VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Fornicar. Anisiña
cciones
Hospedar. Qurpaña Abandonar. Jaytqaña
Huir. Jastuña
Alegrarse. Larusiña
Iluminar. Qhantuyaña
Amar. Munasiña
Jugar. Anataña
Amarrar. Ch’uqaña
Leer. Liyiña
Agarrar. Qatuña.
Limpiar. Qhumachaña
Arrancar. Jik’iña
Llamar. Jawsaña
Ayudar. Yanapiña
Llevar a un niño en la mano. Ichuniña
Bailar. Thuquña
Llevar bulto pequeño. Inkuniña
Bajar. Saraqaña
Madrugar. Qhantatiña
Bañar. Jariña
Mascar. Khistuña
Barrer. Pichaña
Mentir. K’arisiña
Beber. Umaña
Mirar. Uñaña
Caminar. Saraña
Opinar. Arstaña
Cargar. Q’ipiña
Orinar. Chhujuña
Cantar. Wankaña
Pelear. Nuwasiña Pisar. Takiña Recordar. Amtaña Regalar. Wajt’aña Reirse. Larusiña Robar. Lunthataña Saludar. Aruntaña
Conversar. Parlaña
Saltar. Thuqtuña
Defecar. Yaq’araña
Subir. Makataña
Delinquir. Juchachasiña
Traer cosas pesadas entre dos. Kallaniña
Dormir. Ikina
Vestirse. Ist’asiña
Escribir. Qellqataña
Viajar. Saraña
Espiar. Uñaqaña Taller de Periodismo
5
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Mentiroso. Qhari, Qhamaqe
djetivos Sustantivos comunes
Miedoso. Mullaki Odioso, Maldito. Q’encha Oscuro. Ch’amaka Pequeño. Jisk’a, Jisk’aki
Alargado. Wayuta
Plumoso. Phuya-phuya
Alegre. Kusisita
Podrido. Ñusatha
Brillante. Q’antiri
Rápido. Jank’a
Bueno. Wali, Quli
Redondo. Muyu Moroq’o
Chato. Naas P’alta
Seco. Waña, Phara.
Chueco (cojo). Huej’ro
Terco. Jani kunampi
Delgado. Wich’usa
Tonto. Umantañani
Encolerizado. Whati
Trabajador. Luriri
Enojado. Phiña
Vacío. Ch’usa, Khala
Feo. Millaña Flojo. Jayra
Fuerte. Thuru, Ch’ullqui Glotón. Thatiri Gordo. Qollko, L’ki Grande. Jach’a Hermoso. Suma Inteligente. Wali p’eqeni Liviano. Suja, Sujaqi Taller de Periodismo
6
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
gricultura / Ganadería
Llama. Qawra
Yapu luraña/Uywa
Muña (hierba). C’oa, Waicha
Madera. K’ullu Maíz. Tunku
Abono. Arusina Ají. Waika Alpaca. Allpachu, Paco Arar. Yapu kuthiña Arbol. Qoqa Arbusto silvestre. Thula, Ch’ilca Camote. Apichu Carnero, Oveja. Iwisa Cerdo. K’uchi Corral de ganado. Uywa uyu Papa. Choqe
Cosecha. Amca llamayo
Pasto. Jach’u, Ch’iji, Pastu (Cast.)
Cosecha de papa. Llamayuña
Pétalo de flor. Pankara Taypi
Florear. Thuthumpitha
Planta tierna. Ali
Frejol. Chuwi
Rebaño. Tama, Tak’a
Frutos. Pacota
Regar. Qarpaña
Flor. Pankara, T’ika
Semilla. Isuhualla
Flores. Thuthmpi
Sembrar. Phahuatha
Forraje. Uywa mank’a
Tallo. Kapachasitha
Fruto. Achu
Tierra. Pachamama, Lakha
Granadilla. Apinkolla
Trasquilar. Yawiña
Helada. Juyphi
Tubérculos. Oca= Apilla, Isaño, Olluco…
Hierbas. Qora
Vaca. Waca (Cast.)
Hojas. Laphi Huacatay silvestre. Chijchipa Taller de Periodismo
7
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Gallareta. Choca
nimales silvestres
Ganso. Wallata Abeja. Misk’ichiri
Garrapata. Jamak’u
Águila. Paka
Gato montés. Titi
Alacrán. Larilari
Gavilán. Mamani Gaviota. Qellwa Golondrina. Silusilu
Araña. Kusi kusi
Armadillo. Quirquincho Ave carroñera color blanco y negro. Allkamari
Gorrión. Pichithanka, Pichuncho
Ave que canta en las mañana. Puku-puku Camarón. Yucra Caracol. Ch’uru
Gusano. Lak’u
Cernícalo. K’ilik’ili
Halcón. Mamani
Codorniz. Khullu
Hormiga. K’isimiri
Cóndor. Kunturi Ibis. Chuwank’ira Culebra. Machaway
Jilguero. Chaiña
Cuy. Kututu
Lagartija. Ch’aj’aña
Escarabajos. Pankataya, Tanka-tanka.
Lagarto. araranqha
Flamenco. Pariwana Lechuza. Ch’useqa, Tiptire Taller de Periodismo
8
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Libélula. T’isiranka
Pececillo muy pequeño del lago Titicaca. ispi
Loro. K’alla
Polilla. Thuta
Llama. Qawra
Polla de agua. Tiki
Mosca. Chhichhiranka
Polluelo. Chiwchiu
Ñandú. Suri
Pulga. K’uti
Pájaro amarillo. Chollonqo
Puma. Puma
Pájaro centinela. Liqichu
Rana. K’ayra
Pájaro carpintero. Yaraqaqa, jak’aj’llu, Pito,
Ratón. Achaku
Paloma. Kulko
Renacuajo. Joq’ollu
Pato. Unkaylla
Sapo. Jamp’atu
Piojo. Lap’a
Víbora. Katari Vizcacha. Wisk’acha Venado. Taruka Zorro. Qamaqe Zorrino. Añas
Pez de bigotes . Suchi
Perdiz. Pisacca, Lluthu Vicuña. Wari
Pescado. Chawlla Picaflor. Luli Pez pequeño de lago . Karachi Taller de Periodismo
9
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Casa
Gato. Misi Leña. Phuyaña lawa
Uta
Llave. Llawi (Cast.). Pared. Pirqa
Almacén. Juyra uta Perro. Anu
Alfombra. Jantak’u
Puerta. Aycha Almohada. Ch’ijma Silla. Qunuña, Qunt’aña
Altar. Altara (Cast.)
Techo. Uta pata Bacín. J’amañi Teja. Sañu Banca. Uttaña Vela. Achiwa lawa Bandera. Wiphala Vidrio. Qespi
Basura. Q’opa
Ventana. T’uxu Basural. Juri pata
Batán. Peqaña Cama. Iqiña Candil. Michachuwa Cortina. Quincha. Fogón. Q’ele Taller de Periodismo
10
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Cocinar
Empanada. Qispiña
Phayaña
Freír. Thixiña Fritura de harina. Toqto
Asado de cerdo. Kankacho
Fruta seca. K’isa Cereal tostado y molido. Pitu Gallina. Qachu wallpa Caldo. Chairo Guiso de gallina . Sajta Caldo de pescado. Chawlla caldo Guiso de habas y queso. Queso cauche Carne. Aycha Harina de cebada . Aku Carne cocida. Chichi Harina de maíz. Api Carne seca y salada. Charki Harina de cañihua. Cañihuaco Chuño cocido al vapor. Chuño puti Harina de chuño. Aqallpu Harina tostada de cañihua. Pito cañihua Hervido. Walaq’ita Huevo de ave. Gauna, Kawna Insípido. Chuma, Chapaq’a Jamp’i. Tostado de cereales Olla de arcilla. Phuku Olla de arcilla para tostar maíz . Callana Pan. T’anta Cocinar alimentos. Qathiyaña
.
Papa deshidratada por helada. Chuño
Cocido en piedras calientes . Huatia.
Plato de barro. Chuwa
Cocinero. Phayiri
Probar alimentos . Mallt’aña
Comida. Mank’a
Quinua batida con queso. Pesq’e
Comida picante. Wayk’a mank’a
Sabor dulce. Misk’i
Cortar carne. Aycha Khariña
Sabor salado. Jayuk’ara
Cortar frutas. Q’alluña
Sabroso. Quphi
Cuchara. Wislla.
Taza. Jaruchi
Taller de Periodismo
11
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Color Sama Amarillo. Kello. Azul. Larama Blanco. Janq’o.
Canela. Q'osñi Celeste. Janq’u Sajuna. Gris. Oqe. Marrón. Paqu Plomo. Qaqa. Rojizo. Anti. Rojo. Wila. Rosado. Panti. Verde. Choj’ña.
Taller de Periodismo
12
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Oro. Q’ori
Comerciar
Plantas medicinales. Mallkikunata Préstamo. Mayt’asiña
Alana, Aljaña
Probarse ropa. Yant’asiña Puñado. Jach’i Balanza. Mirt’aña (medir peso)
Puñado (de dos manos). Phoj’tu
Balanza manual. Rumana
Rebajar. Iraqaña.
Banco. Qolqe uta.
Revender. Alata aljaña.
Bolsa. Wayaqa
Sastre, Costurera. Ch’ukuri
Caja. Anchaka.
Vender. Alxaña
Carnicero. Qhariri Cargador. Q’ipiri Comerciante. Aljiri Comprar. Alaña Comprado. Alata Deudor. Manuni Dinero. Qullqi, qolqe
Plata, Dinero . Qolqe.
Feria, Mercado. Q’atu Feria de miniaturas . Alasitas Fiar. Mant’aña Ganancia. Jalaka Hotel, Hospedaje. Qurpa uta. Taller de Periodismo
13
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Pedir la mano para casarse. Sartasi Q’epe. Cargar en la espalda
Costumbres
Rueca. Qapu
Almuerzo. Chikuru Mank’a Anaco. Vestido típico Boda. Jaqichawi Carnavales. Anata Comparsa. Tuqhrinaka Corte de pelo. Muruña Flauta. Pinkillo Techamiento de casa. Utachaña
Flauta de pan, Zampoña. Siku
Trueque, Intercambio. Chhala
Lejía para mascar coca. Yucta Nacimiento. Yuriwi
Manta para la espalda. Awayu
Manta pequeña para ceremonias. Istalla Mascar coca. Akulliña
Taller de Periodismo
14
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Intestino. Wijilla
Cuerpo humano
Labio superior. Alaxa ispillu Labio inferior. Aynacha ispillu
J’anchi
Lengua. Ajra Ano. Oqoti
Mano. Ampara
Axila. Wallwank’u
Músculo. Janchi
Barba. Sunkhu Bazo. Chawank’ara Brazo. Ampara, Lanq’u ampara Boca. Laka Cabello. Nik’uta Cabeza. Peq’e Ceja. Ch’ipoko, Nayra phichu Codo. Muqlli
Ojo. Nayra
Corazón. Lloqo
Nariz. Nasa
Cuello. Kunka
Oreja. Jinchu
Dedo. Luk’ana
Panza. Phatanka
Dedo anular. Sullka Luk’ana
Pene. Allo, Allu.
Dedo índice. Wikuchiri Luk’ana
Pies. Kayunaka
Dedo medio. Jiliri Luk’ana
Planta de los pies. Kayo qotaña
Dedo meñique. Chana Luk’ana
Riñón. Maymuru
Dedo pulgar. Tayka Luk’ana
Sangre. Wila
Espalda. Jikhani
Seno (pechos). Ñuñu
Estómago. Puraka
Testículos. Q’orota
Hígado. K’iwcha
Vejiga. Yaq’allachi
Hombro. Tarku, Kallachi
Vagina. Chinqi
Hueso. Ch’aka
Vena. Wila Sirk’a Taller de Periodismo
15
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Mar. Mama qota
Naturaleza
Mina. Yoq’a
Salq’a
Nevado. Qhunu
Agua. Uma
Niebla. Urpu
Alud. Khunu such’u
Nieve. Aqarapi.
Amanecer. Qhantathiña
Noche. Aruma
Anochecer. Arumt’aña
Norte. Alaxa tuqi
Arco iris. Kurmi Atardecer. Jayp’uña Calor. Pari, Junt’u Cerro. Qollo Cielo. Alaj’ pacha Cordillera. Suni Desierto. Poroma
Nubes. Qenaya
Este. Jalsuri tuqi Nublado. Qinayt’aña Estrellas. Wara-wara Oeste. Jalantha tuqi Frío. Thaya Quebrada. K’uyu Fuego. Nina Rayo. Illapa Granizo. Ch’ijñi Río. Jawira Laguna. Qota Sequía. Waña Lluvia. Jallu. Suelo. Oraqe Luna. Phaxsi Sur. Aynacha tuqi Luna en cuarto menguante. Tayka Phaxsi Tarde. Jayp’u Luna en cuarto creciente. Wawa Phaxsi Terremoto. Uraqi Kathatiri Luna llena. Urt’a Trueno. Qhonqhoni Luna nueva. Jayri Valle. Wayk’o Manantial. Puqho, Umajalso Viento. Thaya, Wayra. Taller de Periodismo
16
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Treinta. Kimsa tunka
Números
Cuarenta. Pusi tunka Cincuenta. Ppiska tunka
aq’usiñataki
Sesenta. Soj’ta tunka Setenta. Paqalq tunka Ochenta. Kimsaqalq tunka
Uno. Maya
Noventa. Llatunk tunka
Dos. Paya
Cien. Pataka
Tres. Kimsa
Docientos. Paa pataka
Cuatro. Pusi
Trecientos. Kimsa pataka
Cinco. Ppiskja
Cuatrocientos. Pusi pataka Quinientos. Ppiska pataka Seiscientos. Soj’ta pataka Setecientos. Paqalq pataka Ochocientos. Kimsaqalq pataka Novecientos. Llatunk pataka Mil. Waranqa Diez mil. Tunka waranqa Cien mil. Pataq waranqa Un millón. Waranq waranqani
Seis. Soj’ta
Siete. Paqallqo Ocho. Kimsaqaalqo Nueve. Llatunka Diez. Tunka Veinte. Paatunka
Taller de Periodismo
17
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Muchacha joven. Tawaqo
Parientes
Muchacho joven. Wayna
Wila masi cancaña
Nieto. Alchhi, Apasa. Niña. Imill wawa, Lulu. Niña adolescente. Imilla
Abuela. Jacha mama, awicha
Niño. Yoqalla
Abuelo. Jacha tata, awichu
Niñera. Amala
Amistad, amigo, colega. Masi
Padre. Tata
Bebe. Wawa
Padrino. Ichkatasirija
Compadre. Suti tata
Primo. Chana tatan wawapa
Cuñado. Masanu
Prima. Chana maman wawapa
Hermana. Kullaka
Tia. Tiyala, chana mama
Hermano. Jilata
Tío. Tiyula, Chana tata
Hija. Phucha
Yerna. Yoqch’a
Hijo. Yoqa, Yoqalla
Yerno.Tollqa
Hijastro. Yaq’a awkini, Yaq’a taykani.
Madre. Tayka, mama Madre adoptiva. Uywasiri Madrina. Suti mama Taller de Periodismo
18
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Helecho. Raqui-raqui
Plantas silvestres
Paja. Chilliwa Papa amarga. Q’olla choque Alga. Laqu
Papa dulce. Q’emichoque
Alga comestible. Llayta
Papa silvestre. Q’ita choque
Árbol con flor roja y acampanulada. Kanthuta
Planta acuática. Llacho
Árbol con corteza que se descascara. Queñua Árbol con flores en forma de cabeza. Qolli Arbusto con frutos negros. Ñuñumaya Arbusto amargo. Chilca Arbusto de altura. Thula, Tola. Arbusto para Sahumar. Copala
Yerba. Q’achu
Cacto grande. Kuri
Cacto redondo y pequeño . Achacana Cacto con fruto colorado y liviano . Sucja Cacto con semillas de color rojo . Ayrampo Fruto de cacto. Sankayo Taller de Periodismo
19
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Nacimiento. Yuriwi, Nasita
Rituales
Pago a la tierra libando. Challar o T’inka
Jani Llankhaña
Sacrificio de un animal. Wilancha Sahumar. Qupishaña Sitio sagrado en lo alto de un cerro. Apachita
Adivinar mirando la coca echada. Wipha
Año nuevo Aymara. Machaq mara Bruja. Laika Ceremonia de ofrenda. Mesada, Misa. Ceremonia de empadre de ganado. Jikjhata
Cerros tutelares. Achachilas Corral de ceremonias del ganado. Kachi Demonio. Supaya Dios. Tasta Dios sol. Wilka Duende de la suerte. Eqeqo Feria de miniaturas. Alasitas Fiesta de marcaje del ganado. K’illpa Espíritu de los animales. Llawlla Manantiales sagrados. Llawllanis Maestro de ceremonias sagradas. Yatiri Taller de Periodismo
20
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Estreñimiento. J’ama chaka Embarazo. Laqu
Salud
Fiebre. Junt’u usu Jorobado. Qhopo Aborto. Sullu
Loco. Loq’e
Bocio. Q’oto
Hemorragia. Wila sarayi Hidropesia. Kutupi Herida. Chujri Parto. Wawachaña Pie ampollado. Itawi Pus. Jonkhe Raquítico. Larpha Remedio. Qolla Sarna. Qarachi Tartamudo. Khakha
Borracho. Umata
Tifus. Jach’a usu
Cadáver. Amuya
Tos. Chuju
Chancro, enfermedad venérea. Wanthi
Tuberculosis. Khapa usu, Ñaca usu
Curar. Qullaña
Ungüento. Phiskuntaña
Curandero. Qulliri
Verruga. Sirk’i
Difteria. Kunka usu
Vómito. Waq’aqiña
Disentería, Diarrea. Kursusu Dolor. Ususi Edema. Q’iwsa Enfermo. Usuta Enfermo de frío. Thaysuta Enfermedad. Usu Escoliosis (columna curvada). K’umu Taller de Periodismo
21
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
Tiempo
Hora. Ura (cast.) Semana. Simana (Cast.)
Pacha
Días de la semana. Urunaka DIAS DE LA SEMANA Lunes Martes Miércoles ueves Viernes Sábado Domingo
Año. Mara Año nuevo Aymara. Machaq mara Calendario Aymara. El calendario aymara se
inicia en el mes de Junio.
Mes (Luna). Phaxsi
URUNAKA Phaxsiuuru Atuuru Waruuru Illapuuru Uruuru Kurmiyuru Willkauuru
Meses del año. Phaxsinaka
MESES
PHAXSINAKA
Junio
Mara t’aka
Julio
Willka Kuti
Agosto
Llumpaka
Setiembre
Sata qalltu
Octubre
Taypi Sata
Noviembre
Qhipa Sata
Diciembre
Jallu qalltu
Enero
Chinuka
Febrero
Anata
Marzo
Achuqa
Abril
Qasawi
Mayo
Llamayu
Reloj. Reloja (Cast.) Siglo. Pataka mara Tiempo de lluvias. Jallu pacha Tiempo de escarcha (invierno). Huyphi pacha
Día. Uru Fecha. Uru jaku Taller de Periodismo
22
Colegio Miguel Pro - Tacna
VOCABULARIO TEMÁTICO ESPAÑOL-AYMARA
BIBLIOGRAFIA Bertonio, L. [1612]2005. Vocabvlario de la lengua Aymara. Transcripción del texto
original de 1612. Prólogo de E. Fernández S.J. Arequipa: Ediciones El Lector. Büttner, T. y D. Condori. 1984. Diccionario
Aymara-Castellano. Proyecto Experimental de Educación Bilingüe de Puno. Lima-Puno: INIDE/CORPUNO-GTZ. Callo, S. 2007. Kamisaraki Diccionario Aymara-
Castellano / Castellano-Aymara. Tacna. . Loayza, J. 1988. Diccionario Castellano-
Aymara/Aymara-Castellano. Lima: Ed. Juan Mejía Baca.
Taller de Periodismo
23
Colegio Miguel Pro - Tacna