AYMARA-ISPAÑULAARUPIRWA(DICCIONARIOAYMARA-ESPAÑOL) A Achachi(s.)Personademuchaedad Achachila(s.)Divinidadenmarcadaenlasmontañas. Achachwaka(adj.)Toro,ganadoovacunoviejo. Achakana(s.)Cactocomestible,variedaddepapa. Achakay(interj.)Expresadolor. Achaku(s.)Ratón. Achala(adj.)Lascivo,lujurioso. Achala(adj.) Achanqara(s.)FlordeSanJuan. Acharaña(v.)IgualqueAchuraña Achikajaña(v.)Hacerrogaraalguienomandarhaceralgo Achikaniña(v.)Irarogar. Achikaña(v.)Suplicar,rogar,implorar. Achikarapi(s.)Personaqueseloruegaparaalguien. Achikayaña(v.)Achikajaña Achiksuña(v.)Acciónyaterminadaderogar. Achikt'aña(v.)Rogarporunmomento,rogarse. Achikt'asiña(v.)Achikt'aña Achila(s.)Anciano,espírituancestral Achima(s.)Sombrilla,quitasol.Veladelasbalsasdetotora. Achjaña(v.)Ladrar. Achjayaña(v.)Hacermorder. Achu(s.)Fruto. Achuña(v.)Llevaralgoenlaboca(sóloanimales) Achuqalla(s.)Ritoquesehacealtecharunacasa. Achuraña(v.)Morderunoporuno. Achusiña(v.)Protestarenausenciadealguien. Aillri(s.)Personaquecava. Ajanu(s.)Cara,rostro. Ajayu(s.)Ánima,espíritu,alma. Ajllina(v.)Escoger,elegirdeunacantidad. Ajllita(p.)Escogido Ajlliyaña(v.)Hacerescoger. Ajllsuña(v.)Escoger. Ajllu/Khakha(adj.)Tartamudo Ajsuyaña(v.)Accióndesacaralgodelcuello Ajuntaña(v.)Poneralgoenelcuello Aka(adj)Esto,esta,este Aka(pron.)Esto,esta,este Akana(adv.)Aquíoenestelugar Akankaña(adv.)Estaraqui. Akapacha(s.)Estemundo,tierraoplaneta. Akaxa(adv.)Aquíestá. Akch'a(adv.)oAkch'ataqi.Deestetamaño. Akhulliña(v.)oAkulliña.Mascarlahojadecoca. Akhullita(s.)Hojadecocamascada. Akhulliyaña(v.)Akullt'ayaña Akja(adv.)Aquí,lugarqueseñala.Decantidad. Akjama(adv.)Demodo,asíeraoes. Akjamata(adv.)Deestemodo. Akjanxa(adv.)Enestelugar. Aksa(adv.)Estelado. Aku(s.)Polvoopitodecebada,quinua,etc. Akuchaña(v.)oJak'uchaña.Molercereales,to Akuchaña(v.)oJak'uc haña.Molercereales,tostaropulverizar. staropulverizar. Akullt'ayaña(v.)Invitaramascarlahojadecoca. Alajri/Alxiri(s.)Vendedoroempleado.
Alakipa(adj.)Revendedordeproductos. Alakipir(adj.)Comerciante,negociante. Alala(adj.)Frígido.Frívolo,personasinsentimientos. Alanuqaña(v.)Comprarvariascosas. Alaña(v.)Comprar. Alaqaña(v.)Comprardealguien Alarapiña(v.)Compraralgoparaalguien.Comprárselo. Alarpayaña(v.)Maníadecomprar Alarpayiri(s.)Personaquecompradetodo Alaxpacha(s.)Espacioeterno.Cielo. Alaxpachankiri(s.)Serdivinoqueestáenel Alaxpachankiri(s.)Se rdivinoqueestáenelespaciocelestial. espaciocelestial. Alaya(adv.)Lugarqueseñalaarriba. Alaytuqi(adv.)Haciaarriba. Ali(s.)Arbusto.Arbol,planta,retoño. Alikipaña(v.)Crecermásdelodebido.(sóloparaplantas) Alinaqaña(v.)Cabecear,moverlacabeza. Alintaña(v.)Inclinarlacabezaporalgúnmotivo. Alintayiri(s.)Personaquehaceinclinarlacabeza. Alinuqaña(v.)Comenzaracrecer(sóloplantas) Aliña/Altaña(v.)Crecer.(sólovegetales) Aliqa(adj.)Tranquilo,quieto.Vanamente. Aliqaki(adv.)Sinmotivo,sinrazón,sinjustificación. Aliqt'aña(adv.)Estarquieto,inmóvil. Aliraña(v.)Germinar. Alirayiri(s.)Personaquetransplanta.Jardinero. Aliri(s.)Crecido.Comprador.Echaranimales Aliri(v.)Crecido.Comprador.Echaranimales Alisnaqaña(v.)Corretearalosanimales. Alisnukuña(v.)Echardelacasa.Desalojardelhogar. Aliwqayiri(s.)Jardinero. Aljaña/Alxaña(v.)Vender. Aljarpayaña(v.)Vendertodoaunpreciomuybajo. Aljata(p.)Vendido. Aljayaña(v.)Hacervenderaalguienlosproductos. Alkataña(v.)Almacenar.Arrimar,acercar.Hacerreverencia. Alkatayiri(s.)Persona.quehaceapoyar. Alkatiri(s.)Personaqueapoyalacabezaenalgooalguien. Allchhi(s.)Nietoonieta. Allintaña(v.)Enterrar. Allintarapiña(s.)Personaqueentierra. Alliña(v.)Cavarelsuelootierra. Alliqaña(v.)Desprenderlatierraenformaho Alliqaña(v.)Desprend erlatierraenformahonzontalovertical. nzontalovertical. Alliqtaña(v.)Derrumbar,desmoronar. Alliqtayaña(v.)Hacerquesederrumbe. Alliqtayiri(s.)Personaquederrumba. Allirantaña(v.)Hundirse,desmoronarseasímismo. Allirapiña(v.)Cavarparaalguien.Cavárselo. Alljataña(v.)oAllxataña.Cubrircontierra Alljataña(v.)oAllxa taña.Cubrircontierralasuperficiecavada. lasuperficiecavada. Allmilla(s.)Camisadebayetadeoveja. Allpachu(s.)Críadealpacaocamélido. Allpi(s.)Comidaespesa.Api. Allpiña(v.)Cocinarmazmorraoarrozconleche. Allqa(s.)Objetooanimaldescolorido. Allqamari(s.)Avederapiña. Allqaraña(v.)Perdidadecolor.Descolorido. Allqasiña(v.)Frustrarse,fracasar. Allqasiri(s.)Personaquesefrustra. Allsuña(v.)Cavarprofundamente. Allsuri(s.)Personaquecavaelsuelo. Allsuyaña(v.)Hacercavaraalguien.
Alakipa(adj.)Revendedordeproductos. Alakipir(adj.)Comerciante,negociante. Alala(adj.)Frígido.Frívolo,personasinsentimientos. Alanuqaña(v.)Comprarvariascosas. Alaña(v.)Comprar. Alaqaña(v.)Comprardealguien Alarapiña(v.)Compraralgoparaalguien.Comprárselo. Alarpayaña(v.)Maníadecomprar Alarpayiri(s.)Personaquecompradetodo Alaxpacha(s.)Espacioeterno.Cielo. Alaxpachankiri(s.)Serdivinoqueestáenel Alaxpachankiri(s.)Se rdivinoqueestáenelespaciocelestial. espaciocelestial. Alaya(adv.)Lugarqueseñalaarriba. Alaytuqi(adv.)Haciaarriba. Ali(s.)Arbusto.Arbol,planta,retoño. Alikipaña(v.)Crecermásdelodebido.(sóloparaplantas) Alinaqaña(v.)Cabecear,moverlacabeza. Alintaña(v.)Inclinarlacabezaporalgúnmotivo. Alintayiri(s.)Personaquehaceinclinarlacabeza. Alinuqaña(v.)Comenzaracrecer(sóloplantas) Aliña/Altaña(v.)Crecer.(sólovegetales) Aliqa(adj.)Tranquilo,quieto.Vanamente. Aliqaki(adv.)Sinmotivo,sinrazón,sinjustificación. Aliqt'aña(adv.)Estarquieto,inmóvil. Aliraña(v.)Germinar. Alirayiri(s.)Personaquetransplanta.Jardinero. Aliri(s.)Crecido.Comprador.Echaranimales Aliri(v.)Crecido.Comprador.Echaranimales Alisnaqaña(v.)Corretearalosanimales. Alisnukuña(v.)Echardelacasa.Desalojardelhogar. Aliwqayiri(s.)Jardinero. Aljaña/Alxaña(v.)Vender. Aljarpayaña(v.)Vendertodoaunpreciomuybajo. Aljata(p.)Vendido. Aljayaña(v.)Hacervenderaalguienlosproductos. Alkataña(v.)Almacenar.Arrimar,acercar.Hacerreverencia. Alkatayiri(s.)Persona.quehaceapoyar. Alkatiri(s.)Personaqueapoyalacabezaenalgooalguien. Allchhi(s.)Nietoonieta. Allintaña(v.)Enterrar. Allintarapiña(s.)Personaqueentierra. Alliña(v.)Cavarelsuelootierra. Alliqaña(v.)Desprenderlatierraenformaho Alliqaña(v.)Desprend erlatierraenformahonzontalovertical. nzontalovertical. Alliqtaña(v.)Derrumbar,desmoronar. Alliqtayaña(v.)Hacerquesederrumbe. Alliqtayiri(s.)Personaquederrumba. Allirantaña(v.)Hundirse,desmoronarseasímismo. Allirapiña(v.)Cavarparaalguien.Cavárselo. Alljataña(v.)oAllxataña.Cubrircontierra Alljataña(v.)oAllxa taña.Cubrircontierralasuperficiecavada. lasuperficiecavada. Allmilla(s.)Camisadebayetadeoveja. Allpachu(s.)Críadealpacaocamélido. Allpi(s.)Comidaespesa.Api. Allpiña(v.)Cocinarmazmorraoarrozconleche. Allqa(s.)Objetooanimaldescolorido. Allqamari(s.)Avederapiña. Allqaraña(v.)Perdidadecolor.Descolorido. Allqasiña(v.)Frustrarse,fracasar. Allqasiri(s.)Personaquesefrustra. Allsuña(v.)Cavarprofundamente. Allsuri(s.)Personaquecavaelsuelo. Allsuyaña(v.)Hacercavaraalguien.
Allt'aña(v.)Cavarsuperficialmente. Allthapiña(v.)Derrumbarintencionalmente,demoler. Allu(s.)Pene,miembroviril. Alluxa(adv.)Decantidad,bastante,mucho. Alluxaptaña(v.)Abundar,abundancia,engeneral. Alpaqa/Allpaqa(s.)Camélidoandino.Auquénido. Alsa(adj.)Recojodelossobrantesdecomida. Alsaña(v.)Reparticióndelfiambreocomidasobrante. Alwa(adv.)Amanecer. Alwatsartaña(v.)Madrugar,levantarsetemprano. Alxataña(v.)Comprarparaaumentar. Amankaya(s.)Azucena. Amanu(adv.)oAmanuta.Apropósito,intencional. Amañaqa(s.)Hernia. Amaru(s.)Tierradurayseca.Víbora. Amawt'a(s.)Sabioentendido,adivino. Amaya(s.)Cadáver. Amayaña(s.)oAmuyaña.Pensamiento Amjasuña(s.)oAmjasiña.Hartarse Ampara(s.)Mano. Ampi(interj.)Expresióndecortesía. Amsta(s.)Subida. Amtaña(v.)Acordarse. Amtawi(s.)Acuerdo,idea,intención. Amtayaña(v.)Hacerrecordar. Amtayiri(s.)Personaqueinsta,quehacerecordaralgo. Amtiri(s.)Pensador. Amukim/Amuki(s.)Silencio. Amukiña(v.)Estarcallado,sinmencionar. Amukt'aña(v.)Callarunsecreto. Amukt'ayaña(v.)Hacercallar. Amulli(adj.)Tímido,apocado. Amulliña(v.)Espantarsedurmiendo. Amuthapiña(v.)oAmthapiña.Recordarideaspasadas Amutu(s.)Personamuda. Amutüña(s.)Sermudo. Amuyayaña(v.)Hacerreflexionaralaspersonas. Amuykipaña(v.)Revisar,reconsiderar. Amuynaqaña(v.)Pensarmuchoenalgo. Amuyt'a(s.)Inteligencia. Amuyt'asiña(v.)Recordarse,concautela. Amuyu(s.)Pensamiento,idea. Amuyuni(s.)Personaquetieneidea,consciente,inteligente. Anakiña(v.)Arrearelganado. Anakirapiña(v.)Arreárselo. Anakiri(s.)Pastoroelquearrea. Anaksuña(v.)Sacaralosanimalesdelcorral. Anala(s.)Niñera. Anantaña(v.)Arrearlosanimaleshaciaelcorral. Anaraña(v.)Quitarelganadodeotrapersona. Anarpayaña(v.)Abandonar,dejarlibreasusuerteelganado. Anata(s.)Fiestadecarnaval. Anataña(v.)Jugar. Anatatäta(v.)Túhabíasjugado. Anatayaña(v.)oAnatjayaña.Hacerjugaraalguien. Anatiri(s.)Jugador. Ancha(adv.)oAnchakiMucho,demasiado,excesivo, Anchanchu(s.)Diosdelmalofantasma. Anchhicha(adv.)oAnchhichita.Ahoramismo. Anchuchaña(v.)Ensanchar,hacermásancho.
Ani(s.)Coito. Aniña(v.)Accióndelcoito. Anku(s.)Nervio,tendón. Ankuaycha(s.)Carnefibrosa. Ankuchara(adj.)Personaquetienelaspiernsdelgadas. Ankuta(s.)Borrego,novillo.Animalquenohayatenidoaúnningunacría. Annaqaña(v.)oAnanukuña.Arrearlosanimalesdeunladoaotro. Anqa(adv.)Queindicaafuera. Anqajata(adv.)oAnqatuqita.Desdeafuera. Anqaru(adv.)Fuera. Ansaña(s.v.)Bostezo,accióndebostezar. Ansaqiña(v.)Accióndejadear. Ansatataña(v.)Abrirdespacioalgúnobjetoounenvasecerrado. Anskataña(v.)Arrimarlabocaparabeber,ponerlabocaparachupar. Anthapiña(v.)Recogeroconduciraunsololugar. Antutaña(v.)Soltaralgoqueestapresodeliberadamente. Antutata(p.)Desatado.Soltado. Antutayaña(v.)Hacersoltar. Antutiri(s.)Personaquelibera. Anu(s.)Perro,animaldoméstico. Anuch'api(s.)oCh'api.Hierbamedicinal. Anuqallu(s.)Cachorro. Anuqara(adj.)Perro,despectivo Anxaruña(v.)oAnxaruyaña.Empezaraarrear Anxataña(v.)Aumentarotramanada Añathuya(s.)Zorrino. Añawaya(s.)Plantaandinaconespinas. Añusiña(v.)oAñuntasiña.Vestirse. Apachita(s.)Cumbre,lugarmásfrío. Apantayasiña(v.)Hacermeterunbultoconalguien. Apanukuña(v.)Abandonar. Apanukuta(p.)Abandonado. Apaña(v.)Llevarenlasmanosalgo Apaqaña(v.)Quitaralgoaalguien Apaqayaña(v.)Hacerquitaralgoconalguien Apaqiri(s.)Personaquequitaalgoaalguien. Apasiña(v.)Llevarse. Apata(p.)Llevado. Apatataña(v.)Desparramar,esparcir Apayaña(v.)Hacerllevaralgo,mandar Apayasiña(v.)Hacersellevaralgoconotrapersona. Apayasiri(s.)PersonaquesehaceIlevar. Apilla(s.)Oca. Apiri(s.)PersonaqueIleva. Apjaña(v.)Ayudaraalguien.Robar,engañar. Apkataña(v.)Ponerenunlugaralto. Apnaqaña(v.)Conducir. Apnaqata(p.)Sermanejadoporalguien. Apnaqayaña(v.)Hacerconducir Apnaqiri(s.)Personaqueconduce,chofer,Conductor. Apsuniña(v.)Irasacar. Apsuniri(s.)Personaquesaca. Apsuña(v.)Sacar. Apsuyaña(v.)Hacersacar. Aptaña(v.)Alzar,levantar. Aptata(p.)Levantado,recogido. Apthapiniña(v.)Irarecoger. Apthapiña(v.)Juntar,recoger. Apthapiri(s.)Personaquerecogealgo. Apthapita(p.)Recogido.
Apthapiyaña(v.)Hacerrecoger. Apxantaña(v.)Poneralgoencima.Ponerlamesa. Apxaruña(v.)Agarraralgoenlasmanos. Apxaruyaña(v.)PoneralgoenmanosdeaIguien Arch'ukiña(v.)Gritaroexclamar. Ari(s.)Objetofiloso. Arichaña(v.)Afilar,sacarfilo. Arichiri(s.)Personaquesacafilo.Afilador. Arkaña(v.)Seguiraalguien. Arkayaña(v.)oArkayasiña.Hacerseguir. Armaña(v.)Olvidar. Armasiña(v.)Olvidarse. Armasiri(s.)Personaqueseolvida. Armayaña(v.)Hacerolvidar. Armiri(s.)Olvidadizo. Arnaqiri(s.)Personaquegrita. Arsuña(v.)Hablar. Arsusiña(v.)Opinar. Arsuyaña(v.)Hacerhablar.Hacerconfesar. Aru(s.)Palabra,Idioma. Aruma(s.)Noche. Arumanthi(adv.)oAramanthi.Mañana. Arunta(p.)Saludo. Aruntaña(v.)oArumtaña.Saludar. Aruntayaña(v.)oAruntayasiña.Hacersaludar. Arxataña(v.)Defender. Arxatayaña(v.)Hacerdefenderconalguien. Arxatiri(s.)Abogado.Defensor. Arxatiri(adv.)Abogado Asantaña(v.)Guardarunrecipiente. Asantata(p.)Guardado. Asantayaña(v.)oAsayaña.Hacerllevaralgoconalguien. Asantiri(s.)Personaquellevaalgohaciadentro. Asaqaña(v.)Destaparalgo.Quitaralgo Asaqayaña(v.)Hacerquitar. Asaqiri(s.)Personaquequitaalgo. Asayiri(s.)Mozoogarzón. Asiru(s.)Serpiente,víbora. Aski(adj.)Bien. Askichaña(v.)Arreglar. Askichayaña(v.)Hacerarreglar. Askichiri(s.)Personaquearregla. Astaña(v.)Trasladar,mudardeunlugaraotro. Astasiña(v.)Mudarse.Encontrarsealgo. Astayasiña(v.)Hacerquealguienrecojaalgo.Realizarunrito Asu(s.)Niñoreciénnacido. Asut'iña(v.)oJasut'iña.Azotar. Asut'iri(s.)PersonaQueazotaaalguien. Asut'iyaña(v.)Hacerazotaraalguien. Asxaraña(v.)Tenermiedo,temeraalguien. Asxarayaña(s.)Aterrorizar,amedrentar. Asxarayiri(s.)Personaqueamenaza. Asxariri(adj.)Miedoso,pocosociable,tímido. Asxartayasiña(v.)Acobardarsedealgo. Asxasiña(v.)Sosteneralgoporalgúntiempoenlasmanos. Asxatasiña(s.)Objetoquesecolocaenlacabeza.Sombrero. Atataw(interj.)Queexpresadolor. Ati(s.)Espalda. Atintaña(v.)Trancarotaparelcorral. Atinuqaña(v.)Ponerlapiedraenelsuelo.
Atiña(v.)Poder.Prepararqueso. Atipaña(v.)Ganarovencer. Atipayaña(v.)Hacervenceroayudaravencer. Atipayasiña(v.)Hacerseganarconalguien. Atipiri(s.)Ganadoropersonaquealcanzavictoria. Atipt'awayaña(v.)Irjuntohastaunlugaryluegoadelantarse. Atipxaña(v.)Personaquegana.Ganar Atipxaña(s.)Personaquegana.Ganar Atiqaña(v.)Levantarlapiedraqueestaencimadeotra. Atiraña(v.)Destaparuncorraldeganado.Elaborarquesos. Awatiña(v.)Pastorear,apacentar. Awatirapiña(v.)Pasteárseloparaalguien. Awatiri(s.)Pastor. Awatiwi(adv.)Lugaroespaciodondesepastea.Pastizal. Awatiyaña(v.)HacerPastorear. Awaykatasiña(v.)Cubrirseconalgo,usarmantaoaguayo. Awayu(s.)Tejidocuadradodevarioscolores. Awicha(s.)Abuela,mujeranciana.Espírituancestral. Awila(adj.)Vieja. Awilaptaña(v.)Envejecer. Awkch'i(s.)Suegro. Awthata(adj.)Hambriento,personaquetienehambre. Awtipacha(adv.)Temporadaseca. Awtjayasiña(v.)Tenerhambre. Awulliña(v.)Aullar.daraullidos. Awulliri(s.)Elqueaúlla.Aullador Ayaña(v.)Llevarunacosalargadeunsitioaotro. Ayaqaña(v.)Bajarunpalouotroparecido,deunlugardeterminado. Ayaqayaña(v.)Hacerquealguienbaje. Ayaqayasiña(v.)Pediraalguienquelobaje. Ayaraña(v.)Quitaroarrebatarunobjetolargo. Ayatatayaña(s.)Estiraroabrirlaspiernas.Tenderocolocareltelarparatejer . Aycha(s.)Carne. Aychani(s.)Vendedordecarne. Aykataña(v.)Elevaroponerenalturaunacosalarga. Ayllu(s.)Comunidad. Aynacha(adv.)Abajo. Aynachankaña(adv.)Estarabajo. Aynacht'aña(v.)Flaquear,debilitarse,fracasar. Aynacht'ayaña(v.)Hacerfracasar. Ayni(s.)Deudasocial.Labordereciprocidad. Aynuqa(s.)Tierrasquesecultivandeacuerdoalcicloderotación. Aynuqaña(v.)Colocaralgoenelsuelo. Ayquña(v.)Quejarse,gemir,lamentar. Ayquri(s.)Personaquesequejapordolor. Ayquyaña(v.)Acompañar,estarconelenfermoquesequejadedolor. Ayruña(s.)Plantar,poste,plantasuotros. Ayrutataña(v.)oAyruraña.Plantarenvarioslugares. Aysuña(v.)Sacaroextraerunobjetolargodelinterior. Ayt'aña(v.)Echarencaraloconfesado. Ayt'asiña(v.)Echarseencaralosfavoreshechos. Aytaña(v.)Levantaralgo. Aythapiña(v.)Recogereltelar. Aythapita(s.)Personaparalítica. Aytikipiña(v.)oAytikipaña.Volveraenjuagar. Aytiliña(s.)Inestable,oalgoqueestaoscilando. Aytsuña(v.)Enjuagarropayobjetoslavables. Aywiniña(v.)Venirengrupohaciaunlugardeterminado. Aywintaña(v.)Entraroingresarentrevariaspersonas.
Aywiña(v.)Caminaroirengrupo. Aywiñaqaña(v.)Andarenconjuntodeunlugaraotro. Aywiraña(v.)Andaraotrolugarsindirección. Aywiyaña(v.)Desparramarlíquido. Ch Chacha(s.)Hombre,varón. Chachachasiña(v.)oJaqichasiña.Casarse. Chachani(s.)Mujercasada. Chachapura(s.)Entrehombres. Chaka(s.)Puente. Chakanaqaña(v.)Trancarseencadalugaronopoderpasar. Chakaña(v.)Atascar. Chakayaña(v.)oChakt'ayaña.Haceratascaraalguien. Chakitilla(s.)Blusaantigua. Chakuña(s.)Cintaquesujetaelsombrero. Chakxaña(v.)Levantarunobstáculooquitarelpalodelapuerta. Chala(s.)Chalina,prendaquecubreelcuello. Challmaña(v.)oChallmiña.Codearaunapersona. Challmuña(s.)Personaancianaquecomecondificultad. Challwa(s.)oChawlla.Pez. Challwakatu(s.)Pescador. Challwani(s.)Personaquetienepeces. Chaluna(s.)Carneseca. Chalunaña(v.)Charquearlacarne.Deshidratarlacarne. Chanaku(s.)Hijomenordelafamilia. Chani(s.)Precio. Chanichaña(v.)Ponerprecioaalgo. Chanichiri(s.)Tasador. Chanini(s.)Objetoquetieneprecio. Chanqa(s.)oChhanqa.Comidatipica. Chapara(s.)Productoagrícolaquesobresaleensuclase. Chapillaña(v.)Removerelterrenocuandosevaarandoconlayunta. Chapuña(v.)Prepararlamasaoamasar. Chaqayaña(v.)oChhaqayaña.Hacerperder. Chara(s.)Pierna. Charataypi(adv.)Entrepierna. Charaña(s.)Pueblo,nombredeunaregión, Charara(s.)Plantamedicinal. Charqhuntaña(v.)oChhaxruntaña.Entremezclar. Chaski(s.)Mensajero. Chatu(s.)Caldera. Chawiri(s.)Remador,personaquerema. Chawsuña(v.)Sacarcosasdelagua. Chäka(s.)Tallosecodelaquinua. Chichhayasiña(v.)Atizarconlaayudadealguien. Chichi(s.)Carne. Chikaaruma(adv.)Medianoche. Chikauru(adv.)Mediodía. Chikaña(v.)Concubinarseocontraermatrimonio. Chikata(adv.)Medio,mitad. Chikayaña(v.)Hacerjuntar. Chillantaña(v.)Encajarunacosaenotra. Chillksuña(v.)Brotar,germinarlasemilla. Chillpa(s.)Cuña. Chillpt'aña(v.)Ponercuñaenlugardedesigualdad. Chillqaña(v.)Darpasoslargos. Chilltaña(v.)Sobornar,corromper. Chimpuña(v.)Marcaralosanimalesconlanasdecolor.
Chimpusiña(v.)Señalareltiempoolugardondeseharáalgo,marcarse. Chinjaña(v.)Atarselamanta. Chinjasiña(v.)Amarrarseelaguayodeformaquenosecaiga. Chinthapiña(v.)Aseguraralgo. Chinu(s.)Nudo,legomuyapretado. Chinuniqaniña(v.)oChiwnuqaña.Desamarraralanimaldeunsitio. Chinuntaña(v.)Aseguraralgoconunnudoparaquenosedesparrame. Chinuqaña(v.)oChinuraña.Desamarrar,desatar. Chinusiña(v.)Amarrarseoasegurarsealgo. Chinuta(p.)Amarrado,atado. Chiñi(s.)Murciélago. Chiñuqaña(v.)Amarraralosanimalesendiferenteslugaresdeterminados. Chiqa(s.)Verdad,seguro,directo. Chiqachaña(v.)Declarar,enderezar,confirmar. Chiqachiri(s.)Corregidor. Chiqaki(adv.)oChiqapa.Directamente.Directo,correcto. Chiqana(adv.)Ciertamente,especialmente. Chiqanti(adv.)Eracierto. Chiqt'aña(v.)Acertar,atinar,afirmar. Chira(s.)Pepadeají Chita(s.)Criadeovejaquenotienemadre. Chitachaña(v.)Domesticar. Chiwank'u(s.)Avedeplumasnegras. Chiwchi(s.)Polluelo. Chïwthapiña(v.)Envolverlana. Chuchaña(v.)Protestar,hablarmucho. Chuchiptaña(v.)PerderelColordelcabello. Chuchiri(v.)Hablador,comentarista. Chuchu(s.)Senos,pecho. Chujchu(s.)oChujllu.Enfermedad,fiebre,paludismo.Malaria. Chuknaqaña(v.)Corretearentremuchos.Andarencuclillas. Chukt'aña(v.)Ponersedecuclillas. Chukulli(s.)Calambremuscular. Chukuña(v.)Estarsemisentado. Chullchu(s.)Flaco,enfermizo. Chulljaña(v.)oChulluraña.Derretirse,descongelarse. Chullpa(s.)Momia. Chulluchaña(v.)Remojar. Chulluchata(p.)Remojado Chulluchayaña(v.)Hacerremojar. Chulu(s.)Lobo,animalcarniceroparecidoaunperro. Chunku(s.)Palabradecariño,expresióndeafecto. Chupika(adj.)oWila.Colorcarne,rojo. Chupila(s.)Vagina. Chuqilla(s.)Pastordealpacas,danzafolclórica. Churaña(v.)Dar. Churasiña(v.)Darseunosaotros. Churata(p.)Obsequiado. Churawi(s.)Premioolugardondesedaalgoaalguien. Churayaña(v.)Hacerdaralgoaalguien. Churi(adj.)Coloramarillento,colorpálido. Churjaña(v.)Devolverloposeído,condeshonestidad. Churt'ana(v.)Golpearconintención. Chusi(s.)Frazadadeoveja. Chutu/Ch'utu(s.)Montón. Chuwa(s.)Platodebarro. Chuwi(s.)Frijol. Chuwillu(s.)Partedelaradomanual. Chuxchu(s.)Alero. Chuxu/Chhuxu(s.)Animalmaltratado.Orín.
Chuxu/Chuxri(adj.)Personahuesuda. Chuyma/Lluqu(s.)Corazón,pulmón. Chuymachaña(v.)Consolar. Chuymani(s.)Quetienecorazón.Persnadeedad,anciano. Chuymawisa(adj.)Necio,torpe,incapaz,etc.
Chh Chhaja(adj.)oCh'aja.Vozronca. Chhajäña(v.)Estarroncadevoz. Chhalaña(v.)Comprardepocoenpoco. Chhalla(s.)Hojademaizqueenvuelvealamazorcayaltallo. Chhallaña(v.)Quitarelhabadeltallosindescascarar. Chhallmaña(v.)Dardecodazosaunapersona. Chhama(adj.)Granulada.toscamentemolido. Chhamaña(v.)Molertoscamente. Chhankha(adj.)oKhankha.Áspero. Chhapalljaña(v.)Sacarlasmalashierbasdelachacra. Chhapchha(adj.)Algunacosanobienhecha. Chhapha(adj.)Objetonosólidoquesedeshacepocoapoco. Chhaphaña(v.)Deshacerunacosaenformadegranulada.Migasdepan. Chhaphu(adv.)oChhayphu.Casiobscuro.Muyalamaneceroalanochecer. Chhapthapiyasiña(v.)Hacerseobscurecerenelcamino. Chhaqaña(v.)oChhaqhataña.Perderse,perder. Chhaqasiña(v.)Demorarselargorato. Chhaqhata(p.)oChhaqhayata.Perdido,extraviado. Chhaqhxaña(v.)Yanoaparecer.Perdersedefinitivamente. Chhaqtaña(v.)Dejardeservisible. Chharphu(adj.)oChhaypuj.Opaco. Chharpt'aña(v.)oJuykt'aña.Perderlavista,cegar. Chharqu(adj.)Desordenado,confuso. Chhaxcha(s.)Flecodeunaprenda. Chhaxchhantaña(v.)Apareamientodelasaves. Chhaxraña(v.)Peine,objetoquesirveparapeinarse.Peinar Chhaxraña(s.)Peine,objetoquesirveparapeinarse.Peinar Chhaxrañuta(s.)Salóndepeinados. Chhaxrasiña(v.)Peinarse. Chhaxrata(p.)Peinado. Chhaxrayasiña(v.)Hacersepeinarconotrapersona. Chhaxriri(s.)Personaquepeina Chhaxwa(s.)Montóndepiedraocascajoengrancantidad. Chhaxwaña(v.)Amontonarpiedraocascajo. Chhaypht'aña(v.)oChhaypht'ayaña.Opacar.Haceropacar. Chhayphu(adj.)Opaco. Chhäjtaña(v.)Enfriarselosdientes.Destemplarse. Chhärma(adv.)oJichharma.Estanoche. Chhärmanthi(adv.)oJichhärmant.Estamañana. Chhichhillankha(s.)Mosca,insectodíptero. Chhichhiña(v.)oChhiphiña.Hablarmuydespacio Chhijchhi(s.)Granizo. Chhijchhintiwa(v.)Estágranizando. Chhijchhipa(s.)Hierbaaromatizante. Chhijchhuta(p.)Granizado. Chhiji(s)Accidente. Chhijini(s.)Personaalaquelesucedióalgunacosa. Chhijllaña(v.)oAjlliña.Elegir,escoger,seleccionar. Chhijnuqaña(v.)oUtjanuqaña.Establecer.Logrartenercosasparavivir. Chhijnuqäwi(adv.)Lugardondeselogratenercosasparavivir.
Chhijthapiyaña(v.)oKhathatiyaña.Estremecer,hacertemblar, Chhijuña(v.)Temer. Chhijuyaña(v.)oAsxarayaña.Atemorizar,causartemor. Chhiqa(s.)oChhiqha.Aladeaves,odealgúnobjetovolador.Pañalgrueso,delbebé. Chhiqanqara(s.)oChhiqhanqara.Axila.Sobaco. Chhiri(adj.)Crespocabelloensortijado.Rizado. Chhiriyaña(v.)Rizar,formarrizosenelcabello. Chhithaña(v.)oChhitthapiña.Unirunaprendaaotraconaguja,hiloocongancho. Chhitharaña(v.)Ensartarvariascosasaunaprenda. Chhiwchhi(s.)Polluelo.Críadeave. Chhiwiqiña(v.)Trinardelasaves. Chhixchhirayaña(v.)Quemarsuperficialmentelospelosoalgo. Chhixintayaña(v.)oChhixiyaña.Hacercorrerlíquidoconimpulsodelgrifo. Chhixwiriri(s.)Libélula. Chhiya(s.)Medidadelongitudmediantelapalmadelamano. Chhiyaña(v.)Medirlalongitudconlapalmadelamano. Chhuchhulla(s.)oChhuchulli.Patasdeanimales. Chhuchhuña(v.)Meterbulla. Chhujchhuthalaña(s.)Malaria. Chhujuña(v.)Meceraunniño. Chhukhuyaña(v.)Arrearlamanadamuyapurado. Chhullchhuku(s.)Avepequeñadellago. Chhullu(s.)Totoracomestible.Objetoquehaceruido. Chhulluchhullu(s.)Sonaja. Chhullunkhata(p.)Congelado. Chhullunkhaya(s.)oChhullunka.Hielo. Chhullunkhayaña(v.)Congelarelagua. Chhulluqiyaña(v.)Sonarentrepequeñosmetalesenformadesonaja. Chhulluxa(s.)Granizomenudo. Chhuqha(s.)Avepalmípedadecolornegroqueviveenloslagos. Chhuqhu(s.)Palooalgopunzantesobresalido. Chhuqhuntaña(v.)oChhuqhuña.Clavarpunzando.Punzar. Chhuru(s.)oSuru.Picodeave. Chhururiña(s.)Instrumento,silbato. Chhusu(adj.)Desentonado,músicomediocre. Chhuwa(s.)Nombredeunpueblo. Chhuxlla(s.)Pasto.Hierbaquecomeelganado. Chhuxri(s.)Heridainterna. Chhuxu(s.)Orina. Chhuxuña(s.)Órganoquesirveparaorinar. Chhuxuraña(v.)Orinar. Chhuyu(s.)Huellareciente. Chhü(interj.)Sirveparallamarlaatención. Ch Ch'ach'antaña(s.)Absorberuncuerposólidoolíquido. Ch'achaña(v.)Regar. Ch'ajiña(v.)oCh'ajaña.Molerconpiedraomachucar. Ch'ajiqasiña(v.)Machucarselosdedossinintención. Ch'ajwaña(v.)Pelear,reñirse. Ch'akaachu(adj.)Chismoso. Ch'akha(s.)oCh'aka.Hueso. Ch'akhantaña(v.)Enflaquecer,adelgazar. Ch'akhara(s.)oCh'änkha.Páncreas. Ch'akhi(s.)oCh'aki.Sediento,conresaca. Ch'akkataña(v.)Clavarenlapared. Ch'akuntaña(v.)oCh'akuña.Fijarconestacas.Puñetearintencionalmente. Ch'akuru(s.)oCh'akura.Estaca. Ch'akusiña(v.)Golpearseelunoalotro.
Ch'alaliña(s.)Chalaliña.Gritodeanimales. Ch'alla(s.)Arena.Fiestaqueserealizaenhonoralamadretierra, Ch'allakipaña(v.)oCh'alltaña.Regarorociarunpocodealcoholenelterreno. Ch'allanukaña(v.)Rociarlíquidoenunespaciodeterminado. Ch'allpa(s.)oCh'allpha.Pajadesmenuzadadeloscereales. Ch'allphaña(v.)Accidentarse,estrellarse,lanzarseconviolenciaaunlugar. Ch'ama(s.)Fuerza,vigor. Ch'amaapaña(v.)Difícildellevar. Ch'amalaq'a(adj.)Desganado,desalentado. Ch'amachaña(v.)Darfuerza,impulsar. Ch'amachiri(s.)Personaqueapoyaaalguien. Ch'amaka(adv.)Oscuro. Ch'amakthapiña(adv.)Oscurecer. Ch'amampi(adv.)Confuerza Ch'amantaña(v.)oCh'amthapiña.Engordar.Recobrarfuerza. Ch'amjasiña(v.)Buscarocupación. Ch'amkatuña(v.)Cobrarfuerza,reaccionarconfuerza. Ch'ampha(s.)Hierbaseca. Ch'amsuña(v.)Terminardechupar. Ch'amt'aña(v.)oCh'amuri.Chuparconfuerza. Ch'amuña(v.)Chupardulces,chiclesuutros. Ch'amusiña(v.)Chuparseeldedo. Ch'ankha(s.)Cordondelana. Ch'anqhata(s.)Papamaltratada. Ch'apaqa(adj.)Desabrido,comidasinsal. Ch'aphi(s.)Arbusto,espino. ch'aphintaña(v.)Herirconespinas. Ch'aphirara(adj.)Espinoso. Ch'aqa(s.)Gota,partícula,esferadeunlíquido. Ch'aqantayaña(v.)Hacergoteardentrodealgo. Ch'aqaña(v.)oCh'aqkataña.Gotear.Salpicarlasgotasdeunlíquido. Ch'arantata(p.)Mojado. Ch'arantayasiña(v.)Hacersemojar. Ch'arkhi(s.)oCh'arki.Carnesaladaseca. Ch'aska(adj.)Personadespeinada,melenuda. Ch'askachaña(v.)Desgreñar. Ch'ataña(v.)oCh'atarasiña.Darpalmadas.Palmotearenseñaldeaprobación. Ch'awa(s.)Barba. Ch'awaniña(v.)Iraordeñar. Ch'awaña(v.)Ordeñar. Ch'awarapiña(v.)Ordeñárseloparaalguien. Ch'awayaña(v.)Hacerordeñar. Ch'awiri(s.)Personaqueordeña.Ordeñador Ch'axchhsuña(v.)Regarabundantamenteelaguaconlamano. Ch'axjaña(v.)Machucarconpropósito,conpiedra. Ch'axmiwila(s.)Menstruación. Ch'axta(adv.)Mitadocortemenor. Ch'axtata(p.)Desportillado,puedeserencasodecnstalesoporcelana. Ch'axwaku(adj.)Alborotador. Ch'axwiña(v.)Hacernudo.Discutir. Ch'ayña(s.)Pájarosconplumasamarillasynegras. Ch'ich'i(adj.)oCh'islli.Sucio,mugre. Ch'iji(s.)Pastoverduzco. Ch'ijma(s.)oCh'isma.Almohada. Ch'iju(s.)Rajaduraencristales. Ch'ikhi(adj.)Inteligente. Ch'ilaña(v.)oCh'iliña.Sacarlastripasdelpescado. Ch'illk'i(s.)oChillkhi.Brotedeunaplanta. Ch'imi(adj.)Menudo. Ch'ina(s.)Glúteosonalgas.
Ch'inapata(adv.)Sobrelasnalgas. Ch'inani(adj.)Personaquetienesobresalidaslasnalgas. Ch'inankiri(adv.)Queestádetrásdelúltimo. Ch'inqhaña(v.)Machucar,maltratarlaspapasconlasuñas. Ch'inqharasiña(v.)Golpearse,lastimarse. Ch'iñi(s.)Liendre. Ch'iñirara(adj.)Personaconbastanteliendre. Ch'ipha(s.)Redhechadecuerda. Ch'ipiqaña(v.)Parpadear. Ch'ipiqiri(s.)Personaqueparpadea. Ch'iqatuqiru(adv.)Hacialaizquierda. Ch'iqachu(s.)Zurdo. Ch'iqartayaña(v.)Desviarlosdañosquehaceunasegundapersona. Ch'iqaru(adv.)Alaizquierda. Ch'iqiyaña(v.)oLakiraña.Repartir,distribuir. Ch'iriqaña(s.)Ruido. Ch'irmayaña(v.)Hacerguiñar. Ch'irmiña(v.)Guiñar. Ch'irmiri(s.)Personaqueguiña. Ch'irmthapiña(v.)Cerrarlosojos. Ch'irwaña(v.)oCh'irwaraña.Exprimir.Exprimirunoporuno. Ch'irwiri(s.)Personaqueexprime. Ch'isiña(s.)Dolor,ardor,punzón. Ch'isiqiña(v.)Chillar(sóloanimales). Ch'isla(adj.)Niñopequeño. Ch'isllichaña(v.)Engrasar,untarcongrasa. Ch'islliña(v.)Sudar,ponersebrilloconlagrasa. Ch'isllitataña(v.)Cundir.extenderselasmanchasdeaceite. Ch'iti(adj.)Personadebajaestatura. Ch'itiki(s.)Saseado,repleto,muyIleno. Ch'itintaña(v.)Comerdemasiado. Ch'itiqayasiña(v.)Hacersesalpicar. Ch'itiqiña(v.)Salpicar. Ch'iwa(s.)Hojastiernasdelaquinua. Ch'iwi(s.)Sombra.Insectos. Ch'iwichaña(v.)oCh'iwjataña.Cubrirdelsol. Ch'iwiña(s.)Sombrilla. Ch'ixi(adj.)Colorgris. Ch'iyanuqaña(v.)Romperloquenosirveenpedazos. Ch'iyaña(v.)Cortarorajarleña.Rompertelauotrosimilar. Ch'iyaqaña(v.)Despedazar. Ch'iyarlarama(adj.)Azuloscuro. Ch'iyara(adj.)Colornegro. Ch'iyaraptaña(v.)Volversenegroporundeterminadotiempo. Ch'iyasiña(v.)Abrir.Rajarseporsísolo. Ch'iyjtata(s.)Ropaapuntoderomperse. Ch'uch'u(s.)Frío,helado Ch'ukuña(v.)Costurar. Ch'ukuri(s.)oCh'ukuntiri.Elquecose.CosturerooSastre. Ch'ukuta(p.)Cosido.adj.ApododelhablanteaymaradeLaPazopaceño. Ch'ukuyaña(v.)Hacercoseralgoconalguien. Ch'ulla(s.)Impar,disparejo. Ch'ullanayra(s.)Personaquetieneunsoloojo. Ch'ullanchaña(v.)Emparejar. Ch'ulli(s.)oCh'uru.Caracol. Ch'ulljtayaña(v.)Separaraunapareja,odoscosas. Ch'ullqhi(adj.)Firme,algoduro,resistente. Ch'ullqhichuyma(adj.)Despiadado,corazónduro. Ch'ullqichaña(v.)Hacermásfuerte,enderezarlo. Ch'ullu(s.)oLluch'u.Gorroquecubrelacabeza.
Ch'umaña(v.)Escurrirofiltrar. Ch'umaqaña(v.)oCh'umthapiña.Escurrirelaguadeunrecipiente. Ch'umphi(adj.)Colorcafé,castañoclaro. Ch'umsuyaña(v.)Destilarellíquido. Ch'unch'u(s.)Danzaguerrera,delosllanosorientales.Plantaconfrutos. Ch'unch'uli(s.)Tripagruesodecarnero. Ch'uñjañ(v.)Helarselaspapasquesehapuestoalahelada. Ch'uñt'ata(p.)oCh'uñuta.Congelado,helado. Ch'uñtu(s.)Parteelevadaenlasuperficie. Ch'uñu(s.)Papasecaopapaheladaydeshidratada. Ch'uñuchaña(v.)Secarlapapaheladaparaelaborarchuño. Ch'uñuyaña(v.)Hacerhelar,congelar. Ch'upu(s.)oChuphu.Tumor. Ch'upuchasiña(v.)Formarseuntumor. Ch'urawi(s.)Sombra,cielocubiertodenubes. Ch'uri(s.)Paperas.inflamacióndelasglándulas. Ch'urkisiña(s.)Obstinarseenelerror,aferrarse,nodarelbrazoatorcer. Ch'usa(s.)Vacio,ausencia,quenocontienenada. Ch'usachaña(v.)Desocupar,vaciar. Ch'usachata(p.)Vaciado. Ch'usaptaña(v.)Ausentarse,desaparecer. Ch'usart'aña(v.)oCh'usayasiña.Extrañar.Darunmalpaso. Ch'usäña(v.)Faltar,estarausente. Ch'usiqa(s.)Lechuza,averapaznocturna. Ch'uspa(s.)Bolsapequeñaparallevarcoca. Ch'uspi(s.)Mosquito,insectodepicadadolorosa. Ch'usuyaña(v.)Sacarelaguadelaspapasquesehizocongelar. Ch'uta(s.)Antiguopantalón,dedanzaquesebailaenlaépocadelluvia. Ch'utaraña(v.)Quitarlacáscaradelahabacuandoyaestacosida. Ch'utillu(s.)Danzaaymara. Ch'utstaña(v.)Sobresalir,aventajarunapersona. Ch'utu(s.)Sombreropuntiagudo.Vérticedelacabeza.Cima,cumbredeloscerros. Ch'uwa(s.)Líquidocristalino. Ch'uwanchaña(v.)Enjuagar. Ch'uwaraña(v.)Cristalizarelagua.Escurrirlapapa. Ch'uwinchasiña(v.)Envolverenlamano. Ch'uwiña(v.)Envolverlacuerdaohebra. Ch'uwthapiña(v.)Envolverlatelaparallevarconmáscomodidad. Ch'uxuntaña(v.)Volververde,cubrirsedeverde,pudrir. I Ichjatasiña(v.)Ponersesobreelregazoaunacriaturaetc. Ichkataña(v.)Ponerollevaralgoentrelosbrazos,comoserunniño,unanimalpeq ueño. Ichkatasiña(v.)oIchukatasiña.Llevarsealpechounacriatura. Ichnaqaña(v.)oIchunaqaña.Manejarunacosapequeñaounniñoenlosbrazos. Ichsuña(v.)oIchtaña.Sacar.Alzar,levantarenbrazosaunacriatura. Icht'asita(p.)Personaquetienealgoentrelosbrazos. Ichtaraqaña(v.)Alzar,tomarenbrazosalgosinelconsentimientodeldueño. Ichtasiña(v.)Tomaralgoqueseencontró.Alzarse,levantarsedelsuelomutuamente. Ichthapiña(v.)Cogeraunacriatura,juntardoscosasmuypequeñasconlasmanos. Ichthapisiña(v.)Cuandodospersonasjuntansuscriaturasenunlugar. Ichukipaña(v.)Llevar,hacerpasarporencimadealgo,alniñoquesellevaenbraz os. Ichuniña(v.)oIchuña.Trasladarunacriaturaallugardondelopiden.Apadrinaren bautismo. Ichuntaña(v.)Meter,introducirllevandoenbrazosaunserpequeño. Ichuqaña(v.)Bajarenbrazosdeunapartealtaaunacriatura. Ichurawki(adj.)Padrinodebautismo. Ichurtayka(adj.)oIchumama.Madrinadebautismo.
Ichuraña(v.)Arrebatarunacosapequeña,quitarunbebédelasmanosdealguien. Ichuri(s.)Personaquellevaensusmanosunserpequeño Ichusiña(v.)Creeryguiarseenlosconsejosdeadivinos.Llevarenbrazosaunn iño. Ichusiri(s.)Queseguiadelconsejodelosadivinos.Elquellevaparasíalguna cosa. Ichut'asita(s.)oIcht'asita.Personaquetienealgúnserensusbrazos. Ichutata(s.)Padrinodebautismoorotucha. Ichuwawa(s.)Niñodebautizo. Ichuxaräña(v.)oIchxarüyaña.Entregarenlasmanosdealguienunserpequeño. Ichuxaruña(v.)oIchxaruña.Tomarenbrazosunniño.Alzarenlosbrazos. Ichuxatasiña(v.)oIchxatasiña.Ponerenelregazounacriatura. Ichuyaña(v.)Hacerqueotrollevealgoenbrazos.Buscaralosadivinosypedirle sconsejo. Ichuyiri(s.)Quecreeyseguiadelconsejodelosadivinos.Personaquehacel levaralgo. Ichxataña(v.)Sobreponer,ponerencimadealgoloquesellevaenbrazos Ijma(s.)Viudayviudo.Adj.Personaqueseolvida. Ijmaptaña(v.)Enviudar,tantoelhombrecomolamujer. Ikanp'akiri(s.)Doncellita.Lainfusióndeplantaseempleacomosudorífico,carmin ativoyenlasdiarreasdelosniños. Ikch'awa(adj.)oIkch'umiri.Personaquedormita. Ikch'awaña(v.)Dormitar,amodorrarse.Cabeceardesueño. Ikch'ukiña(v.)Fingirqueseduerme,hacerseeldormido. Ikikataña(v.)oIkkataña.Dormirreclinadolacabeza,dormirseconotrapersona. Ikikipa(v.)oIkiruruña.Dormiraunladoyotro,comounoalqueleempujan. Ikikipaña(v.)Dormirtransportadodelsueñoprofundamente. Ikimacha(s.)Somnolencía,personaquenohadormido. Ikimachaña(v.)Desvelarnodejardormir. Ikimaya(s.)Personaquenodurmió. Ikintaña(v.)Acostarse.Entrarenlacama. Ikintayaña(v.)oIkiyaña.Haceracostaraalguien. Ikinuqaña(v.)oIknuq'aña.Estarechadoscomoparadormirodescansar.Dormirenun lugarnoprevisto. Ikiña(v.)Dormir.Frazada,cama,colcha. Ikiña(s.)Dormir.Frazada,cama,colcha. Ikiqimara(adj.)Dormilón. Ikiraña(v.)oIkthaptaña.Dormirmuchosenuncuartoaglomerados. Ikiraqaña(v.)Dormirencasaajenaconconsentimientodeldueño. Ikit'aña(v.)olkt'aña.Dormirpocotiempo.Siesta. Ikitataña(v.)Tendersedelargo,dormirsesincuidado. Ikjaña(v.)Dormirhastaretrasarse. Ikjasiña(v.)Dormircuidandoalgo.Dormirdondesetienequecuidaralgo. Iksuña(v.)Dormirconunapersonaconsexoopuestoilícitamente. Ikthapiña(v.)Comenzaradormirse.Adormecerse. Ila(adv.)Instante,momento,corto. Ilaniña(v.)Venirapresuradamente.Irasacaralgo,delsueloconunpunzónocuchi llo. Ilayaña(v.)Darprisa,apresuraraotro. Illa(s.)Amuleto,talismán,objetoalqueseatribuyevirtudmágica. Illamank'a(s.)Productosagricolasqueporalgúnmotivoespecial(caidadeunra yo,etc.),sonconsideradostalismanes. Illaqullqi(adj.)Monedasquedespuésdeciertosritosyceremoniastienenpodere smágicos. Illachantasiña(v.)Guardaramuletosotalismanesqueletraigansuerteyventura. Illachasiña(v.)Guardaramuletosqueletraigansuerte.Atesorar,reunirdinero. Illapa/Illapu(s.)Rayo. Illapaña(v.)oillapuña.Caerelrayo. Illapata(p.)Hacaidoelrayosobreesapersona. Illapjaña(v.)Caerelrayoenalgúnsitio.Dispararcontinuamente.
Illapnaqaña(v.)Sentirselostruenosportodaspartes.Fulminararrojarrayos. Illawa(s.)Liso,piezadeltelarquedivideloshilosdelaurdiembreparaque paselatrama. Illawaña(v.)oIllawt'aña.Colocarellisoenlaurdiembre. Illi(s.)Saviadelosárbolesylasplantas. Illpa(s.)Sien,parteslateralesdelafrente. Illpanchaña(v.)Golpearaotroenlassienes. Ilsuña(v.)Subirapresuradamente. Ilu/Iluña(s.)Trabajodesembrar.Sembrarponiendolasemillaenelsurco. Ilu/Iluña(v.)Trabajodesembrar.Sembrarponiendolasemillaenelsurco. Iluniña(v.)Iradepositarenelsurcosemilladetubérculos. Ilurapiña(v.)Depositarsemillaparaalguien. Iluri(s.)Personaquedepositalasemillaenelsurco. Iluyaña(v.)Hacersembrar,hacerdepositarlasemillaenelsurco. Imakipaña(v.)Recubrir,cubrirnuevamente. Imanaq'aña(v.)oImnaqaña.Esconderalgo. Imanaqasiña(v.)oImnaqasiña.Andarescondiéndose. Imantaña(v.)Recelar,ocultar,esconder,encubrir,tenersecretos. Imantasiña(v.)Escondersedealguien. Imantata(p.)Oculto,escondido,secreto. Imantt'aña(v.)Zambucar,esconderrápidamenteunacosadentrodeotra. Imaña(v.)oImthapiña.Almacenar,reunir,guardar.Custodiar.Enterrardarsepultur a. Imañjaña(adv.)Comoparaguarardar. Imaqaña(v.)Apartaralgoparaguardaruocultaralgo. Imaraña(v.)Descubrirloqueestabatapadoocubierto. Imasiña(v.)Esconderse,escondite,escondrijo,guarida.Acogerserefuguiarse.Gua rdarsealgoparasi. Imasiña(s.)Esconderse,escondite,escondrijo,guarida.Acogerserefuguiarse.Gua rdarsealgoparasi. Imasiwi(s.)Escondrijo,escondite,guarida.Entierro. Imata/Imt'ata(p.)oImxatata.Guardado,almacenado.Escondido,secreto.Tapado, cubierto. Imayaña(v.)Hacergurdaraotro,unacosaparaquelaguarde. Imayasiña(v.)Daraotroalgopropioparaqueseloguarde. Imik'ara(adj.)Taimadoastutohipócrita. Imilla(s.)Niña,muchacha,chiquilla. Imiri(s.)oImxasiri.Conservador,queconservacuidador,depositario. Imt'aña(v.)Encubrir,ocultar,disimularosocapar,esconder,callarmaliciosamen te. Imt'iri(s.)Encubridor,cómplice,consentidor. Imxaña(v.)Guardarloquenoloestabahastaentonces.Volveraguardar. Imxasiña(v.)Tenersecretos.Custodiar,conservar,mantenerenbuenestado. Imxataña(v.)Cobijar,cubrirotapar. Ina(adv.)Abundante,queabunda.Común. Ina(adj.)Desocupadooestapordemás. Inapanqara(s.)Florsilvestre. Inacha(interj.)¡Ojalá!Queexpresavivodeseo.Quizá,puedeser. Inaja(adv.)oInasa.Quizás,expresaduda.Acaso,quizá. Inaki(adv.)Gratuitamente,desocupado,vacante. Inakiña(v.)oInakiskaña.Estardesocupado,sinocupación.Vagabundear. Inakt'aña(v.)Estarinquieto,serdiligente. Inamaya(adv.)Inútilmente,vanamente. Inamukuña(v.)Apaciguar,tranquilizar,amansar. Inapiniki(adv.)oInapuniki.Inútilmente,injustificadamente,sinmotivo. Inaqachasiña(v.)oInaqasiña.Vestirsealamoda,arreglarselaropaunavezvestid a. Inawanukuña(v.)Aplacarse,amansarse,suavizarse. Inawisa(adv.)Demasiado,mucho. Inäña(v.)Estardesocupado,sinobjeto.
Inkapanqara(s.)oInkawisa.Retama. Inkhi(s.)Buchedecualquierave. Inkiranttaña(v.)oIkranttaña.Hundirseeltecho. Inkjataña(v.)Sobreponer,ponersobrealgounpequeñobultodecosasatadasenunp añuelo. Inktaña(v.)Alzar,levantarcosaspuestasenunaservilleta.Levantarunbulto. Inku(s.)Atadodeunatelapequeña. Inkukipaña(adv.)Poneropasaralgodeunvasoaotro,deuncostalaotro. Inkuntaña(v.)Introducirunbultoocosaparecida. Inkuña(v.)Llevarunbultoconlamano. Inkuqaña(v.)Bajarunbulto. Inkuraña(v.)Arrebatar,quitarunbultoocosaparecida. Inkxaraqaña(v.)Entregarenlasmanosdealguienunacosacomobulto. Inkxataña(v.)Adicionar,añadir,sobreponerconunbulto. Inüru(adv.)Díaordinario. Iñantaña(v.)Miraralgolevantando. Iñaqaña(v.)Mirarpordebajo,vertirmejor. Iñu(s.)Huérfano,niñosinpadrenimadre. Ipasari(s.)Sobrinoosobrina,hijosdehermano,perolosonrespectodelaher mana. Ipata(s.)Cuñadaquevieneaserparalamujerhermanadesumarido. Ipi(s.)Papaspequeñassilvestresynacendeunamata. Iqa(s.)Cosaslargasflexibles,porciónpequeñadeterreno,tierranocultivada. Iqalaña(v.)oIqaliña.Temblardefríootemor. Iqalayaña(v.)oIqaliyaña.Hacertemblar,atemorizaraotro. Iqaliri(s.)Temblador,personaquetiemblaoqueandatemblando. Iqamukuña(v.)Dejarabandonadoalgocomotelaopapel. Iqanaqaña(v.)Llevarcolgandodelamanounaprendadevestir,unatelaounpape l. Iqanaqtaña(v.)oIqnaqaña.Botarportodaspartesunacosacomo Iqaniña(v.)Traercolgandoenlamanohaciadondeestáelquehablaunatelaocuer da. Iqantaña(v.)Introducir,meterdentrodealgounacosacomotelaopapel. Iqanuqaña(v.)Poner,tenderenelsuelocosascomoprendasdevestir,papeles,et c. Iqaña(v.)Transportarropas.Medirconsogaunterreno.Parcelarterrenos. Iqaqaña(v.)Separarunacosacomotelaopapeldeotrasodellugardondedebees tar. Iqaqipaña(v.)Hacerpasarporencimadeunapared,persona,ocosas,etc. Iqarantaña(v.)oIqrantaña.Caerse,dejarcaerunacosacomotela,papel,soga,etc . Iqaraña(v.)Arrebatar,quitaraalguiencosascomopapel,tela,etc.Descalzar. Iqarasxaña(v.)oIqarasiña.Recuperardelpoderdeotroarrebatándolelospapeles,te las,etc. Iqasjaña(v.)Llevarselastelas,quelepertenecenyquehabíadejadoporolvido. Iqatataña(v.)Desdoblar,tenderenelsuelocosascomotelas,ropas,etc. Iqatatata(p.)Tendido,extendido,dícesedetelas,ropas,etc. Iqharuña(v.)oIqxaruña.Llevaraotrapartecosascomotelas,frazadas,etc. Iqiqu(s.)olqaqu.IdolilloAymara,diosdelaabundancia. Iqsuña(v.)Sacardelinteriordeunacasaalgocomobolsa,telas,etc. Iqt'aña(v.)Medirunterreno,parcelar. Iqt'arapiña(v.)Medirselounterrenoparaotrapersona. Iqta(s.)Parcela. Iqtaña(v.)Cogerunatela,papel,etc.Alzar,recogerdelsuelo. Iqtasiña(v.)Pelear,forzar.Relaciónsexual.Encontrarseunpapelounpañuelo. Iqthapiña(v.)Recogercosasqueestabandesdobladas.Cotejardosprendasdevesti r,telas. Iqxaruyaña(v.)Entregarenlasmanosaotrapersonacosascomotelas,etc. Iqxataña(v.)Sobreponer,añadirtelas,etc.,sobreotras. Ira(s.)Minaocantera.Zampoña,cuyascañasdecortemenorquecombinanconelarc
a.Adv.Lugardondetrillantrigo,quinua,etc. Irana(s.)Laderadeclivedeunmonte. Iranama(adv.)Ladera,costado. Irantaña(v.)Introducirobjetospequenoscomopapas,alsurcooundulcealaboc a. Iranukuña(v.)Dejarporolvido.Repartir. Iraña(v.)oIrarapiña.Llevarcosasligerascomomonedas,enunasolamano. Iraqaña(v.)Restaroalejarunproductodeltamañodeunapapaodeunafruta. Iraqata(p.)oIraqtaña.Rebajadescuento. Iraqata(v.)oIraqtaña.Rebajadescuento. Iraqata(p.)Baratodepocoprecio. Iraqayaña(v.)Hacerrebajarelvalorendinero,hacerquitar,bajarconlamanof rutos,etc. Iraqayasiña(v.)oIraqtayaña.Hacerserebajarencompras,interesesendeudas. Iraraña(v.)Arrebatarunacosaoproductoredondoconunapalmadelamano. Irarpayaña(v.)Abandonarporahí,pordescuidoofaltadeinteréslacosapequeñaquel levaba. Irasiña(v.)Distribuirseentrevarioslasobligacionesquehanasumido. Irasiri(s.)Personaquesellevaalgo.Personaqueencara. Irasu(s.)Instrumentosmusicalesmedianosdelamohoseñada. Iraya(s.)Remesa,envío. Irayaña(v.)Mandarencomienda,hacerqueIleve. Irayasiña(v.)Mandarsedineroparaalgunacompraaalgúnviajero,comprador,etc. Irjasiña(v.)Compartir,repartirconotro.Destruirseunosaotros. Irkata(s.)Apéndice.Cosaañadidaaotra. Irkataña(v.)Subir,irapresuradamenteaunapartemásalta. Irkatasiña(v.)Encararseconotro. Irkatayaña(v.)oIrkatayasiña.Hacerencararconuntestigo,hacerqueotroguarde. Irki/Irqi(s.)Niñooniñadeunoadosañosdeedad.Mucho,muy. Irmuña(v.)oIrmuraña.Sacarpapastiernassinarrancarlaplanta. Irnaqa(s.)Ponertierraaltallodelasplantasparaquetomemayorvigor.Luga rdetrabajo. Irnaqaña(v.)Laborar,labrar,trabajar.Manejarunacosaredondaconlapalmade unamano. Irnaqañjama(adv.)Laborablequesepuedetrabajar. Irnaqawi(s.)Trabajocorporal,labor. Irnaqayaña(v.)Hacertrabajar,dartrabajo. Irnaqiri(s.)Trabajador,personaquetrabaja. Irnuqaña(v.)Colocarunacosasólidaoproductoredondo. Irpa(s.)Pájaroquecomienzayaavolar.Acequia.Guía. Irpachaña(v.)Canalizar,abrircanalesoacequias. Irpajaqi(s.)Guíaenviajes,conocerbienloscaminos. Irpakipaña(v.)Hacerpasartomandodelamanoodeunacuerda,unpuente.Unmal paso. Irpakipayasiña(v.)Hacerseayudarenpasarhaciéndosetomardelamano. Irpamuchuña(v.)Alojarcoortésmenteaalguien. Irpamukuyasiña(v.)Hacerseacompañarhastaalgúnlugar,camino. Irpanaqaña(v.)olrpnaqaña.Llevaroconduciraunapersonaoanimaldeunsitioa otro. Irpanaqasiña(v.)oIrpanaqtaña.Andarjuntosfrecuentemente,irdeunsitioparaot ro. Irpantaña(v.)Conduciraunapersonahaciaelinterior. Irpanuqaña(v.)olrñaqaña.Llegarentredosomásalsitiodondeestáelquehabla. Irpaña(v.)Guiaraunapersonaquenoconoceelcaminoolaciudad. Irpaqa(s.)Actodesolicituddelamanodelanovia,pedirlamano. Irpaqaña(v.)Recageralaprometidaonoviadelacasapaterna.Pedidademano. Irparantaña(v.)oIrprantaña.Entrar,internarsemásdedosenunsitio. Irparaña(v.)Arrebatarunmenordeedadoanimalaalguien. Irparapiña(v.)Llevar,conduciraunapersonaapedidodeotro.Llevárselo. Irparaqaña(v.)Llevaralhijo,sintenerladebidaautorización.
Irparayaña(v.)oIrparayasiña.Hacerqueotrapersonaseloquite. Irparpayaña(v.)Acompañaraunohastaponerloencamino.Desviarelríodesucorrien te. Irpasi(s.)Compañeroquenuncaseapartadeotro. Irpasiña(v.)Irsedospersonasdesexoopuesto.Fugardospersonasamantes. Irpasiri(s.)Amantes,enamorados. Irpasjaña(v.)Llevarseaalguien,elnoviosellevaalanoviaantesdecasarse. Irpatataña(v.)Esparcirselosqueestabancaminandojuntos. Irpawayaña(v.)Conduciraunapersonaoanimal,aprovechandoqueestádeidaalmis mositio. Irpayaña(v.)oIrpayasiña.Enviaralguienconunapersona.Dejarsellevardócilmente. Irpäwi(adv.)Ellugardedondesellevó. Irpiri(s.)Conductor,queconduce.Guía. Irpjaña(v.)Abriruncauceoacequia.Llevarapersonaoanimalquesehabiadeja do. Irpkatata(p.)Anexo,unidoaotracosaydependientedeella. Irpstaña(v.)Salirdeunahabitaciónungrupodepersonas. Irpsuña(v.)Sacaraunapersonaoaunanimal. Irpsuyaña(v.)Hacersacar,hacersalirmedianteotrapersona. Irptaña(v.)Recogerdealgúnlugaraunapersonaabandonada. Irpthapiña(v.)Parear,juntardoscosasigualesoparecidas. Irpthapiri(s.)Registrocivil. Irpthaptaña(v.)Juntarseoencontrarsecasualmenteenelcamino. Irpxaruña(v.)Animaraalguienparaqueloacompañeenelcamino. Irpxaruyaña(v.)Daroentregaraunapersonaasucuidador. Irpxataña(v.)Encaminar,enseñarelcaminooponerencamino. Irpxayaña(v.)Serelacompañantepermanente,llevaroacompañardecostumbre. Irqi(s.)Niñoqueyacamina.InstrumentodevientodelaregióndeTarija. Irsuña(v.)Extraerunobjetopequeñoconlapalmadeunamano. Irsuraqaña(v.)Sacarunacosapequeñacomomoneda,sinlaautorizacióndesupropieta rio. Irt'aña(v.)oIrt'araqaña.Encarar.Aumentardineroparaunacompra.Mandaralgoa alguien. Irtaña(v.)Levantarunobjetopequeñoconlamano. Irthapiña(v.)Recolectardinero. Iru(s.)Pajabrava,espinos. Iruki/Irurara(s.)Cerdoso,quecreamuchascerdas. Irwaqa/lrwara(s.)Ladera.Esquina,ánguloexteriorqueformandossuperficies. Irxaña(v.)Condenar,penar,darsentencia. Irxata(s.)Aumento,añadircompletarloquefaltaendinero.Golosinadelfiambre . Irxataña(v.)oIrxattaña.Encarecer.AlzadepreciosEntregaraotrounacosapequeña . Irxatata(p.)Ventadealgunosartículosaumentado,enpeso,elevacióndeprecios. Irya/Iraya(s.)Remesa,envio. Isa/Wini(s.)Cosamuyduraopiedranegra. Isallu(s.)Mantorectangulargeneralmentedeunsolocolorqueusabanlasmujer es. Isaña/Isañu(s.)Tubérculodecoloramarilloconojosazulesypicantemuyparecidoa laoca. Isch'ukiña(v.)Percibirlossonidos.Escucharconatención. Isch'ukiri(s.)Personaqueescucha. Isch'ukisiña(v.)oIsch'rikiskaña.Estarescuchandomuchotiempo,espiar. Isch'ukiyaña(v.)Hacerescucharconotro. Isi(s.)Vestido,prendausadaparacubrirelcuerpohumano,ropa. Isichaña(v.)Proporcionarropavariadaalaesposaoalashijas. Isicharapiña(v.)Hacerropaparaotro. Isichasiña(v.)Hacerseotejerseropaparasi. Isini(s.)Personaquetienemucharopa. Isintasiña(v.)Ponerseropa,vestirse.
Isirasiña(v.)Desvestirse,quitarseprendas Isirayaña(v.)Hacerdesvestir. Isit'axsu(s.)Lavatorio. Ispa/Ispaku(s.)Gemelos,mellizos. Ispalla(s.)Amuletodelapapasedicequesondosniñasunablancayotranegra Ispi(s.)Pececillo Ispillu(s.)Labio. Ispilma(s.)Candela,vela Ispinku(s.)Trébol. Isqisqi/Thutha(s.)Polilla. Issuña(v.)oIssuyaña.Desnudar,quitarelvestidooropa. Issusiña(v.)Desnudarse,dejandolaqueantesseusaba. Ist'aña(v.)Audiblequepuedeescucharse.Escuchar,obedecer. Ist'añjama(adj.)Algoquesepuedeescuchar. Ist'apxma(imp.)oIst'apxam.Escuchar,escuchen. Ist'asiña(v.)Vestirse,escucharloquehablanmaldesi. Ist'asiri(adj.)Obedienteysumiso. Ist'asiyaña(v.)Hacerqueunapersonaescucheloquesehabladeella. Ist'asxaña(v.)Haberseoído.Volverseobedienteysumiso. Ist'ayaña(v.)oIst'ayasiña.Vestirlo,amortajar,hacerqueunolehagaoiraotro. Ist'iri(s.)Oyente.Personaqueoyeoescucha. Ist'kaya(s.)Audible. Istalla(s.)Prendatejidaprimorosamenteparacontenerlacoca. Isthapiña(v)oIsthapisiña.Vestir,cubrirconropasauno,engalanarse,arreglarse . Istira(s.)Quesera,moldeparahacerquesos. Isuqaña(v.)Percibir. Isutunku(s.)Sorgo(planta). Iswalla(s.)Adúltero. Italaki(s.)Zampoña,instrumentooriginariodeItalaque Itapallu(s.)Ortiga.Plantaorticácea. Itäwi(s.)Abscesoenelpie,secreequeesporhaberpisadolosalimentos. Itha/Ita(s.)Pulgadeave. Itkataña(v.)Adosarconunacosasólidaquerequierelafuerzadedosmanos. Itnaqaña(v.)oItnuqaña.Manejaruncajónocosaparecida.Colocaralsuelo. Itsuña(v.)Extraerunobjetosólidoypesadoconlasdosmanos. Ittaña(v.)Alzarunacosasólida. Itunaqtaña(v.)Andartironeándoseportodaspartescosas. Ituniña(v.)Traerunacosahaciadondeunolapide. Ituntaña(v.)o.Ituña.Llevar,entrelosbrazos. Ituqaña(v.)Bajarlaolladelfogón. Ituraña(v.)Arrebataralgo. Iturpayaña(v.)oItxataña.Levantar,retirarcosaspesadasparataparodestapar. Itutiña(v.)Rodar. Iwachu(adj.)Flojo,debilitado,sinfuerzas. Iwayu(adj.)Querido,amante,despectivo. Iwisa/Iwija(s.)Oveja. Iwisqallu(s.)Críadeovejas. Iwxa(s.)oIwxaña.Amonestación,consejo.Encargo,recado.Mensaje. Iwxa(v.)oIwxaña.Amonestación,consejo.Encargo,recado.Mensaje. Iwxaniña(v.)Iradarunencargoounmensaje.Iraamonestar,darunconsejo. Iwxarapiña(v.)Ixwarapiña.Amonestárselo,recomendárselo,darconsejoparabiendeotro . Iwxasiri(s.)oIwxiri.Consejero,personaquedaconsejosorecomendaciones. Iwxasiwayjaña(v.)Recomendarseasímismo. Iwxata(p.)Personaquehasidoaconsejada. Iwxawaru(s.)Encomiendadepalabra.Testamento. Iwxawayaña(v.)oIwxawayjaña.Dejaralgoencomendadoantesdeirse. Iwxawi(s.)Sermón,amonestación. Iwxkaña(p.)Aconsejable,dignodeseraconsejado.
Iya/Yaw(interj.)¡Enbuenahora!. Iyana(v.)Aceptar,admitir,asentir,consentir,tolerar. Iyaw(interj.)Ya,expresióndeaceptación.Afirmativo. Iyawäña(v.)Acatar,obedecer. Iyawsaña(v.)Recibir.Decirsí. Iyawsayaña(v.)Haceraceptar.Persuadir. Iyawskaya(adj.)Aceptable.Quepuedeseraceptado. Iyra(s.)Colina,lomadecerro,elevacióndeterrenomenorqueunamontaña.
J Ja(interj.)Personaquearreaanimales. Jach'a(adj.)Fuerteygrande,largooalto.Muchedumbreojuntadealgunacosa. Jach'achaña(v.)Engrandecer,levantarenalto. Jach'ajila(s.)Hermanomayor. Jach'amama(s.)Esposadelamaximaautoirdaddeunayllu.Mujerdeedad. Jach'asirka(s.)Nombredeunpueblo Jach'atata(s.)Nombrequerecibelaautoridadmayorenunayllu.Personamayor, abuelo. Jach'i(s.)oJich'i.Unpuñadodealgo,cuantocabeenelpuñodelamano. Jach'ijaña(v.)oJich'jaña.Llevaralgosinsoltardurantemuchotiempo. Jach'intaña(v.)oJich'intaña.Meteroechardentrounpuñadodealgo. Jach'iña(v.)Llevarunpuñadodealgo. Jach'isuña(v.)oJich'suña.Sacarunpuñadodealgúnrecipienteobolsa. Jach'ithapiña(v.)oJich'thapiña.Juntarpuñadodealgo. Jach'ixaraña(v.)oJich'xaraña.Darunpuñadodealgo. Jach'ixataña(v.)oJich'xataña.Ponerunpuñadoencimadealgo. Jach'kataña(v.)Botarlacocamascadaenlasapachetas.Superstición.Traercocaen laboca. Jach'ni(s.)Hechiceroquehaceunembusteytraeconsigoelmaízoestiércolparaa divinar. Jach'taña(v.)oJich'taña.Tomarunpuñadodealgo. Jach'u(s.)Cebadatiernacomoforraje.Cocamascadaqueechandelaboca.Carab inero. Jach'usuña(v.)oJach'suña.Sacarlacocamascadaconlamano. Jach'utarapiña(v.)oJich'tarapiña.Tomarunpuñadodealgoparadárseloaotro. Jach'xaruña(v.)oJich'xaruña.Tomarloenelpuño. Jacha(s.)Lágrimas. Jachajachaña(v.)Tenerganasdellorar. Jachanqalla(adj.)oJachawalla.Llorón. Jachantaña(v.)MeterseallorarconotrosqueIloran. Jachaña(v.)oJachasuña./Jachsuña.Llorar.Derramarlágrimas Jacharaña(v.)oJachxaña.Llorardealgoentrevariaspersonas. Jachäña(v.)oJachayaña.Hacerlellorar. Jachiri(s.)ElqueIlora. Jachjaña(v.)Ahogarahorcandooentronandoalgoenlagarganta.Maldeciraalguie n Jachjayasiña(v.)Enojarse. Jachkataña(v.)Llegarllorandooquejarse. Jachsuña(v.)Llorarunratoounmomento. Jachxataña(v.)Llorarsobrelasepulturaosobreelmuerto. Jaju(s.)Mosquitoquepica. Jak'a(adv.)Cercaocercano. Jak'achaña(v.)Acercarse,faltarpocoparaIlegar. Jak'aja(s.)Mivecino. Jak'akataña(v.)oJak'kataña.Acercarseaalguienoaalgo. Jak'ankaña(adv.)Estarcerca. Jak'ankiri(s.)Vecinoscercanos. Jak'asiña(v.)oJak'achasiña.Acercarseunoaotro.
Jaka(s.)Vidaohacienda. Jakaña(v.)Viviractualmente.Lugardondevive. Jakasiña(v.)Ganarparacomerconsutrabajo.Vivirconalguien. Jakatatäxaña(v.)oJakatatayaña.Resucitaraotro.Hacerrevivir. Jakatatxaña(v.)oJakatataña.Resucitar.Mejorarenlasalud. Jakawi(s.)Placenta. Jakäña(v.)Hacervivirodarsalud. Jakäsiña(v.)oJakayasiña.Hacervivir.Curarunaherida. Jakhiraña(s.)Cosasquesecuentan. Jakhu(s.)Cosadevalor.Números. Jakhuña(v.)Contar,preciar. Jakhuri(s.)Contador. Jakhusiña(v.)Unoquesecuentalosnúmerosarábigos.Contarse. Jakhuwi(s.)Contabilidad. Jakhüsiña(v.)oJakhuyasiña.Hacerseestimar,hacersetomarencuenta. Jakiri(s.)Petsonaquevive. Jakisiña(v.)oJikisiña.Encontrarseconalguien. Jakisxaña(v.)oJikisxaña.Volverseajuntar,hallarloquesehabíaperdido. Jakkataña(v.)Colarseaalgo,pegarseaalgo. Jaktaña(v.)Revivir.Resucitar Jakxaña(v.)Sanar,cobrarsalud. Jalajala(adj.)Diligente,andardeprisa. Jalakataña(v.)oJalkataña.Enfrentarseparadefenderaotro.Cruzardeunfrentea otro. Jalakipaña(v.)Adelantarse.Pasarporencimadeotro. Jalakipiri(s.)Personaquetomaladelantera.Elquepasaporencimadeotro. Jalantaña(v.)Caersealaguaoaunbarranco.Entraraunlugardeimproviso. Jalaña(v.)Correroirdemuchaprisa. Jalaqaniña(v.)Llegarapresuradodealgúnlugar. Jalaqtaña(v)Caerse.Quedarseatrásoapartarsedelgrupo.Hacercaeralgo. Jalaqtayaniña(v.)Hacercaerdeunlugarelevadohaciaabajo. Jalaqtayiri(s.)Personaquehacecaer. Jalaqti(s.)oJalaqtiri.Cosaopersonaquesecae. Jalaranttaña(v.)oJalrantaña.Hundirse. Jaläña(v.)Hacerdividirconotrapersona. Jaljtaña(v.)Separarse. Jaljtayaña(v.)Hacerseparar,lugardondeseseparan. Jaljtayiri(s.)Elqueseparaunmatrimonio,(juez). Jalkataña(v.)Subirapresuradocuestaarriba. Jalliraña(v.)oJajlliraña.Escogermejorestubérculoscrudosococidos. Jallk'a(adj.)Miedoso,cobarde.Partedelicadadeunapersona. Jallk'asiña(v.)Acobardarse,desmayarenacometeroproseguir. Jallk'asiri(s.)Elqueseacobarda. Jallpa(s.)Platodecomidaandinaquesepreparaenlafechafestivos.Papamol ida. Jallpaña(v.)oJallq'aña.Lamer,comerconlosdedosunplatodelaguaosopa. Jallparaña(v.)Limpiarconeldedo. Jallpasiña(v.)Lamerse. Jallpsuña(v.)Comertodo,limpiarlamiendoelplato. Jallu(s.)Lluvia. Jallukipa(s.)Llovizna. Jallukipaña(v.)Estarlloviendo.Lloverpoco. Jalluña(s.)LugardondesiempreIlueve.Tierradondelluevebienasutiempo.Llo ver. Jallupacha(s.)Tiempodelluvia. Jalluxataña(v.)oJallxataña.Lloviznar.Rocío. Jalluxataña(s.)oJallxataña.Lloviznar.Rocío. Jalq'a(adj.)Farsante,simulador. Jalqataña(v.)Ayudar,favorecer.Encontrarapresurado. Jalqatiri(s.)UnoquetienequiénLeayude.
Jalsu(v.)Filtra,sale. Jalsuña(v.)Salirsedeentremuchos.Subircuestaarriba.Volar. Jaltaña(v.)Elevarse,volar Jaltäña(v.)Hacervolar.Mecerunamujerencintaparaacomodarensulugarelfeto. Jalthaptaña(v.)Hacerqueseencoja.Encogerse,acobardarse. Jalthaptäña(v.)Hacerencoger. Jalthaptiri(s.)Cosaqueseencoge. Jalxataña(v.)Encontrarapresuradamente. Jama(s.)Excrementodepersonasyanimales. Jamach'a(s.)Afrechoocosacernida. Jamach'i(s.)Pájaro. Jamakipaña(v.)Echarexcrementoenlugarajeno. Jamaña(adv.)Lugardondeseechanlosexcremento.Hacerbaño. Jamasata(v.)Haceralgoaescondidas. Jamast'aña(v.)Cubrirlosojos. Jamillu(s.)Nombredeunaplantamedicinal. Jamp'atiña(v.)Besar. Jamp'atiri(s.)Personaquebesa. Jamp'atisiña(v.)Besarseconotrapersona. Jamp'atisxaña(v.)Volverabesarse. Jamp'atu(s.)Sapo. Jamp'i(s.)Maizotrigotostado.Medicinaoemplastoparacurar. Jamp'iña(v.)Tostadoraorecipienteparatostar. Jamp'iraña(v.)Tostarencantidades. Jamp'iri(s.)Personaquetuestamaízotrigo. Jamp'suña(v.)Tostarmaízotrigo. Janak'achaña(v.)oJank'achaña.Hacerrápido. Janakipaña(v.)oJanaña.Cubrir.Cubrirlotodo. Janarxaña(v.)Quitarlacubierta. Janchi(s.)Pieldelserhumanoyanimal. Janchini(s.)Animalquetienemuchacarne. Jani(adv.)No. Janirja(adv.)Aúnnoestiempo. Janjatasiña(v.)Cubrirse. Janq'u(adj.)Blanco. Janq'uchaña(v.)oJanq'uptaña.Blanquear.Volverblanco. Jant'aku(s.)Alfombra,sábana,cuero,etc. Jant'akuni(s.)Elquetienetendido,alfombra,frazadaetc. Jant'akuña(v.)oJant'akusiña.Tenderalgoenelsuelo. Jantaksuña(v.)Llenardetendidounambiente,unlugar. Janthapiña(v.)Recogerlaropa. Janxataña(v.)Cubrirporencima,cubrirse. Japt'aña(v.)Anocheceroentrarmuytarde. Japu(adj.)Seco. Japuchaña(v.)oJapuptaña.Secaroquemarasílatierra. Jaqi(s.)Persona.Serhumano. Jaqichaña(v.)oJaqichasiña.Casarseotomarmatrimonio.Matrimoniarse. Jaqikankaña(s.)Elserolanaturalezahumana. Jaqimasi(s.)Delamismaespeciehumana. Jaqsuña(v.)Expulsar,botar. Jaqsuri(s.)Elquebotahaciaarriba,elquebotahaciaafuera. Jaqsuyaniña(v.)Hacerbotar. Jaraña(v.)oJararaña.Desatar,descomponer,desarmar. Jaraphi(s.)Costilla. Jaraqaña(v.)Soltarlosanimalesatados. Jararankhu(s.)Lagarto.Adj.Flojo. Jararasiña(v.)Desatarse. Jararpäña(v.)Desatarunanimalatado,deshacer,descargar. Jarasiña(v.)Desataruntejido. Jariña(v.)Lavar.s.Recipienteparalavar.
Jariraña(v.)Lavaralgo. Jarisiña(v.)Lavarse. Jarisxaña(v.)Lavarsenuevamente. Jark'antaña(v.)Evitarquehuyaalguien. Jark'aña(v.)Atajar,protegeranimalesopersonas. Jark'iri(s.)Personaquecuidaqueprotege,policía,pastor. Jarma(s.)Mineral,medicinal. Jarphi(s.)Partedelanteradelapollera. Jarphintaña(v.)Llevaralgoenelbordedelan Jarphintaña(v.)Lleva ralgoenelbordedelanterodelapolleraofald terodelapolleraofalda. a. Jarphiña(v.)Llevarenlafalda. Jarphkataña(v.)Elcontenidoenunafaldacol Jarphkataña(v.)Elco ntenidoenunafaldacolocarsobreunapartealta ocarsobreunapartealta.. Jarphkatäña(v.)Ordenaraquecoloqueenunlu Jarphkatäña(v.)Orden araquecoloqueenunlugarelevadaalgodelafa garelevadaalgodelafalda. lda. Jarphnuqaña(v.)Poneralsuelodelafalda. Jarphsuña(v.)Alzarunaporcióndepatatas,m Jarphsuña(v.)Alzaru naporcióndepatatas,maízenunaguayooenun aízenunaguayooenuntari. tari. Jarpxaruña(v.)Recoger,tomarenfalda. Jarsuña(v.)Lavarollasuotrosrecipientes. Jaru/Jaxu(adj.)Agrio,picante. Jasaniña(v.)Venircorriendo. Jasaña(v.)Correr,caminarapresuradamente. Jasaqaña(v.)Arrancarcorriendo. Jasaraña(v.)Correrse,escaparse. Jasi(v.)Escozor,picazón. Jasiña(v.)Escocer. Jat'iña/Jat'uña(v.)Cavarohacerhoyos. Jat'isiña(v.)oJat'siña.Rascarseoarañarse. Jat'suña(v.)Cavarsacandotierra. Jatha(s.)Casta,familiar,ayllu,castadere Jatha(s.)Casta,fami liar,ayllu,castadereyes.Semilladeplantas. yes.Semilladeplantas. Jathaña(v.)Engendrar. Jathi(adv.)Pesado,grave. Jawi(s.)Lanatrasquiladadeoveja. Jawintaña(v.)Untaroembarrar. Jawiña(v.)Envolverlanas. Jawira(s.)Ríoconosinagua. Jawq'antaña(v.)Azotarconcinturón. Jawq'araña(v.)Azotaratodos.Sacudirlaropauotrascosas. Jawq'asiña(v.)Azotarseasimismo,azotarseunocontraotro. Jaya(s.)Hiladadelanadeovejaqueseforma Jaya(s.)Hiladadela nadeovejaqueseformaenlarueca.Adv.Lejaní enlarueca.Adv.Lejanía. a. Jayani(s.)Algoquetienemuchotiempodeduración. Jayankaña(v.)Estarlejos.Vivirlejos. Jayankiri(s.)PersonaqueseencuentraIejos. Jayapachaña(v.)Tardarmuchorato. Jayarst'aña(v.)Alejarse,apartarse. Jaychasiña(v.)Reñirasíunoaotro. Jaylliña(v.)Cantar. Jayp'u(adv.)Alanochecer,aunquetambiénsig Jayp'u(adv.)Alanoch ecer,aunquetambiénsignificadespuésdemediod nificadespuésdemediodía. ía. Jayphu(adj.)Opaco. Jaypt'ayasiña(v.)Hacerseatardecer.Caerlatarde. Jayra(adj.)Perezoso,flojo,haragán. Jayra(s.)Flojo. Jayraptaña(v.)Volverseflojo. Jayrasiña(v.)Tenerflojera. Jayri(adv.)Nochesinluna. Jaysaña(v.)Obedecer. Jayt'suña(v.)Sacaralgodelhornoconpalo, Jayt'suña(v.)Sacara lgodelhornoconpalo,sacarcenizadelfogón. sacarcenizadelfogón. Jayt'uña(v.)Objetoparasacaralgodelhorno. Jaytamukuña(v.)Dejardesamparado. Jaytaniña(v.)Iradejar. Jaytaraña(v.)oJaytaña.Desamparar,dejar. Jaytarapiña(v.)Dejaratrasenelcamino,dej Jaytarapiña(v.)Dejar atrasenelcamino,dejárseloenalgúnlugar. árseloenalgúnlugar. Jaytkataniña(v.)Dejaralgoyregresar.
Jayu(s.)Sal. Jayuk'ara(adj.)Salada. Jich'jaña(v.)oJach'jaña.Repartiralgoporpuñados. Jichha(adv.)Ahora,enestemomento. Jichhu(s.)oWichhu.Pajacomohierba. Jichhüru(adv.)Hoydía,enestedía. Jijma/Ijma(s.)Mujerviuda. Jik'iña(v.)oJik'suña.Arrancaralgodelsuelo. Jik'iña/Jik'u(v.)Tenerhipo. Jik'iqaña(v.)Arrancarmalezasdelossembrad Jik'iqaña(v.)Arranca rmalezasdelossembradios.Desgajarlasramasd ios.Desgajarlasramasdelosárboles elosárboles . Jik'qäña(v.)Arrancaralgo. Jikhani(s.)Espalda. Jikhaña(v.)Llevarpordelanteuncarnerouotroanimal. Jikharpäña(v.)Ahuyentar,echardedondeestá. Jikhsuniña(v.)Traerla.Terminar. Jikhsuña(v.)Sacaralgo. Jikiña(v.)Encontrarsealgo,alzarsedealgúnlugar. Jikthaptaña(v.)Encontrarsemomentáneamente. Jila(adv.)Demaciado,excesivo.s.Hermano. Jilani(s.)Elquetienehermano. Jilankaña(v.)Estarenprimerlugar.Estarpordemás. Jilankiri(s.)Elqueestásiemprearribaoadelante. Jilaña(v.)Crecer,madurar. Jilaqata(s.)Autoridadandinaconmayorpoder. Jilarasiña(v.)Hacersesobrar. Jilaräña(v.)Dejarsobrasdealgo. Jilïri(s.)Personaquecrece.Hermanomayor. Jilxataña(v.)Sermásqueotro. Jina(v.)¡Vamos! Jincht'aña(v.)Avisar,advertir,persuadir. Jinchu(s.)Oreja. Jinchuni(adj.)Personaobedientequeescucha. Jinchuwisa(s.)Sordo,elquenoescucha. Jinthintaña(v.)Entrarporatrásdespacio. Jiphilla(s.)Tripasdeanimalesodepersonas. Jipi(s.)Saponinadelaquinua. Jipichaña(v.)Quitarlelasaponinaalaquinua. Jipini(s.)Algoquetienesaponina. Jipiña(v.)Ponersedecuclillasodebarrigacomolaoveja. Jipiskaña(v.)Estarasísentado.Ponerseencuclillas. Jipitataña(v.)Echarsepocoapocodebarriga. Jipt'aña(v.)Echarsedebarriga. Jipxataña(v.)Echarsesobrealgo,osobrealguien. Jiq'iri(s.)Personaqueprovocaelhumo.Humo. Jiq'suña(v.)Humear. Jiruña(v.)Moveralgolíquidoconcucharón.C Jiruña(v.)Moveralgo líquidoconcucharón.Cucharaopaloparamover. ucharaopaloparamover. Jiruña(s.)Moveralgolíquidoconcucharón.C Jiruña(s.)Moveralgo líquidoconcucharón.Cucharaopaloparamover. ucharaopaloparamover. Jisk'a(adj.)Pequeño,menudo. Jisk'achaña(adj.)Despreciar,sinimportar. Jisk'achasiña(v.)Achicarse,nohacersevaler. Jisk'anaka(s.)Cosaspequeñas. Jisk'aptaña(v.)Volversepequeño.Achicar,disminuir. Jiskallachi(s.)Vejigadelasmujeresyhornbres. Jiskhaña(v.)Llevararrastrandoconsoga. Jiskhaña(s.)Redparasacaralgo. Jiskhaqaña(v.)Alargarelestriboycosasasí. Jiskhatataña(v.)Alargarlasoga,extenderlienzospellejos. Jiskhiqaña(v.)Hacerpreguntasdetodo,interrogar Jiskhiri(s.)Personaquellevaamarradoaunanimal.
Jiskhiri(adj.)Preguntón. Jisksuña(v.)Sacaralgúnpalooalgoparecidodeunhoyo. Jiskt'aña(v.)Preguntar,interrogar.Objetar,cuestionar. Jiskt'arapiña(v.)Preguntaaruegoaotro.Preguntárselo. Jit'aña/Jitt'aña(v.)Cubriroponersedelante. Jithintaña(v.)Entrarpocoapocoaunespacio. Jithintäña(v.)oJithintayaña.Hacerentrara Jithintäña(v.)oJith intayaña.Hacerentraralgo,empujarconcuidado lgo,empujarconcuidadoparaqueentre paraqueentre algo. Jithiña(v.)Andarhaciaatrás. Jithiqaña(v.)Apartarse,alejarse. Jithiqtaña(v.)Disociarse,apartarse,dejarvíalibre. Jithiraña(v.)Alejarseconcuidadodeunlugar. Jithiräña(v.)Quitaralgodelprecioquepide. Jithsuña(v.)Salirdespacio. Jiwamukuña(v.)Morirseporahí. Jiwanaqaña(v.)Morirmuchosentodaspartes. Jiwaniña(v.)Iramoriraalgunaparte. Jiwaña(v.)Morir.Dejardeexistir. Jiwarpäña(v.)oJiwarpayaña.Mataraalguien. Jiwayiri(s.)Homicida. Jiwäsiña(v.)oJiwayasiña.Suicidarse. Jiwäwi(adv.)Lugardondemurió.v.Habermuerto. Jiwiña(v.)DormirProfundamente. Jiwiri/Jiwt'iri(s.)Elquemuere.Mortal,quemuere. Jiwq'i/Jiq'i(s.)Humo. Jiwq'ïña(v.)oJiq'iyaña.Provocarelhumo.Hacerhumear. Jiwt'aña(v.)Moririnesperadamente. Jiwxataña(v.)Morirunotrasotro. Juch'usaptaña(v.)Adelgazar. Jucha(s.)Pecado. Juchachasiña(v.)Pecar,cometercualquierpecado. Juchanchaña(v.)Culparaalguien. Juchani(s.)Elquetienepecado,pecador. Jucharara(s.)Llenodeculpasodelitos,delincuente. Juchartaña(s.)Deshacerselapapaenlaolla Juchartaña(s.)Deshac erselapapaenlaollaporelelevadocalor. porelelevadocalor. Juchhaña(v.)Absorber. Juchikiña(v.)oJuchjikiña.Disputar,discutir,debatir. Juchusa(adj.)Delgado. Juja(adj.)Ágil,liviano. Juk'a(adv.)Menos,poco,escaso. Juk'achaña(v.)Abreviar,hacerbreve,reducir Juk'achaña(v.)Abrevi ar,hacerbreve,reduciramenostiempooespacio amenostiempooespacio.. Juk'apacha(adv.)Pocotiempo,espaciodetiem Juk'apacha(adv.)Poco tiempo,espaciodetiempodepocaduración. podepocaduración. Juk'aräña(v.)Amenguar,disminuir. Juku(s.)Búho,averapaznocturno. Jukumari(s.)Osomamífero.Hombremono. Julla(adj.)Tierno. Juma(s.)Pronombrepersonalsingulardesegun Juma(s.)Pronombrepe rsonalsingulardesegundapersona,tú,usted. dapersona,tú,usted. Jumint'a(s.)Panquesehacedelmaizmolido Jumint'a(s.)Panque sehacedelmaizmolidoenhojasdechoclo. enhojasdechoclo. Jump'i(s.)Sudor. Jump'iña(v.)Sudar,transpirar. Jumpiriri(s.)Naturista. Jumpïri(s.)Personaquetranspira. Juniña(v.)Hacermadejasdelana. Junt'aña(v.)Punzar,pinchar. Junt'u(adj.)Caluroso,caliente. Junt'uchaña(v.)Calentar. Junt'uma(v.)Liquidohervido(té,café).Aguacaliente. Juntuchiri(s.)Personaquecalienta. Jununtaña(v.)oJunuña.Punzar,herirconpunta.Inyectar. Jununtayasiri(s.)Elquesehaceinyectar.
Jununtiri(s.)Elqueinyecta. Juñi(s.)Madeja,hilorecogidoenvueltasiguales. Juñiri(s.)Personaquehaceelovillo. Jupa(s.)Pronombrepersonalsingulardetercerapersonaél,ella. Jupanakpura(adv.)Entreellosoellas. Jupapura(s.)Entreellosdos,entreellas. Jupha(s.)Quinua. Jupuqu(s.)Espuma. Juq'uchiri(s.)Personaqueremoja. Juq'ullu(s.)Renacuajo.Críaderanasosapos. Juq'uña(v.)oJuqhuchaña.Empapar,mojar,remojar. Juq'uyaña(v.)Macerar,hacerremojarunacosaenunlíquidoporlargotiempo. Juqhu(s.)Lodazal.Adv.Lugarllenodelodo. Jura(s.)Ganadosincría. Juri(s.)Lodo,barroqueseformacuandollueve.Aguaturbia.adj.Mojado. Jurichaña(v.)Mojar,humedecer. Juriptayaña(v.)PonerturbiaelaguauotroIíquido. Jurma(s.)Moco. Jurmausu(s.)Gripe,enfermedadepidémicaaguda. Jurmarara(adj.)Mocoso,niñodetiernaedad. Jurpi/Jurpüru(adv.)Pasadomañana. Jurqhiña(v.)oJurqhiraña.Rasguñar,rascar,arañar. Jurqhiri(s.)Personaoanimalquearaña. Jusq'uña(v.)Frotar.Banizar. Jusq'urtaña(v.)Acariciar. Jutaña(v.)Venir. Jutayaña(v.)Hacervenir.Llamar. Jutiri(s.)Tiempofuturo,porvenir. Juyaki(adj.)Fresco,tranquilo. Juykhu(s.)Ciego,novidente. Juykhuptaña(v.)Perderlavistacompletamente. Juyphi(s.)Helada. Juyra(s.)Quinua,ocualquierproductoalimenticio. K Kachakipaña(v.)Pasarporencimadealgoorealizarungranpaso. Kachakipayaña(v.)Hacerpasaraalguiendeungranpaso. Kachakipt'aña(v.)Pasaralotroladoporsímismo Kachanaqaña(v.)Pasearsinrumbo.Vagar. Kachaña(v.)Irapasoslargosflojamente. Kacharpaya(p.)Despedidadelafiesta. Kacharpayaña(v.)Hacerladespedida. Kachatataña(v.)Abrirlaspiernasestandoparado. Kachatatayaña(v.)Hacerqueabralaspiernas. Kachayaña(v.)Hacerquealguienvayacontrasuvoluntad. Kachiri(s.)Personaquecaminaadesgano. Kachst'aña(v.)Darunpasohaciaafuera. Kachst'ayaña(v.)Hacerquealguiensalgaafuera. Kachsuyaña(v.)Sacarconlentitud.Pasaralgolentamente. Kachucha(s.)Gorraconvisera. Kachuma(s.)Pepinodelasindias. Kachxataña(v.)Montar. Kachxatarapiña(v.)Montárselo. Kallachi(s.)Hombro. Kallampatu(s.)Mariposadegrantamañodecolorazulynegroquevueladedía. Kallampiña(v.)Llevaraldifuntoentrevariaspersonas. Kallanka(s.)Corral. Kallantaña(v.)Meterunobjetodeafuerahaciaadentro. Kallanuqaña(v.)Descargarintencionalmente. Kallaña(v.)Llevarunmuerto.Llevarunobjetodepesooenandas.
Kallapi(adj.)oWilaQ'illu.Anaranjado. Kallapiya(s.)Puentepequeñodeacequia,hechacontepes. Kallapu(s.)Camilla.Escaleraartefactoconunaseriedeescalones. Kallaqarapiña(v.)Bajaralgopesadoparaalguien. Kallaqata(p.)Traslado.adv.Haciaabajo. Kallaqayasiña(v.)Hacersebajar. Kallara(s.)Sombrerodealóngrande. Kallarpayaña(v.)Trasladodeunobjetolargoentredosomáspersonas. Kallawaya(s.)MédicoherbolarioambulantedeCharazani(Prov.BautistaSaavedra, LaPaz). Kallcha(s.)Hazdetrigo. Kalliri(s.)Personaquellevalasandas.Funeraria. Kallisak'a(s.)Lanzadefuegorayo.Chispaeléctricadesprendidadeunanube. Kallisaya(s.)Fuegoquesepara.Relámpago,ánimoyenergía. Kallka(s.)Antiguasepulturaaymaradepiedrasenformacilíndrica. Kallkataña(v.)Hacerpasarlevantado. Kallkatarapiña(v.)Poneralmuertoencimaosobrealgo. Kallsuña(v.)Sacaralgúnobjetodeadentrohaciaafuera.Sacaraldifunto. Kallxayaña(v.)Hacerquefracase. Kamachaña(interj.)¡Quehacer!. Kamachi(s.)Ley.Mandato. Kamachiri(s.)Personaquehace.Hacendoso. Kamachisa(interj.)¡Quéhay!. Kamacht'akixa(interj.)¡Quéharé!. Kamacht'asiña(interj.)Palabraquemuestraunaactituddeimpaciencia. Kamana(s.)Encargadoquetienelamisióndehaceralgo. Kamani(s.)Obligacióncomunal.Cuidadordelsembradío. Kamisa(pro.)¿Cómo?. Kamisa(int.)¿Cómo?. Kamisaki(pro.)¿Cómoestas?(Saludo). Kamisaki(int.)¿Cómoestas?(Saludo). Kamisakisktasa(pro.)¿Cómoestas?(Demuestramásinterés). Kamisakisktasa(int.)¿Cómoestas?(Demuestramásinterés). Kamisaraki(pro.)oKamsaraki.¿Quédice?. Kamisaraki(int.)oKamsaraki.¿Quédice?. Kamisasa(pro.)¿Cómoes?. Kamisasa(int.)¿Cómoes?. Kamisata(pro.)¿Decómo?. Kamisata(int.)¿Decómo?. Kamsaña(pro.)¿Cómodecir?. Kamsaña(int.)¿Cómodecir?. Kamsañanisa(pro.)¿Quévamosadecir?. Kamsañanisa(int.)¿Quévamosadecir?. Kamsapxisa(pro.)¿Quédijeron?. Kamsapxisa(int.)¿Quédijeron?. Kamsasa(pro.)¿Quédigo?. Kamsasa(int.)¿Quédigo?. Kamsisa(pro.)¿Quédijo?. Kamsisa(int.)¿Quédijo?. Kamsitusa(pro.)¿Quemedijo?. Kamsitusa(int.)¿Quemedijo?. Kamstansa(pro.)¿Quédijimos?. Kamstansa(int.)¿Quédijimos?. Kanka(s.)Carneasadaofrita. Kankakipaña(v.)Refreir. Kankaña(v.)Asarcarne. Kankañani(v.)Freiremos. Kankaraña(v.)oKankart'aña.Asarenabundancia. Kankiri(s.)Personaqueasalacarne.Chef,cocinero. Kankjaña(v.)Freirenexceso.
Kankst'asiña(v.)Prepararseelasadoparasímismo. Kanksuta(s.)Carnebienasada. Kanstansa(pro.)oKamstansa.¿Quétedijo?. Kanstansa(int.)oKamstansa.¿Quétedijo?. Kapachu(s.)Bolsa,alforjatejidacomodeloskallawayas. Kapachuni(adj.)Elquetienelaalforja. Kastachaña(v.)Ordenar,separar. Katari(s.)Serpiente. Katiña/Katuña(s.)oKatu.Mango,agarradera.v.Agarrar. Katjaña(v.)Descubrir. Katkatasiri(s.)Elqueagarratodoparasímismo. Katsuña(v.)Pescar. Katt'ana(v.)Teneralgoenlasmanos.(Momentáneamente). Katthapiña(v.)oKatthapisiña.Coger.Cogerconlamano. Katukipa(adj.)Revendedor.s.Intermediario. Katuntaña(v.)Cogerfirmemente. Katuqaña(v.)Recibiralgodealguien. Katuqarapiña(v.)Recibiralgoparaalguien. Katuqayaña(v.)Hacerrecibir. Katuqiri(s.)Receptor(a),elquerecibealgo. Katurapiña(v.)Sosteneralgodealguien. Katuraqaña(v.)Cogerconintención.Guardárselo. Katurpayaña(v.)Agarrarintencionalmente. Katusiña(v.)Sujetarsedealgo. Katusiyaña(v.)Hacerconcebir.Encenderelfuego. Katusxaña(v.)Adueñarsedealgo. Katuyaña(v.)Entregarunserpequeñoounacosa.Depositar,hacerpescar. Katxa(s.)Agarradoporlatierra.Esunacreencia. Katxaña(v.)Atrapar,capturar.adj.Elqueestácapturado. Katxaraña(v.)oKatxaruña.Agarraraalguiendelasmanos. Katxarpayaña(v.)oKaturpayaña.Haceragarraratodos. Katxaruri(s.)Personaquerecibeeipreste.(Pasante). Katxarusiña(v.)Agarrarsedealguiendelasmanos. Katxaruyaña(v.)Entregarlaresponsabilidaddelaorganizacióndeunafiestaaalgu ien. Katxasiña(v.)Contenerporlafuerza. Katxata(v.)Atrapado. Katxataña(v.)Volveratomarorecibiralgo. Katxayasiña(v.)Hacerseatraparodescubrir,reteneralafuerza. Katxiri(s.)Diestroparaagarrar.Atrapador. Katxiri(adj.)Diestroparaagarrar.Atrapador. Kawallusiña(v.)Subiracaballo. Kawantaña(v.)Bailarasímuchotiempo. Kawaña(v.)Bailarunaruedadegentetomándosedelasmanos. Kawkha/Kawki(p.)¿Dóndeadónde? Kawkha/Kawki(int.)¿Dóndeadónde? Kawkhansa(p.)¿Enquélugar? Kawkhansa(int.)¿Enquélugar? Kawkina(pro.)¿Endonde?. Kawkina(int.)¿Endonde?. Kawkinjama(p.)¿Pordonde? Kawkinjama(int.)¿Pordonde? Kawkinkirisa(p.)oKawkhankirisa.¿Dedóndeeséloella?. Kawkinkirisa(int.)oKawkhankirisa.¿Dedóndeeséloella?. Kawkipacha(p.)¿Hacequétiempo?. Kawkipacha(int.)¿Hacequétiempo?. Kawkipuni(p.)¿Comosiempre?. Kawkipuni(int.)¿Comosiempre?. Kawkiri(p.)¿Cuál?. Kawkiri(int.)¿Cuál?.
Kawkirisa(p.)¿Cuáles? Kawkirisa(int.)¿Cuáles? Kaya(s.)Ocadesidratada. Kayu(s.)Pie. Kayumamani(s.)Partesuperiordelpie(empeine). Kayumuqu(s.)Tobillo. Kayuwich'u(s.)Canilla. Kayuwintu(s.)Talón. Kichjaña(v.)Desmenuzarconlosdedos. Kikipa(adv.)Similitud,igual. Kikipaña/Kipka(v.)Comparar. Kikpachaña(v.)Hacerigualar. Killima/k'illima(s.)Carbón.Adj.Negrusco. Killiñtaña(v.)Caerderodillas. Killmu(adj.)Personaquetienelosdientesdesiguales. Killpiña(v.)Hincarse. Killt'añani(v)Arrodillémonos. Kimsa(adj.)NúmeroTres. Kimsacharani(s.)Chicoteocinturón. Kimsapataka(adj.)Trescientos. Kimsaqallqu(adj.)Ocho. Kimsatunka(adj.)Treinta. Kimsawaranqa(adj.)Tresmil. Kimsiri(adj.)Ordinaltercero. Kimst'aña(v.)Tríplicar. Kinkiya(s.)Mecheroolámpara. Kipkaki(adv.)Lomismo. Kipkakiña(adv.)Tenersemejanzaoigualdad. Kirkt'aña(v.)Hacerbailarasuniñosobrelasrodillas. Kiswara(s.)Unavariedaddeárbolandino. Kitthapiña(v.)Mezclar,desordenar.Iniciarunproblema. Kiwlla(s.)Unpájaromayorqueperdiz. Kiwu(s.)Colmillo. Kuka(s.)CocaPlantamedicinalquecontieneproteínasycaloríassuperioresacualq uierotroalimento. Kukani(s.)Elquetienecoca. Kukarara(adj.)Queestállenodecoca. Kukatari(s.)Servilletadelanaparaenfardarcoca. Kullaka(s.)Hermana,compañera,paisana. Kullawa(s.)Danzaamorosadehilanderosenamorados. Kulli(adj.)Colormorado. Kullkutaya(s.)Palomasilvestre. Kumpnaqaña(v.)Gatear,caminardecuatro. Kumpuyaña(v.)Hacergatear. Kumpxataña(v.)Subirsobrecuatroextremidadessobrealgooalguien. Kuna(p.)¿Qué?. Kuna(int.)¿Qué?. Kunalayku(p.)¿Porqué?. Kunalayku(int.)¿Porqué?. Kunapacha(p.)¿Cuándo?. Kunapacha(int.)¿Cuándo?. Kunasa(p.)¿Quées?. Kunasa(int.)¿Quées?. Kunaymana(adj.)Infinidad,diversidad. Kunäpasa(interj.)Seahoy,seaquiensea,sealoquesea. Kunäsa(p.)¿Cuándo?. Kunäsa(int.)¿Cuándo?. Kunjama(p.int)¿Cómo?. Kunjamatixa(adv.)Asíes. Kunka(s.)Cuello.
Kunkachuyaña(v.)Dirigir,guiarlamanadahaciaunadirección. Kunkani(adj.)Debuenavoz. Kupala(s.)Nombredeunárbol.Copal. Kupi(s.)Manoderecha. Kuptaña(v.)Levantarsedespuésdeestaracostado. Kurawaña(v.)Poner,bardaralosvalladosparedesotapias. Kurji(s.)Colchóndetrapos. Kurmi(s.)ArcoIris. Kursiya(s.)Diarrea. Kururu(s.)Ombligo. Kusa(adj.)Bien. Kusasä(interj.)¡Québueno! Kusisita(adj.)Feliz,contento,alegre,regocijado(a). Kusisiyaña(v.)Deleitarcausarplacerenelánimo. Kusist'aña(v.)Saltardealegría.Alegrarse. Kusupi(s.)Escalofrío. Kuti(s.)Acciónderegresar. Kutikipstaña(v.)Amotinarse.Darselavuelta. Kutintaña(v.)Volverareingresar. Kutiña(v.)Remover,labrarporsegundavez.Volver,regresar,retornar. Kutiqa(s.)Cambiodedinero. Kutiqayaña(v.)Repeler,rechazar,devolverelcambio. Kutiqayariña(v.)Hacersedevolver. Kutiqayasiña(v.)Desquitarse,desfogarse.Hacersedevolverelcambio. Kutiqtaña(v.)Rebotardeunapared,regresarcasialentrar,deshacer. Kutirayaña(v.)Destorcerlotorcido. Kutirpayaña(v.)Desamarrar.Desdoblar. Kutirpu(s.)Parceladetierraqueessembradanuevamentelapapaoalgúnotropro ducto. Kutkatasiña(v.)Volverseconinsolencia. Kutkatasiri(adj.)Replicón(a).Replicador. Kutqataña(v.)Responder,replicar. Kutsuyaña(v.)Hacerregresar.Rescatar. Kutt'aña(v.)Regresaroretroceder. Kutt'ayaña(v.)Devolveralvendedor.Hacervolver. Kutu(s.)Bolsamembranosadelasavespararecibirlacomida. Kutukutu(s.)Hidropesía(creenciatradicionaleslaneblinanocturnaquecausaen fermedadenmujeresembarazadas). Kututu(s.)Músculodelbrazo,biceps.Conejillomacho. Kutuyaña(v.)Vomitar,expelerporlabocasinesfuerzo. Kutxataña(v.)Reanudar,contenerlointerumpido,retirar,repetirloquesehabia hecho. Kuwaja(s.)Materiaquecuajalaleche. Kuwajt'aña(v.)Coagular.Cuajarsolidificarlolíquido. Kuykuña(v.)Caminarconcuidado,despacioydelicadeza. Kuypa(s.)Nombredeunpueblo. Machxatayaña(v.)Ayudaramontar. Kh Khachaña(v.)Roer. Khachiña(s.)Piedraenelzapato. Khakhantaña(v.)Encajar. Khakhaña(v.)Balbucear,articularcondificultad. Khakharaña(v.)Extraercuerpossólidoscomodesatando. Khakhuraña(v.)oKhakkasuña.Frotar,restregarconfuerzarepetidasveces. Khallu(s.)Tubérculosemicrudoaúnnococido. Khankha(adj.)Áspero. Kharikhari(s.)Hierbadetierrascalientesquecorta.Personajelegendarioque extraegrasadelajente
Khariña(v.)Cortar. Khariqaña(v.)Cortarunaparte. Kharitataña(v.)Cortarenvariaspartes. Kharu/thutha(s.)Polilla. Khasaña(v.)Aumentarelvolumendealgunosproductosalcocer.Eructar. Khatati/Uraqiw(s.)Temblor. Khathatiña(v.)Temblardefrío. Khaya/Khä(adj.)Aquel,aquella,aquello. Khäna(adv.)Allí. Khipiña(v.)Restregar.Moversecomoraspandoalbailar. Khirkhi(s.)Quirquincho. Khiru(s.)Músculodelanuca. Khistuña(v.)Masticar. Khitaña(v.)Mandaroenviaraalguien. Khitharpayaña(v.)Despedirrápido. Khithxaña(v.)Licenciar,despedirauno. Khiti(p.)¿Quién?. Khiti(int.)¿Quién?. Khituña(v.)Raspar,modelarraspando. Khiwiña(v.)Llamarcongestosaalguien.Enrollar,ovillar.Agitaralgunacosa. Khiwiraña(v.)Desovillar,deshacerlosovillos. Khiwtaña(v.)Ovillarhilado.Llamarcongestosdelamano.Llamaralespírituperdi do. Khuchhunuqaña(v.)Despedazartelasomaderascontijeraosierra. Khuchhuraña(v.)Recortarloquesobredealgunacosa. Khuchi(s.)Puerco,cerdo.Adj.Sucio. Khuchichaña(v.)Ensuciar. Khuchuña(v.)oMururaña.Cortarcabellos. Khula(s.)Terrónqueselevantaporelarado. Khullu(s.)Codorniz. Khumnuqaña(v.)Descargaroponeralpiso. Khumtaña(v.)Transportartodoloquehay. Khumu(s.)Carga. Khumuña(v.)Cargarencamiónoanimaldecarga. Khumxataña(v.)Ponerlacargasobreunanimalomediodetransporte. Khunu(s.)Nevada. Khunuña(v.)Nevar. Khunupacha(s.)Epocadenieve. Khunuqullu(s.)Montañacubiertadenieve. Khuräxa(adv.)oKhurïxa.Detrásdeunamontañaocumbre. Khuri(adv.)Anterior,lejosallá. Khurimara(adv.)Anteaño. Khurkhu(adj.)Travieso,elquetodolotransforma. Khuskachaña(v.)Igualar.Nivelarlatierra,dejarllanaunasuperficie. Khuskha(s.)Igualdaddelascosas.Consecutivo,contiuo. Khusu(adj.)Espeso. Khusuptayaña(v.)Volvermásespeso. Khuyaña(v.)oKhuyapayaña.Complacer.Compadecer.Sentircompasiónporelmalajeno. Khuyapayasiri(adj.)Generoso,compasivo. Khuych'ukiña(v.)Silvarparamolestar. Khuysa(adv.)Enlaparteopuestaalquehabla,alfrente. Khuysäxa(adv.)Detrásdelaparedodelacumbre. Khuyt'aña(v.)Silvaracadamomento. Khuyuña(v.)Silvar,silbato.Aventarcerealdesgranado. Khuyuqaña(v.)Separardeltrigo,cebada.Losgranzonesylapajagruesa. Khuyuri(s.)Personaquesilva. K K'acha(adj.)Lindo,hermoso.Lento,despacio.
K'achachaña(v.)Decorar,adornar. K'achaki(adj.)Atractivo,bonito. K'achata(adv.)Despacio. K'achataki(adv.)Concalma. K'achi(s.)Dienteincisivo. K'aja(s.)Arrozcocidosintostar. K'ajakaja(s.)Tosfuerte. K'ajaraña(v.)Reiracarcajadas. K'ajIli(s.)Especiedehoz. K'ajiri(s.)Algoquealumbramuyfuerte. K'ajkiri(adj.)Brillante,nuevo. K'ajlla(s.)Ranuraoaberturapequeña. K'ajtayaña(v.)Alumbrar,iluminar. K'ak'a(s.)Rajaduradelterreno. K'ak'apalla(adj.)Llorón. K'ak'ara/k'ak'a(s.)Crestadelasaves. K'akalli(s.)Rajaduradelaplantadelospies. K'akaptaña(v.)Agrietarselapielconelfrío. K'akuña(v.)Molerlosgranosdequinuacocidaconelcucharóndemadera. K'alla(s.)Ave.Loro,perico. K'allk'u(adj.)Agrio,amargo. K'allk'usiri(s.)Personaqueseamarga. K'allktata(adj.)Alimentoagriado. K'allkusiña(v.)Estarconvinagrera. K'ama(s.)Cariesdental. K'amiña(v.)Dolordemuelas. K'ana(s.)Trenza. K'anaña(v.)oK'anasiñaTrenzar.Trenzarse. K'anasiyaña(v.)Trabarlosadobes. K'anchilla(adj.)Vanidoso. K'ank'a(adj.)Sucio.s.Gallo. K'anthi(s.)Rueca. K'anthiña(v.)Torcer. K'anuña(v.)Rumiar. K'anuri(s.)Rumiante. K'añana(v.)oK'añaña.Quejarse. K'añasawri(s.)Escarabajodecolornegroyalgunaslistadas. K'añayaña(v.)Fastidiar,molestar. K'apa(s.)Objetodelicado,parecidoalpláticocuandoseseca. K'apaqaña(v.)oKillpaqaña.Quebrarunapartedealgúnobjeto. K'apha(s.)Cartílago. K'aphalli(s.)Ardorenloscostadosdelvientreporacumulacióndegases,cuando unocorreledaflato. K'aphu(s.)Pesoexacto.Plantaseca. K'ara(p.)Salado.s.Tejidotupido. K'arakiña(v.)Crujir. K'araña(v.)Salarmucholacomida. K'ari(s.)Mentira. K'arintaña(p.)oK'arintata.Culpado. K'arintaña(v.)Calumniar,acusar. K'arintiri(adj.)Falso,acusador. K'arisiri(adj.)Mentiroso. K'ask'a(adj.)Desabrido,agrio.Amargo. K'assuña(v.)Secartubérculosoplantas. K'astu/Yuqiña(s.)Palolargoydelgadoqueseutilizaenlasembarcaciones. K'asu(s.)Personadesnutrida.Adj.Arrugado. K'ata(adv.)Rápido,veloz. K'atalla(adv.)Poco. K'ataru/K'aturu(adv.)Después,luego. K'athuntata(p.)oK'ithuntata.Enredado.
K'awchi(adj.)Elástíco,flexible. K'awnasillp'i(s.)Cáscaradehuevo. K'awna/K'anwa(s.)Huevo. K'awniri(s.)Gallinaponedora. K'awsi(s.)Mineralestaño. K'awsu(s.)Gancholargodemadera,garabato. K'awt'ayaña(v.)Doblaralgo. K'awt'ayiri(s.)Elquedobla. K'awu(adj.)Torcido. K'ayra(s.)Rana,batracio. K'chachasiña(v.)Adornarse. K'ichi(s.)Dolorenelestómago. K'ichinuqaña(v.)Pellizcarenvariospedazos. K'ichiña(v.)Pellizcaraalguien.Cosecharcoca. K'ichiqaña(v.)Quitarunpedazoapellizcos. K'ichxasiri(s.)Personaquepellizca. K'ichxataña(v.)Aumentarpellizcando. K'ilaña(v.)Arrancarfloresofrutos. K'ilaqaña(p.)Mutilado.v.Deshojar.Arrancarlasramasdeunárbol. K'ilaraña(v.)Quitar. K'ili(s.)Formadetejidoenlafaja.Huelladezapato. K'ilik'li(s.)Averapazpequeñaysilvestre. K'illphaña(v.)Marcaralosanimalesenlaoreja. K'illphiña(v.)Desportillar,desgastar. K'illphiqata(s.)Objetodesportillado. K'inchu(s.)Cintura. K'ink'u(s.)Arcillafinaquesirveparalafabricacióndecerámica. K'ipha(s.)Papaabandonadadesdelaanteriorcosecha. K'irsuri(s.)Personaquecambiaelpañalalbebé. K'iruña(s.)Pañaldebebé.v.Envolveralniñouobjetos. K'iruraña(v.)Desenvolver. K'iruri(s.)Personaqueenvuelvealbebé. K'iruta(p.)Envuelto. K'isa(s.)Frutaseca. K'isimira(s.)Hormiga. K'isimiraputu(s.)Hormiguero. K'isk'i(p.)Tupido,apretado. K'ispiña(s.)Panecillohechodeharinadequinua. K'istuña(s.)Palitopararemoverlabrasa. K'isuña(v.)Raspar. K'isuraña(v.)Rasparconalgúnobjeto. K'itha(s.)Personaqueescapa.Adj.Fugitivo. K'ithaña(s.)Objetoparamachucar.v.Machucar. K'ithasiña(v.)Escaparsedelhogar. K'ithiri(s.)Personahábilconelhacha. k'ithu(s.)Enredo. K'ithuntaña(v.)oK'ithuña.Enredarelovillo. K'ithuntiri(s.)Elqueenreda. K'ithuta(p.)Enredado. K'iwcha(s.)Hígado. K'iyaña(v.)Moler.s.Batánpequeño. K'iyata(p.)Molido. K'iyjaña(v.)oK'iytaña.Moleralabrevedadposibleyqueseabienfinito. K'uchi(adj.)Alegre. K'uchiki(adj.)Llenodealegría. K'uchirt'ayiri(s.)Elquehacealegrar. K'uchisiña(v.)Alegrarse. K'uchisiri(s.)Personaquesealegra. K'uchu(s.)Rincón,ángulodelasparedes. K'uchunchaña(v.)Arrinconarlascosas.
K'uchuñchasiña(v.)Arrinconarse,irseaunrincón. K'uk'ara(adj.)Dededosencorvados. K'uk'illu(s.)Paralítico.Parálisisdelasextremidades. K'uk'u(s.)Frutaverde. K'uku(adj.)Personaavara. K'ullaraña(v.)Despuntar. K'ullk'jasiña(v.)Apretarse. K'ullk'u(adj.)Angosto. K'ullu(s.)Tronco,madera. K'ulluchasiña(v.)oK'ullusiña.Obstinarse.Encapricharse. K'ullujinchu(adj.)Caprichoso,desobediente. K'umara(s.)Saludable,sano. K'umarachaña(v.)Sanaraunapersona. K'umarachasiña(v.)Sanarsepocoapoco. K'umaräña(v.)Estarsano. K'umiña(v.)Censurar.Criticaraunapersona. K'umkataña(v.)Acercarseagazapado. K'umphita(s.)Voltearalgoalreverso. K'umpiqaña(v.)BajaraIgoqueestácubiertoporunobjeto. K'umpsuña(v.)Voltearelsombrero,ponerelrevésenlacarayviceversa. K'umpxataña(v.)Taparunrecipienteconotro. K'umsuña(v.)Saliragachándosedealgúnlugar. K'umt'aña(v.)Agacharse. K'umtata(p.)Agachado. K'umu(s.)Joroba. K'umunasani(s.)Personaquetienenarizaguileña. K'umunaqaña(v.)oK'umuña.Andarcabizbajo.Iragachado. K'uphaña(v.)Golpear.s.Instrumentoparagolpear. K'upjaña(v.)Dargolpesconelmazo. K'urk'unaqaña(v.)Presumir,andarsindignarseamirar. K'urpha(s.)Terrón.Pedazodeadobe. K'usa(s.)Chicha,bebidademaízfermentada. K'usani(s.)Personaqueelaborayvendelachicha. K'usillo(s.)Payaso.Mono. K'usillusiña(adj.)Hacersealpayaso. K'usiwallu(s.)Hormiga. K'usk'u(adj.)Adulador. K'usk'uña(v.)Adular. K'usu(adj.)Deorejagrande. K'uthaña(v.)Golpearalgo,desmenuzar.Destruirgolpeando,machucando. K'utharaña(adj.)Sacarunacosagolpeando. K'uthasiña(v.)Chancarse. K'uti(s.)Pulga. K'utirara(adj.)Pulgoso,personaquetienepulgas. K'utjata(p.)Machucado,partido. K'utsuña(v.)Esculpir,hacerobrasenescultura. K'utu(s.)Alimentoamediococer. K'uyaña(s.)Tristeza. K'uyk'a/K'ullk'a(s.)Personaquecomepoco. K'uysi(s.)Conejillo. L Laja(s.)Despejado.Nombredepueblo. Laka(s.)Boca. Lakach'aka(s.)Diente. Lakaqulliri(s.)Dentista. Lakarara(adj.)HabladorBocón. Lakathiya(s.)Orilladeunasuperficie. Lakaya(s.)Construcciónenruinas. Lakinuqaña(v.)oLakiña.Repartirobjetosycosas.
Lakirapiña(v.)Repartírselo. Lakiri(s.)Repartidor,distribuidor. Lakiwi(adv.)Lugardondesereparte. Lakiyaña(v.)Hacerrepartir. Lakjaña(v.)Dividirenvariaspartes,repartir. Laksuña(v.)Escojeranimalesocosas. Lakt'am(v.)Repartirporunmomento. Lamara(s.)Mar. Lampa(s.)Pala. Lampasu(s.)Plantamedicinaldelaltiplano. Lampaya(s.)Árboldelasierra. Lampsuña(v.)Sacarlatierraconlapala. Lampsuri(s.)Personaquepalealatierra. Lankachaña(v.)Mojar,humedecerconalgo. Lankanuqaña(v.)Poneralgomojadoenelsuelo. Lankaña(v.)Llevarbarrooalgoenlasmanos. Lankhuchaña(v.)Engrosarunacosa,hacerlagruesa. Lankjataña(v.)oLankutaña.Colocarbarrosobrealgo. Lanktaña(v.)Tropezar. Lanktasiña(v.)Tropezarse. Lanti(p.)Reemplazativo,envezde,enlugarde. Lantilanti(s.)Plantamedicinal. Lantiña(v.)Reemplazar. Lap'a(s.)Piojo. Lap'arara(adj)Piojoso. Lapaka(s.)Temporadaseca. Laphaqiyaña(v.)Hacerflamear. Laphi(s.)Hoja. Laq'a(s.)Tierra. Laq'achaña(v.)Moverlatierra. Laq'achiri(s.)Personaqueremuevelatierra. Laq'arara(adj.)Polvoriento. Laq'suña(v.)Agusanar. Laq'u(s.)Gusano. Laqa(adv.)Rápidodeprisa. Laqatu(s.)Gusano,larva,oruga. Laqhaña(v.)Sacarlatierraconelhocico.(sóloanimales). Laqhu(s.)Algadelago. Laqsuña(v.)Lamer. Larama(adj.)Azul. Laramt'ata(adj.)Azulado. Lari(s.)Tio,primohermanodelamadre.Familiaresdelanoviaqueacompañanen laboda. Lari/qamaqi(s.)Zorro. Larilari(s.)oAnchanchu.Duendeespíritutravieso.Alacrán.Tribusincacique.Ave demalagüero. Larpha(s.)Enfermedadinfantil,raquitismo. Larqa/Larq'a(s.)Acequia. Laruniña(v.)Irareir. Laruña(v.)Reir. Larurana(v.)Reirunoporuno. Laruri(s.)Personaquerie. Larusiri(adj.)Risueño,sonriente. Laruyaña(v.)Hacerreir. Laruyiri(s.)Personaquehacereir.Adj.Gracioso,divertido. Lat'aña(v.)Cabalgar,montar.Hacerelactosexual. Lat'aqaña(v.)Saraqaña.Desmontardelcaballoobicicleta. Lat'xataña(v.)oKachxataña.Cabalgarmontaracaballo. Lata(s.)Platogrande.Fuentedearcilla. Lawa(s.)Palo,leño.
Lawch'a(s.)Llawch'a.Empanadadequeso. Lik'i(s.)Grasa.adj.Personaoanimalgordo. Lik'ichaña(v.)Quitargrasa. Lik'intaña(v.)oLik'thapiña.Engordar.Ponersegordo. Linuniña(v.)Presionarlamanoconlosdedos. Lip'iña(v.)Ocultarse,esconderse. Lip'iyaña(v.)Pegarocolaralgoenalgúnlugar. Lipkataña(v.)Estarconalguienporinterés. Lipkatiri(s.)Pegajoso. Liq'iña(v.)Golpearalgo.s.Objetoparagolpear.Martillo. Liq'uña(v.)Mirarconodio. Liqiliqi(s.)Avedelaltiplano. Lirq'u(adj.)Bizco. Lisu(adj.)Pícaro,bandido. Lisusiña(v.)Picardear. Liwaraña(v.)Darcomidaalosanirnales.Servircomida. Liwiliwi(s.)oLiwinki.Alguienquenopuedeafirmarsealcaminar. Liwimuchuña(v.)Lanzar,arrojar,algunacosa. Liwintaña(v.)Botaralgohaciaabajo. Liwiqaña(v.)Derribarunacosaopersonadeunaaltura. Liwisiña(v.)oLiwitattaña.Caer,perderelequilibrio.Desmayarse. Liwnuqaña(v.)Hacercaeralgooaalguien. Liwsuña(v.)Botarhaciaarriba.Servirenexceso. Lixwi/Laxwi(s.)Seso. Luk'ana(s.)Dedopulgar. Luk'i(s.)Variedaddepatatas. Luktiri/Yatiri(s.)Elqueseencargadedarofrendas.Sabio. Luli(s.)Picaflor. Lulu(s.)Nuera.Palabraafectiva. Lunthata(adj.)Ladrón. Lunthataña(v.)Robar. Lunthatasiri(s.)Elqueroba. Lup'iña(v.)Pensar. Lupi(s.)Calordesol. Lupirasiña(v.)Asolearse. Lupïni(s.)Biblioteca. Lupt'ayasiña(v.)Hacerseasolear. Luqa(s.)Medidaenbrazo. Luqaña(v.)Extenderlamanoparatorear.Manosear. Luqasiña(v.)Hurtar. Luqhi(adj.)oLuqhirata.Loco.Chiflado. Luqhiptaña(v.)Enloquecer,volverseloco. Luqta/Waxt'a(s.)Ofrendaalosdiosesandinos. Luqtayaña(v.)Hacerdarofrenda. Luraña(v.)Hacer. Lurarapiña(v.)Haceralgoparaalguien. Lurawi(adv.)Lugardetrabajo. Lurawi(interj.)Actividad Luriri(s.)Personaquehace. Luxt'u(s.)Sordo. Luxu(s.)Fríohelado. Luxuntayaña(v.)Congelarse. Luxuta(s.)Papahelada. Ll Liaphi(adj.)Tibio,templado,nicalientenifrío. Llachu(s.)Alga,planaacuáticaqueseempleacomoalimentodelganado. Llaja(s.)Clarodetelas,telatejidaflojamente. Llajasawuña(v.)Tejerraloeneltelar. Llajachaña(v.)Ralear,hacerraladetela.
Llajlla(adj.)Depocoánimo.Tímido. Llajllaptayaña(v.)oLlajllasiyaña.Amedrentar,infundirmiedo.Atemorizar. Llajma(s.)Aguadesparramada. Llajmayaña(v.)Derramarelagua. Llakhi/Llaki(s.)Pena.Aflicción,pesarsentimiento,amargura,disgusto,angustja ,congoja,calamidad. Llakichaña(v.)oLlakisiyaña.Afligir,causarpena. Llakimaya(adj.)Muytriste,apenado. Llakinjakaña(p.)oLlakisita.Preocupado.Afligido,apenado. Llakinaka(s.)Penas. Llakini(adj.)Desconsolado,trIsteymelancólico. Llakiña(v.)Penar,lanzarsuspiros.Sufrir,penar. Llakipayaña(v.)Apiadarse,compadecerse,condolecer. Llakipayiri(adj.)Compasivo,quesientecompasión. Llakisiña(v.)Afligirse,angustiarse. Llakisiyiri(s.)Elquecausaaflicción. Llakita(s.)Personaquetienepena.Triste,afligido,apenado. Llakitäña(p.)Estarpreocupado,sufrido. Llamasa(adv.)Almenos. Llamayjasiri(v.)Personaqueayudaenlacosechaparaqueselepagueenproduc to(papa). Llamayu(s.)Cosechadeproductosdebajolatierra. Llamayuña(s.)Escarbar. Llamayxasiña(v.)Proveersedepapasayudandoalagente. Llamch'i(s.)Tejidomuyralo. Llami(v.)Conjuntivitis,enfermedaddelosojos. Llamiña(v.)Sacarpulgasdelasprendasconlasuñas,desvestir. Llamp'u(adj.)Corazónsuave,apacible. Llamp'uchaña(v.)Ablandarloduro.Acallar,aplacar,amansar,apaciguar. Llamp'uchasiña(v.)Ablandarse,suavizarse. Llamp'uchiri(s.)Personaquepulveriza,amansador,queamansa. Llamp'uchuyma(adj.)Quetienepaciencia. Llamp'uchuymani(s.)Personaquetienepaciencia. Llamp'xaña(v.)Pulverizar,reducirapolvo. Llamphichaña(v.)Entibiar,ponertibio,moderarlatemperatura. Llamqhaña(v.)oLlamqht'aña.Hurgar,manosear,palpar. Llamqhasiña(v.)Hurgarse. Llamqht'aña(v.)Tocarsorpresivamenteosinpensar. Llapa(s.)Pastomuysuave. Llapamukuña(v.)Destapar,quitarlaropa. Llaphichuyma(adj.)Humilde,decorazónhumilde. Llaphiuma(s.)Aguatibia. Llaqa(s.)Plumasdelasaves.Hojastiernasdecebada.Brotedehierbasoplant as. Llawch'i(s.)Barro. Llawch'ikiyaña(v.)Embarrartodo.Llevarbarroocosasemejantedeunladoaotro . Llawch'iniña(v.)Iraembarrarse. Llawch'intaña(v.)Meterbarrooalgosemejante. Llawch'iña(v.)Llevarbarro,ohacerconbarro. Llawch'iqaña(v.)Quitarbarrodelapared. Llawch'iraña(v.)Limpiarelbarrofrescoqueestabasobrealgo. Llawch'irpayaña(v.)Botarelbarroograsaqueteniaenlamano. Llawch'itataña(v.)Extenderenelasientocomoelbarro. Llawch'kataña(v.)Pegarbarroalapared. Llawch'suña(v.)Sacarconlasmanosbarroocosasemejante. Llawch'taña(v.)Alzarconlasmanosbarroocosasemejante. Llawijt'aña(v.)Asegurarconalgoelcrucedelyugoyelarado. Llawili(adj.)Inactivo,quenosemueve.Sinactívidad. Llawimukuña(v.)Dejarabierto.Cerrarconlapuerta.
Llawintaña(v.)Cerrarconllaveunomismo.s.Recluso. Llawiña/Yawiña(v.)CerrarlapuertaconIlave.Segarcebada,avena,etc. Llawiraña(v.)oLlawirata.AbrirconIlave.Abrirdeparenpar. Llawirja(s.)Correadecuero. Llawkataña(v.)Cerrarlapuerta,Taparaalguienconalgunaprenda. Llawkatt'aña(v.)Entrecerrar. Llawq'aña(v.)Masajear,remover,manosear,tocarunacosarepetidamenteconlasm anos. Llawq'asiña(v.)Hurgarse,manosear. Llawq'suña(v.)Sacaralgoconlosdedos.Sacarlosojos. Llawsa(s.)Saliva.Criaturareciénnacida. Llawsach'uru(s.)Babosa. Llawsaña(v.)Babear,echarbaba. Llawsarara(adj.)Llenodesaliva. Llawt'ata(p.)Cerradoconllave. Llawtaña/Yawtaña(v.)Recogerropaquenoestéextendida.Cogercebadarepentinamente. Llawthapiña(v.)oLlawuntaña.Arrollar,envolverenformaderollo.Cerrartodocon Ilave.Abrigar. Llawthapisiña(v.)oLlawuntasiña.Cubrirsebienconlaropa. Llawthayiña(v.)oYawthayiña.Cegarcebadarápido. Llawukipaña(v.)Taparconmantaenvolviendo. Llawumukuña(v.)Desenvolverrápidamenteunacosa. Llawuña(v.)Arrollar,envolverenformaderollo.Embalar,empacar. Llawuraña(v.)Abrirdesenvolviendo. Llawurayaña(v.)Hacerdesempaquetar,desenrollarodesenvolver. Llawxasiña(v.)Tenerloencerrado. Llawxatasiña(v.)Envolverseporencima. Llaxamayaña(v.)Expandirelagua. Llaxi(v.)Almacenar,sementeraparatrasplantar. Llaxiña(v.)Almacigar. Llaxma(adj.)Sedicedelríoodellagodeaguaspocoprofundas. Llaxma(s.)Aguaexpandida. Llaych'chhuña(v.)Sacardelaruecalohilado. Llaych'thapiña(v.)Enmarañar,enredar. Llaychhu(adj.)Porcióndehebrasenvueltasenlosdedosysacados. Llaytha(adj.)Acobardado.Cobarde. Llätuktunka(adj.)Noventa. Llätunkpataka(adj.)Novecientos. Llätunka(adj.)Nueve. Llätunkiri(adj.)Ordinalnoveno. Llijtayaña(v.)Hacerbrillarconespejo. Lliju(s.)Algoresplandeciente. LlijuLliju(s.)Relámpago. Llilli(s.)Llaga,úIceraquecierraconfacilidad. Llilliña(v.)HacerIlagas,ulcerar. Llimq'suña(v.)Tocarmetiendoysacandolamano. Llink'i/Ñink'u(s.)Arcilla. Llint'a(s.)Labiosmuyabultados. Llint'aqiña(v.)Estardemalhumor. Llint'kataña(v.)Arremangar. Llint'katasiña(v.)Arremangarselasmangasolospantalones. Llint'suña(v.)Revolver,registrarbuscando. Llint'suta(p.)Revolcado,revuelto,dadovuelta. Llipha(adj.)Malopocoajustado. Lliphilliphi(s.)Fulgor,brillo,centelleo. Lliphiña(v.)Pelaravesoconejosconaguahirviendo. Lliphipiña(v.)Alumbrardelasestrellas. Lliphipiri(adj.)Brillante,quebrilla.v.Accióndecentellear. Lliphipkiri(s.)Centelleante. Lliphirqala(s.)Piedrabrillosa,quebrilla.
Lliphiyaña(v.)Lustrar,darlustre,hacerbrillar.Haceralumbrar. Lliphu(s.)Vellosidadde]osniñosydelashojasdelasp]antas. Llipu(s.)Patilla. Llithirasiña(v.)Rasmillarse. Llixi(s.)Escamadelospeces.Flemasobrelaspiedrasdelrlo. Llixiraña(v.)Quitarlasescamas. Llixirara(adj.)Flemoso. Llixt'iri(s.)Algoquebrillaoresplandece. Llixtaña(v.)Resplandecer. Llixti(s.)Excema,enfermedaderuptivadelapiel.Ilaga,úIcera. Llixuri(v.)Centelleo,accióndecentellear.s.Espejo. Lluch'intaña(v.)Empotrar,cerrarconbarro,taparconbarroocera. Lluch'iri(s.)Personaqueembarra. Lluch'íña(v.)Embarrar,enlucir.cubriralgoconbarro. Lluch'suña(v.)Desnudar,despojar.Desollar,quitarelpellejo,despellejar. Lluch'u(s.)Gorro,prendadeabrigoparalacabeza. Lluch'untasiña(v.)Ponerseungorro.Ponerseunaprendamuypegadaalcuerpo. Lluch'uraña(v.)Desplumar,quitarlasplumas. Lluchht'asiña(v.)Alzarsedefaldas. Lluchhu(adv.)Suelto. Lluchhumukuña(v.)oLluch'urasiña.Despojarsedeunaprendadevestir. Lluchhuraña(v.)Quitarelcuero,despellejar.Desplumar,quitarlasplumasauna ve. Lluchhuri(s.)Eldespojadoropelador. Lluchintata(p.)Embarrado,cerradoconbarro. Llucht'aña(v.)Resbalar,caer.Alzarlasfaldas,arremangar. Llujt'a(s.)Cenizadelacañadequinuaqueamasadasseusaparaacompañaralacoc a. Llullachaña(v.)Mimaralhijo. Llullu(adj.)Papasinmadurar.Tierno,nomaduro. Llumiña(s.)Desbordar,salirdelosbordes,rebasarelagua. Llump'i(s.)Vestidoamplio.Vestidolargoquesearrastra. Llump'iña(v.)Arrastrarelvestido. Llump'iri(s.)Brotar. Llump'iyaña(v.)Hacerbrotar. Llumpaqa(adj.)Limpio,sinmezcladecosasextrañas. Llunchi(adv.)Muylleno. Llunk'u(adj.)Personaquehacecualquiercosaparacongraciarseconeljefe,za lamero,chismoso. Llunk'usiña(v.)Adular,lisonjear.Subir,treparparedes. Llupantaña(v.)Cerrar,taponear,embutir,Ilenar,meter. Llupaña(s.)Cubierta,tapahermética. Llupaqaña(v.)Obstruirlaguaridaocuevadeunanimal.Cortarelaguadelregadi o. Lluparaña(v.)Abrirquitandounatapaajustada,destaponar. Lluparasiña(v.)Destaparse,quitarseeltapónotapador. Lluparata(s.)Abierto,quitandoeltapador. Llupiri(s.)Personaquetapa. Llupjasiña(v.)Taparse,ahogarse,obstaculizarselarespiración. Llupt'aña(v.)Atascar,obstruir,cegar,tapar. Llupthapiña(v.)Recogerytaparalgo. Llupxasiña(v.)Mantenertapandoalgo.Callaralgo. Lluq'i(adj.)Izquierda,izquierdo. Lluq'ixa(adv.)Alaizquierda. Lluqi(adv.)Lugardesconocidoporelviajero.Soborno,coima. Lluqi(s.)Plantamedicinalandina. Lluqu(s.)Corazónfísico,vísceramuscular. Llusiña(s.)Untarcongrasa. Llusirpayaña(v.)Embadurnar,untarrápidamente. Llusk'aqala(s.)Piedralisa.
Llusk'a/Llusq'a(adj.)Liso,igualsinaspereza. Llusk'achaña(v.)oLlusq'anchaña.Alisar,pulir,afinar.Alijar,pulirconlija. Llusk'achiri(adj.)oLlusq'anchiri.Pulidor,elquepule. Llusk'kataña(v.)Acercarseaalguienarrastrándose. Llusk'umukuña(v.)Resbalardesviándosedeldestino. Llusk'uniña(v.)Llegararrastrándose. Llusk'untaña(v.)Entraralarrastre. Llusk'uña(v.)Andararrastrándose,resbalándose.Bruñir,sacarbrillo.Sobar,acariciar . Llusk'uraña(v.)Arreglarelpeloporencima,acanciar. Llust'a(adv.)Deslizadero,lugarresbaladizo. Llust'antaña(v.)Caerhacialoprofundo. Llust'aña(v.)Resbalar,patinar. Llust'araña(v.)Aplastaralgoconlospies. Llust'iri(s.)Elqueresbala. Llut'a(adj.)Motoso. Llut'achaña(v.)Amotosar. Llut'araña(v.)Abrirloqueestabacerradoapiedraolodo. Lluthiraña(v.)Rasmillar. Lluthu(s.)Codorniz. Lluxi(s.)Derrumbe. Lluxinukuña(v.)Derrumbar,derribarmontonesdepiedras. Lluxllakipaña(v.)Enlodar,inundarlatierra. Lluxllantaña(v.)Extenderselainundacióndelodo. Lluxllaña(v.)EspacioterritoriodestinadoparalaIluxlla. Lluxllu(s.)Quesocuajadocomogelatina. Lluxt'achaña(v.)oLIujt'achaña.Elaborar,llujt'aparaacompañamientoconlacoca. Lluxuyaña(v.)oLlijuyaña.Hacerbrillar. Lulluch'uqi(s.)Papatiernaaúnnomadura. M Ma/Maya(adj.)Uno. Mach'a(s.)Tiempoestérildondenoproducenada. Mach'ta(s.)Magulladura,contusión. Machantaña(v.)oMachañaoMacharaña.Embriagarse. Machaqa(adj.)Nuevo. Machaqata(adv.)Otravez. Macharayaña(v.)Hacerembriagarporcompleto. Machata(adj.)Borracho. Majaña(v.)Exigirconexageración. Makhataña(v.)Subirsobrealgo. Makhatiriusu(s.)Pestilericia.Enfermedadcontagiosa. Makhurkha(s.)Dolormuscular. Makuti(adv.)Unavez. Malliña(v.)Degustar,probarcomida.Comercondelicadeza. Mallki(s.)Plantaparatransplantar. Mallku(s.)Viruela.Jefe,cacique. Mallq'a(s.)Garganta. Mallq'ausu(s.)Laringitis. Mama(s.)Señora,madre. Mamani(s.)Alcón,ave. Mamaquta(s.)Mar. Manq'a(s.)Comida,viveres. Manq'antaña(v.)Tragar. Manq'aña(v.)oManq'arañaComer. Manq'arapiña(v.)Comerporcomplaceraalguien. Manq'awi(s.)Comedor. Manq'ayaña(v.)Hacercomer.Hacercomeraotraspersonas. Manq'suña(v.)Comertodo. Manq'waña(v.)Comerantesdeirse.
Manqhankaña(adv.)Estardentrooabajo. Manqhata(adv.)Deadentro. Manqhi/Manqha(adv.)Dentro.Profundo. Mantaña(v.)Entrar. Mantayaña(v.)Meter.Hacerentrar. Manu(s.)Deuda. Manuphuqhaña(v.)Pagarunadeuda. Manuni(s.)Deudor.Quetienedeuda. Manüña(v.)Tenerunadeudapendienteconalguien. Maña(s.)Astucia. Mañasu(s.)Carnicero. Map'a(s.)Ceradeabeja. Mara(s.)Año. Marach'axtani(s.)Añoymedio. Mari/Märi(s.)Matriz,útero. Marka(s.)Pueblo,ciudad. Markamasi(s.)Coterráneo,paisano. Markani(adj.)Moradordelpueblo. Marku(s.)Artemisa,hierba. Marmi/Warmi(s.)Mujer. Marqa(s.)Manojo. Masanu(s.)Cuñado. Masawa(adv.)Losotrosdias. Masaya(s.)Unaparceladetierra. Masi(s.)Compañero,amigo. Masuru(adv.)Ayer. Maxaña(v.)Pescarpecesconpalodepúas. Maya(adv.)Unasola. Mayiña(v.)Pedir. Mayjasiri(s.)Mendigo. Maymikta(adj.)oMayniki.Único. Maymuru(s.)Riñón. Mayni(s.)Uno. Mayt'aña(v.)Prestar. Mäki(adv.)Aprisa,deunavez. Mämukutaña(v.)Desnudarse. Mänchaña(v.)Acercaraunoobjetosocosas. Mich'a(adj.)Mezquino. Mich'intaña(s.)Aguijón. Michmiña(v.)oMismiña.Entorcelarlasoga. Mika(s.)Platodemadera. Milli(s.)Papatemprana. Millmi(s.)Amaranto,fruta. Mink'aña(v.)Contratartrabajadores. Mirayña(v.)oMirayaña.Aumentar,multiplicarlosanimales. Mirmiña(v.)Quitar. Misti(s.)Hombrederazablanca. Mistuña(v.)Salir,subir. Mitajaqi(s.)Delamismageneración. Mithaña(v.)Jalar. Mujlli(s.)Codo. Muk'uña(v.)Salivarharinasparahacerchicha. Mukhiña(v.)Oler. Mulla(s.)Bilis,hiel.Terror,miedo. Munaña(v.)Querer. Munapayaña(v.)Desear. Munata(p.)Querido. Muntijaqi(adj.)Salvaje. Muqiña(v.)Golpearconlacabeza,topar. Muqu(s.)Articulación,codo.Nudo.Adj.Enano.
Muqumuqu(adj.)Nudoso. Muru(adj.)Cortado. Muruqu(s.)Redondo.Cero. Muspaña(v.)Contemplarconsorpresa. Musq'u(s.)Papadeshidratadaenaguasinalmidón. Musuña(v.)Olfatear(animales). Mut'i(s.)Maízohabascocidas. Mut'iña(v.)Cocergranosalimenticios. Muthu(s.)Noagudo. Mutuña(v.)Sufrir,padecer. Mutuyaña(v.)Atormentaraalguien. Muxch'iña(v.)Expulsarharinasalivada. Muxsa(adj.)Dulce. Muxsanchaña(v.)Endulzarlacomida. Muxsapuraka(adj.)Glotón. Muysuyaña(v.)Desenroscar. Muyt'a/Qiwt'a(s.)Esquinaocurva. Muytaña(v.)oMuyuña.Darvueltas. Muythapiña(v.)Reunirenunlugar. Muyuntaña(v.)Cercar. Muyupayaña(v.)Rodearparanoencontrarse. Muyuri(s.)Rotatorio,quegira. N Nakhaki(adj.)Finos. Nakhantayaña(v.)Hacerquemar. Nakhaña(v.)Arder. Nakhiri(s.)Candelaencendida. Naktayaña(v.)Encender. Nampi(pron.)Conmigo. Nanaka(p.p.)Nosotros. Nankiri(s.)Miesposo. Nasa(s.)Nariz. Nasatunqu(s.)Pájarofrailesco. Nayra(adv.)Antes.s.Ojo. Nayrachiphu(s.)Ceja. Nayrachipjta(v.)Abrirycerrarlosojos. Nayralipich'i(s.)Párpado. Nayraphichu(s.)Pestaña. Nayraqata(adv.)Anterior,antes. Nayrachasiña(v.)Adelantarse. Nayrajana(adv.)Enmipresencia. Nayraña(adv.)Irdelanteoenprimerlugar. Nayrapacha(adj.)Antiguamente. Nayraxa(adv.)Sintiempo,antesdetiempo. Nayriri(adv.)Primerooprimeramente. Nä/Naya(p.p.)Yo. Nina(s.)Fuego,lumbre. Ninanina(s.)Avispa. Ninawayuña(v.)Llevarcolgandocomolinterna. Ninaphuti(s.)Fiebre,calentura. Niya(adv.)Después. Niyachaña(v.)Asomar,llegar.Tenercasiacabadalaobra. Niyaki(adv.)Casi. Niyaraki(adv.)Otravez. Niyawäxaña(adv.)Casi. Nukhuña(v.)Empujar. Nukhusiña(v.)Empujarse. Nuksuyaña(v.)Chaquearelterreno. Nuwantaña(v.)oNuwaña.Colpearaotrapersona.Pegar,maltratar,castigar.
Nuwasiña(v.)Pegarse. Nuwasiwi(s.)Batalla,lucha,pelea. Nuwasiyaña(v.)Hacerpelear. Nuwiri(s.)Personaquegolpea.Boxeador. Nuwsuña(v.)oNuwaruña.Golpearadiestraysiniestraamuchos. Nuwt'asiri(s.)Boxeador. Ñ Niq'ichsuña(v.)Prepararmuchobarro. Ña(adv.)Casi. Ñach'aña(v.)Amarrar,atar. Ñak'uta(s.)oÑik'uta.Cabellera. Ñañuanuqara(adj.)Perropequeño. Ñaqaña(v.)Maldecir. Ñaqha(s.)Paladar. Ñatuña/Nat'uña(v.)Amasar. Ñiq'i(s.)Barro. Ñiq'ichaña(v.)Hacerbarro. Ñiq'irara(p.)Enlodado,embarrado. Ñiq'itakiña(v.)Pisarbarro. Ñuñiri(s.)Lactante. Ñuñkatayaña(v.)Darelniñoaotramujerparaqueleamamante. Ñuñu(s.)Seno,teta. Ñuñuña(v.)Mamar,lactar. Ñuñuthapäña(v.)Forzarallactanteamamar. Ñuñuyaña(v.)Darleche. Ñuñuyiri(s.)Personaoanimalqueamamanta. Ñusantayaña(v.)Hacerpodrir. Ñusata(p.)Podrido. Ñusäna(x)Dejarquesepudralacarneolafruta. Ñusk'usuña(v.)oLluk'suña.Salirfueraelquesehazambullido. Ñusu(s.)Sonidoproducidoporlanariztapada. Ñut'u(s.)Flordecebada,avena,bienmolida. Ñut'uchaña(v.)Moler,reduciruncuerpoapolvo. Ñutu(s.)Harinaolanablanda.
P Pacha(s.)Tiempo,época. Pachacha(s.)Estuco.Masadeyeso. Pachamama(s.)Madretierra. Pachha(adj.)Frágil. Pachharaña(v.)Quitaralgoporarriba. Pachi(s.)Gracias. Pachiqaña(v.)oP'akiqaña.Partirunpedazodealgunacosa. Pachirapiña(v.)Quitarunpedazoparaalguien. Pachjanirapiña(v.)Iraquitárselo. Pachjaña(v.)Partirunobjetoendos. Pachjt'aña(v.)Partirunacosaenmuchospedazos. Pachpa(adv.)Igual,lomismo. Pachpana(adv.)Enelmismolugarositio. Pachpankaña(v.)Estarenelmismolugar. Pachpäña(v.)Serigual. Paiachuq'i(s.)Variedaddepapa. Paka(s.)Aguiladerapiña. Pakataña(v.)Escogercolocandoalladodeloescogido. Palala(s.)Planoachatado. Pallakipaña(v.)Volveraescoger. Pallaniña(v.)oPallasiñaoPalltaniña.Iraescoger.
Pallantaña(v.)Empezaraescoger. Pallaña(v.)Recogerpocoapoco. Pallapalla(adj.)Cosaachatadaredondeadaoplana.Carabinero. Pallaraña(v.)Escogerunoporuno. Pallarapiña(v.)Recogérselo. Pallarpayaña(v.)Escogerintencionalmente. Pallata(p.)Escogido. Pallawayaña(v.)oPallt'aña.Escogercuandounoestádepaso. Pallayaña(v.)Hacerescogerconalguien. Palliri(s.)Personaqueescoge. Pallirtukuña(v.)Fingirqueunoestáescogiendo. Palljaña(v.)Escogerenformaseparada. Palljata(adv.)Partidooseparadoendos. Pallnuqaña(v.)Escogercolocandoenunlugardeterminado. Pallqa(adv.)Lugardondesecuzanvarioscaminos. Pallsuña(v.)Terminardeescoger. Palltaña(v.)Recoger. Palltarapiña(v.)Recogercolocandoenunsololugar. Palltaraqaña(v.)oPalltarpayaña.Recogérselointencionalmente. Palltasiña(v.)Escogerparasimismo. Palltawäña(v.)Recogercuandounoestádepaso. Palltayaña(v.)Hacerrecoger. Palltayasiña(v.)Recogerconlaayudadealguien. Palltiri(s.)Personaquerecoge. Pallxataña(v.)Escogercolocandoencima. Palta(s.)Elaumentoqueseledaalacarga. Paltani(s.)Elquellevaunasobrecarga. Paltaniña(v.)oPaltaña.Iraañadiralgoalacarga. Paltaraña(v.)Recogerunoporuno. Paltarapiña(v.)Cargárseloalgosobrelacarga. Paltarpayaña(v.)Añadiralgounoporunoatodos. Paltasiña(v.)Poneralgosobrelacargaquellevaunomismo. Paltawäña(v.)Añadiralgoencimadelacarga. Paltayasiña(v.)Hacerseayudarconelbulto. Paltsuña(v.)Terminardecargar. Paltxataña(v.)Colocarencimadelacarga. Pana(s.)PatosilvestredecolorblancoquehabitaenellagoTiticaca. Pani(s.)Pareja. Panini(adv.)Entredos. Paniyaqaña(v.)Salirdelcamino. Pankataya(s.)Insectodíptero. Panpa(s.)Superficiedeterrenoplanayextensa. Panpaanu(s.)Zorro,mamíferocarnívoro. Panpacha(adj.)Ambos. Panpachaniña(v.)oPanpachaña.Iraaplanarunasuperficie. Panpachasiña(v.)Aplanarunomismo. Panpachata(p.)Aplanado. Panpachawayaña(v.)Aplanarcuandounoestádepaso. Panpachayaña(v.)Haceraplanar. Panpachayasiña(v.)Aplanarconlaayudadeunapersona. Panpachäwi(adv.)Lugarqueseaplana. Panpachiri(s.)Personaqueaplana. Panpachraqaña(v.)Aplanárselo. Panqara(s.)Flor. Panqaraña(v.)Florecer. Panqarata(p.)Florecido. Panqariri(s.)Queflorece. Panqarkipaña(v.)Florecerdenuevo. Panqart'asiña(v.)Adornarseconflores. Panqartataña(adv.)Épocaenlaquelasplantasechanflores.
Panqartayaña(v.)Adornarconflores. Pantanukuña(v.)Desviarsedelcamino. Pantanukuta(p.)Desviado. Pantaña(v.)oPantjaña.Confundir.Equivocar.Errar.. Pantaraña(v.)oPantaraqaña.Equivocarseentodo.Confundiraalguienapropósito. Pantarasiña(v.)oPantarpayaña.Equivocarseunomismo. Pantata(p.)oPantjata.Equivocado,confundido. Pantataña(v.)Entrarporequivocaciónenalgunaparte. Pantayaña(v.)Hacerequivocar. Panti(s.)Flordedalia. Pantipanti(s.)Hierbadelaltiplano. Paqa(s.)Centelleo. Paqallqu(adj.)Siete. Paqaña(v.)Centellear. Paqara(adv.)Todalanoche. Paqayaña(v.)Hacercentellar. Paqu/P'aqu(adj.)Caféclaro. Para(s.)Frente. Pari(s.)Candente,objetocalentadoalmáximo. Pariwana(s.)oParina.Grasatostada.Aveacuática. Parki(s.)Terrenosumamentependiente. Parlantaña(v.)Comenzarahablar. Parlaña(v.)Hablar. Parlaraniña(v.)Irahablar. Parlaraña(v.)oParlaraqaña.Hablarporuno. Parlarapiña(v.)Hablárselo. Parlarpayaña(v.)Hablarintencionalmente. Parlata(p.)Hablado. Parlawayaña(v.)Hablaralpaso. Parlawi(adv.)Lugardondesehabla. Parlayaña(v.)Hacerhablar. Parliri(adj.)Hablador. Parljaña(v.)Hablarconunacondición. Parlt'aña(v.)Hablarporuninstante. Parlt'asiri(s.)Personaquelegustaconversar. Parpa(s.)Tuétano,médula. Parwayu(s.)Flordelmaiz. Pata/Patxa(adv.)oPatxana.Arriba,encima,enloalto.Encimadeosobre. Patachaña(v.)Constuirplataformasoandenes. Pataka(adj.)Cien. Pataki(adv.)Queestáenlasuperficie. Patilla(s.)Grada,escalón. Paya(adj.)Dos. Payiniña(v.)Extraviarse,perderse,desviarse. Payiyaña(v.)Hacerdesviar. Paylla(s.)Salariodebienes. Paypacha(adj.)Ambos. Payqu(s.)Plantaqueposeeunolorfuerte. Päpataka(adj.)Docientos. Pätunka(adj.)Veinte. Pä/Paya(adj.)Dos. Pächasiña(v.)Dudar. Päkuti(adj.)Dosveces. Pichaniña(v.)Irabarrer. Pichaña(s.)Escoba.v.Barrer Pichaqayaña(v.)Quitarunpedazodealgo. Picharapiña(v.)Barrérselo. Pichasiña(v.)Limpiarse. Pichata(p.)Barrido. Pichawayaña(v.)Barreralpasar.
Pichayaña(v.)oPichayasiña.Hacerbarrer. Pichikata(s.)Trenzadecabellos. Pichiri(adj.)Barrendero.s.Barredor. Pichnaqaña(v.)Fingirquebarre. Pichsuña(v.)Terminardebarrer. Pichu(s.)Amarro,atado,bulto. Pichuni(s.)Quetieneamarro. Pilla(s.)Tuerto,personaalaquelefaltaunojo. Pilli(s.)Aveacuáticaypalmípeda. Pilluña(v.)Adornar. Pilpintu(s.)Mariposa. Piqakipaña(v.)Volveramoler. Piqaniña(v.)oPirqaniña.Iraconstniirunapared. Piqaniña(v.)Iramoler. Piqaña(v.)Constuirunaparedparaponerelbatán. Piqaña(s.)Piedrasusadasparamoler. Piqarapiña(v.)Molérselo. Piqata(p.)Molido. Piqawaña(v.)Molercuandounoestádepaso. Piqayasiña(v.)Hacermoler.Molerconlaayudadealguien. Piqiri(s.)Personaquesededicaamoler. Piqjaña(v.)Molertodo.Molerenexceso. Piqsuña(v.)Terminardemoler. Piqt'aña(v.)Molerporuninstante. Pirqa(s.)Pared,muro. Pirqata(s.)Paredconstruida. Pirqawayaña(v.)Construirunaparedalpaso. Pirqayaña(v.)Hacerconstruirunapared. Pirqiri(s.)Albañil,personaqueconstruye. Pirqsuña(v.)Terminardeconstruirunapared. Pisi(adj.)Poco. Pisiptayaña(v.)Hacerdisminuir. Pisiyaña(v.)oPist'ayaña.Hacerfaltar. Pist'aña(v.)Acabar,escasear.s.Escaso. Pist'ayiri(s.)Personaquehacefaltar. Pitaña(v.)Fumar. Pitata(p.)Fumado. Pitayaña(v.)Hacerfumar. Pitiri(s.)Personaquefuma. Pitjaña(v.)Mezclarharinaconagua. Pitthapiña(v.)Enemistarunapersonaconotra. Pitthapita(s.)Enredo,confuso. Pitu(s.)Elquemezcla.Adj.Chismoso. Pixtaña(v.)Enredar,confundir. Pixtasiña(s.)Enrredo,confusión.v.Enredarse,confundirse. Pixturi(s.)Personaquehacequeseconfundan. Pixtuyaña(v.)Hacerconfundir. Puchu(s.)Sobra. Puchuña(v.)Sobrar. Puchuta(p.)Sobrado. Puchuyaña(v.)Hacersobrar. Pulu(s.)Orilladelostejidos. Puluchaña(v.)Colocarunhilogruesoalcomenzareltejido. Punkillu(s.)oPinkillu.Instrumentomusicaldelosaymaras. Punku(s.)Puerta. Puqjaña(v.)Terminardemadurar. Puquña(v.)Madurar. Puquta(p.)Madurado. Puquyaña(v.)Hacermadurarunafrutaoalgo.Producir. Pura(adv.)Entre.
Puraka(s.)Estómago. Purapa(adv.)Amboslados. Purapata(adv.)Deamboslados. Purintaña(v.)Comenzarallegaraunsitio.Lloverfuertemente. Purinuqaña(s.)Personasquelleganaunmismositio. Purinuqaña(v.)Llegardedistintossitios. Puriña(v.)Llegar,arribar. Puriraña(v.)oPurkataña.Llegarunoporuno.Llegaralfrente. Puriyaña(v.)HacerIlegar. Purt'aña(v.)Llegarporunmomento. Puruma(s.)Terrenosincultivar. Pusi(adj.)Cuatro. Pusitunka(adj.)Cuarenta. Pusiri(adj.)Cuarto. Putu(s.)Cueva. Putuputu(s.)Nombredeunlugarconmuchascavernas. Pututiña(v.)Tocarelcuerno. Pututu(s.)Bocinadecuerno. Puya(s.)Mazorcademaízseco. Puyta/Puytu(s.)Corderoollamaquedejademamar. Ph Phajsa(s.)Ausenciadelluvia. Phala(s.)Soga. Phalakipaña(v.)Volveraentorcelar. Phalaniña(v.)Iraentorcelar. Phalantaña(v.)Entorcelarencantidad. Phalaña(v.)oPhallaña.Reventaroestallar. Phalasuña(v.)Terminardeentorcelar. Phalata(p.)Entorcelado. Phalayaña(v.)oPhallayaña.Hacerreventar. Phaliri(s.)Personaquehacesogas. Phallaraña(v.)Reventarunoporuno. Phallata(p.)Reventado. Phalljaña(v.)Reventarporsísolo. Phalt'aña(v.)Hacertorcerlascerdasporunmomento. Phanchhaña(v.)Abrirsecomounaflor. Phapha(adj.)Fácildequebrar,quesedesmenuzafácilmente. Phara(adj.)Seco. Pharayaña(v.)Hacersecar. Pharjaña(v.)Deseodebeber. Pharjata(s.)Sediento. Pharsuña(v.)Terminardesecar. Phasa(s.)Arcillacomestible. Phastaña(v.)Dejardellover. Phat'aña(v.)Cavarelsueloconpicota. Phat'arapiña(v.)Cavárselo. Phat'ayaña(v.)Hacercavar. Phat'iri(s.)Personaquecava. Phatanka(s.)Panza,estómagodelosanimales. Phatu(s.)Espeso,telaotejidomuytupido. Phatuchaña(v.)Hacertupidooespeso. Phawaña(v.)Derramarcosaspequeñasconayudadelviento. Phaxsi(s.)Lunaomes. Phayaniña(v.)Iracocinárselo. Phayantaña(v.)oPhaysuña.Cocinardemasiado. Phayaña(v.)Cocinar. Phayarapiña(v.)Cocinárselo. Phayasiña(v.)Hacercocinar.
Phayata(p.)Cocinado. Phayawayaña(v.)Cocinárselomuytemprano. Phayawi(s.)Cocina. Phayayaña(v.)Hacercocinar. Phayayasiña(v.)Cocinarconlaayudadealguien. Phayiri(s.)Cocinero. Phaykataña(v.)Comenzaracocinar. Phäña(s.)Leñaocombustibleparacocinar. Phäsiniña(v.)Iracocinar. Phich'i(s.)Prendedor. Phichha(s.)Fogata. Phichhaniña(v.)Iraatizar. Phichhantaña(v.)Atizarengrancantidad. Phichhaña(v.)Atizar,quemar. Phichhata(p.)Quemado. Phichhayaña(v.)Haceratizar. Phichhiri(s.)Personaqueatiza. Phichitanka(s.)Gorrión. Phina(s.)Montóndetubérculoscubiertosconpaja. Phina(s.)Montóndepapa. Phinaña(v.)Amontonar. Phinarapiña(v.)Amontonárselo. Phiña(s.)Rabia,ira,enojo. Phiñasiña(v.)Enojarse. Phiñata(p.)Enojado. Phiñayaña(v.)Hacerenojar. Phiñsuña(v.)Terminardeamontonárselo. Phiñu(s.)Cabellodechoclo. Phiñxataña(v.)Ponerencimadelmontón. Phiri(s.)Platotípicopreparadoconquinua. Phiru(adj.)Quenotienebelleza. Phisa(adv.)Liviano. Phisayaña(v.)Aflojar. Phisi(s.)Gato. Phiskhuña(v.)Limpiar. Phiskhurapiña(v.)Limpiárselo. Phiskhuri(s.)Limpiador.Barredor. Phiskhuta(p.)Limpiado. Phiskhuyasiña(v.)Limpiarconlaayudadealguien. Phiskuniña(v.)Iralimpiar. Phiskuña(v.)Terminardelimpiar. Phiskuraña(v.)Limpiarunoporuno. Phiskuwayaña(v.)Limpiarcuandounoestádepaso. Phisna(s.)Quetieneunpesobajo. Phisnaña(v.)Tenerbajopeso. Phisqa(adj.)Cinco. PhisqaTunka(adj.)Cincuenta. Phisqachaña(adj.)Llegaracinco. Phisqiri(adj.)Quinto. Phitu(s.)Prendedor,alfiler. Phukhu(s.)Olla. Phukhuni(s.)Personaquetieneollas. Phukhupura(adj.)Ambasollas. Phuqha(adj.)Lleno. Phuqhachaña(v.)Completar. Phuqhachayaña(v.)Hacercompletar. Phuqhachayasiña(v.)Completarconlaayudadealguien. Phuqhaniña(v.)Irallenar. Phuqhaña(v.)Cumplir. Phuqharaña(v.)Llenarvariosrecipientes.
Phuqharapiña(v.)Llenárselo. Phuqhata(p.)Llenado. Phuqhayaña(v.)Hacercumplir. Phuqhiri(s.)Personaquellenaformularios. Phuqhsuña(v.)Rebalsar. Phurixa(s.)Variedaddepapa. Phurmuña(s.)Liquidoquerebalsadelrecipienteporlaebullición.(Leche). Phuru(s.)Excrementosecodelganadovacunoqueseutilizacomocombustible. Phusa(s.)Hueco. Phusantaña(v.)Soplarhaciaadentro. Phusaña(v.)Soplar. Phusaraña(v.)Soplarunoporuno. Phusarapiña(v.)Irasoplárselo. Phusata(p.)Soplado. Phusayaña(v.)Hacersoplar. Phusayasiña(v.)Soplarconlaayudadealguien. Phusiri(s.)Personaquesopla. Phusuña(v.)oPhusaña.Soplarconmásfuerza.Agujerear,perforar. Phut'unku(s.)Desnivelenelpiso. Phuthiña(v.)Hacercoseralgoalvapor. Phutsuña(v.)Abrirunboqueteenlapared. Phututiña(adj.)Vaporoso,caluroso. Phuxtsuña(v.)Sacaralgoconlaspalmasdelamano. Phuxtu(s.)Objetoquecabeenlasmanos. Phuyu(s.)Pluma. Phuyuchaña(v.)Ponerplumaaalgunacosa. P P'akiniña(v.)Iraromper. P'akiña(v.)Romper,quebrar. P'akiraña(v.)Romperunoporuno. P'akirapiña(v.)Rompérselo. P'akiri(s.)Personaquerompe. P'akita(p.)Roto.s.Huesoquebrado. P'akiyaña(v.)Hacerromper. P'akiyasiña(v.)Romperconlaayudadealguien. P'akjaña(v.)Romperendos. P'allqa(s.)Abertura. P'ap'i(s.)Pescadoasadoenpiedras. P'ap'iña(v.)Asarlospescados. P'aqu(adj.)Decabellorubio. P'arp'a(s.)Variedaddearcillaparalaalfarería.Llovizna. P'asparata(s.)Pieldañada,comorajada. P'ataniña(v.)Iracavar. P'ataña(v.)Cavar.Picoteodeaves. P'atarapiña(v.)Cavárselo. P'atayaña(v.)Hacer.cavaropicotear. P'atayasiña(v.)CavarconIaayudadealguien. P'atsuña(v.)Terminardecavar. P'inqa(s.)Vergüenza. P'inqachaña(v.)Avergonzar. P'inqachata(p.)Avergonzado. P'inqachiri(s.)Personaqueavergüenza. P'inqani(s.)Personaquetienevergüenza. P'iqi(s.)Cabeza. P'iqichiri(s.)Personaqueencabeza.Líder. P'iqinchaña(v.)Encabezar. P'isaqa(s.)Perdiz. P'isqi(s.)Comidahechadequinua. P'itaniña(v.)Iratejer.
P'itaña(v.)Tejer.s.Instrumentoparatejer. P'itarapiña(v.)Tejérselo. P'itata(p.)Tejido. P'itayaña(v.)Hacertejer. P'itayaña(v.)Hacertejerconuninstrumento. P'itiri(s.)Tejedor. P'itsuña(v.)Terminardetejer. P'iya(s.)Agujero,bache,oyo. P'iyaña(v.)Agujerear. P'iyaraña(v.)Agujerearunoporuno. P'iyayaña(v.)Haceragujerear. P'sanqalla(s.)Rosetasdemaíztostado. P'ujru(s.)Pozoprofundo,Lugarcóncavo,hondo. P'ujsa(s.)Arenoso,panoso,tubérculosharinosos. P'ultiña(v.)Zambullir. P'uqiwarachi(s.)Sopadequinua. P'uquña(v.)Fermentar. P'urp'u(adj.)Alicaído,débil,sinfuerzas. P'usquta(p.)Podrido,dañado. Q Qacha(s.)Productocomestiblepequeñoomenudo. Qachiña(v.)Sacarcosasmenudas. Qachjata(s.)Desmenusado. Qachu(s.)Hembra(animal). Qachuwaka(s.)Vaca. Qaja(v.)Aplanarunlugarparalapapaenlacosecha. Qala(s.)Piedra,duro.Cantera. Qalachuñta(s.)Piedraredondaparajugar. Qalachuyma(s.)Corazónduro. QalaChuymani(s.)Personasinsentimientos. Qalajaqt'aña(v.)Arrojarconlapiedra. Qalakayu(s.)Burro,asno. Qalaliq'i(s.)Personaquemoldealapiedra.Picapedrero. Qalaliq'iña(v.)Golpearlapiedra. Qalallupaña(s.)Tapadepiedra. Qalaphinthapiña(v.)Amontonarlaspiedras. Qalaphurkha(s.)Piedracaldeadaparalacomida. Qalaphurkhaña(v.)Coserlacarneentrelaspiedrascalientes. Qalaptaña(v.)Hacerseduro. Qalarara(s.)Pedregozo,pedregal. Qallantaña(v.)Empezarenelmomento. Qallaña(v.)Serelprimeroenhacer,empezar. Qallap'i(s.)Quenasilvestre. Qallaraña(v.)Comenzaroempezaramedias. Qallararaqaña(v.)Comenzarcosasuya. Qallasiña(v.)Faltarelrespeto.Agredir,acometer. Qallpa(s.)Barbecho. Qallt'ata(v.)Endurecido. Qalltayaña(v.)Hacerempezar. Qallu(s.)Lamitaddeunlienzo.Críadeunanimal. Qallucha(s.)Tormenta.Trenzapequeña. Qalluchaña(v.)Trenzarelcabello. Qamañuru(adv.)Todoundía. Qamaña(v.)Vivir,residir. Qamaña/Tuliña(v.)Ocuparse. Qamaqi(s.)Zorro. Qamasa(s.)Coraje. Qamasiña(v.)Tomarsitioparadescansar.Vivirconalguien.
Qamayaña(v.)Hacerconvivir. Qamäwi(adv.)Lugarderesidencia. Qamiri(s.)Sobrecamahechoderetazosdetela.Rico. Qanasa(adj.)Bienmolido. Qanchuña(v.)oQanchiña.Rebusnar. Qanqiña(v.)Abrasarmuchoalsolofuego. Qantuta(s.)oKantuta.Flortricolor. Qañawa(s.)Quinuacenicienta. Qapariña(v.)oWarariña.Lloraragritos. Qapu(s.)Rueca. Qapuña(v.)oPhiluña.Hilarlalana. Qaqa(s.)Canasdelacabeza.adj.Descolorido.s.Hoyo. Qaqawara(s.)Escarcha. Qaqaptaña(v.)Volversecanoso. Qaqarara(adj.)Canoso. Qaqilu(s.)Caballo. Qaquri(adj.s.)Frotador,pulidor. Qara/Qaqapara(s.)Cactus. Qarachimaqhatayaña(v.)Contagiarsarnaalotro. Qarachiyasiña(v.)Tenersarna.Contagiarse. Qariña/saykuña(v.)Cansar. Qarjaña(v.)Cansarse. Qarjayaña(v.)Hacercansar. Qarpakipaña(v.)oQarpaña.Regartodo. Qarpayaña(v.)Hacerregar. Qarpayasiña(v.)Hacerseayudarenelriego. Qarqa.(s.)Roca. Qarwa(s.)Llamaoauquenido. Qasi(adj.)Pacífico,calmado. Qasiwiphaxsi(s.)Mesdejunio. Qata(s.)Amargo,hierbasilvestre. Qatachilla(s.)Estrella,nebulosa. Qataqura(s.)Hierbaamarga. Qatatiña(v.)Arrastrar. Qatatirapiña(v.)Arrastrálrseloparaotro. Qatatisiña(v.)Arrastrarseunoaotro. Qatatiyaña(v.)Hacerarrastrarconalguien. Qatatiyasiña(v.)Ayudaraarrastraraalguien. Qatatnaqtiri(s.)Reptil,víbora. Qatatnukuña(v.)Botaraalguienoalgoarrastrando. Qatatrantaña(v.)Meteraalguienarrastrando. Qatatsuña(v.)Sacaraalguienarrastrando. Qatjaña(v.)Pescar. Qawakipaña(v.)Volveraaporcarlossurcos. Qawaña(v.)oQawaraña.Aporcarlossurcos. Qawita(s.)Ocasoleada. Qawkataña(v.)Aporcarlasiembra. Qawqha(adv.)Cuanto. Qawra/Qarwa(s.)Llama. Qaxa(s.)Montondepapauoca. Qäna(s.)Redparapescar. Qichimukuña(v.)Derramarlascosasacualquierlugar. Qichintaña(v.)Meteralgunascosasmenudas. Qichsuña(v.)Sacarconalgocosasmenudas. Qillqakipaña(v.)oQillqaraña.Escribirmásdelonecesario. Qillqaniña(v.)Iraescribir. Qillqantaña(v.)Aumentaralalista,añadir. Qillqaña(v.)Escribir. Qillqaqaña(v.)Copiardeloescrito. Qillqarapiri(s.)Elqueseloescribe.
Qillqasiri(s.)Elqueseescribe. Qillqiri(s.)Escritor. Qilu(adj.)Cojo. Qiluniña(v.)Venircojeando. Qiluntaña(v.)Cojear. Qiluwaña(v.)Ircojeando. Qimara(s.)Flojoperezoso. Qimillu(s.)Raicilladecomernegraocomidadepuercos. Qinaqina(s.)Instrumentodeviento,flautadecaña. Qinaya(s.)Nube. Qinayjata(p.)Nublado. Qinayuru(s.)Díanublado,júpiter. Qincha(s.)Cercoconpalosoespínas. Qintu(s.)Zarzaparrilla,plantamedicinal. Qiñuqaya(s.)Avedelago. Qiñwa(s.)Plantaparateñirocolorante. Qipa(s.)Latramadelatela. Qipaña(v.)Introducirlanaeneltejido. Qiparaña(s.)Traviesa,mujerlisonjera. Qipayaña(v.)Hacerintroducirlalanaeneltejido. Qipu(s.)Pinchudelatuna.Abrojo. Qirari(s.)Sucio,mugroso. Qirichallwa(s.)Pescadoescamoso. Qiru(s.)Vaso. Qisima/Qhisimi(s.)Hollin. Qiwilnaqtaña(v.)Caminartropezando. Qiwlla(s.)Gaviotas. Quli(s.)Enmarañadorevuelto. Qulla(s.)Medicinaparacurar. Qullana(s.)Nombredelpuebloandino. Qullana/Iñacha(s.)Jornalero. Qullani(s.)Elquetienemedicina.Farmacia. Qullaña(v.)Curaralenfermo. Qullasiña(v.)Curarse. Qullata(adj.)Enfermocurado. Qullata(s.)Enfermocurado. Qullayasiña(v.)Dejarsecurar. Qullayasiri(v.)Elenfermoquesehacecurar. Qulläna(s.)Elquecuraba.Médico. Qulli(s.)Árbol,quiswara. Qulliri(s.)Elcuranderoomédico. Qullmukipaña(v.)Roeromascarrevolviendo. Qullmuña(v.)Mascarsindientescomolosancianos. Qullmuraña(v.)Roer.Chupar. Qullpa(s.)Salítre. Qullqi(s.)Dinerooplata. Qullqimirakamana(s.)Banquero. Qullqipirwa(s.)Almacen,banco. Qullqichinu(s.)Amarrodedinero. Qullu(s.)Cerro.Montondealgo. Qulluk'uchu(s.)Rincóndelcerro. Qulluqullu(s.)Quebradaocordillera. Qullusamka(adv.)Sueñoenvano. Qulluwich'inkha(s.)Puntadelcerroopiedelcerro Qulluchaña(v.)Amontonar. Qulluri(s.)Elquefracazacuandoquierehaceralgo. Qullüña(v.)Dejardeir,haceralgoporalgúnestorbo. Qullüwaña(v.)Estorbaraotro,hacerdejaralgo. Qulti(s.)Cabelloenmarañado,revuelto. Qulu(s.)Terrondeazucar,nudo.Cosaredondadura.
Qulumina(s.)Rodarporelsuelocuestaabajo. Qumi/Machura(s.)Mujerohembraestéril. Qunchu(adj.)Asiento,aguaturbia. Qunqura(s.)oQunquri.Rodilla. Qunquriña(v.)oKilliña.Arrodillarse. Quntu(s.)Promontoriodetierra. Qunuña(v.)Sentarse.s.Silla,muebleparasentarse. Qunuri(s.)Elquesesientasobrealgo. Quña(adj.)Suave,blando. Quñaquña(s.)Vello,pelosuave. Quqa(s.)Árbolcualquieraquesea. Quqaqupa(s.)Espesuradeárboles,monte. Ququ(s.)Fiambre,comida,merienda. Ququña(v.)Merendar. Ququruqu(s.)Gallo. Ququtuwa(s.)Paloma,torcaz. Ququyaña(v.)Hacercomer,dardecomer.Darfiambreomerienda. Qura(s.)Hierbadelcampoinútil,hiervamedicinal. Quraraña(v.)Deshierbar. Qurari(p.)oQurtaña.Podrido. Quri(s.)Metalprecioso,oro. Quriqala(s.)Piedradeoro. Qurpa(s.)Lindero,límite. Qurpauta(s.)Alojamiento. Qurpachaña(v.)Alojar,hospedar. Qurpachasiña(v.)Hospedarse. Qurpachayaña(v.)Haceralojar. Qurpani(s.)Colindante. Qurpaña(v.)Delimitar,mojonear. Qurunsuña(v.)Revolcarse. Qurwariyaña(v.)Cubrirdemoho. Qusqu(s.)Nombredeunaciudad(Cusco). Quta(s.)Lago. Qutaampara(s.)Palmadelamano. Qutalakathiya(s.)Orillasdellago. Qutaquta(s.)Nombredeunacomunidad.Lagunillas. Qutquri/Tiptiri(s.)Avedelaltiplano. Qutthaphiña(v.)Agruparanimales,personasycosas. Qutu(s.)Montón. Qutuqutu(s.)Montoncillosjuntos,porgrupos. Qutuwarawara(s.)Conjuntodeestrellas.Pleádes. Qutuchaña(v.)Amontonar. QuyIlu(s.)oQuyli/lirq'us.Personaquenove,quenotieneojo. Quyru(s.)Nubeenlosojos. Quysuña(v.)Arrastrarlavestimenta.Vestimentagrande. Quytu(s.)Variedaddequinua.Conejoconlosdientessobresalidos. Quyu/Quwlla(s.)Variedaddepapa. Qüña/Püña(s.)Aguaestancada. Qh Qhach'a(v.)Productossemicocidos. Qhach'u(s.)Cebadatierna. Qhachuchuñu(s.)Papahelada. Qhallalli(adj.)Espléndido. Qhallarpayaña(v.)Echarliquidoconsecutivamente. Qhallkataña(v.)oQhallt'aña.Echarconaguadefrente. Qhana(s.)Luz,claridad. Qhanapaqu(s.)Plantamedicinal. Qhanachaña(v.)Alumbrar.Alumbraradentro.
Qhanakipuni(adv.)Claramente. Qhantati(adv.)Amanecer. Qhapaña(v.)Comermanzanasuotrascosas. Qhapaqa(adj.)Personaacaudalada,rica. Qhaqhakipaña(v.)Volveratorceraotrolado. Qhaqhaña(v.)Masajear. Qhaqsuña(v.)Torcer. Qhaqsusiña(v.)Torcerse. Qhaqthapiña(v.)Acomodarlotorcidoensulugar. Qharajurpi(adv.)oQharayp'u.Pasadomañana. Qharauru(adv.)oQharüru.Mañana. Qhata(adv.)Partepostenordelarodilla.Cuesta,pendiente. Qhatamiña(v.)Apresurarse,precipitarse. Qhathiyaña(v.)Hacercocerrápido. Qhati(s.)Papacocidasinpelar. Qhatikipayaña(v.)Volverahacercocerbien. Qhatirayaña(v.)Hacercocervariascosas. Qhatirayasiña(v.)Quemarsealcomeroconlíquidocaliente. Qhatita(p.)Comidacocida. Qhatiyaña(v.)Hacercocer. Qhatu(s.)Mercado,puestodeventa. Qhatujaqi(adj.)Comprador. Qhatuchaña(v.)Hacerferia. Qhatuchiri(s.)Comercientedelmercado. Qhatunjaqi(adj.)Elquetienemercaderiaparavender. Qhawa(s.)Sitiosdeventafueradelmercado. Qhawiña(v.)Comercrudo:zanahoria,caña,tallodetotora. Qhawstaña(v.)Mudarse.Pelarselapieldealgunosanimales. Qhaxu(adj.)Molestoso. Qhich'a(s.)Asequia. Qhich'aña(v.)oQhich'asuña.Regar.adv.Regartodo. Qhich'ata(p.)Regado. Qhich'ayiri(s.)Elquehaceregar. Qhichichi(s.)Personaquesequejadetodo. Qhichiri(s.)Elqueriega. Qhilla(s.)Hierbadelaltiplano. Qhilla/qhiqalla(s.)Ceniza. Qhillapata(s.)Cenizal. Qhillartukuña(v.)Volverseceniza. Qhillayani(adv.)Lugardecactus. Qhilliña(s.)Heredero,heredera. Qhinchha(s.)Malagüero. Qhini(s.)Papadulce,escogida. Qhiparaña(v.)Atrasarse. Qhiparayaña(v.)Haceratrasar. Qhipariri(s.)Elquesequeda. Qhipuru(adv.)Futurodelotrodía. Qhiqhapi(adv.)Manchasblancasenelrostro. Qhiri(s.)Fogón. Qhiriapilla(s.)Ocablanca. Qhirqhiña(v.)Hacerbulla. Qhirwa(s.)Valleintermedio. Qhisi(s.)Pezboga. Qhispi(s.)Vidrio,piedrapreciosa. Qhispita(p.)Salvado. Qhispiyasiña(s.)Salvación. Qhisti(s.)Tisnado. Qhithiña(v.)Renegar. Qhitiqhiña(v.)Hervir. Qhiwikipaña(v.)Cargardeunladoaotro.
Qhiwintaña(v.)Meterelpaloadentro. Qhiwiña(v.)Llevaralhombro. Qhiwsuña(v.)Sacarelpalohaciafuera. Qhiwt'ata(s.)Personacargadaalhombro. Qhiwxaruña(v.)oQ'ipxaruña.Cargarsealhombro. Qhiwxaruyaña(v.)Hacercargaraotro. Qhiya(s.)Algodón. Qhiyaali(s.)Árboldealgodón. Qhiyachira(s.)Pepitasdealgodón. Qhiyalla(s.)Cactu. Qhucha(s.)Lagaña. Qhuchiamka(s.)Papastempranas. Qhuchiyapu(s.)Chacraquemadura,prestodebuentemple. Qhuchunaktaña(v.)Corretearengrupo. Qhuchuña(v.)Empujaralgodeunlugaraotro. Qhullinukaña(v.)Ararmuchatierra. Qhulliña(v.)Ararlatierra.Roturar. Qhulliri(s.)Personaqueroturalatierra. Qhullirpaña(v.)oQhullsuña.Arartodalatierra. Qhullitataña(v.)Ararseguidamentelatierra. Qhulliwipacha(adv.)Tiempodearar,época. Qhulthantaña(v.)Personaqueestábromeandocontinuamente. Qhulthuña(v.)oQhurqaña.Roncar,bramar. Qhulu(s.)Duro,cosaseca. Qhuluwayna(adj.)Hombreflaco. Qhuluntaña(v.)Endurarse. Qhumantaña(v.)Abrazarinmediatamente. Qhumantata(p.)Abrazado. Qhumantayasiri(s.)Elquesehaceabrazar. Qhumantayasiri(adv.)Elquesehaceabrazar. Qhumanukuña(v.)Dejardeabrazar. Qhumanukuyaña(v.)Dejardehacerseabrazar. Qhumaña(v.)Abrazar.Molertrigo,quinua,etc. Qhumiri(s.)Personaqueabraza.Personaquemuelequinua. Qhuna(s.)Molino. Qhuntayaña(v.)Estruendo,ruidofuerte. Qhunthapiyasiri(adj.)Elquesehaceabrazarsiempre. Qhunthapiyasiri(s.)Elquesehaceabrazarsiempre. Qhupaña(v.)Lavarlacabeza. Qhupaqasiña(v.)Lavarseasímismo. Qhupiraña(v.)Destaparlaollauotracosa. Qhupuña(v.)Cerrar. Qhupxataña(v.)Taparlaollauotracosa. Qhurata(p.)Arrastradoporelrío. Qhuru(s.)Malo,duro,rígido. Qhurujaqi(s.)Personamala. Qhuruchasiña(v.)Personaqueseencapricha.Capricharse. Qhurukutu(s.)Pájarocomotórtola. Qhuruptaña(v.)Personaquesevuelvemala. Qhusinayra(s.)Ojosbonitos. Qhusqhuchaña(v.)Engrasar. Qhusqhuchata(adj.)Llenodegrasa. Qhut'a(s.)Unaplanta,recina.Plantasdecolorverdelechuga. Qhutaña(v.)Represa,estanque,laguna. Qhututiri(s.)Elquehaceruido. Qhuya(s.)Mina. Qhuyiri(s.)Minero. Q Q'acha(s.)Manzo.
Q'achaptaña(s.)Volversemanzo. Q'achasiña(v.)Regalarse. Q'achi(s.)Arista. Q'ala(s.)Todo,terminado. Q'alala(s.)Desnudo. Q'alalaptaña(v.)oQ'alalsusiña.Desnudarse.Desvestirse. Q'aljtaña(v.)Despejarseelcielo. Q'alla(s.)Entreveradocondiversoscolores. Q'allakhawa(s.)Combinacióndecolores,camiseta. Q'allachaña(v.)Entreverar,cuarteardiversoscolores. Q'allaqaña(v.)Quitarunpedazo. Q'alljaña(v.)Partir. Q'allta(adv.)Amanacer. Q'allu(s.)Tajadasdepapa.Comidacochabambina. Q'alluntaña(v.)Cortarprofundoconalgopunsante. Q'alluntasiña(v.)Cortarselamanoocualquierparte. Q'anasiña(v.)Mostrarenojoporlacomidauotrarazón. Q'añu(v.)Sucio. Q'añuchaña(v.)Ensuciaralgunacosa. Q'añuntata(p.)Ensuciado. Q'añuptaña(v.)Ensuciarse. Q'añusiña(v.)Epocadereproduccióndelosanimales.s.Infidelidad. Q'aphajaqi(s.)Hombrediligente. Q'aphaptaña(v.)Flojoquevuelveatrabajar. Q'aphi(s.)Olordealgúnalimento. Q'aphichsuña(v.)Desinfectarelmalolor. Q'apiña(v.)Amasarlamasadeharinaobarro. Q'apirqulla(s.)Perfumeoaroma. Q'apthapiña(v.)Cerrarelpuño. Q'aq'uña(v.)Inquietar,tenerestorbo,molestar. Q'ara(s.)Pelado.Personadetezblanca. Q'aralaqhampu(s.)Cielorazo. Q'aralip'ichi(s.)Cueropelado. Q'arap'iqi(s.)Calvo.Personasinsombrero. Q'araqullu(s.)Cerroestéril.Nombredepueblo. Q'arakayu(s.)Descalzo. Q'arltaña(v.)Despejarse. Q'asa(s.)Avertura. Q'asaña(v.)Gemirogritar. Q'asayaña(v.)Hacergritar. Q'aspa(s.)Pannegrohechoenhornodepiedra.Gorra. Q'athawi(s.)Piedraocalquemadaoporquemar. Q'athawiwajaña(v.)Hacercocerlapiedraparaconvertirlaencal. Q'athawichaña(v.)Hacercal. Q'aw(int.)Gruñirlosintestinospormuchahambre. Q'aw(adv.)Gruñirlosintestinospormuchahambre. Q'awa(s.)Desnivel. Q'awiña(v.)oQhawiña.Comermanzanasocosascrudas. Q'axata(s.)Hijobastardo. Q'axcha(s.)Truenoorayo. Q'axu(s.)Muchachadepocaedad. Q'aya(s.)Preferido,predilecto. Q'ayachaña(v.)Alagar,mimar,acariciar. Q'ayachata(p.)Personamimada. Q'ayachata(s.)Personamimada. Q'ayachayasiri(s.)Hacersemimar. Q'ayachiri(s.)Personaquemima. Q'ayma(s.)Incípido,quedesaníma. Q'aytiltaña(v.)Menearse. Q'ichiña(v.)oQ'ichiqaña.Quitarodejaralgoconlosdedos.Arañar.
Q'illi/Q'iIliña(v.)Descontentoporalgunacosa.Descontentar. Q'illikhumu(adj.)Personaquerechazaalgoporalgunacosa. Q'illu(s.)Mazorcafrescademaiz.Coloramarillo. Q'ilu(s.)Músicarock. Q'ina/Jachjaña(s.)Maldición. Q'inchhu/Jarphi(v.)Llevaralgoenlafaldadelapollera. Q'injaña(v.)Maldecir. Q'ipi(s.)Bulto,cargadeunhombreomujer. Q'ipichaña(v.)Prepararunacarga.Enpaquetaralgo. Q'ipintaña(v.)Meterlacargadentro. Q'ipinuqaniña(v.)Iradejarlacargaaotrolugar. Q'ipiri(adj.)Cargador. Q'ipiri(s.)Cargador. Q'ipjaruña(v.)Cargarse. Q'ipnuqaña(v.)Descargarelbulto. Q'ipsuña(v.)Sacarlacarga. Q'ipt'ata(p.)Cargado. Q'iptaña(v.)Alzarelbulto. Q'ipthapiri(s.)Cargadorquerecogelosbultos. Q'ipxaruyaña(v.)Hacercargaraotro. Q'iriq'iri(s.)Pájaropequeño. Q'iru(s.)Vigadelacasadeadobe. Q'irunchaña(v.)Ponervigas. Q'isana(s.)Esteradetotora. Q'isu(adv.)Miradereojo. Q'itha(s.)Esperma. Q'itha/k'ita(s.)Personaquehuyedesucasa. Q'iwa(adj.)Mezquino,tacaño. Q'iwiq'iwi(adv.)Irensigsag. Q'iwikipaña(v.)Darlavueltaaotrolado. Q'iwiri(v.)Tergiversar,chofer.Conductor. Q'iwiri(s.)Tergiversar,chofer.Conductor. Q'iwisiña(v.)Luchar,noaceptar. Q'iwsa/q'iwa(adj.)Homosexual. Q'iwt'a(s.)Curva,ángulo,esquina. Q'ixuq'ixu(s.)Trueno,rayo. Q'uchu(s.)Canción. Q'uchuña(v.)Cantarhimnoscristianos. Q'ullu/Q'ullurata(s.)Huevopodrido. Q'uma(s.)Limpio. Q'umachasiña(v.)Vestirsebienperoconmalaintensión. Q'umapacha(adv.)Buentiempo. Q'umaptayaña(v.)Volveraserlimpio. Q'umara(s.)Saludable. Q'umäña(v.)Estarlimpio. Q'upjaña(v.)Apretaralgoconlamano. Q'upsuña(v.)Apretarparasacaralgúnjugo. Q'urawa(s.)Hondaparalanzarpiedras. Q'urawtaña(v.)Lanzarconlahonda. Q'uruta(s.)Testículos. Q'uspiña(s.)Lechecortada. Q'usu(s.)Comepoco. Q'uswiqakiña(v.)Comermucho. Q'utu(s.)Bocio. Q'utuntaña(v.)Aprendertodalatareaolección. Q'uymäña(v.)Levantaralaire,elquesacudealgo. Q'uymi(s.)Polvaredadequinua. Q'uymiña(v.)Ventearalpolvodelaquinua. S
Sajsantaña(v.)oSajsaña.Tragartodoviolentamente.Engullir. Sajuna(adj.)Colorazulyceleste. Sak'a(s.)Plantaásperadeflores. Sak'asiya(s.)Palosdelgadosparatejer. Salla(s.)Peñazcosescarpados.adj.Vozentonada. Sallqa(adj.)Zalamero,Charlatán. Sallqaqaña(v.)Engañar. Sallqjaña(v.)Traicionarohacertraición. Salta(s.)Figurasentelar. Salwiya(s.)Salvía.(plantamedicinal). Sama/Sami(s.)Color. Samachaña(v.)oSamichaña.Matizarconarmoníadiversoscolores. Samantaña(v.)Transmitirhábitos.v.Contaminar. Samaña(s.)Respiración,aliento.Oxígeno.Descanso. Samaña(adv.)Lugardedescanso. Samaqiña(v.)oSamaqaña.Respirarconfuerza. Samaraña(v.)Descansar. Samarasiña(v.)Tomarundescanso. Samarayaña(v.)Hacerdescansar. Sami(s.)Color. Samka(s.)Sueño. Samkachaña(v.)Estarenelsueñodealguien. Samkanjama(adv.)Comoenelsueño. Samkasiña(v.)Soñarse. Samkata(p.)Desmayado. Samkayaña(v.)Hacerdesmayar. Samsuña(v.)Exhalar. Sani(s.)Variedaddeunpapa. Saniña(v.)Iradecir. Sank'a(s.)Instrumentodeviento. Sank'ayu(s.)Frutodecactus. Sankaña(v.)Golpear. Sankata(p.)Soñado. Sankhu(adj.)Espeso,grasoso. Sanqa(s.)Labioleporino. Sansa/Sank'a(s.)Brasa. Sanu(s.)Peine. Sanuña(v.)Peinar,arreglarelcabello. Sanuri(s.)Peinador,elquepeina. Sañu(s.)Olladebarro. Sapa(adj.)Sólo,único. Sapachaña(v.)Desaparecer.Separarunadedoscosasquiehacíanpar. Sapajaki(adv.)Sinnadie. Sapakuti(adv.)Cadavez. Sapamara(adj.)Cadaaño. Sapamaya(adv.)oSapamayni.Cadauno. Sapamayniru(adv.)Acadauno. Sapamaynitaki(adv.)Paracadauno. Sapaqata(s.)Individual.Cadauno Sapäña(v.)Estarsólo. Saphi(s.)Raíz. Saphintaña(v.)Enraizar,Araigar. Sapurutjama(adv.)Dedíaendía. Sapüru(adv.)Cotidiano.Diario,cadadía. Sapürutaki(adv.)Paracadadía. Saq'a(s.)Laraízdelatotorabuenadecomer. Saq'ampaya(s.)Variedaddepapa. Saq'u(s.)Variedaddepapadelgrupomunta. Saqa(adj.)Tejidoralo. Saqaña(s.)Bolsónenmallado.
Sarakipaña(v.)Repasar,volverapasarporunmismositio. Saramuchuyaña(v.)Sacaroapartaraunodelcaminoquesedebeseguir. Saraña(v.)Ir.Andarocaminar. Saraqaña(v.)Descender,bajar,caminarhaciaabajo. Sariruma(s.)Corrientedeagua. Sariri(s.)Viajero. Sarkaña(v.)Seguiryendo,adelantarse. Sarnaqaña(v.)Andar,caminar,vivir. Sarnaqata(p.)Andado,vivido. Sarnaqawi(s.)Costumbre. Sarnaqayaña(v.)Hacercaminar. Sarnaqiri/Sariri(adj.)Ambulantequevadeunlugaraotro.Nómada. Sarnaqt'aña(v.)Trajinar,pasear. Sarsillu(s.)Aretehechodelanaparaadornaranimalesdomésticosencarnavales. Sart'a(v.)Pedirlamano. Sart'aña(v.)Visitar. Sart'ayaña(v.)Hacervisitar. Sartaña(v.)oSarthapiña.Levantarse. Sartayaña(v.)Hacerlevantaraalguien. Saruña(v.)Oxidar. Sarxaña(v.)Irse. Sarxaraña(v.)oSarxaruña.Alistarse.Emprenderviaje. Sarxariri(s.)Elqueseva. Sarxataña(v.)Asumir,tomarparasi.Emprenderuntrabajo.Subir,acercarsealbor de. Sarxatiri(s.)Personaquesube. Sat'ayaña(v.)oSayt'ayaña.Hacerparar. Sata(s.)Siembra. Sataniña(v.)Irasembrar. Sataña(v.)Sembrarproductos. Sataphaxsi(adv.)Mesdesiembra. Sataqallta(s.)Mesdeseptiembre. Sataqaña(v.)Darenlaparcelaunaextensióndesurcos. Satiri(adj.)Sembrador. Satxataña(v.)Sembrarsobrelosembrado. Sawi(s.)Dicho,refrándecarácterdidácticoymoral. Sawka(s.)Burla.Broma,chiste. Sawkasiri(s.)Bromista,chistoso(a). Sawu(s.)Conjuntodeinstrumentosparatejer. Sawu/Sawuta(s.)Tejido. Sawu/Sawuta(p.)Tejido. Sawukipaña(v.)Volveratejer. Sawukipata(s.)Tejidoconribete. Sawulawa(s.)Palodetelar. Sawuntaña(v.)Empezaratejer. Sawuña(v.)Tejer. Sawuri(adj.)Tejedor,elqueteje. Sawuyaña(v.)Hacertejer. Saxa(s.)Lasaberturasdelatierra,peñasoconcavidades. Saxa/Suxu(s.)Orificioscausadosporeluso.Objetorajado. Saxiya(s.)Espantapájaros,espantazorros. Saxra(s.)Viento,torbellinopequeñomaligno. Saxta(s.)Guisodegallinaconajíypapas. Sayaña(s.)Parcela. Saykaña(v.)Estarparado. Saykataña(v.)Pararsejuntoaunapersona. Saykatayaña(v.)Arrimarohacerparar. Sayt'aña(v.)Ponersedepie. Sayt'asiña(v.)Protestar,oponerse,levantarse. Sayt'ata(p.)Parado.
Sayt'awi(s.)Paro,suspensióndeobras. Sayt'u/Suyt'u(adj.)Largo. Sich'iña/Sichiña(v.)Deshojarlamazorca. Sik'i(s.)Plantasilvestrealimenticia. Sika(s.)Vena,conductoquellevalasangreporelcuerpo. Sikhaña(v.)Estirar,separarlalana. Sikhaña/Jikhaña(v.)Llevaraunanimalconunasoga. Sikhiña/Jiskhiña(v.)Preguntar,interrogar. Sikhsuña(v.)Desenchufar.Ensartarlaaguja.Pasarobjetosentreotros. Sikhxataña(v.)Averiguar,buscarlaverdad. Sikili(s.)Frutadeunárbolsilvestre. Sikt'aña/Jisktaña(v.)Azotar. Siku(s.)ZampoñaInstrumentomusicaldeviento. Sikuri(s.)Personaquetocalazampoña. Sikusiku(s.)Partedelintestinodelgadodelrumiante,enespiral. Sikuya(s.)Paja. sillanki(s.)golondrina Sillari(s.)Plagadegusanosquecomenlassemillassembradasoelbrote. Sillp'a(adj.)Delgado. Sillp'achaña(v.)Adelgazar. Sillp'aña(v.)oSillp'achaña.Aplastar,laminar. Sillp'i(s.)Cáscara. Sillp'ikama(adj.)Muchacáscara. Sillp'ini(adv.)Concáscara. Sillp'iña(v.)oSillp'iraña.Quitarlacáscara. Sillp'ita(p.)Descascarado. Sillqiña(v.)Pelear. Sillqita(p.)Cáscarapelada. Sillqu(s.)oSillq'u.Lombrizdetierra.Gusanoqueviveenlahumedad. Sillu(s.)Uña. Sillunuqaña(v.)Rascarparaquepaseelpicazón. Sink'uña(v.)Brincar,saltar. Sinqasiña(v.)Hacermuecaslevantandoyfrunciendoespecialmenteellabiosuperio r. Sinsiña(adj.)Sonrisasarcástica. Sintipuni(adv.)Demasiado. Sip'i(adj.)Arrugado. Sip'tapiña(v.)Plegar.Arrugar. Sip'tapita(adj.)Plisado,fruncido. Sip'u(adj.)Arruga. Sip'uña(v.)Fruncir,plegar. Sipita(s.)Trampa.Ahorcado. Sipita(p.)Trampa.Ahorcado. Sipitaña(v.)Ponertrampas. Siqi(adj.)Fila,columna. Siqiki(s.)Enfila,enformación. Siqintaña(v.)Hacerfila. Siqiña(v.)Rayar,hacerrayas,rayarelsuelo. Siqisiña/Siqista(v.)Persignarse. Siqitiña(v.)Irenfila,desfilar. Siqititi(s.)Hormigasqueviajanenlargasfilas. Sira(s.)Gasesestomacales. Siraña(v.)Copular,apareamientodeaves. Sirk'i(s.)Verruga. Sirk'irara(adj.)Elquetieneverrugas. Sirka(s.)Vetamineral. Sisaña(v.)Sacearse. Sisayaña(v.)Sacearlo. Sisinkha(s.)oSusunkha.Adormecimiento. Sisira(adj.)Coloranaranjado.
Sist'aña(v.)Sacear,artar,satisfacercompletamente. Sisu(s.)Sarnaenelcuerpo.Unavariedaddepapaamargadelgrupoluk'i. Siwaña(v.)Cebar,alimentarganados. Siwinqa(s.)Plantaandina. Siwiq'ara(s.)Gallinazodelasierra. Sixi(s.)Granero.Almacéndondeseguardanloscereales. Sixsiña(v.)Reírconsimpatía. Sixtam/Sixtaña(v.)Encenderfósforo. Sixtiti(adj.)Flaco. Such'i/Sich'i(s.)Especiederoldanahechademadera.Pezdeaguadulce. Suchu(s.)Desplazamientodelatierra,Paralítico. Suchuña(v.)oSuchnaqaña.Raptar.Andararrastrándose,resbaladera. Suja/Sujalla(adj.)Sinpeso,liviano. Sujthapi(adv.)Anochecer. Suk'a(s.)Mujerdelgadaporfaltadeenaguas. Suk'aña(v.)Doblarropa.Fila,ordenar. Suk'asiri(s.)Plegable.Quesedobla. Suk'ata(p.)Ordenado,doblado. Suk'tapiña(v.)Acomodarlaropa. Suk'u(adj.)Tejidolistadoalolargo,comoenponchos. Suka(s.)Surco. Sukachaña(v.)Formarsurcos. Sukaqullu(s.)Microriegos. Sulla(s.)Rocío. Sullaña(v.)Lloviznar. Sullka(s.)Menor,hermanomenor. Sullsuña(v.)Accióndeabortarintencionalmente. Sullu(s.)Feto,aborto. Sullulu(adj.)UnobjetoolugarmojadoporlaIluvia. Sulluña(v.)Abortar. Sulluña/Sullsuña(v.)Partoantesdetiempo. Sulluri(s.)Personaqueaborta. Sulluta(p.)Abortado. Sulluyaña(v.)Hacerabortaraunamujer. Sululu(s.)Frutoexóticoquesirveparajugar. Suma(adj.)Hermoso,bueno. Sumachaña(v.)Reconciliar.Conciliar,mejorar. Sumachasiña(v.)Adornarse. Sumachuymani(adj.)Debuencorazón. Sumankaña(v.)Estarenarmonía.Estartranquilos. Sumata/Sumataki(adv.)Debuenamanera. Sumthapiña(v.)Hacerlaspases. Sumthapiyaña(v.)Hacerreconciliar. Sunaqi(s.)Menguante. Sunaqiña(v.)Producirindigestióncuandosecome. Sunkha(s.)Barba.Bigote. Sunkhani(adj.)oSunkharara.Barbudo,bigotudo. Sunku(adj.)Manco. Sunquru/Tonquru(s.)Tráquea. Sunt'intaña(v.)Meterseallodo. Sunt'isiña(s.)Revolcarse. Sunt'ita(p.)Revolcado. Sunt'iyaña(v.)Revolcar,echaralsuelo,revolverle. Supaya(s.)Demonio,diablo. Supayqallu(adj.)Chicotravieso. Supu(s.)Vestidoholgado. Suq'a(adj.)Usodepocaspolleras. Suq'usa/Suqusu(s.)Cañahueca,carrizo. Suri(s.)Ñandú. Surimana(s.)Variedaddepapa.
Suru/Churu(s.)Picodelasaves. Surump'i(s.)Oftalmiadelasnieves. Surump'iyaña(v.)Cegarodeslumbrar. Surumpiña(v.)Ofuscarlavistaounaluzmuyviva. Suruña/Churuña(v.)Golpearoheriralasavesconelpico. Suruxaña(v.)Encandilar. Suruxchi(s.)Maldealtura. Susthapiña(v.)Sacudirenaguayoaunapersona. Sustjaña(v.)Asustar. Sustjasiña(v.)Asustarse. Susukipaña(v.)Cernirsobrealgunacosa. Susuntaña(v.)Cernirparaincorporar. Susuña(v.)Cernir.s.Cernidor. Susuraña(v.)Zarandear. Susuta(p.)Cernido. Suti(s.)Nombre. Sutichaña(v.)Apodar. Sutinchaña(v.)Titular,poneruntítulo. Sutinchawi(s.)Título. Sutiniña(v.)Tenernombreoapellido. Sutiyaña(v.)Bautizar. Sutiyata(s.)Elquetienenombre. Sutiyiri(s.)Sacerdote. Sutumari(s.)Unavariedaddepapa. Suxta(adj.)Númeroseis. Suxu(adj.)Ahuecado,vacio,agusanado. Suxuqi(adj.)Ruido. Suyaña(v.)Esperar. Suyiri(s.)Personaqueespera. Suyt'aña(v.)Esperarunmomento. Suyu(s.)Parcela.Territorio,nación. T Tachu(s.)Jarradebarrococidoparaagua. Taki(s.)Medidadepeso. Takichaña(v.)Pisotear. Takinuqaña(v.)Pisotear,patear,patada. Takiña(v.)oTakintaña.Patear. Takiqaña(v.)Separarconlospies. Takisi(s.)Personaquezapatea. Takisiña(v.)Zapatear,sepatean. Taksuña(v.)Pisotear,pisarlo. Takxataña(v.)Atropellar,pasarporencimadeunapersona. Talanki(s.)Campana. Tallintaña(v.)Echarlíquidosogranosenunavasija. Tallinuqaña(v.)Vaciarenvariosrecipientes. Talliña(v.)Echarovaciar. Talliqaña(v.)Vaciardeunoaotrorecipiente. Talliraña(v.)Vaciarencantidad. Tallmiña(v.)Rebuscarlachacra,escarbarlatierraconlapicotilla. Tallsuña(v.)Desocuparunavasija. Tama(s.)Grupo,rebaño. Tamachaña(v.)Hacerovillosdehilo. Tamachaña(v.)OMayachaña.Unir,asociarparaunfin. Taniña(v.)Bajar,venirdearriba. Tanka/Tankama(s.)Sombrero. Tanqatanqa(s.)Escarabajo. Tansa(adv.)Eltamañodelascosasopersonas. Tansa/Taña(s.)Talla,tamaño. Tanta/T'aja(adj.)Enredodecabellos,lana,etc.
Tantachawi(s.)Asociaciónconglomerada. Tantaña(v.)Acopiar,reunir,juntar.Ahorrar,acumular. Tantasiña(s.)Reunión,agruparse. Tantata(p.)Reunido,junto. Tantiyu(adj.)Mediano,nigrandenipequeño. Tantsuña(v.)Reunirencantidad. Tapa(s.)Nidodelaave. Tapachaña(v.)Formarnido. Tapachasiña(v.)Hacernidoparaunomismo. Tapakayu(s.)Pataconplumas. Taparaku(s.)Mariposanocturnadecoloroscuro. Tapiyali(s.)Pareddetierraapisonada. Taqataqa(s.)Homoplato(huesoplanodelhombro). Taqanaña(v.)Empedrar.Hacerpareddobledepiedra. Taqi(adv.)Todo. Taqichiqa(adv.)Portodolado. Taqichuyma(adv.)Detodocorazón. Taqini(adv.)Entretodos. Taqininkiri(adv.)Perteneceatodo. Taqinki(adv.)Esdetodos. Taqpacha(adv.)Todos. Tara(s.)Tubérculoofrutounido. Tarawank'u(s.)Conejosilvestre. Tarawt'aña(v.)Atarlapatadelantera. Tari(s.)Prendatejidaparallevarfiambreoguardarcoca. Tarilla(s.)Servilletapequeña. Taripaña(v.)Juzgar,Ajusticiar. Taripiri(s.)Juez,autoridadencargadadejuzgar. Tarma(adj.)Tardón,lento. Tarqa(s.)Instrumentomusicaldemadera. Taru(s.)Unadelasochopartesdeundesollado. Taruchjaña(v.)Desmembrarundesollado. Taruja/Taruka(s.)Venado. Taruqnuqaña(v.)Descuartizar. Tarwi(s.)Leguminosacomestible. Tarxchi(s.)Pajarillonomayorqueelhornero,queseadueñadelnidodeaquel. Tata(s.)Señor,Padre. Tataku(s.)Expresiónafectivahaciaelpadre. Tatala(adj.)Señor,personaderespeto. Tatitu(adj.)Sersuperior.Dios. Tawa(adj.)Tejidomuyralo. Tawaqu(s.)Mujer,jovensoltera. Tawqa(p.)Amontonado. Tawqantaña(v.)Amontonar. Tawqaña(v.)Ponerunosobreotro. Tawqaraña(v.)Bajarloamontonado. Tawqsuña(v.)Hacerpared. Tayka(s.)Madre. Taykali(s.)Viejita. Taykaluk'ana(s.)Pulgar. Taykch'i(s.)Suegra. Taykch'imasi(s.)Consuegra. Taypi(adv.)Centro,medio. Taypiluk'ana(s.)Dedomedio. Taypinkaña(adv.)Estarenelcentro. Taypinkiri(adv.)Delcentro. Taypiri(s.)Personaqueestáenelmedio. Tilaña(v.)Prepararloshilosparaeltelar. Tilayaña(v.)Hacerurdir. Tili/T'ili(adj.)Elmáspequeño,menudo.
Tiliri(s.)Tejedor,elqueteje. Tillirpayaña(v.)oTallirpayaña.Vaciarindistintamente. Tiranqa(s.)Quijada. Tiraña(v.)Tratardelograralgo. Tirsu(s.)Mediacarga.Unsemestre. Tisi(s.)Varilla.Barralargaydelgada.Adj.Personadelgada. Tisiki(adj.)Inmóvil. Titi(s.)Gatosilvestre,gatosalvaje. Titiki(adj.)Ojosenrojecidos. Tiwula(s.)Zorro. Tixi(adj.)Flaco. Tixiña(v.)Golpear. Tixiqtaña(v.)Enflaquecer. Tixisiña(v.)Pelearconotrapersona. Tukjaña(v.)Reducirhastanodejarnada. Tuksuta(p.)Terminado. Tuksuyaña(v.)Haceracabar. Tuku(s.)Fin. Tukuchaña(v.)Finalizar. Tukuntaña(v.)oTukuña.Consumir,acabar. Tukuña(v.)oTuksuña.Terminar.Acabar. Tukusiña(v.)Acabarse. Tukusita(adj.)Extinto,paupérrimoomuypobre. Tullqa(s.)Yerno. Tullqamasi(s.)Concuñado. Tulo(adj.) Tumayku(s.)Personaquevadecasaencasa.adj.Vagabundo. Tumpaniña(v.)Iravisitar. Tumpaña(v.)Culpar.Visitar. Tumpasiña(v.)Echarsedemenos. Tumpiri(s.)Elquevisita. Tumpt'aña(v.)Visitarunmomento. Tunka(adj.)Númerodiez. Tunkamara(adv.)Unadécada. Tunkiri(adj.)Décimo. Tunkuru(adv.)Espaciodediezdías. Tunqu(s.)Maíz. Tunquru(s.)Faringe. Tunta(s.)Papadeshidratada,(Chuñoblanco). Tuntachaña(v.)oTuntaña.Elaborarchuñoblanco. Tunti(adj.)Descolorido,decolorpálido. Tunu(s.)Raízprincipal. Tunupa(s.)Diosandino. Tunuraña(v.)Adormecimientodealgunapartedelcuerpoporlaaccióndelfrío. Tunurayiri(s.)Anestesia. Tupa(s.)Encuentro. Tupantaña(s.)Encuentrocasual. Tupaña(v.)Encontrarse. Tupu(s.)Alhajaqueusanlasmujeres.Medida,distancia. Tupuña(v.)Medir. Tuputa(p.)Medido. Tuqintasiña(v.)Discutir. Tuqinuqaña(v.)oTuqiña.Reprender,reñir.Rezongarlo. Tuqisiña(v.)Discutir,reñir. Tuqita(p.)Reñido. Tuqu(s.)Clueca. Tuquru(s.)Cañagruesaparatejer. Tuqxaña(v.)Amonestarlo,reñirlo,reprenderlo. Turiyaña(v.)Molestar,fastidiar,entretener. Turiyasiña(v.)Burlarse.
Turka(s.)Permuta,cambio. Turkakipaña(v.)Intercambiar. Turkaña(v.)Cambiar,canjear. Turkaqaña(v.)Sustituir,cambiaraunapersonaocosaenlugardeotra. Turkt'asiña(v.)Cambiarentresírecíprocamente. Turpa(adj.)Leve. Tuta(s.)oCh'amaka.Obscuridad.Faltadeluzodeclaridad. Tutira(adj.)Solterón. Tutu(s.)Granotostado. Tutuka(s.)Remolinodevientoconmuchafuerza. Tutukiña(v.)Iralegre. Tuwaña(v.)Custodiar,protejer. Tuxu(adj.)Flaco. Tuxuqiña(v.)Hacerruido. Tuykataña(v.)Pasarnadando.Nadar. Tuyuña(v.)Nadar,bañarse. Tuyuri(s.)Nadador. Tuyuyaña(v.)Hacernadar,hacerflotar. Th Thakhi(s.)Camino,senda. Thakhichiri(adj.)Personaquehacecamino. Thakichaña(v.)Hacercamino. Thalakipaña(v.)Volverasacudiralgunaprenda. Thalaklpaña(v.)Volverasacudiralgunaprenda. Thalantaña(v.)Compactarenbolsaalgúnproducto.Echardentrodealgoloquesesa cude. Thalaña(v.)oThalaraña.Sacudirfrazadas,prendasderopa. Thalaqaña(v.)Sacudirquinuaantesdeltrilladototal. Thalarpäña(v.)Echarporahísacudiendobasuraopolvo. Thalsuta(p.)Sacudido. Thaltaña(v.)Moverconfuerza. Thamnaqiri(adj.)Personaqueandasinrumbo. Thanqha(adj.)Brusco,desapacible. Thanqhaña(v.)Abusarexageradamente. Thantha(adj.)Harapo,andrajoviejo. Thanthalli(adj.)Andrajoso. Thanthantaña(v.)Envejecerunacosa. Thanthaña(v.)Gastarpocoapocounacosa. Thapaña(v.)Irlento. Thapha(adj.)Livianoquenoespesado. Thaqhakipaña(v.)Buscaryrebuscar;trastornarcosasparahallar. Thaqhaniña(v.)Irabuscar. Thaqhaña(v.)Buscarpersonas,animalesyobjetos. Thaqhiri(s.)Personaquebusca,buscón. Thaqsuña(v.)Rebuscar,concuidado. Thaqsuri(adv.)Personaelegidaparabuscar. Tharsuña(v.)Deshierbaruncultivo. Thatha(adj.)Suelto,prendademasiadoancha. Thathantaña(adj.)Personaagresiva.s.Personaqueriñeagresivamente. Thathantaña(v.)Devorar,tragar. Thathantata(adj.)Borracho.Demasiadoebrio. Thathaqaña(v.)Bajardegolpeunaprendadevestirdecinturaparaabajo.Mordedu radelperro. Thatharaña(v.)oThatharasiña.Desvestirse.Quitarselaropa. Thatharasiri(adj.)Elquesedesviste. Thatharayaña(v.)Hacerdesvestiraalguien. Thathsuña(v.)Desvestirseyvotarlaropa. Thawiña(v.)Revolver.
Thawiyaña(v.)Hacerrevolveralgo. Thawjaña(v.)Enredarlanaohilo. Thawjiri(adj.)Personaqueexparce. Thaxa/Phuru(s.)Estiércoldecarneros. Thaxu(s.)Frutosilvestre,comestible.Algarrobo. Thaya(s.)Aire,vientoofrío. Thayacha(s.)Ocaoisañahelada. Thayaña(v.)Provocarviento. Thayt'ayaña(v.)Hacerenfriar. Thayt'ayasiña(v.)Resfriarse. Thaytayata(p.)Resfriado. Thäch'isi(adj.)Muyfrío. Thäraña(v.)Enfriarlocaliente. Thärpaña(v.)Aventar. Thijlla(s.)Personaconpiesdesigualesdenacimiento. Thijraña(v.)Cambiarorevolcarlavista. Thijwa(adj.)Travieso,curioso. Thimpu(s.)oT'impu.Comidadecordero. Thiñthi(adj.)Colérico. Thisthapi(s.)Calambre,espasmocontraccióninvoluntariadelosmúsculos. Thithiña(v.)oThuthuña.Renegar. Thixiña(v.)Freirenunsarténconaceite,ceboomanteca. Thixni(s.)Cadera.Cintura,huesoiliaco. Thiya(adv.)Cerca.Orilla. Thiyankiri(adv.)Lateral,queestáalladodeunacosa. Thujru(s.)Bastónocayado. Thujsa(adj.)Hediondo,malolor. Thujsaña(adj.)Dardesíolormalo. Thulu(s.)Corazóndemazorcas,dondeestánencajadoslosgranosdemaíz. Thunkhuña(v.)Saltarconunsolopie. Thuqhu(s.)Danzaobaile. Thuqhukipaña(v.)Saltarporencimadealgo. Thuqhumukuña(v.)Apartarsedelcaminooirseporahísaltando. Thuqhuntaña(v.)Entrarsorpresivamente.Caeradentrosaltando. Thuqhuntaña(s.)Allanamientodemorada.v.Allanarmorada. Thuqhuña(v.)oThuqhuqaña.Saltarobailar. Thuqhuraña(v.)Bajarsaltando. Thuqhuri(s.)Danzante,danzarin,bailarin. Thuqhuyaña(v.)Hacerbailaraalguien. Thuqkaya(adj.)Bailable. Thuqnaqaña(v.)Andarsaltandoobrincando.Saltoneardeunlugaraotro. Thuqt'aña(v.)Brincar,saltarconimpulsoyligereza. Thuqt'ayaña(v.)Hacerbailarmomentoamamentoaalgunapersona. Thuqthapiña(v.)Topar,chocarviolentamente. Thuquña(v.)Bailar. Thuquña(s.)Baile. Thuqxataña(v.)Atacarviolentamenteaalguienporalgunacosa. Thuriña(v.)Resistirpisandoaalgunacosa. Thuriyaña(v.)Reforzar.Darmayorsolidez,animar,alentar.Apoyarlaparedconp alos. Thurt'aña(v.)Resistirconfuerza. Thuru(adj.)Duro,fuerte.Grueso. Thusantaña(v.)Escupiradentro. Thusarpaña(v.)Arrojardelaboca,saliva,comidaobebida. Thuskataña(s.)Escupircontraalguien. Thusnu(s.)Escupitajodelallama. Thusunqalla(s.)oThusunqaya.Saliva. Thusuña(v.)oThusaña.Escupirsaliva. Thusxataña(v.)Escupirporencima. Thutha(s.)Polilla.Parásitodestructorderopas.
Thuthantata(p.)Ropaapolillada. Thuthuña(v.)oThithiña.Renegar,estarenojadoyhablarmalaspalabras. Thuthuyaña(v.)Hacerhablarmalohacerprotestaraotrapersona. Thuxtu(adj.)Gallinaenclueca. T T'aja(p.)Enredo.Dolor. T'aji(s.)Enfermedad. T'ajsa(s.)Algonaturalencalma.Terrenohúmedocasiseco. T'ajsaña(v.)Secar.Orearelterreno.Jalaralgopararomper. T'ajsuta(p.)Lavado. T'akuta(s.)Tranquilo. T'akuyaña(v.)Hacertranquilizar. T'akuyiri(s.)Calmante.Elquetranquiliza. T'alaña(v.)Echarbarro. T'alpha(adj.)Ancho,plano. T'amata(s.)Orinpodrido. T'ampulli(adj.)Melenudo.Chascoso. T'ant'a(s.)Pan. T'ap'a(adj.)Insípido. T'aphaña(v.)Irlento. T'apnaqiri(s.)Personaquecaminalentamente. T'aqapacha(s.)Estacióndelaño. T'aqaqiri(s.)Personaquerompe. T'aqaraña(v.)Arrancarunoauno. T'aqisiña(v.)Estarafligido,triste. T'aqisita(p.)Angustiado,apenado. T'aqisiyaña(v.)Oprimir,martirizar,atormentar. T'aqjaña(v.)Arrancar. T'aqxaña(v.)Juzgar,darsentencia.Separarse,divorciarse. T'aqxaña(s.)Hiloroto,reventado. T'aqxawayaña(v.)Darsoluciónaalgunasunto.Romperalgoalpasar. T'ara(adj.)Insulto. T'arwa/Tawra(s.)Lana. T'arwarara(adj.)Lanudo. T'axlli(s.)Medidadelespacio.Espacio. T'axlliña(v.)Abofetear. T'axlliraña(v.)Aplaudir. T'axmara(adj.)Necio,caprichoso. T'axqataña(v.)Aproximarseaalguiensinquerer. T'axsurapiña(v.)Lavárselo. T'axsuta(p.)Lavado. T'ijsuña(v.)Salirviolentamente. T'ikachiri(s.)Elqueadorna.Decorador. T'ikaña(v.)Adornar. T'ikitawa(s.)Inflamación. T'ili(s.)Elmáspequeño,menudo. T'iniña(v.)Aborrecer,odiar. T'inkha(s.)Canicasparajugar. T'iñisiri(adj.)Rencoroso,vengativo. T'iqi(adj.)Apretado,estrecho. T'iqintaña(v.)Embutir,introduciralgodentrodeotracosa. T'iqiqiña(s.)Máquinadeescribir. T'iri(s.)Cicatriz. T'irillu(s.)Bebidaalcohólica. T'iriña(v.)Sujetarcongancho. T'irsuña(v.)Desenganchar,quitarelgancho,desabrochar.Salirviolentamente. T'isaña(v.)Desenredarlalana T'isi(s.)Mocoseco. T'iskuntaña(v.)Entrarbrincando,oentraralacarrera.
T'iskurata(adj.)Desabollado. T'isu(s.)Cordondelaspolleras. T'iwka(v.)Evitareldañoaalgúninsecto. T'ixita(s.)Pelotadetrapo. T'ixtaña/T'istuña(v.)Correr. T'ula(s.)Leña. T'ullku(s.)Hiloretorcido. T'ullu(s.)Traquea. T'una(s.)Basura.Dinerofraccionado. T'unjaña(v.)Destruir,triturar,despedazaralgo. T'uruña(v.)Masticar. T'usu(s.)Pantorrilla. T'uxita(p.)Desmenuzado. T'uxpi(adj.)Revoltoso,atolondrado. T'uxu(s.)Ventana.Cascodeminero. T'uxuniqaña(v.)Magullar,desmenuzar. T'uxuntaña(v.)Hundirlacáscaradeunhuevo. U Uchaña(v.)Ponerendeterminadolugar. Uchi(s.)Avesilvestre. Uchukullu(s.)Variedaddeaves.Variedaddemaíz. Uchumari(s.)Animalnodomésticoparecidoalcerdo. Ujsuña(v.)Expulsarflemasdelagarganta. Uju(s.)Tos. Ujuña(v.)Toser. Uka(pron.)Ese,esa,eso. Uka(adj.)Ese,esa,eso. Ukakama(adv.)Hastaahí. Ukana(adv.)Ahí. Ukanakama(adv.)Entretantoomientrastanto. Ukanchaña(v.)Desearotravezlamismacosa. Ukankaña(v.)Estarahí. Ukata(adv.)Después.Despuésdeesto. Ukäka(adv.)Porahí,poraquí. Ukch'a(adv.)Deesetamaño. Ukch'pacha(adv.)Todoenteroycompleto. Ukïri(adj.)Esoenespecial. Ukja(adv.)Enesemomentooesacantidad. Ukjama(adv.)Así. Uksa(adv.)Eselado. Ulala(s.)Variedaddecactus. Ulaqa(s.)Congresodeprincipalesautoridades. Ulinkati(s.)Variedaddedurazno. Ulla(adj.)Papabiencocida. Ullaniña(v.)Iraleer. Ullaña(v.)Leer. Ullarapiña(v.)Leérselo. Ullasiri(s.)oUlliri.Lector.Leerse. Ullaskaña(v.)Estarleyendo. Ullpa(s.)Refrescodecañahua. Ulluku(s.)Papaliza. Ulluqiña(v.)Movimientoderenacuajosyreptiles.Murmullodepersonas. Ulu(s.)Huevodepeces. Ulupika(s.)Chinchi,ajipequeñoypicante. Uma(s.)Agua. Umalarqa(s.)Asequía. Umachaña(v.)Volverlatierrahúmeda. Umallachi(adj.)Aguanoso,conmuchaagua. Umanina(v.)Irabeber.
Umantaña(v.)oUmaña.Beber. Umaqaña(v.)Bebersintenerquepagar.Manguero. Umaraña(v.)Beberentrevarios. Umarapiña(v.)Beberdecopaajena. Umaskaña(v.)Estarbebiendo. Umata(p.)oUmjata.Bebido,ebrio. Umatatayaña(v.)Hacerderretir. Umawi(adv.)Lugardondeseexpandenbebidasalcohólicas. Umayaña(v.)oUmjayaña.Hacerbeber. umiri(s.)Regresoaltiempopasado. Umiri(s.)Alcohólico. Umjaña(v.)Embriagarse. Umkaya(s.)Algoquepuedebeberse. Umt'aña(v.)Beberunpoco. Unch'uk'uniña(v.)Iramirar. Uniña(s.)Piedrapreciosa. Unt'aña(v.)Conocer. Untayaña(v.)Hacerconocer. Unuqaña(v.)oUnuqiña.Moverse. Unuqiyaña(v.)Hacermover. Uñachaña(v.)Enseñaromostrar. Uñachayaña(v.)Hacermostrar. Uñacht'ayaña(v.)Indicar.Señalar. Uñakipaña(v.)Volveramirarorevisaralgo. Uñamuchuña(v.)Desconoceraalguien. Uñanaqaña(v.)Miraratodolado. Uñancha(s.)Muestraoejemplo. Uñanchaña(s.)Señal,indicioparahacerentender.Simbolizar.Mostrar. Uñanukuña(v.)Dejardever.Descriminar. Uñaña(v.)Ver,observar. Uñaqiri(s.)Espía. Uñarapiña(v.)Mirárselo. Uñata(p.)Observado. Uñatataña(v.)Observar.Despertar. Uñch'ukiña(v.)Vigilar,acechar,espiar.Mirar. Uñch'ukiyaña(v.)Hacermirar. Uñchukiri(s.)Observador. Uñiri/Yatiri(s.)Personaquepuedeverelfuturoencoca. Uñisiña(v.)Odiar. Uñisiri(s.)Personaqueodia. Uñisita(p.)Elodiado. Uñisk'uru(adj.)OUñiskhuchi.Odioso Uñjaña(v.)Cuidar. Uñjarapiña(v.)Cuidarparaalguien. Uñjata(p.)Conocido. Uñjataña(v.)Mirarhaciaabajo. Uñjayaña(v.)Hacerver. Uñjiri(s.)Portero. Uñjkaya(adj.)Visible,Ilamativo,vistoso. Uñkalla(s.)Patosilvestre. Uñkaña(v.)Daralimentoconelpico. Uñkatasi(adv.)Alfrente. Uñkatasiña(v.)Mirarsefrenteafrente. Uñnaqa(s.)Rostro.Fotografía. Uñstaña(v.)Aparecer. Uñstata(p.)Elaparecido Uñstayaña(v.)Hacerapareceralgonovedoso. Uñstayiri(s.)Personaquehaceaparecer. Uñsuña(v.)Examinar,revisar. Uñt'aña(v.)Conoceromirar.
Uñt'asiña(v.)Conocerse. Uñt'ata(s.)Enamorado,conocido. Uñtaña(v.)Ojear,miraradeterminadolugar. Uñtayaña(v.)Hacermirar. Uñtiri(s.)Espectador. Uqara(s.)Sordo. Uqart'ayaña(v.)Hacerensordecer. Uqartaña(v.)Volversesordo. Uqi(adj.)Colorplomo. Uquntaña(v.)Engullir,tragar. Uqururu(s.)Plantacomestible. Uqututu(s.)Intestinogrueso. Uraqi(s.)Tierra,terreno. Uri(adj.)Arisco. Urjta(adj.)Amanecer,aclarar. Urkkhu(s.)Pollera. Urpacha(s.)Joniada. Urpi(s.)Paloma. Urpu(s.)Neblina. Urpuntata(adv.)Nublado,cielocubiertodenubes. Urqu(adj.)Macho. Urquchi(adj.)Mujerqueadoptamodalesmasculinos. Urt'a(adv.)Momentoenqueentraelsolysalelaluna. Urt'aña(v.)Retrasarseenlamañana. Uru(s.)Día.CulturaylenguadelosUrus. Uruchaña(v.)Festejar. Urukipaña(v.)Tardarsehaciendoalgoenlamañana. Urumawa(s.)Cumpleaños. Ururi(s.)Lucerodelamañana. Urutjama(adv.)Díaadía. Uruyaña(v.)Conmemorar,recordarunacontecimiento. Uskuña(v.)Depositar,poneralgoenunlugardeterminado. Usnayu(s.)Variedaddehabasgrandes. Usu(s.)Enfermedad. Usuchaña(v.)oUsuchjaña.Lastimar,herir,lesionar. Usuchasiña(v.)Lastimarse. Usuntaña(v.)oUsusiña.Enfermarseoponerseenfermo. Usuntayaña(v.)Causarenfermedad. Usuña(v.)Daraluz.Enfermar. Usurmukuta(s.)Personaquetieneunaenfermedadcrónica. Usuta(s.)Enfermo. Usuttata(p.)Lastimado. Usuyaña(v.)Hacerdaraluz. Usuyiri(s.)Partera. Uta(s.)Casa. Utachaña(v.)Construir. Utachiri(s.)Albañil. Utjäwi(s.)Hogar,residencia. Uysu(s.)Arado. Uyu(s.)Corraldeanimalesdomésticos. Uywa(s.)Ganado. uywa(s.)animal Uywata(adj.)Criado. Uywiri(s.)Personaquecríaaunhijoajeno. Uywiri(s.)Diosandinoqueprotegedelagranizadayhelada. Uywalunthata(adj.)Abigeato W
Wachu(s.)Surco,camellón. Wachuraña(v.)Abrirsurcos. Waja(s.)Papauocacocidosenpiedrasoterrenoscaldeados. Wajaña(v.)Cocerocaopapasenhorno.Ladrar.Hablarsinsentido. Wajcha(s.)Huérfano. Waji(s.)Bejudo,plantamedicinaldetierrastempladas. Wajt'ayaña(v.)Preparar.Alcanzar. Wak'a(s.)Faja.Diostutelarmasculinodellugarquemoranenpiedrasantropomo rfas. Wak'achaña(v.)Ponerfajas.Franjear. Wak'aña(v.)Rodearoenvolverconfaja. Waka(s.)Bovino,significavacaotoro. Wakawaka(s.)Danzaqueseoriginóafinesdelacolonia. Waki(s.)Conveniodetrabajoparaprovechoencomúnpropietarioycultivador. Wakichaña(v.)Preparar.Alistar,disponeralgoparaunfin. Wakicht'aña(v.)Arreglar,preparar. Wakiña(v.)Convenireltrabajo.Unodisponedeterrenoelotroproporcionasemill a. Wakisiri(adj.)Importante,necesario,indispensable. Wakisiyaña(v.)Amañar,componermañosamentealgunacosa. Wakiskiri(adj.)Conveniente. Wakt'aña(v.)Recaer,tocarelturno. Wakulla/Yuru(s.)Cántarootina,pequeñaogrande. Walakiña(v.)Patalear. Walaña(v.)Irconvolteos. Walaya(s.)Canastaplanaygrandepararecibirproductos. Walaychu(adj.)Jarandero,fiestero. Walayp'u(adv.)oWasayp'u.Antesdeayerporlatarde. Walärma(adv.)oWararma.Antesdeayerporlanoche. Wali(adj.)Bien,lobueno,loútil. Walichaña(v.)Remediar,solucionareldañooperjuicio.Arreglar,refaccionar. Walichiri(s.)Remediador,elqueremedia. Walja(adv.)Mucho,encantidad. Waljani(adv.)Entremuchos. Waljaptäña(v.)Acrecentar. Wallakqiri(adj.)Hirviente. Wallaqi(s.)sopadepescado. Wallaqiña(v.)Hervirelagua,laleche,etc. Wallata(s.)Gansosilvestre,avedellagoTiticaca. Wallpa(s.)Gallina. Wallqi/Walq'i(s.)Embarazo. Wallt'aña(v.)Salirbiendelascosas. Wallt'ata(adj.)Abundante. Wallt'ayaña(v.)Esmerarseenlaejecucióndeunacosa. Wallusa(s.)Variedaddepapa. Walüru/Warüru(adv.)Antesdeayer. Wanaku(s.)Mamíferorumeante,camélido. Wanichaña(v.)Escarmentar. Waniña(v.)Escarmentarconexperienciapropiaoajena. Waniyaña(v.)Castigarconseveridad. Wank'u(s.)Conejillosilvestre. Wank'uputu(s.)Conejeramadrigueradondesecríanconejos. Wankara(s.)Bombo. Wanqa(s.)Trozodemadera,quesirvecomopalanca. Wanqaña(v.)Empujarconpalanca. Want'ayaña(v.)Secar,extraerlahumedaddeuncuerpo. Wanthi(s.)Enfermedadvenérea. Wanu(s.)Abonofertilizante.Materiaexcrementiciadelosanimales. Wanuchata(p.)Abonado. Wanunchiri(adj.)Abonador.
Wanuña(v.)Abonarlatierra. Waña(adj.)Seco. Wañachiña(v.)oWachaña.Secarponiendoalsol. Wañantaña(v.)Secarelexcesivocalordelasplantas. Wañaña(v.)Secar. Wañapacha(s.)Sequía. Wañayaña(v.)Disecar. Wañt'aña(v.)Endurecerselamasadecal,yesoocemento. Wapu(s.)Personaenfadada,enojada. Waq'ana(s.)Aveacuáticadelaltiplano. Waq'aq(s.)Naucea,ganasdevomitar. Waq'aqiña(v.)Vomitar,trasbocar. Waqaqiña(v.)Gañirloscanesoelzorro. Waqaychaña(v.)oYupaxchaña.Adorar,alabar. Wara(s.)Cetro,bastóndemando. Warawara(s.)Estrellas. Waracha(s.)Especiedecatrearmadoconmaderosparadormir. Waranqa(adj.)Mil. Waraña(v.)Echar,vertir,derramar,exparcirliquidosocosasmenudas. Wari(s.)Vicuña. Warmi(s.)Mujer. Wasa/Yaqha(adv.)Otro. Wasara/Ch'usa(adv.)Vacío. Wat'aña(adv.)Alospies. Wawa(s.)Niñooniña. Waxra(s.)Asta,cuerno. Waxt'aña(v.)Invitar. Wayaqa(s.)Bolsa. Wayllunk'asiña(v.)Colgarseenlasramasdeunárbol. Wayllunkiña(v.)oAytinkiña.Balancear,meser. Wayllunkusiña(v.)Colgarse. Wayna(s.)Hombrejoven,soltero. Waynaptaña(v.)Rejuvenecer. Wayra(s.)Viento. Wayrunq'u(s.)Avispanegraygrande.Abejagrande. Wayruru(s.)Pepaconhermososcoloresrojoynegro. Waysuña(v.)Extraeralgodesdeelfondo. Wayt'aña(v.)Exigir,cobrar. Waythapiña(v.)Capturar,aprehender,agarrar. Wayumuchuña(v.)Abondonarunacosa.Alejaralafuerzaaunapersona. Wayuniña(v.)Traercosassinoconagarrador. Wayuntaña(v.)Introducirunacosaconasa. Wayuña(s.)Partesalientedeunavasija.v.Llevarunacosadelagarrador. Wayuraña(v.)Arrebatarunacosaconasamovible. Wayxataña(v.)Adicionarconunacosaconasaocosasparecidas. Wich'inkha(s.)Cola,rabo. Wich'kata(s.)Paloquesirveparaaseguraryapretarlatramaaltejerenestac as. Wich'kataña(v.)Aptretarlatramaaltejerconlawich'uña. Wich'u(s.)Diarrea. Wich'uña(s.)Instrumentolabradodelacanilladelosauquénidos. Wichhu(s.)PajacomundelosAndes. Wikhanuqaña(v.)Despedazar,hacerpedazos. Wikhaña(v.)Arrancarpelosoplumas.Desgarrar. Wikhaqaña(v.)Desgajarlaramadelárbol. Wikharaña(v.)Rasgarropaopartesdelcuerpo. Wikhsuña(v.)Arrancar.Sacarderaízconviolencia. Wikuchaña(v.)Señalarconeldedo. Wila(s.)Sangre.adj.Colorrojo. Wilachaña(v.)Mancharconsangre.
Wilamasi(s.)Pariente. Wilanchaña(v.)Hacerritualconsangre. Wilaptaña(v.)Ruvorizarse. Wiljaña(v.)Exparcirgranosocosasconropa. Williña(v.)Derramar. Willitataña(v.)Diseminar,dispersar,exparcir. Willjta(s.)Alba,amanecer. Willjta(v.)Alba,amanecer. Willka(s.)Sol. Willkaparu(s.)Maízdegranoregulardecolorrojooblanco. Willnuqaña(v.)Arrojaralsuelounacosalargaounapersona. Willthapiña(v.)Recogercosasexparcidas. Winaraña(v.)oWiñaña.Embalar,empacarenbolsas. Winkt'aña(v.)oWinkuña.Echarseenelpiso. Wiñaya(adv.)Porsiempre,eterno. Wiñaypacha(adv.)Eternamente. Wipha(interj.)Signoderegocijo,seechanfloresomixturaencarnavalesoen algunafiesta. Wiphala(s.)Símboloandinoquerepresentalapluralidaddenaciones,lengua,cult urasypensamientos.Bandera. Wiphalayiri(s.)Elque,llevalabanderaenprosesionesofestejospúblicos. Wiq'aña(v.)Echarelcontenidodelastripas. Wiq'uña(v.)Beberconruido. Wiru(s.)Tallodulceyjugosodelmaíz.Cañademaíz. Wisiña(v.)Introducirlíquidosenlabocadealguienllevandoenvasijaocuchara. Wiska(s.)CuerdatrenzadadecincoramalesgeneralmentedelanadeIlama. Wiskhu(s.)Abarca. Wislla(s.)Cucharagrandedemadera. Wist'u(adj.)oWixt'u.Chueco,curvo. Wist'ukiña(v.)Patalear. Withu(adj.)AnimalconrabomásCorto. Withuwithu(s.)Cóxis,partefinaldelacolumna. Witiña(v.)Irdespacio,delicadamente,unniñoounanciano. Wixru(adj.)Torcido,quenoestárecto. Wiyaña(v.)Llevarfuegoencendido. Wiytaña(v.)Encenderelfuego. Wururiña(v.)Sumbar,producirunsonidosordo. Y Yaka(s.)Avedelosandesconpicócurveado. Yamasa(adv.)Además. Yampu(s.)Balsadetotora. Yampuña(v.)Balsear,navegarenbaIsa. Yana(s.)Criado,sirviente. Yananaru(s.)Sinónimos. Yanapa(s.)Ayuda,socorro,amparo. Yanapaña(v.)Ayudar,colaborar. Yanapasiña(v.)oYanapt'asiña.Ayudarsemutuamente. Yanapayaña(v.)Hacerayudar. Yanapiri(s.)Ayudante,elqueayuda. Yanapt'aña(v.)Ayudar.Darunapequeñaayuda. Yanapt'iri(s.)Colaborador. Yanaraña(v.)Ensayar,probar. Yanata(s.)Cosaprobada,inventada. Yanjaña(v.)Haceralgúndaño. Yanjasiña(v.)Hacersealgunaavería. Yanqhajaqi(adj.)Despreciable. Yanqha/Ñanqha(v.)Hacerelmal. Yanqhachaña(v.)Hacerdañaraotro. Yanqhachayaña(v.)Permitirqueunohagamalaotro.
Yanqhasiña(v.)Tomaramal,sentiraversión. Yant'a(s.)Prueba,tentación. Yant'aña(v.)Atreverse,Determinarseaalgopeligroso. Yant'asiña(v.)Probarseunaprendadevestir. Yapa(adj.)Aditamento,añadidura,adición. Yapantaña(v.)oYapaña.Aumentar,añadiraloqueestáenelinteriordealgo. Yapasiña(v.)oYapt'asiña.Aumentarse,añadirse. Yapata(p.)Aumentado,añadido. Yapayasiña(v.)Hacerseaumentar. Yapikipaña(v.)Atardandomuchasvueltasconsoga. Yapintaña(v.)Atarmuyfuerteunacosaconotra. Yapiña(v.)Amarrar,atar.Empalmar,juntardosmaderas. Yapiqaña(v.)Amarrarseparándolo. Yapita(p.)Amarrado,atado. Yapkataña(v.)Atarlarejaalarado.Aumentaralgo. Yapqataña(v.)Añadirencima,sobreponer. Yapqatiri(s.)Personaqueaumenta. Yapt'aña(v.)Adicionar,agregirtaumentar. Yapu(s.)Chacra,sembradío. Yapuchaña(v.)Cultivar,labrarlatierra. Yapucharapiña(v.)Cultivarlatierraparaotro. Yapuchata(p.)Cultivado. Yapuchäwi(s.)Agricultura. Yapuchiri(s.)Personaquecultivalatierra. Yapuni(s.)Dueñodelaparcela,delachacra. Yaq'a(s.)Excrementodelosniñosreciénnacidos.Orinadepersonasyanimales. Yaq'allachi(s.)Vejigadehombre,ydetodoslosanimalesmachos. Yaq'ana(adv.)Lugardondedepositanelexcrementolosanimales. Yaq'asiwi(s.)Letrina. Yaq'at'aqa(s.)Estarenfermodelasvíasurinarias. Yaqa/Yaqha(adv.)Diferente,otro. Yaqachaña(v.)Aislar,dejaraunapersonaocosaaisladadeotra. Yaqachasxaña(v.)Separarse,apartarse. Yaqachayasiña(v.)Hacerseseparar,aislar,apartar. Yaqhachiri(s.)Personaquesepara. Yaqhana(adv.)Deotro. Yaqhana(adv.)Apartedeotrolugar. Yaqhankiri(adv.)Deotrapersona. Yaqhaqtayaña(v.)Separarse,independizarse. Yaqharu(adv.)Aunlado,aotro. Yaqhata(adv.)Denuevo,nuevamente. Yaqhipa(adv.)Alguno,algunos. Yarakaka(s.)Pájarocarpinterodelaltiplano. Yarana(s.)Granodecebada. Yarawi/Arawi(s.)Poema,canción. Yati/Yatiri(adj.)Sabio. Yatichaña(v.)Adiestrar,enseñar. Yatichasiña(v.)Ponersedeacuerdoenunnegocioilícito. Yatichata(p.)Enseñado,educado. Yatichawi(s.)Escuela,lugardeenseñanza. Yatichiri(adj.)Maestroelqueenseña. Yatinaqaña(v.)Husmear,indagar,averiguar. Yatinuqtaña(v.)oYatkattaña.Acostumbrarse.Habituarse. Yatiña(v.)Saber. Yatiqaña(v.)Estudiar,aprender. Yatiqiri(s.)Aprendiz,personaqueaprende. Yatisiña(v.)Llegarasaberdeunomismoporalgúnmedio. Yatita(s.)Habitual,quesesabedecostumbre. Yatiyaña(v.)Anunciar,darnoticia,informar. Yatiyasiña(v.)Presentarquejaoquerella.