V. ÜN‹TE ANADOLU’DA YUNAN, ROMA VE B‹ZANS SANATI
KONULAR 1- YUNAN SANATI A. Mimarî B. Heykel ve Kabartma Sanat› 2- ROMA SANATI A. Mimarî B. Heykel ve Kabartma Sanat› 3- B‹ZANS SANATI A. Mimarî B. Resim Sanat› (fresko, mozaik)
SANAT TAR‹H‹ 1
☞
BU BÖLÜMDE NELER Ö⁄RENECE⁄‹Z?
☞
Bu bölümü çal›flt›¤›n›zda; • Yunan, Roma, Erken Hristiyan ve Bizans sanatlar› konular›nda geçen kavram ve terimlerin anlamlar›n› ö¤renecek, • Anadolu’da bu dönemlerde hangi kentlerin yerleflim gördü¤ünü söyleyebilecek, • Anadolu ve Anadolu d›fl›nda bu uygarl›klara ait eserlerin örneklerinin hangileri oldu¤unu, bu uygarl›klardan birine ait bir yap›t›n resmi gösterildi¤inde hangi uygarl›¤a ait oldu¤unu görebilecek, • Anadolu’da geliflen Bizans resim sanat›na ait örneklerin, daha çok hangi yerleflim ve bölgelerde yer ald›¤›n› ö¤reneceksiniz.
✍
BU BÖLÜME NASIL ÇALIfiMALIYIZ?
✍
• Ana bafll›klarla ayr›lm›fl her bölümü dikkatlice ve anlayarak okuyun. • Konularda geçen kavram ve terimlerin anlamlar›n› ö¤renin. • Yunan, Roma, Erken Hristiyan ve Bizans sanatlar› konular›nda verilen resim ve flekilleri karfl›laflt›rarak inceleyin. Bu uygarl›klara ait eserlerin benzer ve farkl› yönlerini saptamaya çal›fl›n. • Ünite sonunda yer alan özeti okuyun. • De¤erlendirme sorular›n› yan›tlay›n. Yan›tlar›n›z›, yan›t anahtar› ile karfl›laflt›r›n. Varsa eksiklerinizi ilgili bölümü terar okuyarak gidermeye çal›fl›n.
☞
HAZIRLIK ÇALIfiMALARI
☞
• Anadolu’da; Yunan, Roma ve Bizans dönemlerinde yerleflim gören kentleri, tari haritalar›ndan inceleyiniz. • Bu dönem flehirlerinde hangi tür yap›lar›n yer ald›¤›n› ö¤reniniz. • Çevrenizde bu uygarl›klardan kalma eserler var m›? Varsa bu yap›lar› görünüz.
48
SANAT TAR‹H‹ 1
1. YUNAN SANATI Yunanistan ve Ege adalar›ndan Anadolu’ya göç eden ‹yonlar, Akalar ve Dorlar yerli kültürden etkilenerek Anadolu’da mimarî, resim, heykel ve kabartma örnekleri ile Yunan sanat›n› oluflturdular. A. Mimarî Yunan flehirleri akropol ad› verilen yüksek tepeler üzerine kurulmufltur. Anadolu’da kurulan ilk Yunan kentleri Ephesos (Efes), Miletos (Milet), Priene (Güllübahçe), Phokaia (Foça), Pergamon (Bergama), Smyrna (‹zmir)’d›r. Yunan mimarl›¤›n›n en önemli yap› türü tap›nakt›r. (Çizim 5).Yunan tap›na¤›, ‹lk Ça¤da Bat› Anadolu yerleflimlerinde bulunan megaron tipli yap›lar›n zamanla geliflen örnekleridir. Tap›naklar basamakla ç›k›lan bir zemin üzerine yap›lm›fl, sütunlu bir girifl (portik) ve girifle aç›lan kutsal oda (sella)dan oluflmufltur.
?
Çizim 5: Parthenon Tap›na¤›, Atina
Yunan mimarîsinin en önemli yap› türü nedir? Söyleyiniz. Tap›naklarda, kullan›lan sütun sistemlerine göre Dor, ‹yon ve Korint nizam› olarak adland›r›lan üç tap›nak tipi geliflmifltir. Dor Nizam› Bu nizamda (Çizim5) yap›lan Yunan tap›naklar›nda flu özellikler görülür: • Sütun do¤rudan stilobat üzerine oturur ve üzerine çat›n›n oturdu¤u arflitrav› tafl›r. • Sütun gövdesi yivli (oyuklu)dir ve tabana do¤ru genifller.
Çizim 6: Dor nizam›ndaki Assos Athena Tap›na¤›
• Echinos sütun bafll›¤›d›r. • Sütun bafll›¤› üzerinde çat›n›n yükünü tafl›yan abakus ad› verilen yast›k yer al›r.
49
SANAT TAR‹H‹ 1
•Abakusun üzerinde triglif ve metoplar›n yer ald›¤› arflitrav bulunur. •K›rma çat› ile örtülü bu tap›naklar›n k›sa kenarlar›ndaki üçgen çat› al›nl›¤› (timpanon) kabartmalarla, köfleler ise heykellerden oluflan akroterlerle süslüdür. Anadolu d›fl›nda bu nizama ait en önemli örnek Atina Akropolü’nde yap›lan Parthenon (Resim 44), Anadolu’da Assos (Behramkale) Athena Tap›na¤›’d›r.
‹yon Nizam› •Sütunlar Dor nizam›ndaki lere oranla ince ve yüksektir. Torus ad› verilen bir kaide üzerine oturur. •Sütun bafll›¤› volüt ad› verilen iki spiral k›vr›mla bezeli bir bafll›ktan oluflmufltur. •Abakus, Dor nizam›ndakine oranla daha incedir ve düz de¤ildir. •Arflitrav tek bloktur. •Frizden çat›ya kadar olan bölüm Dor nizam› ile benzeflir, tek fark üzerinde yer alan kabartmalard›r.
Resim 44: Parthenon Tap›na¤›, Atina
Çizim 7: ‹yon nizam›ndaki bir tap›na¤›n cephesi
•‹yon tap›naklar› ince uzun sütunlar› ile Dor tap›naklar›na göre daha yüksek ve zarif görünümlüdür (Çizim 7). Bu nizama Anadolu d›fl›nda; Atina Nike Tap›na¤› (Resim 45), Anadolu’da ise; Ephesos (Efes)’taki Artemis Tap›na¤›, Didyma (Didim)’daki Apollon Tap›na¤› örnek verilebilir. Anadolu’da ‹yon nizam›nda yap›lan önemli bir yap› da Halikarnasos (Bodrum)’taki Mausoleum (Mavzelum) (mezar yap›s›)’dur. Deprem sonucu
50
SANAT TAR‹H‹ 1
Resim 45: Athena Nike Tap›na¤›, Atina
Çizim 8: Mausoleum, Bodrum
y›k›lan yap›n›n tamamlanm›fl çizimine (restitüsyon) (Çizim 8) göre an›t›n dört bölüme ayr›ld›¤› söylenebilir: taban, yüksek kaide, ‹yon nizam›ndaki sütunlar›n çevirdi¤i ana bölüm ve çat›. Çat›n›n üzerinde dört at›n çekti¤i bir arabada Mausollos (Mavzolos) ile kar›s› Artemisia (Artemisya)’n›n heykelleri bulunmaktad›r. An›t›n etraf›n› çevreleyen kabartmal› frizlerde dönemin ünlü sanatç›lar›ndan Bryaxis (Briyaksis), Timitheos (Timoteos) çal›flm›flt›r. Korint Nizam› • Bu tür tap›naklarda Dor ve ‹yon nizam› özellikleri bir arada kullan›lm›flt›r. •Sütun bafll›klar› Dor ve ‹yon nizam›ndakilere oranla hareketlidir, kenger (akantüs) yapraklar› ile k›vr›k dallardan oluflmufltur (Çizim 9). Anadolu d›fl›nda Atina’daki Zeus Olympos (Olimpos) Tap›na¤›, Anadolu’da Uzuncaburç Zeus Tap›na¤› bu nizama örnektir. Bir tap›na¤›n hangi nizama ait oldu¤unu söyleyebilmek Çizim 9: Korint için öncelikle sütun bafll›klar›na bakmak gereklidir. nizam›ndaki sütun bafll›¤›
?
Yunan tap›naklar›nda kaç tür nizam uygulanm›flt›r? Tekrarlayal›m.
51
SANAT TAR‹H‹ 1
Yunanl›lar, tap›naklardan baflka agora (pazar) alanlar›, kapal› tiyatro biçiminde yap›lan bouleterion (flehir meclisleri)lar, konser binalar› olan odeonlar, gençlerin antrenman yapmalar›n› ve e¤itim görmelerini sa¤layan gymnasiomlar, atletizm yar›flmalar›n›n yap›ld›¤› stadion (stadyum) lar, tiyatrolar, kütüphaneler (Resim 46), saraylar ve evler infla etmifltir. Tepe yamaçlar›ndaki tiyatrolar Yunan flehirlerinin önemli yap›lar›d›r. M.Ö. 4. yy.dan sonra tafltan yap›lmaya bafllanan tiyatrolarda ortada oyunun oynand›¤› bir orkestra bölümü ve bunu çeviren tafl basamaklar bulunmaktad›r (Resim 47).
Resim 46: Celcius Kitapl›¤›, Efes (Selçuk) -‹zmir
Yunan saraylar› ve evleri; avlu ve onun etraf›nda yer alan odalardan oluflmufltur. Saray ve evlerin duvarlar› resim ve mozaiklerle kaplanm›flt›r. Efes’teki Yamaç Evleri bu evlere örnektir.
?
Yunan mimarîsinde d›fl›nda ne tür yap›lar görülür?
tap›nak Resim 47: Epidavros Tiyatrosu, Atina- Yunanistan
B. Heykel ve Kabartma Sanat› Yunan heykel ve kabartma sanat›, üslûp ve teknik aç›dan üç dönemde incelenir: •Arkaik Dönem (M.Ö. 7. yy-6. yy) • Klâsik Dönem (M.Ö. 5. yy- 4.yy.) • Helenistik Dönem (M. Ö. 4. yy-1. yy) fiimdi, s›ras›yla bu dönem heykel ve kabartma örneklerini inceleyelim. Arkaik Dönem: Bu dönem heykel sanat›n› özellikleri ve görüldü¤ü bölgeler aç›s›ndan üç ekole ayr›l›r. Bunlar; •Girit- Peloponnessos Ekolü •‹yonya Ekolü • Atina Ekolü
52
SANAT TAR‹H‹ 1
Resim 48: Atlet heykeli, Delfi Müzesi
Resim 49: Genç kad›n heykeli, Akropolis Müzesi, Atina
Resim 50: Tanr›ça Heraya arma¤an edilen heykel, Vathy Müzesi, Sisam
Girit-Peloponnessos Ekolü: Bu ekolün en bilinen örnekleri ç›plak erkek (kuros) ve genç k›z (kore) heykelleridir. Frontal durufllu bu heykeller M›s›r etkisi göstermektedir. Bu heykellerde kollar afla¤›ya do¤ru sark›t›lm›fl eller yumruk fleklinde gösterilmifl ve gö¤üs fliflkin olarak ifllenmifltir. Figürlerde bafl iri, saçlar lüleler halinde omuzlara düflmüfltür (Resim 48). ‹yonya Ekolü: Bat› Anadolu’da ve Ege adalar›nda görülen bu üslûptaki heykeller, tap›naklara giden caddelerin kenarlar›nda yer al›r (Resim 49). Atina Ekolü: Atinal› heykelt›rafllar taraf›ndan yap›lan genç kad›n ve erkek heykelleri bu ekole örnektir (Resim 50).
53
SANAT TAR‹H‹ 1
Klâsik Dönem: Bu dönem heykellerinde görülen özellikler flunlard›r: • Heykeldeki frontal durufl de¤iflmifltir. •Vücut a¤›rl›¤› bir bacak üzerine verilmifl, serbest kalan ayak geriye do¤ru bükülmüfl, heykelde bafl bir tarafa çevrilmifltir. Yunanl› heykelt›rafllardan Miron’un Disk Atan Atlet Heykeli’nde (Resim 51), Praksiteles’in Dionysos’u Tafl›yan Hermes Heykeli’nde Leochares’in Belvedere Apollon’unda, Polykletios (Polikletos)’un Doriforos isimli heykelinde bu dönem heykel özelliklerini görebiliriz. Helenistik Dönem: Bu dönem heykellerinde görülen özellikler flunlard›r: • Portre sanat› geliflmifltir. Portre heykelcili¤inin Yunanistan’daki en önemli sanatç›s› Lysipos (Lisippos)’tur. Büyük ‹skender’in bafl heykellerini yapm›flt›r (Resim 52). Resim 51: Disk Atan Atlet,Miron
•Figürlerde afl›r› hareket, coflku ve fliddet ifadelerine yer verilmifltir. Bu dönemin en ünlü eseri Laokoon Heykel Grubu’dur. Bu heykelde y›lanlar taraf›ndan sar›lan Laokoon ve o¤ullar›n›n ölümle mücadelesi gösterilmifltir (Resim 53).
Resim 53: Laokoon Heykel Grubu, Vatikan Müzesi Roma →
Resim 52: ‹skender Heykeli’nin bafl›, Lysipos
54
SANAT TAR‹H‹ 1
Kabartma Sanat› Kabartmalar, tap›naklar›n al›nl›klar›nda, metoplarda ve lâhiterde görülür. Klâsik Döneme ait A¤layan Kad›nlar Lâhdi, (Resim 54). Helenistik Döneme ait ‹skender Lâhdi ve Bergama Zeus Tap›na¤› kabartmalar› bu sanat›n en önemli örneklerindendir.
Resim 54: A¤layan Kad›nlar Lâhdi, ‹stanbul Arkeoloji Müzesi
2. ROMA SANATI
Resim 55: Nimes Tap›na¤›, Fransa
Roma, M. Ö. 753 y›l›nda Romulus taraf›ndan ‹talya yar›madas›nda kuruldu. 395 y›l›nda Do¤u ve Bat› Roma olmak üzere ikiye ayr›ld›. Bat› Roma, Kavimler Göçü sonunda 476’da y›k›ld›. Do¤u Roma (Bizans) ise Orta Ça¤ boyunca varl›¤›n› korudu ve 1453’te Osmanl› Devleti taraf›ndan ortadan kald›r›l-d›.
A. Mimarî Roma mimarl›¤›nda görülen bafll›ca yap› türleri içinde; tap›naklar, tiyatrolar, amfitiyatrolar, evler, saraylar, forumlar, bazilikalar, stadionlar, hamamlar, su kemerleri, kütüphaneler, zafer taklar› ve sütunlu caddeler yer al›r. Resim 56: Pantheon Tap›na¤›, Roma
55
SANAT TAR‹H‹ 1
Roma ‹mparatorlu¤u zaman›n da Anadolu flehirleri, bu kültüre ait yap›larla donat›lm›flt›r. Tap›naklar: Roma tap›naklar› iki tiptedir: Birinci tip, Yunan tap›naklar›yla benzerlik gösterir.
Resim 57: Zeus Tap›na¤›, Çavdarhisar-Kütahya
Dikdörtgen plânl›d›r. Güney Fransa’daki Nimes Tap›na¤› bu tipe örnektir (Resim 55). ‹kinci tip tap›naklar yuvarlak plânl›d›r. ‹mparator Hadrianus taraf›ndan yapt›r›lan Roma’daki Panteon (M.S. 2. yy) (Resim 56) bu tipe örnek verilebilir.
Anadolu’da bu döneme ait yap›lan tap›naklar dikdörtgen plânl›d›r. Ankara Augustus (Avgustus) Tap›na¤›, Çavdarhisar-Kütahya Zeus Tap›na¤›, (Resim 57), Side’de Athena ve Apollon tap›naklar›, Bergama’da Traneum (Trayaneum) Tap›na¤›, Ephesos Domitianus (Domitiyanus) Tap›na¤›, Truva’daki Athena Tap›na¤› bu tip tap›naklara örnektir. Tiyatrolar: Roma tiyatrolar› Yunan tiyatrolar› gibi üç ana bölümden oluflmufltur: Sahne binas› (scene), meydan (orkestra), oturma basamaklar› (cavea). ‹ki katl› scene ilk kez Roma mimarisinde görülür. Yunan tiyatrolar›nda sahne ile basamaklar aras›nda yer alan boflluk Roma tiyatrolar›nda görülmez. Bu tiyatrolar düzlük alanlarda, kemerler üzerinde yükselmifltir. Resim 58: Hierapolis Tiyatrosu, Denizli
56
Side, Efes, Milet, Bergama Hieropolis (Resim 58) (Denizli) ve Antalya Aspendos Tiyatrosu Anadolu’daki Roma tiyatrolar›na örnektir.
SANAT TAR‹H‹ 1
Amfitiyatro-Arena: M. Ö. 1. yy’da Roma ve Pompei’de rastlan›lan bu türe örnek olarak Ro-ma’daki Colosseum(Kolezyum) verilebilir (Resim 59). Ortada oval bir meydan ve bu meydan› çeviren oturma yerlerinden oluflan bu yap›lar gladyatörlerin gösteriler düzenledi¤i (yerlerdir.) olanlard›r. Resim 59: Colosseum (Kolezyum),Roma
Evler ve Saraylar: Roma evi atrium ad› verilen avluya aç›lan odalardan oluflur. Avlunun ortas›nda bir havuz vard›r. Evlerin zeminleri mozaik döflelidir. Efes’teki Yamaç Evleri Roma evlerine örnektir. Saraylar, evlerde uygulanan plân›n büyük ölçüde tekrarlanm›fl fleklidir. Saraylar›n içi fresko ve mozaiklerle, d›fl› ise mermer kaplamalarla süslenmifltir. Roma Palatino Tepesi’ndeki Domition Saray› bu türe örnektir.
Resim 60: Forum Romanum, Roma
Forumlar: Halk›n topland›¤› ve resmî ifllerin görüflüldü¤ü aç›k meydanlard›r. Çevresinde tap›naklar, resmî (bazilika) ve özel yap›lar bulunur. Roma’daki Forum Romanum, (Resim 60) Anadolu’da Bergama ve Hatay forumlar› bu yap›lara örnektir. Bazilikalar: Forumlar›n çevresinde yer alan resmî ifllerin yürütüldü¤ü, içi sütunlarla neflere ayr›lm›fl dikdörtgen plânl› yap›lard›r. Roma’da Konstantin
57
SANAT TAR‹H‹ 1
Bazilikas›, Anadolu’da Bergama ve Aspendos bazilikalar› bu türe örnek ve-rilebilir. Stadionlar: Atletizm yar›flmalar› için yap›lm›flt›r. Anadolu’da Bergama, Milet, Efes, Afrodisias ve Perge’de örnekleri bulunur. Hamamlar: Girifl, soyunma odalar›, so¤ukluk, ›l›kl›k, s›cakl›k, terleme odalar› gibi bölümlerden oluflan büyük yap›lard›r. Is›tma, s›cak hava tafl›yan künkler ya da duvar içinden s›cak su ve buhar geçirilerek sa¤lanm›flt›r (hipokaust sistemi). Önemli örnekler Roma’da, Caracalla (Karakalla), (Resim 61), Diokletianus, Titus, Anadolu’da; Ankara’daki Roma Hamam›, Milet’teki Faustina Hamam›, Antalya’daki Phaselis (Faselis) Hamam›’d›r. Resim 61: Caracalla Hamam›, Roma
Su kemerleri: Roma flehirlerinin su ihtiyac›n› karfl›lamak için infla edilmifllerdir. M.S. 2. yy.da infla edilen Aspendos, Efes, Bergama ve Valens (Bozdo¤an) (Resim 62) su kemerleri bu türe örnektir.
Resim 62: Valens Su Kemeri, ‹stanbul
Zafer taklar›: Taklar, flehirlere girilen yollar›n bafl›na, meydanlara ve forumlar›n girifllerine yap›lm›flt›r. Üzerlerinde imparatorlar›n heykelleri, savafllar› ve zaferleri anlatan kabartmalar vard›r. Roma ve Anadolu’da çok say›da örne¤i bulunmaktad›r (Resim 63).
Resim 63: Bir zafer tak› örne¤i, Roma
58
SANAT TAR‹H‹ 1
Sütunlu caddeler: Roma sanat›n›n kent mimarîsi içinde ortaya koydu¤u yeniliklerden biridir. Caddelerin iki yan›nda heykellerle süslü sütunlar yer al›r. Efes, Milet, Hierapolis (Denizli-Pamukkale), Uzuncaburç (Resim 64) ve Side’de örnekleri bulunmaktad›r. ‹stanbul’daki Çemberlitafl önemli bir örnektir .
?
Roma mimarl›¤›nda görülen bafll›ca yap› türleri nelerdir? Söyleyelim.
B. Heykel ve Kabartma Sanat›
Resim 64: Uzunçaburç’ta sütunlu cadde
Roma heykel sanat›, portre heykelleri ve tarihî kabartmalar üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu dönemde imparatorlar›n, komutanlar›n ve önemli kiflilerin portreleri gerçe¤e uygun olarak tafla yontulmufltur (Resim 65). Anadolu müzeleri Roma heykel örnekleri bak›m›ndan oldukça zengindir. 3. B‹ZANS SANATI Bizans, Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lmas›ndan sonra merkezi ‹stanbul olan Do¤u k›sm›n›n ad›d›r. Trakya, Balkanlar, Makedonya, S›rbistan, Yunanistan, Kuzey ‹talya, Suriye, Filistin, M›s›r, Afrika’n›n kuzeyi ve ‹spanya’n›n do¤u k›y›lar›nda egemen olmufltur. En parlak dönemini Justinianus (Jüstinyen) zaman›nda (527-565) yaflayan, geliflimini 11. yy.›n sonuna kadar sürdüren devlet Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›r (1453). Resim 65: Roma ‹mparatorlar›ndan Julius Caesar (Jül Sezar)’›n büstü
A. Mimarî Bizans mimarîsini dinî, sivil ve askerî mimarî olmak üzere üç bölümde inceleyebiliriz. a. Dinî Mimarî Bizans mimarîsinin dinî yap›lar› olan kiliselerde bazilikal, merkezî ve haç plân tipleri görülür. Bazilikalar›n kubbeli, haç plânl› olanlar›n serbest haç ve Yunan haç› biçiminde olan çeflitleri vard›r.
59
SANAT TAR‹H‹ 1
Resim 66: Demre Aziz Nikolaos Kilisesi, Antalya
Bazilikalar sütun dizileri ile neflere ayr›lm›fl, dikdörtgen plânl›d›r. Yap›ya giriflteki bölüm narteks ismini al›r. Orta nef, yan neflerden daha genifl ve yüksek tutulmufltur. Do¤u cephede d›fla ç›k›nt›l› apsis bulunmaktad›r Anadolu’da Demre Aziz Nikolaos (Noel Baba) Kilisesi, (Resim 66). Karaman Binbir Kilise, Efes Meryem Ana Bazilikas› bu türe örnektir. Merkezî plânl› kiliseler kare ya da çokgen biçiminde yap›lm›flt›r. Bu tipe ‹stanbul’daki Sergios Bacchos (Küçük Ayasofya) Kilisesi örnektir (Çizim 10). Kubbeli bazilikalar›n, orta neflerin merkezindeki kare bölümler kubbe örtülüdür. Bu tipe örnek ‹stanbul’daki Hagia Sophia (Ayasofya)’d›r ( Resim 67). Çizim 10: Sergios Bacchos Kilisesi, ‹stanbul Ayasofya: ‹lk yap› bazilikal plânl›d›r. 532’de yanan yap› Jüstinyen zaman›nda kubbeli olarak infla edilmifltir (532-537). Tu¤la, tafl ve mermer malzemenin kullan›ld›¤› yap›n›n süslemelerinde fresko ve mozaikler yer al›r. Resimlerde konu olarak ‹sa’n›n hayat›ndan sahneler, havariler, imparator ve imparatoriçeler ifllenmifltir. Osmanl›lar zaman›nda camiye çevrilen yap›ya Mimar Sinan taraf›ndan Resim 67: Ayasofya, ‹stanbul
60
SANAT TAR‹H‹ 1
kubbeyi destekleyen payandalar eklenmifltir. Cumhuriyet Döneminde müze durumuna getirilen yap› (1933), günümüzde de müze olarak kullan›lmaktad›r. Serbest haç plânl› yap›lara ‹stanbul’da Hagia Eirene (Aya ‹rini), (Resim 68), Yunan haç› plânl› yap›lara Chora (Kariye) (Resim 69), Hagia Theakla (Atik Mustafa Pafla Camii), Hagia Theodosia (Gül Cami), Myrelaion (Bodrum Camii) örnek verilebilir.
Resim 68: Hagia Eirene, ‹stanbul
Resim 69: Chora, ‹stanbul
b. Sivil Mimarî Bizans uygarl›¤› Yunan ve Roma uygarl›klar›n›n bir devam›d›r. Bizans flehirlerinde, bu uygarl›klarda görülen saraylar (Çizim 11) meydanlar, agarolar, sütunlu caddeler, taklar ve dikilitafllar yer al›r. ‹stanbul’daki Büyük Saray d›fl›nda günümüze gelebilen saray örne¤i yoktur. Roma flehirlerinde özel bir yeri olan su kemerleri, su yollar›, sarn›çlar ve çeflmelerin önemli örnekleri bu dönemde görülür. Bizansl›lar flehre kadar getirdikleri sular› flehir merkezlerindeki sarn›çlarda toplam›fllard›r. Sarn›çlar›n en çok bulundu¤u merkez ‹stanbul’dur. Yerebatan Saray› ad›yla an›lan sarn›ç ( Resim 70), Binbirdirek ve Zeyrek sarn›çlar› bu yap› tipine ait önemli örneklerdir.
Çizim 11: Tekfur Saray›, ‹stanbul
Resim 70: Yerebatan Saray›, ‹stanbul
61
SANAT TAR‹H‹ 1
c. Askerî Mimarî •Surlar ve kaleler: fiehirlerin etraf›n› çeviren sur ve kalelerin önemli olanlar› ‹stanbul ve ‹znik’te yer al›r. (Resim 71).
➯
Bizans mimarîsine ait dinî, sivil ve askerî yap›lara örnek verelim.
Resim 71: Yedikule, ‹stanbul
B- RES‹M SANATI (fresko, mozaik) Bizans resminde iki farkl› teknik kullan›lm›flt›r. Bunlardan fresko; yafl s›va üzerine boyalarla yap›lan duvar resmi, mozaik ise küçük boyutlu renkli tafl, cam ve de¤iflik malzemelerin yan yana dizilmesiyle elde edilen bir resim türüdür (Resim 73).
Resim 72: Elmal› Kilise freskolar›, Göreme
Resim 73: Kariye mozaikleri, ‹stanbul
Bu dönem freskolar›n›n en önemli örnekleri Anadolu’da Kappadokya Bölgesi kiliselerinde (Resim 72 mozaikleri de ‹stanbul Ayasofya’s›nda görülür (Resim 74). Bu kiliselerde yer alan resimlerde ‹sa’n›n yaflam›na iliflkin, ‹ncil’den al›nm›fl konular ifllenmifltir.
Resim 74: Ayasofya apsis mozai¤i, ‹stanbul
62
SANAT TAR‹H‹ 1
Resim 75: Barbara Kilisesi freskolar›, Göreme
Resim 76: Karanl›k Kilise freskolar›ndan görünüm, Göreme
‹konaklazma (tasvir k›r›c›) döneminde (726-842) tahrip edilen resimlerin yerine ‹sa’y› sembolize eden motifler (haç, koyun, bitki) yap›lm›flt›r (Resim 75). Bu dönemin sona ermesinden sonra Orta ve Son Bizans dönemlerinde kiliseler yeniden resimlenmifltir (Resim 76).
?
Bizans Döneminde Anadolu’da yer alan, kilise ve kilise duvarlar›ndaki freskolar›yla tan›nan, Hristiyanl›¤›n önemli merkezi neresidir?
63
SANAT TAR‹H‹ 1
Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ PEK‹fiT‹REL‹M
Bu ünitede; • Yunan, Roma ve Bizansl›lar›n Anadolu’daki yerleflim merkezlerini ve bu merkezlerde yer alan yap›lar›n› tan›d›k. • Yunanl›lar›n; Bat› Anadolu’da Efes, Milet, Foça, Bergama ve ‹zmir gibi kentlerde, Romal›lar›n; Yunan uygarl›¤›n›n yaflad›¤› merkezlerde, Bizansl›lar›n ise özellikle baflkentleri ‹stanbul ve Kappadokya bölgesi ve Anadolu’da kendi kültürlerine ait yap›tlar ortaya koydu¤unu gördük. • Yunan dinî mimarl›¤›n en önemli yap› tipi olan tap›naklar›n, Roma Döneminde de kullan›ld›¤›n›, Bizans’ta ise bu yap›lar›n kilise olarak isimlendirildi¤ini anlatt›k. • Birbirlerinin devam› niteli¤inde olan- özellikle Yunan ve Roma bu kültürlere ait dinî yap›lardan baflka, ortak yap› türlerinin (agora, tiyatro, stadyumlar vb.) flehirlerde yer ald›¤›n› ö¤rendik. • Yunan’da heykelin, Roma’da kabartman›n, Bizans’ta ise resim sanat› örneklerinin geliflmifl oldu¤unu, buna iliflkin olarak Laokoon Heykel Grubu’nun; Yunan, yurt d›fl›na kaç›r›lan Bergama Zeus Suna¤› kabartmalar›n›n; Roma, Kappadokya bölgesi kaya, kiliselerinde yer alan duvar resimlerinin; Bizans’a ait örnekler oldu¤unu söyledik. fiimdi ö¤rendiklerimizi pekifltirmek için bölüm içinde ve sonunda verilen sorular› yan›tlayal›m.
64
SANAT TAR‹H‹ 1
✎
DE⁄ERLEND‹RME SORULARI 1- Anadolu’da kurulan Yunan kentleri aras›nda hangisi yer almaz? A) Efes B) Bergama C) Milet D) Gordion 2- Yunan mimarî örneklerinden ‹yon nizam›ndaki dünyan›n yedi harikas›ndan biri afla¤›daki yap›lardan hangisidir? A) Didim Apollon Tap›na¤› B) Bodrum Mausoleum C) Behramkale Athena Tap›na¤› D) Uzuncaburç Zeus Tap›na¤› 3- Portre heykelcili¤inin Yunanistan’daki en önemli sanatç›s› kimdir? A) Lysippos B) Scopas C) Miron D) Praksiteles 4- Hangisi Bizanl›lara ait dinî bir yap›d›r? A) kilise B) tap›nak C) katedral D) cami 5- Bizans Döneminde kubbeli bazilika olarak infla edilmifl, Osmanl›lar zaman›nda Mimar Sinan taraf›ndan onar›lm›fl, bugün ‹stanbul’un sembolü olan kilise afla¤›dakilerden hangisidir? A) Ayasofya B) Aya ‹rini C) Kariye D) Küçük Ayasofya
65
66
