, socijalni i civilizacijski faktori su dominantni faktor u »povratnoj sprezi«. Međutim, što su društva primitivnija strah postaje njen dominantni sadržaj. Iz ovoga postaje jasna uloga krvne osvete u održavanju ravnoteže u primitivnim rodovskim društvima u preddržavnoj formaciji. U tim zamršenim odnosima, izgleda, treba tražiti vezu humane genetske i odvijanja istorije. Da li se sada ova zapažanja primjećena na ponašanju huritskih etničkih grupa i njihovih potomaka, mogu primijeniti i na druge etničke ili rasne skupine? Ne vidimo razloge zašto ne bi. Kroz ovakav pristup nazire se na neki način i demistifikacija istorije kao čisto socijalnih, nacionalnih, ideoloških ili nekih drugh procesa. Ova razmatranja su i u skladu sa opaskom istoričara, da se istorija odvija po ritmu neke nepravilne sinusoide. Što se tiče biogeneze huritske etničke skupine ili drugačije rečeno, ekološkim i socijalnim uslovima formiranja njihovog genetskog koda, u ranijim razmatranjima nešto je o tome već rečeno. Ako taj dugotrajni proces posmatramo kroz korelaciju, borbe za opstanak i istorije, on se odvijao u surovim uslovima na brdsko-planinskom prostoru između lanca Taurusa i jez. Urmije. To je siromašna oblast gdje je stanovništvo moralo biti hronično izloženo nedostatku hrane. Huriti nijesu bili ni jake fizičke konstitucije, pa su te nedostatke i nepovoljne uslove egzistencije morali nadoknađivati agresivnim ponašanjem, (a ne proizvodnim radom), koje je trajalo hiljadama godina i koje je upisano u genetski kod. U tom procesu ostaje nejasno kakav su uticaj mogli imati mikro-elementi sa područnog tla. Znači njihova agresivnost je egzistencijalnog karaktera. Dolaskom njihovih plemena na zapadni Balkan, našli su se u prirodnom okruženju gdje nije bilo bitnijih izmjena, a i socijalne ustanove su se vrlo sporo ili nimalo mijenjale, pa ni sa te strane nije bilo »zahtjeva« za promjenu genetskog koda. Jer poznata je tvrdokornost i konzervativnost kavkaskih plemena. Pa iz svega proizilazi da nije bilo ni promjena u mentalitetu tj. ponašanju huritskih plemena, u nauci nazvanih ilirskih, na zapadnom Balkanu. Ostaci ovog nasljeđa osjećaju se do naših dana kod recentnog stanovništva na prostoru naseljavanja kavkaskih plemena. Mislimo da naša razmatranja nijesu u sukobu sa savremenim shvatanjima humane genetike i evolucione antropološke teorije. Jer, kada se neka etnička grupacija, zbog posebnih ekoloških i socijalnih uslova, u borbi za opstanak, orijentiše na pljačku više nego na proizvodni rad, prednost za opstanak, što je normalno, imaju »najsposobnije« (najagresivnije) jedinke. Ako se taj način egzistencije odvija, recimo, kroz 100 generacija, sigurno je da će biti favorizovan genotip onih koji se bolje adaptiraju. Taj će genotip postati dominantan u dotičnoj etničkoj sku172
pini. Naravno, ovo pravilno važi i u drugim uslovima egzistencije. Eto, pod time mi podrazumijevamo »upisivanje ponašanja u genetski kod«. Sada smo dužni odgovoriti na pitanje, da li naša razmatranja imaju rasistički pristup? Jer, činjenica je da se termin »rasistički« često puta olako koristi, a kao reakcija na nacističku ideologiju o »višoj rasi«, koja je trebala da opravda pravo na dominaciju njemačke nacije nad drugima. Iz odbojnosti prema toj teoriji prešlo se u drugu krajnost da se isticanje psihosomatskih razlika među rasnim ili etničkim grupama bez razloga proglašava za rasističke teorije i tamo gdje za to nema nikakve osnove. NAPOMENE: 1
Arnaldo Momigliano, Jornal of Roman Studies, Rom, 1963, 98. A. Stipčević, Iliri, Zagreb, 989, 129. 3 A. Benac, Apoort a l'etude des processus ethnogenetigues et a'la demilitation teritoriel des tribus illyrienes. Iliria IV-Tirana 1976. g. 4 Jovan Cvijić, Sabrana dela, knj. 4, tom l, Bgd. 1987, 112. M. Šufflay, S i A, Bgd. 1923. A. Jovićević, Malesija, Bgd. 1923. 5 Kao pod 2, str. 65. 6 Bran. Maleš, Knjiga o Balkanu, BGD. 1937, 257. 7 Herodiani, Historiarum libri VIII, II, 9. 8 Kao pod 2, str. 189. 9 Arijan, Aleksandrova vojna, Knjiga I, Zagreb, 1952, 24. w Strabon, XI, 4, 7. 11 Tukidid (455—396), napisao spis O peloponeskom ratu u 8 knjiga. 12 Herodijan (170—240. g.), Rimski istoričar, napisao Istorija carstva od smrti Marka Aurelija u 8 knjiga. 13 Aulus Gellius, rimski pisac iz II v. n. e. Napisao Noctes Atticae u 20 knjiga. Kompilatorsko djelo, koristio starije pisce. i« Pierre Salmon, Iliria N°=l, Tirana 1986. g., 210. 15 F. Papazoglu, Iliri i Albanci, Bgd. 1988, 156. 16 Gaj Julije Solin (XV, 5), Kemal Aliev, Antičnie istočniki, Baku 1987, 91. 18 Rufij Fest Avijen (IV v.), Descriptio orbis terae. (898—922) Antičnie istoćniki, Baku 1987, 98. 19 Strabon, Geografija, XI, 4, 1. 2
173
IX. LINGVISTIKA
(Tragovi ibero-kavkaskih jezika na ilirskom prostoru) Za to što nam sama arheologija nije omogućila da prodremo u dubine davno nestalog ilirskog svijeta, mi smo prišli multidisciplinarnoj metodi. Lingvistika se u ovom istraživanju nametnula kao njegova glavna komponenta. Ne zato što je neko tako htio, već zato što nas je »rudna žica« tamo odvela. Kojim su jezikom ili jezicima govorili ljudi kroz duge milenije na zapadnom Balkanu ili tzv. »ilirskom prostoru«, mi ne znamo, ne znamo ni kakva je bila sudbina tih jezika. I tu bi zaista bilo riskantno postavljati neke hipoteze. No jedno ipak možemo. Možemo napraviti neki redosljed etničkih grupa koje su se izmjenjivale na ovom prostoru pa bi to u neku ruku i bila istorija jezika zapadnog Balkana. Pođimo od arheološkog nalazišta, okapine Crvena stijena, »do sada najvećeg pećinskog nalazišta pračovjeka u svijetu« (Đ. Basler 1975). Boravište staro bar 80 hiljada godina, a napušteno pred početak mlađe bronze. Kulturni sloj od 20 m pokazuje kontinuitet i samostalnost. Krajem IV milenija u Crvenoj stijeni počinje razvoj neolita, kojega karakterišu zemljoradnja, stočarstvo, grnčarstvo i tehnika glačanja kamena. Ova kultura pripada predindoevropljanima. Ovaj stepen razvoja predpostavlja organizaciju plemena, određenu podjelu rada i naravno razvijenu komunikaciju u kojoj jezik igra glavnu ulogu. Kakav je bio to jezik, koji je prostor obuhvatao i što se desilo sa njime mi ne znamo. U sljedećoj etapi, stanovnici na priobalnom dijelu ovog prostora pripadali su cirkummediteranskom sloju u koje podrazumijevamo i Pelazge, kojima su pripadali i Enhelejci. Od Grka znamo da su Pelazgi govorili »barbarskim jezikom«, a za Enhelejce da nijesu govorili »helenskim jezikom«. Mi o njihovom jeziku ne znamo ništa, jedino su pretpostavke da je bio srodan jeziku Filistejaca. Svakako da u toponomastici i onomastici posebno Jadranske i Jonske obale, ima ostataka od tog jezika. Sljedeće etničke grupe koje su se spustile sa sjevera na ovaj prostor, bile su indoevropska nomadska i stočarska plemena iz Pripontijskih stepa. Oni su donijeli protoindoevropski jezik ili više dijalekata ovog jezika. Skloni smo da vjerujemo da je pripadao iranskoj grupi satem jezika, te da je bio srodan tračkom. Ovaj jezik je imao vremena da se razvije od eneolita do mlađe bronze, tj. do dolaska kavkaskih plemena. Izvjesno je i to, da je i od ovog jezika ostalo na terenu toponima i onomastike, a najvjerovatnije i neki tragovi u savremenom albanskom jeziku. 175
U jednom dužem vremenskom periodu od kraja srednje bronze, do početka gvozdenog doba, zapadni Balkan je bio izložen novim najezdama i naseljavanjima. To je vrijeme tzv. »egejskih seoba«. Imamo arheološke dokaze da su se zapadno od linije Neretva — Bosna, naselila plemena iz Srednje Evrope, nosioci kulture »polja s urnama«. Oni su najvjerovatnije bili nosioci nekog indoevropskog jezika, keltskog, germanskog ili balto-slovenskog. Na tom prostoru su se naselila još i neka panonska plemena, koja su mogla donijeti jezik sličan Dačanima, Getima i Tračanima koji su prema svemu sudeći pripadali iranskoj satem grupi. Na istoku od pomenute linije naselili su se, po našoj tezi kavkaska plemena. Ona su donijela kavkasku kulturu, pa prema tome i ibersko-kavkaske dijalekte ili bolje rečeno najmanje dva jezika. Jedan koji je pripadao zapadnom Kavkazu (Kolhida) a rasprostro se zapadno od rijeke Matisa do Neretve i istočno-kavkaski jezik koji je obuhvatio prostor između Epira i rijeke Matisa. Ibero-kavkaski jezici nijesu indoevropski, oni čine posebnu jezičnu grupu, zajedno sa Huritima, Protohetitima i Subartijcima. Na ovom prostoru smo zapazili postojanje Arijskih (Miđanskih) plemena, čije nam vrijeme dolaska nije jasno, koji su govorili jednim od iranskih govora. Zato moramo biti svjesni da je na tzv. »ilirskom prostoru«, dugo vremena korišćeno više raznih jezika i dijalekata. Do kakve je interakcije došlo između kavkaskih, iranskih i zatečenih indoevropskih jezika mi ne znamo. Ne možemo rekonstruisati ni njihove odnose. No može se pretpostaviti da su dugo koegzistirali, zbog razređenosti prostora i zbog različitih kultura. Sada se nameće pitanje, što je to bio »ilirski jezik«? Odgovor možemo dati kada utvrdimo što su to bili Iliri. U svakom slučaju nije mogao biti jedinstven jezik, ne samo na čitavom »ilirskom geografskom prostoru«, već po našem mišljenju ni na prostoru između Neretve i Epira, iz razloga koji smo već naveli. Pitanje je samo u kojoj su mjeri ti »ilirski jezici« bili čisti kavkaski ili kavkaski sa većim ili manjim indoevropskim primjesama. Na žalost ni to ne možemo da utvrdimo, jer nam od ilirskog jezika nije ostalo ništa sem nekih toponima i onomastike. Metodom komparacije i rekonstrukcije, toponima, hidronima i onomastike između pomenutog ilirskog prostora i Kavkaza, odnosno Kavkaskih jezika, utvrdili smo i određeno prisustvo kavkaske onomastike, kao i to da jedan manji dio albanskog vokabulara ima kavkaske korijene, što potvrđuje njegovu vezu sa ilirskim. Ovo se naravno odnosi na onu manju starobalkansku komponentu albanskog jezika, bez indoevropskih i turskih primjesa. Vršeći komparaciju za 500 savremenih albanskih riječi svakodnevne upotrebe, sa odgovarajućim iz gruzinskog jezika, za svega 3% smo našli da imaju zajednički korijen. To bi značilo da bi oko 15% riječi starobalkanske osnove u albanskom imalo ibero-kavkasko porijeklo. To je dovoljno da se utvrdi da postoji veza između ovih jezika, ali nedovoljno za dokaz da je albanski jezik ibero-kavkaskog porijekla. 176
Osnivač uporedne filologije Njemac Franc Bopp i njegov kolega A. Schleicher su proučavali albanski jezik, pa su mišljenja da: »Ako je ilirski jezik pripadao porodici indoevropskih jezika, onda se to ne odnosi na starobanlkansku osnovu albanskog jezika«. Prihvatamo njegovo mišljenje da starobalkanska osnova albanskog ne pripada indoevropskoj grupi. Međutim, njihova premisa da je ilirski pripadao indoevropskim jezicima, po našem mišljenju nije ničim dokazano, bar što se tiče prostora istočno od Neretve. No to je bilo naučno shvatanje tog vremena. Porijeklom albanskog (b.) jezika bavili su se pedesetih godina ovog vijeka i sovjetski filolozi J. Mar i N. S. Deržavin. Oni su upoređivali albanski jezik, sa savremenim jafetskim kavkaskim jezicima i ustanovili da albanski jezik sadrži kavkaskih elemenata više nego drugi jezici indoevropskog sistema. Ovo gledište je u skladu sa našim istraživanjima (BSE — 1950, T. 2, 50). Nejasnoće u albanskoj filologiji oko porijekla dominantnog dijela starobalkanske osnove tog jezika bi se možda mogle pojasniti, ako bi se izvršila komparacija sa staro-frigijskim. A evro zašto. Vjerujemo u ispravnost Herodotovih vijesti da su maloazijski Frigi porijeklom Brigi iz današnje srednje Albanije. Za Frige se smatra da su Indoevropljani. Isti Herodot (II, 2), kaže da se na frigijskom hljeb zove »bekos«. Hljeb se se na albanskom kaže »buke«, što je slično, pa nam se čini da bi bilo opravdano istraživati u tom pravcu. Ovakva se gledišta osnažuju i arheološkim nalazima frigijske keramike iz Gordiona, izložena u Arheološkom muzeju u Istambulu. Ova keramika ima dosta zajedničkog sa ilirskom keramikom iz istog perioda. U tom smislu shvatamo i radove ruskih paleo-filologa I. M. Đakonova i V. P. Neroznaka o frigijskom jeziku (PHRYGIAN, New York, 1985), iz kojih se može naslutiti veza frigijskog i ilirskog jezika, odnosno izvjesni elementi u starobalkanskoj osnovi albanskog. Jedan dio materije, koji možda pripada lingvistici, o pitanju porijekla imena ilirskih plemena, dat je u poglavlju o ilirskim plemenima, a po pitanju ilirskih prezimena, u poglavlju o etnologiji. Ubijeđeni smo da se pitanje porijekla Ilira ne može riješiti bez proučavanja kavkaske paleolingvistike, paleoetnografije kao i kavkaske arheologije. 1. Onomastika (antropo)
Logično je pretpostaviti da su Kavkasci, donijeli sobom svoja lična imena, svoja predan ja o mitskim precima, koje ima svako pleme na određenom stupnju razvoja i naravno svoja plemenska imena o kojima je već bilo govora. Ako je ova pretpostavka bila ispravna onda bi tragove tih imena morali naći u ilirskoj onomastici kao i kod Albanaca, ako su oni njihovi duhovni hereditari. 12 O porijeklu Ilira
177
a) Ako pogledamo imena koja se javljaju u mitskoj genealogiji Gruzina i Kavkazaca uopšte, a koju nam je ostavio Leonti Mroveli,1 episkop iz XI v. n. e., uočićemo sličnost sa ilirskim i albanskim imenima: — Bardos, Targamosov sin i predak kavkaskih Albanaca. U Malesiji se često javlja ime Bard, Bari (Bijeli), kako danas tako i u prošlosti. I u mletačkim izvorima pominje se ime Palj Bardit. U Gruziji se danas takođe javlja muško ime Bard. Prvi kralj Ilira bio je Bardilis. Ovo je do nas došlo iz grčkih izvora. Vjerovatno nastavak »illis« možda znači blagorodni (Bard ili). Na osnovu ovog imena se može zaključiti i o porijeklu ilirske dinastije. — Gardabos, sin Kartlosa, eponim južnih Iberaca na Kavkazu. Nasljednik ilirskog kralja Bardilisa bio je Grabos. Mislimo da postoji neka etimološka veza između ova dva imena, upravo da su se vremenom izgubila dva glasa, »a« i »d«. Gardaš, je bio vođa plemena Kasita (predpostavlja se da su u srodstvu sa Huritima), koji su upali u Vaviloniju u XVIII v. st. e. — Lekos, je takođe sin Targamosa rodonačelnika kavkaskih naroda. Lekos dođe od Leg. Legi su istočnokavkasko pleme, živjeli su pored Hila (Hela).2 Među Amazonkama i Albancima živjeli su Heli i Legi (Strabon V. 5) i Plutarh (gl. 35, str. 638). Legi su pretci savremenih Lezgina. Gruzinci sve Dagestanske planince zovu Leki (Lakci), a Jermeni Lakk. Leg, Lag, Lek, Lakk je na starokavkaskom značilo »čovjek-rob«.3 U katolika sjeverne Albanije i susjednih Crnogoraca i Srba ime Lek, Leka, Ljeka, Leko je često. Pogrešno je, mislimo, to ime na ovom prostoru uvijek dovoditi u vezu sa deminutivom od Aleksandar, Aleks. — Kuhos, od ostalih imena iz gruzijskog predanja, možda bi se mogla naći neka veza imena Kuhos-a4 sina Kartlosa i topponima Kukes ili imena iz sjeverne Albanije Kukel. Inače, u albanskom »kuh«, znači gdje, a »kah« kuda, što može da bude siptomatično u vezi sa predanjem. — Vahtang (Vahta), epski car Kartilije (Iberije). Savremene ime u Gruziji, Vahta. Isto tako savremene ime kod Malisora, katolika. Vata, što je skraćeni oblik od Vahtang. — Mirdat, takođe epsko ime cara Katrlije. Mirditi, plemensko ime u Sjevernoj Albaniji. Sasvim je u duhu plemenske tradicije malisorskih i crnogorskih brdskih plemena, da ime izvode od mitskog pretka, a ne od »dobar dan«. To bi bio izuzetak. Te smatramo da bi rod, bratstvo, Mirdati u osnovi mogao biti eponim Mirdita, ali da se na to zaboravilo i malo udaljilo po zvučnosti tokom vremena. Ima jedna verzija da su Mirdite, pleme Mirdati koje su Vizantinci doveli sa Istoka na Balkan kada su Turci napali njihove posjede. — Gačios, sin Kartlosa. U Sjevernoj Albaniji, Gač, toponim. b) Ako idemo tragom ilirskih imena iz Južnih oblasti, koje su dali G. Alfoldv, M. Garašanin i F. Papazoglu u svojim radovima, vidjećemo da ćemo za mnoga kod njih naći odgovor u savremenim i starijim imenima sa Kavkaza. 178
Ni malo ne iznenađuje činjenica što među imenima »ilirskih« plemena sa sjevera, Histra, Liburna, Delmata, Japoda i dr. ne nalazimo nikakve sličnosti sa albanskim ni sa kavkaskim imenima. Ovo je u skladu sa našom tezom o kavkaskom stanovništvu između Epira i Neretve. Agirus, G. Alfoldy5 nam saopštava ilirsko ime iz rimskog perioda između Doclee i Škodre. Ime ima romanizovan završetak »us«. Agir, je savremeno ime kod Kolhiđana, a kod sjevernih Albanaca odgovara imenu Agim. — Teuta, ilirska kraljica. Teutam, djed vođe Pelazga u trojanskom ratu (Ilijada II, 840). Znači Teuta bi moglo biti pelastičko ime. — Tamarijanus, ime »uglednog građanina Duklje«, romanizovano ime kavkaskog porijekla. Tamar je žensko gruzijsko ime (carica Tamar). Tamara je i toponim u Klimentima.6 — Skerdilaid, je ime brata kralja Agrona. Ovo ime je sastavljeno iz dva dijela, Skerdi-laid. Pretpostavljamo da drugi dio znači neki pridjev, dok prvi ima vrlo sličan oblik sa natpisom na jednom primjerku novca Gencija, Skordi-non, te pretpostavljamo da je Skerdilaid, romanska deformacija imena kojeg su Iliri mogli izgovoriti kao Skordilaid, a značilo je nešto kao »skadarski«, »skadranin«, jer je po našem mišljenju stari naziv Skadra bio Skorda. — Pleurat, ime dva kralja iz »ardejske« dinastije. Ime je najvjerovatnije postalo od etnonima Plereji, plemena koje je živjelo između Boke i Pelješca. Sadašnje malisorsko ime Prel, vjerovatno je nastalo metatezom od skraćenog oblika imena Pleurat, Pleur = Pre(u)l. — Agron, ilirski kralj, Agron je kavkasko muško ime. Da li možda ovo ime ima neke veze sa imenom grada Agruvium-a, za kojeg se pretpostavlja da je bio lociran na mjestu današnjeg Kotora. Iz karaktera imena »ardejske« dinastije (Pleurat, Skerdilaid, Agron) određuje se i kolijevka te dinastije, a to je prostor između Skadra i Pelješca. — Baton, vođa ilirskog ustanka. Na kartlijskom jeziku »batoni« znači gospodin, iz čega bi se mogao izvući zaključak da to nije bilo ime već titula. Imali smo dva Bata u isto vrijeme (»bello Batoniano«), jedan je vođa Desidijata u istočnoj Bosni, a drugi nešto zapadnije vođa Breuka. Teško da se u dva plemena u jednom trenutku nađu dva vođe sa istim imenima. Logičnije je da je Bato bila titula, koja je mogla da znači, »gospodar« ili »gospodin«, titulu plemenskog poglavice. Po Herodotu (IV—155), kod Libijaca se kralj zvao »batos«. — Nindija, ilirsko ime kod Alfoldy-a,7 Mindia gruzinsko muško 8 ime. — Catta, ilirsko ime kod Alfoldv-a),9 Kato žensko ime kod Gruzina/ — Tana, ime ilirske boginje, a kod gruzina Tanana, žensko ime.11 — Tertulla, često ime u Duklji,12 a kod Gruzina Tetrua žensko 1 ime. Cetto, ilirsko muško ime,24 Čito, muško ime gruzijsko.15 — Nanus, ilirsko ime iz Prizrena,15 a Nana žensko gruzijsko ime.'7 179
zrna.
— Pakonia, žensko ilirsko ime,18 a Pakuna, muško ime kod Gru-
19
20 — Gelijan, ilirsko muško ime, kod Gruzina Gela, muško ime.2123 22 — Nonii, ilirsko muško ime, kod Gruzina None muško ime. — Turo, po Alfoldiy-u ilirsko ime iz južne Dalmacije. Kod Gruzina je bio običaj davanja imena po životinjama, pa pomisao vodi da to ime potiče od divljeg kavkaskog govečeta, »tur«. Međutim u Gruziji još daju staro žensko ime Turpa, što znači, draga, mila, ljubljena. Pa za Turo nije ni ova varijanta isključena. Ime Tur se javlja kod Klimenata, a Turo kod Crmničana u prošlom vijeku, (Turo Plamenac). — Dasso je ilirsko ime. Ovo se ime pominje i u vedskim epovima (Ridž-vedama). U južnoj Italiji (Gnatia) javlja se u antici ime Dazet (V. Pizani, Gli Iliri in Italia, 1976, 69). Najvjerovatnije da se radi o imenu istog porijekla kao i ilrskog Dasso, tj. etnonimu plemena Dassareta, koji su u srodstvu sa južnoitalskim Dauinima. Kao nastavak tradicije ovog imena može se smatrati albansko ime Dasija, pa čak i ime srpskog župana Dese i žensko ime Desa. Prema Bongard-Levinu (Drevnie civilizacii, M. 1989, 221), »dasa« na vedskom (arijskom) znači »rob«. Ovo nas asocira na istočno-kavkaski prostor u susjedstvu postojbine Dassareta, gdje se javlja riječ (vjerovattno huritskog porijekla), leg, lek, lak, što takođe znači »čovjek«, »rob«. Od ovih riječi imamo imena Leka, Leko, Lako. Usuđujemo se na pomisao da davanje ovih imena u praskozorju civilizacije, na prostorima gdje su se miješale rase i kulture ima neki dublji smisao. Smisao shvatanja čovjekove sudbine kao zavisnog bića, kao nečijeg roba, tj. indentifikovanja smisla čovjeka i roba.
c) Ima gruzijskih imena koja se javljaju kod Albanaca ali i u pograničnim slovensko-albanskim sredinama, kao: Vako, Buku, Bačo, Bećo, Tanana (Tanuš), Gola, Gorda, Pata, Cola, Lale, Zober, Irma, Lela, Na ta, Nino, Nukria, Nušo, Šukia, Coca, Cicia i dr. Mnoga od ovih imena su u stvari nadimci. d) Gruzijska imena koja se srijeću kod Albanaca u identičnom ili nešto izmijenjenom obliku. Imena Albanaca su slojevita, u zavisnosti od uticaja konfesije i strane kulturne dominacije. Najarhaičnija su imena kod katolika, naravno ako zanemarimo ona došla stranim uticajem ili hrišćanstvom. Kod muslimana, arhaičnost možemo tražiti samo u prezimenima, jer su im imena turskog, arapskog ili persijskog porijekla. U nastavku su data kavkaska imena, koja se sreću kod Albanaca: — Ejet, Ajet, ime legendarnog vladara Kolhiđana. Ujedno i najstarije ime koje znamo sa Kavkaza. Da ovo nije samo legendarno ime, saznajemo od Arijana (IV v. st. e.), koji saopštava, kada je došao u Kolhidu da je ime Ejeta bilo savremene ime kod Kolhiđana. A i Strabon piše: »...a to ime u domorodaca postoji kao narodno«. Kod savremenih Sjeveroalbanaca ovo ime se javlja u obliku: Ajet, leto, Dieto. — Gogo, kolhidsko savremene ime, u Iberiji postoji oblast Gogarena. Isto tako i kod sjevernih Albanaca postoji ime Goga. 180
— Keko, savremene žensko ime u Gruziji, javlja se i u sjevernih Albanaca kao nadimak Keko (ružan). — Nucu, gruzijsko ime. Kod sjevernih Albanaca se javljaju u obliku Nuc, Noć, Nucul. — Dondu, savremene muško gruzijsko ime, ili žensko Dodo, što bi trebalo da odgovara muškom imenu Dod-a, kod malisorskih plemena. — Rostom, muško ime kod Gruzina. Možda odgovara muškom imenu kod sjevernih Albanaca, Rust. — Šota, muško ime kod Gruzinaca (Šota Rustaveli) vrlo često žensko ime kod sjevernih Albanaca, a rede i muško. — Hill (Hilar), antičko ime kod kavkaskih Albanaca, znači »čovjek iz šume«. Hilj, muško ime kod sjevernih Albanaca. — Kuš ili Kas, najstarije ime za Kolhiđane (pretpostavlja se egipatskog porijekla). Kod Albanaca se javlja prezime Kuši, prema tome logično je pretpostaviti da je postojalo i lično ime Kuš. — Lega, savremene muško gruzijsko ime, odgovara albanskom imenu Leka. — Gela, muško gruzinsko ime, Djelja žensko sjevernoalbansko ime. Gelja, praotac plemena Gruda. — Bukur, muško ime kod Gruzina, a kod kavkaskih Albanaca Bakur. Bukur na albanskom znaič »lijep«. — Canaa, savremene prezime u Abhaziji (Gruzija) i gradić na V. Kavkazu; Cana, prezime kod kosovskih Albanaca. — Birtvel, muško gruzinsko ime, u albanskom »bir« znači sin. — Nuša, žensko ime u Gruziji, a u južnoj Albanaji Nuša je muško ime. — Nunu, žensko Gruzijsko ime, a kod Albanaca »nun« znači unuk. — Boco, muško ime kod Gruzina, Baco muško ime kod malisorskih plemena. Ima gruzijskih imena koja se ponavljaju kod Albanaca, ali u drugom značenju, što znači da su vremenom izgubila pravo značenje, ali nijesu zaboravljena već su promijenila ulogu kao na primjer: — Nona, kod Gruzinaca žensko ime, kod Albanaca majka. — Mama, kod Gruzinaca znači otac, a kod Albanaca Mamo, muško ime. — Kočo, kod Gruzinaca čovjek, a kod Albanaca muško ime. — Deda, kod Gruzinaca majka, a kod sjevernih Albanaca muško ime, ali ponekad i tepanje majci (mama) — dada. e) Tumačenje nekih ibero-kavkaskih riječi, koje mogu naći odraza u albanskom. — Puri, na gruzinskom hljeb, pura u Hercegovini kačamak, vjerovatno ostatak ilirskog. — S kami, na gruzijskom stolica, isto to u albanskom. — Ho, (izgovara se »po«) u gruzinskom »da«, u albansko po »da«. — Ulamar, na lezginskom »prolazi«, na albanskom »udha e mar« (ula e mar), srećan put. Iz ovog primjera se vidi iz kakvog su pojma nastali običaji dnevne komunikacije među ljudima. Bukvalno prevedeno, albansko »ula e mar« znači »uzmi put« što je još bliže lezginskom »prolazi« . 181
— Mama, na lezgijskom »dojka«, lat. mammela. — Diell, alb. »sunce«, gruzinski dila »jutro«. Identičnost ili sličnost između kavkaske i albanske onomastike u ovolikom obimu upućuje na dva zaključka:
— da je dobar dio današnjih staroalbanskih imena kavkaskog porijekla, i da su došla do našeg vremena najvjerovatnije posredstvom Ilira, i — da je tvrdokornost kavkaske tradicije preživjela vaše od tri hiljade godina, a da njeni nastvljači i nijesu toga svjesni. 2. Toponomastika Prije nego priđemo proučavanju onih antičkih toponima koji su dospjeli do nas, a čija su imena pretrpjela razne transformacije, bilo bi dobro da čujemo što o tome misli jedan savjesni Grk, Strabon (IV, glava 18), » . . . grčko se neznanje povećava sa udaljenošću. Što se tiče rimskih pisaca oni oponašaju Grke, ali ne udaljavajući se odviše od njih. Jer ono što oni kažu, zapravo je prevod od Grka, a ono što iznesu sami od sebe, ne pokazuje baš ljubav prema znanju. Tako, svaki put kad oni naprave (Groi) propust, drugi (Rimljani) ne upotpunjuju ih mnogo, osobito što se tiče imena (geografskih), ona koja su najpoznatija većina ih je nadjenuta od Grka«. Pisane vijesti koje nam donose Apolonije Rodski i Plinije Stariji O naseljavanju Kolhiđana među Enhelejce, ne potiče iz jednog izvora, već su različite ali komplementarne, zato i imaju veću težinu. Oba autora govore sa dvije istorijske, geografske i političke distance. Zato su njihove tvrdnje i značajnije. Iz Plinijevih vijesti vidi se da su Kolhiđani osnovali grad na mjestu ondašnjeg Olciniuma i dali mu ime »Colhinium«, a iz pisanja Kalimaha, da, čim su »zaustavili vesla na Ilirskoj rijeci«, osnovali su grad i na svom jeziku dali mu ime Pola, što na grčkom znači »grad bjegunaca«. Iz toga se da naslutiti da Kolhiđana nijesu bili divlje nomadsko pleme, već da su bili sjedilačko stanovništvo, da su bili samosvjesni, da su imali radne navike i određenu podjelu rada, da se nijesu plašili mora, već da su imali iskustvo sa njime i da su bili ponosni na svoje ime jer su ga dali gradu. Logično je pretpostaviti a donekle je i dokazano, da su seobom donijeli i svoja plemenska, rodovska i lična imena i da su ih takođe nastojali koristiti u novoj domovini. Isto tako na svom jeziku su davali i imena geografskih pojmova, planina, naselja, rijeka i si. A neke pojmove su direktno prenijeli u novi zavičaj. S druge strane prisustvo kavkaske toponomastike, je i dokaz da je u periodu prelaznog doba, došlo do procvata i širenja kavkaske kulture na ilirskom prostoru, od Epira do Neretve. Od najstarijih vremena do naših dana, zapaženo je da se prilikom seoba raznih etničkih grupa, geografska imena starog zavičaja prenose i daju na novodobijenoj teritoriji. Na prostoru Albanije, naročito sjeverne, dosta toga smo otkrili, ali daleko od toga da su to bila iscrpna sistematska istraživanja, što 182
vrijedi i za kavkaski prostor. Zato vjerujemo da bi kod jednog detaljnijeg pristupa, prisustvo duhovnog nasljeđa Kavkazaca na prostoru Ilira bilo daleko više zapaženo. Mi se moramo istovremeno zapitati, koliko je tih imena nestalo i izgubljeno u vremenu od rimske vladavine do nas? Prije svega, mi ne znamo kakvi su bili odnosi starosjedelaca Predilira i novodošlih Kavkazaca u pogledu duhovne simbioze. Da li su Kavkasci naselili prazan ili razređen prostor, ili su došli kao »podstanari«. Da li su među njima bili neprijateljski odnosi ili tolerantni? Da li su tom prostoru odmah nametnuli svoja imena, ili su to radili postepeno kako su preuzimali dominaciju. Ako se uzme u obzir etnička kompleksnost ovog prostora kroz vrijeme, jer tu su zatečeni Pelazgi i Indoevropljani, zatim, tu su se naseljavali Grci, Kelti, Rimljani, Istočni Goti, Sloveni i Turci, svako je ostavio nešto svojega. Onda se može grubo računati da ono toponomastike kavkaskog porijekla koje je do danas sačuvano, čini vrlo ograničen procena od prvobitnih kavkaskih imena sa ovog prostora. Kod pitanja da li su taj prostor Kavkasci odmah zahvatili ili tek poslije dvije-tri generacije, kada su se namnožili, teško je odgovoriti. No u svakom slučaju navedene činjenice upućuju da su ga naselili i dali mu imena dok su još bile svježe uspomene i predaiija iz starog zavičaja. Ako pođemo od etnikona, Kolhi, Kolhida, nemamo podataka da se neki veći prostor tako zvao, sem onog što je Plinije prenio. Ali zato imamo to ime u obliku toponima, Kolsche (Kolshit)24 kod Kuksa, ili Kolshig.25 U Turskom Defteru iz 1485. godine nalazimo i ime Kolsh, što možemo smatrati za etnonim. To su možda današnji Koleši ili Kolesjan kod Kuksa. — Kodori, u Kolhidi imamo rijeku Kodori i planinski lanac Kodori. U Malesiji ima bezbroj toponima Kodra. Kodra kod Ulcinja, Kodra-Budan (Budan je turski dodatak) kod Tuzi zatim u sjevernoj Albaniji i konačno Shkodra (Škodra). Škodra, možemo razložiti na Š-kodra. Prefiks »š« u albanskom često se dodaje kada se želi označiti neka suprotna radnja, odnosno suprotan položaj, tako da bi »š-kodra« moglo da znači »pod brežuljkom«, jer kodra na albanskom znači brežuljak-hum. Upravo, Skadar se i nalazi pod jednini brežuljkom — Rozafatom. Gruzinski filolog Gordezijani Rišnag, prof. na Univerzitetu u Tbilisiju, smatra da je na starokartlijskom (huritskom), naziv za brežuljak bio »korda«, a da je »kodra« novija izvedena riječ, metateza. Po tome stari naziv Skadra mogao bi biti Škorda. Ovakvo gledište se i potvrđuje sa natpisa novca grada Skadra iz Gencijevog vremena.26 Na jednom primjeru monete je natpis: ΣκορΔΙ — ΝΩΝ, na drugom ΣκροΔρΙ — ΝΩΝ, a na ostalim: ΣκοΛρΙ — ΝΩΝ. Mi ne možemo prihvatiti da je na kalupu načinjena pravopisna greška, već da su u to doba egzistirali i stari i novi nazivi. U ostalom, izraz »skodra« je umekšaniji i fonetski ekonomičniji, što može biti rezultat jezične evolucije. U prilog prednjih tvrdnji ide i pominjanje »gora Korduk« u Istoriji Jermenije od Mojsesa Horenaci (IV v.), što držimo za zaostali toponim iz vremena Urartu (str. 290). Kao i u španskom Kordiljeri (Cordillera), planinski lanac, što je najvjerovatnije ostatak staroiberskog. 183
— Egrisi, grad na zapadnim padinama Kavkaza. Po starogruzijskom predanju podigao ga je šesti sin Targamosa, rodonačelnika kavkazaca Egros.27 Iz turskog Deftera vidimo da je 28u okolini Skadra, u srednjem vijeku postojalo mjesto Egrich (Egrissi). To ne može biti drugo do prenijeti toponim sa Kavkaza ili ime dato u spomen jednog od epskih predaka Kavkazaca. — Poti, grad na crnomorskoj obali Gruzije. Potit, mjesto u okolini Skadra. — Tuzi, grad na granici Kolhide i Kartilije. Tuzi, gradić na jugo-albanskoj granici kod Podgorice, kao i prezime srednjevjekovne feudalne porodice iz tog kraja. — Suroj, grad na Fazisu (Rioni) u vrijeme Arijanovog obilaska Ponta (IV v. st. e.). Suroj, bratstvo iz Prizrena, vjerovatno porijeklom iz mjesta Suroj kod Kuksa. — Tabaš, grad i rijeka u Kolhidi, Tabaši, bratstvo i selo u Albaniji, kao i bratstvo Tabaš kod Pljevalja. — Kauks, mjesto u Kolhidi. Kukes, gradić u sjevernoj Albaniji. — Alona, stari grad u Kahetiji na Kavkazu, Aulon, grad kod Orikuma, današnja Valona (Vlora po Ptolomeju). — Kabala, glavni grad Kavkaske Albanije još od preistorijskog vremena. Kavaja, grad u srednjoj Albaniji. U fonetici su karakteristični prelazi »b« u »v« i »l« u »j«, što se ispoljilo i u ovom slučaju.29 — Albana (Albano Civitas, u karti Ptolomeja, II v. n. e.), na obali Kaspija. Isti Ptolomej pominje i Albanopolis, u Iliriji. — Ureki, grad u Kolhidi, a Uraku grad na r. Matiju. Pokušaćemo da odgonetnemo neke toponime iz Crne Gore, pomoću kavkaske leksike. — Golja, na magrelskom znači brdo. Goljemade, ime sela kod Podgorice, dolazi od »golja-e madhe«, što bi moglo da znači »veliko brdo«. Upravo, iznad ovog sela se i nalazi brdo koje se zove Velji vrh. Po Šufflay-u (SiA, 1925, 60), Goljemade bi značilo »Velika Gubica«. — Čuci, na lezginskom znači »jasenovi«, otuda možda i ime ple30 mena Čuci, u Katunskoj nahiji. — Taraš, na lezginskom znači »pljačkaš«, otuda možda ime brda Taraš kod Danilovgrada (»napravio je po kući taraš«). — Tar, drvo (trupac) na lezgijskom, ime brda kod Skadra Taraboš (Tar-a-boš) što znači »prazno drvetom« (bez šume).31 — Kam, na lezginskom, stijena, greda, urvina, otuda može i ime planine Kom? — Piper, na lezginskom oranica, njiva, ukazuje da to može biti osnova imena plemena Piperi. Šta više, toponim Vranicke njive, dovodi nas u vezu sa prevodom tog ilirskog toponima.33 Piperi, značilo bi »orači«. Šufflav (SiA, 1925, 75), misli da je termin Piperi vlaškog porijekla. Vjerovatno se poveo za Cvijićem, koji je zabilježio da u Piperima ima visok procenat Romana. — Kuci, Šufflay (SiA, 1925, 112) smatra da to ime dolazi od albanskog »i kuq« («kuć)«, što znači crven, a to veže za Crvenu Hrvatsku Popa Dukljanina. Svakako da ova etimologija nije mnogo ubjedljiva. . . 184
Jer toponim Kuci postoji u južnoj Albaniji kao »Kuči i zi« kod Korče. U okolini Skadra postoji takođe topnim Kuč, a i predanje Starokuča govori da su iz okoline Skadra, jer su navodno potomci Gojka Mrnjavčevića, koji je po legendi zidao skadarski grad. Jedan dio Skita se zvao Skuči, a već smo rekli da su u okolini Skadra došli najamnici Uroša II, kavkaski Oseti, koji su takođe Iranci kao i Skuči, ali su oni potomci Alana. Vezu imena Kuči sa Kavkazom možemo uspostaviti ako prihvatimo da je ovo ime nastalo od lezginske riječi »kuči«, što znači, razbojnik, grabitelji, hajduk (Rusko-lezginski slovar, Talibov i Gadžiev, Moskva, 1966). Ovu mogućnost podržava i to što se kod Abhazaca javlja muško ime Kuca (G. Starovostova, Tbl, 1987, 95). U cilju istraživanja lingvističkih veza, treba nastaviti sa komparacijama starokavkaskih govora i starobalkanskih elemenata albanskog, tada bi nam mnoge stvari postale jasnije. Kod starokavkaskih govora imamo, istočno-kavkaske u južnom Degestanu i zapadno-kavkaske, kojih ima dva govora, magrelski i kartlijski. Samo bi tako razjasnili veze staro-albanskog odnosno ilirskog sa starokavkaskim jezicima. To bi bio najbolji metod da se pronikne u odnose između kavkaskih došljaka i zatečenih Predilira. Očigledna sličnost velikog broja toponima Kavkaza sa ilirskim prostorima od Neretve do Epira, snažno podržava našu hipotezu o doseljavanju Kavkazaca na ovaj prostor. 3. Hidronimi Imena, skoro svih značajnijih rijeka sjeverne Albanije, kao da su prenijeta sa Kavkaza, Tako imamo: — Kir, antičko ime Kure, glavne rijeke Kavkaza. Ovo ime u formi Kir, pominje se kod svih antičkih pisaca, koji su pisali o Kavkazu. Kir (Kiri) je rijeka kod Skadra koja se uliva u bojanski krak Drima. — Araks, velika kavkaska rijeka, izvire u Turskoj utiče u Kuru. Nekada se ulivala u Kaspijsko jezero. Ime Araxes je grčkog porijekla (Άραξηζ) lat. Phasis, jerm. Jeraš, tur. Ras i gruz. Raški. Raški je huritsko ime, vjerovatno i najstarije ime Araksa. Adekvatno ime kod nas je r. Raška, lijeva pritoka Ibra. Ime koje bi moglo biti prenijeto sa Kavkaza. Porijeklo Rasena (Etruraca) i Rašana, treba tražiti u vezi sa ovim zagonetnim hidronimom. — Drilon, je antički naziv Drima (alb. Drini). U Kolhidi, južno od ušća r. Rioni u Crno more, uliva se druga rijeka koja se danas zove Pičeri. Ona se nekada, u antici, nazivala Drokon. Vrlo je moguće da je od tog imena nastao naziv Drilon.34 — Barbalo, je grad na jugoistoku Kolhide, a isto tako i ime planine na sjeveru Kolhide. Barbana je onomatopejski izraz, na staro-kartiljskom znači »tečenje«. Bojana (albanski Buna) prvi put se pominje kod Livija, pod imenom Barbana. Pored Bojane u Velipolju ima i brdo Barbaluša, što možda ukazuje takođe na neku vezu sa kavkaskim toponimom. No, postoji mogućnost da je Livije malo romanizvao ime Barbani, jer mu je bilo blisko latinskom značenju »barbarska rijeka«.
185
Ρ. Skok ime hidronima Barbana dovodi u vezu sa Hesychijevom glosom, αραμα-βορβοροζ (arama-borboros), što znači »blato«. Sa ovom etimologijm se najviše približavam današnjem nardnom imenu Skadarskog jezera »Blato« (misli se na značenje), pa je rijeka mogla dobiti ime po jezeru »Blatnica«? — Prone, rijeka na južnim padinama Velikog Kavkaza, pritoka Kure. Proni u Albanskom znači potok. Kod Skadra ima potok Prroni i thate (Suvi potok). — Chenischali, je planinska rijeka u Kolhidi. Ime je sastavljeno od »Cheni« što znači konj, i »schali« što znači voda »konjska voda«. Rijeka Cijevna se na Albanskom zove Cemi, iz čega proizilazi da se zadržao samo prvi dio imena kavkaske rijeke. No, i Cijevna u gornjem toku ima ime iz dva dijela, Cem-Vuklit i Cem-Selcit.35 Cemte, na albanskom znači hladan. I još jedna kombinacija dolazi u obzir za etimologiju imena Cijevna. Na kartlijskom za hladno (studeno) se kaže »civi«, od čega može direktno Cijevna (studenica), a ne iz Albanskog Cemi. — Rioni, rijeka u Kolhidi, Rioli, rijeka kod Skadra. Rioli djeluje kao romanizovano Rioni. No može i od albanskog riell »teći«. — Ime rijeke Ariona (Hariona) koje pominju grčki logografi i putopisci (Pseudo-Skilaks), opširno smo objasnili u poglavlju o Kadmovom grobu. Gdje smo ukazali da je zaliv Boke Kotorske dobio ime po Harionu (ljupki, lijepi) rukavcu antičkog Fazaisa, današnjeg Rioni. Ostala nam je nerazjašnjen ja etimologija rijeke Tare, Morače, Lima i Zete, sa područja hipotetički naseljenog Kavkascima. Pokušaćemo da odgonetnemo ta imena ili bar da postavimo hipotezu. Uočljivo je da se slovenski doseljenici nijesu mnogo mučili oko izmišljanaj imena rijeka, na prostoru kojeg su naselili. Tako imamo imena rijeka iz rimskog period koja se mnogo ne razlikuju od današnjih. Savus, Narona, Drilo (Drim), Basanias, Drinus, Matis (Mača), Danubius, Timakus, Urpanus (Una) i sl. Kao što se vidi Sloveni su samo prilagodili svom izgovoru stare zatečene nazive. Pa kakvi bi morali biti nazivi pomenutih rijeka čija antička imena tražimo, da bi od njih dobili današnja imena. — Lim, P. Skok iznosi Miklošićevo mišljenje da taj naziv dolazi od albanskog lumi »rijeka«, što po Bdmanu ne može, jer lumi dolazi od latinskog flumen (rijeka). Najčešće je tumačenje da Lim dolazi od latinskog limes »granica«. (P. Skok, Etimološki rječnik). No može i od lime, na grčkom jezero. — Tara, je mogla dobiti ime po trupcima. I u praistoriji je tržište za jelove trupce, bilo zainteresovano na srednjoj Drini, nizvodno od Šćepan polja. Pa su ih i onda mogli transportovati vodom. Drvo, trupac se na lezginskom kaže »tar«, otuda Tar(a). Po nekim lingvistima Tara je keltskog porijekla, — Za rijeku Zetu je teško naći adekvatno rješenje sa kavkaskim korijenom. Na kartlijskom »hetke« znači šuma, a »zeti« znači ulje (ukoliko to nije turska riječ). Stvarno, Zeta teče mirno, poput ulja, suprotno od Morače koja je brza pa je to mogao biti i znak raspoznavanja? Da 186
li je ono »hetke« moglo biti vezano za neke šume u njenoj dolini? Ako bismo od toga pošli možda bi bila moguća transformacija: hetke-getke-genta-zenta (ΖΣυτα. 1080. g. Kekavmen) — Zenta. Ibar, ima više rijeka koje nose ovo ime. Plinije Stariji piše da se rijeka Iber uliva u Kuru. Što znači da je na Kavkazu postojala rijeka sa imenom Iber, po kojoj je vjerovatno i Iberija (kavkaska) dobila ime. I stari naziv Pirinejskog poluostrva je bio Iberija, po predindoevropskim stanovnicima Iberima. Pa i na prostoru gdje žive Baski, ostaci Ibera, jedna rijeka se zvala Iber, današnji Ebro. Možda i etrurski Tiberijus (Tibar, Tevere), ima neke veze sa tim imenom. Kod nas postoji u Rovcima rječica Ibrištica i toponim kod Podgorice Ibričevina, u dolini Ribnice. Dok se kod Gruzina javlja ime Iveri. Najvjerovatnije da sva ova imena potiču od zajedničkog korijena i da mu porijeklo i značenje treba tražiti u ibero-kavkaskim jezicima. Zapravo, to bi mogla biti gruzinska riječ »bar« i baskijska »iber«, a obje znače, dolina, riječna dolina. — Mareza je ime izvora kod Podgorice, a na gruzinskom se izvor kaže »mazeza«. Drugi je gruzinski naziv za izvor »ckuri«, od čega vjerovatno albansko »krua«. — Matiana, je antičko ime današnjeg jezera Urmija, koje se nalazi južno od planinskog lanca Malog Kavkaza. Oko ovog jezera živjelo je pleme Matiani, koje pominju Hekatej iz Mileta i Pomponije Mela. Budući da antički pisci pominju i ilirsko pleme Bathiatae, koje neki naučnici lociraju na gornjem Mathisu (Mati), pretpostavljamo da su Bathiati mogli biti doseljeni Matiani (došlo je do prelaska »m« u »b«), koji su rijeci Mati dali vjerovatno svoje ime. 4. Brojevi
Mi ne znamo kakav je bio sistem brojeva kod Ilira. Međutim, padaju u oči neke sličnosti u definisanju brojeva 20, 40, 60, u savremenorn albanskom i gruzinskom jeziku, npr.: — 20 alb. nje zet, gruz. oči (jedan-dvadeset); — 40 „ dy zet, „ orm oči (dva-dvadeset); — 60 „ tre zet, „ sam oči (tri-dvadeset) Sličan se sistem po Sufflay-u javlja i kod Baska, pa nas i to upućuje da su korjeni ovog sistema na Kavkazu. Odnosno, da je to kod Albanaca ostatak ilirskog načina računanja, kojeg su donijela huritska plemena sa Kavkaza. NAPOMENE: 1
K. Gregolija, Očem povedal »Kartlish cshovreba«, Tbilisi 1973, 7. I. H. Abdulajev, i K. Š. Mikailov, K. Istorii Dagestanskih etnomov Lezg i Lak. Etnografija, Moskva 1971. J Isto. 4 A. Jovićević, Malesija, BGD. 1923. g. 2
187
5
G. Alfody, Bevolkerung und Gessellschaft der Romischen provinz Dalmatien, Budapest 1965. g. 6 Isto. 7 Isto. 8 Zurab Čumburidze, Kak tebja zavut, Tbilisi, 1966. 9
11 11
12 13
14 15 16
17 18 19 20 21
22 23 24 25 26 27
28 29 30 31 32 33 34
35 36
Kao pod 5. Kao pod 8. Kao pod 8.
X. ETIMOLOGIJA NAZIVA ALBANIJE I ALBANACA
M. Garašanin, Istorija C.G. I Titocrad, 1967, 195. Kao pod 8.
F. Papazoglu, Iliri i Albanci BGD, 88, 169.
Kao Kao Kao Kao Kao Kao Kao
pod pod pod pod pod pod pod
8. 14, str. 168. 8. 12, str. 233. 8. 12, str. 229. 8.
Kao pod 5, str. 139. Kao pod 8. M. Korkuti, Iliria 77/78 — Tirana. S. Pulaha, Defteri skadarskog sandžakata iz 1485. g., Tirana. S. Islami, Le monnayage de Shodka, Lisso, et Gentijbs, Ilirija, III — 1927, Leonti Mroveli, Kartlis Chovrebe, Tbilisi 1983. g. Kao pod 25. I. A. Guseinov, Istorija Azerbajdžana, Baku, 1958, 63. Talibov B. I, Gadžijev M. Lezginsko-Ruski slovar, Moskva 66. e Isto. Isto. Isto. M. V. Agbunov, Antičnaja locija Cernog morja, Moskva, 1987, 75. Kao pod 4. A. A. Karahmedova, Hristijanskije pamijatniki Kav. Albanije, Baku, 1986, 46.
Poznato je da Albanija i Albanci imaju više imena. Oko porijekla i značenja tih imena, nije sve naučno razjašnjeno. Šta više ovo je pitanje ispolitizirano, pa je u opciji više verzija tumačenja ovih imena. Za ovaj narod i njegovu zemlju, postoje slijedeći nazivi: — Albanija i Albanci, koje je posredstvom Mlečana prošireno na Zapadu. Arbanija i Arbanasi, kako ih zovu susjedni Sloveni. — Shqiptar i Shqiperi, ime kojim ovaj narod zove sebe, i — Arnauti i Arnautluk, kako ih zovu Turci i narodi pod njihovom dominacijom. Poslije II svjetskog rata, kod nas je u upotrebi naziv Šiptar(i), što je u stvari loš izgovor imena Shqiptar (Šćiptar). Ako ovaj narod ima neke veze sa Ilirima, a nesumnjivo da ima, onda bi za rasvjetljavanje ovih imena trebalo da nam pomogne nauka o Ilirima, ilirologija. Međutim, vladajuće teorije o Ilirima ne mogu da daju zadovoljavajuće odgovore na pitanje značenja i porijekla tih imena. Zadovoljavajuće odgovore, po našem mišljenju, može pružiti samo teorije o kavkaskom porijeklu Ilira, preko koje ćemo i pokušati da damo doprinos ovom pitanju. 1. Albanija i Albanci U V poglavlju ovog rada obrađena je kavkaska Albanija u praistoriji i antici. Dat je jedan skraćeni pogled na njenu materijalnu i duhovnu kulturu. Nešto je detaljnije obrađeno porijeklo i značenje samog imena Albanije. Ima više verzija o tom imenu: — da je Albanija dobila ime po rijeci Alban, a to je današnja r. Samur; — po rimskim piscima ime je dobila od lat. albus, što znači bijel; — po sovjetskim naučnicima od indoevropske osnove »alb« ili »alp«, koja označava brdovito zemljište; — na jeziku Lezgina (antičkih Leka), plemena srodnog Albancima, kavkaska Albanija se zove Alpan, što znači »pogubno mjesto« ili »prokleto mjesto«,2 pa je Alban moglo postati od Alpan, posredstvom grčkih pisaca; — naziv Arain za kavkasku Albaniju je asirskog (semitskog) porijekla a znači »pjeskovita zemlja«.
188
189
Zato da je ime Albanija prenijeti na Balkan treba imati neke dokaze o dolasku istočno-kavkaskih plemena na prostor današnje Albanije. Za ovu hipotezu su pruženi, arheološki, lingvistički, socioetnološki, antropološki i dr. dokazi. A kao najjače dokaze smatramo imena plemena istočnog Kavkaza, koja nalazimo na ilirskom prostoru današnje Albanije, ka npr.: Albane ili Abre, Dassarete, Mane, Daorse (Aorse), Hille, Aranites (od Aran) i dr. Prema tome, time se potvrđuje teorija o kavkaskom porijeklu Ilira kao i to, da su istočnokavkaska plemena donijela na Balkan svoja plemenska imena, pa pored ostalog i ime Albana. To se ime javlja u brdovitom zaleđu Epidamnosa kao Hekatejevi (V v. st. e.) Abri (Abroi). Abri je postalo metatezom od Arbi, a ovo je nastalo od Albi, prelaskom »alb« u »arb«. Zatim imamo Ptolomejev (II v.) Albanopolis, što je potvrđeno sa epitafskim natpisom na spomeniku nađenom kod Skoplja.3 Sa velikim vremenskim prekidom javlja se u XI v. Arvanom (Αρβαυου) Ane Komnine, koji se može smatrati kao nastavak ilirskih Albana ili Arba. Prekid javljanja tog imena za više od sedamsto godina ne mora da znači nestanak tog plemena već njegovo polunomadsko bitisanje u planinama i povlačenje iz istorijskih zbivanja. Kasnija dvojnost tog imena Albanus i Arbanus tumači se po Skoku, sa »novogrčkim fonetizmom prelaska »l« u »r«, što se vidi iz titulisanja oca i sina: — Progon, princ d'Albanije (XII v. n. e.) i njegov sin, — Dimitri d'Arbanon, što znači da se radi o istom pojmu, samo sa dva načina izgovora, možda vezano za karakteristike fonetike grčkog, odnosno italijanskog jezika. Gore iznijeta mišljenja su u skladu sa pisanjem I. B. Ferjančića: »Ime Albanija razvilo se od plemena koje je živjelo u brdima kao stočari, sa polunomadskim načinom života. Kretali su se između rijeke Mače i Devolija u XIV v. kada počinje njihova dijaspora na jug.« 4 2. Arbanasi i Arbanija Slovensko »Raban« (rabanski) u Zitiju Save Nemanjića (1208. g.) ocu Nemanji, nastalo je metatezom »ra« i »ar« od »Arbanum« ili »Arbanona«. U Nemanjinoj povelji Hilandaru, javlja se i termin ». . . i ot Arbanas Pilot«, što znači da su približno u isto vrijeme egzistirala kod Srba dva izraza. Slovenski naziv Arbanasi i Arbanija je ostao do danas i ovo je naš najispravniji naziv za Albance i Albaniju. Arbanasi kod Zadra, su dokaz da se ovaj termin koristi i u Dalmaciji u XVII, v. U Crnoj Gori upotrebljavan je naziv, u lokalnoj međuplemenskoj komunikaciji, Zatrijebčani, Grude, Hote i si. U slučaju poimanja šire plemenske zajednice koristio se izraz Malisori, odnosno Malesija, a ukupno za narcd ili državu izraz Arbanija i Arbanasi. Sa tim oslovljavanjima nije bilo nikakvih problema niti bilo kakvih aluzija u komuniciranju Crnogoraca i Albanaca. 190
3. Arnauti i Arnautluk
Nazivi Arnauti i Arnautluk su koristili Turci i narodi na Balkanu pod njihovom dominacijom u Srbiji, Bugarskoj, Bosni i Makedoniji. U Crnoj Gori su pod imenom Arnauti podrazumijevani Albanci muslimani na Kosovu i Metohiji. Ima tumačenja da taj izraz dolazi od »ar-navud«, što je turska varijanti od arapske riječi »onaj koga je sramota da se vrati«. Dok orijentalist A. Školjić smatra da je 5»Arnaut« turcizam, postao od »Arnawud«, a ovaj od grč. »Arnabites«. Međutim Školjić ne objašnjava od kuda ovaj izraz u grčkom i što on znači. Mi međutim smatramo da je izraz Arnaut-(i, luk) mogao doći od asirskog (semitskog) naziva za kavkasku Albaniju, Aran. Već je ukazano da na lezginskom jeziku, koji pripada grupi istočno-kavkaskih jezika, gdje je bila locirana antička Albanija, izraz »Aran« znači »ravnica sa ž-arkom klimom«, dok je na semitskom »aran« značilo pijesak. Ovaj se naziv uklapa i u jermensku pisanu tradiciju koju donosi istoričar Mojsej Horenaci (Uk. sočin. 58), prema kom je Aran bio »znameniti muž, prvi u mudrosti i razumu, namjesnik u Albaniji (kav.) i rodonačelnik istočno-kavkaskih plemena, Uta, Garmada,6 Soda i Gargara«. Dok je po azerbajdžanskom naučniku K. G. Alijevu, ime legendarnog Arana, vladara i praoca k. Albanaca, analogno »aran«, što znači »muž«, »junak« u starim napisima. (Kod nas su Turci donijeli »jaran«, od persijskog »yar« (drug). Kako su po našoj hipotezi istočno-kavkaska plemena naselila južnu Albaniju (balkansku), to bi na tom prostoru trebalo i očekivati tragove tog imena. Upravo to je i prisutno. Kod Klosa se nalazi lokalitet Aranitas, za koji je možda i vezano ime Davida Aranita istorijske ličnosti iz X vijeka. I humanista Jacopo de Promontorio (Recollecta; Bolinger, Die Aufzeichungen, 1475, 53), iz kraja XV vijeka, pominje »Albanija Aranita«. Svakako da se ovdje radio o provinciji oko doline Vojuše, koju je oslobodio od Turaka 1444. godine tast Skender-bega, Giorgio ARANITI Topia Golem. Smatramo da su imena i toponim iz južne Albanije sa osnovom »aran« istočno-kavkaskog porijekla i ako za to nemamo dokaz kontinuiteta iz ilirskog perioda. Međutim, samo ime Arnauti i Arnautluk, mislimo da su ipak donijeli Turci sa Istoka. Turci su iz Turkmenske pustinje, iz susjedstva kavkaske Albanije, sa istočne strane Kaspijskog mora. Upravo Turci su primajući od Arapa kulturu i religiju, primili i semitski naziv Aran za ovu zemlju. Sada se mogu postaviti dvije hipoteze: — da su Turci dolazeći na Balkan, tj. u Albaniju početkom XV v. znali da su Albanci porijeklom iz istočnog Kavkaza iz Arana, pa su ovoj zemlji dali to staro ime, koje turcizirano zvuči Arnawud, Arnaud, Arnaut; ili — da su Turci već zatekli udomaćeno ime Albanija, pa su po asocijaciji na kavkasku Albaniju i ovoj zemlji dali ime Aran, što turcizirano zvučn Arnavud, Arnaut, Arnautluk, sa metatezom »a« i »n«. Na Kosovu i Metohiji uoči posljednjeg rata Komunistička partija Jugoslavije je u borbi za ravnopravnost Albanaca vršila agitaciju da se prestane sa upotrebom naziva Arnauti, jer da je on uvredljiv i poniža191
Naziv Šiptar je proizašao iz srbaniziranog izgovora albanskog naziva Shqiptar, Shqiperi. U narodu postoji vjerovanje da je ovo ime postalo od albanske riječi »shqup« (šćip), što znači orao. Ovo je vjerovatno najmanje istraženo ime Albanaca. Albanolog Zef Mirdita tvrdi, no bez dovoljno argumentacije, kako je ovo izraz novijeg datuma. Ovo je vjerovatno preuzeto od Šufflaya. Smatramo naprotiv, da je ovo ime možda sa najdubljim korijenima i pokušaćemo to da dokažemo. Kod Albanaca postoje dva govora (dijalekta). Sjeverni Albanci ili Gege, govore gegski, a južni Toske, govore toskijski dijalekt. U ova dva govora različito se izgovaraju riječi izvedene od osnove »shqipe« (šćipe); U gegskom Shqipnija, shqiptar. U toksijskom: Shqiperi, dok se za jezik u oba dijalekti kaže shqip (šćip). Šufflav (SiaA, 1925, 26) porijeklo imena Albanije sa osnovom »shqipe« dovodi u vezu sa alb. škipon — lat. excipere, što znači »čovjek koji razumije«. Za ovim se povode neki albanski naučnici. Neki su istraživači pokušali da korijen »shqipe« dobiju od prezimena iz Drivast, koje se javlja u dubrovačkim spisima iz XIV v. »Schepudar, Schepuder, Schibudar, Schapudar i sl. (Šufflay, Zef Mirdita). Međutim, ako su dubrovački spisi iz XIV v. pisani vulgarnim lat. sa primjesama italijanskog, onda se »sche«, »schi« može čitati jedino sa »ske« i »ski« a ne sa »šće« ili »šći«, pa je prema tome ova varijanta diskutabilna. Mislimo da je ova ideja suviše lako odbačena. Mi smo u VII poglavlju pokušali da objasnimo porijeklo alb. prezimena Schepudar i imena plemena (provincije) Scirtoni i da ih dovedemo u vezu sa kolhidskom provincijom Scheptuhi. A ove opet od »sceptron« na gr. žezlo. Na gegskom Albanac se kaže »shqiptar« (šćiptar). Ako osnovu »shqi« izgovorimo kao »ski«, imali bismo u stvari naziv za žezlo »skiptar«, kako se
kaže i u srpsko-hrvatskom. Prema tome »shqiptar« bi moglo da zvuči kao nešto u vezi sa skiptrom (sceptron), onaj koji nosi žezlo, ili pripadnik provincije koja nosi naziv po žezlu, gruz. Scheptuhi ili latinski izgovor ilirskog plemena Scirtoni. Kako je do te transformacije došlo? Moglo se tokom vremena zaboraviti porijeklo ovog imena, pa ga je narodna mašta zbog sličnosti vezala za ime orla »shqip«, pa je u tom smislu i izgovor podešen. Pružićemo i još jednu varijantu etimologije ovog imena, koju treba uzeti u obzir. Mnogobrojni su dokazi u pokretnom arheološkom materijalu iz perioda srednje i mlađe bronze o totemskim životinjama u Kolhidi. Gradić Vani, na srednjem toku r. Rioni, jedno je od najznačajnijih arheoloških nalazišta Kolhide. U tom nalazištu su otkriveni »... predmeti za ukrašavanje od zlata i srebra urađeni filigranom. Takođe su nađene fi-7 gure ptica, teleta, ovna, kornjače i si. Kao i heraldički likovi orlova«. I dalje, isti poznati gruzinski arheolog kaže: »Ponekad su na djeci prišivali značke (broševe), poznatog kolhidskog-kobanskog tipa, sa likom orla«. Drugi arheolog na istu temu kaže: »A često su religiozni simboli orlova predstavljani u primijenjenoj umjetnosti Kolha«. Ovim argumentima gruzijski arheolozi upućuju na zaključak, da su kod Kolhiđana bili razvijeni kultovi životinja, a naročito orla. Životinje kao religiozni simboli ili totemi, zaštitnici roda i simboli plemena, možda su na Kavkazu donijeti iz Egipta. O kultovima životinja posebno zmije u Egiptu, dosta znamo od Herodota. Hipotezu o kultovima i totemima životinja kod Kolhiđana potvrđuje i doskorašnji živi kult zmije tzv. »mezir« poznat kod kavkaskog plemena Svana (Švanja), za koje mislimo da su se naselili na južne padine Prokletija i bili nosioci tog razvijenog kulta kod Ilira. Na Kartlijskom (Iberskom) orao se kaže »arcivi« ili »orbeli« a soko »ševreden«, dok se sako na megrelskom (kolhidskom) kaže »grip«, a za orla nemamo informaciju. Polazeći od pretpostavke da bi trebala da postoji neka veza između kavkaskih jezika i albanskog, kao što se vidi, nazivi za orla i sokola nemaju sličnosti sa »šćipe«. Naziv na megrelskom za sokola »grip«, je ustvari isto što i riječ »grif«, »grifon«, koji je totem Gruzina. Oni su ovaj totem sačuvali do danas i koriste ga uz državnu zastavu u raznim prilikama. Grif (gr. gripos) je mitska životinja sa trupom lava i glavom i krilima sokola, porijeklom iz Mesopotamije ili čak Indije. Antički Grci su vjerovali da žive u Baktriji. Prema tome nije isključeno da se radi o istom totemu i u sjevernoj Albaniji, koji je porijeklom iz današnje Gruzije, »šćipe« je možda novo ime za grif ona ili orla? Da su totem grifona zapadno-gruzinska (kavkaska) plemena prenijela i 8na naš prostor, dokaz nalazimo u skoro objavljenoj knjizi Vaska Koštica, u kojoj iznosi jedno prastaro predanje iz Boke Kotorske. Kult grifona je bio raširen u Boki, ali je najviše tragova ostalo u zalivu Trašte. Lik mu je urezivan na zdovima kuća, da štiti od zla. Na jednoj kući u selu Nikovićima, lik grifona je bio urezan na zidu kuće, raspona krila oko l m. Jedan ulomak plastike sa likom grifona, nađen je na Prevlaci. Jedna dolina u Radovićima zove se Grif-dol. A u uvali Trašte postojalo je naselje Griphol (Grifol), kasnije Gripol i Gripoli Popa
192
13 O porijeklu Ilira
vajući. Ova ideja je i sprovedena odmah poslije rata i uveden naziv Šiptari, što je srbinizirani izgovor od albanskog »Šćipetare«. Izučavajući odnose između Turaka i »Arnauta« ostaje nejasno zašto se mislilo da je ovaj naziv bio uvredljiv. Naprotiv, dolazi se do obrnutog saznanja: Arnauti su bili najprivilegiraniji narod poslije Osmanlija, »Mali Turci·'. Oni su bili vjerni i odani turskom carstvu, a Turci su im bili jedini saveznici kojima su ostali vejrni do kraja i pored pobuna nekih paša za privilegije. Mnogi turski vojskovođe su iznikli iz tog naroda, a »arnaut-paše« su gušile pobune raje od Dunava do Nila. Za 450 g. turske vladavine na Balkanu, 24 »Arnauta« imalo je čast velikih vezira. »Arnautski bašibozluk« je bio strah i trepet hrišćanske raje na Balkanu. Arnauti su gušili i bune muslimana u Bosni i Hercegovini. Prema tome, nema nikakvih elemenata sa kojima bi se moglo dokazati ponižavajuće značenje naziva Arnauti i Arnautluk, jer je to ime poniklo iz najranijih korijena tog naroda. 4. Shqiptar, Shqiperi
193
Dukljanina, od čega Grbalj. U tom naselju je bilo brodogradilište, gdje su se gradili brodovi tip »gripovi«, imali su pramac urađen u obliku orlovog kljuna. Možda je na tom prostoru i nastala crnogorska narodna igra »oro«, kojom se imitira let orla? Na zapadnom Kavkazu bio je običaj davanja imena i prezimena po totemskim životinja, a po etnologu Gasitašvali Gurami iz Tbilisija imamo: — po vuku — »mgeli« — Mgelika, — po medvjedu — »datvi« — Datvia, — po psu — »dzgli« — Dzglika, — po sokolu — »ševreden« — Sevrdnadze (prezime) — po orlu — »orbeli« — Orbeliani (prezime). Po logici totemskih imena, a pod uslovima da se orao kaže »šćipe« na megrelskom (kolhidskom) imali bismo ime plemena: »Šćipe-eri (gdje »eri« znači pleme, narod) ili Ščipe(t)eri a od toga i drugi oblici. Ščipe(t)eri, bi trebalo da znači »orao-pleme«, »orao-narod«, što se i poklapa sa narodnom tradicijom sjevernih Albanaca. Kao dokaz da su imena sa osnovom »schipe« novijeg datuma Zef Mirdita često ističe činjenicu da u južno-italijanskoj dijaspori tog imena nema.9 Naprotiv, ovo može da bude dokaz više o ispravnosti teze da je »shqipe« vezano za sjevernu Albaniju, naslejdnike kolhidske kulturne tradicije. Jer, ako su južnu Italiju naseljavali južni Iliri ili kasnije južni Albanci, oni i nijesu mogli ponijeti sa sobom to ime jer su nosioci istočno-kavkaske kulture, gdje su bili drugi totemi (možda himera) i druga imena. Narodno ime Albanaca sa osnovom »shqipe« kasnije je prošireno i na južnu Albaniju, ostaje, bar za nas, nejasno kada i kako je to urađeno. Kao rezime ovih razmatranja, možemo zaključiti da se velika starina totemskog imena sjevernih Albanaca sa osnovom »shqipe« potvrđuje sa: — arheološkim analizama iz Kolhide iz vremena bronze, sa ukrasnim predmetima i heraldičkim znacima sa likom orla; — tradicijom Gruzije sa totemom »grifona«, što je na neki način u srodstvu sa orlom, što produžuje i potvrđuje praksu u kulturi zapadnog Kavkaza; — običaj Kolhiđana, davanja imena i prezimena rodova po totemskoj životinji; — ne postojanje imena naroda sa osnovom »shqipe« kod južnoitalijanskih Albanaca, zato što to nije njihova tradicija i što su se ranije iselili, prije nego što je to ime prenijeto na južnu Albaniju. U vezi sa ovim možda je potrebno reći da mislimo da je dvoglavi orao na albanskoj zastavi, vizantijskog porijekla.
podjela dosta dobro podudara sa našom hipotezom o naseljavanju Kavkazaca. Ako je to tako, onda bi i pomenuta imena morala imati neke veze sa starom postojbinom. Znači naziv Gege bi trebalo tražiti na zapadnom Kavkazu (Kolhidija ili Iberija) u današnjoj Gruziji. Dok naziv Toske na istočnom Kavkazu ili antičkoj Albaniji. Riječ »gege« na gruzinskom ne znači ništa, ali »gegali« znači koza. Na albanskom koza se kaže »lia« (dhia), pa je sasvim moguće da je to onaj završetak od »gegali«. A od »gegali« smo mogli dobiti »gegeria«, gdje je po »novogrčkoj fonetici« »l« prešlo u »r«. Pa bi Gegeria značilo »Kozari«, »Zemlja koza« a Gege skraćeni oblik od toga, deminutiv. Ovaj naziv u stvari i odgovara glavnom zanimanju stanovništva, na ovim prostorima gdje se uvijek živjelo od koza. Moglo bi se pomisliti da taj naziv ima notu podrugljivosti, međutim tako ne mora da bude, jer je Skender-beg imao na svom šljemu glavu koze kao neki totem ili heraldički znak. Vjerovatno je to bilo nasljeđe. I predanje govori da su ga u jednoj borbi spasile koze. Da li je to bilo narodno domišljanje za glavu koze na njegovom šljemu? Trag mita o Kozarima nalazimo i u Srbiji, gdje se za prostaka ili za seljaka u pežorativnom smislu kaže da je »gegula«. Brdovita oblast južne Gruzije u poznoj antici se zvala Gogari, dok se u srednjem vijeku ovo ime transformiše u Gogarena.10 Između kavkaske Gogari i albanske Gegerije skoro da nema razlike, pa logika upućje na zaključak da između ovih imena postoji neka primarna veza. Što se i uklapa u našu teoriju o zapadno-ikavkaskom porijeklu sjevernih Ilira, odnosno nasljednika njihovog prostora, Albanaca. Pitanje značenja i porijekla imena Toske je složeniji problem. Na Kavkazu nemamo sličnu riječ. Ali imamo u Italiji Toskanu. Kakvim je mehanizmom od grč. Tursenoi, Tussia, Tuschy, Tuskos, došlo do Toskane, na isti je način moglo od kavkaskih Tušina, Tušeta, doći do albanskih Tuska-Toska. Tušini (Tušeti) je sadašnje ime starog kavkaskog planinskog plemena. Izgleda da njihovo ime vodi porijeklo od totema divljeg kavkaskog govečeta tur, (prisjetimo se na ilirsko ime Turo). Lovačko pleme je moglo dobiti ime po životinji kao lovačkom totemu. U predjelu srednjeg Kavkaza gdje je locirano pleme Tušeti, protiče rijeka Turijačaj (Goveđa-voda) i grad na njoj sa istim imenom. U ital. i španskom bik se kaže toro. Dok je turos »u vezi sa surutkom«, a bouturos je »sir od krave«. U tom smislu mogla bi se postaviti hipoteza da Toske znači Govedari. Slično tome i za Delmate bi se moglo reći da to ime proizilazi od »dele« (ovca) i »matai« (narod), del + matai = delmat(a)i, što znači »narod ovčara«, »Ovčari«, vjerovatno na nekom od iranskih dijalekata. NAPOMENE:
5. Gege i Toske Albanija se dijeli na dva govorna i skoro bi se moglo reći antropološka područja. Sjeverno se zove Gege (Gegerija), a južno Toske (Toskerija). Nejasno je kada su i kako nastali ovi nazivi. Ali se ova 194
2 3 4 5
Talibov B. i Gadžijev M. Lezgino — ruski slovar, Moskva 1966. A. Stipčević, Iliri, Zagreb 1989, 60. B. Ferjančič, Albanija u vizant. izvorima, A. i J. Bgd. 1988, 302. Abdulah Školjić, Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Sarajevo, 1965, 99.
195
6
K. G. Alijev, K vaprosu o plemenah Kavkaskoj Albaniji, Moskva, 1964. Lordikipanidze O. D. 1975, str. 84—100. s Vasko Kostić, Primorske legende, Podgorica, 1989, 12. 9 Zef Mirdita, Iliri i etnogeneza Albanaca, Beograd 1969, 13. 10 Dr Albert van Kampen, Die Welt der antike (Atlas antiquus), Veb Harmann Haack, 1966, 8. 7
XI. ZAKLJUČAK
Zaostajanje u ilirologiji, bez sumnje, proizilazi zbog toga što je izučavanje praistorije Ilira bilo svedeno na arheologiju. Stiče se utisak da su se naučnici drugih profila nerado upuštali u istraživanje ilirske prošlosti, kao da je to bilo rezervisano za arheologe. Čime smo napravili prve korake ka jednom multidisciplinarnom pristupu, nove spoznaje o Ilirima su počele obilato da izlaze na površinu. Ta saznanja do kojih smo došli razmatranjem na predhodnim stranicama iz oblasti, mitologije, arheologije, istorije, antropologije, etnolgije, lingvistike i si. izložićemo u sažetom obliku. 1. Najstarije tragove o doseljavanju kavkaskih plemena na zapadni Balkan imamo zapisane u grčkim mitovima. Te su vijesti tako upečatljive i česte da je upravo čudo kako su mogle biti tako dugo ignorisane. U tim mitovima imamo vijesti koje nijesu u sukobu, naprotiv one se podudaraju sa istorijski dokazanim činjenicama, npr. o velikoj starini Budve, o bitisanjiu Enhelejaca na prostorima oko Risna, što je zapisano od Pseudo-Skilaksa u IV v. st. e.1 O Kadmovom dolasku među Enhelejce i njegovu grobu između Risna i Drača, pisalo je više logografa. Da pomenemo samo neke, Filarh iz III v. st. e., Kalimah iz Aleksandrije III v.2 st. e., Apolonije Rodski iz III v. st. e. Stefan Vizantinac iz V v. n. e. Njihove su vijesti postale sasvim ubjedljive kada smo uspjeli da arheološki indentifikujemo Kadmov grob. Dolazak Kadma kod Enhelejaca po mitu i pobjeda nad Ilirima, daje nam vrlo važan podatak o organizovanju starosjedelaca Enhelejaca na otpor invaziji kavkaskim plemenima, što je sasvim logično i ubjedljivo. Ove nam vijesti donose još i vrijeme dolaska Kavkazaca. To vrijeme dobij amo preko bjegstva Kadmejaca iz Tebe poslije 7 generacija, a poslije sukoba sa Doranima, koji se odvijao oko 1.100. g. st.e., kako bilježi istorija. Tako dobijamo da je dolazak kavkaskih plemena na zapadni Balkan mogao početi oko 1.300. g. st.e. Apolonije Rodski (295 — 215. g. st.e.) u svom spjevu »Argonauti« opisuje dolazalk Kolhiđana na Jadran, kao gonitelja Argonauta. Ovaj je spjev pun detalja, ličnosti, geografskih podataka, tako da sa jedne strane djeluje ubjedljivo, dok sa druge on je nelogičan i fantastičan pa je u sukobu sa realnošću, te je sve to teško prihvatljivo. O čemu se zapravo radi? Apolonije je bio u mogućnosti da koristi bogate fondove aleksandrijske biblioteke i da se upozna sa raznim događajima i prilikama na Mediteranu iz burnog vremena tzv. »egejskih seoba«. On se pored ostalog mogao upoznati i o postojanju Kolhiđana na južnom Jadranu, možda i neke maglovite vijesti o njihvm dolasku. Kako sada razriješiti protivrječnosti u njegovu spjevu. Nema druge solucije nego poći od pretpostavke da je Apolonije pomiješao mit o
196
197
pohodu Argonauta na Kolhidu i naseljavanje Klhiđana na obale južnog Jadrana. Većina grčkih logografa bilježi dolazak i naseljavanje Kolhiđana sa morske strane, jedino Apolonije Kolhiđane dovodi sa sjevera, Dunavom. Mora da je imao razloga za to. Vrijeme dolaska Kolhiđana, Apolonije indetifikuje se pohodom i bjekstvom Argonauta, što bi grubo trebalo da odgovara sredini XIII v. st. e. Srpska narodna pjesma »Zidanje Skadra na Bojani« je prema svemu sudeći preuzeta od slične albanske pjesme »Rozafati«. U obje pjesme je riječ o kultnom žrtvovanju radi opstanka građevine, što neodoljivo podsjeća na gruzinsko predanje o »Zidanju suramske tvrđave«. Kultno žrtvovanje da bi se zaštitila građevina bio je običaj u predistorijskoj Gruziji, kojega je po predanju ukinuo car Rev i naredio da se umjesto ljudskih žrtava, prinose životinje. Kod Ilira je ova pojava otkrivena na gajtanskom gradu, što je objavio arheolog B. Ljubani. Ovo potvrđuje postojanje duhovnih veza iz praistorije između kavkaskog i zapadnobalkanskog prostora. Dok je u grčkim mitovima, rekli bismo, prisutan trag usmenog predanja o dolasku kolhidskih plemena na prostore južnog Jadrana. 2. Komparacija arheoloških nalaza materijalne kulture sa kavkaskog i zapadno-balkanskog prostora iz vremena kasne bronze i prelaznog perioda, bila bi od prvorazrednog značaja za dokazivanje naše hipoteze. Nažalost, koliko je nama poznato, niko od specijalista se ovim podrobnije nije bavio. Mi ćemo iznijeti neka naša zapažanja na ovu temu, no sa izvjesnom rezervom jer ovaj posao čeka profesionalce. Na čitavom kavkaskom prostoru, kao i na zapadnom Balkanu od Epira do Neretve, dominira sahranjivanje u grobovima pod humkoin (tumulom), u periodu kojeg smo pomenuli. Humke su od kamenog ili zemljanog nabacaj a, pod kojim se nalazi kameni sanduk ili ukop sa ostacima skeleta u zgrčenom položaju. Kasnije se srijeću skeleti i u ispruženom položaju sa prilozima. Keramika Kolhide iz geometrijskog perioda ima dosta zajedničkog sa onom otkrivenom u Albaniji. Naročito geometrijske dekoracije sa trouglovima i rombovima imaju dosta sličnsti, našto je ukazao i 3 B. Suić. Kod keramičkih posuda se srijeću sličnosti i po formi i po izradi, doke j kod bronzanih ukrasa prisutna skoro istovjetnost za grivne sa zmijskom glavom i za spiralne broševe od bronzane žice. Radi se o nalazima sa albanskog prostora. Od bronzanih predmeta naučnike je najviše zanimalo porijeklo tzv. »skadarske« i »južno-jadranske« (e\ »albansko-dalmatinske«) sjekire. Naša istraživanja su pokazala, da porijeklo ovih sjekira pripada domaćoj proizvodnji i na prostoru gdje su pronađene i od majstora kolhidskog porijekla ili bolje rečeno kolhidske škole. U prilog ovoj tezi ide i činjenica da je primjerak »skadarske« sjekire nađen na donjem Dunavu (Monteoru, R. Wulpe), sa čime se podupire naša hipoteza o dolasku Kavkazaca preko pripontijskih stepa. I datiranje ove sjekire koje je dao F. Prendi odgovara vremenu kraja srednje i kasne bronze, a koje smo i pretpostavili kao vrijeme migracija, na osnovu grčkih mitova koji pominju Ilire i Kolhiđane.
198
3. Za najstarije istorijske izvore koji govore o doseljavanju kavkazaca na zapadni Balkan, smatramo one vijesti koje su nam ostavili grčki i rimski pisci. Oni uporno govore o Kolhiđanima na4 južnom Jadranu. Kruna tih pisanja je ono što je ostavio Plinije Stariji, gdje kaže da su Olcinium i Orikum osnovali Kolhiđani (».. . a Colchis conditiuum«). Plinije je ozbiljan naučnik, te se njegove vijesti ne mogu ignorisati. To što on Orikum pripisuje Kolhiđanima nije u saglasnost sa našom hipotezom, jer su južnu Albaniju, po nama, naselila istočno-kavkaska plemena, ali on je ovu vijest preuzeo od ranijih grčkih pisaca koji su sve Kavkasce poistovjećivali sa Kolhiđanima koji su Grcima bili poznati iz mita o Argonautima. Jermenski istoričar Mojsije Horenaci iz početka V vijeka, u »Istoriji Jermenije«,5 ostavio je vijest da je »Vavilonski car Nabukodonosor pokorio zemlju Iberaca i neki dio stanovništva nasilno preselio na zapad od zapadne obale Crnog mora«. Ova vijest može biti u vezi sa našom temom, jer se radi o XII v. st. e. i o prostoru koji se može poistovjetiti sa istorijskim prostiranjem Ilira. Što se tiče samog autora, Horenaci (370—487. g.) je bio ozbiljan naučnik pa mu se može vjerovati da je taj podatak preuzeo iz pisanih dokumenata. Bio je vjerovatno jedan od najučenijih ljudi svog vremena. Poznavao je grčku literaturu, boravio je u Edesi (Mesopotamija), Antiohiji, Rimu, Atini, Konstatinopolju, a možda i Aleksandriji. Bio je episkop i čuvar patrijaršijske biblioteke u Jermeniji. Pored istorije Jermenije napisao je i jednu »Geografiju«, a prevodio je i Stari zavjet. Sve to upućuje da je mogao doći do pravih informacija koje su se ticale kavkaskih naroda. Slijedeći istoričar sa Kavkaza koji nam donosi interesantne vijesti za našu temu je Movses Kalankatuaci (VIII ili IX v. n. e.), koji je napisao »Istoriju zemlje Aluank« (Albanije).6 Kalankatuaci nas obavještava o rodonačelnicima nekih naroda i plemena ondašnjeg vizantinskog carstva. Naravno po ondašnjem vjerovanju svi oni vode porijeklo od lafeta, Nojevog sina. Tako po njemu od »Mešeha su Iliri«. Ova vijest je značajna jer je Mešeh rodonačelnik i kolhidskog plemena Mesha. Njega svojata i gruzinska pisana tradicija koju je ostavio episkop Leonti Mroveli iz XII v., jer je otac Mešeha, Kartlos rodonačelnik Gruzina 7 (Iberaca). I po ovom predanju dođe da su Iliri i Gruzini od istog pretka. Ovo povećava vjerovatnost informacije koju je ostavio Kalankatuaci. Pisac koji se indirektno bavio ovim problemom bio je Papa Pio II (Enea Silvio Piccolomini) iz XV v. On je u svom djelu »Discriptio Europea orientalis« napisao da su Albanci sa Kavkaza.8 Njega tretiraju kao ozbiljnog naučnika iz perioda Renesanse, a bila mu je pristupačna vatikanska biblioteka, tako da i njegove vijesti imaju određenu težinu. Slično je pisao i G. A. Magini,9 takođe renesansni pisac, koji je tumačeći Ptolomejevu geografiju, napisao da su Albanci sa Kavkaza. Da pomenemo i slično mišljenje italo-albanaca Angelo Masci iz prve polovine XIX v.10 4. Ideja o traženju tragova ilirskih plemena na Kavkazu bila je bez ikakvih realnih osnova, te na neki način avanturistička, ali se ona pokazala plodonosnom. Rezultati tih istraživanja potvrdili su da su na
199
Kavkazu u predistorijskom i antičkom vremenu egzistirala plemena sa istini ili sličnim imenima koja srijećemo na ilirskom prostoru, čime je naša hipoteza dobila čvrstu potvrdu. Uspomena na ime Kolhide je ostalo ne samo u Plinijevu Colhiniumu, već i u toponimima u sjevernoj Albaniji kao npr. Kolskhiq, Kolchit kod Kuksa. Kavkasko planinsko pleme Svani nalazimo pod srednjevjekovnim imenom Spani, koje je dobijeno transformacijom od Svani, Šbani, Špani, koja se prati kroz srednjevjekovne vijesti, a i u toponimu Švanjski most na Drimu. Da su Svani naselili južne padine Prokletija, po tvrđuju i indoevropski tipovi koji se srijeću na tim prostorima, a što potvrđuje mišljenje da su Svani sarmatskog porijekla. I kultura Svana ima mnogo zajedničkog sa kulturom malisorskog plemena Klimenata, pa u njima vidimo ostatke kavkaskih planinaca. Ime ilirskih Labeata dobijeno je najvjerovatnije metatezom od Tabala (Jezeraca), kolhidskog plemena koje se pominje još od XII v. st. e. oko jezera Van. Na prostoru Labeata se srijeću huritski antropološki tipovi, kakvog su porijekla Tabali i bili. Ime ilirskih Bathiata je najvjerovatnije nastalo od imena Mathiana sa jezera Mathiane (današnja Urmija). Ovdje je očigledan prelazak »m« u »b«, pa je i rijeka Mathis po ovom plemenu dobila ime. Ilirski Dassareti, od kojih je ostao pojam za lijepe ljude, nijesu niko drugi do istočno-kavkasko pleme Dasse. Nemirno pleme Manni (gr. Mannoi, lat. Maniaci), odgovaraju subartijskom plemenu Manni oko jezera Urmije, današnji Kurdistan. Abri (gr. Abroi), većina naučnika izjednačava sa Albani (gr. Albanoi), odgovaraju istočnokavkaskim Albanima, prvo pleme, kasnije od IV v. st. e. država ili savez plemena. Trag kolhidskom plemenu Egrisi, imamo u toponimu Egrissi kod Skadra. Poznatim kavkaskim metalurzima Halibima (Haldi), »kovačima«, odgovara grčko ime ilirskih Halidonioi u dolini Mathisa, gdje su bili rudnici bakra, a što je vezano za njihovo zanimanje. Autarijati su živjeli u šumskim predjelima Crne Gore, pa im je i ime dato u vezi sa tim ambijentom, od osnove »tar«, što znači drvo, trupac. 5. Jedno od krupnijih pitanja ilirologije jeste samo ime Iliri, njegovo značenje i porijeklo. Pridružujemo se onim naučnicima koji misle da je negdje na jugu Albanije postojalo pleme tog imena. Mi lokaciju tog plemena smještamo oko Keraunijskih planina današnja Reza e Kanalit, a tragove tog plemena u imenu kasnijeg plemena Bvlliones, koga arheolozi smještaju baš na tom prostoru. Sama zagonetka imena Iliri, može da se riješi ako se pođe od pretpostavke da su tu doseljena istočno-kavkaska plemena, pa među njima i Hilly (Helly).11 Hilly su po Strabonu bili skitsko pleme, a po azerbajdžanskom naučniku K. Alievu, koji se poziva na Ptolomeja (V, gl. 11, s. 1), da su Sarmati. U suštini to nijesu velike razlike. Na savremenom lezginskom jeziku »hill« znači grana, drvo, a da je slično značenje bilo 200
i u antici potvrđuje Herodot,12 pa bi Hilly (Helly) bilo ime »ljudi iz šume« ili još bolje »šumski«. Najranija pominjenja imena Ilira imaju oblik Hillyrioi. Ovaj je oblik dobijen najvjerovatnije od Hilly + oiori = Hillyoiori. Ovakav oblik nije mogao opstati zbog gomilanja vokala, pa je moralo doći do fonetskog sažimanja, pri čemu je mogla da djeluje i metateza, pa smo dobili oblik koji su nam prenijeli Grci, Hillyrioi. Najvjerovatnije da su Iliri-pleme sami sebe tako zvali, a to je u bukvalnom smislu značilo »narod ljudi iz šume« ili »pelme ljudi iz šume«. Sufiks »oiori« na skliskom je značio »ljudi«, »narod«.13 Tokom vremena se izgubilo nepostojano »h«, pa je ostao definitivni oblik u upotrebi kod Grka i Rimljana »Illyri:<. Mislimo da ova etimologija najbolje odgovara, no u slučaju njenog neprihvatanja, mogla bi se postaviti druga hipoteza na osnovu riječi » e r i , što na ibero-kavkaskom znači narod, pleme. U tom slučaju bismo imali, Hilly + eri = Hillyeri, pa se zbog gomilanja vokala »e« izgubilo, pa je ostalo poznato Hillyri, Illyri. Grci su napravili veliku zabunu kada su ime jednog skitskog (sarmatskog) naroda prenijeli na druga plemena u susjedstvu, huritskog porijekla. Od Grka su to preuzeli Rimljani pa su to ime prenijeli dalje na zapad, dajući to ime novoformiranoj provinciji rimskog carstva, Illyric. Već pomenuti Bylliones, mogli su nastati od Hilly, ako je došlo do prelaska »h« u »b«, kao što je od skitsko hill (šuma), nastalo albansko »pylli«, šuma. Sufiks »ones« je tipično grčki završetak a ponavlja se i u drugim slučajevima kao npr. Peones, Scirtones, Macedones i si. 6. Lako se uočavaju sličnosti ne samo kod antropoloških tipova, već i u duhovnoj kulturi između ilirskog i kavkaskog prostora. To je posebno obradio Š. Kulišić,'4 koji je svoja zapažanja pripisao »primarnim balkansko-slovenskim etničkim vezama«. Postavlja se pitanje zašto je Kulišić ostao kod ovako neodređene definicije, zašto nije išao na etničke veze sa Kavkazom. Vjerovatno zato što se smatralo da su predistorijske migracije oblast rezervisana za arheologe. Kod Gruzina još postoji arhaički sistem prezimena koja završavaju sa »ja«, »ani« i »i«. Isto takva prezimena srijećemo i kod Albanaca, pa i na širem prostoru kojeg su zahvatali Iliri. Antropološki tipovi koji se danas često srijeću na tzv. »ilirskom prostoru« odgovaraju huritskom tipu. A tzv. dinarski rasni tip sadrži u sebi huritsku komponentu i u somatskom i u psihičkom smislu. Ova su gledišta u saglasnosti sa antropološkom kartom Evrope koju je izdala Poljska akademika nauka (Žejmo-Žejmisa), u kojoj je ilirski prostor između Epira i Cetine opredijeljen kavkaskom rasnom tipu. Arhaični kultovi kavkaskih plemena prisutni su i na prostoru sjeverno-albanskih plemena, kao kult mrtvih, kult zmije, kult krvne osvete, zaštita gosta u kući i si. Običajno pravo Albanaca (Kanuni Leke Dukađina) dobrim dijelom u sebi sadrže običajno pravo rodovskog društva kavkaskih plemena. 7. Korišćenje lingvistike u prostoru dokazivanja kavkaskog porijekla Ilira, dalo je van našeg očekivanja, vrlo dobre rezultate. Prvo što treba konstatovati jeste, da su Iliri govorili više srodnih a ponekad i različitih jezika. Zavisno od njihovog etničkog porijekla ili od istorijske 201
etape o kojoj se govori. U vrijeme kasne bronze, na prstoru od Epira do Neretve govorilo se: pelastičnim, indoevropskim (satem) i grupom huritskih dijalekata, koje su donijela kavkaska plemena. Huritski dijalekti sa istočnog Kavkaza govorili su se južno od r. Mathisa, a iberski i kolhidski dijalekti zapadno. Metodom komparacije, rekonstrukcije i istraživanja antičkih izvora ustanovljeno je veliko prisustvo kavkaskih, toponima, hidronima i onomastike na ilirskom prostoru, što snažno potvrđuje našu hipotezu o kavkaskom porijeklu Ilira. Kod tretiranja onomastike, utvrđeno je da veliki broj ilirskih imena iz južnih oblasti, kao i savremenih albanskih, odgovaraju savremenim ili starim gruzinskim imenima. Takođe je utvrđeno da imena mitske genealogije Gruzina koju je napisao episkop Leonti Mroveli iz XI v.,15 postoje kod Ilira, čak i kod recentnog stanovništva na tzv. »ilirskom prostoru«. Kod toponima »ilirskog prostora« je takođe utvrđeen veliki broj kako sadašnjih tako i starih imena, čije je postojanje utvrđeno na Kavkazu ili im je osnova iz ibero-kavkaskog jezika. Poznato je da su hidronimi geografski pojmovi koji najupornije čuvaju svoja imena. Zahvaljujući tome, većini rijeka iz Albanije (sjeverne) i Crne Gore uspjeli smo da otkrijemo kavkasko porijeklo imena. To su rijeke, Kir, Drilon, Barbana, Mathis, Proni e taft, Cemi, Ibar,16 Raška, Tara i si. Najstarije ime Boke Kotorske donosi Pseudo-Skilaks, »rijeka Arion«, vodi porijeklo od imena rukavca rijeke Rioni, antičkog Fazisa, koji se u antici zvao »Harien, Harion«, što znači ljupki, lijepi i si. *
*
10 Angelo Masci, »Discorso sull origine, costumi e stato attuale della nazione albanese«, Napoli, 1807. a. d. 11 Strabon, (XI, 5, 1). 12 Herodot, (IV, 76). 13 Herodot, (IV, 110). 14 S. Kulišić, (Godišnjak IV/2, Sarajevo, 1966, 142). 15 Leonti Mroveli, »Kartlos Chovreba«, Tbilisi, 1973, 7. 16 Kao pod 1.
*
Koliko god je izgledalo preambiciozno pristupiti multidisciplinarnim istraživanjima porijekla Ilira, u našem slučaju se to pokazalo ispravnim i dalo je svoje rezultate. Svjesni smo da zbog smjelo postavljenih hipoteza, iina i onih koje neće moći opstati, no to ne može osporiti opšti utisak i potvrdu o kavkaskom porijeklu ilirskih plemena. Zato će se mnoga shvatanja u vezi sa Ilirima i oko Ilira morai mijenjati. NAPOMENE: 1 Pseudo-Skilaks, Periplus, XXIV i XXV. Po R. Katičiću, Enhelejci, Godišnjak XV, CBI, Sarajevo 1977, 41. 3 B. Suić, (Herceg Novi 1984. g.). 4 Plinije Stariji, Naturalis Historie, III, 144. 5 Mojses Horenaci, »Istorija Jermenije«, Moskva, 1893, 59. 6 Movses Kalankatuaci, »Istorija zemlje Aluank«, Erevan, 1984, 23. 7 Grigolia K., »Oo čem povedal Kartlis Chovreba«, Tbilisi, 1973, 7. 8 Pio II Piccolomini, (Enea Silvio), »Discriptio Europae orientalis, Roma, XV v. 9 G. A. Magini, »Moderne tavole di geografia aggiunta a Tolomeo cap. cui. Epiro«, Roma, XVI. 2
202
203
SADR2AJ
Str.
PREDGOVOR UVOD I. PRASTANOVNICI ZAPADNOG BALKANA II. INVAZIJE SA SJEVERA 1. Indoevropljani i indoevropske seobe 2. Egejske seobe 3. Pokreti Kimeraca 4. Značaj cirkumpontijske regije 5. Indetifikacija etničkih grupa koje su uzele učešće u seobama
7 9 15
. . .
21 21 26 29 30 31
III. ANTIČKI MITOVI I PREDANJA U SVIJETLU LOGOGRAFA . . . . 1. Kadmo i Harmonija . . a) Kadmov grob b) Arion c) Pitanje Feničana na Jadranu i Kadmova hipotetična država . . d) Kilici e) Kadmov spomenik 2. Argonauti 3. Prometej 4. Zidanje* skadarskog grada
37 38 39 44 46 48 49 50 53 53
IV. PRASTANOVNICI PREDNJEAZIJSKE VISORAVNI I NJIHOVA DRUŠTVA 1. Urartu 2. Država Manna 3. Midija (Medi, Madaji) 4. O najstarijim geograf, pojmovima sa ovog prostora
55 57 58 59 60
V. PRASTANOVNICI KAVKAZA I NJIHOVA DRUŠTVA 1. Kolhidija (Megreli) . a) Arheologija b) Koliko je staro ime Kolha (Kulha) c) Kolhidska plemena ti) Rijeka Rioni antički Fazis 2. Iberija (Kartlija) 3. Istočni Kavkaz i kavkaska Albanija a) Arheologija b) Antički pisci o plemenima kavkaske Albanije 4. Antropološka razmatranja Kavkazaca 5. Duhovna kultura Kavkazaca
63 63 66 67 67 68 69 71 75 75 76 79
Str. a) Predan ja i mitovi b) Kultovi . . . c) O totemima . 6. Društveno uređenje . 7 . Folklor . . . . VI. ILIRI 1. Stanje i problemi u ilirologiji 2. Arheologija 3. Iliri — ime 4. »Illyri proprie dicti« 5. Ilirska država 6. Pomorstvo kod Ilira a) Liburni b) Južni Jadran c) Budva d) Ostale luke na Južnom Jadranu 7. Enhelejci pelastično pleme 8. Odijevanje kod Ilira 9. Pitanje determinacije hronologije praistorije Ilira
80 82
83 83 85
.
VII. TRAGOVI KAVKASKIH PLEMENA NA PROSTORU IZMEĐU EPIRA I NERETVE 1. Dolazak Kolhiđana po vijestima logografa 2. Problem Svana (Švanja) 3. Labeati — ime i porijeklo 4. Docleate (Diocleati) 5. Taulanti 6. Dassareti 7. Ardiaei 8. Ostala plemena 9. Tragovi Meda (Miđana) 10. Pouzdanost etimologije VIII. SOCIOLOŠKE I ETNOLOŠKE BLISKOSTI ILIRA SA KAVKAZOM . 1. Ilirsko pleme 2. Neka antropološka razmatranja o Ilirima 3. Kultovi kod Ilira a) Religija kod Ilira b) Kult zmije c) Kult mrtvih 4. O mentalitetu Ilira IX. LINGVISTIKA 1. Onomastika 2. Toponomastika 3. Hidronimi 4. Brojevi
.
vS9 89 90 98 106 107 110 110 113 114 115 119 122 123 127 127 131 134 136 137 138 138 140 144 148 151 151 155 160 160 162 163 163 175 177 182 185 187
X. ETIMOLOGIJA NAZIVA ALBANIJE I ALBANACA 1. Albanija i Albanci 2. Arbanasi i Arbanija 3. Arnauti i Arnautluk 4. Shqiptar, Shqiperi 5. Gege i Toske XI. ZAKLJUČAK PeaioMe Summarv Sadržaj
'
.
.
.
.' .
.
Str. 189 189 190 191 192 194
197 205 207 209
