GRADJANSKO PRAVO 1.PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA Određivanje predmeta i metoda građanskog prava ima i vrlo praktični značaj s jedne strane, jer pomaže kod određivanja da li neki spor spada pod građanske ili privredne sudove, ili o njemu rešava upravni organ. Ova analiza otkriva tesnu vezu i uzajamno dejstvo između građansko pravnih normi i društvenih odnosa koji čine predmet građanskog prava. Predmet građanskog prava su određeni društveni odnosi koje reguliše ta grana prava. Ti konkretni društveni odnosi zahtjevaju pravno uređivanje. Kada je u pitanju metod građanskog prava, radi se o načinu na koji je konkretni društveni odnos regulisan. Sam predmet zahtjeva i određuje metod jer se ne može istim sredstvom obrađivati na primjer staklo i dijamanti. Metod se može definisati i kao pravni način formiranja ponašanja ljudi, kroz utvrđivanje njihovih prava i obaveza. On je određen karakterom društvenih odnosa regulisanih pravom. Građansko pravo reguliše robno-novčane odnose (robnu razmjenu, razmjenu usluga, razmjenu radne snage, koja je ekonomski gledano roba, prisvajanje i korištenje robe, okvire i uslove prisvajanja i razmjene robe, položaj i svojstva nosilaca te razmjene, subjekte, odnosno lica koja raspolažu robom) i lične neimovinske odnose.. Pored robno-novčanih odnosa koje je glavni predmet građanskog prava, u građansko pravo spada još i nasljedno pravo, koje je na granici ličnog i imovinskog prava, pošto reguliše prenos ekonomskih dobara za slučaj smrti, vodeći računa o porodičnim vezama. Porodično pravo je izvan građanskog prava, a lična prava (pravo na ime, čast, tjelesni integritet). Lična prava dobijaju građanskopravnu zaštitu samo ukoliko se kod zaštite ličnih prava radi o uspostavljanju pređašnjeg stanja. 2. METOD GRAĐANSKOG PRAVA Metod pravnog regulisanja uključuje forme i načine pomoću kojih pravo vrši svoj uticaj na karakter i sadržaj društvenih odnosa koje reguliše. Svaka grana prava ima svoj sopstveni metod regulisanja, a karakteristike građanskopravnog metoda regulisanja društvenih odnosa su: - Ravnopravnost stranaka: građansko pravo stavlja lica – učesnike u jednom građanskopravnom odnosu u jednak položaj. Uzajamni odnosi subjekata su regulisani po načelu jednakosti stranaka i ravnopravnosti njihovih volja. Npr. u jednom ugovoru o kupoprodaji i prodavac i kupac su potpuno ravnopravni. Takav položaj stranaka u ugovoru se naziva i koordiniran. To nije na primjer, slučaj kada se radi o plaćanju poreza. Građanski porezni obveznici su dužni da plaćaju porez nadležnom finansijskom organu državne uprave, srazmjerno svojim dohocima. Subjekti ovakvog odnosa, na jednoj strani državni organ, na drugoj građanin, nalaze se u odnosu nadređenosti i podređenosti. Takav odnos je upravno pravni odnos. Korišćenje jednog određenog metoda zavisi od karaktera društvenih odnosa, koje obuhvata data grana prava. Građansko pravo reguliše robno novčane odnose. - Autonomija volja: Sledeća karakteristika metoda građanskog prava je slobodna inicijativa u pogledu nastanka građanskopravnog odnosa. Ona proizilazi iz karaktera radnji koje preduzimaju subjekti u građanskopravnom odnosu. Volja stranaka u građansko pravnom odnosu je zakon za stranke. Ova slobodna inicijativa stranaka ima dva aspekta: slobodu da izabere partnera s kojim će stupiti u odnos i njihova sloboda da sami, putem sporazuma odrede uslove pod kojim će se vršiti njihova uzajamna prava i obaveze. Ova slobodna inicijativa pri zasnivanju i uobličenju pravnih odnosa, tipična je za građansko pravo, zove se u zapadnoj teoriji autonomija volja. Ne nastaju svi građanskopravni odnosi na osnovu slobodne inicijative stranaka. Ponekad zakon određuje uslove za nastanak građanskopravnih obaveza, nezavisno od volje stranaka. To su npr obaveze iz građanskog delikta, ili iz neosnovanog bogaćenja. - Imovinska sankcija: Za građanskopravni metod regulisanja karakteristične su specifične forme sankcionisanja lica koje povredi građanska prava i obaveze. U građanskom pravu postoji isključivo imovinska odgovornost lica za povredu tuđeg prava. Građanskopravna imovinska odgovornost izražava se na nekoliko načina: uspostavljanjem imovinskog stanja lica čije je pravo povređeno; putem naknade imovinske štete koju je štetnik prouzrokovao; imovinskom naknadom ugovorne kazne za povredu ili neispunjenje obaveze. Građanskopravna sankcija je uvijek imovinska i pogađa 1
imovinsku masu lica (krug dobara koja mu pripadaju) za razliku od krivičnopravne ili upravne sancije koje uvijek pogađaju ličnost izvršioca. - Prometljivost građanskih prava je jedna od najtipičnijih karakteristika građanskopravnog metoda regulisanja, jer se ne sreće u ostalim granama prava. Građanska prava su prava prometa. Tu karakteristiku građanskog metoda naročito ističe profesor Gams. Prometljivost znači da su ta prava u prometu, tj. da ih subekti mogu prenositi sa jednih na druge, putem sporazuma. Promet prava postoji samo u građanskom pravu. Imovinska sankcija se primjenjuje i u oblasti upravnog i krivičnog prava, jednakost stranaka i u bračnom pravu. 3. LIČNA PRAVA KAO PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA Danas je većina autora pristalica shvatanja da su i lična neimovinska prava predmet građanskog prava. Čovjekova ličnost po vrijednosti treba da uživa veću zaštitu od njegove imovine, koja je inače dobro zaštićena, ne samo u građanskom, već i krivičnom i upravnom pravu. Kada smo govorili o metodu građanskog prava, istakli smo da je on u funkciji predmeta, tj. da ga određuje struktura društvenih odnosa koje to pravo reguliše. Iz te strukture proizašle su i četiri navedene odlike građanskopravnog metoda: jednakost stranaka, autonomija volje, imovinska sankcija i prometljivost. Građansko pravnu odgovornost za razliku od krivične i upravnopravne odgovornosti karakteriše uspostavljanje pređašnjeg stanja, prije povrede, odnosno postizanje imovnske ravnoteže između oštećenog i štetnika, taj isti metod se primjenjuje i kod zaštite ličnih prava. Samo utoliko ukoliko se kod zaštite ličnih prava radi o uspostavljanju pređašnjeg stanja lična prava dobijaju građanskopravnu zaštitu. Metod građanskog prava određen je njegovim osnovnim predmetom, robno-novčanim odnosima, ali je taj metod postao podesiv i za regulisanje neimovinskih ličnih odnosa. 4. PODJELA NA PRIVATNO I JAVNO PRAVO Građansko pravo je dio privatnog prava. Pravne norme koje regulišu društveni i zajednički život ljudi, tradicionalno se dijele na javno i privatno pravo (građansko ili civilno pravo). Građansko pravo je suprotnost javnom pravu. Privatno pravo reguliše odnose između jednakih subjekata, dok javno pravo reguliše odnose nadređenosti i podređenosti, odnose nadređenih državnih organizacija prema podređenim građanima. Privatnom pravu se pripisuju propisi koji isključivo služe interesima pojedinaca, a javnom pravu propisi koji služe isključivo interesima zajednice. Privatnopravne grane prava su: Građansko pravo, Trgovačko pravo, Mjenično i čekovno pravo, Pravo osiguranja. Javnopravne grane su: Ustavno pravo, Krivično pravo, Upravno pravo, Poresko pravo itd. Kroz privatno pravo štite se ne samo privatni interesi, već i javni, npr. interesi sigurnosti u pravnom prometu, lakog postojanja pravnog odnosa (zemljišne knjige, propisi građanskog prava o formi). Javno pravo ne štiti isključivo javne interese, već uzima u obzir i interese pojedinca (kada je pojedincu upravnim aktom povrijeđeno pravo on ima pravo da protiv takvog akta državnog organa vodi pred sudom upravni spor i time pojedinac u javnom pravu štiti svoj privatni interes). U zapadnoj teoriji postoji niz formalnih kriterijuma za podjelu na privatno i javno pravo od kojih je jedan kriterijum metoda regulisanja i načina zaštite prema kome privatna praa nastaju voljom pojedinih lica i zaštišuju se samo po zahtjevu takvil lica (privatna tužba) doj javna prava nastaju voljom države i za povredu javnog prava dejstvuje javni (državni) tužilac, po službenoj dužnosti. U oblasti privatnog prava gdje važi načelo jednakosti volja, sredstvo za regulisanje pravnog odnosa je ugovor. Ugovor zahtjeva saglasnost obje stranke. U njemu ne može jedna stranka drugoj jednostrano nametnuti obaveze ili da ograniči prava, a što je moguće u javnom pravu gdje postoji odnos nadređenosti i podređenosti. Država nameće svojim građanima, bez njihovog pristanka poresku obavezu ili vojnu obavezu. Međutim, dva državna orgna, npr. dve opštinske skupštine, mogu pitanja koja ih se zajednički tiču, regulisati na principu jednakost, zaključivanjem javnopravnog ugovora. Javnopravni ugovor je sredstvo za regulisanje međudržavnih odnosa u međunarodnom javnom pravu, i ti se odnosi baziraju na jednakosti stranaka ugovornica i koordinaciji njihove volje. Razlikovanje sistema prava na privatno i javno tiče se samo materijalnog prava, a ne procesnog prava. Procesno pravo po svojoj suštini nije ni javno niti je pravno. Doktrina prosesnog prava je trostruki 2
pravni odnos, kao odnos stranaka međusobno i kao odnos prema sudu. Samo u odnosu stranaka prema sudu taj se odnos pojavljuje kao javnopravni, doj je njihov međusobni odnos privatnopravni. Ali s obzirom da je postupak pred sudom jedninstven, ne može se razlagati na javnopravne i privatnoprane komponente. Zbog toga je prosesno pravo u cjelini jedna specifična grana koja se ne može svrstati ni u javno ni u privatno pravo. Za materijalno pravo je ova podena nužna, jer od nje u krajnjoj konsekvenci zavisi koji put i način treba izabrati za njegovu zaštitu. 5. GRAĐANSKO PRAVO I PRIVATNO PRAVO ( SISTEM GRAĐANSKOG PRAVA ) Građansko pravo je privatno pravo i obuhvata skup pravnih normi koje regulišu robno novčane odnose. Građansko pravo kao opšte privatno pravo ne iscrpljuje sve privatnopravne odnose. Oni su regulisani i u posebnim granama prava, koje su se tokom vremena i razvoja društvenih odnosa izdvojile iz građanskog prava. To su prije svega trgovačko pravo, menično pravo, pravo vrednostnih papira, autorsko pravo pronalazačko pravo, izdavačko pravo i pravo osiguranjau. Ukoliko u ovim posebni granama privatnog prava nema specijalnih odredbi, važe opšta pravila građanskog prava. Većina civilista (teoretičara građanskog prava) građansko pravo dijele na opšti dio, stvarno pravo, obligaciono pravo i nasledno pravo (tzv. pandektni sistem podjele). Pandektni sistem podjele građanskog prava prvi je uveo Njemački građanski zakon. U njemu je pored navedene podjele bilo obuhvaćeno i porodično pravo. Opšti dio građanskog prava sadrži ona pravila i načela koja su zajednička svim dijelovima građanskog prava. Najčešće se u okviru opšteg dijela građanskog zakonika nalaze odredbe koje se tiču ličnih, statusnih prava fizičkih i pravnih lica, zatim odredbe o rokovima zastarjelosti, o cilju i vršenju građanskih prava. Stvarno pravo sadrži skup pravnih normi u kojima se regulišu odnosi ljudi povodom stvari. U stvarnom pravu obuhvaćene su norme o pravu svojine i načinima njenog sticaja, o oblicima svojine, o službenostima, hipoteci, državini, zaštiti prava svojine i drugim stvarnim pravima izvedenih iz svojine. Obligaciono pravo je skup pravnih normi u kojima se regulišu imovinski odnosi u kojima je jedna strana (povjerilac) ovlašćena, da od druge strane (dužnika) zahtjeva neku činidbu, a ova je dužna da tu činidbu izvrši. Obligaciono pravo sadrži odredbe o ugovorima uopšte, o vanugovornim odnosima i odgovornosti za štete iz delikata, nezvanom vršenju tuđih poslova, neosnovanom bogaćenju, kao i o nastanku i gašenju obligacija. Nasledno pravo reguliše prelazak imovine ostavioca za slučaj njegove smrti na njegove naslednike. Norme naslednog prava sadrže odredbe o osnovima nasleđivanja, zakonskom naslednom redu, testamentu i ostavinskom postupku. 6. RAZGRANIČENJE GRAĐANSKOG OD OSTALIH GRANA PRAVA -Građansko i porodično pravo-Sve grane prava u pravnom sistemu nisu međusobno odvojene, već su u određenom odnosu. Građansko pravo ima za predmet robne odnose, a porodično pravo postoji i u sistemima koji nemaju razvijeno građansko pravo. Građansko i porodično pravo se razlikuju i po metodu regulisanja. Dok su u građanskom pravu preovlađujuće karakteristike metoda regulisanja prometljivosti prava i imovinska sankcija, porodična prava su neprometljiva, a sankcija lična. Ona se sastoji u prinudnom raskidu pravne veze (raskid braka, oduzimanje očinske vlasti..). Glavna pravna posledica zaključenja braka predstavlja neposredan uslov za nastanak niza imovinskih i neimovinskih ličnih, konkretnih pravnih odnosa. Dio porodičnih odnosa imovinskog karaktera, kao što su vođenje zajedničkog domaćinstva, zajednička imovina stečena za vrijeme trajanja braka, obaveza izdržavanja izvjesni članova porodice, razni ugovorni odnosi u koje bračni drugovi stupaju, regulišu se na osnovu principa građanskog prava. Činjenica da se na neke porodične imovinske odnose primjenjuju norme građanskog prava, govori da su ti odnosi po svojoj pravnoj prirodi, iako nastali u porodičnom pravu, građanskopravni odnosi. -Građansko pravo i radno pravo-Činjenica da je radno pravo nastalo iz građanskog prava, koje je reprezent privatnog prava, u teoriji je dovela do spora: kakav je karakter radnog prava - da li ono spada u privatno, ili javno pravo. Za jedne karakter radnog prava reguliše privatne odnose između radnika i poslodavca, u njemu pretežu karakteristike privatnog prava. Drugi autori ističu javnopravne elemente u radnom pravu, uvećane proširenom intervencijom države. Treći u radnom pravu vide elemente 3
privatnog radnog prava, ukoliko ono sadrži norme o odnosima između pojedinaca uređene na bazi ugovora, a i javnog prava, ukoliko reguliše zaštitu zaposlenih lica, njihovo osoguranje, intervenciju država, itd. Četvrti smatraju da ova kombinacija elemenata građanskog i administrativnog prava ne predstavlja nipošto prost mehanički zbir. 7. GRAĐANSKO I TRGOVAČKO PRAVO Odnosi između građanskog i trgovačkog prava, odnosno njihovo razgraničenje, u pravnoj nauci XIX i XX vijeka predstavlja glavni izvor nesporazuma kada treba odgovoriti da li je trgovačko pravo posebna grana prava. Pošto se trgovačko pravo izdvojilo iz građanskog prava, njihov odnos je odnos između opšteg i posebnog prava. U nedostatku specijalnih propisa trgovačkog prava, primjenjuju se opšte norme građanskog prava. U nastojanju da se naprave razlike između građanskog i privrednog prava, tamo gdje je usvojen dualizam ovih dviju disciplina, ističu se slijedeće karakteristike trgovačkog prava: - za određene trgovačke poslove formalnost je jače izražena nego u građanskom pravu i forma je apsolutna. - Svaki promet zahtjeva postojanje povjerenja između stranaka. Taj uslov je posebno naglašen u trgovačkom pravu. Zaštitu povjerenja sprovodi čitavo trgovačko pravo. Zaštitu povjerenja u prometu¸doprinose trgovački registri, a naročito odredbe o neograničenosti prokure i široke mogućnosti sticanja prava na pokretnim stvarima (robama) od strane savjesnih trećih lica. - Brzo odvijanje poslova je glavna karakteristika trgovačkog prometa. Za kupca postoji obaveza da bez odlaganja saopšti prodavcu da isporučena roba ima mane, a kod fiksnih poslova, ako jedna stranka ne ispuni svoje obaveze na vrijeme, već prekorači utvrđene termine, nastupaju značajne pravne posledice. - U trgovačkom pravu se ništa ne radi bez naknade-naknada za isporučenu robu, ili izvršenu uslugu se podrazumjeva samo po sebi. To dolazi do izražaja u pravilima o kamatama, koje teku kod novčanih potraživanja posle njihove dospjelosti, kao i obavezi plaćanja provizije bez obzira da li je ona posebno ugovorena. - U upravnom prometu između trgovaca dolazi do masovnog zaključivanja istovrsnih poslova koje se svakodnevno ponavljaju. Ova pojava dovodi do potrebe da se poslovni promet tipizira i normira sadržina ugovora. To ima za posledicu razvoj običaja u prometu (trgovački običaji, uzanse), koji u trgovačkom pravu zauzimaju istaknuto mjesto. - Trgovina i promet se nezaustavljaju na granicama jedne zemlje. Taj internacionalizam, koji u sebi nosi trgovačko pravo, dopineo je da se savladaju mnoga različita rješenja istih pitanja u različitim nacionalnim zakonodavstvima i da se dođe do pravno ujednačenih rješenja na međunarodnom planu. Naziv trgovačko pravo kod nas je u vrijeme samoupravnog socijalizma zamjenjen terminom privredno pravo. To je grana prava koja po svom obimu obuhvata sve ono što reguliše i klasično trgovačko pravo, samo su subjekti privredna preduzeća, koja zaključuju trgovačke poslove. 8. CODE CIVIL Code civil predstavlja spomenik pravne kulture, zakon vremena koji je nedavno doživeo 200 godina.. Rad na izradi projekta Code civil započeo je dolaskom Napoleona za prvog konzula 1799. god. Idejni tvorac bio je Napoleon. Zakonik je usvojen 31. marta. 1804. god. Pod imenom Code civil Francais a zatim je ponovo objavljen 1807. god. kao Code Napoleon. Napoleon je vršio veliki uticaj pri izradi zakonika. Koliko je sam Napoleon cijenio Code civil, i svoje učešće u njegovom donošenju, najbolje pokazuju njegove riječi koje je izgovorio na Svetoj Jeleni, za vrijeme svog progonstva: Moja prva slava nije u tome što sam dobio 40 bitaka, Vaterlo će izbrisati sjećanje na tolike pobjede. Ono što ništa neće izbrisati, što će vječno živjeti, to je moj Code civil. Francuski Code civil po svom duhovnom značaju i istorijskoj snazi zračenja nesumnjivo zauzima prvo mjesto. Code civil je zakonik Trećeg carstva, dakle buržoazije. Tvorci Code civil prilikom formulisanja pojedinih odredbi nisu imali pred očima sliku malog čovjeka, zanatlije, već imučnog građanina koji se predstavlja kao sposoban za rasuđivanje, samoodgovoran, pravno i poslovno sposoban. 4
U pogledu sistematike Code civil usvaja institucioni sistem, po kome se sva materija dijeli na tri djela (STVARI, LICA, TUŽBE). Posle kratkog uvodnog dijela posvećenog primjeni zakona, kodeks se dijeli na tri knjige: o licima, stvari i vrste svojine, raznim načinima sticanja svojine. Sama ova sistematika Zakonika ukazuje na njegov karakter, jer cjelokupno pravo izloženo u njemu odnosi se na fizička lica i zaštitu privatne svojine, tako da ga s pravom možemo nazvati kodeks privatne svojine. Kodeks je pridavao poseban značaj privatnoj svojini. Buržoazija je kao nosilac novog društveno-ekonomskog sistema pravo svojine proglasila za prirodno pravo. U pogledu stila i jezika Code civil je postigao savršenstvo koje kasnije nije mogao da dostigne ni jedan zakonik. Jezik Code civil nije bio samo sredstvo za reprodukovanje ideja, on je djelovao na druge i bio most koji je povezivao zakonodavca sa onima kojima se on obraća. Njegove poruke su bile čiste, jasne, sigurne i kratko izrečene. Nijedan građanski zakonik nije imao takav uticaj na razvoj građanskog prava kao Code civil. Sastavljen je bez teorijskih pretenzija, sa jasnim i vrlo elastičnim formulacijama bez glomaznih definicija, što mu omogućuje laku razumljivost i rukovanje. Što se tiče njegove sadržine, on je rezultat svih naučnih tekovina dotadašnjeg razvoja, slobode, jednakosti ljudi, oslobođenje zemlje od feudalnih tereta, slobode ugovaranja.... Code civil ima i određene nedostatke od kojih su najvažniji: - diskriminacioni položaj žene u porodičnom pravu - pretjerana apsolutnost privatne svojine - kao posledica apsolutnosti svojine, na rang dogme bila je uzdignuta sloboda ugovaranja, koja je u praksi dovodila do slobode bogatih i teške eksploatacije siromašnih slojeva. Tako se proklamovana pravna jednakost pretvarala u faktičku nejednakost. - Pošto su jedinstveni predmet regulisanja bili imovinski odnosi uglavnom povezani sa zaštitom nepokretne imovine, zakonik ćutke prelazi preko regulisanja radnih odnosa. Samim tim on je s pravom nazvan kodeksom bogatih. - Code civil ignoriše kolektivne interese, on ne poznaje instituciju pravnih lica. Pored svih istaknutih nedostataka, on je i danas na snazi u Francuskoj. Code civil je mijenjan putem specijalnih zakona u porodičnom i naslednom pravu. Postepeno je ograničavana očinska vlast, a potvrđena poslovna sposobnost udte žene, kao i poboljšan njen nasljedni položaj poslije smrti muža. Vanbračnom djetetu je priznat zatjev za alimentaciju prema ocu. Sudska praksa je sa svoje strane učinila mnogo da se prevaziđena pravila Code civil prilagode potrebama vremena. Code civil iz 1804. godine još uvijek je na snazi, zato što je sadržavao dovoljno opšta i fleksibilna pravila, tako da ih je sudska praksa mogla prilagoditi novim potrebama. Francuski Code civil imao je uticaj na razvoj građanskog prava u drugim zemljama kao što su: Belgija, Luksemburg, Holandija, Španija, kao i na Bliskom istoku, Africi, Indikini i Okeaniji, zemljama Magreba (Alžir, Tunis i Maroko), itd. 9. AUSTRIJSKI GRAĐANSKI ZAKONIK Zakonik je promulgiran 1811. godine. Običajno pravo je potisnuto i ono važi samo ako se na njega zakon poziva. U sistemu AGZ osjeća se još uvijek veliki uticaj tročlane institucionalne podjele (persone, res, actionesa). Sadrži 1502 paragrafa i dijeli se na uvod i tri dijela: lično pravo, stvarno pravo sa naslednim pravom i jednim dijelom obligacionog prava, zajedničke odredbe ličnog i stvarnog prava. Takva podjela odmah ukazuje na suštinski karakter zakona: štite se ona lica koja posjeduju svojinu. Austrijski građanski zakonik je došao u suprotnost sa faktičkom socijalnom strukturom tadašnjeg društva u Austriji. Većina stanovništva austrijske monarhije živjela je još uvijek u podaničkom statusu. AGZ ima samo 1502 paragrafa. Kratkoća zakonika učinila je da u njemu ima mnogo praznina. Tako zakonik samo u 4 paragrafa reguliše lična prava i obaveze bračnih drugova, a samo jedan paragraf se odnosi na izražavanje vanbračnog djeteta. U AGZ potpuno nedostaju propisi o realnim teretima i ugovoru o posredovanju, a sadrži svega nekoliko paragrafa o ugovoru o službi i djelu. AGZ je još konzervativniji u odredbama iz porodičnog prava od FGZ. Poznaje samo crveni brak, dopuštajući građanski brak izuzetno za pripradnike nepriznatih religija. 5
1904. godine obrazovana je komisija za reviziju AGZ, s ciljem da popune praznine koje je Zakonik sadražao. Tek u periodu od 1914. do 1916. godine donijete su 3 djelimične novele. Novela III znatno mijenja provobitni tekst zakonika, njom je oko 180 paragrafa AGZ ponovo formulisano, dopunjeno ili ukinuto. Nove formulacije su bile inspirisane Njemačkim građanskim zakonikom i obuhvataju gotovo sve oblasti, a posebno opšte ugovorno pravo, pravo najma i zakupa, ugovore o služi i djelu. Austrijski građanski zakonik je naročito značajan na našim prostorima, jer je važio na teritorijama BiH, Vojvodine, Hrvatske, Slovenije, Slavonije. U skraćenoj verziji važio je i u Srbiji, kao Srpski građanski zakonik od 1844. g. Pravna pravila iz ovog zakonika i danas se još primjenjuju u nedostatku pozitivnih pravnih propisa, pod uslovima određenim u Zakonu o nevažnosti pravnih propisa donijetih prije 6.aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije. 10. NJEMAČKI GRAĐANSKI ZAKONIK Ovaj zakonik donijet je 1896. godine, poslije rada na projektu koji je trajao 22 godine. Stupio je na snagu 1. januara. 1900. g. jer su Nijemci htjeli da u novi vijek simbolično uđu sa novim zakonikom. BGB prvi uvodi sistematiku pandektnog prava. Tako je 2385 paragrafa, koliko sadrži zakonik, podjeljen na pet dijelova (knjiga): opšti dio, obligaciono pravo, stvarno pravo, porodično pravo i nasledno pravo. Šesta knjiga Građanskog zakonika odnosi se na primjenu stranih zakona, sadrži 30 paragrafa i uneta je u zakonik Uvodnim zakonom za građanski zakonik. Pandektna podjela građanskog prava jasno ističe centralne institucije građanskog prava – vlasnika, privatnu svojinu i sredstva za zaštitu te svojine. U opštem dijelu NGZ sadržani su propisi o fizičkim licima (pravna sposobnost, punoljetstvo, maloljetstvo, domicil), detaljni propisi o udruženjima i ustanovama (pravna lica) i objektima (stvari). Code Civil nije imao odredbe o pravnim licima, a u NGZ ona su najvažniji subjekti u građanskopravnom prometu. Centralno mjesto u zakoniku zauzimaju odredbe o pravni poslovima i zastarjelosti. Pojam pravnog posla određen je na najapstraktniji način. Tu spada ne samo obični obligacioni ugovor (kupoprodaja ili zakup), već tzv. Stvarno-pravni ugovor. Pravni posao je i porodičnopravni ugovor o usvojenju ili zaključenju braka. Pravni posao je i javno obećanje nagrade, otkaz ili odluka glavne skupštine akcionarskog društva o povećanju kapitala. Tvorci NGZ podržavajući pandektnu sistematiku i ugledajući se na Gajevu tročlanu podjelu obuhvatili su u opštem dijelu tri osnovna elementa građansko pravne teorije - pravne subjekte i objekte, pravne poslove i vršenje prava. U stvarnom pravu tretiraju se prava na stvari (svojina, hipoteka, plodouživanje, zaloga) koja se odnose na određenu stvar i važe erga omnes. U obligacionom pravu radi se o pravima koja jednom licu daju zahtjev samo prema određenom subjektu, na osnovu ugovora, neosnovanog obogaćenja i delikta. Stvarna prava su apsolutna, a obligaciona relativna. NGZ stavlja u privi plan svojinu na pokretnim stvarima, jer je porastao značaj pokretnog kapitala u doba industrijskog kapitalizma. NGZ uključuje institute objektivne odgovornosti za opasne stvar (pored principa subjektivne odgovornosti) zatim usltanovu osiguranja, ugovor u korist trećeg lica. Posebna pažnja posvećuje se apstraktnim pravnim poslovima i hartijama od vrijendosti. NGZ sa relativno malim brojem odredbi reguliše ugovor o radu. Ljudska slika na kojoj su tvorci NGZ gradili zakonik bio je apstraktni pojedinac – sa preduzetničkim i trgovačkim smislom. U toj slici nema mnogo mjesta za industrijskog radnika. Njega NGZ stavlja u rubriku ugovora o službi i o radu, i propisi više odgovaraju zanatliji ili radniku koji radi kod kuće nego novom sloju fabričkih radnika. Svoje nedostatke zakonodavac je pokušao da riješu uvođenjem u tekst mnogih generalnih klauzula i neodređenih pojmova tzv. Kraljevskih paragrafa., koji u NGZ unose jednu socijalno-etičku notu, a to su ’’savesnost i poštenje’’, ’’dobri običaji’’ zabrana zloupotebe prava. NGZ predstavlja veliko kodifikatorsko djelo, precizno po sistematici, pisano visoko stručnim jezikom, koji je za običnog čovjeka teško razumljiv. Svaka riječ i svaka rečenica imaju određeni smisao, u njemu se nepravnik ne može snaći. Zakon je pisan od strane pravnika i nije upućen čovjeku iz naroda, već pravnim ekspertima kao eventualnim reprezentima narodnog duha. NGZ imao je veliki uticaj na 6
zakonodavstvo drugih država, pod njegovim uticajme izrađen je Japanski građanski zakonik iz 1898, Brazilski građanski zakonik iz 1916 i Grčki građanski zakonik iz 1940. godine. 11. ŠVAJCARSKI GRAĐANSKI ZAKONIK Švajcarski građanski zakonik ima četiri dijela: lično, porodično, nasledno, i stvarno pravo. Stupio je na snagu 1. januara. 1912. g. Pored građanskog zakonika, revidiran je Zakonik o obligacijama iz 1881. g. On je kao poseban zakon stupio na snagu istog dana kada i građanski. Zakon o obligacijama ustvari čini peti dio građanskog zakonika. Njemu su 1936. g. pridodate nove odredbe o trgovačkim društvima, o pravu firme i vrednosnim papirima. Zakonik nema jedan opšti dio kao u NGZ. Razlog za to leži u činjenici što su sve kantonalne kodifikacije građanskog prava bile bez opšteg dijela. Drugi razlog što nema opšteg dijela leži u tome što je stari zakon o obligacijama od 1881. g. imao opšta pravila o ugovorima, pa su se iz njih izvodila opšta pravila o pravnim poslovima. Iako se Huber pri pravljenju Švajcarskog građanskog zakonika služio i kantonalnim pravima, on je ovo pravo podvrgao reviziji, poboljšanju i prilagođavanju potrebama svoga vremena, stvarajući jedan moderan zakonik. Vodio je računa ne samo o tehničkom napretku i privrednom razvoju svoga doba, već i njegovim etičkim i socijalnim problemima. 12. ANGLOSAKSONSKO GRAĐANSKO PRAVO Kad govorimo o Common Law sistemu, kao pravu koje primjenjuje kraljevski sud, on važi u Velikoj Britaniji još od normanskog osvajanja. Pravno područje anglosaksonskog prava u kome se primjenjuje Common Law, obuhvata i pravne poretke gotovo svih zemalja engleskog govornog područja. U Engleskoj pravo se razvolo preko sudskih odluka, od slučaja do slučaja. Oni sude prema činjenicama. Kada nastane određeno činjenično stanje zauzima se stav i situacija rješava. Ako nastane drugo činjenično stanje, ispituju da li je ono slično sa prethodnim, da bi se na isti način po uzoru na raniji slučaj rješilo. Ako ranije riješeni slučaj nije isti, pokušava se da se u ranijoj sudskoj praksi nađe slučaj koji mu je najsličniji, da bi putem analogije mogao da se riješi. U ovakvom sistemu ne postoji potreba za kodifikacijom. Dok je na kontinetnu sudska praksa anonimna, jer je sudija samo sluga zakona, u Engleskoj je sudija vrlo značajna ličnost, on stvara i razvija pravo. Svaka sudska odluka ima poseban značaj i služi kao uzor za kasnije odluke. Sudija stvara pravno pravilo koje će važiti za ubuduće. U Engleskoj pravnoj istoriji postoji kontinuitet koji ne susrećemo ni kod jednog pravnog poretka u Evropi. On se karakteriše time što u Engleskoj nikada nije došlo do recepcije rimskog prava, kakva je izvršena u Evropi u XII vijeku i kasnije u XVI vijeku. U početku Common Law nije predstavljao jedan sistem. Vremenom Common Law prestaje da bude gomila sudskih odluka koje ništa ne vezuju, već postaje sistem prava zasnovan na načelima koje proizilaze iz sudskih odluka. Sredinom XIV vijeka pojavila se praksa da se stranka koja nije mogla da dobije writ (tužbu) ili koja je izgubila spor kod kraljevskog suda zbog nepoznavanja pravila postupka, obrati molbom kralju da drugu stranku svojom zapovješću prinudi na ponašanje koje ne odgovara striktnim pravilima Common Law, već zapovesti morala i savesnosti. Kralj je upućivao takve molbe na izvršenje kancelaru koji je bio izvršni organ Kraljevog savjeta. Kancelar je bio svešteno lice i najbolje je poznavao Common Law. U svojstvu svetovnog lica bio je u mogućnosti da ispravlja nepravde u ime kralja. Tako su se iz prakse kancelara vremenom stvorila nova pravila koja su od XV vijeka, a i danas u Engleskoj obuhvataju pojmom Equity. U toku Engleske istorije nastalo je suparništvo između sudova Common Law i kancelarovog suda, koji je presuđivao po pravičnosti. Iz tog suparništva je proizašlo dvojstvo sistema prava koji primjenjuju engleski sudovi. To suparništvo nikad nije dovelo do prevlasti Equity prava nad Common Law niti do njegove zamjene. XIX vijek predstavlja prekretnicu i za englesko pravo. Preteča reformi koje će u Engleskoj započeti sa 1832. g. bio je socijalni reformator i pravnik Jeremy Bentham. Za njega su Common Law pravila bila prepreke za socijalne reforme, jer su zasnovana na istorijskoj slučajnosti, a ne na racionalnom pravu. Zbog toga se on zalagao sveobuhvatnu kodifikaciju prava u Engleskoj. Njegove ideje o totalnoj kodifikaciji engleskog prava neće biti usvojene, ali će pokrenuti engleskog zakonodavca na akciju. Reforma sudstva dovela je i do spajanja pravne mase Common Law i Equity. To je značilo da sudovi primjenjuju u sporeovima cjelokupne principe engleskog prava, bez obzira da li su sadržani u 7
Common Law ili Equity. Svi engleski zakoni, bez obzira na njihov broj, predstavljaju sekundarni izvor prava. 13. GRAĐANSKI ZAKONIK ZA KNEŽEVINU SRBIJU Rad na izradi Građanskog zakonika počeo je u Srbiji za vrijeme vlade kneza Miloša Obrenovića. One je 1829. g. naložio Georgiju Zaharijadesu, učitelju kneževića Milana da prevede neke strane zakone. Zaharijades je preveo Code civil, ali ne sa francuskog originala, već po njemačkom prevodu. Zakonodatelna komisija kojoj je prevod bio upućen, pregledala je prevod, ali on nije postao nacrt građanskog zakonika. Jovan Hadžić se 1837. g. odazvao molbi Miloša i počeo da radi na zakoniku. Najprije je pregledao Zaharijadesov prevod Code civil i obavjestio Miloša da je neupotrebljiv. Knez Miloš ovlastio je Hadžića da izradi potpuno novi zakonik. Rad na izradi zakonika trajao je sve do 1840. g. Ovaj projekat, koji je rađen prema Austrijskom građanskom zakoniku, i predstavlja njegov skraćeni prevod na srpski i parafrazu, pregledan je od strane jedne komisije, koja ga je odobrila. Zakonik je proglašen 25. marta. 1844. g. Svodeći AGZ od 1500 paragrafa na 950 paragrafa, koliko ima SGZ, Jovan Hadžić je učinio da su mnoge jasne definicije izvornika u skraćenom prevodu postale nejasne, nerazumljive i potpuno neupotrebljive. Jezik kojim je pisan zakonik težak je, zastario i izvještačen, pa je i to doprinjelo nerazumljivosti samog teksta. Sistematika zakonika je ista kao i u AGZ i dijeli se na uvod i 3 dijela: lično sa porodičnim, stvarno sa nasljednim pravom i jednim dijelom obligacionog prava, zajedničke odredbe ličnog i stvarnog prava. Zakonik obuhvata i porodično kao i nasledno pravo, gdje je Hadžić odstupio od AGZ, koristeći u ovoj oblasti srpsko običajno pravo. Uveden je samo crkveni brak, izvršena je velika diskriminacija žene u odnosu na muža, pa je žena izjednačena u pogledu poslovne sposobnosti sa starijim maloljetnikom. Za sve poslove koje ona preduzme bilja je potrebna saglasnost muža. Diskriminisana je i u nasljednom pravu (nije mogla nasljediti zaostavštinu muža, kao ostali muški nasljednici, već je bila samo plodouživalac muževljeve imovine). Ženska djeca su bila diskrimisana u nasljeđivanju u korist muške djece. Zakonik je u toku svoje važnosti od 1844. do 1941. pretrpio neke izmjene, kao što je zabrana o istraživanju očinstva (1869). Ta zabrana ne postoji u AGZ i ona je nastala pod uticajem francuskog prava. Zatim je SGZ dopunjen u vezi sa paulijanskom tužbom (1864), u vezi sa starateljstvom (1872) i u pogledu forme testamenta (1911). U ostalim krajevima bivše Jugoslavije postojalo je više pravniih područja, na kojima je važilo različito građansko pravo (na području Vojvodine-mađarsko pravo, Hrvatske – bio je proglašen AGZ i primjenjivao se pod nazivom Opšti građanski zakonik bez novela iz 1914, 1915, 1916, u Sloveniji i Dalmaciji primjenjivao se AGZ sa novelama, a u BiH do 1908 primjenjivalo se tursko pravo, a poslije toga se počelo sa primjenom AGZ ukoliko nije bilo domaćih zakona, to je važilo za stvarno i obligaciono pravo, dok se u nasljednom i bračnom pravu na muslimane primjenjivalo šerijatsko pravo, a na hrišćane običajno i crkveno pravo, u Makedoniji se do balkanskih ratova primjenjivlo za stvarno i obligaciono pravo Zakonik Otomanske imperije, a bračno, nasljedno i porodično pravo bilo je regulisano običajnim pravo, poslije balkanskih ratova primjenjivao se SGZ. 14. OPŠTI IMOVINSKI ZAKONIK ZA CRNU GORU Crna Gora je krajem XIX vijek donela svoj građanski zakonik. Njegov redaktor i autor bio je poznati pravnik Valtazar Bogišić. On je sebi postavio zadatak da kodifikacija na kojoj radi mora odgovarati stvarnim potrebama, prilikama i uslovima Crne Gore, kao i zahtevima nauke svog doba. Sva svoja teorijska i metodološka shvatanja Bogišić je izrazio u posebnoj studiji: O metodu i sistemu kodifikacije imovinskog prava u C. Gori. Sistematika Opšte imovinskog zakonika za Crnu Goru bila je originalna. On obuhvata čisto imovinsko pravo, a to je po Bogišiću samo stvarno i obligaciono, dok porodično i nasledno pravo ostaju van ovog zakonika. Zakonik sadrži: uvodna opšta naređenja, pravila o zakonima i pravila međunarodnog privatnog prava, pravila o subjektima prava, stvarna prava, zatim obaveze i to ne samo opšti dio ugovornog prava, već i pravila o pojedinim vrstama ugovora, a na kraju sadrži objašnjenja, određivanje i dopune cijelog zakonika. I u sadržinskom pogledu Opšti imovinski zakonik za C. Goru imao je neke institute koji su kasnije neopravdano pripisani Njemačkom građanskom zakoniku. To se prije svega odnosi na prvu u legislativi formulisanu teoriju zloupotrebe prava. Bogišić u 8
svoj zakonik uvodi moderan pojam državine koji se razlikuje od rimskog shvatanja. Jasno je u samom zakoniku ukazao da kad u njemu nije sadržano pravilo koje na konkretan slučaj treba primjeniti, sudija je ovlašten da se obrati običaju, zatim analogiji i uopšte pravdi i pravici. U pogledu jezika i jasnoće stila Bogišić je u svom Zakoniku postigao pravo savršenstvo, pa su danas mnoge odredbe Zakonika postale poslovice u Crnog Gori. Bogišićev zakonik predstavlja najznačajniju kodifikaciju građanskog prava koju smo ikada imali na jugoslovenskim prostorima. 15. IZVORI GRAĐANSKOG PRAVA -Pojam i vrste izvora prava Izvori prava u opštem smislu mogu se definisati kao uzorci ili povodi koji dovode do nastajanja prava. Oni mogu biti materijalni i formalni. Pod materijalnim izvorima se podrazumjevaju društvene okolnosti i potrebe, odnosno uzorci koji dovode do nastajanja prava. Pod izvorima u formalnom smislu podrazumjeva se forma u kojoj država donosi pravne norme. Prema tradicionalnoj podjeli, formalni izvori prava su: zakoni i podzakonski akti, običaji, udska praksa i pravna nauka. -Pravda i pravednost kao materijalni izvor prava Pravni poredak mora biti zasnovan na pravdi i nekim moralnim načelima na kojima počiva ljudska civilizacija, kao što je pravilo: Ne čini drugima ono što ne želiš da se tebi učini. Ako pravni poredak ne sadrži minimum morala onda on može biti pozitivno pravo, jer iza njega stoji državna sankcija, ali nikako ne može biti pravedno pravo. Autoritet i snaga pozitivnog prava ne bi smjeli da počivaju samo na sankciji (’’državnoj batini’’), već u prvom redu na svojstvu da to pravo ostvaruje ideju pravde. Najuzvišeniji zahtjev za pravdom takođe mora biti u skladu sa pravnom sigurnošću. Pravna sigurnost je pretpostavka za ostvarenje pravde, ali ona nikada nije krajnji cilj pozitivnog prava. Ako zakonodavac donosi norme ne vodeći računa o zahtjevu pravednosti, njegovo pozitivno pravo gubi svoj legitimitet. 16. PROPISI STARE JUGOSLAVIJE Posle stvaranja socijalističke države kod nas, po okončanju II svjetskog rata, suspendovane su pravne norme prethodne države. Taj prekid kontinuiteta sa starim pravnim poretkom izražen je u Zakonu o nevažnosti pravnih propisa donijetih prije 6. aprila. 1941. i za vrijeme neprijateljske okupacije, od 23. oktobra. 1946. Zakon o nevažnosti je propise donijete za vrijeme neprijateljske okupacije proglasio nepostojećim, stavljajući ih van snage i u pogledu sadržaja i u pogledu forme, a propise donijete prije 6 aprila 1941. je proglasio da su izgubili pravnu moć. To znači da su izgubili svoju važnost kao norme, ali su se i dalje mogli primjenjivati svojim sadržajem ukoliko udovoljavaju izvjesnim uslovima. Zakon o nevažnosti predviđao je u članu 4 uslove pod kojima se iz propisa Kraljevine Jugoslavije mogu primjenjivati pravna pravila: - ako određeni odnosi nisu regulisani određenim propisima - ako ta pravila nisu u suprotnosti sa Ustavom FNRJ, ustavima naroda republike, zakonima i ostalim postojećim propisima - ako ta pravila nisu u suprotnosti sa načelima ustavnog poretka FNRJ i njenih republika. Sud je bio dužan da u svakom konkretnom slučaju odgovori na pitanje da li je pravno pravilo koje se primjenjuje za dati slučaj u suprotnosti sa novim ustavnim poretkom. Zakon o nevažnosti ovlastio je Prezidijum Narodne skupštine da odredi da se pojedina pravila sadržana u pravnim propisima bivše Jugoslavije primjenjuju dalje, i da ih ako je potrebno izmjeni i dopuni. -Upotreba pravnih pravila i predratnih propisa-Pod pravnim pravilima podrazumjevaju se ona pravila građanskog prava koja su opšta za svaki građansko pravni sistem, jer ih nužno diktiraju robni odnosi. Ta pravila postoje u svakom građansko pravnom sistemu i njih su pravna nauka, praksa i tehnika izgrađivale kroz vijekove da bi ona odgovarala društvenim potrebama, potrebama ekonomskog prometa. Oslabljena snaga pravnih pravila i ustavna težnja ka jedinstvenom pravnom sistemu dozvoljava sudiji da vodi računa ne samo o pravnim pravilima svoga područja, već i o pravnim pravilima drugih područja. 17. ZAKON KAO IZVOR PRAVA Dok je u mnogim zemljama materija građanskog prava bila kodifikovana u obimnim zakonima, kod nas je dugo vremena posle rata oblast građanskog prava bila regulisana u raznim zakonima, umjesto 9
jedinstvene kodifikacije. Samo se kodifikacijom građanskog prava mogu stabilisati imovinsko-pravni odnosi i uvesti neophodna pravna sigurnost u te odnose. 1964. godine bila je obrazovana komisija koja je izradila prednacrt zakona o pravima na stvari, u kome je bila regulisna materija stvarnog prava, ali ovaj prednacrt nikad nije postoa zakon. Komisija za civilni kodeks izradila je gotovo komletan tekst-nacrt budućeg građanskog zakonika, ali ovaj zakonik nije mogao da se usvoji, zbog izmjena Ustava SFRJ iz 1963. g. amandmanima 20-40. Pomenutim amandmanima bila je izmjenjena zakonodavna nadležnost federacije, a problematika civilnog kodeksa je djelimično prebačena u zakonodavnu nadležnost republika, odnosno pokrajina. Po Amandmanu 29 u saveznu regulativu spadali su materija obligacionog prava i osnove svojinskopravnih odnosa, dok su svi ostali građanskopravni odnosi prebačeni republikama odnosno pokrajinama. 1971. g. obrazovana je podkomisija za izradu zakona o obligacijama i ugovorima. Podkomisija je uzradila dvije radne verzije nacrta ovog zakona 1973 i 1974. Tekst nacrta zakona o obligacijama i ugovorima je usvojilo Savezno vijeće Skupštine SFRJ, 27. 10. 1976. Podkomisija je pripremila prijedlog zakona o obligacionim odnosima, decembra 1977 godine a Savezno vijeće Skupštine SFRJ usvojilo ga je 03 marta 1978. godine. Zakon je stupio na snagu 01 oktobra 1978. Donošenjem Zakona o obligacionim odnosima (1978) i Zakona o osnovnim svojinskopravnim odnosima (1980), sistemskim zakonima Federacije, stvoren je osnov za obuhvatanje svih građanskopravnih odnosa i ostvaren zahtjev postizanja pravne sigurnosti u oblasti imovinskog prava. 18. VRSTE GRAĐANSKOPRAVNIH NORMI U odnosu na dejstvo, norme se dijele na imperativne i dispozitivne. Ako jedna norma stranama učesnicama nedopušta da nešto drugo ugovore od onoga što je propisano, norma je imperativne prirode. Ona važi čak i ako stranke izjave da ne žele dejstvo koje norma propisuje. U stvarnom i nasljednom pravu preovladavaju propisi imperativnog karaktera. Volja stranaka je zakon za stranke. Slučaj u kome stranke nisu ništa dogovorile zakon propisuje dispozitivne norme. Pretežni dio normi obligacionog prava je dispozitivna norma. Dispozitivna norma prećutno ili izričito sadrži klauzulu ako stranke drugačije ne ugovore. Prema sadržini norme se dijele na obavezujuće, zabranjujuće i ovlašćujuće. Obavezujuća norma je usmjerena na aktivno, a zabranjujuća na pasivno ponašanje. Obavezujuće norme su karakteristične za upravno pravo i one su usmjerene uvijek na pojedinca. Zabranjujuće norme su karakteristične za krivično pravo i one imaju različit karakter. Ovlašćujuće norme karakteristične su za građansko pravo i one određenom licu daju mogućnost da izvrši ili ne izvrši određenu radnju da stekne neko pravo i obavezu. Norme se dijele na opšte i specijalne. Opšta je norma da niko na drugog ne može prenijeti više prava nego što sam ima. U buržoaskom pravu postoji podjela pravnih normi prema posledicama koje nastaju za njihovo prekoračenje: - postoje takve norme čije nepoštovanje ne povlači nikakve posledice, pravna posledica nije snadbjevena sankcijom, tzv. LEX IMPERFECTA. Ovdje se ustvari ne radi o normi, već o želji zakonodavca. - Ili ignorisanje pravne norme od strane stranaka ima za posledicu sankciju ništavosti pravnog akta, tzv. LEX PERFECTA. O tome se govori više u partiji o nevažnosti pravnih poslova. - Zatim postoje norme čije nepoštovanje ne povlači ništavost pravnog akta, već kaznu za jednu od stranaka, tzv. LEGES MINUS QUAM PERFECTA.(zaključenje ugovora za vrijeme praznika kad radnje ne rade, ugovor će važiti, ali će stranka koja je prkršila propis o radnom vremenu biti administrativno kažnjena) - Na kraju nepoštovanje norme može povlačiti i ništavost i kažnjivost stranaka, tzv. LEGES PLUS QUAM PERFECTA.(kupoprodaja opojnih droga, izaziva i ništavost ugovora i istovremeno kažnjivost) Postoji podjela na striktne propise (norme striktnog prava) ius strictum i propise koji vode računa o pravičnosti (norme pravičnog prava) ius aequm. Slijedeća podjela pravnih normi je na norme sa posebnim sadržajem (interpretativne norme) i fikcije. Interpretativne norme upućuju sudiju da smisao i značaj jedne izjave volje utvrdi na određeni 10
način. Fikcije su takve norme koje upućuju sudiju da jedno činjenično stanje tako presudi kao da postoji drugo činjenično stanje. 19. VREMENSKO, PROSTORNO I PERSONALNO VAŽENJE GRAĐANSKOPRAVNIH NORMI Radi pravilne primjene pravnih normi neophodno je objasniti: - važi li pravna norma u momentu primjene (vremensko djelovanje zakona) - važi li ona na datoj teritoriji (prostorno djelovanje zakona) - na koji krug lica (fizičkih i pravnih) se odnosi data norma (personalno važenje zakona) Pravne norme načelno nemaju povratnu snagu (retroaktivno dejstvo). Pitanje povratnog dejstva zakona postavlja se uvijek onda kada zakonodavac mijenja pravni poredak donošenjem novih propisa. Zakonodavstvo evropskih zemalja XIX vijeka, poznavali su i izričito normirali princip zabrane retroaktivnog dejstva zakona. Code civil predviđa pravilo prema kome zakon nema retroaktivno dejstvo već se on odnosi samo na budućnost. Objektivne metode više vode računa kod sukoba zakona u vremenu o objektivnim pravnim situacijama. Tu spada teorija produženog dejstva starog zakona (organska teorija), teorija TEMPUS REGIT FACTUM, teorija apsolutnog dejstva novog zakona i najznačajnija od njih – teorija Rubijea. Dok retroaktivnost zakona podrazumjeva primjenu zakona na prošlost, neposredno dejstvo zakona znači njegovu primjenu na sadašnjost. Princip neposredne primjene zakona je od važnosti, jer on znači da se zakon primjenjuje na sve postojeće situacije, tj. na one koje su nastale posle njegovog stupanja na snagu, kao i na situaciju u toku, ukoliko nisu ugovornog karaktera. Po teoriji društvenog interesa (koju je izložio profesor Slobodan Petrović) zakonske odredbe mogu imati retroaktvno dejstvo ako to zahtjevaju opravdani društveni interesi, koje utvrđuje odgovarajuće zakonodavno tijelo u postupku donošenja zakona i to tako da se retroaktivnošću ostvaruju ciljevi koji u konkretnom slučaju imaju veći društveni značaj od pravne sigurnosti u tom domenu. Društveni interes kao kriterijum retroaktivnosti moguće je utvrditi samo kod zakona. Primjena ovog kriterijuma pretpostavlja kvalitativna i kvantitativna ograničenja. Kvalitatitvna ograničenja se sastoje u tome što postojanje društvenog interesa kao kriterijuma za primjenu retroaktivnosti može utvrditi samo ono tijelo koje donosi zakon. Kvantitativno ograničenje za retroaktivnost jednog zakona sastoji se u tome što samo određeni kvalifikovani subjekti u procesu stvaranja prava mogu vršti procjenu društvenog interesa, a to su odgovarajuća zakonodavna dijela. Čak i kad zakon ima retroaktivno dejstvo, ograničenje se sastoji u tome da ne može cio zakon imati retroaktivno dejstvo, već samo pojedine zakonske odredbe i to pod uslovom utvrđivanja kvalifikovanog društvenog interesa. 20. OBIČAJNO PRAVO KAO IZVOR PRAVA Običajno pravo je nepisano pravo i ono je u ranijim periodima imalo veliki značaj. U periodu državnog zakonodavstva, običajno pravo postaje sekundarni izvor prava. Ono je i danas zadržalo supsidijarni karakter kao izvor prava u većini modernih država. Ovo ne važi za područje anglosaksonskog prava, gdje još uvijek suvereno vlada običajno pravo, i to jedan njegov poseban vid precedentnog prava. Da bi nastalo običajno pravno pravilo, potrebno je da u okviru određene zajednice postoji faktičko ponašanje koje se duže vremena ponavlja. Takvo faktičko ponašanje kod pripadnika zajednice formira svijest o njegovoj obaveznosti. Ova svijest o obaveznosti ponašanja mora biti zasnovana na pravnom ubjeđenju da takvo ponašanje obavezuje. Po svom obimu običajno pravo, kao i zakonsko, može biti generalno i specijalno. Specijalno običajno pravo obavezno je samo u tačno određenom području i ne primjenjuje se na odnose sa licima van te zajednice za koju je stvoreno. U našem pravu mogu se primjenjivati pravila sadržana u običajnom pravu, koja ne protivuriječe važećem ustova i društveno-ekonomskom uređenju, pod uslovom da u toj oblasti nema propisa kodifikovanog prava. 21. TRGOVAČKI OBIČAJI Trgovački običaj je jedna vrsta običaja u prometu. Njegovo područje djelovanja ograničava se na trgovinu. Ako jedno faktičko ponašanje postane običaj u prometu između netrgovaca ili između trgovaca i netrgovaca, radi se o opštem običaju u prometu. 11
Iz trajnih poslovnih odnosa proizilaze određeni uslovi na kojima se zasnivaju svi poslovi. Tako nastaje trgovački običaj. Protokom vremena jedan takva koristan trgovački običaj počinje da se primjenjuje i za zaključivanje ugovora kod drugih trgovaca. Trgovački običaj nije pravna norma već faktičko ponašanje. Osnov za njegovu primjenu od strane trgovaca leži u tome da ga trgovci sa svog stanovišta smatraju svrsishodnim, korisnim i razumnim. Osnovna razlika između trgovačkog običaja i običajnog prava sastoji se u tome, da u primjeni trgovačkog običaja trgovci ne posjeduju uvjerenje o pravnoj nužnosti za takvo ponašanje. Jedno takvo uvjerenje može se stvoriti tokom vremena, tako da trgovački običaj može postati običajno pravo. Običajno pravo je imerativnog karaktera, a običaj dispozitivnog. - UzanseKodifikovani trgovački običaji, sakupljeni i sistematizovani u zbornik, zovu se uzanse. Zbirke uzansi u buržoaskim zemljama izdaju trgovačke korporacije. I poslije kodifikacije trgovački običaji zadržavaju svoj dispozitivni karakter, odnosno primenjuju se smao u slučajevima kada stranke nisu drugačije odredile. Uzanse se kod nas primjenjuju od strane privrednih sudova. Opšte uzanse o prometu robe donio je Plenum Glavne državne arbitraže. Primjena i ovih uzansi zasniva se na volji stranaka, ali naše uzanse sadrže i mnoga pravila kojima nije mjesto u uzansama, jer ne predstavljaju samo kodifikovane trgovačke običaje. Donošenjem zakona o obligacionim odnosima iz 1978 upravo zbog ovakvog karaktera Opštih uzansi za promet robom, došlo je vrijeme da prestane važnost takvih uzansi. Zakon o obligacionim odnosima predviđa mogućnost primjene opštih i posebnih uzansi ako su učesnici u obligacionim odnosima ugovorili njihovu primjenu ili ako iz okolnosti proizilazi da su njihovu primjenu htjeli. Poslije stupanja na snagu ovog zakona neće se primjenjivati Opšte uzanse za promet roba, u pitanjima koja su zakonom regulisana. Ako su opšte i posebne uzanske suprotne dispozitivnim normama ovog zakona primjenjivaće se odredbe ovog zakona, osim ako su strane izričito ugovorile primjenu uzansi. 22. PRAVNI STANDARDI To je vrsta pravnog pravila, čija sadržina nije unapred data, ni u pogledu pretpostavke niti u pogledu sankcije. Konkretnu sadržinu standarda određuje jedan opšti pojam tzv. ’’kaučuk’’ pojam, kao npr. savesnost, dobri običaji, zloupotreba prava, savesnost i poštenje. Njihovu sadržinu treba ispuniti sudom vrijednosti. Zakonodavac može da formuliše pravni propis primjenom tri stila, tri metoda: kazuističkim, apstraktno-generalizirajućim i putem smjernica. Kazuistički stil će zakonodavac koristiti kad želi da reguliše jedan slučaj u potpunosti, do najsitnijih detalja. Zakonodavac koji je svjestan nemogućnosti da sve slučajeve predvidi, formuliše jedno opšte pravilo, sa definisanim pojmovima za koje su vezane određene pravne posledice. Takav zakonodavac prepušta sudiji da odredi da li činjenično stanje odgovara činjeničnom stanju pravnog pravila u pitanju To je tzv. metoda apstraktne generalizacije. Da bi se smanjile štetne posledice stila apstraktne generalizacije u zakonu, zakonodavac upotrebljava u tekstu pojmove koji treba da budu popunjeni vrijednosnim sudom, tzv. generalne klauzule – pravne standarde. 23. SUDSKA PRAKSA I PRAVNA NAUKA KAO IZVOR PRAVA Sudska praksa predstlja primjenu, a ne stvaranje prava. Ona apstraktna pravna pravila primjenjuje na konkretan slučaj. Prema ustavu sudska praksa nije izvor prava. Međutim u stvarnosti, sudska odluka ima jedan svoj autoritet, koji je utoliko veći, ukoliko nema pozitivnih pavnih propisa iz oblasti građanskog prava. Tako se stvara jedna sudska praksa koja odgovara razlozima pravne sigurnosti, a od koje se ne odstupa bez ozbiljnog povoda, na taj način sudska praksa doprinosi stvaranju prava. I u kodifikovanim sudskim pravima govori se o tome da je sudska praksa izvor prava, a postoji više razloga za to: u zakonu uvijek postoje praznine, ako j građanski zakonik duže u primjeni, sudska praksa postaje sve smelija u prilagođavanju zakona izmjenjenim potrebama života i samo pod takvim uslovima je moguće da jedan građanski zakonik bude duže u upotrebi (Code civil preko 200 godina). Čak i kada se sudskoj praksi negira karakter izvora prava u formalnom smislu riječi, ne može se osporiti njen uticaj na usavršavanje prava. Stvaralačka djelatnost sudske prakse kao kreatora prava ogleda se u tri pravca: teološkom tumačenju, dopuni i daljem usavršavanju prava. Pozitivno pravo postoji samo kada se ono otisne kroz pravne principe koje sudska praksa svakodnevno stvara i to predstavlja legalni realizam. Sudska praksa svoje stavove argumentiše principima za koje se teško može dokazati da proističu iz zakona. U sudskoj praksi je postepeno sazrijevalo uvjerenje da duh 12
zakona ne određuje pozitivno pravo, već pravnička tradicija sa svojom doktrinom i metodama. Prirodno pravo je polazilo sa pozicija da su formulisani pravni principi u tom sistemu nepromjenljivi i da predstavljaju jedno vječito, racionalno pravo. 24. PRAVNA NAUKA I ZADACI GRAĐANSKOPRAVNO TEORIJE Pravna teorija ima zadatak koji se ne sastoji u primjeni niti u stvaranju prava, već u njegovoj spoznaji i proučavanju. Pravna nauka nije neposredni izvor prava, pa mišljenje teorije nema obaveznu snagu. Nauka sama po sebi nikad nije formalni izvor prava. U toku XIX vijeka često je isticano da pored već klasičnih formalnih izvora prava treba kao poseban izvor ubrojiti i prirodno pravo. Samo prirodno pravo ne može biti nikakav poseban pravni izvor, jer ono kao objektivno pravo uopšte ne egzistira. Vrlo je širok krug zadataka građanskopravne teorije: - da istražuje istoriju prava, naime da se bavi ispitivanjem nastanka i razvoja prava - da se bavi upoređivanjem - komparativnom metodom. Ova metoda se sastoji od uporetnog istraživanja prava drugih zemalja. - ona ima jedan pravnopolitički zadatak, da se bavi budućim pravom, de lege ferenda - ispitujući pozitivno pravo pravna teorija mora da se bavi njegovim pravnim tumačenjem ili interpretacijom - zadatak pravne teorije je da se bavi sistematskim radovima o pojedinim pravnim pojmovima i ustanovama - poslednji zadatak pravne nauke je da ispituje djelovanje pozitivnog prava, da li pojedini pravni instituti faktički žive i kakav je njihov značaj u životu, ili postoje samo na papiru. Tekst svakog zakona je samo ono što sudska praksa i doktrina od njega naprave. Nova sudska praksa zahtijeva novu dogmatiku, a nova pravna teorija stvara kod praktičara nove predstave o sistemu prava. Pravna teorija ima ekspanzivnu snagu i tendenciju za promjenom i univerzalnošću, čak i kad je njeno porjeklo sasvim nacionalno. 25. PRIMJENA I TUMAČENJE PRAVNIH NORMI Da bi se primjenila neka pravna norma potrebno je određeno činjenično stanje provesti kroz odgovarajuću normu kako bi nastalo određeno pravno dejstvo. Neophodnost tumačenja leži u činjenici nesavršenosti jezika kojim se zakonodavac služi, ali i u mnogostrukosti životnih i drugih odnosa koje norma treba da obuhvati. Cilj svakog tumačenja je saznanje i otkrivanje pravnog smisla u značenju norme. Proces u kome se ustanovljava sadržaj norme naziva se tumačenjem norme. Pravilno tumačenje norme je neophodan uslov za njenu pravilnu primjenu, čime se ostvaruje cilj radi koga je norma donijeta. U doktrini su se razvile dvije teorije koje pokušavaju da objasne kako se u procesu interpretacije otkriva pravni sadržaj i smisao norme: subjektivna i objektivna teorija. Starija, subjektivna teorija trudi se da, vraćajući se u period kada je nastao zakon, odgonetne pravu volju zakonodavca. Predstavnici objektivne teorije tumačenja tvrde da zakon, kao i svaka izgovorena ili napisana riječ, ima ono značenje koje im je pridao autor. Ali nije jedino merodavno šta je zakonodavac mislio, već u zakonu treba tražiti i objektivno značenje. Zakon je razumnji od svojih tvoraca, a kada jednom stupi na snagu – postoji samo za sebe, zbog toga ga treba tumačiti iz njegovor sopstvenog smisla. U stvarnosti ni jedna od ove dvije teorije ne zadovoljavaju u potpunosti. Subjektivna teorija ostaje u prošlosti i ignoriše razvoj prava, sprečavajući da se ono prilagodi novostvorenim odnosima. Objektivna teorija tumači zakon nezavisno od volje zakonodavca, dajući mu smisao koji iz teksta norme proizilazi prema sadašnjim mjerilima. 26. VRSTE TUMAČENJA Postoji više vrsta tumačenja zakona. Polazeći od lica ili organa koji tumačenje daje razlikujemo slijedeće vrste tumačenja: - zakonsko i legalno tumačenje, - sudsko tumačenje, - doktrinarno tumačenje. Zakonska tumačenja daje organ koji je normu donio. Ono ima opštu obaveznu snagu i dato je u formi zakona kojim se ranije doneta norma od zakonodavca interpretira i ima retroaktivno dejstvo. Sudsko tumačenje daju sudovi pri primjeni zakona na konkretne slučajeve. Tumačenje jedne pravne norme 13
koje je preduzeto u cilju donešenja jedne konkretne odluke od strane bilo kog suda, obavezno je samo za konkretni slučaj. Doktrinarno (tzv. privatno) tumačenje koje daje pravna nauka u naučnim radovima (udžbenicima, monografijama) ne obavezuje sudiju. Postoje razne metode koje sudiji stoje na raspolaganju kada hoće da otkrije pravi smisao i sadržaj pravne norme, a to su: gramatičko, logičko, sistemsko, istorijsko, telološko, usko i široko tumačenje. 27. GRAMATIČKO TUMAČENJE Svako tumačenje jednog teksta počinje gramatičkim vrednovanjem smisla riječi. Pod tim se podrazumjeva značenje jednog izraza i rečenice u opštoj i jezičkoj upotrebi. Tumačenjem treba utvrditi smisao riječi koji proizilazi iz zakonodavčeve specifične upotrebe jezika. Gramatičkim tumačenjem riječi dobija se više značenja upotrebljivih izraza u zakonu. To je znak da metoda gramatičkog tumačenja ne daje siguran rezultat, odnosno da je nedovoljna za pravilnu primjenu zakona. Da bi značenje jednog teksta bilo tačno ono mora biti u skladu sa smislom riječi. 28. LOGIČKO TUMAČENJE Logičkim tumačenjem se iz propisa izvalači poseban smisao koji prevazilazi bukvalno značenje riječi. Logička interpretacija iznalazi smisao propisa po zakonima ljudskog mišljenja, a jezička interpretacija po zakonima jezika. Logičkom metodom tumačenja se iz teksta koji se tumači izvlači ono što je u njemu latentno sadržano, a jezičkom metodom samo ono što je u tekstu izričito dato. Logičko tumačenje polazi od izvjesnih aksioma, zakona mišljenja. Postoji stepenovanje u logičkom zaključivanju i to u dvije varijante: zaključivanje od manjeg na veće (argumentum a minori ad maius) i zaključivanje od većeg na manje (argumentum a maiori ad minus). Zaključivanje od manjeg na veće postoji kad se iz jednog posebnog pravila izvodi opšte, s tim da se ne mijenja njegov kvalitet, već samo kvantitet i to u smislu proširenja. Npr. ako vanbračno dijete ima pravo na izdržavanje, onda utoliko prije to pravo pripada i djetetu rođenom u braku. Zaključivanje od većeg na manje postoji kada se iz jednog opšteg pravila izvodi jedno uže pravilo sadržano u njemu, dakle vrši se njegovo sužavanje. Npr. ako držalac vazduhoplova odgovara i za štetu koja je slučajno prouzrokovana, utoliko prije odgovara ako je šteta prouzrokovana sa krivicom. U logičko tumačenje spada i primjena AGRUMENTUM A CONTRARIO. Ovaj logički zaključak postoji kada se iz jednog pravila izvodi drugo pravilo, koje se s prvim isključuje. Npr. iz pravila štedne uloge imaju samo fizička lica može se izvesti suprotno pravilo da pravna lica ne mogu imati štedne uloge. 29. SISTEMATSKO TUMAČENJE Sistematsko tumačenje razjašnjava propis određivanjem njegovog mjesta u cjelokupnom sistemu prava. Ako se neki izraz nalazi u jednom dijelu zakona, on dobija značenje koje odgovara tom dijelu, ukoliko iz samog propisa ne proizilazi nešto drugo. Ne smije se precjenjivati značaj ovog argumenta, pošto ima slučajeva kada se jedan propis primjenjuje van domena za koji je određen po sistematskom mjestu u zakonu. To je slučaj, npr. sa članom 242 NGZ (načelo savjesnosti i poštenja). Iako se nalazi u dijelu zakonika koji govori o obligacijama, to načelo je postalo opšti princip građanskog prava, pa se primjenjuje i na druge građanskopravne odnose, van obligacionog prava. 30. ISTORIJSKA METODA TUMAČENJA Ako sudija pri inerpretaciji norme, iz teksta norme koji tumači po smislu riječi, njihovoj povezanosti i logičnoj saglasnosti, ne dobija jedno, već višestruko značenje norme, obično pristupa istorijskom tumačenju. Da bi pronašao pravi smisao norme sudija postavlja sebi pitanje kavke je preduzlove zakonodavac imao kada je u prošlosti donosio normu. Da bi se shvatila geneza određenog pravnog propisa, treba uzeti u obzir sve direktne izvore koji stoje u vezi sa tim propisom. To su razni materijali – nacrti, debate u parlamentu, izvještaji sa sjednica zakonodavnih komisija, obrazloženja predlagača zakona, itd. U istorijat jednog zakona spadaju i djela autora koji su pisali o zakonu, ili učestvovali u njegovoj redakciji. Treba uzeti u obzir i društveno-ekonomske prilike koje je zakonodavac imao u vidu kada je zakon formulisao. Sve činjenice na osnovu kojih se vrši istorijsko tumačenje jednog pravnog propisa pripadaju prošlosti i nalaze se van tog propisa. Obično se istorijski tumače stari zakoni, kod kojih postoji velika vremenska distanca između donošenja zakona i momenta njegove primjene. 14
31. CILJNA ( TELEOLOŠKA ) METODA TUMAČENJA Pravna norma se ne može razumjesti sama po sebi, već njena sadržina uglavnom zavisi od ciljeva koje je zakonodavac hteo da ostvari. Tumačenje cilja pravne norme je ciljno ili teleološko tumačenje norme. Termin teleološko potiče od grčke riječi TELOS odnosno cilj. Kod teleološko tumačenja pravne norme pronalazi se društveni cilj kome norma služi. Svaki pravni propis je sredstvo za ostvarenje određenog cilja. U cilju norme koji se interpretacijom mora pronaći sadržani su klasni, etički i pragmatički osnovi zakona. Svaki pravni institut, a posebno pravo kao cjelina ima svoje određene ciljeve. Pojedini cilj zakona mjerodavan je pri interpretaciji samo onda ako se može uklopiti u cjelinu ciljeva, koji su ideja vodilja za zakonodavca u čitavom pravnom poretku. Pojedini ciljevi sadržani u nekoj normi vremenom mogu postati neaktuelni. U takvom slučaju može primjeniti pravilo rimskog prava: sa prestankom razloga zbog koga je zakon donijet, prestaje i sam zakon. 32. USKO I ŠIROKO TUMAČENJE Često se u životu govori o uskom (restriktivnom) i širokom (ekstenzivnom) tumačenju pravne norme. Kad se radi o uskom tumačenju zakona, riječima u tekstu se daje najuži smisao od mogućeg, jer to uže značenje odgovara volji i namjeri zakonodavca. Kada je u pitanju široko tumačenje, ne ide se preko smisla mogućeg značenja riječi, već se uzima najšire moguće značenje upotrebljene riječi. Pravilo je u pravu da se izuzeci uvijek usko tumače. Usko i široko tumačenje koriguju upotrebljene izraze u normi kvalitativno, svodeći jedan izraz na njegovu suštinu ili na maksimalno jezičko značenje. Njihov cilj nije da idu preko toga. Svaka norma ima unaprijed utvđen obim. Samo kod uskog tumačenja upotrebljeni izraz, shodno volji zakonodavca, shvata se najuže, ili kod širokog najšire. Nije stvar inerpretatora da ide preko jezičkog značenja teksta norme, koji predstavlja granicu njegove interpretacije. 33. ANALOGIJA U slučaju postojanja praznine u zakonu, sudija će te praznine popuniti analogijom. Analogija je proširivanje principa sadržanih u zakonu na slučajeve koji su sa onima regulisanim u zakonu pravno slični, tj. oni koji imaju iste dijelove mjerodavne za osnov odluke. Dva činjenična stanja su slična kada su u izvjesnom pogledu saglasna jedna sa drugim, a u drugom ne. Analogija zahtijeva poređenje jednog neregulisanog činjeničnog stanja sa jednim ili više u zakonu regulisanih činjeničnih stanja. To vodi do utvrđivanja zajedničkih elemenata i vrijednosne ocjene da je upravo ono u čemu su poređena činjenična stanja podudaraju bitno za njihovo pravno presuđivanje, a ono u čemu se razlikuju nebitno. Postoje dvije vrste analogije: zakonska i pravna. Zakonska analogija postoji samo onda ako se zakon primjenjuje na pravni odnos na koji se zakon ne odnosi. Taj pravni odnos vrlo je sličan pravnom odnosu koga zakon reguliše. Ovo se naziva analogija u užem smislu riječi. Larenz predlaže da se zakonska analogija nazove pojedinačnom analogijom, pošto se kod ove vrste analogije pojedinačna zakonska norma primjenjuje na slično činjenično stanje koje u zakonu nije regulisano. Odluka na osnovu zakonske analogije nije uvijek moguća, pa je sudija upućen na cjelokupni pravni poredak. Kod pravne analogije (koja se još naziva i opšta analogija) sudija polazi od većeg kompleksa pravnih propisa, izvlačeči iz njih opšte principe i primjenjujući ih na slučaj koji u zakonu nije regulisan. Iako kod pravne analogije sudija ima najveću slobodu kod primjene zakona, on je ipak vezan za zakon, jer odlučuje ne onako kako bi sam odlučio, već onako kako bi odlučio da je bio zakonodavac. Kod analogne primjene zakona sudija mora da utvrdu u svakom konkretnom slučaju da li je analogija u skladu sa principima pozitivnog prava i ustavnog poretka. Razlika između zakonske (pojedinačne) i pravne (opšte) anlogije sastoji se u tome što se kod zakonske analogije dato pravilo prenosi samo na slično činjenično stanje, dok se kod pravne analogije jedno pravilo ili više pravila svode na opšte načelo, pa je pojedinačno pravilo rezultat primjene opšteg načela. 34. PRAVNI SUBJEKTI ( UVOD ) Kada u građanskom pravu kažemo ličnost ili pravni subjekat, onda pod tim podrazumjevamo ništa drugo nego mogućnost biti titular subjektivnih prava i obaveza. Subjekti u pravu su fizička i pravna lica. Bitni elementi osnovnog pravnog odnosa su pravo i obaveza, kao i uzajamnost prava i obaveza u odnosima među licima (subjektima). Sa pojmom ličnosti (subjekata), (subjektivnog) prava, obaveze i 15
pravnog odonosa koji povezuje dva ili više lica, dobijamo osnovne pojmove u građanskom pravu. U transponiranju etičkog pojma ličnosti u sferu građanskog prava, ličnost se pojavljuje kao subjekt prava (fizičko i pravno lice) koje posjeduje pravnu sposobnost. Ona označava sposobnost biti subjekt prava. Postoje različita subjektivna prava. Zajedničko za sva subjektivna prava je da je ličnost ovašćeni da nešto dobije od prava, da mu ono nešto garantuje. Ličnost može imati prava samo u odnosu na druga lica, koja su prema pravnom poretku obavezna da ova prava priznaju i da se prema njima ponašaju. Pored subjektivnih prava, obaveza je drugi konstitutivni elemanat pravnog odnosa. Kao što pravni poredak ne može bez pojma subjektivnog prava, isto tako ne može bez pojma obaveze. Karakter pravne obaveze kao jedne ’’obaveze’’ ne gubi time ništa što je njeno neispunjeno povezano sa sankcijom ili zaprijećeno nekom štetom, kao što je gubitak prava, obaveze na naknadu štete, ili u ekstremnim slučajevima sa kaznom. Snositi odgovornost i biti odgovoran je pravo i dužnost lica (subjekta) u pravu. 35. Pravna sposobnost fizičkih lica? Pravna sposobnost je sposobnost da se bude nosilac prava i obaveza. Pravno sposoban je onaj ko može biti nosilac prava i obaveza. Samo pravno sposobna lica mogu učestvovati u pravnom životu. U rimskom pravu ljudi-robovi su bili objekti prava i stepen pravne sposobnosti kod slobodnih ljudi je bio različit i zavisio je od tri statusa status libertas (ljudi su bili slobodni ili robovi), status civitas (slobodni ljudi su bili građani Rima ili stranci), status familiae (rimski građanin je bio ili pater familias ili filius familias). Pravna sposobnost počinje sa završetkom rođenja. Djete mora nakon rođenja, makar u jednom trenutku, pokazati znakove života da bi steklo pravnu sposobnost. Neophodno je da ima ljudski oblik, tj. da nije rođeno kao monstrum. Ko iz života ili smrti jednog lica, ili iz činjenice da je jedno lice nadživjelo drugo, izvlači za sebe određena prava (nasljedno pravo, pravo na izdržavanje) mora ove činjenice dokazati. Dokazivanje se olakšava preko matičnih knjiga ili putem određenih zakonskih pretpostavki. Matične knjige su javne knjige u kojima se potvrćuje rođenje, vjenčanje i smrt. Kod nas ih vodi određeni organ opštinske skupštine (matičar) U zakonu je propisano koja su lica dužna da prijave činjenice koje se upisuju u matične knjige, rok prijave i kazne koje pogađaju one koji propuste da prijave određene činjenice. Kod nas postoje 3 vrste matičnih knjiha: matične knjige rođenih, vjenčanih i umrlih. 36. Djelimično pravna sposobnost čovjeka u nastajanju? Još se Rimsko pravo preko fikcije „nasciturusa“, predviđalo da začeto a još nerođeno dijete ima isti tretman sa rođenom djecom ostavioca, pod uslovom da se živo rodi. Usljed sve češćih rizika da se „čovjeku u nastajanju“ nanesu povrede (infekcijama, mehaničkim oštećenjima, hemiskim materijama), ne samo da je korisno, već je i neophodno da se ono tretira kao pravni subjekt. Pogotovu kada je u pitanju jedno osnovno pravo na život koje ima svaki čovjek. Ono mora biti priznato od strane pravnog poretka i nasciturusu, čiji je život de facto otpočeo začećem. Naše pravo ne priznaje potpunu pravnu sposobnost subjekta „čovjeku u nastajanju“ ali se ipak neki njegovi interesi štite- pravo na nasljeđivanje pod uslovom da se dijete živo rodi. Njegova pravna sposobnost je samo djelimičnapravna sposobnost i to samo ako se ispuni uslov „da se dijete živo rodi“. 37. Prestanak subjektiviteta? Subjektivitet, tj. pravna sposobnost prestaje smrću jednog lica. Smrću lica, u odnosu na njegovu imovinu koja je ostala bez subjekta, otvara se pitanje nasljeđivanja prema načelima nasljednog prava. Smrt lica se mora prijaviti radi unošenja ove činjenice u matičnu knjigu umrlih. Ko tvrdi da je jedno lice umrlo, mora to dokazati, kao i obrnuto, ako tvrdi da je neko lice rođeno. Isto tako mora dokazati i momenat smrti, ako se neko poziva na činjenicu daje jedno lice umrlo prije drugog. Kada više lica izgube život u zajedničkoj nesreći (tzv. Komorijenti), često se ne može utvrditi koje je naprije umrlo, pa ostaje neizvjesno koje je lice od više lica drugo nadživjelo. Prema našem Zakonu o proglašenju lica za umrla i dokazivanje smrti uzima se da su ova lica (komorijenti) istovremeno umrla, odnosno da se uzajamno ne mogu nasljeđivati. Većina novijih građanskih zakonika se izjašnjava u prilog istovremene smrti svih komorijenata. Jedino francuski Code Civil sadrži niz pretpostavki o komorijentima, odnosno koje je lice prije, a koje kasnije umrlo. Po članu 52. SGZ uzimalo se da je mlađe dijete nadživjelo starije, a muško lice žensko. 16
38. Fingirana smrt? Ustanovu ’’fingirane smrti“ ili civilne smtri poznavao je Code Civil i zakonici koji su rađeni na njegovom uzoru. Ova fingirana smrt postojala je kada je fizičko lice bilo osuđeno na smrtnu kaznu ili doživotnu robiju. Sa nastankom ove smrti gase se imovinska i porodična prava osuđenog lica, a nad njegovom imovinom se otvara nasljeđivanje. U slučajeve fingirane smrti spada i tzv. „manastirska smrt“. Za svjetovno pravo se mrtvim smatraju lica koja stupaju u monaške redove - prema propisima katoličke crkve. Nad njihovom imovinom se otvara nasljeđivanje i prestaje njihova sposobnost za sticanje imovine i zaključenja pravnih poslova. Prema našim pozitivnim pravnim propisima ovo odricanje nema nikakve posljedice na pravnu sposobnost lica. 39. Proglašenje za umrlog? Da bi se prekinulo stanje neizvesnosti o životu i smrti lica u pravu je stvoren institut nestalosti i proglašenjem nestalog lica za umrlo. Institut nestalosti odsutnog lica prethodi institutu proglašenja nestalog lica za umrlo. Da bi se lice proglasilo za umrlo potrebno je da je duže vrijeme odsutno iz svoga prebivališta i da ne postoje vijesti da je živo. Postupak proglašenja za umrlog obavljaju opštinski sudovi. Proglašenjem za umrlog nastupaju sve posljedice prirodne smrti. Proglašenjem lica za umrlo stvara se jedna oboriva pretpostavka koja otpada čim se suprotno dokaže. Naš Zakon o proglašenju lica za umrla i dokazivanju smrti propisuje određene rokove o proglašenju jednog lica za umrlo: - ako u posljednjih 5 god. o njegovom životu nije bilo vijesti, a od njegovog rođenja je proteklo 60 god. - ako u posljednjih 5 god. o njegovom životu nije bilo vijesti, a postoje indicije da je lice umrlo (generalna nestalost). - ako je lice učestvovalo u nesreći (pad aviona, udes broda), a od pretsnka opasnosti o njemu nije bilo nikakvih vijesti 6 mjeseci (specijalna nestalost). 40. Poslovna sposobnost fizičkih lica-stepen poslovne sposobnosti? Sposobnost jednog lica da svojim radnjama stiče prava i obaveze odnosno da svojim radnjama realizuje svoju pravnu sposobnost, nazivamo poslovna sposobnost. Potpunu poslovnu sposobnost lice stiče punoljetstvom. Po našem pravu fizička lica postaju punoljetna sa navršenih 18 godina života. Prije ovog roka potpuna poslovna sposobnost se stiče ukoliko dijete prije navršenih 18 godina stupi u brak. Ovako stečena poslovna sposobnost se ne gubi ni prestankom braka, ni njegovim proglašenjem za nevažeći. Uslov za potpunu poslovnu sposobnost je dostizanje jedne određene starosti. Teret dokazivanja poslovne sposobnosti spada na onoga ko tvrdi da je lice poslovno nesposobno. Po našem pravu lica do 14. godina (mlađi maloljetnici) potpuno su poslovno nesposobni. Lica od 14-18. godina (stariji maloljetnici) mogu sami zaključivati poslove ali je za punovažnost tih pravnih poslova potrebno odobrenje roditelja, staratelja ili organa starateljstva. Ograničeno poslovno sposobno lice može samostalno zaključiti one pravne poslove (bez saglasnosti zakonskog zastupnika) iz kojeg za njega nastaju pravne koristi. Pravnu korist ne smijemo identifikovati sa faktičkom, ekonomskom korišću. Stariji maloljetnici sa navršenih 15 godina života imaju tzv. Radnu poslovnu sposobnost, pa mogu samostalno bez odobrenja roditelja ili staratelja, zasnivati radni odnos i raspolagati svojim ličnim primanjima i imovinom koju su stekli svojim radom. Testamentalnu sposobnost (tj. sposobnost sastavljana punovažnog testamenta) imaju lica sa 16 godina, ako su istovremeno sposobna za rasuđivanje. Ako se pokrene postupak za priznavanje očinstva, potrebna je i saglasnost djeteta koje je starije od 16 godina. Maloljetnik stariji od 10. godina pita se za pristanak ako promjenu ličnog imena zahtjeva roditelj, usvojilac ili staralac. Takođe maloljetnik sa navršenih 10 godina života može se usvojiti samo uz njegov pristanak. Poslovna kao i pravna sposobnost prestaje smrću, a takođe i proglašenjem nestalog lica za umrlo. Ali može da prestane ako lice prestane da pravilno rasuđuje o svojim postupcima ( tj ako je nesposobno). 17
Poslovna sposobnost se može oduzeti djelimično ilil potpuno. U našem pozitivnom pravu propisani su slučajevi u kojima se punoljetna lica mogu proglasiti za poslovno nesposobna. Punoljetno lice će se potpuno lišiti poslovne sposobnosti ako zbog duševne bolesti, zaostalosti ili nekog drugog uzroka nije sposobno za normalno rasuđivanje. Djelimično će biti lišeno poslovne sposobnosti punoljetno lice ako svojim postupcima ugrožava svoja prava i interese, ili prava i interese drugih lica. Razlozi za to mogu biti duševna bolest, mentalna zaostalost, zloupotreba alkohola ili opojnih sredstava, staračka iznemoglost, itd. Odluku o poslovnoj nesposobnosti donosi opštinski sud u vanparničnom postupku a na zahtijev zainteresovanih lica ili po službenoj dužnosti. Rasipništvo je takođe razlog zašto se može proglasiti lice poslovno nesposobnim. Kad sud donese odluku o lišenju poslovne sposobnosti ili produženju starateljstva, dužan je bez odlaganja pravosnažnu odluku dostaviti organu starateljstvva, koji će u roku od 30 dana od prijema odluke postaviti staratelja licu lišenom poslovne sposobnosti. Vraćanje poslovne sposobnosti punoljetnim licima takođe se vrši odlukom suda. Punoljetno lice proglašeno za poslovno nesposobno zbog duševne bolesti može u jednom momentu (tzv. Svijetlom momentu) zaključiti pravni posao. Interesi pravne sigurnosti zahtjevaju da se takav posao ne smatr punovažnim. 41. Deliktna sposobnost? Deliktna sposobnost je sposobnost da neko lice preuzima obaveze iz nedozvoljene radnje. Sposobnost biti odgovoran za svoje skrivljene radnje, tj uslov da bi se mogle preuzeti obaveze iz nedozvoljene radnje. Ona je regulisana u Zakonu o obligacionim odnosima. Puna deliktna sposobnost nastaje istovremeno sa neograničenom poslovnom sposobnošću, sa navršenih 18. godina života. Maloljetnik do 7 godine ne odgovara za štetu koju prouzrokuje, tj on je potpuno poslovno i deliktno nesposoban, pa ga u svemu zastupaju njegovi zakonski zastupnici. Mlađi maloljetnici od 7-14 godine po pravilu ne odgovaraju za prouzrokovanu štetu, ali ako se dokaže da su u vrijeme prouzrokovanja štete bili sposobni za rasuđivanje smatraju se deliktno sposobnim i odgovornim za štetu. Stariji maloljetnici od 14-18 godina smatraju se potpuno deliktno sposobni i odgovornim za prouzrokovanu štetu. Duševno bolesna lica i lica zaostala u razvoju su deliktno nesposobna. Za štetu koju načine odgovaraju oni koji su dužni da o njima brinu. Ova odgovornost nije objektivna već se zasniva na relativno-pretpostavljenoj krivici. Odgovorno lice može da se oslobodi odgovornosti, ako dokaže da je obavljalo nadzor na koji je obavezan, ili da bi šteta nastala i pri brižljivom obavljanju nadzora. 42. Pravno relevantna svojstva (atributi) fizičkih lica, ime, prebivalište, državljanstvo? Fizičko lice ima određena svojstva, po kojima se ono može identifikovati u pravnom prometu. To su: ime, prebivalište i državljanstvo. Ime je oznaka jednog lica uopšte, i u pravnom prometu, koje mu služi za razlikovanje od drugih lica. Pravo na ime spada u prava ličnosti, i kao subjektivno apsolutno pravo uživa odgovarajuću zaštitu. Zakonom o braku i porodičnim odnosima svako ima pravo na ime. Po zakonu se lično ime sastoji od imena i prezimena. Naknadnu promjenu ličnog imena vrši opštinski organ uprave na zahtijev lica. Oštećeno lice čije je pravo na ime povrijeđeno može tražiti i naknadu štete ukoliko je povredom prouzročena. Prebivalište je mjesto gdje se građanin nastanio sa namjerom da u njemu stalno živi. Svako fizičko lice može imati samo jedno prebivalište. Boravište je mjesto gdje privremeno boravi građanin van svog prebivališta. Zakonski ili nužni domicil (prebivalište) zasniva se nezavisno od volje lica, po sili zakona (sudije, vojna lica). Prebivalište je u građanskom pravu značajno iz razloga sudske nadležnosti. Državljanstvo je pravna pripadnost fizičkog lica određenoj državi. U svim modernim državama danas važi načelo izjednačavanja domaćih i stranih državljanja, u pogledu građanskih prava. Međutim ovo načelo jednakosti domaćih i stranih državljana ima određenih izuzetaka. Stranci kod nas ne mogu sticati svojinu na nepokretnosti, zatim nacionalizuje se zemlja stranih državljana osim izvjesnih izuzetaka. 43. Nastanak i razvoj pravnih lica? Pravno lice je skup lica i imovine u jednoj organizaciji, kojoj je pravni poredak priznao pravnu sposobnost. Kada se u okviru feudalnog društva izdvojio se trgovački kapital ekonomski odnosi 18
podstakli su pojedina trgovce da se ujedine, te se razvijaju asocijacione forme u kojima jedan trgovacpreduzetnik odgovara za posao cjelokupnom, svojom imovinom, a druga lica koja su takođe učestvovala u poslu sa određenim ulogom kapitala, odgovaraju za uspjeh i neuspjeh posla samo svojim ulogom. Sljedeći korak u istorijskom razvoju pravnih lica bilo je akcionarsko društvo. Njegove karakteristike su mnoštvo iscjepkanih, malih uloga i ograničenje odgovornosti svih članova samo na ulog. Razvojem industrijskog-kapitalizma ujedinjuje se kapital u velike asocijacije akcionarskog društva. To je bio industrijski kapital, a ujedinjavao se po sopstvenoj, privatnoj inicijativi vlasnika. Ova nova ’’privatnopravna’’ akcionarska društva zahtjevala su generalno regulisanje njihovog pravnog položaja i stavljala su u zadatak pravnog poretka da stvori jedan opšti pravni pojam koji bi obuhvatio različite imovinsko-pravne subjekte. Građanski zakonici donijeti u prvoj polovini XIX vijeka posvećuju malo pažnje pravnim licima, a s druge strane NGZ i Švajcarski građanski zakonik, koji su donijeti u eri dominacije finansijskog kapitala sadrže mnogobrojne, jasne i sistematske propise o pravnim licima. 44. Teorija fikcije? Teorija fikcije polazi od toga da je samo čovjek pravni subjekt, a da su pravna lica fiktivni subjekti. Prema ovoj teoriji poslovno sposobni su samo zastupnici pravnog lica. Najvažnije karakteristike pravnih lica su: - organizaciono jedinstvo, struktura i cilj utvrđeni su zakonom - ima svoju imovinu odvojenu od imovine osnivača - ono odgovara samostalno svojom imovinom 45. Vrste pravnih lica? Najvažnije karakteristike pravnih lica su: - organizaciono jedinstvo pravnog lica, struktura i cilj utvrđeni su zakonom ili statutom - pravno lice ima svoju imovinu odvojenu od imovine osnivača ili njegovih članova i korisnika - pravno lice odgovara samostalno svojom imovinom Pravna lica se mogu kvalifikovati na više načina: - javnopravna i privatnopravna (uobičajena podjela na Zapadu) - prema djelatnosti koju obavljaju: nekomercijalne (neprofitna ili idealna) i komercijalna (lukrativna) - Prema djelatnosti: preduzeća, s jedne strane i udruženja, ustnove i zadužbine, s druge strane. 46. Pravna lica javnog i privatnog prava? Zapadna pravna teorija razlikuje pravna lica javnog i privatnog prava. Od ovog razlikovanja zavisi nadležnost sudova ili državnih organa, pravni položaj organa pravnog lica i uživanje određenih povlastica. Pravna lica javnog prava ispunjavaju javne ciljeve i njih osniva država, opština, grad svojim aktom ili su stvorena na osnovu zakona. U pravna lica javnog prava spadaju: država, opštine i javne ustanove–univerziteti, bolnice, škole, trgovačke komore, itd. Zajedničko za sva ova lica je to da imaju državnopravna ovlašćenja, da podliježu u svom radu državnoj kontroli i da za njih striktno važi princip specijaliteta u pogledu pravne i poslovne sposobnosti, a to znači da mogu preduzimati samo one poslove zbog kojih su osnovani i čije je krug utvrđen njihovim statutom. Pravna lica privatnog prava su privatne tvorevine većeg broja osnivača (privatnih lica), nemaju nikakve javne (državne) zadatke, slijede privatne ciljeve i osnivački akti i pravila su rezultat saglasnosti većeg broja lica koja se udružuju. Tu spadaju: razna preduzeća, trgovačka društva (akcionarska, društva sa ograničenom odgovornošću, zadruge...). Ova pravna lica su samostalni nosioci prava i obaveza u prometu i bave se uglavnom komercionalnom djelatnošću, kao i udruženja – asocijacije. 47. Jednosvojinska i mješovita pravna lica? Ako su sva sredstva pravnog lica u jednom režimu, tj svojini (privatno vlasništvo, državno, društveno) pravno lice je jednosvojinsko. Ako su sredstva pravnog lica u više oblika svojina-režima radi se o mješovitom vlasništvu pravnog lica. 19
48. Komercijalna i nekomercijalna pravna lica? Komercijalna (profitna ili dobitna) organizacija djeluje u cilju ostvarivanja dobiti na tržištu. Nekomercijalna (neprofitna, nedobitna) nema za cilj ostvarivanje dobiti već idealni cilj. I privredna i neprivredna djelatnost (obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo, društvena briga o djeci, socijalna zaštita, fizička kultura – tzv. Društvene djelatnosti) mogu se vršiti kako radi dobiti (preduzetnički, tako i bez dobiti (idealno ili nepreduzetnički). U privredi su nekomercijalne organizacije proizvodne i stambena zadruga. Nekomercijalne organizacije mogu biti i javne (državne, gradske) bolnice, škole, muzeji. Za komercijalnu organizaciju predviđeni su Zakonom o preduzećima posebni oblici (tipovi) pravnih lica. Komercijalne organizacije se organizuju kao preduzeća i za njih postoji sloboda izbora između tipova pravnih lica (trgovačko, akcionarsko i komanditno društvo, zadružno preduzeće ili privatno preduzeće). Posebni oblik pravnog lica za nekomercijalnu organizaciju je ustanova. Privredni sudovi su uvjek nadležni za sporove iz odnosa komercionalnih pravnih lica. 49. Udruženja? Udruženja su pravna lica koja nastaju udruživanjem više lica radi ostvarenja neprivrednih, idealnih ciljeva. (udruženje radnika, pravnika itd). Udruženje je dobrovoljno, trajno ujedinjenje više lica radi ostvarivanja zajedničkog cilja, čije je postojanje nezavisno od promjene članova. Ono ima svoja pravila (statut) i vodi se pod zajedničkim imenom. Karakteristike značajne za postojanje udruženja: - cilj mora biti trajniji od pojedinih ličnosti članova i od njih nezavisno postavljen - udruženje mora biti jedinstvena cjelina i prema spolja i iznutra, tj. ima svoj statut prema kome većinska odluka vezuje manjinu, ima svoju upravu koja stoji nad članovima, kao i zajedničko ime sa kojim se pojavljuje u prometu kao nosilac prava i obaveza. Udruženje je pravno lice i to svojstvo stiče upisom u registar kod nadležnog državnog organa. Osnivanje se uređuje zakonom, koji propisuje koliki je najmanji broj građana-osnivača. Osnov za nastanak udruženja je osnivački akt, koji se donosi na osnivačkoj skupštini zainteresovanih lica. Odluka o osnivanju sadrži imena osnivača, naziv udruženja, sjedište, ciljeve udruživanja i ime ovlašćenog lica koje će vršiti poslove upisa u registar. O udruženjima se vode registri kod nadležnog organa uprave. Organi udruženja su: skupština članova i uprava, a za određeni krug poslova posebni zastupnici. U svojstvu člana udruženja, član nemože odgovarati lično (svojom imovinom) prema povjeriocima udruženja za dugove udruženja. Članska prava su neprenosiva i nenasljediva, niti se njihovo vršenje može prenijeti na drugog. Izlazak iz članstva je slobodan. 50. Ustanove? Ustanova je neprofitna organizacija koja ima svojstvo pravnog lica, čija djelatnost služi ostvarivanju interesa i potreba korisnika, u skladu sa aktom o osnivanju i zakonom. Sredstva za rad ustanove trajno obezbjeđuje osnivač. Propisi o ustanovama su javno-pravne prirode, pogotovo ako se radi o javnoj ustanovi. Javne ustanove se osnivaju u oblasti zdravstva, socijalne zaštite, zapošljavanja i obezbjeđenja socijalne sigurnosti, obrazovanja, nauke, kulture, informisanja, kao i u drugim zakonom određenim oblastima. Osnivači javne ustanove mogu biti: Federacija, Republika, Pokrajina, Grad, Opština. Osnivaju se zakonom, uredbom, odlukom ili upravnim aktom, u granicama svojih nadležnosti. Ostala pravna i fizička lica mogu osnovati javnu ustanovu sopstvenim aktom o osnivanju, uz dozvolu nadležnog organa uprave. Razlika između udruđenja i ustanova je u tome što su kod udruženja u prvom planu članovi udruženja koji se služe imovinom udruženja da bi ostvarili svoje ciljeve, pa su kod njh lica u prvom planu. Kod ustanova lica služe imovini ustanove da bi se ostvarili ciljevi kojima je imovina namijenjena, pa je zbog toga imovina u prvom planu. Organi javne ustanove su: savjet, poslovodni organ i nadzorni odbor. Sredstva za rad javne ustanove obezbjeđuje osnivač iz budžeta, fondova ili drugih izvora. Javna ustanova može prestati da postoji u postupku likvidacije ili stečaja i u tom slučaju se primjenjuju propisi o prestanku preduzeća. 51. Zadužbine? Zadužbina je privatnopravna ustanova, stvorena privatnom izjavom volje. Zadužbina posjeduje samostalnu pravnu sposobnost radi postizanja trajnog cilja – kultirnih, humanitarnih i drugih društvenokorisnih ciljeva. Ona se ne sastoji od skupa lica kao udruženje već od određene imovine 20
kojom se ostvaruju aktom o osnivanju utvrđeni ciljevi. Ti ciljevi mogu biti pomaganje i unapređivanje obrazovanja, kulturnog, umjetničkog i naučnog stvaralaštva, zaštita siromašnih, starih, bolesnih, djece, socijalno ugroženih i sl. Zadužbina je isključivo dobrotvorna (neprofitna) ustanova. Po krugu korisnika zadužbine mogu biti privatne i javne. U našem pravu se javlja u dvije forme i to: zadužbina u užem smislu i fondacija (fond). Zadužbinu u užem smislu osniva samo jedno ili više fizičkih lica, testamentom, jednostranim pravnim poslom, ugovorom ili zajedničkim aktom o osnivanju, od sredstava u privatnoj svojini. Zadužbinom u užem smislu uprava osnivač ili fizičko lice kome on to povjeri. Fondacija je posebna vrsta zadužbine koju osniva pravno lice opštim aktom. Ona se može osnovati i ugovorom ili drugim zajedničkim aktom više pravnih lica. Akt o osnivanju fondacije sadrži: naziv osnivača, ciljeve, naziv fondacije, sredstva sa kojim raspolaže, načine korišćenja tih sredstava, načine raspolaganja sredstvima i način upravljanja fondacijom. Fondacija ima svoj statut koji donosi osnivač ili organ upravljanja. Zadužbina i fondacija prestaje sa radom ako se ostvare njeni ciljevi, ako ciljevi postanu neostvarljivi ili ako sredstva za ostvarenje ciljeva postanu nedovoljna.. Odluku o prestanku rada zadužbine donosi osnivač, odnosno organ upravljanja zadužbinom, uz saglasnost organa koji vodi registar zadužbina i fondacija. 52. Postanak i prestanak pravnih lica? Za nastanak pravnog lica je potrebno da postoji organizovani skup ljudi i posebna imovina i da ih pravni poredak prizna kao posebnog subjekta prava. Priznanje subjekta pravnog lica od strane pravnog poretka je moguće: - Putem prijave (sistem slobodnog obrazovanja pravnog lica) - Putem odobrenja (tzv. koncesioni sistem-koncesionim aktom) - Putem sistema normativnog određivanja uslova koji su potrebni da se steknu da bi nastalo pravno lice. Tzv. Sistem prijave ili slobodnog obrazovanja pravnog lica postoji kada je za priznanje pravnog lica od strane pozitivnog prava potrebno da se to pravno lice prijavi određenom državnom organu. Dršavni organ prima na znanje postojanje pravnog lica, osim ukoliko su mu ciljevi protivzakoniti ili nemoralni. Kod ovog sistema je najblaži uticaj države na nastanak pravnog lica. Po koncesionom sistemu o pitanju nastanka pravnog lica odlučuje državni organ uprave, koji putem koncesionog akta dodjeljuje pravnu sposobnost jednoj organizaciji. Ovakvim priznanjem subjekta pravnog lica otklonjena je opasnost pravne nesigurnosti koja vlada u sistemu prijva, ali ovakvo regulisanje sadrži jedan jak momenat samovolje državnog organa. Po sistemu normativnog određivanja pozitivno pravo određuje uslove za nastanak pravnog lica i kada su oni ispunjeni, državni organ je dužan dozvoliti upis u posebni registar koji vode sudovi za pravna lica. Ovim sistemom je otklonjena nesigurnost koja je karakteristična za sistem prijave i eventualna zloupotreba slobodne ocjene državnog organa u sistemu koncesije. Naše pravo je prihvatilo sistem normativnog određivanja uslova. Pravno lice prestaje kada više nema elemenata potrebnih za nastanak pravnog lica. Ono može prestati i voljom članova, ako oni odluče da se pravno lice raspusti. Sa prestankom postojanja pravnog lica njihova imovina prelazi na druge subjekte. Prelaz se vrši putem univerzalne sukcesije (kada sva prava i obaveze jednog pravnog lica prelaze na drugo, npr. jedno preduzeće se pripaja drugom) ili putem singularne sukcesije kada se imovinska masa pravnog lica likvidira (stečaj). Likvidaciju vrše određeni organi. Likvidacioni upravnik svu imovinu pravnog lica unovčava, da bi zadovoljio potraživanja povjerilaca pravnog lica. Za vrijeme trajanja likvidacionog postupka pravno lice i dalje postoji samo je njegova pravna sposobnost ograničena na ciljeve likvidacije. Pravno lice prestaje da postoji tek sa konačnom raspodjelom njegove imovine. 53. PRAVNA I POSLOVNA SPOSOBNOST PRAVNOG LICA Pravna sposobnost pravnog lica znači sposobnost da ono bude nosilac takvih prava i obaveza koja su u saglasnosti sa ciljem pravnog lica i njegovom djelatnošću određenom u zakonu i njegovom statutu. Po načelu opšte pravne sposobnosti pravna lica mogu biti nosioci svih prava i obaveza – isto kao i fizička lica osim prava koja su vezano isključivo za fizičko lice (porodična, nasljedna). Po načelu specijalne 21
pravne sposobnosti pravno lice ima određeno područje rada, tj. može raditi samo za određenu namjenu. Kod nas je prihvaćeno načelo specijalne pravne sposobnosti pravnog lica, tj. da pravno lice može zaključiti ugovore u pravnom prometu samo u okviru svoje pravne sposobnosti. Ugovor koji bi pravno lice zaključilo van okvira svoje pravne sposobnosti nema pravno dejstvo. Savjesna strana može zahtjevati naknadu štete koju je pretrpjela usljed zaključenja ugovora koji nema pravno dejstvo. Djelatnost je suštinski elemenat svakog preduzeća. Poslovnu sposobnost pravno lice stiče sa svojom pravnom sposobnošću i ona je u načelu jednaka sa pravnom sposobnošću. Njen obim se određuje prema obimu pravne sposobnosti pravnog lica. Pravno lice radi i zaključuje poslove preko organa, a radnje koje preduzima organ pravnog lica, u okviru djelatnosti pravnog lica, tretiraju se kao radnje samog pravnog lica. Pravno lice je deliktno sposobno. Pošto je radnja organa pravnog lica radnja samog pravnog lica, onda je i njegova protivpravna radnja delikt pravnog lica. Pravno lice je odgovorno za štete koje njen organ nanese trećim licima u vršenju svoje nadležnosti. Ako je štetna radnja pričinjena od strane organa pravnog lica trećem licu, bez ikakve veze sa funkionisanjem pravnog lica, za takvu štetu neće odgovarati pravno lice, već njegov organ. Npr. Ako vozač jednog preduzeća vozeći robu zgazi neko lice na putu, odgovaraće pravno lice jer je ova radnja u vezi sa funkcionisanjem preduzeća, a ako vozač u kafani za vrijeme odmora povredi neko lice u tuči, za to neće biti odgovorno pravno lice. Jedno pravno lice ima različite organe. Razgraničenje njihove nadležnosti vrši se zakonom ili statutom. Organi pravnog lica mogu biti inokosni i kolektivni. Pravno lice ima određene atribute: - ime (firmu) - po kome se razlikuje od drugih pravnih subjekata radi svoje identifikacije, ime pravnog lica se štiti od zahvata trećih lica - sjedište – to je mjesto u kome je pravno lice ’’pravno locirano’’, tj. za koje je teritorijalno vezano. Sjedište pravnog lica određeno je u njegovom statutu. - Nacionalnost – odnosno državnu pripadnost koja se određuje prema državi u kojoj se nalazi sjedište pravnog lica PRAVNI ODNOSI I SUBJEKTIVNA PRAVA-OBJEKTIVNO I SUBJEKTIVNO PRAVO 54. POJAM I SADRŽAJ GRAĐANSKOPRAVNOG ODNOSA Građanskopravni odnos je društveni odnos regulisan građanskopravnom normom, tj. odnos u kome se stranke pojavljuju kao nosioci građanskih prava i obaveza. Građanskopravni odnos nastaje tek na osnovu činjenica koje građanskopravna norma priznaje za relevantne. Građanskopravni odnosi nastaju na osnovu pravne norme koja reguliše one odnose koji su predmet građanskog prava, a to su robonovčani odnosi i sa njima povezani odnosi svojine, kao i neki lični neimovinski odnosi (pravo na ime, čast, dostojanstvo, pravo autorstva). Građanskopravni odnos kao pravna kategorija posjeduje svoju specifičnu formu i specifičan sadržaj. Specifičnost forma građanskopravnog odnosa ogleda se u karaktreristikama pravnog položaja subjekata u odnosu, karakteristikama prava i obaveza nastalih za subjekte, i specifičnoj sankciji za povredu građanskopravnog odnosa. I sadržina građanskopravnog odnosa je specifična i može biti materijalna i pravna. Ekonomski odnos koji čini osnovu ugovora čini materijalnu sadržinu građanskopravnog odnosa nastalog na osnovu ugovora. Pravnu sadržinu građanskopravnog odnosa čine građanska prava i obaveze subjekata u odnosu. 55. POJAM I SADRŽINA SUBJEKTIVNOG PRAVA Glavni elementi svakog pranog odnosa (subjektivana) prava i korelativne obaveze. Kod ugovora o kupoprodaji, subjektivno pravo svake stranke se sastoji iz jednog ovlašćenja kojoj je korelativna obaveza druge stranke. Kod svojine subjektivno pravo vlasnika se sastoji iz tri ovlašćenja da stvar drži, koristi i da njome raspolaže, a naspram tog prava sa 3 ovlašćenja stoji obaveza trećih lica da vlasnika ne uznemiravaju u vršenju ovlašćenja iz prava svojine. Subjektivno pravo sadrži u sebi i zahtjev kojim se stvara mogućnost da se subjektivno pravo prinudnim putem ostvari tužbom kod suda, međutim zahtjev je pratilac svakog subjektivnog prava, ali ne ulazi u pojam subjektivnog prava. Pored ovlašćenja drugi element subjektivnog prava je obaveza. Obaveza se sastoji u određenom činjenju ili propuštanju obaveznog lica u pravnom odnosu. Ako se jedna stranka obaveže na činjenje, 22
znači da je dužna preduzeti faktičku rdnju, ispuniti činidbu, izraditi jednu stvar, prenijeti određeno pravo. Subjektivno pravo je vlast koju jedna stranka ima u odnosu na drugu sa kojom stoji u pravnom odnosu. Na osnovu toga ona traži od druge stranke izvjesno davanje, činjenje ili nečinjenje, odnosno uzdržavanje. Ova vlast je priznata pojedincu da bi on ostvario svoj određeni ekonomski interes. Elementi subjektivnog prava su: ovlašćenja, obaveza. Bez subjektivnog prava nema objektivnog prava i obrnuto. Ova dva prava su neodvojiva. Dužnosti su obaveze manjeg inteziteta. Pravni poredak ne prisiljava stranku da ih ispuni, niti je njihovo neispunjenje vezano sa obavezom da nadoknadi štetu. 56. SUBJEKTVNO PRAVO U NOVIJOJ PRAVNOJ TEORIJI Najveća zasluga za razvoj teorije o subjektivnom prvu pripada njemačkom teoretičaru pandektnog rpava Vindšajdu. Pod subjektivnim pravom on je podrazumjevao pravnu vlast koju objektivni pravni poredak garantuje pojedincu. Njegova definicija glasi: „Subjektivno pravo je pravnim poretkom obezbjeđena moć pojedinaca“. Ovoj teroriji volje prigovarao je njemački pravnik Jering, odbacujući iz pojma subjektivnog prava volju kao suštinski element. U subjektivnom pravo, po Jeringu, bitan je interes. Kombinacijom teorije volje i teorije interesa nastala je tzv. mješovita teorija: ’’Subjektivno pravo je moć volje data pojedincu od strane pravnog poretka kao sredstvo u cilju zadovoljenja čovjekovih interesa.’’ Larenz je protiv mještovite teorije i Jeringove teorije interesa o subjektivnom pravu i on smatra da ono što titular sebi pribavlja subjektivnim pravom za njega predstavlja neku vrijednost, neko dobro, a to dobro može biti materijalne ili čisto idealne prirode. Po Larenzu, ako jedno lice ima subjektivno pravo to znači da mu pravni poredak dodjeljuje ili garantuje određeno dobro. Po Digiju pojam subjektivnog prava je metafizički, pa ga on zamjenjuje pojmom socijalne funkcije. U društvu ne postoje subjektivna prava, već socijalne funkcije pojedinaca, čija sadržina zavisi od mjesta koje pojedinci zauzimaju u koordinatnom sistemu društvene međuzavisnosti. Subjektivno pravo je bilo negirano i od Hansa Kelzena. Po Kelzenu subjektivno pravo je specifična pravna tehnika pokretanja sudskog postupka, tj. realizacija sankcije u građanskom pravo. Sovjetska teorija je neo vrijeme negirala pojam subjektivnog prava pod uticajem Kelzenove normativističke teorije. U novijem periodu i ona prihvata ovu kategoriju, tako u udžbeniku sovjetskog građanskog prava iz 1959 stoji: Subjektivno pravo predstavlja po sebi jedinstvo 3 mogućnosti: - mogućnosti određenog ponašanja za samo ovlašćeno lice u granicama postavljenim zakonom. - Mogućnost da se zahtjeva od drugih (obaveznih) lica takvo ponašanje koje obezbjeđuje ovlašćenom licu izvšrenje tih radnji - Mogućnost pribjegavanja prinudnoj sili države u slučaju kada obavezno lice neće da ispuni naloženu obavezu. RAZLIKOVANJE SUBJEKTRIVNOG PRAVA OD SLIČNIH POJMOVA 58. PRAVNO STANJE Pravno stanje je pravo u očekivanju, odnosno to je stanje koje ide ka stepenu zasnivanja subjektivnog prava. Odnosi sa životnim dobrima koji još ne sačinjavaju prava već stepene u zasnivanju prava, koji, kad izvjsni dalji događaji nastupe, vode postojanju subjektivnog prava. Npr. Odražaj, tj način za sticanje svojine kada jedno lice na osnovu činjenice da je star steklo zakonskim osnovom (ugovorom), ukoliko je savjesno, uz određeni protok vremena postaje vlasnik stvari, iako je od lica od koga je pribavio stvar bio nevlasnik. Ukolko se pravnim činjenicama da je stvar pribavljena ugovorom i da je lice savjesno, pridoda i određeni protok vremena onda nastaje subjektivno pravo.Dok se ne steknu sve ove činjenice nema subjektivnog prava, već postoji pravno stanje.(savjesni držalac do proteka zakonom propisanog roka nema subjektivno pravo, isto je i u pogledu nastanka prava za lice koje je u testamentu određeno za nasljednika, dok je testator u životu.) 59. PRAVNA MOĆ Pravna moć je pravo određenog lica da jednostranom izjavom volje stvori pravni odnos između sebe i drugog lica ili da ga sadržinski bliže odredi, izmjeni ili ukine. Pravna moć daje ovlašćenom licu ’’moć’’ koja se sastoji u mogućnosti da po svojoj volji proizvede pravne posljedice, kojima se pogaća 23
pravna sfera drugog lica, bez njegovog pristanka. Pravna moć moće da zasnuje jednostranom izjavom volje pravni odnos sa drugim lice, npr. kod prava preče kupovine ili da jednostranom izjavom volje bliže odredi sadržinu obligacionog odnosa. Vrlo su značajne i one pravne moći gdje jednostranom izjavom prestaje da postoji pravni odnos, npr. otkaz jednog dugotrajnog odnosa (zakupa, ugovora o služi) ili opoziv poklona od strane poklonodavca, izjava kojom se istupa iz jednog udruženja kojom se odbija nasljeđe, itd. Pravna moć se ne može samostalno prenositi na drugo lice, već je ona vezana za pravni položaj u konkretnom pravnom odnosu, i može priješi na drugo lice na koga pređe taj pravni odnos. Pravna moć se mora vršiti u strogom (prekulzivnom) roku, inače se gupi. Subjektivno prvo nije vezano za rok. Svako subjektivno pravo ima svoj objekat, neku imovinsku vrijednost, dobro. Pravna moć nema poseban objekat. 60. PRAVNI POLOŽAJ ILI STATUS Pravni položaj je skup okolnosti u vezi sa jednim licem od kojih zavisi njegova mogućnost da bude titular nekog subjektivnog prava. To je mogućnost lica da bude kompetentno u vršenju svojih subjektivnih prava (a ne da ih vrši preko zastupnika), kao i njegova mogućnost da na svoja prava štiti pred sudom. U pravni status jednog lica spadaju: pravna, poslovna, deliktna, procesna sposobnost nekog lica. KLASIFIKACIJA GRAĐANSKIH PRAVA 62. PODJELA NA APSOLUTNA I RELATIVNA PRAVA Prema različitom sadržaju pravnih ovlašćenja sa jedne strane i prema krugu obaveznih lica sa druge strane razlikujemo: apsolutna i relativna prava. Apsolutna prava djeluje prema svim licima (ega omnes) – i njime obavezuje sva lica. Reativna prava se odnose uvijek na ograničen broj individualno određenih lica, ili prema okonostima slučaja odredivi broj lica kao obaveznih lica. Kod relativnih prava naspram ovlašćenog lica stoji jedno obavezno lice. Podjela subjektivnih prava na apsolutna i relativna izvšena je po formalnom kriterijumu – da li je broj obaveznih lica na koje se pravo odnosi neograničen ili određen, da li se vršenjem subjektivnog prava obavezuje jedno ili sva lica. Kod apsolutnih prava: - pravo ovlašćenog lica odgovara obavezi svih ostalih lica - broj tih obaveznih lica nije određen - njihova obaveza je negativna, tj. sastoji se u tome da titulara ne ometa u vršenju njegovih ovlašćenja - taj odnos titulara prema svim ostalim licima nije konkretizovan, nije unaprijed određen - obaveza odgovara subjektinom pravu, a ne ovlašćenju iz subjektivnog prava jer ne postoji identitet između ovlašćenja i prava - obaveza trećih lica je neimovinska, negativna i sastoji se u uzdržavanju - apsolutna prava ne zastarjevaju - zahtjev kod apsolutnih prava nastaje tek njihovom povredom. Apsolutna prava su isključiva prava i ne mogu dva apsolutna pava sa istim sadržajem da postoje paralelno. Da na jednoj istoj stvari može postojati samo jedno apsolutno pravo istog stepena najbolje se vidi iz prava svojine. Na jednoj stvari može postojati samo jedno apsolutno pravo svojine. Apsolutna prava mogu da zadovolje funkciju pripadanja samo ako su isključiva prava. Kod relativnih prava: - u pravnom odnosu se nalaze dva lica, ovlašćeno lice (povjerilac) i obavezno lice (dužnik) - dok je kod apsolutnih prava obaveza uvijek negativna, kod relativnih obaveza je po pravilu pozitivna - obaveza je korelativna sa ovlašćenjem i postoji uvijek identitet između ovlašćenja i praa, tako da ono što je pravo za jednu stranku, obaveza je za drugu i obrnuto. - Obaveza je imovinska - Relativna prava po pravilu ne zastarjevaju - Zahtjev kod relativnih prava nastaje kad i pravo, pošto je zahtjev uperen prema konkretno određenom licu. Subjektivna relativna prava uvijek su usmjerena protiv određenih lica. 24
Postoje i mešovite forme subjektivnih prava koje u sebi sadrže elemente apsolutnih i relativnih prava. U takvom slučaju ovlašćeno lice (titular prava) ima zahtjeve prema svima, dok određene zahtjeve može podići samo prema određenom licu. To je slučaj sa svim ograničenim stvarnim pravima (službenosti ili založnom pravu). 63. KLASIFIKACIJA APSOLUTNIH PRAVA U apsolutna prava spada: stvarna prava, lična prava, autorska prava i pronalazačko pravo. Najvažnija relativna prva su tražbena ili obligaciona prava. 64. STVARNA PRAVA Stvarna prava predstavljaju posebno kategoriju subjektivnih građanskih prava, čiji je neposredni objekat stvar (pravo na stvari). Stvarna prava omogućavaju svom titularu da objekat u svom totalitetu ili samo određenom djelu upotrebljava, koristi ili raspolaže, a da druge subjekte od toga isključi. Npr. kod prava svojine na pokretnim i nepokretnim stvarima. Kod stvarnih prava razlikujemo unutrašnju i spoljašnu stranu prava. Kod prava svojine unutrašnja strana prava je odnos subjekta prema stvari: vlasnik može slobodno postupati sa stvari, kod drugih stvarnih prava titular može postupati sa stvari u granicama svog prava. Spoljašnju stranu prava čini odnos subjekta prema drugima licima. Kod prava svojine vlasnik može isključiti svaki uticaj trećeg lica na svoju stvar, a titular drugih stvarnih prava može zahtijevati da ga u vršenju svog prava druga lica (uključujući i vlasnika) ne smetaju. Stvarno pravo reguliše odnose između ljudi, a povodom stvari. Najobuhvatnije stvarno pravo je svojina. Svojina je najpotpunija vlast na stvari u granicama zakona i prava drugih lica. Iz privatne svojine izvedena su stvarna prava službenosti i zaloge. U nekim pravima susrećemo još realne terete, pravo preče kupovine i pravo građenja. Za stvarna prava važi načelo numerus clausus, što znači da je broj stvarnih prava taksativno određen u zakonu. To znači da stranke mogu zasnivati i prenositi ugovorom samo ona prava koja su u zakonu taksativno navedena. 65. LIČNA PRAVA Prava ličnosti i njenih ličnih dobara, života, časti, zdravlja, slobode, intimne sfere uživaju zaštitu pravnog porekta krivičnopravnu i građanskopravnu. Puna afirmacija ličnosti, njenih prava, dostojanstva i slobode omogućena je tek u kapitalizmu, gdje čovjek postao oslobođen lične zavisnosti, gdje je prestoa da bude funkcija stvari, oruđa i postao njihov gospodar, koji sam odlučuje o svojoj sudbini i uslovima života. Iz opštih ličnih prava u zakonodavstvu pojedinih zemalja razvila su se sljedeća prava: - pravo na sliku - Izrada i objavljivanje fotografija je dozvoljeno samo ako se radi o javnom događajima. Objavljivanje slike je dopušteno ako cilj slike nije prikazivanje lica, već predjela. Objavljivanje fotografije ličnosti bez njenog odobrenja ili pristanka predstavlja povredu ličnih prava građana, zbog koga ovlašćeno lice može tražiti nadoknadu - pravo na izgovorenu riječ - pravo na tajnu sferu, tj. pravo na čuvanje tajnosti povjerljivog sadržaja pisma ili spisa. Pravo na nepovredivost korespodencije sa smatra ličnim pravom. - pravo na zaštitu initimne sfere. Pravo na zaštitu privatne sfere obezjeđena je tako da svako izlaganje ili prenošenje činjenica iz privatnog ili porodičnog života drugog lica, bez obzira da li su te činjenice istinite ili ne, predstavlja povredu prava ličnosti. Za povrede ovih prava pravni sistemi nekih zapadnih zemalja vrše naknadu materijalne i nematerijalne štete. Naši sudovi pod uticajem Sovjetske teorije nisu dosuđivali novčanu naknadu moralne štete. Zadovoljenje (satisfakcija) se po pravilu sastoji u novčanoj naknadi, čiju visinu određuje sud. Naknada se dodjeljuje za pretrpljene fizičke bolove, za duševne bolove zbog umanjenja životne aktivnosti, estetske povrede, povrede ugleda, časti, slobode ili prava ličnosti, smrti bliskog lica (povređena osjećanja), kao i za strah. Cilj satisfakcije nije u gubitku koji pretrpi štetnik, već u otklanjanju patnje povrijeđenom. U teoriji je rasprostranjeno mišljenje da iz cilja koji ima zahtjev za naknadu nematerijalne štete proizilazi da je ovaj zahtjev strogo lični i da se nestankom ličnosti i on gasi, tj. ne može se prenijeti na nasljednike. Potraživanje naknade nematrijalne štete prelazi na nasljednike samo ako je priznato pravosnažnom odlukom, ili pismenim sporazumom. Pod istim uslovima to potraživanje može biti predmet ustupanja, prebijanja i prinudnog izvršenja. 25
66. PRAVA AUTORSTVA To su posebna grana ličnih prava čiji je objekat proizvod ljudskog uma, duha, misli. U ta lična prava spadaju književna djela, tonska djela, pronalasci, odnosno prava autorstva. Oni nisu regulisana građanskim zakonicima, već posebnim propisima. Autoru pripada isključivo apsolutno pravo isto onako kakvo ima vlasnik stvari. Prava autorstva se gase protekom određenog vremena, jer opšti kulturni interes društvene zajednice ne trpi trajno monopolisanje duhovnih dobara. Kod autorskog prava stvorenog u radnom odnosu, autorsko pravo pripada poslodavcu. Njemu pripada isključivo pravo da u trajanju od 5 godina iskorišćava autorsko djelo bez traženja dozvole za radnika – autora tog djela. Autorsko pravo štiti moralne i materijalne interese autora i njegovih pravnih sljedbenika. Autorsko pravo može autor prenijeti posebnim ugovorom na druog lice – izdavača, prikazivača, producenta. Ovakvi ugovori se nazivaju izdavački ugovori, ugovori o izvođenju ili drugi autorski ugovori. Autoru pripada naknada za korišćenje njegovor djela od strane drugog lica. Autorsko pravo ima vremensko ograničenje u trajanju autorskog prava. Autorsko pravo i naknada za njegovo iskorišćavanje djela, traje za života autora i 50 godina poslije smrti autora. Autorsko pravo je isključivo, lično, apsolutno subjektivno pravo, koje svako mora poštovati. Pronalazačko pravo za svoj objekat ima pronalazak, ili tehničko unapređenje. Za nove pronalaske koji se mogu u industriji koristiti dodjeljuje se patent. Pronalazak uživa pravnu zaštitu tek od momenta kada je za njega dobijen patent. Identični pronalasci mogu nastati istovremeno, nezavisno jedan od drugog. Tada će pravnu zaštitu uživati samo onaj pronalazak koji je ranije prijavljen Zavodu za patente. Patent se stiče upisom u registar patenta. Pronalazačko pravo, kao i autorsko, je vremenski ograničeno. Patenat traje 15 godina, računajući od dana njegovog službenog objavljivanja. Ovlašćenom licu pripada pravo na industrijsko iskorišćavanje svog patenta. Patentno prvo je čisto imovinsko pravo. Ugovorom o licenci iskorišćavanje patenta se prenosi na drugo lice, uz naknadu za vlasnika patenta. Ugovorom o licenci davalac licence se obavezuje da korisniku licence omogućiti i dopustiti korišćenje pronalaska, a korisnik licence se obavezuje da će davaocu licence isplatiti naknadu za ustupljenu licencu. Osnovne i najčešće vrste licenci izražene su u ugovoru o prostoj licenci i o isključivoj licenci. Prosta licenca postoji onda kada davalac licence koji je licencu ustupio jednom licu, sa istim sadržajem može da je ustupi i nekom trećem. Ugovorom o isključivoj licenci obavezuje se davalac licence prema korisniku licence da trećim licima neće davati istu vrstu licence. Pored ugovorne, postoji i prinudna licenca. Ona se odlukom suda dodjeljuje licu koje dokaže interes i podobnost za iskorišćavanje pronalaska koji nosilac patenta, bez opravdanih razloga, ne iskorišćava ili nedovoljno iskorišćava u zemlji. 67. DRUGI KRITERIJI ZA KLASIFIKACIJU SUBJEKTIVNIH PRAVA, PRENOSIVA I NEPRENOSIVA PRAVA Subjektivna prava se mogu podijeliti na: prenosiva i neprenosiva (lična) prava. Većina subjektivnih građanskih prava su po pravilu prenosiva sa jednog subjekta na drugog. U građanskom pravu važi načelo prometljivosti prava. Prava koja su usko povezana sa svojim subjektom i koja se ne mogu prenositi nazivaju se ličnim pravima. Npr. (lične službenosti – plodouživanje, upotreba i stanovanje, pravo na izdržavanje djeteta od strane roditelja i obratno). Tu spadaju ugovori zaključeni s obzirom na lične kvalitete ugovorača, npr. slika koju izrađuje poznati umjetnik. Sva ova lična prava iako su imovinska ne mogu se nasljeđivati i prenositi i nazivaju se ličnoimovinska prava. SAMOSTALNA I NESAMOSTALNA PRAVA Ova podjela napravljena je prema kriterijumu da li jedno pravo zavisi od nekog drugog prava ili ne. Pravo koje zavisi od drugog prava (glavnog prava), zove se sporedno (akcesorno) pravo. Npr. založno pravo, jemstvo, pravo na ugovornu kaznu, itd. Akcesorno pravo ne može nastati bez glavnog prava. Sa gašenjem glavnog prava prestaje i akcesorno pavo. Npr. Sa prestankom potraživanja koje su obezbjeđivali, prestaje jemstvo, zaloga, hipoteka.
26
PRAVA U NASTAJANJU I KONAČNO NASTALA PRAVA Za nastanak određenog prava mora postojati skup više činjenica. Potrebne činjenice ne nastaju odjednom, već postepeno. Sa svakom ostvarenom činjenicom dostignut je jedan prethodni stepen, neophodan za nastanak prava. Ukoliko je više činjenica nastupilo, pravo u nastajanju se sve više približava konačnom uspostavljanju. Takva prava u nastajanju se nazivaju „prava u očekivanju“, „pravna stanja“, „pendentni odnos“. Primjer za to su prava iz pravnog posla zaključenog sa uslovom ili rokom, prava koja očekuje nasljednik za vrijeme života ostavioca, pravo svojine koje očekuje da stekne lice u održaju i itd. Predmet očekivanja mogu biti apsolutna i tražbena prava. OGRANIČENJA U VRŠENJU I ZAŠTITA PRAVA 68. VRŠENJE I ZAŠTITA PRAVA Pod vršenjem prava podrazumijevamo ponašanje ovlašćenog lica koje odgovara sadržaju njegovog prava. Apsolutna prava se vrše preko svojine, držanjem, korištenjem, otuđenjem, ostvarenjem prava svojine prema obaveznom licu ili zahtjevom za prestanak smetanja svojine. Autorsko pravo se vrši unovčavanjem autorskog dijela a pravo na ime upotrebom imena. Vršenjem relativnih prava (potraživanja), sastoji se u zahtijevu za ispunjenje činidbe, opomeni, prebijanju duga za dug, preduzimanju radnji koje dovode do zadovoljenja putem prinudnog izvršenja itd. Od stranke zavisi da li će svoje pravo vršiti ili ne, jer je vršenje prava prepušteno slobodnoj dispoziciji stranaka i po tome se građanska prava razlikuju od javnih. Pravo vrši obično subjekat kome ono pripada. Ako je za vršenje prava potrebna poslovna sposobnost pravo vrši zakonski zastupnik poslovno nesposobnog subjekta. Neka prava pravni subjekat može da vrši lično ili preko svog zakonskog zastupnika. Prava koja se lično vrše od strane njihovih titulara po pravilu su neprenosiva. U građanskom pravu vršenje prava se može prepustiti drugom licu koje se pojavljuje kao zastupnik ovlašćenog lica. Pravo se može vršiti dok postoji. Sudsko ostvarenje prava zahtjeva dokazivanje da pravo postoji. Dokazivanje da pravo postoji, ako ga druga stranka osporava, naziva se legitimacijom. Ako je isprava jedino sredstvo kojim se lice može legitimisati pri vršenju svog prava, onda se ova isprava naziva hartijom od vrijednosti. (npr. samo lice koje posjeduje mjenica može ostvarivati potražnje iz mjenice, donosilac tiketa koji je dobio premiju na lotu itd.). U slučaju da u vršenju prava, prava dođu u koliziju gdje vršenje jednog prava onemogućava vršenje drugog prava, važi načelo da jače pravo ima onaj subjekt čije je pravo ranije nastalo. Potpuno različito od ovoga je tzv. konkurencija prava, kada za zadovoljenje jednog istog ekonomskog cilja postoje više subjektivnih prava. U tom slučaju titular prava ima izbora i to se naziva elekciona konkurencija prava (npr. Ako je roba s manom, kupac može da zahtjeva zamjenu te robe za drugu, smanjenje kupovne cijene ili raskid ugovora). Moguća je i situacija kada titular prava između više prava ne vrši jednu opciju već ih kumulativno sve može vršiti, to je tzv. soluciona konkurencija (ako je jedna strana ugovornica prevarena pri zaključenju ugovora, ona može zahtijevti i poništenje ugovora i naknadu pretrpljene štete). STVARNE GRANICE U VRŠENJU SUBJEKTIVNIH PRAVA 69. ZABRANA ZLOUPOTREBE PRAVA I NAČELO SAVJESNOSTI I POŠTENJA Ne postoji neograničeno subjektivno pravo. U zasnivanju obligacionih odnosa i ostvarivanju prava i obaveza, učesnici su dužni pridržavati se načela savjesnosti i poštenja. Zabranjeno je vršenje prava iz obligacionih odnosa, protivno cilju zbog koga je ono ustanovljeno ili priznato. Zabranjeno je vršenje prava vlasništva protivno cilju zbog koga je ustanovljeno ili priznato ili protivno moralu društva. Ograničena stvarna prava, daju svom titularu samo ograničena ovlašćenja (npr. pravo plodouživanja obuhvata samo pravo na držanje i korišćenje tuđe stvari, pri čemu je vremenski ograničeno u pogledu svog trajanja, založno pravo ovlašćuje titulara samo na unovčenje založne stvari). Svako vršenje prava, pa i vršenje obligacionih prava, mora da se kreće u okviru ciljeva instituta obligacionih prava postavljenih pravnim poretkom. Udaljiti se od ciljeva znači izvršiti akt zloupotrebe prava. Teorija o zloupotrebi prava nastala je u Francuskoj u drugoj polovini XIX vijeka, najprije u sudskoj praksi radi ograničenja apsolutističkog i neograničenog prava privatne svojine (čuvena je odluka suda u gradu Kolmar iz 1855 g. po tužbi protiv vlasnika kuće koji je napravio lažni dimnjak bez otvora za dim, samo da bi susjedu zaklonio svjetlost). 27
Za razvoj teorije zloupotrebe prava najznačajniji autor je Žosran. Po njegovoj teoriji zloupotreba prava se ne karakteriše rezultatima izvršenog akta, već motivima koji su bili povod tom aktu. Nije bitna veličina nanijete štete, već duševno stanje učinioca. Fransuska sudska praksa je stvorila kriterijume (dijelom objektivne, dijelom subjektivne) prema kojima se utvrđuje postojanje zloupotrebe prava: - namjera za nanošenje štete - Svijest o tome da šteta postoji - Nedostatak opravdanog interesa - Odstupanje od socijalne funkcije prava. Vršenje jednog prava nedozvoljeno je ako vrijeđa načelo savesnosti i poštenja. Ako je osnov za zloupotrebu prava sadržan u načelu savesnosti i poštenja, onda postoji zloupotreba prava i kad lice nije krivo za zloupotrebu, jer se za povredu načela savesnosti i poštenja ne traži krivica. Da bi se ustanovilo kada i kako vršenje prava predstavlja zloupotrebu i vrijeđa načelo savjesnosti i poštenja potrebno je ispitati okolnosti svakog konkretnog slučaja. Subjektivna teorija zloupotrebu prava određuje kao vršenje prava sa namjerom da se drugom pričini šteta, a objektivna teorija smatra da postoji zloupotreba prava ako se subjektivno pravo vrši protivno cilju zbog koga je ustanovljeno. Ako pri vršenju obligacionog prava stranka ostvaruje subjektivno pravo u suprotnosti sa načelom savjesnosti i poštenja ona zloupotrebljava pravo. Vršenje prava protivno načelu poštovanja i savjesnosti (dobre volje) nije vršenje prava, već predstavlja zloupotrebu. Novija sudska praksa kod nas se opredjelila za objektivnu teoriju zloupotrebe prava, (u kom pravcu je bio formulisan i član 1000 IZCG), po kojoj pravo nije zloupotrebljeno samo ako je njegov titular dela u namjeri da drugog ošteti, šta je njegova namjera to se suda ne tiče, glavno je da se pravo vrši nenormalno, bez ikakvog zakonskog interesa, antisocijalno i štetno za drugog. Međutim u toku pravnog razvoja sve se više uviđa da se subjektivna prava moraju ograničavati. Za pojam zloupotrebe prava dovoljno je da postoji nepravilno vršenje svog prava, vršenje protivno njegovom cilju, makar i bez namjere da se vršenjem svog prava drugome šteti. U našem pravu svako vršenje subjektivnih prava nedozvoljeno je ako se njime vrijeđa moral društva, a ta ocjena se mora vršiti od strane suda u svakom konkretnom slučaju, jer jedna ista radnja u jednom slučaju predstvlja normalno vršenje prava, a u drugom slučaju nedozvoljeno vršenje prava. Načelo savesnosti i poštenja je danas najčešće primjenjivana generalna klauzula u čitavom građanskom pravu i ona je postala jedan od osnovnih principa u oblasti ugovornog prava. Pravilo o savesnosti i poštenju vodi porijeklo od rimskog pojma fiedes i bona fides koje je značilo i vjernost i držanje zadate riječi. Pojam ’’savesnost i poštenje’’ pripada porodici generalnih klauzula ili pravnih standarda. Načelo savjesnosti i poštenja dovodi do velike individualizacije u primjeni. Postoji veliki rizik da bude povrijeđena pravna sigurnost. To se može desiti ako se na mjesto jasne norme sudija uhvati ’’pravičnosti’’, jer u načelu bona fiedes vidi za sebe mogućnost da bez bližnjeg obrazloženja protura svoju samovolju. Funkcije načela savjesnosti i poštenja su: 1. Regulativna funkcija načela savesnosti i poštenja - zasnivanje sporednih dopunskih obaveza, koje nastaju uz potrebe određenih obzira prema svom ugovornom partneru. Te sporedne obaveze preciziraju kako ispuniti činidbu. 2. Ograničavajuća ili korigujuća funkcija načela savesnosti i poštenja - ne samo da je dužnik vezan obavezama obzira prema povjeriocu, nego i povjerilac može da zahtjeva ugovornu činidbu samo u skladu sa savesnošću i poštenjem. Ova funkcija sprečava povjerioca od zloupotrebe u vršenju svog prava i u nedozvoljenom korišćenju svog pravnog položaja. 3. Funkcija promjene sadržine ugovora i pravnog položaja – koja se vrši u cilju prilagođavanja ugovora promjenjenim okolnostima. Načelo savesnosti i poštenja s jedne strane proširuje osnovnu obavezu iz obligacionog odnosa, stvara nove sporedne obaveze koje traju i po ispunjenju glavne ugovorne obaveze, ograničava prava 28
povjerilaca, a time i obaveze dužnika, a s druge strane ovo načelo transformiše ugovorne obaveze i prava odstupajući od zakona i ugovora, usljed promjenjenih okolnosti (inflacije, deflacija) ili neočekivanosti činidbe, dovodeći do konačnog prestanka ugovornih odnosa. VREMENSKE GRANICE U VRŠENJU SUBJEKTIVNOG PRAVA 70. PREKLUZIVNI ROKOVI Strogi ili prekluzivni rokovi važe za pravne moći, odnosno preobražajna prava. To su prava koja su vremenski ograničena i ako se ne vrše u određenom roku, poslije isteka toga roka se gase Njihovo daljnje vršenje je i bez isticanja prigovora nepunovažno. Sud po službenoj dužnosti pazi na prekluzivne rokove. Prekluzivni rok ističe posljednjeg dana, čak i kad posljednji dan pada na praznik. Tako se pravni posao zaključen u zabludi može osporavati u roku od 1 godine od saznanja za zabludu (subjektivni rok), odnosno u roku od 3 godine od dana zaključenja ugovora (objektivni rok). Prekluzivni rokovi su zakonski određeni i za vršenje prava preče kupovine (mjesec dana računajući od dana kada ga je prodavac obavijestio o namjeravanoj prodaji trećem licu), za raskid ugovora zbog neispunjenja predviđeno je da povjerilac koji riješi da raskine ugvor saopšti to dužniku bez odlaganja. Prekluzivni rokovi postoje i za većinu pravnih moći kojima se raskida jedan dugotrajni odnos (otkazi ugovora), kao i za većinu radnji koje stranke preduzimaju u procesu (propuštanje procesne radnje ima za posljedicu da je stranka ne može preduzeti). 71. ZASTARJELOST? Zastarjelost predstavlja jedno ograničenje u vršenju prava koji se sastoji u proteku vremena usljed kojeg nastaje gubljenje zahtjeva, odnosno tužbe u materijalnom smislu. Smisao i cilj zastarjelosti je: - obezbjeđenje opšte pravne sigurnosti – koja bi bila ugrožena ako bi jedno stanje koje dugo nije osporavano odjednom tužbom bilo napadnuto. - zaštita dužnika od teškoća dokazivanja, (neplaćen dug od prije 20 godina) - zastarjelošću se vrši pritisak na stranke da svoja prava vrše – kako ne bi došle u situaciju da usljed nevršenja ta svoja prava ne mogu ostvariti - zaštita javnog interesa - gdje bi kad prava ne bi zastarjevala sudovi bili opterećeni parnicama u kojima, usljed dugog proteka vremena , činjenično stanje bi bilo vrlo teško razjasniti. Nezastarjevaju: - apsolutna prava, stvarna i lična, tj. pravo svojine, službenosti i založno pravo, - sve vrste alimentacija tj. ona obligaciona prava koja imaju svoj izvor u porodičnom pravu. Pravo svojine nikada ne zastarjeva, tj. bez obzira na dugo vrijeme u kojem vlanik nije vršio svoje pravo svojine to njegovo pravo ne prestaje nevršenjem. Ne može zastarjeti ni založno pravo – kad protekne vrijeme zastarjelosti, povjerilac čije je potraživanje obezbjeđeno zalogom i hipotekom može se naplatiti samo iz opterećene stvari, ako je drži u rukama, ili ako je njegovo pravo upisano u javnoj knjizi. Zastarjelost ne prestavlja razlog za gašenje obligacije jer se pravo ne gubi zastarjelošću, već ono samo slabi i pretvara se u prirodnu obligaciju. Gubi se samo zahtjev za prinudno ispunjenje tražbine tužbom kod suda. Zastarjelost nije razlog za prestanak prava koje se ne vrši, već istekom roka zastarjelosti, nastaje za dužnika samo prigovor zastarjelosti. Ako se dužnik pozove na zastarjelost, nije dužan ispuniti tražbinu, ali ako ga prećuti (jer zna da duguje iako je potraživanje zastarjelo – savestan dužnik) sud će dosuditi povjeriocu i zastarjelo potraživanje kao dugovano. Kod zastarjelosti veoma je bitno odrediti momenat početka toka zastarjelosti. Kao što je važno utvrditi momenat početka roka zastarjelosti, neophodno je utvrditi i momenat nastupanja zastarjelosti. Zastarjelost nastupa kada istekne posljedni dan zakonom određenog vremena. Jedno potraživanje će zastariti ako povjerilac ne bude vršio svoje pravo poslije dospjelosti tražbine do posljednjeg dana roka zastarjelosti predviđenog zakonom za određeno potraživanje. Po našem pravu rok zastarjelosti je određen imperativnom normom i ne može se produžavati niti skraćivati sporazumom stranaka. I u našem i u strnim pravima je usvojeno načelo da je 29
nedozovoljeno pravnim poslovima isključenje ili otežanje zastarjelosti prije njenog isteka, pošto propisi o zastarjelosti služe javnom interesu. Dok je isključenje nastanka zastarjelosti činilo pravni posao ništavnim, dotle je priznata mogućnost dužniku se može odreći zastarjelosti, ali tek pošto je ona nastupila. Svako odricanje dužnika od zastarjelosti prije nego što je nastupila je nepunovažno. Ako bi strankama bilo dopušeno da se unaprijed ugovorom odreknu zastarjelosti, klauzula o odricanju od zastarjelosti bi postala sastavni dio svakog ugovora, kao neka vrsta stilske klauzule i onda bi ustanova zastarjelosti koja je predviđena za ostvarivanje javnih interesa bila bi popuno izigrana. Posredno stranke mogu da utiču na zastarjelost prije njenog isteka, ako se dogovore o produžetku rokova isplate kupovne cijene koja se umjesto da bude plaćena odjednom kako je to ugovoreno, pretvara u obročnu isplatu, tako da za svaku dospjelu ratu teče poseban rok zastarjelosti. O postojanju odricanja od zastarjelosti odlučuje se u svakom konkretnom slučaju. Za odricanje već nastale zastarjelosti nije potrebna pismena forma, ono se može izvršiti i konkludentnom radnjom, npr. neformalnim priznavanjem zastarjelosti. Za odricanje od zastarjelosti neophodno je da dužnik koji se odrekne zastarjelosti zna da je zastarjelost nastupila. Na prigovor zastarjelosti poziva se dužnik kada povjerilac zahtjeva namirenje svoje obaveze preko suda. Prigovor zastarjelosti se ne uzima po službenoj dužnosti.Sam dužnik treba da odluči hoće li istaći prigovor zastarjelosti. Na osnovu zastarjelosti dužnik stiče mogućnost isticanja prigovora tj. Trajno pravo da povjeriocu uskrati naplatu tražbine prinudnim putem ako je povjerilac zahtijeva putem suda. Sud će dosuditi povjeriocu naplatu zastarjele tražbine ako se dužnik ne pozove na zastaru, čak i presudom zbog izostanka ako se dužnik ne pojavi pred sudom. Dužnik može ispuniti zastarjelu tražbinu i nema pravo da traži povraćaj onoga što je dao, iako nije znao da je obaveza zastarjela. Zastarjela tražbina se ne gasi, ona se više ne može tužbom ostvariti protiv volje dužnika 72. KADA SE NE PRIMJENJUJU PRAVILA O ZASTARJELOSTI? - razlikovanje održaja i prekluzivnog roka od zastarjelostiProtek vremena nezavisno od volje učesnika u pravnom prometu je vrlo značajna pravna činjenica kod nastanka, promjene i gubitka prava. Ovo dejstvo vremena dolazi do izražaja kod mnogih pravnih insititucija, ne samo kod zastarjelosti. Neophodno je razgraničiti zastarjelost u užem smislu od sličnih pravnih instituta gdje protek vremena utiče na gubitak zahtjeva, tj. tužbe u materijalnom smislu. Tu se pravo ne može ostvariti prinudnim putem, tj. preko suda. Održaj je samostalni pravni institut stvarnog prava a ne podvrsta zastarjelosti. Održajem se stiče jedno stvarno pravo neprekinutom državinom (savjesnom i zakonitom), koja je trajala određeno vrijeme za pokretne i nepokretne stvari. Pod zastarjelošću se podrazumijeva samo gubitak zahtjeva protekom određenog vremena i njegovo dejstvo se ne sastoji u gašenju prava, već u njegovom slabljenju. Prekluzivni rok ima za posljedicu da se određena tužba ili radnja može podići ili preduzeti u određenom roku. Načelna razlika između zastarjelosti i prekluzivnog roka ogleda se u dejstvu proteka roka. Kod zastarjelosti se protekom roka gubi zahtjev, tj. Dužnik stiče pravo da trajno uskrati dugovanu činidbu povjeriocu. Protekom prekluzivnog roka se trajno gubi samo pravo. Na prekluzivni rok sud pazi po službenoj dužnosti, dok na rok zastarjelosti sud pazi samo ako se dužnik na njega pozove. Zastarjelost i prekluzivni rok razlikuju se i po sljedećem: zastarjelost se zasniva isključivo na zakonu, dok se prekluzivni rok zasniva na zakonu, sudskoj naredbi ili pravnom poslu. 73. ZASTOJ ZASTARJEVANJA? Zastoj sprečava uračunavanje određenog vremena u rok zastarjelosti, tako da zastarjelost tokom ovog vremena ne teče, već miruje. Vrijeme zastoja se na računa u rok zastarjelosti. Zastarjelost počinje teći tek po uklanjanju određenih smetnji ili ako je počela prije zastoja nastavlja svoj tok. Zastoj zastarjevanja zasniva se na ideji da povjerilac ne mora biti jedno određeno vrijeme u stanju da svoje pravo ostvaruje. U rok zastarjelosti ne uračunava se vrijeme u kome je povjerilac bio u pravnoj ili fizičkoj nemogućnosti da ostvaruje potraživanje. Zastarjelost ne teče: - između bračnih drugova ukoliko je neko potraživanje nastalo prije sklapanja braka, - između roditelja i djece dok traje roditeljsko pravo, - između štićenika i njegovog staraoca kao i organa starateljstva, 30
-
između lica koja žive u vanbračnoj zajednici.
74. PREKID ZASTARJEVANJA? DEJSTVO PRIZNAVANJA DUGA Priznanje duga kao razlog za prekid zastarjevanja predstavlja izjavu (pismenu ili usmenu) ili radnju dužnika kojom on povjeriocu priznaje dug. Takvom radnjom dužnika se vrši prekid zastarjelosti i rok zastarjevanja počinje da teče iznova. Vrijeme koje proteklo prije prekida ne računa se u zakonom određeni rok zastarjelosti. Za priznanje duga dovoljno je svako ponašanje dužnika koje po načelu savjesnosti i poštenja predstavlja potvrdu dužnikove obaveze prema povjeriocu. Prekid zastarjelosti priznanjem duga je moguć i za vrijeme u kome je zastarjelost obustavljena zbog razloga koji izaziva zastoj. Ukoliko se priznanje dužnika odnosi samo na jedan dio duga nastupa djelimičan prekid zastarjelosti samo za taj deo duga. Kod povremenih činidbi priznanje duga proizvodi prekid zastarjelosti samo za pojedinu ratu, a ne za ostale rate. Ako priznanjem glavnog duga nisu izričito priznate i zastarjele kamate, priznanje duga ne prekida zastarjelost kamata. U praksi sudova se smatra da su priznanjem glavnog duga obuhvaćene i kamate, ako priznanjem nije izričito navedeno da se ono odnosi samo na glavni dug. Priznanje duga od strane dužnika ima za posledicu trenutni prekid zastarjelosti a nova zastarjelost počine odmah da teče. 75. DJELOVANJE TUŽBE NA ZASTARJELOSTPodizanjem tužbe i svakom drugom radnjom preduzetom protiv dužnika pred sudom ili drugim nadležnim organom, u cilju utvrđivanja, obezbjeđenja ili ostvarenja potraživanja povjerilac ostvaruje svoje pravo i izaziva prekid zastarjelosti. Podnošenje tužbe prekida zastarjevanje samo ako je ona podignuta prije isteka roka zastarjelosti za određeno potraživanje i ako je tužba predata sudu. Da bi tužba izazvala prekid zastarjelosti neophodno je da ona bude uspješna, tj. da tužilac nije odustao od tužbe ili da ona nije odbačena ili odbijena. Prekid zastarjelosti se može izazvati i preduzimanjem drugih radnji od strane povjerioca protiv dužnika pred sudom ili drugim nadležnim organom u cilju utvrđivanja, obezbjeđenja ili ostvarivanja potraživanja. Te radnje su: pozivanje u zaštitu od pravnog uznemiravanja, isticanje prebijanja potraživanja u sporu, prijava potraživanja u postupku prinudne likvidacije ili u kom drugom postupku generalnog izvršenja, zahtjev za prinudno izvršenje ili obezbjeđenje, ili preduzimanje radnje izvršenja ili obezbjeđenja. Ako sud odbaci povjeriočevu tužbu zbog nenadležnosti ili zbog kog drugog uzroka koji se ne tiče merituma (suštine) stvari, pa povjerilac podigne novu tužbu u roku od tri mjeseca, zastarjelost će biti prekinuta prvom tužbom. Povjeriočeva pismena ili usmena opomena dužniku nije pravno relevantna za prekid zastarjelosti, pa se dužnik po isteku roka zastarjelosti može pozvati na zastarjelost potraživanja, iako ga je povjerilac u toku roka zastarjelosti opomenuo da plati dug. Prekid zastarjelosti najčešće nastaje radnjama povjerioca, bilo da je on podigao tužbu kojom zahtijeva naplatu svog potraživanja, ili da je preduzeo druge radnje protiv dužnika pred sudom ili drugim nadležnim organom, u cilju utvrđivanja, obezbjeđenja ili ostvarenja potraživanja. Prekid zastarjevanja nastaje i kada dužnik prizna dug. 76. ZAŠTITA PRAVA U pogledu zaštite prava razlikujemo samozaštitu u vidu nužne odbrane, stanje nužde i samopomoći, kao i zaštitu koju pruža država putem suda. Dozvoljena je samozaštita u vidu odbijanja samovlasnog napada od sebe ili drugog lica, kao i stanje nužde u kome se žrtvuje tuđa stvar da bi se otklonila opasnost. Samopomoć je izuzetno dopuštena u vidu samovlasnog ostvarenja prava u slučaju kada se pomoć državnih organa ne može blagovremeno odbiti, a ostvarivanje prava bi inače bilo osujećeno ili znatno otežano. (U stvarnom pravu dopuštena je samopomoć kod zaštite državine: držalac može u određenom roku da povrati predmet državine od onog ko mu ga je uzeo silom, prevarom ili zloupotrebom povjerenja) Radi pružanja zaštite povređenim građanskim pravima država stavlja na raspolaganje regulisan postupak u kome ona kao nosilac javne vlasti putem suda pruža pravnu zaštitu. Ova zaštita se sastoji: 31
-
u utvrđivanju i ispitivanju onoga što je pravo u sporu između tužioca i tuženog (građanski parnični postupak) - u nekim građanskim stvarima nema parnice, već sud utvrđuje i sprovodi nešto što je važno za raščišćavanje nekog pravnog stanja (vanparnični postupak) - u prinudnom ostvarenju utvrđenog pravnog stanja (postupak prinudnog izvršenja) Zaštitu građanskih prava sud ne vrši po službenoj dužnosti već na zahtjev stranaka. Od stranke čije je pravo povrijeđeno ili ugroženo zavisi hoće li se obratiti tužbom sudu i zahtjevati zaštitu svog povrijeđenog ili ugroženog prava. To je tzv. načelo dispozicije stranaka. Najvažniji elemenat subjektivnog prava je zahtjev, tj. mogućnost da se pravo prinudnim putem ostvari. Prigovor (pravo na prigovor) je pravo tuženika da spriječi sprovođenje prava od strane drugog lica tužioca. Prigovor je odbrambeno sredstvo protiv tužioca. Po pravilu prigovor se ističe u sporu. Sudija će paziti na prigovor ako ga tuženi istakne. Ostvarenje prigovora ne mora dovesti do propasti (prestanka) prava. On može da dovede u pitanje pravo, bilo da sprečava njegovo privremeno ostvarenje (tzv. privremeni prigovor) ili da ga zauvijek osujeti (trajni prigovor). Osnovna podjela prigovora je na: odložne, privremene (dilatoralne) prigovore i isključive, trajne, uništavajuće (peremptorne) prigovore. Dilatoralni prigovor privremeno odlaže ispunjenje jednog zahtjeva – prigovor prava zadržavanja, neispunjenje ugovora, prigovor da činidba nije još dospjela, itd. Peremptorni (isključivi) prigovor dovodi do trajne nemogućnosti ostvrenja zahtjeva – prigovor zastarjelosti, prigovor održaja protiv reivindikacione tužbe, itd. Prigovori mogu bili lični i stvarni. Lični prigovori se mogu istaći protiv određenog lica, a stvarni protiv svakog lica. Protivzahtjev (protivtužba) je isticanje zahtjeva tuženog protiv tužioca povodom istih činjenica ili u vezi sa istim činjenicama na kojima se zasniva i tužiočevo pravo iz koga ističe tužbeni zahtjev. Najvažnija podjela tužbi je na: - izvršne (kondemnatorne), kojom se od tuženika traži da izvrši određenu činidbu, tj. jednu radnju ili propuštanje. - ustanovljavajuće (deklarativne)- postoje 2 vrste tužbi. Pozitivnom ustanovljavajućom tužbom zahtjeva se ustanovljenje da postoji jedan pravni odnos ili pravo, odnosno da je jedna isprava autentična (originalna). Negativnom ustanovljavajućom tužbom konstatuje se nepostojanje ništavosti zbog zablude ili neautentičnosti npr. kod razvoda braka, podjele zajedničke imovine.. - konstitutivne Najvažnija procesna radnja je dokazivanje i ono znači navesti sudu dovoljno razloga za istinitost činjenica na kojima stranka zasniva svoj tužbeni zahtjev. U građanskom pravu sud ima pasivnu ulogu i na strankama leži teret dokazivanja onoga što tvrde. Dokazni materijal podnose same stranke. Tužilac treba dokazati one činjenice na osnovu kojih zasniva svoju tužbu: - posebno razloge na kojima se zasniva njegovo pravo čiju zaštitu traži (ugovor , delikt...) - legitimaciju, odnosno činjenice iz kojih proizilazi da pravo koje ostvaruje pripada njemu (aktivna legitimacija) upravo protiv tuženika (pasivna legitimacija) - tužilac mora dokazati dospjelost svog zahtjeva i ispunjenje pozitivnog odložnog uslova. Ispunjenje odložnog negativnog i raskidnog uslova treba da dokaže tuženik. Presudom se odlučuje spor od strane suda. Ona ili potvrđuje tužđbeni zahtjev, ili ga odbija, ili je mješovita, tj. djelimično ga potvrđuje, djelimično odbija. Presuda koja potvrđuje zahtjev može biti kondemnatorna, ustanovljavajuća i konstitutivna. Presuda kojom se odbija tužbeni zahtjev je uvijek ustanovljavajuća. Od presude se razlikuje odluka donijeta u postupku za zaštitu državine – to je rješenje. Presuda je formalno pravosnažna kada se ne može više napadati redovnim pravnim sredstvima, odnosno žalbom višem sudu. Od pravosnažne presude treba razlikovati izvršnu presudu. Izvršna je ona presuda koja se može prinudno izvršiti. Obično je pravosnažna presuda istovremeno i izvršna, ali to nije uvijek slučaj. 77. PRAVNE ČINJENICE Da bi nastao jedan građansko pravni odnos potreban je niz okolnosti za koje građanskopravna norma vezuje određene posledice. Takve okolnosti se nazivaju pravnim činjenicama.Pravne činjenice su činjenice za čije nastupanje zakon vezuje nastanak,promjenu ili prestanak pravnog odnosa.Činjenice po svom karakteru mogu biti pojave spoljnog svijeta,ljudske radnje (izjava volje),protek 32
vremena,događaji (rođenje,smrt).Da li će neka okolnost imati svojstvo pravne činjenice zavisi u kakvim okolnosrima je nastupila i da li je za takvu činjenicu u datim uslovima zakon vezao određene prevne posledice- nastanak, promjenu ili ukidanje pravnog odnosa.(npr.udar groma sam po sebi nema pravni značaj, međutim ukoliko pogodi konja u štali koji je već prodat-pravo svojine prestaje). Za nastanak,promjenu ili prestanak nekog pravnog odnosa nije dovoljno nastupanje samo jedne činjenice već postojanje jednog određenog skupa činjenica koje nastaju jednovremeno ili postupno jedna za drugom.(npr. Postojanje testamenta, odredbe u testamentu u korist jednog lica i na kraju smrt ostavioca) Ponekad se, za nastanak subjektivnog prava, uzima ranija činjenica, npr. Naknadno odobren ugovor od staratelja, važiće od momenta zaključenja istog.(povratno dejstvo). 78. KLASICIKACIJA PRAVNIH ČINJENICA Po karakteru nastanka, sve pravne činjenice se dijele na događaje i ljudske radnje.Događaji su takve pravne činjenice na koje ljudi ne mogu uticati, tj. koje su nezavisne od volje ljudi,to su prirodne pojave te na njihov postanak i razvoj ljudi ne mogu uticati (požar,rođenje,smrt,protek vremena itd).Ljudske radnje se dijele na dozvoljene i nedozvoljene (delikte).Nedozvoljene radnje se sastoje u povredi jedne opšte obaveze ponašanja i za njih se vezuje posledica naknade imovinske i moralne štete.Dozvoljene radnje se dijele na pravne poslove tj. takve radnje koje se sastoje u izjavi volje pojedinaca date sa namjerom da se izazove određeno pravno dejstvo i radnje saglasne pravu. Npr. Nalazač stvari je dužan da stvar preda vlasniku. Najvažniji pravni poslovi su ugovori.Radnje saglasne pravu izazivaju pravno dejstvo bez obzira na činjenicu postojanja izjave volje lica.Kod radnje saglasne pravu ljudi izvršavaju određene radnje bez specijalne namjere da takva radnja proizvede pravne posledice.Takve posledice nastaju neposredno na osnovu zakona. 79. PRAVNE PRETPOSTAVKE I FIKCIJE Pravne pretpostavke nastupaju onda kada je moguće za jednu činjenicu u činjeničnom skupu pretpostaviti da je nastupila pošto nas prethodni lanac činjenica navodi opravdano na takav zaključak. Npr. lice koje je dugo odsutno iz svog prebivališta , o kom se ne zna da li je živo ili ne, moguće je proglasiti za umrlo). Postoje apsolutne tj. neoborive i oborive pretpostavke. Veći broj pretpostavki u građanskom pravu su relativne tj. oborive (za dijete koje je rođeno u braku smatra se da je bračno, za držaoca pokretne stvari pretpostavlja se da je vlasnik). Neoboriva pretpostavka je pretpostavka presuđene stvari po kojoj se uzima da istinito ono što je presuđeno u pravosnažnoj presudi. Pravne fikcije su takve pravne činjenice kod kojih se uzima da nešto postoji iako nepostoji, kod kojih se fingira postojanje ili nepostojanje. Razlika između pravne pretpostavke i fikcije sastoji se u tome što se pravne pretpostavka bazira na vjerovatnoći da jedna činjenica postoji a kod fikcije se svjesno fingira da jedna činjenica postoji iako se zna da nije tako. 80. STICANJE PRAVA Prava nastaju, prenose se, opterećuju mijenjaju se i prestaju. Sticanje prava vrši se na osnovu zakonskih propisa ili na osnovu volje stranaka. Derivativno sticanje prava postoji onda kad se pravo izvodi od nekog drugog lica, pravnog prethodnika (npr. kupac izvodi svoje pravo svojine iz prava prodavca). Derivatno sticanje je povezano sa promjenom pravnog subjekta, pravnim sledovanjem, sukcesijom gdje sukcesor ne može imati više prava od svog prethodnika.. Originarnim sticanjem prava se naziva takvo sticanje ako je sticanje prava nezavisno od postojanja jednog drugog prava (sticanje svojine od nevlasnika, održaj). Originarno sticanje postoji ako pravo sticaoca ne počiva na pravu prethodnika. 81. PRAVNI PROMET I VRSTE PRAVNOG PROMETA Prenos prava sa jednog lica na drugo naziva se pravnim prometom. Subjektivna prava koja se prenose pravnim prometom su aposlutna prava (svojina, službenost, zaloga, pravo korišćenja itd.). Sredstva pravnog prometa su obligaciona prava naročito ugovori. Razlikujemo tri vrste prometa, translativni (potpuni prenos prava), konstitutivni (djelimični prenos prava), restitutivni (kada se konstitutivno stečeno pravo ponovo prenose na subjekt matičnog prava. 33
Translativni pravni promet postoji onda ako je jedno pravo u svom punom obimu prenese na nov subjekt, tako da je dosadašnji pravni subjekat definitivno izgubio pravo. Konstitutivni pravni promet postoji kada se ne prenosi cijelo pravo titulara već se iz njegovog sadržaja izdvaja jedno uže pravo i istovremeno prenosi na novi subjekat. Konstitutivni pravni promet postoji kad autor jednog dijela izda odobrenje da se njegovo dijelo izvodi na pozornici ili ako je vlasnik patenta ustupio običnu licencu, založno pravo, plodouživanje. Konstitutivna prava se gase smrću ovlaštenog lica ili istekom vremena. Ako lice koje je kostitutivnim prenosom steklo pravo, to pravo ponovo prenese na subjekt matičnog prava ovakav prenos se zove restitutivna sukcesija. Singularna sukcesija postoji kada se prenosi jedno ili više konkretnih subjektivnih prava. Univerzalna sukcesija je prenos svih prava jednog lica jednim aktom na drugo lice. U građanskom pravu singularna sukcesija je pravilo a univerzalna izuzetak. 82. OSNOV I NAČIN STICANJA STVARI Ugovor stvara pravni odnos između ugovarača, međutim postavlja se pitanje prenosa prava na treća lica koja ne učestvuju u ugovaranju. Rimski pravnici kao i mnogi građanski zakonici kao uslov za derivatno sticanje svojine rekli su da mora postojati pravni osnov i način sticanja. Predaja je način sticanja samo za pokretne stvari dok je za neprokretne upis nepokretnosti u zemljišne knjige. Pravni osnov za derivativno sticanje apsolutnih prava može biti samo pravni posao (poklon, zajam, kupoprodaja i jednostrani pravni poslovi (testament, legat itd.) Nasuprot tome neka zakonodavstva navode da je za sticanje svojine dovoljan osnov i sam ugovor. U ovim sistemima svojina se prenosi odmah po zaključivanju ugovora. 83. PRESTANAK I PROMENA PRAVA Svako sticanje i prestanak prava vrši se prema mjerilima objektivnog prava. Prestanak prava može da nastupi voljom lica kome pripada ili bez nje. Voljom imaoca prava prestanak nastupa: gašenjem prava bez prenošenja na drugo lice, napuštanjem prava svojine ili ako dosadašnji titular svoje pravo ugovorom prenese na drugog. Prestanak bez volje imaoca nastupa: ako je stvar propala, nastupila smrt nosioca prava, prestankom važenja ugovora o zakupu itd. Promena prava vrši se na osnovu ugovora ili jednostranim pravnim poslom ili po sili zakona. Jedno pravo može biti pojačano, oslabljeno, promjeniti subjekte, predmet, sadržaj i rang ali pritom ne gubi svoj indentitet. PRAVNI POSLOVI 84. POJAM I SUŠTINA PRAVNOG POSLA U građanskom pravu važi načelo autonomije volja, tj. dopušteno je samim strankama da u granicama zakona regulišu svoje odnose, stvarajući odgovarajuće odredbe za svoj pravni odnos. U tu svrhu služe najvažnija vrsta pravne radnje – pravni posao. Polazna tačka učenja o pravnom poslu je princip autonomije volje. Pod pravnim poslom podrazumjevamo radnju ili više povezanih radnji jednog ili više lica koja je usmerena na to da izazove izmene u pravnim odnosima pojedinaca. Posredstvom pravnog posla pojedinci oblikuju svoje pravne odnose sa drugim subjektima. Pravni posao je sredstvo ostvarenja autonomije volje stranaka – da one same mogu svoje odnose regulisati. Da bi se pravni odnos oblikovao, neophodno je da zainteresovana lica izjave svoju volju. U pravni posao ulazi uvijek izjava volje kao najznačajnija pravna činjenica, bez koje se ne može zamisliti nastanak pravnog posla. Pojam pravnog posla i izjava volje mogu se podudariti samo u onom slučaju ako je za nastanak, promjenu ili prestanak jednog pravnog odnosa dovoljna izjava volje jednog lica, npr. kod testamenta. Međutim, u pravnom prometu je za oblikovanje pravnog odnosa potrebno je više lica. Obrazac je najčešće ugovor. Izjava volje strana ugovornica čine dvostrani pravni posao – ugovor. Kod ugovora o kupoprodaji ne označavamo kao pravni posao pojedinačno izjavljenu volju kupca i prodavca samu za sebe, već iz obe izjave strana ugovornica koje moraju biti saglasne nastaje ugovor. Ugovor je više nego zbir dve izjave volja – on je misaona cjelina, proizašla iz saglasnosti volja strana ugovornica. Značaj i dejstvo jednog pravnog posla počiva na volji stranaka. Pravno dejstvo nastaje samo ako su ga stranke htele. Obavezno dejstvo pravnog posla ne proizilazi iz unutrašnje volje, već iz izjavljene volje. Pravno relevantno je ne šta stranka hoće, već šta je pod određenim okolnostima i na određeni način saopštila kakva je njena volja. Dejstvo pravnog posla, kao i svake pravne činjenice počiva na sankciji 34
zakona. Zakon određuje da se dejstvo pravnog posla upravlja prema volji stranaka, tako da se ova volja može označiti kao konkretan uzrok za određene pravne efekte. Dejstvo pravnog posla se odnosi na konkretan pravni odnos. Pravnim poslom se zasnivaju ili modifikuju subjektivna prava, njima se niti stvara niti mijenja objektivno pravo. Pravni posao mora uvijek da sadrži izjavu volje, ali vrlo često ona nije jedna pravna činjenica, već postoje i druge činjenice – određena forma, predaja stvari, saglasnost trećeg lica, administrativni akti, itd. Činjenice koje se zahtjevaju za punovažnost pravnog posla na osnovu zakona, pored glavne izjave volje, nazivaju se pravni uslovi, koji mogu biti različiti. Kako pravni posao počiva na volji lica koja su u njemu učestvovala, logična posljedica toga je da se voljom ovih lica koja su učestvovala u njegovom nastanku, pravni posao može raskinuti. Kad govorimo o raskidu pravnog posla, pod tim podrazumijevamo ne uklanjanje pravnog posla, već svih posljedica proizašlih iz pravnog posla. Od raskida pravnog posla treba razlikovati ukidanje pojedinih prava zasnovanih na pravnom poslu, koje s može izvršiti jednostranom voljom ovlašćenog lica (odricanjem). Ugovor, tj. pravni odnos zasnovan na ugovoru, stranke mogu raskinuti sporazumom. Strane ugovornice ne mogu niti isključiti niti otežati pravo na raskid ugoora, jer bi to predstavljalo ograničenje njihove poslovne sposobnosti zasnovane na zakonu. Sporazumni raskid ugovora djeluje ex nunc.(od sada-ovako se označava da neki pravni akt djeluje tek od trenutka njegova donošenja, poduzimanja, a ne unatrag). Raskid jednostranog pravnog posla vrši se voljom onog lica koje ga je preduzelo, a naziva se opoziv. Ne važi preuzimanje obaveze da neće vršti opoziv u jednostranom pravnom poslu od strane lica koje ga je svojom izjavom volje stvorilo (kod testamenta). 85. PRAVNI POSAO I PRAVNA RADNJA Pojam pravne radnje je suprotan pojmu pravnog posla. Ako se radi o stvaralačkom aktu oblikovanja pravnog odnosa od strane jedne ili više stranaka, postavljanjem pravnog pravila postoji pravni posao određenog tipa, a ako pravni poredak vezuje pravne posledice za činjenično stanje za preduzetu radnju iako stranka nije mislila da njome postavi pravno pravilo, postoji pravna radnja. U pravnom prometu postoje mnoga obaveštenja. Obaveštenjem se utiče na promenu postojećeg pravnog odnosa. Kod obavještenja kao i kod pravnog posla postoji izjava volje, ali obaveštenje nije pravni posao već pravna radnja, njom se ne želi postići postavljenje pravnog pravila, već ono izaziva određeni pravni efekat. Posebna pravna radnja je oproštaj. Oproštaj ima poseban značaj u bračnom pravu, kod poklona i u naslednom pravu. 86. SADRŽAJNE GRANICE PRAVNOG POSLA I u našem pravu data je strankama ugovornicama sloboda da same svojom voljom određuju sadržaj pravnog posla. Tamo gde zakon ne dopušta drugačije regulisanje od propisanog, govorimo o imperativnom, kogentnom pravu (ius strictum). Ali i u obligacionom pravu gdje načelno vlada tzv. sloboda ugovaranja, zakon je povukao određene sadržinske granice u kojima se može izražavati autonomija volje stranaka. U protivnom, ako su te granice povređene, pravni posao ne proizvodi željena dejstva. Pravni posao ne sme da vređa zakonske zabrane inače je nepunovažan. Ovo načelo važi ukoliko nešto drugo ne proizilazi iz zakonske zabrane, recimo da pravni posao bude punovažan i pored zakonske zabrane. Nepoštujući praznični dan ili dan odmora (državni praznici, nedelja) prodata je roba kupcu u jednoj prodavnici. Ovde postoji povreda zakonske zabrane. Ali ugovor o kupoprodaji je i dalje punovažan, jer cilj takvog propisa je očuvanje javnog reda i odgovarajuća odredba u zakonu ne odnosi se na građansko pravno dejstvo pravnog posla. Zakonska zabrana može imati apsolutni karakter, kao što je zabrana stvaranja i iskorištavanja monopolističkog položaja. I predmet ugovora može biti nedopušten. Ugovorom se jedno lice ne može obavezati da čini ili ne čini ono što je zakonom zabranjeno. Zabrana može da služi zaštiti određenih lica i onda ima relativni karakter. Zabrana otuđenja određenih predmeta iz imovine jednog lica mogu da budu naložene sudskom odlukom (otvaranjem postupka prinudne likvidacije, presudom, itd). Ove sudske zabrane su izjednačene sa zabranama u zakonu i povlače kao posledicu nepunovažnost pravnog posla. 35
Pravni posao po svojoj sadržini ne sme da vređa dobre običaje. Pravni posao je nemoralan ako po svom celokupnom karakteru (ocjenjujući njegov motiv, sadržaj i cilj) vređa moralna shvatanja naše sredine. Nemoralnost se može ogladati u ponašanju koje protivureči zajednici, trećim licima ili prmea svom ugovornom partneru. 87. PREDMET I KAUZA PRAVNOG POSLA Svaki pravni posao mora imati predmet (objekat) na koji se pravni posao odnosi. Predmet pravnog posla je stvar ili radnja (činjenje, nečinjenje ili trpljenje), povodom koje nastaju u pravnom poslu određena prava i obaveze. Ugovorna obaveza može se sastojati u davanju, činjenju, nečinjenju i trpljenju. Ona mora biti moguća, dopuštena i određena, odnosno odrediva. Kada je predmet obaveze nemoguć, nedopušten, neodređen ili neodredljiv, ugovor je ništav. Stvar ili radnja kao predmet pravnog posla mora imati određena svojstva: - predmet pravnog posla mora postojati i biti moguć. To ne isključuje mogućnost da predmet pravnog posla bude buduća stvar ili uslovna stvar. Pravni posao ne može biti usmeren na ostvarenje činidbe koja je faktički i pravno nemoguća - predmet pravnog posla mora biti određen, odnosno odredljiv. Predmet obaveze je odredljiv ako ugovor sadrži podatke pomoću kojih se može odrediti ili su stranke ostavile trećem licu da ga odredi. Ako to treće lice neće ili ne može da odredi predmet obaveze, ugovor je ništavan. - predmet pravnog posla mora biti dopušten. Predmet obaveze je nedopušten ako je protivan ustavom utvrđenim načelima društvenog uređenja, tj. prinudnim propisima. Kauza je uslov za punovažnost pravnog posla. Ona nije istovjetna sa predmetom (objektom) pa se od njega mora razlikovati. Ovim pojmom najviše se bavila francuska, a zatim njemačka teorija. Po francuskim teoretičarima koji su razvili tzv. klasičnu teoriju: Kauza je neposredni cilj pravnog posla – tipičan cilj ugovora (objektivno učenje o kauzi). Produbljujući ovo učenje kauza je: - kod teretnih ugovora protivčinidba druge strane (kada se radi o sinalagmatičnom ugovoru, kao što je kupoprodaja), a kod realnih ugovora predaja predmeta ugovora (npr. kod zajma u kome se dužnik obavezuje da će zajam isplatiti). - Kod aleatornih ugovora - kauza je u riziku koji se ugovorom preuzima - Kod dobročinih ugovora – da se jedna strana svesno prema drugoj odriče protivčinidbe Po ovom objektivnom učenju o kauzi, nju treba razlikovati od motiva. Motivi kod pravnog posla su mnogobrojni, više ili manje udaljeni razlozi, koji u konkretnom slučaju daju povod za zaključenje pravnog posla. Kauzu treba razlikovati i od predmeta (objekta) pravnog posla. Predmet pravnog posla označava ono što se duguje, a kauza objašnjava zašto se pojedini predmet duguje i obuhvata i protivčinidbu. Po klasičnom shvatanju kauza ima tri funkcije: - samo ona može da objasni šuštinu sinalagmatičnog ugovora, naročito ako nastupe smetnje oko ispunjenja činidbi, - ona omogućava ispitivanje pravnog posla od strane suda u pogledu njegove dopuštenosti, - ona ograničava ispitivanje punovažnosti pravnog posla od strane suda, jer ne dozvoljava ispitivanje samih motiva. Naspram objektivnog shvatanja o kauzi stoji subjektivno shvatanje o kauzi prema kome je kauza onaj cilj zbog čega je stranka o konkretnom slučaju zaključila pravni posao. Predstavnik ovog shvatanja je Kapitan. Po profesoru Gamsu kauza je ekonomski cilj, odnosno ekonomski efekat koje stranke hoće da postignu pravnim poslom. Kauza je značajna za razlikovanje građansko pravnih ugovora od svih drugih ugovora koji se kao instrumenti koriste u porodičnom, međunarodnom ili naslednom pravu. 88. SASTAVNI DIJELOVI PRAVNOG POSLA Sastavni delovi pravnog posla su pojedini delovi činjeničnog stanja: izjave volje i druge činjenice potrebne za punovažnost pravnog posla. Iz starije doktrine građanskog prava potiče tročlana podela sastavnih delova pravnog posla koja se još upotrebljava i koja se odnosi na sadržaj pravnog posla: - Bitne sastavne delove (esentialia negotii) sačinjavaju one odredbe stranaka kojima se posao uopšte čini poslom određene vrste u kojima stranke utvrđuju minimum pravnih posledica koje su neophodne da bi se posao mogao podvesti pod zakonom određeni tip posla. Kod kupoprodaje mora biti određen predmet i cena, kod testamenta mora biti određen nasljednik 36
ostavioca, itd. Ako nisu utvrđeni bitni dijelovi pravnog posla, koji se razlikuju od tipa do tipa pravni posao je bez dejstva, jer je nepotpun. Bitni sastavni dijelovi pravnog posla određeni su imperativnim propisima. - Prirodni sastojci pravnog posla (naturalia negotii) predstavljaju dopunujuće odredbe o pravnim posledicama, koje nastupaju po samom zakonu, koje su normalne, uobičajene za određeni tip posla, ali ih stranke nisu regulisale u svom ugovoru. Radi se o dopuni volje stranaka dispozitivnim odredbama zakona u tačkama, u kojima stranke nisu ništa ugovorile. (npr. ako stranke koje zaključe ugovor o kupoprodaji nisu ništa posebno ugovorile u pogledu mana stvari, prodavca odgovara kupcu i za faktičke i za pravne nedostatke stvari) - Accidentalia negotti (slučajni sastojci pravnog posla) nazivaju se oni delovi u pravnom poslu koji ne moraju da postoje kod pravnog posla, ali koje su same stranke izričito predvidele da bi pravni posao prilagodile konkretnim prilikama, npr. kapara, ugovaranje uslova, roka i modusa, kupovina na probu, stipulisanje prava preče kupovine, itd. Pošto zakonodavac ne može sve da predvidi imperativnim normama (kojima određuje bitne sastavne dijelove), niti da sve reguliše dispozitivnim normama (kojima su određeni prirodni sastavni dijelovi posla) pri određivanju pravnog sadržaja posla daje mogućnost strankama da one po svom nahođenju putem ugovaranja slučajnih dijelova modifikuju sadržaj pravnog psola, odnosno da ga prilagode konkretnim okolnostima. Pri ugovaranju slučajnih dijelova pravnog posla stranke ne smiju da povrede bitne dijelove posla, niti da onim što ugovaraju prijeđu granice onog što je moguće i pravno dozvoljeno. Pored ove podijele pravnog posla na (esentialia, naturalia, i accidentalia), sa stanovišta stranaka koje učestvuju u pravnom poslu postoji podela sastavnih delova na bitne i nebitne. Svaki dio pravnog posla je bitan, iako ne spada u essentialia negotii, ako stranke bez zaklučile bez obzira da li su stranke zaključile pravni posao koji ne spada u essentalia negotii. VRSTE PRAVNIH POSLOVA 89. JEDNOSTRANI PRAVNI POSLOVI Pravni poslovi se mogu klasifikovati u različite grupe prema broju učestvujućih volja u njihovom stvaranju, ili prema svojim pravnim posledicama (cilju i sadržaju). Prema broju volja koje učestvuju u nastanku pravnog posla, svi poslovi se dele na jednostrane, dvostrane i višestrane. Jednostrani pravni poslovi sadrže izjavu volje samo jedne stranke. Ovde se jednostranom izjavom volje zasniva, mijenja, ili ukida pravni odnos. U jednostrane pravne poslove spadaju: javno obećanje nagrade i izdavanje hartije od vrednosti. Javno obećanje nagrade postoji ona kada neko javnim oglasom obeća nagradu onome ko izvrši obećanu radnju, postigne neki uspijeh, nađe se u određenoj situaciji. Obećanje se može opozvati. Opoziv se vrši na način kako je obećanje učinjeno, kao ličnim saopštenjem. Obećanje nagrade se ne može opozvati ako je oglasom određen rok za izvršenje radnje, odnosno za obećanje o postignutom rezultatu ili ostvarenju određene situacije. Pravo na nagradu ima onaj ko prvi izvrši radnju za koju je nagrada obećana. Ako je više lica izvršilo radnju istovremeno, svakom pripada jedan dio nagrade, ukoliko pravičnost ne zahtjeva drugačiju podjelu. Posebna pravila postoji za javno obećanje nagrade putem konkursa. Ako su u uslovima konkursa ili nekim opštim propisima koji važe za određeni konkurs postavljena pravila po kojima nagrada treba da bude dodjeljena, tada svaki učesnik na konkursu ima pravo tražiti poništenje nagrade ako nije dodeljena po tim pravilima. Izdavanje hartije od vrijednosti (menice, čeka) je jednostrani pravni posao kojim se njen izdavalac obavezuje da ispuni obavezu upisanu na toj hartiji njenom zakonitom imaocu. U hartiji od vrednosti su sjedinjena dva prava – pravo na hartiju (apsolutno pravo) i pravo iz hartije, najčešće obligacioni, tražbeno pravo. Od jednostranih pravnih poslova treba razlikovati jednostrane izjave volje kao što su ponuda za zaključenje ugovora i prihvat ponude, jer se tu radi o pojedinim sastavnim dijelovima ugovora, a ne o samostalnim jednostranim pravnim poslovima. Ako ponuda bude prihvaćena imamo ugovor, a ako se ne prihvati ponuda nema nikakvog dejstva. Zato možemo pojam jednostranog pravnog posla i negativno formulisati: to su svi pravni poslovi koji nisu sastavni dijelovi ugovora.
37
90. DVOSTRANI PRAVNI POSAO Dvostrani pravni posao postoji kada dve ili više stranaka daju sadržajno različite ali jedna drugoj odgovarajuće izjave volje, koje su usmerene na jedinstveni pravni efekat. Dvostrani pravni posao je ugovor. Ugovor je zaključen kad su se ugovorne strane saglasile o bitnim sastojcima ugovora. Ugovor se sastoji iz dve izjavljene volje koje se dopunjuju – ponude za zaključenje ugovora i prihvatanje ponude. Ponuda je prijedlog za zaključenje ugovora učinjen određenom licu, koji sadrži sve bitne sastojke ugovora tako da bi se njegovim prihvatanjem mogao zaključiti ugovor. Ponuda je jednostavna izjava volje usmerena da bude prihvaćena od druge stranke. Stoga se smatra da je punovažna od momenta kada je postala dostupna za drugu stranku. Ponuda se može opozvati samo ako je ponuđeni primio opoziv prije prijema ponude ili istovremeno sa njom. Ponuda u kojoj je određen rok za njeno prihvatanje obavezuje ponudioca do isteka toga roka. Među prisutnim strankama (Neposredna ponuda) ponuda se gasi ako nije odmah prihvaćena, izuzev ako iz okolnosti proizilazi da ponuđenom pripada izvestan rok za razmišljanje. Isto važi i za ponudu učinjenu telefonom, telefaksom ili neposredno radio vezom. Ponuda ne gubi dejstvo ako je smrt ili nesposobnost jedne strane nastupila prije njenog prihvatanja, izuzev ako suprotno proizilazi iz namjere stranaka, običaja i prirode posla. 91. VIŠESTRANI PRAVNI POSAO Višestrani pravni posao je zaključak većine lica, kod koga odlučuje većina datih glasova. Takvom zaključku nedostaju karakteristične oznake za ugovor – saglasnost. U ugovoru, suprotni interesi stranaka se poravnavaju saglasnošću volja saugovarača. U zaključku dolazi do izražaja odluka većine nad manjinom. Razlika između zaključka i ugovora je u tome što zaključak obavezuje i one članove pravnog lica koji za njega nisu glasali, pa i one koji u njegovom donošenju nisu učestvovali, ali su članovi ili korisnici jednog pravnog lica. Zaključak se donosi većinom glasova na skupštini članova pravnog lica i ako između više lica postoji zajednica prava i interesa. Zaključak je jedna forma u kojoj više lica izražavaju svoju zajedničku volju. 92. KAUZALNI I APSTRAKTNI PRAVNI POSLOVI Kauzalni poslovi su oni pravni poslovi u kojima je istaknut ekonomski cilj koji se poslom želi postići. Kod apstraktnog pravnog posla kauza se ne vidi iz pravnog posla i njegova punovažnost ne zavisi od kauze. Svi obligacioni ugovori su po pravilu kauzalni i uobičajeno je da je kauza sastavni dio ugovora. Tip apstraktnog pravnog posla u modernom pravu je najviše došao do izražaja kod mjenice. Cilj apstraktnih pravnih poslova je da ubrzaju pravni promet i da pruže veću sigurnost sticaocu. Kauzalni pravni poslovi su ipak pravilo u građanskom pravu, a apstraktni izuzetak diktiran je određenim ekonomskim potrebama 93. FORMALNI I NEFORMALNI PRAVNI POSLOVI Pravni poslovi se dijele i na formalne i neformalne. Ako je svako ponašanja dovoljno da ostvari pravne posledice, radi se o neformalnom pravnom poslu. Gdje se pravni poredak sa tim ne zadovoljava, već uzima u obzir samo ponašanje, ukoliko je izvršeno u određenoj formi, postoji formalni pravni posao. Kod kupoprodajnog ugovora čiji je predmet pokretna stvar, dovoljno je da su stranke postigle usmenu saglasnost o bitnim elementima pravnog posla (predmetu i cijeni), ugovor je konsesualan, neformalan. Za prenos nepokretnosti zahtjeva se pismena forma i potpisi na ugovoru moraju biti ovjereni od strane suda. Pravilo je u građanskom pravu neformalnost. 94. FIDUCIJARNI PRAVNI POSLOVI Staro rimsko pravo nije poznavalo založno pravo. Kako je postojala potreba za obezbjeđenjem tražbine u nedostatku određene forme za zalogu, takav efekat se postizao preko fiducija, gdje dužnik (fiducijant) prenosi stvar (povereno dobro) mancipacijom svom kreditoru (fiducijaru). Pored toga zaključuje se sporazum o povjerenju, prema kome se fiducijar obavezuje da će predmet obezbjeđenja čuvati i po isplati duga vratiti fiducijantu. Osnovni posao kod fiducije je sličan nalogu, pa ove poslove treba podvesti pod ugovor o nalogu.
38
95. AKCESORNI PRAVNI POSLOVI Pravni poslovi koji nisu samostalni, koji se ne pojavljuju izolovano već samo pri postojabnju nekog drugog pravnog posla, nazivaju se akcesorni pravni poslovi. Npr. jemstvo i ugovor o zalozi imaju akcesorni karakter, pošto služe obezbjeđenju jedne tražbine, a tražbina je preduslov za njihovo postojanje.
96. DOBROČINI I TERETNI PRAVNI POSLOVI Pravni posao je teretan i dobročin u zavisnosti od toga da li je stranka u pravnom poslu za činidbu kojom je smanjena njena imovina dobila ili nije neku protivčinidbu. Obe stranke kod teretnog pravnog posla moraju jedna drugoj dati stvar, novac ili izvršiti određenu uslugu. Stoga su i pravni poslovi koji se zasnivaju na odnosu razmene (trampe) teretni pravni poslovi. Teretni pravni poslovi su pravilo u građanskom pravnom prometu, a dobročini izuzetak. Dobročinim pravnim poslom zasniva se pravni odnos u kome jedna stranka prima činidbu ne obavezujući se na protivčinidbu (posluga, poklon, nalog, besplatna ostava, zajam bez kamate). Zakon smatra da svako dobročino sticanje zaslužuje manje intezivnu zaštitu od teretnog i stoga dopušta odstupanje od njega, ako je nophodno da se šteta otkloni od trećih lica. Ugovor o poklonu se pod određenim pretpostavkama (zbog osiromašenja poklonodavca i neblagodarnosti poklonoprimca) može jednostrano opozvati. Takva mogućnost ne postoji kod teretnog ugovora. 97. REALNI I KONSESUALNI PRAVNI POSLOVI Zakon o obligacionim odnosima odstupa od nekadašnjeg razlikovanja između konsesualnih i realnih ugovora. Sve realne ugovore (zajam, ostavu, zalogu i dr.) on reguliše kao konsesualne. Tri zakonske definicije realnih ugovora iz kojih proizilazi da se oni tretiraju kao konsesualni ugovori su: - ugovorom o zajmu obavezuje se zajmodavac da zajmoprimcu preda određeni iznos novca ili određenu količinu drugih zamenljivih stvari, a zajmoprimac se obavezuje da mu vrati posle izvesnog vremena isti iznos novca, odnosno istu količinu stvari iste vrste i kvaliteta, - ugovorom o ostavi obavezuje se ostavoprimac da primi stvar od ostavodavca, da je čuva i da je vrati kada je ovaj bude zatražio. Predmet ostave mogu biti samo pokretne stvari, - ugovorom o zalozi obavezuje se dužnik ili neko treći (zalogodavac) prema poveriocu (zalogoprimcu) da mu preda neku pokretnu stvar na kojoj postoji pravo svojine, da bi se pre ostalih poverilaca mogao naplatiti iz njene vrednosti, ako mu potraživanje ne bude isplaćeno o dospelosti, a poverilac se obavezuje da primljenu stvar čuva i po prestanku svog potraživanja vrati neoštećenu zalogodavcu. Kod klasičnih realnih ugovora uvek se podrazumjeva postojanje prethodnog ugovora, čijim se izvršenjem zaključuje glavni, odnosno realni ugovor. Ovom učenju moderna teorija je sa pravom istakla prigovor da nema nikakvog razloga kod realnih ugovora razlikovati dva akta – predugovor (saglasnost stranaka) i sam ugovor (koji nastaje tek predajom stvari, gdje je predaja elemenat forme ugovora) već i treba tretirati isto kao i druge konsesualne ugovore (npr. Ugovor o kupoprodaji), gdje je za punovažnost ugovora dovoljna prosta saglasnost stranaka o bitnim elementima ugovora. Zakon o obligacionim odnosima sve realne ugovore tretira kao ugovore koji nastaju saglasnošću volja stranaka, kod koji predaja stvari označava akt ispunjenja ugovorne obaveze, a ne kao ranije, aktu zaključenja samog realnog ugovora. 98. KOMUTATIVNI I ALEATORNI PRAVNI POSLOVI Komutativni pravni poslovi (ugovori) su oni kod kojih su međusobne prestacije stranaka, kauze, unapred određene. Aleatorni pravni poslovi (ugovori) su oni kod kojih međusobne prestacije stranaka, kauze, nisu unapred određene, već zavise od neke buduće okolnosti. To su ugovori na sreću – kocka i opklada. ([Kod ugovora o kociki radi se o sporazumu stranaka da najprije neodređeni i sporni, ali kasnije određeni iskog jednog događaja odredi koja će stranka dobiti ili izgubiti neki iznos. Ishod zavisi od slučaja, sreće. Opklada je takav ugovor kod koga su se stranke, da bi potvrdile određenu spornu tvrdnju, uzajamno obavezale da će ona čija se tvrdnja pokaže tačnom od druge moći da 39
zahtijeva određenu činidbu. Opklada stvara jednu prirodnu obligaciju i ukoliko dugi iz opklade nije ispunjen, on se ne može utužiti]). Ugovori o osiguranju spadaju takođe u grupu aleatornih ugovora, jer veličina obaveze osigurača zavisi od nastupanja osiguranog slučaja. 99. IZJAVA VOLJE Najbitnija činjenica koja se zahtjeva za punovažnost pravnog posla je izjava volje stranaka koje su učestvovale u pravnom poslu. Pravni posao je skup činjenica u kome najbitniji deo čini jedna ili više izjava volja, čije dejstvo se određuje prema sadržaju ovih izjava. Da bi volja proizvela dejstvo koje je određeno zakonom, mora biti izjavljena. Volja za zaključivanje ugovora može se izjaviti rečima, uobičajenim znacima ili drugim ponašanjem iz koga se sa sigurnošću može zaključiti o njenom postojanju. Izjava volje mora da bude učinjena slobodno i ozbiljno. Razlikuju se dvije vrste izjave volje: - volja se može izraziti izjavom. Sredstva za izražavanje volje su u prvom redu izgovorene ili napisane riječi, ali i drugi utvrđeni znaci u prometu ili sporazumu stranaka, npr. klimanje glavom, rukovanje kao znak postignute saglasnosti. - Volja usmerena na postizanje pravnog efekta može da bude izražena radnjom koja nije preduzeta u cilju da se volja manifestuje drugom licu, ali iz koje se prema okolnostima i običajima u prometu može izvući zaključak da je izjavljena (konkludentna radnja). U pravu zapadnih zemalja postojao je ranije spor o tome da li je izjava koja ne odgovara unutrašnjoj volji stranka zbog toga nepunovažna (tzv. teorija volje), ili bez obzira na nepostojanje sklada između onog što je izjavljeno i unutrašnje volje stranaka važi izjava volje (tzv. teorija izjave). Pravno relavntna je samo izjavljena volja. 100. MENTALNA REZERVA Bitna je ona volja koja je izjavljena, ne važi unutrašnja rezerva koju stranka čini u sebi dajući izjavu, da ono što je izjavila ne želi. Npr. da bi se neko oslobodio dosadnog posetioca u kući, koji hoće da kupi sliku, izjavi da će sliku prodati po ponuđenoj cijeni, a u sebi napravi rezervu da ne želi ono što je izjavio. U ovom slučaju nema unutrašnje volje, ali je data izjava. Takva mentalna rezerva koja je tajno izvršena, da bi drugog obmanula, ne važi. Ako je drugoj stranci bila poznata mentalna rezerva, pravni posao ne važi, jer otpada potreba zaštite druge stranke od prevare. 101. NEPOSREDNA I POSREDNA IZJAVA Prema sredstvima kojima je volja izražena, razlikuju se neposredna i posredna izjava. Izjava volje je neposredna ako su spoljne činjenice u kojima se manifestuje volja lica A došle neposredno do lica B, prema kome izjava lica A treba da deluje. Izjava je posredna ako nije data neposredno od izjavioca, već preko drugog lica, npr. usmeno saopštenje preko glasnika, telegram, oglas, novine, itd. U svim ovim slučajevima može doći do greške u saopštenju (glasnik pogrešno prenese izjavu, telegram pogrešno otkucan, itd), međutim važno je ono što je došlo do lica kome je izjava upućena. Stranka koja je izabrala način posrednog saopštavanje svoje volje mora da snosi rizik zbog mogućnosti greške u prenošenju njene izjave. 102. IZRIČITA IZJAVA Ukoliko za izjavu volje nije propisana nikakva forma, davalac izjave može sam da izabere sredstvo koje smatra potrebnim za izjavu volje. Od njega se samo zahtjeva da izjava bude nedvosmislena i jasna. U pravnoj doktrini postoje dvije teorije što se podrazumjeva pod izričitom izjavom: objektivna i subjektivna. Po objektivnoj teoriji koju zastupa Zietelman izričite su sve izjave date objektivnim sredstvima izražavanja, dakle one izjave čiji je smisao jasan i bez uzimanja u obzir i drugih okolnosti sem same radnje kojom je učinjena izjava. Prema subjektivnoj teroriji, izričite su one izjave koje su određene da izjave volju, a prećutne one koje imaju druge ciljeve, ali i pored toga su dovoljne za siguran zaključak o tome da je izjavljena određena volja.
40
103. PREĆUTNA IZJAVA VOLJE ILI ĆUTANJE KAO IZJAVA VOLJE Iako se često kaže da se prećutno može izraziti volja, ipak je neosporno pravilo od koga se mora poći »ko ćuti ništa ne izjavljuje». Ćutanje u pravu po pravilu nije odobravanje. Larenz razlikuje tri grupe slučajeva u kojima ćutanje znači pristanak: - izjava ćutanjem u određenim situacijama - izjava putem konkludentnih radnji - ćutanje umesto izjave (tzv. normirano ćutanje) Izjava putem ćutanja moguća je u svim slučajevima gde zakon za izjavu ne predviđa određenu formu. Pri zaključivanju iz nečije konkludentne radnje o njegovom pristanku, treba biti vrlo obazriv. Ne može moj poznanik koji me je primio u kola da me odveze iz toga zaključiti da sam se prećutno odrekao od svakog zahtjeva za naknadu štete u slučaju udesa koga je on skrivio. U mnogim slučajevima zakonodavac normira kada se ćutanje smatra kao izjava volje određenog sadržaja (tzv. normirano ćutanje). Ovde ćutanje ima pravne posledice koje se pridaju izjavi odgovarajućeg sadržaja, dakle postoji ćutanje umjesto izjave. Ako poslovno nesposobno lice sklopi ugovor bez odobrenja zakonskog zastupnika, pa se druga strana ugovornica obrati zakonskom zastupniku sa pitanjem da li ovaj ugovor naknadno odobrava, u slučaju da ovaj odgovor ne da u roku od 30 dana od ovog poziva, smatraće se da je staratelj odbio da izda odobrenje. Zakon o obligacionim odnosima prihvata već usvojena načela. Tako ćutanje ponuđenog ne znači prihvat ponude. Kada je ponuđeni u stalnoj poslovnoj vezi sa ponudiocem u pogledu određene robe, smatra se da je prihvatio ponudu koja se odnosi na takvu robu, ako je nije odmah ili u ostavljenom roku odbio. TUMAČENJE IZJAVLJENE VOLJE U PRAVNOM POSLU 104. POJAM TUMAČENJA Tumačenje zakona (interpretacija zakona) usmerena je na to da se utvrdi značenje i oblast primene jedne norme. Shodno tome tumačenje izjavljene volje u jednom ugovoru ima za cilj da se utvrdi smisao pravnog posla, odnosno ugovora. Neposredni predmet tumačenja je izražena volja. Pod tumačenjem podrazumevamo delatnost koja je usmerena na to da utvrdi smisao, značenje izjavljene volje, naročito izražene rečima. U praksi se najčešće kao predmet tumačenja pojavljuju ugovori zaključeni u pismenoj formi. Spor povodom usmenih ugovornih klauzula je najčešće spor oko utvrđivanja da li je ugovor uopšte zaključen, utvrđuje se postojanje izjavljene volje, a to je pitanje dokazivanja, a ne tumačenja. Tumačenje je određivanje smisla određene volje. Ako izjavu volje posmatramo sa stanovišta izjavioca, taj smisao (subjektivno željeni smisao) može biti sasvim drugačiji za adresata izjave – onoga kome je izjava upućena (subjektivno protumačeni smisao). Od oba ova shvatanja može se razlikovati smisao koji ima većina učesnika u pravom prometu (objektivno generalni smisao). Stvar je pravnog poretka da odluči koji je za njega relevantni smisao Ako se u tumačenju ugovora pođe od izjavljene volje, tj. principa izjave, rečima se pridaje onaj smisao koji rečima pridaje nezainteresovano treće lice kao učesnik u prometu (objektivno generalizirajući smisao). Cilj koji se ostvaruje na osnovu instituta autonomije volja je da se pojedincu garantuje sfera u kojoj on po svojoj volji može da uđe u najraznovrsnija prava i obaveze. Sredstvo koje mu se pri tome od strane pravnog poretka stavlja na raspolaganje je pravni posao u kome je bitan sastavni deo izjave volje. Reči su samo sredstvo za ostvarenje cilja–izražavanje volje. Princip poverenja se zasniva na ideji odgovornosti: svaka strana ugovornica je odgovorna za svoju reč, a druga strana treba da u izjavu veruje. Ideja zaštite poverenja je proizašla iz opšteg principa savesnosti i poštenja i ona predstavlja njegov najbitniji sadržaj. Iz svega izloženog postavlja se pitanje u kojim slučajevima će biti sud dužan da strankama tumači ugovor? Očigledno je da će to biti samo onda ako se stranke spore o smislu ugovora. Ako o sadržini zaključenog ugovora između učesnica postoji saglasnost, onda sud svoju odluku mora da zasnuje na onom smislu na kome sve stranke insistiraju. Ali tamo gde svaki učesnik u ugovoru iz teksta izvlači drugačiji smisao od drugih učesnika i smatra da proizilaze druge pravne posledice, spor se može okončati samo putem tumačenja od strane suda. Objekt tumačenja kod ugovora su izjave volje stranaka, a ne volje koje stoje iza izjava. 105. OPŠTI (objektivni) KRITERIJUMI TUMAČENJA UGOVORA Kod izjave volje koje su upućene drugoj stranci u cilju prihvatanja, prednost ima ono značenje sa kojim su oba učesnika saglasna u odnosu na značenje koje se objektivno iz njihove izjave može dobiti 41
Primena pravila falsa demonstratio non nocent kod formalnih ugovora ne dolazi u obzir. Formalni ugovor ne može imati sadržaj koji nije u ugovoru nagovešten i vidljiv. Propisi o formi imaju cilj da stranke odbrane od zaključenja nepromišljenih i prenagljenih ugovora (funkcija upozorenja) i da jasno odvoje zaključenje posla od pregovora (cilj je jasnoća o zaključenju ugovora). To nisu jedinici ciljevi forme: ona služi pravnoj sigurnosti, garantuje jasan i potpun izraz volje, osigurava dokazivanje sadržine ugovora, omogućava kontrolu zaštite trećih lica, uklanja i pojednostavljuje moguće sporove. Zato se kod formalnih ugovora ne može polaziti samo od obostranog razumjevanja stranaka.
106. TUMAČENJE UGOVORA PREMA ZAKONU O OBLIGACIONIM ODNOSIMA Zakon o obligacionim odnosima sadrži svega 4 člana o tumačenju ugovora. Ona se odnose na ugovore privrednog prava, te na sve ostale ugovore građanskog prava. Najvažnija odredba je svakako član 99, koji u sebi sadrži generalni stav kako treba vršiti tumačenje. Ako je jasan smisao onoga što je u ugovoru rečeno, nema potrebe za tumačenjem. Ovo pravilo da jasne odredbe u ugovoru ne treba tumačiti je univerzalno i prihvaćeno u teoriji tumačenja, kako zakona tako i pravnih poslova. U drugom stavu člana 99 prihvaćen je subjektivno-objektivni kriterijum tumačenja ugovora: „Pri tumačenju spornih odredaba ne treba se držati doslovnog značenja upotrebljenih izraza, već treba istraživati zajedničku nameru ugovorača (subjektivni kriterijum) i odredbu tako razumeti kako to odgovara načelima obligacionog prava utvrđenim ovim Zakonom“ (objektivni kriterijum). Pored ove generalne klauzule o tumačenju ugovora, zakon sadrži i specijalnu odredbu u članu 100 koja se primenjuje kod tumačenja formularnih i tipskih ugovora koji se vrlo često zaključuju u privrednom pravu, kada su odredbe sadržane u unapred odštampanom formularu nejasne. Ukoliko je zaključen ugovor prema unapred odštampanom sadržaju, ili kad je ugovor bio na drugi način pripremljen i predložen od jedne ugovorne strane, nejasne odredbe tumačiće se u korist druge strane. Pravilo o nejasnoći ne može se primeniti u svakom slučaju u kome između stranaka postoji spor o tumačenju pojedine ugovorne klauzule. Pravilo o nejasnoći nije primarni, već sekundarni princip tumačenja. Do njegove primene dolazi tek ako se drugim metodama tumačenja nejasnoća ne može ukoloniti. Zakon o obligacionim odnosima u članu 101 postavlja dopunsko pravilo po kome nejasne odredbe u teretnom ugovoru treba tumačiti u smislu kojim se ostvaruje pravičan odnos uzajamnih davanja, a kod dobročinih ugovora treba tumačiti u smislu koji je manje težak za dužnika. Zakon predviđa i vansudsko tumačenje ugovora u članu 102. Ugovorne strane mogu predvideti da će u slučaju nesaglasnosti u pogledu smisla i domašaja ugovornih odredbi, neko treći tumačiti ugovor. 107. DOPUNJUJUĆE TUMAČENJE UGOVORA – praznine u ugovoru Dopunjujuće tumačenje znači popunjavanje praznina u pravnom poslu. Dopunjavati se mogu kako ugovori tako i jednostrani pravni poslovi (testament). Dopunjujuće tumačenje se primenjuje tek ako se konstatuje da se postojeća pravila tumačenja ugovora ne mogu primeniti. To je slučaj onda kada ugovorne strane neku tačku u ugovoru nisu regulisale. U takvom slučaju postoji praznina u ugovoru, a u popunjavanju te praznine sudiji pomaže zakon, svojim dispozitivnim normama. Ali nekad popunjavanje praznine se ne može izvršiti po dispozitivnim normama, tada te praznine treba da popuni sudija ali ne po svom nahođenju, već polazeći od toga šta bi stranke u takvom slučaju htele da su znale za prazninu (hipotetička volja stranaka), uzimajući u obzir načelo savesnosti i poštenja u prometu. Dakle, i za popunjavanje praznina u ugovoru opet važi subjektivno-objektivni kriterijum. Takođe treba uzeti u obzir i sve okolnosti slučaja (motive, običaje u prometu, interese starnaka, kao i ciljeve zbog kojih je ugovor zaključen). 108. FORMA PRAVNOG POSLA Po pravilu u građanskom pravu strankama je prepušteno da same izaberu određene forme za izjavu svoje volje. Većina poslova u građanskom pravu su neformalni poslovi. Formalni poslovi su oni kod kojih zakon ili same stranke propisuju određenu formu. Sredstvo kojim se izražava volja naziva se 42
formom. U tehničkom smislu reči, formom nazivamo određeni spoljni oblik za izjavu volje koji je propisan zakonom, ili određen pravnim poslom od strane samih stranaka. 109. ZNAČAJ FORMECiljevi koji se postižu formom su različiti: - Zadržavanje propisa o formi otežava zaključenje ugovora i prinuđuje stranke na zrelije razmišljanje i osnovanije odlučivanje – kada se upoređuje usmeno i pismeno zaključen ugovor, očigledno je da stranke kod formulisanja pismenog ugovora postupaju sa većom pažnjom nego kod usmenog ugovora. - Unapređujući kroz formu pažljivost stranaka ugovornica njom se postiže istovremeno jasno utvrđivanje šta je u konkretnom slučaju predmet i sadržina ugovora, odvaja se precizno faza pregovaranja od faze zaključenja ugovora. - Propisi o formi obezbeđuju dokazivanje, a time i zaštitu stranaka- usmeno zaključeni ugovor u praksi često izaziva ogromne teškoće, u pismenom ugovoru je utvrđeno jednom za svagda šta su stranke u prošlosti htjele. - Konačno, propisi o formi omogućavaju društvenoj zajednici mogućnost da kontroliše zaključivanje određenih ugovora, otežavajući na taj način zaključenje poslova protivnih interesima društvene zajednice. Pored prednosti koje ima forma, postoje i mane koje ne treba potcenjivati. Svaka forma predstavlja otežavanje pravnog prometa i ima za posljedicu da ozbiljno i jasno izjavljena volja u pravnom poslu dovodi do njegove nepunovažnosti zbog nedostatka forme. Ugovori se danas zaključuju masovno u istoj formi, tako da više nema ni vremena ni potrebe za individualno oblikovanje ugovora. Tamo gde primitivna prava zahtjevaju poštovanje forme, gde je u periodu liberalizma bila dovoljna reč, danas stupa formalni ugovor. On vlada u čitavom pravu transporta i osiguranja, poslovnim vezama sa bankama i drugim ustanovama. U trgovačkom pravu se danas praktikuje forma mnogo više nego u građanskom pravu. Kod nekih trgovačkih poslova forma je konstitutivni element – apsolutum. U apsolutnu formu spada i forma za zaključivanje braka. Ako nije poštovana forma Zakona o braku, smatra se da brak uopšte nije zaključen. Apsolutna forma preovlađuje u naslednom i porodičnom pravu. To znači da pravni poslovi porodičnog i naslednog prava ne dozvoljavaju odstupanje od propisane forme. Ono je moguće samo kod obligacionih ugovora, kod kojih forma nije apsolutum, konstitutivni element. Forma je propisano sredstvo za izjavu volje. Pravni posao je formalan ako izjava volje koja spada u činjenično stanje pravnog posla podleže određenoj formi. Dakle, forma ne obuhvata čitavo činjenično stanje jednog pravnog posla, nego samo izjavu. Ostali zahtjevi koji ulaze u činjenično stanje pravnog posla van izjave, kao što su upis u zemljiišne knjige i predaja stvari kod prenosa nepokretnosti i pokretnosti, ne ulaze u pojam forme. U Zakonu o obligacionim odnosima, u odredbama koje se odnose na formu ugovora sasvim ispravno je uvedeno načelno pravilo da ugovor koji nije zaključen u propisanoj formi ne proizvodi pravno dejstvo, ukoliko iz cilja propisa kojima je određena forma ne proizilazi nešto drugo. Isto važi i za formu koju su stranke same ugovorile, uslovivši punovažnost zaključenog ugovora poštivanje te forme. Zahtjev da ugovor bude zaključen u određenoj formi važi i za sve kasnije izmjene i dopune ugovora. 110. PISMENA FORMA Najčešće zakon propisuje pismenu formu za izjavu volje. Zakon o obligacionim odnosima propisuje pismenu formu za sledeće ugovore: prodaju nepokretnosti (čl. 455), prodaju sa obročnim otplatama cene (čl. 543), ugovor o građenju (čl. 630), trgovinsko zastupanje, ugovor o jemstvu, itd. Ugovor je zaključen kada izjavu potpišu sva lica koja se njim obavezuju. Potreban je svojeručan potpis lica na ispravi. Ako se posao zaključi preko zastupnika on ga mora i potpisati. Potpis pečatom ili pisaćom mašinom nije validan. Isprava u kojoj je sadržana izjava volje za koju je propisana pismena forma mora biti potpisana imenom onog lica koje je izdaje. Za zaključivanje dvostranog ugovora dovoljno je da obe strane potpišu jednu ispravu, ili da svaka strana potpiše primerak isprave namenjen drugoj strani. 43
Forma u kojoj volja treba da bude izjavljena može da bude određena kako zakonom (zakonska forma) tako i pravnim poslom od strane samih stranaka (tzv. Ugovorena forma). Nepoštivanje forme koje su stranke sporazumno odredile i za koju su vezale punovažnost svog ugovora, ima za posledicu ništavnost pravnog posla kao i nepoštovanje zakonom propisane forme. 111. VRSTE FORMI Ako je forma uslov za punovažnost pravnog posla, takva forma se naziva solemnitatnom formom (forma ad solemnitatem – bitna forma), a nasuprot njoj stoji dokazna forma (forma ad probaztionem), čije nepoštivanje ne povlači nepunovažnost pravnog posla već nemogućnost dokazivanja postojanja postojanja pravnog posla. Pravni posao važi ako je zaključen u drugoj formi od propisane, ali ako dođe do spora pred sudom se ne može dokazivati ni dobiti pravna zaštita ako nije zaključen u određenoj formi. Npr. ako je zaključen usmeni ugovor za sumu preko 500 rubalja i dobrovoljno ispunjen, on proizvodi sva dejstva. Ako ne dođe do dobrovoljnog ispunjenja ugovora od strane ugovorača, poverilac mora da se obrati sudu. U slučaju da druga strana – tuženik ne osporava postojanje ugovora i ne negira tužbeni zahtjev, sud će usvojiti tužbu. Ali ako tužilac ne podnese pismenu ispravu o zaključenju ugovora koju zakon traži, a tuženik odriče postojanje duga, tužilac ne može drugim sredstvima dokazivati postojanje duga, pa će sud odbiti njegov tužbeni zahtev. Zakon predviđa da ako su stranke predvidele posebnu formu samo da osiguraju dokaz svog ugovora, ili da postignu šta drugo, ugovor je zaključen kada je postignuta saglasnost o njegovoj sadržini. Za ugovorače je u isto vreme nastala obaveza da ugovoru daju predviđenu formu. 112. NEVAŽNOST PRAVNOG POSLA ZBOG NEPOŠTOVANJA PROPISANE FORME I NAČELO SAVESNOSTI I POŠTENJA Zakon o obligacionim odnosima sadrži jedno opšte pravilo o sankcijama koje nastaju zbog nedostatka potrebne forme. Ugovor koji nije zaključen u propisanoj formi nema pravno dejstvo ukoliko iz cilja propisa kojim je određena forma ne proizilazi što drugo. Načelno je priznato pravilo o nevažnosti pravnih poslova kod kojih nije poštovana zakonom propisana forma. Samo u izuzetnim slučajevima može se od njega odstupiti na osnovu načela savesnosti i poštenja. Ograničenje dejstva normi o nevažnosti zbog nepoštovanja propisane forme ugovora dolazi u obzir samo za obligacione ugovore. Onaj ko izričito ili u konkludentnim ponašanjem drugog podstakne da veruje u postojanje određenog činjeničnog stanja i u tom verovanju na bilo koji način usled promenjenog držanja promeni svoj pravni položaj, sprečen je da ga ostvaruje prema licu koje je imalo poverenja, jer bi se u tom slučaju radilo o drugom činjeničnom stanju. U slučajevima gde nijedna strana nije skrivila nedostatak forme ugovora primenjuje se Venire contra factum proprium (protivrječno ponašanje koje je u suprotnosti sa ranijim ponašanjem stranke). Postoje takva dva slučaja: 1) Jedna stranka je duže uživala korist iz ništavog ugovora, pa je svoju protivčinidbu odbila, ukazujući na nedostatak forme ugovora. 2) Kada jedna stranka ugovornica svesno navede drugu stranku svojim ponašanjem na odgovarajuće troškove ili je odvrati od drugih povoljnih šansi, pa se kasnije pozove na nedostatak forme ugovora. U ovakvim slučajevima, u kome nedostatak forme nije prouzrokovan krivicom ni jedne strane ugovornice, sudija kod odlučivanje treba da utvrdi da li je stranka koja hoće da se oslobodi ništavog ugovor ostvarila određene koristi, pa je njeno sadašnje pozivanje na nedostatak forme u neskladu sa savesnošću i poštenjem, ili je strana koja se oslobađa ugovor svojim dosadašnjim ponašanjem svjesno prouzrokovala drugoj troškove koje je ova smatrala opravdanim. Stvar je slobodne sudijske procene da odluči da li su u konkretnom slučaju postojeće činjenice dovoljne za postizanje protivrječnog ponašanja, koje vrijeđa princip savesnosti i poštenja u prometu. U slučaju nepoštivanja forme koja je određena pravnim poslom (tzv. ugovorna forma) njena povreda, po pravilu ima za posljedicu ništavost ugovora. Smatra se da je za ukidanje forme određene pravnim poslo za punovažnost neformalne izjave dovoljno ako je ovo ukidanje ’’prećutno izvršeno’’. Stranke 44
koje su same ugovorile formu za punovažnost svog ugovora, pa su ga ispunile ne poštujući formu, odrekle su se forme, pošto su od samog početka njoj pridavale značaj jedne slobodne radnje. 113. USLOV Uslov u pravno-tehničkom smislu postoji, onda ako su stranke u jednom pravnom poslu nastanak ili dalje postojanje pravnih dejstava učinile zavisninim od budućeg, objektivno neizvjesnog događaja. Taj budući neizvjesni događaj, koji može predstavljati radnju, propuštanje ili drugu činjenicu je uslov. Uslov sa pravnim poslom kome je pridodat na osnovu volje stranaka čini jednu nerazdvojnu cjelinu. Često se u životu pod uslovom podrazumjeva nešto drugo, a ne buduća neizvesna okolnost. Takvi nepravi (prividni) uslovi su: 1. običan uslov u pravnom poslu koji određuje njegov sadržaj, od koga ne zavisi pravno dejstvo pravnog posla, npr. roba će biti isporučena po uplati kupovne cijene. 2. pravni uslov u pravnom poslu predstavlja pretpostavku, pd koje zavisi punovažnost pravnog posla. Pravni uslov zahtjeva zakon i on važi i kada ga stranke nisu predvidjele. 3. nastali uslov, događaj je ovde samo subjektivno, a ne objektivno naizvjestan. Ovde je od početka objektivno izvjesno da li je pravna poljedica nastala, nap. Neko kupi vozilo pod uslovom da na današnjem izvlačenju lutrije koje je već održano, a čiji je rezultat strankama nepoznat, dobije premiju. 4. nužni uslov on čini nastupanje pravnog dejstva zavisnim od jednog događaja koji mora nastupiti. 5. nedozvoljeni ili nemoralni uslov, ovakvi uslovi čine pravni posao ništavnim, pošto uslov nije dio pravnog posla, već sa njim čini nerazdvojno jedinstvo. 6. nemogući uslov postoji onda kada se od početka može konstatovati da on ne može nastupiti. 7. nerazumljiv uslov, on čitav pravni posao čini ništavnim zbog neodređenosti njegovih pravnih posljedica. 114. ZNAČAJ USLOVA: Uslov omogućava pravnom subjektu da vodi računa o budućnosti i da dejstvo svoje volje prilagodi budućim događajima. Npr. otac obeća sinu da će mu kupiti motor ako bude na vreme diplomirao. Najčešće se uslov u pravnom poslu prepoznaje kroz upotrebu reči „AKO“ ili drugih reči čiji je smisao isti. 115. VRSTE USLOVA U praksi se pri zaključenju pravnih poslova najčešće pojavljuju odložni (suspenzivni) i raskidni (rezolutivni) uslovi. Odložni uslov čini punovažnost pravnog posla, nastanak njegovih dejstava zavisnih od nastanka buduće neizvjesne okolnosti. Dejstvo pravnog posla počinje tek sa ispunjenjem uslova. Takav pravni posao postoji u slučaju kupovine na otplatu, kada prodavac zadržava pravo svojine i pored predaje stvari kupcu, dok je ovaj konačno na isplati. Kod pravnog posla sa raskidnim uslovom dejstvo pravnog posla nastaje odmah, ali ono prestaje sa ispunjenjem uslova. Npr. otac se obaveže da će izdržavati sina do njegove ženidbe. Prema sadržaju uslovi se dijele na: 1. pozitivne (afirmativne) i negativne uslove – u zavisnosti od toga da li nastanak prava zavisi od nastupanja ili nenastupanja okolnosti, npr. ako lice A ostane neoženjeno, dobiće kuću. 2. uslov je kauzalan - ako se sastoji u nastupanju jednog slučajnog događaja, za slučaj nastupanja štete na automobilu osiguravajući zavod će osiguraniku platiti naknadu, 3. voljni (protestativni) uslov – ako punovažnost pravnog posla zavisi od volje jedne strane ugovornice. 4. mješoviti uslov – je takva gdje nastupanje buduće neizvjesne okolnosti zavisi i od slučaja i od volje jedne stranke. Ako se lice A oženi dobiće na poklon automobil, ili ako student položi diplomski ispit dobiće od oca zlatan prsten.
45
116. DOPUŠTENOST USLOVA Načelno uslovi su dopušteni kod svih pravnih poslova, ukoliko ih zakon ne zabranjuje, ili ukoliko se ne radi o pravnim poslovima koji ne trpe uslove. Razlozi zbog čega jedna vrsta pravnih poslova ne podnosi uslov mogu biti različiti. Preduzimanje pravnog posla sa uslovom može da protivreči moralnom shvatanju, npr. zaključivanje braka pod uslovom u porodičnom pravu. Pravni posao sa uslovom može vređati javne interese. Iz svrhe pravnog posla može proizaći nemogućnost postavljanja uslova – odricanje od nasleđa ne može biti uslovljeno, kompenzacija ne može biti uslovljena, jer suprotna strana ne bi mogla znati da li je nastupila kompenzacija ili ne.. 117. DELOVANJE USLOVA Kod ispitivanja kako deluju uslovi na punovažnost pravnog posla treba razlikovati tri situacije: - ona koja postoji dok uslov nije nastupio, - kada uslov nastupi i posao postane potpun, i - kada neka od stranaka u ugovoru osujeti nastupanje uslova. Kod ugovora zaključenog sa odložnim uslovom konačno dejstvo ugovora zavisi samo od nastupanja uslova i nije u moći jedne ili druge stranke da ugovor liše dejstva. Glavno dejstvo ugovora nije još nastupilo. Pošto uslov predstavlja budući neizvjesni događaj, pre nastupanja uslova postoji jedno „lebdeće stanje“, očekivanja da će za jednu stranu nastati pravo, a za drugu obaveza. Titular uslovnog prava ima jedno očekivanje, jednu pravnu moć, koja treba da se pretvori u subjektivno pravo kada uslov bude ispunjen. Kod nastupanja uslova Zakon o obligacionim odnosima pravi razliku između odložnih i raskidnih uslova i predviđa za njih različito dejstvo. Ako je zaključen pod odložnim uslovom, pa se uslovu udovolji, ugovor deluje od trenutka njegovog zaključenja (retroaktivno-ex tunc), osim ako iz zakona, prirode posla ili volje stranaka ne proisteče nešto drugo. Ako je zaključen pod raskidnim uslovom, ugovor prestaje važiti kada se uslovu udovolji, tj. pravna dejstva djeluju od momenta nastupanja uslova (ex nunc). O pitanju delovanja uslova u pravnoj teoriji ne postoji jedinstven stav. Po starijim gledištima uslov ima retroaktivno dejstvo, npr. ako je neko stekao svojinu na određenoj stvari pod odložnim (suspenzivnim) uslovom, on je vlasnik od momenta sticanja, a ne od momenta nastupanja uslova. Ukoliko je u pitanju rezolutivni (raskidni) uslov, njegovo retroaktivno dejstvo se sastoji u poništenju svih dejstava koje je proizveo određeni akt, npr. onaj koji je bio vlasnik stvari pod raskidnim uslovom, nastupanjem uslova smatra se kao da nikada nije bio vlasnik, zbog čega dolazi do obaveze vraćanja. Po drugom gledištu, uslov ne treba da ima povratno dejstvo. Ističe se da kod uslovljenih prava postoje dva dejstva: glavno, na koje je volja upravljena, i uzgredno dejstvo, kojim se modifikuje i obezbjeđuje glavno dejstvo. To glavno dejstvo nastupa od momenta ostvarenja uslova, što znači da uslov nema retroaktivno dejstvo. Stanje lebdenja pravnog posla dok uslov nije ispunjen prestaje nastupanjem uslova ili otpadanjem uslova. Kao momenat nastupanja ili otpadanja uslova treba uzeti momenat u kome je nastupanje uslova sprečeno, ili izazvano protivno savesnosti i poštenju. 118. NERAZVIJENI USLOV – osnov pravnog posla i klauzula rebus sic stantibus (’’da stvari ostanu takve kakve su) Postavlja se pitanje šta će biti ako su jedna ili obe stranke računale sa određenom okolnošću, ali je nisu stipulisale kao uslov u pravnom poslu, jer su pogrešno računale da je okolnost već nastupila, da će ona postojati za sve vrijeme trajanja posla, ili da će u budućnosti nastati? Npr. jedna stranka je zakupila balkon da posmatra paradu za 1.maj, ali usljed nevremena parada se otkaže i cilj ugovora se ne može ostvariti. U takvim slučajevima postavlja se pitanje da li stranka treba da ostane pri prvobitnom ugovoru ili može da zahteva da se oslobodi svoje obaveze, ili da se ugovor prilagodi novim okolnostima sa kojima se nije računalo pri zaključenju. Ovo pitanje se u teoriji i zakonodavstvu rešava kroz formulu klauzule rebus sic stantibus i teoriji ’’opadanja osnova ugovora’’. Glavni teoretičari koji su se ovim pitanjima bavili su Oertman i Lorenz. Oertman, tvorac teorije o osnovu pravnog posla, razlikuje dva elementa: postojanje određenih okolnosti pri zaključenju ugovora i budući nastanak ili nenastanak određenih okolnosti. Pa prema tome, zbog otpadanja osnova ugovora može doći do djelimičnog odustanka od ugovora. Ukoliko je osnov poremećen, pravo odustanka od 46
ugovora može biti ograničeno odlaganjem činidbi, smanjenjem činidbe, ili uslovnim odustankom od ugovora. Larenz teoriju osnova pravnog posla objektivizira i pod osnovom pravnog posla podrazumjeva sve okolnosti i prilike čije se postojanje, ili dalje postojanje kod zaključenja ugovora pretpostavlja prema sadržini, cilju i ekonomskom značenju ugovora Po Lorenzu postoje dva glavna slučaja otpadanja objektivnog osnova posla: - ako usled nepredviđenih prilika obostrane obaveze stranaka dođu u grubu nesrazmeru (težak poremećaj ekvivalencije) - ako se bitni cilj ugovora priznat od obe stranke ne može privremeno ostvariti (osujećenje cilja ugovora). Osnovni kriterijumi (po Opštim uzansama za promet robom) koje duži niz godina naša sudska praksa primenjuje kod pitanja revizije ugovora zbog promenjenih okolnosti su sledeći: - izvanrednost i nepredvidljivost događaja, - preterano otežano izvršenje obaveze, - nastupanje izvanrednog događaja pre ugovorenog roka za ispunjenje obaveze. 119. NALOG (MODUS) Nalog postoji kod dobročinog pravnog posla (poklona) i testamenta, gde se primalac poklona i zaostavštine kod testamenta obavezuje na određenu činidbu, pri čemu ne nastaje kao kod uslova nikakvo stanje lebdenja, tj. očekivanja da pravo nestane. Jedno lice u testamentu ostavi nasljedniku svu svoju imovinu s tim da klavir iz zaostavštine preda muzičkoj školi, kao legat. Uslov odlaže dejstvo pravnog posla, ali ne obavezuje. Nalog obavezuje i ne odlaže dejstvo posla. Kod poklona sa nalogom nalog može biti u interesu samog poklonoprimca, ili u interesu trećeg lica, pa poklonoprimac smanjuje ovu vrednost koju je dobio na osnovu dobročinog posla, npr. neko je poklonio licu A 5000 dolara, s tim da novac iskoristi isključivo za nabavku knjiga ili za štampanje jednog svog rada Ovdje nalog ide u korist samog primaoca, ali je moguće da se poklonoprimcu naloži da iz numizmatičke zbirke koju je dobiio, određene novčiće ustupi mjesnom muzeju. Ako primalac ne ispuni nalog, poklonodavac može tužbom zahtevati ispunjenje naloga, ili zbog neispunjenja naloga tražiti raskid ugovora o poklonu. Tužbu za ispunjenje naloga može podići lice u čiju korist je stipulisan nalog. 120. R O K Rok se razlikuje od uslova po tome što je kod roka nastanak okolnosti, od koje zavisi dejstvo ili kraj dejstva pravnog posla, izvjestan. Kod roka je bitno da će vremenski momenat sigurno nastupiti. Rok može biti odložan i raskidan. Kod pravnog posla zaključenog sa odložnim rokom potpuno dejstvo pravnog posla nastupa sa početnim terminom. Ugovor traje od zaključenja do ispunjenja. Kod pravnih poslova sa raskidnim rokom, dejstvo pravnog posla završava se sa dolaskom završnog termina. Npr. neko lice se obaveže da će izdržavati svog rođaka do njegovog punoletstva. Rokovi se računaju kalendarski po kalendarskim jedinicama, godinama, mjesecima, danima. To je tzv. civilno računanje vremena. Ako se vreme računa na časove i minute imamo astronomsko računanje vremena. Prvi dan se računa samo onda ako je početak dana merodavan momenat za početak roka. Ako se rok računa po danima, računa se zaključno i posljednji dan roka. Za računanje dužih rokova (nedelje, mjeseci, godine): posljednji dan orka je onaj koji po oznaci odgovara danu obavljenje pravne radnje. Npr. 6 mjeseci od 01. januar proteći će zaključno sa 01. junom. Padne li određeni ili posljednji dan u nedelju ili praznik, činidba ili izjava volje može se izvršiti sledećeg radnog dana. Kada dejstvo ugovora počinje od određenog vremena, shodno se primenjuju pravila o odložnom uslovu, a kada ugovor prestaje da važi po isteku određenog roka, shodno se primenjuju pravila o raskidnom uslovu. Treba razlikovati prekluzivne-stroge rokove i rokove zastarjelosti. Prekluzivni rok postoji onda kada se jedna pravna radnja može preduzeti samo u okviru datog roka. On ističe poslednjeg dana čak i ako taj dan pada na praznik. Ako je vršenje prava vezano za prekluzivni rok, po isteku roka ne može se preduzeti određena radnja, jer se pravo ugasilo. Po isteku roka zastarjelosti ne gubi se pravo, ali se ono ne može više sudskim putem ostvariti, pošto je zahtjev zastario. Dejstvo roka zastarjelosti se ne ogleda u gašenju prava, već u njegovom slabljenju, jer 47
pravo gubi zahtjev. Na prekluzivni rok sud pazi po službenoj dužnosti, a na rok zastarjelosti po prigovoru stranke. ZASTUPNIŠTVO 121. POJAM ZASTUPNIŠTVA Zastupnik je lice koje preduzima pravnu radnju u tuđe ime i na tuđi račun. Za zastupništvo je karakteristično: a) da je jedno lice ovlašćeno preduzelo pravnu radnju u tuđe ime, tj. da sve pravne posledice iz takve radnje pogađaju neposredno lice u čije ime radnja preduzeta (zastupanog). b) ekonomski efekti te radnje ostvaruju se ne u imovinskoj masi onoga koji je pravnu radnju obavio, već zastupanog. Prema tome, zastupnik svojim pravnim radnjama zasniva građanskopravni odnos između zastupanog i trećeg lica. Prava i obaveze iz takvog građanskopravnog odnosa stiče neposredno zastupani, a ne zastupnik. Struktura zastupništva se karakteriše dejstvom ili učešćem tri lica: - ono lice za koga se od strane drugog lica zaključuje pravni posao ili za koga se pravni posao preduzima naziva se zastupani; - onaj koji radi za zastupanog, zove se zastupnik; i - onaj sa kome se pravni posao zaključuje, prema kome se pravni posao preduzima naziva se treći. Pravni posao između zastupnika i zastupanog označava se unutrašnjim odnosom, i on se može zasnivati na obligacionopravnom ugovoru o nalogu, ugovoru o radu, ugovora o društvu, ili tek naknadno na odobrenje od strane zastupanog. Ako ove radnje treba da proizvedu neposredno dejstvo za ličnost zastupanog (direktno zastupništvo), zastupniku je potrebno dodatno ovlašćenje – punomoć. 122. RAZGRANIČENJE ZASTUPNIKA OD DRUGIH LICA Od zastupništva treba razlikovati neke druge institucije. Nije zastupnik: a) Glasonoša koji prenosi samo tuđu volju – Zastupnik izjavljuje volju sa dejstvom za zastupanog, a glasonoša ne izjavljuje svoju volju, već prenosi izjavu nalogodavca. Kod zastupništva se pojavljuje anomalija da zastupnik neovlašćeno nastupa, a kod glasonoše česta anomalija je da glasonoša dato ili primljeno saopšenje ili ne prenese drugoj strani, ili netačno prenese. Greške i propusti glasonoše padaju na teret njegovog gospodara koji je izabrao posredan način saopštavanja svoje volje. b) Posrednik, on samo dovodi u vezu zainteresovane strane da zaključe ugovor, priprema zaključenje ugovora, a sam ugovor zaključuju stranke koje je on doveo u vezu. c) Zastupnik nije organ pravnog lica. Fizičko lice koje nastupa u prometu za pravno lice i daje izjavu volje naziva se organ pravnog lica. Njegovi zadaci su drugačije regulisani nego kod zastupništva. Glavna razlika je u tome da pravno lice ne može drugačije nastupati nego preko svog organa, dok zastupani kod zastupništva u odnosu na sve poslove čije je zaključenje i staranje preneo on na zastupnika, isto tako može i sam preduzimati. d) veliki značaj ima zakonsko zastupništvo. Zastupani je ovde isključen od preduzimanja sopstvenih radnji. Zakonski zastupnici su roditelji u odnosu na decu, staraoci u odnosu na poslovno nesposobna lica. e) Direktno (neposredno) zastupništvo razvija najjače, ali ne i jedine posljedice zastupanja. Pored njega postoji i indirektno (posredno) zastupništvo. Posredno zastupništvo se naziva još i unutrašnje zastupništvo. Ono ima dejstvo u unutrašnjem odnosu između zastupanog i zastupnika. Posredno zastupništvo ne proizvodi automatsko djelovanje ugovora koji je zastupnik zaključio za zastupanog, kao kod neposrednog zastupništva, ali obavezuje zastupnika u unutrašnjem odnosu da posljedice ugovora kojim se on obavezao prenese na zastupanog. Zastupništvo je dopušteno kod svih pravnih poslova. Isključeno je kod nekih poslova porodičnog i naslednog prava. Ne može se praviti testament preko zastupnika. 48
Za punovažnost zastupništva pretpostavka je da postoji ovlašćenje na zastupanje. Osnov na kome može počivati ovlašćenje na zastupanje može biti različit i može se zasnivati: na zakonu, na statutu, na aktu nadležnog organa i na izjavi volje zastupanog, dodelom punomoći. Pod zakonskim zastupništvom podrazumeva se svako zastupništvo koje se ne zasniva na izjavi volje zastupanog (punomoći), već na zakonu, statutu, aktu nadležnog organa, ili volji nekog drugog lica – osim zastupanog. 123. DEJSTVO ZASTUPANJA Zastupnik nastupa u ime zastupanog u granicama datog mu ovlaštenja, pa sve pravne posledice iz zaključenog ugovora pogađaju neposredno zastupano lice. Zastupnik je dužan da obavesti drugu stranu da nastupa u ime zastupanog. To je tzv. princip otvorenosti zastupništva. U takvom slučaju radi se o direktnom zastupniku. Direktno zastupništvo postoji kada sam zastupnik u ime zastupanog sa trećim licem zaključi ugovor, navodeći ime zastupanog. Nije neophodno da zastupnik da izričitu izjavu da nastupa u tuđe ime. Bitno je da direktni zastupnik ima volju da u ugovoru nastupi kao zastupnik, a ne u svoje ime. Zastupani je subjekt zaključenja ugovora, pa se prema njegovoj ličnosti utvrđuje sposobnost da li je u određene obaveze mogao da uđe ili ne (ako je za zastupanog zabranjeno da određene poslove zaključuje, to se cijeni prema njegovoj ličnosti, a ne prema ličnosti zastupnika). Zastupani odgovara i za krivicu zastupnika pri vođenju pregovora oko zaključenja ugovora do koga nije došlo kao i za svoju sopstvenu krivicu. Pravne posljedice iz takvih poslova djeluju za i protiv zastupanog, zastupnik ne stoji ni u kakvoj vezi sa tim posljedica, ako je djelovao u tuđe ime i u okviru datih ovlašćenja. 124. PRENOŠENJE OVLAŠĆENJA ZA ZASTUPANJE Zastupnik svoje ovlašćenje za zastupanje ne može preneti na drugo lice, izuzev kada je na to ovlašćen nekim posebnim propisom, ili ugovorom. Postoji još jedan izuzetak od pravila da je načelno zabranjeno prenošenje ovlašćenja na drugog, a to je slučaj kada je zastupnik sprečen okolnostima da posao lično obavi, a interesi zastupanog zahtjevaju da se neodložno preduzmu pravni poslovi. Npr. punomoćje dato advokatu koji je spriječen iz objektivnih razloga da dođe na sud određenog dana i da preduzme procesnu radnju za stranku, tada interesi zastupanog lica zahtjevaju prenošenje (supstituisanje) punomoćja na drugog advokata. Ta radnja se naziva supstitucija i ona nije prenošenje dodeljenog ovlaštenja na zastupanje supstituentu, već dodela jednog novog ovlaštenja 125. PREKORAČENJE GRANICA OVLAŠTENJA Ako zastupnik pri zaključenju pravnog posla prekorači ovlaštenja koja mu je dao zastupnik, pravni posao ne obavezuje zastupanog. Takav posao može biti naknadno odobren od zastupanog (tzv. ratihabicija ili ratifikacija). Do momenta dok se zastupani ne izjasni odobrava li ugovor koji je zaključen preko zastupnika, ugovor „visi“, slično kao i pravni posao koji je zaključilo ograničeno poslovno sposobno lice bez odobrenja staraoca ili roditelja. Treće lice može, ako nije znalo niti je moralo znati za prekoračenje ovlaštenja, odmah po saznanju za prekoračenje, ne čekajući da se zastupani o ugovoru izjasni, izjaviti da se ne smatra vezanim ugovorom. Ako zastupani odbije odobrenje, zastupnik i zastupani su solidarno odgovorni za štetu koje treće lice pretrpi, ako ono nije znalo niti je moralo znati za prekoračenje ovlaštenja. 126. ZAKLJUČENJE UGOVORA OD STRANE NEOVLAŠTENOG LICA Zastupnik bez punomoći, postoji u slučaju kada lice B kao zastupnik lica A zaključi ugovor sa trećim licem X ili drugi posao, bez ovlaštenja lica A. Zastupništvo bez ovlaštenja postoji kad zastupnik zaključi ugovor, iako nikad nije imao ovlaštenje za to, ili ako je pri zaključenju punomoć prestala da postoji, ili ako postoji ovlaštenje a zastupnik je prekoračio granice ovlaštenja. Zastupništvo bez ovlaštenja postoji i onda ako zastupnik svoje ovlaštenje zloupotrebljava, a njegov poslovni partner to zna ili prema okolnostima to može znati. Zastupani ima mogućnost da ovakav ugovor, koji ga po pravilu ne obavezuje, naknadno odobri. Dok se ne da odobrenje od strane zastupanog ugovor lebdi, visi i nije nepunovažan. Odobrenje se daje zastupniku ili njegovom partneru sa kojim je zastupnik zaključio ugovor. Odobrenje se može dati izričito ili konkludentnom radnjom. Sa dodelom odobrenja ugovor deluje retroaktivno i smatra se kao 49
da je punomoć data od samog početka. Ako se ugovor ne odobri smatra se kao da nije bio ni zaključen. Neophodno je razmotriti odnos između zastupništva bez ovlaštenja i poslovodstva bez naloga. Poslovodstvo bez naloga je ustanova obligacionog prava, a neovlašteno zastupanje ustanova zastupništva koja spada u opšti deo građanskog prava. Nije svako poslovodstvo bez naloga zastupništvo bez ovlaštenja, ali je svako zastupništvo bez ovlaštenja poslovodstvo bez naloga. Kod pravnog poslovodstva bez naloga, poslovođa bez naloga vrši posao u ime i u interesu gospodara posla, a ovaj može da bira da li će dati ili odbiti odobrenje za posao koji je poslovođa bez naloga zaključio sa trećim licem. Ako on posao odobri, stupa u ugovor na mesto poslovođe bez naloga, pa se smatra da je ugovor od početka zaključen između njega i trećeg lica. 127. PUNOMOĆJE – davanje punomoći i obim ovlaštenja Punomoćje je pravnim poslom dodeljeno ovlaštenje za zastupanje od strane vlastodavca punomoćniku. Punomoćjem punomoćnik stiče pravnu moć da pravnim poslovima koje zaključi u ime vlastodavca ovoga neposredno ovlašćuje i obavezuje. Punomoćje ili ovlaštenje za zastupanje može nastati kako jednostranom izjavom volje, tako i na osnovu ugovora. Prema zakonu sledeći ugovori mogu sadržati klauzulu o ovlaštenju jedne stranke za preduzimanje pravnih poslova u ime i za račun druge stranke: ustupanje radi naplaćivanja, prodajni nalog, ugovor o delu, ugovor o trgovinskom zastupanju, posredovanje, otpremanje, i asignacija. Punomoć može nastati jednostranom izjavom volje ili prema punomoćniku ili prema trećem licu. U prvom slučaju radi se o internom a u drugom o eksternom punomoćstvu. Punomoćnik može biti kako fizičko lice koje ima poslovnu sposobnost, tako i pravno lice. Zakon određuje da punomoćnik može preduzeti samo one pravne poslove za čije je preduzimanje ovlašten. Prema svom većem ili manjem obimu punomoćje može biti opšte (generalno) i posebno (specijalno), mora dakle biti određeno prema sadržaju i prema obimu. Obim se određuje prema volji vlastodavca. Čak i kada je dato opšte-generalno punomoćje, mogu se preduzeti radnje iz redovnih poslova. Npr., generalna punomoć je kada se da da se upravlja jednom ili više radnji u vezi sa kućom, ali ono u sebi ne sadrži i ovlaštenje da se kuća proda. Posebno ili specijalno punomoćje ovlašćuje se na preduzimanje tačno određenog posla, odnosno vrste poslova – prodaja jedne kuće i ono obuhvata i ovlašćenja koja izlaze iz kruga redovnog psolovanja., npr., ovlastio sam zastupnika da mi proda kuću i naplati kupovnu cijenu. 128. OPOZIVANJE I SUŽAVANJE PUNOMOĆJA I NJEGOVO DEJSTVO PREMA TREĆIM LICIMA Vlastodavac može u svako vreme jednostrano opozvati ili suziti punomoćje, kada više nema poverenja u punomoćnika, čak i kada se odrekao ugovorom prava na opoziv. Opoziv je negativno pravo vlastodavca, koje mu omogućava da od sebe u svako doba može otkloniti rizik opasnosti zloupotrebe punomoćja od strane punomoćnika. Zakonodavac predviđa da se opoziv i sužavanje punomoćja, iako je ono bilo povezano sa ugovorom o radu, delu, nalogu ili nekim drugim ugovorom, može učiniti jednostranom izjavom volje bez posebne forme. Ali Zakon o parničnom postupku predviđa da se opoziv, odnosno otkaz punomoćja, mora saopštiti sudu pred kojim se postupak vodi u pismenoj formi ili usmeno na zapisnik. Punomoćje se može opozvati i kod daljeg opstanka osnovnog ugovornog odnosa na kome počiva, naravno uz naknadu štete koja je time prouzrokovana punomoćniku. Odnos vlastodavca i trećeg lica je interesantan u onim slučajevima kada je punomoćje zastupnika bilo opozvano ili suženo prije zaključenja ugovora sa trećim, ili je prestalo da postoji iz drugih razloga. U oba slučaja odlučujuća okolnost je da li je punomoć bila objavljena ili ne, kao i da li su obe ugovorne strane u momentu zaključenja ugovora bile savjesne. Mogu nastati sledeće situacije: a) opozivanje punomoćja kao i njegovo sužavanje nema dejstvo prema trećem licu koje je zaključilo ugovor sa punomoćnikom, ili obavilo drugi pravni posao, a nije znalo niti je moralo znati da je punomoćje opozvano, odnosno suženo. U tom slučaju vlastodavac ima pravo zahtevati od punomoćnika naknadu štete, izuzev kada punomoćnik nije znao, ni morao znati za opozivanje. 50
b) vlastodavac nije saopštio ovlaštenje za zastupanje trećem licu, ali je ispravu o punomoći predao zastupniku. Ako punomoćje prestane smrću vlastodavca, punomoćnik može da vršeći svoju ulogu zastupnika zaključi ugovor, ukoliko o smrti vlastodavca ništa ne zna c) Ugovor koji neko lice zaključi kao punomoćnik u ime drugoga bez njegovog ovlaštenja obavezuje neovlašćeno zastupanog samo ako on ugovor naknadno odobri. Ako neovlašteno zastupani ni u ostavljenom roku ugovor ne odobri, smatra se da ugovor nije ni zaključen. 129. PRESTANAK PUNOMOĆJA Zakon o obligacionim odnosima prestanku punomoćja je posvetio tri odredbe (čl. 92-94). U članu 94. radi se o prestanku punomoći usled prestanka pravnog lica kao punomoćnika odnosno smrću fizičkog lica kao punomoćnika, kao i prestanku pravnog lica kao vlastodavca – davaoca punomoći, ili smrću fizičkog lica kao vlastodavca. Kod fizičkog lica kao punomoćnika punomoćje prestaje smrću fizičkog lica, kao i gubljenjem poslovne sposobnosti punomoćnika. Punomoćnik koji je poslovno nesposoban ne može zaključivati poslove za drugoga koje u pravnom prometu ne može zaključiti za sebe. Zakonom utvrđeni izuzeci kada određeno punomoćje ne prestaje prestankom pravnog lica ili smrću fizičkog lica su: - ako se započeti pravni posao ne može prekinuti bez štete po pravne sljedbenike, nastavak punomoćja poslije smrti vlastodavca može biti opravdan zaštito interesa nasljednika. Ako se punomoćnik pri vršenju ponomoćja poslije smrti vlastodavca ne stara o interesima nasljednika, on takvim postupcima zloupotrebljava svoje punomoćje i odgovara za tu zloupotrebu. - Ako je punomoćje dato tako da važi i za slučaj smrti vlastodavca voljom samog davaoca, ili s obzirom na prirodu posla – ako punomoćje treba da važi post mortem, to samo znači da punomoćnik zaključuje pravne poslove koji će vezivati nasljednike. Zaključeni pravni posao post mortem od strane punomoćnika je posao nasljednika. Punomoćje prestaje protekom roka za koje je bilo dato, nastupanjem raskidnog uslova, kao i izvršenjem posla ili poslova za koje je bilo dodeljeno. Punomoćje prestaje sa prestankom osnovnog odnosa na kome je bilo zasnovano. Prodavačica u radnji koja je dobila otkaz ne može više prodavati robu za preduzeće u kojoj je do otkaza radila. Punomoć može prestati naknadnim gubljenjem poslovne sposobnosti na strani vlastodavca. Punomoćnik može preduzeti samo one poslove koji su već započeli i koji se ne mogu prekinuti bez štete za vlastodavca koji je postao poslovno ili ograničeno sposoban. Kod svih drugih poslova koji trpe odlaganje punomoćnik mora najpre da se obavijesti da li zakonski zastupnik zna o punomoćju, i tek onda pošto ga nije opozvao da nastavi sa vršenjem prava. 130. TRGOVAČKO ZASTUPNIŠTVO (poslovni punomoćnici) TRGOVAČKI PUTNICI, PUNOMOĆNICI PO ZAPOŠLJENJU Preduzeća i druga pravna lica u cilju zaključenja ugovora sa trećim licima služe se određenim licima koja im pomažu u zaključenju ugovora. Da bi se obezbjedila sigurnost trgovačkog prometa, treća lica koja stupaju u ugovorne odnose sa ovakvim licima moraju tačno da znaju kakav je obim njihovih ovlaštenja. Zato je obim njihovih punomoćja tačno određen u zakonu. Jedno od takvih lica je poslovni punomoćnik (trgovački punomoćnik). Poslovno punomoćje može dati preduzeće i drugo pravno lice u granicama zakona. Punomoćnik može na osnovu njega zaključivati sve ugovore i obavljati druge poslove koji su uobičajeni u vršenju poslovne djelatnosti. Kako se poslovno punomoćje daje u pismenom obliku, treća lica koja to znaju ukoliko žele da budu savesna, treba da traže da im se stavi na uvid pismeno punomoćje iz koje mogu videti kakva su ograničenja za poslovnog punomoćnika. U protivnom, treća lica postupaju na sopstveni rizik. Za preduzimanje određenih poslova potrebno je posebno (specijalno) punomoćje. Odredbe o poslovnoj punomoćji odnose se ne samo na preduzeća i druga pravna lica, već i na imaoce radnji (zanatskih i ugostiteljskih). Trgovački putnik u preduzeću je lice koje je od svoje organizacije dobilo pismenu punomoć, na osnovu koga je ovlašteno da van središta svog vlastodavca preduzme samo one poslove koji se odnose na prodaju robe i koji su navedeni u punomoćju. 51
Zakonom o obligacionom odnosu reguliše se tzv. punomoćnik po zapošljenju. Ta lica rade na takvim poslovima čije je obavljanje vezano za zaključenje i ispunjenje određenih ugovora i samim tim su i ovlaštena na zaključenje tih ugovora, npr. prodavci u prodavnicama, šalterski radnici u poštama, bankama i sl.. Zakon određuje da navedena pravila za punomoćnike po zapošljenju važe i za radnike zaposlene kod poslodavca koji samostalno obavljaju delatnost ličnim radom. 131. ZAKONSKO ZASTUPNIŠTVO Pod zakonskim zastupništvom podrazumeva se svako zastupništvo koje se ne zasniva na punomoćju (dakle ugovoru), već na zakonu, ili volji drugog lica, izuzev zastupanog. Osim punomoćja postoje i drugi oblici iz kojih nastaje zastupništvo: a) Ovlaštenje za zastupanje može da nastane za zastupanog na osnovu pravnog posla drugo lica, npr.za naslednike u odnosu na zaovstavštinu ostavilac u testamentu može da odredi testamentalnog izvršioca, b) Ovlaštenje za zastupanje može nastati po naredbi određenog organa, kao ovlaštenje staraoca odsutnog lica koje je sprečeno da samo preduzima pravne radnje, ili ovlaštenje prinudnog upravnika u postupku prinudne likvidacije (ili u stečaju), c) Ovlaštenje se može zasnivati neposredno na zakonu – roditelji da zastupaju decu, staraoc da zastupa poslovno nesposobno lice itd. d) Statutarno zastupništvo – koje ima organ pravnog lica po statutu. Zakonsko zastupništvo prestaje smrću takvog zastupnika, otpadanjem uslova zbog čega je nastalo (maloljetno lice je postalo poslovno sposobno), ispunjenjem zadataka zbog kojih je nastalo (završen je postupak prinudne likvidacije ili raspoređena zaostavština od strane testamentalnog izvršioca). Zakonski zastupnik ne može, kao ni punomoćnik, u ime zastupanog da zaključi pravni posao sa samim sobom u sopstveno ime ili kao zastupnik nekog trećeg lica. Ova zabrana samokontrahiranja koja postoji za zastupnika ima za cilj da spreči povredu interesa zastupanog lica od strane zastupnika. Od pravila da zastupnik ne može istovremeno da bude zastupnik i ugovarajuća stranka u nekim pravima postoje tačno utvrđeni izuzeci: ako to zakon ili punomoć dopušta i ako se radi isključivo o ispunjenju obaveze. 132. PRAVNA PRIRODA ZASTUPNIŠTVA U pravnoj teoriji postoji spor o pravnoj prirodi zastupništva. Savinji je zastupao teoriju fikcije, prema kojoj je stvarna stranka u poslu samo zastupljeno lice, dok je zastupnik njegov organ koji prenosi volju zastupanog. Po ovoj teoriji, kod rušljivosti posla zbog mana volje uzima se volja zastupanog, a ne zastupnika. Prema teoriji reprenzetacije, čiji su predstavnici Vindšajd i Jering uslovi za punovažnost pravnog posla određuju prema ličnosti zastupnika. Po teoriji posredovanja koju zastupaju Mitteis i Dernburg uslovi za punovažnost takvog posla cene se delimično prema ličnosti zastupnika, a delimično prema zastupanom po meri njihovog učešća. NEVAŽNOST PRAVNIH POSLOVA 133. OSNOVNA PODELA NEVAŽEĆIH PRAVNIH POSLOVA Nevažeći pravni posao je takav pravni posao kod koga se ne može postići ono dejstvo koje su stranke htele da on proizvede. Sve nevažeće pravne poslove delimo na: a) Pravne poslove čije dejstvo nije nastupilo, ali može još da nastupi ako se nedostajuća činjenica iz činjeničnog skupa ostvari, ili ako otpadne smetnja koja sprečava punovažnost pravnog posla. Poseban slučaj nepotpunih pravnih poslova postoji kod pravnih poslova za slučaj smrti (testament), kod kojih pravno dejstvo nastupa tek smrću ostavioca. Za vreme dok je on živ posao je nepotpun. Kod nepotpunog pravnog posla postoje samo neki elementi pravnog posla, pa je posao u nastajanju tj. nije još završen. To ne znači da nepotpun pravni posao ne proizvodi nikakva dejstva. Npr. kod pravnog posla koga je zaključilo ograničeno poslovno sposobno lice bez odobrenja roditelja ili staratelja, ne može druga strana odustati od pravnog posla pre nego što se o njemu ne izjasne roditelji ili staraoci. b) Pravni poslovi koji su nepunovažni i ne mogu da postanu punovažni su ništavni. Sastoje se u nepostojanju jednog od potrebnih uslova za punovažnost pravnog posla ili u postojanju jedne 52
smetnje koja se ne može ukloniti. Ništavni pravni poslovi ne proizvode ni prema kome pravno dejstvo i smatraju se da nisu zaključeni. c) Rušljivi pravni poslovi su takvi poslovi koji su najpre punovažni, ali se kasnije mogu poništiti sa povratnim dejstvom. Zakon o obligacionim odnosima smatra da su rušljivi oni poslovi koje je zaključila ograničeno poslovno sposobna stranka, kada je pri njegovom zaključenju bilo mana u pogledu volje stranaka, kao i kada je to ovim zakonom ili posebnim propisom određeno. Kako u poslove kod kojih postoje mane volje Zakon nabraja pravne poslove zaključene pod pretnjom, zabludom, prevarom i prividne poslove, gde obuhvata fiktivne i simulovane poslove, lista rušljivih poslova je po ovim zaključena. Rušljiv pravni posao i pored nedostatka volje koje sadrži u sebi, proizvodi dejstva sve dok zainteresovana stranka ne istakne razlog za njegovu nevažnost. Dokle god on ne istakne razlog za rušljivost on mora da ispuni svoju obavezu iz pravnog posla. Razlog za rušljivost može istaći samo stranka koja je učestvovala u pravnom poslu i čija izjavljena volja ima nedostatak koji je doveo da se ona ne podudara sa unutrašnjom voljom usled zablude, prevare pretnje, prinude. d) Relativno nevažeći pravni posao je takav posao koji je nepunovažan samo prema određenom krugu lica, dok je prema ostalim licima punovažan. Relativna nevažnost postoji u slučaju raspolaganja dužnika predmetima svoje imovinske mase pravnim poslom sa jedinom namerom da se takvim raspolaganjem ošteti poverilac. Uslovi za uspijeh tužbe za pobijanje pravnih poslova su sledeći: - da je poveriocu onemogućeno da se preduzetim pravnim poslom naplati za svoju tražbinu iz preostale dužnikove imovine; - da je dužnik preduzeo pravni posao sa jedinom namerom da ošteti svog poverioca; - da je treće lice znalo za takvu nameru dužnika. 134. NIŠTAVNI PRAVNI POSLOVI Ništavni pravni poslovi su: protivzakoniti, nemoralni, poslovi kod kojih postoji prekomerno oštećenje zbog očigledne nesrazmere uzajamnih davanja, zelenaški, pravni poslovi potpuno nesposobnih lica, pravni poslovi zaključeni protivno statutu pravnog lica i drugim opštim aktima. 135.PROTIVZAKONITI PRAVNI POSLOVI Posao koji se svojim sadržajem protivi ustavom utvrđenim načelima društvenog uređenja i zakonskim zabranama je protivzakonit i ne proizvodi pravna dejstva. Ima imperativnih normi kojima se štiti vrednosti i kojima mora biti potčinjena ideja slobode ugovoranja. Ima imperativnih normi u pravnom poretku koje reprezentuju neke vrednosti čija povreda putem ugovora ne mora da dovede do oduzimanja obaveznosti onoga što je ugovoreno, već može proizvesti neke druge sankcije. Npr. prosjak stiče svojinu prošenjem, iako je prošenje zabranjeno. Postoji i treća grupa imperativnih normi kojima su zaštićene takve društvene vrednosti da njihova povreda izaziva i ništavost pravnog posla koji vređa ovu normu i kažnjivost stranaka koje su učestvovale u njemu. Npr., ako neko prodaje opojne droge, pravni posao je ništav sa gledišta građanskog prava, a kažnjiv u krivičnom pravu, jer se kosi sa krivično pravnom odredbom. Najvažnije grupe imperativnih normi koje ograničavaju slobodu ugovaranja, možemo da podelimo u tri velike gupe: - Jednu grupu sadrži sam Zakon o obligacionim odnosima, pa su ugovori zaključeni protivno ovakvim zabranama ništavi. - Druga, mnogobrojnija grupa, čija povreda izaziva nevažnost pravnih poslova, leži van obligacionog prava u velikom broju zabrana sadržanih u građansko pravnim, krivičnopravnim i upravno pravnim propisima. Pod protivzakonitim poslom podrazumjevamo takav posao čije zaključenje je po svom opštem karakteru moguće, ali koje je s obzirom na svoj sadržaj, na efekat koji se njim postiže i druge okolnosti pod kojima je u konkretnom slučaju zaključen, zabranjen. - Ako stranke pokušaju da izigraju zakonsku zabranu, tako što svom pravnom poslu daju neko drugo ime, ili zabranjeni rezultat ostvare pravnim sredstvima koja nisu obuhvaćena zakonom, radi se o izigravanju zakona. 53
136.NEMORALNI PRAVNI POSLOVI Klasifikacija nemoralnih pravnih poslova prema Lotmaru, je: - Pravni poslovi koji su usmereni na nemoralno ponašanje, ili na nemoralan rezultat, ili koji ih podstiču. Npr., ako neko izda sobu u zakup u cilju vršenja prostitucije. Obećanje nagrade da bi se dobila saglasnost za razvod braka takođe je nemoraln pravni posao. - Nemoralan je pravni posao u kome jedno lice preuzima jednu obavezu koja mora biti slobodna od svake pravne prinude, i prema moralnom shvatanju može biti jedino doneta na osnovu slobodne odluke lica koje se obavezuje. Npr., neko lice se obaveže da se neće ženiti. - Nemoralan je pravni posao ako se njime preterano ograničava lična i privredna sloboda određenog lica, tako da se dužnik potčinjava poveriocu, gubeći mogućnost da slobodno odlučuje i radi. Ništavna je klauzula u ugovoru jednog fudbalera i kluba, po kojoj on za vreme trajanja ugovora ne može ugovor otkazati ni iz kakvih razloga itd. - Nemoralan pravni posao u kome jedna stranka za sebe na račun druge stiče nesrazmernu imovinsku korist, koristeći se stanjem nužde, ili teškim materijalnim stanjem drugogo, njegovim nedovoljnim iskustvom, lakomislenošću, ili zavisnošću. 137. ZELENAŠKI PRAVNI POSLOVI Naziv „zelenaški poslovi“ potiče kod nas iz perioda prvobitne akumulacije kapitala, kada su trgovci kupovali od seljaka žito na zeleno, prije žetve, iskorištavajući njihovu nuždu, izvlačeći nesrazmernu imovinsku korist. Zelenaške ugovore kod nas reguliše Zakon o obligacionim odnosima. Ništav je ugovor kojim neko koristeći se stanjem nužde ili teškim materijalnim stanjem drugog, njegovim nedovoljnim iskustvom, lakomislenošću i zavisnošću, ugovori za sebe ili nekog trećeg korist koja je u očiglednoj nesrazmeri sa onim što je on drugom dao ili učinio, ili se obavezao dati ili učiniti. Da bi sud konstatovao postojanje nesrazmerne imovinske koristi, treba da uporedi činidbu i protiv činidbu i vidi koliko jedna od druge odstupaju uzimajući njihove prometne vrednosti. Potrebno je da odnos između činidbe i protivčinidbe bude nesrazmeran. Da bi pravni posao bio zelenaški neophodno je da budu ispunjene neke subjektivne pretpostavke: Lakomislenost, Neiskustvo, i Stanje nužde. Ove okolnosti zelenaš na strani ugovornog partnera mora da koristi svijesno, i da iz takvog njegovog stanja izvuče nesrazmernu imovinsku korist. Pravna posledica zelenaškog pravnog posla je njegova ništavost. Prema zakonu o obligacijama, na zelenaški ugovor se primenjuju odredbe ovog zakona o posledicama ništavosti i o delimičnoj ništavosti ugovora. Oštećenik može da podnese zahtjev za smanjenje obaveza na pravičan iznos u roku od 5 godina od zaključenog ugovora. 138. POSLOVI SA PREKOMERNIM OŠTEĆENJEM (lezioni poslovi) Kod uzajamnih ugovora gde se razmenjuje činidba i protivčinidba, posebno značajno pitanje je da li one moraju biti u određenom odnosu ekvivalencije. Justinijan je omogućio da prodavac od kupca zahteva povraćaj prodate robe uz povraćaj kupovne cene, ukoliko prodata stvar vredi više od dvostrukog iznosa kupovne cene. Kupac je mogao da se usprotivi ovom zahtjevu, ukoliko ponudi doplatu do pune vrednosti stvari. Zakon o obligacijama smatra da obe ustanove zabrana lezionih i zelenaških ugovora mogu i treba paraleleno da postoje, sve u funkciji zaštite jednake vrednosti davanja kod dvostranih ugovora. Zakon usvaja subjektivan pojam prekomjernog oštećenja, pa se oštećena strana može pozivati na leziju samo ukoliko joj prava vrednost ugovora nije bila poznata. Na zahtev oštećenog da se ugovor poništi usled prekomernog oštećenja, druga strana može u svako doba, pa i u postupku prinudnog izvršenja, ponuditi dopunu do prave vrednosti i tim aktom održati ugovor na snazi. 139. PRAVNI POSLOVI POTPUNO POSLOVNO NESPOSOBNIH LICA Poslovi koje zaključuju potpuno nesposobna lica su ništavni. Izjave volje se moraju dati njegovom zakonskom zastupniku. Ništavni su i pravni poslovi zaključeni u nesvesnom stanju, ili u stanju privremene neuračunljivosti, ali navedena lica su inače sposobna da zaključuju pravne poslove, pošto je njihovo stanje samo privremeno. 54
140. PRAVNI POSLOVI ZAKLJUČENI PROTIVNO STATUTU PRAVNOG LICA I DRUGIM OPŠTIM AKTIMA Zakon o obligacioniim odnosima predviđa u članu 54, da pravno lice može zaključiti ugovore u pravnom prometu u okviru svoje pravne sposobnosti. Ugovor zaključen van tih okvira, a oni su određeni u statutu pravnog lica, nemaju pravno dejstvo. Ugovor koji je zaključen ili druga pravna radnja koja je preduzeta suprotno statutu ili drugim opštim aktima ostaje na snazi, osim ako je za to druga strana znala, ili morala znati, ili ako je ovim Zakonom drukčije određeno. Kod zaključenja ugovora van okvira delatnosti društvenopravnog lica, prekoračena je poslovna sposobnost toga lica, međutim takav ugovor proizvodi pravno dejstvo. Naravno sa ograničenjem da je druga ugovorna strana bila savesna, tj. nije znala da je ugovor zaključen van okvira djelatnosti, a preduzeće koje je to uradilo može da odgovara samo za privredni prestup. Ovako rešenje se pravda načelom pravne sigurnosti u prometu. Navode se sledeći razlozi: - Ugovori koje zaključi jedna strana van okvira svoje delatnosti, po svojoj sadržini nisu zabranjeni u pravnom prometu. Njih ne može zaključiti samo jedna strana. Poništenje takvog ugovora neopravdano bi pogodilo drugu savesnu ugovornu stranu. - Poništenjem ovakvih ugovra bilo bi ugroženo načelo sigurnosti u pravnom prometu. Stranke bi bile prožete osećanjem nesigurnosti da njihovi zaključeni ugovori mogu biti naknadno poništeni, jer ih jedna strana zaključila van okvira svoje delatnosti. 141. RUŠLJIVI PRAVNI POSLOVI Ugovor je rušljiv kada ga je zaključila ograničenno poslovno sposobna strana, kada je pri njegovom zaključenju bilo mana u pogledu volje strana, kao i kada je to Zakonom o obligacijama i posebnim propisima određeno. Najvažniju grupu rušljivih pravnih poslova čine svakako oni poslovi kod kojih postoje mane u izjavljenoj volji, a to su poslovi koji su zaključeni u Zabludi, pod prevarom, pretnjom i prividni ugovori (fiktivni i simulovani). 142.ZABLUDA Kod pravnog posla, zabluda je kriva predstava o nekom elementu pravnog posla koji u stvarnosti ne postoji. Iz kruga pogrešnih predstava mogu se oceniti kao zabluda samo takve predstave koje je lice u zabludi smatralo istinitim, tj. Za koje je smatralo da se sa stvarnošću poklapaju (subjektivna neizvjesnost). Ako jedno lice nešto pretpostavlja, ali u ispravnost svoje predstave sumnja (subjektivna neizvjesnost), ne nalazi se u zabludi. Pored subjektivnih elemenata zabluda sadrži i objektivne. Zabluda je nesvesno udaljavanje predstave od stvarnosti. Zabluda je moguća samo o okolnostima iz prošlosti i sadašnjosti, a ona se sastoji u nesaglasnosti predstave sa sadašnjicom. U modernim pravnim poretcima klasifikacija zabluda se vrši po tipovima: Zabluda o predmetu, Zabluda o svojstvima predmeta, bitna zabluda, nebitna zabluda, zabluda o činjeničnom stanju, pravna zabluda, itd. U zakonu o obligacijama prisutna je ideja da se volja i izjava izjavioca jedna od druge ne razlikuju. Zakon ne daje opštu definiciju zablude, već polazi od razlikovanja bitne od nebitne zablude, a zabluda je bitna ako se odnosi na bitna svojstva predmeta. 143.ZABLUDA O IDENTITETU I SVOJSTVIMA STVARI ILI LICA Prema Zakonu o obligacijama bitna zabluda o svojstvima predmeta i lica sa kojima se zaključuje pravni posao postoji ako se stranka koja izjavljuje volju nalazi u zabludi o bitnim svojstvima predmeta i lica sa kojima stupa u posao. Ako je kupac bio u zabludi o poreklu i originalnosti jedne slike, misleći da kupuje original, a radilo se o kopiji. Ako stranka koja je bila u zabludi nije postupala sa pažnjom koja se u prometu zahtjeva, ne može tražiti poništaj ugovora zbog zablude. Zabluda o ličnosti je nebitna i ne utiče na punovažnost pravnog posla, ako njegovo ispunjenje uopšte ne zavisi od svojstva ličnosti. Svojstva su oznake jedne ličnosti ili stvari koja ona po prirodi poseduje. Npr. poverljivost, pouzdanost određene ličnosti. U svojstva spadaju i karakteristike koje stvar ne poseduje sama po sebi, ali koje utiču na njenu vrednost zbog njenih faktičnih ili pravnih odnosa sa okolinom u kojoj se stvar nalazi. U svojstvo jednog zemljišta ne spada samo njegova plodnost, već i mesto gde se zemljište nalazi. 55
144. ZABLUDA O MOTIVU KAO BITNA ZABLUDA U bitne zablude spada i zabluda o pobudi (motivu), ali samo kod dobročinih, a ne i kod teretnih ugovora. Motivi su one pobude koje su učestvovale u stvaranju volje kod pravnog posla, ali nisu došle do izražaja u njemu. Zabluda o motivu postoji u slučaju kada se kod zaključenog ugovora podudaraju izjava volje sa odlukama volje, ali dejstvo ugovora ili pravnog posla ne odgovaraju očekivanjima, ili predstavama koje je jedna ili druga strana imala pri zaključenju ugovora. Zabluda o motivu je nebitna zabluda kod dvostrano teretnih pravnih poslova. Ako neko u zabludi o motivu zaključi pravni posao, ta zabluda ostaje van sadržaja pravnog posla, i ona je nepoznata drugoj strani ugovornici. Zabluda o motivu ima uticaja na obrazovanje volje, ali ne na njen sadržaj. Neko je kupio jednu robu, očekujući da će joj cena skočiti, a ona je pala, ili jedno lice računajući sa premeštanjem u drugi grad, zaključi ugovor o zakupu stana, a premeštaj izostane. Zabluda o motivu je bitna kod dobročinih pravnih poslova, jer je tu uvek ušla u sadržaj pravnog posla i poznata je drugoj stranci. Kada sin daje poklon majci, motiv poklona je poznat poklonodavcu i poklonopimcu. Značajan slučaj nebitne zablude o motivu je tzv. Zabluda u kalkulaciji – računu. Ona postoji ako se kod obračunavanja cene napravi greška. Ugovor je punovažan sa pogrešno obračunatom cenom, jer je obračunavanje cene načelno stvar prodavca. Izuzetak postoji samo ako je kalkulacija drugoj strani bila poznata kao predmet pregovora koji su vođeni prije zaključivanja ugovora. Takav ugovor se može osporiti. 145. NESPORAZUM (dissens) Lice u zabludi veruje da je zaključilo jedan drugi ugovor od onog za koji je svoju saglasnost dalo. Jedna stranka želi da proda određenu stvar, a druga misli da želi da je izda u zakup ili da na poklon. Kod ove vrste zablude i nema pravnog posla, jer postoji odsustvo saglasnosti, volja. Kada strane veruju da su saglasne, a u stvari među njima postoji nesporazum o prirodi ugovora, ili osnovu, ili o predmetu obaveze, ugovor ne nastaje. Kod otvorenog nesporazuma stranke su svesne da se još nisu saglasile. Ne postoji zabluda o prirodi pravnog posla kod falsa demonstratio. U ovom slučaju stranke su svoju volju izrazile netačnim rečima, izabrale su pogrešnu oznaku za ugovor, ali su u stvarnosti saglasne. 146. ZABLUDA ZBOG KRIVOG PRENOŠENJA Prema pravilima koja važe za zabludu raspravlja se slučaj krivog prenošenja izjave preko glasonoše ili preko pošte. Ovde razlika između stvarne volje i faktički izjavljene volje nastaje zbog krivog prenošenja. Npr. na telegramu glasi kupujem umesto prodajem. Volja je tačno izjavljena prilikom predavanja telegrama na pošti, ali je poštanski službenik pogrešno preneo tekst. Pošiljalac je ovde u zabludi i on može pobijati pravni posao zbog zablude, prema pravilima koja važe za zabludu. I ovde se traži da zabluda koja je nastala zbog krivog prenošenja bude bitna da bi pravni posao mogao da se poništi zbog zablude. Ako je neko rezervisao u hotelu telefonom sobu broj 23, a preneto je broj 13, a one su potpuno iste, ne može odbiti tu sobu zbog sujevernosti i slično. 147. ZABLUDA KAO RAZLOG RUŠLJIVOSTI PRAVNOG POSLA U UPOREDNOM PRAVU Negativne pretpostavke kada se posao zaključen u zabludi ne može osporavati, onda bi to bilo sledeće: a) Ako bi osporavanje punovažnosti pravnog posla zaključenog u zabludi bilo u protivrečnosti sa načelom savesnosti i poštenja i dobrim običajima. b) Ako bi ponioštenje pravnog posla zbog zablude bilo protivno utvrđenim načelima društvenog uređenja i prinudnim propisima c) Ako je zabluda beznačajna – nebitna d) Ako druga strana ugovornica bude spremna da izvrši pravni posao kao da zablude nije bilo e) Ako se zabluda odnosi na okolnosti koje spadaju u sferu rizika one strane ugovornice koja se nalazi u zabludi.
56
148. PREVARA Kada govorimo o manama volje kao razloga za rušljivost pravnog posla, sve te mane volje možemo podeliti u dve grupe: - Prva grupa koju obuhvataju mane volje koje su rezultat uticaja nekorektnog ponašanja protivne stranke, ili trećeg lica. Ovu grupu sačunjavaju prevara, pretnja i prinuda. - Drugu grupu čine mane koje nisu prouzrokovane etičkim povredama druge strane ugovornice. Tu spada samo zabluda. Namerna zabluda, ili kako se u građanskom pravu naziva prevara, je navođenje druge strane ugovornice na zaključenje jednog ugovora, ili na preduzimanje drugog pravnog posla izazivanjem zablude kod druge strane, ili protivpravnim korištenjem već stvorene zablude. Kod prevare se radi o specijalnom slučaju zablude i njene karakteristike su što se svijesno izaziva ili koristi. Ako jedna strana izazove zabludu kod druge ili je održava u zabludi u nameri da je time navede na zaključenje ugovora, druga strana može zahtevati poništenje ugovora i onda kada zabluda nije bitna. Pošto prevara predstavlja povredu dobrih običaja, dovoljno je da je njom izazvana ma koja vrsta zablude, bitna ili nebitna, dakle i zabluda o motivu, pa da posao pod prevarom bude poništen. Zakon o obligacijama razlikuje dva slučaja prevare: - kada je druga strana ugovornica dolaznu prevaru prouzrokovala, i - kada je treće lice prouzrokovalo prevaru, a jedna je strana ugovornica svesno prevaru iskoristila. 149. KADA PREVARU VRŠI DRUGA STRANA UGOVORNICA Zakon i sudska praksa razlikuju dve vrste prevarnih radnji: a) ćutanje o određenim činjenicama i nepružanje odgovarajuće informacije; b) namerno navođenje pogrešnih podataka kako bi se druga strana navela na zaključenje ugovora. Ko otkrije zabludu druge stranke, dužan je da joj pruži opštu informaciju (npr. da kuću koju prodaje da je vlažna). Da bi postojala prevara potrebno je da budu ispunjeni sledeći uslovi: - Prevara mora da bude namerno izvršena - Između prevare i zaključenog ugovora mora da postoji kauzalna veza. Prevara mora biti uzrok za zaključenje ugovora ili za sadržinu ugovora. 150. KORIŠĆENJE PREVARE KOJU JE PROUZROKOVALO TREĆE LICE Ako je prevaru učinilo treće lice, prevara utiče na sam ugovor, ako je druga ugovorna strana u vreme zaključenja ugovora znala ili morala znati za prevaru. Ako je prevara izvršena od trećeg lica, a protivna strana ugovornica nije znala za nju, niti je morala znati, to ne predstavlja razlog za nevažnost pravnog posla. Naravno u takvom slučaju prevarena strana može tražiti naknadu štete od izvršioca prevare. Po našem pravu postoji izuzetak. Ugovor bez naknade može se poništiti i kada je prevaru učinilo treće lice, bez obzira da li je druga ugovorna strana u vreme zaključenja ugovora znala, morala znati za prevaru. 151. DEJSTVA UGOVORA ZAKLJUČENOG POD PREVAROM Dejstvo ugovora zaključenog pod prevarom načelno je isto kao i kod ugovora zaključenog sa bitnom zabludom. Prevarena strana može zahtevati poništaj tako zaključenog ugovora. Prevarena strana može zahtevati poništenje tako zaključenog ugovora u prekluzivnom roku od jedne godine. Rok teče od momenta saznanja za prevaru, odnosno postoji i objektivni rok od tri godine koji se računa od dana zaključenja ugovora. Ako se u tom roku ugovor ne napadne, on se konvaldira i smatra se od početka punovažno zaključen. Posledice prevare razlikuju se od posledica kod ugovora zaključenih u zabludi po tome što prevarena strana uvek ima pravo prema onome ko je izazvao prevaru na naknadu prouzrokovane štete iz deliktne radnje, za razliku od lica koje se nalazi u zabludi. 152. PRETNJA Pretnja predstavlja nedostatak volje i sastoji se u tome što je jedna strana ugovornica daje određenu izjavu volje pod uticajem pretnji i straha koji je kod nje prouzrokovan. Za pretnju moraju biti ispunjeni određeni uslovi: 57
1. Mora se raditi o opravdanom strahu. To znači da lice kome je zaprećeno uopšte nije u stanju da spreči zlo stavljeno u izgled. Pretnja mora da bude sadašnja, tj. da lice od nje ne može da se odbrani i da ona može izazvati strah i kod nepokolebljivog lica. Ako jedan slab čovek zapreti bokserskom šampionu da će mu opaliti šamar ako mu ovaj ne da na poklon određenu stvar, ta pretnja ne može izazvati opravdani strah, pa je prema tome irelevantna. 2. Između straha i odluke volje kod lica kome se preti mora postojati uzročna veza. Samo ako je pod uticajem pretnje zaključen ugovor može se druga strana pozivati na ovaj nedostatak volje. 3. Pretnja mora biti protivpravna. Protivpravnost se odnosi na cilj koji se postiže pretnjom, ili na sredstva kojima se vrši pretnja. 153. PRETNJA IZAZVANA OD STRANE TREĆEG LICA Poništenjem ugovora koji je zaključen pod pretnjom koju je prouzrokovalo treće lice može se protivnoj strani koja je bila savesna, tj. nije znala niti je morala znati za pretnju, prouzrokovati šteta. U takvom slučaju tu štetu će morati da nadoknadi stranka koja traži poništaj ugovora zbog pretnje. 154. PRAVNE POSLEDICE PRETNJE Ugovor koji je zaključen pod pretnjom može se poništiti od strane ugovornice kojoj je bilo zaprećeno i kod koje je na taj način bio prouzrokovan opravdan strah, pa je svoju odluku donela pod takvim uticajem. Pravo zahtjevanja poništenja ugovora zbog pretnje prestaje istekom roka od jedne godine od saznanja za pretnju, odnosno od prestanka prinude. To pravo u svakom slučaju prestaje istekom roka od tri godine od dana zaključenja ugovora. Ako se ne traži poništaj ugovora zbog pretnje u ovim prekluzivnim rokovima, ili ako se stranka odrekne prava da ugovor pobija zbog pretnje, ugovor se konvaldira-osnažuje i smatra se da je od početka bio punovažno zaključen. Stranka kojoj je prijećeno ima pravo da od druge strane zahteva naknadu štete, kao i vraćanje onoga što je u ugovoru dala, ako je to moguće, a ako nije može zahtevati novčanu nadoknadu. 155. PRINUDA Iako prinuda predstavlja jedan nedostatak volje (manu volje), Zakon o obligacionim odnosima pod manama volje izričito ne nabraja prinudan ugovor. Pravo zahtevati poništenje rušljivog ugovora prestaje istekom roka od jedne godine od dana saznanja za razlog rušljivosti, odnosno od prestanka prinude. Pravni posao je zaključen pod prinudom kada se u momentu zaključenja pravnog posla primenjuje sila. Neko lice je pod uticajem batina koje je dobio, dalo izjavu da pristaje na zaključenje jednog ugovora. Kod pretnje se ugovornom partneru stavlja u izgled neko zlo ako ne da zahtevanu izjavu. Dakle vrši se psihički uticaj, dok je kod prinude u pitanju fizički uticaj. Pravni posaio zaključen pod prinudom je rušljiv. Zainteresovana stranka može tražiti njegov poništaj u roku koji važi za prevaru i pretnju. 156. PRIVIDNI I PRIKRIVENI UGOVORI U rušljive pravne poslove zbog nedostatka volje spadaju i prividni i prikriveni pravni poslovi. Dužnik da bi osujetio da se njegovi poverioci naplate iz vrednosti slike poznatog majstora koju poseduje i koje ne želi da se liši, zaključi sa svojim prijateljem pismeni ugovor o prodaji te slike. Uprkos pismenoj formi ugovora, oni su dogovorili da faktički ne dođe ni do kakvog prelaska svojine na slici, već da ona i dalje ostaje u svojini dosadašnjeg vlasnika. U drugom slučaju stranke su navele manju cenu od stvarne ugovorne kako bi obmanule poreske vlasti i platile manji porez na promet nepokretnosti. Zajedničko je da su dve stranke izjavile da zaključuju ugovor, ali su pri tome saglasne da u stvarnosti ne žele takvo zaključenje ugovora. Prividni ugovor nema dejstva među ugovornim stranama. Ali ako prividan ugovor prikriva neki drugi ugovor, taj drugi važi ako su ispunjeni uslovi za njegovu pravnu valjanost. 157. FIKTIVNI PRAVNI POSLOVI Prividni ili fiktivni pravni poslovi postoje onda kada je izjava volje u saglasnosti sa drugom stranom ugovornicom data samo prividno. Fiktivni posao je zaključen samo da se stvori privid da je zaključen, 58
bez namere stranaka da izazove pravna dejstva. U pravnoj prirodi fiktivnog pravnog posla održava se protivrečnost koja postoji između teorije volje i teorije izjave. Prema tzv. Teoriji volje za punovažnost izjavljene volje potrebno je da je volja izjavioca usmerena neposredno na nastanak ili prestanak pravnog odnosa. Zatim je neophodno da postoji saglasnost volje i izjave. Ako je izjava volje data da pravno dejstvo nastane samo prividno, onda to prema teoriji volje znači da nastanak pravnog dejstva u stvarnosti nije željen. Prema tzv. Teoriji izjave, punovažnost izjavljene volje ne presuđuje se prema unutrašnjoj volji izjavioca, već prema spolja izraženoj volji, tj. Prema izjavi onako kako ju je razumeo primalac izjave, odnosno kako bi je prema okolnostima mogao da razume. Kod dejstva fiktivnog ugovora moramo razlikovati pravni odnos između strana ugovornica i pravni odnos dužnika iz prividnog posla prema trećim licima: 1. između strana fiktivnog ugovora ugovor nema nikakvog dejstva, 2. prividnost ugovora ne može se isticati prema trećem savesnom licu. Zaključenjem prividnog posla ne mogu se vređati interesi trećeg lica koje je verovalo u punovažnost ovog posla. Ako je treće lice steklo neka prava verujući u punovažnost prividnog ugovora, prividnost se prema njemu ne može isticati. 158. SIMULOVANI PRAVNI POSLOVI Simulovani pravni poslovi postoje ako se kod kupoprodaje nepokretnosti iz poreskih razloga u ugovoru navede manja kupoprodajna cena od stvarno ugovorene. Netačni podaci o kupovnoj ceni predstavljaju primer fiktivnog posla, a stvarno ugovorena kupovna cena predstavlja disimulovani posao koga su stranke zaključile. U konkretnom slučaju imamo dva posla, simulovanu kupoprodaju, kojim se pokriva drugi pravni posao – poklon. Pošto se simulovanim pravnim poslom pokriva jedan drugi pravni posao, takav posao je ništav, jer nedostaje volja kao bitan elemenat svakog pravnog posla. Za disimulovan pravni posao važi pravilo da se njegova punovažnost presuđuje prema pravilima koja važe za taj posao. U navedenom slučaju kupoprodaja ne važi jer je simulovana, dok je ugovor o poklonu punovažan. Kod disimulovanog posla se utvrđuje sadržina planiranog ugovora, kroz skrivenu izjavu u prividnom-simulovanom poslu. Važenje disimulovanog pravnog posla treba da nastane tek sa zaključenjem prividnog posla. Stranke ovde uglavnom slede dvostruki cilj: one hoće da zaključe određeni pravni posao, a da istovremeno obmanu okolinu o stvarnoj sadržini ovog posla. Sa prividnom izjavom volja izvršava se tajno postignuta saglasnost između strana ugovornica. 159. RAZGRANIČENJE FIKTIVNOG I SIMULOVANOG OD SRODNIH PRAVNIH POSLOVA Prividni posao treba najpre razgraničiti od fiducijarnog pravnog posla. U fiducijarnom pravnom poslu dolazi do punovažnog prenosa stvarnog prava sa istovremenim obligacionopravnim ograničenjem u vršenju tog prava. Preneti predmeti pravno pripadaju fiducijaru, a ekonomski posmatrano njihov vlasnik ostaje fiducijant. Fiducijerni prenos prava stvarno je željan od stranaka. Treba razgraničiti prividan posao od posla zaključenog sa tzv. Podmetnutim licem. Kao podmetnuto-skriveno lice smatra se ono lice koje radi za nekog drugog ko stoji iza njega, a koji iz bilo kojih razloga ne želi da se pojavi kao stranka pri zaključenju posla. Ako druga strana ugovornica ne zna da je posao zaključen za račun drugog lica koje stoji iza podmetnutog lica, podmetnuto lice je samo posredni zastupnik gospodara posla. U takvom slučaju podmetnuto lice postaje vlasnik stečene stvari, pa je tek onda prenosi na gospodara posla. Po takvom mišljenju ugovor koji zaključi podmetnuto lice je fiktivan. Drugačija je situacija kada je ugovor zaključen sa podmetnutim licem. Ovde je podmetnuto lice i posredni i neposredni zastupnik. I tada je zaključeni ugovor prividan, dok onaj posao koji je stvarno željen sa licem koje stoji iza podmetnutog – disimilovani posao. Treba napraviti razliku između prividnog posla i posla kojim se izigrava zakon. Pravni posao sa kojim se izigrava zakon je onaj kojim stranke žele da izbegnu primenu odgovarajuće zakonske odredbe i da ostvare zabranjeni rezultat. Ovakav posao kojim se izbegava zakon nije prividan, već onaj koji su stranke željele stvarno da zaključe. Od prividnog posla treba razlikovati mentalnu rezervu. I mentalna rezerva se odlikuje momentom tajnosti (skrivanja). Ona je skrivanje u odnosu na drugu stranu ugovornicu, naime skriveno 59
zadržavanje volje. Mentalna rezerva u sebi sadrži laž, nemoralnost u odnosu na drugog ugovornog partnera. Pravni posao zaključen sa mentalnom rezervom je punovažan. 160. POSAO ZAKLJUČEN U ŠALI Rušljivi su i pravni poslovi zaključeni u šali kod kojih ne postoji ozbiljna izjava volje gde izjavilac očekuje da njegova izjava neće biti shvaćena ozbiljno. Tu spadaju i poslovi zaključeni u pedagoške svrhe, poslovi zaključeni na času kao i one izjave volje koje su date na pozornici. Kod ovakvih pravnih poslova jedno lice daje izjavu volje koja nije ozbiljna, jer vjeruje da će druga strana shavatiti šalu. Ako druga strana ne primeti šalu i preuzme odgovarajuće dispozicije, lice koje se šalilo dužno je da mu nadoknadi prouzrokovanu štetu, koja je proistekla iz poverenja poklonjenog neozbiljnoj izjavi (šteta zbog poverenja). Kod poslova koji su zaključeni u šali, koje je druga strana ozbiljno shvatila, poverovala u datu izjavu, postoji zabluda i pravo stranke koja se nalazi u zabludi da zahteva da se takav posao poništi zbog zablude. 161. PRAVNI POSLOVI OGRANIČENO SPOSOBNOG POSLOVNOG LICA Poslovi koje zaključuje ograničeno poslovno sposobno lice spadaju u rušljive pravne poslove. Za zaključenje svih poslova ograničeno sposobno lice mora imati odobrenje svog zakonskog zastupnika. Bez svog zastupnika može zaključiti samo one ugovore čije mu je zaključenje zakonom dozvoljeno. Ako je ograničeno poslovno sposobno lice bez saglasnosti zakonskog zastupnika zaključilo pravni posao, takav posao nije ništav, već je nepunovažan. On se može naknadno osnažiti, saglasnošću ili odobrenjem zakonskog zastupnika. Druga strana od takvog ugovora ne može odustati, već je potrebno da se obrati zakonskom zastupniku da se izjasni da li odobrava taj ugovor. Ako se zastupnik ne izjasni u roku od 30 dana, smatraće se da je odbio da ga odobri. Saugovarač poslovno nesposobnog lica koji nije znao za njegovu poslovnu nesposobnost, može odustati od ugovora koji je zaključio sa njim bez odobrenja njegovog zakonskog zastupnika. Ovo pravo da se odustane od ugovora zaključenog sa poslovno nesposobnim licem, gasi se po isteku 30 dana od dana saznanja za poslovnu nesposobnost. Odobrenje zakonskog zastupnika na zaključeni ugovor deluje retroaktivno tako da pravni posao važi od momenta kada je zaključen, a ne od momenta kada je dato odobrenje. POSLEDICE NEVAŽNOSTI PRAVNIH POSLOVA 162. POJAM NEVAŽNOSTI PRAVNOG POSLA Ništav pravni posao znači potpuno negiranje pravnog posla, kako u odnosu između stranaka, tako i prema trećim licima. On ne proizvodi nikakvo pravno dejstvo i smatra se da nije ni zaključen. Na ništavost se može pozivati svako, ne samo stranke koje su zaključile ništav pravni posao, već i njihovi pravni sljedbenici i sva lica na čiji položaj utiče ništavost pravnog posla. Kod rušljivog pravnog posla je izazvano željeno pravno dejstvo, ali se zbog manljivog činjeničnog stanja pravni posao u određenom roku može napadati od strane zainteresovanog lica. Ako ga ovlašćeno lice napadne, smatra se da pravni posao ne važi retroaktivno od momenta zaključenja (ex tunc), a ne od momenta isticanja razloga rušljivosti. Posljedice ništavosti i rušljivosti su potpuno iste: i ništavni i rušljivi pravni posao, kada je rušljivost dovela do nevažnost, ne postoje od samog početka. Razlike između njih postoje u prethodnoj fazi, u pogledu lica koja ih mogu poništiti i vremena kada ih mogu poništiti. Po pravilu posljedice ništavosti se ne mogu otkloniti (konvalidirati) – ’’što se grbo rodi vreme ga ne ispravi’’. Ništav ugovor ne postaje punovažan kada zabrana ili koji drugi uzrok ništavosti naknadno nestane. Ali ako je zabrana bila manjeg značaja, a ugovor izvršen, ništavost se ne može isticati. Na ništavost sud pazi po službenoj dužnost i na nju se može pozvati svako zainteresovano lice. Pravo na isticanje ništavosti ne gasi se, odnosno tužba za ništavost ne zastarjeva. Tužba za rušljivost pravnog posla zastareva. Pravo zahtevati poništenje rušljivog ugovora prestaje istekom roka od jedne godine od saznanja za razlog rušljivosti, odnosno od prestanka prinude. To pravo prestaje u svakom slučaju istekom roka od tri godine od dana zaključenja ugovora. Samo ugovorna strana u čijem je interesu rušljivost ustanovljena može tražiti da se ugovor poništi.
60
163. DELIMIČNA NEVAŽNOST PRAVNOG POSLA Nevažnost može da pogađa samo jedan deo pravnog posla, tj. Pojedine odredbe ili klauzule ugovora. (npr. ugovorena veća kamata nego što je zakonom predviđeno, pravni posao ne važi samo u djelu koji određuje kamatu višu od zakonske). Nevažnost pravnog posla ne može biti delimična, ako je nevažeća bitna sadržina pravnog posla. Ništavost neke odredbe ugovora ne povlači ništavost i samog ugovora, ako on može opstati bez ništave odredbe, i ako ona nije bila ni uslov ugovora, ni odlučujuća pobuda zbog koje je ugovor zaključen. 164. KONVERZIJA NIŠTAVIH PRAVNIH POSLOVA Poseban slučaj djelimične nevažnosti pravnog posla postoji kada stranke žele da ostvare jedan pravni posao koji ne može da bude punovažan, ali njihova izražena volja sadrži i uslove za punovažnost nekog drugog pravnog posla, kojim mogu postići sličan cilj i rezultat. U takvom slučaju važi ovaj drugi posao, ako se može pretpostaviti da bi stranke hjele ovaj drugi posao i to se naziva konverzija. Konverzija je pretvaranje ništavog u drugi valjan pravni posao. Kada ništav ugovor ispunjava uslove za punovažnost nekog drugog ugovora, onda će među ugovaračima važiti taj drugi ugovor, ako bi to bilo u saglasnosti sa ciljem koji su ugovarači imali u vidu kada su ugovor zaključili i ako se može uzeti da bi oni zaključili taj ugovor da su znali za ništavost svog ugovora. Konverzijom se ostvaruju ciljevi koje su stranke želele da ostvare zaključenjem ništavog ugovora, sada samo u drugoj formi i preko drugog ugovora. Konverzija ne dolazi u obzir ako su ciljevi koje su sledile stranke protivne javnom poretku i dobrim običajima. Ako pravni posao koga su stranke zaključile vređe neku zakonsku zabranu, onda je njegova konverzija u drugi pravni posao dopuštena, ako u cilju zabrane ne protuvreči i ovaj drugi pravni posao. Za primenu konverzije dovoljno je da se ekonomski efekti koji su trebali da se ostvare ništavim pravnim poslom mogu postići drugim poslom, uz pretpostavku da su stranke u nemogućnosti ostvarenja punog efekta želele i delimično ostvarenje tih efekata. Mogućnost konverzije pretpostavlja da su ispunjeni svi uslovi za punovažnost drugog posla kojim se ništavi ugovor spašava – poslovna sposobnost stranaka, dopuštenost sadržine i potrebna forma. Jednostrani pravni posao koji je nepunovažan zbog neispunjenja zakonskih uslova, pretvara se konverzijom u ponudu za zaključenje ugovora odgovarajućeg sadržaja. Npr. kasno dati otkaz može se smatrati kao ponuda za raskid ugovra, zakasneli prihvat ponude smatra se kao nova ponuda, prihvati ponude koji odstupa od sadržaja ponude smatra se kao odbijanje ponude i činjenje nove ponude. Cilj konverzije je da se ništavi pravni posao spase pomoću posla kojim se postižu slični rezultati, polazeći od činjenice da šira namjera stranaka sadrži u sebi i užu namjeru. 165. KONVALIDACIJA RUŠLJIVIH PRAVNIH POSLOVA (definitivno osnaženje rušljivog pravnog posla u valjan pravni posao) Ako stranka koja je zainteresovana da istakne razlog rušljivosti to ne uradi u propisanom vremenu, ili se odrekne prava da istče razlog rušljivosti, pravni posao se konvalidira-osnažuje. Pravni posao koji je u početku bio manljiv, može da se konvaldira naknadno, u slučajevima kada se odobrenje koje je potrebno za punovažnost pravnog posla naknadno da. Npr. ako maloletnik zaključi pravni posao bez odobrenja, a prizna ga po nastupanju punoletstva. Pravni posao o prenosu važi samo u pismenoj formi. Ako stranke sklope usmeni ugovor o prenosu nepokretnosti, pa ga izvrše, konvalidira se usmeno zaključeni ugovor. 166. POSLEDICE NIŠTAVOSTI I RUŠLJIVOSTI PRAVNIH POSLOVA Ako je pravni posao proglašen nevažećim, svejedno iz kog razloga, treba razlikovati dve situacije: a) situaciju zaključenog ili neizvršenog pravnog posla; b) situaciju zaključenog i izvršenog. U prvom slučaju nijedna strana neće biti dužna da ispuni svoju obavezu, jer je pravni posao nevažeći od samog početka. U drugom slučaju, svaka ugovorna strana je dužna da vrati drugoj sve ono što je primila na osnovu takvog ugovora, a ako to nije moguće, ili ako se priroda onog što je ispunjeno protivi vraćanju, ima se 61
dati odgovarajuća naknada u novcu, prema cijenama u vrijeme donošenja sudske odluke. Vrši se restitucija i to po pravilu dvostrana. Restitucija može biti i jednostrana, tako da samo savesna strana može tražiti povraćaj onoga što je dala, dok nesavesna strana za poništenje ugovora ne može dobiti ono što je po ugovoru dala, već se to može oduzeti u korist opštine. U svim pravima kao i u našem, važi pravilo da ako je neko nešto dao radi postizanja nekog nezakonitog ili nemoralnog cilja, ne može tražiti natrag ono što je dao. Lice koje je izazvalo prevaru, pretnju ili prinudu, dužno je da drugoj stranci nadoknadi štetu. Ta obaveza postoji i za lice koje je bilo u zabludi, kada zbog toga traži poništaj pravnog posla, pošto je usljed njegove zablude došlo do nevažnosti pravnog posla koja je drugoj strani prouzrokovala štetu. OBJEKTI GRAĐANSKOG PRAVA 167. POJAM OBJEKTA Objekat (predmet) subjektivnih prava predstvalja ono na šta je upereno subjektivno pravo. Većina zapadnih autora smatra da objekte građanskog prava čine: - čovek i njegova sopstvena ličnost (kod ličnih prava), a zatim i druge ličnosti npr. kod porodičnih prava (djete, staranik na kojima otac i staralac imaju apsolutno pravo) - stvari – materijalni delovi prirode, - određene bestelesne stvari – ime, firma, proizvodi ljudskog duha kao što su književna, umjetnička, muzička djela, pronalasci, - prava (sporno je da li jedno pravo, potraživanje može biti predmet jednog drugog pravazaložnog), - imovina kao celina, - industrijsko preduzeće kao skup proizvodnih faktora. Objekat građanskog prava može da bude samo ono što se posredno ili neposredno može svesti na ekonomska dobra, odnosno na novac. Ti objekti su stvari, ljudske radnje, lična dobra i proizvodi ljudskog duha. 168. PRAVNI POJAM STVARI Pod stvarima u pravnom smislu podrazumevamo materijalne delove prirode koji su potčinjeni ljudskoj moći. Da bi se materijalni predmet tretirao kao stvar, neophodno je da je ograničen u prostora, zbog toga nisu prirodne snage stvara (toplota elektricitet, slobodan vazduh, tekuća voda, more). Da bi materijalni deo prirode bio stvar u pravnom smislu reči, potrebno je da on predstavlja celinu za sebe i da bude nešto samostalno(npr. vrata na ormanu nisu stvar jer nemaju privrednu samostalnost, plod na drvetu, par cipela ili rukavica čine samostalne stvar, a pojedina cipela ili rukavica nisu stvari, već dio jedne stvari). Materijalni predmeti moraju biti potčinjeni ljudskoj moći da bi bili stvari u pravnom smislu reči. Stoga se kao stvari ne mogu tretirati mesec i zvezde. Čovek se ne može tretirati kao stvar, niti su delovi čovečijeg tela stvari. Stvari treba pravno razlikovati od zbira stvari. Zbir stvari predstavlja mnoštvo stvari, koje ne sačinjavaju jednu novu stvar. Npr. biblioteka jednog naučnika nije stvar već zbir stvari. Zbir stvari je: stado ovaca, robni lager, zbirka maraka. Stvar se može opisati kao materijalni deo prirode potčinjen ljudskoj vlasti, koji ima ograničeno mesto u prostoru i koji je samostalan. Stvar ima i neka društvena svojstva zbog kojih ste pojam stvari mijenja od pravnog poretka jedne države do druge. Danas dominantno društveno svojstvo stvari je da je stvar roba, dakle da je namijenjena za prodaju, da je prometljiva. Materijalni delovi prirode koji se nalaze van prometa, tzv. javna dobra, namenjeni su za korist u javnom interesu i ne mogu biti predmet građanskog prava. To su putevi, parkovi, mostovi, spomenici. Na njima postoji javnopravni, administrativni režim. Jedna određena grupa stvari koji spadaju u javna dobra po svojim svojstvima i prirodnim osobinama ne može biti predmet svojine i drugih građanskih prava. Neke od tih stvari su isključene iz prometa zbog svoje tačno određene namjene (zgrade raznih ustanova i organa, kao i inventar u njima). One su stvari van prometa samo dotle dok je sticanje građanskih prava na njima u protivrečnosti sa njihovom 62
namjenom. Čim im prestane tačno određena namjena, te stvari postaju predmet građanskopravnog prometa. Kumulativno ispunjena oba uslova (da je stvar materijalni dio prirode potčinjen ljudskoj vlasti i da je taj predmet roba) daju nam pojam stvari u građanskom pravu. 169. PODELA STVARI Podela stvari u svim sistemima se vršila u zavisnosti od društvenih svojstava stvari i njihovog privrednog značaja. U zavisnosti od značaja koje su pojedine stvari imale u jednom određenom poretku, postojale su i određene podijele stvari. U rimskom pravu su najvažnija sredstva za proizvodnju bili rob i zemlja. Stoga je i najznačajnija podela stvari bila na res mancipi (stvari koje se mogu sticati mancipacijom - u koju je spadao rob, krupna stoka, zemljište) i res nec mancipi. (stvari koje se mogu sticati bez mancipacije, manje vrijedne: sitna stoka, poljoprivredni inventar, namještaj). 170. SREDSTVA ZA PROIZVODNJU I PREDMETI ZA POTROŠNJU Sredstva za proizvodnju i druga sredstva rada su stvari pomoću kojih se obavlja proces proizvodnje, odnosno vrši druga delatnost. To je zajedno sa sredstvima za potrošnju kategorija političke ekonomije, vrlo značajna za pravo jer je osnov dalje podele stvari na osnovna i obrtna sredstva. Sredstva za proizvodnju prenose se postepeno u više proizvodnih ciklusa, po pravilu obuhvataju osnovna sredstvagrađanske objekte koji služe u privredne svrhe, oruđa za rad, itd. Predmet potrošnje sačinjavaju obrtna sredstva – materijali za reprodukciju, gotovi proizvodi, novac i tako dalje. 171. STVARI U PROMETU I VAN PROMETA Stvari koje mogu biti predmet imovinskopravnih poslova su stvari u prometu (res commercium). Određeni krug predmeta je zbog svoje namene da se koriste u javnom interesu isključen iz prometa, tj. Ne može ili ograničeno može biti predmet imovinskopravnih poslova (res extra commercium). U mnogim državama stvari koje služe religijskom kultu (svete stvari) takođe se nalaze van prometa. Kod nas su one u svojini verskih organizacija i drugih građanskopravnih lica, a s obzirom da je država odvojena od ckrve, one se nalaze u prometu (zgrade, verski rekviziti, zvona) i sa njema se može raspolagati sem ukoliko se takve stvari nalaze pod naročitom zaštitom države, kao kulturni spomenici. Groblja su kod nas van prometa. Za korištenje zemljišta nad njima važi specijalni administrativnopravni režim. Danas u zapadnim zemljama najveću kategoriju stvari van prometa predstavljaju stvari u opštoj upotrebi (res publicas), tj. Javna dobra (putevi, trgovi, ulice, mostovi, parkovi, jezera, rijeke, kanali i druge stvari koje služe svačijoj upotrebi). Na njima postoji svojina javnopravnih korporacija, države i opštine. U stvari van prometa spadaju sudske i razne upravne zgrade, kasarne, vojna utvrđenja, naoružanje (tzv. Upravna imovina države). Ove stvari se nalaze u svojini države i javnopravnih korporacija. U našem pravu takođe se može usvojiti kategorija stvari koje se nalaze van prometa i čine javna dobra. Naši pozitivni propisi ne usvajaju termin javna dobra za stvari u opštoj upotrebi. Najčešće se umesto termina javno dobro upotrebljava termin stvari u opštoj upotrebi. Stvari se mogu nalaziti i u ograničenom prometu. Vrlo često se prodaja nekog predmeta uslovljava prethodnom administrativnom dozvolom, u cilju kontrole prometa od strane državnih organa, zbog opšte sigurnosti, zdravlja i drugih razloga. Npr. promet vatrenog oružja i municije je ograničen na lica koja su prethodno dobila dozvolu za nošenje oružja, a ovakvim stvarima mogu trgovati samo koncesionirana trgovinska preduzeća. Ograničen je promet lijekova i opojnih droga (izdavanje lijekova samo po receptu ljekara), zatim promet radioaktivnih izotopa, zlato i drugi plemeniti metali, kao i strana valuta. 172. NEPOKRETNE I POKRETNE STVARI Podela stvari na pokretne i nepokretne je nužnost u zemljama u kojima postoji privatna svojina na zemlji. U nepokretne stvari spadaju zemljišta, zgrade i druge stvari koje su sa zemljištem čvrsto vezane. Među nepokretnostima najznačajnije je zemljište. Imovinska prava na zemljištu se utvrđuju upisom u zemljišne knjige. Imovina pojedinca se može sastojati od više parcela, od kojih je svaka samostalna 63
stvar u prometu. Zemljište je prema tome dio zemljišne površine uveden u zemljišne knjige kao ’’zemljište’’. Vrlo važna nepokretnost je i zgrada čvrsto vezana za zemlju. Svi sastavni delovi zgrade, vodovodne cevi i instalacije ugrađene u zgradu, takođe su nepokretnosti. U nepokretnosti spadaju trava, drveće, plodovi i sve što rađa na zemlji dok se ne odvoji od zemljišta. Pošto je u konkretnom slučaju glavna stvar zemljište – nepokretnost, to će i pokretne stvari koje služe za prirodno iskorištavanje te nepokretnosti biti tretirane u pravu kao nepokretne stvari po nameni (poljoprivrene mašine, alati i stoka). Nepokretne stvari po nameni su pripadak. Ima određenih stvari koje su po svojoj prirodi nepokretne (drveće, plodovi na drvetu, cigle, grede i crep na kući koja je namenjena za rušenje), ali su namenjene da u budućnosti postanu postanu pokretne stvari (cigle kada se sruši kuća, plod kada se obere..). Ove stvari, iako u momentu zaključenja ugovora su nepokretne (ako neko proda još nepožnjevene ili neobrane plodove) u pravu tretiraju se kao pokretne stvari po nameni – anticipirane pokretne stvari. Kao nepokretnost se tretiraju brod i vazduhoplovna sredstva. Iako su po prirodi pokretni u pravu se smatra kao nepokretnost. Pokretne stvari su svi ostali telesni predmeti koji se mogu premeštati sa mesta na mesto, bez povrede svoje suštine, koje se ne smatraju nepokretnostima. Nepokretnosti se graniče sa drugim nepokretnostima i za njih važi odnos susedstva. Pokretnosti su samostalne, postoje same i ne nalaze se ni u kakvom odnosu susedstva. Nepokretnosti su neuništive i nezamenljive. Ne mogu se serijskom proizvodnjom uvećati (važi za zemljište). Kod pokretnih stvari je upravo sve obrnuto: potrošne su, zamenljive i mogu se umnožavati i proizvoditi. Svojina se stiče na nepokretnostima upisom u zemljišne knjige. Prenos svojine na pokretnim stvarima lišen je formalnosti i nastaje u momentu kada je izvršena prodaja pokretnih stvari na osnovu ugovoru. Ako se svojina pribavlja održajem na pokretnim i nepokretnim stvarima, duži su rokovi za odražaj nepokretnih stvari, a kraći za održaj pokretnih. Na pokretnim stvarima se zasniva pravo ručne zaloge, na nepokretnim hipoteka. 173. INDIVIDUALNO ODREĐENE STVARI I STVARI ODREĐENE PO RODU Stvari određene po rodu su one pokretne stvari koje se u pravnom prometu se određuju po vrsti, meri i broju. U te stvari spadaju najprije novac, kao opšte prometno sredstvo, zatim žito krompir, brašno, serijski proizveden nameštaj i mašine. Stvari određene po rodu su lako prometljive i lako zamenljive stvari. Individualno određene stvari su one koje se u pravnom prometu određuju kao jedinstveni primerak u svom rodu, ili su pravnim poslom između stranaka određene kao takve. To su zemljišta, odelo sašiveno po meri, nameštaj izređen po nacrtu, umetničke slike. Ako se stvar određena po rodu izdvoji iz grupe i na taj način individualizira, ona se tretira kao individualno određena stvar. Ova podela stvari ima poseban značaj u obligacionom pravu. Naknada štete zbog gubitka ili oštećenja po rodu određene stvari vrši se naturalnom restitucijom, tj. Isporukom takvih stvari istog roda, a za individualno određene stvari uvek se daje naknada u novcu. Rod nikada ne propada (genera non perunt). Ako je predmet obaveze generična stvar pa ona propadne, dužnik se ne oslobađa obaveze, već je dužan da isporuči druge stvari istog roda. Individualno određena stvar može da propadne. Ako je ona bila predmet ugovora i slučajno je propala, prodavac se oslobađa obaveze. 174. ZAMENLJIVE I NEZAMENLJIVE STVARI Zamenljiva stvar je ona umesto koje se može u ispunjenju obaveze dati druga stvar iste vrste, približno istih svojstava i iste vrednosti. Ostale stvari su nezamenljive. Nezamenljiva stvar je slika čuvenog umetnika, kolekcija retkih maraka, numizmatička zbirka starog novca.... Zamenljive stvari su papir, džak krompira, hleb, životne namirnice, serijski namještaj.... Zamenljive stvari su stvari određene po rodu. Nezamenljive su individualno određene stvari. Podela stvari na zamenljive i nezamenljive ima naročitu važnost za obligaciono pravo. Ako je građanskopravnim deliktom uništena ili oštećena zamenljiva stvar, naknada će se prvenstveno izvršiti u naturi, davanjem druge stvari, iste vrste, kvaliteta i vrednosti. U protivnom, naknada je novčana.
64
175.POTROŠNE I NEPOTROŠNE STVARI Potrošne su pokretne stvari ako ispunjavaju dva uslova: - ako su namenjene da se utroše jednom upotrebom i - ako su namenjene da budu otuđene. Nepokretne stvari ne mogu biti nikada potrošne stvari. Sve ostale stvari su potrošne. Nepotrošne stvari su stvari čija se upotrebna vrednost realizuje u jednom dužem procesu potrošnje, a ne jednom upotrebom. Nepotrošne su stvari za jedno preduzeće mašine za rad, a za potrošača odeća i namještaj koji kupuje. Međutim ove stvari mogu biti potrošne, ako sačinjavaju skladište robe i obrazuju neki drugi zbir stvari namenjen da se otuđi. Knjiga u knjižari je potrošna stvar za prodavca, a nepotrošna za kupca. Podela stvari na potrošne i nepotrošne služe kao osnova za klasifikaciju sredstava preduzeća na osnovna i obrtna. Osnovna sredstva sačinjavaju nepotrošne stvari, a obrtna potrošne. Pravni značaj ove podele se ogleda u tome što potrošne stvari ne mogu biti predmet ugovora o posluzi ili ostavi. One mogu biti pedmet ugovora o zajmu. Samo na nepotrošnim stvarima je moguće zasnovati neka stvarna prava, npr. službenost plodouživanja. Skoro sve potrošne stvari su određene po rodu. Međutim, ne važi obrnuto pravilo da su nepotrošne stvari individualno određene. 176. DELJIVE I NEDELJIVE STVARI Deljive su one stvari koje se mogu podeliti na istovrsne bez smanjenja njihove upotrebne ili prometne vrednosti, npr. truba štofa, tečnost, gomila pijeska, novčanice, itd. Nedeljive su mašine, konj, umetnička slika. Kriterijum za deljivost i nedjeljivost jedne stvari nije fizički, već ekonomski. Prema tome, dijelovi stvari moraju zadržati svojstvo stvari i srazmjernu vrijednost u odnosu na cijelu stvar. Pravni značaj ove podele dolazi do izražaja kod susvojine ili zajedničke svojine u slučaju deobe. Deoba u naturi moguće je samo onda ako je predmet susvojine ili zajedničke svojine djeljiva stvar. Značaj ove podjele je i zbog toga što na djeljivim stvarima nastaju drugačiji odnosi nego na nedjeljivim, u slučajevima kada ima više povjerilaca ili više dužnika. 177. PROSTE I SLOŽENE STVARI Prosta stvar je ona koja predstavlja prirodnu, nepodeljenu celinu. Npr., list papira, novčanica, itd. Ako je jedna stvar sastavljena iz više delova takva stvar je složena (kuća, automobil). Sve sastavne delove delimo na samostalne sastavne delove (guma na biciklu, kamen u prstenu) i nesamostalne sastavne delove. Nesamostalni sastavni delovi stvari su oni koji se ne mogu odvojiti bez oštećenja cele stvari (papir od cigarete). Samostalni delovi složene stvari mogu biti predmet samostalnih prava (npr. niska bisera). NGZ usvaja sličnu podjelu sastavnih dijelova složene stvari na bitne i nebitne. Bitni djelovi složene stvari najčešće su čvrsto spojene i inkorporisane u složene stvari (cigle u kući) i oni ne mogu biti predmet posebnih stvarnih prava, a nebitni djelovi mogu biti predmet posebnih stvarnih prava. 178. PRIPADAK Pripadak je pokretna stvar koja nije sastavni deo druge stvari (glavne stvari), ali po svojoj nameni služi ispunjenju njene svrhe i u stalnom je prostornom odnosu prema glavnoj stvari. Pripadak može biti samo pokretna stvar. Pripadak mora biti fizički samostalna stvar. Guma na automobilu je njegov sastavni deo, a rezervna guma je njegov pripadak. Pripadak se mora nalaziti u prostornom odnosu prema glavnoj stvari, čijem ekonomskom iskorištavanju služi. Sporedna stvar mora da bude u blizini glavne stvari, da se nađe pri ruci. Privremeni prekid veze između sporedne i glavne stvari (npr. mašina se nalazi na opravci) ne utiče da sporedna stvar izgubi svojstvo pripatka. Pravni značaj svojstva pripatka sastoji se u tome da pripadak deli sudbinu glavne stvari, ukoliko u zakonu ili ugovoru nije ništa drugo određeno. Pripadak koji služi za iskorištavanje nepokretnosti i sam dobija svojstvo nepokretnosti. Ko tvrdi da jedna sporedna stvari ima svojstvo pripatka mora to i dokazati. 65
179. PLODOVI Plod je sporedna stvar. Plodovi mogu biti organski proizvod jedne stvari. Oni obuhvataju proizvode životinja i zemljišta. (jaje je plod kokoške) Plodovi su i druge koristi koju stvar periodično daje prema svojoj nameni, npr. kamenje iz kamenoloma, ugalj iz rudnika. Glavna stvar koja daje plodove ne smije biti uništena dajući plodove. Meso zaklane stoke nije plod stoke. Pored prirodnih plodova, moderna prava razlikuju i tzv. Civilne plodove. To su novčani prihodi koje jedna stvar ili jedno pravo daju periodično na osnovu pravnog odnosa. Vlasnik stvari ili prava prenosi svoju stvar ili pravo drugome na korištenje, i za to periodično dobija jednu novčanu svotu. Na osnovu ugovora o zakupu stvari – zakupnina je plod. Zakupnina, renta, kamata na uloženi novac su civilni plodovi stvari. Stvarno pravo odgovara na pitanje kada se i u kom momentu stiču prirodni plodovi, a za civilne plodove merodavna su pravila obligacionog prava. Viseći neobrani plodovi su bitni delovi drveta koje ih daje. Nesavestan držalac je dužan da vrati sve plodove vlasniku stvari, i to ne samo sakupljene plodove koju je stvar dala, već i plodove koje je on propustio da sakupi, a koje bi stvar dala da je bila pravilno korišćena. 180. ZBIRNE STVARI I ZBIR STVARI Vrlo često se dešava da se skup više samostalnih stvari zbog njihove zajedničke ekonomske namene u pravu tretira kao jedna celina. Npr., biblioteka, stado ovaca, skladište robe. Ovde se radi o zbiru stvari, kod kojih svaka ponaosob može biti u prometu samostalna stvar (slike iz galerije, knjige iz biblioteke). Ali sa gledišta stvarnog prava nema prava svojine na zbiru stvari, već samo prava svojine na pojedinim predmetima zbira, na svakoj knjizi biblioteke ponaosob. Od zbira stvari kao jedinstvenog objekta treba razlikovati zbirnu stvar, kod koje se takođe radi o više stvari, ali sve stvari su tu nesamostalne. Samo tek određena količina ovih stvari, samo njihov zbir ima ekonomskog značaja. Npr. džak žita, gomila peska, par cipela. . . 181. NOVAC Sa gledišta građanskog prava, novac je stvar i pojavljuje se u formi metalnog novca i papirnog novca (banknota). Novac je zamenljiva, po rodu određena i potrošna stvar. Novac kao stvar u građanskom pravu, podleže načelima i pravilima koja važe za pokretne stvari. Služi kao opšte platežno sredstvo, ali i kao opšte prometno sredstvo. Novac podleže posebnim javnopravnim propisima. U svakoj državi propisima se određuje koji je novac obavezno sredstvo plaćanja. Kod određivanja vrednosti stvari treba voditi računa o objektivno utvrđenoj vrednosti jedne stvari i o subjektivnoj vrednosti, ili interesu. Objektivna vrijednost je ona koju jedna stvar ima na tržištu, tj. Prometna vrijednost stvari, a u slučajevima kada se pri određivanju vrijednosti uzimaju u obzir naročite okolnosti zbog kojih jedna stvar za pojedino lice ima veću vrijednost od prometne to je subjektivna vrijednost ili interes (npr. dresirani konj). Pored prometne vrednosti stvari i vanredne vrednosti stvari koja je od posebnog interesa za svog vlasnika, naše pravo poznaje još i vrednosti stvari zbog osobitog uvažavanja. To je posebna vrsta subjektivne vrednosti, neprocenjive objektivnim merilima. Npr. ako poseduje porodičnu uspomenu, koja je po sebi objektivno određeno beznačajan predmet, ali za svog vlasnika vrednost osobite naklonosti. 182. HARTIJE OD VREDNOSTI Hartije od vrednosti predstavljaju dokumente kojima se obećava isplata novca, kamate, zarade ili dividente. Kao posebna kategorija stvari u građanskom pravu se tretiraju hartije od vrednosti. Hartije od vrednosti su investicioni instrumenti kao što su akcije, obveznice, opcije itd. Ove hartije su izraz vlasničkog ili kreditnog aranžmana. U širem smislu hartijama od vrednosti pripadaju i instrumenti kredita i plaćanja, kao što su čekovi, menice, konosmani, itc. Svaka hartija od vrednosti mora da poseduje tri uslova: da je u pisanoj formi, da je u toj ispravi sadržano neko građansko-imovinsko pravo, da je postojanje i ostvarenje imovinskog prava povezano sa postojanjem hartija od vrednosti. 66
Svaka hartija od vrednosti mora da sadrži 5 elemenata: 1) oznaku vrste hartije od vrednosti 2) naziv i sjedište izdavaoca 3) tačno utvrđenu obavezu 4) mesto, datum, serijski broj izdavanja 5) potpis izdavaoca Potraživanje iz hartije od vrednosti vezano je za samu hartiju i pripada njenom zakonskom imaocu. 183. LEGITIMACIONI PAPIRI I ZNACI Od hartija od vrednosti Zakon o obligacionim odnosima razlikuje legitimacione papire i legitimacione znake. Pod legitimacionim papirima obuhvata železničke karte, pozorišne i druge ulaznice, bonove i druge slične isprave, koje sadrže određenu obavezu za njihovog izdavaoca, a u kojima nije označen poverilac, niti iz njih ili okolnosti u kojima su izdate proizilazi da se mogu ustupiti drugome. Pod legitimacionim znacima podrazumevamo garderobne ili slične znake, koji se sastoje iz komada hartije metala ili drugog materijala, na kojima je obično utisnut neki broj, ili naveden broj predatih predmeta, a koji obično ne sadrže nešto određeno o obavezi njihovog izdavaoca. Legitimacionim znakom se olakšava položaj dužnika, koji svoju obavezu ispunjava prema licu legitimisanom kao poveriocu određenog znaka. Dužnik koji treba da ispuni obavezu prema poveriocu sa legitimacionim znakom može od ovoga zahtevati da dokaže da mu pripada pravo označeno znakom. 184. LJUDSKE RADNJE Ljudske radnje su poseban objekat tražbenih prava. Predmet tražbenih prava, prema svom sadržaju, može biti pozitivna ili negativna ljudska radnja. Samo ona ljudska radnja koja se može novčano izraziti je predmet građanskog prava. Ako neko pjeva na zabavi zato što su ga drugovi zamolili to pjevanje nije objekat građanskog prava, ali ako se jedan pevač obaveže da će pevati na koncertu uz naknadu, onda je ovo pevanje objekat građankog prava. Predmet građanskog prava može biti i propuštanje (neradnja) ukoliko to propuštanje za drugu stranku predstavlja ekonomski interes. Npr. da ne sme zgradu podići iznad određene visine, kako ne bi susedu oduzeo vidik. Bitno je da za ovako propuštanje druga strana ima ekonomski interes. 185. LIČNA DOBRA Čast, zdravlje, telesni, moralni i duhovni integritet, čovekova intimna sfera, slika i ime predstavljaju posebne objekte građanskog prava – lična dobra, koja pored građanskopravne uživaju krivičnopravnu i administrativnopravnu zaštitu. Lična dobra mogu biti vezana ne samo za fizičko lice, već i za pravno. Pravno lice ima svoju firmu, svoj poslovni ugled koji postiže kvalitetom proizvoda i poslovanja. To su njegova lična dobra čija povreda povlači takođe zaštitu ličnih prava. 186. PROIZVODI LJUDSKOG DUHA Autorsko i pronalazačko pravo su predmetna prava i odnose se na literarna i umetnička dela, kao i na pronalaske. Predmet autorskog i pronalazačkog prava nije stvar, niti nad ovim objektima koji predstavljaju proizvode ljudskog duha postoji pravo svojine. Proizvodi ljudskog duha se objektiviziraju u spoljnom svijetu, kao naučna, umetnička, muzička i druga dela. Kohler je autorska i pronalazačka dela smatrao i materijalnim dobrima. 187. IMOVINA(pojam) Imovina je skup imovinsko-građanskih prava koja pripadaju jednom licu. Samo imovinska prava, njihov skup, ulazi u pojam imovine jednog lica. Tu ne spadaju druga prava kao što su porodična i poltička. Pod imovinsko građanskim pravima obuhvatamo prava čiji su objekti stvari ili ljudske radnje koje se mogu izraziti u novcu. Građanskopravni pojam imovine obuhvata načelno samo celokupnost imovinskih prava jednog lica (pravo svojine i druga stvarna prava, tražbena obligaciona prava, autorsko i pronalazačko pravo), ali ne i obaveze. Pogrešno je shvatanje po kome u imovinu ulazi i nasledno pravo, pa čak i pravna moć i pravno stanje. Nasledno pravo nije nikakvo posebno subjektivno pravo sa samostalnim objektom. 67
Naslednik ostvaruje to pravo tek za slučaj smrti fizičkog lica za koga je bila vezana određena imovina. On u tom momentu na mesto nestalog subjekta automatski stupa u njegovu imovinu. Još manje se pravna moć može uzeti u pojam imovni, pošto to i nije subjektivno imovinsko pravo, već samo mogućnost da jedno lice svojom izjavom volje ili radnjom može uticati na nastanak, promjenu ili prestanak nekog prava. Kod pravnog stanja određenom skupu činjenica treba da se pridoda još neka pravna činjenica da bi nastalo subjektivno pravo. Starija teorija je za pojam imovine vezivala skup prava i obaveze jednog subjekta, djeleći imovinu kao skup prava na aktivu i kao skup obaveza na pasivu. Novija teorija u pojam imovine obuhvata samo celokupnost subjektivnih imovinskih prava jednog lica, ali ne i obaveze. Obaveze nisu sastavni, negativni delovi imovine, već samo njeni tereti. One se isplaćuju iz imovine. Ako bi obaveze ulazile u pojam imovine, tj. Predstavljale sastavni dio imovine, one bi prelazile neograničeno na svakoga ko stiče takvu imovinu. 188. IMOVINSKA MASA Subjekat neprekidno stiče nova i otuđuje neka prava, što sve ima reprekusija na krug objekata u imovini – na imovinsku masu (skup predmeta na koja se odnose imovinska prava). Imovinska masa kao takva se povećava ili smanjuje, ali se kvalitativno ništa ne mijenja u identitetu imovine. Svaki ekonomski akt razmene, izražene u formi obligacionog ugovora, predstavlja kretanje u imovinama učesnika razmenjivača, tako što objekti u jednoj imovini menjaju mesto i prelaze u drugu, dok se u prvoj pojavljuje kao supstitucija novac, tj. novčani ekvivalent za predmet koji je prešao u drugu imovinu. 189. AKTIVA I PASIVA U IMOVINSKOJ MASI Netačno je razlikovanje koje se u teoriji čini kod pojma imovine na aktivu i pasivu imovine. Profesor Gams je primetio da ovo razlikovanje može postojati samo u imovinskoj masi. Imovinska masa čini skup predmeta koji su objekti imovinskih prava pripadajućih jednom licu. Aktivu i pasivu imamo samo u imovinskoj masi, to je zapravo ekonomski, knjigovodstveni, a ne i pravni pojam. Kada predmet imovinskih prava, odnosno obaveza svedemo na njihov trajni, novčani izraz, dobijamo aktivu i pasivu. Kada pasivu odbijemo od aktive (ili obrnuto) imamo čistu imovinsku masu (Gams). 190. VEZA IZMEĐU SUBJEKATA I IMOVINE Jedinstvo i veza između subjekata i imovine ogleda se u tome što smrću lica imovina koja je ostala bez subjekta prelazi kao celina na neko drugo lice, ili više lica kao naslednike. Nema imovine bez subjekta, jedno lice po pravilu ima samo jednu imovinu. Imovina je skup prava koja pripadaju jednom određenom subjektu. Imovina je jedinstvena, a imovinska masa može biti podeljena na pojedine fondove. U oblasti privrednog prava, imovina preduzeća se deli na razne fondove: fond osnovnih sredstava, fond obrtnih sredtava, rezervni fond, amortizacioni fond.... Za sve ove fondove u okviru imovine jednog preduzeća važi tačno određen režim koji uslovljava njihovu namenu i korištenje. Postavlja se pitanje da li je moguće za života jednog lica izvšiti odvajanje imovine? Takve situacije postoje kada imamo konfiskaciju, nacionalizaciju i stečaj. Kod potpune konfiskacije subjektu se bez naknade uzuma cjelokupna imovina na osnovu sudske presude i ona prelazi na državu. Lice koje je pogođeno potpunom konfiskacijom zadržava izvjesnu imovinu – najnužnija srestva za izdržavanje, dok konfiskovana imovina prelazi u državnu. Kod nacionalizacije se pogađa jedna grana privredne delatnosti. Vlasnicima iz dotične privredne grane se oduzimaju uz naknadu i prenose na državu oni imovinski objekti koji predstavljaju sredstva za vršenje određene delatnosti (preduzeća). Nacionalizacijom država pokušava da ostvari za sebe mogućnost upravljanja i kontrole najvažnijih resursa zajedničkog bogatstva. Kod stečaja licu koje je prezaduženo (insolventno) oduzima se njegova imovina i deli poveriocimastečaj se primenjuje samo na preduzeća.
68
KARAKTERISTIKE POJMA IMOVINE 191. JEDINSTVO IMOVINE Najvažnija karakteristika imovine je njeno jedinstvo. Subjekt kao učesnik u prometu odgovara prema poveriocima, ne lično već svojom imovinom, tako da poverilac može svoje potraživanje da naplati iz celokupne dužnikove imovine. Jedinstvo imovine omogućava i njen ekonomski zajednički imentitelj, jer u imovinu ulaze samo pravo koja nastaju povodom dobara procjenjivih u novcu. Ako jedno pravo ne posjeduje to svojstvo npr. pravo na čast ili prvo na intimnu sferu (tzv. Neimovinska prava), ono ne ulazi u pojam imovine. Imovinu čine samo prava čiji se objekti mogu prodati radi namirenja poveričevog potraživanja. Jedinstvo imovine uslovljeno jedinstvenim subjektom ima za posledicu jedinstveni pravni režim, mogućnošću svođenja na ekonomski ekvivalent. Za sva imovinska prava važi isti pravni režim. To je ono zbog čega je i nastao ovaj skup prava koja označavamo imovinom. Princip jedinstva imovine štiti jednako kako poverioca, tako i dužnike. 192. NEPRENOSIVOST IMOVINE U modernoj pravnoj teoriji postoji stav da je imovina pravna zajednica imovinskih prava predstavljena subjektom, fizičkim ili pravnim licem, neprenosiva celina. Iako imovina nastaje zbog pravnog prometa, u kome važi kao osnovna karakteristika prometljivosti (prenosivost) prava, ona je kao celina neprenosiva, što izgleda protivurječno. Ta protivurječnost proizilazi iz samog pojma imovine kao skupa prava i karakteristika skupa u odnosu na elemente koji ga čine. Imovinu čine isključivo neprenosiva prava. Prava koja se ne mogu prenositi u pravnom prometu jer su vezana za ličnost, čak i kada imaju imovinsku vrijednost (plodouživanje), dakle lična imovinska prava ne ulaze u pojam imovine. 193. IDENTITET IMOVINE Iz jedinstva imovine, kao njenog osnovnog svojstva, proizilazi i princip identiteta imovine u građanskom pravu. Identitet imovine označava svojstvo imovine da se menja, a da pri tome ostane ista. Kod imovine se njene promjene u sadržini jednostavno ne uzimaju u obzir, sa aspekta njene suštinske egzistencije. Ako bi se prihvatio dugačiji stav, to bi značilo da sa svakom promjenom prestaje da postoji imovina – jer ona nije više ona stara. To bi izazvalo pravi haos u pravnom prometu, jer bi učesnici u prometu morali svakog trenutka da ispituju da li postoji ista imovina ili ne. Ovako je njena stalnost i sigurnost obezbjeđena istim takvim svojstvima i na strani subjekta. Zbog identiteta imovine postoji i zahtev da ona ne sme da bude predmet pravnih odnosa kao celina (neprenosivost imovine).
69
1. PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA..................................................................................................1 2. METOD GRAĐANSKOG PRAVA......................................................................................................1 3. LIČNA PRAVA KAO PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA..............................................................2 4. PODJELA NA PRIVATNO I JAVNO PRAVO.....................................................................................2 5. GRAĐANSKO PRAVO I PRIVATNO PRAVO ( SISTEM GRAĐANSKOG PRAVA ).....................3 6. RAZGRANIČENJE GRAĐANSKOG OD OSTALIH GRANA PRAVA............................................3 7. GRAĐANSKO I TRGOVAČKO PRAVO............................................................................................4 8. CODE CIVIL........................................................................................................................................4 9. AUSTRIJSKI GRAĐANSKI ZAKONIK.............................................................................................5 10. NJEMAČKI GRAĐANSKI ZAKONIK.............................................................................................6 11. ŠVAJCARSKI GRAĐANSKI ZAKONIK.........................................................................................7 12. ANGLOSAKSONSKO GRAĐANSKO PRAVO...............................................................................7 13. GRAĐANSKI ZAKONIK ZA KNEŽEVINU SRBIJU.....................................................................8 14. OPŠTI IMOVINSKI ZAKONIK ZA CRNU GORU.........................................................................8 15. IZVORI GRAĐANSKOG PRAVA.....................................................................................................9 16. PROPISI STARE JUGOSLAVIJE......................................................................................................9 17. ZAKON KAO IZVOR PRAVA..........................................................................................................9 18. VRSTE GRAĐANSKOPRAVNIH NORMI....................................................................................10 19. VREMENSKO, PROSTORNO I PERSONALNO VAŽENJE GRAĐANSKOPRAVNIH.............11 NORMI...................................................................................................................................................11 20. OBIČAJNO PRAVO KAO IZVOR PRAVA.....................................................................................11 21. TRGOVAČKI OBIČAJI....................................................................................................................11 - Uzanse-.................................................................................................................................................12 22. PRAVNI STANDARDI.....................................................................................................................12 23. SUDSKA PRAKSA I PRAVNA NAUKA KAO IZVOR PRAVA....................................................12 24. PRAVNA NAUKA I ZADACI GRAĐANSKOPRAVNO TEORIJE...............................................13 25. PRIMJENA I TUMAČENJE PRAVNIH NORMI............................................................................13 26. VRSTE TUMAČENJA.....................................................................................................................13 27. GRAMATIČKO TUMAČENJE.......................................................................................................14 28. LOGIČKO TUMAČENJE................................................................................................................14 29. SISTEMATSKO TUMAČENJE.......................................................................................................14 30. ISTORIJSKA METODA TUMAČENJA..........................................................................................14 31. CILJNA ( TELEOLOŠKA ) METODA TUMAČENJA...................................................................14 32. USKO I ŠIROKO TUMAČENJE.....................................................................................................15 33. ANALOGIJA....................................................................................................................................15 34. PRAVNI SUBJEKTI ( UVOD )........................................................................................................15 35. Pravna sposobnost fizičkih lica?.......................................................................................................16 36. Djelimično pravna sposobnost čovjeka u nastajanju?.......................................................................16 37. Prestanak subjektiviteta?...................................................................................................................16 38. Fingirana smrt?.................................................................................................................................17 39. Proglašenje za umrlog?.....................................................................................................................17 40. Poslovna sposobnost fizičkih lica-stepen poslovne sposobnosti?.....................................................17 41. Deliktna sposobnost?........................................................................................................................18 42. Pravno relevantna svojstva (atributi) fizičkih lica, ime, prebivalište, državljanstvo?......................18 43. Nastanak i razvoj pravnih lica?.........................................................................................................18 44. Teorija fikcije?..................................................................................................................................19 45. Vrste pravnih lica?.............................................................................................................................19 46. Pravna lica javnog i privatnog prava?...............................................................................................19 47. Jednosvojinska i mješovita pravna lica?...........................................................................................19 48. Komercijalna i nekomercijalna pravna lica?.....................................................................................19 49. Udruženja?........................................................................................................................................20 50. Ustanove?..........................................................................................................................................20 51. Zadužbine?........................................................................................................................................20 70
52. Postanak i prestanak pravnih lica?....................................................................................................21 53. PRAVNA I POSLOVNA SPOSOBNOST PRAVNOG LICA..........................................................21 PRAVNI ODNOSI I SUBJEKTIVNA PRAVA-OBJEKTIVNO I SUBJEKTIVNO PRAVO................22 54. POJAM I SADRŽAJ GRAĐANSKOPRAVNOG ODNOSA..........................................................22 55. POJAM I SADRŽINA SUBJEKTIVNOG PRAVA..........................................................................22 56. SUBJEKTVNO PRAVO U NOVIJOJ PRAVNOJ TEORIJI............................................................23 RAZLIKOVANJE SUBJEKTRIVNOG PRAVA OD SLIČNIH POJMOVA.........................................23 58. PRAVNO STANJE............................................................................................................................23 59. PRAVNA MOĆ.................................................................................................................................23 60. PRAVNI POLOŽAJ ILI STATUS.....................................................................................................24 KLASIFIKACIJA GRAĐANSKIH PRAVA..........................................................................................24 62. PODJELA NA APSOLUTNA I RELATIVNA PRAVA....................................................................24 63. KLASIFIKACIJA APSOLUTNIH PRAVA......................................................................................25 64. STVARNA PRAVA...........................................................................................................................25 65. LIČNA PRAVA.................................................................................................................................25 66. PRAVA AUTORSTVA......................................................................................................................25 67. DRUGI KRITERIJI ZA KLASIFIKACIJU SUBJEKTIVNIH PRAVA,..........................................26 PRENOSIVA I NEPRENOSIVA PRAVA...............................................................................................26 SAMOSTALNA I NESAMOSTALNA PRAVA.....................................................................................26 PRAVA U NASTAJANJU I KONAČNO NASTALA PRAVA...............................................................26 OGRANIČENJA U VRŠENJU I ZAŠTITA PRAVA..............................................................................27 68. VRŠENJE I ZAŠTITA PRAVA.........................................................................................................27 STVARNE GRANICE U VRŠENJU SUBJEKTIVNIH PRAVA...........................................................27 69. ZABRANA ZLOUPOTREBE PRAVA I NAČELO SAVJESNOSTI I POŠTENJA........................27 VREMENSKE GRANICE U VRŠENJU SUBJEKTIVNOG PRAVA...................................................28 70. PREKLUZIVNI ROKOVI................................................................................................................28 71. ZASTARJELOST?............................................................................................................................29 72. KADA SE NE PRIMJENJUJU PRAVILA O ZASTARJELOSTI?..................................................30 73. ZASTOJ ZASTARJEVANJA?..........................................................................................................30 74. PREKID ZASTARJEVANJA? DEJSTVO PRIZNAVANJA DUGA..............................................30 75. DJELOVANJE TUŽBE NA ZASTARJELOST-...............................................................................31 76. ZAŠTITA PRAVA.............................................................................................................................31 77. PRAVNE ČINJENICE......................................................................................................................32 78. KLASICIKACIJA PRAVNIH ČINJENICA.....................................................................................33 79. PRAVNE PRETPOSTAVKE I FIKCIJE...........................................................................................33 80. STICANJE PRAVA...........................................................................................................................33 81. PRAVNI PROMET I VRSTE PRAVNOG PROMETA....................................................................33 82. OSNOV I NAČIN STICANJA STVARI..........................................................................................34 83. PRESTANAK I PROMENA PRAVA...............................................................................................34 PRAVNI POSLOVI................................................................................................................................34 84. POJAM I SUŠTINA PRAVNOG POSLA........................................................................................34 85. PRAVNI POSAO I PRAVNA RADNJA..........................................................................................35 86. SADRŽAJNE GRANICE PRAVNOG POSLA................................................................................35 87. PREDMET I KAUZA PRAVNOG POSLA.....................................................................................35 88. SASTAVNI DIJELOVI PRAVNOG POSLA...................................................................................36 VRSTE PRAVNIH POSLOVA...............................................................................................................37 89. JEDNOSTRANI PRAVNI POSLOVI..............................................................................................37 90. DVOSTRANI PRAVNI POSAO......................................................................................................37 91. VIŠESTRANI PRAVNI POSAO......................................................................................................38 92. KAUZALNI I APSTRAKTNI PRAVNI POSLOVI.........................................................................38 93. FORMALNI I NEFORMALNI PRAVNI POSLOVI.......................................................................38 94. FIDUCIJARNI PRAVNI POSLOVI.................................................................................................38 95. AKCESORNI PRAVNI POSLOVI...................................................................................................38 96. DOBROČINI I TERETNI PRAVNI POSLOVI...............................................................................39 71
97. REALNI I KONSESUALNI PRAVNI POSLOVI...........................................................................39 98. KOMUTATIVNI I ALEATORNI PRAVNI POSLOVI....................................................................39 99. IZJAVA VOLJE.................................................................................................................................39 100. MENTALNA REZERVA................................................................................................................40 101. NEPOSREDNA I POSREDNA IZJAVA........................................................................................40 102. IZRIČITA IZJAVA..........................................................................................................................40 103. PREĆUTNA IZJAVA VOLJE ILI ĆUTANJE KAO IZJAVA VOLJE............................................40 TUMAČENJE IZJAVLJENE VOLJE U PRAVNOM POSLU..............................................................41 104. POJAM TUMAČENJA..................................................................................................................41 105. OPŠTI (objektivni) KRITERIJUMI TUMAČENJA UGOVORA..................................................41 106. TUMAČENJE UGOVORA PREMA ZAKONU O OBLIGACIONIM ODNOSIMA...................42 107. DOPUNJUJUĆE TUMAČENJE UGOVORA – praznine u ugovoru............................................42 108. FORMA PRAVNOG POSLA.........................................................................................................42 109. ZNAČAJ FORME-.........................................................................................................................42 110. PISMENA FORMA........................................................................................................................43 111. VRSTE FORMI...............................................................................................................................43 112. NEVAŽNOST PRAVNOG POSLA ZBOG NEPOŠTOVANJA PROPISANE FORME I NAČELO SAVESNOSTI I POŠTENJA................................................................................................44 113. USLOV...........................................................................................................................................44 114. ZNAČAJ USLOVA:........................................................................................................................45 115. VRSTE USLOVA............................................................................................................................45 116. DOPUŠTENOST USLOVA............................................................................................................45 117. DELOVANJE USLOVA.................................................................................................................45 118. NERAZVIJENI USLOV – osnov pravnog posla i klauzula rebus sic stantibus (’’da stvari ostanu takve kakve su)........................................................................................................................................46 119. NALOG (MODUS).........................................................................................................................47 120. R O K..............................................................................................................................................47 ZASTUPNIŠTVO...................................................................................................................................47 121. POJAM ZASTUPNIŠTVA.............................................................................................................47 122. RAZGRANIČENJE ZASTUPNIKA OD DRUGIH LICA............................................................48 123. DEJSTVO ZASTUPANJA.............................................................................................................48 124. PRENOŠENJE OVLAŠĆENJA ZA ZASTUPANJE......................................................................49 125. PREKORAČENJE GRANICA OVLAŠTENJA............................................................................49 126. ZAKLJUČENJE UGOVORA OD STRANE NEOVLAŠTENOG LICA......................................49 127. PUNOMOĆJE – davanje punomoći i obim ovlaštenja...................................................................49 128. OPOZIVANJE I SUŽAVANJE PUNOMOĆJA I NJEGOVO DEJSTVO PREMA TREĆIM LICIMA..................................................................................................................................................50 129. PRESTANAK PUNOMOĆJA........................................................................................................50 130. TRGOVAČKO ZASTUPNIŠTVO (poslovni punomoćnici) TRGOVAČKI PUTNICI, PUNOMOĆNICI PO ZAPOŠLJENJU...................................................................................................51 131. ZAKONSKO ZASTUPNIŠTVO....................................................................................................51 132. PRAVNA PRIRODA ZASTUPNIŠTVA........................................................................................52 NEVAŽNOST PRAVNIH POSLOVA....................................................................................................52 133. OSNOVNA PODELA NEVAŽEĆIH PRAVNIH POSLOVA........................................................52 134. NIŠTAVNI PRAVNI POSLOVI.....................................................................................................53 135.PROTIVZAKONITI PRAVNI POSLOVI.......................................................................................53 136.NEMORALNI PRAVNI POSLOVI................................................................................................53 137. ZELENAŠKI PRAVNI POSLOVI.................................................................................................54 138. POSLOVI SA PREKOMERNIM OŠTEĆENJEM (lezioni poslovi).............................................54 139. PRAVNI POSLOVI POTPUNO POSLOVNO NESPOSOBNIH LICA........................................54 140. PRAVNI POSLOVI ZAKLJUČENI PROTIVNO STATUTU PRAVNOG LICA I DRUGIM OPŠTIM AKTIMA.................................................................................................................................54 141. RUŠLJIVI PRAVNI POSLOVI......................................................................................................55 142.ZABLUDA.......................................................................................................................................55 72
143.ZABLUDA O IDENTITETU I SVOJSTVIMA STVARI ILI LICA...............................................55 144. ZABLUDA O MOTIVU KAO BITNA ZABLUDA......................................................................55 145. NESPORAZUM (dissens)..............................................................................................................56 146. ZABLUDA ZBOG KRIVOG PRENOŠENJA...............................................................................56 147. ZABLUDA KAO RAZLOG RUŠLJIVOSTI PRAVNOG POSLA U UPOREDNOM PRAVU. . .56 148. PREVARA.......................................................................................................................................56 149. KADA PREVARU VRŠI DRUGA STRANA UGOVORNICA....................................................57 150. KORIŠĆENJE PREVARE KOJU JE PROUZROKOVALO TREĆE LICE..................................57 151. DEJSTVA UGOVORA ZAKLJUČENOG POD PREVAROM......................................................57 152. PRETNJA........................................................................................................................................57 153. PRETNJA IZAZVANA OD STRANE TREĆEG LICA.................................................................57 154. PRAVNE POSLEDICE PRETNJE.................................................................................................58 155. PRINUDA.......................................................................................................................................58 156. PRIVIDNI I PRIKRIVENI UGOVORI..........................................................................................58 157. FIKTIVNI PRAVNI POSLOVI......................................................................................................58 158. SIMULOVANI PRAVNI POSLOVI...............................................................................................59 159. RAZGRANIČENJE FIKTIVNOG I SIMULOVANOG OD SRODNIH PRAVNIH POSLOVA..59 160. POSAO ZAKLJUČEN U ŠALI......................................................................................................59 161. PRAVNI POSLOVI OGRANIČENO SPOSOBNOG POSLOVNOG LICA................................59 POSLEDICE NEVAŽNOSTI PRAVNIH POSLOVA............................................................................60 162. POJAM NEVAŽNOSTI PRAVNOG POSLA................................................................................60 163. DELIMIČNA NEVAŽNOST PRAVNOG POSLA.........................................................................60 164. KONVERZIJA NIŠTAVIH PRAVNIH POSLOVA........................................................................60 165. KONVALIDACIJA RUŠLJIVIH PRAVNIH POSLOVA (definitivno osnaženje rušljivog pravnog posla u valjan pravni posao)....................................................................................................................61 166. POSLEDICE NIŠTAVOSTI I RUŠLJIVOSTI PRAVNIH POSLOVA..........................................61 OBJEKTI GRAĐANSKOG PRAVA......................................................................................................61 167. POJAM OBJEKTA.........................................................................................................................61 168. PRAVNI POJAM STVARI.............................................................................................................62 169. PODELA STVARI..........................................................................................................................62 170. SREDSTVA ZA PROIZVODNJU I PREDMETI ZA POTROŠNJU.............................................62 171. STVARI U PROMETU I VAN PROMETA....................................................................................63 172. NEPOKRETNE I POKRETNE STVARI.......................................................................................63 173. INDIVIDUALNO ODREĐENE STVARI I STVARI ODREĐENE PO RODU...........................64 174. ZAMENLJIVE I NEZAMENLJIVE STVARI...............................................................................64 175.POTROŠNE I NEPOTROŠNE STVARI.........................................................................................64 176. DELJIVE I NEDELJIVE STVARI.................................................................................................64 177. PROSTE I SLOŽENE STVARI......................................................................................................65 178. PRIPADAK.....................................................................................................................................65 179. PLODOVI.......................................................................................................................................65 180. ZBIRNE STVARI I ZBIR STVARI................................................................................................65 181. NOVAC...........................................................................................................................................66 182. HARTIJE OD VREDNOSTI..........................................................................................................66 183. LEGITIMACIONI PAPIRI I ZNACI.............................................................................................66 184. LJUDSKE RADNJE.......................................................................................................................67 185. LIČNA DOBRA..............................................................................................................................67 186. PROIZVODI LJUDSKOG DUHA.................................................................................................67 187. IMOVINA(pojam)..........................................................................................................................67 188. IMOVINSKA MASA.....................................................................................................................67 189. AKTIVA I PASIVA U IMOVINSKOJ MASI.................................................................................68 190. VEZA IZMEĐU SUBJEKATA I IMOVINE..................................................................................68 KARAKTERISTIKE POJMA IMOVINE..............................................................................................68 191. JEDINSTVO IMOVINE.................................................................................................................68 192. NEPRENOSIVOST IMOVINE......................................................................................................68 73
193. IDENTITET IMOVINE..................................................................................................................69
74
