ADQUIRIR con dinero de su propio trabajo. tr. Jikxataña, jikxatasiña . // Alaña. /¿Con cuánto has adquirido esa casa?: ¿Qawqhampisa uka uta alta ?. ADQUIRIR . Comprar utilizando el dinero. tr. Alaña. ADREDE. adv. De intento. Aliqata, amanuta. ADREDEMENTE. adv. Adrede. Aliqatpini, amanutpini . ADULADOR . adj. y s. Zalamero, ra. Lisonjero, que adula. Llunk’u, k’usk’u. Adulador. Lisonjero, ra. adj. y s. Llunk’u, q’uchiyiri, taliyiri (4).
ADULAR. tr. Halagar. Llunk’uña, llunk’usiña, k’usk’uña. Q’asq’aña . Adular. Lisonjear. Halagar. tr. Llunk’uña, q’uchiña, talliyaña (4).
ADULON, NA. adj. y s. Llunk’u. Jallq’a. K’usk’u . ADULTERO, RA. adj. y s. Lascivo, va. Aciago, mal agüero. Nefasto. Qhincha. Wachuqa. ADULZAR. tr. Endulzar. Muxsachaña. ADUNARSE. Juntarse. Reunirse. prnl. Mathapiña. ADUNCO, CA. adj. Corvo, combado. K’umu. ADVERSARIO. s. adj. Rival. Contrario, enemigo. Awqa. ADVERTIR. tr. Aconsejar, prevenir. Jiskaña. Arskaña. // Reparar, fijar la atención en una cosa. Unjaña, amuyaña . Advertir. Exhortar. Inducir a uno con palabras, razones y ruegos a que haga o deje de hacer alguna cosa. Jiskaña, arskaña. tr. Advertir. Percibir, sentir ruido, notar algo especial que alarma e inquieta. // Recoger, cobrar un tributo o una pensión un sueldo (12). intr. Isuqaña. Advertir. tr. fig. Advertir repetidas veces. Inculcar. Jinchuña. Advertir. tr. Hacer entender bien. Advertir (2). Jinchunchaña.
ADYACENTE. adj. Contiguo. // adv. Cerca. Akäxa, jak’a. AEROPLANO. s. Aeroplano Avión(10). Awyuna (
AFABLE. Amable. // Amoroso, sa. // Cariñoso, sa. adj. Munasiri. Afable. adj. Afable, manso (4). Aykaya.
AFÁN, trabajo excesivo y penoso (6). s. Qani. AFANADO, DA. adv. Afanado. Muy apurado, muy ocupado (
AFANOSAMENTE. adv. Desesperadamente . Con afán. Aliqapini. Inawisapini . AFEÍTAR . Rapar. Rasurar. tr. K'usturaña, khithuraña, k'isuraña. AFEMINADO. adj. y s. m. Parecido a una mujer. Qiwa, q’iwsa. AFEMINARSE. prnl. Q’iwsaptaña . AFILADO. adj. Agudo. Delgado, afilado. // s. Filo. Borde agudo de un objeto cortante. Ari, yära. AFILAR . tr. Amolar. Aguzar. Sacar filo o punta. Mulaña (
AFLICCION. s. Pesar, sentimiento. Llaki. fig. Chuyma ch’isiya . Aflicción. Tristeza. Angustia. Congoja. Pena. // Melancolía. s. Llaki.
AFLIGIDAMENTE. adv. Llakitapini. / Llegó afligidamente: Llakitapiniwa purini . AFLIGIDO, DA. Apenado. Triste. // p. Preocupado, da. Absorto, abstraído, ensimismado. adj. Llakita, t’aqhisita. AFLIGIR. tr. Acongojar. Angustiar. Entristecer. Apenar. Llakichaña. T’aqhisiyaña, llakisiyaña. AFLIGIRSE. prnl. Sentir pesar. Llakisiña, t’aqhisiña. AFLOJADO. Mal amarrado. Mal ajustado. Poco suelto (2). adj. Llasa. AFLOJAR . tr. Disminuir la presión o tirantez. Phisjtayaña. Sulljtayaña. Aflojar. Desapretar. Laxar. tr. Phisayaña. Sulljtayaña.
AFLORADO, DA. p. p. Phanchata, uñstata, mistsuta . AFLORAR . intr. Aparecer, asomar a la superficie. Ch’iyjaña, phalljaña, mistsuña, uñstaña . AFLUIR . Acudir en abundancia. // Ir entre muchos, lentamente. Aywiña. intr. ALORAR . Florecer. Abrirse el capullo de la flor. intr. Phanchaña. AFLUIR. intr. Acudir en abundancia. // Ir entre muchos disperso y lentamente. Aywiña. AFONIA. s. adj. Falta de voz. Chhaja. Ch’aja. AFÓNICO, CA. adj. Falta de voz. Chhaja, ch’aja. Afónico, ronco (4). adj. Ch’axayu.
AFORAR . Forrar. tr. T’ixxataña.
AFORISMO. s. Sentencia breve. Säwi. Arsüwi . AFORTUNADO. El que tiene estrella (4), adj. Inkini. Afortunado. Venturoso, sa. adj. Samini, kusini, kutipani (4).
AFOSCARSE. prnl. Cargarse la atmósfera de vapores que hacen confusa la visión de los objetos. intr . Chhapthapiña, chhurkt’aña. Chharpht’aña. Ch’amakthapiña . AFRECHO. s. Salvado. Tamo. Polvo o paja muy menuda de semillas trilladas. Cáscara de cereales. Jipi. Ch’allpa, chhapha . Afrecho de gramíneas. Cáscara de la quínua (10). s. Q’uymi . Afrecho. Cáscara, // Cebada cernida (10). s. Tharpu. Afrecho. Hollejo de quinua, trigo u otros cereales. Jipi. s.
AFRENTA. s. Vergüenza y deshonor. P’inqa. Afrenta. Vergüenza. Turbación del ánimo causada por alguna ofensa recibida, por una falta cometida, por temor a la deshonra o al ridículo. P’inqa, phinq’a, qhaxsi (4). s.
AFTA. s. Afta (11). Kamkami. Afta, úlcera en la boca o labios. s. Llixti.
AFUERA. adj. Afuera. // Exterior. adv. Anqa. Anqäxa. Anqatuqi. AGACHADO. DA. p. p. Doblado. Encorvado, inclinado hacia la tierra. Alt’ata, k’umt’ata . AGACHAR. tr. e intr. Alt’aña, lipt’aña. K’umt’aña. AGACHAR . tr. Postrar. Humillar . Alt'ayaña, aynacht'ayaña . // Inclinar. Apartar una cosa de su posición vertical. tr. Alt’ayaña, k'umt'ayaña. Agachar. prnl. intr. K’umt’aña, lipt’aña, alt’aña.
AGACHARSE. intr. prnl. Inclinar. Bajar la cabeza. Alt’aña. //Agacharse, agazaparse. Alt'aña, k'umt'aña, lipt’aña . AGALLAS o cosa semejante (4). adj. Ch’añañaqi. AGARRADO por la tierra o el lugar por asustarse. Susto o salto violento del ánimo o fuerte impresión en el que se pierde uno de los espíritus y por cuya causa la víctima entra en un estado depresivo grave. adj. Katja. AGARRAR . tr. Asir fuertemente. Katxaruña, apxaruña. Agarrar con las dos palmas de las manos granos, harina, etc (uniendo las palmas de la mano). Phuxtxaruña. Agarrar con un gancho. Enganchar. tr. T’iriña, chhitthapiña . Agarrar cubriendo con los brazos una cantidad de gavilla. Marqxaruña. Agarrar en las manos varias cosas pequeñas. Jastxaruña.
Agarrar entre dos o más personas un tronco (cosas como: madera grande, mesa, etc. ) Kallxaruña. Agarrar masa o barro en o con la palma de la mano. Llawch’xaruña. Agarrar ropa o cosa parecida. Iqxaruña. Agarrar un bulto. Inkxaruña. Agarrar un cajón o cosa parecida. Itxaruña. Agarrar una cantidad de ropas o cuerdas en desorden (todo el montón). Qullxaruña. Agarrar una cosa con asa o parecida. Wayxaruña. Agarrar una cosa cóncava (como plato, sombrero, etc. ) Asxaruña. Agarrar una cosa larga y sólida. Ayxaruña. Agarrar una cosa muy pequeña o a un niño en los brazos. Ichxaruña. Agarrar una fruta mediana o parecida. Irxaruña. Agarrar, capturar. Aprehender. Coger a tiempo a alguien que se va o que cae. // Juntar dos objetos con asa movible. Waythapiña, katuña, katjaña. Agarrar. Asir. Coger. Empuñar. Asir con la mano o puño. // fig. Tomar el mando. tr. Katxaruña, apxaruña, q’ap xaruña. Agarrar. Capturar. Apresar. Aprehender. Katuña, katjaña, waythapiña. tr.
AGASAJAR con atenciones o regalos. Regalar. Obsequiar. tr. Waxt’aña. AGAVILLAR. tr. Formar gavilla tendidas al suelo. Chhulluchaña, chullachraña, chullaraña . //Formar gavillas erguidas. Kallchaña, kallcharaña. Agazaparse. Agacharse. Inclinar. prnl. intr. Alt’aña, k’umt’aña, lipt’aña .
AGIGANTADO. DA. p. p. Jach’aptata. AGIGANTAR. tr. Dar proporciones gigantescas. Jach’aptayaña. ÁGIL. adj. Ligero. ≠ fig. Q’apha. Ágil. Fresco, refrescado, con muchos ánimos de trabajar encontrarse fresco. adj. Juya. Ágil. adj. Inquieto, intranquilo. // Agil, diligente (6). Jalankaychu Ágil. adv. Agil. Ligero. Jaja. / Wali jajawa. Es bien ligero (2). Ágil. Fresco, refrescado, con muchos ánimos de trabajar encontrarse fresco. adj. Juya. Ágil. Ligero. / Wali jajawa . Es bien ligero (2). adv. Jaja.
AGITAR. tr. Mover violentamente. Khiwtaña, thaltaña. // Agitar en la botella dos líquidos juntados. Thikhiña. Thikhtaña.
Abandonar. Varias cosas largas y sólidas ó como gavilla, llevando en los brazos. Marqamuchuña.
ABARATAR. tr. Disminuir o bajar el precio de una cosa. Iraqtayaña. / Rebajar el precio, chani iraqaña. wiskhu, jiskhu, uxuta. uxuta. ABARCA. s. Calzado. Zapato antiguo de cuero. P'ullqu, wiskhu,
con la palma de la mano. Q’aphthapiña. tr. ABARCAR con Abarcar con los brazos. // Reunir en un lugar llevando en los brazos una por una las gavillas. tr. Marqthapiña. Qhumthapiña.
ABARROTE. s. pl. Artículos comestibles. Qhatu. Juyra qhatu . ABASTECER . Alcanzar las cosas o productos a cosas o a varias personas. tr. Jikt'aña, purt'aña. /Abastecer a todos. Taqiru jikt’ayaña, taqiru purt’ayaña purt’ayaña . ABASTO. m. Provisión de cosas y víveres. Qhatu. ABATIDO de todos, miserable, desamparado (4). Qisa, wajcha . adj. Derribado ya, o que estaba estaba en posición posición vertical. Jaqnuqata. Liwnuqata. Liwnuqata. ABATIDO, DA. p. p. Derribado liwnuqata. p. Abatido, da. Derribado ya, o que estaba en posición vertical. Jaquqata,jaqnuqata, liwnuqata
Abatido, decaído, sin energía ni valor. Caído, da. Lánguido, da. P’urp’u. adj. Liwiqaña . ABATIR. tr. Derribar, tumbar un mástil o cosa parecida. Jaquqaña. Liwiqaña
Abatir. Echar por tierra una pared. Allimukuña.
ABDÓMEN. Barriga. Vientre. // fig. Parte abultada de una vasija. // Estómago. Panza. Puraka, phathanca. s. ABECEDARIO. Letra. Símbolo, signo, grafía. Jeroglifo. Alfabeto. Qillqa. s. tamuraya. h imenóptero. Mamuraya, tamuraya ABEJA. s. Insecto himenóptero.
Abeja grande. Wayrunq’u. Abeja grande. Avispa negra y grande. Wayrunqu. s. Abeja, insecto himenóptero. Pupa. s.
ABERTURA, hendidura en la roca o suelo (6, 12). s. K'allk'a. Abertura pequeña que se deja en la pared. Ventana. T’uxu. s. P’iya, qaqa. adj. s. Abertura. Agujero. Cavidad. s. // Hueco, ca. P’iya, p’iyjata, punku. s. Abertura. Entrada. Mantaña, p’iyjata, jist’jata. /La puerta está abierta: Punkuxa jist’aratäskiw jist’aratäskiwaa . ABIERTO, TA. adj. Jist’arata, jist’jata
ABIGOTADO, DA. adj. Sunkharara, sunkhantata. ABISMO, cavidad muy profunda en la tierra. s. Manqha, manqha pacha.
AGRADABLE. adj. ≠ Que agrada. Suma. AGRANDAR. tr. Hacer más grande. Jach’aptayaña. Jithitatayaña. AGRAVAR. tr. Hacer más grave. Jathiptayaña. // Ancht’ayaña, juk’ampt’ayaña. AGRAVIAR . Reprender. Injuriar. Ofender. Increpar. Reprender con dureza y severidad. tr. AGREDIR . tr. Acometer, atacar. Nuwaña. Nuwjaña. fig. (6), Jalxataña . AGREGADO, DA. s. Añadido, añadidura. Yapa, yapata, yapt’ata. AGREGAR . tr. Añadir. Adicionar. Agregar. Yapaña. Yapt’aña. Yapxataña. Agregar cebada segada o parecida llevando con las manos o brazos. Marqxataña. Agregar con un manojo de granos o con productos parecidos. tr. Jach’xataña. Agregar con una cosa larga y sólida. Ayxataña. Agregar echando por encima. Warxataña. Agregar ganados. Anxataña. Agregar granos (o con productos parecidos) llevando en las dos palmas de las manos unidas. Phuxtxataña. Agregar masa o barro. Llawch’xataña. Agregar un bulto. Inkxataña. Agregar un manojo de granos o productos parecidos. Jach’xataña.
Agregar un objeto o producto que cabe en la palma de una mano. Irxataña. Agregar un producto mediano arrojando. Jaqxataña. Agregar un producto mediano arrojándolo. // fig. Beber algunas copas de licor. intr. y tr. Jaqxataña. Agregar una cosa con asa flexible (o cosa parecida). Wayxataña. Agregar una cosa cóncava (plato, sombrero, etc. ). Asxataña. Agregar una cosa larga o producto (plátano, pepino, etc. ). Liwxataña. Agregar una cosa muy pequeña. Ichxtaña. Agregar una cosa sólida que requiera las dos manos para levantarlo (cajón, piedra, etc. ). Itxataña. Agregar una ropa o cosa parecida. Iqxataña. Agregar varias cosas o productos pequeños arrojando a lo que se está dando. Willxataña. Agregar varias cosas. Jastxataña.