İslâm’Da Resim Ve Heykelin Yeri

CANAKKALE SERAMİK .F'ABRİKALARI KÜLTÜR ve ARAŞTIRMA HİZMETLERİ NO.

:

3

iSLAM'DA RESIM ve HEYKELIN YERI •

•

Osman ŞEKERCi Biga İmam - Hatip Lisesi Öğretmeni Ç. Kale Seramik Fabrikaları İBRAHİM BODUR Camii F. Hatibi

•

Dizgi - Baskı : Fatih Gençlik Vakfı Matbaa İşletmesi İstanbul

-

1974

Bazı kısaltmalar : a.g.e.

Ad ı geçen

a.g.k.

Adı geçen kaynak

a.g . m . a .g.r.

=

=

eser

Adı geçen makale

Adı geçen risale

a.g .s .

Adı geçen sure

a .g .y .

A d ı geçen

yer

a.g.v.

=

Ad ı geçen varak

b.

=

Böl ü m

Bkz.

Bak ı n ı z

Krş.

Ka rş ı l aştı r ı n ı z

v .d . k .

=

Ve diğer kaynaklar

v.

=

Varak

IÇiNDEKiLER: ÖN SÖZ BÖLÜ M : Res i m ve Heyke l i n Doğuşu

3

Eski Arapl arda Ta sv i r ve Heyke l c i l i k

4

B Ö LÜ M

:

ll

is l a m'dan Önceki D i n l e rde D u r u m

5

a)

Ya h u dili kte Tasv i r Durumu

5

b)

Bazı Ya hudi

Eser l e r i

7

c)

H i r i stiyan l ı kta D u r u m

10

Res m i n D i n i H ayata Arac ı Olmas ı

10

H i r i stiyan D i n Ada mlar ı n ı n Tasv i r ve H eyke l lere Karşı Çıkışl arı

11

D i ğ e r D i n l erde

12

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

BÖLÜ M : lll

n)

b)

VI

islam'ın

Tutu m u

14

i s lam 'da Tasv i r

14

1<. l
15

K . Kerim 'de Başka D e l iller

18

Tasv i r l
19

Hz. Peyga m b e r i n Had i s l e r i nde Konun u n D u r u m u

20

Bu H adi s l e r i n Tah l i l l e r i

22

Hadis üzeri nde Yap ı l an izah lar

28

Bu H adi slerin Tahlili

32

BÖLÜ M : IV Bu Had i s l e r Etraf ı nda F ı k ı h B i l g i n l e r i n i n G ö rüşl e r i

39

BÖLÜ M: V

Verilen Hı:ıd i s l e r l e , Bu n l a r ı A ç ı k l ayan B i l g i n i e r i n G ö rüşl er i n i n Özeti

49

Bu Mese l e H a k kında Sehabe ve Tabi i nd e n G e l e n H a b e r l e r

50

F ı k ı h Bi lgi n leri n i n d u r u m u Açı k l a m a l a rı

50

Ek: 1

Tecri d-ı S a r i h M üterci m i ve Şar i h i M e r h u m Ki.'ım i l M i ra s ' ı n M üt a l aa s ı

54

Ek : 2 1945 Yı l ı nda M ı s ı r M üftü l üğü Yapm ı ş O l a n M u hterem H asaneyn Mu-

h a m med M a h l u f ' u n G örüşü Ek

:

.

.

.

.

.

.

.

55

3

N a k ı ş l a r ve Levlıa R es i m l e r i (Yusuf Kardavi)

58

R e s m i n Konusu

60

Ek: 4 Abdu l az i z Çavu ş ' u n Görüşü

62

Ek : 5 M ece l l et-ü N u r- ı l-is l a m 'd a Bu Ko n u d a Ç ı ka n B i r M a k a l e

63

BÖ LÜ M: VI Dört H a l i fe Döneminde D u r u m

64

BÖLÜ M: VII N amaz K ı l ı nan Yerde Resmi n Bu l u n m ası

55

Yüzü kte

66

Bu l u n m a s ı

R es i m l i Para l a r l a N a m az

67

Tasvirl erin Yer A l dığı Kilise ve H avralarda N amaz

67

Yil

BÖLÜ M : VIII K i ta p l a rda, Ya p ı l a rda, S i l ahl arda ve Para l arda Bu l u nan Tasvi rier a)

.

69

K i tap l a rd a (Tecv i t , T ı b , Ed e b i yat, Biyog raf i k ve Tari hi Ese r l e r , Tasv i r l i S i y e r , Tasv i r l i K . K e r i m

69

b)

Tasv i r l i B i n a l a r ve Duva r l ar

73

c)

S i l a h l a r üze r i n d e k i Tasvi r l e r

78

d)

S i k ke l er üze r i n d e

78 80

Selçu k l u Ese r l e r i n e K ı s a B i r Bak ı ş BÖ LÜ M: IX i s l a m Sanatı N ed e n Tasvire ö n e m Vermem i şti r ?

82

Bu Sanat ı n Doğuşu

83

Eser Karş ı sında M ü s l ü m a n

84

l
Sanat

Değ i l

85

Sanatç ı n ı n Tut u m u

85

Du Snnatı Yürüten D ü ş ü nce

86

BÖLÜ M: X i s l a m Tasv i r i nd e Bazı M i nyatür Örne k l e r i

87

IV!inycıtü r N ed i r?

87

i nsa n ı Konu Ed i n e n M i n yatürler T ü r kiyed e k i Ça l ı ş m a l a ra K ı s a Bir Ba k ı ş

94

Türk Sanatkarl ar ı n ı n G e i l şt i rd i k l e r i üs l u p

95

E s e r i n Kayna k l a r ı

98

i ndeks

VIII

102

ÖN SÖZ M ü s l ümanlar a rası nda cevap isteyen bir çok mese l e l e r içinde biri de resim ve heykel konusudur. Acaba resim ve heykel : - isla m 'd a yasak m ı d ı r? - 1<. Kerim 'de ve hadis l e rde bu yasak sabit midir? - Sabitse bu yasakl ı l ı ğ ı n sebebi n edir? - Resim l i m a l ze meyi veya herhangi bir resmi evde b u l u ndurmanı n d i n bakı m ı ndan d u rumu n edir? - H adis l erde geçen tasvir yasağ ı a l a i ade kul l a n ı l a n ve yap ı l a n re­ sim ve heykel h a k k ı nda m ı d ı r? - Çeşitli bil gin i e rin görüşl eri ne yoldad ı r? Bu hususta daha bir çok soru l a r b u l u nmaktad ı r ki; b u n l a r l a hergün karş ı l a ş ı l ıyor ve cevap aranıyor. Bu konuya niçin eğildim ? " Kaynakl arı m ı za Göre i s l a m Terbiyesi" ( 1) ad l ı eseri h az ı r larken « ev dekorasyonu" bölümüne s ı ra g e l mişti. B u bölümde « evde resim b u lu n­ durman ı n" din bak ı m ı ndan d u rumunun n e o l duğunu tesbit etme k gere kiyor­ d u . Nazik olduğu kadar tartışı l an ve yeri tayin edil memiş bir kon u idi. E l i­ me bu hususta Arapea bir makal e geçmişti. M akale bazı iza h l a r getiriyord u . Tercem e edip s u n m a k istedim . Nitekim yoğ u n işl e re rağ men terceme ettim. Fakat kon u için tam ol arak bir çözüm getirmiyordu . Daha ç o k çal ışmak ge­ rektiriyordu. Tü rkiyemizdeki çal ışmaları araştı rd ı m . Ba4ı çal ışmalar ya­ pılmıştı . B un l arı toplayıp değerl endirdim . Eseri baskıya haz ı r duruma ge­ tirmiştim. Tam bu s ı rada, beni bu çal ışm a l a ra teşvik eden ve destekleyen Say ı n ihrahim Bodu r bana bir seyahat fı rsatı verdi. Bu seyahatta Beyrut, Şam, Kahire ve Roma'ya uğrıyacakt ı m . Yeni kaynak ve çal ışmalar b u l a­ cağı ın ı u m uyord u m . Bu seyah atta Say ı n D r . SÜLEYMAN B O D U R bana mihmandarl ı k yapt ı . A ntik eseriere o l an tutku ve sevgisini yakı ndan bil­ diğim S ü l eyman Bey beni arad ı ğ ı m eserl erle karşılaşt ı rd ı , zengin kaynak ve ma lieme top lamama çok yard ı mcı o l d u . Eserde O ' n u n payı büyüktür. Kendile rine çok şey borç l uy um. Yurda döndükten s o n ra elde ettiğim kaynak ve malzemeler ışığ ı nda eseri yeniden yazm aya koy u l d u m . Ara l ı k 1 973 de eserin müsveddesini bi­ tirmiştim ki; Say ı n ihrahim B O D U R b i r mu kaddes yo lcu l u ğ a ç ı kacağ ı mı z ı n ( 1 ) Osman Şekerci, Kaynaklanınıza göre İslam Terbiyesi, fabrikalan neşri, İst. 1972

Çanakkale

Seramik

müjdesi n i verd i . Bu g i d i şte de yen i eserl er ve çal ı şm a l a r elde edece ğ i me i nanıyord u m . N itek i m Say ı n ihra h i m Bey ve b i rkaç arkad a ş l a bu yo l c u l u­ ğ a ç ı kt ı k . Bu yolcu l u kta gezd i k , dolaşt ı k , konuştuk . Kafa mda çözüm bek­ l eyen b i r çok mese l e l e r h a k k ı nd a ayd ı n l andı m . M e kke - M e d i n e'de bu kon u l a r ı görüşebi l eceğ i m ki mseleri b u l a b i l d i m . Beyrut'ta i sted i ğ i m kadar eser a l a b i l eceğ i m i Say ı n ihrah i m Bey söy l e d i ler. Yeni yeni malzemeler buld u m . B u n l arı d a göz önünde bul undu rara k eseri yazmaya baş l ad ı m . Evet b u mütevazi eseri n çoğu satı rlarında b u değerl i büyüğümün , büyük h i mm etl eri sakl ı d ı r . ***

Say ı n o kuyucu d a a rt ı k takd i r eder k i , i s l a m ' ı n kon u l a r ı deri n l emesi­ n e a raştı rma bekl iyor. Tek konu bel k i y ı l l a r a l ı r ve a l m a l ı d ı r . Sonunda i la­ hi mükafaat büyüktür. Fakat d e r i n a raştı rmalar bekl iyen kon u l ar üzeri nde peş i n hüküm l ere yön e l m e n i n, çeşitl i alternatif ve yoru m ları göz önünde b u l u n d u rm a m a n ı n s a k ı ncaları çoktu r. Bunun zaman zaman acı sonuçları n ı h e r basi ret s a h i b i i d ra k etmekted i r. Geçmi ş i m iz i n A l l a h rızas ı n a dönük n u r l u bey i n leri b ize yeteri nce ve bolca eserler b ı ra k m ı ş l ard ı r . O n l a r güç­ leri n i s beti nd e bu ç a l ı ş m a l arı yapmı ş l a r , i mka n l a r ı n ı n e l verd i ğ i n i yapmak­ ten ç e k i n m e m i ş ler. B i l i m açıs ı ndan a ç ı k saha, çok b ı rakmak i ste m e m i ş l e r . Fakat zaman geç m i ş , bu ç al ı şma ve eser l e r i n yan ı na varı l maz o l mu ş . B u d u ru m topl u m d a b i r çok b i l g i s i z ses l e r i n yüks e l m e s i n e sebep o l m uştur . Top l u m s i l k i nemem i ş , ezi l i p kal m ı ş , dolayıs i y l e kaynakların o rtaya koy­ d u k l a r ı y l a , toplumda h a k i m o l a n z i h n i yet ve düşünce b i rb i r i nden uzak kal­ m ı ştır. Art ı k böy l e b i r ortamda bir d i r i l iş beklenemezd i . N itek i m b u d i ri­ l i ş o l mad ı . Bunun yeri n i teme l e dayanm ı y a n , öl çüsünü b u l mıyan ve yarar sağiarnıyan düşünceler, z i h niyetl er a l m ı ştı . Bugün böy l e z i hn iyetie r i n k ı ­ rı ntı l ar ı top l u m u n i ç i nd e e s i nti h a l i nded i r . Ş u n u d a şahsi b i r kanaat o l a ra k bel i rte l i m k i , i s l a m h a k k ı nda konuş­ mak i steye n l e r , i s l am ı n kaynak l a r ı n a ol anca güçl eri yl e eğ i l me l i d i rl e r ve o n l a r ı konuşturmal ı d ı rl a r. i l eri sürülen düşüncelerin o rtak hedef i n i b u l u p b i r senteze g i tm e l i d i rler. B i z b u eseri m i z l e b u konuda konuşan l a r ı serg i l emek i sted i k. Konu­ ş a n l a r ı n f i k i rl e r i n e bakıp sonuca g itm eyi - b i raz - o kuyucuya b ı rakt ı k . Değerl i o kuyucunun bu konuda mütal a a ve tenkitl eri n i bekl iyorum . Böy­ lece gözd en kaç m ı ş o l a n h ata l ar görül ecek, e l d e edi l m iyen kaynakl ara o nl arın lütufl ariyle e r i ş m i ş o lacağı m ve o n l ara m i n n ettar kal acağ ı m . inan ıyorum k i , yeri nde tenkitler i ns a n ı olduğu kadar eserleri d e o l g u n laştıran e n büyük amild i r . O ' n a güvenerek çal ı ştı m . B i z i m yapacağ ı m ı z budur, fa kat başarı el­ bette O 'ndandı r. 1 2 Haziran 1 974 B iGA 2

Bölüm : 1 RESiM VE HEYKELiN DOGUŞU G ü nü m üzde güze l sanatların başı nda yer al an res i m ve heyke l i n dö­ ğuşuna i nsan ı n b i l i nen tar i h i i ç i nd e bakı l d ı ğ ı zaman değ i ş i k görüntü l e r gö rü l eb i l i r . Ya l n ı z ş u nokta d i kkat çek i c i d i r: Acaba i l k döne m l e rd e bu iş l e u ğ raşan l ar s ı rf sanat zevk l e r i n i tatm i n i ç i n m i bu çabayı sarfetm i ş l e r , yok­ sa sevd i kleri değeri yaşatmak veya o nu as l ı nda yüce görd ü k l er i nden do­ l ayı m ı yapm ı ş l a r ? B u i htimal lar üzerinde çeşitl i d ü ş ü nc e l e r i l eriye sürü­ l e b i l i r. Ama, gerçek i nanç ları n ı yiti ren topl u m l a r ı n , bu i na n ç l a r ı n yeri n e koyd u k l a rı sembo l l er i n giderek o topl u m u n vazgeçi l mez i n ancı hal i ne dö­ n üştü ğ ü , d o l ayıs i y l e i nsan ve eşyanı n tote m i k b i r h üviyet a l d ı kl arı sosyo­ l ogl arı n i srarla d u rd u kl arı b i r konudur. Gerçekte tar i h l eri bil i n e n eski mil­ l et i e r i n tanrı l ar ol ara k kabul ett i k l eri varl ı kl a r ı n gü n ü m üze kadar ge l e n heykel l e ri n d e o günkü heykeltı raş l a r ı n b u n l a r ı i nançları iç i n yapt ı k l a r ı , yoksa sanat zevkleri n i tatm i n etmek i ç i n yapmad ı k l arı b i l i n e n b i r h usus­ tur. Res i m ve heyka l e i l i ğ i n bu gayeden uzaklaşıp, günümüzde ken d i lerin­ de aranan nokta n ı n yan ı n a ge l mesi çok yeni d i r . Ahd-ı Atik'te (Tevrat) top l u m u n bu heyke l l ere tapmamas ı n ı i stemesi ( 1 ) çok önceleri heykal çi­ l iğ i n tap ı n m a gayes i etrafı nda döndüğünü göstermektedi r. K. Kerim'de eski m i l l et i e r i n ken d i e l leriyle yaptı kl arı putlara ( heyke l , heyke l c i lik) karş ı peygamberleri n m ücade l e l e r i n i (2 ) anl atm ı ştı r. Bu mücadele Hz. M u­ hammed ' i n de baş görevi o l m u ştur. Anlaş ı l ıyor k i , eski zamanlarda h ey­ kale i l i k ve tasvi r s ı rf i n a n ç i ç i nd i , yoksa m ücerret sanat zevki i ç i n d eğ i l d i. Zaten bu tip eseri e re bakı l d ı ğ ı zaman, sanat bak ı m ı ndan önemsenecek bir n ite l i ğe sahip o l mad ı kl a rı görü l ü r . Kaynakl ara bakı l d ı ğ ı zaman başl angıçta bu heyke l l er veya h eyke l cik­ l e r i n as l ı nda tapı nma n i yetiyle yap ı l mayıp, sevd i kl eri önde r l eri , sayd ı k­ l arı i nsanl arı yaşatm ak veya b izati h i yönetic i n i n em i rl e r i y l e yapı l d ı ğ ı gö­ rü l ü r . B u n l a r üzerinde zaman geçince z i h i n lerdeki sevgi , saygı veya i taat tapı n maya yöne l m i ş , böylece mas u m b i r hare ket i n san i radesi bakımından kötü bir sonuç doğ u rtmuştur. ( 1 ) Ahd-Atik, çıkış, Bap: 20, Ayet: 3-6 s. 73, Leviler, Bap 19, Ayet: 4 s. 118 Bkz: K. Kerim, Bakara suresi, 22, v.s.

(2)

3

Eski Araplarda tasvir ve heykelcilik : Ç ö l ü n boş l u ğ u i ç i n d e düşü nce ve d ü nyas ı yl a başbaşa kalan çöl Arabı ve ş e h i r l i s i edebi san at bak ı m ı ndan en güze l eserl eri dökmüştür. Boş l u­ ğ u , yal n ı z l ı ğ ı ve tab i at ın gösterişs izl iğini m ıs ra l ariyle dile getirmeye ça­ l ı ş m ı ştır. Ama tasvir ve heyka l e i l i k bak ı m ı ndan bu gücü göstereme m i ş­ tir. B u n u S am i ı r kı n ı n gen e l ka rakterine bağ l ayan yaza rlar ç ı km ıştır. « Sa­ m iier resim hususunda ibtidal b i r görüş s a h i bid i r . Res i m l ere, heyke l l ere, bir tak ı m o l m ayacak şeyler, fena l ı kl a r n i sbet ederlerd i . O nu büyü vas ı tas ı yapıyorlard ı . Tı l s ı m l arda , s i h i rlerde b i r tak ı m res i m l e r , tuhaf şeki l ler, tu­ haf hayvan s u retl e r i ku l la n ı l ı rd ı . Resme böy l e kötü ş eyl er n i sbet ettikle­ rinden ona fena göz l e bakarl ard ı . Onda güzel sanatlar kokusu duym uyor­ l a rd ı . Aziz i e rin papazl a r ı n res i m leri A rapl a ra göre b i r putperestlik sayı­ l ı rd ı . Çünkü res i m h a k k ı nda bir b i lgi l eri yoktu . O nu il kel kavi m l erde o l d u­ ğ u gibi s i h i r l e birleşt i r i r l e rd i . » (3 ) i s l a m ge l meden önce Arapla r ı n putl ara taptı kl arı n ı bütün tarih k itapları b i l d i rmekted ir. Gerek heyke l l e r i n yapı l ı ş ı ve gerekse k u l l an ı l ı ş ı tapı n m a gayes i n i n ötesi n e geçmiyord u . Hemen he­ men her kab i l en i n b i r putu b u l u n uyord u . Hz. Peygamber M ekke'yi fethet­ tiğ i zaman Ka 'be'nin i ç i nd e 360 put b u l u n d u ğ u b i l d i r i l mi ştir. ( 4 ) Tapı n m a k için k u l l a n ı l an b u heyke l l e r i n sanat bak ı m ı ndan önemsenecek bir yeri yoktur. B u bakımdan b u n l ara b i r estetik h üv iyet izafe e d i lemez.

(3) Osman Keskioğlu, İslam'da Tasvir ve minyatür, ilahiyat Fakültesi dergisi Yıl: 19 61, Cilt: IX, s. 21, Ankara 1 962; A. H. Christie, The Legacy of İslam, 1931 ( 4 ) Azraki, Alıbar-ı Mekke, Hüseyin Heykel Paşa, Hayat-ı Muhammed s. 409 v.s. 4

Bölüm

:

ll

iSLAM'DAN ÖNCEKI DiNLERDE DURUM : i s l a m ge l meden önce Arabistan'ın çeş i t l i yerl erinde ş u d i n l e r yer al­ makta i d i : Hanif, Yah ud i l i k, H ı ri stiyan l ı k, Budizm ve Putperestl i k. Yahudi­ l i k ve H ı ri stiyanl ı k i l a h i d i n l e rden d i . H an i f l e r i s e Hak d inden vazgeçme­ miş ve M e kke 'de putç u l uğa yön e l m em i ş , H z . i b rah i m ' i n b i l d i r d i ğ i yasa l a­ ra göre hareket eden d i ndarl ard ı . ( 1 ) Ş üphe yokki b u h a k d i n l e r a s ı l l a r ı boz u l madan ö n c e A l l a h ' ı ve manevi d e ğ e r l e r i çeşitl i yol lardan tasv i r e d e n vasıtal a ra k a r ş ı koyd u kları b i r vakıad ı r . Bunl arı y e r i n d e i n c e l e m e k fayd a l ı o l u r: a - Yahudilikte tasvir durumu : H z . M usa tapınma gayesiyle yapı l a n ve k u l l a n ı l a n h eykel l ere (putla­ ra) karşı koymuştur. Tevrat'ta bu h ususta h ü k ü m l e r vardı r: 1 « Karşı mda başka i l a h l a r ı n o l m ayacaktı r. Kendi n i ç i n oym a put, yukarda gök l erd e o l an ı n , yahut aşağı da yerde o l an ı n , yahut yeri n altında olan ı n, yahut yerde s u l a rda olanın h iç s uret i n i yapm ıyacaks ı n , on l a ra e ğ i l­ m iyeceks i n ve o n lara i badet etm iyeceks i n . » (2 ) -

Bu ifade kes i n o l arak her türlü eşya n ı n tasv i r i n i yasaklam ı ştı r. Böyl e b i r gen e l yasaklamaya bakan bazı k i m s e l er, i s l a m ' ı n tasv i r hakkındaki i fa­ d es i n i n b undan m ü l h e m o l d u ğ u n u kaydet m i ş l e r d i r . ( 3) Böy l e b i r d u r u m u n ol mad ı ğ ı aşağ ı da başka b i r bölümde a n l atı l acakt ı r. 2 « Putlara dönmey i n ve Ben i la h ı n ız Rabb i m . » ( 4) ·

-

kendi n i z i ç i n

dökme i l a h l a r yapmay ı n .

3 « Ke n d i n ize putlar yapm ıyac a ks ı n ı z ve kendi n iz için oyma put ve d i k i l i taş d i km i yeceks i n iz. Önünde secde etme k i ç i n mem l e keti n izde res i m l i taş k ı r m ı yacaks ı n ı z . Çünkü Ben i la h ı n ı z Rabbi m." ( 5) -

( 1 ) Bkz: Bakara suresi, 135; Yunus suresi, 105; el-Hacc suresi, 31 (2) Alıd-ı Atik, çıkış, Bap: 20, Ayet: 3-6 s. 73, Kitab-ı Mukaddes şirketi İstan­ bul 1958. ( 3) Mısır Üniversitesi Kütüphane müdürü Ahmed Muhammed İsa bu iddiayı ileri sürmektedir. Bkz: Mecellet'ül Ezher XXII, 7-8, yıl 1951 ( 4) Alıd-ı Atik, Leviler, Bap 19, Ayet 4, s. 118 (5) Age, Leviler, hap 26, Ayet I, s. 127 5

4 - « Can ları n ız ı i y i ce koruyu n , ç ü n kü H o reb'd e ate ş i n i ç i nde Rab s i ze söyled i ğ i gü n bir suret görmedi n iz, ta ki, fesada sapm ı yas ı n ız , ken­ d i n i z için erkek yahut kad ı n s u retin d e , yerde o l an bir hayvan s u reti nde, göklerde u çan kanatl ı b i r kuş suretinde toprakta sürünen b i r şey s u retin· de yer altındaki bir bal ı k s u reti nde herhangi bir şek l i n s u retinde oyma bir put yapm ı yası n ız.(6), 5, « Ke n d i n i z i sak ı n ı n , ta k i i l a h ı n ı z Rabbin s i z i n l e ett i ğ i ahd i n i u n ut m ı yas ı n ız ve i l a h ı n Rabbı n sana yasak ett i ğ i b i r şeyin sureti nde ken­ d i n i z i ç i n oyma put yapm ıyas ı n ız. Çünkü i l a h ı n Rap yiyip b iti ren b i r ateş­ t i r , k ı s kanç b i r A l l ah 'tı r . ( 7), -

« Karş ı mda başka b i r i l a h l a r ı n o l m ıyacakt ı r . Kend i n i ç i n oyma put yu karda gökl erde o l a n ı n yahut aşağ ıda yerde o l an ı n yahut yerin al­ tında s u larda o l a n ı n hiç s u reti n i yapm ı yacaks ı n . On lara e ğ i l m iyeceks i n v e o n l ara i badet etm i yeceks i n . ( 8) " 6

-

7 ·· B i r sanatkarın e l i ş i Rabbe rn ekruh oyma yahut dökme put ya­ pa n veya o n u gizl ice d i ke n adam l anetl i o l s u n .C9) " -

H z . M usa döne m i nd e k i Yahud i l erin fı rsat b u l u r bul maz H z . M usa'n ı n büyük gayretl erine rağ men e l l eriyle yaptı kl arı buzağ ı heykel i ne taptı kla­ r ı n ı K. Keri m 'd e a n l at ı r . H z . M usa 'ya 40 gece b i r vade veri l i r. ( 10) O'nun ard ı ndan m i l l et i z iynet tak ı m l a r ı ndan canl ıym ı ş g i b i büğüren b i r buzağ ı heyke l i yaparak o n u tanrı e d i n i rl e r . (ll) H z . M usa böy l e b i r düşünce i l e hareket eden m i l l et i n i uyarmaya çal ı ş m ı ştı r. Yukarıda Tevrat'ta verd i ğ i · m i z ayetl erden b i r sonuca gideb i l me k i ç i n mese l ey i tah l i l de ( 12 ) fayda vard ı r . A - Ortada 1. ayette yasaklanma gayes ı n ı n etrafı nda b i r i ht i l af vardı r. Acaba b u yasak yapmakla m ı i l gi l i yoksa tapı n m aya ves i l e o l duğu i ç i n m i ? Ayet okunduğu zaman sonu , o nl ara tapman ı n ve secde etme n i n yasaklanmasiyle b i t iyor. Bundan da a n l a ş ı l ı yor k i , yasak o l an o yapılan h eyke l lere veya tasvi rl e re tap ı n m ad ı r . Ayet « ben s e n i n i l a h ı n Rabb i m " d i yor. Demek i stiyor k i benden başka tasvir etti ğ i n eş - i l ah l arı reddedi· yorum ve o n l a rd an vazgeç. B - D i ğer Ayetl e r de okunduğu zaman tapın m a gayes i yl e, A l l a h 'a eş koşarak « dökme i l a h l a r " , .. oyma put » veya « herhangi b i r şeki l d e » ya­ pı l an tasvirler ve h eyke l l e r yasakla n m ı ş o l d u ğ u görü l ü r . ( 6) age, tesniye, hap, 4, Ayet, 15-19, s. 180-181 (7) ( 8) (9) ( 10) (ll) ( 12 )

6

age, tesniye, hap 4, Ayet 23-24, s. 181 age, tesniye, hap 5, Ayet 7-9� s. 182 age, tesniye, hap 27, Ayet 15, s. 204 Bakara suresi, 52 el-Araf suresi, 149 Cemal Muhammed Mihrez, Mavkif-ül Yahudiyyetı Minet'tasvir, s. 83

C - Son Ayette ise tasvi ri tapı nma gayes i y l e yapan san atkar ve onu diken k i mse l anetl e n mi şt i r . Şayet biz b u n u Ayeti n zah i ri a n l am ı na göre izaha ka l kı ş ı r ve sa natkarı la netlersek o zaman b izzat Hz. M usa'yı lanet l e m i ş o l u ru z . ( 13) Z i ra Hz. M usa ·ŞE H A D E (yahut zaman) kubbesin­ dc ( 14) KAR U B i M ( 15) (yahut Şaru b i m ) i resmetm i ş ( 16) tunçtan yontu l mu ş b i r y ı lan yapm ı ş t ı . (17) Ayn ı zamanda bu Ayete göre heyke l l e r i n yapı l ma­ s ı n ı emretm i ş (18) o l an H z . Süleym a n ' ı n da l anetlenmesi gere k i r . K. Ker i m Hz. Sü leyman hakkında Tevrat'ı n a n l attı ğ ı şeyi tey i t ed iyor. «Süleyman i çin o ne d i l e rs e , m abetle r, h eyke l l er, büyük havuzl ara benzer çanaklar ve taş ı n ması güç kazan l ar yaparlard ı . » (19) Ahd-ı Ati kte geçen Ayetlerin bundan sonra kastett i ğ i h u s u s l a r etrp­ fı ııda ş üpheye kapı lmak i ç i n b i r saha kalmad ı ğ ı n ı sanıyo ru m . (20) B u n l a r açı kça göste riyor k i , yasak yapmada değ i l tapmadad ı r. öze l l i kl e israil­ oğu l l a r ı n ı n gerek i l k ve gerekse son peygamberl eri n i n heyke l ci l i k sanat ı n ı müsamaha i l e karş ı l ayıp bazı tasvi rl eri d e yapt ı rd ı kl arı tari h e n s a b i t ol­ d u ktan sonra bunun d ı ş ı nda b i r i s i n i n kal kıp aks i n i savunması i m kansız­ d ı r . (21) Ya l n ı z Yahu d i l i kte sanat fi kri geri d i r. Ken d i n e has güze l sanatları yoktur. (22) Tasv i r ve heyke l c i l i k bak ı m ı ndan i l eri gitmeme l e r i ne s ebep olan arn i l l er aras ı nda TevraHa geçen y u karıdaki meti n l er i n rolü o l d u ğ u düşü n ü l eb i l i r. Bazı Yahudi Eserleri : Yah u d i sanat ese rl e ri n e a i t ve b i r k ı s m ı d i n i eserler o l an sa nat eser­ leri gü nümüze kad a r ge l m iştir. B i r k ı s ı m Yah u d i mabetie r i n d e duvar n a­ kışları o l d u ğu gi b i , i nsan ve ca n l ı varl ı kl a r ı n res i ml e r i d e vardı r. Yah u d i ­ l i kte esasen tasvi r i n yasak ol mad ı ğ ı na böylece görünürd e b i r d e l i l e ka­ vuşmuş o l uyoruz. (23) 1 - Tari h i , m i lad i 245 y ı l ı na kadar giden Fı rat nehri yanındaki DORA ( 13) Mihrez, age. s. 83 ( 11) YahudHere göre Alıd-ı Atik'ın saklanıldığı yer. (15) Hiristiyanlara göre, melek saflarında bulunan semavi ervah. (16) Kamilyos Von Dik, Keşf-ül Abatil fi ibadet-ıs-Suvarı ve-t-Temasil, 16 ( 17) ·Rab Musa'ya dedi: Kendine yakıcı bir yılan yap ve onu bir sırık üzerine koy . . . VL� Musa tunçtan bir yılan yaptı, onu sırık üzerine koydu ve vaki olduki, yıla­ nın ısırdı�ı bir adam tunç yılana bakarsa yaşardı.• (Ahd-ı Atik, Sayılar 21, Ayet 8-9) Bu tuncu Yahuda kıralı Ahaz'ın oğlu Hizkiya kıral olunca kırdı. Zira İsrailoğulları o güne kadar ona buhur yakıyorlardı. ( krs : II. kırallar, bap 18, ayet, 4) (18) Alıd-ı Atik I. Kırallar, bap, 1; Ayet 25-29 ( 19) Sabe' suresi, Ayet 13 ( 20) Mihrez, age, s. 84 ( 21) Mihrez, age. s. 84 ( 22) Krş. Keskioğlu, agm, s. 20 ( 23) Mihrez, age, s. 84 7

mabed i : Bunda Eski Ah it'teki olayları anl atan b i r k ı s ı m duvar nakışları yer a lm a ktad ı r. M esela: Büyük Vad i 'd e at üzerinde o l a n Peygamber H az­ kiye l ( 24) , Feda H i kayes i , (25) H z. M usa'n ı n h i kayesi , (26) ve Hz. M u s a 'n ı n M ı s ı r'dan ç ı k ı ş ı . (27) 2 i ki n c i mabet, m i l ad i dördüncü yahut beş i n c i asra kadar giden s u ltan tepes i n i n yakınında b u lu n a n Ayn D u k 'taki mabett i r. Bunda gök he­ yetin i gösteren mozai kten başka, aslan kuyusundaki Danyal Peygamberin h i kayes i n i gösteren bir res i m . (28) -

3 Cereş ş e hrin d e , dördüncü yahut beşinci a s ı rdan kalma b i r ma­ bet vard ı r k i , bunda d a N u h 'u n gem i s i n i ve hayva n l arı gösteren b i r mo­ z a i k . (29) -

4 M i ladi y ed i nc i asra kadar giden •• Şan , evi ne yakın ··Ei fa , evin­ d e b i r mabet i ç i n d e b i r moza i k vard ı r . Bu mozai k bugüne kadar sağlam k a l m ı ştır. -

5 - i k i n ci Bü nyam i n ( et-Tuteyl i , ölüm 1 1 73 ) ( 30) I ra k'ta H i l l e ' n i n gü­ n ey i ndeki e i -Kifl köyünde b u l u nan Peygamber Hazkiya l ' i n kabri nde hac i m l i i k i büyük s u ret gördüğünü b u nl ardan b i r i n i n Peygamber Hazkiya ' l ı d i ğeri . ise kral Yahu k i m ' i göste rd i ğ i n i ve b u kabrin çeş itl i ü l ke lerdeki Yah u d i l e r i ç i n b i r z iyaret y e r i o l d uğunu anl atı r. ( 31 ) 6 Yahudi le r i n eskiden yaşa m ı ş o l d uğu F i l i st i n , M ı s ı r ve M ave­ raü n n e h i r gibi yerlerd e yapı l an kaz ı l a rda b i r çok heyke l l e r o rtaya ç ı km ı ş­ tır. (32) -

7 Roma catacomplarında (sıcaktan korun m a k i ç i n gi r i l en yeraltı odaları) bazı nakış l a r vard ı k i b u n l ar Roma sanatı ge l enekl erinden uzaktır. B u n l ar ı n Doğu kaynağından ( k i bunların da Yahud i o l duğu s a n ı l ıyor) tü­ rediği n i göstermekte ve Yah u d i l er i n res i m l i o l an kitaba l eri korumaya d e­ vam ett i k l eri s öylenllmekted i r. ( 33) -

( 24) Adolpe Londs, Les Prophetes d'İsrael et le Judaisme Ancien pı VII, Mihrez 84 ( 25) Leibovitch, Hellenism et Hebraism, Mezalla, Cem'yyet-uL-Asar-ıl Kıbtiyye, cilt, V, yıl 1939 (26) Rostovtzeff, Dura Europs And İts Art pl XXIII ( 27) İbid, pl XXIV, Milirez 84 ( 28) Albrıght, W.F. The Arehacology of Palestine And The Bıble, s. 59 ( 29) İbidem, Mihrez. 84 ( 30) XII. asırda yaşamış bir Yahudi halıarnı olup çeşitli ülkeler ziyaret etmiş ve seyahatlarını yazmıştır. ( bk. Britanic Ansiklopedia) ( 31) Yusuf Rızkullah Ganime, Nüzhet-ül Müştak fi Tarihi Yahudı-1-Irak, s. 201 ( 32) krş. Encyclopaedia of Religion and Ethies İmages and İdols. Albrıght op. cıt. pl. 109, Mihrez, 85 ( 33) Darton, East Christian Art s. 302, Pijoan Theo Art İn the Middle Ages s. 13, Milirez 85 8

8 « Dora " evl e rinde birinde, bir d uvar nakı ş ı n ı n üzerinde Yahudi ressa m l a r ı ndan birinin is mi bugü n e kadar ge l miştir. (34) -

9 Tevrat i s railoğ u l l a r ı nda h eyke l l e rin b u l u n d u ğ u n u bize öğ retiyor. Mese l a , Mika ' n ı n ilah l a r evi vard ı . (35) Nitekim H z . Davu d ' u n yan ı nda koni biçiminde (terafin ) b u l u nd u ğunu Tevrat bil diriyor. (36) -

Bütün b u misa l l e r gösteriyor ki, Tavrat'taki ifad e l e r , tapı n m a için ya­ p ı l m ı ş o l an putlar h ak k ındad ı r . Yoksa böy l e bir gaye taş ı m ıyan tasvir ve heykaleilik b u din tarafı ndan yasaklanmad ı ğ ı n ı i l k zamanl ardaki Yahudi eser­ l e rinde görmek kabildir.

(34) Rostovtzeff: op. cit S. 94 (35) Tevrat, Hakimler, bap 17, Ayet 5, s. 262 ( 36 ) Tevrat, Samuel I. hap 19, Ayet 13, s. 293

9

b

-

Hiristiyanlıkta durum :

Res i m H i ristiya n l ı kta doğrudan doğ ruya d i n i yayan b i r vasrta o l up ( 1 ) , d i n i had i s e l eri ve a k i d leri izah i ç i n d i ( 2 ) . Denebi l i r ki, XVI I I . yüzy ı l a kadar başka fon ks i yon u yoktu . Roma katakonıpları i ç i nd e gi zl enen H i ristiyanl a­ rın i l k jesti , nıağara d uvarları üzerine A l l ah ' l a rı n ı n , isa ve. Merye m ' i n re­ s inıl e r i n i çizmek o l m u ştu r. isa ' n ı n çarm ı ha geri l i ş i b i r dranıd ı . H i ristiyan sanatı b ir d ram üzerine kuru l m uş ve devanı etm iştir. Bu sanat sonraları i nsanı da e l e a l ı nca onu olanca can l ı l ı ğ ı yani ruhiyle aksetti rmeğe gayret etmiş , sevi n ç l e r i n e , acı l a r ı n a , ü m it ve haya l l arı na ayna o l mu ştu r. ( 3) Resmin Dini Hayata Aracı Olması : Hz. isa, taraftarları ara s ı nda çok kısa b i r hayat yaşad ı . Sağ l ı ğ ı nda ken­ d is i n e i n a n a n l a r o n iki k i ş i y i aşınanıı ştı . Haksızl ı k l a karş ı l aştı . A l l ah O 'n u Kend i s i ne yükseltt i . ( 4 ) Fakat hava r i l e r propagandadan geri kal mad ı lar. i n a n a n l ar O 'n u görnıenı i ş l e rd i . Ya l n ı z hava r i l e r O 'nu tarif ed iyor, on l arda O ' n u ta rif ed i l en ş e k i l d e karş ı l arında görmek i stiyorlard ı . Çizgiyle i ş e başl a d ı lar. Derken nıabetler O ' n u n , a n n es i n i n v e m e l e k l e r i n res i m leriyle ve heyke l l e riyle d o l u p taşt ı . K . Kerinı i i n g i l izeeye tercenı e etm i ş o l a n Sa­ le VI . a s ı r H i ristiya n l a r ı n yaşad ı kl arı d i ni hayattan bahsederken : « H i risti­ yanlar b u a s ı rd a papaz l ara, res i m ve heyke l l ere i badet hususunda epeyce i l eri g i tm i şl e rd i . H atta b u h ususta en üstün d ereceyi Kata l i kl er a l m ı ş l ar­ d ı . ( 5) işte başlang ı çta sanı i m i b i r duygu ve arzun u n gölgesinde bel i ren ç i zg i l e r, sonra bütü n bir H i ristiyan al enıi nde, mabetierde kaç ı n ı l ınası im­ kans ı z bir vasrta ol arak sayg ı topl ad ı . Bugün k i l i s e leri n i ç tezy in atı n ı teş­ k i l eden başl ı ca tezy i n at her köşede b u l u n a n tasv i rl er veya heyke l l erdi r. R e s i m ve heyke l ci l i k bu d i n i n hayatı na o kadar nüfuz etm i ş k i , H i ristiyan­ Iar i badetl eri nde b u n l a r ı karş ı i a n n a a l ınadan i bad ette b i l e b u l un m a k i ste­ nıiyorlar. »

Hiristiyan mabetieri heyke l l er ve tasvi rlerle d i k kati çekti . Her H i ris­ tiyan mabed i n d e b u n l a r ı b u l m a k m ü mkündür. ( 1 ) Berk, s. 156 (2 ) Keskinoğlu, agm. (3 ) Berk, s. 156 ( 4) krş: en-Nisa suı·esi, 158 ( 5) Sale's, Translation, s. 62, yıl 1896, Nedevi, eb-ül-Hasan, ·Maza Hasire-1-Ale­ mü Fi İnhitat-ıl-Müslimin, tükrç.esi, İbrahim Düzen - Mustafa Topuz, İst. 1966, s. 21 10

Hiristiyan din adamlarının tasvir ve heykel lere karşı çıkışları : Küçük Asya'da M i l a d i sekizinci asrın i ki n c i yarı s ı n ı n başı n d a heykel­ l eri k ı rma ve •
11

Diğer Dinlerde : i s l a m 'd a n önce y u karıda temas ' ed i l e n i ki i l ahi d i nden başka i n sa n l ı­ ğ ı sarm ı ş b i r çok d i n l e r daha vard ı . B u n l a r i ç i nd e e n çok d i kkatleri çeken isla m ' ı n doğdu ğ u s ı n ı rl a ra en yakın olan d i n l erd i . i ra n ' l ı l a rın hayatında ken d i n i gösteren , M a n i-M azdek d i n l eri yürüttük­ l e ri fe lsefe i l e in s a n ı b i r pan iğe kapt ı rm ı ştı . N i hayet Zerdüşt geld i , i s l a­ hata baş l a d ı , fakat o ö l d ü kten sonra saygı ve ibadet a nl arında ate ş i n k ı b l e olarak a l ı nmasından dolayı zamanla ona ibdet e d e r o l d u l ar, b u d u rum o kadar i l eri b i r s afha a l ı r k i , zamanl a ateşe tap ı n ırl ar, o n u n i ç i n m betl er kuru l u r ve heyke l l e r d i k i l i r . ( 15) B i z b u rada bu d i n l erin tarihçeleri ve yapı­ ları üzerin d e d urmak i stem iyoru z . Ya l n ız şunu bel i rtmekte yarar görüyo­ rum: Çoğ u n l u kl a d i n ler, çeşitl i tes i rler altında kalara k önüne koyd u ğ u ve zamanla tap ı n ın aya baş l a d ı ğ ı putlara karş ı savaşın ı şl ardır. Bütün bu d i n­ l e r dünyasında d i n i önderlerin veya d i nce m ukaddes say ı l a n var l ı ğ ı n şekli bir hüviyete bü rütü l d üğü görü l ü r. O n u mutlaka benzetıneye ç a l ı ş m ıştır. Ama b u benzetiş u lvi varl ı ğ ı n yahut d i nce yüce l i kleri b i ld i ri l m i ş değerle­ r i n b i r g ü n tap ı n ma aracı o l d u ğ u görü l ü r ve bu görü ntü heykel ve heykel­ c i l i kle kend i s i n i göste rir. Mesela: Budizmi ele a l a l ı m . Bu d i n pek i lahi· mese l e lerden bahsetmez. Sadece d ü nya zevkl eri n i n terkedi l mes i n i (16) ve kurtu l u ş u n bunda o l a ca ğ ı n ı tel ki n etmeye ç a l ı ş ı r. Sonra putperest l i ğ e dö­ n ü ş m ü ş , putlar d i k i l m i ş , yayı l d ı ğ ı her sahada Budda'nın heyke l l eri d i ktiri l­ ın i ştir. Pencab' ı n Batı kes i m i n i ziyaret eden kimse, Budist şehirl erde ya­ p ı l a n kaz ı larda ç akarı l a n Budha heyke l i n i n çok l u ğ u karş ı s ı n d a şaşkına uğ­ rar. ( 17) VI . a s ı rd a p utperestl i k b i r çok k ı s ı rn l ara ayrı l ı r. Veda ' lardaki i l ah­ la rın sayısı 33 i ken 330 ,000 ,000 ( üçyüz otuz m i lyon) o l u r . Böy l ece p ut, hey­ kel ve i l a h l a r hadd i nd e n faz l a çoğ a l ı r. ( 18) Bu devirde heyke ltıraş l ı k san a­ tı i l e rl em i ş , heyke l c i l i k b i r çok k ı s ı rn l ara ayrı l m ı ş ve geçm i ş asırları geri­ d e b ı ra k m ı ştı . Bütün zümreler hükümdardan faki re kadar m e m l e keti n bü­ tün ahal i s i b u devirde putlara tapmaya baş l a m ı ştı . H atta Budizm, ve Ç i n d in leri d e bundan kurtul am a m ı şt ı . V I . a s ı rd a putperestl i k v e heykeltıra ş l ı­ ğ ı n vard ı ğ ı d e receyi 606 y ı l ı nd a n 647 y ı l ı n a kadar H ind i sta n 'd a hüküm sü­ ren H a rş'ın yaptığı m u azzam i htifalı meşhur Çin seyyahı H u en-Suenç'in 634-647 y ı l ları arası ndaki seyahatı ndan nakl en a l ıyoruz : « H ü kümdar, K i n­ n evç 'te mu azzam b i r i htifa l yapm ı ş ve b u i htifale H i nd istan 'da h ü küm sü­ ren d inleri n a l i m l erinden bir çokl arı katı l m ı şt ı . H ü kümdar, Budda i ç i n al­ tından yap ı l m ı ş bir heyke l i 50 arş ı n yüksekl i ği ndeki bir k u l eye d i kti ve ( 15) Şahin Makarri, Tarih-ı İran, s. 221-224 ( 16) bkz. Dr. Hamidullah, Dinler Tarihi Dersleri Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. ( 18) Nedevi, age. s. 33 ( 19) N�devi, age. 35

12

notları, 12 Mart 1965 İstanbul

Budda;n ı n bu heykeli nden daha küçü k olan diğer bir heykel iy l e ihtifal ye­ rine ç ı kt ı . B i r taraftan gölg e l i k yapıyor, öte taraftan da sağ tarafındaki Kam i rop heyke l i n i n üzeri ndeki si nekl eri kovuyord u . ( 19) Bütün b u n l ar şunu gayet açık o l arak gösteriyor: Peygamberlerin üze· ri nden zaman geçince taraftarlar o nl arı tasvirl erl e ve a n l atı lc:n l ar ı n ı ş ı ğ ı n­ da onların heyke l l e ri n i d i kmeye baş l a m ı ş l ar ve n e yaz ı k ki b u n l a r zama n l a bimr tap ı n m a a racı ô l u p ç ı kı:ıı ı ş lardı r. B u bakı m d a n i l e ride a n l at ı l acağı g i ­ bi Hz. M u hammed'i n hassas iyeti ç o k yeri nded ir.

( 19) Rihlet-ü Huen-Suenç, Funkuyiki, ed-Davlat-ül Garbiyye, Nedevi s . 35-36 13

Bölüm

:

lll

iSLAMl N TUT U M U isl am'dan önceki top l u l u kl ara veya m i l l etierin yaşa d ı ğ ı d i ni hayata bakan he rkes A l l a h 'a varmak içi n çokları n ı n manevi güçlerine i n and ı kl arı şeyleri vasıta o l a rak i l eriye sürdükleri n i görecekl erd i r. Yi ne görecekler ki , gerek peygam berlerin ve gerekse h i kmet sah i b i o l a n k i m s e l e r i n sun­ d u k l arı prens i p l e r çeşitl i yol l ardan d o l ayı u nutu l m uş ye r i n i maddi ve şah­ si görüntü l e r a l m ı şt ı r . Tevrat' ı n israi loğ u l l a rı n ı n putç u l u ktan vazgeçmeleri i ç i n yaptı ğ ı uyarma l a r ş i dd etl i d i r . ( 1 ) H erhalde Hz. isa kend i yaşay ı s ı n ı n , doğ u m u n u n v e çarm ı h a geri l i ş i n i n tasvi r ed i l mes i n i , A l l ah'a gi derken bun­ l a ra s ı ğ ı narak g i d i l mesi n i i ste m e m i ştir. D i ğ e r d i n l erde öyl e . i şte i s l am geldi­ ğ i nden beri i n s a n l ı ğ a şunu söy l ed i: « A I I a h 'tan başka i l ah yoktu r . » Bu ifa­ de O 'r:Jn i ma n z i h n i yeti ve i s l a m ' a g i r i ş anahtarı o l muştu r. Bu i nanç, müs­ l ü m a n ı n her d avran ı ş ı n a ve sanat a n l ay ı ş ı na da tes i rden geri kalm ıya­ caktır. islam'da Tasvir : i s l a m 'd a ca nl ı varl ı kl a rı tasv i r etme n i n mah iyeti ve b u n l a r ı n resmi n i yapma n ı n hükmü hakkında isl am kaynaklarında yeteri derecede tatm i n e d i c i b i l g i b u l m a k güçtü r. ( 2 ) K . Keri m'de bu hususta b i r açı k l ı k yoktur. Tefs i r ve had i s kita p l a r ı nd a olduğu g i b i F ı k ı h kitaplarında da bu konu et­ rafi y l e , yeter de recede ayd ı n l a n m ı ş değ i l d i r. O n l a r bu meseleyi kendi za­ viye l erinden bahis konusu yapm ı ş lard ı r . H a d i s kitap l a r ı muayyen had isleri şerh ve iza h l a yeti n i rl e r. F ı k ı h kitapl arı i se i badet esnas ı nda, puta tapma ve h m i n i uyand ı racak s urette res i m ve heykel b u l u n d u r u l m a s ı n ı e l e a l ı p i nc e l erler. (3) Sonra g e l e n l er hep eski l e r i n yo l u n u taki p etm i ş l er ve bun­ da yeni b i r düşünce i lave etme m i ş l erd i r. Konu son ası rlara g e l i n ceye ka­ d a r aynen ka l m ı şt ı r . Bu bak ı nıdan K. Kerinı 'e , had i s l ere, asrı-ı seadetten iti baren çeşit l i d ev i rl e rde görü l en örne kl ere bakarak konuyu yen iden izah etme k gerekmekted i r . ( 1 ) Bkz: Ahd-ı Atik, Leviler, bap 19, Ayet 4, s. 118, Bap 26, Ayet I vs. (2 ) lCeskioğlu, agna, s. ll ( 3 ) lCeskioğlu, agm, s. ll 14

A

-

K. Kerim'de Tasvirin yeri :

K . Keri m ' de tasv i r i n ve heyke l c i l i ğ i n yasak olduğuna d a i r herhang i b i r hüküm yo ktu r. K. Keri m'in en çok üzeri nde d u rd u ğ u husus, m ü s l ü man­ ların putperestfiğe götürecek yol l ardan sak ı n ma l a r ı d ı r . Tasv i r hususunda K. Keri m'de genel b i r hüküm b u l u n mamakla beraber iki Ayet-i Keri me üze­ rinde d u r u l muştur. Bun lardan b i r i nc i s i , müsteş r i k l er i n dayand ı ğ ı M a i d e sures i n i n 9 3 üncü Ayetid i r. « Şarap, k u m a r , e n s a p v e f a l o kiarı şeytan i ş i p i s i ş lerd i r." O n l a r Ayette geçen « ensap , kel i mes i n i resi m ve tasv i r o l a­ rak terceme etm i ş l e rd i r. Böyle b i r terceme yan l ıştır. Burada b i r çok a ç ı k­ lamac ı l arı n bu ke l i m eye verd i k l eri m anayı a l m ada fayda vard ı r : 1 -:...._ ibn-ı Abbas ( Ö . 69/688 ) , M ücah i t (Ö. 1 03/72 1 ) . Ata ( Ö . 1 1 4/732) Said b . Cübeyr ve d iğerleri - k i bunlar i l k K ur'an müfess i rl e r i d i r - « en�ap»­ tan gaye, eski Arapları n üzerl erinde kurban l arı n ı kestikleri ( 4 ) ve i badet etti k l eri taşlar o l d u ğ u n u söy l e rler. (5 ) 2

- i badet i ç i n d i k i l m iş putlard ı r . ( 6)

3 - Topl u l u k b i r yere top l a n ı r , orada kurbanları n ı keserl erd i , fakat bunlar put d eğ i l d i . i b n-i Ceri r (Ö. 3 1 0/922) b u n l a r ı n n i te l i k le r i n i a n l atır­ ken , en-n u s u b , es-sanem (putlar) d eğ i l d i , putlar tasvi r edi l i r, n a k ı ş l anu. Bunlar d i k i l m i ş 360 puttu, der. Ş u n u d a söyl erl er: Bu putlardan 300 tanesi ayn i h i zada i d i . Kurban kestikleri zaman eve ( Ka'be) çevirerek kan akıtı r­ lar, eti doğray ı p onu taş üzerine sererlerd i . ( 7 ) 4 N esefi ( Ö . 1 3 1 0) tefs i r i nd e « ensab , ı n tap ı nmak i ç i n d i k i l m i ş putlar o l d u ğ u n u , ••rics , yani p i s ol mal arı tap ı n m a k i ç i n d i k i l m i ş ol mala­ rından i l eri g e ld i ğ i n i söyler. Zemahşeri ( 1 075- 1 1 44) d e ayn ı görüşü pay­ laşır. ( 8) Er-Rağ i b'ül isfehani (Ö. 1 1 08) ••Arap l a r ı n cah i l iye döne m i nd e i ba­ det etti kleri ve kurban l a r ı n ı kestikleri taş i ard ı (9) , der. -

5 Kamus m üterci m i Ası m efendi bu kel i meyi şöyl e izah eder. "Ensa b : Ehbab ölçüsünde bir kel i med i r. G aye şol taştan konu l muş putlar­ d ı r ki cah i l iye döneminde Ka'be n i n etrafı na d i ki l ip o n l a r H ac i ş l eri g i b i te l b iye ve o n l a r i ç i n kurban keserlerd i .( 10) -

6 - Bu ke l i meyi Batı d i l l eri ne çev i ren d i l b i l i m c i l e r d e b u n u tasv i r (pai nted) şekl i nde çev i r m i ş l erdi r. a - Arapea - i n g i l izce büyük b i r söz l ü k o l an «An Arabi c - Engl i s h ( 4) İbn-ı Kesir, Tefsir II, 63, Beyrut 1966 (5) Tefsir-ül Menar, IV, 147 ( ikinci baskı ) (6) Feth-ül Beyan, III, 102 (7) ol- :Menar, IV, 146 (8) Keskioğlu, agm. s. 12 (9) Mu'cemü Müfredat-ı Elfazı-1 Kuı·'an, tahkiki baskı, s. 5 15 , Beyrut 1972 (10) Okyarrus ( n-s-b ) maddesi 15

Lexicon , d a bu kel i m e « Wh i ch l ast word , accord , to someis syn , with « esnam » , but otheres deny this because ccesnam » are fi gured and c u l p­ tured or pai nted , whereas ccensab" are of an opos i te description« ( 14) b - ccNusub , statue, or idol ( 12) c - B i r F rans ı zca s öz l ü kte : du tep m l e de la mecq u e . » ( 13)

Ensab, " Li m ites de L'encei nte sacree

7 - Bu k e l i meyi « putl a r » o l a rak tefs i r etmek doğru o l makla beraber bu n u n en aç ı k tefs i r i ccüze r i nd e ku rban kes i len d i k i l i taş l ard ı r . » ( 14) Görü l üyor ki M a i d e s u res i ndeki bu Ayette geçen ccensab » kel i m es i n i « tasvi r » ş e k l i n d e terceme eden l er asl ı na ta mamen ayk ı r ı b i r terceme yap­ m ı ş l ard ı r. Bunda i s l a m ' ı n tasviri yasakl adı ğ ı hükmünü çı karmak i s e im­ kans ı z d ı r. i ki nc i Ayet i s e « O ' n a (ya n i S ü l eyman'a) m i hraplar, timsa l l er, havuz­ lar g i b i çanaklar ve sabit kaza n lardan her ne i sterse yaparlard ı . Çal ı ş ı n ey Davud Hanedanı . ! Şükür i çin çal ı ş ı n . K u l larım i ç i nd e şükür eden l er az­ d ı r. ( 15) , Baz ı b i l g i n ler bu Ayet' e dayanarak heyket yapı m ı n ı n caiz o l d u­ ğ u n u beni msemiş l erdir. ( 16) K. Ker i m müfessi rleri Ayette geçen « tema­ s i l » ke l i mes i n i açı kl a m ış l a rd ı r : 1 - Temas i l , timsa l ı n çoğ u l ud u r . Ti msal i s e b i r şey i n bakı rdan , s ı r­ çadan mermerden yap ı l an sureti n e d e n i r. Hz. S ü l eyman ' ı n şariatı nda res i m ed i nme k haram d eğ i l d i . (17) 2

-

Temas i l , s u retl e rd i r. ( 18)

B i r k ı s ı m b i n g i n ler M ese l a : Kurtub i ( 19) ve Ebu H ayyan ( 20) ) bu Ayeti heykel yapı m ı n ı n caiz olduğuna d e l i l o l ara k g eti rm i ş l erd i r. ( 21) i ş i n önem l i b i r tarafı d a b u n u n H z . S ü l eyman'a veri l m i ş n i metler aras ı nda say ı l ması­ d ı r. B u Ayet, Genab-ı Hakkın Hz. S ü l eyman üzerindeki n i metie r i n büyü k l ü­ ğ ü n ü , çağ ı ndaki medeniyet ve se nali g e l i şm es i n i n say ı m ı n ı veriyor. ( 22) Al­ l a h verd i ğ i b ütün n i meti ere karşı l ı k ş ü kü r i ç i n çal ı ş ı l mas ı n ı i stiyor. Bu hususta çeşitl i m üfes s i r l e r i n görüşl e r i n e b i raz daha yer vere l i m . ( 11) A n Arabic - English Lexıcon (Amerika baskısı) VIII, 2800 ( 12) Elıas A. - Modern dıctıonary, Arabıc - Englısh, s. 708, 9. baskı, Kahire ( 13) Kazımıriski, Dictıonnaıre: Arabıc - Francaıs, III, 533, Kahire, 1875 ( 14) Zad-ül Mesir, II, 283 ( 15) Sebe suresi, A. 13 ( 16) Ab-ül Mecid Vafi, Re'yüd-din Fis-suvari vet-Temasil, Mecollet-ü Risalet-ıl İslam, Ekim-Kasım sayısı, 1962, el-Fikr'ül İslam, adlı esere ek, s. 483, Kuvayt 1965 (17) Tefsir-ül Celaleyn, II, 125, 125, Kahire 1955 (18) Zad-ül Mesir, VI, 439, Şam 1965 ( 19) el-Cami'ül Alıkarnı-l Kur'an, XIV, Kahire 1945 ( 20) el-Bahr-ül Muhit, VII, 265, Kahire 1328 ( 21) Keskioğlu, agm. s. 12, Abdülmocid Vafi, agm, 491 16

Res i m hususunda ş i ddeti i yasak ta raftarı o l a n Şevka n i (Ö. 1 255) 3 bu Ayeti n a ç ı k l amasında ş u n u söy l er: -

" T i msa l , b i r ş ey i n bak ı rdan , s ı rçadan , mermerden v.s . d e n yapı l m ı ş s uretidir. Deni l d i ğ i ne g öre bu ti msal l er peyga mberleri n , m e l e k l er i n , b i l · çıi n l erin v e temiz k i mselerin res i mleri i d i . B u n l arı mescitlere resmeder­ lerd i . Ta k i i nsanlar b u n l arı görüp i badet ve i cti hatları n ı arttı rs ı nl a r . (23) Bunu n l a Hz. S ü l eym a n ' ı n şeriatında tasvi r i n mübah o l d u ğ u i st i d l a l ed i l ­ m i şt i r . (24 ) 4 E l m a l ı ' l ı H a rn d i Yaz ı r şu b i l g iy i veri yor: « Keşşaf der k i . . . tema­ s i l t i msal ı n çoğ u l ud u r . Ti msal: Can l ı veya cansız b i r şey i n sureti n e m ü­ mas i l tasv i r o l u n a n herhangi b i r surettir. Burada temas i l , M e l e kl er, pey­ gamberler ve tem iz k i m s e l e ri n suretleri den i l m iştir. H a l k görsünde o n l a r g i b i i badet ets i n l e r d iye mescitl erde bakı rd a n , p i rinçte n , s ı rçadan, m e r­ merden b u n l a r ı n s u retl eri yap ı l m ı ştır. Böyl e tasv i rl er yap ı l ma s ı n a S ü l ey­ man (A.S.) nas ı l cevaz verd i , d iye sorabi l i rs i n . Cevaben d e r i m k i , tasv i r, ya l a n v e z ü l ü m g i b i a k l ı n kötü gördüğü şeyl erden d eğ i l d i r. Böy l e o l a nl ar­ cb şeri atl a rı n i ht i l afı caizd i r. Eb-ül Al iye'den a n l at ı l d ı ğ ı n a göre o zaman suretieri n b u lu n d u ru l ma s ı haram k ı l ı nm ı şt ı . B u n u n l a beraber t i m sa l ı n h ay­ van (can l ı kasted i l i yor) s u reti o l ması gerekl i d eğ i ld i r. Ağaç g i b i cansız re· s i ml e r ol ması da caizd i r . Onun i ç i n tefs i rci Raz i , y a l n ı z nükuş demekl e yet i n m iştir. (25) -

5 - A l u s i (Ö. 1 270/ 1 853) i se .. ru h-ül Mean i » ad l ı tefs i r inde yukarı­ daki hususlara yer verdi kten sonra buna i l aveten ş u n u bel i rt i r : "Bu t i m­ sa l ler, ağaç res i ml e r i ve baş l arı o l mayan hayvan suretleri , can l ı şeylerin resi m leri o l d u ğu söy l e n iyor. Böylesi bizim şeriatı m ııda d a uygun karş ı­ lan m ıştır. H a l b u k i böy l e söylemeye l üzum da yoktur. Çünkü h ayva n l arı (canl ı l a r ı ) t a m v e eksi k s i z ol artık tasvi r etme k yasa ğ ı onl arı n şeriatı nda yoktu . » Bundan sonra A l u s i i s l a m 'd a tasv i r i uygun karş ı l ıyanl ar ı n bu Aye­ ti d e l i 1 tuttuk l anna işareti e şu nakl i kaydeder: " Mekk i , el-H i day e 'de der ki , b i r k ı s ı m cemaat tasviri caiz görd ü l e r ve bu Ayet l e i sti d l a l ett i l er ( 26) " Esasen K. Ke r i m m üfes si rleri res i m ve heykel etrafı nd a pek d u rmayı gere k l i b u l m a m ı ş l ard ı r. Çünkü b u n l a r d i ğer yasakl an m ı ş olan i ş l e r g i b i b i rer top lumsal afet d eğ i l d i r. Şayet böy l e o l sayd ı Kur'an o zaman o nl ar hakkı nd a d a kes i n v e a ç ı k beyanda b u lunu rdu. Bu husus şmi i n (AIIa h ' ı n ) ( 22) Abdülmecit Vafi, agm. 491 ( 23 ) Feth-ül Kadir, IV, 307, Keskioğlu, 1 3 ( 24) Kastalani de aynı düşünceyi paylaşmakt<:dır. Bkz: Müftü Fethullah, Misbah-ülMünir Fi M:en'ı t-Tasvir, Manzume-i Efkar matbaası, İst. 1328, s. 15 ( 25) Hak Dini Kur'an Dili, V, 3952 (26) Keskioğlu, agm. s. 13 ( 27) Krş. Keskioğlu, agm. s. 13

F : 2

17

s ustuğ u mübah meselelerden b i r i d i r. (27) Peygamberl erden b i r i i ç i n uygun görü l e n , b u şeki l d e övü l e n ve gere k l i ş ükre layik bir n i met say ı lan bu şe­ y i n , sonra b u n u n i s l a m tarafı ndan yürürl ükten ka l d ı r ı l d ı ğ ı n ı söylemek uzakt ı r . ( 28) Çünkü i s l a m , b u g i b i şey l e r i yürürl ükten kal d ı rmak için değ i l ancak i nsanlara a ğ ı r g e l e n yükl eri v e te k l i fl eri o nl ardan uzaklaştırmak i ç i n g e l m i şt i r. H a l b u k i b u i s e ağ ı r yük ve teklifler yönünden değ i l ancak tekn!k ve sanatla i lg i l i g e l i ş m e yönünded i r . (29) Hz. S ü l eyman i ç i n yap ı l ­ m ı ş heyke l l e r i n p u t v e ş i rk l e i l g i l i o l m ad ı ğ ı zaten h i ç b i r d i n i n b u n a göz aç ı p y u m un caya kadar b i r s üre i ç i n o l sa d a h i uygun karş ı lamad ı ğ ı orta­ dadır. K. Kerim'de başka deliller K. Ker i m 'd e tasv i r ve heykel sanat ı n ı n yasak o l mad ı ğ ı na dair geti ri­ len bazı d e l i l ler daha var: 1 H z . isa hakkında K. Kerim ş u n u a n l at ı r : « Gerçekte ben s i ze ça­ murd an kuş b i ç i m i g i b i b i r şey yapar ı m . (30), i şte bu Yüce Resul Rabbi­ r>!n i zniy l e kuşun cüssesi g i b i b i r heykel yapmayı mübah say m ı şt ı r . i n­ s a n ı n yapaca ğ ı bu tip şeyler ç i rk i n say ı l sayd ı o zaman Genab-ı A l l ah Pey­ gamberlerinden b i r i n i n o n u yapmas ı na i z i n vermezd i . ( 31) H z . isa " bu i ş i ancak m ucize i ç i n yapm ı şt ı r » , i d d i a s ı n ı süre n l e r ç ı ka b i l i r . Yal n ı z mucize k u ş u n şekl i n i b izzat yapıcı o l m a sanat i y l e i l g i l i değ i ld i r . Fa kat mucize ona üflemes i , onunda b u n u taki , b en A l l a h ' ı n i z n i y l e bir kuş o l mas ı d ı r. (32) -

2 A l l a h ' ı n varl ı ğ ı n ı ve büyü k l ü ğ ü n ü i spat hususund a K. Keri m ' i n u s l u b u n u düşünen k i m s e , b u u s lu b u A l l a h ' ı n göklerde v e yerde yaratt ı ğ ı şeylere, b itki , hayvan v e can s ı z l arda kend i n i gösteren o hari ka yap ı m a tah s i s ett i ğ i n i görür . B u sebepten Genab-ı A l l ah şöy l e buyuruyor: « Söyl e gökl erde ve yerde o l ana bak ı n . (33), N as ı l o l u r ? Hem A l l a h , i nsanların O ' n u n varl ı ğ ı n a ve b i rl i ğ i ne i nanmaya götü rmek için b i r taraftan bakmaya, dü ş ünmeye, yarattı ğ ı eşsiz şeyleri ve h e r şeyi sağ lam tutan Al lah'ın i ş i n i müşahede etmeyi istesin, sonra da bu eşyan ı n şeki l l eri n i yapmaya yahut ressam ı n o n u ç i z m es i n e veya heyke l t ı ra ş ı n o eşya n ı n şekl i n i yapmaya \en g e l o l s u n . (35) Asl ı nda bütü n bunl arı yapm ak, res i m f ı rçasi y l e yahut heykel a l etiyle o yap ı l ı ş ı n i nce l i k ve güzel l iğ i n i açı klamak ol maz m ı ? Y i ne -

( 28) (29) ( 30) ( 31) (32) ( 33) ( 34) ( 35) 18

Abdülmecid Vafi, s. 492 agy. 492 Ali İmran sunisi, 49 Abdülmecid vafi, 492 agy. 492 Yunus suresi, 101 En'am suresi, ll Abdülmecit Vafi, 492 · -

b u , sanat d allarından b i ri olan ş i i rle A l l a h ' ı n h a r i k u l ade yaratt ı ğ ı şeyleri tasvi rden ayrı b i r şey mi? ( 36) Gerçe kte K. Kerim ye ryüzünü , orada b u l unan her türlü varl ı k l arı ve gök yüzünü süsleye ıi y ı l d ı zları bol bol tasv i r ederek i nsanı , A l l a h ' ı n büyük sanatı etrafınd a düşünm eye yer yer çağ ı rm ıştı r. Tasvir kelimesi K. Kerim'de çeşitli Ayetlerde geçer : 1 " Gökleri ve yeri gerekt i ğ i g i b i yaratm ı ştır. S i ze şeki l ver m i ş ve şeklinizi güzel yarat m ı şt ı r . ( 37) , -

2

3

-

-

( su ret)

« S ize şekil ver m i ş ve şeklinizi güzel yapm ı ştır. ( 38) , uAndolsun ki s i z i yarattı k , sonra ş e k i l verd i k . (39) " Ana rahm inde s i z i d iled i ğ i g i b i şeki l l end i ren O'dur. ( 40) , uO, vareden, güzel yaratan, yaratt ı k l arına ş e k i l veren ( musav­

4 5 vir) .. . d i r . ( 41 ) , -

-

Bütün bu ayetl erde « tasv i r » ve « süver mekted i r .

(36) ( 37) ( 38) (39) ( 40) (41)

=

şeki ller»

kel i me l e r i geç­

agy. 492 et-Teğabün suresi, 3 ol-Gafir suresi, 64 el-A'raf suresi, ll Ali-ı İmran suresi, 6 el-Haşr suresi, 24 19

B)

Hz. Peygamberin Hadislerinde Konunun Durumu :

i s l am 'd a K. Kerim 'den sonra baş vuru l a n i ki nci kaynak H z . Peygam be­ r i n s öz l e ri d i r. Bu h u su sta b i r çok had i sler gelm i şt i r. Es asen meselen i n ç o ğ u bu h ad i sl e r etrafında d o l aş m ı ş , hadisci l er v e bu had i s l eri çeşitl i yönden a ç ı k l ayan b i l g i n l e r bu h ad is i ere bakarak düşünceleri n i i l eriye sür­ m ü ş l e rd:.r. Ya l n ız ş u kadar ı n ı bel i rte l i m k i , i l k döneml erde bazı had i s c i l e r meseley i n as ı l a n l a m ı ş v e yoru m la m ı ş l a rsa, çağ lar boyunca gelen b i l­ g i n l e r d e aynı düşünce ve yorumu beni msey i p eserl e r i nd e bunu yans ıt­ m ı ş l ard ı r. M ese l a Şafii mezheb i n i n i l eri g e l e n l e r i nden N evevi'n i n ö. ( 676/ 1 277) M üs l i m ş e rh i nd e (XIV, 8 1 -82) bu konuda yapt ı ğ ı yor u m kend i s i nden sonra gelen bir çok b i l g i n i er i n dayanak noktası o l m u ş , kon u , bu hadislerin i fadesi n i b u l d u ğ u çağa e ğ i l erek değerlend i r ilmeye g i d ilme m i şt i r . Başka i d d i a l ar d a i l eriye s ü rü l müştü r: 11 Çağ ı mııda bazı b i l g i nl e r , Hz. Peygamberi n kendi zamanı nda tasv i r i yasaklamayı d üş ün med i ğ i n i , bu yasa ğ ı n daha sonra h ic ret i n üçüncü asrı n ı n baş ı nda yaş a m ı ş bazı din adaml arı arası nd a cereyan eden b i r d ü ş ünce o l d u ğ u n u i l eriye sürmüşlerd i r . (1 ) ( H i creti n üçü ncü asrı bü­ yük b i l g i ni e r i n h ad i s l er i n top l anmasiyle u ğ raşt ı k l a r ı b i r as ı rd ı r . ( 2) ) Şüp­ h e yok k i böy l e b i r d ü şünceyi bu b i l g i n le r l e paylaşmak i m kansı zd ı r (3). B u n l a r - özel l i k l e bu hususta b i r makale yazan Greswell - daha çok Hz. Peygamberin b i r k aç o l ay karş ı s ı ndaki tutum u M es e l a: H z . M e rye m ' i n tasvi r i n e karşı d avran ı ş ı n ı - v e Hz. Peyg amberden sonra i leri g e l e n islam büyü k l eri n i n bazı nadi r görül e n b u konudaki davra n ı ş ve hareket l e r i n i göz önünde b u l u n d u rarak b u görüşü i l eri sürmüşlerd i r. (4) Fakat bu görüş Ze· ki M u hammed H asan tarafından ç ürütü l m ü ştür. (5) -

2 B u h ad i s l e r i n sah i h o l m ad ı ğ ı , m evzu ( uydurma) o l d u ğ u n u i d d i a eden l e r ç ı km ı şt ı r . Yal n ız i l eriye sürülen i d d i a l a r ı n hadi s i l m i bak ı m ı ndan deste k l e n i r tarafı yoktu r ve bu bir i d d i adan öteye geçme m i şt i r . -

( 1) Şu makaleye bkz: K . A . C . Creswell, The Lanfulness of painting in early İs­ lam, İslamic Culture dergisi, yıl 1950, s. 218-225 (2 ) Bu asır için bkz: Hüseyin Heykel Paşa, Rayat-ü Muhammed, s. 47-51. Ahmed Emin Boy, Fecr-ül İslam, I, 249-268 (3) Z. M. Hasan, el-Fünün-ül İraniyye, 79-80 ( 4) Creswell, agm, s. 220 (5) The Attitude Of İslam Towards Painting. s. 1-15

20

is l a m ' ı n tasviri yasaklamayı Yahudili kten aldı ğ ı n ı söyleyenler ç ı km ı ş­ t ı r . (6) Gerçe kte Tevrat h er türlü can l ı ve cansız varlı kları n tasv i r i n i mabetiere soku l m as ı n ı ve o n l ara ta p ı nmayı veya tapı n ma aracı kılmayı ya­ s a k l a m ı şt ı r . (7) Zate n bütün d i nlerde ayn ı yasağı koy m u ştur. islam M ed i · ne'de yay ı l maya başlayı nca bunu çekemiyen pek çok Y a h u d i ç ı kt ı . B i r k ı s m ı i s l a m ' ı beni msed i . B i r k ı s m ı n ı n fi kri geliş m e bakı m ından a ç ı k b i r etk i s i vard ı r . B u n l a r i çinde Abdullah b . Selam, (8) Veh b b . M ü n e b b i h v e Ka'b-ül Ehbar (9) önem l i o l a n ları ndand ı r . B u nlar i s l am i ç i n e b i r çok isra­ i l i yat sokmuş lard ı r . ( 10) Ya l n ız böy l e o l makl a beraber Hz. Peygamberin Yahudil i ğ i n tasv ir ve heykel yap ı m ı n ı yasa k l ayan emrine b a karak ondan bu yasağa doğru g itmesi doğrusu i m kansızd ı r ve uzak bir düşünced i r. (ll) Şunu da u nutmamak gere k i r: Tevrat'ta tasv i r hakkı nda ş iddetli uyarm a l a r b u l unmakla beraber, bu d i n i n bü nyes inde tasv i r i n o l d u ğ u n u y ukarıda gör­ müştük ( 12) . Konuya ası l geçmeden önce b u n l a r ı burada a n l atmaktaki gaye m i z şud u r: Ortada i s l a m ' ı n tasv i ri m u t l a k yasaklad ı ğ ı n ı i l eri sürenle rle b u n a karş ıt b i r düşünce i l eri s ü re n l e r b u l un ma ktad ı r . H e r i k i grupta görüşünü del i l i e re dayandı rmaya çal ı ş m ıştır. M alzeme o l arak neyi bula b i l m işse kul­ l a n m ıştı r . Hatta bazan i ç l e r i nden sübj e ktif hareket eden l e r ç ı k m ıştı r. işte bunun i ç i n konu n u n yen iden e l e a l ı narak d e l i lleri n yeniden gözden geçi­ r i l mesi nde fayda vard ı r. Ş i m d i hadisleri b i rer b i re r ele alalı m . : 1 M ü s l i m b . Subeyh a n l atıyor: B e n M esrukla beraber Yesar b . Nümeyr ' i n evinde i d i k . M es ruk onun evi n i n safasında t i msalle r görd ü . Bu­ nun üze rine Abd u l l a h b . Mes 'ud ben Hz. Peygamber şöy l e derken d uy­ dum : «AIIa h ' ı n yan ı n d a azabı en ş iddetl i o l an i nsanlar tasvirci l erd i r . ( 13) ,. ded i . M üsli m ' i n rivayeti nde bu timsa l i e r i n k i m i tasv i r ettiği n i beli rtiyor: « Be n M es ru k ' l a Hz. M e rye m ' i n t i m s a l l eri b u l u nan b i r evde b u l u n d u m . M es­ ruk: « Bu n l ar Kisra n ı n timsal l erid i r » ded i , ben « H ayır b u n l a r Hz. M erye m ' i n ti msal leri d i r » ded i m . M e s ru k: « Ben Abdullah b . M es 'ud'dan şöyle d uy­ d u m , (14) " d i yerek yu karıda veri l en had i s i söyl er. -

2

-

H z . ö m e r ' i n o ğ l u anl attı ğ ı na göre H z . Peygamber

şöyle buyur-

(6) Mısır Üniversitesi Kütüphane müdürü Ahmet Muhammed İsa bu iddiayı ileri sürmüştür. bkz: Mecellet-ül Ezher, XXII, 7-8, yıl 1951 (7) Yahudilikte tasvir b. bkz. (8) Bkz. Ahmed Emin, Fecr-ül İslam, 1,180-181 (9) Ago. 192-193 (10) Bkz: Prf. Guillaume, The Legacy of İsrael, s. 129, vd, (ll) Z. M. Hasan, et-Tasvir İnde-1 Arab, 126 ( 12) Yahudilikte tasvir b. bkz. ( 13) Müslim, VI, 369 (14) Müslim, VI, 369 ( Türkçe tercemesi) 21

m u ştu r : .. şu s u retleri yapan l ar kıyamet gününde azap görürler ve kendi­ l e r i ne .. yaptığ ı n ı z s u retiere can veri n " denilir. (15) , 3 i bn-ı Abbas'a b i r adam gel i r ve « ben bu suretl eri yapıyoru m , bu h u su sta b an a fetva v e r .. der. i bn-ı Abba s : " Hz. Peygamber ş u n u söy l erken i şitti m : « Her nıusavv i r cehennenıdedi r. M u savv i r tasv i r ett i ğ i her surete k ı yamet g ün ünde (Al l ah ) hayat veri r de o can l ı surette cehennemde ken­ d i n i yapan s a h i b i ne azap eder . .. Ve şöyle devanı etti : « Eğer sanatına de­ vam etm e k zarureti nde i sen ağaç res m i ve hayat sahi b i ol mayan vücut k ı s ı m l arı n ı n res m i n i yap, ( 16) ded i . B i r k ı s ı m rivayetl erde bu soruyu soran kend i s i n i marangoz o l arak takd i m ett i ğ i şekl i nded i r. ( 17) Bazı rivayetlerde ise « be n i m g eç i nı i m ş u e l sanatına bağ l ı d ı r , " demi ş . ibn-ı M es 'ud had i s i kend i s i n e a n l at ı nca adam ı n k ı zg ı n l ı ğ ı a rtar v e a n l atı l d ı ğ ı ş e k i l d e kend i s i ­ ne o i z n i veri r . ( 18) B a ş k a b i r rivayete g ö r e ibn-i Abbas ş u n u söy l e m i şt i r : « Be n A l l a h ' ı n res u l undan i ş itti m : Her k i m dünyada b i r suret resmederse kend i s i n e k ı yamet g ün ünde o surete ruh vermes i tekl if o l u n u r . Halbuki o , hayat verm e k kud reti n i h ai z deği l d i r , " buyuruyord u . ( 19) Ebu Said ( i bn-ü E bi-1 Hasan) rivayetinde ise « Al l ah suret yapa n ı n o su rete ruh vermes i ne kadar azap verir, h a l b u k i o hi ç b i r zaman ona ruh verenı iyecektir. (20) " Bu ifade adeta şu ayette geçen ifadeye benzer bir ifaded i r : " Deve iğne del i ­ ğ i nden geçmed i kçe Cennete de g i remez. (21) B u n u n l a Cennete g i rm e n i n i m kansızl ı ğ ı n ı b e l i rtmek i stiyor. B i r şeyi n i m kansız olduğunu b e l i rtmek i ç i n Araplar « kargan ı n s� ağarı ncaya kadar bunu yapmanı " sözünü kul­ l a n ı rl ardı. (22) Sonra. tbn � ı Hacer ( 1 372- 1 449) şunu bel i rtiyor : « Bu , güç ge­ tiri l m i yen bir teKli f d eğ i l , aciz b ı rakan b i r i ştir. Böyle bir ifade olduğu g i b i a l ı nı rsa ş u h a l d e b u i ş l e u ğ raşa n ı n ve yapanı n cehennemde tem e l l i kala­ cağ ı na b u b i r i şaret o l m u ş o l uyor k i ; m ü s l ü m a n hakkı nda nıüşkülat ç ı kar­ m ı ş o l uyor " . Hafız bu had i s i açıkl arken bu tehditin ş iddetl i korkutma gaye­ s i y l e yapı l d ı ğ ı n ı , görünürdeki a n l a m ı n kasted i l med i ğ i şeki l de tev i l edi­ yor. (23) -'- ,

Bu hadislerin tah l i lleri Acaba ş i dd etl i azaba g i recekl eri haber veri l e n tasv i rci l e r , a l a i ade can l ı veya cansız varl ı kları tasv i r eden k i m s e l e r m i d i r ? Yoksa d i n i gaye l e r ( 15) ( 16) ( 17) ( 18 ) ( 19) (20) (21) (22) (23)

22

age. VI, 368 Age. VI, 370 İmam Reşid Rıda, Fatava, 1393 Rf.t}id Rıda, Fotava, s. 1394 Müslim, VI, 371 Reşid Rıda, s. 1394 el-A'raf suresi, 40 Reşid Rıda, 1394 Reşid Rıda, 1394

ı ç ı n k u l l a n ı l ı n tasvtrler yahut Tanrı i l e kul aras ı n a a raç yap ı l a n d i ni sem­ bo l le r m i d i r? B i ri nc i h ad i s i r i vayet eden k i mseler, g it m i ş o l d u k ları evde gördükleri tasvi r l e r i n K i s ra veya Hz. M e ryem'e ait o l d u ğ u n u a ç ı k o l arak bel i rtiyorlar. O halde b u n l ar s ı radan kal m a tasvi r l e r değ i l . B u n l arı gören Abd u l la h b . Mes'ud i s e b u n l a r karş ı s ı n d a Hz. Peygamberin hadisi n i nak­ l etmesi , had i s i n hangi tasvi r l e r hakkı nda söy l en d i ğ i n e açı k l ı k kaza n d ı r ı ­ yor. N iteki m Hz. M erye m ' i n resi m v e h eyke l l eri bütü n H i ri stiyan mabet­ Ierinde takd i s konusudur. i ra n l ı l ar ı n eski k ı ra l l a r ı na K i s ra den i l i rd i . Res­ sam l a r k i s rayı konu yaparlard ı . Bu res i m l ere karşı say g ı gösterisinde bu­ l un a n l a r o l uyord u . islam e şya ve k i ş i n i n takdis konusu yap ı l mas ı n ı tasv i p etm ez. Bütün sayg ı n ı n A l l a h 'a k a r ş ı ol m a s ı n a çok önem v e r i r . Zaten O ' n a göre t e k kutsal varl ı k A l l a h 't ı r . N iteki m i s l a m b i l g i n l er i de b u noktadan hareket etm i şl e rd i r . Taberi (24) (839-923) der ki: •• M usavvi r (tasvi rci) den gaye A l l a h 'tan başka i b adet o l u n a n şeyleri tasv i r eden l e r , put yapa n l a r­ d ı r. Çün kü tasvi rci bu yolda küfre h i zmet etm i ş , h a l k ı sapı k l ı ğa düşürmüş olur. Azabı n ş iddet l i ol ması da bunda n d ı r . B u n u n başkaca manası yok­ tur. (25) , H attab i (25 b) (93 1 -996-8) der k i : « Tasv i r ede n l e r i n cez ası büyük o l ­ muştur. Ç ü n k ü A l l a h ' ı b ı ra k ı p bu suretiere tap ı n ı yo rl ard ı . ( 25c ) , Görü l ü­ yor k i bu had i steki musaw i r l e r (tasv i rc i ler) genel o l a ra k h e r ressam ol­ may ı p , tap ı nacak put yapanl a r ve Al l a h ' a ş i rk ( orta k) koşmaya h iz met edenl erd i r . (26) Ebu Al i e i-Fa ri s i (27) ( 900-987) ise bu had i s l e r üzerinde şöyle b i r yo­ ruma g id iyor : « ' Kıyamet gününde azabı en şi ddetl i o l a n musavv i r l e rd i r' den gaye A l l a h ' ı n b i r c i s i m o l d u ğ u görüşünde o l a n ve O ' n u yaratı l a n a ben­ zeten ' m ücess i m e ' (28) fı rkas ı d ı r . Böy l e l e r i n e K. Keri m ş u ş e k i l d e a ç ı kça m u h a l efet etmekted i r : ' O ' n u n benz eri hi ç bir şey yoktu r (29) ' ' H i ç bir ş e­ ik i l d e dengi b u l u n mayan , her şeyde müsta ğ n i ve h e r şey O 'na m uhtaç o l a n d ı r . ( 30) ' O n l a r i n a n ç p ren s i p l erinden b i ri nde Al l a h ' a i ft i ra etti kl eri i ç i n aza b ı n en ş i ddetl i s i n e mü stahak o l mu ş l ard ı r . Bu i nanç prens i b i A l l a h ' ı n zatiyle b i rl e ş i k o l a n bütü n d i n l eri n geti rd i ğ i i na n ç l a r ı n en önem l i s i d i r . Bu(24) Hayatı için bkz: Tarih-ü Bağdad, ll, 162-170, Brocelman, Tarih-ü Edeb-ıl Arabiyyi, III, 46, Mısır 1962 (25) Keskioğlu. agm. s. 17 (25/b) Hayatı için bkz: İbn-ı Hallikan, 196, Yakut, el-İrşad, ll , 81-87, Zehebi, Tezkire, III, 209, Brocelman, age. III, 212 (25/c) Keskioğlu, agm, s. 17 (26) Keskioğlu, agm. s. 17 (27) Hayatı için bkz: İbn-ül Nedim, 64, İbn-ü Hallikan, 135 , İbn-ül Esir, el-kamil, IX, 36, Suyuti, Bağiyye, s. 216 (28) Allah'ı bir cisim olarak düşümmler. (29) eş-Şura suresi, II ( 30) el-İhlas suresi, 3

23

na 'göre had i s i n a n l a m ı şöy l e o l u r : O n l ar suçlar ı n ı n büy ü k l ü k ve şenaatı­ n a bağ l ı o larak azabı n en ş iddetl i s i n i h a k etm i şl e rd i r . A l l a h ' ı n nazarında mücessem bir şekl i s ı rf tasvi r etm e n i n yahut n a k ı ş l aman ı n bu mutlak şe­ ki lde azab ı n en ş i dd etl i s i ne m üstahak yapmaya b i r sebep o lması maku l o lmaz. Mese l a : Bu nerede, z i n a s u ç u , yahut A l l a h ' ı n ö l dü rmes i n i yasakla­ d ı ğ ı i n s a n ı ö ldürme suçu ve b u n u n d ı ş ında kalan e n büyük suçlar n ere­ de . . ? ( 31) Büyük s u ç l a r ı n b i l e i nanan k i mseyi temel l i azap içinde b ı rak­ m ı yacağı ve i s l a m ' ı n temel esas ları , yasa k l a n m ı ş b i r fi ' l i i ş lemen i n aza­ b ı n en ş i ddetl i s i ne götü rm i yeceğ i n e hükmetti ğ i n e göre ( 32 ) bunun karş ı­ s ı nd a h e rhangi b ir ş e k l i yapan k imsen i n teme l l i azapta kalması düşünü l e­ mez. Ya l n ı z A l l a h 'a o rtak koşan ı n teme l l i azapta kalacağı ve bağ ı ş l a n m ı ­ yacağ ı n a s s tarafı ndan bel i rt i l m işti r. Hadiste geçen suret i e r i n bel i r l i su­ retle r o l d u ğ u bel i rti ld i ğ i ne göre, b u n u yapan putperest l i k anl ay ı ş ı n a b i r bak ı m a h izmet ett i ğ i i ç i n azap göreceği b e l i rt i l m iştir. Zaten b i r k ı s ı m had is b i l g i n l eri b i r i nci had iste, A l l ah 'tan başkas ı na karş ı taptı kları şeyi tasv i r ede n i n kasted i l d i ğ i n i be l i rtm i ş l erd i r. ( 33) Bu had i s l e r üzerinde Ebu Ali açıklamas ı na ş öy l e devam ediyor: •• Cenab-ı H a kk ' ı n , ' sonra buzağ ıyı b e n i msed i ler, ( 34) ' ' buzağı y ı beni mseme n i z l e , (35) ' 'Onu beni mseyip ken· d i l erine yaz ı k ett i l e r , ( 36) ' M u s a ' n ı n ardı ndan m i l l eti ziynet ta k ı m ları ndan canl ıy m ı ş g i b i böğ ü re n bir b uzağ ı heyke l i n i beni msed i l e r (37) , .

Bütün b u Ayetler « buzağ ıyı i l ah o l a rak beni msed i l e r » takd i r i n ded i r . Bu bakımdan var o l d u ğ u kabu l e d i l m i ş i ki n c i mefu l ( nesne) - bu da i l ah­ tı r - hazfed i l m i şti r. Buna d el i l ş u d u r : Söz, A l la h ' ı n Ayette b e l i rtti ğ i , ken­ d i n e ev yapan örümce ğ i n ( 38) durumunda o l d u ğ u g i b i bizzat açıktan açığa nesneyi b e l i rtmekten yahut - bel i rtmas i n e rağmen - an lamda nesne ke l im e n i n iste n m i ş o l mas ı nd an uzak olmaz. B i naenaley h « buzağıyı - tanrı o l arak - benimseye n l e r Rabb i n i n öfkesi­ ne ve d ünya hayatında a l çakl ığa u ğ r ı yacakl a rd ı r , ( 39) , Ayet i için i k i nci n e s n e ( mefu l ) d ü ş ü n ü l meksizin Ayet i n manas ı n ı n yal n ı z görünürdeki ke­ l im e l e r üzerinde o l ması uygun d eğ i l d i r. Buza ğ ı şekl i yapa n , yahut ağacı tesviye edi p buzağı şekl i veren veya o n u i ş i o l a rak beni mseyen A l l a h ' ı n öfkes i n e ve m ü s l ü m a n l a r ı n yan ı nda (31) Bkz: el-fHücce, 1,356, ya.zma nüsha, Dar-ül Vafi, agm. s . 490 ( 32) et-Tasvir İnde-1 Arab, s. 158 ( 33) age. s. 158 ( 34) Nisa suresi, 153, el-Araf suresi, 152 ( 35) el-Bakara suresi, 54 ( 36) el-A'raf suresi, 148 ( 37) el-Ankebut surasi, 41 ( 38) el-Ankebut suresi, 41 ( 39) el-A'raf suresi, 151

24

Kütüb, No: 422, Abdülmecid

·

tehd ite l ay ı k o l maz. Durum böy l e olunca, o zaman bu öfkeyi gere kti ren hususun yukarıdaki Ayetlerde b e l i rtti ğ i miz şeki l de bu Ayetlerd e kal d ı rı l­ m ı ş i k i n c i nesne n i n i sten i l d i ğ i a n l aş ı l m ı ş o l u r . ( 40) Ebu A l i , b u n u n l a ş u n u i spatl amaya çal ı şı yo r : Ayet-i Keri m e l e r i n laf­ zında as ı l iste n i l e n o n l a r ı n bu buzağ ı yı i l ah o l arak ben i mserne l eri ol ması­ na rağmen b u i l ah lafz ı a ç ı kça z i kred i l m e m i ştir. Ama onlar buzağı heyka l i­ n i yaptı kları i ç i n değ i l buzağı heyke l i n i i l ah o l arak benimsedikleri i ç i n bu azaba u ğra m ış l ard ı r . Hadislerde d e « on l a r yapt ı k l a r ı n ı i lah o l arak benim­ s e m i ş l er, " yahut " i l a h ı öyl e tasvi r etm i ş l e rd i r " ş e k l i nde aç ı k bir söz ol­ mamas ı n a rağ men esasen kasted i le n budur. O n u n için b u n ları yapanlar azap göreceklerd i r . Yoksa böy l e b i r gaye taş ı m ıyan m usavv i r (tasvi rc i ) azap görme tehd i d i nden uzakt ı r . (41) Şayet b i ri ka l k ı p hadiste « m usavirler kıyamet gününde azap o l u n u r­ l cı r . (42 ) " B i r kıs ı m had i s l erde i se , " o nl ara ' h ayd i yaptığ ı n ı z s u reti ere can veri n' den i l i r (43) " derse ona şöy l e cevap veri l i r : Evet . . . A l l a h ' ı c i s i m l er şe kl in d e tasvir e d e n m u savv i r azap görür. (44) 4 Hz. Aişe anl atıyor: Hz. Peygamber evi nd e üzeri nde s a l i p ( haç) bul u nan bir şey b ı rakmazd ı , ancak onu bozard ı , (45) Yahut keserd i . i mam-ı Ahmed ( 780-855) bunu ş u ifade ile an latı r : Hz. Peygamber evinde, üzerin­ de sal ip b u lunan b i r e l bise b ı rakmazd ı , onu bozard ı . -

Had iste geçen « tesa l i b " kel i mesi . " tas l i b , ı n çoğ u l u d u r . El b i sede ve diğer yerlerde b u l u nan haç şekl i n i n a d ı d ı r . Hz. Peygamber bunu o şeyler­ de gidererek bozmu ş . G i d ermek ise ancak, s i l mek, kaz ı mak, kara l amak ve kesrne k s u retiyle o l u r . B u hari ( 8 1 0-870) b u n u « resi m l i şeki l l eri bozma " bölümünde an l atıyor. (46) Haç işareti b i r çok yerl erde b u l u n u r . H i ristiyanl ığa ait bir d i ni sem­ boldur. Bu sembo l u ku l l anmak i s l a m bakı m ı ndan yasaktır. Haç i şareti hakkında g e l m i ş o l a n bu hadi ste res i m ve suret hakkında b i r şey var m ı­ d ı r ? Haçı n d i ni b i r sembol o l d u ğ u i ç i n yasaklanması maku l d u r . Ya l n ı z haç i l e res i m aras ında çok büyük fark vard ı r. Hadis haç h a k k ı nd a g e l m iş­ ken onu res i m ve surete teş m i l etm ek, had i s i n ruhundan uzaklaşmaktı r. onu m u hte m e l o l mayan bir manaya h a m l etmektir. Tesal i be , tasvi r dah i l ol maz. M ü s l ü m a n l ı ğ ı n ke l i me-i tevhi d i g i b i , haçta H i ristiyan l ı ğ ı n b i r ş i arı­ dır. Onu bozmak, onun bir d i ni sembol o l mas ı ndan i l eri g e l i r. Yoksa s u ret (40) ( 41) ( 42) ( 43) ( 44) ( 45) ( 46)

el-Hücce, I, 356, Abdülmecid Vafi, 490 krş. el-Vafi, 490 Müslim, VI, 370 Buhari, hn. 980, Müslim, VI, 368 el-Hücce, I, 356, el-Vafi, 490 Buhari, Mezalim, 31; Buyu 102 Reşid Rıda, s. 1394

25

ve resme benzemesi nden değ i l . M ü s l üman l ı k H i ri stiya n l ı ğ ı n üçl ü i nan­ c i y l e ( Baba-oğ u i - R u hu hl kuds) mücad e l e etm i ş , onu düzeltmeye u ğ raşm ış­ tır. işte H z . Peygamberi n Tevh i d d i n i n i n ku rucusu s ıfatiyle haçı bozması bunun i ç i nd i r . (47) Hafız i bn-ı Hacer ( 1 372-1 449) de haç işareti tap ı n m a aracı ol mas ı ndan d o l a y ı Hz. Peygamberin bozu l mas ı n ı i sted i ğ i n i be l i rt­ mekted i r . (48) Ebu Zür'a an latıyor: Ben Ebu Hüreyre i l e beraber M e rva n ' ı n evi­ ne g i rd i m . Ebu H ü reyre orada b i r ta k ı m tasvi rler görünce şöy l e ded i : « Ben resu l u l l ahtan i ş i tti m , şöyle buyuruyord u : 'Aziz ve Cel i l olan Al lah şöy l e buyurmuştu r : Be n i m yaratt ı ğ ı nı gibi yaratm aya savaşan k i ş iden da­ ha zal i m k i m vard ı r ? Hayd i o nl ar (yokta n ) b i r zerre yarats ı n lar yahut b i r habbe meydana get i rs i n l e r veyahut b i r arpa danesi yarats ı n l a r . (49) .. Ayn i raviden ş u rivayet gel m i şt i r : Ben v e E b u H ü reyre M ed i ne 'de Sait yahut · M e rvan 'a ait o l a rak b i na ed i l mekte olan b i r eve g i rd i k . Ebu Hüreyre o ev­ de s u retl e r yapan b i r ressam görd ü . B u n u n üzeri ne. « A I I a h ' ı n res u l u şöy l e buyurd u .. d iyerek yukarıdaki had i s g i b i b i r had i s rivayet eder. (50) H ad i ste anlaşı lacağı g i b i bu ev Said b . As'a yahut Mervan i ç i n i nşa ed i l e n b i r evd i . (51) B u n l a r ı n i k i s i de b i r i b i r i n i n ard ı nca M uaviye tarafın­ dan M e d i ne val is i tay i n ol m u ş l a rd ı . Bir kayd e göre d e bu ressam b i n a n ı n üst katında resi m v e s u ret yaparken E b u H ü reyre taraf ı n dan görülmüş ve b u n u n üzerine Ebu H ü reyre meti ndeki had i s i haber ver m i şti . (52) i bn-ı Bat­ ta! d e r ki : « Ebu H ü reyre bu tasvi r l e r i n gölgesi olan ve ol mayan şeyl ere ait o l d u ğu n u an l am ıştı , b u n u n i ç i n duvarlardaki nakı şlamayı kabul etme­ m i şti . (53) , ib n-ı Batta l b u benzetme n i n kuts i hadi ste geçen be nzetmeye uygun d ü şmed i ğ i i ç i n bu anl ay ı ş ı n doğru ol mad ı ğ ı n ı anl atmak istiyor. Zi­ ra A l l ah-ü tea l a d uvar ve buna benzer şey l erdeki nakışları değ i l apaçı k olan varl ı k l a r ı yarat m ı şt ı r . Ayn ı ş e k i l d e ş u da söylenebi l i r : Yap ı lması zü­ l ü m ol arak n itelen d i r i l m i ş olan gölgesi olan varl ı k l a r ı n res i m l e r i n i yapan k i mse ancak A l l ah 'ı n yaratmas ı g i b i yaratmayı kastett i ğ i zaman bu zü l m ü yap m ı ş o l u r . Hadi ste geçen u yaratmaya giden " ifadesi n i n bu anl amda o l ­ d u ğ u n u açıklam ı ş lard ı r . (54) 5 --:2

N iteki m i leride gel ecek b i r k ı s ı m had i s l e r bunu teyit edecekti r. Ha­ d i s i n manası üze r i n e b i raz eğ i l i nce had i s i n esasen « yaratma » i d d i as ı n ı güde n l e r i ç i n söy l e n m i ş o l d u ğ u bel l i o l u r . Z i ra i s l a m A l l a h 'tan başkas ı n ı n (47) ( 48) ( 49) (50) ( 51) ( 52) (53) ( 54) 26

ICeskioğlu, agrn. 15 ICrş. Reşid Rıda, 1394 Müslirn, VI, 372 Müslirn, VI, 372 Reşid Rıda, 1395 M. zu:d Sofuoğlu, Müslirn tercernesi, VI, 372, 54 nolu dip not Reşid Rıda, 1394 Reşid Rıda, 1394

yaratma ve meydana getirme gucune h i ç b i r varl ı ğ ı n sahip o l m ad ı ğ ı n ı ço kça be l i rtmiştir. insan zekas ı n ı n eşya n ı n h a k i m iyeti a ltında kurtu l madı­ ğ ı bir dönemde, yapt ı k l arı eserleriyle tabiatta A l l a h ' ı n varett i k l er i n e ben­ zer eserler meydana geti rd i k l eri n i idd iaya yelte n e n l e r ç ı k m ı şt ı r . Bu apa­ ç ı k b i r haksızl ı kt ı r. Z i ra ol mayan b i r şeyi o l u şturan yal n ı z O 'du r. O l s a olsa i nsan bu olandan esi n l enere k onu ta kl it eder. Tak l i t i se hiç bir su rette as ı l değ i l d i r . 6 -t<::i bn-ı Abbas ' ı n a n l attı ğ ı na göre Hz. Peygamber şöy l e buyurmuş­ tur: " M e l e k l er köpek ve tasv i r l eri n b u l u n d u ğ u eve g i rmez. (55) , Bu had i s i n daha uzun b i r metn i n i M ü s l i m a l m ı ştı r.

7 � Hz. Aişe an l atıyor: Cebra i l geleceğ i b i r saat hakkında A l l a h ' ı n Res u l u i l e vadel eşti . N i hayet vaad l e ş i l e n bu saat geld i . , fa kat Cebra i l o saatte gel med i . A l l a h ' ı n Resu l u e l i nd e b i r değnek o l d u ğ u halde bekle mek­ t e i d i . Değneği e l i nden attı , ve : « Al l ah vad i nden dönmez, Res u l l eri de dönmez l e r » buyurd u . Sonra arkas ı na döndü ve seri ri n i n altında bir köpek yavrusu görd ü . Bunun üzer ine « Ya A i ş e ! Bu köpek b u raya ne zaman g i r­ d i ? » d iye sord u . Aişe « AI I a h 'a ye m i n ederim ki b i l m i yoru m , » ded i . Al­ l a h ' ı n Resu l u köpe ğ i n ç ı ka r ı l mas ı n ı emretti , o da çı karı l d ı . Onu ta kiben Cebra i l g e l d i . Resu l u i l a h O'na « bana gel eceğ i n saatı vadett i n , bende s e n i n i ç i n otu rup bekled i m , fakat g e l med i n , " ded i . Cebra i l « be n i m g e l m e m i evinde b u l u nan köpek enge l l e m i şti r. Bi z mel ekler, i çi nde köpe k v e suret b u l u nan eve g i rmeyiz , , ded i . (56) Yüce Resul un h a n ı m ı H z. Meymune (Ö. 50/671 ) n i n a n l attı ğ ı ayn ı olayda ş u faz l al ı k yer a l m a ktad ı r . " . . . sonra A l l a h ' ı n R e s u l u g ö n l ü n e evi­ m i z i n bir d i reği altında b u l unan bir köpek yavrusu düştü . Hemen onun çı­ karı l m as ı n ı emretti . Köpek yavrusu d ı şarı ç ı karı l d ı . Sonra e l i n e bir m i ktar su a l ı p köpek yavrus u n u n yatt ı ğ ı yere serpti . N i hayet akşam o l unca Ceb­ ra i l Peyga mberle b u l u ştu . . . (57) , Bu i k i had i s i n görü n ü rdeki a n l a m ı na göre Cebra i l ' i n eve g i rmesi n e e n g e l o l an husus, köpeğ i n varl ı ğ ıd ı r . Çünkü her i ki s i nde de s u retl e r i ç i n b i r a n ı ş yoktu r. (58) H z . Peygamber köpe ğ i n orada o l d u ğ u n u b i l med i ğ i hal­ de tesadüfen onu görmüş ( b i r i nci hadise göre ) , ikinci hadise göre i se Hz. Peygamber orada b i r köpeğ i n b u l u n d u ğ u n u b i l iyor ve H z . Cebra i l 'ı n gel me­ s i n i geri b ı raktı ran onun o l d u ğ u n u hatı r l a m ı şt ı r . (59) Bu h i kaye i bn-ı H i b­ ban (60)1 ( Ö . 354/965) ve H a k i m (61) (404/ 1 0 1 3 ) şöy l e g e l m i şti r : '

(55) Krş. Müslim, UI, 358 (56) Müslim, VI, 358, hn: 2104/84 (57) age. VI, 358-9, hn: 2105/82 (58) Reşid Rıda, 1396 (59) Age. 1396 (60) Muhammed b. Ahmet b. Hibban el-Büsti, Hadis üzerinde bir çok eserleri vardır. Bkz: İbn-üs-Sübki, Tabakat-üş-Safiiyye, Il, 141, Zehebi, Tezkire, III, 125 ( 61) el-Hakim en-Nisaburi, Büyük hadis bilgini, bkz: eıl-İrşad, IV-673, vs.

27

« Cebrail bana g e l d i ve ş u n u söyled i : ' Dü n gece sana gel d i m . Fa kat kapı­ da heyke l l e r, evd e üzerinde s u retler b u l unan bir örtü ve köpek o l duğu i ç i n eve g i rmed i m ' . H eyke l i n ağaca benzemesi i ç i n baş ı n ı n kes i l me s i n i , üzer i n e yas l a n ı l an i k i yast ı k yap ı lması i ç i n örtü nün parçalanmas ı n ı v e kö­ peğ i n evd en ç ı ka r ı l mas ı n ı e m rett i . (62 ) Bunu H z . Peygamber yapt ı . Bu b i r köpek yavrusu i d i . Hasan ' l a Hüseyi n ' i n üzerinde yatt ı ğ ı tahta karyola n ı n altında b u l un uyordu . (63) , et-Tehavi (852-933 ) ise bunu Ebu Hüreyre 'den ş u ş e k i l d e anl at ı r : « Cebrail H z . Peygamberin yan ı na g i rm e k i ç i n izin i sted i . O ' d a ' g i r i n ' bu­ yu rd u . Bunun karş ı s ı nda Cebra i l nas ı l g i rey i m ? Evinde bir takı m at ve in­ san ş e k i l l e r i n i n üzerinde b u l unduğu b i r perde ası l ıd ı r . Ya bu res i m l er i n baş ları n ı kopa rmal ı s ı n ı z , yahut bu perdeyi i n d i r i p yere serme l is i n i z . . . ( 64 ) , Böy l e değ i ş i k an l at ı m tarzları o l makla beraber esas ayn ı d ı r . el-Hakim (933- 1 0 1 3) ın a n l attığ ı hadise göre olay H z . Al i 'n i n evinde ol muştur. Fakat Hz. Aişe ( Ö . 57 /676) ve Hz. Hafsa (Ö. 665) dan gel en bütü n hadislerin ifa­ . des i n e göre o l ay H z . A i ş e ' n i n evinde geçmişti r. Bu hadi s i ere ba k ı l acak o l u rsa durum ş u şekilde geçm i ştir. a - ibn-ı Ömer'in hadisi H z . Peygamberin evden ç ı k ı p , Cebra i l 'ı evin d ı ş ında karş ı l a d ı ğ ı h ususunda açı ktı r. b - H z . A iş e ' n in rivayet ettiği had i s i n ifades i n e göre ise H z . Ceb­ ra i l köpek çı ka rtı l d ı ktan sonra eve g i rm i ştir. q H z . Aişe ve Hz. Hafsa , Hz. Peygamberin meseleyi düşünüp an­ l ad ı ktan sonra, Cebra i l ' l e karş ı laşmadan önce köpe ğ i n ç ı karı l mas ı n ı em­ rettiğ i n i aç ı kl a m ı şt ı r . (65) B irb irl e rin e zı t g i b i görünen rivayetleri b i r araya getirmek b i l g i n i e r i n adetid i r . E b u H ü reyre ' n i n a n l attı ğ ı had is terc i h ed i l i rs e , bunda Hz. Pey­ gamber H z . Cebrai l ' i n köpek b u l u nan yere g i rmed i ğ i n i b i l iyord u . B u n u n i ç i n H z . Cebrai l 'i n gecikti ğ i n i görüp e n g e l o l an sebebi anl ay ı nca köpeği n ç ı karı l mas ı n ı e mretm i ştir. Fa kat M üs l i m ' i n , H z . Aişe v e H z . Hafsa'dan an­ l att ı ğ ı hadise b a k ı l acak o l u rsa, Hz. Peygamber Hz. Cebra i l 'i n gecikme se­ beb i n i b i l m iyord u . Z i ra Hz. A i ş e ' n i n nakl ett i ğ i had ise göre Hz. Peygamber, H z . Cebra i l 'den n i ç i n geç kald ı ğ ı n ı sorunca, •• S e n i n evinde b u l unan köpek ben i m g i rmeme mani oldu . . . (66) , cevab ı n ı verir. -

Hadi s üzerinde yapı lan izahlar : Buhari hadis k itab ı n ı n açı klamacısı o l an el-Ayn i (67 ) ( Ö . 855/ 1 45 1 ) « me l e k l e r köpek ve s u ret b u lunan eve g i rmez l e r » had i s i n i açı k l a rken « bu(62) ( 63 ) (64) ( 65 ) ( 66)

28

Ebu Davud'dan, Reşid Rıda, 1396 Reşid Rıda, 1396, Abdülmecid Vafi, 487 Buhari, tec. ter. VI, 416 Reşid Rıda, 1396 Muslim, VI, 358, hn: 2104/81

radaki me l e k l erden gaye , Vah iy mel ekl eri nden o l a n Cebra i l , i s rafi l ve ben­ zeri me l e k l e rd i r . " d i yor. B u n l a r ı n d i ğ er i nsanlarla i l i ş k i l e ri yoktu r. Bu d u­ rum ken d i s i ne va h i y gelen Peygamberlere hast ı r . ( 68) b - Acaba H z . Cebra i l s ı rf bu mücerret şeyler i ç i n mi eve g i rme­ m i ş , yoksa bu g i b i şeyleri b u l undurmaya yöne l m e böy l e bir açı k l a maya götürm iyece kte , böbürlenme ve üstü n l üğ ü gaye ed i nen başkanlar g i b i ol­ mas ı n ı sağ l ıyacak her şeyden H z . Peygamberin uzaklaşması i ste n i rken , bu eşya l ü kse, arzu ve zerafete götü rdüğünden dolay ı m ı tiksi n m i ş ? Evet , had i s açı kça gösteriyor k i , heyke l i n baş ı n ı n kes i l mesi perden i n parça latı­ l ı p iki yastı k yap ı l ması ve köpeğ i n çı kartı l ması n ı Hz. Cebrai l Hz. Peygam­ bere söy l e m i ş . ( 69 ) Fakat görüşümüzce bu tamamen d ü nya l ı k k i mselerden olan başkan ve büyük l ü k taslaya n l a r ı n ta kip ett i k l eri yol u n s u n ' i görünü­ şünden Peygamberin makam ı n ı yüksel tmek i ç i n bu eşya n ı n k u l l an ı l ma tarz ı n ı n i pta l ı iste n m i şt i r. Şüphe yok k i üzeri n d e suretl er b u l u nan perdeyi bul undurmakla, bu perdeyi fayd a l a n ı l acak iki yast ı k hal i ne koymak ara­ s ı nda fark vard ı r . N itek i m b i ri n i n heyke l i n i d i kmek, çeş itl i l ü ks ve zevk ren k l e r i nd e n b i r i n i i l a n etmektir. Ayn ı ş e k i l d e i htiyaç ol madan s ı rf oyu n ve arzu i ç i n b i r köpek bes i ern e kte böy l ed i r. (7 0 ) Köpek meselesi : Köpeğ i n evin i ç i ne soku lması b i r çok teh l i ke l i ve b u l aş ı c ı hasta l ı k­ la ra sebep olabi l i r. B u n u n i ç i n i s l a m , köpek bes leme ve evde b u lu n du rma­ yı s ı n ı rland ı rm ı ştır. M ezhepler aras ı nda da i ht i l af vard ı r : Şaf i i b i l g i n l eri köpe k hakkında ş iddet l i h ü k ü m veri rken b i l hassa M a l i k i mezheb i ne göre köpek tem izdir. ( 71) Hz. Peygamber av, e k i n ve çoban köpekl e r i n i n bes len­ mes i ne izin verm i ş . ( 72) Z i ra ona göre köpekl er d e top l u l u klardan bir top­ l u l u ktur. (73) Modern t ı b d ü nyas ı da evde köpek bes l emeyi sakınca l ı b u l ­ muştur. A l m a n d ü ş ün ürü Dr. Gratfentesmer' i n « kosmos n adl ı A l m a n der­ gisinde yazd ı ğ ı maka l e önem l i d i r . « Son senelerde bazı k i m s e l e r i n köpek besleme aşkı karş ı s ı nd a , herkesi n nazarı d i kkatı b u n u n dağuracağ ı teh l i­ kelere doğru çekmek zorunda kal d ı m . Z i ra d evr i m izde Köpekleri beslemek­ le ka l ı nm ıyor, ayn ı zamanda onlarla oynan ıyor, sevi l iyar ve küçük büyük farkı gözetmeden e l l eri yalarnalarına müsaade e d i l iyor. Hatta çok zaman insa n ı n yed iğ i , i çt i ğ i kaplardan yemek artı kların ı yeme l e r i n e göz y u m u lu­ yor . . . Konu n u n tıbbi yönüne g e l i nce köpekl eri bes l eme ve onlarla oynama ( 67) ( 68) (69) (70) (71) (72) 1 73)

Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Ayni, Umdet-ül Kari Fi Şarhı Sahih-ıl-Buhari Keskioğlu, 17 Abdülmecid Vafi, 486 Age. 486 Keskioğlu, 17 Buhari, Zebaih, 6, Hars 3 v.s.; Müslim Teharc, 93 Ebu Davud, edahi, 22 ; Tirmizi, Sayd 16; Nes::ıi S"vd 1 ; İbn-ı Mace Sayd 2 29

'

dolay ı s i y l e i nsan hayat ı n ı tehd i t eden teh l i ke l er pek küçümsenecek d urumda d eğ i l d i r . . . ( 74) ,. c - e n-N evevi ( 1 233-1 277 ) H z . sebep o l d u ğ u n u , be l i rtiyo r:

Cebrai 1 ' i n eve

g i r i ş i n e engel dört

A - Köpek l e r i n çokça p i s l i k yemes i , B - B i r k ı sm ı n ı n kötü kokmas ı , C - B i r k ı s m ı n ı n şeytan ol arak adland ı r ı l ması ç i rk i n o l an s iyah köpek , )

(daha cok görünüşü

D - Evde b u l u nd u rma n ı n yasak o l ması . Bu s o n k ı s ı m i ç i n e l-H atta­ b i ( Ö . 998) Çoba n , tarla ve av köpek l er i n i n dah i l olmad ı ğ ı n ı bel i rtiyor. M u hammed Abd u h ( 1 849- 1 905) ( 76) der k i : « Ki ramen Kat i b i n yahut en azı ndan kötü l ü k l e r i yazan m el ekl erin i ç i nde res i m l e r b u l unan yerde b i r kötü l ü k yapmayı isted i ğ i n zam a n , i sted i ğ i n şeyin hesapla nması ndan bu s u ret i e r i n seni kurtaracağ ı n ı sanm aktan sakı n . Al l a h seni her zaman gö­ zeten ve sana her zaman bakand ır. Hatta resi m b u l u nan evde b i l e . . . M e­ l ek , resi m b ul u nan eve g i rmeye n iyet ett i ğ i zam a n , sana ondan dolayı ar­ kadaş o l mayı b ı rakacağ ı n ı sanm ıyoru m . (77 ) 8 - H z. Enes a n l atıyor: " H z . A i ş e evi n i n b i r kenarına astığ ı na k ı ş l ı b i r ö rtüsü vard ı . Peygamber O ' n a buyurdu k i , ' o n u benden uzak laştı r, hal a onun res i m l e r i n am az kı l a rken göz üme çarpm aktad ı r . ' ( 78) , 9 - Hz. A i ş e an l atıyo r : •• H z . Peygamber b i r seferden g e l d i . Ben ken­ d i n e ai t olan b i r rafa üstü nde b i r ta k ı m ş e k i l l e r b u l u nan b i r perde i l e ör­ tü l m ü ştüm k i , A l l a h ' ı n Resu l u yan ı m a g e l d i . O şeki l l i perdeyi görünce onu y ı rttı , yüzünün reng i d e ğ i şt i ve ' A i ş e ! Kıyamet gününde i nsanlar i ç i nde en ş i ddetl i azap l ı s ı A l l a h ' ı n yaratmas ı na benzetm iye ça l ı şan k i m s e l e rd i r . ' de­ d i . Biz o perdeyi kest i k , ondan b i r iki tane yast ı k yaptı k . ( 79) , Buhari (81 0-870) « e i- M ezal i m » bölümünde verd i ğ i hadise göre H z . A işe « Ben on­ dan iki yastı k yaptı m , H z . Peygamber evde onlara dayanıyord u . " ( 80) i mam-ı Ahmed ( 780-855) ise " Be n onu i ki yastık yaptı m , ben ş e k i l b u lunan b i r yastığa Peygam b e r i n dayanarak oturduğunu gördü m , ,. (81) şekl i nded i r . (74) el-Kardavi, İslam'da helal ve haram, M . Yarlı ter. s . 133, vd. İkinci bas. ( 75) Reşid Rıda, 1397 ( 76) Son çağda Mısırda isiahat hareketlerine önderlik yapmış bilgin. (77) A. Vafi, 492 (78) Buhari, Libas 91 Hadiste «sahve» geçer. Sofa, ayvan, iki oda anılığındaki kiler . . . Evin avlusu önüne çekilen p(llrde ( Kamus ter) . ( 79) Müslim, VI, 364-5, hn: 2107/91 , 92, 93 ( 80 ) Buhari, Mezalim, 132; (81) Ahmed ( 82) Müsliın VI, 367 30

1 0 - Hz. A i ş e üzerinde res i m ler b u l unan küçük b i r yastık satın a l m ış­ tı . A l l a h ' ı n Resu l u b u n u görünce kap ı n ı n önünde d i k i l i p i çeriye g i rmed i . - H z . A i ş e der ki : - « B u s ı rada ben hoşnutsuz l u ğ u sezd i ın , yahut O ' n u n yü­ zünden hoşnutsuz l u k ve i ğrenıne sezi l d i . A i ş e : - A l l a h ' ı n Resu l u ! A l l a h 'a ve A l l a h ' ı n Resu l u ne tevbe ed iyo ru m . Aca­ ba ne kusur etti m , d iye sorar. Res u l u l l a h : - Şu yast ı ğ ı n h a l i n ed i r ? buyurdu . Ben onu s e n i n i ç i n , üzerine otu rursun ve yas l a n ı rs ı n diye satın aldım. Bu s u ret i e r i n s a h i p l e r i kıyamet gününde m u hakkak azap o l u n u rlar ve b u n l ara, s u ret l e r i n i yaptığ ı n ı z bu hayvan ları ( h ayd i ) d i r i lti n i z ! d en i l i r , buyurd u . Sonra « i ç i nde s u retler b u l u nan eve m e l ek l e r g i rmez , buyurd u . ( 82 )

1 1 - Yine H z . Aişe a n l atıyor: " Hz. Peyg amber b i r seferden g e l d i , ben üzeri nde s u retler b u l u nan b i r perdeyi asın ı şt ı ın . Bana o nu i nd i rıneın i eınrett i , bende h e m e n onu i nd i rd i ın . ( 83 ) M ü s l i ın 'de i s e b u had i s şöyle ge­ çer: « AI I a h ' ı n Res u l u b i r seferden g e l d i . Bende kap ı n ı n üze r i n e kend i s i n­ de kanat l ı at şeki l l e ri b u l u nan b i r örtü perd e l e ın i ştiın . . . C 84 ) ,. Sonra ondan i k i perde yapt ı m . (85) ,. 1 2 - Busr b . Sa i d , Zeyd b . H a l it'ten O 'da Ebu Tel ha'dan rivayet et­ t i ğ i n e göre H z . Peygamber: « Me l e k l e r s u ret b u l u nan eve g i rmez, (86 ) , bu­ yurmuştu r. Büsr d i yo rk i , « bu had i s i bana a n l atan Zeyd b . H a l it't i r . Bu ha­ beri bana b i l d i rd i kten b i r hafta sonra hasta l an ın ı ş , biz d e O ' n u n z i yaret i n e g i tti k . Evi ne g i rd i ğ i m izde b i r perde i l e karş ı l aştı k k i , o perdede b i r ç o k tasv i rl e r b u l u nuyordu . B u n u n üzeri ne O Beytu l l ah e l-He lvan i yye'ye h i ta­ ben : - Bize tasvi r l e r hakkında yasağ ı bu Zeyd b . H a l i d haber vermed i ın i ? dedi m . U beyd u l l a h ban a : - Zeyd b . H a l i d b u had i s i E b u Telha 'dan b i z e naklett i ğ i zaman , so­ n unda ' i l l a Rakmen fi sevb i n = e l b i sedeki şek i l ve nakı ş ınüstesnad ı r ,' d e m i şt i , sen b u n u i ş i tıned i n mi? d ed i . Ben: - Hayır b u n u i ş itıned i ın , ded i m . U beydu l l a h : - Evet Zeyd b . H a l i d böy l e a n l atm ı ştı r , d e d i . ( 8t; 1 3 - Zeyd b. H a l i t an latıyor: « Ebu Te l ha Hz. Peygamberi n ' me l e k l e r

k ö p e k v e s u retl e r b u l u nan eve g i rmez' buyurd u ğ u n u i ş itti m » , d iyor, Zeyd b. Hal i t d iyor k i : « Bu n u n üze r i n e A i ş e 'ye g e l d i m ve ' b u zat H z . Peygambe­ r i n . . . ' me l e k l e r i ç i nd e köpek ve suretler b u l u nan eve g i rmez' buyurduğu(83 ) ( 84 ) ( 85) (86 ) (87)

Buhari - Libas, 91 Müslim, VI, 363 Ebu Davud, Libas, 45 ; Tırmizi, Edeb 44 Müslim, VI, 367; Ebu Davud, Tehare, 89; Tırmizi, edeb 45 ; Nesai, Tehare 167 Buhari, tec. ter, VI, 417-8, Müslim, VI, 361 31

nu bana haber veriyor. Sen bunu A l l a h ' ı n Resul undan söylerken i şit­ t i n m i ? d iye sord u m . O, ' hayır ben b u n u i ş itmed i m . Fakat ben s ize Pey­ gamberin yapt ı ğ ı n ı görd ü ğ ü m şeyi a n l atayı m . Ben Peyg amberin b i r savaşa ç ı ktı ğ ı n ı görd ü m . O s ı rada ben kenarı saçakl ı b i r yatak örtüsü a l m ı ş ve bunu kapı üzerine asm ı ştı m . Peygamber dönüp g e l d i ğ i nde bu perdeyi ka­ p ı d a görd ü . Ben Peygamberi n yüzü ndeki hoşnutsuzluğu h i ssetm i şti m . Pey­ gamber perdeyi çekt i , h atta onu yı rttı , yahut kopard ı da ' şüphesiz ki A l ­ l a h bizl ere duva r ı n taş ı n ı ve toprağ ı n ı böy l e res i m l i kumaş l a örtmemizi emretmed i , ' buyurd u . H z . Aişe deva m l a « M üteakiben biz örtüyü parçal a­ t ı p ondan i ki yast ı k yapt ı k , bu i k i yast ı ğ ı n i ç i n e h u rma yaprak l a r ı doldur­ d u m . Peygamber b e n i m bu i ş i m i bana karşı ay ı p l am ad ı , d e m i şti . (88 ) , Bu hadislerin tah l i l i : a - � Diyorum k i , ( 89) bu son h ad i s i n yukarıda veri l e n had i s iere mua­ riz olduğu a ç ı kt ı r . Z i ra bu son had iste perdede b u l u n a n su retleri reddetme yo ktu r. Bu olayın Hz. Cebrai l ' i n evde res i m ler ve köpek bu l u nduğu i ç i n oraya g i rmekten ç e k i n d i ğ i zamandan önce olduğu söyl eneb i l i r . Ancak H z . A i ş e b u n u v e d i ğ e r l e r i n i A l l a h ' ı n Res u l u n u n vefatından sonra an l att ı ğ ı i ç i n durum bu yönden m ü ş k ü l d ü r . Mese l a : b Buhari ' n i n E n es 'ten a n l attı ğ ı H a d i s < V I I I . h ad i s ) t e H z . Peygarr­ ber, 1--J z . A i ş e 'ye perdede b u l u nan suretl er namazda gözüne çarpt ı ğ ı nd:ın onu uzaklaştı rmayı ister. Bu e m r i n sebebi ( i l l eti) namaz k ı l an ı meşgul ett iğ i için onu gözünden uza k l aştı rmakt ı r . Bütün Fak i h l er (islam h uku kçu­ ları ) , namaz k ı l a n k i m s e n i n bir şeyle m eşgu l o l m as ı n ı , namaz ı n ı mekruh edeceğ i n e m üttefi kti rl e r. Yoksa bu had i ste res m i red ve onu bul undurma­ n ı n haram o l duğuna b i r del i l yo ktu r. ( 90 ) Yan i bu hadis surete tap ıyor ze­ h a b ı verecek şeyd e n kaç ı n d ı rıyor. Burada perden i n y ı rtı l mas ı ndan bah is yok. Öyl e ise tasv i r i n yasak olduğunu söyl iyen l e re bu d e l i l olamaz . Çün­ kü perdeyi y ı rtma m ı ş , ya l n ı z namaz k ı larken z i h n i n i uğraştı rması n d i ye önünden ka l d ı rt m ı şt ı r . F ı k ı h kitap l a r ı m ese l eyi zaten ibadet bakı m ından bah i s konusu yapar l a r . (91) N itekim k ı b l ede o l mamak şarti y l e , ayak altın­ da bulunan yayg ı d a , yahut diğer tarafl arda b u l unan sureti n namaza b i r zararı o l m ıyacağı b i l d i r i l m i şti r. ( 92) Ç ü n k ü yerde yayı l ı o l a n eşya üzeri nde­ ki n a k ı ş l ar, res i m l e r kend i l er i n e tap ı l ıyor zehabı vermez l e r . M e kruh ol ma­ s ı n ı n sebeb i , tap ı l ıyor zan n ı uyand ı rması ndan d ı r . (93) -

Müslim, VI, 362 , hn: 2107, Reşid Rıda, 1399 Reşid Rıda, 1399 ICeskioğlu, agm. 19 Hilyet-ün-Naci, Haşiye ala-1 Halt'b-ıs-Sağir, cl-Bahr'ür Raik, s. 168 ( ilerde geniş bilgi verilecektir) . ( 93 ) Keskioğlu, 19

(88 ) ( 89) (90) (91) (92 )

32

s.

261, ist. Matbaayi Amire,

c - O n b i r i n c i bah i s o l arak tercemes i n i verd i ğ i m i z had i ste red se­ beb i n i a ç ı k l a r m a h i yette bir ifade yoktu r. Yi ne M ü s l i m ' i n a n l attı ğ ı H z . A i ş e 'n i n raf boyunca uzatt ı ğ ı e l b i se (9 4 ) h a k k ı n d a da sebep a ç ı k d eğ i l d i r . d - Yal n ı z H z . A i şe ' n i n perde ( k ı ra m , dokuz n o l u had i s ) v e küç ü k yastık ( n ü m rü k a , On n u m a ra l ı had i s) h a k ı n d a ri vayet ett i ğ i h a d i s l erde, b u ş e k i l d e s u retl e ri b u l u nd u rma n ı n red ed i l d i ğ i a ç ı l
(94) Müslim, VI, 365 (95) Reşid Rıda, 1399 (96) Reşid Rıda, 1 399

F: 3

33

daki her hadis tasviri reddetm iyar yahut perdedeki tasvi r l e r i n ne olduğunu bel i rtmiyor. Bu b a k ı md a n bu b i r yahut i ki o l aya haml edi lebi l m işti r. Fakat bu s ı fatl a rivayetle r i ç i nde tasvirl eri b u l u n d u rman ı n redded i l d i ğ i n i açı kça bel i rten rivayet l e r b ul unduğu i ç i n bu i ki had i s i n tek bir o l ay etrafında meydana geld i ğ i n i söylemek, gerçeğe daha yakınd ı r . H z . Aişe H z . Peygam­ ber seferde i ken perdeyi asm ı ş , Peygamber döndüğü zaman ondan hoş l anma­ d ı ğ ı n ı görmüş . Yüce Resu l Hz. A i ş e perdeyi yerinden ç ı karmadan eve g i r­ m e m i ş . H z . Aişe b u n u n b i r yan l ı ş iş olduğunu a n i ay ı p tevbe eder ve o per­ deyi e l i y l e parça l a r . Ancak perde hakkın d a ki haberler çeşitl i vakitlerde söy l en m i ştir. Bu bakımdan ifade söz ve mana b a k ı m ı ndan deği ş i k l i k gös­ termekted i r. (97) M es e l a : Aynı olayı a n l atan h a d i s l erde i l k göze çarpan nokta d e ğ işi k ke l i m e le re yer veri l m e s i d i r. Bu olayı n tek fakat farkl ı riva­ yetlerin ve çeşitl i zamanlard a o l ay ı n a n l at ı l masından i l eri g e l d i ğ i n i gös­ teriyor. B i r b i r i ne y a k ı n manal ara gel en şu kel i m e lere yer veri l m i şt i r : K ı ra m , n a m t , d ü r n u k , n ü m rüke, visade, m i rfa ka . ( 98 ) Ayrı a y r ı gelen hadislerin esasen tek b i r o l ay etrafı nda geçti ğ i n i en iyi top l ayan söz , H z . A i ş e ' n i n u g ü n a h ı m d a n A l l ah 'a tevbe ederi m » sözüdü r . Şayet geçmiş b i r yas a k l a n m a o lmasaydı , H z . Aişe b u astı ğ ı perde n i n getird iğ i g ü n ahtan he­ men tevbeye k a l k a mazd ı . Bazı s a h i h rivayetl erde Hz. Aişe bu sözü « ma eznebtü = g ü na h i ş l e m ed i m , " ş e k l i n d e d i r . Bu b e l k i bazı ravi l e r i n ya n l ış ifadesinden d o l ay ı böyle gel m i ştir. (99) H z . Peyga mberi n bu perd e l e r karş ı s ı nda tutumu ve H z . A i ş e ' n i n bun­ l arda n i ki yastı k yapmas ı , b izzat H z . Peygamberin resi m b u l u n a n bir yas­ t ı ğ a dayanması ( 100) bazı a ç ı k l a m a l a r ı n yap ı l ma s ı n a daha sebep o l muştur. Yast ı k h a d is i nde a ç ı kç a « tesavi r , (tasvi rler) kel i mesi geçiyor. A caba bu perdede tasvi rl e r b u l u nduğu için m i Hz. Peygamber onu kötü karş ı la m ı ş ve s ö k m ü ş ? Böy l e b i r h ü k ü m bu hadiste ç ı ka ra b i l i r miyiz? Böy l e b i r a ç ı k­ l a m aya g idemeyiz. Çü n kü b izzat had i s , yastı k l ardan b i rinde suret i n kaldı­ ğ ı n ı ve H z . Peyg a m ber yap ı l a n yastığa dayandı ğ ı a n l at ı l ıyor. Şayet H z . (97) Age. 1400

(98) Kıram: Nakışlı ve suretli perde, develerin ÜzEJrine yerleştirilen yünden renkli portatif çadır anlamına geldiği de söylenmi§tir. Namt : Nevevi, Müslim şerhinde ·burada kastedilen mana yere serilen sa­ çaklı halıdır• der. Dürnük : Kaba saçaklı halı. Hem sergi vo hemde perdelik olarak kullanılır. Nümrüka : ( Kelb şivesine göre, Nimrika) üzerine oturulan yastık, yahut binek hayvanlar üzerine oturmak için koyulan minder. Visade : Yatak yastığı. Mirfaka : Oturma esnasında dayanılan yastık. Aslında hepsinin mahiyeti birdir. Değişik yerlerde kullanılması dı..,ğişik an­ lamlar kazandırmaktadır. Bkz : el-Menar, XX, 227-229, dip not. (99) Reşid Rıda, 1400-1401 ( 100) Müslim, VI, 366 34

Peygamber bunu kötü karş ı l a m ı ş , perdeyi yerinde sökmes i , tasvi r i n ve su­ ret i n a l eyh i ne bir h a re ket ol arak yönelti l seyd i , e l bette hüküm haram say­ maya yak ı n o l u rd u . Şayet h a d i s i n metn i , p e rde kes i l d i ğ i zaman perdede b u l un a n sureti n yok edi l d i ğ i ne yahut s u ret g i b i olan d u ru m u n boz u ldu­ ğuna i şa ret etseyd i o zaman iş yine kabul o l u rd u . Fakat perde üzer i ndeki s u ret ka l m ı ş v e H z . Peyg amberin perdey i yeri nden sökmesi ve Hz. A i şe'­ n i n de ka l k ı p ondan i ki yast ı k yap masında başka b i r s ı rr ı n o l duğunu a raş­ t ı r m a m ı z gere k i r . Görüşümüzce bu s ı rd a , Hz. Peygamberin l ü ksü kötü karş ı l amas ı , evi n i n süs ve konfor vas ıta l a r ı nd a n uzak kal masına yön e l m e­ s i d i r . (101) Kapı n ı n üzerinde ası l ı b u l u nan ve üzerinde kuş resm i b u l u na n perde h a k k ı n d a : " Bun un yeri n i değ i şt i r , z i r a b e n h e r i çeri g i r i p o n u gör­ düğümda dü nyayı h at ı r l ıyoru m , ( 102) , buyurması bu bel i rttiğ i m i z hususu ifade eder. (103) Anlaş ı l ıyor k i b u tamamen H. Peyğamber eve g el d i ğ i za­ man dü nyay ı ve d ü nya m a l ı n ı hat ı r l atan b i r şeyle karş ı l aş m ayı sevmedi­ ğ i ndend i r . B u n u n l a beraber H z . Peyg amber bütün sü n net ve nafi l e n a m az­ l a r ı n ı evde k ı l ard ı . H a l buki ti msal l i , resi m l i bu g i b i örtü ve k i l i m l e r ka l b i u ğ raşt ı m v e tam olarak A l l ah 'a huşu i l e yöne l m eye m a n i o l u rdu . ( 104) 14 - H z . A i ş e a n l atıyor: H z . Peyğamberi n yanı nda k ı z l a r l a oynuyor­ d u m , ben i m l e beraber oynayan arkadaşl a r ı m vard ı . Peyğamber eve g i rd i ğ i zaman o n l a r g i z l e n i r l e rd i . - Evde ol mad ı ğ ı zaman - o n l a r ı b a n a gönder i r, ben i m l e oynarlard ı . ( 105) R es i m mesel es i nde ş iddetl i hareket edenlerden b i r k ı s m ı bu had i s i d e ğ i şti r m i ş ler ve H z . A i ş e 'n i n . « k ı z l a r l a oyııuyordum » sözü n ü « ben kızlar­ la beraber oyn ıyord u m , a n l am ı nda olduğunu i d d i a etm i ş l erd i r. ( 106) İ b n- ı Hace r h ad i s i n a ç ı k l amasında şöyl e d e r : « Bu h ad i s i n O rve b . H i şa m 'dan rivayet şekl i 'b e n i m k o m ş u kızları m vard ı , o n l a r gel i p ben i m l e beraber oyun oynarlard ı . ' Cer i r ' i n H i şam 'dan rivayet ettiğ i n e göre ' be n bebek kız­ l a r l a oyn ı yord u m . ' Bu had i s i Ebu Uvane ve d i ğerleri tah ri ç etm i şti r. Ebu Davud ( Ö . 275/888) ve en-Nesai ( Ö . 303/9 1 5 ) H z . A i şe 'den başka bir yol l a ş u h ad i s i rivayet etm i ş l erdi r : " H z. A i ş e ' n i n kapıda astı ğ ı v e H z . M u ham­ med ' i n bunun karşı s ı nd a hoş l an m ad ı ğ ı n ı bel i rten had i s i a n l attı ktan sonra H z . Aişe'n i n oyu ncak k ı z l a rı n ı n bul unduğu perdeyi d e kal d ı rıyo r ve : - A i ş e ! bu ned i r ? d i ye sorar. H z . A i ş e : - At, der. ( 101) ( 102) 2108/89) ( 103) ( 104) ( 105) ( 106)

A . Vafi, 486 Müslim, VI, 363,

( Perdenin parçalanmasını emretmiş,

bkz. Müslim, hn :

Krş : A. Vafi, 486 el-Kardevi, age. 119 Buhari, 78 : 81 Reşid Rıda, 1401 35

- Atl arı n h i ç kanad ı o l u r m u ? - Duymad ı n m ı , S ü l eyman ' ı n kanat l ı atları vard ı . ( 107) Bunun üze r i n e H z . Peyğamber g ü l e r . Bu da had i ste geçen oyu ncakla­ r ı n i nsan d ı şı ndaki d iğe r varl ı kl a ra a i t o l an oyuncaklar olduğunu açı kça göstermekted i r. ( 108 ) M a l i k i mezheb i nd e n o l an Kad ı iyaz ( 1 1 02-1 1 49 ) kız çocu k l arı n ı n oyuncak bebe k l e r i n i (bu heyke l c i k l e ri ) , düğün tatl ı s ı , a l ç ı , p a m u k v e b un l ara benzer şeyler g i b i görür. O bu hadise d ayanarak böy l e b i r h ü k m e g itm i şti r . ( 108) Bu h a d i s i açı kl ıyan ei-Ku rtu bi (Ö. 1 272) d e r k i « Bi l g i nl e r şöy l e d e m i şti r : ' B u , kız çoc u kl ar ı çocuk terbiyes i ne maharet kazan m al arı i ç i n i htiyaç o l maya varan b i r zaru retti r. ( 110 ) " M adem ki Pey­ ğamber böyl e şeylere müsamaha ediyo rd u , bu h i ç o l mazsa on l a r ı n i m a l i­ ne d e müsamaha etmes i n i gerekti r i r . Çocuklar i ç i n bebek i htiyac ı , tama­ men m ü s l ü m a n b i r m e m l e kette de ken d i n i h i ssetti r i r . ( 111 ) 1 5 - H z . A i ş e a n l atıyor: H z . Peyğ amberi n hasta l ı ğ ı s ı rası nda kad ı n­ l a rd an baz ı ları H abeş d iyarında görd ü k l e ri ' Maria ' ( Meryem Ana k i l ises i ) den i l e n b i r k i l i seden bahsetm i ş l erdi . R esul u l l a h ' ı n h an ı m l arı ü m m i Sele­ me (Ö. 6 1 /680) ve ü m mü H abibe (Ö. 59/678) vakti yl e H abeşe h icret et­ t i k l e ri n d e n o zaman görd ü k l eri bu k i l i seni n güzel l i ğ i n i ve i ç i ndeki kıymetl i tasv i rleri b i ze anlatıyorlard ı . A l l a h ' ı n R e s u l u hemen baş ı n ı kal d ı rd ı ve ' Bun­ lar, aziz bir kimse ö l d ü ğ ü zaman hemen onun kabri üzeri ne bir mescit ya­ parlar ve o aziz i n b i r res m i n i mescide korlar. B u n l a r A l l a h yanında h a l k ı n e n kötü l er i d i r , ' buyurur. ( 112) D i ğ e r başka had i s l e rde Hz. Peygamber, Ya­ h ud i l e r ve H i r i stiyan l ar Peygamberl eri n i n kab i r i e r i n i mescit yaptı kları n­ dan do layı l anetle m i şt i r . ( 113) Bu hadis i k i noktadan sakı n ı l mas ı n ı öngör­ mekted i r : a - Peygamber v e Sal i h k i m s e l e r i n kab i ri e r i n i mescit yapmama, b - B u n l a r ı n res i m le r i n i oraya as ı p takd i s etmemek. Esasen böy l e­ l e r i n res i m l e r i n i asma i y i b i r n iyyetle d e baş l asa, g itg i d e sevg i n i n putcu­ l uğ u and ı r ı r sayg ı ve tap ı nmalara d ö n m ü ş o l ması ndan do l ay ı bu durum yasa k l an m ı şt ı r. H z . Peygamber bu kapı n ı n büsbütün kapanmas ı n ı i stem i ş­ t i r . ( 114) Görü l d üğü g i b i bu h a d i ste tasv i re açı kça b i r karşı duruş yoktur. Karş ı kon u l an h usus tamamen res m i n kul l an ı l m a amac ı d ı r . Bu amaçta , putc u l u( 107) ( 108 ) ( 109) ( 110) ( 111 ) ( 112) ( 113) ( 114) 36

Buhari: 78 : 81, Ebu Davud, 37 : 54, İbn-ı Sa'd, VIII, 40-45 Reşid Rıda, 1401-2 A. Vafi, 483 Tefsir, XIV, 275 Prf. Dr. M. Hamidullah. İslam Peygamberi, II, 62, ikinci bası Buhari, tec. ter. IV.. 479, Müslim, II, 153 Krş. Müslim, II, 154-155 Sofuoğlu, Müslim, tercemesi, II, 154 ( dip not)

ğu geti recek yo l l arı t ı kamak o l d u ğ u n u ş u aşağıdaki hadis d i l e get i rm e k­ ted i r. 16 - " M e d i n e 'de h i ç b i r put b ı rakmas ı n , h e ps i n i k ı rs ı n , h i ç b i r mezarl ı k b ı rakmas ı n , heps i n i d üzelts i n , h i ç b i r res i m b ı rakmas ı n , heps i n i bozs u n . " ( 115) Putcu l u ğa karşı b i r savaş veril iyo rd u ve p utcu l u ğ u n kayna­ ğı a raştı r ı l d ı ğ ı nd a , b u n u n a rkas ı nd a şu h usus kendi n i hemen o rtaya s e­ rer : Baş l a n g ı çta gayet masum b i r ş e k i l d e baş l an ı l m ı ş o l a n b i r hareket, sonra yeri n i putculuğa terketm i ştir. Kendi d evr i n d e sevi l e n s a l i h b i r adam , u nutu l mas ı n d iye sevenl eri tarafı ndan hatırası h eykel veya tasv i r l e yaşatı lmak istenm i ş , sonra zaman geç i p hatıralar tar i h i ç i n e g ö m ü l d ü kçe o mas u m sayg ı tap ı nmaya yeri n i b ı ra k m ı şt ı r , i nsan l ı ğ ı ondan ayırmak Pey­ gamberlerin baş l ı ca görevi o l muştu r . M e s e l a H z . A l i a n l atıyor : 1 7 - « Peygamberle b i r l i kte , Ka 'beye gitmek üzere yola koy u l d u k , oraya varınca Al l a h ' ı n e l ç i s i b a n a dedi : - Otu r, sonra omuzlarıma ç ı ktı ve ben ayağa kal ktı m , fakat b e n i m kend i s i n i ka l d ı ramad ı ğ ı m ı görünce , i n d i otu rd u v e b a n a ded i , - Omuz l a r ı ma ç ı k . O zaman omuzlarına ç ı kt ı m , ayağa kal ktı ve bana öyle g e l d i ki, i stese idim göğe u l aşab i l i rd i m . Sonra Ka'b e n i n duvarı üze­ rine tı rmand ı m . Bu rada b a k ı rdan ve tu n çtan b i r heykel vard ı . Sonra o nu sağa, sola, i l eri itel eyerek çatıdan ayrı l mağa ç a l ı ş tı m , n i hayet o nu ye­ rinden ç ı kard ı m . O zaman A l l a h ' ı n R es u l ü bana şöyle dedi : - O n u yere at. Att ı m ve b i r ş i ş e nas ı l parça l a n ı rsa oda öy l e parça­ l a nd ı . Damdan i n d i m ve Peygamberle b i r l i kte b i r evde saklanmak i ç i n kaçtı k, z i ra b i r k i m s e n i n b i z i farketmesinden korkuyord u k . ( 116 ) « N itek i m buna benzer b i r o l ayı d a H z . ibra h i m putlar i ç i n yapm ı ştı . ( 117 ) 18 B i r maksadı res i m l e izah etmekte b i r sakı nca o l m ad ı ğ ı n ı H z . Peygamberin b i r had i s i ne dayanmak s u retiyl e söylenebi l i r : -

" Abd u l l a h i bn-ı Mesud a n l atıyor : B i r kere Peygamber ( s .a.s.) toprak üzerine bir kare çizd i . Sonra bu çizgi n i n ortas ı ndan iti baren bu o rtadaki çizgiye istinad e d e n b i r ta k ı m küçü k ç i zg i l er ç i zd i . Sonra Peygamber < bun­ ları tarif ederek : ı Şu ( kare n i n ortas ı ndaki uzun ) çizgi i nsand ı r. Şu < kare ) de ece l id i r , her tarafı ndan o nu kuşat m ı ştır. Ş u kare d ı şı n d a uzanan çizgi de i nsan ı n emel i d i r . Ş u ufak ç i zg i l er d e i nsana arız o l an afet l e r ve musi­ betl e rd i r . i m d i i nsana ş u afet (oku) şaş ı r ı r (da dokun mazsa) ö b ü r afet oku ( 115) Ahmed, VI, 2 1 , B u hususta geniş bilgi için bkz: O. Şekerci, ·Kaynaklarımıza göre İslam Terbiyesi, s. 3 77-8, Çanakkale Seramik Fabrikaları neşriyatı, İst. 1972 (116) Ahmed b. Hanbel, 1, 84, krş. İslam Ansiklopedisi, cüz, 110, s. 50, ( A. J. Wen­ sıck) ( 117) e�-Enbiya, 60-69, 37

i sabet eder. l a r . » ( 118)

O da şaş ı rı rsa

en sonu ecel (den i l en normal ö l ü m ) ya ka·

H a d i s i çeşitl i yön leriyle had i s a ç ı k l amacıları a ç ı k l am ı ş l ard ı r . Had i s i htiva etti ğ i manadan çok b izzat H z . Peygamberin had i s i n konu ed i nd i ğ i hu­ susları değnekle toprak üzerine ç izmesi ve arkadaşlarına anl atmas ı d ı r . iyi a n l ata b i l me k i ç i n ç izmen i n n e kadar öne m l i o l d u ğ u n u h e r eğiti c i n i n yakından b i l d i ğ i b i r eğiti m y o l udur. Had i ste an l at ı l a n büyük küçü k hatl ar ve çi zgi l e r müteaddit şeki l ler­ d e hadis aç ı klamac ı l arı tarafı ndan res m o l un muştur. B izce had i s i n a n l a­ m ı n a en uyg u n o l a n ı ş u d u r . ( 119)

tcel 1

lnsan

( 118) Buhari tec. ter. XII, 180 ve 359, hn: 2021 ve 2164 ( kısmen sadeleştirilmiştir ) ( 119) age, XII, 180

38

Bölüm : IV IV)

BU HADiSLER ETRAFl NDA FlKlH BiLGiNLERiNiN GÖRÜŞLERi :

Res i m ve tasvi r hakkında hadis kitaplarında yer a l m ı ş o l an had i s l e r y u karıda s ı ras i y l e ve r i l d i . Bu hadis i ere bakan ç e ş i t l i f ı k ı h b i l g i n leri değ i­ ş i k son uçlara g itm i ş l erd i r. 1 - « Suret i n b u l u nd u ğu eve m e l e k l e r i n g i rm i yecekl eri » h ad i s i n i Ha­ fız i bn-i Hacer ( Ö . 852 / 1 448) anl attı ktan sonra d iyorki : « Bu hadisi s u re­ tın b u l un d u ğu eve me l e k l e ri n g i rm i yeceğ i , fakat bu s u ret y ü ksekl erde de­ ğ i lde ya l n ız ayakla bas ı l an b i r yerde yahut şekl i d e ğ i şti ri l m i ş yahut yar ı s ı veya b a ş ı kes i l m i şse m e l e k l e r i n g i rmesine e n g e l o l mayaca ğ ı görü ş ü nde hareket edenlerin terc i h etti kleri bir had i sti r . " ( 1) 2 - Sonra Hafız y u karıda geçen tercih hakkında şöyle d i yor « Ku rtu­ b i n i n , H a l i d b. Zeyd 'den a l d ı ğ ı had i s i n zah i ri n d e a n l a ş ı l ıyorki , suret n a k ı ş h a­ l i nde, e l b isede de b u lunsa m e l e k l e r i n eve g i rmes i ne engel o l maz. Hz. Aişe'nin rivayet ett i ğ i had i s i n görü n ü rde s u reti n yasaklanması vard ı r . O zaman Kurtu b i , H z . A i ş e ' n i n had i s i n i s u retin keraheti n e , H a l i d ' ı n k i n i i s e , keraheti kal d ı rmayan mutlak c a i z o l d u ğ u n a h a m l ederek i ki s i n i n a rası n ı cem eder . .. Hafız d eva m l a ş u n u söyl er. « Bu güzel b i r araya geti riştir. Fa­ kat Ebu H ü reyre had i s i n i n i şaret ettiği cem ' ise ondan daha i y i d i r . » (2) şunu yazıyor: « Rafi derk i , ' resi m b u lunan eve g i rme hakkı nda i ki görüş vard ı r : i m a m l a r ı n ço­ ğu mekru h , fakat Ebu M uham med ( Ö . 1 89/804) h a ram o l d u ğ u n u söyl e­ m i şti r. Şayet s u ret h ama m ı n d ı ş ı n d a yahut dehl izl erde o l d u ğ u g i b i evi n i ç i nde o l may ı p , evin geçit yerleri nde b u l u n u rsa, m e l e k l erin g i ri ş i n e en­ gel o l maz. B e l k i b u n u n sebe b i , evi n geçit yerleri nde resm i n b u l u n ması değersizl i ğ i nd e n , oturma yerinde b u l unması üstün tutmaktan dolay ıd ı r . Bu k ı s a metn i n ortaya koyd u ğ u h ü kü m l e , M averd i , (Ö. 1 03 1 ) . i bn-ıs Seb­ bağ ve d i ğ e r l eri n i n sözleri aras ı nda b i r fark yoktu r » . (3) 3 - H afız. « n ü m rüka , (yast ı k ) had i s i hakkı nda

4 - Su ret ve köpe ğ i n b u l u n d u ğ u eve g i rm iyecek o l an m e l e k l e r h a k­ kında i ht il a f ed i l m i şt i r . Bazı ları bu ifad e n i n bütün mel ekl eri i ç i n e a l d ı ğ ı ( 1 ) Reşid Rıza, 1402 ( 2 ) ag. 1402 (3) ag. 1402 39

n ı , baz ı ları ise yal n ı z rah m et mel ekl eri h a kk ı nda olduğunu söy l e m i ş l erd i r . N evevi (676/ 1 277) b u n l a rdan koruyucu m e l e k l e r i n hariç o l d u ğ u n u a ç ı k­ la m ı şt ı r k i , bu ifades i yukarıda geçt i . Baz ı ları kasted i l en m e l e k l e r i n Ceb­ rai l , g i b i b i l hassa va h iy getiren m e l e k l e r olduğunu söyl e m i ş l erd i r. Hafız şöyle der: « Böyle olduğu ibn-i Vad d a h ed-Davudi ve d i ğerleri b i l d i rmişti r . " H afız bu yasağ ı n H z . Peygamber döne m i ne a i t olduğunu gerekl i b i l iyo r. Z i ra vahiy Hz. Peygamberden sonra kes i l m i ş ve vahyi n kes i l mesiyle b i r­ l i kte, o n l a r ı n g e l ıneside kes i l ın i şti r. H afız deva m l a şunu d iyor: " i bn-ı H i bban ( Ö . 965) n ı n kal k ı p ' M el ekl er çan ses i n i n b ul un d uğu topl a ntıda b u l u n mazlar (4) ' had i s i n i yukarı da geçen hadise eş geti rmek s u retiy l e , bunun Peygambere ait olan bir h üküm ol­ du ğun u iddia etmesi gari pt ir . Böyl e b i r iddia ve kiyas yersizdir. Z i ra hac yolculuğunun deve kervan lariyle olduğu bir zamanda deve l e r i n boy u n l a­ rın d a ç a n l a r vard ı . Ş i m d i bu H C'\ k yol c u l u ğ a ç ı k m ı ş o l a n k i m s e l e r i n yan ı n a m e l e k l e r i n g i rın i yecek l e r i n i v e o n l a r ı n y a n ı n d a b u l unmayaca k l a r ı n ı i d d i a etm e k yers iz d ir. Böy l e b i r d u rum i ç i n eş ol arak g eti r i l en had i s bu b a k ı m­ d a n yersizd i r . H afız, böy l e b i r tevi l i uzak b u l uyor. (5) 6 K . Keri m , Hz. S ü l eyman'dan bahsederken « On l ar ( c i n l er) S ü l ey­ man i ç i n o ne d i l erse , ına betl er, heyke l l e r , büyük h avuzl a ra benzer çanak­ la r ve taş ı n ın a s ı g üç kaza n l a r ya pariard ı , ( 6) Ayeti o rtada o l m a k l a bera­ ber, m e l e k l e r i n s u retler b u l u n a n yere g i rın iyecekleri h ususu işi karıştırı­ yor. Bu ka r ı ş ı k d u ru m u n ceva b ı şud u r : B u n l a r ı n yap ı ın ı bu şeriatta caizd i . B u n l a r i badetl erinde tap ı n ınal arı i ç i n Peygamberleri n v e aziz i e r i n beden­ l e r i n i bütünüyle resınediyorlard ı . Ebu A l iyye derki : ' O n l a r ı n şeriatında bu h a ram değ i l d i , sonra bizim şeriatı ın ız g e l ince onu yasakl ad ı . Timsa l i er i n c a n s ı z o l a n varl ı kl a r ı n nakış hal i ndeki şeki l l eri o l duğunun söy l e n ınesi mu hteme l d i r . Şayet söz buna i htimal gösteriyors a , h am i , ınüşkül anlama tah s is ed i l emez. Ya l nı z H z . Aişe'nin a n l attı ğ ı ( 1 5 n o l u hadis) hadiste an­ l aş ı l ıyorki , Habeş l i l e r kendi aral arı nda azizlerden b i r i ö l d ü ğ ü 'zaman 'onun kabri üzeri n e ınescit yaparlard ı . Aziz i n res m i n i ınescide koydukları i ç i n A l l ah yanında i n s a n l a r ı n en kötü leri o l a ra k tan ıtı l ın ı ş l ard ı r . Şayet b u şeri­ atta , bu caiz o lsayd ı H z . Peygamber b u n l ar ı h a l k ı n en kötü l e r i o l arak ni­ telendi rınezd i . Buda g österiyork i , can l ı l a r ı n şek l i n i yap ı p o n l ara tapına sonradan o l m uş bir şeyd i r. (7) Yan i başl a n g ı çta tasv i r lere tap ı n m a yahut takd is etme yoktur . Fakat zaman l a bu d u rum tap ı nmaya doğru gitmiş ve dolayısiyle bunu yapan l ar l a n et l e n ın i ştir. B u raya kadar res i m konusunda varit o l muş o l a n had i s l e r i n aç ı kl ama-

(4) Müslim, Libas 103; Ebu Davud, Cihad 44; Tırmizi, Cihad 25; Ahmed II, 264 ( 5) İmam Reşid Rıda, 1404 (6) Sebe suresi, 13 (7) Reşid Rıda, 1403

40

sı üzerinde Hafız i bn-ı Hace r ' i n düşünce ve yoru m u n u görd ü k , hemen he­ men bu yorum her ası rda tekrarl a n m ı ş ve o l duğu g i b i beni msenmi şti r. Di ­ yoru mki , ( 8) H af ı z bu me s e l ede ş ifa olacak bi r şey geti rmem i şti r. M üş kü­ l at ı n çözümünde ortaya ç ı kıyorki , bir yerde tasv i r l e r i n b u l unmas ı , m e l ek­ l e r i n oraya g i rm e l e r i n e gerçekte b i r engel değ i l d i r . Ç ü n k ü , şayet bu böy­ le ol sayd ı , Peygamberlerin şeriatları bunda i hti lat etm ezd i . Peygamberle­ re gönd e r i l e n A l l a h ' ı n d i n i n i n tem e l i b i rd i r . Ancak Peygamberl eri n şeri at­ ları zaman ve yerin değişmesiyle b i r l i kte , zarar, fayd a , bozgu n cu l u k , dü­ zeltme yönünde meydana gelen değ i ş i k l i kten do l ayı i htiaf göster­ m i şt i r. Bu meselede H z . A l l a h timsal i , Peygamberi Hz. S ü l eyman'a verd i­ ğ i n i m etlerden biri saymas ı , timsal işi ve onu b i n a l ara koyman ı n i badet zan n ı n ı taş ı m ad ı ğ ı n ı , putperestl eri n i badetle r i n d e hatı r l ıyarak ve i nana­ n ı n onu karş ı s ı nda gördüğü zaman onu h issetm e k sureti y l e i badet yap­ mayı ben i m s ed i ğ i n e b i r i şarettir. H z . S ü l eyman için yap ı l m ış olan sureti eri n Peygamberler, sal i h k i m­ seler vs . ait olduğunu Hafız ' ı n b e l i rtmesi enteresan d ı r . Esaseıı s u ret ve ti m s a l i e re tapmada b e l a n ı n asl ı da bundan dolay ı d ı r . Buhari ve d i ğerl eri­ n i n anlattı klarına göre H z . N u h kavm i n i n putları ve Nuh s u res i n d e bah­ sed i l e n bu m i l l etin putl arı Araplarda da vard ı . Bu putl arı n i s i m l eri sal i h o l a n k i mselerin i s i m l eri i d i . Bunlar ö l d ü k l e r i zaman zeytan , o n l a r ı n kav­ m i ne , putl arı koyd uk l arı yere putl a r ı n ı d i km e l e r i n i ve orayı o n l a r ı n adl a­ ri y l e a d l a n d ı r m a l a r ı n ı f ı s ı l d a rd ı . O n l a r bunu yaparlard ı . Baş l angı çta bun­ l a r ya l n ı z b i re r hatıra o l maktan öte geçmezken daha sonra l arı b u n l a r hak­ kında gerçek b i l g i kaybo l unca tapmaya başl a m ı ş lard ı r . Bu d u ru m u , yuka­ rıda veri l e n 1 5 n o l u hadiste teyit etmekted i r . Ayn ı ş e k i l d e H i ristiya n l a r­ da res i m l e ri ve heyk� l l eri b u l u n duran R u m ve Yunan s e l efi e r i n i n yol ları­ na koy u l d u l a r . R um ve Yunanl ı l ar Peyg amberlerin ve azizi e r i n tasvirleri­ n i mabetiere ve d i ğe r yerlere korlard ı . A l l a h ' ı n R esu l u o n l a r ı n bu tutu m­ ları n ı tenkit etm i ş ve yerm i şti r. Hz. Peygamber, d i kkat ed i l i rs e tap ı n m a şüphesi v e d i ııe müdahelesi o l maya n , k ı ra l l a rı n , kumandan , baba-annen i n , çocukları n v e d i ğerl eri n i n res i m l e r i n i bul undurma noktasında onları yer­ mem iştir. H ü küm ç ı karma ( m üstanbit) ı n bu aç ı k sebepten gaf i l kalması ve bunu i k i had i s i bir araya geti rmek için nassları açıklamak bak ı m ı ndan d iğer bir i l let (sebep) olarak e l e a l ması ve had isteki as ı l şeyi başka b i r gayeye ham l etmesi doğrusu hayret veric i d i r .

7 Hafı z , Abd u l l ah b . M es 'ud ( Ö . 652) u n rivayet ettiğ i had i s i (yu­ karıda geçen 1. hadis) Buhari ' n i n e n eski aç ı k lamacılarından o l an Hattab i ( Ö . 998) (9) n i n şöyle söy l ed i ğ i n i nakleder: « M usavv i r i n cezası gerçekte büyüktür. Z i ra , A l l a h b ı ra k ı l arak sureti ere tap ı l m ı ştı r. O su reti ere bakış -

( 8) ag, 1404 ( 9) I'lam-ül Muhaddis, Fi Şerh-ı Sahih-ıl Buhari, Ayasofya kısmı, No: 686 41

çeld i r i r ve bazı duygu l a r ona mey l eder » . Buradaki suretl e rden mak­ s a d ı n ruhsuz t im sa l l e r o l d uğ unu ayrıca kayd eder. ( 10)

ka l b i

Diyoru m k i , ( ll ) bu meti n l e rin top l a m ı ndan a l ı n m ı ş o l a n bu i l k sebebi b i l d i rme (ta ' l i l ) doğrudur. Araştı rmacı l a r bun u n l a yeti n m i şl e rd i r . Fakat su­ ret l e r i n güze l l i ğ iy l e fitneye d ü ş ü l eceği iddiası ancak n ad i r olan bir du­ rumdur. Bu g i b i ş i ddetl i bir tehdit s ı rf bunun üzerine kuru l maz. Ancak in­ kar e d e n l e r i n üzerinde b u l unduğu bir d i n i duruma o n l a r ı düşürmek kaste­ d i l mişse bel i rt i l e n i l k sebebe dönü l e b i l i r. Esasen A l l a h ' ı n yaratt ı k l arı şey­ l erden b i r k ı s ı m varl ı kl ara yöne l m e , o n l a r ı güzel görme d i n b a k ı m ı ndan yeri l m i � olması ve onu ku l lanman ı n yasak o l ması gere k l i o l maz. Şayet böyl e b i r durum farz o l a n b i r h usus üzerine terettüp etmezse yap ı l mas iy­ le b i r g ü n a h kazan ı l maz. Eğer sanata bakmak g ü n a h ı geti riyo rsa o zaman ı ş ı ldayan yı l d ı z l a r ı n süsüne, çarda k l ı ve çardaksız bahçelere , çiçek bah­ çeleri n i n , ağaç bahçe l e r i n i n güze l l i ğ i n e , suyun ses i n i ve kuş l a r ı n ötüşü­ nü duymak ve bunun d ı ş ı nd a A l l a h ' ı n « her şeyi sağ l a nı tutan ( 12) , , « ya­ ratt ı ğ ı h e r şeyi güzel yaratan ( 13) " ve b u n l ar ı n d ı ş ı nd a kalan A l l a h ' ı n son­ suz iş l e r i n e bak mayı , o n l a r üzerinde düşünmeyi yasaklas ı n l a r . Böy l e l eri acaba e l b ises i n i n g üz e l o l ma s ı n ı seven birinin Peygambere bu konuda sorduğu soruya karşı O ' (s.a.s.) nun verd i ğ i cevabı ne yapacak l a r « A l l a h G üze l d i r , güzel o l a n ı s ever ( 14) " ·

8 H afız bütün b u n l arı H attabi 'den naklett i kten sonra O ' n u n şu ifa­ d e l e r i n e de yer veri r : « ' Aza p ' l a�ikap' a rası nda b i r fa rkı n b u l u nduğu söy­ l en m iştir. Şöy l e k i , azap aza r l a m a , i n kar g i b i söz ve fii lden do layı acınıa o l mayan şeyler üze r i n e itl a k o l u n u r . i kab ise f i ' l e mahsus o lan bir ceza­ d ı r . Bu bakımdan nıusawi r i n i nsan l a r içinde en şi ddetl i azap görecek o l a n k i ms e l e r i n i ç i n e dah i l o l ması gerekmez. Ayn ı h ususu Şe rif-ü l M ü rteda d a (Ö . 432/1 040) « el-Güre r " ( 15) ad l ı eseri nde b i l d i riyor. -

H attabi deva m l a şunu kayd eder: Ebu Al iyyülfarisi « tezki re » adl ı ese­ rinde M üşebb i h e 'yi ( 16) tekfir ederken musaw i rden bahseden had i s l e is­ tid l a l (de l i l e dayanarak h ük üm çı karmak) ett i . O , hadisi on l a ra hanı l etti . H a d i ste geçen M usawirden maksa d ı n A l l a h ' ı n b i r ş e k i l d e n ibaret o l d uğu­ na i nanan l a r ı n o l d uğun u söy l ed i . Kap ıdaki perde hakkında g e l e n « bu su­ ret l e ri yap a n l a r azap o l u n u r l a r , ( 17) , ve Hz. Aişe ' n i n « bu suret i e r i n sah i p( 10) (ll)

( 12) ( 13) ( 14) ( 15 ) ( 16) ( 17) 42

Re§id Rıda, 1405 Re§id Rıda, agy. en-Neml suresi, 88 es-Secde suresi, 7 Tırmizi, Birr, 61; Ahmed I, 399; IV, 133 Bkz': Eb-ül Kasım Ali b. Hüseyn, ed-Dürer vel-Gürer Fil-Mühadarat, Allah-ü Tealayı yaratıklara benzeten bir fırka Müslim, VI, 367

leri azap l a n ı rl a r ( 18) " h a d i s l eri n i ve d i ğ e r l e r i n i tekrar eder. Şayet O 'nun yapt ı ğ ı bu istid l a l doğru olsaydı Ayeti n h ad i s l e çatı şmaması gere k i rd i . ( 19) D i yoru m k i , Ebu A l i bu hususta şöy l e cevap vereb i l i rd i : « AI I a h ' ı n ya­ n ı nda azabı en ş i ddetl i o l a n l a r musavvi r l e rd i r " ( 20 ) had i s i A l l a h ' ı bazı ya­ ratı k l a r g i b i d ü ş ü n ü p o ş e k i l d e tasvi re kal k ı şan k i m s e l e r h a k k ı n d a gel­ m i şt i r . Şayet böy l e d ü ş ü n l ü rse o zaman Fi ravu n l a r ı n duçar o l d u k l a r ı aza­ ba ortak o l m a ktan ku rtu l muş o l u r l a r . Bütün şeriat kanun l a rı n ı n temel i n­ de şu esas yer a l maktad ı r : Ayet l e r i n g ü n a h l a r ı n e n ş i d d et i i s i o l a ra k be­ l i rtti k l e ri g ü n a h , A l l a h 'a orta k koş mak ve F i ravun takı m ı n ı n yapt ı ğ ı g i b i A l l a h ' ı n Peygamberlerine karşı i natla durmakt ı r . Yasa k l a n m ı ş tasvi rden günah bak ı m ı ndan çok büyük g ü n a h olan bu g ü n a h l a r ı n bağ ı ş l anması ve sah i b i n i n te mel l i azap i ç i nde kal maması gere k l i i ke n m ü savvi r l e r i n i nsan­ lar i ç i nde en ş i ddetl i azaba yahut Fi ravn takı m ı g i b i küfürl eri be l l i o l a n ki ms e l e rden daha faz l a azap çekecek l e ri n i i dd i a etm ek nas ı l o l u r. ( 21 ) Fakat h ad i s l erde geçen o n l a r ı n azap göreceğ i h ususu mücerret tas­ v i r i n ötes i nde kalan b i r i ş ti r. Yal n ı z ş u n u be l i rtel i m : Ke l i me o l a ra k an­ lam b a k ı m ı ndan ' azap 'l a ' i kap' a ras ı nda fa rk vard ı r ki , her azap i ka b ı ( ce­ zayı ) getirmez. (22 ) 9 - Tasv i r i n ve res i m l i malzemeleri b u l undurma n ı n çok ş i d d et l i o l a­ rak yasak olduğunu kabul eden fak i h l erden b i ri M a l i k i mezhebi nden o l a n , Ebu Bekr b . ei-A ' rabl ( Ö . 543/ 1 1 48) vA Şafii mezhebi nden o l a n en-Nevevl (Ö . 676/1 277) d i r . B u n l a r tasv i r i n kes i n o l arak yasak olduğunu b e n i m se­ m i ş l erd i r . R es i m l i eşyayı evde bu l undurma h ususunda ei-A 'rabl'n i n görü­ şü şöylece h ü l asa ed i l ebi l i r : Şayet b u l u n d u r u l a n su retler beden s a h i b i varl ı kl a ra a itse bu icma i l e h a ramd ı r . Şayet bu b i r n a k ı ş i se bu h ususta dört görüş vard ı r : a - « Ancak e l b i sedeki b u l u n a n n a k ı ş hariç (23) desiyle kes i n o l arak c aizd i r.

" •

h ad i s i n i n a ç ı k i fa­

b - N a k ı ş d ah i l hepsi kes i n ol arak yasakt ı r . c - Beden i n tüm ü , tasv i rde b u l u n uyarsa yasaktı r. Şayet baş ı gövde­ den ayr ı l m ı ş veya bed e n i n her parçası b i rb i r i nden ayrı l m ış ise caizd i r . Doğrusu d a budur. d - Şayet bu tasv i r l i eşya ayak a l t ı nda ç i ğ nenen bir yerde i se caiz, as ı l ı b u l u n uyarsa caiz değ i l d i r . . . vs . ( 24 ) ( 18 ) ( 19 ) (20) ( 21 ) ( 22 ) (23) ( 24)

age, VI, 367 Reşid Rıda, 1406-1407 Buhari, Libas 1898; Müslim, Libas 96; Ahmed III, 375 Reşid Rıda, 1407 Krş: R€ışid Rıda, 1407 Buhari, tec. ter. VI, 417-8, Müslim, VI, 361 Reşid Rıda, 1407

43

Görü l uyorki bu görüşte çeş itl i yönl erden meseleyi a n l atan d i ğer cı ç ı k l a m a l a r l a ayn ı para l e l d e d i r . Hemen h emen bütün kl as i k m ü e l l ifler ay­ nı görüşü paylaşm ı ş l ard ı r. 1 0 - Yu karıdaki h a d i s l er i açı k l ayan Hafız, « d ü r n ü kn had i s i n i a ç ı k lar­ ken ş u görüşe y e r veriyor : Bu had i s l e , gölgesi ol mayan suretl er ayak l a bas ı l a n yerl erde yahut yast ı k v s . g i b i şeyl erd e kul l a n ı l ı yorsa, bu şart l a s u ret ed i n m e n i n c a i z o l d uğ u nu i stid l a l etm iş l erd i r . N evevi, bu görü ş ü n sehabe ve tab i i nd e n o l a n b i l g i n ie r i n görüşü o l d u ğ u n u söy l e m i şt i r . Ayn ı zamanda Sevri (v. 1 6 1 /778 ) . Mal i k (v. 1 79/795) , Ebu H a n i fe (v. 1 50/767) ve Şafii (v. 204/820) n i n görü ş l eride budur. Bu hususta gölgesi o l a n l a g ö l gesi o l mayan a ras ı nd a fark yoktur . Şayet duvarda as ı l ı y a h u t e l bisede, s a rı kta veya basit say ı l mayan yerde b u l unuyarsa o zaman haram d ı r . ( 25) l l - N evevi , M ü s l i m üzeri ne yazd ı ğ ı şerhte (26) , « l i bas , 8 1 " had i s i m ünasebetiy l e ş u h ü l asayı ver i r : « B i z i m mezhe b i m izden a l i m l e r ve baş­ ka b i l g i n l e r şöy l e d e rl e r: ' C a n l ı varl ı kl a r ı n res i m l er i n i yapmak ş iddetle mened i l m i şt i r ve b u büyük günahl ardand ı r . Z i ra bu günah, hadi sl erd e a n ı l m ı ş o l an a ğ ı r ceza i l e ceza la nd ı r ı l ı r. R e s m i yapan ı n b u n l a r ı e h e m m i ­ y e t vermeden ku l l an ı l an eşya üze r i n e y a p m a s ı m ü h i m değ i l d i r , haram , resm i yap m a n ı n kend i s i d i r . Z i ra b u , A l l a h ' ı n yaratı c ı l ı k i ş i n i n b i r takl i d i­ d i r . Bu noktad a n h a re ket ed i l i rse, res m i n b i r e l b i s e , b i r hal i , b i r s i kke, b i r vazo, b i r d uvar vey� herhangi başka b i r şey üze r i n e yap ı l ması farks ızd ı r , i ş ayn ı d ı r . « Ağaç, deve serneri v e başka şey l e r i n res i m l e r i n i yapmak mened i l­ m i ş d eğ i ld i r, fakat h ayva n l a r ı n res i ml e r i n i yapınağa cevaz veri l mem iştir. Res i m h a kk ı n d ak i ş e r i at h ü kü m l e r i bu kadard ı r . » " ü zerlerinde h ayvan res i m l eri b u l u n a n eşya n ı n ku l l a n ı l mas ı na d a d i k­ kat ed i l me l i d i r ; Bu res i m l e r b i r d uvara ası l m ı ş , g i y i l en b i r e l b i s e veya ba­ şa bağ l a n a n b i r me n d i l veya b i r de receye kadar e h e m m i yet veri l e n b i r eş­ y a üzerinde i s e l e r h a ramd ı r . Fakat bu res i m ler, üzeri ne bası l an h a l ı l ar, m i nderler, yastı k l a r ve b e n zer i ş l erde k u l l a n ı l a n başka şeyl er üzerinde i s e l er, h a ram değ i l d i r . M e l ek l e r , i ç i nd e böy l e eşya n ı n b u l unduğu evierden kaç a rl a r, i nşal l a h b i raz sonra bundan bahsedeceğ iz. " B ütün bu h a l l e rd e yapı l a n şey l e r i n bir gölges i n i n o l ması n ı n veya ol­ ma m as ı n ı n e h e m m i yeti yoktur . Bazı eski fa k i h l e r derlerk i , gölgesi o l a n tasvi rler mened i l m i ş t i r, bütü n başka l a r ı n a cevaz veri l m i şti r . . . fakat bu yan l ı ş b i r görüştür . Peygamber perde üze r i n e yapı l m ı ş o l a n resm i ş i ddet­ le takb i h eder, h a l bu k i h i ç şüphesiz b u n u n gölgesi yoktur. Ne o l u rsa ol(25 ) Reşid Rıda, 1407 (26) el-Minhac Fi Şerh-ı Sahilı-ı Müslim, IV, 443, Kahire, 1283

44

sun bütün res i m l e ri meneden öte ki had i s l er i n h e ps i n i göz önünde b u l u n­ d u rmak gere k i r . (27) , B i r çok mü e l l if l e r N evevi ' n i n bu a ç ı k l a m a s ı n ı o lduğu g i b i a l m ı ş l ar ve kanaatl arı n ı b u n u n l a teyit etm i ş l erd i r . Türk m ü e l l ifleri aras ı nd a da bu izah ben i m senm i şt ir. M esela b u h ususta bir eser yazan müftü Feth u l l a h , ( 28 ) N evevi n i n yukarıda veri l e n ifad e l e r i n e yer vererek res m i n yasak olduğu­ n u b u n u n l a d e l i l l e n d i rmeye ç a l ı ş ıyor ve eserinde bundan başka b i r çok fa k i h lerin görü ş l e r i n e yer veriyor. Gen e l l i kl e hep s i , tasvi ri n haram o l du­ ğuna, bunları tap ı n m a ve A l l a h ' a benzetme gaye s i y l e yapan l ar ı n küfrü n e , başka g ayeye bağ l ı o l d u ğ u ta kd i rd e açı kça f ı s k ı n a h ü kü m verm i ş l erd i r . Evde b u l u nd urma hususunda i s e n i s beten müsamahal ı hare ket etm i şt i r . Şöy l e d iyor: « Evde res i m b u l u nd u rm a h erahat-i tahr i m iyye = h a r a m a ya­ k ı n kerahet i l e kes i n o l a ra k mekruhsada fakat b u n u n yasakl ı l ı ğ ı b i l fi i l tas­ v i r g i b i o derece de ş i ddet l i d eğ i l d i r . " Bundan sonra b i r kaç f ı k ı h kita p l a­ rın d a < R edd-ü l M uhta r , Şerh-ül H ü l asa) bunu tey it eden görüşleri a l ıyor. Tasvi rin yasak o l d u ğ u n u ve H z . Peygamberi n yasaklad ı ğ ı tasv i r i n genel o l arak bütün can l ı var l ı k l ara şam i l o l d u ğ u n u iddia eden bir r i s a l eyi < m e k­ tubu) d a araştı rma l a r ı m esnas ı nda b u l d u m . (x) Bu risa l e , Harput'un Kam i l Paşa medresesi müdderrisi merhum Ka m i l i A bd ü l h a m i d Efend i ' n i n risale­ s i d i r k i , bu risaley i i bn-ü l E m i n M a h m u t Kemal efend iye müdderri s i n oğ l u Kem a l ed d i n yaz m ı şt ı r . ( 29) Hemen hemen aynı iddial arı tekrar etm i ş ve ay n ı m ü e l l iflerin görü ş l er i n e yer verm i şt i r . Ayrıca d ö n e m i n d e yeni adet h a l i n e g e l m i ş o l a n res i m l i kartpostal la r ı n a l ı m ve satı m ı n ı da h a ra m say­ m ı ş ve : « böyl e kartl arla yaz ı ş m a ve mektu p l aş m a n ı n suret tap ı c ı l ığ11ı a benze r l i ğ i aşi kard ı r , " b i l e d e m i şti r. Esasen bütün k l as i k m ü e l l ifler aras ı n­ da i ş i n yasakl ı l ı ğ ı etrafında b i r beraberl i k pek göze çarpmama ktad ı r. M e­ se l a : Zühri (Ö. 74 1 ) der k i : ·· R es i m ler, üzerine resi m yap ı l m ış eşya l a r ı ku l l a n m a , veya i ç i nde res i m l e r b u l unan b i r eve g i rme istisnasız o l arak mened i l m i şt i r . Bu res i m l e r i n bir g i yecek üze r i n e i ş l e n m i ş o l u p ol mama­ s ı n ı n b i r d uvar üze rin d e , b i r e l b i s e üzerinde, a laiade b i r işte k u l l a n ı l a n b i r h a l ı üzeri nde o l m as ı n ı n ehemm iyeti yoktu r, bu yasak l a m a , h ad i s l e r i n ve hususiyetl e M ü s l i m ' i n bahsettiği ' nü m rü k a ' ( m i nder) had i s i n i n nassı na d ayan ı r. Bu çok sağ l a m b i r görüştür. Başkal arı derl er: ister a l a i ade b i r is­ te k u l l a n ı l s ı n , ister ku l l a n ı l masın , i ster d uvara ası l m ı ş o l s u n , i ster o l m � ­ s ı n b i r g i yecek üzerine i ş l en m i ş o lan res i m l ere cevaz veri l i r. G ö lgesi o l a n (27) A . J. Wensıck, İslam Ansiklopedisi, suret maddesi, XI, 50, İst. 1970 (28) Bkz. Misbah-ül Münir Fi Men'ıt Tasvir, Mazume-i Efkar matbaası, İst. 1328 ( x ) Böyle bir risalenin olduğunu bana bildiren ve yardımcı olan İstanbul Üni­ versitesi Kütüphanesi eski müdürü sayın Nurettin Kalkandele.'ye minnettarım. ( 29 ) Risale için bkz. -İstanbul Üniversitesi, İbn-ül Emin Mahmut Kitaplığı bölü­ mü, No : 2476, varak: 54-57

45

tasvirl e'r duvarl a ra veya benzer şeyler üzerine yap ı l m ış rsiın l e r etrafiarı i ş l en m i ş o l s u n veya ol mas ı n ıne kruh say ı l ı r . (30) i c rn a ' gölgesi o l a n tasvirleri meneder ve b u n l a r ı n tahrip ed i l mes i n i vac i p sayar. ( 3 1 ) K a d ı iyaz derki : « Bu n u n l a beraber küçük k ı z l a r ı n oynadı­ ğı ve ayn a n ınas ı c a iz o l an bebekler istisna ed i l i r . Buna karş ı l ı k imam Ma­ l i k ( Ö . 1 79/795) bir adaın ı n kı zı için oyu ncak bebek a l ın as ı n ı ınekruh sa­ yar. (32) 1 2 - Hattabi (Ö. 998) •• oyu n c a k » hakkı ndaki hadisi şerhederken kızları n oyuncakları kend i leri hakkında tehdit gelen diğer suretl erle oya­ l a n ıp eğ le n me k g i b i değ i l d i r . H z . Peygamber, Hz. A i ş e o zamanl arda er­ q i n l i k çağ ı n a g e l ın e d i ğ i i ç i n O ' n a i z i n vermi şti r , " d e r . (33) H afız bunu nak­ l etti kten sonra şöyle d e r : •• Bu b i r görüştür. Fakat H z . A i ş e ' n i n H ayber sa­ vaşı (628) esnas ı nd a 1 4 yaş ı n ı biti rd i ğ i n i veya buna yakın olduğu muhte­ m e l d i r . Tebük savaş ı n d a (630) ise kes i n o l arak bu yaşı a ş ın ı ş t ı . Burada H ayber hakkında söyl iyen i n rivayeti üstün g e l iyor vs. (34) Fakat şunu u nutma mak gere k i r k i , şayet çocu k oyuncakları haram ol­ sayd ı H z . Peyga m ber H z . Aişe ve arkadaş l a r ı n ı n oyunca k l a r ı n ı tasvi p et­ ın iyecekti . Şayet bu arkadaşları erg i n l i k çağ ı n a ayak basınaın ı ş olsal ardı o zaman Hz. Peyga m ber Hz. A i ş e 'yi evinde yal nı z baş ı n a b ı rakınazd ı . (Ya­ hut b u n l a r ı n yaşı küçük o l s a l ardı H z . Peygamber eve g e l d i ğ i zaman kaç ı p g i z l e n ıneıneleri g e reki rd i . ) Esasen bu oyuncak l a r h a k k ı nda doğru o l a n şu­ d u r : Oyuncaklar genel o l arak Hz. Peyg amberin reddetti ğ i a s ı l ı b u l u nan tasv i r l i eşya i ç i n e g i rmez. B u n l a r daha çok tap ı n ı l ın ı yan c i nsten olan ve yastı k , m i nder üzerinde b u l u n a n su reti ere benzediği b e l i r ın i ş o l uyor. ( 35 )

••

1 3 - H z . Peygamber, kendi peygamberl e r i n i n kab i r i eri n i ınescit ha­ l i ne getiren u eh l - ı Kitab ı " ( kendi l e r i n e i l ahi kitap ver i l m i ş olan Yah u d i ve H i ristiya n l arl l a n et l e ın i şt i r . Bunun a ç ı k l a m as ı n ı yapan H afız d i yorki : •• Es­ kiden b i r sal i h ki mse öl d üğ ü zaman o n l a r ı n üzerine tapı naklar yaparlar ve res i m l eri n i duvara çizerlerd i . i l k dönemdekil er, o n l a r ı n res i m l e r i n i gö re­ rek o n l a r l a kayn aş s ı n l ar, o n l a r ı n iyi i ş l e r i n i hat ı r i as ı n i a r ve o n l a r ı n çal ı ş­ ın a l arı g i b i ç a l ı ş s ı n l ar diy e , o n l a r ı n yap ı l m ı ş ka b i r i e r i n i açıyorl a rd ı . Sonra <:: radan zaman geçi nce i l k zama n l a rd a k i l e r i n gayel e r i n i b i l mez o l d u l ar ve şeytan o n l ara, s e l efi e r i n i n bu sureti ere tapt ı k l a r ı n ı ve o n l a ra tazirnde bu­ l u nd uk l a rı n ı o h a l d e « S izde i badet ed i n » vesvese s i n i verd i . Bundan dolayı Islam Ansiklopedisi, agm. XI, 50 ( 31 ) Müftü Fethullah aynı görüşü ileri sürer ve «Redd-ül Muhtar» , " el-Hülase » nin haşiyesinde geçen Ebussu'ud'un şu fetvasını nakledc.r : «Biri başkasının evinde bir resim görseo ve onu oradan yok edebilecekse bu ona gereklidir.• (32) Bkz. İslam Ansiklopedisi, XI, 50 (33) Reşid Rıda, 1409 ( 34 ) Reşid Rıda, 1409 ( 30 )

( 35 )

46

Krş. Tieşiıl Rıda, 1409

Hz. Peygamber bu d ü ş ünce ve i nanca götürecek bütün yo l l ardan müslü­ m a n l a r ı n sakı nması için bu gibi sedler çekti , o n l a rd a n s a k ı n d ı rd ı . H abe­ ş i sta n 'daki k i l ise hakkı nda Hz. Peygamberin bu had i s i nde tasv i re karşı b i r yasağ ı n b u l u n d u ğ u n u söyl iyen l er ol muştur. B i r k ı s m ı d a , H z . Peygamber dönem i n i n putc u l u ğ a yakın bir dönem o l d u ğ u n u , bu sebepten bu h ad i s i n o döne m i n i nsan ı n ı kapsad ı ğ ı n fakat ş i m d i i s e böy l e b i r te h l i ke n i n o l m a­ d ı ğ ı n ı bel i rterek had i s i bu noktaya h am l etm i ş l erd i r . . . . Görüldüğü üzere bu yap ı l m ı ş te hdit tamamen kabirieri taz i m gayesiyl e b i r tap ı nak yapan ki mseler hakkındad ı r . ( 36) Hz. Peygamberin bu hassas iyeti kendi döne­ m i nden önceki zama n l a rd a meydana g e l m i ş putcu l uğa engel ol mak i ç i n­ d i r . Tetk i k ed i ld i ğ i zaman görü l ü r k i , sonradan putcu l u k o l arak kend i n i qöste ren d u r u m l a r ı n baş l an g ı çta gayet i y i n iyyetle baş l a d ı ğ ı n ı v e sonun­ da g iderek temel inden ç ı kt ı ğ ı görü l ecekti r. Bütün b u n ları göz önünde bu­ l u ndura n H z . Peygamber tap ı nmaya vasıta o l acak bütün şeki l l erden müs­ ICı man ı n i n a n c ı n ı a r ı n d ı rmak iste m i şt i r . Bu baş l a n g ı çta böy l e ş iddetl i o l a­ rak uyg u l a nmasayd ı , h e r yer sembol l e r l e d o l u p taşacaktı ve i na n ç sade­ l i ğ i n i kaybedecekti . .. sathi b i r tetk i k d a h i res i m ve h eykel yapma n ı n ta­ r i h boyunca d i n i n as ı l zed e l ed i ğ i n i a ç ı kça göste r m i şt i r . H ayatı boyunca Budha ken d i s i n i n , kavm i n i doğru yola götürmeye ç a l ı şan bir i nsandan başka b i r şey o l mad ı ğ ı n ı i s rarla söyle d i ğ i h a l d e , ölür öl mez müntes i p l e r i O ' n u n heyke l i n i yap m ı ş l ar ve O 'na tap ı n m ı ş l ard ı r . Budha ' n ı n k ü ç ü k hey­ ke l l e r i n i ve O ' n u n önünd e secde eden m üntes i p l e r i , Asya ' n ı n her taraf ı n­ da h a l a görü l e n tab i i manzaral ardan d ı r. H z . M usa Tur-ı S i na ' d a Tevrat ' ı h e n ü z a l m ı ştı k i , geride k a l a n kav m i Altın Buzağı 'ya tapmaya başlad ı l a r. 1 :37) R es i m ve heykel konusunda b i r çok d i ni eserl eri n son d e rece güzel o l uş u dine yaptı ğ ı zararı daha vah i m bir hala getirm ekten başka bir şeye yara m a m ı şt ı r . i n a n ı p i nanmamak s i z i n e l i n izde. (38 ) Ben çocuk i ken A l ­ l ah ' ı uzun beyaz saka l l ı , i htiyar b i r adam tasavvur ederd i m . Avrupa'n ı n meşhur d i n i tab l o l a r ı bunun doğru o l d u ğ u n a beni i n a n d ı r m ı ştı . N e vakit A l l a h ' ı d üş ü n ecek o l sam O'nu haya l i md e , Romadaki meşhur bir k i l i sen i n tava n ı nd a M i c h e l a n g e l o ' n u n yapt ı ğ ı ' h i l kat' tablosundaki ş e k l i y l e görür­ d ü m . i l k genç l iğ i m d e fi k ren o l g u n l aş mağa başlad ı ğ ı nı zaman gördüğüm her d i ni tab l odaki beyaz sakal l ı i htiyar adam k ı l ı ğ ı nd a k i A l l a h mefh u m u b a n a o kadar g ü l ün ç göründ ü k i A l l a h 'a i nanmaktan vazgeçt i m . (39) , H i ristiyan d ü nyas ı nda d i n i inanç ve baz ı d i ni o l ay l a r ı tasvi r l e r l e ve heyke l l erle a n l atmaya yön e l m e , d i ni h eyecanı b u n l arl a d i n d i rmeye ç a l ı ş( 36 ) Krş. Re:şid Rıda, 1410 ( 37) Meryem Cemile, Garp Materyalizmi karşısında İslam, K. Kuşçu ter. s. 80, İst. 1965 (38 ) Meryem Cemile anlatıyor. 1934 te Newyork'ta doğmuş, orada öğrenim gör­ müş, 1961 de müslüman olmuş. (39) Meryem Cemile, age, s. 81

47

ma res i m ve heykel i n g e l işmes i ne sebep ol muşsa da bazan da ters tep­ k i l e r doğurtm uştu r. H e l e b u n l a r ı n d i n i hayatta b i rer vasıta ol arak ku l l a­ n ı l m a s ı bazı karşı ç ı k ı ş l a ra sebep ol m uştu r. i s l a m , A l l a h 'a giden yolda a rac ıyı ta n ı m a m ı şt ı r . M üs l üman ı n Genab-ı Hakkı d üş ü n mesi n i , O'nun yü­ cel i ğ i n i hayran l ı k l a seyretmes i n i islam i ste m işti r. Fa kat bu Kud ret sahi­ b i varl ı ğ ı , ç i zg i l e r i n i ç i ne sokup basitl eşti rmeyi yasakl a m ı ş , O'nu h e r şey­ den mü n ezzeh k ı l m ı şt ı r .

48

Bölüm : V \J)

VERilEN HADiSlERlE, BU NLARI AÇlKlAVAN BilGiN lERiN GÖRüŞlERiNiN öZETi :

Hadis l erin an l att ı ğ ı hususlar baş l ıca yedi madde h a l i n d e özet l enebi1 ir :

1 Tasv i r yapan l a r kıyamet gününde azap görü rler, s ı rf aciz l i k l eri­ nin is patı için ah i rette yapt ı kları şeyi d i ri itmeleri tek l if o l u n u r ve A l l a h ' ı n ya ratmas ı na benzetmeye ka l k ı ştı kl arı i ç i n ç o k büyük b i r z ü l ü m i ç i n d e o l ­ d u k l a r ı b i l d i r i l m i ştir. ( I ) 2 H z . Peygamber, Peygamberlerin kab i r i e r i n i tap ı nak h a l e g eti ren­ leri la neti e d i ğ i g i b i m u savviri de l anetl e m i ş , bu h u s usta şöy l e buyurm uş­ tur : « On lar kendi ara l a r ı nda b u l unan iyi k i m s e l e r i n res i m le r i n i yaparl a r ve onları tap ı n a k i a n na korlard ı . (2) H z . Peygamber böy l e l e r i n i i n s a n l a r ı n en kötüsü ol arak n itelemiştir. ( 3) 3 üzerinde res i m ve timsal b u l u nan perd e l e r i n a s ı l m a s ı n ı kabu l etmemesi v e o n l arı i n d i rtmes i . (4) Kabu l etmemes i n i n sebepleri aras ı nda b izzat ş u h u s u s l a r ı say­ 4 ması : « Biz taş ve toprağı örtmekle emro l u nmadı k , (5) ,. « namaz k ı l arken meşgul etmes i ( 6 ) ., ve " M e l e k l e r i n res i m ve su ret b u l u nan eve g i r m i y eceği (7) ., _ 5 R es i m b u l u nan e l bise, yastı k ve m i nderi n evde b u l u n d u r u l m a s ı ve yastı kta res i m ka l d ı ğ ı h al d e H z . Peygamberin bunu kul l anması ( 8) . 6 Baş ı n ı kesrnek s u retiy l e ağaca benzer d u ruma g e l e n can l ı l ara ait res i m l e r i n b u d e ğ i ş i k d u rumuyl a evde b u l und u rma n ı n caiz o l ması ( i bn-ı Abbas ' ı n I ra k l ı m u savv i re verd i ğ i fetva bu anlamad ı r.) ( 9) 7 Haçları bozmak ve yok etm ek. ( 10) -

-

-

-

•

-

-

-

(1)

(2) (3) ( 4) (5) (6) ( 7) ( 8) (9) ( lO ) F

:

4

Müslim, VI, 369, VI, 368, VI, 370 Buhari, tec. ter. IV, 479, Müslim, II 1 5� Krş. Mi.islim, II, 154-5 Müslim, VI, 363 Müslim, VI, 362 Buhari, Libas 91 Müslim, VI, 368 Mi.islim, VI, 362 Müslim VI, 370 Buhari, Mezalim, 131 ; Buyu', 102

49,

Bu mesele hakkında sehabe ve tabi inden gelen haberler : 1 " Me l e k l e r s u ret b u l unan eve g i rmezler, ancak e l b i sede b u l unan nakış bunun d ı ş ı ndad ı r ( ll ) , hadis i n i rivayet eden rav i lerden b i ri olan se­ hab i Zeyd b. H a l i d ' i n ev i nde res i m l i perde k u l l anmas ı . Bu sehabi suret b u l u n a n e l b i s e n i n basit yerlerd e b u l unması şartı n ı i l eri sürmemiştir. -

2 Tab i i i ma m l arı n ı n e n büyük l e r i nden b i r i olan Kas ı m b . M u h am­ med b . Ebu Bekr ( r . a . ) ( 1 07 /725) S u köpeğ i ve Anka kuşu resimleri b u l u­ n a n b i r kapı perdesi b u l u nd u rm as ı . ( 12) Kas ı m , H z . A i ş e ' n i n ta l ebesi o l u p Ö ' n u n h ad i sl e r i n i e n iyi b i l e n l erden d i . ( ı:�) Hz. A i şe 'den yukarıda geçen « nü mrüke » h a d is i n i rivayet etm i şt i r . ( 14) -

3 - H z . ömer' i n mev l a s ı ( x ) ve hazinedan Yesar b. N ü meyr ' i n evin­ d e res i m l i eşya b u l u nd u rmas ı . O, Hz. Ömer ve d i ğerlerinden had i s l e r ri­ vayet etm i ş , i b n-ı Sa'd (Ö. 965) n ı n a n l attığ ı na göre itimada şayan ( s i ka:} b i r k i msedi r . (15) B i r b i r i ard ı nca M uaviye tarafından M e d i ne val i l i kl erine get i r i l ­ 4 m i ş o l a n S a d b . A s ( Ô . 678) veya M e rvan b . h a k e m ( Ö . 684) i ç i n inşa e d i ­ l e n b i r evde b i r ressa m ı n res i m yapmas ı . B i r kayde g ö r e d e ressam b i na­ n ı n üst katında res i m ve s u ret yaparken Ebu H ü reyre ta rafından görül­ müş ve b u n u n üzerine M ü s l i m , (VI , 372) d e geçen h ad i s i söy l em i şti r. ( lG ) M e rva n ' ı n yaptığ ı h i ç şüphesiz b i r d e l i l o l a ra k i leriye s ü rü l emez. Ya l nı z , b u o l ay sehabe dönem in d e de resi m hususunda nad i r bazı o l ay l a r ı n bu­ l un d u ğ u n u göstermekted i r. ( 17) Sehabe dönem inde resi m konusunda fet­ va i steyen b i r i n e i bn-ı Abbas, b itki res i m l e r i n i yapma fetva s ı n ı verd i ğ i y u k a r ı d a a n l at ı l m ı şt ı . D e m e k k i bu i ş l e uğraşanl ar ç ı kıyor ve o n l a r i s l a m bakı m ı nd a n d u r u m ları n ı öğrenmek i ç i n sehabeye b a ş vuruyorl ard ı . -

Fıkıh bilginlerinin durumu açıklamaları : H a d i s l eri a ç ı k l ıyan ve ifade etti kleri a n l am l a r üzerinde d u ran fakihl e r b u kon u d a iki grupta topl am a k m ü m kündür : A - Tasv i r i n yasak o l d u ğ u n u ş iddetl i o l arak söy l iye n ler, B - B u i şte ş i ddetli d avranmayan l ar, Tasv i r i n ş iddetl i o l arak yasak l a nd ı ğ ı n ı XI I . ve X I I I . a s ı r l arda söyliyen araşt ı rmacı fa k i h l e r a ras ı nd a en meşhurları Ebu Bekr ibn-ü l Arabi (Ö. 544/ (ll) Buhari, tec. ter. VI, 417-8, Müslim, VI, 361 ( 12) Raşid Rıda, 1410 (13) Muhammed Abd-ül Aziz el-Huli, Miftah-üs-Sünne, s. 20, Subhi salih, İstilahları, Yaşar Kandemir ter. s. 36, diyanet yayınları, Ankara, 1971 ( 14) Müslim, VI, 370 ( 15) Reşid Rıda, 1412 ( 16) Sofuoğlu, Müslim Tercemesi, VI, 372, 54 nolu dip not ( 17) Reşid Rıda, 1412

50

Hadis

i 1 49 ) ve N evevi ( 676/ 1 277) d i r . Nevevl , tasvi r i n kes i n ol arak yasakland ı ­ ö ı i n a n c ı n ı taş ı m ı ş ve « şayet a s l ı nda tasvi r b u l u nan m alzemeyi bul undur­ mak ve k u l lanmak h e l al ol sayd ı , o zaman kul lanman ı n da h e l a l o l acağ ı n ı " h e l i rterek ya l n ı z tasvirin değ i l , ayn ı zamanda onu b u l u n d u rman ı n ve kul­ l �ı n m a n ı rı da haram o l d uğunu kes i n o l arak savun muştu r. (18) Ebu Bekr b . Arabi ise şöy l e d e m i şti r : « B i r yapıya s a h i p heyke l le r g i bi g ö l gesi o l an şeyleri b ul undurm a k i c m a i l e h a ramd ı r . » Fa kat bu icma iddiası karş ı s ı nd a Hafız i bn-ü l H acer, kız çocu k l a r ı na a i t oyuncak l a r ı n he­ I J I o l d u ğ u n u - yu karıda geçen sahih had i s e dayanarak - b i l g i n l e r top l u l uğu a ç ı kç a b e l i rtti k l eri i ç i n bu hususta i c m a ı n do ğru o l mad ı ğ ı n ı bel i rtm i şti r. Şu h a l d e tasvi r i n h a ra m olduğu icma ile sabitti r, d en i l emez. ( 19 ) Göl gesi o l mayan res i m l e r i b u l u ndurma hakkında dört görüşün b u l u n duğu a n l at ı l m ı ştı r : a b c tarafı

- Kes i n ol arak bu i u ndurmak caizd ir, - Kes i n ol arak yasakt ı r , - R e s im bütün beden organ l a r ı n ı yans ı tıyorsa, h a ramd ı r , şayet baş kes i l m i ş bö l ü m bö l ü m e ayrı l m ı şsa caizd i r,

d B i r yerde a s ı l arak saygı göstermek şekl i nd e d e ğ i l d e , ayak l a ba­ s ı l a n yerlerde bu l undurmak caizd i r . H afız i bn-ül H acer bu son görüşü ter­ c i h etmi şt i r. (20) -

B

-

Ş iddetli Davranmıyanlar :

1 - H anbel i mezhe b i n i n görüşü : E l b i sede b u l u nan suret -ister du­ varda bu l unan bir eşya üzerindeki o lsun- caizdir. 2 - Kas ı m b . M u hammed b . Ebu Bekir ( Ö . 1 07/ 725) d e aynı görüşü paylaşmaktad ı r. Şayet g ö lgesi o l m ayan b i r suret ise kes i n olarak o n u bu­ l undurmada bir sakı nca yoktu r . G e rçekte O ' n u n evinde nakı ş l ı eşya n ı n bu l un m a s ı ( 21 ) d a b u n u doğru l am aktadır. 3 - Ebu A l iyyü lfari s i , musavv i r l e r i n azap görecekleri tehd i d i n i , Ce­ nab-ı H akkı yaratm ı ş o l d uğu şeylere benzeten ve bun l ara benzer olduğu­ na i na n a n l ara h a m l etmiştir. (22) - 4 - i bn-ı H i bban ( Ö . 354/965) . m e l e k l e r i n suret b u l u nan eve g i rmi­ yece k l e r i n i bi l d i re n h ad i s i n H z . Peygambere mahsus olduğunu ifade etm işt ir. ( 23 ) B i r k ı s m ı bu hadiste geçen m e l e ğ i n vah iy m e l eğ i o l duğunu b i l d i rm i şti r . Bu düşü nceyi p aylasan i bn-ı H i bban ve d i ğerleri n i n i d d i a s ı n a ( 18 ) age. 1452 ( 19) age. 1452 ( 20) age. 1452 ( 21 ) Krş: Müslim VI, 370 (22) Bkz: el-Hücce, I, 356 123 ) Re�id Rıda, 1402 51

göre artı k vahiy meleği kes i l m işti r . ( 24) B i r k ı s m ı ise bu hadiste geçen m e l e k l e r i n yal n ı z ra hmet melekleri olduğunu söyl e m i ş l erd i r (25 ) . 5 - Son olarak b u i ş i n hafiflet i l mes i ne giden başka b i r grupta şunu i l eri s ü rmü ş l e rd i r : Bu tasv i r i n yasa k l a n m as ı , putl a ra tapma dönem i n i n h a l a bazı yerlerde sürüp g itti ğ i b i r zaman i ç i n söyl enm işti r . Ş i m d i i se böy­ le b i r teh l i ke yoktur. Fakat Hafı z ' ı n bel i rtti ğ i ne göre i bn-ü D a k i k-ı l-' l d (702/ 1 302) b un u red d otm i ştir. ( 26) As l ı nda tasvirin yasa kl ı l ığ ı hakkı nda gelen te hditi n mahiyeti araştı­ r ı l d ı ğ ı zaman bunun iki k ı s ı m o l duğu ortaya ç ı kar : - a - Ancak A l l a h ' ı n yaratmasına benzetmeye kal k ı ş ı l d ı ğ ı ve bu n iy· , ye.t bes l en d i ğ i zaman tahakkuk eder. b - Durum böy l e o l ma k l a beraber tehditi gerekti ren sebeb i n esas mah iyeti i l eri s ü rü l me m i ş . Habeşistan k i l isesi hakkında varit o l a n hadiS·· te böy l e b i r d u ru m vard ı r. G e rek eski ve gerekse yen i araştı rmac ı l ar bu ve d i ğ e r h ad i sl e r i n aç ı kl a nması üzerinde dururlarken, esasen bu tehd itin Peygamberleri n , s a l i h l e r i n ve d i ğer kimselerin suretlerine tapmaya b i r e n g e l o l ması i ç i n yap ı l d ı ğ ı n ı açı kça bel i rtm i ş l erd i r . Kabi rler üzerinde mescit yapma hakkında gelen tehdit bunun g i bi o l up aralarında asla fark yoktur. N iteki m Buhar i deki bu h ad i s i H af ı z " Ka b i ri er üzerine mescit yap­ m a » adı a l t ı n d a aç ı k l arken derki : « Bu yasak tamamen, kab i rl e r i , l anete u ğ ra m ı ş o l a n k i m s e l e r i n d u rumuna düşmekten korku lduğu i ç i n böy l e b i r yasak kon u l muştur. Şayet bu hususta, böyle b i r durumun do ğmı yacağ ı n­ dan e m i n o l u n u l ursa bu sebepten b i r engel yoktu r . ( 27) Şunu da söyle­ me k m ü m k ü n dü r : Vasıta l a r ı n önüne geçmek, zama n l a r ı n ve tasvir türl eri· n i-n d e ğ i ş m es i y l e değ i ş i r. Cah i l iye dönem inde tap ı n ma bak ı m ı ndan su ret­ l e r ve ti msal l e r , ruhu o l a n var l ı kl ara a i t o l duğu zaman bundan d o l ay ı i bn-ı Abbas, musavv i re ağaç tasvi r l e r i n i yapma fetvası n ı verm i ş k i ; zaten bun­ l a r ı n ruhu yoktu r .
52

c tt i g i g i b i " re s i m ycısa gı b i r i n c i asra ait b i r durumdur, o zamanda resi m­ l e re k a rş ı sayg ı d a bu l u na n l ar vard ı , bu g ü n ise bu teh l i ke kal km ı ştı r , şu hal d e bu had i s mensuh (yürü r l ü kten kal d ı r ı l m ı ş ) tı r » d e m i yoruz. Şüphe­ s i z Peyg amberleri n , vel i l e r i n veya h a l ktan b i ri ne karşı i l e r i derecede say­ gı gösteri l en k i m s e n i n tasvi rl eri tap ı n m aya b i r g ü n götürür. (29) Bu se­ bepten dolayı yasakl ı l ı ğ ı n sebebi kal d ı ğ ı sü rece hüküm d evam eder. H ü k ü m böy l e b i r o l ay v e davra n ı ş meydana g e l d i ğ i zaman cari o l acağı bir gerçekt ir. Tasv i r ya l n ı z mücerret tasv i r n i te l i ğ i n i kaybetmezse bir sa­ k ı nca yoktur. Ama tasvi r , arkası ndan taz i m duyg u l arı n ı koşturuyar ve ta­ p ı nmaya doğru g ötürüyor veya b i r aracı h a l i n e geti ri l i rse o zaman had i s i n i l g i l i h ü k m ü i ç i n e g i re r. Bu h e r dönem v e çağda varl ı ğ ı n ı gösterecek b i r lı ükümdür. Yarın başka b i r durum ç ı ka r , A l l a h ' ı n arkas ı nda koş ması gere­ ken duyg u l ar o durum ve şey i n arkas ı nda koşturu l u rsa y i n e i l g i l i h a d i s l e­ r i n h ü k ü m leri konuşu r . N i te k i m tazi m gayesi y l e k u l l a n ı l a n kab i rl e r ve on­ lar üzerinde b u l u n a n heyke l l eri k ı rm a k i ç i n Hz. Peygamber Hz. A l i 'y i gö­ revl end i rm i şt i r . ( 30) Peygam � e r i m i z i n bütün bu i craatl arındaki sebep aç ı k' '' tır. ,1 Durumu böy l e ortaya koyd u ktan sonra, hayatı n tab i i ve zaruri i hti­ yaç l a r ı n ı göz önünde b u l u nduran, artık tasvi ri n ve t i rn sa l in m ü s l ü m a n l a r i ç i n i nanç ba k ı m ı ndan korkutucu b i r unsur o l m ad ı ğ ı n ı gören b i l g i n ler, ce­ vazına doğru g itm i ş lerd i r . Bu b i l g i n i e r i n d ü ş ü nce ve a ç ı k l a m a l a r ı n ı kı s­ men yukarıda görm e k l e beraber, burada res i m ve heykel yap ı m ı ve bun­ ları b u l u n d u rman ı n neden yasak o l d u ğ u n u , bugünkü zaruretler karş ı s ı nda durumun ne o l ma s ı gerekt i ğ i n i burada tekrar d in leme kte konunun ayd ı n­ l ı k kazanması ba k ı m ı ndan önem l id i r.

( 29) Reşid Rıda, 1412 (30) H:ıdis için bkz: Müslim, III, 61, Ebu Davud, II, 70, Tırmizi, II, 153

53

El< : 1 Tecrid·ı Sarih talaası : (x)

M ütercimi

ve

şari h i

merhum

Kami l

M i ras'ın

mli·

Yasak Sebebi : Ters i m ve tasvir konusu nda yegane yasak sebe b i . re­ s i m l ere ve suret i e re tap ı n m a endişes i d i r . i s l a m d i n i tev h i d d i n i ve zatın­ da, s ıfatında b i r A l l a h 'a i badet, k u l l uğ u arzetme d i n i o l duğundan ve b i r kel i m e i le tev h i d , is l ami umde l e r i n , i s l am n u r v e z i yas ı n ı n m i h rak nok­ tas ı b u l u nduğundan her ne suretle ol u rsa o lsun az, çok ş i rk (AI I a h 'a or­ tak koşma) i le l e ke l i o l maması Resu l-ı Ekre m 'i n büyük b i r kı skanç l ı kl a i h ­ t i m a m buyurduğu b i r m e s e l e i d i . Tevh i d i n koru n ması ad ı na kend i kabri ne bi l e i badet ederces i ne sayg ı gösteris i nde b u l u n u l mas ı n ı i stem i yord u . B u sebe p l e i s l a m ' ı n i l k g ü n l er i n d e Resu!-ı Ekrem i ster taz i nı , ister tah k i r ifade eder surette kul l a n ı l s ı n , i ster i badet, i ster kı ymetsi z manas ı ­ n ı arzets i n , resi m l i eşya kul l a n ı l mas ı n ı kes i n su rette yasaklam ı şt ı r . Ç ü n­ kü H z . Peyga mber, i s l a m ı n i l k g ü n l er i n d e ş i rk l e m ü cadele h a l i nde i d i . in­ san l ı ğ ı p ut l ara, t i msa l l ere , tasvi r l ere i badetten a l ı koymaya çal ı ş ıyord u . Re­ s i m ve tasvi r hakkında kes i n surette ş i ddetl i cezayı b i l d i ren had i s-ı Şe­ ritler h ep i s l a m ' ı n i l k g ü n l erinde varit o l m u ştur. Fa kat i s l a m ' ı n ş i rke gale­ besi ve h a k i k i zafer i gerçekl eşti kten sonra i l k g ü n l e rdeki d erecede kesi n harekete l üzum k al m amıştı . Tasv i r l e r v e t i msa l i e r i n taz i m ifade etm i ye­ cek b i r su rette k u l l an ı l masına müsaade ed i l m i şt i rk i , bu müsaade yu karı­ daki Ebu Telha h ad i s i n i n son fı kras ı ndaki istisnadan Cyani « e l bisedeki m ı · k ı ş müstesnad ı r » ) fayd a l a n ı l m ı şt ı r . Y ı l dan y ı l a i s l a m ' ı n nuru d ü nya ufuklarına yayı l m aya başl ay ı p gönül· l erde tevh i t i n ancı gereği gibi yerleşi nce yukarıda b i ld i rd i ğ i m i z ş e k i l d e b i r çok s e l ef i mamları i l e f ı k ı h mezh epleri s a h i p l eri manzara res i m l er i n i n , bütün bedene a i t o l mayan i nsan v e ruh sah i b i can l ı l arı n tasv i r i n i v e say­ gı bes l e n i l meden k u l l an ı l m as ı n ı mübah saym ı ş lard ı r . Bu sebepl e hadis açı kl amac ı l a rı ş iddetl i sakındı rmayı içine al an had i s l e r i bütün beden i i çi ­ n e al an tasvi rlere sarf ve h a m l atm i ş l e r , mesel a , belden yukarı çek i l erı res m i n yap ı m ve k u l l an ı l masında b i r sakı nca görmem i ş l erd i r. H atta Bu(x) Bkz: Tecrid Tercemesi. VI, 414-421, ikinci baskı, Ankara, 1969 ( Kısmen sa­ deleştirilmiştir) .

54

bar i ' n i n eski a ç ı k l a mac ı l arı ndan H atta b i Ebu S ü l eyman (ö 388/998) . Ebu Tel­ h a had i s i n i n son fı kras ından i stifade ederek « bede n i n tümü o l ma m a k » g i ­ bi b i r kayde de l üzüm görm iyerek kera heti n e ( i yi görü l m iyen) i na n m ı ş , nıekruh o l uşuna sebep o l arak da kal b i n faydasız şey l e r l e u ğ raşmas ı n ı gösterm i ştir. ( B kz : U md et 'ü l Kar i , X l , 3 1 3) Buhari ' n i n i l k açı klamacı l arından çok a l i m ve zeki b i r zat o l a n Hat­ tab i 'n i n kera het sebebi n i boş şeylerle Cma laya'n i ) uğraşma dereces i nden i l eri götürınemesi o devirlerd e resme ta'z i m ve tap ı n m a h is s i n i n H attab i nazarında şuurlu h i ç b i r m ü s l ü m a n ı n h atırından geçm iyece ğ i m u hakkak o l ma s ı ndan doğmuş o l sa gerek. A l iyy"ül l
' 55

Ek : 2 1 945 y ı l ı nda M ısır müftül üğünü yapmı ş olan muhterem Hasaneyn Mu­ hammed Mahl uf'un resim hakkındaki görüşleri : " H nyvan o l s u n veya başka b i r şey o l s u n b i r şey i n res m i n i yapmak , ba­ zan tıpkı s ı veya ş e k l i g i b i yapmakla o l u r k i , bunun b i ri n e « timsal ", bazanda s u ret i n i b i r kağıt, e l b i s e , örtü , duvar ve benzeri şey l e r üzerine i ş l e mekle o l u rk i , buna res i m denir. M i sal ve tems i l dend i ğ i de olur . . . ,

( Bundan sonrak i k ı s ı m larda res i m etrafı nda i s l am b i lg i n l e r i n i n görüş­ l e r i n i ve bu hususta varit o l an h a d i s l eri b i rer b i rer vermekte d i r . Bu goruş­ l eri ve had i s l eri yukarıdaki bö l ü m l e rde verd i ğ i m i ç i n burada o nları tekrar etmeyi fayda l ı b u l m ad ı m . M u hterem müftü b u n l a r ı a rzetti kten sonra şu n eticeye g i d i yor) « An l a ş ı l a n ş a r i , mücessem res i m leri yapmayı ve ed i n meyi yasak k ı l­ d ı ğ ı zaman bundan ş i r k i n ö n l e n mes i n i kastetm i şt i r . Çünkü ca h i l iyette ya­ p ı la n ve tap ı l a n putlar ve dese n l er uzun zamanlar önce ve tari h i n b i l e b i l e­ med i ğ i bazı sa l i h k i mselerin res i m l eri i d i . H atta o n l a r şöyle d i yorlard ı : « B i z onl ara, ancak b i z i A l l ah 'a yakl aştı rrnaları i ç i n tapıyoruz ! , « Ak ı l ve mantı k d i n i o l an i s l a m d i n i gel i nce, a k ı l d ı ş ı i badetleri , ş i rk i ve her çeş it putperest l i ğ i ortad an kald ı rm ı ş , tertemi z tevhid akldes i n i yer­ l eşti rmiştir . . . , Nakışlı res i m lere gel i nce : " Bu res i m l e r h i ç b i r zaman cah i l i yette tap ı n a k ol arak ku l l a n ı l mam ı şt ı r . Laki n m ücessem o l a n res i m l erle n e d e olsa b i raz i l g i s i b u l u n duğundan b i r parça d a h i o l sa o n u hatırlatt ı ğ ı ndan dolay ı , en g ü z e l b i r tarzda ş i rk v e ben­ zeri putperestl i k madd e l e r i n i ortadarı kal d ı rm a k i ç i n , şari i l k başl a n g ı çta o n l a r ı d a yasak etm i ş , yapan ve yapt ı ra n ı ş i ddet l i b i r azapl a tehdit etm i ş­ t i r. Çü n k ü putperestl i k zaman ı daha ge.çmem işti tam manas i yl e . . . " Fa kat i s l a m yerleş i p , putl a r ı n h a k i m i yeti yerle b i r ed i l d i kten sonra i ma n n u ru parl am ı ş , Kur'an ı ş ı ğ ı a l t ı nda a k ı l l a r en doğru o l a n ı b u l m uştu r. i şte şari ancak bundan s o n ra nak ı ş l ı res i m l ere ' ancak e l b i sedeki nakı ş l ı res i m l e r h a r i ç ' d iyerek cevaz verm i şti r . » 56

" H i kmet ve zcıruret l e r i n iccıbı o l arak yavaş yavaş şer'i h ü kü m l er yer­ leşm işti r . » cc Selef b i l g i n l eri nden b i r kıs m ı , had i s- i şerifi n zah i r i n i del i l göste rerek, buna ne suretle o l u rsa olsun cevaz verm i ş t i r . B i l g i n l e rden b i r k ı s m ı da eğer bunda cah i l i yette olduğu g i b i putl ara taz i m yolu takip ed i l m ezse caiz o l u r d e m i şl erd i r. " Bi r k ı s ı m b i l g i n l erde , eğer i nsan veya hayvan res i m l e ri kam i l b i r şe­ k i l üze r i n e değ i lse caiz o l u r dem i ş l erd i r. Çünkü res i m l e r i n tam i nsan veya hayvan şekl i n de kam i l b i r h eyet üzere d u rması cah i l i yetten sonra da o l sa, a s l ı ve eskiyi h atı rlatmak bakı m ı ndan onl ara bir çeşit işaret vard ı r . " B i l g i n l e rd en b i r topl u l ukta , b u bapta varit o l a n h ad i sl eri n i t l a k ı ndan i st i d l a l ederek ( de l i l çı kararak) o res i m l e ri , c i s i m l i res i m l e r mes abes i nde k ı l m ı ş l a rd ı r . Gayeleri : Ş i rk ve sair g ü n a h l arı ö n l emek bak ı m ı ndan b i raz daha titiz davra n m a k . . . Caiz olduğunu b i ld i re n b i r i nc i söz , b i z i m m e m l eket l e r i m izde b i ze n i s­ beten daha uygundur. O söze b i naen bugünkü fotoğraf ve d i ğ e r güneş re­ s i m l e r i ne cevaz ve r i l m i şt i r . Çünkü ş i m d i es k i s i g i b i tapma teh l i kesi yok­ tu r , bu hususta en ufak b i r ş üphe d a h i m evcut değ i l d i r . B i l a k i s devlete a i t i ş l erde h u s u s i i ş l erde, ma l i i ş l erde v e d i ğer hayatta karş ı l aştı ğ ı m ı z b i r s ü r ü i ş l e r i m izde buna i htiyac ı m ı z o l d u ğ u n d a n fotoğrafl arla e l d e ed i l ecek bir çok m e nfaatlar vard ı r. M ademki had i s l erde h e l a l o l mas ı n ı gerekt i ren kayıtlar vard ı r ve zaru­ rette bazan bunu gerektirmekted i r , öyle ise, i nsanl ara rahmet ve i y i l i k dü­ ş ü n ü l erek bundan vazgeç i l mez. Ya n i haram deyi p vazgeçmek doğru ol maz. Şüphesizki din kol ay l ı kt ı r , g ü ç l ü k d eğ i l d i r . Şüphesiz doğruyu e n i y i b i l e n A l l a h 't ı r . ( "' )

( x ) Bkz: Mahluf, Şer'i fetvalar, Naim Erdoğan tercemesi, s . 170-78, Demir kitabevi, Istanbul 1971 57

Ek

:

3

Nakışlar ve Levha resi mleri

: (�)

1'\ağıt, e l b i s e . örtü , duvar, h a l ı , k i l i m , para ve benzeri şey l e rin üzerine ç i z i l e n fen n i l evh a l a r ve s u retierin hükmü n ed i r ? Cevap olara k deriz ki , o n u n h ü kmü bi zzat kend i ne v e yerine bakı l ma­ dan , gayesi düşünül meden a ç ı k lanamaz. Acaba res i m n i ç i n yap ı l m ı ş­ t ır? N e reye kon muş ve nas ı l ku l l a n ı l m a ktad ı r ? O res m i ç izen i n gayesi ne­ dir?. . . Eğer res i m H i ristiyanl arda Hz. i s a , H i nd u l arda i n e k res i m l eri g i b i (AI­ I a h 'tan başkas ı n a i badet yön ünden) kend i s i ne i badet ed i l i rse, onu bu gaye i l e tasvi r eden , küfrü ve sapı k l ı ğ ı yayan b i r katirden başka b i r şey değ i l d i r . Bu d u ru mda o l an l arı H z . Peyg amber ş iddetl i b i r azapla korkutmuştur : « K ıyamet günü nde azab ı en ş i ddet l i o l an l ar, musavvirlerd i r (1) , . Taberi ( Ö . 923) der k i : « Bu h a d iste musawirl erden maksat, A l l a h 'tan başka ken­ d i s i n e i badet ed i l e n b i r şeyi b i l erek ve onu kastederek tasvi r ede n d i r k i , b u n u n l a katir o l u r , fakat o n l arı bu n iyyeti kastetmeden yapan yal h ı z asi sayı l ı r . " .-R es i m l eri takd i s n iyetiy l e asan l arda aynı hükme tab i d i r ki b u , i s l a m ' ı arkas ı n a atmayan b i r m üs l üman tarafından yap ı l amaz. Yüce A l l a h ' ı n yaratt ı ğ ı g i b i yaratma ve yoktan varetme i d d i as i y l e ken­ d is i ne i badet edi l m i yen suretleri Al l a h ' ı n yaratı k i a n n a benzetrn ek n i yeti yl e ç i z e n i e r i n h ü kmü de yukarda k i h ü kme yak ı n d ı r ki , b u n u n l a tevh i d d i n i ngen ç ı km ı ş olurlar. Yu karda metn i ile b i r l i kte zi krettiğ i m i z « k ıyamet günü nde en şiddet l i azab ı o l a n l ar A l l a h ' ı yaratt ı k l a r ı na benzete n l erd i r (2) " hadis-i şerifi de b u n u n i ç i n söy l e n m i şt i r . Bu i se, yal n ı z m usavv i r i n n iyeti n e bağ l ı b i r hu­ s ustu r . Yine ş u kutsi hadi ste bu görüşü teyit eder : « Yarattı k l arım g i b i ya­ ratmaya yeltenen l erden daha za l i m k i m vard ı r ? (yapa b i l i rse) b i r ze rre ya­ rats ı n l a r, b i r arpa tanesi yaratsı n l ar ( 3) , . Burada « yarattı k l a r ı m g i b i yarat( x ) Bkz: Yusuf el-Kardevi, el-Helalü vel-Haramü Fil-İsH\m, ( türkçesi Mustafa Varlı ) Hilal yayınları, ikinci baskı, s. 119 ( sayın arkadaşım Mustafa Bey'in lütüfkar müsaadeleriyle) . ( 1) Müslim VI, 369 (2) Müslim, VI, 364- 5 (3) Müslim, VI, 372

58

ınaya y c l teıı e ıı l e r » i fadesi de b i l hassa yaratma ve yoktan varetme hususi­ yetleri b a k ı m ı ndan i la h l ı k çatışması çı karma ve A l l a h ' ı n yaratt ı k l a r ı na ben­ zetme n i yyeti ne dela l et eder . . . A l l a h ' ı n o nl ara bir tane veya bir zerre ya­ ratma hususund a meydan okuması da o n l a r ı n bu i ş l e rd e benzetme n i yeti n i kastetti k l e r i n i i fade eder. B u n u n i ç i n kıyamet gününde ken d i l e r i n e « Yarat­ t ı k l a r ı n ı z ı can l a n d ı rı n ız (4) , denecek ve h i ç b i r zaman yapaııı ıyacakları h a l d e mu savv i rl ere , çizdikleri res i m lere ruh verm e l eri tek l i f ed i l ecek ve buna m u kted i r o l a m ıyacakları i ç i n hemen cezaları veri l ecekti r . "

Çizil mesi v e bulunduru l ması haram olan resimler, d i n i yönden takdis edilen veya dü nyevl yönden büyütü l e n k i m s e l e r i n res i m l e r i d i r . B u n l a rdan b i r i n c i s i , H z . i brah i m , ishak, M usa, M erye m , Cebra i l ( a .s . ) ve benzeri pey­ gamberler, melek veya sal i h i nsanl arı n suretl e r i d i r k i , bu b i l h assa H i risti­ yanl ard a çok a l ı ş ı l m ı ş ve b i d at s a h i b i bir çok m ü s l ü m a n larda Hz. A l i , Fatı­ ma ve benzerleri n i n res i m l eri n i çi zerek o n l arı ta kd i s etm i ş l erd i r . i k i nc i s i i s e , k ı ra l , l i der v e sanatkarları n res i m lerid i r ki b u , g ü n a h yö­ nünden b i r i n c i s i nden daha hafift i r . Fakat bu res i m l e r i n sa h i p leri , A l l a h ' ı n i nd i rd i ğ i nd e n başka b i r şey l e h ü k ü m veren h a k i m l er, A l l a h ' ı n d i n i nden baş­ kasına ta b i o l d u k l arı n ı i d d i a eden l i derler ve batı l ı yüceltip a h l aksızl ı ğ ı ya­ yan sa natç ı l ar g i b i kafi r. za l i m veya fas ı k ol url arsa bu res i m l erde günah kes i n l e ş m i ş o l u r . Böylece a ç ı k l a n m ı şt ı r k i : Peygamberl i k a s r ı i l e sonra k i devi rde b u l u­ nan re s i m l er i n çoğ u , taz i m ve takdis e d i l e n nevidend i r . Z i ra b u n l ar, u m u­ tn iyetle H i ristiyan ve M ec u si o l a n R u m l ar l a , i ra n l ı l a r tarafından yapı l ı rd ı k i , o n l a r ı n i n a n ı ş l a rı n ı n tes i ri n i , devletl e r i n e , d i n l erine v e l i derlerine ol an kudsiyeti b u res i m lerde g örm emek mümkün d eğ i l d i r . Müsl i m , i bn-ı D a h a 'dan şöyle ri vayet eder: i ç i nde heyk e l l e r b u l unan b i r evde Mesru k ' l a b u l un uyord u k . M esruk bana : ' Bu n l a r , k i s ran ı n heyke l ­ ler i m id i r ? ' d iye sord u . Ben ' hayır, b u n l ar Hz. M erye m ' i n heyke l l er i d i r ' de­ d i m . M esruk, resmi yapa n ı n mecusi o l duğunu san ıyord u . O n l ar k ı ral l a r ı n ı n res i m l e r i n i kaplara b i l e ç izerlerd i . H a l b u ki böyl ece resm i n b i r H i ristiyçın ı n e l i nden ç ı kt ı ğ ı a n l aş ı l m ı ş o l d u . B u h i kaye hakkı nda Mesruk derk i : « Abdu l l ah b . M e s ' u d u n şöyle dedi­ ğ i n i i ş i tti m : ' D uydum ki, resu l u i l a h şöyle buyuruyo r : Allah katı nda azabı en ş i ddetl i o l a n l ar musavvi rlerd i r . " ( Burada musavv i r l e r i n kim olduğu ga­ yet iyi a ç ı k l a n m ı ş o l uyor.)

Eğer res i m bir c a n l ıya ait ol ursa, fakat yu karıda zi kretti ğ i m i z mahzur­ lardan takd i s ve taz i m düşüncesi ol maz ve A l l a h ' ı n yarattı k l a r ı na benzetme (4)

age. vr,

368

59

k <ıs d ı d a b u l urinıazs a , bence y i n e hararn deg i l d i r. Bu konuda bazı sah i h ha­

d i s l e r ri vayet e d i l m i şt i r : ( B u n l a rı yukarıda s ı rasiyle sunmuştu m . )

R e s i m v e ressa rn l ar h a k k ı nda varit olan had i s l erden b i r i ht i m a l daha ç ı kmaktad ı r . O da Peygamberin i l k zam a n l a rda bu konuda ş i ddet göster­ mes i , ş i rk d evrine putperesl i ğ e , suret ve heyke l l eri takd is etme adeti n i n tatbi k edi l d i ğ i zamana ya k ı n ol mas ı ndand ı r . Tevhi d akides i , k i ş i l i kl erde i s­ ti krar b u l d u ğ u ve toh u m l arı ka l p l erde ve a k ı l l arda tutu n maya baş l ad ı ğ ı za­ man , Peyçı a ınber h a c ims i z res i m ve n a k ı ş l ara i z i n verm iştir. Bunun aksi dü­ ş ü n ü l s e id i , evi nde s u ret veya timsa l i b u l unan örtü yahut yast ı ğ ı n b u l u n­ du ru l nı a s ı n a raz ı o l maz ve e l biseler üzerine nakşed i l en res i m l eri ( k i kağ ıt ve duvarlar üzerine yap ı l a n sathl res i m l e r de bu c i n stend ir) istisna etmezd i . (Genel ol arak bütü n i s l a m nıüe l l ifl e r i n i n b u konuda aynı görüşü pay­ l aştı kları görü l me kted i r) . Resmin Konusu : R es m i n konusu da onun i s l a m i yönden değerlend iri l mesi nde rol oynar. Bu h u susta Ka rdavl d iyor k i : " R e s m i n h e l al veya h a rarn ol uşunda konusunun tesi ri vard ı r . H i ç b i r m ü s l ü ma n i s l a m a k i d e l e r i n e , teb l i ğ lerine v e adab ı n a aykı rı o l a n h i ç b i r res­ m i n h a ra m k ı l ı n ı ş ı n a karşı durmaz. M e s e l a , kad ı n res i m l er i n i n ç ı pl ak veya ona benzer b i r ş e k i l de ç i z i l ınes i , on l a r ı n kad ı n l ı kl ar ı n ı bel l i edecek ve fıtne doğuracak yerleri n i n b e l i rti l m esi , kad ı n res i m leri n i n şehveti eaştu racak ve ya l n ız dünyayı düşündürecek yerlerde b u l u ndurul mas ı , gazete , ınecmua ve s i n e ına l a rda göste r i l mesi . . . g i b i res i m l e r i n b u n l arı ç izmen i n , çekın e n i n , neşred i p i ns a n l ara gösterme n i n , evlerde v e d a i rel erde b u l u ndurman ı n , du­ varla ra asman ı n ve onları g örmeye n iyet etmen i n hara m olduğu şüphes izd i r. " Bazı d i n l e r i n sembol ü olan put, haç ve benzeri g i b i isl am ' ı n razı o l ­ mad ı ğ ı şey l e r i n res i m leri d e Peygamber devr i nde b u l unan nakışl ı k i l i nı , örtü ve yast ı k l a r ı n b e l k i b i r çoğu b u türlü res i m l e r i i htiva ediyord u . Buhari , Peyga mber (S.A.S.) i n ev i nd e b u l u n a n bütün haç l ı eşyal arı n ı haçl ardan te­ m i z i ed i kten sonra k u l land ı ğ ı n ı rivayet eder. " i bn-ı Abbas rivayet eder k i : Peygamber ( S .A.S.) Mekke ' n i n fethed i l ­ d i ğ i y ı lda K a ' ben i n i ç i ndeki res i m l eri görünce, o n l a r teın iz l eti l ın eden i çeri çı i rnıe nı i ştir. Şüphesiz ki o res i m l er M ekke ın üşri kl eri n i n putperestf i ğ i n i ve eski sap ı k l ı kl a r ı n ı ifade ediyord u . « Hz . A l i derki : ·· Peygamber b i r cenaze töre n i nde buyurduki : ' Hang i n iz M e d i n e 'ye g i d i p orcıda k ı r ı l mad ı k put, tesviye edi l m e m i ş mezar ve bozul­ mamış suret b ı raknı az ? Orada b u l u n a n l ardan b i ri : ' Ben , A l l a h ' ı n Resu l u ! 60

d i yerek ortaya atı l ı n c a , M ed i n e l i ler korktu l ar. Adam g itti ve döndüğü za­ man ' A I I a h ' ı n R esu l u ! orada k ı rmad ı ğ ı m put, tesviye etmed i ğ i m mezar ve bozmad ı ğ ı m suret b ı rakmad ı m , ' ded i . Bunun üzerine O, şöy l e buyurdu : ' Bundan sonra, b u n l ardan b i r i n e dönen , M u hammed'e i n d i r i l e n i i n kar etm i ş o:ur." « Al l a h R esu l u n u n bozu l m a s ı n ı em rett i ğ i res i m l e r i n , cah i l i yet devri putperestl i ğ i n i n s e m bol l e ri nden o l ması ve Peygamberi n , M ed i n e 'y i ç i r k i n şeyden ku rtarmaya ç a l ı ş m as ı , kuvvetle m u htem e l d i r. B u n u n i ç i n de bun­ l a rdan b i ri s i n e tekrar dönmeyi A l l a h ' ı n i nd i rd i ğ i n i i n ka r seviyes i nde tut­ muştur ( 5) " ·

( 5 ) Kardavi, · age. 128-9 61

Ek

:

4

Bu konuda müellif Abdülaziz Çavuş şunları yazıyor : ( "' ) " R es i m yasağı her m i l l ete ve zamana şam i l ve had i s l erde geçen yasak l a n madan gaye mücerret tasviri yasa k değ i l d i r . Şer'i hu­ kukun yürütü l mesinde bir çok faydaları görü l e n res m i n yasaklanması nas ı l o l u r ? Bugün kaybol mu ş veya kend i l eri nden haber a l ı narn ıyan k i mse l e r i n b u l unması i ç i n h ü kümet çeşitl i yo l l a r l a b u n l a r ı n res i ml e r i n i h e r tarafa ya­ yı yor. Evl en nı e , m i ras kon u l a r.ı da onsuz o l amaz . Çeş i t l i yolsu z l u k lara ad l a­ rı kar ı ş m ı ş o l an k i m s e l e r i n hükümet taraf: ndan deva m l ı iz l enmesi i ç i n re­ s i m l ere baş vuru l u r . H ayva n l a r dünyas ı n ı ve yapı l ar ı n ı öğren mek, tıbbi faa­ l iyetl erde b u l u nmak i ç i n res i m baş l ı ca müracaat yol udur. Şayet res i m ve d i ğe r tasv i r türleri önem l i gaye l e r i ç i n ku l la n ı l acaksa şeriatın b u n u n kar­ ş ı s ı nda d u rma s ı şöyle d u rs u n , b i zzat teşv i k eder. Z i ra arkas ı nda b i r yara r vard ı r . . . Şay0t bu res i m mücerret süs ve uygun b i r arzu i ç i n ku l l a n ı l ı r ve bul u nduru rs a , mübaht ı r . D u ru m böyle o l maz da taz i m , tap ı n m a ve bu g i b i şey l e r i ç i n b u l u n d u r u l u rsa o zaman kes i n o l arak haram d ı r . Yapan v e b u l un­ d u ran azaba uğ ratı l acaktır.

( x ) Bkz: Dr. Zeki Muhammed Hasan, et-Tasvir İndel Arab, s. 119-139, Dr. Zeki : Tho Attitude of İslam Towardas Painting, Mecellet'ü Külliyet-ül Adab, Fund I üni­ versitesi, VII, yıl, Ul44 62

Ek

:

5

Mecel let- ü N ur-ı l islam'da bu !
Bölüm : VI Dört hal ife döneminde durum : Tasv i r h a k k ı ndcı dört ü n l ü h a l ifen i n nas ı l b i r tutu m i ç i nde o l d u k l a r ı n ı çı österen g e n i ş nıa l zenıeye s a h i p b u l u n nıuyoruz. Y a l n ı z b i r k a ç o l ay b u d ö n e m h a k k ı nd a k ı sa b i r b i l g i bize ver iyor : 1 H z . Ömer Kudus'a g i rd i ğ i zaman H z . i s a ' n ı n , H z . M e rye m ' i n ve havari l e r l e nasrani azi z l e r i n i n sen em l e r i y l e tasvirleri b u l unan b i r orthodoxe k i l i s e s i nde n amaz k ı l m ı ş , ( 1 ) -

Kuduse g i r d i ğ i zaman toprağa göm ü l müş b i r heykel başı görür, Onun yah u d i l eri n bir heyke l i olup Rom a l ı l a r ı n gönıdüğünü öğren i nce e l bi­ ses i n i n ucuyle onun topra k l arı n ı ayı k l a nıaya baş l a r . Yan ı nd a k i l e r de Hz. Ö m e r ' i n yaptı ğ ı n ı yapa r l a r . A z sonra heykel to pra ktan ku rtu l m uş o l u r . (2 ) 2

-

3 M ed i ne c am i i nde b u h u r yakmak i ç i n Suriye'den geti r i l m i ş , üzeri kabartma i n s a n f i g ü r le ri y l e s ü s l ü bir b u h u rdan k u l l a n d ı ğ ı n ı M a k s i d i ya­ z n r . (3) -

( 1 ) Rıfkı Melul Meriç, 18-9 ( 2 ) Abdülfetteh Tabbere, Ruhucid in-ıl İslam, s. 215, Keskioğlu, agm. 22 (3) H. Lammens, L'attitude de L'İslam Primitif en face des arths figure's (Journal Asiatique, on zieme siie, VI ( 1915 ) s. 239-279, Ye.tkin, s. 44 64

Bölüm : VII Namaz k ı l ı nan yerde resmin bul unması : Namaz k ı l ı na n yerd e tasvir b u l u n d u ğ u takd i rde ne g i b i sakıncaları n ol­ duğu etrafında münakaşalar o l muş ve o l a gel mekted i r. Bütün bu münaka­ ş a l a r ı n iki sebebi olsa gerek : A - Tasvi re karşı söy l e n m i ş sözl er, B - B i zati h i Hz. Peygam berin bir defas ı rıda namaz k ı l d ı ğ ı yerde gö­ züne u l aşan tasv i r l i perd e n i n oradan ka l d ı r ı i ması i ç i n Hz. A i şe'ye söy l e­ mesidi r. ( 1 ) Faki h l e r b u meselede, bu hadise bakarak hüküm verm i ş l er ve namaz k ı l an k i msen i n bir şeyi€ m eş g u l o l mas ı n ı m e kruh saym ı ş l ard ı r . O n l a r na­ maz k ı l a n ı meşgul eder endişesiyle tasvi re karşı tak ı n d ı k l a r ı bu tavrı yal n ız s u ret i ç i n tak ı n m ı yorlar, aynı zamandan o n l a r , mescitl eri n i ç d uvarları n ı n öze l l i k l e gümüş ve altı n suyu i l e süslend i ri l m es i n i d e mekruh görm ü ş l er­ d i r. C2) K ı b l e ve d iğe r duvarlara yazı l a n yaz ı l a ra karşı : a - M a l i ki l er : Yazı k ı b l e duvarında o l ursa, namaz k ı l a n ı m eşg u l ede­ ceğ i nden mekruhtur, i ster bu yaz ı l a r K . Keri m 'den b i r ayet, i sterse başka ifadeler o l s u n , d u ru m ayn ı d ı r ( 3) , d e m i ş l erd i r. b - Şafi l e r : M es c i d i n d uvarl a r ı n a ve tava n ı n a K . Keri m 'd e n bir şey i n yaz ı l ma s ı rn ekruhtu r (4) . c - H a n be l i ler : Mesci d i n duvar ve tava n ı n a yazı yazma k m e kruhtu r. Şayet bunu vakıf mal ı n d a n yap m ı şsa , yaptığ ı haramd ı r , yapa n ı n taz m i nat ödemesi gere k i r , şayet ken d i mal ı ndan yapm ı ş s a , vakıf bakı m ı ndan rucu eder. (5) d - H anefi ler : M escitlerin duvarl a r ı n a , - b i r gün g e l i p y ı k ı l ı p aya k l a bas ı l ı r korkus u ndan dolayı - yazı yaz ı l mas ı gerekm ez, ( G ) dem i ş l erd i r. Bütün mezhep l e r i n e n d i şes i , namaz k ı l an ı zi hnen meşgul edecek her (1) (2) Kahire. (3) (4) (5) (6)

F: 5

Müslim, VI, 362 Abdurrahman el-Ceziri, el-Fıkhu Al-el Mezahib - ıl Erbea, 1, 287, III. Baskı, age. age. age. age.

I, 289 I, 289 I, 290 I, 290 ( iki nolu dip not)

65

şeyi o n un karş ı s ı nd a b u l u nd urmamak ve yaz ı l a r ı n ayak altında kal mas ı na engel o l maktır. A n l aş ı l ıyor k i , duyulan e nd i ş e ya l n ız k ı b l e duvarı c i hetinde b u l unan res i m i ç i n d eğ i l d i r . Yaz ı l a r i ç i n de ayn ı endişe i l eri sürülmüştü r Yalmz k ı b l e c i h etinde başı kesi l m i ş bazı tasv i r l e r b u l u n u rsa n a maza b i r z<ı­ rarı o l m ıyacağ ı n ı , çünkü b u n l a r ı n res i m o l maktan ç ı ktığı b i l d i r i l m iştir. ( 7 ) Şayet cam i n i n , tava n ı nda, önünde, sağında veya solu nda b u l u n u rsa rn ek­ ruhtur. (8) " El-As i " ad l ı eserde namaz esnas ı nda arkada kal an yerde res­ m i n b u l unması nda b i r sakınca o l m a d ı ğ ı kayded i l m i şt i r . (9 ) Şayet ayak al­ tında kalan veya üzerinde otu rulan b i r şey üzerinde o l u rsa bir şey gerek­ mez. ( 10) üzerinde tasvi rler b u l un an serg i üzeri nde namaz k ı l makta sakınca yok­ tur, yal n ız o n un üzerinde secde yap ı l maz.
el-ASL, ( yazma nüsha) v. 27b el-Bahr, ( yazma nüsha) v. 168b age. 168b age, 168b Bütün mesel� basita ircadır. el-Bahr, 169a age. 168b Hilye, 362 el-Feth-ül K.adir'den el-Bahr, 169a Hilye, 362

olan k i m s e l e r i n manevi şahsiyetl eri n i kutsal laştı rma o rtadan ka l km ı ş o l u­ yor. Resim l i paralarla namaz : üzerinde res i m b u l u nan mad e n i veya d i ğer paral arl a namaz k ı l mak rnekruh değ i l d i r . Z i ra bu para l ı res i m l e r cüzd a n l a veya cebl e örtü l müşl er­ d i r . Şayet res i m l i e l b i se başka b i r e l bise i l e örtü l üyorsa b u n u n l a da namaz k ı l mak rnekruh o l maz. (17) Tasvirlerin yer aldığı k i l ise ve havralarda namaz : H avra ve k i l i s e l erde namaz k ı l makta i ht i l at ed i l m i ş , k i m i « uygund u r " , k i m is i de « me k ruhtu r » , b i r k ı s m ı da « res i m v e heyke l l e r varsa mekruhtur, yoksa caizd i r » d e m i ş l erd i r. ( 18) Fa k i h l er i n

i l eriye sürd ü k l e r i görüşl erden

şu sonuç

o rtaya ç ı kıyor :

üzerinde tasv i r l e r b u l u nan e l b i se i l e namaz k ı l mak veya namaz k ı l ı nan yer­ de k ı b l e d uvarında bütün bed e n i can l and ı ran b i r tasvi re karşı namaz k ı l mak rnekruhtur ki b u tamamen z i hni u ğ raştı rmamak i ç i n d i r . B i r k ı s ı m sehabel e r i n d u r u m l a r ı ndan da bu konuda g e l m i ş b i l g i bu­ l u n maktad ı r : 1 Sa'd b . Ebi Vakkas ( ö . 670) Kad ı s iye (635) zaferi nden sonra, Me­ day i n 'e g i ri nce K i s ra 'n ı n saray ı n ı gezer. Saray ı n i htişa m ı n a hayran kal ı r . . . Orada b u zafere şü kran o l arak namaz k ı lar. H a l b u k i o ras ı at ve i nsan re­ s i m l eri y l e d o l u i d i . Ne Sad ne de d i ğer m ü s l ü m a n l a r b u n lara as l a dokun­ mamışlar, öy lece b ı rakm ı ş l a r . ( 19) -

2 - Ebu H ü reyre ' n i n yüzüğ ünde i k i küçük s in e k tasv i r i b u lu n d u ğ u N ı­ haye 'de n ak l ed i l m i şt i r (20) . B u g i b i o l ayları göz önünde b u l u n d u ran bazı

müsteş r i k l e r tasv i r i n Hz. Peygamber döne m i nd e yasak o l mad ı ğ ı n ı bu yasa­ ğ ı n sonra faki h l er tarafı ndan meydana getiri l d i ğ i i d d i a s ı n ı i l eriye sürm üş­ l e rd i r ( 21) . Haki katen Sa'd ı n aral ı ks ı z o l arak sekiz rekat namaz k ı l d ı ğ ı doğ­ rudur (22) . Fa kat Sa'd ve askerleri Gen ab-ı Hak bu zaferi kend i le r i n e arma­ ğan ettiğ i i ç i n kuvvet l i i nançları ndan do l ay ı i l k i ş l e r i fethett i k l e r i şehri n açı k b u l unan saray ı nda oradaki tasvi rl ere bakmaks ı z ı n namaz k ı l mak ol­ muştur. M üs l üm an için bunda bir teh l i ke yoktu . Z i ra m ü s l ü ma n l a r ı n i s l a m '­ dan önceki dönemlerinde bu tip tezy i n atl ı ve tasv i r l i mabet ve saray l a r ı ( 17) (18)

el-Bahr, 186b Bkz: İbn-ı Rüşd, Bidayet-ül Müctehit ( türkçesi Ahmet Meylani ) I, 175, İst.

1 973 ( 19) (20) (21) ( 22 ) Creswell,

Taberi tarihi, IV, 174 el-Bahr, 169a Bkz: Creswell, Early Müslim Architecture, ı, 27 Taberi, IV, ı74, E. Ritemeyer, Die Stadtegründungen der Araher im İslam, 29, Early müslim Architecture, ı, 15, 270 Bı

yokt'u . ü ste l i k i ran l t iarda o n l ara tapm ı yorlard ı . Sonra müs l ü m a n l a r bu tas­ v i r l e i r yapmad ı k l arı i ç i n soru m l u d eğ i l l e rd i . ( 23 ) K i s ra ayva n ı n ı n nakış l a rı ş a i r B uhteri (ö. 897) dönem i ne kadar korun muştu r ki , o meş h u r « S i n iyye " adl ı kas i de s i nd e n b u n dan bahsetm i şt i r . (24 ) Yan i b i r çok örnekler o l makla beraber i s l a m ' ı n i l k zamanlarında esasen tasv i r puta tapı c ı l ı kta n ta mamen s ı y r ı l mak i ç i n yasakl a n m ı şt ı r . Tasv i r bir çok hadiselerle yasaklanmas ı na rağ men zama n l a bu end i ş e ortadan kal kı nca çeşitl i sahalarda tasvi re yö­ n e l me o l mu ştur. Bu i nsan tasvi r i nden başlarda, res i m l i kitapl a ra kadar gi­ d e r . B u bakı mdan çeşitl i sahal arda ken d i n i gösteren bu ç a l ı ş m a lara b i r b i l­ gi vermek b a k ı m ı ndan b u rada temas etmek fayd a l ı olacak . . .

(23) (24)

68

Dr. Zeki Hasan, et-Tasvir İndel Arab, s. 124, agrn. I, 124

Bölüm : VIII Kitaplarda, yapılarda, silahlarda ve paralarda bulunan tasvirler : A - Kitaplarda tasvir : (minyatür) Daha çok farsça kitapl arda tasvi re rastla n ı r . F ı k ı h , tefs i r ( ya l n ı z son zamanl arda Tantavi 'ıı i n yazm ı ş o l d u ğ u tefs i r b i r istisnad ı r) had i s , kelanı ve bu g i b i eserl erde tasvi re rastl anmaz. Fakat tecvit ( K . Ker i m i okuma tekn i ğ i n i öğreten kitap) tıb, h i kaye, ş i i r , vs. g i b i kitaplarda pek erken ta­ r i h l erd e n iti baren tasvi re yer veri l m i şti r. 1 - Tecvit kitapl arı : K . Keri m i n okuyuş tekn i ğ i öğ reten bu b i l g i da­ l ı ndaki eserl erde en çok h arfle r i n ç ı k ı ş ı n ı -ağ ız ve d i l i n hareketlerin i gös­ termek i çi n ş eki l l er yap ı l m ı şt ı r ( 1 ) . 2 - Tıb Kitapları : B u n l a r i ç i nd e en eski tasv i r l i k itap o l arak :

a - 592/ 1 1 95 tarih lerinde yaz ı l m ı ş A l i b . isa e i - M us i l i 'n i n eseri « Tez­ k i ret-ü i - Kehhal i n " sayı l a b i l i r (2 ) . 3 - Honeyn b . ishak (81 0-873) ı n « i ' l a l - ü l Uyun ve i lacu h a » eser i d i r k i g ö z i ç i n ren k l i şeki l l er vard ı r ( 3) . c - D iyasko r i d i s ' i n " K i tab-ül Edviye " ad l ı eser i . Bu k itaptak i tasv i rleri 1 222 tari h i nde ressanı Abd u l l ah b . Fad l yapm ı şt ı r . ( Stockholnı 'da eski M ar­ tin kol l e ks iyonu ) (4) . Aynı rnü e l l i f i n « Kitab-ül Haşaiş fit't ı bbı Ad ı nda başka bir eseri vard ı r . (Ayasofya kütüphanes i ) . B u g i b i bitk i l eri ko n u e d i nen res i m l i kitaplar veya bun l ardan b i r kaç varak çeş itl i i s l a m ü l ke l erindeki " i s l ami Eserler M üzes i " nde b u l un m a k­ tad ı r (5 ) . d - Kah i re 'deki H a l i l �ğa medresesi kitap l ı ğı nda « Baytarl ı k h a k k ı n­ da » ren k l i ve tasv i r l i b i r k itap b u l un m a ktad ı r . içi nde 39 nakı ş l ı ve tez h i p l i tasvi rl e r yer a l maktad ı r . ( S ı ğ ı r , d eve , at v s . ) K i ta b ı n en s o n i stisnahı A l i b . ( 1) Krş. et-Tasvir İnd-el Arab, s . 35 (2) Age. s. 35 (3) Bkz: el-Aşrü Makalat Fi'l Ayn, Kahire, 1928 ( 4) Gaston-Migon, İslam sanatları ( B. Toprak tercemesi) s. 23, Güzel Sanatlar Akademisi neşriyatı, İst. 1943 (5) Bkz: G. Migeon: Manuel d'art Musulman, I, 126, M. Dimond, Handbook of Mu­ hammedan Decorative cilt, I, G. Morteau, et vever miniatures persones s. 18-9 Persia, İndia, and Turkey, Corci Zeydan, Tarih .Jı Adab-ıl luga el-Arabiyye II, 340 69

H asan i bn-ı H i betu l lalı tarafı ndan yap ı l m ıştır ( 6 ) . ( 1 209) Kitaptaki m i nya­ türler m etn i açı klayıcı mahiyetted i r . Ş i m d i bu eser Ka h i re'd e « Dar-ü l Ki"ı ­ tüb- ı l M i sr i yye » de b u l u n maktad ı r ( 7) . Bu t i p eseriere hemen hemen i s l a m Eserleri Kütüphane ve müzelerin­ d e sık sık rastl a n ı l ı r . B u n l ar b i re r örnek o l arak ş u n u l muştur. Özel l i kl e bun­ lar üzerinde yap ı l m ı ş ç a l ı ş m a l a r vard ı r ( 8) . 3

-

Ed&biyat Kitapları :

Ede b iyat kitapları i ç i nd e tasvi rl e re yer veren eserler mevcuttur : a - Hari r i ' n i n « e l M a kamat» adl ı eserinde çok güzel tasvi rler yer al­ maktad ı r . Res i m l e ri 1 237 de Vas ı f l ı Yahya ibn-ı Mahmut tarafı ndan yap ı l­ m ıştır (9) . Bu eserin Len i ng rad 'da Asya m üzes i nd e i k i yazma nüshas ı , Bri­ tish M useum 'de 1 230 tari h l i bir nüshası vard ı r ( 10) . Paris müzesi Arapça eserler bölümünde de ( n o : 5847) Schefer tarafı ndan hediye e d i l m i ş b i r nüshası v e aynı k itab ı n değ i ş i k tasvirl i nüshaları başka yerlerde b u l un m a k­ tad ı r ( ll) b - Hasan b. Ebi M uhammed Abd u l l ah ei-Abbası (VI I . As ı r edebiyat­ ç ı s ı l « e i-Makamat-ül Celal iyyetü » ad l ı otuz maka l e l i k ese r i n i n 1 9 makalesi çeşitl i kuş türl eri n i n res i m l eri b u l un maktad ı r . ( 12) . c - Bu eseriere yer veri rken Doğu ve Batıda şöh retl eri n i sürdürmüş iki k l as i k eseri d e göz önünde b u l u ndurmak gerek i r : Bu iki k l a s i k eserin çeşitl i m i l leti e r i n müze l erinde nüshaları vardı r . A - Kel i le v e D i m ne : Bu e s e r i b n - ı M u kafta ( ö . 1 42/759) tarafı ndan Arapçaya ve ayrıca bir çok d ünya d i l leri ne terceme ed i l m i şt i r . C l3 l . Aya­ sofya kütüphanes i nde ( n o : 42 1 3 , 42 1 4 ) ve British M u s e u m 'd e ( n o : 1 1 55 , 1 1 57) yaz ı l ı nüshaları vard ı r ( 14) . B i z i i l g i lend i ren bu kitabı n tasvi r l i nüs­ has ı d ı r k i , böy l e b i r nüsha Beyrut'ta ve 1 344/ 1 925 te M ı s ı r'da bas ı l m ı ş­ t ı r ( 15l . B - F i rd evs i ' n i n ( ö . 1 020)

meşhur « Şahnam e " ad l ı eseri n i n yazma

( 6) Bkz. et'Tasvir İnd-el Arab, s. 173 ( ek kısmı) ( 7) Prf. İvan Stchoukine•, Gazette des Beaux-Arts, XIII, 138, Mart 1935 ( 8) Daha geniş bilgi için, age. bkz: 38-45 ( 9) İslam Sanatları, 23 ( 10) İslam Sanatları, s. 23 (ll) Bkz. et-Tasvir Fı'l İslam, s. 24-28, Biblioteque Nationale Les Arts de İran, Paris, 1938, Perse, Bağdad s. 108-121, Makamat için bkz: Katip Çelebi, Keşf, II, 1787, İst. 1972 (12) et-Tasvir, s. 37 ( 13) Bkz: Brocelman, Tarih-ül Edeb-ı1 Arabi, II, 92-94, Mısır, 1962 ( 14) Age . II, 94 ( 15) Bkz : el-Fünun-ül İraniyyetü Fi Asr-ıl İslam, s. 80, Bu te.zhip hakkında şu esere bkz: M. W. Rjabibin, M. Kniga, K.İ.D. evo proischodenie istoria, Moskow 1889, Brocelman, age. II, 96.

70

nüshası nda b i r çok m i nyatür l e r (tasvir l er) yer a l m ı ştı r . Bu yazma nüsha bastı r ı l m ı şt ı r. M i nyatür sahas ı nda b u n lardan başka b i r çok eserler vardı r ki bunl ar s o n zaman l a rda kütüphane ve müzel eri nden ç ı kartı l ı p çeş i t l i kuru l uş l a r ta­ rafı ndan bast ı r ı l m ı şt ı r. B i z bazı örnekleri e l e a l ı yoruz. Bunda okuyuc u n u n d i k kat i n i şu h ususa çekmek i stiyoruz : Her meselen i n i s l am a ç ı s ı ndan tah­ l i l konusu o l d u ğu döneml erd e bu ese r l e r i n yer al ması ve bu g i b i ç a l ı ş ma­ l a r ı n b i zat i h i şeriat prens i p l e r i ne i çten bağl ı saray adam l a r ı tarafından teş­ vik ed i l mesi , şeyh ü l i s l a m l a r ı n bu konuda b i r şey söylememe l eri , Resu l u l­ lah tarafından yasakl a n m ı ş tasv i r i n hangi ti p tasv i r o l d u ğ u ve böy l e b i r i l let (sebep) ol mad ı ğ ı takd i rde b i r şey gerekmiyeceği a m e l i bakı mdan ken­ d i s i n i göste rm i ş o luyor. 4

-

Biyografi k ve tarihi eserler :

a - M us u l Atabeği Bedredd i n Lü ' l ü ı ç ı n 1 2 1 9 y ı l l ar ı n d a hazı r l a n m ı ş ol an v e bazı c i ltleri i s t . M i l l et Kütüphanesi Feyzu l l ah Efe n d i k ı s m ı ( n r : 1 565-1 566) b u l u nan ve d i ğerleri m u hte i i f m e m l e ketl ere dağ ı l m ı ş b u l u nan 20 c i l tl i k « K itab-ül Ağan i n nin altı c i l d i n i n baş ında saray i l eri g e l e n l e r i ara­ s ı nda Bedred d i n Lü ' l ün ün res i m l e r i vard ı r, ( 16 ) . b - is kendarname ( Paris B i b . Nat. M s-Twe n r : 309) c S e l i mname ( M i nyatü r l ü ) . (Topkapı kütüphanes i , Hazine kı sm ı , n r : 1 597-8) -

d - M e naz ı l-ı Sefer-ı l rakeyn ( i st. ü n iversitesi kü . nr: Ty 5964) e - S ü l eymanname (Top kapı Sarayı kü. Hazine kı sm ı , n r : 1 5 1 7) f - Zübdet-üt Tari h , (Türk- isl am müzes i , n r : 1 973) vs. 5

-

Tasvirli s iyer :

Raşidüdd i n ' i n « Ca m i ü-t-Tevari h i , " . Yaz ma n ü s ha n ı n b i r parças ı Lond­ ra'daki kral i yet Asya Cem iye 'ti nde, b i r parçası da Ed i nb u rg ü n i versite 's i n­ ded i r . 0 7) Raşidüdd i n bu eseri hazırlamak i ç i n Tebriz'e b i r çok ressam lar cel betm işti r . Eserde önem l i tari h i eserl er tasv i r ed i l m i şt i r. Hz. Peyg ambe­ r i n doğu m u , R a h i p Balı i ra Hz. M uh a mmed ' i n önünde vs. 08 ) . 6 - Tasvi rl i K. Kerim : Geçen asra galirıceye kadar islam ül f•elerinin hiç bi rinde b i r ressam ç ı k ı p K. Keri m 'deki geçen ol ayl arı , anl atı l d ı ğ ı k ı s ı mda tasvire yelte nm e m i ş­ t i r . Bu bakımdan bu konu yokmuş g i b i b i r d u ru m arzeder. Prf, H i l m i Z i ya ü l ­ ken , •• K . Keri m 'i n res i m l i b i r nüshası yoktu r " ( 19) i fades i n e eserinde yer ( 16) İslam Ansiklopedisi, Cüz: III, 35 ( 17) el-Fünun-ül İslam, 167 . ( 18) Age. 167 ( 19) İslam Mimarisi, 156

71

veri rken herhalde bu genel anl ayı ştan h areket etse gerek. Ya l n ı z M ı s ı r' l ı Zeki M u hammed Hasan ' ı n « es-Sekafet' ü l islam iyye » ( Ka h i re 1 938) de nak­ l ettiğ i ne göre Pari ste ç ı kan « Revue des Etudes islam ique » derg i s i n i n 1 93 1 d e yay ı n lanan i l k sayısı n ı n 2 1 -24 sayfalarında R . Gotthe i l , res i m l i b i r mus­ h afı n tasv i r i n i yapmaktad ı r (20) Bu esere 1 9 uncu as ı rda başl ayan Avrupa tesi ri n i n b i r neticesi nazariyle bakı labi l i r (21) . Ya l n ı z buna tasv i r l i Kur'an d e m e k yan l ı şt ı r . Z i ra tetki k e d i l d i ğ i zaman görü l ecektir k i , tasv i r ettiğ i ola­ y ı n altına a l d ı ğ ı Ayetleri n baz ı l a r ı n ı a l m a m ı ş , baz ı l ar ı n ı n yerini değ i ştirmiş­ t i r . . . M u htem e l d i r k i ressam , s ı rf bunu ticari b i r gaye i ç i n yapm ı ş ve can­ l a n d ı rmak i sted i ğ i o l aya d e nk düşen Ayetlere de yer vererek b i r bakı m a K ur'an ayetleri n i tasv i r ett i ğ i o iay i ç i n b i r del i l k u l l an m ı şt ı r (22) sonra, ede­ b i eserler, ta rih ve s i yer kitap l arı Peygamberl e r i n tasvi rlerine varı ncaya kadar m i nyatü rlerle süslend i ğ i g i b i i çerdeki h i kaye i l e i l g i l i ol arak bazı m i nyatürlerle yap ı l m ı ş o l ması hat ı ra gel iyor. M ushaf kapaklarında tezyi nat kab i l i nde kuş , gey i k res i m l e r i n i i ç i n e a l a n mushaf kapak ları yapma işi da­ ha eski d i r ( 23) .

( 20) Keskioğlu, (eser üzerine ) Vakıflar dergisi, III, 281-2; Süleymaniye Kütüp­ hanesi, Arşiv b. No : 1348 ( 21 ) Keskioğlu, agm., Zeki Muhammed Hasan, el-Funun-ül İraniyye, s. 83 ( 22 ) Bkz: R. Gottheil, An İllustrated Copy of the Qur'an, Revue des Etudes İsla­ miques s. 22-24, Zeki Hasan, agm. ( 23 ) Keskioğlu, agm. 281-3.

72

B

-

Tasvirli binalar ve duvarlar :

Cah i l iye dönem in d e : Duvarlar üze ri n e tı;ısvir yapmak cah i l iye ve i s l a m döneminde Arapl ar­ b i l i nen b i r keyfiyett i r , şa i r l e r ve tari h ç i l er bundan bahsetm i şl e rd i r . Ca­ h i l iye dönem i n d e Ka 'ben i n duvarları tasv i r l i i d i . Bu şek i l i ere ve res i m l ere ı :)cıdct esnas ı n d a scıygı göste ri l d i . ( I ) . Azraki (ö. 2 1 9/834) «A hbar-ı Mekke " Je ş u n la r ı yazar « l(u reyş l i l e r Ka'beyi yeniden yaptı lar. O n i a rı n y::: n ı ııda kı pti mara ngoz l ar vard ı . Onlar, Araplara « g övde ve sütun l ardan tutu n , ta­ v cı rı ve d uva r l a r ı n a kadar heps i n i s ü s l ey i n i z , d ed i l e r , Sütu n l a ra ; Peygam­ berl eri n , m e l e k l e r i n ve ağaç l a r ı n tasv i r l e ri n i yaptı lar. Bun lar i ç i nde putl ara k zı r ş ı uya kta duran yaş l ı Hz. i brah i m , Hz. isa Hz. M e ryem ' i n ve m e l e k l e r i n res i m l e r i y e r a l m akta id.W2) . H z . Peygamber M e kke'yi fethett i ğ i zama n Ka '­ b c n i n i ç i nde b u l u na n bu s u retl eri yok etti . i b n-ü Ebi l Had i d « N ahc-ül Belağ e " şerh inde ş u n ları yazar : " Hz . Peygamber; H z . Ömer v e yan ı nd a Osman b . Ta l ha 'yı gönderd i . Ka'be n i n kap ı s ı n ı açmayı v e h i ç b i r suret b ı rakmamayı em rett i . Onlar bunu yaptı l a r . Hz. i b rah i m ' i n sureti ne H z . ömer doku n m ad ı , Hz. Peygamber O ' n u d a yok etmeyi ondan i sted i . ( Bu ş e k i l yontu l m u ş b i r t i m s a l d i ) H z . Peygamber b u n u n karş ı s ı nda şöyle buyurd u : " H z . i b rah i m ' i putlara karş ı aya kta d u ran b i r i htiyar ol arak gösteren k i m s e l e r i A l lah malı­ vets i n (3 ) Hz. U same 'de ş u nu an latıyo r: " Ben Hz. Peygamberle Ka 'be n i n i ç i n e g i rd i m . O rada (S.A.) b i r suret görd ü . B i r kova su geti rmemi benden isted i . Sonra bir bez ı s i attı ve o n u n l a s u retl eri g i derirke n şöy l e ded i : "Ya­ ratamad ı kları şeyleri tasv i r eden b i r kavm i A l l ah malıvets i n ( 4) Y i n e an­ l atı l d ı ğ ı n a göre, Ka be'deki putlar tah r i p ed i l i p tem i z l eti l i rken , Hz. isa ve Annes i n i n res i m l e rin e doku n u l maz. Gassan H i ristiyanları müsl üman o l d u k­ lar ı zaman bun ları görmüş lerd i . i bn-üz-Zübeyr Ka 'beyi y ı k ı nca ( H accac b . Yusuf'la yapt ı ğı savaşta , Ka beye s ı ğ ı n ı r, devrin h a l ifes i n i n arz usunu b i r a n evvel yerine geti rmek i ç i n Haccac , Kabe n i n kutsa l l ı ğ ı n ı h i ç nazarı itibara ca

"·

" ·

( 1 ) Timur Paşa, et-Tasvir İnd'el Arab, s. 2, Kahire, 1942 (2) Zeki Muhammed Hasan, et-Tasvir İnd'el Arab, s. 119 (dip not ) Yazarın :;;u makalelerine bkz: "Ba'dü Te'sirat-ıl Kibtiyye Fi-1 Fünun-ıl İslamiyye, Mecellet-ül Asar-ıl Kıbtiyye, III, 10-22, Kahirc 1937 ( 3) et-Tasvir, 3 (4) age. s. 3 73

·

ı:ı l madan Ebi Oobeys dağı ndan orayı mancı klar. O zaman y ı kı l ı r) . (5) . O tas­ v i r l e rden b i r iz ka l m ad ı (6) . Bu hususta değ i ş i k ri vayetl er gel me kted i r . Az­ ra ki , « H z . Peygamber M e kke 'ye g i rince Ş eybe b . Osman 'a : ' Şeyb e ! E l i m i n altı ndaki ler hariç geriye kalanları yok et,' der. ' E l i n i n altındaki H z . i s a ve annesi ne ait tasvi rlerd i ' (7) , Bu tasv i r , Hz. isa'yı kucağ ı nda tutan Hz. M e r­ y e m ' i tems i l ediyord u . Bu res i m kapıya yakı n o l an orta sütunda b u l unuyor­ d u . Sonra yang ı n esnas ı nda yok o l d u . Ş u n u bel i rte l i m k i , bu yontul m uş b i r heykel o l may ı p nakı ş l ı b i r s u ret o l d u ğ u n u y u karıda geçen « Sütu n üzeri ne yap ı l m ıştı , i fad esi b u n u aç ı kl ı ğa kavuşturan b i r del i l d i r ( 9 ) . Hz. Peygamberin bu tutu m u n u , i s l a m ı n i l k dönemleri nde tasv i r i n yasak olmad ı ğ ı n ı i leriye sü­ re n l e r bir dayanak o larak ku l l an m ı ş lard ı r ( 10 ) . Bu tamamen H i ristiyan l ı k ve isa 'ya olan sayg ı n ı n b l!:J.fades i d i r . Z i ra Hz. Peygamber artı k kendi taraftar­ l a r ı ndan h i ç b i r i n i n ka l k ı p o res me ta �acağından korkmuyord u . ( l l) Bu res­ m i n Ka'ben i n yan ı ş ı na kadar orada kal ı p kalmad ı ğ ı i hti l af l ı d ı r . Z i ra bunun da d i ğ e r res i m l e r gibi boz u l u p yok e d i l d i ğ i n i i ddi a eden l er b u l u nmakta­ d ı r (12) . * * *

H z . Peygamberi n tasvi re karşı ta k ı n d ı ğ ı tav ı r i l k zamanl arda, her yö­ nüyle etki s i n i sürd ürd ü . Ama b i zzat O da, yen i m i l l etlerle karş ı l aşan müs­ l ü m a n l a r ı n onlar g i b i refah i ç i ne g i recekl eri n i bir sözlerinde bel i rtm i ş l er­ d i r ( 13 ) . Gerçe kte ü l kedeki bol l u k gel i ş i nce müsl ümanl ar iç yapı tezyi n at ve serg i s i nde yen i yen i yo l l ar aramya koy u l d u l ar. Yapı tezyi n atı cam i d e , sarayda , köprüde v e d i ğer yerl erde ken d i s i n i günden güne göstermeye baş­ l a m ı ştır. i htiyaçla sanat b i rb i r i n i sararak ve kucakl ıyarak i lerl emeye başl a­ m ıştı r. Bazı örnekler : 1 Kusayr Amr Sarayı : Şam çölünde yapı l m ı ş b i r sarayd ı r . M ü s l ü­ m a n l a r ı n düşman l a r ı yahut başka b i r dey i ş l e yeryüzünün o günkü me�h u r kra l l arına y e r veri l m i ş ( 14) . B u n l a r yed i tane kra l d ı r k i , b u n l a r ı yukarıda say­ m ıştı k . -

( 5 ) Brocelman, Tarih-ü Şuub-ıl İslami, s . 134, Beşinci baskı, Beyrut 1968 ( 6) et-Tasvir, s. 2 ( 7 ) Ahbar-ı Mekke, 106-7, Feth-ül Bari, VI, 38 (8) et-Tasvir, 2 (9) et-Tasvir, 2 (10) Geniş açıklama için bkz: Zeki M. Hasan, The Attitudc of İslam Towards Pain­ ting, s. 2, 3 . ( Prf. Creswelle cevap veriyor) (ll) et-Tasvir, s. 7 ( 12) Heykel Paşa «hayat-u Muhammed> de Hz. Peygamberin bütün suretle.rin bo­ zulmasını emrettiğini bildirmektedir. s. 409 ( 13) Hz. Peygamber sehabi Cabire, süslü döşemeler edineceklerini bildirir. Krş : Müslim, hn: 2083/41 (14) Rıfkı melul Meriç, s. 16, Mihrez, 89

74

2 - Emevi h a l i fesi Abd ' ü l M el i k zamanı nda Kud u s 'te yaptı rı l an b i r canı i n i n kap ı ları , Peygamberin tasv i r l e r i i l e s ü s l en d i r i l m i ş , g i r i ş kap ı s ı nda cehennem azabı n a duçar o l an l a r ı n ebedi yan ı ş i arı tasvi r ed i l m i ş Ür. 05) Mak­ d i s i : « A hsen-üt Tekas i m " de, Şamdaki Emevi ye ca m i i n i n tava n l ar ı n ı n altı n suyu i l e gayet güzel ve d i kkat l i yap ı l m ı ş şeh i r , ağaç tasvi rleriyle ve yazı­ l a rl a süslend i ğ i n i kaydeder. (16)

3 Abbas i l e r zaman ı nda Bağdat ve Semerra 'daki saray l a r ı n duvar tezyi natı arası nda n ak ı ş l ar vardı (17) . -

4 - Abbasi hal ife leri nden M u sta i n B i l l a h ' ı n annnes i kend i s i ne b i r ser­ ÇJ i yaptı r ı r . Bu serg i n i n üze ri ne a ltından hayvan ve kuş suretl e r i n i resmet­ tir i r. Bunu yaparken çok büyük b i r harcamada b u l u n u r . Bu kad ı n ı n çok i s­ rafl ı b i r hayat yaşad ığ ı , o dönemde m e m l eket i n çok zor şartl ar altında bu­ l u nduğu b i l d i r i l iyor, (18) . Zaten bu yaptı rd ı ğ ı şey de onun n e kadar i s raf i ç i nd e b u l u n d u ğ u n u göstermekted i r . 5 - Bu hus usta i l eri gelen h a l i fe l e rden b i r i d e Fati m i h a l i fesi M u s­ tans ı r B i l lah'tır. Seyyah N a s ı r-ı Husrev b i r bayram günü M u sta n s ı r ' ı n oda­ s ı n ;:ı g i re r . Orayı şöyle tasv i r eder: « Odayı tama m i y l e e n l i l i ğ i ne kaplamak üzere döi't arş ı n yüks e k l i ğ i nde bir taht konmuştu. ü ç tarafı tamam i y l e al­ tınd ı . üstüne av yeri n i n , m eydan ı n ı n vesai r yerle r i n res i m l er i yap ı l m ı ş , uüzel yaz ı lar yazı l m ı ştı . ( 19) , Makrizi H ı tat ' ı nda aynı hal ife n i n vez i ri H asan b . Ali Yezu ri ' n i n , i bn-ı Aziz ve Kusayr i s m i ndeki nakkaş ı na ai t bir m e n k ı be­ yi anlattı ğ ı g i b i , h a l ife Aziz B i l l a h ( M ı s ı r Fati m i l e r i n beşi n c i s i ) ı n annes i ta­ rafı ndan h i c r i 366 (976) da yapt ı r ı l a n Cam i-ül Ka rafa karş ı s ı ndaki köprü n ü n n a k ı ş l a r ı n ı da nakkaş Ben- i l M ua l l i m a i l es i n i n yaptığ ı n ı , Kıta m i i s i m l i b i r na kkaşı nda Dar-ü n N u 'man d a Peygamber Yusufu karan l ı k kuyu i ç i nd e ç ı p­ la k ol arak tasv i r ettiğ i n i haber vermekte d i r. (20)

Fati m i l e r döne m i nden kalma b i r çok tabaklar ve taş l evhalar bu g ü n el d e b u l unmaktad ı r . B u n l a r ı n b i rinde ( Dar-ü l Asar- ı l Arabiyye, n r : 6 9 5 ) gü­ verc i n , ba l ı k , çeş i t l i bitk i l e r vard ı r . Başka b i r l evhada da d a l l a r üze r i n d e b i r­ b i ri ne karşı d u rmuş kuş res i m l e r i b u l u n m a ktad ı r ( l evha n r : 6) ( 21) . 6 - K u rtuba l ı Abdurrahman Nas ı r çok sevd i ğ i Zelı ra a d l ı cariye s i n i n ( 15) Meriç, 16 ( 16) Ahsan-üt-Taksim, 157, et-Tasvir, 4 07) Meriç, 16 ( 18) Bkz: Hasan b. Ahmed Hakim el-Boka, Nüzhet-ül Ebrar fi Zikr-ıl Akalim vc'l Emsar, Dar-ül Kütüb ( Mısır) yazma nüsha, nr: 150 ( 19) Meriç, 6 (20) Meriç, 6. ( 21) Bu eserler hakkında geniş bilgi için bkz: et-Tasvir, 146 75

<ıd ı rı a K u rtuba ' n ı rı üç m i l kuzey i ne d üş e n e i-Ai u s dağ ı n ı n c i v a r ı n d a b i r sa­ ray yaptı r ı r , Zelı ra ' n ı n p o rtre s i n i k a p ı ya n a kşeder. (22)

7 - Ka h i re l i M a kr i z i

( ö . 1 442) H ıtat ı n d a (1 ,3 1 6 )

Tu l u noğ l u H u ma re­

veylı ' i n m u hteşem s a ray ı n d a k i b i r oday ı kend i s i n i n , ka r ı l a r ı n ı n ve m u ğ a n n i ­ ye l e ri n i n tab i i büyü k l ü kt e k i h ey ke l l e r i y l e s ü s l etm i ş o l d u ğ u n u a n l at ı r . ( 23)

8 - M u 'cem ' i n e i - Beyza maddes i nd e , A bd u l l a h b. E b i h ' i n Basra'da bu cıd l a bir ev yapt ı rd ı ğ ı n ı , d uva r l a r ı n ı res i m l e r l e s ü s l etti ğ i o k u n m a ktad ı r . ( 24 )

9

-

T i m u r ' u n 1 397 tar i h i nd e S e m e r kant'ta Bağ-ı D i l kuşa d e n i l e n bah­

ç e i ç i nde b i r köş k yapt ı rd ı ğ ı n ı , b u köşkün duvarlarında H i n d istan m u h a re­ b e l e r i n i tasv i r eden res i m l e r i n b u l u n d u ğ u n u , Semerkand ' ı bu tari hten b i r a s ı r s o n ra z i ya ret eden B a b u r'dan öğren iyoruz. (25)

1 0 - Ebu S a i d e b ' ü l H ays ' ı n -Su l ta n M a h m u t Gaznev i ' n i n d ostu o l an­ b a bas ı n ı n k en d i s i i ç i n s a ray yap m ı ş o l d u ğ u n u ve o sarayı n bütün duva r l a­ r ı n ı Su ltan M a h m u d ' u n a s k e r l e r i n i n ve f i l l er i n i n s u retl e r i y l e s ü s l e m i ş o l ­ d u ğ u n u F . Atta r'dan öğren iyoruz. (26) 1 1 - Baybars tari h i n d e d e T u n u s h ü kü m d a rı M u h a m m ed ' i n K u rtu b a l ı m i m a r A m r ' a üç kap ı l ı taş b i r k u b b e yapt ı rd ı ğ ı na , duva r l a r ı n a bedev i l e r i n res i m l er i y l e s ü s l etm i ş o l d uğ u n a i şa ret ed i l m e kted i r. (27) K u b be n i n yap ı m ı b i t i n c e i ç e r i s i badana ed i l d i , duva r l a r ı na bedevi l e r i n res i m l e r i n i yaptı rd ı .

1 2 - X l , X I I . a s ı rl ardan g ü n ü m üze g e l e n ve b u g ü n P i s a 'd a Campo San­ to 'da b u l u nan bronzdan efs a n ev i , h ayva n h ey k e l i. (28)

1 3 - Rey'de y ı k ı l m ı ş Se l ç u k h a ra be l e r i n d e ç ı kan heykel n u m u n e l e r i . 1 4 - X I I I , a s ı rd a yap ı l m ı ş o l a n v e Ş a m M i l l i M üzes i 'n d e b u l u n a n ke ra­ m i k süvari heyke l i .

1 5 - XI V . a s r ı n i k i n c i ya r ı s ı nda M u h a m med V i ç i n e i - H a m ra 'd a yap ı l ­ m ı ş o l a n çeşmeyi taşıyan mermer a rs l u n l a r h a l a m evcutt u r .

16

-

M ü s l ü m a n r i ca l i aras ı nd a u m u m i m eydan-l arda i l k heykel d i kti­

ren H i d iv i s m a i l Paşa o l m uştur.

1 7 - Anad o l u S e l ç u k l a r ı d a n -bu h u s u sta- g ü n ü müze az eser g e l m i ş t i r . T ü r k - i s l a m E s e r l e r i M üzes i 'n d e XI I I . - X I V . a s ı r l ardan k a l m a 29 santi m et(22) Bkz: el-Makarri, Nefhüttayyib, 1, 344 ( Layden baskısı) , Mihrez, er-Rusum, 878, Zeki M. Hasan, Les Tulunides de L'Egypte Müsulmane a la' fin du IXe Seciece, s. 127 (23) G. Wiet L. Hautecoeur, Les Mosque'es du Caire, 179 (Le decor des e'dificest interdiction des images I, Paris 1932. s. 163-83,) den S. Kemal Yetkin, 44. ( 24) Yetkin, 44 (25) Yetkin, 45, Babur'un Reşit Rahmeti Arat tercemesi I, 488, Ankara 1943 ( Bu eser 1000 temel serisinden yeniden üç kitap halinde yayımlanmıştır. ( 26) Yetkin, 45, Tezkiret-ül Evliya II, 322-3, Nicholson baskısı, Londra, 1907 (27) Yetkin, 45 . (28) İslam Ansiklopedisi, cüz, 120, s. 32

76

r e büyü k l ü ğ ü n d e cesmen i n s u y u n u a ğ z ı n d a n a k ıtmas ı i ç i n yapı l m ı ş o l a n k u rş u n k u ş f i g ü r ü nad i r ö r n e k l erden b i ri d i r . ( 29) 1 8 - Top k a p ı Saray ı n d a b u l u n a n X I I I . a s ı rd a n k a l m a ç e l i k aynan ı n s ı r­ tı , ka bartma o l a r a k o rtada at l ı b i r avc ı o n u çevi ren h ayvan f i g ü r l e r i y l e d o l ­ d u r u l m u ş b i r şeritl e s ü s l e n m i şt i r . B u h u s u sta d a h a b i r ç o k ö r ne k l e r vard ı r . 1 9 - H a l ı l a rda d a tasvire rastl a n ı r . ( 30 ) .

20 - H i nt - M o ğ o l s a n a t ı n a a i t XVI I . a s r ı n s o n l a r ı n a d o ğ ru yapı l d ı ğ ı b i l d i r i l e n a t ş e k l i ü z e r i n d e y az ı l ı Ayet- ü l K ü r s i b u l u na n b i r tasvi r o l d u ğ u b i l ­ d i ri l me kted i r . Yazı ç i zg i l e r i a t üze r i n d e k i b i n i c i y i d e kapsa m ı n a a l m a kta­ d ı r . Bu tasvr K e m b r i c 'd e öze l b i r ko l i e k s i ya n d a b u l u n m a ktad ı r . ( 3 1 )

(29) Age. s. 33 (30) Age. s. 34 ( 31) Bkz. fikrün

ve

fennün ( dergi ) sayı 19, Almanya 1972

77

C

-

Silahlar üzerindeki tasvirler :

H z . Peygamber, i s l a m i yeti yaymaya baş l ad ı ğ ı zaman heykel ve tasv i r­ l e r i n h a n g i gaye l e r etraf ı n d a k u l l a n ı l d ı k l a r ı n ı i l g i l i b ö l ü m l e rde izah ed i l m e­ ye ç a l ı ş ı l d ı . Bu h e y ke l l ere ve tasv i rlere h em e n h e m e n h e r yerde i z l e r i n e rastl a n ı l ı rd ı . B u b a k ı m d a n s i l a h l a r ı n ü z e r i n d e d e b a z ı tasv i r l e r i n o l ma s ı ta­ b i i d i r . i bn - ü l E s i r « e l-Kam i l " a d l ı e s e r i n d e H z . Peyga m b e r i n s i l a h l a r ı n a a y ı r­ d ı ğ ı b ö l ü m d e : « Hz . Peyga m b e r i n ü z e r i n d e koç b a ş ı res m i b u l u n a n b i r k a l ­ k a n ı vard ı , O b u n u n i ç i n o n d a n h o ş l a n mazd ı , " d e r . (1) Y u s u f b . i s m a i l en-Neh­ h an i 'n i n « e i-Enva r ' ü l M u ha m m ed i yye M i n ' e l M eva h i b- ı l Led ü n n i yye » d e an­ l attı ğ ı n a g ö re : « B u k a l k a n Hz. Peygam bere hediye ed i l m i şti . B u k a l k a n d a koç v e y a k a rt a l res m i vard ı . O , k a l k a n ı n üzeri n e e l i n i koyd u . A l l a h h e m e n bu tasv i r i g i d e rd i . (2 ) H z . Peyg a m b e r i n b u h u s u s l arda ta k i p ett i ğ i yol b e l l i ­ dir.

Y a l n ı z b u n u nda

zam a n l a m ü s a m a h a i l e

karş ı l a n d ı ğ ı

görü l m e kted i r.

i bn - ü l E s i r h i c reti n 32 i nc i s e n e s i o l ay l a r ı n ı a n l atı rken ş u n a da yer veriyor: « Ab d u rrah m a n i bn-ı R a bi a ' n ı n ' n u n ' ( * ) a d l ı bir k ı l ı c ı vard ı . B u ndan d o l ay ı Abdurra h m a n 'a ' z ü n n u n ' ( n u n u n s a h i bi ) d e n i l i rd i . G e rç ekte b u k ı l ı ç M a l i k b . Zübey r ' ı n k ı l ı c ı g i b i bal ı k ş e k l i nd e yap ı l m ı şt ı . B u b a k ı m d a n b u i s i m ve­ r l i m i şt i . ( 3) i b n-ü E b ' i l H a l i d « N eh c-ü l B e l ağ a » ş e r h i nde ş u n u a n l attı . « Ba z ı m e l i k­ l e r H z . A l i ' n i n res m i n i k ı l ı ç l a r ı ü z e r i n e y a p ı y o r l a rd ı . Böyle yapm a k l a yar­ d ı m ve zafer e l d e edece k l er i n i s a n ı y o r l a rd ı . A d u d ü 'd Devle ( ö . 983) babası R ü k n üddevle (ö. 949 ) . Alp Ars l a n (ö. 1 072) ve oğlu M e l i kş a h (ö. 1 092) ı n k ı l ı ç l a r ı ü z e r i n d e H z . Al i ' n i n res m i vard ı . ( 4) . D - S i k k e l e r üzeri n d e res i m l e r : H z . ö m e r ' i n b a st ı rd ı ğ ı ( h i c r i 2 1 ) s i k k e l e r i n b i r yüzünde « ke l i me-i şeha­ d e t » ö b ü r y ü z ü n d e R i zans i m parato r l a r ı n ı n res m i b u l u n a n s i k k e l e r tedav ü l ­ d e n k a l d ı r ı l m ad ı . B u s i k k e l e r ü z e r i n d e k i yaz ı l a r b a z a n •• e l h a m d ü l i l l a h » b a ­ zan ·· M u h a m med ü rresu l u l l a lı » , ve baza n d a •• La i l ahe i l l e l l a h ü Vahdeh u » i ba-

( 1 ) et-Tasvir, s. 30 ( :.' ) n:,z: et-Tasvir, ek kısmı, s. 170, Taberi, III, 1 85 ( ' ) "nun .un balık anlamına geldiğini hatırlatalım. (3 ) Bkz: E:>t-Tasvir, s. 30 ( 4 ) Şc.rh-ü Nahc'ül Bel::ığe, I, 9, et-Tasvir, 30 ''

78

r e l e r i b u l u n m a kta i d i . . . H z . Osman ' n ı n zaman ı n d a bas ı l a n s i k k e l erde i s e « A I I a h ü E k be r » c ü m l es i y e r a l ma kta i d i . . (5 ) .

M uaviye bastırd ı ğ ı

d inarların

üzer i n e ,

k ı l ıç

k u şa n m ı ş ş a h ı s l a r kaz­

d ı rd ı . < 6) B u d i n a r l ardan b i ri b i r a s k e r i n e l i n e g eçti . B u a s k e r h a l i fe n i n h u­ zuruna g e l erek « Ya M uaviye ! Sen i n s i k k e darp l a r ı n ı p e k fena b u l uyoruz .. , d ed i . H a l i fe kend i s i ne « Öy l e i s e s e n i n maaş ı n ı kesti receğ i m ve y e r i n e e l ­ b i s e g i yd i receğ i m " , d e r . (7 ) Abd ü l m e l i k , l ra kta b u l u n a n Haccac'a: « Be n s e n d e n d a h a evvel paral a­ r ı m ı k e s d i receğ i m , » d i ye yaz m ı şt ı . B u n u n üzer i n e k es i l m i ş o l a n bu p a ra l a r , M ed i n e-i M ü n evvere 'ye g e l d i ğ i z a m a n sehabeden h ayatta b u l u n a n l ar ta ra­ f ı ndan u m u m iyetle iyi karş ı i a n m ı ş ise d e ya l n ı z üze r i n d e k i res i m l er b i raz hoş görü l me m i ş t i r . Sehabeden Said b . e l - M ü seyyeb b u g i b i p a ra l ar l a a l ı ş­ veri ş yap m ı ş ve b u n l arda hoş görü l m iyecok b i r c i het b u l am a m ı şt ı . ( 8 ) Abd ü l m e l i k d i na r ve d i rh e m l e r i n i k esti rmes i n e s e b e p : H a l i d b . Yez i d b . M uaviye b . E b u S üfya n ' ı n kend i s i ne : « Ey m ü ' m i n l e r i n e m i r i ! E s k i u l e­ m an ı n k i tap l a r ı nd a u z u n ö m ü r l ü h a l i te l e r i n s i k k e l e r i üzeri n d e « A I I ah-ü Tea­ l a 'yı takd i s e d e n l e rd i r " , d e n i l iyor. Bu had i s e üzeri ne Abd ü l m e l i k bu d i n a r­ l a r ı kestiriyor. ( 9) G e n e l o l ar a k p a r a l a r üzeri n d e « Ku l H üve ' l l a h ü Ehad " , « B i sm i l l a h " ve­ ya « La i l a h e i l l e l l a h » i ba r e l e r i b u l u n m a kta i d i . Fakat bu da çeş it l i yön l e rd e n d o l ay ı m ü n a kaşa k o n u s u o l m uştu r . B u m ü na k a ş a ·d a ifad e l e r i n d e l a l et et­ t i ğ i m a n a l ardan ötü r ü d ü r . A l l a h ve A l l a h s ıfatı n ı taş ı ya n bu i ba re l er i n o l ­ ın iyak i şu rada b u rada ç i ğ n erı m a s i n v e kuts a l l ı ğ ı i h l a l ed i l me s i n . . . t 10) i l k S e l ç u k s u lta n ı T u ğ ru l B ey ç o k d i nd a r o l d u ğ u h a l d e o n u n , h a l i fe n i n k ı z ı i l e ev l e n i r k e n , d ü ğ ü n h at ı ra s ı o l a r a k Bağdad'da 1 063 d e b astı rd ı ğ ı ma­ d a l ya ü z e r i n d e k e n d i kabartma tasvi r i n i koyd u rm a s ı çok d i k kate şayan­

d ı r. (ll) 11. G i yased d i n i Key h ü s rev i l k d efa res i m l i S e l ç u k s i k k e l e r i bastı r m ı ştı k i , b u h u s u s u h e m kayn a k l a r s ö y l e me kte ve hemde k ata l og l ar göste r m e k­ ted i r . 02 )

(5) Makrizi, en-Nukud. İbrahim Arturlu tercemesi, Belleten, XVIII. 373. Du hu­ susta bilgi için Bkz: Galip Bey, Meskukat-ı İslamiyye Kataloğu ( MKİ ) giri!j kısmında, Cevdet Paşa, Tarih, V, 298 (6) en-Nukud, Belleten, XVIII, 373 (7 ) en-Nukud, Belleten, XVIII, 374 ( 8 ) Meskukat-ı İslamiyye Kataloğu, II. kısım, İstanbul, 13 1 2 (9) Makrizi, en-Nukud, Belleten, XVIII, 375 ( 10) Krş: Age XVIII, 375 ( l l ) G. Migon, II, 192 den Osman Turan, Selçuklular Tarihi, s. 314 (12 ) Osman Turan, age. s. 315 79

Selçuklu Eserlerine kısa bir bakış : B i r ç o k s a h a l arda S e l ç u k l u dönem i , i s l a m d ü nyas ı nd a yeni b i r dönem ve h a m l e d i r .

B u zamanda vücut b u l m u ş o l an

eserler ü z e r i n e z i yades i y l e

eğ i l m i ş v e a raştı rma l ar i l i m d ü nyas ı n ı n h i z m et i n e v e naza r ı n a s u n u l m u ş­ t u r . B i z b u rada bu e s e r l e r i e n i n e boyu n a i n c e l eyecek d eğ i l iz . Ya l n ı z ç o k d i nd a r o l a n h ü k ü m d a r l a r ı n i d a res i n i g ö r m ü ş b u dönem i n i ş i e rn e kte o l du­ ğ u rmız k o n u b a k ı m ı nd a n i l g i nç g e l e n b a z ı yön l e r i vard ı r . Bazı e s e r l e r : ·ı

-

M e v l a n a b i zzat ressama resm i n i n ç ı z ı l m e s i i ç i n m o de l l i k ya p m ı ş­

t ı r : « G ü rcü H atu n , mevl ana hanedan ı n m u h i p l e r i n d e nd i . Kays e r i ye g it m e k i sted i . F a k a t M e v l a n a 'dan ayr ı l ma k ona zor g e l i yo rd u .

O z a m a n d a res i m

yapmada i k i nc i b i r M a n i o l an b i r res s a m vard ı . Ken d i sanatı h a k k ı n d a ' M a ­ nı,

b i z i m res m i m i z karş ı s ı nd a a c i z k a l ı r ' , derd i .

B u n a Ay n u ddevle-i R u m i

d e r l e rd i . S u l ta n , M ev l a n a ' n ı n res m i n i b i r kağ ı d a ç i zmes i i ç i n o n a h e d i y e l e r verd i . Yo l l arda G ü rc ü H at u n ' a can yo l d a ş ı o l m a s ı i ç i n res m i n s o n derece g üz e l yap ı l m as ı n ı n i ca b ett i ğ i n i s öy l ed i . Sonra Aynüddevle b i r kaç m e m u r­ l a beraber bu mese l ey i b i l d i rm e k üzere

M ev l a n a h azretl e r i n e g e l d i . Baş

koyup u za kta aya kta d u r d u . Aynüddev l e , d a h a a ğz ı n ı açmadan M e v l a n a : ' Vapab i l i rs e n n e a l a ' , de­ d i . R e s s a m b i r kaç tab a k a m ahzenl k a ğ ı t g eti rere k k a l e m i e l i n e a l d ı ve M ev l a n a 'ya dönd ü . M ev l a n a aya kta d u ruyord u . Ressam b i r defa b a k ı p yü­ z ü n ü ç i z m e k l e m e ş g u l o l d u . B i r yaprak k a ğ ı t ü z e r i n e son d e rece g ü z e l b i r res i m yapt ı . i ki nc i sefer tekrar ba ktı . Fa kat M e v l a n a ' n ı n önce görmüş o l ­ d u ğ u ş e k l i değ i ş m i şt i . B a ş k a b i r k a ğ ı t üzer i n e b i r res i m d a h a yapt ı . Çeh­ res i n i tama m l a d ı ktan s o n ra ş e k l i n yine baş k a tü r l ü o l d u ğ u n u g ö rd ü . B u f] u n üzer i n e y i r m i t a b a k a ü z e r i n e ç e ş i t çeş i t res i m l e r ç i zd i , fakat h e r b a k ı ş ı nd a res m i n b a ş k a b i r ş e k l e b ü r ü n d ü ğ ü n ü g ö rd ü . H ayrette k a l d ı , n a r a at ı p ken­ d i s i nd e n geçti ve k a l e m l eri k ı r ı p a c i z l e r g i b i secd e l e r ett i . Aynüddev l e b öy l ece a ğ l ay ı p d ı ş a r ı ç ı kt ı . Kağ ı t l a r ı G ü rc ü H atu n 'a gö­ türd ü l e r . G ü rc ü H atun bütün o ş e k i l l e r i s a nd ı ğ ı na koyup s eterde ve hazar­ da beraber taş ı d ı . M ev l a n a hazret l e r i n i n şevkı ona g a l ebe ett i ğ i v a k i t , M ev­ l a n a d e r h a l o n u n gözü ö n ü nd e tece s s ü m ediyor ve b u n u n l a s ü k u net b u l u­

yordu·. (1)

( 1 ) Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, Tahsin Yazıcı ter. s. 400-1, ikinci baskı, İstanbul 1973

80

R u m ressa m l a r ı n d a n A l aedd i n Thray a n u s M ev l a n a s ayes i n d e i s l a m i­ yeti kabul ett i , Ay rıca bu res s a m l a r a ras ı n d a M ev l a n a m ü r i t l e r i n d e n Bed­ red d i n Yavaş ve Şehabedd i n a d l ı i ki Türk res s a m vard ı . ( 2)

2 - Selçuk d evri n d e res i m s a n atı n ı n g e l i şti ğ i bir saha d a kumaş s a­ has ı d ı r. A l aedd i n Keykubad ' a a i t b i r kumaş üzer i n d e a rs l a n res i m l er i bu­ l unuyord u . ( 3)

3 - « Se l ç u k Türkiye s i nd e heyke l ve kabartm a l a r da şeh i r l e r i n s u r l a­ r ı n ı ve büyük b i n a l ar ı tezy i n ed i yordu. X I I i nc i a s ı rd a n i t i baren ç i fte-baş l ı S e l ç u k karta l ı , ç e ş i t l i hayvan kabartm a l a r ı , at üstü n d e kuş avi ayan i n s a n ş e k i l l e r i M a rd i n ve D iyarbe k i r s u r l a r ı n d a , Erzu rum türbe l e r i n d e , D ivri ğ i U l u cam i i nd e görü l d ü ğ ü üzere d i ni b i n a l arda d a h i yap ı l m ı şt ı r . A l aedd i n Keyku­ bad Konya s u r l a r ı n ı i n şa ederke n , s u r l a r ü ze r i n d e , b i r y a n d a n Kur'an ayet­ leri nakşed i l me s i n i , b i r yandan da ' m i ma r ve res sam l ara' kabart m a tas v i r ve heyke l l e r (te m a s i l ) yap ı l m as ı n ı e m retm i şt i r . ( 4) ,

4 - « X I I I ü nc ü a s ı rd a n X I X . as ı r orta l a r ı n a kadar Konya'yı z i ya ret e d e n b i r ç o k seyyah şehri n kap ı l a r ı n d a ve s u r l a r ü z e r i n d e b u l u n a n b u heyke l ve kabartm a l a r ı a l aka i l e m ü ş a h ed e ve tasvir etm i ş l e rd i , ki Konya 'da h a l a b u n l a r ı n parç a l a r ı n a rast l a n m aktad ı r . Fakat d a h a d i kkati ç e k e n b i r h a d i s e

d e X I I i nc i a s ı rd a , 1!.:.- K ı l ı ça rs l a n zaman ı n d a Konya'da ' ka m e redd i n b ahçe­ s i ' n d e mermer üze r i n d e ve b i r kemer a l t ı n d a , b i ri erkek ve b i ri kad ı n i k i h eyke l i n m evc u d i y et i d i r . . . ( 5)

5 - X I I I ü n c ü as ı rd a da Konya c am i i n i n y a n ı nd a beyaz m e r m e r b i r k a i d e üzeri n d e m e rmerden yap ı l m ı ş erkek, kad ı n i ki heykel d a h a b u l u ndu· ğ u kayded i l m i şt i r . ( 6)

6 - « B i rg i 'd e Ayd ı n oğ l u M eh m ed Bey ' i n s a ra y ı n d a b i r havuz ve köşe­ l e r i n d e , a ğ ı z l a r ı n d a n su a k a n , ars l an heyk e l l e r i vard ı . ( 8)

7 - D i ğe r i s l a m ü l ke l e r i n e n i sb et l e heykel c i l i k a l a n ı nd a o l d u kç a yay­ g ı n b i r d u r u m a rzeder. Esasen O rta Asya i l e o l a n m ü n asebet i n i kaybetme­ m i ş o l a n S e l çu k l u l a r o g eç m i ş kü ltürü yaşatmaya ç a l ı ş m ı ş l ard ı . B u n l a r ı , e s e r l e r i n d e g ö r m e k kab i ld i r. ( 9)

( 2) Şahabeddin Uzluk, Mevlevilikte Resim, s. 1-14, Ankara 1957 (3) Prof. Dr. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam medeniyeti, s. 315, ikinci baskı, İstanbul, 1969 ( 4) İbni Bibi, s. 254, Osman Turan, 316 ( 5) Bkz. Harevi, K. Ziyarat s. 59; Osman Turan, 316 ( 6) Şemseddin el-Dımişki Nuhbet-üd Dehr, nşr. Mehren, Peterburg 1866,. s. 228, Turan, 316 ( 8) İbn-ı Batuta, I, 332 den Osman Turan, 316 ( 9) Bu hususta geniş bilgi için bkz: Osman Turan, age. 318

F : 6

81

Bölüm : IX islam sanatı neden tasvire önem vermemiştir? Putperestl i k a n l ayı ş ı n ı kökten söküp atm ak içn Hz. M u hammed çok yön l ü ted b i r l e r a l m ı ş ve b u tedbi l e r ürününü verm iştir. Bazı noktal ardaki bu s ı n ı rlama hareketine bakarak " i s l a m 'da güzel sanatlara yer veri l me­ m i şt i r » d en i l emez. Böyl e b i r i d d i a hem yers iz ve h e m de dayanaks ı z kal ı r. » Sanat zevki i ns a n l arı hare kete get i re n tabi i b i r kuvvett i r. Sanat kudreti ola n l ar az o l mak l a beraber, b i r çokları onun l a a l a kadar o l u r. Gere k heyke l o l s u n , gerek res i m , müzi k , ş i i r, edebiyat, m i mari veya herhangi b i r sanat şubesi o l s u n , bütün sanat eserl eri nin tem e l i nde i nsan ı harekete getiren ayrı kuvvet vard ı r. " B u fitri kabi l i yet bütün i nsanl arda az veya çok yüksek seviye lerde bu­ l u nu r , tıpkı hafıza, zeka , görme, i şitme v . s . g i b i . Bu vas ıflar i n sanda gel i şti­ r i l eb i l i r, o n l ar bir bitk i n i n gel i ş m e s i g i b i d i r. Faydasız k ı s ı m l ar, mesela b i r çok dal l ar budan ı rsa, b u durum çiçek, meyve v . s . g i b i d i ğer k ı s ı m l ar ı n art­ mas ı n ı ve g e l i ş m es i n i tem i n eder . . . Arzedeceğ i m i z g i b i , Hz. Peygamber sa­ natı as l a yasak etm i ş görü n m üyor. O sadece b i r bahçıva n ı n iyi m eyva a l a­ bi l m e k i ç i n ağacın l üzumsuz dal ları n ı budad ı ğ ı g i b i , sanatı n bazı tezahür­ l erine set çekm i şt i r . ( 1 ) , Çeki l en bu setten sonra, başka a l a n larda İ s l a m sanatı varl ı ğ ı n ı göste r m i ş , b u g ü n e kadar i nsan l ı ğ ı n i lg i s i n i üze r i n e topl ı ya­ b i l m i ştir. Gerçe kte g i rd i k l e ri a l a n l arda harikalar meydana get i rm i ş oları sanatkarlar ve onların eserleri bugün ortadad ı r. Fa kat şöy l e b i r soru a k l a g e l e b i l i r : " O halde Avrupa'da o l d u ğ u g i b i neden b izde b i r rönesans o l m a m ı ştı r ? » " Bu sorun u n cevabı n ı isl am l ı ğ ı n A l l ah tel a k k i s i nde, i s l a m düşünüşün­ de aramak iyi o l u r. » " i s l a m ı n i l k asırlarında yap ı l a n res i m ve heyke l l er i n , Yunan ve Sasani örnek l e re göre yapı l d ı ğ ı n ı b u rada söylemel iyiz. İ l k a s ı rl ar islam sa natın ı n kend i n i arad ı ğ ı , g e l i ş meye uğraştı ğ ı b i r dev i rd i r . i s l am l ı kta A l l ah tel a kk i s i , res i m ve heyke l i n , bütün m ü s l ü m a n l ar ı n i badet merkezi o l an cam i e g i rme­ s i ne i m ka n verseydi (Arap tari hçi l e r inden M e karr i , Kurtuba cam i i nde M u­ s a 'n ı n asası n ı , Eshab-ı Kehf ve N u h 'u n kargas ı n ı gösteren res i ml e r i n bu(1) Prof. Dr. M. Hamidullah, İslam Peygamberi, I. 60-61 82

l un d u ğ u n u söylerse d e , b u n u n hakkında eski meti n l erd e h i ç b i r işaret yok­ tur). (2 ) Bu ik i sanat yavaş yavaş g e l i ş i r ve şaheserler vereb i l i rd i . A l l a h ' ı n zamandan ve mekandan münezzeh o l mas ı , n e ki mseden d o ğ m u ş n e d e do­ ğ urmuş b u l u n m as ı , yan i tecessüm etti r i lm emes i bu i mkanı kal d ı rmıştır. iş­ te Hz. is a' n ı n Yüce A l l ah ' ı n tasvi r edi l mesiyle k i J isel ere g i rd i ğ i i ç i n Avru­ pa'da büyük ölçüde g e l i şen ve yüks e k rönesans ı g erçekl eşti ren res i m ve heykel , cam i n i n bünyes i nde sürekl i b i r yaratı l ı ş h a m l e s i ne aş ı l anmad ı ğ ı n­ d a n , s i v i l yapı l arda yer yer ve zaman zaman görü l düğü h a l d e , o l g u n l aş m a­ m ı ş ve yeri n i çizgi sanatına b ı ra k m ı ştır. H i ç b i r sanat kol u , i s l a m d i n i n i n ya­ ratt ı ğ ı düşünüşü ve d uyuş u , arabes k d e n i l e n ve yazı yı da adeta manas ı n­ dan boşaltarak bünyesi n e kata n , mucize hal inde ca m i , medrese ve tü rbe­ l e rd e dolan çizgi a ğ l arı kadar kuvvetl e ifade edemez. Bu çizg i l e r i n a ğ ı na düşen düşünce, nerede d u racağ ı n ı b i l meden dolaş ı r d urur. Hangi çizg iyi tutarsa tuts u n , hangi dai reyi veya poligonu do�a ş ı rsa dolaşs ı n , o n u n vara­ cağı nokta y i n e ayn ı olan b i r ç ı k ı ş noktası d ı r. Gerçekten h i ç b i r terki b i , n e başlang ı c ı , n e d e s o n u o l a n arabesk kadar .mü s l ü m a n ı A l l a h 'a yakl aştırmaz, onda eze l i l i k ve ebed i l i k duygusu n u uyand ı rmaz. ( 3 ) Arabesk d e n i l e n bu h en d e s i m u cize d e çabucak o l g u n l aş ıvermem i ş , res i m ve heykel g i b i bir a l ma ve benzetme d evri yaşa m ı ş , ama sonra b u l ma ve yaratma devrine u l aşmıştır. Terkiptek i tabii ol mayan b i r l i k , motifl erin gerçeğe uyg u n l u ğ u i l e bezeyici g örevi aras ı ndaki karşıtl ı k , i l k arabesk örnekleri n i n emekleme öze l l i kleri arası nd ad ı r. Ama Kurtuba cami i n i n m i h rabı nda veya A laedd i n cam i i n i n m i nberi n d e özü n ü b u l m u ş o l an arabesk i n doğ u m sanc ı l ar ı n ı b u karş ı t l ı klarda görmekteyiz. ( 4) Görül üyor ki res i m d e ve heykel de b i r isl am rönesansı o l m ay ı ş ı n ı n se­ beb i , tasv i r yasağ ı nd a d eğ i l , i s l a m d i n i n i n ve düşünüşünün mah iyetinde, yaratt ı ğı hassasiyettedir. M ü s l ü man sanatkar, yaptı ğ ı saray l a r ı n cep h e l e­ r i n i h eykel l erl e süsled i ğ i d uvarl arı n ı ve tavanl arı n ı res i m l erl e zengin leştir­ d i ğ i zamanl arda b i l e kendi n i ken d i sanat yolunda h i ssetm em iştir. ( 5) i şte i s l a m sanatına y o l u nu çizen , aç ı kl a mağa çal ıştı ğ ı m ı z bu düşünüş ve duyuş o lmuştur z a n n ı ndayız. ( 6) Bu sanatın doğuşu : « i s l am sanatı yabancı tes i rlerle doğmam ı ş , (*) i s l am metafiz i ğ i n i n e n (2 ) Bkz: Arnold, Painting i n İslam, s . 4 , The Attitud o f the Theologians o f İs­ lam towards painting, s. 1-40 . Oxford, 1929 den Suut Kemal Yetkin, İslam Sanatının Mahiyeti, ilahiyat Fakültesi dergisi, yıl 1952. sayı: I. s. 43-46. (3) Al. Gayet, L'Art Arabe ( Livre IV-Chapitre II) Paris 1891, Yetkin, agm. s. 46 (4) E. Kühnel, Die İslamiche Kunst, Leipzing 1929, s. 383, ( G. Salles Les arts Musulman, Paris, 1939 s. 18 den) Yetkin, agm. s. 46 ( 5) Yetkin, agxn. 47 ( 6) Yetkin, agm. 47 (*) Bunu savunanlar çıkmı§, fakat bu iddiaların ye.rsizliği ispatlanmııştır. 83

esas l ı kaziyelerine dayanarak büyümüş, kıva m ı n ı b u l mu ştur. Kur'an isl am m etafi z i ğ i n i n b i ri n c i m is a l i d i r . Başta n aşağı metafiz i k tarifl e r l e doludur. ( 7) « M ü s l ü man sanatı bir kai nat görüşünden ç ı k m ı ştı r. Bu, a ltında kal mayıp bütün e h l - ı sün net ve ' l cem aat fi lozofl arı n ı n itkleri i s l am i l a hiyatı n ı n doğmatique nazariyes i d i r k i , Kainatta b i zat i h i s u ret yoktur. Ya l n ız Al l ah d a i m ve Bak i d i r , cüml esi yl e b i l i r. (8)

Yunan tes i r i müdafaa et­ s ı rf ş e k i l ve h ü l asa ed i l e­

Eser karşısında müslüman : « M ü s l ü m a n , sanatın tuzağ ı na düşmek i stemez . Onun i ç i n sanat eser­ l eri nden son derece güzel o l an a l e m b i l e , A l l a h ' ı n i pl eri ni çekerek i ş l etti ğ i b i r mak i n ad ı r. i s l a m edebiyatında bu konu üzerinde söy l e n m i ş bey itler meşhurdur. Farscada ömer Hayyam ' ı n , Arapcada Nabü l u s l 'n i n tabiatın bu a n l a m ı n ı g österen hari ku lade ş i i rl e r i vard ı r . (9) H ayat ın fa n i ve her şeyin g e l i p geçici olduğu a n l ay ı ş ı is l a m sanatın a tesi r etm i şt i r. Bu a n l ay ı ş ı n her yönünü islam sanat a n l ayış ı n d a görmek ka­ b i ld i r . Bu hususta makal esi ne yer verd i ğ i m iz Mass ignon şöyle d iyor : « N a­ s ı lki m ü s l ü m a n l a r i ç i n i l mi görüşten tab i at yoksa ve devamı o l mayan keyfi b i r kaza ve atom z i n c i ri varsa, öyl ece sanatta da suret ve şeki l bekas ı n ı n i nkarı , b u ayı rı cı vasf ı n prens i b i d i r . M ü s l ü man m e m l e ketl e r in i gezen ya­ banc ı l a r ı n çoğ u , b u l a n ı k b i r halde d e r l i topl u b i r ta rife sokmadan bunu sez­ m i ş l e rd i r . Ke n d i ta rifi m i n tam olduğunu söylem iyoru m . Fakat i ç i n izden ba­ z ı l ar ı n a hat ı ri ama ve düşünce konusu o l mas ı n ı d i l i yoru m . « Yu n an l ı l ar metafiz i k i l e u ğ raş maya baş ladı kları vakit, A l l a h ' ı n varlı­ ğ ı n ı i spat i ç n b u l u nan türlü del i l l e r i n aras ı nda esteti k del i l adı n ı alan, eş­ yan ı n aheng i , yahut casmos üzeri nde çok d u rm u ş lard ı r. O l d u kça kavrayı ş­ l ı o l an bu ke l i m e daha çok açı kl amaya l üzum b ı rakmaz san ı r ı m . ( s. 9 ) --- " M ü s l ü m a n i l ah iyatında bu c i ns del i l yoktu r. T e k b i r del i l vard ı r . Baki ol an yal n ız A l l a h 't ı r. H e r şey g e l i p gider, her şey fan i d i r . Ken d i deyi m l e r i y­ l e y a l n ı z O ' n u n cl i darı bak i d i r. Vaci b-ül vucud u n i s patı na gel i nce, O 'ndan başkas ı n ı n değ i ş m e s i y l ed i r . . . Bunun i ç i n M ü s l ü manl ara göre, A l l ah ' ı n i s­ patı ' d e ğ i ş m e ' i l ed i r . Dolay ı s i y l e sanat o nl ar i ç i n yarad ı l m ı ş l ar ı n kend i l i k­ l e r i n d e n var o l mad ı kl a r ı n ı gösterrneğe b i r ves i l e olacak ve b e l k i bundan (7) Kısa başlıklar altında verdiğimiz bu kısım, Louis Massignon'un •Les methodes artistique des peuples de !'İslam• ( İslam milletlerinin sanat yaratışlarındaki usuller) adlı bir incelemesinden alınmıştır. Bu inceleme 1920 yılının 25 Şubat'ında ·College de France. de ders olarak verilmiş ve sonra 1921 de Syria dergisinde basılmıştır. Bu dersi, Burhan Toprak terceme etmiş edin ve sanat» adı altında neşretmiştir. En son 1962 yı­ lında Varlık Yayınları arasında neşredilmiştir. Ayrıca kbz: Rıfkı Melul Meriç, Türk tezyini sanatları, Güzel Sanatlar Akademisi neşriyatı, İst. 1937 ( 8) Massignon, agm. (9) Massignon, agm. S. 8 84

başka b i r ş ey o l m ayacakt ı r . Ş u hal de i s l al\1 sanatı b ize ' d e ğ i ş m ey i ' b i l d i re­ cek b i r sanatt ı r. ( lO) Karış ı k sanat değ i l : H i ristiyanl ı ğ ı n gölgesi nde doğan h i ri stiyan sanat hareketi bu d i n i n sa­ natkara u l aşt ı ğ ı zam an l ardaki i nanç s i stem i n i n karış ı k l ı ğ ı ndan dolayı sanat eserleri bu izleri taş ıd ı . Fa kat i nanç bak ı rn ı ndan m ü s l ü manı n böy l e b i r prob­ l e m i yoktu . B u n u Massi gn on şöy l e izah ediyor : « Figürlere bağlanrnamak, s u retiere tapmarnak gibi yasaklar yüzünden i s l a m sanatı berra k , ruhani ve ya l n ı z accord 'u n güze l l i ğ i n e i nanrn ıyan, susmada durmak üzere , bir tak ı m notalardan geçen ceb i rci b i r müzisye n i n sanatı g i b i , saf ve terniz o l arak doğdu. i bn-ı Abbas ' ı n r ivayet ett i ğ i düşündürücü eski b i r had i s vard ı r : « Pe k i am a, art ı k hayvan res i m leri yaprn ı yacakm ı y ı m , sanat ı m ı b ı rakacak­ m ı yı rn ? , d iyen b i r iran l ı ressarna ' Evet yapacaks ı n , ama hayva n l a r ı n kafa­ l a r ı n ı kes me l i s i n , can l ı görü n rnesi n l er, ça l ış k i ç i çekl ere benzes i n ler,' d iye cevap veri l i r. ( ll) Geçip giden eşya : « Gözler i rn i n önünde geç i p gi tti kl eri n i , yok o l dukl arı n ı i şaret etmek i ç i n geçici şeki l l e ri n böy l ece cans ızlaşt ı r ı l rn as ı , bi ze, varl ı ğ ı ve h ayat ı n be­ kas ı n ı ancak A l l a h ' ı n i rades i nden ve soluğundan al an şeki l lere, s u retiere hayat üflerneyi akl ı m ızdan geçi rmernek gerekt i ğ i n i gösterecekt i r . . . ·

Sanatçının tutumu : " Gerçekten b i z de öye düşün rnüyorrnuyuz, sanatç ı ş e k i l l e r i n karş ı s ı n­ da serhoşa dönrn iyecek, kendi eserl e r i n i n Pygrna l i o n ' u o l rn ıyacaktı r. Krokiyi a l d ı ktan ve esteti k heyecan geçti kten pek ço k so nra hatı r l ı yarak eseri n i , mode l i n i yaprn ı ya rnahkurndur. Gördüğü forrna tapmaması l a z ı m­ d ı r. Çünkü b u formdan başka b i r şey meydana get i rrneğe rnecburdur. Rüyal arına i nanrnarnak, çünkü bu a l e m i n geçici formları rüya l ardan i barett i r ve s i l i n i p g idece klerd i r . » işte islam düşünces i n i n kaynağ ı . B u ra­ da görül üyor ki o , eski putperest görü nüşü, Yunan görünüşü redded iyor, ama d üşüncen i n bütün · üç boyutl u ş e k i l a l m a l a r ı n ı (rnod a l i sati o n ) red ve i nkar etm i yor. (12) " Bundan sonra müel l if i s l a m sanatı nda yer al an, m i mari i h ram ı n ı ( s . 1 1 ) , arabesk i ve arabesk i n izah ı n ı , bahçe dü nyas ı n ı ( s . 1 3) boya sanatı n ı , ( s . 1 4) k u l l a n ı l an ren k l er i , ( s . 1 4 ) , tasv i rde k u l l a n ı l a n hayvan çeşitleri ve k u l lan ı l­ ma tekni ğ i n i (s. 1 5) , arnıa l ı h a l ı l arı a n l at ı r ve d i kkate değer ş u konuya da temas etmekten geri k a l m ıyor. u Bu n u n l a b i rl i kte , Batı l ı l arda arnıac ı l ı ğ ı n ••

( 10 ) Massignon, s . 9 ( ll ) Massignon, s. 10 ( 12 ) Massignon, s. 10 85

H açl ı l ar ı n geri dönmesiyle baş l ad ı ğ ı d a doğrudur. Ve armac ı l ı ğ ı n kökü is­ l a m 'dan g e l me b i r düşünced i r . » ( 13) Bu sanatı yürüten düşünce :

« Kı sacas ı , i s l a m sanat ı n ı yürüten d üşünce Ehl-ı Sünnet doktri n i d i r. Ya­ n i şe k i l l e r i n üstüne yüks e l m e k , putpe rest l i ğ e meydan vermemek, b i r s i h i r fe nerinde, b i r fanusta , b i r kukl a veya gölge oyu n unda o l d u ğ u g i b i , o nl arı h areket etti rene ve Te k Dai m i olana doğru g itmekt i r . Say ı s ı z i s l a m mezar taş l a rı b ize hep ş u n u tekrarl a r : ' H üve l baki - Baki olan A l l a h 't ı r ' (14) , ,

( 13) Massignon, s. ( 14) Massignon, 22 86

ll

Bölüm : X islam tasvirinde bazı minyatür örnekleri : insan tasvi r i üzerinde bazı çal ı şm a l a r yapı l m ı şt ı r . Bu çal ı ş malar daha çok m i nyatür sahası nda kend i n i gösterir. M inyatür nedir? O rtaçağda yazma k itap l a r ı n fas ı l baş l ar ı ndaki tezyinatta k u l l a n ı l a n bo­ yan ı n esası << m i n i u m .. o l d u ğ u i ç i n o tezyi nata m i nyatür adı veri l m iştir. Son­ radan tezyin ata a l t ı n ve gümüş karışt ı r ı l arak tezh i p vücuda geti r i l mi ştir. B ir çok k ims e l e r m i nyatü r ü , « m i g no n » k e l i mesi il e karı ştıml ar ve m inya­ türün ufak resi m yani m i nyon o l d u ğ u n u zannederler. H a l b u k i bu düşünce yanl ı ştır. Eğer m i nyatür ke l i m esi « m i nyo n » kel i mesi nden g e l m i ş o l sayd ı h e r ufak yap ı l m ı ş resme ve fotoğrafa m i nyatür denmesi g e re k i rd i . M i nya­ tür, h ususi b i r ü s l u p l a yapı l m ı ş o l a n res i m l e r d e n i r . ( 1 ) Acaba ası r l a r boyunca neden m inyatür k u l l an ı l m ı şt ı r ? M i nyatü rl e rin yüzy ı l lar boyunca s ü r ü p g itmes i n i n sebebi zihnl o l m a l a­ rın d a, çizg i l e r i n i ncelemelerinde, ve bütü n ü i l e bizde maddi v e c i s m a n i ol­ mayan bir i ntiba uyand ı rmaları nda aranma l ı d ı r . Pre n s i p bak ı m ı ndan arabes k i l e m i nyatür aras ı nd a b i r fark yoktu r. işte K . Kerim 'ce yas a k ed i l med i ğ i h a l d e res i m v e h eyk e l i n k ı s ı rl a ş ı p m i nyatürün veri m l i l eş mesi bundand ı r ( 2) . i s l a m m i nyatürü kendi yol u nda g i derke n , yine o n u n yo l u , i s l a m inancı o l m u ştur. Z i ra h iç bir yerde i s l a m akidesi res i m l e gösteri l me m i ştir. (3) insanı konu edinen minyatürler : 1

-

H z . M uhammed ' i n tasviri :

Esasen H z . Peygamberin tasv i r i n i n yap ı l maması h ususunda l ü m a n l a r çok d i k katl i d i rl e r . B u hassaiyete rağmen b u dala da el m ı şt ı r . Fakat bu yayg ı n b i r durum a l m a m ı şt ı r , İ bn-ı Vehb Ç i n yanı nda Peygamberlerin res i m l e r i n i i htiva eden bir mecmuayı

bütü n müs­ atanl a r ç ı k­ i mparatoru gördüğünü

( 1 ) Hüseyin Tahir zade minyatürün tekniği, ilahiyat Fakültesi der. Cilt: 2 , Ankara 1953

( 2) S. K. Yetkin, agm, s. 47 (3) Nurullah Berk, Fatih Sultan Mehmet

ve

Bellini, s. 155 87

i d d ia ed iyor (4) : Ge m i d e H z. N u h ve beraberindek i l er, Hz. M usa ve !sra i l· oğu l l a r ı , H z . lsa ve H avar i l e r . Şöyl e der : .. . : . Sonra Peygamberi m i z H z . !\!lU· hammed ' i d eve üzeri nde tasvir eden b i r s u reti n i görd ü m . Ayak l arında deve derisi nden yap ı l m ış n a l ı n g i y m i ş eshabı ve orta l arı nda m isvakl a r ı n ı bağ­ l a d ı kları ip b u l u nan eshabı O ' n u n etraf ı nda topl a n m ı ş . B u n u görünce a ğ l a­ d ı m . . . (5) " B u n u n Ç i n i i b i r ressam tarafından yap ı l d ı ğ ı ve Hz. Peygambere gönderi l m i ş b i r e l ç i n i n b u l unduğuna işaret eden b i r d e l i l o l d u ğ u n u söyl i· yenler ç ı k m ı şt ı r. ( 6 ) i bn-ı Batute (ö. 779/1 377) ve arkadaşl arı g i b i m üs l ü­ man k i ms e l e r i n res i m l eri de Ç i n l i l er tarafı ndan yapı l m ı ş res i m l erde ndi r. (7) , B i r yabancı n ı n b u n u yapması norm a l d i r . Z i ra o n u n i çi n sakı n ı lacak b i r k o n u yoktu r. Fakat e l i m izde b i r isl am mü e l l if i n i n eseri var k i , b u eserde Siyer'in bir çok konu ları ve olayları tasv i r edi l m i ştir. Eser bu hal iyle adeta b i r res i m l i s iyer kitabı n i te l i ğ i n i kaza n m ı ştır. Reş i düd- D i n- Fadl ü l l a h ( ö. 7 1 8/ 1 3 1 8 ) .. cami-üt-Tevari h » ad l ı eserid i r k i , bu eser b i r çok m i l l etieri n tari h i n· den bahseder, Peygamberl e r i n hal ifa l er i n ve m a l i ki er i n tarih l er i n e yer ve­ rir . ( 8 ) Eseri n yazma nüshas ı n ı n b i r parças ı Londra'daki •• Kra l i yat Asya Ce· m iyeti » nde, b i r parçası da Ed i n burg ü n i vers ites i 'nde b u l u n maktad ı r . (9) Raş iddüdd i n b u eseri hazırlarken Tabrize bir çok ressam geti rtm iştir. özel­ l i k l e bu konu i l e i l g i l i o l arak ş u tasvi rler b u l u n m aktad ı r. ( M i nyatür de söy­ le n eb i l i r . ) a � H z . Peygamberin doğ u m u . Şöyl e yaz ı yor : •• V i l adet-ı h ü mayun pa­ d i şah-ı ka i nat a leyh i s s e l a m . . . " b ...:.... Hz. Peygamberin küçük yaşl arında ç ı kt ı ğ ı b i r seyahatta O 'ndan peygam berl i k i şaretle r i n i gören Rahip Ba h i ra ' Hz. M u hammed önünde, c - B i r üçüncü m i nyatür varki onda Hz. M u hammed görü l üyor. Ha­ cer-i Esved ' ı yerine yerleştirmek hususunda i ht i l afa düşen Ku reyş ' i n so­ n unda mesel eyi b i r hakerne b ı rakmakla i ş i n çözümüne g i d erken bu i şte h a kem seç i len Hz. M u hammed ' i n taş ı yerleşti rmes i tasv i r ed i l mektedir. d - H i ra mağaras ı nda vahiyle karş ı l aşan Hz. M uhammed ' i n oturuşu, e L.. Med i ne 'ye göç ederken yo l l arı üzeri nde b u l unan mağarada Hz. Ebu B e k i r ' l e beraber ( 10) . . . Öze l l i kl e bunlar d i kkat çek i c i d i r. Ayrıca H z . Peygamberi n tasv i r i ne yer veren ş u eserler de d i kkat çe­ kicidir : a - B i ru n i (ö. 1 048) n i n Ed i n burg Ü n i versitesi 'nde ( 4) (5) (6) (7 ) ( 8) (9) (10) 88

b u l u na n •• Ki tab-ü

Cemal Muhammed Mihrez, er-Rüsum'üş Şahsiyetü Fit'Tasvir-ıl İslam, s. 85 el-Mes'udi, Müruc-üz-Zeheb, I, 162-3 ( Beyrut 1973) Dr. Z. Hasan, es-Sin ve Fünun'ül İslam, s. 12, 39 J\ge. s. 30 Katip Çelebi, Keşf . . . , I, 539 Bkz: el-fünun-ül İslami, s. 167 Bkz. age•. , s. 167-8

Asar-ı i-Bel iyye .. yazma nüshası nda da Hz. Peygamberi n başka tasvi rl eri (bu nüsha n ı n isti nsah tari h i : 1 307) b u l un m a ktad ı r. (ll) b - i ran ' l ı yazar M i r Havend ( ö . 903 / 1 497) i n « R avdet-üs-Safa ( 12) . . , , ad l ı eseri n i n 1 595 tari h l i b i r nüslı as ı nda Hz. Peygamberle i l g i l i bazı tasv i r­ ler b u l u nmaktad ı r : b 1 - Göğsünün yarı lması m uc izes i , b2 - Bed i r savaşı nda öldürülen E b u Cehl ' i n öldürü l m e sahnesi , b 3 - M e k ke ' n i n fethi nden sonra H z . Peygamberi n Ka'be ' n i n i ç i ndeki putları k ı rd ı rma olay ı , (13) . Bütün b u n l arl a beraber, Hz. Peygam ber, Hz. Al i , Hz. Hasan ve H z . Hü­ sey n ' i tems i l eden res i m l er XIV. as ı rdan iti baren i ran 'da çoğal m ı ştır. Bu res i m l e r i n bir k ı s m ı nd a, H z . Peygambe r i n baş ı nda n u rdan b i r hale görü l ü­ yor. G a l i p b i r zan la bu tip, H i nt sanatı ndaki Budha'n ı n başı etrafı nda ç i z i ­ len h a l e 'den i l ham ı n ı a l m ıştır. ( 14) E s k i tasvi rler hariç tutu l u rsa , Hz. Pey­ gamberi konu edinen tasv i r l e r i n çoğunda O ' n u n yüzü gösteri l mez, yüzü perdel e n m i ştir. Son devirl erde ç i z i l en b i r k ı s ı m res i m l e r ise, ya beden ve­ 'ya başı e l e a l ı nmadan tamamen ı ş ı n lar saçan top l u b i r şeki l l e yeti n i l m iştir. Böy l e bir eser Fransız m i l l i müzesi yazma bölümünde b u l un maktad ı r. Ese­ r i n tari h i , 1 632 d i r. (15) Gerek bu ve gerekse d i ğer d a l larda i ran l ı sanatkarlar -ve b i l g i n l e r- is­ la m dü nyas ı nda hak i m olan kanaattan b i raz ayrı l m ı şl ard ı r . H z . Peygambe­ rin tasv i r i n e yer veren eserler i ran eserl erid i r , bu tasvi r esnas ı nda ta k i p et­ tik l e ri yol d i ğer eski d i n l e r i n kal ı ntı l arı n ı az da olsa aksetti riyor. ( 16) Bu­ n u n l a beraber i ran l l ları b u yöne yön e l t m i ş başka sebe p l e r de b u l u n ma k­ tad ı r. a - Onlar yaratı l ı şta güzel sanatlara karş ı meyya l d ı r l ar, b - H ü r düşü rıcel i , an l ayı ş l ı ve müs amahakar bir k ı s ı m islam b i lg i n l eri , i s l a m ' ı n baş langıçta Tasviri yasaklamas ı n ı n sebebi , putperestl i kten m ü s l ü­ man la rı uzaklaştırmak o l d u ğ u n u b u gün ise böyle b i r korku n u n mevzubahs ol mad ı ğ ı görüşünded i rl e r. (17) c - O n l a r nakış sanatı n ı ve u s l u b u n u , dedeleri Sasani l erden a l m ı ş­ lard ı r . Kend i l eri n i n eskiden bağ l ı b u l u nd u kl arı M a n i d i n i n i n kurucusu M a n i usta b i r sa natkard ı . O b izzat d i n i n i n yayı l m a s ı i ç i n res m i b i r araç o larak (ll) (12) ( 13) ( 14) (15) (16) ( 17) yıl iki,

i\ge. s. 168 Bkz: Katip Çelebi, I, 923 el-Fünun-ül İslami, 168 i\ge. s. 168 i\ge. 170 el-Fünun'ül İrani, s. 84 Reşid Rıda, i\bdülaziz Çavuş bu görüşleri savunur ( Bkz: Mecellet-ül Hidaye, s. 487-491 89

k u l l an m ı ş , k itap l a r ı n ı n an l aş ı l masında ondan faydal anmaya ç a l ı ş m ı ştır. d - Geçm i ş l erine çok bağ l ı o l an i ran l ı lar, bazı edebi eserleri h i c i ri i ki n c i a s ı rdan itibaren res i m l em i şl e rd i r· Samani E m i r i Nasr b· Ahmed (ö. 3 3 1 /942) Kel i l e ve D i m n e ' n i n önce manzum hal e kon u l mas ı n ı ve sonra Ç i n­ l i sanatka rl arı n b u rada geçen olayları tasvi r etmel e r i n i istemiştir. ( 18) Bu ve buna benzer b i r çok sebepl erden dolay ı i ra n l ı sanatkar l a r her türlü konuyu tasv i r etme kten çek i n m e m i ş l erd i r, tasv i r yasağı hakkı ndaki p re n s i p i e r i n d e i ra n 'd a kuvvet l i bir etki meydana getirmed i ğ i n i de kaydet­ m e k gerekir. ( 18) 2 - özel l i kl e m ü s l ü m a n ressamlar bazan d i ğer peygamberleri de tas­ v i r etm i ş l erd i r. M ese l a : is h ak b. i brah i m b. Mansur en-N isabur i 'n i n « Kitab-ü Tari h ' i l Enb iya " ad l ı eseri n i n Paris M i l l i Kütüphanesi 'nde b u lu n a n b i r yaz­ ma nüshası nda : Hz. M u s a , Hz. Şuayb ' ı n kızları ve Hz. isa'n ı n res i m leri yer a l m aktad ı r . ( 20) Ya l n ız ş u n u bel i rte l i m ki bu çal ı ş m a l a r i s l a m d ü nyasında bölgesel ve istisnai kalmaktan geri ka l m a m ı şt ı r . H emen hemen bütü n islam ü l keleri selefi n kend i l e r i n e b ı rakt ı ğ ı an layışı tak i p etm i ş l er ve bunda israr etm i ş ler­ d i r. XV I . ası rdan iti baren i ran 'da kend i s i n i gösterm i ş o l an bu k ı p ı rdanışa bakarak genel bir hükme gitmek isabets i z o l u r. Böy l e istisnai durumlar mes e l e n i n çözümü i ç i n yeter bir görüntü değ i ld i r . Ama ş u da bir gerçek­ t i r k i , i ran l ı l a r b u g i b i çal ı ş m a l a ra yer verirken b u n u islam d i n i i nancı i ç i n b i r vas ıta yapmayı v e H ı ristiya n l a r g i b i tasv i r i d i n i n temel prens i p l erinden b i ri saymayı a k ı l l arın a b i l e geti rmem i ş l erd i r . (21) 3 - H z . Al i 'n i n resm i k ı l ı ç l a r üzeri n e nakşed i l m iştir. ( 22) 4 - Yez id b. Vel i d 'e ait b i r res m i n olduğu b i l d i r i l iyor. M es'udi yazıyo r: « ibn-ü l Abbas M uhammed b . Şahl şöyl e a n l atm ı ştı r : Ben M ü ntas i r ' i n h i l a­ feti zaman ı n d a, d ivanda itab b . ita b ' ı n kati p l i ğ i n i yapıyord u m . Bazı çad ı r l a­ ra g i rd i m . B i rde gördünık i bu çad ı r lar içinde seri l m i ş serg i l e r . . . ve Farsça eserler var, b u n l a r içinde b i r res m i n altında şu yazı vard ı : ' B u resi m amca­ sı o ğ l u Vel i d b . Yez i d ' i katleden Yez id b. Vel i d ' i n d i r . ' (23) , 5 - Seyfüddev l e n i n müzeyyen b i n çad ı r ı o l d u ğ u n u b i l iyoruz. Bu çad ı r esi r ett i ğ i R u m Kayseri 'ni v e etrafında b u l u nan R u m i l eri gelenleri n i , O'nun h uzurunda b u l u n u ş u n u tem s i l ediyord u . Bu res m i n o rtas ında bahçe, h ay­ van lar, ve kuşları g österen d i ğe r b i r tasv i r daha b u l u n uyord u . (24) ( 18) ( 19) ( 20) ( 21) ( 22) (23) ( 24 ) 90

Bkz: el-fünun-ül İrani, s. 84-85 i\ge. s. 86 el-fünun'ül İslami, 169 el-Fünun-ül İrani, s. 83 et-Tasvir İnd'el i\rab, s. 30 Mes'udi, Müruc-üz-Zeheb, II, 398-9, Mısır baskısı Dr. Zeki Muhammed Hasan, Künuz'ül Fatimin, s. 93

6 - Su ltan M ah mut Gaznevl , i bn-ı S i na'yı sarayı ndaki i ş i n d e n kovu nca O'da Gürcan bölges i n e s ı ğ ı n ı r. Sonra S u ltan M a h m ut, Mahmut Ebu Nasr b . I rak adında b i r ressam ı n ibn-ı S i n a 'n ı n resm i n i bir kağ ı da yapmas ı n ı e m­ reder. Sonra d i ğ e r ressam l a r ı n bun u k ı r k nüsha kadar çoğaltm a l a r ı n ı i ster. O b u res i m leri komşu bölgel eri n yönetici lerine arkad aş ı n ı kend i s i ne gön­ dermeleri ü m i d i y l e gönderi r. (25) ·

7 Selçu k s u ltan ı Tuğrul Bey'e m e ş h u r hattatı Zeynü d d i n b i r ş i i r mecmuası yazar. O'da Na kkaş istehani a d l ı b i r ressama mecmuada ş i i rl eri b u l u nan şairlerin res i m l e r i n i yapmas ı n ı e m reder. ( 26) -

8 - Eşref b. H a l i l b. Kalavun , devlet memuru ve i l eri g e l e n l e r i n res i m­ l e r i n i dağda yaptırd ı ğ ı k a l e n i n d ı ş duvarl arına yapt ı rd ı ğ ı a n l atı l ı r . ( 27) Acaba bu res i m l e r gerçekte gösterd i kleri k i msel ere mi ait? Doğ rusu­ n u sorarsan ı z , hay ı r . Çün kü b i r k ı s ı m m et i n l e r , bu res i m lerin b i zzat o şah ıs­ lara a i t olduğunu a n l amaya i m kan verm iyor. Mesela, H a r i r i ' n i n kitabında yer alan yeryüzün ün m e l i kl eri res i m l e r i , Tuğrul Bey için haz ı r l atı l m ı ş ş i i r kitab ı . . . B u ş i i r mecmuas ı nda b i r çok şairleri n res i m l eri y e r al makta d ı r. Fakat b u n ları n başka b i r ü l keden oraya g e l m e l e r i ve g e l i p b izzat ressam ı n önünde model l i k yapmala rı i m kansızd ı r . Daha doğrusu ressam m u hayyi l e­ s i nde n as ıl can land ı rm ı şsa öyle çizm i ştir. i k i nci b i r h u s u s daha d ü ş ü n üle­ b i l i r : R e s im l eri yap ı l m ı ş bazı kimseler res i m l e r i n yap ı l d ı ğ ı tar i h l erde muh­ temelen hayatta değ i l lerd i . Mese l a : Ş i i r kitap larında res i m l eri b u lu n a n ba­ zı şairler bu res i m l eri yapan ressamdan ö n ce vefat etti k l e r i n i görüyoruz. ( 28) Bu h ususa ş u n u da i l ave etmek gere k i r : Resmi n ç i z i m i i ç i n resm i yapı l a n kimse n i n ressam ı n önünde u z u n zaman d u rmas ı gere k i r k i , ressam i ş l iye­ ceği çizg i le rin görüntüsünü ondan a l s ı n ve kendi s i n e b enzets i n . Bu d u ru m öze l l i k l e i s l a m tasv i r anlayı ş ı n ı n gönü l l erde gayet g ü ç l ü o larak yaşamaya d evam ett i ğ i bir dönemde zor bir i ştir (29) . ( Fakat daha sonraları b i zzat res· sam ı n önünde durup ressama, resmi n i n ç i z i m i i ç i n zaman ayı ran kimseler ç ı k m ı ştır.> Durum böy le olduğuna göre kitapl arda tasvi rlerine şahit o l d u ğ u muz k i mseler b i rer sembol i k res i m l erd ir. Tari h ç i n i n s u n d u ğ u b i l g iye dayanarak sanatka rın m u h ayyi l esi ürünüdür. B u noktadan o l arak Şam çölünde yapı l m ı ş Kusayr Amr duvar n a k ı ş l a­ rına bakı l d ı ğ ı zaman ressam d eğ i ş i k res im l erin altında tem s i l etmekte ol­ duğu ( B i zans i mparatoru , i ran Kisras ı , Çin i mparatoru , ispanya Kıral ı , Necaşi Türk ve i ran e m i rl erinden b i ri ) k ı ra l l ar ı n i s i m l eri yaz ı l ı o l makla beraber e l· (25) ( 26) (27) (28) ( 29)

Arnold, Painting in İslam, s. 127 Arnold. age. s. 128, Kuhnel, La miniature en Orient, s. 19, Mihrez, 87 Makrizi, el-Hitat, II, 212-3 Mihrez, er-Rusum . . . s. 88-9 Age. s. 89 91

b i s e ve baş larındaki g i yi m l i kleri nden başka b i ri d i ğerinden ayı ran b i r fark­ l ı l ı k yoktur. (30 ) Bu gün e l i m izde b u l u nan en eski tasvirler ( m i nyatürler) S e l ç u k o ku lu n a ait o l an l ard ı r . B u n l a r aras ı nda yüz s i maları n ı n görünüşl eri n­ den az b i r farkl ı l ı k ol makla beraber, bazan sanki bütün bu eserler b i r k i ş i ­ n i n tekrar l a n m ı ş y ü z s i mas ı n dan i baretti r. Bu eserleri i htiva e d e n herhan­ gi bir ko l i eksiyana ba k ı l ı nca bu d u rum kolayl ı kl a a n l a ş ı l ı r . (31) Bütün b u n l a­ ra rağmen· tasvi rin a s ı l sah i b i n i n s i mas ı n a benzer veya ona a i t o l duğunu söyl iyemeyiz. Bundan başka bazı ta r i h i eski o l an bazı m i nyatürler b u gün el de b u l un­ ma ktad ı r, b u n l a r ı n k i m l ere a i t o l d u ğ u da ayrıca res m i n altında yaz ı l ı d ı r . M e s e l a : Behram G u r'un m i nyatü rü. B i r pors e l e n üze ri nde b u lu nan bu re­ s i m , arkas ı n d a gözdes i o l d u ğ u h a l d e Behra m ' ı n vahş i eşek aviamas ı n ı gös­ terme kted i r. (33 ) Diğeri de b i r savaşı göste riyor. S el çuk eko l u n u n g e l i şti r­ d i ğ i m i nyatü r l e r i n üzerinde, k i ş i l eri n , hayvanl a r ı n ( Mese l a , Kel i l e ve D i m n e yazmas ı nda (34) g ı re k f i l ozofl a r ı n ı gösteren m i n yatür g i b i (35) i s i m l eri ya­ z ı l m ıştır. XIV. ası rd an kalma bazı i nsan tasvi r l e r i ( m i nyatür) b i ze kadar g e l m i ş· t i r . Raş i düdd i n ' i n tari h in d e Cengiz Han ve ondan sonra g e l e n l er i n resi m­ l e r i , (36) ressam H a l i l M i rza'n ı n e l i nden ç ı k m ı ş T i m u r ve çocu kl arı n ı n re­ s i m l e r i (36/b) (üzeri n d e i s i m leri yaz ı l ıd ı r) C e l a l üddi n R u m i ' n i n , ş a i r Sa'di '­ n i n , M ançuhan ve H ul ag u ' n un resi m leri . (37) Bu tasv i r l e r i n üstündeki i mzalara bak ı l d ı ğ ı zaman XV. as ı rdan i tibaren i ra n l l la r ı n özel res i m ler yapt ı rd ı kları görü l ü r . Bu tasvi rl ere i mza atan res­ sam l ar ş u n l ard ı r : Behzat, Şeyh M u hammed , Ağa Al i , M çıh m ut M uzahheb, XVI . asırda, Sad ı k , Su ltan M u hammed , Hoca Hasan M u i nüddi n , A ğa R ıda, M uham med!, XVI I . as ı rda, R ı da Abbasi , Abdü l m e l i k Esterabadi , Abd ü l müt­ tal i b , Afd a l , Behzat S u l tan!, XVI I I . asırda, M u i n i M u savv i r , M uhammed Beh, Abd u l l ah M i rza B ab a. ( 38) Bu ressa m l ar apaç ı k ol arak değ i ş i k k i mseleri i ş le m i ş l erd i r : Su l ta n l a­ rı n , e m i rl e r i n ve ü l ke fi l ozoflarından tutu nda, ed i p , sanatkar, dervi ş , h a l k , (30) Krş: Musil, Quseyer Amra, vol: Il, pl 26, Mihrez, 89 (31) Mesela: Hariri'nin Makamat'ında bunlar bulunmaktadır (Paris Milli kütüpha­ nesinde saklıdır.) 1 Bkz: Martin, The miniature paintings and painters of Parsia, İndia and Turkey, Vol: Il, pls. 9-12, Mihrez, 98 (32) Mihrez, s. 98 (33) Richfstahl: Watson Collection of Muhammeden Potteries fig: 7 (34) Buchtahl: Hellenistic Miniatures in early İslamic mauscripts: Ars İslamica vol: VII, part 2 (35) Martin, op. cit. pl 14 ( 36) Arnold, Painting in İslam, p. 128 (36/b) Age. 128-9 (37) Brown: İndia Painting under the Mughals, s. 145, Mihrez, 91 (38) Mihrez, 94-5

92

kad ı n , sefir ve Batı l ı adamların res i m l erine varı ncaya kadar çok çeşitl i sı­ n ıflara mensup olan kimselerin tasv i r l e r i n e yer verm i ş l erdir. Bu eserle r i ç i nde ş u n l a r y e r a l maktad ı r : S u l tan M i rza (39) , Ş a h Abbas, ( 40) , Ş a h Sa­ fa ( 41) , Fati h A l i Şah ( 42) , N a d i r Şah ( 43) , E m i r Şücaudd i n Seyy i d Bedr ( 44) , Şah Seyid A l i b . Seyyid M uhammed i n küçük çocuğu (45) , Uzun Hasan ' ı n oğ­ l u E m i r Yusuf ( 46) , Garip M i rza ( -17) , M u rad Akkoyun l u ( 48 ) , Abd u l l ah H a n Özbek ( 49) , M u hammed Han Şeybani (50) , M i r A l i Ş i r Neva i , (51) , Cela l üd­ d i n-ı R u m i (52 ) , M evlana Abd u l l ah Hatf i (53) , Behzat (54) , R ı d a Abbas (55) , M uhammed e i - M usavv i r (56 ) ve M o ğ u l sefirleriyle h a n ı m l arı (57) .

( 39) Martin, levha, 81 ( 40) Martin, Levha, 160 ( 41) Dr. Zeki Hasan, et-Tasvir fi-1 İslam, Levha 48 ( 42) Arnold and Grohmann, The İslamic book, pı 77 ( 43) Martin, levha, 168 ( 44) Martin, Levha, 89 ( 45) Martin, levha 107 ( 46 ) Salkisian, Ar İslamica vol, III, I, şekil: 3 ( 47) Salkisian, şekil: 6 ( 48) Martin, levha, 83 ( 49) Martin, levha, 149 ( 50 ) Salkisian, şekil: 6 (51) Salkisian, şekil: 5 (52 ) Salkisian, Ar İslamica vol, VI: 1 (53, 54) Salkisian, şekil: 10, ll (55) et-Tasvir Fi-1 İslam, levha, 51 (56 ) Ars Asiatıca, vol, XIII, pl 23 ( 57) Martin, levha 167 93

Türkiyedeki çalışmalara kısa bir bakış : Tasv i r yasağ ı in anc ı n ı n M ü s l üman Türkl er arası nda ö n e m l i b i r yer tut­ tuğu b i r vakıad ı r. F ı k ı h k itap l a r ı , başkas ı n ı n evinde b i l e b i r suret gprü ldü­ ğ ü takd i rde o eve g i d e n i n onu tahrip etm esi iyi olur düşünce s i n i ( 1 ) i l eri s ü rd ü kten sonra tasvi re karş ı top l umda iyi b i r eğ i l i m i n olduğunu beklemek yersizdir. Yine b i l iyoruz k i , Türk top l u m u diğer m ü s l ü man topl u rn lara na­ zaran daha d i n i meti n l e r i n ifade ettiği zahiri anl ama bağ l ı ka l m ış l ard ı r . B u n­ lar üzeri n e tev i l e g itmek ve başka a n l a m l ara yön e l m e k i stem e m i ş l erdi r . Bu bakı mdan res i m yasağ ı ken d i n i kab u l ettirmiş ve bu A nado l u köylüsünde d e kök s a l m ıştır. Fakat bir yerde s ı n ı rl a n m ı ş o l an bu sanat hare keti başka taraftan daha gür ve göz kamaştı rı cı mah iyette ortaya ç ı kt ı ğ ı da görü nen b i r gerçektir. Durum b öyl e ol makla beraber yine de çizi l en i nsan portre l e­ riyle karş ı laşmak kab i ld i r : Osman l ı s u ltan l arı n ı n res i m l erini yaptı r ı p saray ı n b i r k ı s m ı n ı on­ 1 larla süslemeleri XV. a s ı rdan iti baren baş lar. Fa kat onlar b u n u g i z l i tutar­ l a rd ı . Ya k ı n l arı hariç b u n l a rı n görü l m es i ne m üsamaha etmezl erd i . Bu ta­ mamen d i n i düşünceden meydana g e l m i ş b i r durumdur. ( 2 ) Sadrı A'zam Ka­ ra M ustafa kendi resmi n i ve kendi çağdaşlarından b i r k ı s m ı n ı n res i m l eri n i , i ş kenceden korkarak g i z l i b i r odada koruyord u . ( 3) 2 Bu d i n i etkiden dol ayı Türk sanatkarlar ı n ı n res i m saha s ı nda mey­ dana getird i k l eri e kai d e n az örnek günümüze g e l m iştir. Ya l n ız yap ı l m ı ş ba­ zı önem l i res i m l ere s a h i b i z : l l . M e h met ( 4) , 1 . Sel i m (5) , ll . Sel i m (6) , IV. M u­ rat ( 7) g i b i . 3 B u n u n yanı s ı ra bazı Avrupa l ı k i mselerin res i ml e r i n i istinsah eden ressam l arda ç ı k m ıştır. M e se l a , pek büyü k mahareti ol mayan ve S ul tan Sü­ l eyman'ın çağ ında yaşa m ı ş olan H aydar Bey'in yapt ı ğ ı 1. Fransuva ve V. Şarl ' ı n res i m l eri b u n l ardan d ı r (8) . -

-

-

( 1 ) el-Bahr, 169 a, Ebussuud böyle bir fetva vermiştir, bkz: Misbah-ül Münir fi men'ıt-Tasvir, s. 8 ( 2) Arnold, Painting in İslam, s. 39 (3) Arnold, age. s. 38 ( 4) Salkisian, Contribution al L'Etude de L'Iconographie Ars İslamica, vol: III, fi.g, 1 (5) Martin, Age. pl 227 (6 ) İbid, Pl 228 ( 7) Hint Moğul okuluna ait bir �ser. Bkz: Martin, age. 229 ( 8 ) Martin, age. 227 94

4 - Yabancı sanatkarl ar ın e l i nden ç ı km ı ş o l an bazı şah ı s l ar ı n res i m­ l e r i de yok değ i l d i r. M e s e l a , Bel l i 'n i n Fat i h Su ltan M eh m et resm i ( 9) , Em i r Türk i , (10) , ressam R u ben M anassa' n ı n 1 850 y ı l ı nd a yapt ı ğ ı S u ltan Abd ü l ­ m ec i d ' i n k ı z ı Fatma Su l ta n ' ı n res m i (ll ) , Şehzade Cem' i n d uvarda yap ı l m ı ş nakşı ( 12) , bütün b u n l a r yabancı ressam l a r ı n e l i nden ç ı km ı ştır. B u n l a r i ç i nd e önem l i l i k a rzeden Be l l i n i n eseri n e yer vermekte fayda vard ı r. Ş u n u i l ave ede l i mk i b i z i m i ç i n önem l i o l an Bel l i 'n i n sanatı , eserin kend i s i d eğ i l , etraf ı nda gayet önem l i d i n b i l g i n leri b u l u n d u ra n ve b izzat çok d i ndar olan Fati h ' i n ka l k ı p res m i n i yaptı rmas ı d ı r. Sonra Fat i h , Avru pa'dan sanatkarlar geti r m i ş , ( M atteoda Posti , Castanzia d e Ferrevay , Genti l e Bel­ l i n i ) res i ml e r ve madalyal a r yaptı rmı ş , Topkapı Sarayı M üzesi Kütüphanesi haz i n e kısmında 2 1 52 n u rna rada kayıtl ı al bümü meydana geti rtm i şti r. ( 13) Bunda « Şeyh i » i mzası ku l lan ı l m ı şt ı r . Es�rde i s l a m ve i s lami o l m ayan şe­ k i l l ere yer veri l m i şti r : i s l a mi o l mayan : F l ütcü l e r , ( s . 2 1 0) Vazo l u m i nyatür, küçük köpek m i n­ yatürü, ( Levh a , IX) örnekleri göste r i l e b i l i r. Bunun yan ı s ı ra i s lami u s l u pta eserl er d e vard ı r k i , b u n l a r üçüncü kı­ s ı mda yer al maktad ı r : Ars l an avı (Ai b ü m , 1 46) Atmaca ( 1 5 1 a ) , Su ltan Ya­ kub'un ad ı n ı taşıyan m i nyatür ( Levha V l l l a ) ( 14) . -------.. Fatih ve Bel i in i Genti l e ( ö . 1 507) Fati h M ehmet 1 479 da Vened i k C u m h u r i yeti i l e barış antlaşmas ı n ı i m­ za ed i p usta b i r ressa m ı n gönderi l m e s i n i i steyi nce : « H ü kü m eti m iz i n em­ riyle ve hükümet i m ize h i zmet etmek i ç i n » kayd i yl e tayi n fermanı ç ı ka r ı l­ m ı ş ve bu vaz ife Bel i i n i 'ye büyük b i r töre n l e veri l m i şti r. 1 479 d a istanbu l 'a hareket eden Bel i i n i i stanbulda çok i yi kab u l görmüş ve l l . M e h met ( Fatih ) portresi n i yapmı ştı r. Önce S i r H enry Layard ko l eksiyonuna (Venedi k) son ra­ da Lon d ra M i l l i G a l e r i s i ne ( N ational G a l l ery) nakl ed i l m i ş o l a n bu portre Bel­ I i n i 'n i n istanb u l 'dan ayrı l d ı ğ ı ta r i h olarak kabul e d i l eb i lecek o l an 25 Kası m 1 480 tar i h i n i taş ı maktad ı r . B u prof i l portrede i nce, zeki b i r yüz i fadesi ve tav ı rdaki asafet çok u staca. be l i rti l m i şti r. ( 15) Bel i i n i aynı zamanda yeni sa· ray ı n d uvar l a r ı n ı rônesans u s l u b u n u freskler i l e s ü s l ed i . ( 16) Ayrıca Fatih ( 9) cLondra Milli Müzeshnde ( 10) Dimand: A handbook of Muhammedan Decvorative Arts s. 48 (ll ) Salkisian, 12 ( 12) İbid, fig, 2 ( 13) Tahsin Öz, Türk Minyatür kaynaklarına bir bakış, ilahiyat Fakültesi Dergisi, yıl 1952, s. 31-5 ( 14) Bkz: Doç. Dr. Bahaeddin Öğel, Fatih Albümünde •şeyhh imzalı minyatürler hakkında, Vakıflar Dergisi, sayı, IV, s. 210 ( 15) Türk Anstiklopedisi, VI, 86 ( 16) İslam Ansiklopedisi, VII, 535 95

J u sti n i a n ' ı n heyka l i n i d i kkatle yerinden i n d i rtmi ş ve C i r i aco i l e G . Dorio'ya res m i n i yaptı r m ı ştır. ( 17) Türk sanatkarlarının geliştirdikleri usllıp : Türk sanatkarları m i nyatü rde yepye n i b i r ü s l up meydana geti r m i ş l e rd i r. Bu da pad i ş a h l a r ı n res i m l e r i n i küçük b i r d a i re i ç i ne a l ı p göstermek ol m u ş­ tur. O n l ar bu çal ı ş m aya « So h bet-ü l Ahbar» i s m i n i verm i şl e rd i r . Bu tip ça­ l ış m a XVI I . asrın son l a r ı ndan iti baren yayg ı n h a l a l m ıştı r k i , bu yol u icad eden Şerif Şafii ad ı nda bir sanatka rd ı r . Gayes i sul tan soyu n u n şeceres i n i açı k l amaktı r. B u eserl erde çoğ u n l u k l a H z . Ade m ' i n tasvi ri yl e i ş e baş l a n ı r , fakat Fat i h 'ten önceki pad i ş a h l a r ı n h a k i k i tasv i r l eri n i b u l mak zordu r ( 18) . « Dar-ü i -Kütü b ' ü l M i sriyye » de b u l unan bazı Türk yazma l a r ı , b i r k ı s ı m pad i şa h l ar ı n res i m l e r i ne y e r ver m i şti r. Bu ese r l e r Avrupa üslubuyla etki­ l e n m i ş olan res i m l e rd i r ( 19) . Ke n d i s i n i çok h issetti rmesede Fat i h dönem i nden sonra pek açığa ç ı k­ m ıyan ve öne m l i b i r konu h a l i n e g e l m iyen resi m üzeri nde ç a l ı ş m a l a r o l m u ş­ tur. Bu ç a l ı şmalar karş ı s ı nda had i s l er l e yasak edi l e n tasv i r i n , gerçek se­ b e b i n e bakmadan b u yasağı o l d u ğ u g i b i kab u l etmi ş d i n b i l g i n l eri tasvi re karşı koym u ş l a rd ı r . Esasen sanatkar da bu döne m l e rde düşünce ve maha­ reti n i başka a l a n lara ( m i mari , yaz ı , ş i i r vs.) çevi r m i ş , ken d i n i mutlu bı ra­ kacak, çağ ı n ı n i nsan ı n ı tatm i n edecek eserler s u n muştu r. Fakat bu sürüp g idemezd i . Z i ra Batı ' n ı n tekn i k yönde gösterd i ğ i gel i ş m e l e r , d i kkatl eri çek­ m i ş , b u ra l a ra öğre n i m i ç i n g i tm i ş o l a n kimseler orada gördükleri edebi ve sanat ko l l arı n ı i m paratorluğa geti rmeye ça l ı ş m ı ş lard ı r . Bi zat i h i Batı ' n ı n e r i ş­ t i ğ i bu uygarl ı ğ a erişmek i ç i n h ü kümet adam ları n ı n özlem çekmesi karş ı s ı n­ d a h e r ş ey i n yan ı s ı ra res i m a l a n ı nda da, sanatkarı d u rdu rmak i m kansı zla­ ş ı yordu . N i tek i m tasvi re karşı hoşgörü d i n b i l g i n l er i aras ı nda art ı k varl ı ğ ı n ı g östermeye baş lar. B u h u su sta Tecrid-i Sari h müterc i m i ş u n u a n l atı r : « Os­ manl ı Pad i şah l a r ı ndan Abd ü l aziz zaman ı nda res i m kul l a n m a k meselesi mev­ z u bahs ed i l m i ş , Şey h ü l i s l a m Turşucuzade Ebu Ta l h a ' n ı n yukarıda z i kretti­ ğ i m i z h ad i s i n d e geçen « E i b isede o l a n nakış müstesnad ı r » had i s i n e daya­ narak caiz olduğuna fetva verm i ş ve bu fetvas ı üzeri n e Şeyh ' ü l islam oldu­ ğ u an l atı l ı r. ( 20) , Demekki saray b i l e ötedenberi yasak g i b i görünen bı.i ko­ n u n u n art ı k o l u m l u b i r yönde i za h ı n ı görmek iste m i ştir. B i l iyoruz ki, eski eğiti m s i ste m i res i m s i zd i , ş e k i l s i zd i . Öğ retmen ve öğrenci bunda zor l u k çeki yordu . Sözl ü k l e r herhangi bir b itki ve hayva n ı ta­ n ıt ı rken uzun uzad iya o n l a r ı n bünyesi n i a n l atmak zorunda i d i l er. Fakat ar­ t ı k eğiti m m etod l a r ı g e l i ş iyor, yeni b i r çok ders l e r art ı k ş e k i l ve resme yer (17) Bkz: E. Jacobi, Orient, II, 10 dan İslam Ansiklopedisi, VII, 535 ( 18) Arnold, s. 96 ( 19) Dr. Zeki, et-Tasvir ve A'lam'ül müsavvirin fi'l İslam, s. 24 ( 20) Kamil Miras, Tecrid-ı Sarih Tercemesi, VI, 420 ikinci baskı, Ankara, 1969

96

vermeden yapamıyorlard ı . ( 21) H e l e bugünün eğiti m i res imle al t başı yü­ rümekted i r. Coğ rafya , tari h , b iyo l oj i , tabiat b i l g i s i vs . dersl er res i ms i z d ü ş ü n ü l eb i l i r m i ? Artı k H z . M u hammed ' i n gayesi has ı l ol m u ştu. B u d a b e l i rti l d i ğ i g i b i her d i n i n baş ı n a bir felaket gibi çöken putç u l u k an layış ı ndan m ü s l ü m a n l arı uzak b u l ndurmaktı . . (22) Zaman g e l m i ş tabiatın kucağ ında yaşıyan h ayvan­ l a r ı n b i rer b i re r in s an l ara tan ı t ı l ması başl a m ı ş , her i nsanı tan ıtan b e l g e l e r düze n l eti l m i ş . . . B u g id i ş karş ı s ı nda i s l a m g i b i d i nam i k ve hareket l i b i r d i­ n i n d u racağ ı m düşünmek b i l e yers izd i r. « Tasvi r a k l ı n g e l i ştirip b üyüttüğü sanatl ardan b i r i di r. insanların i htiyaç d uyduğu temel maddel er aras ı nda yer a l mı şt ır ( 23) , .

( 21) (22) karıdaki ( 23) F : 7

Krş: Reşid Rıda, 1415-8 Böyle bir sebepten dolayı Hz. Peygamberin tasviri yasakladığı hakkında yu­ kaynaklara ek olarak bkz: Mecallet'ül Ezher, I, 786 Krş: Ahmed Muhammed Musa, Mecellet'ül Ezher, XXIII, 742 97

KAYNAKLAR ( *)

Ahmed b. H an be l , M üs n ed Ahmed E m i n , Fecr-ü l i s l a m Ahmed M u hammed i s a , e i - M üs l i m u n ve-t-Tasvi r, rn ecel l et-ü i-Ezher, sayfa , 605 - 730 A l b r ı ght, W. F. the Archealogy of Pal estin e and the B ı b l e A l u s i . R u h-Cıl m ea n i A n Arabı c - Eng l i s h Lexicon , Amerika, 1 965 Arno l d , S i r Thomas W. Painting in i s l a m , 1 928 Atasoy, N uran Tasv i r, i s l a m Ansi kloped i s i 1 20. cüz, s. 32-8 el-Ayni , Umdet-ü l Kari fi Şerh-i l Buhari , Kah i re Berk, N u r u l l a h . Fat i h Sultan Mehmet ve Vene k l i ressam Genti l e Bel l i n i , i l a­ h i yat fakü ltesi d e rg i s i , sayı 2, s. 1 43 , Ankara, 1 953. el-Baka, H asan b. Ahmed H ak i m , N üzhet-ü l Ebrar fi Zi kr-i l Aka l i m ve-1 Emsar, M ıs ı r, Dar-ül KCıtCı b , No : 1 50. e i-Buhar i , es-Sahi h (Çeşitl i Bas k ı lar) e i -Buhteri, D ivan . Broce l man , Tar i h i Adab- ı l Arab i , M ı s ı r 1 962 Cem i l e , M e ryem . Garp m aterya l izm i karş ı s ı nda i s l a m , K. Kuşçu tercemesi , ist. 1 965 ei -Cezi ri , Abdurra h m a n . K itab-Cı l f ı kh a l a-1 M ezah i b-i l Erbea, M ı s ı r , i k inci bas k ı . Corci Zeyda n , Ta ri h-Cı Adab-i i-Lugat- ı l Arabiyy i , C . l l C reswe l l , K.A.C. Early M u s l i ms Arch itecture, vol . 1 , pp. 269-7 1 - The Lawfu l n ess of p a i nt i ng Early i s l a m , i s l a m i c Cu lture, vol : XXI V , N o : 3 , J u l y 1 950. - A B i b l iography of p a i nting in i s l a m , M ı s ı r , 1 953 Çav i ş , Abd u laziz. H ü kmü-t-Tasv i r ti-l - i s l a m , Mece l l et-ü l H idaye, i ki n c i y ı l , s . 487-49 1 . d i h e l , M a n u e l d 'Art Byzanti Ebu Davud es-S i c i stan i , S ünen Efl a k i , Ahmet. Arifle r i n m e n k i b e l e r i , Tahsi n Yazıcı tsrcemes i , ist. 1 973 E l i as , A. M odern D i ctonary, Arab i c - Engl i sh (*)

98

Kısmen alınmıırtır.

Ency lopaed i a of R e l i g i o n and Eth ies i m ages and idols Etti nghousen , R i chard. Arab Pai nting Fethu l lah ( m üftü ) Mesabih-ül M ü n i r fi men'it Tasv i r , ist. 1 328 F i ruz Abad i , Kamu s tercemesi G a n i m a , Yusuf R ı z k u l l ah- Nüzhet-ü l M ü ştak f i tari h i yahud-ı l I ra k G aston-Magon, i s l a m Sanatl arı , B . Topra k tercemesi ist. 1 943 Gotthei l , R. An i l l ustrated Copy of the Ouran , Revue Des Etudes islamiques H a m i du l la h , D r. M uhammed. D i nl e r Tar i h i Notl arı , i st. 1 965 - i s l a m Peygamberi , c i lt l l . ist. 1 969 Hasan , Zeki M uhammed, Ba'd e-t-Tath i rat-ı l K ı btiyye fi-1 fünun-i l-i s l am iyyet i , Kahi re , 1 937 -

e i-Esnam i nde-1 Arab f i - 1 cah i l iyyet i , mece l l et-üs-Sekafe el-fn u n O ' I i s l a m i fi M ı s r, Kahi re 1 935 el-fu n u n-ül i ra n ı f i - 1 tun u n-i l i s l am iyye, Kah i re 1 938 fünun-ül islam .. Kah i re 1 948

- Künuz-01 fat i m i n Kahi re , 1 937 - et-Tasv i r fi-1 i s l am - et-Tasvir fi-1 i s l a m i nde'! ters , Kah i re 1 936 - et-Tasvir i nde-1 Arab - et-Tasvi r ve i ' l am-ü l M usavv i r i n fi-1 i s l a m , Kahi re 1 938 - Th e Attitud of islam Towards Pai nting, - es-Sover ve-n-N u k u ş .. el-mec e l let-üs-sekafe M ıs ı r, 1 940 Harzfe l d , f . Sarre u n d . Archaelogsche Reise im Euphart-u nd Tıgrısgebiet H attabi , Şerhü Sah i h-ı l Buhari ei-Haytami, i b n O H acer, Tuhfe H i l yet-ün-Naci , Hasiye a l a-1 H a l eb-ıs-Sa ğ ı r , metba i A m i re H üsey i n Tahi r Zad e , Behzat. M i nyatü rün Tekn i ğ i , i l ah iyet Fakü l tesi Derg i s i ci lt, 2 , s . 1 . 1 953 i bn-ü Rüşd, B i d ayet-ül M ücteh it, Ahmet M eyl an i ter. ist. 1 973 el-isfehan i , Rağ ı b . M u 'cem , Beyrut 1 972. islam ans i kloped i s i , M .E. B . yay ı n l arı Kardav i , Yusuf. i s l amda H e l a l ve H aram . Türkçes i M . Varl ı , 1 967 Kat i b Çelebi , Keşf . . 1 97 1 Kazı m i ri s k i , D i cto O n n a i re , Arabic-franco i s , Kah i re 1 875 Kesk i oğ l u , Osman . i s l am 'd a tasv i r ve m i nyatür, i l ahiyat fakü ltesi de�g i s i , c i l t I X , 1 96. .

Res i m l i Kur'an, Va kıflar Derg i s i , Sayı 3 ei -K i nd i , Kitab-ü l Vü l at ve-1-0odat e i-Kurtu b i , e i-Ca m i 'ü l Ahkam ı-1 Kur'a n , Kah i re 1 955 Kur'an-ı Keri m , K itapta geçen Ayet tercemeleri nde D i yanet i şl eri Başkan99

l ı ğ ı n ı n ç ı kartt ığı « Ku r'an-ı Ke ri m ve Türkçe meal i » esas o larak a l ı n m ıştır. Ankara 1 96 1 , 1 973. Lam mens , H. L 'Attiude d e L ' i s l a m p r i m itif en fare des Arts figures. Leı bouvitc h ; H e l l e n i s m et Hebra i s m , M ece l l a Cem i yyet-ül Asar- ı l Kıbtiyye, cilt V, Mısır M a h l uf, H asaneyn M uhammed. Şer'i fetvalar, N a i m Erdoğan ter. ist. 1 97 1 e i- Magarri , Nafhü-t-Tayyi b , Layden bask ı s ı e i - M a kriz ı , en-Nu kud , Türkçes i i bra h i m Artuk, Sel l eten c . 1 7, s . 67 Maqarri , Şah i n . Tar i h- ı i ran Massignon, l e s methodes Artistique des peubles d e l 'i s l a m , Syri a dergisi 1 92 1 . e i- M ece l let-üs-Se kafet-ü l i s l a mi yye , Kah i re ei-Mece l l et-ü n-Nu r-ı l i s l a m , c i lt 1 , y ı l 1 930 e i - M e kk i , H id aye ei - M e s 'u d i , M u ruc-üz-Zeheb M uhammed H eykel Paşa, H ayat-u M uhammed M u hammed e i - H ı d r H usayn, S u n 'üssüver ve i ktinaüha, Şam 1 97 1 M i chel , L e Syria M i hrez, Cemal M u hammed , er- Rusum-üş-ŞahsiyyetG fi-t-Tasvi rı-1 i s l a m , Kül­ l iyat-ül Adab, c i l t 1, sayı 1 1 ; 1 946-7 M i h rez, M evk if-ül yahudiyyet-ü m i n ettasv i r ve a lakatuh u b i-l-i s l a m , mecel­ l et-ü Kü l l i yat-ül Adab, V I I , 1 946 en-Nevev i , Şerh-ü Sah i lı-ı l M ü s l i m , Kah i re 1 283 Öz, Tahs i n . Türk m i nyatü r kaynaklarına b i r bakış i l a h i yat Fakü ltesi Dergisi sayı 1, A n kara 1 952 Pearson , J. D. i s l a m i c Art and Archacology, Cambridge 1 956 Reş i d R ı d a , i m a m . H ü kmü-t-Tasvi r ve Son 'üs-Sove r ve-t-Temas i l ve itti ha­ zuha, fetava , IV. ( 1 392 - 1 924) Beyrut, 1 970 - itti hazü-s-Sover ve ta ' l i kuha a l a-1-Cedr , fetava : l l l - ittihazG-s-Sover ve-t-Tasvi rü-ş-Şems, fetava : l l l - et-Tasvi r-üi-Hayvani , fetava , l l l - Tefs i rü-1 M enar. R ice , Dav i d . i s l a m i c Art, Lon d ra 1 965 Rostovtzeff, D u ra Eu rops and i ts Art Pl XXI I I Son-üs-Sover v e i ktinauha, M ece l l et-ü l Ezher, 1 Subh i , Dr. Sal i h , H ad is i stı l a h l arı , Y. Kandem i r tercemesi Ankara , 1 973 eş-Ş i raz i , Ebu is h ak , K itabü-t-Te n b i h et-Taber i , Tari h-ü l-ü m u m ve-1-ı:n u l u k et-Tasvi r ve-s-Sover, M ecel l et-ü l Ezher, X l Tevrat (Ahd-ı Ati k) ista n b u l , 1 958 et-Tı rm i z i , Cam i ' 1 00

Ti m u r Paşa, et-Tasvir i nd e- l-Arab Toprak, Burhan, D i n ve Sanat, ist. 1 962 Turan, Dr. Osman , S e l ç u k l u l ar Tar i h i , ist. 1 969 Vaf i, Abdü l m ecit, R eyüdd1 n fi-s-sover ve-t-temas i l , mece l l etO R isal et-i l isl a m , (Eki m-Kas ı m ) 1 962 Wens ı n ck , A.S. Su ret, i s l a m Ansikloped i s i , 1 1 O cüz Wi l l ia m , L i l lys ; persian m i n i atu res , Tokyo Yaz ı r , E l m al ı l ı H amd i ; H a k D i n i Kur'a n D i l i ( i ki n c i bas k ı ) Yetki n , Dr. S u u d Kema l ; i s l a m Sanatı M a h iyeti , i l a hiyat Fakül tes i Derg is i , Sayı 1 , A n kara 1 952. Yurdayd ı n , Dr. H üsey i n Gaz i ; islam res m i n i n m enşeferi ve başlang ı c ı , i l a­ h iyat Fa kü ltesi Derg i s i , Sayı lll - IV Ankara 1 954 ez-Zebid i , et-Tecrid ü-s-Sar i h , m üterc i m i Ahmet N a i m (Selatı tehaccüde ka­ dar) Ka m i l M i ras , i ki n c i bas k ı .

101

i N D E K S

A

Abdülaziz, 55 Abd ü l aziz (Su l tan) , 96 Abd ü l aziz Çavi ş , 62 Abdü l m e l i k , 75, 79 Abd u l lah b . Mesud, s . 2 1 , 2 3, 37, 4 1 59 ' Abd u l l ah b . Ebi h , s . 76 A bd u l lah b. S e l a m , s. 2 1 Abdü l m ecid (Su ltan) s . 9 5 Abdu rra hman Nas ı r , s . 75 Abdurrahman b . Rabia, s. 78 Hz. A i ş e , s . 25, 30, 3 1 , 33, 34, 40, 46, 50, 55, 65, 77, 78 H z . A l i , s . 37, 53, 89 Ali b . isa e i - M u s i l i , s . 69 A l i b . Hasan b. H i betu l lah s. 7 A l iyyü l kari , s . 55 Aynüddevle-i R u m i , s. 80 B Babur, s . 76 Bağdat, s. 75, 79 Bağ-ı D i l kuşa, s . 76 Basra, s. 76 Bed redd i n Lü ' l ü , 7 1 Bedredd i n Yavaş, s . 8 1 Behram Şah, s . 92 Bel l i n i , s. 95 Ben'ül M ual l i m, s. 75 Beyrut, s . 75 Beytu l l ah ei-Helvaniyye, s . 3 1 Budha, s . 1 2 , 47, 89

Buha ri , s. 25, 32, 30 Busr b . Said , s. 3 1 Bünya m ı n ( i k i n c i ) , s . 8 B i r u n i , s . 88 British M useum, s . 70 c

Cam i ü l Karafa, s . 75 Campo Santo, s . 76 Cebra i l , s . 2 7 , 29, 3 0 , 40, 59, 88 C e l a l Cidd i n- ı R u m i , s. 92 Cengiz H a n , s. 92 Cereş, s . 8 Cerir, s . 35 Costonj io de Ferrevay s. 95 Ç i n , s. 87

ç D Danya l , s . 8 Dar'ül Kütü b ' ü l M ısr iyye s . 70 Dar'ün N ü 'm a n , s. 75 D ivri ğ i , U l u Cam i i , s . 81 D iyarbekir, s . 81 D iyasko rod i s , s . 69 Dora, 7 E

Ebu Al iyyü lfari s i , s . 23, 25, 40, 42, 43, 5 1 . Ebu Bekir, s . 88 Ebu B e k i r i b n ü l Arabi , s. 43, 50, 5 1 63. ' Ebu Hayya m , s. 1 6 1 03

Ebu H ü reyre , s . 26, 28, 39, 66. Ebu Kobeys , s . 74 Ebu Said ibnO E b ' i l H asan s. 22 Ebu Te l h a , s. 3 1 , 54, 55, 96 E d in burg ü n ivers ites i , s . 7 1 , 88 E l m a l ı l ı H a rn d i Yaz ı r , s . 1 7 H z . Enes , s . 30, 32 Eruzu ru m , s. 8 1 Eshab-ı Kehf, s . 82 Eşref b. H a l i l b. Kalavun s . 9 1 F

Fat i h Su ltan M ehmet, s . 95, 96. Hz. Fatı m a , s . 59 Fatma Sultan , s. 95 Feth u l lah ( müftü) s . 45 F . Attar, s . 76 Feyzu l l ah efe nd i , s . 71 F i ravn , s . 43 F i rd evs i , s . 70 G Gassan , s . 73 G ü rcü H atu n , s . 80 G ü rcan , s . 9 1 G ratfentesmer, s . 29 G. Dorio, s . 96 l l . G iyasedd i n-i Keyhu srev s . 79 H

Haccac, s . 73, 79 Haf ı z i bn-ı Hacer, s . 39, 40 , 4 1 , 44, 46. Hz. H afsa , s. 28 H akim , s . 27, 28 H al i l Ağa, s . 69 H al i l M i rza, s . 92 H a r i rl, s. 70, 9 1 H a rş , s . 1 2 H aseneyn M . M a h l uf, s . 5ı H z . H asan, 28, 84 H atta b i , s. 30, 4 1 , 42, 46, 55. H ayber, s . 46 1 04

Hayder Beys , s . 94 H id iv i s m a i l Paşa, s. 76 H i l m i Z i ya ü l ke n , s. 7 1 H i l le , s . 8 H i n d istan , s . 76 H i şam b. Abdül m el i k, s. 1 1 Honeyn b . ishak, s . 69 Horeyb , s. 6 H u e n - Suenç , s . 1 2 H u l agu , s . 92 Hz. H üsey i n , s . 28, 89 i bn-ı Abbas, s. 1 5, 22 , 27, 52, 60, 85. i bn-ı Azi z , s. 75 i bn-ı Batute, s. 26, 78, 88 i bn-ı Daha, s. 59 i bn-ı D a k i k ' ı l i d , s. 52 i b n-ı E b ' ı l H a l i d , s. 73 i b n ' ü l Es i r , s . 78 i bn-ı Hacer, s . 22, 26, 27, 35, 5 1 . ibn-ı H i bban, s . 40, 5 1 i bn-ı M esud, s . 22 i bn-ı M u kaffa, s . 70 i bn-ı ömer, s. 28 i bn-ı Sebbağ , s. 39 i b n-ı Vaddah ed-Davud i , s. 40 i bn-ı Veh b , s. 87 i b n- ı Zübeyr, s. 73 Hz. ibrah i m , s . 59, 73 Hz. isa, s. 1 0 , 1 1 , 1 4 , 64, 73, 74, 83, 88, 90. Hz . i shak, s . 59 istan b u l , s. 95 J

Just i n i a n , s . 96 K

Ka'be, s . 73, 89 Ka'b O I Ehbar, s. 2 1 Kadi iyaz, s . 46

f< a d i ri y e GS 1\a h i re , s . 69, 72

M averd i , s. 39

K a m i l i A.bd ü l h a m i d efen d i , s . 45

M ed i n e , s. 79

,

Ka m i l M i ras , s . 54 l
M ed ay i n , s. 67

l l . M e h m et , s. 94 M ek k e , s . 74 , 89

i
M ekkl, s . 1 7

Kas ı m b . M u h a m m ed b . Ebu B e k r ,

M e l i kş a h , s . 78

s . 50

�Jl e rva n , s . 26

Kays er i , s. 8 0

M e ;van b . H a k e m , s . 50

K c rn a l edd i n , s. 4 5

M e ryem 1 0, 2 1 , 22, 23, 59, 64, 73,

Keşşaf, s . 1 7

74.

Kifl , s . 8 l l . K ı l ı ça rs l a n , s . 8 1 f< i n n ev ç , s . 1 2

Mesruk, s . 2 1 , 59 M es ' udl, s . 90 Mev l a n a , s. 80, 81

l< i s ra , s . 2 2 , 2 3, 52 , 67, 68.

H z . M ey m u n e , s. 27

75 l
M i c h e l an g e l o , s . 47

l
M uaviye, s . 26, 50, 79

Kurtu b i , s. 36, 39

V.

Kusayr ( n a kkaş) s. 75

M u h a m med ( T u n u s H ü kü m d a r ı )

Kıta m i ,

s.

M ı s ı r , s . 70 M i ka , s. 9 M i r H avend , s . 89

Kusayr A m r , s. 9 1

L l.azkiye, s . 1 1 Lond r a , s . 7 1 , 88

Lui (üçüncü ) , 1 1

M M a h m u t [ b u N a s r b . I ra k , s . 9 1 M a h m ut Gaznevi , s . 7 6 , 9 1 Makarri , s . 82 M a k r i z i , s . 75 , 7 G M a l i k , s . -14 M a l i k b . Zübeyr, s . 78 Mançu h a --ı , s. 92 Man i , s. 8 0 , 89 Mani - r\� az d e k , s. 1 2 M a rd i n , s . 8 1 M a r i a , s . 36

M u ha m m e d , s . 76 s. 76

M u h a m med A bd u h , s . 3 0 M u ntn s ı r ( h a l ife) s . 9 0

I V . M u rat, s . 94 H z . M u s a , s . 5 , 6 , 7, 8, 24, 47, 59,

82 , 88, 90. M u sta i n B i l l a h , s . 75 M ustan s i r B i l l a h , s. 75 M üc a h i t , s. 1 5 M ü s l i m b . S u b eyh , s . 2 1

N N a bu l u s i , s . 84 Nas ı r- ı H ü s rev, s . 75 N evev i , s. 30, 35 , 40, 43, 44, 45, 5 1 H z . N u h , 8 , 82 , 88

o O rve b . H i şam , s . 35

Mass i g n o n , s . 84, 85

Hz. O s m a n , s . 78

Malteoda Posti , s. 95

Osman b. Ta l ha , s. 73

1 05

ö

Şerif'ül M u rteda, s . 42 Şevkan i , s . 1 7 Şeybe b . Osman , s . 74

H z . Ömer, s . 50, 64, 73, 78 ömer H ayyam , s . 84 Paris, s . 70, 72, 90 Pis a, s. 76

T Taberi , s . 23, 58 Tantav i , s. 69 Tebri z, s . 71 , 88 Teb Cı k , s. 46 Tchav i , s . 28 Theophane, s . 1 1 T i mur. s . 76, 92 Topkapı Sa ray ı , s. 77 Tuğrul Bey, s. 79, 9 1 Tulonoğlu H u nıave veyh, s . 76 Tur- ı S i na, s . 47 Turşucuzade, 55, 96

R

R a h i p Bah ira, s . 7 1 , 82 Rafi , s. 39 Raşidüdd i n , s . 71 Raş i d ü d d i n Fadl u l l a h , s . 8 8 R a ğ i b ' ü l isfehan i , s . 1 5 Razi , s . 1 7 R . Gothe l l , s . 72 Rey, s. 76 R uben M a nessa, s . 95 R ük nüddev l e , s . 78

U, ü Hz. Usanıe, s. 73 ü m nıü Habibe, s . 36 ü mmü Seleme, s . 36 V Vehb b . M ü nebbi h . s. 2 1 Ve l id b . Yez i d , s . 90 Vened i k Cumhuriyeti , s. 95

s

Sa'd b . As, s . 50 Said b . Cübeyr, s . 1 5 Sa'd b . Ebi Va kka s , s . 67 Sa'd i , s. 92 Said b. el-M üseyyeb , s. 79 Sa l e , s. 1 0 Sasan i , s . 82, 84 Saman i E m i rl , Nasr b. Ahmet Schefer, s . 70 1 . Sel i m , s. 94 l l . Se l i m , s. 94 Semerkant, s. 76 Semerra, s . 75 Stoc kho l m , s . 69 Sevri , s. 44 S ü l eyman (Su lta n ) 94 H z . S ü l eyman, s . 7, 1 7 , 1 8

ş Şaf i i ( i m am) s . 44 Şam, s . 74, 9 1 Şarl (V. ) s . 94 Şehabedd i n , s . 8 1 Şehzade Cem, s . 95 Şerif Şafi i , s . 96 .

1 06

s.

90

V Yah u k i m , s. 8 Yesar b . N ümeyr, s . 2 1 , 50 Yezid ( l l .) s. 1 1 Yezid b. Ve l id , s. 90 Yu n a n , s . 82 Hz. Yusuf, s. 75 Yusuf b. isma i l en-Nehhani s. 78 Yusuf Kardav i , s. 70 z

Zehra, s . 75, 76 Zeki M . Hasan, s . 23, 72 Zemahşeri , s. 1 5 Zerdüşt, s . 1 2 Zeyd b . H a l i d , s . 3 1 , 33, 50 Zeyn üdd i n , s. 9 1 Zühr i , s. 45