Ekonomi e Pergjithshme 1

1

EKONOMI E PËRGJITHSHME

SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR UNIVERSITAR TIRANË, 2012

Teksti është miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës.

Titulli: E konom ko nomii e pë r gji gj i th shme-1 Alma Zisi E përshtati:

Botues: SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR Adresa: Rruga e Durrësit, Nr. 219, Tiranë, Shqipëri : + 355 4 2225659; [email protected] Këshilli botues i ShBLU-së ShBLU-së

Kryetare: Lirika Çoçoli Anëtarë: Klara Shoshi, Nirvana Nirvana Lazi, Valbona Gjergo, Spartak Kumbaro, Kumbaro, Marjeta Pengo

Botimi i parë, maj 2008 Ky material material është është hartuar hartuar në kuadrin e projektit Agri-AL ose TOUR-reg financua financuarr nga Bashkë Bashkëpunim punimii Austria Austriakk për Zhvillim Zhvillim (ADC (A DC). ).

Kontakt: k-education Austria, Project Office Tirana, R ruga Frashër r i” ruga “ Naim Frashë i”, nr. 37, Tiranë

© Shtëpia Botuese e Librit Universitar, 2012. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Nuk lejohet shumëfishimi me çdo mjet apo formë pa lejen me shkrim të botuesit. botuesit.

Redaktore përgjegjëse:

Nirvana Lazi

Arti grafik:

Nirvana Lazi

Kopertina:

Nirvana Lazi

ISBN 978-99927-0-650-3

PËRMBAJTJA 1

KREU NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI EKONOMINË PUBLIKE

5

1.1. Objekti i ekonomisë publike 1.2. Të mirat publike, përfitimet

6

1.2.1. Përkufizimi i të mirave publike 1.3. Ofrimi dhe prodhimi publik i të mirave

8 11

1.4. Teoritë mbi objektin e financave

13

8

2

KREU VEPRIMTARIA FINANCIARE E SHTETIT DHE SHPENZIMET PUBLIKE 2.1. Njohuri të përgjithshme mbi veprimtarinë financiare të shtetit 2.2. Kuptimi, përmbajtja dhe roli i shpenzimeve shpenzimeve publike 2.3. Klasifikimi i shpenzimeve shpenzimeve publike 2.4. Teoritë financiare në fushën e shpenzimeve publike 2.5. Shpenzimet publike në Shqipëri

15 16 18 21 23 25

3

KREU TË ARDHURAT PUBLIKE DHE BORXHI SHTETËROR

27

3.1. Të ardhurat publike, pasuria kombëtare 3.2. Të ardhurat publike, burimet e tyre 3.3. Borxhi publik

28

3.4. Format e borxhit publik 3.4.1. Mënyrat e përhapjes së borxhit publik

34

30 32 34

3.4.2. Elementet kryesore të huave shtetërore

35

-3-

4

KREU NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI TATIMET DHE TAKSAT

37

4.1. Tatimi, baza e tij ligjore

38

4.2. Parimet e vendosjes së tatimeve 4.2.1. Parimet e Smithit

40

4.2.2. Parimet e Vagnerit 4.3. Karakteristika të tatimeve

40

4.4. Efektet ekonomike dhe burimet e tatimeve 4.5. Elemente të tatimit

44

4.6. Kritere për hartimin e tatimit 4.7. Evazioni tatimor

48

4.8. Llojet e tatimeve të drejtpërdrejta 4.9. Llojet e tatimeve të tërthorta

52

4.10. Kuptimi i taksave, llojet e taksave 4.11. Arkëtimi dhe tarifat e taksave

58

40 42 46 50 56 60

Legjislacioni tatimor në Shqipëri

61

-4-

KREU

1

NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI EKONOMINË PUBLIKE

OBJEKTIVAT Përshkrim i përgjithshëm i ekonomisë publike. Përcaktimi i rolit të financave publike. Analiza e detyrës së ekonomistëve brenda kësaj fushe. Përshkrimi i të mirave publike si koncept. Dallimi i të mirës private nga ajo publike. 









6

Ekonomi e përgjithshme – 1

1.1. Objekti i ekonomisë publike Financat publike janë një institucion i lashtë financiar, po aq sa edhe vetë shteti. Ekzistenca e marrëdhënieve mall-parà dhe ekzistenca e klasave kanë qenë kushtet kryesore që kanë çuar në lindjen e financave. Ato janë të lidhura ngushtë me shtetin. F inanca publike nuk ë shtëgj ëtj etë r , veçnjëdebat i sofistiku ar mbi lidhjen e in di vidi t me shtetin. N uk ka shkol lëmëtëmi rëse financa publ ike.

Kjo është një thënie e ish-kryeministrit çek Vaclav Klaus, i cili vë theksin në rëndësinë e financave publike. Pa pasur një koncept të qartë dhe të plotë teorik mbi shtetin dhe mbi funksionet e tij, nuk mund të kuptohet mirë as përmbajtja, as roli e rëndësia e financave publike si dhe veprimtaria financiare. Fenomeni financiar është pjesë e pandarë e fenomenit ekonomik në përgjithësi. Ai bën pjesë në organizimin e përgjithshëm të prodhimit, të shpërndarjes, të shkëmbimit dhe të konsumit të të mirave materiale në përgjithësi. Disiplina që jep shpjegimin e parë të nevojshëm e themelor të fenomenit financiar është ekonomia politike. Kjo fushë përdor parimet ekonomike për të kuptuar procesin e marrjes së vendimeve politike. Shkenca e financës publike doli si degë më vete e shkencës ekonomike, nga gjysma e parë e shek. XIX. Gjermani Malchus dhe më vonë Rau qenë të parët që përpunuan teorikisht kuptimin e tatimeve dhe taksave. Pikërisht në këtë periudhë, shkenca mbi financat publike ndahet dhe shkëputet nga shkenca ekonomike dhe del si një degë më vete, e cila ka objektin, parimet si dhe metodat e saj. Duke studiuar teori të ndryshme të fushës së financës publike, ekonomistët dhe studiuesit e kësaj fushe, kanë dalë në përfundimin se: Objekti i financës publike është veprimtaria financiare e shtetit në marrëdhënie me shtetasit dhe me subjektet ekonomike (private e publike). Ajo merret me studimin e fenomeneve, shkaqeve, efekteve dhe ligjeve, që i japin shkas veprimtarisë ekonomike të enteve publike dhe që drejtohen drejt kënaqjes së nevojave të përbashkëta. Pra, si konkluzion mund të themi se fenomeni financiar është pjesë e pandarë e fenomenit ekonomik në përgjithësi. Historikisht është folur për nevojën mbi qeverinë me funksion të dyfishtë. Qeveria është një domosdoshmëri (në fund të fundit, të gjitha kombet e kanë atë), por në të njëjtën kohë ekzistenca e saj ka aspekte të padëshirueshme. Këto ndjenja të kundërta mbi qeverinë janë të lidhura pazgjidhshmërisht me aktivitetin e saj mbi mënyrën e të tatuarit dhe atë të shpenzimit. Në fund të fundit, burimet për të gjitha shpenzimet qeveritare duhet të vijnë nga sektori privat. Sot pjesa më e madhe e debatit zhvillohet rreth sjelljes financiare të qeverisë. Politikat e qeverisë në lidhje me mënyrën e të tatuarit dhe me shpenzimet, përbëjnë fushën e Financës Publike. Ky term është përdorur në mënyrë të gabuar, sepse çështjet thelbësore nuk janë vetëm financiare (pra, që lidhen me paranë). Më saktë problemet lidhen me përdorimin e burimeve reale, me mënyrën e shpërndarjes së tyre në ekonominë e një vendi dhe me faktin se sa ndikon shteti në shpërndarjen e këtyre burimeve. Për këtë arsye, disa autorë preferojnë ta quajnë financën publike ndryshe

KREU 1: Njohuri të përgjithshme mbi ekonominë publike

7

ekonomiksi i sektorit publik, ose thjesht ekonomiksi publik. Kjo fushë përqendrohet mbi funksionet mikroekonomike të qeverisë, mbi mënyrën e ndikimit të qeverisë mbi alokimin (shpërndarjen) e burimeve dhe shpërndarjen e të ardhurave. Objekti i financës publike nuk është i përcaktuar gjithmonë qartë. Politikat rregulluese të qeverisë ushtrojnë ndikime të rëndësishme mbi alokimin e burimeve. Politika të tilla kanë objektiva, që disa herë mund të arrihen nga masat që merr qeveria në lidhje me shpenzimet dhe tatimet. Ekonomistët e financës publike analizojnë jo vetëm efektet e veprimeve të qeverisë në lidhje me mënyrën e të tatuarit dhe shpenzimet, por edhe mënyrën se si duhet të shihen këto veprime. Pikëpamjet ideologjike mbi lidhjen e individit me shtetin ndikojnë në pikëpamjet mbi mënyrën e funksionimit të qeverisë në sferën ekonomike. Siç e thamë shkenca e financave publike është degë më vete e shkencave ekonomike. Shkenca e financave është e lidhur ngushtë me ekonominë politike. Nga ajo merr ligjet dhe nocionet bazë, kategoritë qe kanë të bëjnë me nevojat, me kapitalin, me pasurinë, me vlerën, me koston dhe me dobinë. Ajo është e lidhur me sociologjinë, pasi bën pjesë në shkencat shoqërore. Gjithashtu, ajo është e lidhur me të drejtën publike në aspektin juridik, si edhe me të drejtën financiare e cila studion raportet juridike midis shtetit nga njëra anë dhe kontribuuesve (destinuesve të shpenzimeve publike) nga ana tjetër, që njihen nga veprimtaria ekonomike e shtetit. Shkenca e financave publike është e lidhur edhe me statistikën, sidomos atë ekonomike nga merr dhe përpunon të dhënat për të nxjerrë përfundime sa më të sakta. Financa Publike dallon nga këto të fundit sepse subjekti i veprimtarisë financiare janë entet publike të detyrueshme. Gjithashtu financa publike procedon me analizën dhe kritikën e institucioneve të ndryshme, nëpërmjet të cilave zhvillohet veprimtaria ekonomike e shtetit. Pyetje dhe detyra

1. Duke treguar objektin e ekonomisë publike, shpengoni rolin e domosdoshëm të shtetit. 2. Pse shkenca e financave është shkencë shoqërore? Jepni shembuj të lidhjes së saj me shkencat e tjera shoqërore? 3. T ermi “financë” është i lidhur me paranë. A përdoret në këtë sens te “financa publike”? 4. Ku përqendrohet ekonomiksi publik? 5. Duke treguar disa subjekte të ekonomisë publike, shpjegoni se si rregullohen raportet juridike.

8


1.2. Të mirat publike, përfitimet Cilat të mira dhe shërbime duhet të ofrojë sektori publik? Cilat nga shërbimet që aktualisht ofrohen nga qeveria duhet të ofrohen privativisht? Këto pyetje janë në qendër të debateve më të rëndësishme në politikën publike. Papa Xhovani XIII theksonte se “ekziston një lidhje natyrale ndërmjet të mirës së përbashkët nga njëra anë dhe strukturës e funksionimit të autoritetit publik në anën tjetër. Rregulla morale që ka nevojë për autoritetin publik për të promovuar të mirën e përbashkët në shoqërinë njerëzore, kërkon gjithashtu që autoriteti të jetë efektiv në sigurimin e rezultatit ”.

1.2.1. Përkufizimi i të mirave publike Cili është ndryshimi ndërmjet mbrojtjes kombëtare dhe picave? Pyetja duket si pa kuptim, por duke menduar më gjatë, ajo na çon në një skemë të dobishme për të gjykuar mbi ofrimin publik, apo privat të të mirave të ndryshme. Sëpari një dallim i rëndësishëm ndërmjet këtyre dy të mirave është se dy njerëz nuk mund të konsumojnë të njëjtën picë, në të njëjtën kohë (nëse unë ha një copë, për ju mbetet një copë më pak, pra, sasia e konsumuar nuk mund të jetë e njëjtë). Në të kundërt, konsumi juaj i shërbimeve të mbrojtjes, të siguruar nga ushtria, nuk ul konsumin tim për të njëjtat shërbime. Në këtë rast sasia e konsumuar nga kjo e mirë është e njëjtë për të gjithë. Sëdyti, një dallim tjetër i rëndësishëm lidhet me faktin që, unë mund t`ju përjashtoj ju me lehtësi nga konsumi i picës time, por përjashtimi juaj nga përfitimet e mbrojtjes kombëtare është krejtësisht i pamundur (është e vështirë të mendosh një situatë, ku një ushtri e huaj lejohet të bastisë shtëpinë tuaj dhe jo timen). Mbrojtja kombëtare përbën shembullin e një të mire plotësisht publike, e përkufizuar kështu:  Kur kjo e mirë ofrohet, kosto shtesë e burimit për një person tjetër që konsumon atë është zero - ky është konsumi jorival.  Të privosh çdokënd nga konsumi i kësaj të mire është, ose shumë e kushtueshme, ose e pamundur - konsumi është i papërjashtueshëm. Në të kundërt, një e mire private, si pica, është rivale dhe e përjashtueshme. Është rivale në konsum sepse çdo person shtesë që konsumon këtë të mirë ka kosto të ndryshme nga zero dhe nga ana tjetër është e përjashtueshme pasi përjashtimi nga konsumi nuk kushton. Një e mirë plotësisht publike ose e mirë publike e pastër i plotëson të dy këto kushte, jorivalitetin dhe papërjashtueshmërinë. Edhe pse çdokush konsumon të njëjtën sasi të të mirës publike, ky konsum nuk vlerësohet në mënyrë të njëjtë nga të gjithë. (Njerëzit që janë më të preokupuar ndaj mbrojtjes kombëtare, e vlerësojnë më shumë këtë të mirë, sesa të tjerët që ndihen relativisht më të sigurt). Në të vërtetë, individët mund të ndryshojnë nga njëri-tjetri, në lidhje me faktin nëse vlera e të


9

mirës publike është pozitive, apo negative. Pra, ka individë të cilët janë të gatshëm të paguajnë një sasi të caktuar parash për të pasur një të mirë publike, kurse ka individë të tjerë të cilët nuk e preferojnë këtë të mirë publike, prandaj nuk janë të gatshëm të paguajnë për të. Klasifikimi si e mirë publike nuk është absolute. Ai varet nga kushtet e tregut dhe niveli i teknologjisë. Një pamje piktoreske mund të quhet e mirë plotësisht publike, nëse ekziston një numër i vogël njerëzish që e shijojnë. Por, ndërsa numri i shikuesve rritet, atmosfera mund të bëhet më e nderë. E njëj ta “sasi” e pamjes piktoreske do të “konsumohej” nga çdo person, por cilësia e saj mund të bjerë me rritjen e numrit të personave. Kështu, kriteri i jorivalitetit nuk përmbushet. Pra, individët janë rivalë në konsumin e kësaj të mire, pasi duke qenë së numri i shikuesve është shumë i madh, jo të gjithë arrijnë ta shohin këtë pamje piktoreske. Në shumë raste, është e arsyeshme të mendohet mbi numrin e personave që konsumojnë një të mire publike. Në ditët e sotme shembujt e të mirave plotësisht publike janë shumë të paktë. Ndryshimet e kushteve të tregut dhe të teknologjisë kanë bërë që të mirat publike ta humbasin njërën prej karakteristikave, pra, të jenë ose rivale, ose të përjashtueshme. Në rastin e një të mire joplotësisht publike, papërjashtueshmëria dhe jorivaliteti nuk duhet domosdoshmërisht të jenë gjithnjë së bashku. Konsumi i një të mire joplotësisht publike është në një farë mënyre rival, ose i përjashtueshëm. Përfytyroni rrugët në qendër të zonave urbane gjatë orëve të trafikut të rënduar. Në shumicën e rasteve, papërjashtueshmëria ekziston, sepse nuk është e mundur të vendosen kabina të mjaftueshme që automjetet që përdorin rrugën të paguajnë taksë duke moskrijuar shumë trafik. Por, konsumi është rival, përderisa çdokush që ka mbetur i bllokuar në trafik mund të dëshmojë. Në rastet e trafikut të rënduar automjetet janë rivale në konsumin e kësaj të mire, që është përdorimi i rrugës. Megjithatë, jorivaliteti ose papërjashtueshmëria e një të mire publike varet nga niveli i teknologjisë dhe nga rregullat ligjore. Shembulli i bllokimit të rrugëve, në këtë rast, është i vlefshëm. Teknologjia, tashmë ka bërë të mundur përdorimin e valëve të radios për të identifikuar makinat që përdorin një rrugë të caktuar dhe kryerjen e pagesës në mënyrë automatike nga llogaria e shoferit për taksën e rrugës. Kjo e bën të mirën publike të përjashtueshme pasi jo të gjithë kanë mundësi të përdorin rrugën (p.sh ata që nuk paguajnë taksën), por e bën jorivale në konsum pasi reduktohet trafiku dhe çdokush e përdor rrugën pa penguar tjetrin. Mirëpo, ashtu si edhe analiza e konkurrencës së plotë siguron konkluzione të rëndësishme mbi veprimtarinë e tregjeve aktualë, edhe analiza e të mirave plotësisht publike na ndihmon të kuptojmë probleme, që ndeshin vendimmarrësit publikë.

LEXIM SHTESË Le të mendojmë për shërbimet që ofrohen nga një fanar deti. Kur fanari është i ndezur, një anije mund të përfitojë nga drita e tij pa penguar aftësinë e një anijeje tjetër për të përfituar të njëjtën gjë. Për më tepër, asnjë anije e veçantë nuk mund të përjashtohet nga përfitimi i avantazhit që sjell sinjali i fanarit.

10


Në këto kushte, fanari i detit mund të quhet e mirë plotësisht publike, pasi i gëzon të dy cilësitë. Por, mendoni sikur të përdoret një pengues transmetimi, që i privon anijet nga sigurimi i sinjalit të fanarit, në rast se ato nuk kanë blerë një radiomarrës të veçantë. Në këtë rast, kriteri i papërjashtueshmërisë nuk plotësohet dhe fanari nuk përbën një të mirë plotësisht publike. Pyetje dhe detyra

1. Tregoni përkufizim,in e një të mire publike. 2. Jepni shembuj të të mirave publike dhe të mirave private. 3. Cilat janë karakteristikat kryesore të të mirës publike, që nuk e kanë të mirat private? 4. Pse themi që klasifikimi i të mirave varet nga teknologjia? Jepni shembuj të tillë. 5. Kur një e mirë nuk është plotësisht publike? Tregoni një rast kur e mira është në një farë mënyre rivale. 6. Cilat nga të mirat e mëposhtme i vlerësoni të mira publike apo private? Burgjet, Shkollat mjekësore, Një faqe interneti, Zonat e pakultivuara, Programet e televizionit publik.     


11

1.3. Ofrimi dhe prodhimi publik i të mirave Vende nga e gjithë bota debatojnë mbi virtytet e privatizimit të funksioneve të qeverisë. Privatizimi nënkupton transferimin e shërbimeve që ofrohen nga qeveria, në sektorin privat për shitje ose prodhim. Ofrimi publik ndaj atij privat

Ndonjëherë mallrat dhe shërbimet që ofrohen publikisht mund të sigurohen edhe privatisht. Malli “mbrojtje” mund të sigurohet nëpërmjet një shërbimi policor i ofruar publikisht. Por, në

njëfarë mase, mbrojtja mund të sigurohet edhe nëpërmjet blerjes së mjeteve të sigurimit si: dyer të blinduar, sisteme alarmi dhe bodigardëve, të cilat mund të sigurohen privatisht. Në të vërtetë, tashmë në ShBA ka disa herë më shumë policë privatë sesa publikë. Me kalimin e kohës, kombinimi ndërmjet formave publike dhe private të ofrimit të një të mire kanë ndryshuar në mënyrë të dukshme. Gjatë shek. XIX ka pasur një përgjegjësi më të madhe private për arsimin, mbrojtjen policore, bibliotekat dhe funksione të tjera në krahasim me shek. XX. Megjithatë duket se ka një prirje për kthim prapa drejt sektorit privat për ofrimin e atyre që ne i kemi quajtur të mira dhe shërbime të ofruara publikisht. P.sh., si rezultat i buxhetit të ulët për mbledhjen e mbeturinave, biznesmenët bashkëpunojnë dhe punësojnë punëtorë të tyre për të mbajtur rrugët e pastra.  Cili është kombinimi më i mirë i ofrimit publik dhe privat? Për të arritur në një konkluzion, mendoni mbi të mirat e ofruara publikisht dhe privatisht të përdorura si inpute në prodhimin e mallrave të kërkuara nga individët. Mësuesit, klasat, librat shkollorë janë inpute për prodhimin e një produkti, që mund ta quajmë cilësia e arsimit. Supozojmë se ajo që ka rëndësi për individët është niveli i prodhimit, cilësia e arsimit dhe jo inputet e veçanta të përdorura për të prodhuar këtë produkt. Nëse sektori privat dhe ai publik bëjnë shpenzime të ndryshme, preferohet sektori më pak i kushtueshëm. Në ofrimin publik çdo kosto administrative mund të shpërndahet mes një grupi të madh njerëzish. Sa më i madh të jetë komuniteti, aq më i madh do të jetë avantazhi në shpërndarjen e këtyre kostove. Familjarët me ose pa fëmijë kanë pikëpamje të ndryshme në lidhje me dëshirën për arsim me cilësi të lartë. Nocionet e komunitetit mbi drejtësinë mund të kërkojnë që disa të mira të jenë të disponueshme për çdokënd, një ide e njohur si drejtësia e të mirës. Ky koncept mund të na ndihmojë për të shpjeguar shpërndarjen e gjerë të shkollave publike. Njerëzit besojnë se çdokush duhet të ketë të drejtën, të paktën mbi një nivel minimal shkollimi. Ky koncept vlen edhe për debatin e vazhdueshëm mbi kujdesin mjekësor. Prodhimi publik ndaj atij privat

Individët mund të bien dakord që produkte të caktuara të ofrohen nga sektori publik, por akoma nuk është arritur një konsensus mbi faktin nëse këto të mira duhet të prodhohen prej këtij sektori apo atij privat. Një pjesë e kësaj kontradikte lidhet me nevojën e ndërhyrjes së

12


shtetit në ekonomi. Ndërsa pjesa tjetër i detyrohet opinioneve të ndryshme mbi koston relative të prodhimit publik dhe atij privat. Disa pohojnë që menaxherët e sektorit publik, në dallim nga ata të sektorit privat, nuk kanë pse të shqetësohen për sigurimin e fitimeve apo rrezikun e falimentimit. Si rrjedhim, menaxherët e sektorit publik kanë pak nxitje për të monitoruar aktivitetet e ndërmarrjeve të tyre me kujdes. Ekzistojnë evidenca mbi diferencat në kosto ndërmjet prodhimit privat dhe publik. Një shkak për këtë është fakti se cilësia e shërbimeve të ofruara në të dy sektorët mund të jetë e ndryshme, çka e bën krahasimin më të vështirë. Ndoshta spitalet private kanë kosto më të ulta, sesa ato publike, sepse ato refuzojnë të pranojnë pacientë me sëmundje që janë të shtrenjta për tù kuruar. Kjo të çon në argumentin kryesor të kundërshtarëve të prodhimit privat: kontraktuesit privatë prodhojnë produkte inferiore. Një përgjigje e mundshme ndaj kësaj kritike është se qeveria mund të nënshkruajë një kontratë me një ofrues privat, duke specifikuar në mënyrë të qartë cilësinë e shërbimit që ajo kërkon. Por, ndonjëherë është e pamundur, sepse askush nuk mund specifikojë paraprakisht çdo të papritur të së ardhmes. Prandaj këto kontrata shpeshherë janë jo të plota dhe nga ana tjetër subjektet private nuk janë gjithmonë të afta të menaxhojnë situata me risk ose pasiguri të lartë. Pra, kur kosto e sektorit privat është më e ulët se ajo në sektorin publik, dhe mund të hartohen kontrata relativisht të plota, mund të nënshkruhet një kontratë për prodhimin privat. Një çështje me rëndësi në debatin mbi privatizimin është edhe mjedisi i tregut, ku operojnë ndërmarrjet private dhe publike. Një monopol me pronësi private mund të sigurojë rezultate shumë inefiçente nga këndvështrimi i shoqërisë, ndërsa një operacion në pronësi publike, që përballon një konkurrencë të lartë mund të sigurojë një prodhim efiçent. Si përfundim: Përdorimi i fjalës publike për të përshkruar të mirat që janë jorivale dhe të papërjashtueshme duket sikur paragjykon çështjen nëse ato duhen ofruar vetëm nga sektori publik. Në të vërtetë, kemi treguar se tregjet private ka pak të ngjarë te gjenerojnë të mira plotësisht publike në sasi efiçente. Rasti i arsimit tregon se si në kundërshtim me të mira plotësisht publike si: mbrojtja kombëtare, ndonjëherë mund të gjenden zëvendësues privatë për disa të mira publike të ofruara. Por, në këto raste nevojitet marrja e vendimit në komunitet, për të zgjedhur masën e ofrimit publik, prandaj subjektet e prodhimit ose ofrimit të të mirave publike dhe të zgjedhjes publike janë të lidhura ngushtë ndërmjet tyre. Pyetje dhe detyra

1. Pse në disa raste pranohet privatizimi i të mirave publike? 2. Tregoni shembuj ku mendoni se e mira publike mund të zëvendësohet me të mira publike. 3. Si mund të zgjidhet çështja e zëvendësimit të prodhimit publik me atë privat? 4. Diskutoni për rritjen e numrit të shkollave private në vendin tonë. A kanë sjellë ato zëvendësim të plotë të shërbimit publik? A mund të ndodhë kështu me mjekësinë?


13

1.4. Teoritë mbi objektin e financave Përgjithësisht, teoritë mbi financat publike kanë si karakteristikë të përbashkët konceptimin e shtetit dhe rolin e tij, si një institucion i pavarur nga klasat. Ai punon për të siguruar mirëqenien e përgjithshme dhe ka si mision të përmbushë “nevojat publike”, pra, “nevojat e përgjithshme të shoqërisë”. Pikërisht duke u mbështetur në arsyet e mësipërme këto teori mbrojnë pikëpamjen se financat i duhen shtetit” për të siguruar mjetet financiare të domosdoshme, për të plotësuar nevojat publike” duke nënkuptuar me këto: nevojat e mbrojtjes së rendit, të mbrojtjes së pasurisë,

mbrojtjes së vendit dhe për të shtuar pasurinë e kombit. Me evolucionin historik të rolit e të funksioneve të shtetit, kanë evoluar edhe teoritë e financës mbi objektin e saj, mbi veprimtarinë financiare të shtetit apo mbi fenomenin financiar dhe natyrisht, disa i përgjigjen interpretimit ekonomik, disa të tjerë interpretimit sociologjik e politik. Teoria e konsumit joprodhues

Përfaqësuesit e kësaj teorie, Say dhe A.Smithin, e quanin financën publike si një fenomen konsumi joprodhues. J.B.Say pohon se “shpenzimet p ublike përbëjnë një humbje neto për ekonominë në shkallë kombëtare dhe për kontribuuesit që e furnizojnë me këto mjete shtetit ”, sepse “shpenzimet publike mbulohen me tatime… që në fakt thithin fonde nga sfera e prodhimit” dhe përdoren nga shteti për qëlli me joprodhuese, për gjëra luksi, prandaj edhe

duhen kufizuar në maksimum (drejtohej kundër rendit feudal). Teoria e shkëmbimit

Përfaqësuesit e kësaj teorie, Senior, Bastiat, Koniliani, theksonin se veprimtaria financiare pasqyron një seri aktesh shkëmbimi midis shtetasve që paguajnë kontribute (tatime) dhe shtetit që u ofron shërbime publike. Pra, financat nuk përfaqësojnë një fenomen konsumi, por një fenomen shkëmbimi, pra, një marrëdhënie ekuivalentesh midis shtetit dhe shtetasve. Shtetasit paguajnë ”çmimin“ e shërbimit publik që u ofron shteti. Teoria e shpërndarjes

Përfaqësuesit e kësaj teorie, Rikardo dhe Zheze, theksonin se financat kanë funksion shpërndarje, prandaj ato duhet të merren me shpërndarjen, me pjesëtimin e barrës apo vëllimit të shpenzimeve publike midis shtetasve, në bazë të aftësisë paguese, domethënë në bazë të të ardhurave të tyre. Teoria e produktivitetit

Përfaqësuesit e kësaj teorie, Vagner, Stein, Sax, De Marko, Graziani etj., nënvizonin se “financat kanë karakter prodhues”, sidomo s shpenzimet publike, pasi ato kanë ndikim mbi prodhimin. Sot ky parim synon që financat “tì kundërvihen sa më pak rritjes së të ardhurave dhe të mos e turbullojnë ekuilibrin makroekonomik”, domethënë financat dhe politika

financiare të mos i kundërvihen investimeve dhe kursimit. Pra, tì lihet rrugë e lirë zhvillimit të forcave prodhuese.

14


Shkolla politike

Sipas përfaqësuesve të kësaj shkolle, veprimtaria financiare e shtetit, që ka për subjekt shtetin, nuk mund të mos ketë qëllime politike. Por njëkohësisht nuk duhet menduar se përjashtohet dhe forca ekonomike. Kështu: Parimet e shpërndarjes janë politike, kurse mjetet e përdorura janë ekonomike. Kriteret e zgjedhjes së mjeteve padyshim janë politike, kurse mjetet e realizimit janë ekonomike. Procedurat që përdor shteti për të siguruar të hyrat nuk janë vullnetare, por shtrënguese (të detyrueshme). Shteti i detyron subjektet që të kontribuojnë në masën, kohën dhe mënyrën që ai vetë përcakton. Veprimtaria financiare ka për qëllim të parashikojë dhe të mbulojë shpenzimet publike që destinohen për të kënaqur nevojat publike. Shteti zgjidh problemet e shpenzimeve dhe të hyrave publike, duke i kushtuar më tepër kujdes interesave publike sesa atyre private. 







Teoritë moderne në fushën e financës

Përfaqësuesi kryesor i kësaj rryme është Kejns. Sipas tij, shteti duhet të ndërhyjë në ekonomi me anë të financave, sidomos me anë të shpenzimeve publike, me qëllim për të zbutur apo mënjanuar krizën dhe papunësinë. Shpenzimet publike të drejtuara, sidomos në veprat e infrastrukturës, ndikojnë në rritjen e kërkesës globale, në rritjen e të ardhurave të popullsisë dhe mbi këtë bazë në nxitjen e ofertës, pra, në zbutjen e krizës dhe të papunësisë. Objekti i financave është veprimtaria financiare e shtetit. Shkenca e financave përbëhet nga dy pjesë:  Financa teorike që studion relacionet konstante shkak – efekt dhe të ndërvartësisë midis këtyre faktorëve si dhe të kushteve të jashtme që i bëjnë të mundshme.  Financa e aplikuar apo arti financiar që përdor rezultatet e arritura në kërkim abstrakt për të arritur qëllimet e përcaktuara dhe konkrete. Pyetje

1. Cilat janë përgjithësisht arsyet pse i duhen financat shtetit? 2. Si mund të ndryshojnë financat me ndryshimet e rendeve shoqërore? 3. Ku duket evoluimi i ideve mbi financat publike? 4. Ku qëndron thelbi i teorisë se Kejnsit?

KREU

2

VEPRIMTARIA FINANCIARE E SHTETIT DHE SHPENZIMET PUBLIKE

OBJEKTIVAT 

Koncepti i shtetit si një fenomen shoqëror.



Përcaktimi i rolit të funksioneve të shtetit.



Argumentimi i nevojës së kryerjes së shpenzimeve publike.



Analiza e rolit të rëndësishëm të shpenzimeve publike.



Identifikimi i llojeve të shpenzimeve publike.



Ndarja e shpenzimeve publike në Shqipëri.

16


2.1. Njohuri të përgjithshme mbi veprimtarinë financiare të shtetit Për të kuptuar përmbajtjen e financave publike, duhet pasur një koncept i qartë i shtetit dhe veprimtarisë së tij financiare. Shteti sipas teorive sociologjike është një fenomen shoqëror, është një organizatë shtetërore e krijuar nga njerëzit në dobi të interesave të përgjithshme. Shteti është edhe përfaqësuesi zyrtar i gjithë shoqërisë, pavarësisht se njerëzit kanë njëkohësisht interesa të kundërta dhe të përbashkëta. Shteti si organizatë shoqërore politike ka dy tipare: ai përbëhet nga një popullsi që jeton në një territor të caktuar, pra tipari territorial dhe tipari i dytë është organizimi politik nën një pushtet publik, i pajisur me një rend juridik, ekonomik, e social, që ka disa funksione të caktuara dhe synon disa qëllime të përgjithshme. Ai konsiderohet, si subjekt të drejtash dhe detyrash i aftë për të përcaktuar një sistem qëllimesh, që interesohet për zhvillimin e sotëm dhe të ardhshëm. Për të zbatuar funksionet dhe qëllimet e tij, shteti ka nevojë për mjete financiare dhe duhet të adaptojë edhe një rend (një rregullim) financiar. Pra, është subjekt i një veprimtarie financiare që shfaqet nëpërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve të buxhetit. Kjo, do të thotë, që një pjesë e të ardhurave kombëtare i hiqen ekonomisë së tregut dhe kjo nuk kryhet në përputhje me shijet dhe përzgjedhjet individuale, por sipas përzgjedhjeve publike me disa kritere të caktuara politike, ekonomike, sociale dhe juridike. Duke ushtruar pushtetin shtetëror në vartësi me aspektin politik dhe juridik, gjithmonë si pikë referimi e financave janë qëllimet që i ka vënë vetes shteti, të konceptuara në mënyrë të njësuar në hapësirë dhe në kohë, sipas traditave historike të forcave të pranishme dhe të prirjeve për të ardhmen. Pra, nuk janë interesat individuale të personave ato që përbëjnë qëllimet e veprimtarisë financiare të shtetit, por kjo veprimtari financiare drejtohet gjithmonë për të zgjidhur qëllimet e shtetit, nevojat publike. Atribut i shtetit është disponimi i fuqisë urdhëruese me qëllim që të sigurojë mjetet e nevojshme për të përballuar shpenzimet publike duke përdorur forcën (detyrimin) për veprimtarinë financiare. Sovraniteti financiar i shtetit në fushën e financave manifestohet kryesisht në vendosjen e tatimeve, që mund të jenë të ndryshme nga natyra e tyre, por që kanë si karakteristikë të përbashkët detyrimin, shtrëngimin, me qëllim që të sigurohen mjetet financiare të nevojshme për të përballuar shpenzimet publike. Lind pyetja:

 Cilat nevoja dhe interesa përmbush shteti: nevojat dhe interesat individuale, nevojat kolektive apo ato publike? Përpara se t’u përgjigjemi pyetjeve, i shpjegojmë shkurtimisht konceptet: 



Nevojat që ndihen nga personat e veçantë për nevojat fizike e shpirtërore dhe që plotësohen më mirë dhe më me efektivitet në mënyrë individuale, pavarësisht nga raportet që kanë me shoqërinë dhe me shtetin, si p.sh., nevojat e ushqimit, të veshjes, banesës etj., janë nevoja dhe interesa individuale. Nevojat që lindin nga bashkëjetesa dhe nga grupi (shoqëria) si p.sh., nevojat kulturore,

KREU 2: Veprimtaria financiare e shtetit dhe shpenzimet publike

17

të asistencës sociale, të arsimit, janë nevoja kolektive dhe lindin nga një konflikt interesash. 

Nevojat që lindin nga ekzistenca e shtetit si ent politik, në lidhje të ngushtë me qëllimet e tij, si p.sh.: nevojat e sigurimit, të mbrojtjes e të drejtësisë, duke shënuar si fillim vetëm ato që lidhen me funksionet themelore të shtetit, pra, të gjitha këto janë nevoja publike dhe interesa publike.

Jeta sociale e politike, brenda të cilave është e nevojshme të konceptohet jeta individuale, na çon në plotësimin e nevojave dhe interesave individuale, kolektive e publike Pikërisht autoriteti i shtetit ndërhyn në formë urdhëruese për të plotësuar nevojat publike në këto raste themelore: Shteti dhe entet publike, para së gjithash, parashikojnë plotësimin e nevojave publike, si  mbrojtja kombëtare, sigurimi i rendit publik, drejtësia, që i përgjigjen qëllimeve të vërteta të tij. Shteti mund të organizojë edhe shërbime publike për një nevojë të përgjithshme si  shpërndarja e ujit të pijshëm, ndriçimit etj. Ka raste kur shteti mund të organizojë sipërmarrje publike, që asnjë sipërmarrës privat,  për arsye të shumës së madhe të investimit dhe riskut, nuk i merr përsipër. Shteti mund të parashikojë që, për nevoja publike të transferojë në favor të shoqërisë  fitimet e një sipërmarrje që priret drejt monopolit, siç është rasti i tramvajeve, hekurudhave, prodhimi dhe shpërndarja e gazit dhe energjisë elektrike etj. Kjo ndërhyrje e shtetit justifikohet nga natyra e nevojave apo nga arsye leverdie duke u bërë kështu një përmbushësh më i mirë i nevojave publike. Ndërhyrja e shtetit arsyetohet edhe nga kontrasti i interesave të privatëve, pasi veprimtaria e shtetit drejtohet nga arritja e qëllimeve që për natyrën, madhësinë dhe kohëzgjatjen ndryshojnë nga qëllimet e propozuara nga privatët, qofshin këta të ndarë apo të grupuar. Përveç kësaj shteti shikon dhe nga e ardhmja, d.m.th. nga interesa që i kapërcejnë kufijtë e brezave të sotëm pra që lidhen me brezat e ardhshëm. Pyetje dhe detyra

1. Pse është e rëndësishme të studiohet veprimtaria financiare e shtetit? 2. Cilat janë dy tiparet e shtetit si organizatë shoqërore e politike? 3. Tregoni raste kur veprimtaria financiare e shtetit drejtohet për të zgjidhur nevojat publike. 4. Cilat janë nevojat dhe interesat që përmbush shteti? Tregoni shembuj: Nëse ngritja e një termocentrali bëhet nga shteti dhe jo nga privati, a përmbushet një nevojë publike? Pse sipërmarrësit privatë nuk mund ta realizojnë këtë sipërmarrje? Në ShBA shteti financon me shuma të mëdha, ngritjet e anijeve kozmike në hapësirë. Cilat interesa përmbushen? A e shihni këtë një kapërcim të interesave të brezit të sotëm?

18


2.2. Kuptimi, përmbajtja dhe roli i shpenzimeve publike Shpenzimet publike janë përbëjnë atë pjesë të të ardhurës kombëtare që destinohet për mbulimin e shpenzimeve publike, të cilat janë të përgjithshme dhe speciale. Në aspektin e thjeshtë financiar, me shpenzime publike kuptojmë destinimin e të hyrave publike për të “prodhuar” shërbimet publike. Ato përfaqësojnë qëllimin e veprimtarisë ekonomike të shtetit dhe pasqyrojnë funksionet që kryen shteti në procesin e evoluimit të tij historik dhe sidomos funksionin e rishpërndarjes të të ardhurave kombëtare që ai përmbush. Përcaktimi i nevojave publike që do të përmbushen me anë të shpenzimeve publike, nuk është objekt që i përket kryesisht shkencës financiare, por në saktësimin e këtyre problemeve ndërhyn kryesisht edhe financa, pasi ajo është në gjendje për të vlerësuar ashtu siç duhet efektet ekonomike. Mes shpenzimeve publike e atyre private ka një lidhje komplementariteti në kënaqjen e nevojave publike, kolektive e individuale në momentin e “prodhimit” të pasurisë, si dhe në atë të shpërndarjes dhe të konsumit të saj. P.sh. bujku do të kishte kosto tjetër prodhimi, nëse s’do kish rrugë publike që e lehtësojnë sjelljen e produkteve të tij në treg. Shpenzimet publike luajnë rol të rëndësishëm edhe në rishpërndarjen e pasurive që kryhet në fund të fundit edhe ndërmjet shpenzimeve publike e të hyrave publike, sepse shteti me shpenzimet publike që parashikon në buxhet dhe që kryen efektivisht mund të kënaqë ato nevoja të cilat shtetasit – privatët nuk mund tì kënaqin me mjetet e tyre. Gjithashtu, shpenzimet publike luajnë rol të rëndësishëm edhe në zhvendosjen dhe rishpërndarjen e pasurisë dhe të të ardhurave si brenda vendit, nga njëri rreth në tjetrin, ashtu edhe në marrëdhënie me shtete të tjera. Kjo ndodh sepse disekuilibrat në zhvillimin e rretheve e rajoneve duhet të zbuten dhe të mënjanohen brenda mundësive. Rishpërndarje dhe zhvendosje të pasurisë dhe të të ardhurave nëpërmjet shpenzimeve, mund të kemi edhe nga fshati në qytet por sidomos anasjelltas, nga qyteti në fshat. Vëllimi i shpenzimeve publike dhe sidomos norma e shtrirjes së tyre është e dhënë nga aftësia kontribuese e shtetasve e pa prekur nga tatimet, dhe nga ajo kuotë e pasurisë që shtetasit mund të paguajnë në formë tatimesh, por pa zvogëluar kursimet dhe investimet e nevojshme për prodhimin kombëtar. Objekt diskutimi në teori dhe në praktikë është problemi i relacionit midis shpenzimeve publike dhe sidomos përcaktimit të tyre. Teoria moderne në fushën e financave publike mbron pikëpamjen se ndryshe ndodh në ekonominë private, ku shpenzimet përcaktohen nga të ardhurat dhe ndryshe në ekonominë publike ku është vëllimi i shpenzimeve ai që përcakton të ardhurat (të hyrat) që nevojiten për t’i mbuluar këto shpenzime. Kriteri vendimtar për preferencën që duhet tì jepet “prodhimit” të të mirave dhe shërbimeve publike është ai i dobisë së përgjithshme më të madhe. Shpenzimet që ndikojnë drejtpërdrejt në prodhimin e pasurive të reja si p.sh. për ndërtimin e hekurudhave nga shteti, për bonifikime, për pyllëzime etj, kanë karakter prodhues. Kurse

19


shpenzimet që bën shteti për sigurimin e rendit publik e atij kombëtar nuk janë prodhuese, por indirekte, sepse janë komplementare me shpenzimet që bëjnë privatët për prodhimin. Ato ndikojnë në shtimin e prodhimit në ekonominë kombëtare, ose reduktojnë koston e prodhimit. Roli i pushtetit publik në drejtim të ekonomisë ka ardhur duke u rritur, sidomos në vendet e zhvilluara. Kjo duket qartë nga rritja sasiore e shpenzimeve publike, nga rishpërndarja administrative e të ardhurave si dhe nga rregullimi i drejtpërdrejtë i veprimtarisë ekonomike. Sipas disa të dhënave të raportit ekonomik të presidentit në ShBA-së, shpenzimet e sektorit publik përbëjnë një të tretën e GDP-së. Tabela 1. Shpenzimet e qeverisë federale të shteteve të ShBA-së Vitet

Shpenzime totale $

Dollarë të konvertuar (miliardë)

Dollarë të konvertuar për frymë

Përqindja e GDP-së

1929

10

112

922

9,9

1940

19

224

1704

18,4

1950

61

406

2672

21,3

1960

120

559

3098

22,7

1970

286

1019

4970

27,5

1980

812

1476

6485

29,1

1990

1778

2137

8550

30,6

1999

2619

2619

9588

28,3

Tabela 2. Shpenzimet qeveritare si përqindje ndaj GDP-së (për vende të zgjedhura) Shteti

GDP

Australi

32,9%

Kanada

42,1%

Francë

54,3%

Gjermani

46,9%

Japoni

36,9%

Suedi

60,8%

Britani

40,2%

20


Pyetje dhe detyra

1. Ç`janë shpenzimet publike?Tregoni rolin e tyre në ris hpërndarjen e të ardhurave. 2. Duke parë tabelat e mësipërme, tregoni si kanë ndryshuar shpenzimet publike për k ëto shtete. 3. Përse nevojiten të dihen shpenzimet, pastaj të ardhurat?


21

2.3. Klasifikimi i shpenzimeve publike Klasifikimi i shpenzimeve publike bëhet në këtë mënyrë: 

Sipas rrjedhimeve ekonomike që sjellin shpenzimet publike i ndajmë në: 







Të zakonshme apo të rëndësishme, të cilat rrjedhin nga shkaqe që vazhdojnë të riparaqiten në çdo ushtrim financiar. Të tilla janë p.sh. ato për mbajtjen e ushtrisë, arsimit, gjykatave, administratës shtetërore etj. Të jashtëzakonshme apo jo të rëndësishme, ku përfshihen shpenzimet për përballimin e luftërave, tërmeteve etj.

Sipas objektit shpenzimet publike ndahen në : 





Shërbime publike produktive dhe të mirave materiale, ku përfshihen: bonifikimet, vaditjet, ndërtime rrugësh, portesh, hekurudhash si dhe funksionimi i institucioneve ekonomike etj

Sipas periudhës së kohës në të cilën kryhen shpenzimet publike i ndajmë :0 



Shpenzime publike produktive të shërbimeve dhe të mirave jomateriale, ku përfshihen shpenzimet për mbajtjen e ushtrisë, policisë, administratës, drejtësisë, arsimit etj.

Reale, ku përfshihen shpenzimet për blerje armësh, municione, ndërtim kazermash, veshmbathje të ushtrisë e policisë. Personale, që përfshijnë shpenzimet për pagat e oficerëve, nëpunësve të tjerë.

Sipas natyrës dhe karakterit ekonomik shpenzimet publike i ndajmë : 

Rentabile, që i sjellin të ardhura shtetit.



Jorentabile, që nuk i sjellin të ardhura shtetit.

Shpenzimet totale të administratës shtetërore përfshijnë: Shpenzime rrjedhëse, ku futen shpenzimet për konsum publik, për mirëmbajtje, për pagesat, për sigurimet shoqërore etj.





Shpenzime kapitale, ku futen shpenzimet për investime dhe transferime t ë kapitaleve.

Shpenzimet publike ndahen në: Shpenzime të ushtrimit; Shpenzime të qeverisë.  

Nga pikëpamja administrative, shpenzimet publike ndahen në: 

Shpenzime kombëtare. Këto lloj shpenzimesh janë ato me dobi të përgjithshme, që i interesojnë gjithë kombit. Ato parashikohen nga qeveria. Të tilla janë ato për ushtrinë, policinë, rendin.



Shpenzime lokale. Në këto shpenzime përfshihen shpenzimet për higjienën, ndriçimin, ujësjellësit që paraqesin interesa lokale dhe parashikohen nga entet lokale.

Shpenzimet publike si vëllim mund të reduktohen me dy mënyra:

22

Ekonomi e përgjithshme – 1 1

Sëpa parr i , duke i bërë më efikase veprimtaritë shtetërore, çka nënkupton mundësinë e kufizimit të shpenzimeve të tepërta dhe korrupsionin e administratës ad ministratës shtetërore. Kjo nënkupton “të heqësh dhjamin pa prekur muskulin” Sëdyt dy ti , duke zvogëluar “rrezen e veprimit” të administratës shtetërore, d.m.th. d.m.th. të kufizohet ose të heqë dorë shteti nga disa funksione që kryen dhe që konsiderohen të panevojshme. Pyetje dhe detyra 1. Tregoni dhe rendisni mënyrat e klasifikimit të shpenzimeve publike

2. Në cilin grup të shpenzimeve futen shpenzimet për ndërtimin e një hekurudhe? hekurudhe? 3. Shpenzimet lokale cili ent publik duhet tì parashikojë? Jepni shembuj për vendin tuaj. 4. Në vendin tonë po flitet shumë për luftën kundër korrupsionit. Çfarë sjell sj ell kjo kundrejt vëllimit të shpenzimeve?


23

2.4. Teoritë financiare në fushën e shpenzimeve publike Teoritë mbi shpenzimet publike janë përpunuar herë pas here, në krahasim me teoritë mbi tatimet dhe kreditin publik. Kjo për arsye se për një kohë të gjatë ishte përhapur pikëpamja se shkenca e financave nuk duhet të kishte për objekt shpenzimet e shtetit. Ato konsideroheshin si objekt i të drejtës administrative dhe kushtetuese. Edhe në teorinë ekonomike ka mbizotëruar mendimi se shteti nuk duhet të ndërhyjë në ekonomi, pasi çdo ndërhyrje e drejtpërdrejtë e shtetit në ekonomi, turbullon “metabolizmin ekonomik” dhe se shteti duhet të merret vetëm me funksionet e tij klasike. Edhe mendimi i klasikëve i vlerësonte vlerë sonte shpenzimet publike si një “e keqe“ si një fenomen i “konsumit jo prodhues” që frenon “zhvillimin e forcave prodhuese”. Prandaj shteti nuk duhet të ndërhyjë në ekonomi, por tì lerë rrugë të lirë veprimit të forcave të tregut. Për këto arsye teoritë e shpenzimeve publike janë përpunuar vazhdimisht. Në përgjithësi, sot pranohet nga shumica e autorëve, se shpenzimet publike janë dhe duhet të jenë objekt i shkencës së financave dhe se shteti duhet të ndërhyjë, kryesisht në mënyrë të tërthortë në ekonomi, me ndihmën e disa metodave dhe mekanizmave financiare e monetare, pra edhe me anë të shpenzimeve publike.

Teoria Kejnsiane mbi shpenzimet publike Në kundërshtim me mendimet e klasikëve të ekonomisë, Kejnsi Ke jnsi si përfaqësues i kapitalizmit monopolist, mbron pikëpamjen se shteti duhet të ndërhyjë në ekonomi, sidomos në mënyrë të tërthortë dhe të mos i lihet çdo gjë veprimit absolut të pakufizuar të forcave të tregut të lirë. Qëllimi i ndërhyrjes së shtetit sipas Kejnsit Kejnsit është “rregullimi “ i k ërkesës, ërkesës, nxitja e saj, si dhe “gjallërimi” “gjallërimi” i ekonomisë. Mjeti me të cilin shteti do të ndërhyjë në ekonomi, sipas Kejnsit, nuk do të jetë më vetëm monedha dhe politika monetare, por në radhë të parë do të jetë financa me politikën buxhetore dhe sidomos me shpenzimet publike. Ndërkaq, degët e ekonomisë ku do të ndërhyjë shteti, do të jenë degët e infrastrukturës (ndërtim rrugësh, spitalesh, shkollash, portesh) si dhe ato për qëllime ushtarake. Sipas teorisë kejnsiane dhe neokejnsiane shpenzimet publike sjellin rritjen e kërkesës për mallra dhe fuqi punëtore, shtimin e fuqisë blerëse të popullatës dhe për rrjedhojë kjo do të bëjë që të rritet oferta, prodhimi dhe punë zënia. Pra, shpenzimet publike konsiderohen kështu një mjet efikas në duart e shtetit për të zbutur krizën, gjallëruar ekonominë dhe për të rritur punëzënien.

Teoritë bashkëkohore në fushën e shpenzimeve. Në përgjithësi teoritë bashkëkohore vlerësojnë lart rolin dhe rëndësinë e shpenzimeve s hpenzimeve publike për të siguruar rritjen ekonomike dhe zhvillimin e saj me ritme më të shpejta. Sipas tyre, shpenzimet publike konvergojnë me këta objektiva: Me sigurimin e një norme “të rritjes ekonomike” d.m.th. d .m.th. me zhvillimin me ritme të shpejta të ekonomisë. Njëkohësisht, duke siguruar respektimin e ekuilibrit themelor të 

24

Ekonomi e përgjithshme – 1 1





ekonomisë, si brenda vendit ashtu dhe jashtë. Kjo sjell ruajtjen e një shkalle inflacioni dhe mbajtjen nën kontroll të papunësisë së lartë dhe krizës ekonomike. Me një rishpërndarje të drejtë të të ardhurës kombëtare e të pasurisë për të ndrequr “padrejtësitë “ shoqërore që rrjedhin nga veprimi i pakufizuar i ligjit të verës dhe konkurrencës ne treg. Me nevojën e përdorimit më racional të burimeve natyrore, njerëzore e financiare të vendit dhe për sigurimin e prodhimit “optimal”.

Pra, shpenzimet publike konsiderohen një mjet efikas për të ndërhyrë në prodhimin shoqëror. Një teori ende më e ndjeshme (dhe e zakonshme) është matja e madhësisë së qeverisë nga vëllimi i shpenzimeve të saj vjetore, ku dallohen tre tipa-bazë: a) Blerja e të mirave dhe shërbimeve. Qeveria blen një shumëllojshmëri të madhe

artikujsh, çdo gjë, që nga raketat deri në shërbimet për sigurim. b) Transfertat e të ardhurave për njerëzit, bizneset ose qeveritë e tjera. Qeveria merr të

ardhurat nga disa individë ose organizata dhe ua jep ato të tjerëve. Shembuj janë programet e mirëqenies, të tilla si: bonot e ushqimit dhe subvencionet që u jepen fermerëve për prodhimin (ose mosprodhimin) e mallrave të caktuar. c) Pagesat e interesave. Qeveria merr shpesh hua për të financuar veprimtaritë e saj dhe si

çdo huamarrës, duhet të paguajë interes për këtë privilegj. Pyetje dhe detyra

1. Tregoni arsyet se përse teoritë mbi shpenzimet publike kanë ndryshuar shumë shpesh. 2. Sipas Kejnsit shpenzimet publike sjellin rritjen e fuqisë punëtore. Tregoni shembuj se si arrihet kjo gjë. 3. Si analizohen shpenzimet publike sipas teorive të sotme moderne? 4. Qeveria amerikane vlerësohet si qeveri e madhe. Cili është shkaku i këtij vëllimi? Tregoni shembuj qe vërtetojnë shpenzimet publike në volum të madh.


25

2.5. Shpenzimet publike në Shqipëri Në Shqipëri struktura e shpenzimeve publike ka ndryshuar sipas kushteve përkatëse dhe periudhave të zhvillimit. Kështu, në periudhën (1929-1939) shpenzimet për dikasteret paraqiteshin si më poshtë (shpenzimet jepen në franga ari) Shpenzime publike gjithsej

27.003

Nga të cilat: - Ministria e Financave 4.631 - Ministria e Drejtësisë 1.018 - Ministria e Brendshme 2.316 - Ministria e Arsimit 3.316 - Ministria e Jashtme 770 - Ministria Botore 2.363 - Ministria e Ekonomisë 1.320 - Ministria e Mbrojtjes 11.248 Edhe pas çlirimit (1944-1990) shpenzimet klasifikoheshin për çdo ministri, ndonëse në kushtet e një ekonomie tërësisht të centralizuar. Pas viteve ’90 me përpjekjet për reformimin e buxhetit të shtetit, strukturës së të ardhurave dhe shpenzimeve publike për tìu përshtatur kushteve të ekonomisë së tregut, shpenzimet klasifikohen në detaje sipas natyrës specifike për çdo ministri dhe institucion tjetër qendror (grupi) në: tituj, kapituj dhe artikuj. Kjo strukturë nuk është e dhënë njëherë e përgjithmonë dhe ndryshon në përputhje me shtimin / pakësimin e një lloj shpenzimi. Një pjesë e strukturës së Buxhetit të Shqipërisë për vitin 1994, paraqitet në tabelën në vijim: Emri i grupit (çdo ministri dhe institucion)

Ministria e Industrisë, Burimeve Minerare dhe Energjetike

Emri i titullit

Emri i kapitullit

Investime

Investime

Arsimi

Arsimi

Aparati administrativ

Rep.investim, shpëtim miniera

Shpenzime për subvencione

Aparati administrativ

Shpenzime për përmbytjen

Shpenzime për përmbytjen

Avari shpëtim

Avari shpëtim

Rikthime

Rimbursim

Rikthime

Nga vendime administrative

Rikthime

Derdhur më tepër

Ndihma të huaja

Ndihma të huaja

26


Artikujt janë të njëjtë për çdo kapitull. Ata janë gjithsej shtatë: Artikulli 01. Përmban pagat e punonjësve të institucioneve buxhetore dhe të ndërmarrjeve buxhetore, sigurimet shoqërore, kontributin e asistencës, kompensimet ushqimore etj Artikulli 02. Përmban shpenzime udhëtimi, dieta brenda dhe jashtë vendit Artikulli 03. Përmban shpenzime materiale dhe furnitura Artikulli 04. Përmban shpenzime të tilla si ujë, energji elektrike, telefon, shërbime postare telegrafike, karburant, shërbime profesionale, trajtim specialistësh etj. Artikulli 05. Përfshin të gjitha shpenzimet me karakter investimi në mënyrë të hollësishme. Artikulli 06. Përfshin ato shpenzime që lidhen me transferim pagesash, me subvencione ose diferenca çmimi, pagesa për mbrojtje shoqërore, gjoba, bursa etj. Artikulli 07. Janë shpenzimet për transaksione financiare që përdoren vetëm nga Ministria e Financave. Pyetje

1. Si ka ndryshuar ne vendin tonë klasifikimi i shpenzimeve publike? 2. Cilat kanë qenë ndarjet kryesore në periudhën para çlirimit? 3. Nëse studiojmë një strukturë shpenzimesh të një ministrie cilat janë grupet përkatëse?

KREU

3

TË ARDHURAT PUBLIKE DHE BORXHI SHTETËROR

OBJEKTIVAT 

Shqyrtimi i kuptimit të të ardhurave publike.



Paraqitje e karakteristikave të pasurisë kombëtare.



Dallimi i të ardhurës si pjesë e pasurisë.



Shqyrtimi i burimeve të të ardhurave publike.



Përshkrim i historisë së zhvillimit të të ardhurave publike.



Shpjegimi i konceptit të borxhit shtetëror.



Përshkrimi i formave të borxhit shtetëror.

28


3.1. Të ardhurat publike, pasuria kombëtare Për të formuar një kuptim më të gjerë e më të thellë mbi financat e shtetit dhe sidomos mbi të hyrat publike, është e nevojshme të shpjegojmë pasurinë e një kombi, sepse sa më e madhe të jetë ajo, aq më e madhe është në rrethana të barabarta, hapësira me të cilën qeveria mund tì kënaqë nevojat publike. Pasuria e një kombi përmbledh pasurinë në pronësi të shtetasve të vet, qofshin persona juridikë, apo fizikë si dhe pasurinë e shtetit, të bashkive si dhe të enteve të të drejtës administrative. Në një vështrim më të gjerë edhe pasuria e bashkësive fetare dhe shoqatave të bamirësisë përfshihet në pasurinë e kombit. Por duhet shënuar që në fillim se në shtete të zhvilluara, pjesa më e madhe e të hyrave publike, sigurohen nga të ardhurat e privatëve. Pasuria kombëtare përbëhet nga:  Të mira të drejtpërdrejta, që kënaqin nevojat njerëzore imediate, pra janë mallra dhe shërbime përfundimtare.  Faktorë prodhimi që shërbejnë për prodhimin e të mirave të drejtpërdrejta. - Vlerësohen të mira të drejtpërdrejta produktet e konsumit si ushqimet, veshjet etj. - Vlerësohen faktorë prodhimi toka, makineritë, kapitali, ndërtesat. Sa më i pasur është një komb, aq më me bollëk është sasia e faktorëve të prodhimit që ai zotëron, në krahasim me sasinë e të mirave të drejtpërdrejta, pra përfundimtare. Kështu, kombet e pasura zotërojnë një sasi më të madhe faktorësh prodhimi (makina, kapitale të investuara, ndërtesa etj.) në krahasim me një sasi relativisht të vogël të mirash të drejtpërdrejta. E kundërta vërtetohet në vendet e varfra. Pasuria kombëtare mund të ndahet në dy pjesë: Pjesa e parë formon pasurinë. Pjesa e dytë formon të ardhurën. Vlerësimi i pasurisë private të një kombi bëhet duke përdorur metoda të ndryshme. Metoda e vlerësimit të drejtpërdrejtë, që zbatohet nga administrata publike e SHBA çdo 10 vjet, konsiston në llogaritjen një për një të vlerës së pasurisë të privatëve, të enteve të të drejtës private, si dhe në ata të të drejtës publike.

 Çfarë kuptojmë me të ardhura të një personi apo kolektiviteti? Sipas konceptit më të pranuar nga të gjithë dhe më të preferuar nga e drejta financiare, që mbrohet dhe nga Vagneri, kuptohet ai kompleks të mirash ekonomike, që ka (apo siguron) personi në njësinë e kohës nga puna e tij apo nga pasuria e tij dhe që mund të konsumohen pa pakësuar pasurinë fillestare. Përjashtohen shërbimet e grave të familjes për punë shtëpiake. E ardhura private e një kombi është shuma e të ardhurave të siguruara në njësinë e kohës nga shtetasit e vet dhe nga ajo pjesë e të ardhurave të enteve kolektive të të drejtës private (siç janë: shoqëritë tregtare, sportive, shoqëritë e bonifikimeve etj.). Me të ardhura komplekse të një kombi apo me të ardhura kombëtare kuptohet shuma tërësore

KREU 3: Të ardhurat publike dhe borxhi shtetëror

29

e të ardhurave të siguruar në njësinë e kohës nga shtetasit e tij, nga pjesa e të ardhurave të enteve kolektive të të drejtës private si dhe nga pjesa e të ardhurave të enteve kolektive të të drejtës publike. Sigurisht është e vështirë të përcaktohen elementet që përbëjnë të ardhurën bruto të një kombi edhe sikur të supozohej se kombet do të ishin të izoluara njëri nga tjetri, por pasi ata janë në marrëdhënie të vazhdueshme ekonomike midis tyre, atëherë llogaritja bëhet edhe më komplekse Një kategori e parë të mirash që përbëjnë të ardhurën bruto të një kombi nënkupton të gjitha të mirat e prodhuara nga kombi me faktorë prodhimi vendas për një periudhë të caktuar. Kësaj vlere duhet tì shtohet vlera e mallrave të importuara për të përcaktuar kategorinë e dytë të të mirave që përbëjnë të ardhurën bruto. Një komb mund të transferojë kapitale edhe jashtë, ose duke u dhënë hua shteteve të tjera ose duke investuar në sipërmarrje ekonomike jashtë vendit. Atëherë në të ardhurat e një kombi duhet të përfshihen edhe interesat edhe dividendët nga kapitalet e angazhuara jashtë. Kjo përbën edhe kategorinë e tretë . Disa kombe kanë të ardhura nga shërbimi, si ndërmjetës në tregtinë detare për llogari të shteteve të tjera. (kategoria e katërt ). Po kështu një kategori e pestë përbëhet nga shpenzimet që kryhen nga të huajt, në vendet me bukuri natyrore apo të pasur me monumente historike apo artistike, që zakonisht vizitohen shumë. Një kategori e gjashtë përbëhet nga dërgesat e emigrantëve që kanë rëndësi, sidomos për vendet me emigracion të madh. Më në fund një kategori e shtatë që përbëhet nga identiteti apo atributet që një vend mund të marrë nga jashtë apo nga mëmëdheu. Pyetje dhe detyra

1. Pse duhet studiuar pasuria kombëtare? Tregoni shembuj të përbërjes së saj. 2. Nëse një komb ka me bollëk mjete prodhimi si quhet? Gjeni shembuj konkretë. 3. Ku dallon e ardhura private nga e ardhura publike? 4. Vendi ynë ka bukuri natyrore dhe vende historike. A mund të shërbejnë këto për rritjen e të ardhurave kombëtare? Në cilën kategori mund të bëjnë pjesë? 5. A mund të quhet Shqipëria vend me emigracion të madh? Si ndikon ai në të ardhurat kombëtare?

30


3.2. Të ardhurat publike, burimet e tyre Historia na dëshmon se paralelisht me zhvillimin e shteteve, është zhvilluar edhe përmbajtja e financave publike dhe të ardhurave publike. Që në lashtësi vendin kryesor në përbërjen e të ardhurave të shtetit e kanë zënë të hyrat nga prona e mbretit, që përfaqësoheshin nga pasuria mbi tokën që ai zotëronte. Vend të rëndësishëm në të ardhurat e shtetit zinin, gjithashtu të hyrat nga haraçi ose tributet në natyrë dhe në para. Këto detyroheshin të paguheshin nga popujt e pushtuar. Në shtetin e Romës, plaçka e luftës përbënte burimin më me rëndësi të të ardhurave, pas të hyrave nga prona e perandorit. Edhe tatimet, sidomos tatimi mbi tokën dhe tatimi për kokë përbënin një ndër burimet më të rëndësishme, pasi toka dhe gjëja e gjallë ishte një pasuri që evidentohej jo me shumë vështirësi dhe kështu u përhapën shumë. Që në format e para të shteteve kanë ekzistuar edhe doganat. Në shtetin romak, kalimi i mallrave nga një provincë në një tjetër, i nënshtrohej tatimit doganor. Në rrethanat e luftërave shteti merrte edhe hua nga të pasurit. Nga analiza e përbërjes dhe përmbajtjes së të hyrave dhe shpenzimeve të shtetit, mund të pohohet se financat me karakterin e theksuar jo prodhues dhe me tatimet mbi popullsinë, kanë qenë një nga faktorët e ecjes përpara të shtetit. Në rendin mesjetar ka ekzistuar një sistem i gjerë tatimesh e taksash me karakter lokal, që kanë evoluar sipas etapave të zhvillimit feudal. Këto etapa kanë pasur edhe tri forma të rentës së tokës: - Renta me angari - Renta në natyrë - Renta në parà. Këto lloje të rentës nuk kishte si të mos linin gjurmë të thella në formimin e financave të shtetit, në shumëllojshmërinë e tatimeve e taksave dhe në vëllimin dhe metodat e shpenzimeve. Me zhvillimin e shoqërisë, tatimet vazhdojnë të mbeten burimi kryesor i të ardhurave publike. Edhe në vendin tonë karakteristikat e përgjithshme të financave përcaktohen nga rendi politiko-shoqëroro-ekonomik. Në të hyrat nga pasuria e shtetit në vendin tonë përfshiheshin: 





Të ardhurat nga pasuria e shtetit për tokat, livadhet, pyjet, ujërat e peshkimit, pasuritë e nëntokës etj. Vendin kryesor e zinin të ardhurat nga pasuria tokësore në formë çifligjesh. Kurse për sa i takon pasurisë nëntokësore, në periudhën e Zogut,u ishte dhënë me koncesion, shoqërive të huaja, kryesisht atyre italiane. Në këtë mënyrë iu çel rruga depërtimit të kapitalit italian në ekonominë e vendit. Tatimet e drejtpërdrejta përfaqësonin një nga metodat kryesore që zbatonte shteti si burim për të ardhurat publike. Tatimi mbi të ardhurat nga fitimet. Subjekt i këtij tatimi ishin tregtarët, fabrikantët, zejtarët dhe profesionistët e lirë. Tatimi vendosej mbi fitimin që realizonin nga veprimtaria e tyre ekonomike.

KREU 3: Të ardhurat publike dhe borxhi shtetëror 

 



31

Tatimi mbi ndërtesat, subjekt i tij ishin pronarët e ndërtesave dhe të trojeve që përdoreshin për banesë apo qëllime tregtare. Tatimet e tërthorta, ku përfshiheshin tatimi mbi qarkullimin etj. Sistemi i taksave. Në vendin tonë është zbatuar një sistem i gjerë taksash me karakter kombëtar dhe sidomos lokal, psh. taksa e pullës,e portit, e pastrimit, e mjeteve të transportit. Huatë e jashtme, i cili zbatohej për të mbuluar vëllimin e shpenzimeve publike, për të mbuluar deficitin buxhetor.

Figura në vijim paraqitet strukturën faktike të të ardhurave në Shqipëri në vitin 1993, i cili shërben si vit-bazë për të dhënat statistikore në Shqipëri. Struktura faktike e të ardhurave për vitin 1993

Pyetje dhe detyra

1. Si ka evoluar përmbajtja e të ardhurave publike historikisht? 2. Ku ka nisur të përdorej dogana si burim të ardhurash për shtetin? 3. Tregoni natyrën e të ardhurave në Shqipëri, duke pasur parasysh kohën e Zogut. Ç`dini për ekspansionin italian në ato vite? 4. Duke studiuar strukturën në Shqipëri, sipas figurës së mësipërme, analizoni nga vjen burimi kryesor i të ardhurave?

32


3.3. Borxhi publik Për të përmbushur funksionet e veta, shtetit, përveç shpenzimeve të zakonshme, mund tì lindë nevoja të bëjë edhe shpenzime publike të jashtëzakonshme. Shpenzimet e jashtëzakonshme mund të jenë të natyrave të ndryshme. Ato mund të jenë:  Shpenzime rikorrente, shuma e të cilave mund të gjejë vend në buxhetin e shtetit.  Shpenzime transitore, ku përfshihen disa shpenzime të periudhës së pasluftës.  Shpenzime kontingjenti, që lidhen me ngjarje të jashtëzakonshme si tërmetet etj.  Shpenzime përjashtimore, që kanë lidhje me luftërat. Për të mbuluar këto shpenzime duhet që edhe të hyrat e shtetit të kenë një karakter të tillë d.m.th. tì përgjigjen natyrës së shpenzimeve të jashtëzakonshme. Pra, shteti mund tù referohet edhe të hyrave të jashtëzakonshme, me qëllim që të mund t’i përballojë shpenzimet e jashtëzakonshme. Kështu këto të hyra mund të përfaqësojnë sakrificën e brezave të kaluara, të brezave të sotëm apo të brezave të ardhshëm. Të ardhura të jashtëzakonshme që lidhen me brezat e kaluar janë: të hyrat nga shitja e pasurisë publike dhe të hyrat nga Thesari. Të hyrat që lidhen me brezat e sotëm (kontribuuesit aktual) janë: të hyrat që sigurohen nga të ardhurat e kontribuuesve të ndryshëm, të hyrat nga shtimi i tatimeve dhe nga shpallja e tatimeve të reja. Të hyrat e jashtëzakonshme në ngarkim të brezave të ardhshëm,si rregull i përgjithshëm zbatohen kur nuk mjaftojnë dy të parat. Shteti mund të shpallë hua të brendshme apo të jashtme, si dhe mund të emetojë kartëmonedhë, metoda këto që rëndojnë mbi kontribuuesit e ardhshëm. Në këtë vështrim, huatë shtetërorë ose publike përbëjnë një tatim të parapaguar, domethënë, një tatim të marrë paradhënie për periudhën e ardhshme. Kurse emetimi i kartëmonedhës të pakonvertueshme, përbën një tatim të maskuar. Borxhi publik quhet ndryshe edhe Krediti Publik. Ai shpreh në thelb marrëdhënie financiare kontraktuale, me baza vullnetare dhe me kusht kthimi në një afat të caktuar dhe kundrejt një interesi vjetor të paracaktuar. Në këto marrëdhënie shteti paraqitet si huamarrës, ndërsa bankat, shoqëritë e sigurimit, ndërmarrjet dhe popullsia, paraqiten si huadhënëse. Në kuptimin e gjerë të fjalës, krediti publik përfshin përveç huave shtetërore edhe paradhëniet që merr shteti ( buxheti) nga bankat për mbulimin e defiçitit të radhës. Referimi ndaj huasë apo emetimit të kartëmonedhës së pakonvertueshme mund të rrjedhë edhe nga vlerësime ekonomike e politike. Me anë të huasë, shteti i siguron mjetet e nevojshme financiare pikërisht aty ku janë disponibël, apo ku ato përdoren me rendiment të ulët. Por, referimi ndaj huasë apo emetimit të kartëmonedhës së pakonvertueshme kundrejt tatimit ka jo vetëm karakter financiar, por ka edhe karakter politik e social, që lidhen me një shpërndarje më të drejtë të barrës së shpenzimeve, të barrës së sakrificave midis brezave të sotëm e të ardhme të kontribuuesve ( tatimpaguesve) të ndryshëm. Emetimi i huarave nga shteti, si rregull, bëhet në tregun financiar. Kapitalin hua e shesin në treg bankat, shoqëritë e sigurimit, rentierët, ndërmarrjet si


33

dhe popullsia, natyrisht kundrejt një “çmimi” të caktuar, kundrejt një interesi vjetor. Në këtë rast, shteti paraqitet si një blerës i rëndësishëm në këtë treg. Praktika e vendeve të ndryshme të botës dhe përvoja historike, tregon se shpenzimet e luftërave janë përballuar, në pjesën më të madhe, me anë të huave dhe emetimit të kartëmonedhës, sesa me anë të tatimeve. Shumica e ekonomistëve janë të mendimit se huatë shtetërore transferojnë barrën e shlyerjes së interesave dhe të kësteve të borxhit publik mbi brezat e ardhshëm. Efektet e tatimit të jashtëzakonshëm, kundrejt atyre të huave, ndryshojnë pasi tatimi ndrydh më tepër konsumin sesa huaja, e cila kërkon menjëherë vetëm pagimin e borxhit në formën e tatimeve. Tatimi i jashtëzakonshëm si të gjithë llojet e tatimeve të tjera, ka ndikim antiiflacionist, pasi frenon rritjen e çmimeve të mallrave të konsumit dhe kështu e përmban disi inflacionin që pritet të rritet nga shpenzimet e tjera publike. Në diskutimet e përditshme, tatimet zakonisht shihen si burimi i vetëm i të hyrave të qeverisë. Mirëpo, kur qeveria është debitore dhe niveli i çmimeve rritet, ndryshimet në vlerën reale të borxhit mund të jenë një burim i rëndësishëm të hyrash. Për të parë këtë, supozojmë se në fillim të vitit ju keni një kredi 1,000 $, që do ta shlyeni deri në fund të vitit. Supozojmë se gjatë vitit, çmimet rriten me 10%. Atëherë dollarët që përdorni për të ripaguar kreditorin tuaj vlejnë 10% më pak nga ato që morët hua nga ai. Në të vërtetë inflacioni e ka reduktuar vlerën reale të borxhit tuaj me 100$. Në mënyrë alternative, të ardhurat tuaja reale janë rritur me 100 $ si rrjedhim i inflacionit. Sigurisht të ardhurat reale të kreditorit në të njëjtën kohë kanë rënë me 100$. Pyetje dhe detyra

1. Tregoni pse është i domosdoshëm borxhi shtetëror? Jepni shembuj te shpenzimeve të jashtëzakonshme 2. Tregoni raste ku paraqitet sakrifica e brezave të kaluar, të sotëm, të ardhshëm. 3. Nga e siguron shteti kreditin publik? 4. Pse themi se tatimet e shtrëngojnë kontribuuesin, kurse borxhi jo? 5. Si ndikon inflacioni në ndryshimin e vlerës reale të borxhit?

34


3.4. Format e borxhit publik 3.4.1. Mënyrat e përhapjes së borxhit publik Kur shteti merr vendim për të shpallur një hua publike brenda vendit për një shumë të caktuar dhe për një afat të caktuar, ai mund të përdorë disa mënyra:  Mund tì drejtohet Bankës Qendrore.  Mund tù drejtohet bankave të tjera dhe institucioneve financiare të sigurimeve.  Mund tì drejtohet edhe publikut. Si rregull shteti i drejtohet Bankës Qendrore, e cila kryen funksionin e emetimit të monedhës, të cilën e shpërndan midis bankave të tjera të nivelit të dytë, shoqërive të sigurimit, natyrisht duke përdorur formën e obligacioneve të huave shtetërore. Njëkohësisht Banka Qendrore ngarkohet në këtë rast edhe me arkëtimin e huasë. Shteti gjithashtu mund të shpallëi hua edhe të drejtpërdrejtë në publik, me anë të nënshkrimit të huasë nga shtetasit. Kreditori, ai që pranon vullnetarisht tì japë hua shtetit, merr nga shteti një dokument me anë të cilit, shteti jo vetën e njeh këtë borxh, por dhe angazhohet për ta shlyer në një afat të caktuar dhe kundrejt një interesi të caktuar. Ky dokument është obligacioni, me anën e të cilit huadhënësi fiton të drejtën mbi një pjesë të caktuar të të ardhurave të shtetit, që zakonisht parashikohet si shpenzim në buxhetin vjetor. Kjo formë, pra, emetimi i huave të shtetit drejtpërdrejt me nënshkrim publik, është zbatuar në Shqipëri në vitet pas çlirimit (1948-1951). Sot, kjo formë është shumë e përhapur pasi sepse shteti nuk i siguron mjetet e nevojshme financiare menjëherë, por në disa muaj. Mënyra e përhapjes së huave shtetërore ka përveç aspektit thjesht financiar edhe aspektin e vet monetar dhe ekonomik. Kur shteti vendos ta shpërndajë huanë me ndihmën e Bankës Qendrore, duhet pranuar se pasojat inflacioniste janë më të dukshme dhe më të rënda, pasi Banka për të kënaqur nevojën e shtetit për para, detyrohet të emetojë kartëmonedha dhe të krijojë kështu fuqi blerëse për shtetin pa e mbuluar me mallra. Kështu i hap rrugën një procesi inflacionist. Edhe kur shteti e shpall huanë drejtpërdrejt me nënshkrim nga publiku, përsëri mund të vërtetohen prirje të inflacionit, kjo ndodh në mënyrë të veçantë në rastin kur publiku për të paguar këstet e huasë i drejtohet bankës, domethënë, kur ai i kërkon bankës kredi dhe më tej e përdor atë kredi për të shlyer huanë që ka nënshkruar. Kjo ndodh, pasi publikut, në këtë rast, nuk i pakësohet fuqia blerëse, por pa e mbuluar me fonde mallrash të reja. Vetëm në rastin kur popullsia që ka nënshkruar huanë e shlyen atë plotësisht, duke e pakësuar fuqinë e vet blerëse, atëherë edhe huaja ka efekte antiinflacioniste.


35

3.4.2. Elementet kryesore të huave shtetërore Edhe huatë shtetërore, ashtu sikurse edhe tatimet, kanë disa elemente kryesorë, pa të cilët nuk mund të kuptohet mirë, as mekanizmi i veprimit të tyre dhe as ndikimi dhe lidhja me tregun monetar e financiar. Disa nga elementet kryesorë të huave shtetërore janë: 



Vlera nominale e obligacionit të huasë, është shuma monetare e shënuar në obligacion, që përbën një titull detyrimi për shtetin dhe një titull krediti për zotëruesin e tij. Me anën e këtij instrumenti shteti njeh zyrtarisht borxhin dhe zotohet për tà shlyer në një afat të caktuar dhe angazhohet për të paguar dhe një normë vjetore interesi. Kursi. Obligacionet, ashtu sikurse aksionet, janë të tregtueshëm, domethënë, zotëruesi mund tì shesë në treg. Natyrisht, në tregun financiar ata shiten me një çmim që përbën atë që quhet kursi i obligacionit. Kursi apo çmimi i obligacionit në tregun financiar mund të jetë: - i barabartë me vlerën nominale, - më i lartë se vlera nominale, - më i ulët se vlera nominale. Kur kursi i shitjes është i barabartë me vlerën nominale, thuhet se është shitur “al pari”. Kur çmimi i shitjes në treg është më i lartë se vlera nominale, atëherë thuhet se është shitur me “axhio”, ndërsa kur çmimi i shitjes në treg është më i ulët, thuhet se është shitur me një kurs në “dis xhiro”.



E ardhura nominale reale e huasë, është përqindja e interesit vjetor që paguan shteti dhe që shpallet, si rregull me emetimin e huasë, pavarësisht nga ndryshimi i kursit të huasë në treg. Në këtë mënyrë paraqiten në formë të thjeshtuar veprimet me obligacionet, që përbëjnë objektin e “lojës së bursave”.

 Çfarë janë bursat? Bursat e letrave me vlerë janë një nga organet kryesore të tregut financiar. Funksioni thelbësor i tyre është ai i mbledhjes, mobilizimit të kursimeve dhe drejtimi i tyre drejt investimet publike e private. Ato shpërndahen në mënyrën më të kënaqshme për interesat e ekonomisë së vendit, d.m.th., duke i destinuar këto burime, këto kapitale, këto investime, në degët dhe sektorët më frytdhënës dhe në të njëjtën kohë duke i larguar nga investimet më pak të dobishme. Ky funksion realizohet nëpërmjet ndryshimit të çmimeve (të kursit) të titujve të veçantë publikë e privatë d.m.th. kursi rritet për investitorët në degët dhe sektorët që premtojnë fitime më të mëdha dhe ulet në degët e tjera. Pyetje dhe detyra

1. Nëse shteti vendos të shpallë një hua shtetërore, cilat janë mënyrat që përdor? 2. Kur mendoni se janë më të dukshme pasojat inflacioniste? Tregoni dhe rastet kur huaja ka efekte antiinflacioniste.

36

Ekonomi e përgjithshme – 1 3. Nëse një obilgacion ka vlerë nominale prej 100 $ dhe në tregun financiar shitet me 120$, si thuhet se shitet obligacioni? 4. Sa do të ishte e ardhura nominale, nëse vlera nominale e obligacionit është 100$ dhe shteti është angazhuar të paguajë 10% interes në vit? Çdo të ndodhë nëse në treg ka kurs më të ulët, p.sh. 90 $? Si shpjegohet ndryshimi?

KREU

4

NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI TATIMET DHE TAKSAT

OBJEKTIVAT 













Njohuri të përgjithshme mbi tatimet. Paraqitja e mënyrave të llogaritjes së tatimit. Njohja e normativave ligjore që rregullojnë tatimin në Shqipëri. Dallimi i veçorive të vjeljes së tatimit në Shqipëri. Paraqitja e kuptimit të taksave. Dallimi i taksave nga tatimet. Përshkrimi i llojeve kryesore të taksave.

38


4.1. Tatimi, baza e tij ligjore Përpiquni dhe sajoni çfarë të dëshironi, vendosini tatimet tuaja si t`ju pëlqejë, por, sido që të jetë, tregtarët do tì zbresin ato nga fitimi i tyre.

Tatimet përfaqësojnë një sistem tributar kryesor, që shërben si e ardhur për ekonominë publike. Ai rishpërndan vëllimin e shpenzimeve publike mbi shtetasit. Në themel të sistemit tributar qëndrojnë tatimet e drejtpërdrejta. Në to përfshihen kryesisht tatimi mbi tokat, tatimi mbi ndërtesat dhe tatimin mbi pasurinë.

Baza e tatimeve në aspektin teorik Shumica e studiuesve pranojnë se tatimi, ose raporti tributar, është një raport vlere. Me të drejtë lind pyetja nëse baza e tatimit duhet të jetë vlera e faktorëve të prodhimit apo vlera e mjeteve dhe mallrave të konsumit? Duke i barazuar të parat me kapitalin dhe të dytat me produktin apo të ardhurat, shtrohet pyetja se kë duhet të prekë më shumë tatimi: vlerën e kapitalit apo vlerën e produktit? Nga përshkrimi shumë i shkurtër i zhvillimit historik të financave, kemi vënë në dukje se tatimi mbi prodhimin nga toka, dikur bazohej mbi sipërfaqen. Koncepti i të ardhurës ka një element personal dhe ndryshon nga produkti. E ardhura i referohet personit. Ndryshimi midis tyre kuptohet mirë kur bëhet shpërndarja e produktit midis agjentëve të prodhimit, pasi atëherë nuk thuhet më produkt i punëtorit, apo i pronarit, por e ardhura e punëtorit, ose e sipërmarrësit. Kusht i dytë që produkti të bëhet e ardhur, është që ai të shitet e të shprehet në monedhë. Tatimi mbi të ardhurat përbën një element sigurimi për shtetin, sepse luhatjet e çmimeve kalojnë në ngarkim të tatimpaguesit. Tani mund të shpjegojmë dhe kuptojmë më mirë nëse tatimi duhet të matet me vlerën e kapitalit apo me vlerën e produktit, apo të të ardhurës. Tatimi mbi të ardhurat është ai që kontribuuesi mund ta paguajë normalisht duke pakësuar konsumin privat dhe duke siguruar vazhdimësinë e “prodhimit” të të ardhurës së prekur nga

tatimi, kurse tatimi mbi kapitalin është ai që kontribuuesi mund ta paguajë veçse duke shitur pjesë të kapitalit, duke zvogëluar në këtë mënyrë burimin e të hyrave të shtetit, bile duke sjellë dhe pasoja për vetë ekonominë e vendit. Tatimi rekomandohet të prekë më tepër produktin ose të ardhurën dhe jo kapitalin, që rrezikon të zvogëlojë burimin e vetë të hyrave të shtetit. Teoria e financës ka dhënë dhe një përgjigje të prerë pyetjes, nëse do merret për bazë e ardhura bruto apo e ardhura neto. Baza e tatimit do të jetë e ardhura neto, pra, pasi të zbriten shpenzimet e prodhimit. Në fund le të shtrojmë pyetjen: nëse duhen tatuar apo jo kursimet? Kursimi, në ekonominë moderne ku ekziston ndarja shoqërore e punës lind nga fakti se një individ mund të mos e konsumojë të

KREU 4: Njohuri të përgjithshme mbi tatimet dhe taksat

39

gjithë të ardhurën ”e prodhuar”, por e kursen një pjesë të saj. Këtë ia kalon me një kontratë në

heshtje atij që e përdor për të shtuar prodhimin. Kjo ka të bëjë me një rishpërndarje më ekonomike të konsumit në kohë. Por kursimi nuk është kapitali, është e ardhur me të cilën mundet të zgjerohet konsumi, p.sh. nëse blejmë makina, lëndë të parë etj, për të shtuar prodhimin. Prandaj tatimi i kursimit nuk është dublim. Përkundrazi, mungesa e tij është një rast përjashtimi. Në vitet e fundit, debatet e politikës amerikane rreth sistemit tatimor janë dominuar nga pyetja: A është vendosur ngarkesa e tatimit në mënyrë të drejtë? Analiza e logjikshme e kësaj çështje kërkon që të kuptohet mirë problemi se si tatimet ndikojnë në shpërndarjen e të ardhurave. Një mënyrë e thjeshtë për të përcaktuar se si tatimet ndikojnë mbi shpërndarjen e të ardhurave, do të ishte kryerja e një anketimi. Kjo është e thjeshtë, por e gabuar. Shembulli i mëposhtëm tregon se vlerësimi i drejtë i barrës tatimore është një problem i ndërlikuar. Supozojmë se çmimi i një shishe vere është 10$. Qeveria vendos një tatim 1$ për shishe, të cilin e mbledh agjenti tatimor. Një vrojtues i rastit, mund të nxjerrë përfundimin se, është shitësi i verës ai që paguan tatimin. Supozojmë se pak javë më vonë, tatimi ndikon në rritjen e çmimit të verës në 11$ për shishe. Sigurisht që shitësi merr të njëjtën shumë për shishe. Në dukje tatimi nuk e keqësoi gjendjen e tij. Konsumatori paguan të gjithë tatimin në formën e një çmimi më të lartë. Nga ana tjetër, nëse çmimi rritet vetëm 10,30$, pronari merr vetëm 9,30$ për shishe, pra, gjendja i keqësohet me 70 cent për shishe. Nga ana tjetër edhe gjendja e konsumatorit keqësohet, sepse duhet të paguajnë 30 cent më shumë për shishe. Në këtë rast, konsumatorët dhe prodhuesit e ndajnë barrën tatimore. Por mund të ndodhë dhe që shitësi ta mbajë të gjithë barrën tatimore. Bartja ligjore e tatimit tregon se kush është ligjërisht përgjegjës për tatimin. Të tre rastet e mësipërm janë identikë për sa i përket faktit që bartja mbetet tek shitësi. Por situatat ndryshojnë rrënjësisht, në lidhje me faktin se kush e mban barrën në të vërtetë. Kur çmimet ndryshojnë, njohja e bartjes ligjore në thelb nuk na tregon asgjë rreth faktit se kush me të vërtetë e paguan tatimin. Përkundrazi, bartja ekonomike e tatimit përfaqëson ndryshimin në shpërndarjen e të ardhurave reale private të shkaktuar nga tatimi.

Pyetje dhe detyra 1. Pse thuhet që tatimet janë pjesë e të hyrave publike? Jepni shembuj 2. Cilat janë tatimet që historikisht kanë qëndruar në themel të sistemit tributar? 3. Sipas teorive të sotme mbi cilat baza vendoset tatimi? Po mbi konsumin si veprohet? 4. Tregoni shembuj ku te dallohet se ku bie barra tatimore. A tregon ky shembull se kush e mban barrën në të vërtetë?

40


4.2. Parimet e vendosjes së tatimeve Në përcaktimin dhe zbatimin e politikës tatimore, shteti mbështetet në disa parime të përgjithshme, të cilat u përpunuan kryesisht nga A.Smith dhe A.Vagner.

4.2.1. Parimet e Smithit Në veprën e tij “Hulumtime mbi natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve” (1776) Smith formuloi parimet apo rregullat mbi të cilat duhet të bazohemi në caktimin e tatimeve, siç janë: Për subjektet e çdo shteti, shtetasit duhet të kontribuojnë për të mbuluar shpenzimet për mbajtjen e qeverisë, në përpjesëtim me të ardhurat që ata gëzojnë pikërisht nën mbrojtjen e qeverisë. Ky është parimi i proporcionalitetit të të hyrave publike. Tatimi që i vihet çdo shtetasi duhet të jetë i saktë dhe jo arbitrar. Koha, mënyra dhe kuota e pagesës duhet të jenë të qarta e neto për çdo tatim-pagues dhe për çdo person tjetër. Të gjithë kontributet duhet të nxirren (arkëtohen) në kohën dhe mënyrën që është më e volitshme për tatim-paguesin. Ky është parimi i komoditetit të pagimit të tatimi t. Të gjitha kontributet duhet të caktohen në mënyrë që të tërhiqen sa më pak që të jetë e 







mundur nga xhepat e popullit dhe jo përtej shumës që ”hyjnë në thesarin e shtetit”. Ky

është parimi i kostos minimale të mundshme për nxjerrjen e tatimeve. Me këtë Smithi kërkonte që tì jepej rëndësi e madhe vërtetimit të objekteve të tatimit, d.m.th., përcaktimit të pasurisë dhe të të ardhurave të tatueshme.. Si rregull tatimi duhet të ishte propocional, pra, në përpjesëtim të drejtë me të ardhurat, me aftësinë paguese. “Megjithatë, Smithi nuk e quante si të paarsyeshme pik ëpamjen që të pasurit duhet të kontribonin në mbulimin e shpenzimeve publike, diçka më shumë se sa në përpjesëtim të drejtë.”

A. Smithi nëpërmjet këtyre parimeve dhe normave, synonte që tatimi të ishte “komod” dhe “ekonomik”. Të mbyllej mundësisht shtegu i abuzimit dhe shpërdorimit.

Më në fund, këto parime nënkuptojnë dhe nevojën e sanksioneve penale për shkelësit e ligjit, duke i kërcënuar me një ndëshkim, ata që nuk paguajnë apo fshehin tatimin.

4.2.2. Parimet e Vagnerit Një sistemim dhe plotësim të mirë të parimeve të përgjithshme të tatimeve ka dhënë gjithashtu dhe A.Vagneri, i cili i ka radhitur parimet në 4 grupe: I. Parimet financiaro - politike:

KREU 4: Njohuri të përgjithshme mbi tatimet dhe taksat  

41

mjaftueshmëria e tatimit, elasticiteti i tatimit.

II. Parimi ekonomiko - politik: zgjedhja e burimit të tatimit, zgjedhja e llojeve të tatimit.

 

III. Parimi social – politik: përgjithësia e tatimit, barabartësia e tatimit .

 

IV.

Parimi administrative (teknik):   

caktimi i tatimit, pagimi i volitshëm i tatimit, mbledhja e tatimit (nxjerrja, arkëtimi).

Nëpërmjet këtyre parimeve, Vagneri kërkonte që shuma e tatimeve së bashku me të hyrat e tjera nga pasuria publike të ishin të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet publike të parashikuara. Tatimet duhet të jenë elastike, d.m.th tì përshtaten ecurisë së shpenzimeve publike dhe ecurisë koniunkturale të ekonomisë, pasi shuma e disa prej llojeve të tatimeve kushtëzohet nga periudha e lulëzimit apo depresionit të ekonomisë. Tatimet kanë ndikim në kërkesën dhe ofertën, si edhe në vëllimin dhe strukturën e prodhimit. Gjithashtu, tatimet janë një instrument me ndikim efikas në politikën e çmimeve, të investimeve, të inflacionit dhe të ekuilibrit apo çekuilibrit ekonomik. Çdo tejkalim i kufirit, çdo barrë e rëndë tatimore është me pasoja, mund të prekë, mund të kufizojë burimet që duhet të përsëriten çdo vit, pra, prek pasurinë, kapitalin. Kjo i sjell dëm si tatim-paguesit ashtu dhe shtetit. Prandaj merr rëndësi dhe zgjedhja e atyre lloj tatimeve që janë sa më racionalë. Sistemi financiar duhet të kontribuojë edhe në favorizimin e zhvillimit racional demografik dhe të përmirësojë shpërndarjen e të ardhurave. Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit dhe përpara tatimit. Kjo është e lidhur me universialitetin dhe barabartësinë e tatimeve. Gjithashtu parashikohet një minimum i patatueshëm për shtetasit, fuqia ekonomike e të cilëve është nën minimumin e ekzistencës. Ndërkaq parimi administrativ vendos që shtetasve duhet tù njoftohet me kohë obligimi tatimor. Kjo bëhet duke pasur parasysh se shtetasve që paguajnë tatimet, u pakësohet fuqia ekonomike e tyre.

Pyetje dhe detyra 1.

Cilët kanë qenë studiuesit që përcaktuan parimet tatimore?

2.

Sipas jush pse është parësor parimi i proporcionalitetit?

3.

Smithi synonte që tatimi të ishte “komod”dhe “ekonomik”. Jepni arsyet e këtij parimi.

4.

Cilat ishin grupet e parimeve sipas Vagnerit?

42


4.3. Karakteristika të tatimeve Pothuajse në të gjitha vendet, legjislacioni përcakton llojet dhe masën e tatimeve. Disa konkluzione që mund të bëjmë për tatimet janë:  Tatimet janë mënyra e parë e përmbushjes së të hyrave publike, për të kryer shpenzimet publike  Tatimet kanë një rol të rëndësishëm në rishpërndarjen e të ardhurave kombëtare. Ata modifikojnë shpërndarjen e të ardhurave që rezulton nga veprimi i forcave të lira të tregut (laissez- faire) midis grupeve të ndryshme të popullsisë. Ato rëndojnë më shumë të pasurit se sa të varfrit, të “shkathëtit” më shumë se sa individët apatikë. Por

në çdo diskutim, duhet të merren parasysh studime të ndryshme. Një herë një botues i Ne# York Times kritikoi një studim mbi shpërndarjen e barrës tatimore, sepse studimi supozonte se, “të gjitha paratë që merr qeveria, vijnë nga individët, pavarësisht kompanive apo njerëzve”. Duke qenë se vetëm njerëzit mund të

mbajnë tatimet, si mund të klasifikohen ata për qëllim të analizës së bartjes?  Sistemi tatimor ndryshon shpërndarjen e të ardhurave midis kapitalistëve, punëtorëve dhe pronarëve. Kjo quhet shpërndarja funksionale e të ardhurave. Në kohët moderne, shumë njerëz, që nxjerrin pjesën më të madhe të të ardhurave nga puna, kanë llogari kursimi ose aksione të zakonshme. Prandaj duket e përshtatshme të studiojmë se si tatimet ndikojnë në mënyrën se si të ardhurat totale shpërndahen midis njerëzve: shpërndarja grupore e të ardhurave. Duke pasur informacionin se, në çfarë raporti të ardhurat e njerëzve vijnë nga kapitali, toka dhe puna, ndryshimet në shpërndarjen funksionale mund të transformohen në shpërndarjen grupore.  Tatimet si rregull kanë karakter antiinflacionist. Kjo sepse tatimet që shtetasit paguajnë, duke detyruar që një pjesë të të ardhurave të tyre në buxhet, pakësojnë në këtë mënyrë sasinë e monedhës në qarkullim, kufizojnë kërkesën e individëve për mallra në treg dhe kështu ndikojnë në frenimin e rritjes së nivelit të përgjithshëm të çmimeve dhe të shërbimeve.  Për të mbuluar shpenzimet publike dihet se shteti përdor kryesisht metodën e tatimeve. Ndërkaq, për të ndërtuar rrugë, ura, porte, shkolla, spitale etj shteti nuk ka vetëm nevojë për para, por edhe për burime ekonomike reale: çimento, hekur, lëndë druri tj. Pra, ka nevojë për të përdorur disponibilitetet e kufizuara që ka shoqëria: krah pune, tokë, mjete prodhimi. Për rrjedhojë kur parlamenti, trupi elektoral, vendos shumën dhe llojet e tatimeve ai vendos në fakt se si do të sigurohen (arkëtohen) burimet për të kënaqur nevojat publike dhe si të vihen ato në funksion të pushtetit publik për konsumin e tyre si mallra e shërbime.  Përveç tatimeve të drejtpërdrejta,vendosen dhe tatime të tërthorta,të cilat nuk janë dublim i atyre të drejtpërdrejta. Ato janë pjesë e detyrimit unik tributar që kanë shtetasit ndaj shtetit.

43


Tatimi karakterizohet si proporcional, progresiv apo regresiv. Përkufizimi i tatimit proporcional është i thjeshte; ai përshkruan një situatë, në të cilën raporti i tatimit të paguar me të ardhurat është konstant, pavarësisht nivelit të të ardhurave. Për të përkufizuar tatimin progresiv dhe regresiv nuk është dhe aq e thjeshtë. Një mënyrë e natyrshme për tì përkufizuar është shprehja nëpërmjet tarifës mesatare të tatimit, raporti i tatimit të paguar me të ardhurat. Nëse tarifa mesatare e tatimit rritet me rritjen e të ardhurave, sistemi është progresiv; nëse ajo ulet, tatimi është regresiv. Tabela e mëposhtme paraqet detyrimet tatimore sipas një sistemi të hamendësuar tatimor (të dhënat supozohen në dollarë). 

Të ardhurat

Detyrimi tatimor

Tarifa mesatare e tatimit

2.000

200

0,10

3.000

0

0

5.000

400

0,08

10.000

1.400

0,14

30.000

5.400

0,18

Pyetje dhe detyra 1. Cila është karakteristika kryesore mbi të cilën bazohen tatimet? Tregoni si veprohet në vende të ndryshme, duke studiuar nevojën e të hyrave dhe shpenzime ve publike. 2. Si e shpjegoni rëndësinë e padiskutueshme të tatimeve në rishpërndarjen e të ardhurave kombëtare? 3. Tregoni me një shembull të thjeshtë të supozuar karakterin progresiv dhe regresiv të tatimeve

44


4.4. Efektet ekonomike dhe burimet e tatimeve Burimi normal i tatimeve është e ardhura neto e privatit, apo ajo pjesë e pasurisë që riprodhohet (ripërtërihet) vazhdimisht dhe që mundet të konsumohet pa zvogëluar (pakësuar) kapitalin nga rrjedh. Por, objektivisht tatimi duhet të godasë të ardhurën dhe jo pasurinë, sepse nëse tatimi do të godiste pasurinë do të shkatërronte vetë burimet e prodhimit të pasurisë. Dhe kjo është me pasoja të rënda për vetë ekonominë e vendit. Tatimi jo vetëm nuk duhet ta rrënojë ekonominë e vendit, por ai as nuk duhet të pengojë shtimin e pasurisë kombëtare që arrihet ndërmjet shndërrimit të një pjese të të ardhurës neto vjetore në kapital. Nëse me tatimin tërhiqet një pjesë e madhe e pasurisë dhe e të ardhurës kombëtare, kjo përbën një pengesë (barrë) për progresin industrial, bujqësor dhe tregtar. Pikërisht për këto arsye është e rëndësishme të gjenden në kohë ata tregues që përcaktojnë presionin e tepruar tributar që i detyron tatimpaguesit të pakësojnë konsumin, apo të blejnë mallra të cilësisë së ulët për të paguar tatimin e rritur dhe për të ulur kështu nivelin e jetesës, për shkak të shtrenjtimit të mallrave të nevojës së parë dhe të konsumit të përgjithshëm, për arsye të tatimit mbi konsumin. Vetëm në një rast mundet të justifikohet presioni i lartë tributar, kur pavarësia e vendit kërcënohet nga luftërat. Tatimi duhet të prekë të ardhurën neto dhe jo pasurinë, siç ndodh në disa raste, duke e marrë si ekuivalent të vetë të ardhurës. Është e rëndësishme që lartësia e tatimit të mos jetë e atillë sa të mos paguhet dot nga e ardhura neto e tatimpaguesit, pasi, në fund të fundit, në qoftë se ai matet me të ardhurën neto apo me kapitalin, kjo është çështje forme dhe komoditeti. E ardhura që preket nga tatimi duhet të jetë ajo neto, pra, pasi janë zbritur më parë shpenzimet për prodhimin e kësaj të ardhure. Disa autorë mbrojnë pikëpamjen se nuk duhet të preket e ardhura neto nga tatimi, por e ardhura që disponohet (disponible), që arrihet duke zbritur edhe shpenzimet e domosdoshme të dorës së parë për jetesë. Duhet mbajtur parasysh se sa më i lartë të jetë tatimi, aq më e ulët do të jetë e ardhura në dispozicion të shtetasve, që mbetet për konsum dhe kursim. Për rrjedhojë, tatimet e larta e ndrydhin prodhimin. Disa studiues të fushës ekonomike mbrojnë tezën se tatimet e rënda inkurajojnë prodhimin e pasurisë sepse nxitin veprimtarinë dhe kursimin, shtojnë kështu veprimtarinë prodhuese. Sipas këtij arsyetimi të gabuar do të mjaftonte të rriteshin vetëm tatimet për të shtuar pasurinë e një vendi. Ky fakt dëshmon për absurditetin e kësaj teorie. Gjithashtu e gabuar është dhe doktrina që pretendon se tatimet e rënda “krijojnë vende të reja punë për punëtorët” mbasi edhe privatët nuk i mbajnë paratë të gjitha të mbyllura në

kasaforta, nuk i mbajnë të pafrytshme, por i vënë në qarkullim ekonomik. Firmat mund të tatohen edhe mbi fitimin ekonomik, i përkufizuar si kthimi për pronarët e firmës, i cili është më i madh se kostot oportune të faktorëve të përdorur në prodhim. Fitimet ekonomike quhen, gjithashtu edhe fitime mbinormale, ose të tepërta. Për firmat që kërkojnë të maksimizojnë fitimin, tatimi mbi fitimet ekonomike nuk mund të


45

zhvendoset – ajo mbahet vetëm nga pronarët e firmës. Në ekuilibrin konkurrues afatgjatë, një tatim mbi fitimet ekonomike nuk ka ndonjë produktivitet, sepse fitimet ekonomike janë zero. Për një monopolist mund të ketë fitime ekonomike dhe në periudha afatgjata. Nëse një firmë i maksimizon fitimet përpara vendosjes së tatimit, tatimi nuk mund të zhvendoset. Tatimet mbi fitimet ekonomike mund të duken se janë alternativa politike shumë tërheqëse, sepse ato nuk devijojnë asnjë vendim ekonomik. P.sh., në vitin 1993 disa anëtarë të administratës së Klintonit kër kuan një “tatimfitimi” mbi spitalet. Megjithatë, tatimet mbi fitimet kanë mbështetje shumë të vogël nga specialistët e financës publike. Arsyeja kryesore është problemi i të bërit funksional të nocionit teorik të fitimeve ekonomike. Fitimet ekonomike shpesh llogariten duke ekzaminuar normën e kthimit, që realizon një firmë mbi gjendjen e saj të kapitalit duke e krahasuar atë me disa norma kthimi “bazë” të vendosura nga qeveria.

Pyetje dhe detyra 1. Arsyetoni pse burimi normal i tatimeve është e ardhura neto dhe jo pasuria. 2. Në kohën e Perandorisë Romake dhe në Lombardi në shek. XVII, tatimi u rrit dhe bujqit u detyruan të braktisnin tokat. Shpjegoni se pse kjo është e lidhur me faktin që nuk duhet goditur pasuria me anë të tatimit. 3.

Cila është lidhja e ngarkesës së tatimit me efektet ekonomike? Tregoni disa shembuj.

4. A duhet të vlerësohet teoria që mbron tatimet e larta? 5. Përveç tatimit mbi bazën e pasurisë neto, ekziston dhe tatimi mbi bazën e fitimit ekonomik. Analizoni këtë lloj tatimi shkurtimisht.

46


4.5. Elemente të tatimit Siç e kemi theksuar tatimi është një metodë me anë të cilit shteti rishpërndan barrën e shpenzimeve publike mbi shtetasit. Rishpërndarja e tatimit me anë të ligjit ndryshon nga rishpërndarja ekonomike e tatimit. Kjo sepse kur ligjvënësi cakton tatimet ai di se kush është ligjërisht subjekti i tatimit. Por ai nuk mund të dijë me saktësi se sa do të paguajë ai apo dikush tjetër tatimpagues i vërtetë. Në praktikë vërehen disa fenomene që lidhen me rishpërndarjen ekonomike të tatimit. Ky fenomen, sipas Panteleonit, ndodh atëherë kur tatimpaguesi i caktuar m e ligj e kompenson tërësisht apo pjesërisht tatimin, duke e mbartur (transferuar) mbi të tjerë. Këta të fundit nga ana e tyre mundet ta transferojnë, gjithashtu, tërësisht apo pjesërisht tek të tjerët. Ky fenomen paraqet rëndësi, prandaj, ligjvënësi duhet të bëjë përpjekje për ta njohur këtë teori në mënyrë që të mund të mënjanohen efektet e kundërta nga ato që synon ligjvënësi. Që të mund të vërtetohet ky efekt, është e nevojshme që shkëmbimi i mallit të tatuar të ketë pësuar ndryshime. Virtytet e ndryshimeve që ka sjellë tatimi në treg janë: kërkesa, oferta ose çmimi. Po të mbetet i pandryshuar raporti kërkesë-ofertë për mallin në treg, po të mos ndryshojë çmimi, atëherë nuk mund të ndodhë edhe fenomeni i bartjes. Siç e kemi thënë vetëm njerëzit mund tì mbartin tatimet. Në shembullin e tatimit të verës, është normale të supozojmë se efektet shpërndarëse të tatimit varen nga mënyra se si shpërndajnë njerëzit. Nëse çmimi i verës rritet, keqësohet gjendja e njerëzve, që kanë tendencë të konsumojnë shumë verë. Më tej kjo ide sugjeron se megjithëse tatimi e redukton kërkesën për verë, faktorët që përdoren për prodhimin e verës, mund të pësojnë humbje të ardhurash. Supozojmë se njerëzit e varfër shpenzojnë një pjesë relativisht të madhe të të ardhurave të tyre për verë, por vreshtat zotërohen nga të pasurit. Atëherë nga këndvështrimi i përdorimit të të ardhurave, tatimi i rishpërndan të ardhurat duke i larguar nga të varfrit, por nga këndvështrimi i burimit, ajo i rishpërndan të ardhurat duke i larguar nga të pasurit. E tërë bartja varet se si ndikohen të dyja, edhe burimet, edhe përdorimet. Në praktikë, zakonisht, ekonomistët i injorojnë efektet nga aspekti i burimeve, kur marrin në parasysh një tatim mbi një mall dhe i injorojnë nga aspekti i përdorimeve, kur analizojnë një tatim mbi një input. Bartja varet nga mënyra e përcaktimit të çmimeve. Kemi theksuar se problemi i bartjes është në thelb një problem, që përcakton se si tatimet ndryshojnë çmimet. Sigurisht, modele të ndryshëm të përcaktimit të çmimit i japin përgjigje krejt të ndryshme pyetjes se kush në të vërtetë e mban tatimin. Një aspekt i lidhur ngushtë është dimensioni kohor i analizës. Bartja varet nga ndryshimi i çmimeve, por ndryshimi kërkon kohë. Në shumicën e rasteve, kundërveprimet janë më të gjata për periudha afatgjata se sa afatshkurtra, prandaj bartja aftshkurtër dhe afatgjatë e një tatimi mund të ndryshojnë, dhe kuadri kohor, që është i përshtatshëm për një çështje të dhënë politike, duhet të specifikohet. Bartja varet nga natyra e të hyrave tatimore. Bartja e buxhetit


47

të balancuar llogarit efektet e kombinuara të mbledhjes së tatimeve dhe të shpenzimeve qeveritare të financuara nga këto tatime. Në përgjithësi, efekti shpërndarës i një tatimi varet nga mënyra se si qeveria i shpenzon paratë. Shpenzimet për kërkimet e SIDA-a kanë një efekt shpërndarës shumë të ndryshëm nga shpenzimet e bëra për drekat e ngrohta për fëmijët nëpër shkolla.

Disa studime supozojnë se qeveria i shpenzon të hyrat nga tatimet, ashtu si do të bënin konsumatorët nëse do të merrnin paratë. Kjo është ë njëjta gjë si tù ktheje të hyrat në një shumë të vetme, duke i lënë konsumatorët tì shpenzojnë ato. Të hyrat nga tatimet, zakonisht, nuk lihen mënjanë për shpenzime të veçanta. Këshillohet të largohet vëmendja nga problemi se si qeveria i shpenzon paratë. Ideja është të shqyrtohet se si ndryshon bartja, kur një tatim zëvendësohet me një tjetër, duke e mbajtur buxhetin e shtetit konstant. Kjo është quajtur bartja e diferencuar e tatimit. Së fundi, bartja absolute e tatimit studion efektet e një tatimi, kur nuk ka ndryshime as në tatimet e tjera dhe as në shpenzimet qeveritare. Ajo ka një interes më të madh për modelet makroekonomike, ku nivelet e tatimit ndryshohen për të arritur disa objektiva stabilizimi.

Pyetje dhe detyra 1. Cili është elementi kryesor që vërehet tek tatimet? 2. Tregoni karakteristikat kryesore të bartjes. 3. Jepni shembuj ku të tregohet se si varet bartja nga mënyra e përcaktimit të çmimeve. 4. Nëse një mënyrë tatimi zëvendësohet më një tjetër,si duhet të ndryshojë bartja? 5. Sipas disa vlerësimeve, blerjet me internet janë shumë të ndjeshme ndaj tarifave tatimore. Çdo të ndodhte nëse përdoret një bartje e diferencuar tatimi?

48


4.6. Kritere për hartimin e tatimit Një qeveri mund të mbledhë tatime mbi të gjithë të mirat dhe inputet. Por e rëndësishme është që tatimi të jetë sa më optimal. Nëse do të ishte i mundshëm tatimi me kuotë fikse, tatimet mund të rriten pa u shoqëruar me ndonjë barrë të tepërt. Tatimi optimal do të fokusohej vetëm mbi problemet e shpërndarjes. Tatimet me kuotë fikse nuk janë të disponueshme, megjithatë problemi është se si të rritim të hyrat nga tatimet me një barrë të tepërt sa më të vogël që të jetë e mundur. Tatimi optimal varet nga raporti midis “efiçencës“ dhe “drejtësisë”. Megjithatë, përdorimi i këtyre koncepteve në teorinë e të tatuarit optimal nuk korrespondon gjithmonë ngushtë me përdorimin e zakonshëm të tyre. Në kuadrin e teorisë së të tatuarit optimal, një tatim i drejtë është ai që garanton një shpërndarje sociale të dëshirueshme të barrës së tepërt. Tatimi efiçent është ai që ka barrën e tepërt më të vogël. Nga ana tjetër, në debate publike, një tatim i drejtë është ai që vendos detyrime të barabarta mbi njerëz që kanë të njëjtën aftësi paguese dhe sistemi tatimor efiçent është ai që mban të ulëta shpenzimet administrative dhe ato të përputhjes Humoristi amerikan Uill Roxhers theksonte se “njerëzit kërkojnë më shumë që tatimet të rriten sesa të ulen. Ata duan të jenë të sigurt që çdo individ e paguan pjesën e tij sipas pasurisë së vet”. Ky kriter për vlerësimin e sistemit tatimor është përfshirë në nocionin e

ekonomiksit si barazia horizontale. Njerëz në pozicione të barabarta duhet të trajtohen njësoj. Për ta bërë barazinë horizontale një ide funksionale, duhet të përkufizohet “pozicioni i barabartë”. Roxhers sugjeron pasurinë si një indeks të aftësi së paguese, por mund të përdoren,

gjithashtu edhe të ardhurat dhe shpenzimet. Për fat të keq, të gjitha këto matje shprehin rezultatet e vendimeve të njerëzve dhe nuk janë me të vërtetë tregues të përshtatshëm të pozicionit të barabartë. Si tregues për matjen e pozicioneve të barabarta duhet të merret tarifa e pagës së individit dhe jo e ardhura, por kjo ide ka gjithashtu probleme. Sëpar i, investimet në kapitalin njerëzor arsimimi, trajnimi në punë, kujdesi shëndetësor mund të influencojnë mbi tarifën e pagës. Sëdyti, llogaritja e tarifës së pagës kërkon pjesëtimin e fitimeve totale me orët e punës, por këto të dytat nuk është e lehtë që të maten.  Si duhet te llogaritet koha gjatë pushimeve për kafe? Me të vërtetë, për një të ardhur të caktuar, do të ishte me leverdi për punonjësin që të ekzagjeronte orët e punës, për të qenë në gjendje që të raportonte një tarifë të ulët page dhe të paguajë tatime më të ulëta. Shefat mund të nxiteshin për të bashkëpunuar me punonjësit e tyre për të marrë një pjesë të kursimeve tatimore. Si një alternativë e matjes së pozicionit të barabartë nëpërmjet të ardhurave ose tarifës së pagës, Feldstein (1976) sugjeron që ai të përcaktohet nëpërmjet dobisë. Prej kësaj lind përkufizimi i dobisë së barazisë horizontale: Nëse dy individë janë njësoj, pra, kanë të njëjtin nivel dobie në mungesë të tatimit, ata duhet të jenë njësoj mirë nëse tatohen 


49

Tatimet nuk duhet të ndryshojnë rregullin e dobisë, nëse A është më mirë para tatimit, ai duhet të jetë më mirë edhe pas tatimit. Për të vlerësuar rrjedhimet e përkufizimit të Feldsteinit, së pari supozojmë se të gjithë individët që konsumojnë të njëjtën të mirë (duke përfshirë kohën e lirë), duhet të paguajnë të njëjtin tatim ose, në mënyrë ekuivalente, të gjithë individët duhen të tatohen me të njëjtat tarifa, përndryshe, individët me nivele dobie të njëjta përpara tatimit do të kenë dobi të ndryshme pas tatimit. Supozojmë tani se njerëzit kanë shije të ndryshme. P.sh., le të shqyrtojmë dy grupe individësh, i pari pëlqen ushqimin, i dyti plazhin. Të dy grupet konsumojnë ushqim (i cili blihet duke shpenzuar të ardhura) dhe kohë të lirë, por i pari i jep një vlerë relativisht të lartë ushqimit, ndërsa i dyti kohës së lirë. Ata kanë nivele dobie identike. Nëse vendoset i njëjti tatim proporcional mbi secilin, grupi i parë bëhen domosdoshmërisht më keq se i dyti, sepse individët e grupit të parë kanë nevojë për shuma relativisht të mëdha për të plotësuar dëshirat e tyre për ushqim. Kështu që, megjithëse ky tatim mbi të ardhurat është plotësisht i drejtë gjykuar nga përkufizimi tradicional i barazisë horizontale, ai nuk është i drejtë sipas përkufizimit të dobisë. Me të vërtetë, për sa kohë që shijet për kohë të lirë ndryshojnë, çdo tatim mbi të ardhurat shkel përkufizimin e dobisë së barazisë horizontale. Sigurisht, vështirësitë praktike që ndeshen gjatë matjes së dobive të individëve përjashtojnë mundësinë e vendosjes së një tatimi dobie. 

Pyetje dhe detyra 1. Jepni mendimin tuaj për vendosjen e një tatimi optimal. Tregoni se si e kuptoni ju raportin “efiçencë - drejtësi”. 2. Pse është e rëndësishme të ketë “barazi horizontale”? Jepni shembuj të pozicioneve të barabarta që duhet të paguajnë tatime të barabarta. 3. Si përkufizohet dobia e barazisë horizontale? Tregoni një shembull ku të shfaqet një dobi e tillë. A është e mundur që të dyja palët e individëve të jenë njësoj pas tatimit? 4. Në të vërtetë a mund të përdoret në praktikë dobia e barazisë horizontalë? Tregoni arsyen pse.

50


4.7. Evazioni tatimor Tani le të kthehemi në një nga problemet më të rëndësishme, që përballon çdo administratë tatimore: mashtrimi . Për të filluar duhet të bëhet dallimi midis shmangies së tatimit dhe evazionit tatimor. Shmangia tatimore, të cilën Xhon Kejns e ka quajtur dikur “i vetmi profesion intelektual që sjell ndonjë shpërblim”, është ndryshimi i sjelljes suaj në mënyrë që ta ulni detyrimin tatimor. Nuk ka asgjë ilegale rreth shmangies tatimore: Judge Learned Hhand thekson që “përherë gjykatat kanë thënë se nuk ka asgjë të keqe që dikush ta rregullojë biznesin në mënyrë që tatimet të jenë sa më të ulëta që të jetë e mundur. Kushdo vepron kështu, të pasurit dhe të varfrit dhe të gjithë veprojnë drejt. Askush nuk ka detyrimin që të paguajë më tepër nga sa kërkon ligji... Të kërkosh më shumë në emër të mortalit është vetëm hipokrizi”. Përkundrazi, evazioni tatimor është mospagimi i detyrimeve tatimore që rrjedhin nga ligji. Nëse mblidhet një tatim mbi kërpudhat dhe ju shisni më pak kërpudha, kjo përbën shmangie tatimore. Nëse ju nuk i raportoni drejt qeverisë shitjet e kërpudhave, atëherë ky është evazion tatimor. Evazioni tatimor nuk është problem i ri. Shekuj më parë, Platoni vuri re: ”kur ekziston një tatim mbi të ardhurat, njeriu i drejtë do të paguajë më shumë dhe ai jo i drejtë do të paguajë më pak për të njëjtën shumë të ardhurash.” Megjithatë, vitet e fundit, evazioni tatimor ka

tërhequr në mënyrë të veçantë vëmendjen e publikut. Një rast që tërhoqi vëmendjen ndërkombëtare, ishte ai i kampiones së tenisit Stefi Graf. Vite më parë autoritetet gjermane e akuzuan atë se kishte evazuar 50 milionë $ në tatime për një periudhë 12-vjeçare. Mashtrimi tatimor është jashtë mase i vështirë për tù matur. Kështu, p.sh., shërbimi i të Hyrave të Brendshm, në ShBA ka llogaritur se tatimpaguesit paguajnë në mënyrë vullnetare rreth 80 për qind të detyrimit të tatimit mbi të ardhurat e tyre aktuale. Nëse ky vlerësim do të bëhej edhe më saktë, ai sugjeron se evazioni është një problem shumë i rëndësishëm. Njerëzit bëjnë mashtrime tatimore në lloj-lloj mënyrash, të tilla si: Mbajnë dy libra regjistrimi të transaksioneve të biznesit. Njëri regjistron biznesin e vërtetë dhe tjetri i paraqitet organeve tatimore. Disa evazues përdorin dy regjistra arke. Bëjnë një punë të dytë kundrejt të ardhurave me parà në dorë. Sigurisht, të punosh një punë shtesë është plotësisht e ligjshme. Megjithatë e ardhura e marrë nga një punë e tillë shpesh paguhet me parà në dorë dhe jo me çek. Kështu që nuk ekziston asnjë regjistrim ligjor dhe të ardhurat nuk u raportohen organeve tatimore. Këmbimi mall me mall: “Unë do t`ju rregulloj makinën, nëse ju më jepni pesë bukë. ” Kur e merrni pagesën në natyrë në vend të parave, ky është ligjërisht një transaksion i tatueshëm. Megjithatë këto të ardhura rrallëherë raportohen. Veprimet me parà në dorë. Duke paguar për të mirat dhe shërbimet me parà në dorë është shumë e vështirë për zyrën e tatimeve, për të rënë në gjurmë të transaksioneve. Evazioni tatimor mund tì bëjë njerëzit të ndihen fajtorë. Kjo është ajo që quhet kosto psikike 








51

e mashtrimit. Një mënyrë për të modeluar këtë fenomen është që kostove margjinale tù shtohen kostot psikike. Për çdo njeri të ndershëm, kostot psikike janë kaq të larta, sa ata nuk do të mashtronin edhe nëse penaliteti do të ishte zero. Shumë diskutime publike të ekonomisë së fshehtë supozojnë se evazioni është një gjë e keqe dhe politika tatimore duhet të hartohet në mënyrë të tillë që ta reduktojë madhësinë e tij (evazionit). Por kjo është një çështje e lidhur me kuadrin nëse kujdesemi apo jo për mirëqenien e evazuesve të tatimit. Kur evazuesit nuk i japin asnjë peshë funksionit social të mirëqenies dhe objektivi është thjesht që të eliminohet mashtrimi me kosto administrative sa më të ulët që t ë jetë e mundur.

Pyetje dhe detyra 1. Cili është dallimi midis evazionit tatimor dhe shmangies së tatimit? Tregoni shembuj të ndryshëm nga jeta praktike shqiptare. 2. Në vendin tonë flitet shumë për punën e zezë. Si e shpjegoni ju duke u nisur nga evazioni tatimor? 3. A mendoni se kosto psikike ndikon te të gjithë njerëzit? A do të mashtronin njerëzit e ndershëm edhe nëse penaliteti do të ishte zero? Flisni për këtë fenomen në kushtet e vendit tonë. 4. Kur rritet tarifa e tatimit,parashikohet një rritje e mashtrimit. Në vendin tonë u rrit akciza për cigaret. A ndikoi kjo në krijimin e një tregu të zi? Kërkoni në internet materialet e nevojshme dhe diskutoni.

52


4.8. Llojet e tatimeve të drejtpërdrejta Duke u mbështetur në bazat e tatimeve klasifikohen dy grupe të mëdha tatimesh: tatime të drejtpërdrejta dhe tatime të tërthorta. Tatimet e drejtpërdrejta, sipas karakteristikave të tyre, grupohen në: Tatime reale. Tatime personale.  

TATIMET REALE

Këto lloj tatimesh përfshijnë: Tatimin mbi tokat, (2) Tatimi mbi ndërtesat, (3) Tatimi mbi të ardhurat nga pasuria e luajtshme, (4) Tatimi i zakonshëm mbi pasurinë. (1)

(1) Tatimi m bi tokat Subjekt i tatimit mbi tokat është zotëruesi i të ardhurës, d.m.th. pronari ose përdoruesi që merr

frytet dhe që si rregull i përgjithshëm duhet të paguaj gjithë shumën e tatimit. Objekt i tatimit është e ardhura neto që merr pronari nga toka e punueshme, pra, janë të ardhurat nga prona fshatare. Nga natyra, është një tatim në thelb real, që ka për objekt produktet nga toka pa marrë parasysh kushtet personale të pronarit, pra, edhe interesat pasive të borxheve hipotekare që eventualisht rëndojnë mbi tokën e tij. Produkti i tokës përmbledh të ardhura të ndryshme që përpjesëtohen midis pronarit, kultivuesit dhe fshatarit, si punëtor për punën që bën. Tatimi mbi tokën godet të ardhurën që i takon pronarit, kurse kultivuesi dhe fshatari, tatohen me dispozita të tjera ligjore. Tatimi mbi tokën bazohet në të dhënat e kadastrës për sa i përket sipërfaqes së punueshme. Tarifa e tatimit, zakonisht është proporcionale, ndërsa madhësia e saj evoluon në varësi me politikën ekonomike e financiare. Në Shqipëri nga viti 1925 deri në vitin 1939, tatimi mbi tokën ka qenë proporcional i barabartë me 1/10 ose 10% të prodhimit dhe si rregull është paguar në natyrë. Sipas projektligjit, në kuadrin e reformës fiskale që është kryer në vendin tonë, duke filluar që nga viti 1994, zbatohet tatimi i drejtpërdrejtë real, ku subjekt i tatimit është pronari i tokës, ndërsa si objekt është përcaktuar sipërfaqja e tokës që ai zotëron (2) Tati mi mbi ndë rtesat Subjekt i tatimit mbi ndërtesat është personi që e ka atë në zotërim me titull pronësie,

shfrytëzimi dhe përdorimi. Edhe kur banon vetë pronari (nuk e ka lëshuar me qira), ai është subjekt tatimi për dobinë që nxjerr nga përdorimi i shtëpisë me qëllim banimi. Objekt tatimi është e ardhura neto nga ndërtesat apo çdo ndërtim stabël. E ardhura nga ndërtimet është një e ardhur e përbërë nga sipërfaqja mbi të cilin është ndërtuar ndërtesa dhe nga interesi i kapitalit të angazhuar në ndërtim. Thelbësore në objektin e tatimit është:


53

Ndërtesa të jetë stabël. Të prodhojë të ardhura, d.m.th. ndërtesat që nuk janë në gjendje për të siguruar të ardhura përjashtohen nga tatimi. Tarifa e tatimit zakonisht është proporcionale dhe e diferencuar për ndërtesën e cila përdoret nga pronari për strehim; nga përdorimi i saj për qëllime tregtare, për dhënie me qira (dyqane, hotele, magazina etj.). Në Shqipëri tatimi mbi ndërtesat në vitet 1925-1939 shprehej në për mijë mbi vlerën e ndërtesës. Që nga viti 1994 në vendin tonë u zbatua tatimi i drejtpërdrejtë real mbi ndërtesat. Subjekt i këtij tatimi janë pronarët e ndërtesave që ndodhen në territorin e Republikës së Shqipërisë. Objekt i tatimit është sipërfaqja e ndërtesës. Tarifat e tatimit për ndërtesat e banimit në qytet diferencohen nga ato të fshatit.  

(3) Tatimi mbi tëardh ur at nga pasur ia e lu ajtshme

Ky lloj tatimi prek: Interesin e kapitaleve, Fitimin e industrisë e tregtisë, Të ardhurat nga puna. Pra, plotëson sistemin e tatimeve reale që përbëhet nga tatimi mbi ndërtesat dhe prek në përgjithësi çdo lloj të ardhure të saktë që nuk ka të bëjë me pasurinë mbi tokën e ndërtesat.   

Subjekt i këtij tatimi është “çdo individ apo ent kolektiv qoftë edhe i huaj, për të ardhurat që siguron nga pasuria e luajtshme që zotëron në këtë shtet”, sikundër mund të jenë shoqëritë

tregtare, industriale, profesioniste, zanatçinjtë etj . Objekt i tatimit janë të ardhurat nga kapitali apo nga puna, si edhe ato me natyrë të përzierë që rrjedhin nga ushtrimi i veprimtarisë industriale, tregtare, materiale dhe intelektuale. Tarifat e tatimit ndryshojnë sipas natyrës së kategorive të të ardhurave dhe politikës ekonomike- financiare. Mund të ketë përjashtime e lehtësi të përhershme dhe të përkohshme, por gjithmonë të vendosura me ligje. Përjashtohen si rregull, ushtarakët në shërbim aktiv. (4) Tati mi i zakonshë m mbi pasur in ë

Ky tip është një tatim që prek vlerën (jo të ardhurën) e të gjitha llojeve të pasurisë së tundshme e të patundshme, frutdhënëse ose jofrytdhënëse që zotëron çdo kontribuues, por kur kalon një shumë të caktuar, pasi zbriten detyrimet nga vlera e kapitalit si dhe çdo pasivi tjetër. Subjekt i tatimit është personi fizik, shoqëritë tregtare, shoqatat dhe entet e tjera. Objekt i tatimit është pasuri a që ekziston brenda vendit, por jo ajo që nuk ”prodhon” të ardhura, p.sh. kishat, varrezat etj. Vlerësimi i pasurisë që i nënshtrohet tatimit kryhet mbi bazën e vlerës mesatare të tre viteve të fundit të deklaruar e të ratifikuar (ndrequr). Sipas parimit të territorialitetit të tatimeve edhe pasuria e firmave të huaja që veprojnë brenda vendit vlerësohet dhe i nënshtrohet tatimit. TATIMET PERSONALE

Karakteristika dalluese e tyre është se marrin parasysh kushtet personale të tatimpaguesit dhe përmbajnë lehtësi e përjashtime. Kuadri i tatimeve të drejtpërdrejta personale në kuptimin absolut përmbledh:

54

Ekonomi e përgjithshme – 1 (1) (2) (3) (4) (5)

Tatimin për kokë, Tatimi plotësues mbi të ardhurat kompensive, Tatimi mbi beqarët, Tatimi mbi trashëgimitë dhe dhurimet, Tatimi mbi shoqëritë dhe entet kolektive.

(1) T ati mi pë r kokë

Ky tip tatimi është shumë i lashtë dhe caktohej në një shumë fikse për çdo person që quhej i aftë për të kontribuar në mbulimin e shpenzimeve publike, pa ndonjë referim ndaj elementeve objektivë të pasurisë, por duke mbajtur parasysh moshën dhe aftësinë për punë produktive. Në sistemet moderne ky lloj tatimi nuk ndeshet më. Megjithatë shërbimi ushtarak është një lloj tatimi për kokë. (2) Tati mi pl otë sues mbi tëar dhurat kompl ekse

Ky lloj tatimi lindi në shekullin e kaluar dhe ekziston edhe sot, krahas tatimeve të drejtpërdrejta reale. Ai lindi për të siguruar vërejtjet, kërkesat, për një drejtësi më të madhe tributare, pasi konsiderohej diçka jo e drejtë që të paguanin një tatim të barabartë, ata tatimpagues që ndonëse kishin të ardhura të barabarta kishin ngarkesa të ndryshme familjare. Tatimi personal progresiv mbi të ardhurat, si tatim plotësues i tatimeve reale, godet tatim paguesit për avantazhet e përgjithshme speciale që ka nga shoqëria dhe shteti, në cilësinë e tij ose si “prodhues”, ose si (konsumator) i pasurisë. Ka si të thuash një karakter hibrid midis

tatimit direkt mbi të ardhurat e prodhuara dhe tatimit indirekt për përfitimet nga konsumi i pasurisë që manifestohen në nivelin e jetesës. Subjekt i këtij tatimi, si rregull i përgjithshëm, janë personat fizikë për të gjithë të ardhurat që kontribuuesit disponojnë ligjërisht. Kështu kryetari i familjes tatohet dhe për të ardhurat e frytet e pasurisë që u përkasin fëmijëve. Objekt i tatimit është e ardhura komplekse “e prodhuar” brenda vendit si dhe pjesa e të ardhurave “të prodhuara” jashtë.

(3) Tati mi mbi beqar ë t

Tatimi mbi beqarët është një tatim i drejtpërdrejtë personal që lidhet me zhvillimin demografik të një vendi. Me anën e këtij tatimi mund të rritet barra e tatimit mbi personat beqarë dhe të martuar pa fëmijë, ndërsa mund të lehtësohen familjet me përbërje të madhe numerike. Kjo lidhet dhe me aftësitë e ndryshme kontribuuese. Zakonisht kuota e tatimit është fikse dhe mundet të diferencohet edhe sipas grupmoshave të personave beqarë. Ajo shërben për një rishpërndarje dhe diferencim të aftësive kontribuuese të tatimpaguesit që është i vetëm, nga ai që ka fëmijë në ngarkim. Ndërkaq familjet që kanë në ngarkim shumë fëmijë edhe mund të përjashtohen nga tatimi. Aktualisht nuk ekziston më ligji që ky sanksion të jetë si tatim më vete. Por personat beqarë apo të martuar pa fëmijë paguajnë një tatim më të lartë se ata që kanë fëmijë, sipas një progresioni të caktuar. (4) Tati mi mbi tr ashë gimi tëdhe dhu rimet

Ky tip tatimi quhet ndryshe edhe tatimi mbi transferimet me titull falas. Pothuajse në të gjithë vendet, legjislacioni përcakton masën e tatimit duke mbajtur parasysh shumën e pasurisë së transmetuar dhe rrethin e trashëgimtarëve, duke goditur më fort pasurinë e transmetuar sa më


55

pak i afërt është brezi, grada e trashëgimisë. Në thelb tatimi mbi trashëgiminë është një tribut për shtimin falas të pasurisë. Subjekt i këtij tatimi nuk mund të jetë i vdekuri, personaliteti juridik i të cilit është zhdukur më vdekjen e tij, por “kolektivi” i trashëgimtarëve. Zakonisht ky lloj tatimi është progresiv. Ai që trashëgon një pasuri më të madhe duhet të paguajë një shumë më të madhe tatimi. Një tatimi të tillë i nënshtrohen edhe dhurimet. (5) Tati mi mbi shoqë ritëdhe entet kol ekti ve

Shoqëritë tregtare dhe entet kolektive nga një këndvështrim mund të quhen si ndërmjetës që arkëtojnë dhe i paguajnë shtetit tatimet që kontribuuesit e vërtetë që janë persona fizikë (aksionarë, nëpunës, punëtorë) pasi janë ata që përfitojnë nga avantazhet që u prokuron shteti dhe që mbartin sakrificën për pagimin e tatimit. Kështu që entet publike, si subjekte pasive të tatimit, quhen si përfaqësues të kontribuuesve që lehtësojnë vërtetimin dhe arkëtimin e tatimit. Por, në të njëjtën kohë, shoqëritë dhe entet kolektive janë edhe kontribuues real, autonom për veten e tyre dhe për aftësinë e tyre kontribuuese.

Pyetje dhe detyra 1. Si klasifikohen tatimet e drejtpërdrejta? Paraqitni me një skemë të thjeshtë tatimet reale dhe personale sipas llojeve të tyre përkatëse. 2. Bëni një analizë të subjektit dhe objektit të tatimit mbi tokën, ndërtesat. 3. Cilat janë karakteristikat dalluese të tatimeve të drejtpërdrejta personale? 4. Me cilin tatim është zëvendësuar sot tatimi për kokë? 5. Cili është objekti dhe subjekti i tatimit plotësues mbi të ardhurat komplekse? 6. Tatimi mbi beqarë nuk është një ligj i vetëm. Tregoni mënyrën se si funksionon ky lloj tatimi i drejtpërdrejtë personal. 7. A mund të jetë subjekt i tatimit mbi trashëgiminë personi trashëgimlënës? Pse?

56


4.9. Llojet e tatimeve të tërthorta Tatimet e tërthorta nuk janë dublim i tatimeve të drejtpërdrejta, sikurse mund të mendohet. Përkundrazi ato janë pjesë e detyrimit unik tributar që kanë shtetasit ndaj shtetit. Me tatimin e tërthortë shtetasit i paguajnë shtetit kuotën pjesë në momentin e shpenzimit, të konsumit të të ardhurave, qoftë kur ata blejnë mallra konsumi për të kënaqur nevojat e tyre personale, qoftë kur blejnë mallra me afat të gjatë përdorimi, qoftë edhe kur kursejnë për të kënaqur nevojat e ardhshme. Degët kryesore të tatimeve të tërthorta janë: Tatimet mbi konsumin. (2) Tatimet mbi xhiron (mbi transferimin e pronësisë). (1)

Tatimet mbi konsumi n godasin shpenzimin, konsumin e të ardhurës, kurse tatimet mbi

transferimin e pronësisë godasin kursimin. Kush shpenzon shumë dhe kursen pak, paguan më shumë tatime konsumi dhe më pak tatime mbi xhiron. Kush shpenzon më pak dhe kursen më shumë do të paguajë më pak tatime mbi konsumin dhe më shumë tatime mbi xhiron. Në këtë mënyrë arrihet një trajtim tributal afërsisht i barabartë i shpenzimit dhe i kursimit. Përderisa burimi i tatimit të tërthortë është e ardhura, atëherë e rëndësishme është të njohim mirë raportin që ka çdo shpenzim me të ardhurën komplekse të buxhetit familjar. Statistikat mbi buxhetin familjar dhe studimet e kryera nga disa studiues (p.sh. Engelsi) kanë vërtetuar se me rritjen e së ardhurës si rregull i përgjithshëm: Bie (ulet) përpjesëtimi i të ardhurave të shpenzuara për ushqime, dritë dhe ngrohje Rritet përpjesëtimi i shpenzimit për veshje dhe për konsume të tjera më pak të domosdoshme, si për udhëtime turistike, kozmetike, cigare, libra etj Gjithashtu pranohet teorikisht se në tatimet e tërthorta, sidomos ata mbi konsumin, përfshihen çmime (si shtesë) dhe kështu paguhen spontanisht nga ai që blen mallrat mbi të cilat është vendosur një tatim. Ato përbëjnë një burim për financat publike dhe ndjekin shtimin e konsumit që kushtëzohet me zhvillimin e pasurisë dhe të popullsisë. Tatimet mbi konsumin ose akcizat si rregull godasin:  Prodhimin (fabrikimin) e disa mallrave të caktuara, të kontrolluara nga administrata financiare e shtetit. Subjekt i tatimit është fabrikanti, sipërmarrësi që e prodhon mallin. Në Shqipëri, tatimi i tërthortë mbi fabrikimin është zbatuar për mallrat dhe për prodhimin e alkoolit. Që në vitin 1992, me ligj janë caktuar tatime të tërthorta mbi konsumin, në formë  

“akcizash”, për cigaret, duhanin, për disa lloje pijesh alkoolike dhe së fundi për kafenë e 

nënproduktet e naftës si benzinë, naftë, vajra, lubrifikante etj. Qarkullimin e mallit , prandaj thirren tatimet të tërthorta mbi qarkullimin. Ky lloj tatimi zbatohet në mënyrë të pjesshme mbi disa mallra të prodhuara në vend ose të importuara, ose në formë të përgjithshme, si akcizë mbi xhiro. Nga ana e tij tatimi mbi qarkullimin e mallit mund të jetë: 

Tatim shumëfazor.

KREU 4: Njohuri të përgjithshme mbi tatimet dhe taksat  



57

Tatim njëfazor. Tatim mbi vlerën e shtuar.

Tatimi shumëfazor zbatohet në çdo hallkë që përshkon malli gjatë qarkullimit të tij nga

prodhuesi deri tek konsumatori. D.m.th. konsumi i mallrave apo shërbimeve mund të goditet me tatim në aktet e shkëmbimit midis prodhuesit me tregtarët me shumicë, me pakicë dhe konsumatorit. Por ky tatim ka pasur anët e veta pozitive dhe negative.  Tatimi i qarkullimit njëfazor , zbatohet vetën një herë në një nga hallkat që përshkon malli gjatë qarkullimit dhe në një fazë të caktuar, të përcaktuar mirë dhe qartë. Ky lloj tatimi ka disa anë pozitive në krahasim me tatimin shumëfazor.  Tatimi mbi vlerën e shtuar, si tatim i tërthortë në sferën e qarkullimit, në thelb, ai përfaqëson një tatim njëfazor. Sipas kësaj mënyre teorikisht tatohet vlera e shtuar rishtazi që vjen si rezultat i punës dhe kapitalit. Tatimi i vlerës së shtuar i faturohet klientit së bashku me mallin,si shtesë mbi çmimin e shitjes. Ky është një lloj tatimi që përdorët dhe në vendin tonë dhe i përhapur në të gjitha vendet e BE-së dhe ShBA.

Pyetje dhe detyra 1. A mund të vlerësohen tatimet e tërthorta si një dublim i atyre të drejtpërdrejta? Cili është thelbi i tyre? 2. Tregoni llojet kryesore të tatimeve të tërthorta dhe analizoni përmbajtjen e tyre. 3. Nëse paguhet akcizë, cilat janë llojet e mallrave që do të goditen? 4. Cilat janë llojet e tatimit mbi qarkullimin? Cili përdoret më shumë?

58


4.10. Kuptimi i taksave, llojet e taksave Tërësia e taksave kombëtare e lokale të lidhura midis tyre në mënyrë komplementare që shërbejnë për mbulimin e shpenzimeve publike speciale, përbëjnë sistemin e taksave. Taksat përfaqësojnë një metodë për mbulimin e shpenzimeve publike speciale, përfaqësojnë “çmimin” e shërbimit që shteti ju ofron shtetasve.

Ndryshe nga tatimet që paguhen në formë paradhënie, taksat paguhen për shërbimin special që efektivisht “konsumojnë” shtetasit, konsum i cili mund të matet mirë dhe të evidentohet lehtë. Me anën e sistemit të taksave pjesëtohet midis shtetasve shuma e shërbimeve të veçanta speciale. Nga pikëpamja financiare taksat janë një burim të hyrash me rëndësi, sidomos për entet lokale,komunat, bashkitë. Në Republikën e Shqipërisë sistemi i taksave përbëhet nga taksat kombëtare dhe taksat lokale. Baza ligjore është ligji nr.8977, datë 12.12.2002, “Për sistemin e taksave në RS h”. Ky ligj përcakton llojet e taksave kombëtare që zbatohen në Republikën e Shqipërisë, nivelin e taksave, procedurat e llogaritjes,arkëtimit dhe transferimit në buxhetin e shtetit, si dhe detyrimet që kanë agjentët e taksave kombëtare. Taksat kombë tar e , sipas ligjit, përbëhen nga: Taksa portuale Taksa për shërbime konsullore Taksa vjetore e tonazhit të mjeteve për aks Taksa e qarkullimit të automjeteve të huaja Taksa e importimit të automjeteve të përdorura Taksa për qarkullimin rrugor Taksa për përdorimin e aparateve televizive Taksa për përdorimin e aparateve telefonike Taksa për veprimet gjyqësore e noteriale Taksa për regjistrimin në arsimin e lartë Taksa për radiokomunikacion privat Taksa për kalimin e kufirit shtetëror të Republikës së Shqipërisë me avion Taksa për shfrytëzimin e lëndës së drurit Taksa për pajisjen me pasaporte lundrimi Taksa për ushtrimin e aktivitetit të peshkimit Taksa regjistrimi për aktivitete të ndryshme Taksa për ushtrimin e lotarive, konkurseve e lojërave të fatit Taksa për pajisjen me dëshmi aftësie për drejtimin e automjeteve etj Të ardhurat që realizohen nga taksat nacionale derdhen në buxhetin e shtetit. 




































59

Taksat l okale përfshijnë:

Taksë pulle dhe taksë mbi aktet Taksë pastrimi, - taksë tregu për zënie vendi dhe peshëmatje Taksë gjuetie Taksë për reklamat e firmave private Taksë për tabelat e firmave private Taksë vergjie për truallin etj. Ligji i parashikon taksat lokale si orientuese. Këshilli i rrethit, i bashkisë apo komunës, kur e shikon të domosdoshme mund të vendosë taksa të përkohshme për shërbimin në interes të banorëve dhe masa e tyre vendoset në konsensus me banorët e rrethit, bashkisë ose komunës. Ndarja e taksave në kombëtare dhe lokale nuk ka vetëm një karakter të thjeshtë financiar, por përbën edhe një çështje të rëndësishme lidhur me raportet midis pushtetit qendror dhe atij lokal, sidomos për autonominë e vetëqeverisjen e enteve politike, lokale, bashkive dhe komunave. Sipas ligjit, baza e financave të enteve lokale janë kryesisht taksat lokale. Përcaktimi i drejtë dhe ndarja korrekte e taksave midis taksave kombëtare dhe lokale, merr një rëndësi të madhe për krijimin e kushteve të nevojshme për autonominë e enteve politike lokale nga pushteti qendror, si dhe për vetëqeverisjen e tyre.  

   

Pyetje dhe detyra 1. Nga se përbëhet sistemi i taksave? Ç`përfaqësojnë taksat? 2.

Cilat janë llojet e taksave në Republikën e Shqipërisë? Jepni disa shembuj për secilin klasifikim.

3. Ku derdhen taksat kombëtare dhe ato lokale? 4. A mundet që duke përcaktuar drejt taksat lokale të rritet autonomia e enteve lokale? 5. Nëse e sheh të nevojshme bashkia mund të vendosë taksa të përkohshme. Diskutoni dhe jepni shembuj të mundshëm.

60


4.11. Arkëtimi dhe tarifat e taksave Taksa vjetore është e menjëhershme dhe paguhet brenda muajit janar të çdo viti. Taksat e shërbimeve me karakter administrativ, gjyqësor e noterial paguhen me anë t ë pullës. Taksat kombëtare që vilen nëpërmjet pullës janë: Taksa për shërbimet konsullore Taksat vjetore e tonazhit për aks të mjeteve Taksa me karakter administrativ për veprimet gjyqësore, të Ministrisë së Drejtësisë, prokurorisë, noterisë e të zyres së regjistrimit të pasurive të paluajtshme Taksat e akteve të gjendjes civile. Taksat nxirren nga organet që kryejnë shërbimin, që në këto raste quhen agjentë tatimorë. Personave juridikë shtetërorë dhe atyre juridikë e fizikë privatë ju lihet një përqindje e caktuar e masës së taksave të vjela, me qëllim që të rritet interesimi i tyre për arkëtimin e tyre në mënyrë të plotë. Për shembull: për nxjerrjen e taksave portuale është ngarkuar me ligj kapiteneria e porteve dhe agjencia detare. Kapiteneria përfiton të drejtën të mbajë nga taksat 2.5%, ndërsa agjencia detare përfiton vetëm 0.5%. Kështu, këto shuma do të përdoren në formën e shpërblimit mbi pagën e punonjësve që shërbejnë si agjentë tatimorë, po ashtu edhe si pagë për punonjësit e rinj që merren me vjeljen e taksave, por gjithashtu edhe për mekanizimin dhe informatizimin e përsosjes së kushteve të punës. Në varësi me llojin e shërbimit special ndryshojnë edhe tarifat e taksave kombëtare dhe lokale, si nivel. P.sh., taksa e pullës noteriale është 100 lekë. Taksa për ushtrimin e aktivitetit të peshkimit detar, për anije me 200-410 HP, është 30.000 lekë etj. Natyrisht në ligjin mbi sistemin e taksave parashikohen përjashtime. Kështu, p.sh., studentët jetimë përjashtohen nga tatimi i taksës së regjistrimit në shkollat e larta. Gjithashtu ligji përjashton nga pagimi i taksës së vizës dhe taksës së hyrjes në territorin e Republikën e Shqipërisë edhe personat e pajisur me pasaportë diplomatike dhe pasaportë shërbimi; personat e organizatave bamirëse, punonjësit e Kryqit të Kuq me kombësi shqiptare etj. Ligji parashikon penalitete për kundërvajtjet administrative për shkeljet e mëposhtme: Mospagim i taksave kombëtare nga personat e detyruar për tì paguar. Falsifikim i të dhënave dhe i dokumentacioneve bazë për llogaritjen e tyre nga personat që duhet të paguajnë taksa. Mosllogaritje ose mostransferim në Buxhetin e Shtetit, në mënyrë korrekte dhe në kohën e duhur, i taksave kombëtare nga agjentët e taksave. Mosmbajtje në mënyrë korrekte e regjistrimeve të taksave të arkëtuar nga agjentët e taksave. Mosdhënie nga agjentët për organet tatimore e të dhënave të kërkuara për llogaritjet e taksave. Penalitetet shoqërohen me gjoba nga 1000 deri 3000 lekë, duke marrë dhe taksën në vlerën e plotë.   



 








61

Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë mënyrat e arkëtimit të taksave? Tregoni disa taksa që arkëtohen brenda vitit dhe disa që vilen nëpërmjet pullës 2. A pranon ligji përkatës mbi sistemin e taksave në RSh, lehtësi dhe përjashtime? Jepni shembuj 3. Renditni kundërvajtjet administrative për ligjin shqiptar

LEGJISLACIONI TATIMOR NË SHQIPËRI Objekti i kësaj teme do të jetë paraqitja e rregullimit kryesor që ekziston aktualisht në Shqipëri në fushën

tatimore, të bërë me ligje dhe me akte nënligjore. Baza ekzistuese ligjore në fushën e tatimeve e taksave në Republikën e Shqipërisë përmbledh: Fushën e tatimit mbi të ardhurat: Ligji nr.8438, datë 28.12.1998, “Për tatimin mbi të ardhurat” Udhëzimi nr.1, datë 10.02.2004, “Për tatimin mbi të ardhurat” . Fushën, e cila mbulon: Të ardhurat e biznesit (fitimin). Të ardhurat personale. Fushën e tatimeve indirekte; Fushën e taksave; Fushën e administrimit të sistemit tatimor; Fushën n e deklarimit dhe pagesës së sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore ; Fushën e dokumentimit dhe kontabilitetit për tatime ( të gjitha këto fusha kanë ligjet dhe aktet nënligjore përkatëse) Fusha të veçanta si ato të turizmit, hodrokarbureve etj. brenda ligjeve përkatëse ekzistojnë edhe rregullime apo ligje specifike për tatimet e taksat në këto veprimtari. Kështu mund të përmenden: ligji “Për personin e stimuluar në fushën e turizmit” bashkë me udhëzimin përkatës; ligji dhe udhëzimi që rregullon zonat e lira; ligji për taksat në fushën e hidrokarbureve etj. 

 



 

      

A. Tatimi mbi të ardhurat Të ardhurat e buxhetit të grumbulluara nëpërmjet tatimit mbi të ardhurat mund të grupohen:  

Të ardhurat personale. Të ardhura të biznesit.

realizohen nga persona nëpërmjet punës, trashëgimisë, shpërblimeve të ndryshme Tëardhu rat personale etj. Për këto të ardhura parashikohet detyrimi ligjor për llogaritjen dhe pagimin në buxhetin e shtetit të një tatimi, i cili përcaktohet si tatimi mbi të ardhurat personale. , të organizuara në formën e shoqërive tregtare apo edhe të bizneseve Tëardhu rat e reali zuara nga bi zneset individuale, sipas ligjit i nënshtrohen tatimit. Nga pikëpamja e organizimit dhe mbledhjes së detyrimeve tatimore, bizneset në Republikën e Shqipërisë ndahen në dy kategori:

Ekonomi e Pergjithshme 1

Recommend Documents