UNSUR GOLONGAN 13 Sifat Fisik
Unsur
B
Al
Ga
In
Tl
Nomor atom
5
13
31
49
81
0,80
1,5
1,4
1,50
1,55
Jari –jari ion (A0)
!
0,45
0,"0
0,81
0,95
#$ra%atan (&'m3)
,54
,0
5,90
,30
11,85
Titi* +$l$ (0#)
300
93
303
49
5
Titi* -i.i (0#)
400
0
510
30
140
/n$r&i ionisasi (I) (*J'mol)
80
5
59
55"
590
/n$r&i ionisasi (II) (*J'mol)
45
181"
199
180
191
/n$r&i ionisasi (III) (*J'mol)
3"58
44
9"
03
84
Jari –jari atom (A0)
Kecenderungan Kecenderungan sifat logam golongan 13: •
Jari!jari lo&am $n.$run& $r*uran& .ari Ga! Tl, *$uali lo&am Al
•
Jari!jari ion $n.$run& m$nin&*at .ari Al – Tl
•
/n$r&i ionisasi %$rtama unsur &olon&an 13 $n.$run& $r*uran& .ari Al – Tl
•
#$$l$*tron$&atian unsur &olon&an 13 $n.$run& $rtama .ari Al – Tl
•
•
Titi* air unsur &olon&an 13 $n.$run& $rtama .ari Ga – Tl, *$uali Al m$mili*i titi* air 2an& $sar Titi* .i.i unsur &olon&an 13$n.$run& $r*uran& .ari Al – Tl
ot$ns ot$nsial ial r$.u*s r$.u*sii n$&ati n$&ati m$n2a m$n2ata* ta*an an aa aa unsur unsur l$i l$i $rsi $rsiat at lo&am lo&am .ian. .ian.in& in&*an *an i.ro&$n /n$r&i %$n&ionan .ari lo&am &olon&an 13 am%ir sama satu sama lain, *$uali $n$r& $n$r&ii i.ras i.rasii Al36 m$ru m$ru%a %a*a *ann 2an& 2an& t$r t$r$s $sar ar .i anta antara ra *ati *ation on &olo &olon& n&an an 13 13 7al 7al ini ini 36 m$nj$las*an aa Al m$m%un2ai %ot$nsial r$.u*si n$&ati 2an& %alin& $sar .i antara *ation &olon&an 13 .an aa Al a.ala lo&am 2an& %alin& a*ti iat m$nari* .ari unsur Ga, In, .an Tl 2an& ti.a* t$r.a%at %a.a Al a.ala *$mam%uan m$m$ntu* ion $rmuatan satu #$mam%uan ini m$nunju**an a.an2a %asan&an $l$*tron l$mam, n, .alam atau .ari unsur %asa!%$ralian (%ost!transition) Ja.i, s$ua atom Ga .a%at *$ilan&an $l$*tron %a.a 4% .an m$m%$rtaan*an $l$*tron 4s untu* m$m$ntu* ion Ga6, .$n&an *oni&urasi $l$*tron Ar:3. 104s #$mun&*inan ini l$i mu.a t$rja.i %a.a atom 2an& l$i $rat .alam &olon&an -alam *$n2ataann2a , talium .$n&an ilan&an o*si.asi 61 l$i manta% .alam larutan $rair .ian.in& taliuum .$n&an ilan&an o*si.asi 63
U*uran ion 2an& *$il, $sarn2a muatan ion, .an tin&&in2a $n$r&i ionisasi m$n2$a*an lo&am &olon&an 13 umumn2a m$mili*i siat *o;al$n 2an& tin&&i ( ion Al 36 ti.a* .ijum%ai *$uali .alam A+< 3 %a.at) -alam larutan $rair, ion Al 36 $ra.a .alam $ntu* ion t$ri.rat Al(7=)"36 atau .alam $ntu* *om%l$*s lainn2a Al san&at stail t$ra.a% u.ara, *ar$na m$m$ntu* la%isan o*si.a %a.a %$rmu*aann2a 2an& .i&una*an untu* m$lin.un&i lo&am .ari o*si.asi l$i lanjut Sifat Kimia
iat *imia &alium s$ru%a .$n&an aluminium Talium Talium m$m%un2ai $$ra%a *$samaan .$n&an timal timal,, misaln misaln2a 2a ra%ata ra%atann2 nn2aa 2an& 2an& tin&&i tin&&i (11, (11,85 85 &'m &'m3), luna luna*, *, .an .an $rs $rsi iat at rau raunn .ari .ari s$n2aan2 s$n2aan2a a $manasa $manasann unsur unsur &olon&an &olon&an 13 .alam o*si&$n m$n&asil*an m$n&asil*an s$s*uio*si.a s$s*uio*si.a (>=3) >(s) 6 =
>=3(s)
$mua lo&am &olon&an 13 .a%at $r$a*si .$n&an alo&$n alo&$n m$m$ntu* s$n2aa s$n2aa triali.a
(Al73)n(s)
+iAl74(s)
Kelimpaan Unsur!Unsur Golongan 13
Aluminium t$r.a%at m$lim%a .alam *ulit umi, 2aitu s$*itar ," -$n&an *$lim%aan s$$sar itu, aluminium m$ru%a*an unsur *$ti&a t$ran2a* s$t$la o*si&$n .an sili*on, s$rta m$ru%a*an unsur lo&am 2an& %alin& m$lim%at$ta%i ti.a* .it$mu*an .alam $ntu* unsur $as .i alam alau%un alau%un s$n2aaaluminium s$n2aaaluminium .it$mu*an %alin& an2a* .i alam, s$lama $rtaun!taun ti.a*.it$mu*an ara 2an& $*onomis untu* m$m%$rol$ lo&am aluminium .aris$n2aan2a =l$ *ar$na itu aluminium t$ta% m$ru%a*an lo&am 2an& maal *ar$na %$n&olaann2a %$n&olaann2a su*ar >in$ral aluminium 2an& $rnilai $*onomis a.alaau*sit 2an& m$ru%a*an satu!satun2a sum$r aluminium Bau*sit m$n&an.un& aluminium .alam $ntu* aluminium o*si.a (Al=3) #riloit .i&una*an %a.a%$l$uran aluminium, s$.an& tana liat an2a* .i&una*an untu* m$muat atuata, *$rami* -i In.on$sia, au*sit an2a* .it$mu*an .i %ulau Bintan .an .i ta2an(#alimantan Barat) Aluminium "Al# a.ala unsur lo&am 2an& iasa .ijum%ai .alam *$ra* umi 2an& t$r.a%at .alam atuan s$%$rti $ls%ar .an mi*a Umumn2a ju&a .alam $ntu* aluminium silikat .an am%urann2a .alam lo&am lain s$%$rti natrium, *alium, urum, *alsium C ma&n$sium #$lim%aan Aluminium .alam *ulit umi (%%m) s$$sar s$$sar 81,300 Galium "Ga# t$r.a%at .alam jumla 2& s$.i*it .i alam, 2aitu .alam $ntu* au*sit, %irit, ma&n$tit .an *aolin Biji Galium"Ga#san&at lan&*a t$ta%i Galium "Ga#t$r.a%at .i lo&am! lo&am 2an& 2an& lain #$lim%aan #$lim%aan Galium .alam .alam *ulit umi (%%m) s$$sar s$$sar 15$ndium ti.a*
%$rna .it$mu*an .alam $ntu* lo&am $as $as .i alam, t$ta%i .alam $ntu* suli.a (In 3) .an .alam $ntu* am%uran am%uran s$n&, s$rta iji tun&st$n, tun&st$n, tima .an $si #$lim%aan #$lim%aan In.ium .alam
*ulit umi (%%m) s$$sar 0,1 -i alam talium t$r.a%at .alam $ntu* atu!atuan .an m$ru%a*an *$luar&a lo&am aluminium 2an& t$r.a%at .alam $ntu* &aun&an .$n&an pirit, am%uran s$n& .an ematit% #$lim%aan Talium .alam *ulit umi (%%m) s$$sar •
Sen&a'aan Unsur!Unsur Golongan 13
$n2aa 2an& m$mili*i *$&unaan $sar a.ala aluminium o*si.a, sulat, .anlarutan sulat .alam *alium =*si.a aluminium, alumina munul s$ara alami s$a&ai ru2, sair, orun.um .an $m$r2 .an .i&una*an .alam %$muatan *aa .an tun&*u %$manas B$$ra%a s$n2aaan aluminium .iantaran2a a.ala D a)
Aluminium Nitri.a
Aluminium Nitri.a (AlN) .a%at .iuat .ari unsur!unsur %a.a suu 800 0? Itu .ii.rolisis .$n&an air m$m$ntu* ammonia .an aluminium i.ro*si.a )
Aluminium 7i.ri.a
Aluminium i.ri.a (Al73)n .a%at .iasil*an .ari trim$tilaluminium .an *$l$ian2.ro&$n Ini .ia*ar s$ara m$l$.a* %a.a u.ara Aluminium i.ri.a .a%at ju&a.iuat .ari r$a*si aluminium *lori.a %a.a litium *lori.a %a.a larutan $t$r, t$ta%i ti.a* .a%at .iisolasi $as .ari %$larut ) Aluminium o*si.a (Al=3) .a%at .iuat .$n&an %$ma*aran o*si&$n atau%$manasan i.ro*si.a,nitrat atau sulat .)
Aluminium alo&$n
?onto D – aluminium io.i.a D AlI3 ! aluminium louri.a D Al<3 ! *rinolit (Na3Al<") $)
Aluminium sili*at
! >i*a (#!>&!Al!lil*at) ! Tana liat (Ali=7=) ! <$l.s%ar •
Reaksi Unsur!Unsur Golongan 13
1 E$a*si aluminium .$n&an u.ara Aluminium a.ala lo&am $rarna %uti *$%$ra*an $rmu*aan lo&am aluminium .ila%isi .$n&an la%isan o*si.a 2an& m$mantun2a m$lin.un&i lo&am a&ar taan t$ra.a% u.ara Ja.i, aluminium ti.a* $r$a*si .$n&an u.ara Ji*a la%isan o*si.a rusa*, lo&am aluminium
$r$a*si untu* m$n2$ran& ($rtaan) Aluminium a*an t$ra*ar .alam o*si&$n .$n&an n2ala a%i, m$m$ntu* aluminium (III) o*si.a Al=3 E$a*si D
4Al(s)6 3=(l ) F Al=3
E$a*si aluminium .$n&an air Aluminium a.ala lo&am $rarna %uti *$%$ra*an $rmu*aan lo&am aluminium .ila%isi .$n&an la%isan o*si.a 2an& m$mantun2a m$lin.un&i lo&am a&ar taan t$ra.a% u.ara 7al s$ru%a ju&a t$rja.i %a.a r$a*si aluminium .$n&an air 3 E$a*si aluminium .$n&an asam +o&am aluminium larut .$n&an asam sulur m$m$ntu* larutan 2an& m$n&an.un&ion Al (III) $rsama .$n&an &as i.ro&$n E$a*si D
Al(s) 6 37=4(a) F Al36 (a) 6 =4!(a) 6 37 (&)
Al(s)6 "7?l(a) F Al36(a) 6 "?l!(a) 6 37 (&) 4 E$a*si aluminium .$n&an asa Aluminium larut .$n&an natrium i.ro*si.a E$a*si D Al(s) 6 Na=7(a) 6 " 7= F Na6(a)6 Al (=7)4:! 6 37 (&) 5 E$a*si aluminium .$n&an alo&$n Aluminium san&at r$a*ti t$ra.a% unsur –unsur alo&$n s$%$rti io.in (I), *lorin(?l), romin (Br ), m$m$ntu* aluminium ali.a m$nja.i aluminium (III) io.i.a,aluminium (III) romi.a, aluminium(III) *lori.a E$a*si D Al 6 3 H F AlH" Al(s)6 3I(l)F AlI"(s) Al(s) 6 3?l(l) F Al?l3 Al(s) 6 3Br (l) F AlBr " •
(anfaat Unsur!Unsur Golongan 13
1 #$&unaan lo&am aluminium •
-alam i.an& ruma tan&&a, aluminium an2a* .i&una*an s$a&ai %$ralatan .a%ur, aan *onstru*si an&unan .an riuan a%li*asi lainn2a .imanan lo&am 2an&mu.a .iuat, *uat .an rin&an .i%$rlu*an
•
•
•
•
alau *on.u*ti;itas listri*n2a an2a "0 .ari t$ma&a, t$ta%i ia .i&una*ans$a&ai aan transmisi *ar$na rin&an ?am%uran lo&am aluminium .$n&an t$ma&a, ma&n$sium, sili*on,man&an, .an unsur!unsur lainn2a untu* m$m$ntu* siat!siat 2an& m$muataluminium .a%at .ija.i*an s$a&ai aan %$ntin& .alam *onstru*si %$saatmo.$rn .an ro*$t $a&ai %$la%is %$lin.un& lo&am lainn2a, lo&am ini ji*a .iua%*an .i ;a*umm$m$ntu* la%isan 2an& m$mili*i r$l$*ti;itas tin&&i untu* aa2a 2an& tam%a*.an ra.iasi %anas +a%isan ini m$nja&a lo&am .iaan2a %ros$s o*si.asis$in&&a ti.a* m$nurun*an nilai lo&am 2an& .ila%isi +a%isan ini .i&una*an untu*m$m%rot$*si *aa t$l$s*o% .an *$&unaan lainn2a a.a s$*tor in.ustri ma*anan, siat aluminium 2an& luna*, rin&an .an mu.a.i$ntu* .imanaat*an s$a&ai *$masan $ra&ai %ro.u* ma*anan -i s$*tor %$man&unan %$rumaan, aluminium iasa .i&una*an utu* *us$n%intu .an j$n.$la
#$&unaan lo&am Galium •
s$mi*on.u*tor, t$rutama .alam io.a %$manar aa2a
•
m$nja.i allo2
3 #$&unaan lo&am Talium •
•
•
•
•
B$$ra%a j$nis r$a*si &$loman& .imanaat*an .alam s2st$m *omuni*asi milit$r Talium sulat, 2an& ta* $rarna, ta* $rasa, .an san&at $raun s$a&ai oat %$masmi ama Talium 2an& .iasil*an .ari *ristal natrium io.i.a .alam taun& %otomulti%li$r .i&una*an %a.a alat %$n.$t$*si ra.iasi sinar &amma #ristal talium romoio.i.$ untu* m$manar*an ra.iasi inram$ra .an *ristal talium o*sisuli.a untu* m$n.$t$*si am%uran talium .$n&an ra*sa m$m$ntu* airan lo&am 2an& m$m$*u, %a.a suu !"0 0? .i&una*an untu* m$muat t$rmom$t$r suu r$n.a .an E/+A -i%a*ai .alam %$muatan ro*$t .an *$man& a%i
4 #$&unaan lo&am In.ium •
Untu* in.ustri la2ar .atar (lat monitor)
•
$a&ai am%uran lo&am
•
$a&ai atan& ontrol .alam r$ator atom
•
$n2aa In.ium (In) t$rt$ntu m$ru%a*an aan s$mi*on.u*tor 2an& m$m%un2ai *ara*t$risti* uni*
UNSUR GOLONGAN 1) Sifat Fisik ?
i
G$
n
" &'m3
33
53 &'m3
31 &'m3
1135 &'m3
00 10" om! 1m!1
4 10" om! 1m!1
3 10" om! 1m!1
8 10" om! 1m!1
48 10" om! 1m!1
55
19
01
19"
33
7$:s%
N$:3s%
Ar:3.10 4s%
#r:4.10 5s%3
*J'mol
50 *J'mol
318 *J'mol
*J'mol
4 *J'mol
80 m!1#!1
148 m!1#!1
599 m!1#!1
""" m!1#!1
353 m!1#!1
ot$nsial Ionisasi
11" K
8151 K
899 K
344 K
41" K
Titi* +$ur
385 #
1"83 #
1115 #
5051 #
"00"5 #
Bilan&an =*si.asi
!4,64,
4,
4
4,
4,
009 J&!1#!1
0 J&!1#!1
03 J&!1#!1
08 J&!1#!1
019 J&!1#!1
>assa J$nis #on.u*ti;itas +istri*
/l$*tron$&ati;itas *oni&urasi /l$*tron
#a%asitas anas
H$:414 5.10 "s%
/ntal%i $n&ua%an
!15 *J'mol
359 *J'mol
3343 *J'mol
903 *J'mol
19 *J'mol
1 #aron a Se*ara (+atinD aro, aran&) #aron, suatu unsur 2an& t$la .it$mu*an s$ja* jaman %ra!s$jara san&at an2a* .it$mu*an .i alam #aron ju&a an2a* t$r*an.un& .i mataari, intan&! intan&, *om$t .an amosir *$an2a*an %lan$t #aron .alam $ntu* $rlian mi*ros*o%i* t$la .it$mu*an .i .alam $$ra%a m$t$or 2an& jatu *$ umi B$rlian alami ju&a .it$mu*an .i *im$rlit$ %i%a &unun& $ra%i, .i Ari*a $latan, Ar*ansas .an $$ra%a t$m%at lainn2a B$rlian s$*aran& ini .iamil .ari .asar samu.$ra .i l$%as %antai ?a%$ o Goo. 7o%$ $*itar 30 $rlian in.ustri 2an& .i%a*ai .i A s$*aran& ini m$ru%a*an asil sint$sis /n$r&i .ari mataari .an intan&!intan& .a%at .iatriusi*an s$ti.a*n2a %a.a si*lus *aron! nitro&$n +entuk #aron .it$mu*an .i alam .alam ti&a $ntu* alotro%i*D amor%ous, &rait .an $rlian -i%$r*ira*an a.a $ntu* *$$m%at, 2an& .is$ut *aron ?$ra%it$ (s$rait) m$ru%a*an aan t$rluna*, s$.an&*an $lian aan 2an& t$r*$ras Grait .it$mu*an .alam .ua $ntu*D ala .an $ta >$r$*a m$mili*i siat i.$nti*, *$uali stru*tur *ristal m$r$*a Grait alami .ila%or*an m$n&an.un& s$an2a* 30 $ntu* $ta, s$.an&*an aan sint$sis m$mili*i $ntu* ala B$ntu* ala $a&onal .a%at .i*on;$rsi *$ $ta m$lalui %ros$s m$*ani*al, .an $ntu* $ta *$mali m$nja.i $ntu* ala .$n&an ara m$manas*ann2a %a.a suu .i atas 1000 .$rajat ?$lius a.a taun 19"9, a.a $ntu* alotro%i* aru *aron 2an& .i%ro.u*si %a.a saat sulimasi &rait %iroloti* (%2rol2ti &ra%it$) %a.a t$*anan r$n.a -i aa *on.isi r$$!;a%oriLation (;a%orisasi $as) .i atas 550#, *aron t$r$ntu* s$a&ai *ristal!*ristal tran%aran *$il %a.a t$%ian &rait aat ini san&at s$.i*it inormasi 2an& t$rs$.ia m$n&$nai *aron Sen&a'a!sen&a'a #aron .io*si.a .it$mu*a .i atmosir umi .an t$rlarut .alam air #aron ju&a m$ru%a*an aan atu $sar .alam $ntu* *aronat unsur!unsur $ri*utD *alsium, ma&n$sium, .an $si Batuara, min2a* .an &as umi a.ala i.ro*aron #aron san&at uni* *ar$na .a%at m$m$ntu* an2a* s$n2aa .$n&an i.ro&$n, o*si&$n, nitro&$n .an unsur!unsur lainn2a -alam an2a* s$n2aa ini atom *aron s$rin& t$ri*at .$n&an atom *aron lainn2a A.a s$*itar s$%ulu juta s$n2aa *aron, riuan .i antaran2a san&at ;ital a&i *$i.u%an Tan%a *aron, asis *$i.u%an m$nja.i mustail alau sili*on %$rna .i%$r*ira*an .a%at m$n&&anti*an *aron .alam m$m$ntu* $$ra%a s$n2aa, s$*aran& ini .i*$taui san&at su*ar m$m$ntu* s$n2aa 2an& stail .$n&an untaian atom!atom sili*on Atmosir %lan$t >ars m$n&an.un& 9", ?= B$$ra%a s$n2aa!s$n2aa %$ntin& *aron a.ala *aron .io*si.a (?=), *aron mono*si.a (?=), *aron .isuli.a (?), *loroorm (?7?l3),
*aron t$tra*lori.a (??l4), m$tana (?74), $til$n (?74), as$til$n (?7), $nL$na (?"7"), asam u*a(?73?==7) .an turunan!turunan m$r$*a . $sotop #aron m$mili*i isoto% a.a taun 19"1, or&anisasi Int$rnational Union o ur$ an. A%%li$. ?$mistr2 m$n&a.o%si isoto% *aron!1 s$a&ai .asar $rat atom #aron!14, isoto% .$n&an %aru a*tu 515 taun, t$la .i&una*an untu* m$n&itun& umur aan! aan or&ani* s$%$rti %oon .an s%$sim$n!s%$sim$n ar*$olo&i
ili*on a% Se*ara
(+atin, sil$, siliis, lint) -a;2 %a.a taun 1800 m$n&an&&a% sili*a s$a&ai s$n2aa *$timan& suatu unsur $$las taun *$mu.ian %a.a taun 1811, Ga2 +ussa .an T$nar. mun&*in m$m%$rsia%*an amor%ous silli*on ti.a* murni .$n&an ara m$manas*an *alium .$n&an sili*on t$traluori.a a.a taun 184 B$rL$lius, 2an& .ian&&a% s$a&ai %$n$mu %$rtama sili*on, m$m%$rsia%*an amor%ous sili*on .$n&an m$to.$ 2an& sama .an *$mu.ian m$murni*ann2a .$n&na m$muan& luosili*a .$n&an m$m$rsi*ann2a $rulan& *ali -$;ill$ %a.a taun 1854 %$rtama *ali m$m%$rsia%*an sili*on *ristal, $ntu* alotro%i* *$.ua unsur ini ,% Sum,er
ili*on t$r.a%at .i mataari .an intan&!intan& .an m$ru%a*an *om%on$n utama satu *$las aan m$t$or 2an& .i*$nal s$a&ai a$rolit$s Ia ju&a m$ru%a*an *om%on$n t$*tit$s, &$las alami 2an& ti.a* .i*$taui asaln2a ili*on m$m$ntu* 5 *$ra* umi .alam jumla $rat, .an m$ru%a*an unsur t$ran2a* *$.ua, s$t$la o*si&$n ili*on ti.a* .it$mu*an $as .i alam, t$ta%i munul s$a&ian $sar s$a&ai o*si.a .an s$a&ai sili*at asir, uartL, atu *ristal, am$t2st, a&at$, lint, jas%$r .an o%al a.ala $$ra%a maam $ntu* sili*on o*si.a Granit, ornl$n.$, as$stos, $l.s%ar, tana liat, mia, .s m$ru%a*an onto $$ra%a min$ral sili*at ili*on .i%$rsia%*an s$ara *om$rsil .$n&an m$manas*an sili*a .an *aron .i .alam tun&*u %$manas listri*, .$n&an m$n&&una*an $l$*tro.a *aron B$$ra%a m$to.a lainn2a .a%at .i&una*an untu* m$m%$rsia%*an unsur ini Amor%ous sili*on .a%at .i%$rsia%*an s$a&ai uu* o*$lat 2an& .a%at .iair*an atau .iua%*an ros$s ?Lorals*i iasan2a .i&una*an untu* m$m%ro.u*si *ristal!*ristal sili*on 2an& .i&una*an untu* %$ralatan s$mi*on.u*tor ili*on su%$r murni .a%at .i%$rsia%*an .$n&an ara .$*om%osisi t$rmal tri*lorosilan ultra murni .alam atmosir i.ro&$n .an .$n&an %ros$s ;auum loat Lon$ c% Kegunaan
ili*on a.ala sala satu unsur 2an& $r&una a&i manusia -alam $ntu*n2a s$a&ai %asir .an tana liat, .a%at .i&una*an untu* m$muat aan an&unana s$%$rti atu ata Ia ju&a $r&una s$a&ai aan tun&*u %$manas .an .alam $ntu* sili*at ia .i&una*an untu*
m$muat $nam$ls (tamalan &i&i), %ot!%ot tana liat, .s ili*a s$a&ai %asir m$ru%a*an aan utama &$las G$las .a%at .iuat .alam $ra&ai maam $ntu* .an .i&una*an s$a&ai a.a, j$n.$la, insulator, .an a%li*asi!a%li*asi lainn2a ili*on t$tra*lori.a .a%at .i&una*an s$a&ai &$las iri.iL$ ili*on su%$r murni .a%at .i.o%in& .$n&an oron, &allium, osor .an ars$ni* untu* m$m%ro.u*si sili*on 2an& .i&una*an untu* transistor, s$l!s$l solar, %$n2ulin&an, .an alat!alat soli.!stat$ lainn2a, 2an& .i&una*an s$ara $*st$nsi .alam aran&!aran& $l$*troni* .an in.ustri antari*sa 72.ro&$nat$. amor%ous silion$ m$mili*i %ot$nsial untu* m$m%ro.u*si s$l!s$l mura untu* m$n&*on;$rsi $n$r&i solar *$ $n$r&i listri* ili*on san&at %$ntin& untu* tanaman .an *$i.u%an inatan& -iatoms .alam air taar .an air laut m$n&$*strasi sili*a .ari air untu* m$m$ntu* .in.in&!.in.in& s$l ili*a a.a .alam au asil %$ma*aran tanaman .an tulan& $lulan& manusia ili*on aan %$ntin& %$muatan aja .an sili*on *ari.a .i&una*an .alam alat las$r untu* m$m%ro.u*si aa2a *o$r$n .$n&an %anjan& &$loman& 45"0 A d% Sifat!sifat
ili*on *ristalin m$mili*i tam%at* *$lo&aman .an $arna au!au ili*on m$ru%a*an unsur 2an& ti.a* r$a*ti s$ara *imia (in$rt), t$ta%i .a%at t$rs$ran& ol$ alo&$n .an al*ali #$an2a*an asam, *$uali i.roluori* ti.a* m$mili*i %$n&aru %a.a sili*onUnsur sili*on m$ntransmisi l$i .ari 95 &$loman& aa2a inra m$ra, .ari 1,3 sam%ai " mi*rom$t$r e% -enanganan
Ban2a* 2an& $*$rja .i t$m%at!t$m%at .imana .$u!.$u sili*on t$riru% s$rin& m$n&alami &an&&uan %$n2a*it %aru!%aru .$n&an nama sili*osis 3 G$rmanium a Se*ara (+atinD G$rmania, J$rman) >$n.$l$$; m$m%r$.i*si*an *$$ra.aan unsur ini %a.a taun 181 .$n&an nama $*asili*on 2an& *$mu.ian .it$mu*an ol$ in*l$r %a.a taun 188" Sum,er +o&am ini .it$mu*an .i ar&2ro.it$, suli.a &$rmanium .an %$ra* &$rmanit$, 2an& m$n&an.un& 8 unsur ini, iji s$n&, atuara ,min$ral!min$ral lainn2a Unsur ini .iamil s$ara *om$rsil .ari .$u!.$u %ari* %$n&olaan iji!iji s$n&, .an s$a&ai %ro.u* sam%in&an $$ra%a %$ma*aran atuara G$rmanium .a%at .i%isa*an .ari lo&am!lo&am lainn2a .$n&an ara .istilasi ra*si t$tra*lori.an2a 2an& san&at r$a*ti T$ni* ini .a%at m$m%ro.u*si &$rmanium .$n&an *$murnian 2an& tin&&i Sifat!sifat
Unsur ini lo&am 2an& %uti *$au!auan -alam $ntu*n2a 2an& murni, &$rmanium $r$ntu* *ristal .an ra%u G$rmanium m$ru%a*an aan s$mi*on.u*tor 2an& %$ntin& T$ni* %$n&ilan&an!Lona (Lon$!r$inin& t$niu$s) m$m%ro.u*si &$rmanium *ristal untu* s$mi*on.u*tor .$n&an *$murnian 2an& san&at tin&&i . Kegunaan #$ti*a &$rmanium .i.o%in& .$n&an ars$ni*, &alium atau unsur!unsur lainn2a, ia .i&una*an s$a&ai transistor .alam an2a* aran& $l$*troni* #$&unaan umum &$rmanium a.ala s$a&ai aan s$mi*on.u*tor #$&unaan lain unsur ini a.ala s$a&ai aan %$nam%ur lo&am, s$a&ai osor .i ola lam%u %ijar .an s$a&ai *atalis G$rmanium .an &$rmanium o*si.a t$mus aa2a sinar inra m$ra .an .i&una*an .alam s%$*stros*o%i inra m$ra .an aran&!aran o%ti* lainn2a, t$rmasu* %$n.$t$*si inra m$ra 2an& s$nsiti In.$ r$ra*si 2an& tin&&i .an siat .is%$rsi o*si.an2a t$la m$muat &$rmanium san&at $r&una s$a&ai l$nsa *am$ra i.$!an&l$ .an miroso%$ oj$ti;$s Bi.an& stu.i *imia or&ano&$rmanium $r*$man& m$nja.i i.an& 2an& %$ntin& B$$ra%a s$n2aa &$rmanium m$mili*i tin&*at *$raunan 2an& r$n.a untu* mamalia, t$ta%i m$mili*i *$a*tian t$ra.a% $$ra% j$nis a*t$ria, s$in&&a m$muat unsur ini san&at $r&una s$a&ai a&$n *$mot$ra%i 4 Tima a Sifat Tima iasa t$r$ntu* ol$ 9 isoto% 2an& stail A.a 18 isoto% lainn2a 2an& .i*$taui Tima m$ru%a*an lo&am %$ra* *$%uti!%utian, mu.a .i$ntu*, .util$ .an m$mil*i stru*tur *ristal 2an& tin&&i Ji*a stru*tur ini .i%ata*an, t$r.$n&ar suara 2an& s$rin& .is$ut tan&isan tima *$ti*a s$atan& unsur ini .i$n&*o**an +entuk Unsur ini m$mili*i $ntu* alotro%i* %a.a t$*anan normal Ji*a .i%anas*an, tima au!au (tima ala) .$n&an stru*tur *uus $rua %a.a 13 .$rajat ?$lius m$nja.i tima %uti (tima $ta) 2an& m$mili*i stru*tur t$tra&onal #$ti*a tima .i.in&in*an sam%ai suu 13, .$rajat ?$lius, ia %$lan!%$lan $rua .ari %uti m$nja.i au!au $ruaan ini .is$a*an ol$ *$ti.a*murnian (im%uriti$s) s$%$rti aluminium .an s$n&, .an .a%at .i$&a .$n&an m$nama*an antimoni atau ismut Tima au!au m$mili*i s$.i*it *$&unaan Tima .a%at .i%ol$s san&at liin .an .i&una*an untu* m$n2$limuti lo&am lain untu* m$n$&a *orosi .an a*si *imia +a%isan ti%is tima %a.a aja .i&una*an untu* m$muat ma*anan taan lama ?am%uran lo&am tima san&at %$ntin& ol.$r luna*, %$run&&u, lo&am ait, lo&am $l, lo&am %uti, am%uran lo&am $ntu*an .an %$run&&u osor a.ala $$ra%a am%uran lo&am 2an& m$n&an.un& tima Tima .a%at m$naan air laut 2an& t$la .i.istilasi .an air *$ran, t$ta%i mu.a t$rs$ran& ol$ asam 2an& *uat, al*ali .an &aram asam =*si&$n .alam suatu solusi .a%at m$m%$r$%at a*si s$ran&an *imia!*imia t$rs$ut Ji*a .i%anas*an .alam u.ara, tima m$m$ntu* n, s$.i*it asam, .an m$m$ntu* stannat$ salts .$n&an o*si.a Garam 2an& %alin& %$ntin& a.ala *lori.a, 2an& .i&una*an s$a&ai a&$n r$.u*si Garam tima 2an& .is$m%rot*an %a.a &$las .i&una*an untu* m$muat la%isan *on.u*tor listri* A%li*asi ini t$la .i%a*ai untu* *aa
moil 2an& taan $*u #$an2a*an *aa j$n.$la s$*aran& ini .iuat .$n&an m$n&a%un&*an &$las air .i .alam tima air untu* m$m$ntu* %$rmu*aan .atar (%ros$s il*in&ton) Baru!aru ini, am%uran lo&am *ristal tima!nioium m$nja.i su%$r*on.u*tor %a.a suu san&at r$n.a, m$nja.i*ann2a s$a&ai aan *onstru*si ma&n$t su%$r*on.u*ti 2an& m$njanji*an >a&n$t t$rs$ut, 2an& t$ruat ol$ *aat tima!nioium m$mili*i $rat an2a $$ra%a *ilo&ram t$ta%i .$n&an at$rai 2an& *$il .a%at m$m%ro.u*si m$.an ma&n$t am%ir sama .$n&an *$*uatan 100 ton $l$*troma&n$t 2an& .ijalan*an .$n&an sum$r listri* 2an& $sar -enanganan Jumla tima 2an& s$.i*it .alam ma*anan ti.a* $raa2a +imit .alam ma*anan .i Am$ri*a $ri*at a.ala 300 m&'*& $n2aa tima tria*il .an triaril .i&una*an s$a&ai raun iolo&i (ioi.$s) .an %$rlu .itan&ani s$ara ati!ati 5 Timal a Se*ara (An&lo!saonD l$a., +atinD %lumum) Unsur ini t$la lama .i*$taui .an .is$ut*an .i *ita /o.us ara al*$mi m$m%$ra2ai aa timal m$ru%a*an unsur t$rtua .an .iasosiasi*an .$n&an %lan$t aturn Timal alami, alau a.a jaran& .it$mu*an .i umi Sum,er Timal .i.a%at*an .ari &al$na () .$n&an %ros$s %$man&&an&an An&l$sit$, $russit$, .an minim a.ala min$ral!min$ral timal 2an& laLim .it$mu*an Sifat!sifat Timal m$ru%a*an lo&am %uti *$iru!iruan .$n&an %anaran 2an& t$ran& Ia san&at luna*, mu.a .i$ntu*, .util$, .an u*an *on.u*tor listri* 2an& ai* Ia m$mili*i r$sistasi tin&&i t$ra.a% *orosi i%a!%i%a timal .ari jaman Eomai masi .i&una*an sam%ai s$*aran& Unsur ini ju&a .i&una*an .alam *ontain$r 2an& m$n&an.un& airan *orosi s$%$rti asam sulur .an .a%at .iuat l$i *uat .$n&an ara m$nam%urn2a .$n&an antimoni atau lo&am lainn2a . +entuk Timal alami a.ala am%uran 4 isoto%D 04 (148), 0" (3"), 0 (") .an 08 (53) Isoto%!isoto% timal m$ru%a*an %ro.u* a*ir .ari ti&a s$ri unsur ra.ioa*ti alamiD 0" untu* s$ri uranium, 0 untu* s$ri a*tinium, .an 08 untu* s$ri torium -ua %ulu tuju isoto% timal lainn2a m$ru%a*an ra.ioa*ti ?am%uran lo&am timal t$rmasu* sol.$r .an $ra&ai lo&am antiri*si Jumla timal 2an& an2a* .i&una*an s$a&ai lo&am .an .io*si.a .alam at$rai +o&am ini ju&a .i&una*an s$a&ai s$limut *a$l, %i%a, amunisi .an %$muatan timal t$tra$til $ Kegunaan
+o&am ini san&at $$*ti s$a&ai %$n2$ra% suara Ia .i&una*an s$a&ai tam$n& ra.iasi .i s$*$lilin& %$ralatan sinar! .an r$a*tor nu*lir Ju&a .i&una*an s$a&ai %$n2$ra% &$taran $n2aa!s$n2aa timal s$%$rti timal %uti, *aronat, timal %uti 2an& t$rsulimasi, rom$ 2$llo (*rom *unin&) .i&una*an s$ara $*st$nsi .alam at T$ta%i $$ra%a taun t$ra*ir, %$n&&unaan timal .alam at t$la .i%$r*$tat untu* m$n$&a aa2a a&i manusia -enanganan Timal 2an& t$rtimun .alam tuu .a%at m$nja.i raun ro&ram nasional .i A t$la m$laran& %$n&&unaan timal .alam am%uran $nsin *ar$na $raa2a a&i lin&*un&an
UNSUR GOLONGAN 1. Sifat Fisik Sifat
N
-
As
S,
+i
Titi* l$l$ (0?)
!10
44, %t
"13
"31
0
Titi* .i.i (0?)
!19"
80
!
150
15"0
#$ra%atan (&'m3)
0,0013
1,8
5,3
","8
9,80
#$$l$*tron$&atian Ainitas $l$*tron (*J'mol)
3,0 M0
,1 !
,0 !
1,9 !101
1,9 !110
Jari!jari ion ()
1,3
1,10
0,
0,90
1,1
Jari!jari *o;al$n ()
0,0 (!3)
1,85
1,1
1,41
1,5
•
Sifat Kimia
Nitro&$n a.ala unsur 2an& uni* .alam &olon&ann2a, *ar$na .a%at m$m$ntu* s$n2aa .alam s$mua ilan&an o*si.asi .ari ti&a sam%ai lima $n2aa nitro&$n .a%at m$n&alami r$a*si r$.u*si .an o*si.asi A.a%un siat *imia nitro&$n antara lain s$%$rti $ri*ut 1)
3) >$m$ntu* asam o*so osor Asam o*so .ari osor 2an& .i*$nal a.ala asam osit .an asam osat Asam osit .a%at .iuat .$n&an r$a*si s$%$rti $ri*ut •
-em,uatan dan Kegunaan Unsur
7am%ir s$mua nitro&$n .i alam t$r.a%at s$a&ai &as nitro&$n -i atmosir t$r.iri .ari 8,1 massa N U.ara a.ala sum$r *om$rsial utama nitro&$n #om%on$n nitro&$n .ari u.ara .i%isa*an m$lalui %$nairan, .ii*uti .istilasi Nitro&$n m$ru%a*an *om%on$n 2an& mu.a m$n&ua% .alam u.ara air, s$in&&a nitro&$n m$ru%a*an &as %$rtama .alam .istilasi 2an& m$nin&&al*an airan &as lain, t$rutama o*si&$n .$n&an &as mulia Nitro&$n air .i&una*an s$a&ai %$m$*u, s$%$rti ma*anan, aan t$ruat .ari *ar$t, .an untu* m$m$*u*an aan iolo&i 7am%ir s$mua nitro&$n .i&una*an untu* &as %$lin.un&, $rtujuan untu* m$n$&a aan .ari o*si&$n s$lama %$mros$san atau %$n2im%anan =l$ *ar$na itu *om%on$n $l$*troni* s$rin& .iuat .ari .alam atmosir nitro&$n
Ars$n .i%$rol$ .ari $ra&ai iji, s$%$rti suli.a, As4", 2an& .iuat m$lalui %$man&&an&an .i u.ara, .ii*uti ol$ r$.u*si o*si.a .$n&an aran& *aron Ars$n (III) o*si.a t$r.a%at .alam $roon& &as asil %$man&&an&an iji t$ma&a, ju&a .i&una*an s$a&ai sum$r ars$n Antimon .i%$rol$ .ari stinit, 4" m$lalui %$man&&an&an o*si.a, .ii*uti ol$ r$.u*si .$n&an aran& Bismut .i%$rol$ s$a&ai asil sam%in& .$lam $l$*trolisis %$murnian t$ma&a Bismut t$r.a%at .alam lum%ur 2an& $r*$rumun .$*at ano.a •
Sen&a'a -enting
Nitro&$n m$m$ntu* s$n2aa %a.a s$mua *$a.aan o*si.asi, .ari !3 sam%ai 65 Amonia, N73 m$ru%a*an s$n2aa *om$sial %$ntin& .ari nitro&$n Amonia m$ru%a*an &as ta* $rarna .$n&an iri iritasi .an $rau m$n2$n&at Amonia .iuat s$ara *om$rsial m$lalui %ros$s 7a$r .ari N .an 7 $jumla *$il amonia .a%at .iuat .i laoratorium m$lalui r$a*si &aram amonium .$n&an asa *uat, s$%$rti Na=7 atau ?a(=7) Amonia mu.a .iair*an, .an airann2a .i&una*an s$a&ai %u%u* nitro&$n Garam amonium, s$%$rti sulat .an nitrat ju&a .i&una*an s$a&ai %u%u* $jumla $sar amonia .iua m$nja.i ur$a, N7?=N7, 2an& .i&una*an s$a&ai %u%u*, su%l$m$n ma*anan t$rna*, .an in.ustri %lasti* ormal.$i
-initro&$n o*si.a, N= a.ala &as ta* $rarna .$n&an au manis Gas t$rs$ut .iuat m$lalui %$manasan s$ara ati!ati .ari l$l$an amonium nitrat (%$manasan 2an& *uat .a%at m$n2$a*an l$.a*an) Nitro&$n o*si.a, N= a.ala &as ta* $rarna alau%un .a%at .iuat m$lalui %$n&&aun&an lan&sun& unsur!unsur %a.a suu 2an& .i$l$;asi Ta%i .alam jumla $sar .iuat .ari amonia s$a&ai taa% %$rtama .alam %$muatan *om$rsial asam nitrit Amonia .io*si.asi .$n&an *atalis %latina =*si.a nitrat $r$a*si $%at .$n&an o*si&$n m$n&asil*an o*si&$n .io*si.a Nitro&$n .io*si.a, N= a.ala &as $rarna o*lat *$m$ra!m$raan, .an airann2am$n&ua% %a.a 1 0? Pat t$rs$ut $ra.a .alam *$s$timan&an .$n&an s$n2aa .initro&$n t$trao*si.a, N=4 2an& ta* $rarna E$a*si ini $*sot$rm, s$in&&a .initro&$n l$i .ominan %a.a suu r$n.a -i atas 0 140 ? $ram%ur .$n&an nitro&$n o*si.a Asam nitrat 7N=3 a.ala asam %$ntin& a&i in.ustri .an .i&una*an untu* m$muat aan %$l$.a*, n2lon, .an %lasti* =stal., .imana %$muatan asam nitrat s$ara in.ustri m$lalui *atalis amonia a.a %ros$s ini, amonia .ia*ar .$n&an a.an2a *atalis %latina m$n&asil*an &as N=, s$lanjutn2a $ra*si .$n&an o*si&$n m$m$ntu* N= , Nitro&$n .io*si.a .ilarut*an .alam air s$in&&a $r$a*si m$m$ntu* asam nitrat .an nitrit .io*si.a Nitro&$n .io*si.a .i%ro.u*si .alam taa% a*ir, .an .a%at .i.aur ulan& untu* .i&una*an %a.a taa% *$.ua Asam nitrat a.ala Lat %$n&o*si.asi *uat alau%un lo&am t$ma&a ti.a* r$a*ti t$ra.a% asam, t$ta%i .a%at .io*si.asi ol$ asam nitrat -alam asam nitrat $n$r, o*si.a nitrat m$ru%a*an %ro.u* utama r$.u*si -$n&an asam nitrat %$*at .i%$rol$ nitro&$n .io*si.a =*si.a osor, 4=" .an 4=10 m$mili*i uun&an stru*tur
•
Kegunaan Sen&a'a Fosfat Sen&a'a
?a(7=4)7= ?a7=47= 73=4 ?l3 =?l3 410 Na53=10
Kegunaan
u%u* osat, s$ru* a*in& >a*anan tamaan t$rna* u%u* osat In.ustri %$stisi.a In.ustri %lasti*, r$tar.an n2ala In.ustri a.iti, %$lumas, .an %$stisi.a A.iti .$t$r&$n
ala satu .$r$t t$r.iri .ari asam %oliosat lurus, asam .$n&an rumus 7n6n=3n61, 2an& .i$ntu* .ari rantai i*atan != -$r$t lain t$r.iri .ari asam m$taosat, 2aitu asam .$n&an rumus umum (7= 3) n .$n&an n san&at $sar, .an .is$ut asam %oli!m$taosat oliosat .an m$taosat .i&una*an .alam .$t$r&$n s$a&ai %$luna* air m$lalui r$a*si %$n&*om%l$*san .$n&an ion lo&am 2an& t$r.a%at .alam air Natrium triosat (Na53=10), sala satu %oliosat 2an& .i&una*an s$ara umum, .iuat m$lalui %$namaan natrium *aronat 2an& u*u% t$ra.a% asam osat m$n&asil*an larutan &aram Na7 =4 .an Na7=4 Ji*a larutan ini .is$m%rot*an *$.alam t$m%at %$n&$rin&an 2an& %anas, ion osat m$ma.at m$nja.i natrium triosat #$&unaan osat .alam .$t$r&$n .a%at $run&si s$a&ai %u%u* a&i tanaman 2an& t$r.a%at .i .anau atau sun&ai A*iatn2a, tanaman s$j$nis al&a m$nja.i suur .i .anau!.anau, 2an& %a.a &ilirann2a .anau *$*uran&an o*si&$n *ar$na .is$ra% ol$ al&a, s$in&&a i*an $n.$run& mati
UNSUR GOLONGAN 1/ Sifat Fisik
D Sifat
O
S
Se
0e
-e
!10 !19"
44, %t 80
"13 !
"31 150
1 15"0
0,0013
1,8
5,3
","8
9,80
#$$l$*tron$&atian
3,0
,1
,0
1,9
1,9
Ainitas $l$tron, *J'mol
M0
!
!
!101
!110
Jari!jari ion, A
1,3
1,10
0,
0,90
1,1
0,0 (!3)
1,8
1,1
1,41
1,5
Titi* +$l$, 0? Titi* -i.i, 0? #$ra%atan, &'m3
Jari!jari *o;al$n
•
Sifat Kimia
1 iat #imia =*si&$n =*si&$n m$m$ntu* s$n2aa .$n&an s$mua unsur, *$uali &as!&as mulia rin&an Biasan2a o*si&$n $r$a*si .$n&an lo&am m$m$ntu* i*atan 2an& $rsiat ioni* .an $r$a*si .$n&an u*an lo&am m$m$ntu* i*atan 2an& $rsiat *o;al$n s$in&&a a*an m$m$ntu* o*si.a iat #imia B$l$ran& B$l$ran& an2a m$m$rlu*an .ua $l$*tron la&i untu* m$na%ai *oni&urasi s%4 .ari &as mulia Ji*a $l$ran& $r$a*si .$n&an lo&am ma*a $l$ran& $rtin.a* s$a&ai %$n$rima $l$*tron B$l$ran& mu.a $r$a*si .$n&an s$mua unsur *$uali $mas, %latinum .an &as mulia E$a*si!r$a*si %a.a $l$ran&, antara lain s$%$rti $ri*ut
•
Ke,eradaan di Alam
=*si&$n m$ru%a*an unsur 2an& m$lim%a .i alam, m$na%ai 48 massa a&ian luar umi (*$ra*, atmosir, .an %$rmu*aan air) B$l$ran& ju&a m$ru%a*an unsur 2an& u*u% m$lim%a, t$r.a%at .alam min$ral sulat, s$%$rti &i%sum (?a= 47=), .an .alam min$ral suli.a, 2an& m$ru%a*an iji lo&am %$ntin& B$l$ran& t$r.a%at .alam atuara .an min2a* umi s$a&ai s$n2aa or&ani* $l$ran& .an .alam &as alam s$a&ai i.ro&$n suli.a B$l$ran& $as t$r.a%at %a.a $$ra%a ila2a ;ul*ani*, ol$ ja.i .i$ntu* ol$ r$a*si i.ro&$n suli.a .an $l$ran& .io*si.a, 2an& t$r.a%at .alam &as ;ul*ani* -$%osit *om$rsial .ari unsur $l$ran& $as ju&a t$r.a%at .alam *ua &aram, .alam jumla $sar t$r.a%at .alam atuan .i aa tana s$*itar ratusan m$t$r atau l$i aa .ai %$rmu*aan umi Ti.a* a.a unsur &olon&an 1" A lain 2an& m$lim%a $l$nium .an t$lurium t$r.a%at .alam am%uran .$n&an iji suli.a, .an %olonium!10 t$r.a%at .alam iji uranium .an torium •
-em,uatan an Kegunaan Unsur
=*si&$n .i%ro.u*si .alam jumla $sar .ari u.ara $%$rti 2an& t$la .ij$las*an %a.a %asal 2.ro&$n, u.ara %$rtama .iair*an *$mu.ian .i.istilasi Nitro&$n .an ar&on m$ru%a*an *om%on$n u.ara 2an& l$i mu.a .i%isa*an, m$nin&&al*an airan o*si&$n =*si&$n .alam jumla s$.i*it .iuat m$lalui %$n&uraian s$n2aa o*si&$n t$rt$ntu a*ar *imia s$.ia, #artl il$lm $$l$ .an %a*ar *imia in&&ris Jos$% ri$stl$2 m$n.a%at %$n&ar&aanatas t$muan o*si&$n ri$stl$2 m$m%$rol$ &as o*si&$n %a.a taun 14 m$lalui %$manasan ra*sa(II)o*si.a, E$a*si 2an& .i&una*an untu* %$muatan o*si&$n .i laoratorium t$r.iri .ari %$manasan *alium *lorat (#?l=3) .$n&an man&an .io*si.a (>n= ), s$a&ai *atalis %a.a suu s$.an& +$i .ari .ua %$r ti&a o*si&$n 2an& .i%ro.u*si .i&una*an .alam %$muatan $si, tujuann2a untu* m$n&o*si.asi %$n&otor 2an& t$r.a%at .alam iji $si =*si&$n ju&a m$ru%a*an Lat %$n&o*si.asi .alam an2a* %ros$s *imia .an .alam %$n&olaanair lima -alam jumla *$il o*si&$n .i&una*an untu* %$n&$lasan lo&am, .an untu* tujuan m$.is s$a&ai antuan %$rnaasan, .an untu* t$na&a %$n.oron& ro*$t B$l$ran&, .alam *$a.aan $as .itiman& m$lalui proses Frasc, suatu %ros$s .imana .$%osit $l$ran& %a.at .alam tana .il$l$*an .it$m%at .$%osit .$n&an air su%$r %anas, *$mu.ian l$l$an $l$ran& .it$*an *$luar s$%$rti usa, m$n&&una*an t$*anan u.ara B$l$ran& 2an& .i%$rol$ .$n&an ara ini m$mili*i *$murnian 99 -i&una*an t$rutama .alam %ari* asam sulat $l$nium .i%$rol$ .ari .$u $roon& asa% asil %$man&&an&an iji suli.$ .an .ari lum%ur ano.a 2an& t$r$ntu* .ari $l$*trolisis %$murnian t$ma&a Ji*a aan ini .iui .$n&an $ra&ai Lat %$n&o*si.asian .i%$rol$ 7 $=3 .an 7$=4 $n2aa t$rs$ut .ir$.u*si m$nja.i unsur s$l$nium .$n&an $l$ran& .iso*si.a Sen&a'a -enting
7i.ro&$n suli.a, 7 a.ala &as ta* $rarna .$n&an au t$lur usu* 2an& *uat, .an san&at $raun 7i.ro&$n usli.a a.ala asam .i%roti* san&at l$ma Asam t$rs$ut .a%at m$m$ntu* &aram i.ro&$n suli.a s$%$rti Na7 .an &aram suli.a s$%$rti Na -alam larutan asam, i.ro&$n suli.a $r%$ran s$a&ai Lat %$r$.u*si, .$n&an Lat %$n&o*si.asi s$.an& m$n&asil*an $l$ran& <$36(a) 6 7(&) F <$6(a) 6 76(a) 6 (s) Bila Lat %$n&o*si.asi *uat m$n&asil*an ion sulat -aulu, 7i.ro&$n suli.a .i&una*an .alam analisis *ualitati %$misaan ion!ion lo&am $misaan .i.asar*an %a.a %$r$.aan *$larutan lo&am suli.a 2an& t$r$ntu* .ari ion lo&am .an &as 7 Gas t$rs$ut .a%at .iuat m$lalui r$a*si asam .$n&an lo&am suli.a >usaln2a D
7?l(a) 6 <$(s) F <$?l(a) 6 7(&) +arutan 7 .iuat .i laoratorium m$lalui %amanasan larutan tioas$tami.a, ?73?N7 ?73?N7(a) 67=(l) F N746(a) 6 ?73?==!(a) 6 7(a) B$l$ran& .io*si.a, = a.ala &as ta* $rarna .$n&an au 2an& m$n2$n&at -i%$rol$ m$lalui %$ma*aran $l$ran& atau suli.a Gas 2an& t$r$ntu* larut .alam air m$n&asil*an larutan asam sulit, 7 =3, .$n&an ra*si 7 =3 r$lati s$.i*it, utaman2a a.ala =(a) =(&) 6 7=(l)Q 7=3(a) B$l$ran& .io*si.a .an asam sulit a.ala Lat %$r$.u*si, 2an& .io*si.asi m$n&asil*an sulat #alsium i.ro&$n sulit t$ruat .ari = .an ?a(=7) .i&una*an %a.a in.ustri %ul% *$rtas m$lalui %$larutan li&nin alam ( untu* m$m%$rtaan*an i$r s$lulosa t$ta% $ra.a .alam *a2u ) B$l$ran& .io*si.a .i&una*an untu* m$n&a$t*an ua!uaan *$rin& .$n&an m$n&amat %$rtumuan jamur B$l$ran& trio*si.a m$ru%a*an *$a.aan transisi, .an $*sis .alam ti&a $ntu* $r$.a %a.a suu *amar B$ntu* %$rtama .an *$.ua a.ala $ru%a airan mu.a m$n&ua% m$n&an.un& mol$*ul =3 .an 3=9 .alam *$a.aan *$s$timan&an B$ntu* *$ti&a $r$ntu* %a.at .$n&an stru*tur l$i rumit B$l$ran& trio*si.a .i%ro.u*si an2a .alam jumla *$il *$ti*a $l$ran& .ia*ar $ara *om$rsial .iuat s$a&ai a&ian .ari %ros$s *onta* ros$s t$rs$ut t$r.iri .ari o*si.asi $l$ran& .io*si.a m$nja.i $l$ran& trio*si.a .$n&an *atalis %a.at (%latina atau K=5), .ii*uti ol$ r$a*si $l$ran& trio*si.a .$n&an air m$m$ntu* asam sulat =(&) 6 =(&) =3(&) =3(&) 6 7=(l) F 7=4(a) Asa% $l$ran& trio*si.a 2an& .iasil*an .ari %ros$s *onta* sulit larut .alam air s$ara s$m%urna =l$ *ar$na itu, .alam in.ustri asam sulat, trio*si.a .ilarut*an t$rl$i .aulu .alam asam sulat %$*at %$si utama .alam larutan ini a.ala 7 = (asam %irosulat) +arutan .i$n$r*an .alam air m$n&asil*an asam sulat %$*at Asam sulat m$ru%a*an *om%on$n ujan asam 2an& t$r$ntu* .i u.ara m$lalui r$a*si 2an& s$ru%a .$n&an 2an& t$rliat %a.a %$muatan asam sulat *om$rsial $ma*aran osil min2a* umi .an iji suli.a m$n&asil*an $l$ran& .io*si.a $t$la .iiart*an .i atmosir $$ra%a a*tu, $l$r$ran& .io*si.a .io*si.asi m$nja.i $l$ran& trio*si.a, 2an& larut .alam air ujan m$m$ntu* 7=4(a) Asam sulat %$*at a.ala airan *$ntal .an m$ru%a*an Lat .$i.rasi 2an& *uat Asam %$*at ju&a s$a&ai %$n&o*si.asi T$ma&a ti.a* larut .alam asam, t$ta%i .a%at larut .alam asam sulat %$*at m$m$ntu* t$ma&a sulat .an $l$ran& .io*si.a ?u(s) 6 7=4(a) F ?U=4(a) 6 =(&) 6 7=(l) Asam sulat .i&una*an untu* m$muat %u%u* %osat .an amonium %osat 2an& larut .alam air Asam sulat ju&a .i&una*an .alam %$murnian min2a* umi .an an2a* in.ustri *imia lainn2a
UNSUR GOLONGAN 12 Sifat Fisik Sifat
Titi* l$l$, R?
F
l
+r
$
At
!0
!101
!
114
!
Titi* .i.i, R?
!188
!35
!59
184
!
0,001 4,0
0,003 3,0
3,1 ,8
4,93 ,5
! ,
Ainitas $l$*tron, *J'mol
!38
!349
!35
!95
!0
Jari!jari ion,
1,19
1,"
1,84
,0"
!
Jari – jari *o;al$n,
0,"4
0,99
1,14
1,33
1,48
#$ra%atan &'m3 #$$l$*tron$&atian
Sifat Kimia
" E$a*si 7alo&$n .$n&an Nonlo&am .an >$taloi. T$rt$ntu 7alo&$n $r$a*si s$ara lan&sun& .$n&an s$jumla nonlo&am .an m$taloi. Unsur nonlo&am osor .an m$taloi. oron, ars$n, .an stirium (misal ) $r$a*si .$n&an unsur alo&$n (H), r$a*si 2an& t$rja.i s$%$rti $ri*ut
•
-em,uatan dan Kegunaan Unsur
•
Sen&a'a -enting
$n2aa anor&ani* %$ntin& .ari alo&$n a.ala i.ro&$n ali.a, asam o*soalo&$n .an &aramn2a Ta$l .iaa ini m$nj$las*an *$&unaan $$ra%a s$n2aa alo&$n Kegunaan
Sen&a'a
A&Br, A&I
In.ustri luoro *aron
??l4
$stisi.a
?73Br
$nan&*a%an timal .alam &as soli. In.ustri inil *lori.a
?74Br ?74?l
In.ustri T/+
?75?l
$n&olaan lo&am .an ma*anan
7?l
$muti %a*aian .an in.ustri i.raLin
Na?l=
$muti *$rtas .an %ul% Nutirsi ma*anan .an su%l$m$n ma*anan $an
Na?l=3 #I
UNSUR GOLONGAN 14 Golon&an &as mulia t$r.iri atas $lium (7$), n$on (N$), ar&on (Ar), *ri%ton (#r), .an $non (H$) Gas mulia m$mili*i *oni&urasi $l$*tron 2an& %$nu =l$ *ar$na itu, unsur &as mulia stail Sifat Fisika%
$tia% siat t$rt$ntu .ari unsur ini $rua s$ara t$ratur Unsur &as mulia m$mili*i titi* l$l$ .an titi* .i.i 2an& r$n.a s$rta *alor %$n&ua%an 2an& r$n.a 7al ini m$nunju*an aa t$r.a%at i*atan Kan .$r aals 2an& san&at l$ma antaratom 7$lium a.ala Lat 2an& m$m%un2ai titi* .i.i 2an& %alin& r$n.a $rati*an siat!siat isi*a &as mulia %a.a ta$l $ri*ut Sifat Kimia%
a.a taun 19", N$il Bartl$tt $rasil m$muat s$ua s$n2aaan stail 2an& .ian&&a% s$a&ai H$t<" 7al ini t$ntu m$n&&$m%ar*an, *ar$na t$la lama .i*$nal aa unsur &olon&an 18 $rsiat in$rt $t$la ini, ti.a* lama *$mu.ian ali ris$t lainn2a m$nunju**an aa $non .a%at $r$a*si lan&sun& .$n&an luor m$m$ntu* s$n2aaan in$r s$%$rti H$<, H$<4, .an H$<" A.a%un $ntu* s$n2aa!s$n2aa .ari unsur $non .$n&an ilan&an o*si.asin2a a.ala s$%$rti $ri*ut 1 Bilan&an =*si.asi 6 #ri%ton .an $non .a%at m$m$ntu* #r< .an H$< ji*a *$.ua unsur ini .ira.iasi .$n&an ua% ra*sa .alam luor H$(II) .a%at $r$a*si s$lanjutn2a m$nja.i H$<4 ji*a suu .inai**an A.a%un H$< .a%at t$r$ntu* ji*a $non %a.at .ir$a*si*an .$n&an .iluoro*si.a %a.a suu !10 R? H$< .an #r< $r$ntu* mol$*ul lini$r .$n&an i.ri.isasi s%3. Bilan&an =*si.asi 6 4 H$non(IK) luori.a .a%at .iuat .$n&an m$manas*an am%uran $non .an luor .$n&an *om%osisi 1 D 5 %a.a t$*anan " atm, .an m$n&&una*an ni*$l s$a&ai *atalis H$<4 m$m%un2ai stru*tur ujur san&*ar .$n&an iri.isasi .s%3 %a.a suu 400 R?
3 Bilan&an =*si.asi 6" 7an2a $non 2an& .a%at m$m$ntu* H$<" $n2aa ini .iuat .$n&an m$manas*an am%uran *$.ua unsur ini .$n&an *om%osisi H$ D < S 1 D 0 %a.a suu 300 R? .an t$*anan 50 atm H$non(KI) luori.a m$m%un2ai $ntu* o*ta$n.ral (.istort$.) a.a suu *amar $r$ntu* *ristal $rarna .an m$mili*i titi* l$l$ 48 R? $n2aa ini $r$a*si .$n&an sili*a m$m$ntu* s$n2aa o*si &as mulia 2an& %alin& stail a.a suu *amar H$=<4 $r$ntu* airan ti.a* $rarna H$<" .a%at m$n&alami i.rolisis m$m$ntu* $non(KI) o*si.a, .$n&an r$a*si s$%$rti $ri*ut 4 Bilan&an =*si.asi 68 H$(IK) .a%at .io*si.asi m$nja.i H$(KIII) ol$ oLon .alam larutan asa H$(KIII) an2a stail .alam larutan $lain s$n2aa $non, t$la $rasil .iuat *ri%ton luori.a, #r< .an ra.on luori.a, En< Ea.on $r$a*si s%ontan .$n&an luor %a.a suu *amar A.a%un *ri%ton $r$a*si .$n&an luor an2a ji*a *$.uan2a .isinari atau m$l$%as*an muatan listri* A*an t$ta%i $lum .ila%or*an a.an2a s$n2aa $lium, n$on atau ar&on •
-enemuan Gas (ulia
a.a taun 189, %a*ar isi*a In&&ris, Eol. Ea2l$i&t m$n$mu*an aa *$ra%atan nitro&$n 2an& .i%$rol$ .ari u.ara s$$sar 1,5"1 &'+ %a.a T, l$i $sar .ari *$ra%atan nitro&$n 2an& .i%$rol$ .ari asil %$n&uraian s$n2aa nitro&$n (1,498 &'+ %a.a T) -ia m$n2im%ul*an aa sala satu .ari *$.ua sum$r nitro&$n ini .i*ontaminasi ol$ Lat lain $&$ra s$t$la itu, Ea2l$i&t mulai $r*olaurasi .$n&an %a*ar *imia .an isi*a *otlan.ia, illiam Eamsa2 Eamsa2 m$l$at*an nitro&$n .ari atmos$r m$lalui ma&n$sium %anas untu* m$n&$luar*an nitro&$n s$a&ai ma&n$sium nitri.$ , >& 3 N, .an .i%$rol$ &as sisa 2an& ti.a* r$a*ti -ia m$n$m%at*an &as ini *$ .alam taun& &$las 2an& .ir$*at .an .imasu**an *$ .alam muatan listri* $rt$&an&an tin&&i untu* m$m%$lajari %anarann2a sinarn2a Analisis t$ra.a% %anaran sinar m$nunju*an s%$*trium &aris m$ra .an ijau, 2an& ti.a* .i*$nal s$%$rti unsur$ s$$lumn2a a.a taun 1894, Eamsa2 .an Ea2l$i&t m$n2im%ul*an aa m$r$*a m$n$mu*an unsur$ aru, 2an& .inama*an ar&ion, $rasal .ari *ata 2unaniar&os artin2a malas >$r$*a ju&a m$n.u&a aa ar&on t$rmasu* .alam *olom unsur$ aru %a.a ta$l %$rio.i*, t$rl$ta* antara alo&$n .an lo&am al*ali Gas mulia 2an& lain .it$mu*an s$t$la ar&on anaran &as $lium (.ari *ata 2unani, artin2a mataari) .iamati .alam s%$trum sinar mataari s$$lum $lium .it$mu*an .i umi .alam iji uranium N$on, *ri%ton, .an s$non s$mua .i%$rol$ m$lalui .istilasi ra*sionasi u.ara air Ea.on .it$mu*an s$a&ai %ro.u* %$luruan .ari ra.ium $mua isoto% ra.on 2an& .i*$taui a.ala ra.ioa*ti •
-em,uatan dan Kegunaan Gas (ulia
$ara *om$rsial, s$mua &as mulia *$uali $lium .an ra.on .i%$rol$ .ari .$stilasi u.ara air um$r $lium a.ala .ari &as alam t$rt$ntu 7$lium m$mili*i titi* .i.i %alin& r$n.a (!"8,90?), .an %$tin& a&i %$n$litian $rsuu r$n.a #$&unaan utama ar&on a.ala s$a&ai &as %$la%is .alam %ros$s m$talur&i 7$lium ju&a .i&una*an s$a&ai am%uran .$n&an nitro&$n untu* isi ola lam%u %ijar -alam ola lam%u, am%uran &as m$n&*on.u*si %anas .ari ilam$nt tun&st$n %anas $mua &as mulia .i&una*an .alam taun& aal muatan N$on m$m$ri*an %anaran aa2a m$ra jin&&a .an t$la lama .i&una*an .alam %a%an r$*lam$ Gas mulia ju&a .i&una*an .alam s$jumla sinar las$r +as$r n$on'$lium %$rtama .io%rasi*an s$a&ai &as las$r 2an& sinamun& +as$r t$rs$ut m$manar*an aa2a m$ra %a.a %anjan& &$loman& "3,8 nm
•
Kelimpaan an -em,uatan Unsur
Ar&on m$ru%a*an &as mulia t$ran2a* .i u.ara (9340 %%m S 0,934) 2an& m$ru%a*an *om%on$n t$ran2a* .alam u.ara s$t$la N .an = Ta%i &as mulia t$ran2a* .ialam a.ala 7$lium *ar$na $lium m$ru%a*an *om%on$n %$ntin& .ari mataari .an intan&!intan& lainn2a #$$ra.aan &as $lium .i alam .i.u&a s$a&ai asil %$luruan Lat ra.ioa*ti B$$ra%a sumur &as alam .i Am$ri*a (T$as, =*laoma, #ansas) m$n&an.un& &as $lium sam%ai ;olum$, .an .ija.i*an sum$r isolasi 7$lium A%aila ti.a* t$rs$.ia la&i .i alam, 7$lium arus .iisolasi .ari u.ara 2an& a*an m$m$rlu*an ia2a 2an& l$i $sar #$lim%aan 7$lium .i atmosir san&at r$n.a s$*itar 5,4 %%m (S 5,4 10 !4 ;olum$), s$a &as 7$lium san&at rin&an s$in&&a mu.a t$rl$%as .ari &a2a &ra;itasi umi Gas!&as mulia *$uali Ea.on, .i%$rol$ .ari .$stilasi $rtin&*at u.ara air Titi* .i.i masin&!masin& &as mulia $r$.a m$mun&*in*an &as!&as ini .i%isa*an satu sama lain $.an&*an Gas Ea.on .i%$rol$ s$a&ai asil %$luruan 88Ea .an Torium (T7) 7$lium t$r.a%at .alam *ons$ntrasi 2an& tin&&i .alam $$ra%a .$%osit &as alam aa tana, .imana t$la t$rja.i a*umulasi .ari %$luruan ra.ioa*ti unsur!unsur .alam *$ra* umi Ar&on %a.a umumn2a .i%$rol$ s$a&ai asil sam%in& .ari %$n&amilan .io*si&$n .i ua.ara Tin&&in2a *$lim%aan Ar&on .i atmos$r s$a&ai a*iat %$luruan ra.ioa*ti 2an& m$ru%a*an isoto% ra.ioa*ti .ari unsur #alium 2an& t$rja.i s$ara alamia (unsur #alium normal a.ala 19# 39) Isoto% m$nan&*a% satu $l$*tron inti m$m$ntu* Ar 40, m$nurut %$rsamaan r$a*si nu*lir s$a&ai $ri*ut D -alam laoratorium, sint$sa ar&on .i%$rol$ .$n&an ara m$m$nas*an (t$m%$ratur tin&&i) am%uran u.ara .$n&an #alsium #ari.a, ?a? Nitro&$n .an =*si&$n a*an .ii*at ol$ ?a? m$m$ntu* $n.a%an ?a?N .an ?a= s$in&&a 2an& t$rtin&&al a.ala &as Ar&on •
Kegunaan Unsur
1 7$lium ! $n&isi alon u.ara -i.asar*an %a.a ra%atann2a 2an& r$n.a (t$r$n.a s$t$la 7 ) .an siatn2a 2an& ti.a* mu.a t$ra*ar ! $n&isi t$m%at %$n2im%anan ma*anan 2an& m$m$rlu*an *$a.aan $as =*si&$n ! Baan am%uran &as 80 7$ .an 0 = .i&una*an untu* alat Bantu %$rna%asan %$n.$rita asma, taun& %$rna%asan a&i %$n2$lam laut .alam (sua.i;$r) .an oran& lain 2an& $*$rja .iaa t$*anan tin&&i s$a&ai %$n&&anti Nitro&$n N$on ! -i&una*an s$a&ai %$n&isi lam%u $raa2a m$ra, iasa .i&una*an %a.a lam%u r$*lam$ ! -i&una*an s$a&ai %$n.in&in untu* m$ni%ta*na suu r$n.a (N$on ?air) ! $a&ai in.i*ator t$&an&an tin&&i, %$nan&*al %$tir, .an %$n&isi taun& t$l$;isi'monitor 3 Ar&on ! $n&&anti 7$lium s$a&ai atmos$r in$rt, *ar$na *$lim%aann2a 2an& l$i an2a* .ian.in& 7$lium ! $n&isi lam%u %ijar, *ar$na ti.a* $r$a*si .$n&an *aat olram 2an& %anas sam%ai %uti ! $n&isi antar la%isan *aa j$n.$la s$a&ai %$r$.am t$rmal ! Gas Ar&on .i%a*ai untu* m$ni%ta*an lin&*un&an in$rt (atmos$r in$rt), t$rutama %a.a %$muatan #ristal ili*on .an G$rmanium 2an& ultra murni .alam %$ralatan s$mi*on.u*tor
4 #ri%ton ! -i&una*an $rsama!sama .$n&an Ar&on unti* %$n&isi lam%u luor$s$nsi (lam%u taun&), ju&a untu* lam%u *ilat oto&rai *$$%atan tin&&i ! ala satu &aris s%$*trum .ari #ri%ton .i&una*an s$a&ai stan.ar %anjan& untu* m$t$r U*uran %anjan& 1 meter 5 1%/.6%2/3723 8 pan*ang gelom,ang garis ungu! mera pada spektrum atom Kripton%
5 H$non ! -i&una*an .alam %$muatan taun& $l$*tron, ju&a .i&una*an .alam i.an& $n$r&i atom .alam ruan& &$l$mun& ! -i&una*an ju&a s$a&ai %$n&isi lam%u taun& sinar n$on, s$%$rti N$on, Ar&on, #ri%ton, m$m$ri*an %$r$.aan arna ! >$mili*i siat anast$ti*a (%$muat mati rasa) .i&una*an .alam %$miusan %asi$n 2an& a*an .io%$rasi ! Baan a*u untu* m$muat s$n2aa!s$n2aa H$non " Ea.on ! $rin& .i%a*ai .alam t$ra%i ra.iasi t$ra.a% s$l *an*$r ! -i&una*an .alam %$n2$li.i*an i.rolo&i 2an& m$n&*aji int$ra*si antara air aa tana, ana* sun&ai .an sun&ai $nin&*atan ra.on .alam ana* sun&ai atau sun&ai m$ru%a*an %$tunju* %$ntin& aa t$r.a%at sum$r air aa tana ! Ea.on *a.an& .i&una*an ol$ $$ra%a ruma sa*it untu* *$&unaan t$ra%$uti* -i%$rol$ .$n&an %$mom%aan .ari sum$r Ea.ium 2an& .isim%an .alam taun& *$il 2an& .is$ut $ni atau jarum ! $*aran& jaran& .i&una*an la&i, .i&anti*an .$n&an #oalt .an $sium 2an& taan s$lama $$ra%a taun $inn&a l$i %ra*tis .itnjau .ari s$&i lo&isti* ! Ea.on m$ru%a*an &as mulia 2an& .a%at m$manar*an sinar ra.ioa*ti inar ini 2an& .a%at .i%a*ai .alam t$ra%i t$ra.a% %$n2a*it *an*$r