Crnogorski Anali 01

Pečat Ivana Crnojevića

1/2013 Crnogorski kulturni forum - Ce nje

Za izdavača: Borislav Cimeša, direktor Redakcija: Novak Adžić, Glavni i odgovorni urednik Borislav Cimeša, Zamjenik glavnog i odgovornog urednika Aleksandar Samardžić, Tehnički urednik Štampa: IVPE Ce nje Adresa: Gipos 7/3/3, 81250 Ce nje, Crna Gora Tel.: 069/244-172; 069/214-792; 067/202-724; 020/232-176 E-mail: [email protected] Časopis izlazi kvartalno Tiraž: 600 primjeraka Žiro račun: Crnogorski kulturni forum (Za časopis Crnogorski anali) 530-6423-47 Montenegro banka (Filijala Ce nje) Časopis je registrovan Rješenjem Ministarstva kulture Crne Gore br. 052354/2 od 9.11.2012. g. i upisan u Evidenciju medija pod rednim brojem 714.

CIP - Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње 3+930(497.16) CRNOGORSKI anali: časopis za istorijska i društvena pitanja / urednik Novak Adžić. - God. 1, br. 1(2013)- . - Ce nje (GIPOS 4/3/3) : Crnogorski kulturni forum, 2013 (Ce nje : IVPE). - 25 cm Kvartalno. ISSN 1800-9972 = Crnogorski anali COBISS.CG-ID 21390608

3

SADRŽAJ

SADRŽAJ Prof. dr Šerbo Rastoder: POČECI DETABUIZACIJE CRNOGORSKE ISTORIOGRAFIJE I RASPAD IDEOLOŠKE PARADIGME 1989 do 2006 ............................................ 5 Prof. Dr Radovan Radonjić: DUG .............................................................................................................. 59 Dr Danilo Radojević: O POJAVI LIKA MILOŠA OBILIĆA KAO MITSKOG JUNAKA U SVIJESTI CRNOGORACA ....................................... 77 Prof. Dr Novak Kilibarda: RATNIČKO-POLITIČKE KONOTACIJE KOSOVSKOGA MITA U PROŠLOSTI I DANAS ................................................ 105 Prof. Sreten Perović: DUKLJANSKI KNEZ VLADIMIR I MAKEDONSKA PRINCEZA KOSARA IZMEĐU LEGENDE I ISTORIJE ............... 133 Borislav Cimeša: DR. SEKULA DRLJEVIĆ O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAE ................................................ 153 Milorad Popović: NJEGOŠEVO SRPSTVO ................................................................................. 199 Čedomir Drašković: KATUNSKI FATUM KRSTA ZRNOVA .............................................................. 215 Sreten Zeković: KRIVOTVORENJE POSVETE U IZVORNIKU LUČE MIKROKOZMA .................. 241 Dr Čedomir Bogićević: SULA RADOV I CRNOGORSKI MORALNI KODEKS I OBIČAJNO PRAVO......... 265 Gojko Kastratović: „VOSKRESENJE NE BIVA BEZ SMRTI“ (O FILMU VLADIMIRA Đ. POPOVIĆA) .......................................................... 275

4

Crnogorski anali, br. 1/2013 Aleksandar-Saša Samardžić: HERALDIKA CRNOJEVIĆA ............................................................................ 279 Branislav Borilović: CETINJSKA „ZALOŽNICA“ IZ 1864. GODINE – PRETEČA CRNOGORSKOG BANKARSTVA.................................................. 289 Novak Adžić: POLITIČKA UBISTVA U CRNOJ GORI (1919-1941) ....................................... 299 Savić Marković Štedimlija: SVETOSAVSKI KULT ........................................... 317 Petar Plamenac: NIKOLA PAŠIĆ, ZAO DUH EVROPE .................................... 325 Luiđi Kriskuolo: KAKO SU SAVEZNICI IZDALI CRNU GORU........................... 329 IZVJEŠTAJ MIHAILA-MILA PLAMENCA OD 20. SEPTEMBRA 1919. GODINE O STANJU U CRNOJ GORI NAKON NJENE NASILNE ANEKSIJE SRBIJI 1918. GODINE .................................................... 337

Prof. dr Šerbo Rastoder: POČECI DETABUIZACIJE CRNOGORSKE ISTORIOGRAFIJE I RASPAD IDEOLOŠKE PARADIGME 1989 do 2006

POČECI DETABUIZACIJE CRNOGORSKE ISTORIOGRAFIJE I RASPAD IDEOLOŠKE PARADIGME 1989 do 2006

Prof. Dr Šerbo Rastoder, akademik DANU, BANU

1. Tradicija i inovacija. Da je bio u pravu, jedan od najvećih istoričara XX vijeka Lisjen Fevr kada je napisao „Istorija je kći svoga vremena, nema istorije, postoje samo istoričari“ teško da ima boljeg primjera od crnogorske istoriografske tradicije. Teško da ima manjeg prostora a više u litarnih ideoloških paradigmi zainteresovanih da sadašnjost predstave kao logičan nastavak prošlos . Smjena različi h ideoloških paradigmi uslovljavala je i otvaranje drugačijih perspek va budućnos , što je u konačnom rezul ralo i potrebom preispi vanja prošlos . „Jedino što dugujemo istoriji je njeno ponovno pisanje,“ rekao bi Oskar Vajdl, dok bi Herman Melvil trijumfalno zaključio da je „Prošlost je priručnik rana, a budućnost je biblija slobodnih ljudi“. I zaista, teško da bi pronašli pogodnije primjere za naprijed navedene opaske, od onih koje nam nudi analiza crnogorske istoriografske tradicije. Da bi uopšte spoznali opseg, domen i vrijednosni parametar te tradicije, morali bi predhodno definisa , šta podrazumijevamo pod pojmom „crnogorska istoriografija“. Sigurno je, da u crnogorskom slučaju ovaj pojam ne može ima primarno nacionalno obilježje, zato što njega u bi ne bi pra o adekvatni sadržaj. Da bi se izbjegla nedoumica proistekla iz u caja različi h tradicija, mislimo da bi pod pojmom „crnogorska istoriografija“ bilo najbolje podrazumijeva svo pisano nasljeđe o prošlos Crne Gore, bez obzira na sadržaj, autora, ideološku, nacionalnu ili bilo koju drugu paradigmu. No i pored toga što je istoriografska tradicija u Crnoj Gori je izuzetno duga i bogata u odnosu na druge južnoslovenske prostore, teško da bi se u vremenskom rasponu od Ljetopisa popa Dukljanina (XII vijek), odnosno vladike Vasilija Petrovića (1754. godina), koji je napisao prvu „Istoriju Crne Gore”) pa do današnjih dana unutar te tradicije u metodološkom smislu mogla nazre neka originalna i autohtona tradicija u pisanju i shvatanju istorije kao nauke. Konstanta

5

6

Crnogorski anali, br. 1/2013 crnogorske istoriografije je tradicionalno shvatanje o u litarnoj funkciji istorije i istorijske nauke zadužene za oblikovanje kolek vne svijes u sadašnjos . Kako je „sadašnjost” na ovim prostorima bila promjenljiva, to se „prošlost” koja je opravdavala takođe mijenjala. Otuda crnogorska istoriografska tradicija posjeduje zavidan dinamizam, ne pičan i za mnogo veće prostore i istorije. Uz to, pošto je prostor Crne Gore u svom tradicionalnom razvoju bio pičan obrazac „usmenog“ društva patrijarhalnog mentaliteta, plemenske tradicije i mentalne arheologije, to je latentno bio izražen sukob „usmenog“ i „pisanog“ kazivanja o prošlom, odnosno sukob kri čke i mitske istorijske svijes koja se može prepozna do današnjeg dana. Pri tome, veoma kasno pojavljivanje kri čke istoriografije i naučne istorijske svijes uzrokovalo je pojavu da ona često nije ni bila oruđe razlaganja mita, već njegovog dokazivanja. Time se u crnogorskom slučaju dešavala ne pična intelektualna inverzija u kojoj su naslage „mentalne arheologije“ uobličene u arhi p postale osnov tabuiziranja sa kojom se intelektualna elita suočavala na različite načine, od koke ranja do sporadičnih pokušaja kri čkog preispi vanja. U razvoju „moderne“ istoriografije1 u Crnoj Gori se prepoznaju tri perioda, čije su hronološke granice određene i državno-pravnim statusom Crne Gore. Sama ta činjenica ubjedljivo ukazuje da je istoriografija služila uglavnom kao oruđe dokazivanja i da unutar nje nije bilo metodoloških „prevrata“, već bi se prije moglo reći da su oni bili nus proizvod poli čkih. Prvi period hronološki obuhvata vrijeme do 1918. godine, dakle do stvaranja jugoslovenske države i nestanka Crne Gore kao samostalnog državno-pravnog subjekta. Drugi period bi obuhvatao razdoblje 1918-1941, dakle period kada je Crna Gora bila sastavni dio centralis čki uređene jugoslovenske zajednice; Treći period 1945-1989 (91), kada je Crna Gora bila ravnopravna federalna jedinica u jugoslovenskoj državnoj zajednici. U okvirima tri velika hronološka razdoblja uobličavala se istorijska svijest i istoriografska tradicija koja je „plivala“ na matrici tradicionalizma i u kojoj je nemoguće bilo prepozna napor i potrebu distanciranja od naracije i kretanja ka konceptualizaciji problema. Sigurno, da je razlog tome moguće traži i u nedostatku ins tucionalnog i organizovanog izučavanja istorije Crne Gore ali i u au s čnoj intelektualnoj misli čije su koordinate dopirale tek do najbližeg okruženja a dome unutar „zarobljenog uma“. U smislu stvaranja ins tucionalnog okvira izučavanja istorije u Crnoj Gori izvjesne pretpostavke se stvaraju tek u periodu između dva svjetska rata, kada se otvara prvi muzej (1926), pokreće prvi časopis (1927) i stva1

Odrednica „moderna“ istoriografija bi se mogla shva u širokom kontekstu njenog razvoja od nacionalroman zma do savremenih trendova i u tom smislu bi teško moguće bilo izvrši preciznu hronološku podjelu na „prednaučnu” i „naučnu“ jer je takva granica teško prepoznatljiva.


raju prva društva istoričara (1933) sa ciljem da sistema čno i organizovano rade na izučavanju istorije Crne Gore. Dome navedenih inicija va bili su ograničeni uslijed ekonomskih i intelektualnih limita tadašnjeg društva u Crnoj Gori, te će se tek poslije II svjetskog rata (1945) poče da nastaju ins tucije u modernom smislu, koje će stvori osnov za razvoj istoriografije u Crnoj Gori na postula ma tradicionalnog, ins tucionalnog, saznajnog i metodološkog okvira koji će rezul ra zavidnom produkcijom u ovoj oblas . Pošto se u samoj Crnoj Gori, tek poslije II svjetskog rata kons tuisala intelektualna elita školovanih istoričara i osnovane esnafske profesionalne ins tucije za izučavanje istorije (Istorijski ins tut osnovan 1948. godine), a kasnije i neke akademske i visokoškolske ins tucije poput Crnogorske Akademije Nauka i Umjetnos (osnovana 1976) ili katedre za istoriju na Višoj pedagoškoj školi (1947), studije na Odsjeku za istoriju -geografiju na Nastavničkom, odnosno Filosofskom fakultetu u četvorogodišnjem trajanju (osnovane 1980), to bi se sa stanovišta ins tucionalnog okvira moglo zaključi da je organizovano izučavanje istorije, kao nacionalne discipline, u Crnoj Gori tek novija pojava. S ovom činjenicom je nesaglasna bibliografija radova o crnogorskoj prošlos , koja svojim brojem prevazilazi mnoge druge veće i značajnije nacionalne prostore, što samo upućuje na zaključak da se istoriografija u Crnoj Gori sa stanovišta razvoja i shvatanja kao fundamentalne nacionalne discipline u najvećem dijelu oslanja na pisano nasleđe u značajnom dijelu nastalom izvan ovih prostora. U tom kontekstu, takav razvoj istoriografije u Crnoj Gori je imao pozi van i nega van predznak. Pozi van u činjenici što je takvo zatečeno pisano nasleđe uslovilo istoriografiju u Crnoj Gori da se u bilo kojoj fazi svog nastajanja, ne razvije kao lokalno au s čna, autohtona, nekri čka i samodovoljna intelektualna tradicija shvatanja istorije koja bi rezul rala istorijskim narcizmom karakteris čnim za neka druga područja. Nega van predznak je svakako, u ne malom nekri čkom sloju istorijske svijes nastale pod snažnim u cajem romančarske istoriografije i škola razvijanih u najboljim tradicijama nacionalnog integralizma XIX i XX vijeka. Jedna od opš h karakteris ka crnogorskog istoriografskog nasleđa je tradicionalan sukob državnog i nacionalnog iden teta u njemu. On se prepoznaje kroz napor jednog dijela intelektualne elite da viševjekovni istorijski i državni subjek vitet Crne Gore (Duklja, Zeta, Crna Gora) objasne kao istorijsku pojavu naslonjenu na posebni nacionalnu individualnost Crnogoraca. Drugi, i ne manji dio elite, u istorijskom razvoju Crne Gore ne prepoznaju nikakvu nacionalnu individualnost, ni državni kon nuitet, dok dugu državnu tradiciju Crne Gore prepoznaju samo kao „kao istorijsku nužnost“ nastalu u specifičnim istorijskim okolnos ma, tako da za njih, nestanak crnogorske države 1918. godine predstavlja logičan kraj procesa nacionalnog (srpskog) ujedinjenja u duhu tradicije nastajanja nacionalnih država u XIX i XX vijeku. Ovaj tradicionalan „sukob“ dvije intelektualne grupacije, koji

7

8

Crnogorski anali, br. 1/2013 je dugotrajan, oštar, neprincipijelan, doprinio je tome da istoriografija u Crnoj Gori bude uvijek u središtu interesa različi h poli čkih elita, te bi u smislu u caja ideološke paradigme na razvoj crnogorske istoriografije bilo krajnje pojednostavljeno veza je samo za komunizam. S druge strane, ovaj „sukob“ je osnova neobično snažnog dinamizma unutar istoriografije u Crnoj Gori i neopravdano velikog interesa za prošlost, karakteris čnog samo za društva izrazite krize iden teta. Takva društva imaju permanentnu potrebu za preispivanjem sopstvenog istorijskog nasleđa, a istorijska nauka se od strane poličkih elita vidi samo u kontekstu u litarne discipline sposobne da potvrdi ili ospori poli čke ideje vladajućih elita. U tom procepu između „onoga što je bilo“ i „opisa (ekspozicije) onoga što je bilo“ u aktuelnoj j društvenoj zbilji crnogorska istoriografija se ponašala i ponaša kao društvena pojava koja ima svijest o potrebnoj autonomnos , esnafskom kodeksu poštovanja osnovnih metodoloških postulata istorijske nauke, permanentnoj potrebi komuniciranja sa savremenim istoriografskim trendovima, ali i kao „kći svojega vremena“ koja prevashodno opravdava „sadašnjost“. Naravno, da oni koji se teorijski i metodološki bave ovim problemima, znaju da sva pitanja „prošlos ” nastaju u „sadašnjos “. Zato je za razumijevanje crnogorske istoriografske tradicije jednako važno razumje „sadašnjost“ koliko i poznava prošlost. I zbog toga su rijetki slučajevi u kojima je intelektualna elita spremna da se sukobi sa sadašnjošću radi prošlos . Moguće i zbog toga što je svjesna da je prošlost nepromjenjljiva („ono što je bilo je bilo i to se ne može mijenja “), mijenja se samo perspek va (sadašnjost) iz koje se posmatra prošlost. Zato se vrijednosna amplituda unutar crnogorske istoriografije kreće od najmodernijih metodološki koncipiranih istorijskih analiza do falsifikata i pamfleta. Unutar esnafa istoričara nije, i još dugo neće bi uspostavljen konsenzus oko jedinstvenog vrednovanja istoriografskog djela, saglasno elementarnim metodološkim postula ma tradicionalne istorijske nauke, već su i dalje dominantni subjek vni kriterijumi različi h ideoloških paradigmi kojima preferiraju pojedinci. Crnogorska istoriografija je tako iz ideološke paradigme komunizma, disperzirana u više, ne manje rigidnijih ideoloških paradigmi, unutar kojih nažalost još uvijek nije otvoren, preko potrebni naučni dijalog oko strateških i suš nskih pitanja razvoja istorijske nauke u Crnoj Gori. Otuda je ona u najvećem dijelu u metodološkom smislu u ravni tradicionalne dominacije poli čke istorije podređena i usmjerena ka opravdanju ili osporavanju kolek viteta (nacionalnog, konfesionalnog, poli čkog, kulturnog) unutar koje je vrijednosno određenje prevashodno zavisno od u litarnos i dnevne funkcionalnos . Time je istoriografija u Crnoj Gori izdignuta neopravdano na najviši stepen šireg društvenog interesa, dok je njena nesposobnost da se otrgne iznad dnevne zbilje učinila veliki krug zainteresovanih „kompetetnim“ da o njoj raspravljaju. Zato je svaki sud o crnogorskoj istoriografiji u periodu 1989-2006 nužno i subjek-


vna interpretacija vrijednosnih parametara autora koji o ovome raspravljaju. No, i pored toga, pomaci unutar crnogorske istoriografiji u vrijednosnom, saznajnom, pa i metodološkom pogledu u ovom vremenskom rasponu su uočljiviji i vidljiviji od bilo kojeg predhodnog uporednog razdoblja, pa i u pogledu razvoja istoriografije u ovom periodu u susjednim zemljama. Prije nego, to i pokušamo pokaza ukazaćemo na neke opšte naznake istoriografije u Crnoj Gori u komunis čkom periodu. Crnogorska istoriografska tradicija u komunizmu 1945-1989(91). Ideološka paradigma uspostavljena na čitavom jugoslovenskom prostoru poslije pobjede komunista situirala je i područje Crne Gore u dominantni metodološki obrazac razvoja jugoslovenske istoriografije.2 Važan momenat u tom kontekstu je svakako preuređenje jugoslovenske države na federa vnom principu, unutar kojeg je Republika Crna Gora postala jedna od federalnih jedinica. Sa stanovišta razvoja istoriografije u Crnoj Gori, to je najvažniji element društvenog konteksta koji će bitno opredijeli ins tucionalni okvir za razvoj istorijske nauke. Naime, do tada Crna Gora nije imala nijednu ins tuciju koja bi se sistema čno i organizovano bavila izučavanjem njene istorije. Raniji pokušaji formiranja istorijskih društava, kakvo je bilo Društvo za proučavanje istorije Crne Gore osnovano u Beogradu 1933. godine3, Ce njsko istorijsko društvo osnovano 1934. godine4, nastali su kao konkretan izraz nezadovoljstva dijela intelektualne elite interpretacijom i tretmanom Istorije Crne Gore unutar korpusa srpske (jugoslovenske) istoriografije. To je više bio izraz entuzijazma pojedinaca okupljenih oko Zapisa, časopisa koji izlazi od 1927. godine, nego što je bio dio državnog projekta tadašnje jugoslovenske države. Sa takvim nasleđem, komunis čka vlast koja je povra la atribute državnos Crne Gore, već prvih poslijeratnih godina utemeljuje ins tucije sa ciljem da i naučno legi mišu istorijsku opravdanost državne i nacionalne posebnos Crne Gore. Ideološka paradigma prepoznata kroz potrebu afirmacije principa dijalek čkog materijalizma, karakteris čna za širi jugoslovenski prostor, bitno će opredijeli razvoj crnogorske istoriografije u čitavom narednom periodu. Proklamovan je princip uporne i nepomirljive idejne borbe za pobjedu marksis čke ideologije, unutar koje istorija kao vaspitni predmet5 ima izuzetno važnu ulogu. U tom smislu su proklamovani principi i ideološka osnova razvoja 2

O jugoslovenskom kontekstu razvoja istoriografije vidi: Đ. Stanković, Lj. Dimić, Istoriografija pod nadzorom, I-II Beograd, 1996. 3 Vidi: Beogradsko društvo za proučavanje istorije Crne Gore, osnovano u Beogradu 1933, Zapisi, 1935, VIII, knj. XIV, 3, 191-192. 4 Pravila Istorijskog društva na Ce nju, Zapisi, 1935, VIII, knj. XIII, 1, 60-64. 5 Vidi: Milovan Đilas, O nacionalnoj istoriji kao vaspitnom predmetu, Biblioteka prosvjetnog radnika 13, Zagreb, 1949; Tekst je objavljen i u: Istorijski glasnik 1, 1949, 2-20, Komunist 1, 1949.

9

10

Crnogorski anali, br. 1/2013

nacionalne istoriografije.6 U suš ni zada ideološki obrazac unutar kojeg je marksis čka istoriografija po sovjetskom uzoru, sa svim svojim različito interpre ranim postula ma bila stalna sjenka ispod koje se razvijala i crnogorska istoriografija poslije 1945. godine. Kada se danas vrijednosno određujemo prema toj istoriografiji, postoji realna opasnost da podlegnemo trendu novog ideološkog obrasca njene nekri čke valorizacije, slične onoj koju s komunis ad hoc primijenili na svoje predhodnike, zah jevajući sveopšte preispi vanje buržoaske istoriografije, osporavajući joj bilo kakvu vrijednost. Bar u crnogorskom slučaju je lako pokaza da su osnovni i magistralni pravci razvoja njene istoriografije omeđeni upravo u ovom periodu i da se njena postkomunis čka istoriografija više razvija na različitoj disperziji više (umjesto jedne) ideologija, nego na inova vnoj i metodološkoj disperzivnos . Takođe smo uvjereni da će svaka objek vna analiza pokaza da su u ovom periodu nastala brojna djela trajne istoriografske vrijednos , i da je u suš ni zanat istoričara u komunis čkom društvu bio omeđen ideologijom, ali i nasleđem i personalnošću samog istraživača. Možda je najveća nega vna tekovina komunis čkog nasleđa u istoriografiji svijest o tome da se utemeljenost istorijskog iskaza mjeri količinom poli čke moći koja stoji iza njega, a ne kvalitetom i sposobnošću odbrane samog djela. Komunis čka istoriografija je istakla personalitet autora, a ne njegovog iskaza, kao mjerilo vrijednos . Ovo je posebno važno za društva koja nemaju tradiciju razvijene naučne kri ke i objek vne naučne valorizacije, u kojima je bavljenje istorijom još uvijek više patriotska disciplina nego zanat. Prije nego što ukažemo na neke savremene reflekse tog shvatanja, ukratko ćemo predoči glavne koordinate razvoja istoriografije u Crnoj Gori u komunis čkom periodu. Već 1947. godine osnovano je Istorijsko društvo Crne Gore, kasnije Društvo istoričara Crne Gore, koje je 1948. godine počelo da izdaje vodeći časopis iz oblas istorije - Istorijske zapise, časopis koji se oslanjao na tradiciju već pominjanih Zapisa, pokrenu h 1927. godine. U junu 1948. godine donijeta je Uredba vlade Crne Gore o osnivanju Ins tuta za proučavanje istorije crnogorskog naroda, sa zadatkom da istražuje građu od istorijsko-naučnog značaja o svim događajima iz poli čkog, društvenog, privrednog i kulturnog života crnogorskog naroda iz najdalje prošlos do najnovijeg vremena, da sve pismene radove, dokumenta i spomenike iz te oblas pribira, sređuje i ispituje; da sve proučava pravilnom primjenom naučnih metoda širenja naučne misli, davanja pravilnog suda i podizanja naučnih kadrova7. Kao što se uočava, osnovna preokupacija ove ins tucije u prvoj fazi je bila fokusirana na siste6

Vidi: Đ. Stanković, Lj. Dimić, n. d, knj. I, 231-359. Cit. Prema: Dimitrije Dimo Vujović, Istorijski ins tut u Titogradu 1948-1968, Istorijski zapisi, 3, 1968. 7


matsko prikupljanje i sređivanje arhivske građe, iako se iz prvobitne organizacije ove ins tucije nazire ambicija njenog veoma širokog polja istraživanja. Naime, pri ins tutu su bila formirana: istorijsko odjeljenje, odjeljenje NOB-a, odjeljenje istorije kulture, etnografsko-arheološko odjeljenje, arhiv i biblioteka. Iz organizacione strukture ove ins tucije, unutar koje je odeljenje NOB-a bilo jasno izdvojeno iz istorijskog odjeljenja, je lako zaključi da se istorijska legi mizacija pobjednika iz II svjetskog rata uobličava i formalno kao prioritetan cilj naučnih istraživanja. Stvarno, unutrašnja organizaciona struktura ove ins tucije nije nikada u cjelos zaživjela (posebno u dijelu etnografsko-arheološkog i odeljenja istorije kulture), kao i sporadična osnivanja organizacionih jedinica na širem području Crne Gore (krajem 1954. u Kotoru je osnovano odjeljenje za istoriju Boke, 1965. godine je bila donijeta odluka da Arhiv i naučna biblioteka u Herceg Novom i Zavičajni muzej u Nikšiću rade kao odjeljenja Ins tuta). Iako će navedena lutanja u traženju op malnog organizacionog okvira ostavi sporadične tragove i u razvoju istoriografije na pomenu m područjima. Prva decenija organizovanog rada na istorijskim istraživanjima u Crnoj Gori karakteris čna je po tome što je prioritet dat istraživanju istorijskih izvora u domaćim i stranim arhivima. Ovo je veoma bitan segment vizije naučne strategije u kojoj je heuris čka osnova budućih istraživanja prepoznata kao prioritet. Kao rezultat takve orijentacije započeto je proučavanje, snimanje i prepisivanje građe iz nekoliko arhiva izvan Crne Gore (Zadar, Cavtat, Dubrovnik, Sarajevo, francuski arhivi, kasnije bečki i ruski arhivi), što je stvorilo solidnu heuris čku osnovu istorijskih istraživanja. Objavljeno je više značajnih zbornika građe iz različi h perioda crnogorske istorije8 i dokumenata u Istorijskim zapisima.9 Istovremeno, sakupljanjem, sređivanjem i publikovanjem istorijske građe počeo je da se bavi Istorijski arhiv u Kotoru (osnovan 1949) i Državni arhiv Crne Gore osnovan 1951. godine10. Unutar ovih ins tucije će se vremenom formira profesionalni kadar arhivskih radnika, a već krajem pedese h i početkom šezdese h bit će objavljene i prve zbirke istorijskih izvora.11 Primarni interes istoričara bio je usmjeren ka istoriji Crne Gore do 1918. 8

Jevto Milović je 1956. objavio Zbornik dokumenta iz istorije Crne Gore (16851782); Andrija Lainović je 1958. objavio Pobjeda na Grahovcu u spisima savremenika, Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV –XVI) vijek. 9 Vidi: Dr Vasilije Jovović, Zapisi-Istorijski zapisi 1927-1987, Bibliografija, Titograd, 1989. 10 Državni arhiv Crne Gore, Arhivski fondovi i zbirke u Republici Crnoj Gori, Ce nje 2001. 11 Tokom 1959. godine objavljene su Paštrovske isprave XVI-XIX vijek, a 1964. Crnogorske isprave XVI –XIX vijek.

11

12


godine i uglavnom je izbjegnuta transparentna ideologizacija istoriografskih š va u smislu marksis čke doktrine kako sa stanovišta metodologije, tako i stanovišta sadržaja. Interesantno je i to, da je tada direktor Ins tuta od 19491967. bio Jagoš Jovanović, ličnost čije je djelo Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnos , objavljeno 1947. godine, već (1949) godine oštro kri kovao tada neprikosnoveni ideolog jugoslovenskog komunis čkog pokreta, porijeklom iz Crne Gore, Milovan Đilas.12 Inače ova prva poslijeratna Istorija Crne Gore, koja je obuhvatala period od VIII vijeka do 1918. je objavljena u ražu od 20.000 primjeraka.13 Za Crnu Goru je to bio ogromni raž i veoma rijetka djela će kasnije bi objavljena u tom broju primjeraka. U ovom periodu dolazi i do promjene imena Ins tuta. Naime, do 1957. godina ova ins tucija je nosila naziv Ins tut za proučavanje istorije crnogorskog naroda, a od tada Istorijski ins tut Narodne Republike Crne Gore, što u crnogorskom slučaju nije samo formalni predznak14. Radilo se o očiglednoj potrebi da se primarna nacionalna odrednica („za proučavanje istorije crnogorskog naroda“) promijeni u državnu, što u crnogorskom slučaju nije bila formalna nego i suš nska promjena. U svakom slučaju, ovakvo pozicioniranje referentne naučne ins tucije dugoročno se pokazalo ka ključni promašaj, koji je rezul rao nonsensom u jednom vremenu u kojem se sama ins tucija bavila negacijom temelja i opravdanja svog postojanja (nacijom i državom). Istovremeno, to je bio i jedinstven primjer u istoriji, ali ne i jedini na području Crne Gore, da se ins tucije finansirane iz državnog budžeta, u dobrom dijelu pretvore u središte negacije onoga zbog čega postoje. Time su indirektno otvarane enigme crnogorske kvadrature kruga, koja će intelektualno bi trošene u borbama za „sadašnjost“ u kojima će „strada “ prošlost ili bar u velikom dijelu bi njena „žrtva“. U periodu 1948-1960 u Ins tutu radi manji broj zaposlenih stalnih saradnika i projek su u ovom periodu uglavnom realizovani preko spoljnih saradnika. Izrazita skučenost i nedovoljnost intelektualne elite uslovila je odsustvo samodovoljnos i potrebu zaokruženos naučnog procesa. Tek od 1960. se afirmiše prva generacija crnogorskih stvaralaca iz različi h naučnih oblas , koji će svojim djelima ostavi značajan trag u crnogorskoj istorijskoj nauci. Crnogorska istoriografija u ovom periodu otvorila nova brojna istraživačka pitanja izvan klasičnog domena poli čke istorije, poput tema iz istorijske ge12

Đilas je tvrdio da Jovanovićevoj knjizi nedostaje ozbiljna naučna, marksis čka osnova. Vidi: M. Đilas, n d, str. 7. 13 Crnogorska bibliografija I-5 Monografske publikacije 1945-1965, Ce nje 1999, 359. 14 Spomenica istorijskog ins tuta Crne Gore 1948-1988, Podgorica, 1992, 11.


13

ografije15, demografije i migracija16, kulturnog nasleđa17, agrarnih odnosa18, finansija19, ribarstva i pomorstva20, svojine21, privrede22 i pojedinih njenih grana, poput šumarstva23. Pored tema iz poli čke i ratne istorije24 tada se javljaju i prve studije i sjećanja iz novije istorije Crne Gore iz vremena Prvog svjetskog rata25, naučno se otvara problem ujedinjenja Crne Gore i Srbije i bilježi prvi pokušaj revalorizacije sadržaja postojećih monografija na istu temu26. Period II svjetskog rata u Crnoj Gori koji je još uvijek privilegija neposrednih učesnika i mlađih istraživača27, publikuju se i prve zbirke dokumenata iz ovoga perioda28, prevode putopisi29, objavljuje prva naučna monografija o 15

Gavro Škrivanić, Imenik geografskih naziva srednjovjekovne Zete, Titograd, 1959. Đoko Pejović, Iseljavanja Crnogoraca u XIX vijeku, Titograd, 1962. 17 Zbornik izvještaja o istraživanjima Boke Kotorske (urednik Ilija Sindik), Beograd 1953-1956; Pavle Mijović, Bokokotorska slikarska škola XVII – XIX vijek, Titograd 1960. 18 Žarko Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd, 1959. 19 Mirčeta Đurović, Crnogorske finansije 1860-1915, Titograd, 1960; Mirčeta Đurović, Novčani zavodi, Ce nje, 1960. 20 Dinko Franetović, Istorija ribarstva i pomorstva Crne Gore do 1918. godine, Titograd, 1960. 21 Ljubinka Boge ć, Komunice u Crnoj Gori u XIX i početkom XX vijeka, Titograd, 1966. 22 Spasoje Medenica, Privredni razvitak Crne Gore 1918-1941, Titograd, 1959. 23 Dušan Vučković, Kapitalis čko iskorišćavanje šuma u Crnoj Gori, Titograd, 1963. 24 Vrčević Vuk, Ogranci za istoriju Crne Gore, Ce nje, 1950; Vuksan Dušan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Ce nje, 1951; Vukčević Milo, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1878, Ce nje, 1950; Stanojević Gligor, Crna Gora u doba vladike Danila, Ce nje, 1955; Durković-Jakšić Ljubomir, Englezi o Njegoš i Crnoj Gori, Titograd, 1963; Lainović Andrija, Pobjeda na Grahovcu 1858. godine u spisima savremenika, Ce nje 1958; Janko Tošković, Is na o kapitulaciji Crne Gore 1916: skraćeni odlomci mojih memoara, Ce nje, 1957. 25 Janko Tošković, Is na o kapitulaciji Crne Gore 1916: skraćeni odlomci mojih memoara, Ce nje, 1957; Nikola Škerović, Crna Gora za vrijeme prvog svjetskog rata, Titograd, 1963. 26 Dimo Vujović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962; Jovan Ćetković je 1940. godine objavio knjigu Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, koja je bila opravdanje poli ke pobjednika jednog od učesnika h događaja. 27 Batrić Jovanović, Crna Gora u narodnooslobodilačkom ratu i socijalis čkoj revoluciji; Beograd 1960; Zoran Lakić, Radoje Pajović, Gojko Vukmanović, Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941-1945, Hronologija događaja, Titograd, 1963. 28 Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, Beograd 1950-1956 (Crna Gora: tom. 3, knj. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8); Zoran Lakić, ZAVNO Crne Gore i Boke, Titograd, 1963. 29 Tri Francuza o Crnoj Gori, (Viala, Delari, Lenorman), Predgovor Andrija Lainović, Ce nje, 1949. 16

14


ženi, istorijskoj ličnos u Crnoj Gori30, izdaju prva foto pska izdanja starijih istoriografskih djela31. Izvan Crne Gore se objavljuje više značajnih monografija o različi m periodima crnogorske istorije, počev od problema ke vezane za tursku vlast u XVI i XVII vijeku, monografije iz vremena crnogorskih vladika, među kojima se izdvajaju Petar I i Petar II, problema ke stvaranja crnogorske države, sukoba sa Turskom, do prvih prevoda knjiga značajnih svjedoka istorijskih zbivanja u Crnoj Gori.32 Početkom pedese h i šezdese h godina stvorena su djela koja i danas čine relavatnu literaturu crnogorske istoriografije i otvoreni su brojni tematski sadržaji unutar kojih se do današnjih dana kreće istoriografija u Crnoj Gori. Otvorena su brojna pitanja i začet proces detabuizacije crnogorske istorije, posebno moderne. Izvan naučnog interesa i dalje je rana srednjovjekovna istorija, te se u tom smislu bilježe tek nekoliko naslova,33 istorija crkve i drugih vjerskih ins tucija. Istorija je izrazito etnocentrična, okrenuta unutrašnjim sadržajima, tematski disperzirana više nego ikada kasnije, pod u cajem očiglednog trenda marksis čke istoriografije koji preferira izučavanje ekonomske i socijalne osnove društva kao osnove antagonizma klasnih borbi i sl. Početkom šezdese h uočava se trend smjene generacija istraživača istorije. Starija generacija, školovana prije rata je sa svojim pozi vis čkim pristupom održala je kurs tradicionalne istoriografske škole, dok će mlađa generacija unije novi dinamizam, ali i nešto naglašeniju ideologizaciju unutar istorijske nauke. Is na, nju su dik rali zahtjevi i impulsi koji su dolazili izvan esnafa istoričara i možemo ih prepozna na organizacionoj ravni. Već od 1952. godine je u sastavu ins tuta osnovan „Arhiv za istoriju radničkog pokreta i NOB Crne Gore“, kao „Istorijski arhiv Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore”, po obrascu sličnih arhiva i ins tucija koji 30

Dimo Vujović, Knjaginja Darinka – poli čka ak vnost, Ce nje, 1968. Petrović Njegoš Vasilije, Istorija o Černoj Gori, Ce nje, 1951. 32 Lekić Dušan, Spoljna poli ka Petra I Petrovića Njegoša (1784-1930), Ce nje, 1950; Popović Petar, Crna Gora u doba Petra I i Petra II, Beograd, 1951; Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku, Sarajevo, 1953; Ćetković Jovan, Borbe oko Skadra 1912-1913, Beograd, 1954; Pavićević Branko, Stvaranje crnogorske države, Beograd, 1955; Stanojević Gligor, Šćepan Mali, SANU, 1957; Stanojević Gligor, Crna Gora pred stvaranje države 1773-1796, Beograd, 1962; Pavićević Branko Crna Gora u ratu 1862, Beograd, 1963; Gopčević Spiridon, Crnogorsko turski rata 1876-1878, Beograd, 1963; Radosavović Ilija, Međunarodni položaj Crne Gore u XIX vijeku, Beograd, 1960; Škerović Nikola, Crna Gora na osvitku XX vijeka, Beograd, 1964 Durković-Jakšić Ljubomir, Englezi o Njegoš i Crnoj Gori, Titograd, 1963. 33 Radojičić Nikola, O najtamnijem odeljku Barskog rodoslova, Beograd, 1951; Sindik Ilija, Komunalno uređenje Kotora od druge polovine XII do početka XV stoleća, Beograd, 1950. 31


15

su bili formirani u drugim jugoslovenskim republikama. Takve pojave nužno ukazuju na preferiranje „poželjnog” okvira istraživanja i činjenica da su bili inicirane iz središta poli čke moći a ne intelektualna potreba, nužno upućuju na zaključak da su bile usmjerene ka potrebi kons tuisanja ideološko-poli čke paradigme. Pojačan ideološki zahtjev usmjeren ka pojačavanju interesa za izučavanje istorije Komunis čke par je i Revolucije, rezul raće već u narednoj deceniji (sedamdese h godina) promjenom ideološke i tematske paradigme unutar istoriografije u Crnoj Gori i usloviće pomjeranje njenog interesa od ranijih, (uglavnom XVII-XIX vijek) na najnoviji period crnogorske istorije (XX vijek). Uskoro će dominatno istoriografsko š vo posta teme vezane za radnički pokret, KPJ, rat i revoluciju. Crnogorska istoriografija će ući u fazu traganja za subjektom klasne borbe, stvaranju privida o komunis čkoj poličkoj tradiciji kao dominatnom obliku poli čkog organizovanja u XX vijeku i revoluciji kao glavnom inspiratoru i moralnom katalizatoru u sadašnjos . Shodno navedenoj orijentaciji do početka osamdese h pojaviće se prve knjige (uglavnom doktorske disertacije) nove generacije istraživača u Crnoj Gori sadržajno okrenu h nacionalnoj istoriji XX vijeka, odnosno u najvećem dijelu, revolucionarnom subjektu u njoj. Objavljene su monografije pojedinih crnogorskih par zanskih odreda34, monografije o omladinskom pokretu lijeve orijentacije35, četničkom i federalis čkom pokretu kao pandanu revoluciji36 i narodnoj vlas kao eufemizmu za revolucionarnu vlast 1941-194537. Iz usko stručnih časopisa istoriografija će se preli i u ideološki strogo profilisane publikacije, kakav je bio časopis „Praksa“, u kojoj će mlađa generacija istraživača objavi veći broj svojih radova“38 Neki od njih će tada objavi i prve radove o metodologiji i načinu pisanja istorije39. Crnogorska istoriografija će navedenim djelima u svoju memoriju ugradi i najnoviji period crnogorske istorije koji će vladajući establišment logično pods ca u procesu stvaranja istorij34

Đuro Vujović, Lovćenski NOP odred i njegovo područje Narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945, Obod 1976. 35 Jovan Bojović, Napredni omladinski pokret u Crnoj Gori 1918-1941, Ce nje, 1976. 36 Radoje Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori, četnički i federalis či pokret 19411945, Ce nje, 1977. 37 Zoran Lakić, Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945, Ce nje-Beograd, 1981. 38 Primjera radi u periodu od 1964-1984 u „Praksi” će najviše radova od istoričara koji su imali najveći stručni i formalni u caj na kretanja unutar istoriografije u Crnoj Gori objavi Zoran Lakić (23), potom Miomir Dašić (14), Radoje Pajović i Jovan Bojović i Dimo Vujović po 5 39 Zoran Lakić, Kakvim s lom pišemo istorijske tekstove, Praksa 1, 1966.

16


skog legi miteta svoje vlas . Nova generacija crnogorskih istoričara podstaći će arhivska istraživanja i preispi vanja revolucionarnog nasleđa crnogorske istorije i da joj osnovnu sadržajnu aromu sve do početka devedese h sa naglašenim ideološkim apologetskim predznakom40. Paralelno sa ovim glavnim tokom, teče istraživački proces starijih perioda istorije (uglavnom XIX i početka XX vijeka) unutar kojih se javljaju prve monografije sa ambicijom kri čke revalorizacije predhodnog istoriografskog š va na iste teme41, otvara se problema ka crnogorsko-srpskih odnosa u pojedinim vremenskim intervalima42 i uopšte spoljnje poli ke Crne Gore do 1918. godine43, problema ka razvoja prosvjete i kulture44. Do sredine osamdese h crnogorska istoriografija je po svojoj tematskoj disperzivnos otvorila sve glavne tokove i sadržaje za period do 1918. godine i uspostavila pravce istraživanja za period poslije 1918. godine, redukujući ga uglavnom na revolucionarni subjekt. U metodološkom smislu tradicionalne istorijske metode pozi vis čkog nasleđa su zaogrnute u novo ideološko ruho, u sadržajnom smislu apsolutno dominira poli čka istorija. Teme su etnocentrične bilo da im je osnova crnogorski, odnosno srpski nacionalni korpus. S če se u sak da je iz faze veće sadržajne i metodološke disperzivnos i interdisciplinarnos uočljive od početka do kraja šezdese h i početka sedamdese h, crnogorska istoriografija sedamdese h i osamdese h ušla u totalnu zonu događajne i poli čke istorije i da je više okrenuta istoriji sposobnoj da dnevno komunicira za zahtjevom svoga vremena. Na to jasno ukazuje analiza projekata Ins tuta 1980-1991. Od devet projekata na kojima se tada radilo, šest su bili neposredno vezani za KPJ/SKJ i revolucionarni pokret, jedan za kulturnu istoriju, jedan za problema ku ujedinjenja Crne Gore i Boke i jedan za širi projekat vezan za jugoslovensku istoriju. S druge strane pripremane zbirke dokumenata su uglavnom bile vezane za period kraja XVIII i XIX vijeka i početka XX vijeka (vladike Petra I i Petra II, Valtazara Bogišića i 40

Vidi: Zoran Lakić, Tito i revolucionarni pokret u Crnoj Gori, Praksa 5-6, 1977; Zoran Lakić, Jugoslavija 1941 (prikaz naučnog skupa), Praksa 1, 1981. 41 Novica Rakočević, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu 1914-1918, Ce nje, 1969; Šest godina ranije bila je objavljena studija dr Nikole Škerovića, Crna Gora za vrijeme prvog svjetskog rata, Titograd, 1963. 42 Radoman Jovanović, Poli čki odnosi Crne Gore i Srbije 1860-1878, Ce nje, 1977. 43 Dimo Vujović, Crna Gora i Francuska 1860-1914, Ce nje 1971; Đoko Pejović, Poli ka Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju 1878-1912, Titograd, 1973; Novak Ražnatović, Crna Gora i Berlinski kongres, Ce nje, 1979; Radoman Jovanović, Crna Gora i velike sile 1856-1860, Titograd, 1983;Novica Rakočević, Poli čki odnosi Crne Gore i Srbije 1903-1918, Ce nje, 1981; Novica Rakočević, Crna Gora i Austro-Ugarska 1903-1914, Titograd, 1983. 44 Đoko Pejović, Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 1852-1916, Ce nje, 1971; Đoko Pejović, Prosvjetni i kulturni rad u Crno Gori 1918-1941, Ce nje, 1982.


17

aneksionu krizu 1908. godine). Od 18 naučnih skupova organizovanih u istom vremenskom intervalu, samo šest (odnosno 1/3) nijesu pripadali tematskom krugu revolucionarnog subjekta i rata 1941-194545, dok se samo jedan bavio naučnom periodikom i njenom ulogom u istoriografiji.46 Istoriografija u Crnoj Gori u komunis čkom periodu od 1945-1985. godine imala je zavidnu produkciju. Prema nekim podacima u ovom periodu je iz oblas istorije Crne Gore objavljeno oko 360 knjiga na oko 81.000 stranica. U časopisima, godišnjacima, zbornicima i drugim periodičnim publikacijama (ne računajući dnevnu i periodičnu štampu) objavljeno je oko 2500 članaka, priloga, prikaza drugih radova na preko 36.000 stranica. Samo je u vodećem istorijskom časopisu u Crnoj Gori, Istorijskim zapisima, u navedenom periodu objavljeno preko 1600 radova na preko 22000 stranica, odnosno ukupan broj stranica na kojima je tre rana prošlost Crne Gore prelazi 117.00047, ili 2925 u prosjeku godišnje. Ovako impresivna istoriografska produkcija (s obzirom na veličinu prostora i stanovnika) ubjedljivo svjedoči o statusu prošlos unutar crnogorskog društva i njegovoj potrebi za samospoznajom. U tom periodu je uglavnom stvoren sadržajni i tematski okvir, omeđeni magistralni pravci razvoja istoriografije, uspostavljeni tradicionalni obrasci shvatanja istorije i uvedeni u njene saznajne tokove brojni arhivski izvori. Otvorene su nove istraživačke teme, sa apsolutnom dominacijom onih iz poli čke istorije, stvoren globalni okvir za međunarodno situiranje Crne Gore u istorijskom kontekstu, urađene značajne monografije iz tog tematskog ciklusa. Zanimljivo je da nijesu urađene samo cjelovite monografije o odnosima sa dvijema zemljama sa kojima je Crna Gora, u različi m konteks ma imala najduže i najintezivnije odnose: sa Rusijom i Osmanskim carstvom. Ovo se može objasni samo sa činjenicom da su se u prvom slučaju istraživači uplašili broja istorijskih izvora (ruski arhivi su najviše istraživani), dok se u drugom slučaju radi o nepoznavanju izvora (turski arhivi skoro da nijesu istraživani). Prve ozbiljnije rasprave teorijsko-metodološke prirode unutar crnogorske istoriografije registruju se krajem šezdese h i sredinom sedamdese h. Da bi se shva o širi kontekst ovih rasprava, koje će kasnije doves i značajnijih podjela unutar intelektualne elite treba reći da se crnogorska istoriografija nije nikada razvijala kao autonomna i autohtona intelektualna konstrukcija. Ona je više od svih u okruženju bila zavisna u zanatskom dijelu od pres žnijih 45

Spomenica Istorijskog ins tuta 1848-1988, Podgorica, 1992, 20-23. Radi se o skupu: Uloga naučne periodike u razvoju istoriografije o Crnoj Gori, Titograd, 1987. 47 D. Vujović, V. Strugar, M. Dašić, J. Bojović, O razvoju i problemima istorijske nauke u Crnoj Gori, Historijski zapisi 3-4, 1985. 46

18


i relevantnijih istorijskih škola u okruženju, prevashodno beogradske, gdje je najveći broj kadrova s cao akademska zvanja. Naravno, da je takva pozicija prirodno onemogućavala bilo kakvu zatvorenost istoriografije u Crnoj Gori, što se u mnogim slučajevima pokazivalo kao prednost, ali ne rijetko i kao hendikep, u slučajevima kada su istraživanja bila nesaglasna sa tradicionalnim postula ma srpskog nacionalnog integralizma kojem je ovaj dio intelektualne elite već više od vijeka davao naučni istorijski legi mitet. Iz tog razloga, sukob sa takvim shvatanjima u Crnoj Gori skoro nije nikada bio iniciran unutar oficijelnog esnafa, nego je po pravilu dolazio spolja, bilo od ljudi koji nijesu profesionalni istoričari, bilo iz različi h centara poli čke moći. U tom sukobu, koji je po pravilu svođen na prostu poli ku, nikada nije ostvarena komunikacija unutar koje bi se raspravljalo o argumen ma, već je svaka slična polemika svođena na ličnost i njegovo poli čko uporište. Takvo stanje je značajno usporavalo dinamizam unutar istorijske nauke, koja tradicionalno izbjegava da otvori pitanja metodološkog karaktera zahvaljujući lagodnoj i zaš ćenoj poziciji oficijelne istoriografije koja je svaku sličnu inicija vu svodila na priču o šahovskom velemajstoru i paceru. Istoriografija u Crnoj Gori nema tradiciju kri čke polemike individualno sučeljenih stavova, te su svi sporovi unutar nje u komunis čkom periodu u suš ni tražili arbitražu sa strane i često zalazili u zonu ideologije. Pri tome, bi bilo jako pogrešno ideologiju veziva samo za komunis čki pokret, jer se ona kreće i u ravni različi h nacionalnih ideologija (u Crnoj Gori se to prepoznaje kao ideološki derivat jugoslovenstva, srpstva i crnogorstva) koje su varirale pod plaštom socijalis čkih i an socijalis čkih shvatanja. Raspadom komunizma će se ustvari pokaza da je to sukob dvaju nacionalnih ideologija (srpske i crnogorske) suočenih sa istorijskim paradoksom i ambicijom da jedna drugu potru i u dubokim istorijskim ponorima. Nesposobna da da odgovore na suš nska pitanja istorijskog legi miteta trajanja crnogorske države do 1918. godine, njenih državnih nacionalnih atributa u jugoslovenskoj federaciji 1945-1991, i srpsko-crnogorske federacije od 1992. istoriografija u Crnoj Gori otvoriće strogo kontrolisane i prigušivane parnice iz komunis čkog perioda. Ranije kontrolisani monolog koji je imao stalnu ideološku arbitražu koja je strogo vodila računa o granicama naučne slobode, prerast će poslije raspada komunizma u slobodu koja nema granica, odnosno u paralelni monolog koji nikog ne obavezuje. Početak ove vrste sporenja anali čari vezuju za kraj šezdese h (januara 1968) kada je na skupu o crnogorskoj nacionalnoj kulturi jedan od učesnika, inače profesionalno neistoričar, kategorički odbio da raspravlja o nacionalnoj dihotomiji kulture u Crnoj Gori, tvrdeći da kada postoji nacija postoji i nacionalna kultura kao osnovni elemenat nacionalnog bića,


19

kao neotuđivo kulturno nasleđe i bogastvo nacije48. Već 1970. godine u dnevnoj štampi je tada vodeći crnogorski istoričar Dimo Vujović, jedan od vodećih istoričara marksis čke orijentacije, iznio stanovište da se o crnogorskoj naciji može govori tek s pojavom građanskog društva, vezujući naciju za kapitalis čko društvo. Ujedno je utemeljio kasnije razrađivan stav da su Crnogorci dio etničkog srpskog bića koji su se specifičnim istorijskim razvojem oformili u naciju.49 Navedeno stanovište uobličavano više decenija unutar različi h ideoloških i intelektualnih krugova nalazilo je uporište u tezama Milovana Đilasa o crnogorskoj naciji50. Navedeno stanovište je pokušao da ospori Pavle Mijović tvrdnjom da se nijedna nacija ne stvara na bazi posebnos nekog drugo naroda, nego valjda na bazi posebnos svog naroda. Ne može se govori o postojanju crnogorske nacije, ako se ne priznaje postojanje crnogorskoga naroda, jer bi inače bilo iluzorno is ca vjekovno stvarane posebnos .51 Kada je 1974. godine stari revolucionar Savo Brković objavio svoju knjigu O postanku i razvoju crnogorske nacije, zagovornici teorije o etničkoj autohtonos Crnogoraca su i formalno ušli u istoriografsko nasleđe Crne Gore. Pri tome se uočava da vremenski ova polemika korespondira sa jasnije izraženim zahtjevima unutar poli čkih elita za većom samostalnošću republika unutar komunis čke jugoslovenske federacije (koja će se i realizova Ustavom iz 1974) i trendom afirmacija nacionalnih kultura unutar višenacionalne zajednice. U naučnim sporovima uključena je ideološka arbitraža najviših komunis čkih organa i pojedinaca52, koji su formalno odbili da direktno arbitriraju unutar crnogorske kvadrature kruga i suš nskog pitanja: da li je nacija stvorila državu, ili je država stvorila naciju? U periodu od 1967-1975 pojavila se trotomna Istorija Crne Gore koja je dodatno 48

Radoje Radojević, Crnogorska nacionalna kultura i putevi njenog razvoja, Titograd 1968, 40. 49 Dimo Vujović, O nekim nepravilnim pristupima crnogorskom nacionalnom pitanju, Pobjeda 19. i 23. VII 1970. 50 Vidi više: Intervju Milovana Đilasa pariskom „Le Monde“: „Naša reč“, London, februar, 1972; Desimir Tošić, „Ko je Milovan Đilas“, str. 125-130: Dr Branislav Kovačević, „Đilas heroj-an heroj“, Podgorica, 2006. str. 423-427. 51 Pavle Mijović, O metodu u raspravljanju o crnogorskom nacionalnom pitanju, Pobjeda, 2. VIII 1970. 52 U julu 1970. CK SKJ Crne Gore je raspravljao o aktuelnim idejnim i društvenopoli čkim pitanjima crnogorske kulture. Tadašnji izvršni sekretar CK SKJ (Svetozar Durutović) je u izjavi jednom dnevnom listu optužio Istorijski ins tut da crnogorsku istoriju piše u duhu svetosavlja, što je bila optužba za srpski nacionalizam. Vidi: Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, Nikšić, 1987, 155-164; Dimo Vujović, Poli čka iskušenja istoriografije, Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima, CANU 14, 1994, 68.

20


polarizovala dva sučeljena stanovišta oko razumijevanja crnogorske istorije53. Ova Istorija je ostala kao nedovršen projekat (hronološki došla do kraja XVIII vijeka),54 a u to vrijeme će se pojavi i prve ins tucije oko kojih će se okuplja zagovornici teorije o etničkoj autohtonos i nacionalnoj posebnos Crnogoraca (Leksikografski zavod i Republička redakcija za enciklopediju Jugoslavije). Zanimljivo je da su u čes m sučeljavanjima ove dvije grupacije svoja stanovišta branili ideološkom leksikom. Zagovornici teze da su iz iste srpske etničke osnove nastale dvije srodne nacije –srpska i crnogorska i da će svijest o crnogorskom nacionalnom individualitetu doći do punog izražaja tek u socijalis čkoj Jugoslaviji55 su drugu stranu optuživali za nepravilno, nemarksis čko gledanje na crnogorsko nacionalno pitanje56 i smještali ih uglavnom u korpus crnogorskih nacionalista57, dok je druga strana svoje oponente optuživala i kvalifikovala kao protagoniste građanske istoriografije58 (što je u aktuelnom kontekstu takođe imalo prizvuk optužbi za nemarksis čko shvatanje) i po pravilu ih smještali u korpus velikosrpskih nacionalista. Pri tome niko nije razmišljao o elementarnoj logici po kojoj „nacionalista“ nema bez nacije. Pojava knjige Špira Kulišića, O etnogenezi Crnogoraca, 1980. godine, bio je dodatan pods caj za sukob dvije sučeljene intelektualne grupacije. Ponovo je prizvat „vrhovni arbitar“, pa je Marksis čki centar CK Crne Gore u junu 1981. godine organizovao skup povodom te knjige koja je unosila jeres unutar tradicionalnog učenja etablirane istoriografije. Saopštenja su objavljena u par jskom časopisu59. Par jski organi (Komisija za istoriju SK Crne Gore) je raspravljala o nekim aktuelnim pitanjima u crnogorskoj istoriografiji, a sa tom ambicijom su Univerzitet i CANU organizovale naučni skup 1985. godine (Stanje, uloga i razvoj nauke u Crnoj Gori). U vodećem istorijskom časopisu Istorijskim zapisima četvorica tada naju cajnijih istoričara u Crnoj Gori (D. Vujović, V. Strugar, M. Dašić i J. Bojović) su objavili svoje saopštenje60 koje ima karakter pla orme sa 53

Vidi: Dragoje Živković, Najnovija istorija crnogorskog naroda, Stvaranje br. 6, 1977; Odgovor grupe autora JIČ 1-2, 1977. 54 Tek će 2004. godine akademik Branko Pavićević napisa IV tom ove istorije (knj. 1-2). Vidi: Pavićević Branko, Istorija Crne Gore, Sazdanje crnogorske nacionalne države, Pobjeda, Istorijski ins tut Crne Gore, Podgorica 2004, knj. 1-2. Istorija obuhvata period vladavine Petra I, Petra II i knjaza Danila, odnosno od kraja XVIII vijeka do sredine XIX. 55 Dimo Vujović, Prilog izučavanju…. 9, 157, 164. 56 Ibid, 156. 57 D. Vujović, Poli čka iskušenja istoriografije …71. 58 Dragoje Živković, Prilog pitanju razvoja crnogorske istoriografije, Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i obrade, CANU, 1987. 59 Vidi: Praksa 4, 1981. 60 O razvoju i problemima istorijske nauke u Crnoj Gori, Istorijski zapisi 3-4, 1985, 133-145.


21

s ambicijom da u ču na daljnji razvoj istorijske nauke na ovom području. Kao glavni problemi istorijske nauke u Crnoj Gori naznačeni su amaterizam i poli zacija. Prvi se prepoznavao kao opasnost za iden tet i integritet istorijske nauke, te je iznijeta konstatacija da se istorijskom naukom mogu bavi samo kvalifikovani naučnici istorije. Kao najmračniji vid poli ziranja istorijske nauke prepoznat je nacionalizam. Crnogorsku istoriografiju stalno prate pojave nacionalizma (u vidu velikosrpskog ili crnogorskog), a kao veliki problem koji moraju da rešavaju naši istoričari marksis je naznačen nedostatak adekvatne naučne kri ke. Kao osnovni zadaci koji se stavljaju pred istorijsku nauku navedeni su zahtjevi u smislu jačanja postojećih ins tucija, potom zahtjeva da se Istorijski ins tut sačuva kao osnovni nosilac rada na istorijskoj nauci u Crnoj Gori, da se kadrovski i finansijski ojača, razvije odgovarajuća saradnja između Ins tuta i Katedre za istoriju na Univerzitetu Crne Gore, koordinira rad sa CANU, obnovi rad na višetomnoj istoriji Crne Gore, vodi stalna borba za viši nivo istorijske nauke u Crnoj Gori. U tom smislu razvija objek vnu naučnu kri ku i bori se za marksis čki pristup u izučavanju istorije Crne Gore, kao i pro v svih nenaučnih tumačenja njene prošlos , a posebno pojava amaterizma i nacionalizma… U prvi plan obrade treba stavlja one probleme koji su od posebnog društvenog interesa. Na kraju se konstatuje da treba podići nivo stručnih priloga u Istorijskim zapisima, da se posve stalna pažnja nastavi istorije i radu Društva istoričara.61 Iz navedenog se može uoči da su se problemi u istoriografiji prepoznavali kao problem forme a ne suš ne. Očigledno zalaganje pro v pluraliteta u nauci može se posmatra kao proizvod petrificirane intelektualne misli zarobljene u svojevrsni intelektualni monopol koji uvijek ima potrebu da satanizuje konkurenciju. U predvečerje pada komunizma istoriografija u Crnoj Gori je ušla sa svojom najfrekvetnijom produkcijom njegovog opravdanja, što joj naravno neće smeta , onda kada je to većina shva la da se to i dogodilo, da promijeni svoj ideološki diskurs. Zanimljivo da su to najradikalnije uradili najgorljiviji promotori komunis čke ideologije, koji su jednu ideološku matricu vrlo lako zamijenili drugom. Pri tome su ostali najtvrđi branitelji istoriografskog nasleđa posebno onog dijela koji je korespondirao sa idejama nacionalnih ideologija. Nešto opširniji prikaz predhodnog nasleđa crnogorske istoriografije, bio je nužan iz razloga što će ona u novi period suš nski ući sa istom matricom, kadrovskom i metodološkom osnovom koja je karakteriše do pada komunizma. Raspad ideološke paradigme. Pluralizacija istorijskog mišljenja. 61

Ibid, 144-145.

22


Sa stanovišta razvoja poli čkih ideja u Crnoj Gori, teško da je neko u padu berlinskog zida prepoznao kraj ideološke paradigme komunizma 1989. godine. Naravno, proces koji će zahva skoro sve evropske komunis čke sisteme, na ovim prostorima će i po formi i po sadržini ima nešto drugačiji tok. Naime, poslije prevrata izvršenog u januaru 1989. godine, kada je masovnim uličnim protes ma oborena stara vladajuća komunis čka struktura u Crnoj Gori i instalirana garnitura „reformisanih „komunista spremnih da bespogovorno slijede Slobodana Miloševića, čija je poli čka harizma dos zala vrhunac u Srbiji, dolazi do prvih oblika pluralizacije društva. Crna Gora je promjene od 1989. godine dočekala sa izgrađenom ins tucionalnom infrastrukturom čiji je osnov u oblas istorijskih istraživanja činio Istorijski ins tut Crne Gore. U njemu je tada radilo 29 radnika, od kojih su 14 bili uključeni u naučna istraživanja (šest doktora nauka i osam asistenata), osam stručnih radnika i šest radnika na administra vno-tehničkim poslovima. Ins tut je imao Naučni sektor, Arhiv i biblioteku i Sektor za pravne i finansijske poslove. Broj istraživača u Ins tutu u ovom periodu je varirao zbog nepovoljne starosne strukture, tako da je tokom 2001. godine u stalnom radnom odnosu Ins tut imao 23 radnika, od kojih 5 (pet) doktora nauka, 5 (pet) magistara i 5 (pet) asistenata pripravnika. U odnosu na 1989. godinu primjetan je trend kadrovskog podmlađivanja naučnog kadra, što je uslovljeno i smjenom generacija i objek vnom potrebom za većim brojem istraživača. Pored Istorijskog ins tuta, istraživanjima se bave i pojedinci, članovi Crnogorske akademije nauke i umjetnos (CANU). Od početka devedese h u Crnoj Gori je osnovano više ins tucija organizovanih kao Nevladine organizacije (NVO), koje okupljaju značajan broj intelektualaca i koje u svojim programskim ciljevima značajan prostor posvećuju izučavanju istorije. Ove organizacije su nastajale u vrijeme ratnih sukoba i narastanja srpskog nacionalizma u Crnoj Gori koji je svojom agresivnošću i netolerancijom negirao državni i nacionalni subjek vitet Crne Gore u težnji da je svede na „srpski“ region, unutar projekta „Velike Srbije“na razvalinama bivše jugoslovenske države. U oktobru 1994. godine održana je Prva redovna godišnja skupš na Ma ce crnogorske, NVO organizacije osnovane na programskim premisama zaš te nacionalnih, duhovnih, poli čkih i kulturnih interesa crnogorskog naroda sa namjerom da prezentuje svoj pogled na sadašnjost i budućnost Crne Gore u vremenu i prilikama koje sobom nose raskršća vjekova i milenijuma.62 Ma ca crnogorska osnovana u okolnos ma „kada je naš narod protjeran iz svijeta, kada je zlo među nama“. 62

Vidi: Program Ma ce Crnogorske, Ce nje, 1999; Crna Gora pred izazovima budućnos , Ce nje, 1996.


23

Osnovana je kao kulturna i naučna ustanova Crnogoraca i pripadnika drugih naroda koji Crnu Goru drže za svoju domovinu.63 Ma ca crnogorska uglavnom okuplja intelektualce procrnogorske orijentacije i od početka 2000. godine izdaje časopis Ma ca, u kojem se objavljuju i tekstovi istorijske sadržine. Na sličnim ideološkim i intelektualnim premisama u julu 1999. godine osnovana je Dukljanska akademija nauka i umjetnos , kao NVO koja okuplja značajan broj intelektualaca procrnogorske orijentacije, od kojih su neki članovi i osnivači oficijelne nacionalne akademije (CANU), članovi drugih akademija i poznata imena iz intelektualnog svijeta sa prostora bivše Jugoslavije po svojoj an ratnoj i pacifis čkoj ak vnos . Dukljanska akademija nauka i umjetnos (DANU) od 2000. godine izdaje svoj časopis Doclea, u kojem su zastupljene i istorijske teme. Država nema definisanu strategiju istorijskih istraživanja. Ona se po pravilu kons tuiše unutar dominantnih naučnih elita, koje po pravilu vrše izbor istraživačkih tema (heuris čkim istraživanjima se po pravilu bave uglavnom mlađi naučni radnici u fazi priprema magistratura i doktorata). S druge, strane, samim uvidom u istraživačke projekte, koje država finansira, ne bismo mogli da precizno situiramo osnovne strateške pravce iz razloga što postoji niz vanins tucionalnih kanala kojima se oni usmjeravaju. Ponekada je mnogo važnije lično pozicioniranje istraživača unutar elita moći i njihova bliskost sa vladajućim estabilišmentom, nego što je pozicija istraživača unutar dogovorenih. Poli čke stavove o genocidnom karakteru Hrvata, podaničkom mentalitetu Slovenaca ili fundamentalis čkim snovima sandžačkih i bosanskih Muslimana64 naučno su osnaživali pojedini istoričari prihvatajući misiju branitelja „svete“ nacionalne stvari. Neki od njih su prvo izgradili poli čki imidž radikalnih nacionalista, pa potom pribavili formalni školski legimitet visokoobrazovanih istoričara. Jedan od takvih, danas glavni oslonac srpskog nacionalis čkog istoriografskog diskursa u Crnoj Gori 1991. godine je crnogorskim indipendis ma upućivao opomenu da iako njihovo zalaganje za nezavisnu Crnu Goru i uspije biće im kasno kada poslije tridesetak godina Crna Gora bude islamska džamahirija ili dio „Velike Albanije“. Tada, kada se budu hvatali za glave zbog svojih grešaka, biće kasno. Crnogorci će i u Crnoj Gori tada bi nacionalna manjina.65 Omiljena tema pods canja straha kod pravoslavnog dijela stanovništva navodnim enormnim natalitetom islamskog dijela stanovništva (koje uzgred rečeno nema nikakvo uporište u analizi de63

Crna Gora pred izazovima budućnos , Ce nje, 1996, 7. Živko M. Andrijašević, Nacrt za ideologiju jedne vlas , Bar 1999, 367. 65 Ibid, str. 129: A. Stamatović, Ironija ili strašni sud, Pobjeda 26. 04. 1991, 2. 64

24


mografskih kretanja među stanovništvom u Crnoj Gori u poslednjih 120 godina) u vrijeme ratnih operacija oko Dubrovnika dobio je formu „patriotskog „pokliča pravdanja rata i razaranja jednog od najstarijih i najlepših urbanih naseobina na Mediteranu: „Ovo je sve rat za slobodu srpstva i pravoslavnog slovenstva. Čak i slijepci vide da je crno-žu barjak, preko svojih slugu sa šahovnicom (hrvatska nacionalna zastava-op. Š. R), objavio rat Crnoj Gori i Srbiji, cjelokupnom srpstvu, Jugoslaviji i pravoslavlju“66 Naravno, navedene izjave tada anonimnih početnika u oblas istorijskih nauka, nijesu bile neuobičajene, posebno ako se ima na umu i kontekst tadašnjih izjava najvećih imena srpske istoriografije, od kojih su neki svoju naučni iden tet izgradili upravo izučavajući prošlost Dubrovnika na serioznom istraživanju dokumenata čuvenog dubrovačkog arhiva.67 U tom kontekstu indika van je i slučaj crnogorskog istoričara starije generacije, akademika CANU, jednog od najglasnijih „branilaca“ navodne autonomnos istorijske nauke, nekada najzastupljenijeg istoričara u ideološkom komunis čkom glasilu „Praksa“, koji je kao predsjednik Jugoslovenske lige za mir (Odbor za Crnu Goru), pozvao na bojkot mi nga za mir koji je u vrijeme rasplamsavanja ratnih sukoba organizovao u Titogradu (Podgorica) Građanski odbor za mir. Ovo je vjerovatno jedinstven slučaj da se u ime jedne Lige za mir poziva na bojkot mi nga za mir68, pod mo vacijom da ga organizuju poli čki prepoznatljive snage. Ovo senzacionalno naučno otkriće da i mir, kao i rat može ima ideološki i poli čki predznak dio je sveopšte intelektualne entropije koja će zahvaznačajan dio intelektualne elite Crnoj Gori početkom devedese h godina. Koliko se istoričar može poistovje sa aktuelnim nacionalis čkim diskursom u opravdavanju rata ubjedljivo svjedoči pomenu akademik koji je raspravljajući o medijskoj slici Srba u toku ratova 1991-1996, sa ambicijom najveće naučnos , povodom rata u Bosni, napisao i sledeće: U masmedijima nas prikazuju kao genocidan narod, a zajedno sa Jevrejima najviše smo stradalački narod kroz istoriju. Nad našim narodom je primijenjen genocid u oba svjetska rata. Podmeću mu se nečasne radnje, a čast je dio njegovog imidža……. Silo66

Ibid, str. 339: A. Stamatović, Historija ima i drugo lice, Pobjeda 02. 12. 1991, br.

9340. 67

Tako je na primjer akademik SANU Radovan Samardžić, jedno od najveći imena srpske istoriografije i pisac monografije „Veliki vek Dubrovnika“ je tada tvrdio: Situacija za Dubrovnik nije opasna. To je pros tuisani grad hotelijera, gde dolaze američke babe, britanski pederi, glupi Francuzi i njemačke dak logra inje. Vidi: Milorad Tomanić, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj, Beograd, 2001. 68 Živko M. Andrijašević, n. d. 215: Z(oran) L(akić) Poziv na bojkot mi nga u Titogradu, Pobjeda br. 9207, 21. 07. 1991, str. 2.


25

vanje nikada nije bilo u istoriji srpskoga naroda. To je veliko svetogrđe. Neki ratovi kod nas su vođeni za čast žene (?!)Ako ga je u ovome ratu bilo onda je riječ o patološkim ličnos ma. Kod islama među m, u pitanju je druga kategorija. Svaka pobjeda se tako proslavlja. Uostalom, silovanje je svojstveno samo osvajačkim narodima….69 Navedene riječi izgovorene na skupu istomišljenika Miloševićeve intelektualne falange održanom u Beogradu 1993. godine, utemeljene na „istorijskom iskustvu“ i „pravilnom čitanju istorije“ danas iz vizure suda u Hagu i dokaza pothranjenim u njegovoj arhivi zvuče grotekstno. Ono što takođe može zvuča čudno neupućenima u crnogorske pro vurječnos , ci rani se istoričar se oduvijek nacionalno pisao kao Crnogorac70. Ali ovdje se radi o prepoznatljivim manirima impresionista unutar istoriografije koji uobražavaju da je njihova predstava o prošlos adekvatna mjera i za sadašnjost i za budućnost. Kao prepoznatljiv model takvog mišljenja naveli smo jednog istoričara koji je poli čki pripada(o) različi m strankama srpske nacionalne prepoznatljivos (Otadžbinski front, Srpski pokret obnove, Srpska radikalna stranka), dok je na parlamentarnim izborima 2001. godine bio poslanički kandidat na lis Socijalis čke narodne par je, koji ne krije da je srpski nacionalista71, kojem su dvije knjige objavljene pod firmom Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja i koji zbog ideoloških razloga još uvijek ne uspijeva da nađe adekvatno radno mjesto shodno formalnim stručnim referencama72 i drugi koji pripada establiranom dijelu naučnog establišmenta u oblas istorijskih nauka, profesoru Univerziteta, akademiku nacionalne akademije (CANU), koji se deklara vno zalaže za dis nkciju između nauke i poli ke.73 U tom trajnom procepu i tradicionalno klizavom terenu za istoričare u društvu u kojem je svako dnevnopoli čko pitanje ujedno i istorijsko, možda je društveni i poli čki angažman istoričara pravilnije procjenjiva po onome što su prećutali, nego po onome što su rekli. Posebno ako njihova priča po pravilu korespondira sa stremljenjima određenih poli čkih elita i njihovim ukusom i potrebom ka profilisanju odre69

Zoran Lakić, Istorija i istoriografija, Bijelo Polje 1997, str. 130 (tekst: Knjigom na knjigu- masmedijska blokada sredstvo za ostvarivanje prikrivenog cilja, referat na skupu „Sistem neis na o zločinima genocida 1991-1993, Beograd 1993“. 70 Dr Zoran Lakić, Crnogorske istorijske teme, Podgorica, 2001, 336 …“Oduvijek sam se pisao kao Crnogorac. Ja sam legalista i poštujem sve što je normirano u našim osnovnim državnim ak ma. Ali ja znam kakvi su nam korijeni. Mi smo grana na srpskom narodnom stablu…“. 71 Dan, 14. XII 2001, 6, Jedini doktor istorijskih nauka, nastavnik u osnovnoj školi 72 Aleksandar Stamatović je magistrirao na Univerzitetu u Priš ni, a doktorat odbranio na Univerzitetu u Beogradu i dalje radi kao profesor u osnovnoj školi. 73 Vidi: Zoran Lakić, Prije li su i Vuku (Intervju), Glas Crnogoraca 17. VIII 2001, 11.

26


đene istorijske svijes . Otuda se i desilo da su najveći dio istorijskih tema „izdik rali“ prvo poli čari, pa su onda njihovim „tragom“ krenuli istoričari, što je sve uzrokovalo da istorijska nauka izgubi dobar dio samopoštovanja i neutralnos u poli čkim sukobima. Umjesto toga, ona je postala argument i kontrargument u sporenjima poli čkih elita i umjesto jedne ideološke paradigme iz vremena komunizma, postala ideološki supstrat komplementaran poli čkom koloritu. Tako je istorija, istorijska nauka i istoriografija (najčešće shvaćeni kao jedan pojam) postala društveni fenomen društva koje tragajući za svojim novim iden tetom poslije propas ideološke paradigme pokušava is utemelji u prošlom. U crnogorskom slučaju, a tako je vjerujemo i sa svim sredinama u exJugoslaviji, istoriografija nije samo izgubila ideološku paradigmu u smislu propas komunizma i dominantne matrice objašnjavanja istorijskih događaja primjenom dijalek čkog materijalizma, već je izgubila i ustaljeni državni okvir raspadom SFRJ, što je u calo na njen „povratak“ u tradicionalni nacionalni (nacionalis čki) diskurs. Otuda je produkcija istoriografskih djela u periodu 1989-2001 u Crnoj Gori impresivna, broj izdavačkih kuća koje objavljuju ovu vrstu literature nekoliko puta veći nego u vrijeme komunizma, dok je broj autora koji se bave ovom vrstom istraživanja značajno umnožen. Ako se ova činjenica podvede pod realni kontekst dras čnog pada životnog standarda i osiromašenja društva, još jasnije će bi naglašena prevashodno ideološka forma ovoga fenomena. Teorijski i metodološki diskurs istorijske nauke u Crnoj Gori pripada tradicionalnom obrascu shvatanja istorije kao nauke koja u prostornom i vremenskom okviru izučava, istražuje razvoj ljudskog društva u prošlos i traži uzroke i otkriva zakonitost određenog ekonomskog i društvenog poretka. Navedena definicija istorije slovenačkog istoričara Boga Grafenauera je osnov shvatanja istorije čitavih generacija istoričara poslije 1945. godine unutar koje su posebno naglašeni uzročnost i zakonitost kao shvatanja potencirana unutar Marksovog shvatanja istorije74, odnosno marksis čke istoriografije. Iz navedenog metodološkog diskursa izvedeno je tradicionalno shvatanje istorijske nauke kao prevashodnog „vlasništva“ u posjedu istorijski obrazovane intelektualne elite jedino osposobljene da daje prave odgovore na istorijska pitanja samim m što te „odgovore „može brani frazama o istorijskoj metodologiji. Odnosno, u crnogorskom slučaju metodologija istraživanja ne zavisi toliko od deklara vne najave metodološkog obrasca koji se obično najavljuje na početku svakog istoriografskog š va, gdje se svaki istoričar po pravilu zaklinje u svoju odanost is ni, poziva na Herodota, Tacita, Rankea ili nekog 74

Vidi: Miomir Dašić, Uvod u istoriju, Titograd, 1988, 13-16.


27

drugog, koliko od sposobnos da kompara vnom analizom različite vrste izvora rela vizira ustaljeni metodološki obrazac. Preozbiljno shvatanje istorijske nauke i njene u litarne funkcije zamaglilo je uočavanje suš ne da se radi o često proizvoljno domišljenoj intelektualnoj konstrukciji koja nikog ne obavezuje. Zato je svaka rasprava o metodologiji istorije na ovim prostorima u suš ni rasprava o društvenom kontekstu istoriografije. Istoričari ne brane svoj zanat iz vizura primijenjene metodologije, već iz vizura odabrane ideološke matrice unutar koje brane odabranu metodologiju. U jednom slučaju je to nacionalna ideološka matrica zaodenuta marksis čkom metodologijom, u drugom slučaju je nacionalna ideološka matrica koja odbacuje marksis čku ideologiju. Suš na je u odabiru ideološkog supstrata koji će odbrani mišljenje, a ne rasprava o mišljenju koje isključuje svaki ideološki supstrat. Zato će vrijednosno i saznajno određivanje istorijskog š va po pravilu bi situirano unutar korpusa istovjetno primijenjenog metodološkog i ideološkog obrasca, a mnogo ređe unutar cjelovitog korpusa pro vrječnog znanja. Otuda će razlika između „nacionalnog junaka“ i „zločinca“ unutar crnogorske istoriografije zavisi od nacionalne i ideološke obale sa koje se posmatra. Unutar zvaničnih naučnih ins tucija, časopisa i esnafa istoričara ne postoji kultura dijaloga i sučeljavanja stavova kao intelektualne gimnas ke u vlasništvu pojedinaca, već prevashodno kao parnica u ime kolek viteta (nacionalnog, stranačkog, vjerskog) u kojoj istoričari preuzimaju ulogu advokata. To se jasno vidi u rijetkim pokušajima da se otvore pitanja istorijske nauke i njene metodologije iniciranim od strane pojedinih vodećih istoričara i ins tucija u kojima rade. Crnogorska akademija nauka i umjetnos , odnosno njen Odbor za istorijske nauke je u decembru 1990. organizovala naučni skup „Izvori i istoriografija u Crnoj Gori“ na kojem je podneseno 19 referata (objavljeno 18) koji u metodološkom smislu nije donio ništa novo, osim ustaljenog podsjećanja na značaj istorijskog izvora za istorijsku nauku i analize pojedine vrste izvora od značaja za crnogorsku prošlost.75 U ocjenama dometa istoriografije u Crnoj Gori potenciran je je njen učinak unutar projekta an srpske strategije, metodički vođene iz nervnog centra jugoslovenske jednopar jske države.76 Navedeno stanovište izvire iz tada poli čki raširenog mišljenja o crnogorskoj naciji kao tvorevini komunista, koji su uz „tradicionalne an srpske centre“ (Va kan kojem u ideološko-poli čkom novogovoru treba obavezno doda Kominternu, Teheran i američku obavještajnu službu –CIA) svjesno radili na razbijanju srp75

Vidi: Izvori i istoriografija, CANU 13, 1993. Aleksandar Drašković, Poli čke i ideološke odrednice u istoriografiji u Crnoj Gori, Izvori i istoriografija, CANU 13, 1994 276. 76

28


ske komponente u Jugoslaviji, što je posebno došlo do izražaja donošenjem Ustava iz 1974, što je opet sve bilo u funkciji priče o ukidanju kosovske autonomije od strane režima Slobodana Miloševića i priprema za rat u kojem bi bio objedinjen srpski nacionalni prostor. Sve ovo sa metodološkog stanovišta ne bi bilo vrijedno pomena, da ne pokazuje glavnu matricu kretanja unutar crnogorske istoriografije, podređene srpskim nacionalnim ciljevima, gdje se sada iz novog ideološkog bunkera ispaljuje teška verbalna ar ljerija na neistomišljenike koja će se vremenom pretoči i u pravi verbalni rat. Tri godine kasnije (oktobar 1993) CANU (Odbor za istorijske nauke)je organizovala novi naučni skup pod naslovom Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima na kojem su podnijeta 22 referata (20 objavljeno). Na skupu su pokrenuta značajna pitanja od interesa za istorijsku nauku, ali se nije o šlo dalje od ukazivanja na nedostatke kod onog „drugog“. I to prevashodno u smislu aktuelnog društvenog konteksta, shvatanja i razumijevanja istorijske nauke i njene uloge u društvu. Pitanja metodologije istorijskih istraživanja, uvođenja novih metoda, savremenih svjetskih trendova u istorijskoj nauci, nastavi istorije ostavljena su po strani. U uvodnom referatu (akademik Miomir Dašić) prepoznata je potreba posmatranja istorijske nauke i njenih rezultata u kontekstu promijenjene ideološke paradigme, potenciran nadzor nad istorijom u doba komunizma, naglašena potreba kri čkog preispi vanja postojeće ideološki obojene istoriografske produkcije, potreba ponovnog iščitavanja istorijskih izvora, otkrivanje „istorijskih bjelina„, pokrenuto pitanje odgovornos istoriografije na širenju nacionalizma i šovinizma. Istaknut je i zahtjev za inoviranjem nastavnih sadržaja shodno nastalim promjenama na jugoslovenskom prostoru.77 U teorijskom i metodološkom smislu na ovom skupu ponovo nije rečeno mnogo novoga i saopštenja uglavnom nijesu slijedila ideje iz uvodnog referata. Ono što je preokupiralo učesnike, uglavnom je bila vrijednonosna ocjena dotadašnje istoriografije u smislu nega vnog određenja prema njenom marksis čkom predznaku i to uglavnom od onih koji su u tome najviše par cipirali, sada iz vizura srpskog (jugoslovenskog) nacionalnog diskursa, prepoznavanje nega vnih trendova uglavnom izvan sopstvenog nacionalnog diskursa78, po77

Vidi: Miomir Dašić, Zašto naučni skup –Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima ?, Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima, CANU 14, 1994, 16-31. 78 Vidi: …ciljajući da izmrve Srpstvo razbijači hode ratoborno, izazivajući bratoubistvo, jer bi raskidanje uzajamnos Crne Gore Srbije udarilo po jednom biću; napad i otpor obojili bratskom krvlju, bitka završila spasom jedinstva ili okončala zločinom razbojstva, koju bi Srbiju svelo na nekdašnju predkumanovsku oblast a Crnu Goru smanjilo na podlovćensku krajinu; utoliko, Albanci bi se pripojili susjednoj državi, a Muslimani digli da se osame i urede


29

kušaja smještanja istoriografskih trendova u Crnoj Gori između dvije nega vne krajnos : srpskog i crnogorskog nacionalis čkog diskursa od strane tada najautorita vnijeg imena unutar crnogorske istoriografije –Dimitrija Dima Vujovića. Kri čki osvrt na trendove crnogorskog nacionalizma u istoriografiji, ovaj autor je locirao uglavnom na djela objavljena u vrijeme dominacije komunista i jednopar jskog sistema, iz razloga što je ovaj dio inteligencije od vremena tzv. an birokratske revolucije, odnosno dovođenja na vlast Miloševićevih sljedbenika (1989) fak čki bio proskribovan i sve do stvaranja alterna vnih organizacija i ins tucija, oni nijesu imali prostora za afirmaciju svojih ideja. Osnovna kri čka opaska na ovaj istoriografski trend bila je sadržana u neprihvatanju njihovog stava da Crnogorci nijesu srpskog porijekla, već su autohtoni etnos koji se oblikovao u posebnu naciju.79 U tom smislu kri kovani su stavovi Dragoja Živkovića80, Slobodana Tomovića81, Sava Brkovića82, Špira Kulišića83 povodom knjiga i radova objavljenih prije 1989, te Radoja Pajovića i Jovana Bojovića sa stanovišta poli čkog denunciranja.84 U tada važećem maniru organizovanja sličnih skupova istomišljenika, niko od prozvanih nije učestvovao na pomenutom skupu. Dijalog neistomišljenika još uvijek tada nije bila poznata intelektualna disciplina unutar crnogorskih zvaničnih naučnih ins tucija. Nastupajući sa pozicije istorijske odbrane SFR Jugoslavije kao opmalnog istorijskog rješenja za sve jugoslovenske narode od Triglava do Đevđelije, ovaj autor je srpski nacionalis čki diskurs prepoznavao u tezama po zakonu svoga turskoga vakta. (Radi razaranja ostatka Jugoslavije imali bi Albanci i Muslimani nadzornu potporu Sjedinjenih Američkih Država, njemačku podršku, naklonost i pomoć Turske i kojih još islamskih zemalja, sudeći po tom koliko su odnosne izvanjske sile trenutno neprijateljski naperene na Srpstvo); Vlado Strugar, Istoričari u višestranačkom društvu SRJ, Istorijska nauka i nastava istorije ……, 39. 79 Dimitrije Dimo Vujović, Poli čka iskušenja istoriografije, Istorijska nauka ……64. 80 Autor posebno kri kuje stav Dragoja Živkovića, po kojem osnovno pitanje crnogorske istorije jeste nacionalno pitanje. Vidi: Dragoje Živković, Prilog pitanju razvoja crnogorske istoriografije, Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i obrade, Titograd, 1987. 81 Posebno Tomovićev stav: Da bismo odredili ovaj konačan odnos prema vrijednos ma nacionalnog nasleđa nužno je, prije svega, ima marksis čki fundiran stav i odnos prema problemu crnogorske nacije i u sklopu toga prema marksis čkom shvatanju uloge nacije u socijalizmu uopšte. Vidi: Slobodan Tomović, Kulturno-istorijska procedura kao kons tuenta nacionalne samosvijes , Praksa br. 4, Titograd, 1981. Ovaj autor, koji je po obrazovanju filozof, je kasnije radikalno promijenio svoja marksis čka uvjerenja i kao ministar vjera u više vlada zastupao neka stanovišta bliska pravoslavnom fundamentalizmu. 82 Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, Titograd, 1974. 83 Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, Titograd, 1980. 84 Dimo Vujović, n. d 70-71.

30


pojedinih istoričara da je jugoslavenska država (je) bila an srpska tvorevina i u kontekstu an srpske zavjere tumačenja Ilirskog pokreta, Štrosmajerovog jugoslovenstva, Srpsko-hrvatske koalicije (Veselin Đure ć, Novica Vojinović). Ocjenjujući ovaj naučni pristup Vujović postavlja pitanje: Kako to da brane Jugoslaviju, kada sami kažu da je ona velika grobnica srpskog naroda? Prirodno bi bilo da se ne pro ve razbijanju te grobnice, to jest Jugoslavije. Odmah potom nudi i mogući odgovor: …U jednom slučaju Jugoslavija se odbacuje, jer se nije realizovala kao Velika Srbija, a u drugom se brani kao moguća Velika Srbija. Srpski nacionalis i njihovi advoka istoričari prihvataju Jugoslaviju samo kao Veliku Srbiju, kao prostor poli čke i kulturne supremacije Srba. Zato su u svakoj kri ci Jugoslavije ili zahtjevu za njeno federa vno uređenje vidjeli an srpski čin i ugrožavanje Srba….85 Ovaj autor je podvrgao oštroj kri ci osude KPJ i J. B. Tita od strane srpskih nacionalista u kojima se Titova poli ka prema Srbima izjednačava sa va kanskom i česte ocjene srpskih nacionalista po kojima je Tito od 1928. godine koris o svaku priliku za uništavanje Srba; uništenje srpskog naroda i razbijanje Jugoslavije bili su državna poli ka Titovog rukovodstva“86 Nega vno se odredio prema istoriografskom trendu rehabilitacije izdaje Draže Mihailovića, Milana Nedića i Dimitrija Ljo ća tokom Drugog svjetskog rata87 (Veselin Đure ć). Pored navedenih, otvorena su pitanja kri čkog vrednovanja istoriografije o Jugoslaviji88, potencirana razlika između istorije, njene nauke i nastave istorije89, odnos manihejstva i nauke90, pogled na rat u Crnoj Gori 1941-1945 iz sadašnje perspek ve91, problema ziran odnos istorije i etnologije92, sukob Tito –Staljin sa stanovišta novih istraživanja93 kao i pokušaj situiranja istorijsko-metodološkog okvira istraživanja novije

85

Dimitrije Dimo Vujović, Poli čka iskušenja istoriografije, Istorijska nauka …, str.

79. 86

Ibid, 80. Ibid, 84. 88 Branko Pretranović, Istoriografija o Jugoslaviji u nastavnom procesu: Kri čko promišljanje istorije, socijalna prognos ka i patriotska didak ka, Istorijska nauka …“ 93-115. 89 Momčilo Zečević, Različitos istorije, njene nauke i nastave, Istorijska nauka …115-129. 90 Slobodan Vukićević, Manihejstvo i nauka, Istorijska nauka…. 141-163. 91 Đuro Vujović, Pogled na Narodnooslobodilački rat u Crnoj Gori 1941-1945 iz današnje perspek ve, Istorijska nauka…. 163-181. 92 Dragana Radojičić, Odnos istorije i etnologije u najnovijim teorijskim razmišljanjima, Istorijska nauka …181-191. 93 Radojica Luburić, Informbiro i sukob Staljin-Tito u svjetlos novih istraživanja; Istorijska nauka …191-199. 87


31

istorije vjerskih zajednica u Crnoj Gori94. Sasvim drugačiji skup, sa ambicijom da se ukaže na problem komunikacije sociologije sa filozofijom i istorijom, organizovan je u maju 2000. godine, ali ovoga puta od strane katedre za sociologiju Filozofskog fakulteta. U teorijsko-metodološkom smislu problema zovani su različi aspek ovoga pitanja počev od metanaučnih pretpostavki nauke95, kompara vnom pristupu u istraživanju istorijskih tema savremenog doba96 teorijsko-metodoloških mogućnos komunikacije sociologije i istorije97, učenja Maksa Vebera98, futurološke sociologije i saradnja sa filozofijom i istorijom99, ukazano na rela vizam tumačenja kod istorije, sociologije i psihologije100, povijesno trajanje vrijednos kulture101, komplementarnost sociologije i istorije u oblas demografskih proučavanja102 i sličnih pitanja važnih sa stanovišta interdiscipliniranog izučavanja društva. Od sadržaja navedenih radova, koji svakako zaslužuju iscrpniju analizu, za kontekst ovoga rada svakako je značajnija činjenica da je u različi m intelektualnim krugovima prepoznata potreba interdisciplinarne komunikacije i sveopšteg preispi vanja teorijskih polazišta. Saznanje o potrebi stalnog teorijskog i metodološkog preispi vanja kod esnafa istoričara u Crnoj Gori prepoznavala se i u uvođenju rubrike Filozofija, Teorija, Nastava istorije u vodećem istorijskom časopisu Istorijskim zapisima počev od 1994 do 1998 (urednik akademik Zoran Lakić). U tom periodu, u ovoj rubrici objavljeno je nekoliko dese na članaka, priloga i rasprava autora istoričara, sociologa, filozofa, književnih i drugih teore čara o različim pitanjima i aspek ma poimanja istorije, kao i jedan broj priloga koji se ču 94

Rastoder Šerbo, Istorijsko-metodološki okvir istraživanja novije istorije crkve(vjerskih zajednica) u Crnoj Gori 1878-1945, Istorijska nauka …. 199-243. 95 Đuro Šušnjić, Metanaučne pretpostavke nauke, Komunikacija sociologije sa filozofijom i istorijom, Nikšić-Podgorica, 2000, 9-12. 96 Zoran Lakić, Kompara vni pristup u istraživanju istorijskih tema savremenog doba Komunikacija…12-17. 97 Božo Milošević, Teorijskometodološka mogućnos komunikacije sociologije i istorije, Komunikacija sociologije sa filozofijom i istorijom, Nikšić-Podgorica, 2000, 17-28. 98 Dragoljub B. Đorđević i Dragan Todorović, Maks Veber i Azija (kri ka Andreasa E. Busa), Komunikacija …. 36-46. 99 Slobodan Vukućević, Futurološka sociologija u saradnji sa filozofijom istorijom, Komunikacija…46-51. 100 Milorad Simeunović, Historija, sociologija, psihologija: rela vizam tumačenje, Komunikacija…. 51-56. 101 Ratko R. Božović, Povijesno trajanje vrijednos kulture, Komunikacija…. 60-73. 102 Srđan Vukadinović, Komplementarnost sociologije i istorije u proučavanju demografskih kretanja, Komunikacija…. 83-91.

32


udžbenika istorije, školske istorije i tradicije nastave istorije u Crnoj Gori.103 Rubrika je vjerovatno ukinuta zbog nemogućnos kon nuiranog obezbjeđivanja kvalitetnih priloga (u pojedinim segmen ma ona je poprimala formu neobavezne publicis čko-esejis čke neobaveznos ), ali to ne znači da je časopis i dalje zatvoren za slične teme. Ipak, posmatrano u cjelini, teško bi se moglo zaključi da pojedine metodološke inovacije, transmisija novih metodoloških pogleda, inovacija, savremenih kretanja unutar različi h istoriografija, usvajanja različi h percepcija stranih istoriografskih škola u Crnoj Gori ide posredstvom esnafa istoričara ili čak ins tucija u kojima oni dominiraju. U tom smislu nema primjera da je neka takva ins tucija objavila prevod nekog važnog istoriografskog djela, knjigu nekog aktuelnog istoričara ili autora koji svojim novim shvatanjima pomjera granice savremenih shvatanja i saznanja. Takva djela do istoričara u Crnoj Gori s žu iz drugih sredina (Beograd, Novi Sad, Zagreb, Sarajevo) ili se objavljuju u izdavačkim kućama koje ne pripadaju zvaničnim državnim i naučnim ins tucijama. U tom smislu posebno je značajna izdavačka kuća CID iz Podgorice, koja prevashodno zahvaljujući činjenici što je za stručne savjetnike angažovala istoričare evropske reputacije i orijentacije (akademik Andrej Mitrović i dr La nka Perović, intelektualce modernog naučnog senzibiliteta kakav je Milan Popović) u poslednje vrijeme objavila nekoliko djela od velike važnos za komunikaciju sa aktuelnim trendovima u svijetu. Prije svega mislimo na studije Frensisa Fukujame104, Samjuela Han ngtona105, Volestrina i drugih106, Fridriha Augusta Hajeka107, Eli Kedurija108, Džona Greja109 do prevoda nekih klasičnih istoriografskih djela, kakav je Mediteran Fernana Brodela110. Ovom spisku moguće treba doda knjigu Berđajeva111 objavljenu još 1989. i promišljanje jednog domicilnog filozofa o

103

Vidi: Istorijski zapisi 1-2, 1994; 3-4, 1994; 1, 1995; 2, 1995; 3, 1995, 4, 1995; 1, 1996; 2, 1996; 3, 1996; 4, 1996;1, 1997; 2, 1997; 3, 1997; 4, 1997. 104 F. Fukujama, Kraj istorije i poslednji čovjek, CID, Podgorica, 1997. 105 S. Han ngton, Sukob civilizacija preoblikovanje svjetskog poretka, CID, Podgorica, 1998. 106 Volestrin, Juma, Keler, Koka, Lekur, Mudimbe, Mušakoji, Prikožin, Tejlor, Trujo, Kao otvori društvene nauke, CID, Podgorica 1997. 107 Fridrih August Hajek, Kontrarevolucija nauke, Istraživanje o zloupotrebi razuma, CID, Podgorica, 1999. 108 Eli Keduri, Nacionalizam, CID, Podgorica, 2000. 109 Don Grej, Liberalizam, CID, Podgorica, 2000. 110 Fernan Brodel, Mediteran i mediteranska obala u doba Filipa II, CID, Podgorica, 2001. 111 Nikola Berđajev, Smisao istorije, Nikšić, 1989.


33

kraju istorije112, objavljeno deset godina kasnije. Teško je prosudi koliko su navedena djela, kao i brojna druga objavljena izvan Crne Gore113 imala u caja na shvatanja istoričara u Crnoj Gori. Sudeći po nekim objavljenim kri čkim opservacijama, neka od njih su pogrešno pročitana, a kuriozitet je svakako što su neka „stručno“ diskvalifikovana i prije nego su u cjelini objavljena na našem jeziku.114 Opšta karakteris ka modernog trenutka istoriografije u Crnoj Gori u metodološkom smislu je činjenica da nema, ne samo unificiranog metodološkog obrasca, nego ni opšte saglasnos o elementarnim postula ma metodologije istorije. Zato se ona u metodološkom smislu kreće u veoma širokom krugu od pamfleta, istorije pravljene makazama (subjek van odabir samo onih istorijskih izvora koji potvrđuju unaprijed zadatu tezu), do djela koja posjeduju sve elemente moderno utemeljenog naučnog š va. Istoriografija u Crnoj Gori se nije odrekla ni tradicionalnog nacionalis čkog diskursa (sa srpskim i crnogorskim predznakom u okviru dvostrukog nacionalnog iden teta), ni nacionalroman čarskog sen menta nara vne istorije. Kri čka valorizacija istorijskih saznanja još uvijek je podređena njenoj u litarnos , a sloboda interpretacije devalvirana odsustvom naučnih parametara o granicama te slobode. Velika dinamizacija unutar istoriografije podstaknuta sveopš m procesima tranzicije iz jednog u drugo društvo, kao pozi vnu posledicu ima i činjenicu da su sve istorijske teme otvorene. Traganje za (novim) ili prihvatljivim odgovorima na stara pitanja rela vizira konzerva vno shvatanje da je u istoriografiji moguće da jedan odgovor za sva vremena. Enigme ranog i poznog srednjeg vijeka, Primjetno je da hronološko omeđavanje ovoga perioda sa aspekta istoriografske produkcije, ni u čemu ne korespondira sa tradicionalnom periodizacijom istorije Crne Gore, koja se uglavnom kreće u granicama predslovenskog perioda (do doseljavanja Slovena VII vijek), potom doba vladavine Vojislavljevića, Nemanjića, Balšića, Crnojevića, turske vladavine, do vremena vladike Danila, rodonačelnika dinas je 112

Slobodan Tomović, Kraj istorije Podgorica, 1999. Tu prije svega mislimo na djela objavljena i prevedena samo u periodu 19892001 stranih autora: Jirgen Koka, O istorijskoj nauci, Beograd, 1994; F. Brodel, Spisi o istoriji, Beograd, 1992; Trajan Stojanović, Balkanski svjetovi, Prva i poslednja Evropa, Beograd, 1997; Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999; Fransoa Fire, Radionica istorije, Novi Sad, 1994; Fransoa Fire, Prošlost jedne iluzije, Beograd, 1996; Šarl-Olivije Karbonel, Istoriografija, Beograd, 1999; Karl R. Poper, Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji, I-II, Beograd, 1993; Jan Patočka, Evropa i postevropsko društvo, Beograd, 1995 …. 114 Vidi: Zoran Lakić, Da li je zaista došao „kraj istorije“, Istorijski zapisi 1-2, 1994. Uopšte ne razumijevajući kontekst debate o „kraju istorije“, autor je napravio kri čki osvrt na osnovu teksta objavljenog u Pregledu 260, 1990/91 (glasilu američke ambasade) smještajući čitav problem u kontekst tada poli čki dominantnog an amerikanizma i „teorije zavjere“. 113

34


Petrovića, sve do pojave Petra I (kraj XVIII vijeka). Time želimo ukaza da ranije uspostavljeni obrazac periodizacije crnogorske istorije (uglavnom u XIX vijeku) ima svoj logičnu nit u prihvatanju ovog obrasca za čitav period trajanja crnogorske države do 1918. godine, u kojem se posebno za XIX i početak XX vijeka periodi jasno omeđavaju godinama vladavine pojedinih ličnos (Petar I, Petar II, Danilo, Nikola I). U konkretnom slučaju, želimo pokaza da je glavna istoriografska produkcija u Crnoj Gori i ranije, a posebno u ovom periodu situirana unutar poslednja dva vijeka njene istorije. Ako se izuzmu ponovo objavljene i već pominjane knjige Franca Milobara, Eduarda Peričića, pomenute zbornike dokumenata, najstariji periodi istorije Crne Gore, tradicionalno imaju mali broj istraživača i autora koji se bave najstarijim istorijskim razdobljima. Iz tog razloga skroman broj naslova iz domena ove problema ke iznova reaktuelizuje problem kon nuiranog školovanja kadra i njegovog usmjeravanja ka rela vno slabo istraženom najstarijem i srednjovjekovnom periodu istorije Crne Gore. U ovom periodu su objavljene: zapažena studija o Ilirima, Gojka Vukčevića115 i kontraverzna studija o porijeklu Crnogoraca Radoslava Rotkovića116, koja je u rela vno kratkom periodu doživjela dva izdanja. Autor je na osnovu onomas čke građe i rasporeda brojnih toponima na is način i u Pomorju zetskom i u Pomorju i Polablju izveo zaključak da je pradomovina predaka Crnogoraca u Polablju i Pomorju. Is autor je objavio i dvije knjige o srednjovjekovnoj istoriji Crne Gore117 sa osnovnom tendencijom da dokaže etničku samobitnost Crnogoraca u istorijskoj ver kali Duklja-Zeta-Crna Gora. Ogledni pokušaj reinterpretacije izvora o Duklji pokušao je da napravi Žarko M. Vojičić118. Knjiga Božidara Šekularca, Dukljansko-crnogorski obzori119, sadrži dvadesetak sabranih rasprava i članaka koji se tematski kreću, uglavnom, unutar crnogorske istorije srednjeg vijeka. Slična je unutrašnja kompozicija i knjige akademika Pavla Mijovića, ali sadržajno okrenuta ikonografiji120. Sasvim drugačijeg sadržaja je Mijovićeva knjiga o kulturnoj prošlos Bara121, o an čkom gradu Duklji (Doclea)122, Ce nju123, 115

Gojko Vukčević, O porijeklu Ilira, Podgorica 1992. Radoslav Rotković, Odakle su došli preci Crnogoraca, Ma ca Crnogorska 1995 (I izdanje); Ce nje 2000 (II izdanje). 117 Radoslav Rotković Crna Gora i Dušanovo carstvo, Ce nje, Grafos, 1997; Radoslav Rotković, Najstarija crnogorska država, Kraljevina Vojislavljevića, Podgorica, 1999. 118 Žarko M. Vojičić, Duklja kroz vjekove, Nikšić, 1998. 119 Božidar Šekularac, Dukljansko-crnogorski istorijski obzori, Ce nje 2000. 120 Pavle Mijović, Trijumfi i smr , Podgorica, 1992. 121 Pavle Mijović, Iz kulturne prošlos Bara, Bar 1995. 122 Pavle Mijović, Od Dokleje do Podgorice, Ce nje, 1998. 123 Pavle Mijović, Ce nje kao feniks, Ce nje, 1997. 116


35

o pologiji crkvenih spomenika Crne Gore124, dok je djelo akademika Slavka Mijuškovića o kotorskoj mornarici,125 uz studiju Sava Markovića o barskom patricijatu, jedno od rijetkih djela socijalne istorije126. Savremeni metodološki pristup prepoznaje se i u djelu Jasmine Đorđević o Dračevici i Riđanima127, Olge Zirojević o prvim imenima islamiziranih hrišćana na širem Balkanskom prostoru,128 te Nevenke Gluščević o svojinskim odnosima u srednjovjekovnom Kotoru129. Proslava jubileja, pet vjekova od štampanja prve ćirilične knjige na slovenskom jugu, bila je pods caj da se povodom ovoga značajnog datuma crnogorske kulturne istorije objave vrijedne monografije o počecima crnogorskog štamparstva130 i njegovoj istoriji131, jeziku prvih štampanih knjiga132, Crnojevićima133, prvim štamparima ćirilične knjige134, prvim štamparima la nične knjige135, rukopisnim knjigama136, zbornici radova sa naučnih skupova organizovanih m povodom137, prigodne publikacije138. I ovaj jubilej je imao

124

Pavle Mijović, Tipologija crkvenih spomenika Crne Gore, CANU 7, Podgorica,

1996. 125

Slavko Mijušković, Kotorska mornarica, CANU, Podgorica 1994. Savo S. Marković, Barski patricijat, Bar, 1995. 127 Jasmina Đorđević, Dračevica i Riđani sredinom XVI vijeka, Beograd, 1997. 128 Olga Zirojević, Konver - kako su se zvali, Almanah, Podgorica, 2001. 129 Nevenka Bogojević-Gluščević, Svojinski odnosi u Kotoru u XIV vijeku, Nikšić, 126

1992. 130

Evgenij Ljvivič Nemirovski, Počeci štamparstva u Crnoj Gori, (1492/1496), Ce nje 1996; Mitar Pešikan, Pet vjekova Oktoiha Crnojevića, Podgorica, 1994. 131 Dr Dušan Mar nović, Crna Gora u Gutembergovoj galaksiji, Istorija crnogorskog štamparstva od kraja XV-og vijeka do 1916. g., Podgorica 1994. 132 Jasmina Grković-Mejdžor, Jezik „Psal ra“ iz štamparije Crnojevića, CANU, Podgorica, 1993. 133 Boško Mijanović, Pashalni ciklus Đurđa Crnojevića, Ce nje, 1994. 134 Nadežda R. Sindik, Smerni sveštenik monah Makarije ot Černi Gori, Podgorica, 1995. 135 Milošević Miloš, Andrija Paltašić Kotoranin, Ce nje, Ma ca Crnogorska, 1995. 136 Petar Momirović- Ljupka Vasiljev, Ćirilične rukopisne knjige Ce njskog manas ra (XV –XVIII vek(, Ce nje 1991. 137 Crnojevića štamparija i staro štamparstvo (Zbornik radova sa naučnog skupa na Ce nju, 11-12. V 1989), CANU, Podgorica 1994; Pet vjekova Oktoiha, prve štampane ćirilične knjige na slovenskom jugu (Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa na Ce nju, 2425. VI 1994), Podgorica, 1996. 138 Prof dr Božidar Šekularac, 500 godina Obodske štamparije, Spomenica, Ce nje 1999; Spomenica Oktoih 1494-1994, urednik Dragu n Vuko ć, Podgorica, 1996.

36


svoj podijeljeni ekvivalent kroz njegovo nacionalno imenovanje139. Navedenim monografskim publikacijama u kojima se tematski obrađuje uglavnom srednjovjekovna istorija Crne Gore, treba doda i poveći broj rasprava i članaka objavljenih u naučnoj periodici iz oblas ekonomske, kulturne, pravne, poli čke, društvene i socijalne istorije.140 139

Vidi: Pet vekova srpskog štamparstva 1494-1994. Razdoblje srpskoslovenske štampe, XV-XVIII vek, Priredili: Mitar Pešikan i Katarina Mano-Zisi, Beograd 1994; Zbornik povodom pola milenijuma crnogorskog štamparstva, Ma ca Crnogorska, Ce nje 1995. 140 Odabrana bibliografija h radova: Bogumil Hrabak, Izvozno-uvozna i tranzitna trgovina Lješa sa Zetskim primorjem i sa Jadranom 1280-1500, Istorijski zapisi (IZ), 1-4/1993; Bogumil Hrabak, Žitarice sa Bojane i iz Skadarskog kraja (1300-1500(, IZ 3-4/1994; Tadija Bošković Župa Brskovo. Privredne prilike Srbije u XIII vijeku sa posebnim osvrtom na Polimlje i Potarje (Seoski dani Sretena Vukosavljevića 15/1993; Maksut Dž. Hadžibrahimović, An čki i srednjovjekovni grad Svač, Doclea 3, 2001; Vojislav D. Nikčević, Sloveni i Avari, Ma ca 6/2001; Aleksandar Radoman, Ljetopis popa Dukljanina –stalna tema istraživanja, Ma ca 6/2001; Vojislav D. Nikčević, Monofizi u Duklji, Ma ca 3/2000; Mile Bakić, Srednjovjekovni period čuvanja i zaš te arhivske građe u Crnoj Gori, Ma ca 3/2000; Olivera Velimirović-Žižić, Duklja- memorija milenijuma, Ma ca 2/2000; Jelena Radulović –Vulić, Arhiepiskop Jovan kompozitor iz Duklje, Ma ca 1/2000; Rajko Vujičić, Sve Vladimir Dukljanski, Ma ca 3/2000; Ivan Jovović, Religija u Duklji, Ma ca 4/5, 2001; Dragica Đurašević-Miljić, Zaš ta srednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, Ma ca 7/8, 2001; Nevenka Bogojević-Gluščević, Ugovor o kupovini i prodaji pokretnih stvari u građanskom pravu Kotora u XIV vijeku, Istorijski zapisi 1-2, 1989; Nevenka Bogojević-Gluščević, Zakup zemljišta u kotorskom distriktu u XIV vijeku, Istorijski zapisi, 1-2, 1991; Nevenka Bogojević-Gluščević, Lektum u srednjovjekovnom kotorskom pravu, Pravni zbornik 1-2, 1996; Nevenka Bogojević-Gluščević, Oblici svojine u srednjovjekovnim italijanskim i našim primorskim gradovima, Istorijski zapisi 4/1995; Marica Malović-Đukić, Privredne veze Ulcinja i Dubrovnika krajem XIV i početkom XV veka, Istorijski časopis 40-41, 1993-1994 (1995); Milovan-Mušo Šćepanović, Pravni spomenici iz doba Balšića i Crnojevića; Pravni zbornik 1/1995; Lenka Blehova-Čelebić, Prijepis IV knjige notarskih spisa u Državnom arhivu Kotor, Istorijski zapisi 2/1996; Nevenka Bogojević-Gluščević, Nego um u instrumentum u gradovima na jadranskoj obali u XIV vijeku, Istorijski zapisi, 1-2, 1998; Bogumil Hrabak, Tri opš ne Katunjana između Crne Gore i Mlečana (1420-1779), Istorijski zapisi, 3-4/1998; Đurđica Petrović, Uredbe dubrovačke vlade o svadbenoj praksi (XIII-sredina XIV veka), Istorijski zapisi, 1-2/1999; Marica Malović-Đukić, Crna Gora u vreme Crnojevića u delu Jovana Tomića, Istorijski zapisi, 1-2, 1999; Savo Marković, Izvještaj potestata Andrije Kapela o građanskim nemirima u Baru 1512. godine, Istorijski zapisi, 1-2/1999; Rade Mihaljčić, Gospodar-vladarska tula Ivana Crnojevića, Istorijski zapisi 3-4/1999; Ruža Ćuk, Porodica Stano iz Bara u srednjem veku, Istorijski zapisi 3-4, 1999; Bogumil Hrabak, Promet soli u Skadru i Bojani u XIII, XIV i XV veku, Istorijski zapisi, 3-4/2000; Dragi Maliković, Italijanski kreditori u Kotoru u prvoj polovini XIV veka, Istorijski zapisi 3-4/2000; Jasmina Đorđević, Onomas čka kretanja u Dračevici i Riđanima krajem XV i u prvoj polovini XVI vijeka, Istorijski zapisi 1/1996; Olga Zirojević, Kroz bihorsku nahiju 1571. godine, Seoski dani Sretena Vukosavljevića 14/1992; Milić F. Petrović, Pljevaljski kraj prema turskom poimeničnom popisu sandžaka vilajeta Hercego-


37

Period XV, XVI i XVII, donekle i XVIII vijeka, uglavnom nema svoje istraživače. Razlog tome je svakako u činjenici što je relevantna arhivska građa uglavnom na turskom (turski arhivi) i na italijanskom, la nskom (venecijanski, zadarski, dubrovački, va kanski arhiv) dijelom i na ruskom. Izuzev ruskih arhiva u kojima su tradicionalno najčešće istraživali istoričari iz Crne Gore (ostali strani arhivi) su uglavnom bili izvan interesa istraživača sa ovog područja. Dvojica nesumnjivih autoriteta koji su svojim naučnim i stručnim angažmanom pokrivali -turske (B. Đurđev) i mletačke arhive (G. Stanojević) više nijesu među živima, što se neposredno odrazilo i na istoriografsku produkciju o ovom razdoblju istorije Crne Gore. Tek u poslednje vrijeme je cjelovi je sagledana potreba sistematskog istraživanja i drugih, posebno turskih arhiva i u tom smislu se pri Istorijskom ins tutu osposobljava veći broj mlađih istraživača koji bi u perspek vi trebali da istraživački pokrivaju ovo razdoblje. U tom smislu, osim već pominjanih Izvještaja mletačkih providura 1687-1735141 (prvi put objavljenih 1896), teško da je u ovom periodu poslednje decenije XX vijeka napravljen neki značajniji pomak u istraživanju ovog istorijskog razdoblja, ili upoznavanju šire javnos sa izvorima iz toga vremena. Monografija o Šćepanu Malom Ras slava Petrovića142, te romansirana biografija o najglasovi jem crnogorskom junaku, Nikcu od Rovina143, čini izuzetak u opštem sivilu istoriografske produkcije o ovom periodu crnogorske istorije sa stanovišta monografskih publikacija, dok etnografske studije Dragane Radojičić144 nagovještavaju prisutnost ove discipline u crnogorskom istraživanju prošlog. Država i nacija ili šta je starije: jaje ili kokoška? Već smo ranije naglasili da se najveći broj istraživača u Crnoj Gori bavi istorijom XIX i XX vijeka. vine 1475-1477. godine, Breznički zapisi 6/1995; Nebojša Drašković, Pješivci, Ozrinići, Cuce i Bjelice u XVI vijeku, Istorijski zapisi 1-4/1993; Marko S. Suđa, Paštrovići u periodu Mletačke uprave, Istorijski zapisi 4/1996; Bogumil Hrabak, Skadarski mutaserifi i njihov odnos prema Crnoj Gori 1685-177, Istorijski zapisi 3/1996; Bogumil Hrabak, Bojana kao izvozno područje (XVI –XVIII vijek), Glasnik odjeljenja društvenih nauka, CANU 10, 1996; Bogumil Hrabak, Pomorstvo, gusari i bogoštovlje u Paštrovićima (XV-XVIII), Istorijski zapisi 4/1995; Živko Andrijašević, Stvaranje kulta Rusije u Crnoj Gori u XVII vijeku, Slovenski glasnik 1/1996; Bogumil Hrabak, Krivošije, Ledenice i Ubli od XVI do XVIII vijeka, Istorijski zapisi 1-2/ 1999; Čedomir Lučić, Plenidbene akcije iz Crne Gore krajem 16. i u 17. vijeku, Istorijski zapisi 3-4/2000. 141 Crna Gora, Izvještaji mletačkih providura 1687-1735, CID, Podgorica 1998; original: Il Montenegro de relazioni dei provveditori vene 1687-1735, Roma M. DCCC. XCVI. 142 Ras slav V. Petrović, Šćepan Mali –zagonetka istorije; Beograd 1992; knjiga je objavljena i na ruskom jeziku 1996. godine. 143 Jagoš Jovanović, Nikac od Rovina, slavni vitez crnogorski XVIII vijeka, Beograd, 1995. 144 Dragana Radojičić, Nošnja i barokna odjeća u XVIII vijeku, Nikšić, 1995.

38


Razloge tome treba prevashodno traži u činjenici da za ovo razdoblje postoje brojni izvori u domaćim i stranim arhivima, da je ovo vrijeme organizovanih državnih zajednica i ins tucija i da je najveći broj izvora nastao na jeziku razumljivom istraživačima. Strategija naučnih istraživanja, organizacija naučnih skupova i poli ka uzdizanja naučnog podmlatka je koncipirana tako da se na istraživanju ovog istorijskog razdoblja s če najviše naučnih zvanja i utemelji najveći broj naučnih karijera. Uglavnom su i dalje primarne teme poli čke i ratne istorije, pojedine istorijske ličnos (najčešće vladari), ins tucije pravnog, kulturnog i prosvjetnog karaktera i mnogo ređe društvena i privredna istorija (porodica, položaj žene, grad, selo, trgovina, zanatstvo, kapital (banke, akcionarska društva), struktura posjeda, ins tucije države (sud, vojska, policija, upravni organi), socijalni slojevi (činovnici, sveštenstvo, učitelji, trgovci, zanatlije, penzioneri, seljaci, radnici, napoličari), istorija svakodnevice (dvor, pijaca, trg, pazarni dan), sukob modernizma i tradicionalizma, odnos selo i grad, način života. Crnogorska istoriografija je još uvijek podređena junaku istorije, (najčešće poli čaru i ratniku), prelomnim istorijskim događajima (u ver kali izgradnje države i njenog teritorijalnog širenja), ideološkom supstratu junaka istorije sposobnog da nas uvijek poduči i kojeg bi trebalo da slijedimo, njegovom an podu koji nas opominje. Pragma čno i u litarno shvatanje istorije ne ostavljaju prostor za čovjeka, depersonalizovanog i običnog pojedinca i u tom smislu crnogorska istoriografija se i dalje kreće svojim tradicionalnim stazama. Promjena je samo u odabiru junaka. Od pada ideološke paradigme, to više nijesu revolucionari, vođe radničkog pokreta, rukovodioci KPJ. Sada se oni traže u nešto dubljim istorijskim slojevima i sa jednakom strašću im se analizira svaka napisana i izgovorena riječ, tumači njihov sadržaj i poruka u procesu sveopšteg traganja za savremenikom u istoriji. Sveopšte preispi vanje vrijednosnog suda izrečenog u vremenu strogih ideoloških parametara, ne ostavlja nikog ravnodušnim. U uspostavljanju novog sistema vrijednos , istoriografija u Crnoj Gori doživljava u poslednjoj deceniji XX vijeka svoje zlatno doba sa stanovišta produkcije, u sveopštem intelektualnom i stvaralačkom haosu čiji jedini sudija može bi vrijeme. Kada je riječ istoriografiji o navedenom periodu, čiji se početak veže za vladavinu Petra I (1784-1830), po mnogima i najvećeg državnika kojega je Crna Gora imala, ona se u ovom tematskom krugu umnožava, sadržajno disperzira i tematski razuđuje. Epohe se označavaju imenima vladara, a razvoj cjelokupnog društva najčešće se sagledava kroz poli čku, zakonodavnu, duhovnu i kulturnu djelatnost prvih ličnos duhovne i svetovne vlas .


39

Otuda i pojava više monografskih izdanja o jednoj vladarskoj ličnos , kakav je slučaj sa Petrom I145. Petru II je posvećeno čitavo jedno enciklopedijsko izdanje146 što je vjerovatno jedinstven slučaj kada je u pitanju neki vladar, analizirani filosofsko-bogoslovski pojmovnici njegovog djela147, antropomorfološke osobine148, geneaologija149, njegova djela150, uloga u revoluciji 1848/9151. Objavljene su monografije o prvom crnogorskom svetovnom vladaru, knjazu Danilu152, štampane ranije napisane romansirane biografija Nikole I153 ili kraći biografski portre 154, te reprodukcija njegovih portreta u radovima likovnih umjetnika155, anegdotski zapisi o Petrovićima156. Njegoševo književno djelo je i dalje predmet interesa brojnih istraživača i anali čara157, te ponovnih izdanja djela nekih autora koji su se bavili Njegošem158. Utemelje145

Čedomir Lučić, Petar I Petrović Njegoš, Beograd 1991; Branko Pavićević, Petar I Petrović Njegoš, Pergamena, Podgorica, 1997. 146 Enciklopedija Njegoš, Prvi tom, CID, Podgorica 1999, 1095. 147 Slobodan Tomović, Filosofsko-bogoslovski pojmovnik Njegoševa djela, Podgorica, 1995. 148 Božina M. Ivanović, Antrpomorfološke osobine Petra II Petrovića Njegoša, CANU, Podgorica, 1994. 149 Božina M. Ivanović, Njegoševa geneaologija, Ma ca 7/8, 2001. 150 Stanko Cerović, Njegoševe tajne staze, Podgorica 1996; Aleksandar Mladenović, Knjiga o Njegošu. Studij, članci, Beograd 1989; Boško Mijanović, Prostor, vrijeme, vječnost i pramaterija u Luči Mikrokozma, Ma ca 7/8, 2001; Sava Bogdanović, Njegoševa vizija svijeta, Ma ca 7/8, 2001. 151 Miomir Dašić, Petar II Petrović Njegoš u revoluciji 1848. i 1849. godine, Istorijski zapisi 1-2/1998. 152 Branko Pavićević, Danilo I Petrović Njegoš, knjaz crnogorski i brdski, Beograd, 1990. 153 Trifun Đukić, Gospodar Crne Gore kralj Nikola I, Nikšić 1990 (I izdanje); Podgorica 1998 (II izdanje). 154 Savo Vukmanović, Nikola I Petrović Njegoš, Biografske crte, Ce nje 1990; Živko M. Andrijašević, Knjaz Nikola kao ličnost –u poli ci Crne Gore (1860-1878); Gospodar Nikola I, u: Živko M. Andrijašević, Crnogorske teme, Podgorica 1998. 155 Anđa Kapičić-Dragićević, Kralj Nikola u djelima likovnih umjetnika, Ce nje-Beograd 1991. 156 Čedo Baćović, Petrovići – Njegoši u priči i anegdo , Nikšić, 2001 (II dopunjeno izdanje). 157 Vidi: Milosav Babović, Poe ka Gorskog vijenca, Podgorica 1997; Jovan N. Striković, Putevima Njegoševe psihoanalize; Podgorica 1996; Jovan N. Striković, Njegošev manifestsmijeh Igumana Stefana, Podgorica 1996. 158 Vidi: Nikolaj Velimirović, Religija Njegoševa, Podgorica-Peć 1994; Ivo Andrić, Njegoš kao tragični junak kosovske misli, Podgorica, 1996; Isidora Sekulić, Njegošu knjiga duboke odanos , Podgorica 1996.

40


nje državnos , izgradnja ins tucija i kodifikacija su posebno bili predmetom naučne obrade istoričara, pravnih istoričara i pravnika. Problema ka razvoja savremenog prava u Crnoj Gori između 1850-1900 je objavljena u posebnom monografskom izdanju159, u okviru šireg naučnog projekta „Norma vna ak vnost crnogorske države drugoj polovini XIX i na početku XX vijeka“. Predmet monografske obrade su bili pojedini zakonski ak iz doba Petrovića, poput Danilova zakonika160, opšteg imovinskog zakonika iz 1888. godine161, Ustava 1905. godine162, značaju pravnih izvora za istoriju Crne Gore163. Posebnim predmetom monografske obrade i priloga su bile velike bitke i ratovi iz doba Petrovića (Krusi, Mar nići, Vučji do, Fundina)164. Predmetom monografske obrade i kraćih priloga su bili i pojedini vojskovođe, diploma i ratnici, poput vojvoda Miljana Vukova165, Gavra Vukovića166, Marka Miljanova167, Janka Vuko ća168, Anta Gvozdenovića169 ili Blaža Boškovića, čija je kontraverzna smrt bila inspira vna za više autora.170 159

Petar Đ. Stojanović, Nastajanje savremenog prava u Crnoj Gori (1850-1990), CANU, knj. 1, Titograd 1991; Milisav Čizmović- Petar Stojanović, Razvoj procesnih prava u staroj Crnoj Gori i Srbiji, Priš na, 1993. 160 Vladimir Jovićević, Danilov zakonik-snaga države, Podgorica, 1994. 161 Jovan R. Bojović, Usvajanje teksta Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru, Podgorica 1992; Branko Pavićević, Bogišićeve pripreme za izradu Opšteg imovinskog zakonika za knjaževinu Crnu Goru, Istorijski zapisi 1-2/1998. 162 Luka Vukčević, Nikoljdanski Ustav 1905. i počeci ustavnog života u Crnoj Gori, Podgorica, 1996. 163 Mihailo Vojvodić, O pravnim izvorima za istoriju Crne Gore, Istorijski zapisi 3-4/1998. 164 Radoman Jovanović-Zoran Lakić, Bitka za Crnu Goru-boj na Mar nićima 1796, Danilovgrad 1996; Milu n Mijušković, Velike crnogorske bitke (Vučji do-Fundina), CID, Podgorica 1997; Radoslav Rotković, Bitka na Vučjem dolu (1876), DANU, Podgorica, 2000; Branko Pavićević, Novi podaci o bitkama na Mar nićima i Krusima 1796, Istorijski zapisi 1-4/1992; Slobodan Šćepanović, Neka pitanja u vezi sa bitkom na Lopatama 1796, Istorijski zapisi 4/1996; Željko Vujadinović, Jugoslovenska istoriografija o bojevima na Mar nićima i Krusima 1796, Istorijski zapisi 3/1996; Spomenica o hercegovačkom ustanku 1875, Nikšić, 1996; Živko M. Andrijašević, Boj na Krusima u nacionalno-poli čkoj ideologiji Crne Gore (1796-1878), u: Živko M. Andrijašević, Crnogorske teme, Podgorica, 1998. 165 Slobodan Tomović, Vojvoda Miljan Vukov, Stupovi, Andrijevica, 1998. 166 Slobodan Tomović, Vojvoda Gavro Vuković, Stupovi, Andrijevica, 1998. 167 Slobodan Tomović, Vojvoda Marko Miljanov, Stupovi, Andrijevica, 1998. 168 Mitar Đurišić, Serdar Janko Vuko ć, VIG 1-2/1996. 169 Đuro Batrićević, Dr Anto Gvozdenović, general u tri vojske, Ce nje, 1994. 170 Dragan Bošković, Jovan Stamatović, Is na o pogibiji Blaža Boškovića, Podgorica 1995; Dragu n Filipović, O smr Blaža Boškovića, Istorijski zapisi 1-4/1992; Dragu n Filipović, O smr Blaža Boškovića, Podgorica, 1995.


41

Diplomatski i spoljnopoli čki odnosi Crne Gore prezen rani su u okviru posebnih monografskih izdanja, odabranih autora, kraćih priloga i prikaza. U tom smislu, pored već pominjane monografije o diplomatskim odnosima Crne Gore od 1711-1918. godina Radoslava Raspopovića171 u kojoj se primarno razmatra državni i ins tucionalni okvir crnogorske diploma je, ovom problema kom su se bavili i strani autori, poput Nine Hitrove koja je u svom dvotomnom djelu o rusko-crnogorskim odnosima 1878-1908172 objavljenom na ruskom i urađenom uglavnom na ruskoj građi napravila značajan pomak u razumijevanju ove problema ke. Crnogorsko-ruskim odnosima su se bavili i drugi istraživači u manjim radovima173 kao i pitanjima diplomatskog zastupništva i otvaranja predstavništava174, pitanjima razgraničenja sa Turskom i aneksionom krizom175, crnogorsko-grčkim odnosima176, ulogom crnogorskih konzulata177, odnosom pojedinih značajnih ličnos iz Hrvatske, poput Štrosmajera, prema Crnoj Gori178. Prvi pokušaj cjelovi jeg sagledavanja crnogorsko-britanskih odnosa nalazimo u knjizi odabranih radova istraživača mlađe generacije, Saše Kneževića179. Crnogorsko-srpski odnosi još uvijek nemaju cjelovitu monografsku obradu, iako je krajem osamdese h publikovana obimna knjiga dokumenata o odnosima Srbije i Crne Gore u XIX vijeku180. Tek 171

Radoslav Raspopović, Diploma ja Crne Gore 1711-1918, Podgorica-Beograd,

1996. 172

Nina Hitrova, Rossija i Černogorija: rusko-černogorskie otnošenija o obšćestveno-poli českoe razvi je Černogoriji v 1878-1908 godah, I-I I, Moskva, 1993 (na ruskom). 173 A. Nikiforov, Prva ruska predstavništva u Crnoj Gori i Srbiji, Istorijski zapisi 1-2/1991; Dušan J. Mar nović, General Mitar M. Mar nović o crnogorsko-ruskim odnosima početkom XX vijeka, Slovenski glasnik 1/1996. 174 Radoslav Raspopović, Diplomatska predstavništva stranih država i njihov značaj za spoljnopoli čke odnose Crne Gore, Istorijski zapisi, 1-2/1994; Radoslav Raspopović, Diplomatsko predstavništvo Crne Gore u Turskoj, Glasnik ODN, CANU 9/1995. 175 Novak Ražnatović, Pitanje razgraničenja Crne Gore i Turske 1881-1883, Istorijski zapisi 3-4/1994; Novak Ražnatović, Pitanje razgraničenja Crne Gore i Turske 1883-1887, Istorijski zapisi 2/1995; Luka Vukčević, Aneksiona kriza BiH 1908-1909 i Crna Gora, Zbornika radova Filozofskog fakulteta 22-24/1990. 176 Radoslav Raspopović, O diplomatskim odnosima između Crne Gore i Grčke, Istorijski zapisi 3-4/1999. 177 Nada Tomović, Uloga crnogorskog konzulata u Skadru u razvoju trgovine između Crne Gore i Turske krajem XIX i početkom XX vijeka, Istorijski zapisi 3-4/2000. 178 Dimitrije Dimo Vujović, Štrosmajer i Crna Gora, Glasnik ODN, CANU, 7/1992. 179 Saša Knežević, Crna Gora i Velika Britanija, Istorijski ins tut Crne Gore, Podgorica 2001. 180 Odnosi Srbije i Crne Gore u XIX veku (1804-1903), Priredio Petar Popović, SANU, Beograd 1987.

42


nekoliko objavljenih radova u tom smislu, rela viziraju u sak o apsolutnoj naučnoj zapostavljenos ove teme181, koja ima neuporedivo veći značaj u svakodnevnom poli čkom i javnom životu. Pitanjima unutrašnje uprave i državnog okvira182, državnim reformama183, ciljevima državne poli ke184, crnogorskom državnom idejom185, pitanjima crnogorske vojske i policije186, školovanja Crnogoraca u inostranstvu187, poli čkim životom crnogorske države bavili su se brojni istoričari. Pri tome je uočljivo da su teme poli čkog života situirane u vrijeme poslije 1905. godine (donošenje Ustava), te se s če u sak da prije 1905. godine ne postoje unutrašnji poli čki odnosi. Izuzetak je studija (drugo izdanje) Tomice Nikčevića188 Odnosno, i ovdje je vidljiva nemoć istoriografije da pronikne u sadržaj koji nema ins tucionalni okvir. Otuda je i Crnogorska narodna skupš na predmet posebne monografske obrade189 a prvi put se javlja i studija o dobrovoljcima u vrijeme oslobodilačkih ratova Crne Gore190, te studije iz istorije sporta191. Prigodne monografije o crnogorskim odlikovanjima192, o 125 godina crnogorskog novinarstva193, umjetničkim zbirkama državnog muzeja na Ce nju194, zaokružuju čitav spektar različi h saznanja o ovom 181

Vidi: Radoslav Raspopović, Pregovori o savezu između Crne Gore i Srbije 19111912, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo 2-3/1990; Crna Gora i Srbija i projekat o stvaranju nezavisne države Mirdita i Dukađina, VIG 2-3/1995; Miomir Dašić, Crna Gora Srbija početkom XIX vijeka, VIG 3/1994. 182 Osnovni podaci o Knjaževini Crnoj Gori (1852-1878), u: Živko M. Andrijašević, Crnogorske teme, Podgorica, 1998. 183 Branko Pavićević, Državne reforme u Crnoj Gori 1874. godine, Istorijski zapisi 3-4/1998. 184 Živko M. Andrijašević, O ciljevima državne poli ke Knjaževine Crne Gore (18521878), u: Živko M. Andrijašević, Crnogorske teme, Podgorica, 1998. 185 Živko M. Andrijašević, Crnogorska državna ideja u vrijeme Nikole I Petrovića Njegoša, Ma ca 3/2000; Ma ca 7/8, 2001. 186 Branko Bogdanović, Ar ljerijski materijal u crnogorskoj vojsci od 1800. do 1916, Istorijski zapisi 3-4/1998; Branko Bogdanović, Razvoj policije u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, Istorijski zapisi 3-4/2000. 187 Momčilo D. Pejović, Školovanje Crnogoraca u inostranstvu 1848-1918, Podgorica, 2000. 188 Tomica Nikčević, Poli čke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja države u XIX vijeku (Otpor stvaranju države), Podgorica-Nikšić, 1999. 189 Novica Rakočević, Crnogorska skupš na 1906-1914, Podgorica, 1997. 190 Đuro Batrićević, Dobrovoljci u oslobodilačkim ratovima Crne Gore 1875-1918, Podgorica, 1997. 191 Novak Jovanović, Sport u Crnoj Gori do 1914. godine, Ce nje, 1994. 192 Milan Jovićević, Crnogorska odlikovanja i plakete, Ce nje, 1998. 193 125 godina novinarstva i 50 godina udruženja novinara Crne Gore, Ce nje, 1996. 194 Anđe Kapičić, Umjetnička zbirka, Državnog muzeja na Ce nju, Ce nje, 1999.


43

periodu crnogorske istorije. Istoričari su u širim hronološkim obradama pojedinih tema zahvatali i ovaj period, poput Branislava Marovića i njegove dragocjene studije o stočarstvu u Crnoj Gori 1860-1953,195 i studije o upravljanju prosvjetom između 1882-1996, Vladete Cvijovića i Branislava Kovačevića196, studije o crnogorskom tužilaštvu Branka Pavićevića, Mijata Šukovića i Stojana Đuranovića197, o crnogorskim sudovima do 1918. godine Milovana Šćepanovića198. Odabrane, uglavnom ranije publikovane radove koji se odnose na period od XVIII vijeka do 1918. godine, kao posebnu knjigu objavio je akademik Miomir Dašić199 i istoričar mlađe generacije Živko M. Andrijašević200. Drame prve polovine XX vijeka. U tradicionalnoj periodizaciji istorije Crne Gore, radi se o tri prepoznatljiva hronološka razdoblja: I- vrijeme Prvog svjetskog rata (1914-1918); II- Crna Gora u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-1929), odnosno Kraljevini Jugoslaviji (1929-1941) i III- Crna Gora u Drugom svjetskom ratu 1941-1945. Navedene hronološke granice najčešće i prate istorijska istraživanja, mada istoriografiju u cjelini posvećenu navedenom periodu karakterišu određene osobine u smislu da je istoriografija o XX vijeku, više nego o ijednom predhodnom periodu, ipak kći svog vremena. Prevashodno sa stanovišta odabira tema, vrijednosnog suda, načina interpretacije i sposobnos komuniciranja sa sadašnjošću. Ona dijeli sudbinu svoga vremena, a ono je bilo takvo da se u čitavom XX vijeku jedva mogu nabroja nekoliko godina u kojima sloboda stvaralaštva i istraživanja nije bila pod strogim ideološkim i poli čkim nadzorom. Pa ipak, sa stanovišta otvorenos tema, faktografije i broja izvora u naučnom op caju, ovo je vrijeme na kojem sazrijeva i istraživač pojedinačno i istoriografija u cjelini. Posebno u vremenu u kojem su svi kriterijumi rela vizovani, često do besmisla. Pa ipak, studije kakva je ona Dimitrija Vujovića o ratnoj saradnji Crne Gore i Francuske u prve dvije godine rata201, koja se može smatra i nastavkom njegove predhodne monografije o crnogorsko-francuskim odnosima202, uz knjigu o Mojkovačkoj 195

Branislav Marović, Stočarstvo Crne Gore 160-1953, Podgorica, 1998. Vladeta Cvijović, Branislav Kovačević, Upravljanje prosvjetom u Crnoj Gori, Ministarstva i ministri, (188-1996), Podgorica, 1996. 197 Branko Pavićević, Mijat Šuković, Stojan Đuranović, Crnogorsko tužilaštvo, CID, Podgorica, 2000. 198 Šćepanović Milovan, Organizacija i rad sudova u Crnoj Gori do 1918, Podgorica, CID, 1999. 199 Miomir Dašić, Ogledi iz istorije Crne Gore: (studije o događajima od kraja XVIII do 1918), Podgorica 2000. 200 Živko M. Andrijašević, Crnogorske teme, Podgorica, 1998. 201 Dimitrije Dimo Vujović, Ratna saradnja Crne Gore i Francuske 1914-1916, Podgorica 1994. 202 Dimitrije Dimo Vujović, Crna Gora i Francuska 1860-1914, Ce nje, 1971. 196

44


bitci (koja je doživjela više izdanja)203 čine značajan doprinos unutar istoriografije o Crnoj Gori u I svjetskom ratu. Obimna studija Radoslava Rotkovića Velika zavjera pro v Crne Gore204, provocira sve etablirane „is ne“ i svojevrstan je izazov u mogućnos ma različitog promišljanja istorijskih događanja i intelektualne konstrukcije. Ona je još jedan istoriografski odgovor načinu, uzrocima i događajima vezanim za nestanak crnogorske države 1918. godine. Tema koju upravo (povodom 70-godišnjice) reaktuelizuju dvije monografije istog naslova, ali različitog pristupa. Radi se o studijama o Podgoričkoj skupš ni, Dima Vujovića205 i Jovana Bojovića206 koje su se, ne slučajno pojavile skoro istovremeno. Razlog tome je u leksici i pristupu temi, a ne u naučnoj potrebi da se ista vrsta izvora, dva puta štampa u jednoj godini, u različi m gradovima u tadašnjoj SFRJ. Dok je Vujović bio u svojoj temi, sa poznatom ekvidistancom i prema „zelenima“207 i prema „bijelima“208, Bojović je već tada počeo da svoju istoriografski naglašenu crvenu boju presvlači u bijelu. Tačno deset godina kasnije, akademik Mijat Šuković je objavio još jednu knjigu pod istovjetnim naslovom209, dokazujući pravnom analizom, tragom ideja Živojina Perića, nelegalnost i nelegi mnost odluka Podgoričke skupš ne. Time je fak čki samo nastavljena rasprava o karakteru ujedinjenja, koja se može pra od samog čina bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom, odnosno aneksije, proklamovane na Podgoričkoj skupš ni 1918. godine pa sve do naših dana. Šukovićeva knjiga je ubrzo iz istog intelektualnog kruga (CANU) dobila svoje posredne210 i neposredne oponente211. Problema ka vezana za ujedinjenje 1918. nužno korespondira sa sudbinom tada stvorene države. O pozadini stvaranja takve države, a posebno o ulozi francuskih ma-

203

Aleksandar Drašković, Mojkovačka bitka, Beograd 1991 (II izdanje), Podgorica 1996 (III izdanje). 204 Radoslav Rotković, Velika zavjera pro v Crne Gore, Od Prizrena do Versaja, Podgorica 2001. 205 Dimitrije-Dimo Vujović, Podgorička skupš na, Zagreb 1989. 206 Jovan R. Bojović, Podgorička skupš na, Dokumen , Gornji Milanovac, 1989. 207 Pristalice ravnopravnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije uz učešće legalnih organa vlas (Kralja, Vlade i Skupš ne). 208 Pristalice bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije. 209 Mijat Šuković, Podgorička skupš na 1918, Podgorica, 1999. 210 Miomir Dašić, O dilemi da li je Velika narodna skupš na u Podgorici bila legalna i legi mna, u: Ogledi iz istorije Crne Gore, Podgorica, 2000, 323-337; Vladimir Jovićević, Ujedinjenje ili prisajedinjenje Crna Gora 1914-1925, Glasnik ODN, CANU 12, 1998. 211 Zoran Lakić, Poli čko mišljenje ili naučni stav, Stvaranje januar-maj 2000, 220245; Odgovor: Mijat Šuković, Činjenice su odlučujuće, Stvaranje 10-12, 2000, 254-284.


45

sona na ubjedljiv način govori knjiga Dima Vujovića, čija su saznajna osnova primarni izvori iz francuskih arhiva212. Kriza te države nužno je povećala interes za izučavanjem korijena na kojima je nastajala, bilo da se radi o stavu Nikole Pašića prema crnogorskom pitanju213 u godinama pred ujedinjenje, jugoslovenskoj ideji u Crnoj Gori do 1918. godine214, radu Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje215. Neposredna vezanost problema ujedinjenja, nestanak crnogorske države i sudbina izbjegličke Crne Gore i njene dinas je Petrovića216, otvara komplementaran krug pitanja na koja istoriografija pokušava da odgovore. U tom smislu, poslednju deceniju je na tu temu objavljeno više istoriografskih radova. Prevashodno u tom smislu značajan pomak čine knjige, studije i članci beogradskog profesora Dragoljuba Živojinovića, nastali najvećim dijelom na istraživanjima građe u stranim arhivima. Sve ranije napisane radove na temu borbe za opstanak crnogorske države 1914-1922, autor je sabrao i objavio kao posebnu knjigu217. Posebna studija o odnosu Italije prema crnogorskom pitanju 19141925218, razjašnjava jedan složen segment crnogorske međunarodne pozicije unutar interesno sučeljene poli ke velikih sila tokom i krajem prvog svjetskog rata, što se dodatno pojašnjeno u studiji Nevoljni saveznici219, u kojoj je analiziran stav Rusije, Velike Britanije, SAD prema crnogorskom pitanju u Prvom svjetskom ratu. Ambicije ovog autora da istoriografski obradi spoljnopoli čki kontekst pitanja nestanka crnogorske države su ovim studijama rela vno zaokružene, ali očigledno da brojna pro vurječna i obimna arhivska građa o ovom pitanju ostavlja veliki prostor za daljna istraživanja, preispi vanja, pa i nužnu reinterpretaciju. Interes za ovu temu je uočljiv i van granica Crne Gore i 212

Dimitrije Dimo Vujović, Francuski masoni i jugoslovensko pitanje 1914-1918, Beograd, 1994. 213 Đorđe Stanković, Nikola Pašić o crnogorskom pitanju 1917. godine, JIČ 1-2/1996. 214 Miomir Dašić, Jugoslovenska misao u Crnoj Gori do stvaranja Jugoslavije, JIČ 1-4/1989; Miomir Dašić, O korijenima i razvoju jugoslovenske ideje u Crnoj Gori do 1918. godine, u: Ogledi iz istorije Crne Gore, Podgorica, 2000; Miomir Dašić, O jugoslovenskoj ideji u Crnoj Gori do stvaranja jugoslovenske države 1918; U: Zbornik -Jugoslovenska država 19181988, ISI, 1999. 215 Radoslav Raspopović, Stav Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje prema jugoslovenskom ujedinjenju, Zbornik: Srbija 1918, Beograd, 1989. 216 Šerbo Rastoder, Petrovići – suton jedne dinas je, Vijes 19. XII 2001- Vijes 1-3. I 2002 (feljton u 15 nastavaka). 217 Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beograd, 1996. 218 Dragoljub Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savezništvu, Beograd, 1998. 219 Dragoljub R. Živojinović, Nevoljni saveznici 1914-1918, Beograd, 2000.

46


njene istoriografije. Na CEU u Budimpeš je u junu 2001, odbranjen magistarski rad na temu crnogorske vlade i egzilu220 i njenim planovima u restauraciji Crne Gore, dok je na Sorboni odbranjena disertacija 1993. godine o problemu crnogorske integracije u KSHS, koja se može pogleda na Internetu221. Takođe je od ranije uočljiv i interes stranih autora za dinas ju Petrovića222 ili pojedina lica bliska dvoru u periodu egzila223. Poslednji dani crnogorske dinas je, kraljevine i države, su bili predmetom posebnih radova224, monografija225 u kojima se uglavnom vrši reinterpretacija zasnovana na već pozna m izvorima. Više manjih radova226, objavljenih na ovu temu ukazuje da su mnogi aspek ove problema ke nedovoljno istraženi. Tematska oblast Crna Gora u međuratnom periodu (1918-1941) je i ranije istoriografski tre rana, najčešće kroz poli ku, razvoj i djelovanje revolucionarnog subjekta. U tom smislu, tematsku disperziju je najavila knjiga Dima Vujovića o crnogorskim federalis ma objavljena još početkom osamdese h227, da bi s tek sredinom devedese h pojavili naslovi koji izlaze izvan uskih okvira istorije radničkog pokreta. Počev od studije o socijalno-ekonomskim (životnim) pitanjima Crne Gore228, o položaju oficira229, poli čkim borbama230, poli čkim strankama231, do monografije o KPJ u Crnoj Gori između dva 220

Fran šek Šistek, The Restora on of Montenegro in the Plans of the Montenegrin Poli cal Representa on in Exile (1916-1922), Central European University, History Department, Budapest, june 2001. 221 Balavoine Guillaume, Le Montenegro et son integra on dans le royume des Serbes, Croates et Slovenes (1914-1921), www. guillaume-balavoine. net. 222 Michel Sementery, La descendance de Nicolas roi du Montenegro, Bezanson, 1985. 223 Džon Trodwey, Crnogorski Aleksandar Divajn, Alexandria, oktobar-novembar 1998. 224 Veljko Sjekloća. Dinas ja Petrović između prijatelja i neprijatelja, Ce nje, 2000; Rastoder Šerbo, Petrovići-suton jedne dinas je, Vijes decembar 2001-januar 2002, (feljton u 15 nastavaka). 225 Jakov Mrvaljević, Kraj crnogorskog kraljevstva (iz dvorskih albuma), Ce nje 1989; Novak Adžić, Poslednji dani Kraljevine Crne Gore, Ce nje, 1998. 226 Rastoder Šerbo, Crnogorsko pitanje u Društvu naroda 1920-1924, Ma ca 7/8, 2001; Novak Adžić, Otvaranje poslanstva Kraljevine Crne Gore u Vašingtonu, Ma ca 7/8, 2001. 227 Dimo Vujović, Crnogorski federalis 1919-1929, Titograd, CANU, 1981. 228 Rastoder Šerbo, Životna pitanja Crne Gore 191-1929, Bar, 1996. 229 Aleksandar Stamatović, Položaj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika Kraljevine Crne Gore između dva svjetska rata, Podgorica, 1995. 230 Rastoder Šerbo, Poli čke borbe u Crnoj Gori 1918-1929, Beograd, 1996. 231 Rastoder Šerbo, Poli čke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Conteco, Bar, 2000.


47

rata232 i spomenice odlikovanih233. U orbitu istoriografskog interesovanja su vraćene pojedine ličnos poput Krsta Popovića234, ustaničkog vođe iz 1918 i glavne ličnos zelenaškog pokreta u II svjetskom ratu, Puniše Račića235, ubice hrvatskih poli čkih prvaka iz jugoslovenske skupš ne 1928. godine, koji je u novim interpretacijama u duhu srpsko-hrvatskog antagonizma dobio atribute patriote. Tu je pokušaj skiciranja portreta Alekse Pavićevića236 jednog od najpozna jih komunis čkih prvaka između dva rata, koji je 1941. stradao kao žrtva revolucionarnog ekstremizma od svojih ideoloških saboraca, potom članci i rasprave prvaka zelenaškog pokreta Sava P. Vule ća237, sabrani radovi Blagote Radovića238, znalca privrednih prilika u Crnoj Gori između dva rata, te hronika lista Zeta Jovana J. Vukčevića239. Od tema obrađenih u manjim radovima, člancima i raspravama, najveći broj je i dalje onih koji se ču krvoprolića na Belvederu 1936. godine240, te tema iz poli čke, privredne i kulturne istorije. Nekada omiljeno istraživačko područje koje je pokrivalo značajan dio istoriografske produkcije (vrijeme II svjetskog rata) u ovom periodu polako izlazi iz okvira primarnog interesovanja. Primjetno je da su čak i oni istraživači koji su do 1989. godine bili u najužem stručnom i naučnom iden tetu bili vezani za ovaj period, u tematskom smislu „bježe“ iz njega, najčešće u istorijski impresionizam ili u ranija istorijska razdoblja. No, to još uvijek ne znači da se u mnogo čemu bitnijem izmijenila predstava o ovim događajima, ni da je značajnije istoriografija iskoračila u smislu tematske disperzivnos . Is na, iz nekri čkog obrasca, koji se njegovao prema par zanskom pokretu, sada je u promijenjenoj paradigmi, shodno onoj staroj: da su od komunista gori samo 232

Čedomir Pejović, KPJ u Crnoj Gori 1919-1941, CID, Podgorica, 1999. Slobodan Boban Tomić, Spomenica odlikovanih lica iz Zetske banovine (Crne Gore) od 1912. do 1941. godine, Beograd, 1996. 234 Veljko Sjekloća, Krsto Popović u istorijskoj građi i literaturi, Podgorica, 1998. 235 Dragomir M. Kićović, Radomir P. Guberinić, Puniša Račić, Život za jednu ideju, Beograd, 2000. 236 Čovjek koji je vidio dalje, Aleksa Pavićević, Podgorica, 1999 (priredio Vladislav Pavićević). 237 Savo P. Vule ć, Članci i rasprave, Bijelo Polje, 1998. 238 Blagota Radović, Privredne prilike u Crnoj Gori između dva svjetska rata, (priredio Branko Radović), Podgorica, 1994. 239 Iko Mirković, Podgorička štamparija i list Zeta Jovana-Joza Vukčevića 19301941, Podgorica, 1998. 240 Vidi: Šerbo Rastoder, Belvederski protestni zbor 1936. godine, Doclea 1/2000; Luka Vukčević, Odjek belvederskih događaja od 26. 06. 1936, Istorijski zapisi 2, 1996; Dragoslav Bojović, Optužnica državnog tužioca iz decembra 1936. pro v 33 crnogorskih komunista, Istorijski zapisi 1-2/1991. 233

48


an komunis , sve više literature koja je krajnje nekri čki samo promijenila svoje „heroje istorije“. Od monografskih izdanja, koja u svakom slučaju zaslužuju svoje mjesto unutar crnogorske istoriografije o II svjetskom ratu, je prije svega, pokušaj sinte zovanog istoriografskog iskaza u djelu Đura Vujovića241, potom prvi cjelovit prikaz društva u ratu242, prvi cjelovit opis stradanja četnika pri kraju rata243, kao i metodološki izokrenut pogled na rat kao unutrašnji ideološki, vjerski i etnički sukob244 iz pera ideoloških pro vnika par zanskog pokreta. Naravno, tu su i teme tradicionalnog obrasca o par zanskim bitkama245, brigadama246, opera vnim grupama247, par zanskom pokretu na određenim područjima i srezovima248, do novih priloga na ranije tre ranu problema ku kadrovske poli ke u NOR-u249 i studija i zbirki izvora o par zanskim autonomijama250. Razbijanje ogledala(period 1945-1989) Period socijalis čkog razvoja i jednopar jskog sistema je tek od kraja osamdese h godina postao predmet istorijskih istraživanja shodno tradicionalnoj metodologiji. Tada su objavljene i dvije doktorske disertacije251 i shodno ranijim primjerima bilo je za očekiva da će i ovaj period crnogorske istorije dobi svoje istraživače. To se u ovom slučaju nije desilo, jer su se pomenu autori kasnije preorijen sali uglavnom na teme iz ranijih perioda, dok se vrlo mali broj drugih istraživača opredjeljivao za istraživanje ovoga perioda. Iz h razloga, postoji vrlo 241

Đuro Vujović, Crna Gora u narodnooslobodilačkom ratu 1941-1945, Podgorica,

242

Radoica Luburić, Društvo Crne Gore u Drugom svjetskom ratu 1939-1945, Pod-

1997. gorica, 1995. 243

Branislav Kovačević, Od Vezirovog do Zidanog mosta –tragična sudbina crnogorskih četnika u završnoj fazi rata 1944-1945, Beograd, 1993. 244 Boško S, Vukčević, Ideološki, vjerski i etnički sukobi u Jugoslaviji 1941-1945, Podgorica, 1996. 245 Špiro Lagator, Đuro Batrićević, Pljevaljska bitka 1941. godine, Beograd, 1990. 246 Obrad Bjelica, Borci Osme crnogorske brigade, Beograd, 1992. 247 Mitar Đurišić, Primorska opera vna grupa, Beograd, 1997. 248 Jovan Žarković, Durmitorsko područje- oslonac NOR-a i revolucije, Beograd, 1990; Dragiša Rašović, Kolašinski srez u NOR-u i socijalis čkoj revoluciji, Podgorica, 1996. 249 Vidi. Milija Stanišić, Kadrovi revolucije. Crnogorci na rukovodećim dužnos ma u NOR-u naroda Jugoslavije, Titograd, 1984; Milija Stanišić, Rukovodeći kadrovi NOB-a u Crnoj Gori 1941-1945, Podgorica, 1995. 250 Zoran Lakić, Par zanska autonomija Sandžaka 1943-1945, (ZAVNO Sandžak – dokumen ), Beograd, 1992. 251 Branislav Marović, Društveno-ekonomski razvoj Crne Gore 1945-1953, Titograd, 1987; Branislav Kovačević, Komunis čka par ja Crne Gore 1945-1952, Podgorica 1986, II izdanje 1988.


49

mali broj studija unutar kojih je primijenjena klasična istorijska metodologija, koje za sadržaj svojih istraživanja imaju period poslije 1945. godine. Mnoge teme su samo istoriografski otvorene, poput sukoba sa Informbiroom252, o pojedinim ličnos ma (prevashodno disiden ma poput Đilasa)253 je nešto više pisano, dok su savremeni poli čki254, administra vni i privredni aspek 255 uglavnom bili predmetom analize poli kologa, pravnika i ekonomista. Knjiga istoričara mlađe generacije Živka Andrijaševića Nacrt za ideologiju jedne vlas 256, je prvi istoriografski pokušaj da se ukaže na ulogu štampe u raspirivanju rata i etničke mržnje početkom devedese h u istorijskoj perspek vi nacionalnih ideologija XIX vijeka. Pitanjima istorije Crne Gore i Jugoslavije u XX vijeku posvećene su tri knjige odabranih radova akademika Zorana Lakića257, kao i knjiga Šerba Rastodera258. Obradom istorije crnogorskog filma i filmovima o Crnoj Gori259 bavio se Gojko P. Kastratović, filmski stvaralac, dok su se analizom poli čkog života u Crnoj Gori od 1990. godine, pored ostalih bavili poli kolog Vladimir Goa 260 i sociolog Milan Popović261, a izborima i izbornim sistemima Veselin Paviće-

252

Vidi: Zoran Lakić, Istoriografija o sukobu sa Informbiroom 1948. godine, Istorija i istoriografija, Bijelo Polje, 1997 (II izdanje). 253 Vidi: Branislav Kovačević, Đilas-heroj-an heroj, iskazi za istoriju, Titograd 1991; Vasilije Kalezić, Đilas- miljenik i otpadnik komunizma, Beograd 1992; Vladimir Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas. Prilozi za biografiju, Beograd 1995. 254 Miroslav Đorđević- Žarko Gudac, Savremena poli čka istorija Srbije, Crne Gore i SR Jugoslavije, Beograd 1995. 255 Vidi: Đorđije Blažić, Prestonica i sistem lokalne samouprave u Crnoj Gori, Ce nje, 1994; Rajko Klikovac, Duvan i duvanska industrija u Crnoj Gori, Nikšić, 1994; Branko Radović, Spoljna trgovina Crne Gore 1980-1990, Podgorica 1995; Vasilije J. Milić, Javne finansije u Crnoj Gori Podgorica 1997; II i III izdanje 1998. 256 Živko M. Andrijašević, Nacrt za ideologiju jedne vlas , Bar, 1999. 257 Zoran Lakić, Istorija i istoriografija, Bijelo Polje 1997 (II izdanje); Zoran Lakić, Ogledi iz istorije Jugoslavije, Podgorica-Nikšić, 1999; Zoran Lakić, Crnogorske istorijske teme, Podgorica, 2001. 258 Šerbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica, 2000. 259 Gojko P. Kastratović, Crnogorska kinematografija i filmovi o Crnoj Gori, Podgorica, 1999. 260 Vladimir Goa , Par je Srbije i Crne Gore u poli čkim borbama od 1990 do 2000, Conteco, Bar 2000. 261 Popović Milan, Balkanska postmoderna 1-4: Žargon periferije, s. a. Podgorica 1994; Popović Milan, Posle hladnog rata, Bar, 1996; Popović Milan, Poli čki aparthejd, Podgorica 1997; Popović Milan, Crnogorska alterna va, Podgorica, 2000.

50


vić262, Srđan Darmanović263, Radovan Radonjić264 i drugi. Aktuelnim pitanjem odnosa Srbije i Crne Gore bavili su se Dušan Ičević265 i akademik Mijat Šuković.266 Borba za nacionalni iden tet. Jedno od najpolemičnijih i najkontraverznijih pitanja crnogorske istoriografije. Uvjereni da pitanje nacionalnog iden teta postoji kao sta čna kategorija, jednom za svagda data, koja se nasleđuje po automa zmu, istoričari i uopšte anali čari nacionalnog pitanja već decenijama preturaju po prošlom, ne bi li u iskazu predaka našli uporište za svoj „naučni“ iskaz o nacionalnoj odrednici Crnogoraca. Pri tome, postoje tri osnovna stanovišta u tre ranju ove problema ke. Prvi, Crnogorci su („najčis ji“) Srbi i svako njihovo nacionalno iden fikovanje nije ništa drugo do an srpska zavjera u čijem središtu stoje Kominterna, Va kan i Teheran, kao personifikacija arhi pa neprijatelja srpskog naroda: komunizam, katoličanstvo i islam. Komunis su prvi zvanično priznali crnogorsku naciju (srpski nacionalis najčešće pišu izmislili), Va kan je personifikacija katoličanstva koje tradicionalno radi pro v pravoslavlja (osnovni supstrat srpske nacionalnos ), dok je Teheran najčešće personifikacija militantnog islama koje je na ovim prostorima u obliku dominacije Osmanske imperije bio prisutan više od 500 godina. Drugo stanovište, Crnogorci su dio srpskog etničkog bića koji su se specifičnim istorijskim razvojem oformili u naciju. Dakle, ovdje se ne osporava nacionalna individualnost Crnogoraca, ali se ona vezuje za širi srpski etnički korijen. Treće stanovište, Crnogorci su autohtonog etničkog porijekla i kao takvi u svojoj hiljadugodišnjoj državnoj ver kali Duklja-Zeta-Crna Gora izgradili svoj osobeni nacionalni individualitet. Problem je nastao onda, kada je konkretno istorijsko iskustvo trebalo situira u određeni istorijski kontekst. Kako on uglavnom ne korespondira sa shematski zamišljenim okvirima, tada se okvir prilagođava shemi. Otuda se u nacionalnoj samoiden fikaciji vrši subjek van odabir istorijskih činjenica koje potvrđuju unaprijed projektovanu shemu. Kako po pravilu, takav postupak nužno dovodi do zaključka, koji u stvarnos nema potvrdu, to se čitava „bitka“ za prošlost, ustvari svodi na bitku za sadašnjost argumen ma prošlos . Najgore je u svemu tome, što se ova „bitka pokriva“ istorijskom naukom shvaćenom na način, da sve što nije iden čno u zaključku nije nauka. U tom 262

Veselin Pavićević, Izborni sistem i izbori Crnoj Gori 1990-1996, Podgorica, 1997. Srđan Darmanović, Real-socijalizam:anatomija sloma, Podgorica, 1995. 264 Radovan Radonjić, Tranzicije, CID, Podgorica 1998. 265 Dušan Ičević, Savezna država i savez država, Podgorica 2001. 266 Mijat Šuković, Crna Gora od federacije ka nezavisnos , CANU, Podgorica, 2001. 263


51

smislu, postoji više priča nego što stvarno ima pokušaja ozbiljnih, temeljnih, metodološko i teorijski savremeno fundiranih istraživanja. Najviše je studija koje počivaju na subjek vnom odabiru iskaza različi h ljudi u različi m vremenima koji su opet u svom životu imali različite oblike samorazumijevanja. Sporovi oko ovoga pitanja, za koje se pouzdano ne može utvrdi koliko su naučnog, odnosno poli čkog porijekla, kao što smo u prvom poglavlju napomenuli, počeli su intenzivnije da se zaoštravaju od sredine 70- h XX vijeka. Od pojave knjige Sava Brkovića267, Špira Kulišića268, zagovornici prve i druge teorije, dobili su oponente. Svojom knjigom o crnogorskom nacionalnom pitanju269, objavljenom 1987. godine, tada vodeći crnogorski istoričar Dimo Vujović je imao ambiciju da reafirmiše srednju liniju (drugi stav), između „velikosrpskog“ (prvi) i „uskocrnogorskog“ (treći), ali ne analizom i kri kom neprihvatljivih stavova, već promocijom sopstvenog istorijskog pozi vizma kroz istoriografske radove objavljene u velikom hronološkom rasponu. Time je propuštena šansa da se unutar studija koje imaju naučnu ambiciju otvori dijalog o potvrdi i osporavanju pojedinih stavova. Umjesto toga, dominiraće stanovišta, koja uopšte u obzir ne uzimaju suprotne stavove. Odnosno, u analizi ovoga pitanja, autore po pravilu ne zanima literatura koja ne korespondira sa njihovim zamišljenim stavovima. Tako će, uz subjek van odabir izvora, bi moguće dokaza sve, a ne pokaza ništa. U predvečerje jugoslovenske državne krize, pojaviće se knjiga Batrića Jovanovića, jednog od perjanica srpskog nacionalis čkog pokreta s kraja devedese h koji će ustoliči Miloševića. U svojoj knjizi270 objavljenoj 1986. godine, Jovanović će promovisa , kasnije dosta primjenjivan metodološki koncept dokazivanja teze o srpskom nacionalnom iden tetu Crnogoraca, na način što će različi m cita ma samih Crnogoraca iz različi h perioda izvrši njihovu nacionalnu samoiden fikaciju. Pri tome se kri ka Brkovićevih i Kulišićevih stavova obavezno dovodi u vezu sa radovima Sekule Drljevića i Savića Markovića Štedimlije, intelektualaca koji su uoči i tokom II svjetskog rata pokušavali da uobliče stavove o etničkoj posebnos nužno se pri tome približavajući Hrva ma, što je dnevno-poli čkom kontekstu odmah poprimilo premisu an srpske zavjere. Taj obrazac će odmah potom slijedi jedan od najekstremnijih srpskih nacionalis čkih istoričara Ras slav Petrović, koji će svoje djelo objavljeno 1991. godine (vrijeme inte267

Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, Titograd, 1974. Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, Titograd, 1980. 269 Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, Nik268

šić, 1987. 270

Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi, Beograd, 1986.

52


lektualne pripreme rata) naslovi Zavjera pro v Srba –crnogorske ustaše271, u kojem će korijene crnogorskog separa zma pronaći u radovima Sekule Drljevića i Savića Markovića Štedimlije. Srpski nacionalis uvijek govore o crnogorskim separa s ma, znajući da ne mogu govori o nacionalis ma, nacije koju ne priznaju. Na istom fonu je objavljena i brošura do tada neprikosnovenog komunis čkog kadrovika, dugogodišnjeg direktora Istorijskog ins tuta i urednika Istorijskih zapisa i višedecenijskog branitelja komunis čkog nacionalnog koncepta o potrebi afirmacije crnogorskog nacionalnog individualiteta, a po padu komunizma ekstremnog srpskog nacionaliste Jovana Bojovića. U brošuri (pamfletu) Srpski narod u jugoslovenskoj federaciji 1945272 1991 , Bojović će istaći sve dominantne stereo pe srpskih nacionalista u vezi sa crnogorskim nacionalnim pitanjem i naravno stavi ga u tada poli čki profitabilan kontekst an srpske zavjere Zapada i Katoličke crkve. Počev od 1990. srpski nacionalis čki diskurs dobiće svoj ekvivalenat u radovima Sretena Zekovića, koji će slijedi nacionalnu matricu odbira izvora, promovisa arhaični crnogorski izraz i njegova crnogorski nacionalni ekskluzivizam. Već 1990. će objavi Hrestoma ju: Crnogorski narod i srpska poli ka genocida nad njim273, potom brošuru o crnogorskim federalis ma i neozelenašima274, potom 1996. Posjetnik o Crnoj Gori i Crnogorstvu275 i konačno 1999. godine Nauk o samobitnos Crnogoraca i 65 po(d)uka276. Sredinom devedese h se pojavljuju i prve knjige koje preispituju porijeklo Crnogoraca, među kojima je najpozna ja pominjana knjiga Radoslava Rotkovića Odakle su došli preci Crnogoraca277, kao i dvije knjige Željka Musovića o porijeklu Crnogoraca278. Već smo pomenuli da je prvu Istoriju crnogorskog naroda napisao Dragoje

271

Ras slav Petrović, Zavjera pro v Srba –crnogorske ustaše, Beograd, 1991. Vidi: Jovan Bojović, Srpski narod u jugoslovenskoj federaciji 1945-1991, Podgorica, 1993; Radi se o štampanom referatu, pročitanom na naučnom skupu u Moskvi 31. maja 1993. godine (Rusija i Jugoslavija-Kriza federacije). 273 Zeković Sreten, Elementa montenegrina 1/90. Hrestoma ja. Crnogorski narod i srpska poli ka genocida nad njim, Zagreb, 1990. 274 Zeković Sreten, Crnogorski federalis i (neo)zelenaši, Izdanje Crnogorskog federalis čkog pokreta, Ce nje, 1992. 275 Sreten Zeković, Pośetnik o Crnoj Gori i Crnogorstvu, Zbornik, Ce nje, 1996 276 Zeković Sreten, Crnogorska hrestoma ja. Nauka(a) o samobitnos Crnogoraca i 65 po(d)uka, za svakoga od čobanina do akademika Knj. I, Ce nje, 1999. 277 Radoslav Rotković, Odakle su došli preci Crnogoraca, Ma ca Crnogorska, 1995. 278 Vidi: Željko Brankov Musović, Prilozi proučavanju porijekla i istorije Crnogoraca, Ma ca Crnogorska, 1996; Željko Brankov Musović, Porijeklo Crnogoraca i druga (ne)odgovorena pitanja, ANIZ, Nikšić, 2000. 272


53

Živković279. Sinte čki prikaz razvoja crnogorske nacije prezen rao je u posebnoj studiji Novak Adžić280 metodološkim postupkom nivelacije nacionalnog i državnog. Nešto moderniji pristup, situiran u širi evropski kontekst položaja i sudbine malih naroda, prezen rao je Milorad Popović u svojim knjigama: Mali narodi i nacionalizam i Crnogorsko pitanje281. U svojem djelu Crnogorska nacija282 Dušan Ičević razmatra ovo pitanje u kontekstu crnogorske nacionalne posebnos , dok u pomenutom djelu Savezna država i savez država, isto pitanje situira u kontekst srpsko-crnogorskih odnosa. U kontekstu nemirenja sa negiranjem postojanja crnogorske nacije, pisao je i akademik Mijat Šuković283, dok je akademik Zoran Lakić svoje razmatranje Crnogorskog pitanja između nauke i poli ke, situirao u tradicionalan srpski nacionalis čki diskurs284. Stručnu, naučnu i poli čku verifikaciju srpskog nacionalis čkog diskursa ima i knjiga Aleksandra Stamatovića Istorijska osnova nacionalnog iden teta Crnogoraca 1918-1953285, koja je pod istovjetnim naslovom odbranjena kao doktorska disertacija 17. I 2000. godine na Filosofskom fakultetu u Beogradu (prof. dr Dragoljub R. Živojinović, prof. dr Đorđe Stanković, docent dr Ljubodrag Dimić). Knjiga je zanimljiva ne samo zato što se pojavila u izdanju jedne poli čke stranke (Srpska radikalna stranka), što je jedinstven primjer u crnogorskoj istoriografiji uopšte, već zato što primijenjenim nacionalis čkim obrascem iz vizure „neutralnog“ sudije člana i ak viste različi h par ja i pokreta srpske nacionalis čke prepoznatljivos , kri čki revalorizuje, u suš ni denuncijantski diskvalifikuje sve neistomišljenike. Potom po primjeni metodološkog obrasca 279

Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, (I tom- Od starijeg kamenog doba do kraja srednjeg vijeka) Ce nje, 1989; (II tom –razdoblje crnogorskog principata /vladikata od početka XVI do sredine XIX vijeka) Ce nje, 1992; (III tom-Vladavina knjaza Danila (18511860) i prve godine vladavine knjaza Nikole), Ce nje 1998. 280 Novak Adžić, Stvaranje i razvoj crnogorske nacije, Ce nje, 1995. 281 Milorad Popović, Mali narodi i nacionalizam, Ce nje, 1997; Milorad Popović, Crnogorsko pitanje, Ulcinj. Plima, 1999. 282 Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd, 1998. 283 Mijat Šuković, Za pravo, čast i slobodu crnogorske nacije: otvoreno pismo i javni poziv akademiku Dejanu Medakoviću, predsjedniku Srpske akademije nauka i umjetnos i akademiku Vasiliju Kres ću, sekretaru Odeljenja istorijskih nauka i direktoru Arhiva Srpske akademije nauka i umjetnos , (Pobjeda, 4. II 2000, br. 12262– Pobjeda, 22. II 2000, br. 12280) 284 Zoran Lakić, Crnogorsko pitanje između nauke i poli ke, Crnogorske istorijske teme, Ogledi-Eseji-Kri ke-Razgovori, Podgorica, 2001, 11-37; Kri čki osvrt na Lakićeve stavove iznio je: Živko M. Andrijašević, Babe i đedovi kao nauka, Monitor 9. XI 2001, 46-48; Živko M. Andrijašević, O drugima sve najgore, Monitor 11. I 2001, 30-32. 285 Aleksandar Stamatović, Istorijske osnove nacionalnog iden teta Crnogoraca 1918-1953, Srpska radikalna stranka, Zemun, 2000.

54


subjek vnog odbira izvora koji istorijsku osnovu reducira na deklara vni iskaz različi h protagonista poli čkog života, sve sa ciljem dokazivanja zadate teze. U naučnom smislu ova studija nije donijela ništa novo, izuzev potvrde srpskog nacionalis čkog stereo pa o crnogorskoj naciji ustanovljenoj dekretom i represijom od strane komunista, a u cilju razbijanja etničkog, teritorijalnog, pa može čak i vjerskog (s obzirom da postoji Crnogorska autokefalna crkva) razbijanja srpskog naroda te da će živje onoliko koliko oni budu imali društvenog u caja i moći. U tom smislu se ci ra i iskaz akademika Ma je Bećkovića, izgovoren na jednom skupu u Podgorici 1990. godine: rođen sam prije ove nacije, a nadam se da ću umrije poslije nje!286 U svakom slučaju, naučnu verifikaciju ove doktorske disertacije treba smjes u kontekst tada aktuelnog stanja na Beogradskom univerzitetu, sukoba Miloševićevog režima sa Crnom Gorom i potonjeg poli čkog angažmana autora u poli čkom životu Crne Gore kao poslaničkog kandidata SNP. Kao što se može uoči iz navedenog, polarizacija oko nacionalnog iden teta Crnogoraca u pojedinim segmen ma je poprimala formu verbalnog rata između dva nacionalna diskursa: srpskog i crnogorskog. To će traja sve dok se dugoročnije ne definiše pozicija Crne Gore, bilo kao članice državne zajednice sa Srbijom, bilo kao međunarodno priznate samostalne države. U svakom slučaju sveopšte preispi vanje iden teta uopšte rezul ralo je zavidnom produkcijom i istoriografskim nasljeđem, koje će teško bi zaobići u daljnjem izučavanju ove problema ke. Čija je crkva? Jedna od tema koja je veoma prisutna u crnogorskoj istoriografiji. Is na, mnogo manje kao pitanje cjelovite i sveobuhvatne analize položaja, uloge crkve, unutrašnje organizacije, sveštenstva, odnosa crkve i države i uopšte tema koje bi počivale na istraživanju arhivske građe i otkrivanju novih sadržaja. U tom smislu, izuzev nekoliko manjih izuzetaka, najveći dio istoriografske produkcije u Crnoj Gori je usmjeren ka dokazivanju, odnosno osporavanju autokefalnos pravoslavne crkve u Crnoj Gori za period do 1920. godine, kada je i formalno izvršeno ujedinjenje pravoslavnih crkava u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu u čiji sastav su ušle: Mitropolija Srbije, sa pet eparhija, obuhvatala je Kraljevinu Srbiju i bila je autokefalna; Karlovačka mitropolija, sa sedam eparhija, obuhvatala je sve pravoslavne Srbe u Vojvodini, Hrvatskoj i Slavoniji i bila je autokefalna; Crnogorsko-primorska mitropolija, sa tri eparhije, obuhvatala je Kraljevinu Crnu Goru i bila je autokefalna; Srpska crkva u Bosni i Hercegovini, sa če ri eparhije (dabrobosanska, zvorničko-tuzlanska, banjalučko-bihaćka i zahumsko hercegovačka) potpala je od 286

Ibid, 296.


55

1878. pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije; Dalma nska crkvena oblast, sa dvije eparhije (dalma nsko-istrijska i bokokotorska), pod Austrijom ušla je u sastav Bukovinsko-dalma nske mitropolije koja je, pored Srba, obuhvatala Rusine i Rumune; potpala je pod Carigradsku patrijaršiju; Crkvena oblast u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa šest eparhija (sa statusom mitropolija): raškoprizrenska, skopska, debarsko-veleška, prespansko-ohridska, pelagonijska (bitoljska) i poleanska (dojranska), sve pod Carigradskom patrijaršijom; pošto su 1912. i 1913. godine, odnosno 1919. bugarski i grčki episkopi napus li navedene eparhije, one su pripojene Beogradskoj arhiepiskopiji, ali je njihov status u odnosu na Carigradsku patrijaršiju ostao neriješen287. Dakle, stvaranju jedinstvene crkvene organizacije Srpske pravoslavne crkve 1920. godine, predhodilo je objedinjavanje prostora u jugoslovensku državnu zajednicu, te je dezintegracijom tog prostora početkom devedese h, otvoreno i pitanje crkve. Posebno i zato što je SPC u Crnoj Gori na čelu sa mitropolitom Amfilohijem, postala značajno uporište srpske nacionalis čke poli ke, propagande rata i negacije svega što je nosilo atribut crnogorskog u nacionalnom smislu. U takvim uslovima došlo je do obnavljanja Crnogorske pravoslavne crkve, na istorijskim premisama autokefalnos pravoslavne crkve u Crnoj Gori do 1920. godine, te je ovo pitanje poprimilo sve referentne konture prvorazrednog poli čkog pitanja. U kontekstu toga, istoriografija se i ovdje našla na više obala (prvu – koja tvrdi da pravoslavna Crkva u Crnoj Gori nije nikada bila autokefalna; Drugu, jeste, ali nije kanonski priznata; jeste, ali voljom vladara) i Treću – koja tvrdi da je autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve istorijski fakat o kojem govore svi relevantni istorijski izvori, te je osporavateljima teze da je pravoslavna crkva u Crnoj Gori bila autokefalna preostalo samo da ospore izvore koji tu autokefalnost dokazuju288. Ovu temu je u poslednjoj deceniji otvorio rad Ljubomira Durkovića-Jakšića, jednog od vodećih intelektualaca SPC sa izričitom tvrdnjom Mitropolija crnogorska nije nikada bila autokefalna289, što je trebao da bude „naučni“ odgovor na sve češće pominjanje autokefalnos među crnogorskim intelektualcima, zagovornicima obnove crnogorske države. Oni su takođe 1991. godine objavili zbornik radova i hrestoma ju u kojem su o autokefalnos pravoslavne crkve pisali Danilo

287

Cit. prema: Branislav Gligorijević, Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i uspostavljanje srpske patrijaršije u Jugoslaviji, Istorija 20. veka, 2/1997. 288 Vidi: Živko M. Andrijašević, Pravljenje istorije makazama I, Monitor 23. XI 2001, 44-45; Živko M. Andrijašević, Pravljenje istorije makazama II, Monitor 30. XI 2001, 42-43. 289 Ljubomir Durković-Jakšić, Mitropolija crnogorska nije nikada bila autokefalna, Beograd-Ce nje, 1991.

56


Radojević290, Vojislav Nikčević291, Dragoje Živković292, Radoslav Rotković293, te drugi autori i na kraju su objavljeni izvodi iz najvažnijih izvora koji potvrđuju autokefalnost. Na istom fonu je i knjiga Novaka Adžića sa izričitom tvrdnjom u naslovu: Crnogorska crkva je bila autokefalna294. Tako će se i povodom ovoga pitanja vremenom umnoži literatura, unutar dva suprotstavljena diskursa: srpskog i crnogorskog. Unutar srpskog nacionalis čkog diskursa osporavanja autokefalije na tragu Durković-Jakšićevih teza pisaće Vladimir Jovićević o Crnoj Gori – kapiji pravoslavlja295 i Aleksandar Stamatović u dvjema knjigama i manjim radovima296. Stamatovićeva verzija Kratke istorije …., ima crnogorski pandan u Kratkoj istoriji …. Novaka Adžića.297 U crnogorskom nacionalnom diskursu su i knjige istovjetnog naslova (Crnogorska pravoslavna crkva) Sretena Zekovića298 i Branka Nikača299, te knjige Danila Radojevića300 i Milovana Ivanovića301 koje se bave hrišćanstvom na tlu Crne Gore. Kada se navedenom spisku dodaju i ponovljena izdanja o kojima smo naprijed pisali (Milaš, Roganović, Mitrofan Ban), jasno se uočava da je u ovom periodu istorija crkve njen položaj i karakter postala jedna od najfrekventnijih tema.

290

Dr Danilo Radojević, Autokefalna crnogorska pravoslavna crkva, Elementa montenegrina 2/ 1991. 291 Prof. dr Vojislav Nikčević, Odnos crnogorske države i crkve i srpske države i crkve, Elementa montenegrina 2/ 1991. 292 Prof. dr Dragoje Živković, Fak čka autokefalnost crnogorske pravoslavne crkve od početka XVII vijeka i njen odnos prema Pećkoj patrijaršiji, Elementa montenegrina 2/ 1991. 293 Dr Radoslav Rotković, Specifičnos crnogorske pravoslavne crkve, Elementa montenegrina 2/1991. 294 Novak Adžić, Crnogorska pravoslavna crkva je bila autokefalna, Ce nje, 1993. 295 Vladimir Jovićević, Crna Gora – kapija pravoslavlja, Podgorica, 1994. 296 Aleksandar Stamatović, O autokefalnos crnogorske crkve, Stvaranje, martapril-maj, 1995; Aleksandar Stamatović, Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1219-1999, Ce nje, 1999; Aleksandar Stamatović, Pitanje autokefalnos crkve u Crnoj Gori, Podgorica, 2001. 297 Novak Adžić, Kratka istorija crnogorske pravoslavne crkve, Ce nje, 2000. 298 Sreten Zeković, Crnogorska pravoslavna crkva, Ce nje, 1997. 299 Branko Đ. Nikač, Crnogorska pravoslavna crkva (članci-rasprave-studije), Ce nje, 2000. 300 Danilo Radojević, Iz povijes hrišćanskih crkava u Crnoj Gori, crkveno-povijesne rasprave, Podgorica, 2000. 301 Milovan Ivanović, O hrišćanskoj crkvi u Crnoj Gori, Podgorica, 2001.


57

Naglašen interes za ovu problema ku svakako se prepoznaje kroz objavljivanje prvo životopisa302 a potom sabranih djela u sedam knjiga poslednjeg mitropolita autokefalne crnogorske crve Mitrofana Bana303. Izvan navedenog konteksta pro et contra se nalazi manji broj radova koji su imali ambiciju da u modernom metodološkom kontekstu sagledaju mogućnost kompara vnog istraživanja istorije vjerskih zajednica u Crnoj Gori304. Knjiga Velibora V. Džomića o mitropolitu Joanikiju i njegovom stradanju u ratu 1941-1945305 uz već pominjanu studiju Branislava Kovačevića306, dodatno pojašnjavaju sudbinu dijela pravoslavnog sveštenstva u Drugom svjetskom ratu. Velike hrišćanske relikvije u Crnoj Gori opisao je u posebnoj studiji Radomir Bulatović307, istorijat i izvore manas ra Stanjevići Ljubomir Kapisoda308. Moderno metodološki koncipirani, saznajno inova vni i zasnovani uglavnom na nekorišćenoj građi su radovi istraživača mlađe generacije Zvezdana Folića309, tematski disperzirani na sve vjerske zajednice u Crnoj Gori, sabrani u koheretnu cjelini i objavljeni kao knjiga, koja čini osnov odbranjenog doktorata na ovu temu pred komisijom (Š. Rastoder, Đ. Šušnjić, R. Božović)310. Treba na302

Životopis ili uspomene iz života Mitrofana Bana, Obod, Ce nje, 1991. Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana I-VII, Obod, Ce nje, 1999: (1. Životopis ili uspomene iz života, predgovor Vuk Minić, Ce nje 1991 – I izdanje; 2. Spomoćno upustvo o ispovijedi za sveštenstvo i narod, Ce nje, 1898 – I izdanje; 3. Kratki crkveni ustav za sveštenike i učenike Bogoslovsko-učiteljske škole, Ce nje, 1901 –I izdanje; 4. Besjede, Cenje, 1902 –I izdanje; 5. Ustrojstvo crkve, poslanice, članci, pisma i govori (prvo izdanje samo neki od priloga, i to: Zakon o Fondu za izdržavanje iznemoglijeh sveštenika i đakona Pravoslavne crkve u Crnoj Gori i njihovijeh udovica i djece, Ce nje, 1901; Ustav Svetoga sinoda u Knjaževini Crnoj Gori, Ce nje, 1904; Ustav pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori, Ce nje, 1904; Zakon o parohijskom sveštenstvu, Ce nje, 1909; Uskršnja poslanica mitropolita crnogorskog Mitrofana Bana, Ce nje, 1919; 6. Sedam Tajna Novoga zavjeta od episkopa Silvestra – s ruskog preveo Mitrofan, mitropolit crnogorski i brdski, Ce nje, 1896 – I izdanje; 7. Spomenica o dvadesetpetogodišnjici arhijerejske službe Njegovoga visokopreosveštenstva mitropolita Crne Gore Mitrofana Bana, Ce nje, 1911 – I izdanje). 304 Šerbo Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir istraživanja novije istorije crkve (vjerskih zajednica) u Crnoj Gori (1878-1945), Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima, CANU 14, 1994, 199-242. 305 Velibor V. Džomić, Golgota mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija (19411945), Ce nje, 1996. 306 Branislav Kovačević, Od Vezirovog do Zidanog mosta – tragična sudbina crnogorskih četnika u završnoj fazi rata 1944-1945, Beograd, 1993. 307 Radomir Bulatović, Najveće hrišćanske sve nje, Podgorica, 1995. 308 Ljubomir Kapisoda Stanjević, Manas r Stanjevići stogodišnja rezidencija dinas je Petrovića (istorijat i izvori), Ce nje, 1998. 309 Zvezdan Folić, Ateizam vlas u Crnoj Gori 1945-1953, Istorijski zapisi 3-4 / 1995. 310 Zvezdan Folić, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica, 2001. 303

58


pomenu i da je jedan dvobroj Istorijskih zapisa, posvećen 2000 godišnjici hrišćanstva i u njemu su objavljena 23 različita rada o hrišćanstvu, istoriji pravoslavne i katoličke crkve odabranih autora shodno uređivačkoj koncepciji311. I ak vnost sveštenih lica u poslednjoj deceniji dvadesetog vijeka je, ne samo bilježena u dnevnoj, nedeljnoj štampi, već su se pojavile i prve studije sa ambicijom da ukažu na neke aspekte djelovanja pojedinih sveštenih lica. Tako je u knjigama Veseljka Koprivice312 i Milorada Tomanića313 apostrofirana uloga crnogorsko-primorskog mitropolita Amfilohija u poli čkim previranjima i ratovima u poslednjoj deceniji. Za sada se čini da je ovo pitanje apsolvirano pojavom studije Živka Andrijaševića314. Metod Andrijaševića je naučan i njegova studija je uglavnom nastala na osnovu arhivskih istraživanja istorijskih izvora od kojih najveći dio do sada nije bio korišćen u istraživanju ove teme.

Zaključak Čini se da je u periodu od pada komunizma do danas crnogorska istoriografija imala najdinamičniji razvoj u svojoj istoriji. Kompleksno vrijeme i njegovi izazovi uslovili su proces temeljnog preispi vanja cjelokupnog istoriografskog nasljeđa. U svojevrsnom crnogorskom „Boju za istoriju“ (Lisjen Fevr) nije vođena bitka za istoriju kao nauku, nego bitka za sadašnjost kao logični nastavak prošlos . U toj bici u kojoj je angažovan veliki intelektualni potencijal oslobođena je ogromna energija i bar za sada se čini da je jedina „žrtva“ bila prošlost, shvaćena u smislu historia gestarum i njeno sveopšte preispi vanje kroz provjeru njenog znanja. To je za jednu nauku idealna pozicija ukoliko se shva nužnost da je potrebno da ona iz faze „oruđa za dokazivanje“, pređe u višu kvalitetniju fazu koja zah jeva njeno sveopšte ins tucionalno i kvalitetno uređivanje i dovođenje na nivo savremenos sposobne za sveopštu intelektualnu komunikaciju. U tom smislu grandiozan korak „oslobađanja inferiornos “ u odnosu na neke starije i pres žnije istoriografske škole treba shva tek kao osnovu za početak a vidljivo pos gnute rezultate kao osnovu na kojoj treba izgrađiva dalji razvoj. 311 312

Vidi: Istorijski zapisi 1-2 / 2000. Veseljko Koprivica, Amfilohijeva sabrana ne-djela, Podgorica-San Francisko,

1999. 313

Milorad Tomanić, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj, Medijska knjižara krug, Beograd, 2001. 314 Živko M. Andrijašević, Crnogorska crkva, 1852-1918, Filozofski fakultet Nikšić, 2008, 512.

59

Prof. Dr Radovan Radonjić: DUG

Prof. Dr Radovan Radonjić, Akademik DANU

DUG

Uskoro će četvrt vijeka od naprasnog silaska s vlas crnogorskih komunista, odnosno njihove poli čke elite. Proteklo je i isto toliko vremena od kada se, u glavama nekih od njenih pripadnika, i drugih koje to još interesuje, „snuje“ pitanje: Jesu li ljudi zaslužili to što im se desilo i jesu li štogod ostali dužni - sebi i svojoj zemlji? Zašto su crnogorski komunis izgubili vlast, vrijeme je već reklo svoje. Taj sud, objek vno, nije bilo teško izreći već i zbog činjenice da, kako bi Hegel rekao, sve što u istoriji propadne, propadne iz valjanih razloga. O tome jesu li komunis ostali štogod dužni, među m, može se ponešto reći i mimo suda vremena. To je razlog da ovaj prilog bude posvećen jednom dugu komunista koji nijesu ispunili. Dakako, ne s ciljem da bi im se naknadno sudilo za neučinjeno, jer oni su već jednom adekvatno kažnjeni zbog toga, već zato da bi se podsje lo da takve dugove, osim njihovih počinioca, plaćaju i njihove države - i to mnogo duže i teže nego oni sami. Komunis čku elitu na vlas su, više-manje, činile ličnos za koje su u svemu bitnom važila tri univerzalna pravila, karakteris čna za sve koji se nalaze na takvim društvenim pozicijama, pa i za one koji su je naslijedili. Prvo je tzv. Mihelsovo pravilo, koje neki teore čari nazivaju još i gvozdenim zakonom oligarhije, da se „svuda gdje organizacija jača, konstatuje... manji stepen demokra je“.1 Drugo je pravilo kojega Vilfredo Pareto izdiže na nivo osnovnog sociološkog zakona svakog poli čkog procesa koji je posredovan vlašću stranaka, a glasi: „Poli čka par ja je organizacija koja rađa vlast onih koji su izabrani nad onima koji biraju, mandatara (zastupnika) nad onima koji daju mandat, delegata nad onima koji su ih delegirali“.2 Treće je pravilo da svi koji 1

R. Mishels, La Sociologija del Par to nella democrazia Moderna, Torino 1912,

2

Robert Dal, Demokra ja i njeni kri čari, Podgorica 1999, str. 369.

str. 33.

60


su na vlas misle da samo oni, i samo u sistemu koji su sami stvorili i kojim upravljaju, mogu da riješe sva važna pitanja i probleme društva na čijem su čelu. Pri tome im se dešava isto što i svim poli čkim elitama na vlas , a to je da ne primjećuju kako su vremenom, neumitnim „kvarenjem“ vlas te „moralne strukture“, postali nešto drugo od onoga što su bili kad su preuzimali vlast i kako, umjesto hrabros , preduzimljivos , maštovitos i volje (i potrebe) za samopotvrđivanjem, počinju da ih odlikuju - kako Vilfredo Pareto u objašnjenju zašto se elite na vlas zakonito mijenjaju (kruže) kaže - gubitak samopouzdanja, prestanak vjerovanja u svoje ideale i ciljeve i nespremnost na upotrebu sile.3 Takvo njihovo biće - o biću je riječ, a ne o grešci - činilo ih je nemoćnim da reaguju na izazove i zahtjeve vremena. Zato oni nijesu imali snage da istraju na započetom reformskom kursu i ovome daju potrebne dinamizme i sadržaje, jer bi to, u krajnjoj liniji, značilo napuštanje sistema i njihov odlazak s vlas . I zato nijesu bili spremni ni da, u trenutku kada je disolucija savezne države bila izvjesna, iskoriste avnojevski ustavni kapacitet i povuku neki odlučniji potez radi zaš te crnogorskog državnog bića. S tom blokadom u sebi, razumije se, bili su lak plijen za svakoga iole, pa makar i pogrešno preduzimljivog. Iz tog ugla posmatran, odlazak s vlas crnogorske komunis čke elite nije bio ni grijeh po sebi, ni „nešto strašno“ što se „samo u Crnoj Gori“ može desi . Realno, nije bio ni neki veliki hendikep za Crnu Goru. Zaslužila je, uglavnom, ta elita upravo takav kraj i to nije bila nikakva tajna čak ni za nju samu.4 To što nije o šla „legalnim putem“, u smislu da je umjesto „ulice“ smijene par jski organi i predstavnička jela koji su je i promovisala, jeste bila izvjesna nepravda izazvana manjkom demokratskog kapaciteta kod novih „(se)elektora“ i jeste bila nimalo srećna okolnost - ni za nju i njene nasljednike, nove „(se)lektore“, ni za Crnu Goru. Glavni problem je, među m, bio u tome što je o šla bez „testamenta“, odnosno tako da iza sebe nije ostavila nasljeđe koje bi zemlju pošteđelo novih teških iskušenja i posrtanja. Kad je o „testamentu“ riječ, nije u pitanju nikakva formalna poruka, odnosno poduka onima koji su ih naslijedili na vlas , jer i da su je i imali - ne bi je imao ko ču . „Nasljednici“ su od „stare vlas “ tražili samo jedno - da odu što prije i sa što manje priče.5 Dobronamjerni pokušaj jednog od „odlazećih“ 3

Više o tome, u: Radovan Radonjić, Poli čke doktrine, Ce nje 2010, str. 598-600. Bila je to „neizbježna kazna za oportunizam i birokra zam SK, za neznanje, nekada čak i elementarnu nekompetentnost, za neumješnost da se nagomilana energija nezadovoljstva usmjeri na rješavanje životnih problema ljudi“ (Radovan Radonjić, na vanrednoj sjednici CK SK Crne Gore, 11. januara 1989. godine, „Pobjeda“, 12. januar 1989, str. 2). 5 Poruka koju im je jedan od vođa AB revolucije upu o na sjednici Predsjedništva CK SK Crne Gore i Predsjedništva UK SK od 10. decembra 1988. godine bila je u tom pogledu veoma jasna: „Zahtjev za demokra zacijom društva zahtjev je da svoju sudbinu uzmemo u 4


61

da, tome uprkos, čelnicima nove elite na vlas skrene pažnju na potrebu da prije promjena, koje se više nijesu mogle izbjeći, razmisle o tome „što umjesto datog i koga umjesto smijenjenih“6 - bila je „priča u prazno“. Kad se kaže „testament“, ima se u vidu neka vrsta utemeljenog moralnog impera va u pogledu orijentacije, ciljeva i smjera kretanja Crne Gore nakon njih, o koji se nasljednici ne bi smjeli, ni mogli, ogluši i ogriješi . Pri tome se taj „testament“ nije odnosio na onaj dio nasljeđa koji se če stepena razvijenos kri čke svijes o socijalizmu, ukoliko bi on bio opcija nasljednika. Misao crnogorskih komunista u tom pogledu bila je na nivou jugoslovenske, a ova na najvišem ondašnjem svjetskom nivou. Posebno ju je odlikovalo to što je bila znatno bliža shvatanju socijalizma kao radničke demokra ja (u smislu kako ovu promišljaju Roza Luksemburg, Antonio Gramši, Karl Korš i Đerđ Lukač), nego poimanju novog društva kao eta s čko-birokratske strukture koja ne podliježe ničijoj demokratskoj kontroli. Otklon kojeg su jugoslovenski i crnogorski komunis napravili u odnosu na Staljinove teze o državi koja jača i par ji kao „rukovodiocu države“, bez kojega se „ne rješava nijedno važno poli čko ili organizaciono pitanje“,7 imao je principijelan značaj i bio je poštovan čak i u dijelu radničkog i komunis čkog pokreta koji je veoma dugo i uporno istrajavao na rigidnom Staljinovom doktrinarnom i poli čkom nasljeđu.8 Ne radi se ni o nasljeđu u oblas spoljne poli ke i međunarodne pozicije zemlje. Visok ugled i međunarodni u caj koji je Jugoslavija imala tokom svoje ruke. Za početak imamo dovoljno volje, snage i znanja. Potrebno je još samo da vi napus te poli čku scenu, jer mi odavno ne vjerujemo vama koji ste nas vodili i dovde doveli. Zbog toga cijena koju narod više nego blagonaklono određuje jeste - odlazak sa poli čke scene“ (Risto Kilibarda, Obzorje ili suton nade, Podgorica 1996, str. 71). Desetak dana kasnije, na sjednici CK SK Crne Gore, sličnu poruku će im upu još jedan „nasljednik“, Ljubiša Stanković, koji ne može da shva „što bi još trebalo učini da bi često prozivani pojedinci uvidjeli da ih narod Crne Gore ne želi za svoje čelnike“ (Isto). 6 Radovan Radonjić, Što poslije ostavki, Titograd, „Pobjeda“, 8. oktobar 1988, str. 2. 7 J. V. Staljin, Pitanja lenjinizma, Beograd 1946, str. 123, 129. 8 Završni dokument Konferencije komunis čkih i radničkih par ja Evrope, održane u Berlinu 1976. godine, sadržao je sve ono na čemu su jugoslovenski komunis u sukobu sa Kominformom i nakon njega insis rali - od obaveze na „striktno poštovanje ravnopravnos i suverene nezavisnos svake par je“, preko internacionalne solidarnos ali i odgovornos za učinjeno isključivo „pred svojom radničkom klasom i narodom“, do „čvrste riješenos “ parja učesnica da „ubuduće, na osnovi poli čke linije koja je potpuno samostalno i nezavisno razrađena i usvojena od strane svake par je u skladu s društveno-ekonomskim i poli čkim uslovima i osobenos ma svake zemlje, vode dosljednu borbu da bi pos gle ciljeve mira, demokra je i društvenog progresa, što odgovara opš m interesima radničke klase, demokratskih snaga i narodnih masa svih zemalja“ („Jugoslovenski pregled“, Beograd, br. 6/1976, str. 248-250).

62


svog socijalis čkog trajanja još nije bio doveden u pitanje, a principi na kojima su se oni stvarali i stekli i dalje su bili korespodentni sa dominantnim svjetskim zahtjevima u pogledu očuvanja mira, dobrosusjedstva i nemiješanja u unutrašnje poslove drugih, uzajamnog poštovanja i ravnopravne i obostrano korisne saradnje naroda i država. Nije u pitanju ni nasljeđe u materijalnim dobrima, koje nije bilo odveć utješno, ali ni toliko loše da je neizbježno vodilo u ekonomsku katastrofu. Tačno je, na primjer, da je uprkos svim ulaganjima u modernizaciju crnogorske industrije, znatnog podizanja nivoa obrazovanos i stručne osposobljenos uposlenih, te činjenice da su vrijednost opreme, snaga pogonskih mašina i potrošnja električne energije po radniku u njoj bili znatno iznad jugoslovenskih prosjeka,9 njena produk vnost konstantno zaostajala za prosječnom jugoslovenskom oko 27%.10 Tačno je i da će društveni proizvod Crne Gore nastavi da pada i nakon AB revolucije i da će, na primjer, u 1990. godini po ak vnom stanovniku u Crnoj Gori iznosi 28. 800 dinara (po cijenama iz 1972. godine), dok je 1980. godine iznosio 41.900 dinara. Nacionalni dohodak po stanovniku je 1992. godine već bio pao na 1.200 US dolara. Tačno je i to da su opali: društveni proizvod za 41%, industrijska proizvodnja za 43,2%, a zarade zaposlenih za 75, 8% u odnosu ne vrijeme neposredno pred AB revoluciju. No, tačno je i to da je i pored svih h problema „materijalna zaostavš na“ bivšeg „omrznutog režima“ bila tolika i takva: da su „nasljednici“ od nje preživljavali bar petnaestak godina, uglavnom rasprodajući je kome su s zali i budzašto; da i četvrt vijeka kasnije „bivši radnici“ potražuju na dese ne miliona eura za imovinu svojih propalih firmi i još dobijaju sredstva po tom osnovu; da su čeri jedina i dalje aktuelna crnogorska robna proizvođača, odnosno izvoznika (Željezara i Pivara u Nikšiću i Kombinat aluminijuma i Plantaže u Podgorici), stvoreni u socijalizmu. Konačno, nije riječ ni o dosta sumornoj i obeshrabrujućoj slici koju su komunis , na svom Devetom kongresu, dali o vlas m radu, a me i o izgledima da njihovo djelo preživi.11 I prije su oni, na raznim mjes ma, i u raznim 9

Jugoslavija 1945-1985, Sta s čki prikaz, Beograd 1986, str. 206. Branislav Marović, Ekonomska istorija Crne Gore, Podgorica 2008, tom II, str. 267. 11 Radi se o ocjenama: „Narasle pro vurječnos , nejedinstvo u redovima avangarde i slabos u funkcionisanju poli čkih centara posebno u Federaciji - uslovili su da ni odluke Dvanaestog kongresa SKJ nijesu u punoj mjeri izrazile težinu problema, ni otklonile sve oči je razlike i obezbijedile jedinstvo na glavnim pitanjima borbe za stabilizaciju. Napro v, produbljivanje nejedinstva u SKJ, tendencije njegove federalizacije, agresivnije ispoljavanje policentričnog eta zma, sve izraženije birokratsko-tehnokratske sprege i naglašenija uloga centara poli čke moći na raznim nivoima doveli su do po skivanja samoupravljanja i delegatskog sistema, do blokade u odlučivanju, do svojevrsne suspenzije sistema i plana, do sukoba raznih interesa na štetu zajedničkih. I kao zakonita posljedica, pojačani su dezintegracioni procesi i zatvaranja na nivou osnovnih i radnih organizacija udruženog rada, opš na, republi10


63

prilikama, oštro samokri čki govorili o raznim problemima i nedostacima, pa su uspijevali da sačuvaju prisebnost, izvrše određena prestrojavanja i pođu dalje. Uostalom, količina i karakter iskušenja kojima su odoljeli najprije tokom narodnooslobodilačkog rata, a potom i nenadnog sukoba sa Kominformom legi misali su ih kao nekoga ko u principu zna što hoće i ne odustaje lako od svojeg cilja. A tu je bila i socijalis čka Crna Gora kao njihovo životno djelo. S materijalnim i duhovnim potencijalima, koje je posjedovala, te nacionalnim dohotkom po glavi stanovnika od 2.300 US dolara, ona je 1989. godine spadala u red srednje razvijenih zemalja, i bila je: formalno i fak čki izjednačena sa ostalim jugoslovenskim republikama u pravima i obavezama u pogledu definisanja i realizacije zajedničke unutrašnje i spoljne poli ke; ekonomski, kulturno i na druge načine integrisana u evropski prostor i uključena u njegove razvojne procese; spremna da unutar svog (i opštejugoslovenskog) koncepta „samoupravnog socijalizma“, u mjeri koju je on objek vno dozvoljavao, š ljudska prava i slobode i razvija elemente poli čkog pluralizma; opredijeljena da svoje odnose sa međunarodnim poli čkim i pravnim subjek ma reguliše na is m principima međusobnog uvažavanja, uzajamnih interesa i tolerancije koje je upražnjavala u odnosima sa sukons tuen ma jugoslovenske federacije. U njoj je sve manje bilo mjesta za fikciju da se masovnim unesrećenjem ljudi može dospje do srećnog „novog“ čovjeka, a razorenim društvom do fantazmagoričnog carstva nebeskog na zemlji. Društvena stvarnost kojoj je većina njenih građana težila bila je an pod boljševičkoj inverziji, karakteris čnoj po nadređenos sistema čovjeku, države društvu, par je državi, poli ke ekonomiji, ideologije nauci, svrsishodnos proceduralnoj racionalnos , nužnos slobodi, monizma pluralizmu. „Testament“ o kome je riječ odnosio se na onaj dio nasljeđa koji se uobičajeno naziva duhovnom sferom, ili, još konkretnije, na e čki poredak crnogorskog društva i države i istorijsku svijest o smislu njihovog postojanja. Pokazalo se, naime, da su i komunis , u maniru svih prethodnika stoljećima unazad, kudikamo više pots cali razne oblike otuđene svijes i manipulisali mitovima, nego što su pokušavali da racionalnim suočavanjem sa stvarnošću dođu do rješenja „zagonetki istorije“. Njihov proleterski mitos, koji vrhuni u vjerovanju da se snaga prevratništva radničke klase, kojom ova treba da promijeni svijet, nalazi u, kako bi Sorel rekao, „autonomiji njenog revolta“,12 suš nski se - naročito u ravni vjerovanja u neupitnu determinisanosot svakog nacionalnog čina i učinka internacionalis čkim principima i zahtjevima, ka i pokrajina. Produbile su se razlike u regionalnom razvoju i ojačale tendencije međusobnog podozrenja i podvajanja. Posljedica toga je naraslo nepovjerenje i opadanje ugleda SK u društvu” (Deve kongres Saveza komunista Crne Gore, Dokumen , Titograd 1986, str. 11-12). 12 Više o tome, u: Radovan Radonjić, Poli čke doktrine, Ce nje 2010, str. 486-489.

64


odnosno nalozima i razlozima radničko-klasnog interesa - po svojim implikacijama, malo ili nimalo razlikuju od panslavis čke ideje „jednoplemenos “ koja interese „stožerne zemlje“ čini posve iden čnim sa interesima njenih „š ćenika“, odnosno ideje jednovjernos koju razvija pravoslavlje s ciljem da „svojom linijom“ podupre velikodržavne hegemonis čke aspiracije „stožerne zemlje“. Jer, u oba slučaja se vlas (nacionalni) zadatak izvodi iz „jedinstvenog“ ili „opšteg“ programa, a vlas interes dovodi u funkciju ostvarivanja „zajedničkog“ ili „višeg“ cilja. Zato se crnogorskom „odnarođenom“ komunis čkom rukovodstvu desilo isto ono što dešavalo i njihovim prethodnicima iz „svetorodne dinas je“: mitomanska navada im se vra la kao bumerang i obila o glavu. Priklanjajući se, naime, na jednoj strani, ideologemi da će sa opšte (jugo)slovenskim bi automatski riješeno i posebno crnogorsko, te da će s klasnim bi riješeno i nacionalno, i pokazujući, na drugoj, odveć veliki respekt prema „nasljeđenim učenjima“ o „zajedničkom“ etničkom porijeklu, kulturi, jeziku, pa čak i sudbini Crnogoraca i drugih južnoslovenskih naroda (srpskog, u prvom redu) - uključujući i mit o vlas m korijenima koji sežu do kosovskih junaka, te obaveze prema neizvidanim kosovskim ranama i neispunjenom kosovskom zavjetu što im ga ostaviše nadnaravno umni i neizmjerno zaslužni „državotvorni“ duhovnici i pjesnici - komunis su (o)stali na pola puta kako u realizaciji nacionalno i državno oslobodilačke ideje na kojoj se temeljio Trinaestojulski ustanak, tako i u borbi za afirmaciju nacionalne kulture, odnosno za suzbijanje raznih hegemonis čkih duhovnih nasrtaja sa strane na Crnu Goru i ne manje opasnih nacionalis čkih zastranjivanja u njoj samoj. Bez h mitskih naočara, vjerovatno bi na vrijeme primije li polovičnos i površnos u koncipiranju i realizaciji vlas tog programa kulturne poli ke i rješavanja nacionalnog pitanja i preduzeli odgovarajuće mjere na njihovom otklanjanju. S tom „dioptrijom“, među m, nijesu bili u stanju ni da iden fikuju, a kamoli da eventualno preduprijede grubo izvršenje kazni koje su Crnoj Gori i njima samima otuda zakonito slijedile - još dok su bili na vlas . O čemu se, konkretno, radi? U svojim prvim projekcijama novog društva crnogorski komunis kulturno-duhovnoj sferi pridaju odgovarajuće mjesto. Među ciljevima koje žele da ostvare kroz narodnooslobodilačku borbu nalaze se i „svoja kultura“,13 i „nacionalna sloboda”.14 Oni, kako piše „Omladinski pokret” od 1. februara 1942. godine, Crnu Goru u budućnos vide kao zemlju u kojoj knjiga pomaže da se osvoji sloboda, a sloboda omogućava da se osvoji knjiga,15 da bi već na Trećoj sjednici Predsjedništva CASNO-a 29. septembra 1944. godine raz13

Zbornik građe za istoriju radničkog pokreta Crne Gore, Titograd 1960, knj. III,

14

Isto, str. 19. Isto, str. 34.

str. 7. 15


65

govarali o tome da se, čim se steknu uslovi, u Crnoj Gori „osnuju Narodni ins tut i Umjetnička akademija, a pozorište da se ojača i da se ispita mogućnost otvaranja Poljoprivrednog fakulteta”.16 Nešto kasnije, CASNO zaključuje da bi trebalo osnova „etnografsko i prirodnoslovno odjeljenje, kao i naučne ins tute za izučavanje jezika i istorije”, dok bi pri Narodnom pozorištu na Ce nju trebalo otvori , glumačku, muzičku i slikarsku školu.17 Odmah nakon rata osnivaju se: u Podgorici Zavod za poljoprivredna istraživanja, čiji je zadatak da putem pronalaženja i primjene savremenih tehnoloških i ekonomskih rješenja unapređuje poljoprivrednu proizvodnju, u Nikšiću Zavod za stočarstvo i u Kotoru Zavod za geološka istraživanja.18 Petogodišnjim planom, donesenim 1947. godine, predviđa se kako školovanje i brže osposobljavanje mladih stručnjaka (inženjera, tehničara, kvalifikovanih radnika) i uopšte formiranje „novih ličnos “,19 odnosno stvaranje uslova da, kakao se tada kaže, đaci i studen školovani izvan Crne Gore imaju gdje da se vrate, što nije bio slučaj u vrijeme vladavine „velikosrpske hegemonis čke klike”, koja je bila „u svakom pogledu zapostavila Crnu Goru”,20 tako i organizovanje naučnog rada putem osnivanja novih naučnih ins tuta (u prvom redu istorijskog) i unaprjeđenja rada postojećih, odnosno otvaranja više pedagoške škole, te filozofskog i medicinskog fakulteta u Titogradu.21 Kulturno-duhovna sfera u procesu „socijalis čke izgradnje“, međum, realno, ni izdaleka ne „drži korak“ sa drugim oblas ma društvenog razvoja. Dva indikatora su u tom pogledu veoma pouzdana. Jedan je da je tokom petogodišnjeg plana u prosvjetu u kulturu uloženo deset puta manje finansisjkih sredstava nego, na primjer, u razvoj saobraćaja.22 Drugi se odnosi 16

Zoran Lakić, Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945, Ce nje-Beograd 1981, str.

449. 17

Isto, str. 449, 459-460. Branislav Marović, Ekonomska istorija Crne Gore, str. 169. 19 Hoćemo, kaže Blažo Jovanović, „da stvorimo ljude koji će bi svjesni svojih napora i dostojni svoga roda, takve ljude koji će zna da vole, cijene i da brane ono što su stvorili svojim rukama, svojim znojem i svojom krvlju” (Rad Skupš ne Crne Gore 1945-1950, Priredili Čedomir Perović i Nevenka Ilić, Titograd 1986, str. 440). 20 Isto, str. 469. 21 Branislav Marović, Društveno-ekonomski razvoj Crne Gore 1945-1953, Titograd 1987, str. 189-191. 22 Inves cije tokom realizacije tog plana bile su ovako raspoređene: rudarstvo 105 miliona, elektroprivreda - 680 miliona, industrija - 948 miliona, poljoprivreda - 770 miliona, šumarstvo - 187 miliona, saobraćaj - 1.445 miliona, trgovina - 400 miliona, komunalna i stambena izgradnja - 1.400 miliona, zdravlje i socijalno staranje - 319 miliona, prosvjeta i kultura - 470 miliona, građevinska preduzeća - 100 miliona, ostale neproizvodne inves cije 69 miliona. Najviše je, dakle, uloženo u saobraćaj, komunalnu i stambenu izgradnju, industriju i poljoprivredu - 4.573 miliona dinara, ili oko 65% ukupnih inves cija (Branislav Marović, 18

66


na poli čku filozofiju promovisanu na Trećem kongresu Socijalis čkog saveza radnog naroda Crne Gore, 11. aprila 1953. godine, koja glasi: „Ne treba mnogo ubjeđiva u to da je važnije i to što prije izgradi željeznicu Beograd-Bar, koja je od životnog interesa za čitavu Republiku, Željezaru, hidroenergetski sistem u Nikšiću, Barsku luku, Šuplju S jenu, Brskovo, pronaći na u itd., nego podići neku školu, bioskop, pozorište pa čak i bolnicu, makar koliko to bilo potrebno, jer takva poli ka odvukla bi nas od glavnih objekata i odložila naše ekonomsko osamostaljenje bez čega mi ustvari ne bi mogli izgradi socijalizam u našoj Republici, a poznato je da bez materijalne podloge socijalizam i socijalis čki odnosi ne mogu da dođu do svog punog izražaja”.23 Kao posljedica jednog i drugog nastaje period u kome, uprkos nesumnjivom društveno-ekonomskom razvoju Republike,24 koji ima trajniji trend,25 dolazi ne samo Ekonomska istorija Crne Gore, tom II, str. 218). 23 Blažo Jovanović, Izabrani radovi, Titograd 1983, knj. 2, str. 250. 24 Prezen rajući javnos te rezultate, Blažo Jovanović na predizbornom mi ngu u Titogradu, 18. maja 1963. godine, kaže: „U periodu od 1958. do 1962. godine u privredu Crne Gore inves rano je blizu 170 milijardi dinara. Društveni proizvod je povećan za oko 89%, a nacionalni dohodak 82%. Fizički obim industrijske proizvodnje godišnje je rastao po stopi od 27,7%, tako da je sada veći za dva i po puta. U ovom razdoblju izgrađeno je preko 30 novih industrijskih i hidroenergetskih objekata; počele su da se razvijaju nove privredne grane. Podignu su novi značajni kapacite drvne industrije u Ivangradu, Mojkovcu i Pljevljima, teks lne industrije u Titogradu i Bijelom Polju, fabrika kože u Ivangradu i obuće na Ce nju, uložena su znatna sredstva u izgradnju Luke Bar, pruge Beograd-Bar i Jadranskog autoputa, privreda Crne Gore dobiće nove snažne potencijale i uslove za još brži i svestraniji privredni i društveni razvitak. Za jačanje socijalis čkog sektora poljoprivrede inves rano je za pet godina sedam milijardi dinara. Turizam postaje sve značajnija privredna grana i u njega se ulažu sve veća sredstva. Za ovo vrijeme ostvareno je skoro šest miliona noćivanja, a Crnu Goru je posje lo 1.400.000 turista. Promet u trgovini je udvostručen. Preko 50% naselja je elektrificirano, a u 1962. godini proizvedeno je 10 puta više električne energije nego 1958. godine. Za povećanje društvenog standarda inves rano je 22,3 milijarde dinara. Broj učenika je porastao za 24.000 u odnosu na 1958. godinu, 92,4% djece obuhvaćeno je osmogodišnjim školovanjem; svaki četvr stanovnik naše Republike se obrazuje u raznim vrstama i nivoima škola. U Crnoj Gori su otvoreni prvi fakulte , i u svim višim školama i fakulte ma u našoj Republici i Jugoslaviji studira preko 6.500 redovnih i vanrednih studenata iz Crne Gore. Na 16 stanovnika dolazi jedan radio-aparat, a bioskopske predstave je gledalo preko 2.100.000 građana, što je 250.000 više nego 1958. godine. Podignu su novi zdravstveni objek i centri. Izgrađeno je 5.500 novih stanova. Broj zaposlenih je naglo rastao i povećao se za 25.000” (Blažo Jovanović, Izabrani radovi, knj. 3, str. 209-210). 25 Da se taj trend u Crnoj Gori nastavlja i deceniju kasnije, potvrđeno je na Šestom kongresu SK Crne Gore, podacima: „U vremenu 1969-1973. godine društveni proizvod je rastao po stopi od 7,5%, nacionalni dohodak 7,7% (po cijenama iz 1966), industrijska proizvodnja 6,5%, zaposlenost u društvenom sektoru 5,4%, produk vnost rada u industriji 3,4%.


67

zapostavljanja razvoja kulture i nauke, već i ukidanja ili degradiranja dijela onog što je u toj oblas već bilo stvoreno.26 Taj za kulturno-duhovni razvoj Crne Gore prilično prazni period potrajaće petnaestak godina, tačnije sve do Petog kongresa Socijalis čkog saveza radnog naroda Crne Gore (1966), na kojemu je najzad „primijećeno“ da se crnogorska nacija ponaša kao da nema svoju kulturu, odnosno do kraja januara 1968. godine, kada je u Titogradu organizovan razgovor za „okruglim stolom“ o kulturnoj problema ci. Tek na tom skupu, koji se održava u već poodmakloj fazi „socijalis čke izgradnje“, i u čijem radu učestvuju svi najviši crnogorski rukovodioci,27 prvi put se raspravlja o širokom spektru pitanja relevantnih za tretman crnogorske kulture „kao ravnopravnog dijela kulturnog fonda naroda Jugoslavije“, s posebnim osvrtom na tendencije srbiziranja kulturnih vrijednos crnogorskog naroda iz epohe njegove nacionalne afirmacije. Tri stanovišta iskazana tom prilikom imala su posebnu važnost za dalji odnos crnogorskih komunista prema pitanju nacionalne kulture: prvo, da „nacionalna samostalnost i ravnopravnost svih jugoslovenskih nacija i narodnos na samoupravnoj osnovi, u socijalis čkom smislu shvaćena, treba da budu brana birokratsko-eta s čko-unitaris čkim tendencijama, na jednoj, i materijalni i idejni pods caj procesima ekonomske, kulturne i društvene integracije radnih ljudi i njihovih asocijacija, na drugoj strani“;28 drugo, da je neprihvatljiva rasprava - na tom skupu i bilo gdje drugo - „o tome da li postoji ili ne postoji crnogorska kultura i nacija“, budući da je to bilo i može bi upitno samo za one koji bi željeli „da se produži tretman crnogorske nacije i nacionalne kulture u skladu sa starim buržoasko-nacionalis čkim i hegemonis čkim interesima pojedinih društvenih grupacija u Socijalis čkoj Federa vnoj Republici Jugoslaviji“, odnosno za one kojima su i dalje bliske razne „simplifikacije o dvonacionalnos crnogorske nacionalne kulture“;29 Nacionalni dohodak po glavi stanovnika rastao je po godišnjoj stopi od 6,5% i u 1972. godini iznosi 70,2% prosječnog jugoslovenskog“ (Veselin Đuranović, Aktuelna pitanja socijalis čkog samoupravnog razvoja Crne Gore i zadaci Saveza komunista, str. 4). 26 Kao posljedica te orijentacije došlo je do ukidanja Naučnog društva Crne Gore i Umjetničke škole u Herceg Novom, pretvaranja profesionalnih pozorišta u Ce nju, Kotoru i Nikšiću u amaterska, prestanka izlaska nekoliko neđeljnih i mjesečnih listova i časopisa, kašnjenja u razvoju visokog školstva. 27 Razgovorima na tom skupu o crnogorskoj kulturi prisustvovali su: Đoko Pajković, Veljko Milatović, Budislav Šoškić, Veselin Đuranović i Drago Vučinić („Pobjeda”, Titograd 1. februar 1968, str. 1). 28 Isto, str. 9. 29 Isto, str. 8.

68


treće, da Crna Gora treba da ima sopstvenu ins tucionalnu naučnu bazu i naučne kadrove, te da se tu ne radi ni o megalomaniji, ni o autarkizmu, već je u pitanju „nužna potreba i pretpostavka daljeg razvitka Crne Gore“.30 Dobrim dijelom na m uvjerenjima, pomognu m me da je u Crnoj Gori najzad oficijelno prihvaćen, kako Janko Đonović kaže, „prisvojni pridjev crnogorski“ - u smislu da se kaže „crnogorska književnost“ i „crnogorska kultura“, kako su mladi crnogorski pisci govorili između dva svjetska rata - temelje se stanovišta u dokumentu o razvoju crnogorske kulture, usvojenom krajem 1970. godine, koja su imala velik značaj za sve što se u toj oblas od tada dešavalo.31 To se naročito odnosi na stanovište da su Savezu komunista Crne Gore tuđi kako nenaučno i roman čarsko tre ranje istorije crnogorskog naroda, tako i pokušaji vještačkog razgraničavanja nasljeđa prema da m republičkim granicama, odnosno na utvrđivanje obaveze da se pristupi naučnom istraživanju prošlos crnogorskog naroda kako bi se „u savremene tokove društvenog napretka ugrađivalo i u našoj kulturi dobilo pravo mjesto sve ono što je u prošlos bilo slobodarsko, progresivno i trajno vrijedno“, a „kri čki ocijenilo sve ono što je nega vno u istorijskom i kulturnom nasljeđu i što snagom konzerva vnog tradicionalizma može da opterećuje svijest sadašnjih i budućih generacija“.32 U tada usvojenoj Idejno-poli čkoj pla ormi Saveza komunista Crne Gore o razvoju crnogorske kulture, utemeljenoj na m premisama, stajalo je, uz ostalo, i sljedeće: da crnogorski komunis smatraju „nestvarnom i iskonstruisanom dilemu da li postoji ili ne postoji crnogorska nacija i njena kultura“, budući da „svako osporavanje individualnos crnogorske kulture znači osporavanje crnogorske nacije i prikazivanje Socijalis čke Republike Crne Gore kao vještačke konstrukcije“;33 da se „kultura jedne nacije najbolje“. potvrđuje i afirmiše stvaranjem novih naučnih, umjetničkih i drugih kulturnih vrijednos koje prihvata i priznaje i sopstveni narod i drugi narodi“;34 da je stvaranje nacionalnih naučnih i kulturnih ustanova izuzetno 30

Isto. Stanovišta izložena u tom dokumentu su, ocijenjeno je na Četvrtoj konferenciji Saveza komunista Crne Gore, predstavljala „ne samo dugoročan program razvoja u ovom domenu društvenog rada, već i pouzdan idejni orijen r kako u prepoznavanju nacionalis čkih tendencija i pojava, tako i u borbi pro vu njih“ (Četvrta konferencija Saveza komunista Crne Gore, Titograd 1973, str. 51). 32 Aktuelna pitanja razvoja crnogorske kulture, Titograd, „Pobjeda“ - specijalni dodatak, 27. decembar 1970, str. 12. 33 Isto, str. 11. 34 Isto. 31


69

važno za dalji kvalitetan uspon duhovnog života u Crnoj Gori, koji će ne samo omogući da se drugi upoznaju sa njegovim vrijednos ma i dos gnućima, već bi i od izuzetne važnos za dalju afirmaciju crnogorske nacije;35 da među poslovima i zadacima u daljem kulturnom razvoju Crne Gore prioritet treba da imaju: „kons tuisanje naučnog društva“; jačanje postojećih i stvaranje novih visokoškolskih ins tucija, s težnjom „da se u neposrednom narednom periodu visoko školstvo u Crnoj Gori kons tuiše u univerzitetsku zajednicu“; stvaranje materijalnih i drugih uslova „za osnivanje televizijskog studija, izdavanje dnevnog lista i snaženje radio-mreže“; nastavljanje rada „na izdavanju višetomne istorije Crne Gore, izdavanje istorije književnos , programiranje rada i stvaranje uslova da se u doglednom periodu priđe izdavanju enciklopedije Crne Gore, i uopšte snaženje izdavačke djelatnos “;36 da treba nastoja „da se, u okviru opšte reforme školstva u svim našim republikama, u nastavnim programima obezbijedi, na osnovu demokratskog dogovora, naučnih i prosvjetno-pedagoških ins tucija, ravnopravno tre ranje crnogorske istorije, razvitka i stvaralaštva“.37 Akcijama na realizaciji tog programa stvoreni su uslovi za intenzivniji i boga ji kulturni život. Tokom prvih nekoliko godina te svojevrsne „kulturne obnove“, naime: osnovani su Crnogorska akademija nauka i umjetnos , Leksikografski zavod Crne Gore, Republička zajednica kulture, Međurepublička zajednica za kulturno-prosvjetnu djelatnost (u Pljevljima) i opš nske zajednice kulture, kao i više naučno-istraživačkih ins tuta, muzeja, umjetničkih galerija i arheoloških i prirodnjačkih zbirki; intenziviran je ili pokrenut rad časopisa „Stvaranje“ i „Praksa“ i revije „Ovdje“ u Titogradu, „Spona“ u Nikšiću, „Mostova“ u Pljevljima, „Tokova“ u Ivangradu, „Odziva“ u Bijelom Polju, „Boke“ u Kotoru, te nekoliko specijalizovanih glasnika - „Starine Crne Gore“ (Zavoda za zaš tu spomenika kulture), „Glasnik Muzeja Ce nje“, „Bibliotečki vjesnik“ (Centralne narodne biblioteke), „Pomorski godišnjak“ u Kotoru, „Istorijski zapisi“ u Titogradu; ustanovljene su književne manifestacije „Ratkovićeve večeri poezije“ (u Bijelom Polju), „Pjesnička riječ na izvoru Pive“, „Nikšićki susre poezije“, kao i nagrade Međurepubličke zajednice za poeziju i prozu; proširena je izdavačka djelatnost, otvorene su nove biblioteke i čitaonice. U Crnoj Gori je 1989. godine izlazilo 25 časopisa, sa godišnjim ražom od 71. 000 primjeraka i 66 dnevnih, nedjeljnih i mjesečnih listova, sa 35

Isto, str. 3-4. Isto, str. 8-9. 37 Isto, str. 15. 36

70


ukupnim godišnjim ražom od oko 10. 200. 000 primjeraka.38 Kulturno-duhovna problema ka bila je predmet pažnje i na Šestom kongresu Saveza komunista Crne Gore, najvećim dijelom u kontekstu rasprave o nacionalizmu. O njoj se u referatu podnesenom na tom skupu govori: jednom, u okviru informacije da su „učinjeni novi koraci u razvoju visokog školstva i nauke“, o čemu svjedoči otvaranje Pravnog fakulteta i Mašinskog, odnosno Metalurškog odsjeka na Tehničkom fakultetu, kao i osnivanje Univerziteta i Društva za nauku i umjetnost, te da je „nastavljen dinamičan razvoj obrazovanja, nauke, kulture, zdravstva i socijalne zaš te“, o čemu govore podaci da u m djelatnos ma postoji 621 radna organizacija, sa 17.700 uposlenih, „što čini skoro 25% ukupno zaposlenih u Republici“;39 drugi put, u okviru konstatacije da Crna Gora, želeći da bitno unaprijedi stanje u m oblas ma, „najviše ulaže u razvoj obrazovanja - 7,9% nacionalnog dohotka, i zdravstva - 6,5% nacionalnog dohotka“, ali da su ta ulaganja „nedovoljna i veoma zaostaju za prosječnim ulaganjima u zemlji“;40 treći put, u formi opomene da, saobrazno obavezama u pogledu afirmacije „poli ke i stavova SKJ o nacionalnom pitanju i o borbi pro v nacionalizma“, odnosno „dosljedne primjene i konkretne razrade Pla orme o razvoju crnogorske kulture“, posebnu pažnju treba posve „idejnoj sadržini nastavnih planova i programa u oblas kulture, nauke i obrazovanja“.41 Razvoj crnogorske kulture bio je predmet rasprave i na sjednici CK Saveza komunista Crne Gore od 30. septembra 1985. godine. Zaključci tom prilikom usvojeni, dostavljeni su delega ma Devetog kongresa Saveza komunista Crne Gore s prijedlogom da ih usvoje kao dio kongresne rezolucije. U tom opširnom dokumentu, koji insis ra na „klasno i nacionalno-oslobodilačkoj funkciji kulture“,42 nakon konstatacija da je „ostvaren veoma značajan kulturni preobražaj Crne Gore koji je potvrdio ispravnost idejno-poli čkih opredjeljenja u Pla ormi o razvoju crnogorske kulture i kongresnim dokumen ma“,43 detaljno se nabrajaju materijalni, kadrovski, organizacioni i drugi problemi u svakom području (i važnijoj ustanovi) crnogorske kulture i konkretne obaveze komunista u pogledu njihovog izvršavanja. Između mnogih, če ri se takva zadatka izdvajaju kao karakteris čna - i posebno važna. Odnose se na obavezu 38

Radovan Radonjić, Poli čka misao u Crnoj Gori, Podgorica 2006, str. 513. Veselin Đuranović, Aktuelna pitanja socijalis čkog samoupravnog razvoja Crne Gore i zadaci Saveza komunista, str. 4, 19. 40 Isto, str. 19. 41 Isto, str. 41. 42 Deve kongres Saveza komunista Crne Gore (Dokumen ), str. 70. 43 Isto, str. 65. 39


71

komunista: „da djeluju na liniji što bržeg savlađivanja skučenih horizonata tradicije i prošlos i da se okrenu budućnos “;44 da se bore za „samoupravnu transformaciju kulture“, što u prvom redu podrazumijeva da „radnici u materijalnoj proizvodnji i drugi korisnici usluga treba da upravljaju dohotkom u oblas zadovoljavanja kulturnih potreba, a radnici u kulturi na osnovu usluga u slobodnoj razmjeni rada da ostvaruju društveno-ekonomski položaj kakav imaju radnici u materijalnoj proizvodnji“;45 da se posebno posvete dešavanjima „u dijelu izdavačke djelatnos i na pojedinim naučnim skupovima posvećenim istoriji crnogorskog naroda“, gdje sve više dobijaju maha „an marksis čka gledanja na razvoj crnogorskog nacionalnog pitanja, čija je suš na nacionalis čka - separa s čka ili unitaris čka, odnosno velikosrpska“;46 „da se odlučno bore za ostvarivanje naučno-kulturnih poduhvata od najvećeg značaja za afirmaciju crnogorske kulture, kao što su Istorija Crne Gore, Istorija SK Crne Gore, Enciklopedija Crne Gore, Enciklopedija Jugoslavije, Istorijski muzej, Bibliografija 1499-1994, izdavačka djelatnost, posebno udžbenička literatura itd“.47 Dio h zahtjeva je vremenom formalno ostvaren, ali ni tada ni bilo kada prije ili kasnije niko u Crnoj Gori nije ozbiljno analizirao čime se zapravo domicilna kulturno-duhovna „infrastruktura“ bavi i što proizvodi, za koju ideju ili ideal radi i čije naloge izvršava. Poput ranijih „gospodara“, koji su svoj ne mali misaoni potencijal nemilice (po)trošili na stvaranju sloveno-srpsko-pravoslavnog mita i njegovom korišćenju za nečije drugo velikodržavne i vlas te dinas čke ciljeve i interese, pri čemu je u obje varijante glavni nauk Crnogorcima bio da nijesu ono što jesu, i komunis su - što u ime internacionalizma (proleterskog i jugoslovenskog), što iz straha da u svojoj „nacionalnoj poli ci“ ne pretjeraju s afirmacijom istorijske svijes Crnogoraca i auten čnih vrijednos njihovog kulturno-duhovnog bića - više-manje zadržali svoju misaonost u granicama onog „pogleda na svijet“ što su ga u toj oblas u Crnoj Gori u XIX vijeku odredili izvanjski, uglavnom ruski i srpski misionari. Time, pak, što su toj i takvoj misonos omogućili da preko više po formi nego po suš ni crnogorskih nacionalnih kulturnih i naučnih ins tucija koje su stvarali stekne i formalni legi mitet, bitno su otežali ne samo svoj eventualni o(p)stanak na 44

Isto, str. 78. Isto, str. 70. 46 Isto, 75. 47 Isto, 76. 45

72


vlas , već i susret Crne Gore sa spoznajom svog auten čnog istorijskog bića i bitka, odnosno fakta da se tajna milenijumskog trajanja Crnogoraca nalazi u snazi njihovog duha, kulture i e kog poretka. Samo se zahvaljujući takvoj „nacionalnoj poli ci“ elite na vlas moglo desi ono što se dešavalo u Crnoj Gori osamdese h i devedese h godina XX vijeka, a ilustruju ga, na primjer, činjenice: da se nakon „zaokreta“ u par jskoj poli ci u oblas kulture i nauke, učinjenog s ciljem da se očuva i afirmiše auten čno kulturno-duhovno biće crnogorskog naroda, radi čega se formira CANU, u članstvu te ustanove nađu gotovo svi oni stvaraoci koji su se na simpozijumu o crnogorskoj kulturi i putevima njenog razvoja od 29. i 30. januara 1968. godine eksponirali kao oponen teze da postoje crnogorska nacija i crnogorska kultura, odnosno kao pobornici shvatanja da se u oba slučaja radi o „dvojnos “, u smislu njihove neodvojivos od srpske nacije i kulture, a gotovo niko od onih crnogorskih stvaraoce koji su na pomenutom simpozijumu, i inače, otvoreno kri kovali takva stanovišta; da je crnogorska vlast u raspravama pokrenu m povodom podizanja Mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu imala čvrst stav da joj pravo da to uradi neće određiva niko izvan Crne Gore, pa ni Srpska pravoslavna crkva koja je javno ustala pro v te zamisli optužujući zvaničnu Crnu Goru za vandalizam i svetogrđe, ali da u čitavom tom slučaju nije pošla dalje od pukog „odmjeravanja“ ko je jači u Crnoj Gori - ona ili Srpska pravoslavna crkva - i pokušala da, u skladu s prijedlogom Skupš ne opš ne Ce nje, postavi pitanje otkud pravo Srpskoj pravoslavnoj crkvi da se u to uopšte miješa, te što je s Crnogorskom pravoslavnom crkvom na čijem čelu bila ličnost o čijem se mauzoleju raspravlja;48 da je jedina „zamašnija intervencija“ poli čke elite na vlas u pogledu stanja u crnogorskoj istoriografiji - nakon što je Deve kongres Saveza komunista Crne Gore, potencirajući obaveze u pogledu pisanja Istorije Crne Gore, indirektno priznao da višetomna Istorija Crne Gore, napisana takođe 48

Tim povodom, Skupš na opš ne Ce nje u dijelu svoje žalbe Ustavnom sudu Crne Gore od 2. novembra 1970. godine, kaže: „Crnogorska pravoslavna crkva sada se nalazi u neredovnom stanju, ona nema kanonski izabranog mitropolita, ni Svetog Sinoda, te u njeno ime niko ne može pokreta bilo kakav spor. Autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva dovedena je u neredovno stanje fak čkim prestankom crnogorske državnos “ (Podgorica, „Ma ca”, br. 50, ljeto 2012, str. 640). U istoj žalbi se kaže još i to: „Današnje nelegi mno stanje Crnogorske pravoslavne crkve je zaostatak prošlos . Sada je ova crkva u stanju interegnuma, te otuda treba pokrenu pitanje kanonske i ustavne organizacije Crnogorske pravoslavne crkve, od strane ustavnih vršilaca vlas u Crnoj Gori“ (Isto).


73

nakon zaokreta u par jskoj poli ci u oblas kulture i nauke, nije bila crnogorska nego srpska (radi čega je i povučena iz upotrebe), te da je ostao bez rezultata pokušaj da se preko radne grupe formirane od strane Skupš ne SR Crne Gore dođe do novog projekata za pisanje Istorije Crne Gore, budući da je ova, nakon če ri godine „vra la mandat“ uz priznanje da nije kadra da obavi povjereni joj zadatak - bila njena finansijska i duhovna podrška naumu vodećih kulturnih i naučnih ustanova u Crnoj Gori da se upravo ta proskribovana višetomna Istorija Crne Gore, umjesto koje je trebalo da bude napisana nova, „reprintuje“ uoči referenduma i vra u redovnu upotrebu. Kuda vodi i u čemu završava takva kulturna poli ka crnogorske elite na vlas , bolje od ostalih pokazao je primjer tzv. an birokratskih revolucionara s početka potonje decenije XX vijeka. „Junoše“ su, baš kao i njihovi prethodnici iz vremena tzv. bombaške afere, osamdesetak godina ranije, dobili zadatak da svoju domovinu, inače označenu za „južnu srpsku pokrajinu“, beogradskim „demokratskom vakcinom“ pelcuju pro v virusa provincijalizma, učmalos i bijede svake vrste, što je podrazumijevalo i likvidaciju njene vlas . I, za razliku od svojih prethodnika, u tome su najvećim dijelom uspjeli. Tajna tog njihovog uspjeha, među m, nije se nalazila u tome što su bili pametniji, hrabriji ili pak odlučniji od svojih prethodnika, ili što su uživali veću podršku i izdašniju pomoć od strane nalogodavca iz Beograda. Objašnjenje te „zagonetke istorije“ nalazi se u prostoj činjenici da je „kulturna poli ka“ njihovih prethodnika - tj. „odnarođene vlas “, koju su lako i brzo smijenili - stvorila i njih i duhovni ambijent u kome su mogli da ostvare svoj naum. Da se potsjemo: An birokratski revolucionari nijesu školovani na Beogradskom nego na Titogradskom univerzitetu, koji je većinu njih već bio proizveo u svoj naučni podmladak. Nijesu bili s pendis srpske vlade već izabranici domicilne elite na vlas , koja ih je godinu-dvije prije toga, preko svojih kadrovskih komisija, promovisala u „poli čke nade“ i najviše studentske i omladinske funkcionere u Republici. Oni u Crnu Goru ne donose bombe nego „novu razvojnu filozofiju“, za koju niko - pa ni oni sami - nije znao što znači, ali koju gotovo svi prihvataju. Njih ne dočekuju osuda i progon nego egzal rane ovacije „dogođenog naroda“. Njima, kao ni ostalim crnogorskim mitomanima, koji su bili podjednako dobro raspoređeni ne samo u vođstvu AB revolucije i ešalonima „događenog naroda“, nego i samoj eli na vlas - nije imao ko da kaže ono što je Herodot rekao Helenima: da se njihova stvarnost, povijesna i aktuelna, nalazi s one strane mitskog i mis čnog, te da su njihove bogove, jednako kao i rođakanje njihovih kraljeva i heroja s m bogovima, izmislili njihovi kultni

74


pjesnici - Homer i Hesiod, prije svih.49 Sve najviše crnogorske kulturne, naučne i obrazovne ins tucije koje su formirane s ciljem da budu u funkciji razvoja crnogorske kulture i nauke, a samim m i afirmacije crnogorske nacije i države - od CANU, Univerziteta „Veljko Vlahović“ i Istorijskog ins tuta Crne Gore do RTV Crne Gore, „Pobjede“ i drugih nacionalnih „kuća“ - dočekale su ih kao heroje i oslobodioce i, zajedno s njima, našle su se u prvim redovima borbe pro v „odnarođene vlas “, čiji je glavni grijeh bio zakašnjeli i odveć nemuš otpor svetosavskoj ideologiji kao potki crnogorske „duhovne obnove“, odnosno realizovanju velikosrpskih državnih interesa u Crnoj Gori. Zato AB revolucionari, iako na istom zadatku kao i „bombaši“, ne završavaju na sudu, ili u zatvoru, već na čelnim pozicijama u državi. Komunis su neizvršenje svog duga prema nacionalnoj kulturi i crnogorskom duhovnom nasljeđu uopšte pla li zasluženim gubitkom vlas . Njihovi nasljednici, svoj dug prema „nacionalnim ins tucijama“, zbog podrške koju su im ove bezrezervno pružile u „an birokratskom prevratu“, vraćali su tako što su ih ostavili da na miru, o trošku Crne Gore, rade „po svome“. U trenutku kada su počeli da shvataju da ih čeka ista sudbina kao i njihove prethodnike, reagovali su „bijelo-crno“ kao i oni: na jednoj strani, ponudili su priču, posebno rabljenu povodom potonjih parlamentarnih izbora, da je pod njihovim vođstvom „u prethodne dvije decenije ostvarena duboka demokratska, državna i ekonomska emancipacija Crne Gore;50 na drugoj strani, išla je njihova priča o „rovitoj državnos “.51 Objašnjenje kojim su propra li ovo potonje - is čući da se na izborima 2012. godine vodi „bitka za državu“ ugroženu od strane „opozicionih kolona“ koje predvode sljedbenici kvislinških formacija iz vremena Drugog svjetskog rata i drugi klero-nacionalis čki jurišnici na crnogorski nacionalni i kulturni iden tet i integritet52 - zvuči znatno drama čnije od bilo kojeg što su ga ponudili komunis uoči i tokom svog poli čkog pada. No, ne i manje zakašnjelo od njih. Jer, „rovita državnost“ u Crnoj Gori, nakon potonjih, za aktuelnu poli čku elitu „pobjedničkih“, parlamentarnih izbora, još je rovi ja. Novine su, tako, 22. novembra 2012. godine objavile vijest (komentar), koji niko u međuvremenu nije demantovao, da su opozicioni odbornici na svečanim sjednicama u opš nama Pljevlja i Tivat, „ispoštovali intoniranje himne u skraćenoj verziji“.53 Opš muk kojim je propraćena ta vijest, kao još jedan dokaz da se na svakom koraku krši ustav zemlje, prekraja njena himna i u beskraj 49

Milenko A. Perović, Trinaes jul, „Pobjeda“ 13. i 14. jul 2012, str. 25. U igri je krupni ulog - država, Podgorica, „Pobjeda“, 4. oktobar 2012, str. 7. 51 Isto, str. 7. 52 Isto, str. 6. 53 Simboli više nijesu problem, Podgorica, DAN, 22. novembar 2012, str. 2. 50


75

odvija groteskna rašomonijada na relaciji sudsko - upravni organi, kojom se obesmišljava čak i sama ideja vlas , može da slu samo na jedno - rekvijem državi i onima koji je (pred)vode. Jer, ovdje se ne radi samo o nipodaštavanju, odnosno nepoštovanju državnih simbola, i pokušaju da se neznanje i nekompetentnost prikrije birokratskom samovoljom. Radi se o nečemu mnogo gorem: urušavanju crnogorske države, koje je već toliko odmaklo da se za nju više ne zna ne samo da li je ono što je u njenom Ustavu zapisano (u smislu da je pravna, socijalna, nacionalna, liberalna, građanska), već ni da li je uopšte država kao takva ili tek puka društvena aparteja, slična nekoj vrs srednjevjekovnog alodskog saveza, u kojoj su „lični doživljaji“ i individualne volje moćnih pojedinaca jači od njenih zakona, a vlas ta dnevno-poli čka procjena „ispla vos “ nekog postupka jedina granica njihove samovolje. Otuda na djelu tako bjesomučni i, reklo bi se, nezaustavljivi juriš upravo na onu stvarnu vrijednost na kojoj je Crna Gora mogla istorijski opst(oj)a - njen auten čni i nepatvoreni moralni poredak. Svjesna njegove snage i moći, Crna Gora je taj poredak čuvala i sačuvala i onda kada u njoj nije bilo pisanih zakona. Bez njega, tj. bez vlas te viteške duše u njemu sazdane i na njega oslonjene, ona ni ima smisla, ni je fak čki moguća. „An birokratski revolucionari“ su od svojih prethodika, osim pomenutog duga, naslijedili i društvo i državu u kojima se, uprkos svim iskušenjima kroz koja su tokom „tranzicionog“ perioda prošli, ipak našlo dovoljno moralnih pobuda i poli čkih moći za referendumsko „da“ svojoj nezavisnos . Nastave li se aktuelna kretanja u crnogorskoj kulturno-duhovnoj sferi, praćena pogromaškim nasrtajima na osebujni domicilni etos, oni svojim nasljednicima neće ostavi ništa drugo do materijalne tragove da je na prostoru na kome žive postojala slobodna i nezavisna država.

76


Dr Danilo Radojević: O POJAVI LIKA MILOŠA OBILIĆA KAO MITSKOG JUNAKA U SVIJESTI CRNOGORACA

O POJAVI LIKA MILOŠA OBILIĆA KAO MITSKOG JUNAKA U SVIJESTI CRNOGORACA

77 Dr Danilo Radojević, akademik DANU

U duhovnoj prošlos crnogorskog naroda, pored prihvatanja opštehrišćanskih svetaca, nastajalo je i više domaćih mitskih, kultnih i svjetovnih veličina koje su ostavile značajan trag u kulturnoj i poli čkoj istoriji, a održavanje sjećanja na njih predstavljalo je oblik kon nuiteta istorijske svijes o sebi. Svakako je najstariji mit o caru Dukljanu1 koji po če iz vremena širenja hrišćanstva u rimskoj provinciji Praevalis, a o kome je sačuvano četrnaest legenda i jedna pjesma u epskom desetercu. Za jem se javljaju kultovi kneza Vladimira (? - 4. VI 1016),2 Ivana Crnojevića,3 svete Ozane,4 sv. Vasilija Ostroškog, sv. Petra Ce njskog, te više istaknu jeh junaka (Baja Pivljanina, Vuka Mandušića i dr). Svijest o dugoj tradiciji državne samostalnos nije mogla da iščezne ni u periodima najsnažnijeg turskog pri ska. Tome su, u velikom stepenu, doprinosili i autonomni gradovi na Crnogorskom Primorju, u sklopu Mletačke Republike. Odmah pošto je preuzeo vlast u Crnoj Gori, Stefan Crnojević, turski vazal, slijede ustanci (1504, 1505, 1510, 1513, 1517-1521) koji su imali narodno-poli čki karakter, odbijano je plaćanje harača i tražen autonomni status. 1

D. Radojević, Najstarije crnogorske legende, Zbornik 1. kongresa jugoslovanskih etnologov in folkloristov, I, Rogaška Sla na (1983), Ljubljana 1983, 255-260. 2 Pošto su ovladali Dukljom, Nemanjići su, kako je u nauci već konstatovano, prešućivali dukljansku dinas ju Svevladovića, pa i kult Vladimira, jer im je crnogorska (dukljanska) državna i religiozna tradicija bila smetnja da učvrste kult sopstvene porodice (S. Hafner, Studien zur altserbischen dynas schen Historiographie, Munchen, 1964, 53). Č. Marjanović, Sve Jovan Vladimir, Beograd 1925, 71-72, konstatovao je da je Raška „gledala da svuda ponizi i sebi potčini slavu Zete, pa tako je i ovde učinila“. 3 R. Radojević, Vilina gora, antologija crnogorskih legenda, Titograd 1971; R. Rotković, Sazdanje Ce nja, Izvori i legende, Titograd 1984. 4 M. Milošević, G. Brajković: Poezija baroka XVII i XVIII vijeka. Antologija crnogorske književnos , „Luča“, 50, Titograd 1976.

78


Prisiljene jem ustancima, turske vlas su, već početkom 30- h godina XVI stoljeća, morale ukinu rajinski status jednom dijelu crnogorskog stanovništva. Svijest o sebi, primjerena vremenu, izražavana je, stoljećima, raznijem oblicima umjetničkog izraza; tako su nastale i legende o Ivanu Crnojeviću (? 1490), jednom od posljednjih velikih boraca za crnogorsku državnu i kulturnu samostalnost na granici srednjeg vijeka. Zato se i dogodilo da su sižei nekih legenda koje su se odnosile na svetački kult kneza Ivana (Jovana) Vladimira, transponirani u legende o njegovom imenjaku, blizu pola milenijuma mlađem Ivanu Crnojeviću, koji je dobio u narodu moći sveca („Kada munja sijevne i zagrmi, onda Crnogorac veli da se tada lju Ivo Crnojević; kada nastane suša, pa iznenada udari kiša, onda vele: ‘Propištao Ivo bogu pod prijestolom gledajući muku siro njsku, pa je nebo suzom prorosilo’. Crnogorac se kune imenom Ivana Crnojevića („.). Kad vjetar zafijuče preko brda, onda se kaže da Ivan oštri mač“). Dalja borba crnogorskog naroda, kroz vijekove, pored Ivana Crnojevića, rađa nove krupne ličnos . One su postajale dio tradicije, na kojoj se temeljila crnogorska e čko-filozofska misao. Bilo bi, opet, značajno utvrdi koji su uzroci djelovali da na neke krupne ličnos potamni sjećanje, kao u slučaju crnogorskog gospodara Balše II, koji je učinio podvig suprotstavljajući se Turcima i poginuo u sudaru s turskom vojskom, na Saurskom Polju (kod Berata, u Albaniji), 1385. godine. Tome je sigurno najviše doprinio poraz u bitki, kao i poli ka dinas je Crnojevića, koja je vladala nakon Balšića, te pravoslavna konfesija, zbog okretanja Balšića katoličkoj crkvi. Kad je u pitanju mit o Milošu Obiliću kod Crnogoraca, u literaturi se srijeću netačne konstatacije o njegovoj staros i karakteru. Pošto nije moguće potvrdi njegovo izvorno postojanje u crnogorskoj narodnoj tradiciji, potrebno je odgovori na nekolika pitanja, među kojima i na to kada se javljaju odjeci u crnogorskim pisanim spomenicima iz drugijeh sredina, u kojima je mit nastajao. Za pravilno zaključivanje važno je prijethodno utvrdi elemente pomena Miloša Obilića, njihovu stvarnu provenijenciju, te da se zaista radi o reminiscencijama kod nekoliko crnogorskih autora. Naročito je značajno pokaza kako stoje , rijetki, pomeni Miloša Obilića iz druge polovine XVII i iz XVIII stoljeća, u odnosu na Njegoševu pjesničku mitologizirajuću dogradnju toga lika u Gorskom vijencu. Evidentno nepostojanje auten čnih crnogorskih deseteračkih pjesama, kao glavnih i najpopularnijih prenosilaca mo va, o Obilićevom legendarnom atentatu, govori o tome da u crnogorskom narodu u cjelini nije trajala svijest ni o imenu Obilića, a kamo li o mitu vezanom za nj, ni do kraja prve polovine XIX vijeka. Pošto je Njegoševim pjesničko-poli čkim postupkom, ugrađivanjem toga mo va u poetsko djelo, - postao pristupačan


79

i nametnuo se Njegoševim velikim autoritetom, tek se od druge polovine XIX vijeka može govori o njegovom prisustvu u svijes jednog dijela Crnogoraca. Presudnu ulogu u tome procesu odigralo je uvođenje crnogorske medalje za hrabrost sa likom i imenom Miloša Obilića (tzv. „Medalja Obilića“), što je takođe učinio Njegoš pred kraj života. U početku XV vijeka, u turskim i nekijem drugijem balkanskim izvorima, ne pominje se ime ubice turskog sultana Murata, već je opisno neznačen („neki kaurin“, „neko veoma blagorodan“, „jedan prokle nevjernik“, „neki mladić hrabar i lukav“), iza čega, vjerovatno, stoji napor da se sakrije is na. Nešto docnije pomenut je kod turskih autora pod imenom Biliš Kobila. Najstariji pomen Obilića u južnoslavenskim izvorima je iz početka XVI vijeka kod Dubrovčanina Feliksa Petančića,5 đe je pomenut u obliku Milon Kable (Mylon Chable) i po tuli dux illyricus; Petančić kaže da se Milon (Miloš) brani od optužbe da je izdajnik („Odista priznajem da sam od turskog cara primio darove, ali odbijam da sam ja, Milon, prebjeglica i izdajnik u bici“), a za m slijedi legenda da je Milon došao u tursku vojsku, pao ničice pred sultana da mu poljubi nogu, pa da je istrgao skriveni nož i zario ga u desno bedro sultanovo. U isto vrijeme Miloša pominje dubrovački istoričar Ludovik Crijević Tuberon (1459-1527), koji u djelu Comentaria suotum temporum kaže da je Miloš pošao u tursku vojsku, noseći koplje okrenuto naopako, da bi izgledalo da se predaje; on opisuje samu bitku i kaže da s jedne strane učestvuju Dardanci, Iliri i Makedonci, a s druge Turci. Kao što se vidi, Tuberon koris nazive starih naroda sa istoga prostora. U to vrijeme se javlja i pomen u slovenačkoj literaturi: legendu o Milošu Kabiloviću (Milosch Khabilouitz) bilježi putopisac Benedikt Kuripečič (XVI v.).6 Prema Kuripečičevom tekstu, Miloš ima neke odlike zapadnoevropskog viteza koji izražava odanost svome feudalcu, pa i spremnost za nj da pogine, a ne za „narod“ - kako neki autori misle, ni za vjeru hrišćansku, kako je Njegoš mnogo docnije dogradio Milošev lik. Miloš se zapravo bori da očuva svoju čast viteza srednjevijekovnog pa. Zanimljivo je da taj stari slovenački putopisac (Kuripečič) upoređuje Miloša i rimskog junaka Kaja Mucija Scevolu, kao što to čini, 316 godina docnije, Petar II Petrović Njegoš u Gorskom vijencu. Mavro Orbini, u svojoj, „dosta nepouzdanoj“, istoriji Kraljevstvo Slavena (Pezara 1601), uzima podatke od L. Crijevića Tuberona; atentatora nad sultanom Muratom bilježi pod imenom Miloš Kobilović. U slijedeća dva vijeka (XVII i XVIII) Orbinijevo djelo bilo je mnogo čitano i izvršilo je veliki u caj. Od 5

P. Kolendić, Feliks Petančič, prije defini vnog odlaska u Ugarsku, Glas SANU, 236,

6

B. Kuripečič, Putopis kroz Bosnu, Srbiju i Rumeliju 1530, Sarajevo 1950, 32-35.

(1959).

80


pjesnika, Obilića pominje Dubrovčanin Ivan Gundulić, u svome epu Osman, zapravo samo uzgred, da je Miloš ubio „cara opaka“. Jaketa Palmo ć (umro 1680), imitator Gundulića, u epu Dubrovnik ponovljeni, unosi novi detalj u legendu, o babi koja pomaže turskoj vojsci da savlada ubicu, što se nalazi u albanskoj verziji legende.7 U tri hrvatske bugarš ce, takođe zabilježene u Dubrovniku, u XVIII vijeku, javlja se Miloš Kobilović.8 Jedan od prvih pisanih tragova o Milošu Obiliću u crnogorskoj literaturi nalazi se kod književnika i barskog nadbiskupa Andrije Zmajevića (16241694), u djelu Država sveta, slavna i krjeposna crkovnoga ljetopisa, koje je završeno 1675. godine. Zmajević je koris o Orbinijevu istoriju Kraljevstvo Slavena, zapravo doslovno je prepisao segmente o Milošu Kobiloviću, za koga veli da se, „obraćajući nazad koplje kada bježi“ iz svoje vojske da se preda, savio kao da „ćaše ruku poljubi “ sultanu, pa da je tada potajno izvukao skriveni handžar i ubio turskog cara. Karakteris čno je da Zmajević izostavlja Orbinijevu riječ „kradimice“. Treba doda da je pomenu spis Andrije Zmajevića ostao do danas u rukopisu, samo su, u posljednje vrijeme, štampani odlomci, što znači da je njegov u caj bio veoma ograničen. Drama zirani ep Ovdi počinje boj kneza Lazara je „bez osnova pripisivan“ Andriji Zmajeviću jer se „ne radi o originalnom peraškom djelu, nego o preuzimanju“ jednog srednjevijekovnog srpskog teksta. Preuzimanje je učinjeno kao rezultat interesa „kulturnog Perasta za istoriju svih slovenskih, a posebno jugoslovenskih naroda“, u želji da se glorifikuje „zajednička slovenska baš na“.9 Crnogorski mitropolit Danilo Petrović, u pismu iz Beča glavarima (poznato nam je po prijepisu s talijanskog koji se čuva u arhivu SANU), nakon Ćuprilićevog razornog pohoda na Crnu Goru (1714), govori o turskoj prijevari, kojoj je podlegao jedan broj crnogorskih glavara koji su pogubljeni kada su o šli na pregovore, pa žali što se nijesu riješili da „svi skupa časno i slavno“ poginu, kao što su „to uradili knez Lazar i Miloš Kobilović“, jer je uvjeren da bi to bila vječna slava.10 Jasno je, i po upotrijebljenom prezimenu Kobilović, ako 7

V. Čajkanović: Mo vi prve arnautske pesme o boju na Kosovu, Arhiv za arnautsku starinu, I (1923). - Mo v da Miloš odgriza nos babi, unijet je docnije (1791) u Tronoški rodoslov, te u neke bosanske, dockan nastale, epske pjesme (Bosanska vila, 1886). 8 Bugarš ce su zabilježili: Đuro Ma jašević (1670-1728), početkom XVIII vijeka, i Josip Betondić (1709-1764). 9 M. Milošević i G. Brajković, Poezija baroka, 172. Autori zaključuju da je u epu izbjegnut „naglašeni duh pravoslavlja i srpstva“, te da je mo v vjerovatno došao preko „Pisme od Kobilića i Vuka Brankovića“ (Kačić, Razgovor ugodni naroda slovinskog, Mleci 1756). Prijepis epa sačuvan je, iz 1872 (S. Vulović, Popis narodnih bokeških spisatelja i njihovih djela, Prvi program c. k. realnog i velikog gimnazija u Kotoru“., Dubrovnik 1873, 3-30). 10 J. M. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore 1685-1782, Ce nje 1956, 389.


81

je sadržaj pisma auten čan, da je do mitropolita Danila bila doprla Orbinijeva istorija. Indika vno je, kad je u pitanju Danilov stav prema kosovskoj legendi, da je ovo jedini sačuvani njegov pomen. Ce njski ljetopis (fotot. izd., Ce nje 1962) ne zna za Miloševo ime, već pominje samo da je bio „muž neki blagorodan“. U Podgoričkom ljetopisu (1738) pomenut je Miloš kao Omilević (Starine XIII, 184), a šest godina docnije javlja se pod prezimenom Obiljević u Istoriji o Černoj Gori mitr. Vasilija Petrovića (Moskva 1754) koji je, kako se vidi iz „Predislovia“, čitao Orbinija, ali je poznavao i „Priču o kosovskom boju“. Oblici Miloševog imena svjedoče „o čisto prepisivačkom poreklu kosovske tradicije u Podgoričkom ljetopisu“. Književni istoričar Miodrag Popović, uspostavljajući hronologiju varijanata Miloševog imena, kaže da se tek poslije 1723. godine javlja ime Miloš Obilić, a u štampanom tekstu, kako je utvrdio Ilarion Ruvarac, pominje se pod jem imenom u istoriji Pavla Julinca, objavljenoj 1765. g., jedanaest godina docnije od Vasilijeve Istorije o Černoj Gori, što znači da se „vekovima luta oko njegovog imena“.11 Zbog toga Popović zaključuje da „ostaje otvoreno pitanje da li je Miloš Obilić uopšte postojao ili ga je, iz idejno-poli čkih mo va, izmislilo tursko narodno predanje“,12 a sumnju u „njegov podvig kao istorijsku činjenicu naročito pobuđuje podatak da nijedan od prvih srp. dokumenata ne zna za Miloša“.13 Posebno je značajan podatak da od pomena atentatora na sultana u djelu Konstan na Filozofa (poč. XV v.), pa sve do XVIII v. - prešućuju srpski izvori čin Milošev, „izmišljen ili stvaran“, kako kaže M. Popović. Jedan dio epskih pjesama, nastao u dijelu Balkana koji je pripadao Turskoj, izražavao je duh i status martologa, sultanovih vojnika pravoslavne konfesije, kojima je kao uzor odgovarao makedonski feudalac i turski sizeren Marko Kraljević, sultanov „posinak“.14 Među m, pjesama o Milošu Obiliću 11

M. Popović, Vidovdan i časni krst, Beograd 1976, 21. Popović, pogrješno misleći da u crnogorskom usmenom stvaralaštvu postoji kao mo v predanje o kosovskoj bitki, čudi se što mitropolit Vasilije ne izlaže taj događaj „po vlas tom narodnom predanju“ (op. cit., 44). - F. Šišić, Novi prilog o kosovskom boju, Starohrvatska prosvjeta, Zagreb-Knin 1927, 1-2, 94; „„. tek od 1765. dalje uobličila se forma Obilić“. 12 Ibidem. - Kad je u pitanju iden tet Miloša Obilića, oko čijega imena se lutalo vijekovima, može se opravdano pretpostavi da je turskog sultana Murata dao ubi njegov sin, docniji sultan Bajazit, koji je iskoris o istu bitku da ubije svoga brata Jakupa (Savo Brković, Na marginama udžbenika, Stvaranje, XXXVIII, 12, Titograd 1983, 1482). Bitka je bila pogodan trenutak za dinas čki obračun jer je ubica mogao lakše puš priču kojom bi zaklonio sopstveni zločin. 13 M. Popović, Vidovdan i časni krst, 21. 14 O Marku Kraljeviću su vijekovima pjevali martolozi, tj. njegov lik su izgradili u ideal turkofilskog borca pripadnici balkanskih jedinica turske vojske koji su, u XV i XVI vijeku, bili pretežno pravoslavne konfesije. Te su se pjesme širile na balkanska područja koja su po-

82


nije moglo bi „na istoku, u Turskoj“ u drugoj polovini XVI i u XVII vijeku, već se tamo razvijala turkofilska epika.15 Od XVI vijeka na zapadu Balkana kod pojedinih intelektualaca nalazimo pomene legende o Obiliću, kao primjer sukoba hrišćanstva i muhamedanstva, što je bilo trajno aktuelno, jer je propašću Bizanta (1453) - evropska linija fronta pro vu invazije Otomanske Imperije pomjerena na Crnu Goru, Mletačku Republiku, Austriju, Mađarsku, Poljsku i Rusiju, pa je i razumljiva jedinstvena krila ca i kod katolika i kod dijela pravoslavaca - borba za hrišćanstvo. Dakle, namjera popularizatora legende o Obilićevom ubistvu jednog sultana, bila je da se, između ostalog, i jem primjerom pods ču i okupljaju balkanski hrišćani u krstaški pohod na Istok. Koliko treba bi oprezan u tumačenjima, vidi se na primjeru pjesme Miloš u La nima koja je zabilježena, kao i sve druge deseteračke pjesme o tom događaju, osim pjesme Smrt majke Jugovića, oko fruškogorskih manas ra u Srijemu. V. Karadžić je navodno zabilježio u Kotoru (1835) legendu da se događaj koji je u pomenutoj pjesmi opjevan - „dogodio“ u Kotoru, pa neki autori, polazeći od toga, razvijaju misao da je mo v prenijet u Vojvodinu iz Crnogorskog Primorja. U pjesmi, kao što je poznato, javlja se i agonalni mo v o prebacanju buzdovana preko crkve „Dimitrije“ koji pri padu ubija dva „banova“ sina, če ri „pomorska đenerala“ i dvanaest „vlastelina“; među m, u Kotoru ne postoji crkva sv. Dimitrija dok ta crkva stvarno postoji u Veneciji, đe se događa radnja pjesme Miloš u La nima.16 Razumije se, kri čki se moraju sjedovali Turci, pa su ih prihvatali narodni pjevači, izgrađujući varijante. Tako se može i objasni što o tome makedonskom feudalcu, inače turskom vazalu, postoje pjesme gotovo kod svijeh balkanskih naroda. Na suprot svome stricu, Petru I, koji veliča, is čući ga kao primjer junaštva, Marka Kraljevića, - Njegoš potpuno odbača tog martološkog junaka. Taj problem je zanimao R. Kovijanića, Njegoš prema Marku Kraljeviću, Zapisi, III, 4, Ce nje 1928, 199-209, koji pokušava odgonetnu što se u Njegoševom djelu Marko pominje samo tri puta, i to ne na zavidan način („nagnuta delijo“, „turska pridvorica“). Kovijanić dolazi do zaključka da lik Markov kod „narodnog pjesnika“ može bi „i bez čojstva i dubljeg nacionalnog osjećanja“, što je smetalo Njegošu. Razumije se, tu je riječ o prirodi feudalnog vazalstva koje je bilo u suprotnos s crnogorskom borbenom e kom, na čijim postula ma Njegoš izgrađuje svoje likove. Ruski kri čar B. N. Pu lov, Junački ep Crnogoraca, Titograd 1985, 65, kaže da je poznato da se Njegoš, „pods čući na različite načine širenje svojevrsnog kulta Miloša Obilića („.) veoma kri čki, čak i nega vno odnosio prema Marku Kraljeviću“. Takav odnos imao je i kralj Nikola, koji je bio zabranio da se, u ce njskim kafanama i okolini, pjevaju uz gusle pjesme o Marku Kraljeviću. A. Šmaus, Gorski vijenac, Stvaranje, 11-12, Titograd 1967, 1247, kaže da Njegoš Marka Kraljevića „pomiče u pozadinu“, objašnjavajući to činjenicom da je Marko bio sultanov vazal. Značajna je primjedba Pu lova, da se, zahvaljujući Njegoševom izuzetnom autoritetu, prenio na Crnogorce njegov nega vni stav o liku Marka Kraljevića. 15 M. Popović, op. cit., 35. 16 I. Stjepčević, Katedrala sv. Tripuna (1932). Popis crkava.


83

uzima sve zabilješke od usmenih kazivača, jer je, među onima koji su saopštavali, bilo i ljudi sklonih maštanju, kićenju svoga kraja, preuzimanju mo va iz drugijeh sredina, ali i onih koji su kazivali s nadmoćnim, humornim odnosom prema zapisivaču. Tvrdnja M. Popovića17 da je mi zacija lika Miloševa počela u Boki Kotorskoj, nije mogla bi potvrđena ni jednim argumentom. Poznata je, a za ovu temu vrlo značajna, zabilješka V. Karadžića, da on nije mogao naći u drugijem krajevima, osim u Srijemu, pjesme o kosovskom boju. U prvoj deceniji XVIII vijeka, u Vojvodini je, u okviru pravoslavne crkve, pokušano uvođenje kulta Miloša Obilića, što je vrlo značajno za širenje legende. Poslije 1722. godine, Obilić je dobio ži je koje je nastalo, kao i pjesme o njemu, u krugu karlovačke mitropolije, u manas ru Vrdniku, u Srijemu, đe su čuvane kos kneza Lazara Hrebljanovića.18 Širenje svetačkog kulta i na ostale izginule junake, rezultat je društveno-poli čkih prilika.19 Nakon uspjeha austrijske vojske i povlačenja Turaka iz Vojvodine (1688), stvoreni su preduslovi za razvoj građanske klase, a pravoslavna crkva je ojačala, postala je moćni feudalac. Naročito su uslovi za intenzivno stvaranje kultova realizirani u vrijeme austro-turskih ratova 1717. do 1739, kada je priješla u austrijske ruke Srbija, dio Makedonije i Kosovo, pa je došlo do objedinjavanja karlovačke i beogradske mitropolije. Tada se počela, uz rusku pomoć, u nekim vojvođanskim centrima razvija prosvjeta, pa je propagiranje kultova junaka imalo direktnu primjenu. U to vrijeme je „puštena“ i legenda o Milošu kao kefaloforu, isto kao što je i dukljanski (crnogorski) knez Vladimir prikazan u svome ži ju, a i jedan i drugi po uzoru na Jovana Preteču. Ta, naivno fantas čna legenda kaže da je Miloš donio ispod pazuha svoju glavu na obalu rijeke Laba, pa da je h o pomoću vode zalijepi , ali da ga je primije la neka đevojka i da je pao.20 Crkva je od toga vremena svojim autoritetom stvarala i forsirala kultove uzornih junaka, kojima je davala svetački smisao podižući im ugled, jer joj je, kao prvoj kons tuisanoj jezgri pravoslavnog stanovništva u Austriji, bila nužna široka mobilizacija. Radu na širenju kosovskog mita pridružio se i jedan dio od malobrojnog intelektualnog sloja koji se začinjao. Jak u caj imala je, između ostalog, Istorija raznih slavenskih narodov naipače Bolgar, Hotvatov 17

M. Popović, op. cit., 71. S. Novaković, Starine, 10, Zagreb 1878, 179-183. 19 L. Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 191. „Na osnovu ži ja iz XVIII v., posle jednog stoleća počelo se sa slikanjem voj. Miloša sa svetačkim epitema“, u XIX v. (ib.). Na fresci u Hilandaru naslikan je (između 1804. i 1810) kao „sve Miloš“, što je dokaz da su hilandarski kaluđeri prihva li i popularizirali čak i nekanonizirane nacionalne simbole (Hilandar, Beograd 1978, 188). 20 L. Pavlović, op. cit., 191. 18

84


i Serbov od Jovana Rajića, u koju je prenijeta iz Orbinijeve istorije legenda o boju u Kosovu Polju. U novije vrijeme više autora ponavlja tvrdnju o ranom postojanju mita o Milošu Obiliću kod Crnogoraca; neki pokušavaju naći oslonac u pojedinim iskazima istaknu jeh ličnos prije Njegoša, pa tvrde da mitropolit Petar I Petrović (1747-1830) „naročito is če primjer Obilića“, da u svojim deseteračkim „pjesmama, u pripjevu guslarskom, spominje Obilića“, da je, prije Njegoševa vremena, taj mit bio obuhva o crnogorski narod pa da je Njegoš „mogao ču “ starije ljude koji su dolazili na Ce nje da pričaju i pjevaju o Obiliću, te da su ta „tradicija i narodne umotvorine“ u cale na Simeona Milu novića da napiše tragediju Miloš Obilić, kao i na Njegoša da unese Obilića u svoje djelo kao primjer junaštva. Jedan od autora koji afirmišu ovakvo gledište, samo nekoliko redaka dalje, suprotno navedenijem stavovima, tvrdi da je S. Milu nović, na putu iz Trsta za Crnu Goru, đe je postao Njegošev vaspitač, srio Jevta Popovića, književnika, koji mu je tom prilikom sugerirao mo v o Milošu Obiliću.21 Petar I u osmeračkim i deseteračkim pjesmama, za koje se u nauci smatra autorom, koris o je, među m, kao osnovni mo v, borbu za slobodu svih Slavena i svega pravoslavlja: „Tebe mole, silni Bože, / svi Slavjani, i ja tože, / sakruši nam tursku gordost, / i utvrdi srpsku voljnost /, da Srbija izobilna / v rod i rodov bude silna“; on to pjeva 1806, blagosiljajući 1. srpski ustanak, i proklinjući vjerolomnike i „hrišćanskoga roda izdajnike“ / „ka ‘no kleta Brankovića Vuka“; služi se, dakle, legendom o kosovskom boju, a na suprot tome primjeru izdajstva (Vuka Brankovića) - veliča crnogorsku borbu i ratnike, pjevajući o crnogorskim bitkama i junacima iz XVIII i prvih decenija XIX vijeka. Suprotno tvrdnjama nekih autora, Petar I Petrović nikad ne uzima Miloša Obilića kao uzor junaka, već svaki put is če Marka Kraljevića i Sibinjanin Janka (Hunjadia): „Crnogorci moja braćo draga, / svi budite srca Kraljevića, / a desnice od Sibinja Janka“. U opisu bitke na Krusima (1796) on opet, obraćajući se crnogorskim borcima, pominje ta dva junaka epske poezije: „Spomen’te se ko ve je rodio, / koga li ste roda i plemena / slavenskoga od iskon imena! / Svi budite srca Kraljić-Marka / i desnice ban vojvode Janka!“ A u opisu samoga boja kaže za svoje borce: „Sad da je vidije , pobre, / vitezove mlade Crnogorce, - / oni jesu srca Kraljić-Marka / i desnice vojevode Janka, / - kako mute i razgone Turke“. Odmah se može viđe da je stvarna istorijska uloga ovih ličnos (Marka Kraljevića i Janka Sibinjanina) koje mitropolit Petar I uporno spaja u svojim pozi vnim primjerima boraca za slobodu, na potpuno suprotnim pozicijama: Marko Kraljević, za kojega smatra da je Bugarin i „da za njim vazda 21

Lj. Durković-Jakšić, Prilozi stogodišnjici G. vijenca, Beograd 1947, 44, 45.


85

i danas Bugarka / u crno se vidi obučena, / a u srce preljuto mučena“, uključio se u turski feudalni sistem i borio se za učvršćenje Turske na Balkanu i njeno dalje prodiranje, a Janoš Hunjadi (Sibinjanin Janko), erdeljski plemić, vojskovođa, borio se, gubio i dobijao bitke, sve do sredine XV vijeka, pro vu Turske, nadajući se da će uspje organizira snage da ih proćera s Balkana. Kako je došlo do spajanja u svijes te umne ličnos tako polariziranih istorijskih figura, predmet je jedne druge radnje. Takav odnos prema Marku Kraljeviću ne prihvata njegov nasljednik Njegoš, koji mijenja simbole junaštva. Razumije se, Petar I is če, prije svega, crnogorske junake koji su svojim činom bljesnuli u istoriji; opisujući bitku na Carevom Lazu (1712), on pominje velike vojskovođe: Vuka Mićunovića i Janka Đuraškovića. A u pjesmi Udar Turaka na selo Trnjine 1717, stari mitropolit nabraja velike junake koje su Turci na prijevaru pogubili (popa Milića, Đukanovića, V. Mićunovića, Mrvaljevića, Bale ća, Mandušića). Pri opisu bitaka on najviše prostora daje kolekvnom podvigu crnogorskih četa: „Crnogorci vojsku dočekaše“. / halaknuše, Boga spomenuše, / i na tabor turski udariše: / razoriše Turke na buljuke. / Ćeraše ih gorom i planinom“. Osim pomena vojskovođe i ukupne slike podviga boraca, Petar I posebno govori o ostalijem ratnicima koji su učinjeli nešto osobito; opisujući boj s Mahmutom Bušatlijom (1796), is če neke ličnos , Krcuna Savova iz Bjelica, barjaktara Stanka iz Ljubo nja i Bega Vojvodića iz Brda. A u pjesmi Pogibija vezira Mahmut-paše na selo Kruse 1796, on slavi „junačke mlade Crnogorce“, ali i Crnogorke koje pomažu svojim ratnicima: „Još da je vidije , pobre, / kako idu mlade Crnogorke, / veseleć se i pjesme pojući, / junacima tajin donoseći, / ne bi reka da su ženske glave, / ni ženskoga srca ni pogleda“. Petra Prvog, može se zaključi , zanimaju konkretni kolek vni podvizi boraca. Borba crnogorskog naroda, svojim kon nuitetom, postala je značajan dio viševijekovnih napora jednog dijela hrišćanske Evrope, da se oslobodi hrišćanski svijet ispod turske vlas : „da hristjanski narod izbavimo / ispod ljuta jarma agarjanska, / da hristjanske crkve ponovimo, / i hristjansko ime proslavimo; / vi ste s nama jednoga zakona, / jedne vjere i roda jednoga“, - kako u pozivu Crnogorcima na borbu piše ruski car Petar Veliki, a u govoru pred čuvenu bitku na Carevom Lazu (1712) mitropolit Petar I navodno ponavlja is smisao borbe koji nalazimo u navedenoj poruci ruskoga cara: on traži da njegovi vojnici proliju krv „radi svete vjere pravoslavne / i slobode mile i predrage“. Odmah iza pojma vjera pravoslavna javlja se i nominacija koja ima šire značenje - hrišćanstvo: „Jer je bolje, braćo, poginu / no slobodu svoju izgubi / i hrišćansku vjeru ne drža “. Nužno je posebno obra pažnju na pjesmu Poučenje u s hovima, koja se pripisuje mitropolitu Petru Prvome; samo se u njoj, od pjesama za

86


koje se pretpostavlja da su njegove, pominje Miloš Obilić kao pozi vni primjer odlučnog borca, što bi predstavljalo izražajni i sadržajni izuzetak: „od junaštva ima ime pravo, / dobi sabljom na polje krvavo, / ka ‘no Miloš koji ubi cara / i u boju još mloge pohara: / š njim Kosančić Ivan i Toplica, / s Milošem bjehu obojica. / Te Murata ubi i pogazi / na Kosovu đe se i sad pazi, / sagrađen je stupac kameni / za vječi spomen vjekovi “. Odmah iza Miloša, veliča se, iznad svih junaka, junaštvo albanskog vojskovođe Skenderbega, za koga stoji da je „slavenskoga roda i jezika“, te da „ne bješe takvoga junaka / ni ga je porodila majka, / nit će mislim do suđena danka“. Osim toga, istaknut je Sibinjanin Janko „koji bješe brana i sloboda / ungarskoga kraljevstva i krune“, te Marko Kraljević i Relja. Zahvaljujući činjenici što je pjesnički rad Petra Prvoga pretežno anoniman, pitanje njegovog autorstva, kad je riječ o pojedinim tvorevinama, i dalje je ostalo otvoreno. Trifun Đukić kaže da „za pojedine pjesničke tvorevine znamo da su njegove“.22 Najprije se to mora reći za šest pjesama koje je od Petra Prvoga zabilježio (1828) Petar Marković i predao rukopis V. Karadžiću. U svim pjesmama i poslanicama, u kojima govori kakvi junaci trebaju bi , on ima, kao što smo viđeli, stalno poređenje („Al imadu srce Kraljić Marka / i desnice voevode Janka“; ili: „Svi budite srca Kraljevića, / a desnice od Sibinja Janka“). U svijes Petra I, dakle, nije živio Miloš Obilić kao primjer junaštva pa se postavlja pitanje: otkuda da se on jedan jedini put javlja u pomenutoj pjesmi (Poučenje u s hovima), te da li je Petar I njezin autor? Osim ove, još neke pjesme koje se danas štampaju kao njegove, nužno je analizira da bi se došlo do valjanih odgovora na kojima bi se zasnivala tvrdnja da su to stvarno njegove pjesme, ili su pisane pod njegovijem u cajem, ili su njegove pjesme pretrpjele docniju, tuđu, preradu. Tako se može postavi pitanje, da li je njegova i pjesma IV crnogorska, đe Petar Prvi, navodno, za sebe veli da je „dika“, da je „razmakao“ granice crnogorske države, te da je „izvor“ sreće: („slušat do groba vladiku / crnogorsku i primorsku diku“; „pošto razbi pašu skadarskoga / „čarnogorske razmaknu granice“; „Ej, vladiko, izvore nam sreće“). Opravdano se može pretpostavi da se, u ovakvijem slučajevima, radi o sekundarnim slojevima, o tuđijem glosama ili o pjesmama koje su u cjelini tuđa imitacija. Pjesma spornoga autorstva (Poučenje u s hovima) pojavila se trideset če ri godine poslije smr Petra I; publikovao ju je Nićifor Dučić, 1864. godine,23 napisavši bilješku da ju je našao „u jednoga staroga kaluđera Mihaila, u manas ru Piperskoj ćeliji“.24 Karakteris čno je da pjesme koje je 22

T. Đukić, Pregled književnog rada Crne Gore, Ce nje 1951, 8. „Srpsko-dalma nski magazin“, 1854. 24 T. Đukić, op. cit., 12 - Netačna je, dakle, tvrdnja N. Kilibarde, „Vuk i Njegoš o crnogorskoj narodnoj epici“, „Ovdje“, br. 220, sept. 1987, da su crnogorske vladike „uslovili“ 23


87

napisao Petar I imaju logični red naracije, što se ne može reći za didak čnu pjesmu Poučenje u s hovima, u kojoj ima ponavljanja nejasnoća: „otačastva, đe ‘no nam se grade“, „faliće ga svako i ostali“, „kome Turci zlatom okivaše“, „rad njegovog prokletoga lita“. Da je ova pjesma docnija montaža nepoznatog autora, možda na osnovu nekog Petrovog predloška, govori i činjenica da u njoj ima i šest s hova koji se javljaju u mitropolitovoj pjesmi Pogibija Mahmut paše: „Je li, brate, rane žestočije / no strijela kad srce probije? / ni ona nije tako jaka / da razbije srce u junaka, / ni ostala ikakva rabota / kao takvi ukor i sramota“. Nepozna autor pjesme Poučenje u s hovima tri puta se vraće na Vuka Brankovića, kao na nega vni primjer. Da je pomen Miloša Obilića docniji dodatak - govori i to što su mu posvećeni posebni s hovi, a nije dat u sklopu ostalih pozi vnih primjera, kako to čini Petar I. Odstupivši od kompozicionog metoda Petra I, anonimni autor je, grubo kontaminirajući preuzete segmente, dodao opise podviga Miloša Obilića i Skenderbega. Iz ove analize jasno se može viđe da u djelu mitropolita Petra I Petrovića ne nalazimo lik Miloša Obilića. Reminiscencije na Miloša Obilića, što je najbitnije kad treba utvrdiauten čnu svijest naroda, ne nalazimo u crnogorskim epskim pjesmama koje je objavio V. Karadžić, što je utvrdio S. Ma ć, već su pjesme s takvijem sadržajem nastale, pa i zabilježene, kao što je već rečeno, samo u Srijemu, tj. oko Ravanice i drugijeh srijemskih manas ra.25 Istraživačke rezultate S. Ma ća pokušao je ospori N. Banašević, is čući da se pomeni kosovskog mita, pa i Miloša Obilića, nalaze u nekijem pjesmama koje je objavio Simeon Milu nović Sarajlija.26 U kri čkim tekstovima još nije dovoljno istražen stvarni udio zapisivača i izdavača u mo vsko-sadržajnom oblikovanju epskih pjesama. Takav je slučaj i sa zapisivačko-izdavačkom djelatnošću S. Milu novića Sarajlije. To se pitanje posebno javlja kada je riječ o liku Obilića u pjesmama usmenog stvaranja koje je on publikovao. Pošto je došao u Crnu Goru (1827) Sarajlija je, pod u cajem literature koja je stvarana u trećoj deceniji XIX vijeka, u bečda se „u ša epska popularnost Marka Kraljevića, a da obilićevski podvig doraste do nivoa religijskog kulta“. Autor pominje u množini vladike, što bi značilo da je još neki, osim Njegoša, odbacivao Marka Kraljevića. Pored toga, netačna tvrdnja da je lik Obilića bio „dorastao“ kod Crnogoraca „do nivoa religijskog kulta“, nije plod izučavanja, već uobičajene interpretacije Cvijićevog prepričavanja Njegoševih s hova. - Spomenu „stari kaluđer Mihailo“ bio je iguman manas ra Piperska ćelija od 1800. godine, a došao je iz Srbije, iz Karanovaca (danas: Kraljevo); budući da je N. Dučić pjesmu Poučenje u s hovima našao kod njega, može se opravdano pretpostavi da je sam kaluđer Mihailo njen autor. 25 S. Ma ć, „Poreklo kosovskih pesama kratkoga s ha“, Zbornik Ma ce srpske, I, N. Sad 1953. 26 N. Banašević, recenzija u „Pril. za knjiž., jez. i folk. „, 3-4, Beograd 1964.

88


kom, tršćanskom i peštanskom krugu, napisao na Ce nju, 1828. godine, a na inicija vu Jevta Popovića, Tragediju Obilić; vođen istom tendencijom, on je, pri bilježenju crnogorskih epskih pjesama, u nekoliko od njih (Carska riječ i dr.) samoinicija vno unosio pomen Miloša Obilića, pa se ta mjesta mogu tre ra kao Milu novićeve glose. Boris N. Pu lov primjećuje, iako ne govori o Milu novićevom udjelu, da se mora bi maksimalno oprezan prema takvijem reminiscencijama, da li je u pitanju auten čna epska tradicija ili sekundarni oblik folklornog stvaralaštva.27 U literaturi je već konstatovano da su, u nekijem slučajevima, mo vi i reminiscencije na kosovski mit - plod pojedinih pjevača XIX vijeka, i to kao ideološki import jer te pjesme nijesu pripadale starijoj, auten čnoj crnogorskoj usmenoj epskoj tradiciji. Kao primjer može poslužipjesma Vasojević Stevo i boj na Kosovu,28 koja predstavlja knjišku verziju epske pjesme Musić Stefan; u stvari, to je dosta naivni pokušaj nekog, već indoktriniranog, crnogorskog pjevača iz Vasojevića da „u kosovsku pjesničku istoriju umetne ‘svoga’ junaka“.29 Sve pjesme i pomeni Miloša Obilića, što se javljaju tokom XIX i XX vijeka (Maksim Šobajić, Andrija Luburić, Novica Šaulić i dr.) predstavljaju samo prijepjeve knjiških izvora.30 Opravdano se može konstatova da je literatura koja je stvarana u austrijskoj Vojvodini, zahvaljujući Njegoševom vaspitaču S. Milu noviću Sarajliji, dospjela do mladoga pjesnika i izvršila u caj na njega. Njegošu se, tada, učinjelo da bi Miloš Obilić mogao posta opš simbol voljnog žrtvovanja. Pored knjige Jevta Popovića (Milošijada, spjev o Milošu Obiliću, objavljen 1828), od literature koja je propagirala kosovski mit treba pomenu dramu Miloš Obilić i Bojna Kosovu ili Milan Toplica i Zoraida (Budim 1828) od Jovana Sterije Popovića, Pregled bitke kosovopoljske i junačkog djela Obilića od Vasilija Subo ća (1840), Istorično-kri česko opisanie bitke kosovopoljske (N. Sad 1847) od Đorđa Male ća, i dr. Da je Njegoš čitao, na primjer, Tragediju Obilić Sarajlijinu, može se zaključi i po nekim Njegoševim s hovima koje je 27

B. N. Pu lov, op. cit., 70. - U nekijem pjesmama Sarajlijine zbirke, kako primjećuje Pu lov, op. cit., 72, ne radi se samo o reminiscencijama na kosovski boj, već o razvijenijim sižeima. 28 J. Stejić, Sabor is ne i nauke, Beograd 1832, 179-190. 29 B. N. Pu lov, op. cit., 76. I Pu lov prihvata, poli čkim konceptom nametnu , stav da su Crnogorci gledali na Obilića „kao na duhovnog pretka“, te da su uspostavili vezu između svoje borbe i kosovskog boja. Među m, Pu lov je došao do saznanja da je taj odnos prema Obiliću poprimio „opipljiv izraz“ u XIX vijeku jer crnogorskijem pjevačima 30- h godina toga vijeka „još nijesu bili pozna klasični sižei kosovskog ciklusa“ (op. cit., 75). - S. Ma ć, Naš narodni ep i naš s h, N. Sad 1964, 108, veli da je pjesma „sremska (ili bačka), prepevana od pevača jekavca, koji je mogao bi i Crnogorac“. 30 S. Ma ć, Poreklo“., 118.


89

on preuzeo iz toga djela, kao što je s h: „Trn u zdravu zabadate mi nogu“ (Tragedija Obilić, s h 82), a kod Njegoša taj s h ima samo drukčiju ritmiku: „Trn u zdravu nogu zabadate“ (GV, s h 871). Milu nović je, kao i drugi koji su se tom temom bavili, uzeo građu iz legende koja je širena i bila, preko Orbinijeva djela, prisutna u literaturi, a, da bi pos gao prijemčivost, unio je i više s hova iz epskih pjesama.31 Može se pretpostavi da ni Njegoša, kada je docnije uzrio kao pjesnik, nije zadovoljila ta slaba Sarajlijina drama, pa u Posve Luče mikrokozma postavlja zadatak svojemu bivšemu vaspitaču da opjeva srpske junake i feudalce, među kojima i Obilića: „da postaviš u plamteće vrste / („.) Obilića, Đorđa i Dušana“.32 Očigledno je da je Njegoš čitao Milošijadu, spjev u rimovanom desetercu Jevta Popovića, što se može zaključi po jednom broju s hova, sintagma i poređenja koje srijećemo i u Njegoševom djelu. Popović, na primjer, kaže: „Pade Miloš“. sreća š njim nestade“, a Njegoš: „Pade Miloš, čudo vitezovah“ (GV, s h 237); ili, za Miloša veli Jevto Popović da, dok prilazi sultanu s namjerom da ga ubije, - „sija kao sunce“, a kod Njegoša se takođe javlja svjetlost - „zasja sveta Miloševa pravda“ (GV, s. 254); kad opisuje stanje učesnika bitke, Popović veli da im se srce „nadima“; Njegoš koris istu predstavu kada opisuje Miloševo prilaženje sultanu: „strašnom mišlju prsi nadu jeh“ (GV, s. 243). Popović uznosi Miloša, da je ravan „ljetnjoj munji“; Njegoš se koris is m poređenjem i za Miloša veli da je „grom stravični te krune razdraba“ (GV, s. 227). Kad ginu Turci, Popović veli da „gine zloća“, a Njegoš naziva Turke kugom koja je pola svijeta „svojom zloćom otrovala“ (GV, s. 51). Popović slika Miloša u borbenom zamahu kako „mačem put nov sebi krči“; Njegoš daje mirnu sliku Miloševog dolaska, koji „gordo iđaše“. / kroz divljačne tmuše azijatske“ (GV, s. 243). I Milošev prilazak sultanu, scenski barokiziran, u istom je domenu shvatanja viteštva kod Jevta Popovića i Njegoša. Popović kaže: „Miloš uprav Amuratu stupa“, a Njegoš dva puta ponavlja is s h kojim želi sugerira najvišu hrabrost: „ka malo pred što gordo iđaše“ (GV, s. 245). Ili, Popović kaže: „Turčin i Srb nikad jedno tjelo“, a Njegoš skoro is s h ponavlja: „Srb i Turčin ne slažu se nigda“ (GV, s. 1830). J. Popović piše da Obilić svoj nož „omrsi turskom krvlju“; Njegoš govori da Vuk Mandušić nakon bitke igra kolo „sa momčađu izmašćenom mrskom krvlju turskih zlica“ (ŠM, III, 385-86), a u Svobodijadi veli da „Crnogorske bistre šarke / sa svakoga kraja Turcma / travnu boju njinu mnogu / u crveno omas še“ (Svob. V 492-95). Jevto Popović je, uz pomenu spjev Milošijada, štampao (1828) grafički prikaz lika Miloša Obilića, koji je bio izradio 1826. godine S. Orban, a izdao Josip Milovuk. Nakon s lizacije (zamjene an čke kacige kapom, te dje31 32

V. Nedić: Sima Milu nović Sarajlija, Beograd 1959, 92. Njegoš, Posveta LM, s h 194.

90


limičnog spuštanja glave i pogleda idealiziranog Obilića), Njegoš je dao da se ta predstava lika Miloševa metne na crnogorsku medalju za hrabrost koja je dobila naziv - medalja „Miloš Obilić“.33 Da bi se potvrdila prisutnost u caja J. Popovića na Njegoša, potrebno je pomenu da je on bio pretplaćen na Popovićevu knjigu Sveslavije (Budim 1831), čija je treća sveska posvećena Milošu Obiliću, Jug Bogdanu i njegovim sinovima.34 S. Marković Štedimlija (pod pseud. Ljubica Klančić) je utvrdio da je nepozna medaljar uradio lik Miloša Obilića na crnogorskoj medalji za hrabrost, prema pomenutom portretu (grafičkom prikazu) koji je J. Popović štampao uz svoju Milošijadu; to je potvrđeno s više detalja, kao što je maska (grifon) na lijevom ramenu Obilića. Osim toga, autor medalje dodao je i preko desnog ramena, simetrično lijevom, tri kaiša, čega na slici-predlošku nema jer je to rame bilo zaklonjeno kacigom.35 Njegoš je pred smrt radio, dok je boravio u Italiji na liječenju, na izradi plakete o legendarnom atentatu Obilićevom. O sak te plakete vjerovatno je vidio J. P. Kovaljevski, pa je mislio da se radi o modelu za spomenik koji je navodno h o Njegoš podići. S. Marković Štedimlija zaključuje da je Njegoš predstavu na plake radio po uzoru na neki crtež „iz neke srpske publikacije onoga vremena“.36 Njegošev nasljednik, knjaz Danilo I, nakon crnogorsko-turskog rata, 1852-53, uveo je novi orden, „Za nezavisnost Crne Gore“, kojim su odlikovani heroji toga rata. Među m, knjaz Nikola I Petrović vra o je Njegošev orden, pa 33

Njegoš je odlučio, u drugoj polovini 1839. godine, da skuje medalju da bi odlikovao istaknute crnogorske ratnike; tu prvu medalju opisao je kapetan Orešković, da na njenom licu piše - „Crna Gora“, a na naličju - „Za hrabrost i vjeru“. Orešković kaže da ih je „salio jedan Crnogorac“, te da su grube i bez sjaja. Drugu crnogorsku medalju za hrabrost ustanovio je Njegoš 1841. g. (na licu: crnogorski dvoglavi orao sa žezlom, jabukom i krstom u kandžama; na naličju: dva ukrštena mača, krst i deviza - „Vjera - Sloboda - Za hrabrost“). Njegoš je riješio da promijeni likovni sadržaj medalje, dok je boravio u Beču prilikom štampanja Gorskog vijenca, krajem 1846, pa je dao da se izradi zlatna medalja „Miloš Obilić“ (na licu: predstava Miloša Obilića; na naličju: „Vjera - Sloboda - Za hrabrost - Ce nje 1847“. 34 U spisku prenumeranata stoji: „Crna Gora: Njegovo visokorodije gospodin Radivoj Petrović, vladatelj Crne Gore. Blagorodni i vosokoučeni gospodin Simo Milu nović, spisatelj Serbijanke i p. narod, sekretar“ (Svesve je, 1, Budim 1831, predzadnja nepaginirana strana). Vjerovatno je S. Milu nović, kao sekretar, izvršio pretplaćivanje i Njegoša na knjigu svoga poznanika. Milu novićevo ime nalazimo među prenumeran ma i uz Milošijadu Popovićevu. 35 Lj. Klančić (S. Marković Štedimlija), Njegoševa medalja, Glasnik Etnografskog muzeja, Ce nje 1963, 291. - Uz spjev Milošijada J. Popović je objavio i oglas o prodaji „obraza“ jednog broja junaka, „slavni Srbalja“, medu kojima se nalaze Albanac D. Kastriot, Hrvat N. Šubić i dr. (J. Popović, op. cit., prva nepaginirana str. dodatka). 36 Lj. Klančić (S. Marković Štedimlija), op. cit., 300.


91

je u crnogorsko-turskom ratu, 1862. godine, koji je bio „posebno krvav i ispunjen mnogim primjerima bezmjernog patrio zma i herojstva“ - odlikovao više boraca medaljom „Miloš Obilić“,37 a u ratu 1876-78. „postojalo je pravilo“ da se na svaku crnogorsku četu dodijele po dvije pomenute medalje, sa imenom i predstavom idealiziranog lika Miloša Obilića,38 koje je vladar lično predavao, što je pobuđivalo osobit interes. Postavlja se pitanje, zašto Njegoš forsira kao simbol junaštva - Miloša Obilića, kada je u svojim djelima izgradio likove uzori h crnogorskih junaka (Ivana Crnojevića, Baja Pivljanina, Vuka Mićunovića, Vuka Mandušića, Nikca od Rovina, i dr.). Već kao dvadesetdvogodišnjak, Njegoš je u Svobodijadi, dugom osmeračkom spjevu, doveo u vezu navodni podvig Nikca od Rovina i njegovih drugova, s mitom o Obiliću.39 Opisujući crnogorsko-turski rat iz 1756. godine, on za Nikca veli da će mu „djela slavit / Crne Gore predjel vječno“, te da je pošao „su četrdest biranijeh / vitezovah od plemenah“ da ubije komandanta turskih trupa Ahmeta, ćehaju bosanskog vezira.40 Ovđe Njegoš upoređuje podvig Nikčev, i njegovih drugova, sa grčkim junacima sa Termopila; po ovom Njegoševom opisu, Tomanović (Nikac od Rovina) učinio je varku, prišao je od Nikšića turskoj vojsci, predstavio je svoje drugove kao čobane iz Drobnjaka koji bi željeli pomoći turskoj vojsci, i tražio da ih odvedu paši da mu poljube „skute i papuče“; kad su dovedeni pred šator, svi su odjednom pucali i ubili ćehaju (u ovoj slici je dat crnogorski običaj mušketanja). Njegoš u Svobodijadi daje, dakle, atentat kao kolek vni čin: ne ubija ćehaju Ahmeta samo Nikac, već to čini zajedno s četrdeset drugova, pa svakome sudioniku toga događaja dolazi u šjećanje ono što je uradio Miloš Obilić: „Tu svakome drugu dođe / na um drsko Oblića / i kosovsko strašno djelo, / pa četrdest džeferdarah / hitro brže upališe / na ćehaju silna pašu.41 I poginule Nikčeve drugove naziva braćom Miloša Obilića, po junaštvu: „Dvadeset i pet vitezovah, / Obilića braće prave, / kod šatora pašinoga / pogiboše i padoše“.42 I u drami Šćepan Mali, u narodnom kolu, Njegoš ponavlja istu legendu o podvigu Nikca od Rovina i njegovih četrdeset drugova, takođe kao kolek vni čin: „Strašna misa Obilića tri vojvode opi tada; / su četrdest drugah pođu poklonit se volji paše, / sa vatrom mu poklon čine i ubiju pašu mlada“. 37

M. Jovićević, Crnogorska odlikovanja, Ce nje 1982, 27. Ibid. 39 P. P. Njegoš, Svobodijada, V pjevanje. 40 Kod Njegoša, kao i u narodnoj pjesmi, ne pominje se Ahmet, već se njegova tula (ćehaja) uzima kao ime. 41 Svobodijada, V, 410-15. 42 Op. cit., V, 441-44. 38

92


/ Tomanović s četrnaest iz okola zdrav ispade“.43 Ovđe Njegoš ne daje, kao u Svobodijadi, da je svih četrdeset Nikčevih drugova obuzeto šjećanjem na Obilića, već samo tri „vojvode“, isto kao i u deseteračkoj pjesmi Sinovi Obilića, koju je Njegoš publikovao.44 Njegoš je stvorio simbol crnogorskog junaka u liku Nikca od Rovina, ponavljajući mitologiziranog Miloša Obilića. U Primjetbama uz zbirku epskih pjesama Ogledalo srpsko (1845), koju V. Karadžić pominje i pod naslovom Ogledalo gorsko, Njegoš je zapisao da je Nikac „najslavniji vitez crnogorski“.45 Postoji očuvano šjećanje, nesigurne auten čnos , da je Njegoš h o ustanovi medalju za hrabrost s likom Nikca od Rovina, ali da su se tome, navodno, uspro vili neki senatori koji su smatrali da to ne bi trebao bi Nikac, iz čega bi se mogao izves zaključak da je postojala ideja o potrebi stvaranja nadcrnogorskog primjera junaštva.46 Ta je anegdota nastala da bi poslužila kao jedna od potvrda o navodnom opštem prisustvu kosovskog mita medu Crnogorcima, a i zato da se sugerira da je Njegoš samo realizirao želju iz naroda. Osobi crnogorski junak, Nikac od Rovina, plod je Njegoševog pjesničkog rada. U deseteračkoj pjesmi Sinovi Obilića, Nikac, kao i Obilić, ide sa dva druga, ali uz pratnju još četrdeset junaka (zanimljivo je da Njegoš uzima zaokruženu, biblijsku, brojku 40), da bi, na prijevaru (pod izgovorom da se predaju), ubio turskog komandanta, ćehaju (pomoćnika bosanskog vezira), pod šatorom. Na početku pjesme govori se o legendarnom Miloševom podvigu kao uzoru: jedan od junaka (Stanko iz sela Prediša) opominje svoje pobra me (Nikca od Rovina i Toma Žutkovića) da su se jednom, u Dobro , hvalili da nijesu gori junaci od „kosovskih“, da će, kada turska vojska udari na Crnu Goru, učinje - „što i Miloš su dva pobra ma, / na Kosovu te cara ubiše / i besmrtno ime zadobiše“. Vrlo smišljeno, Njegoš forsira sliku o repriznom postupku crnogorskih boraca, koji rade po šemi legende o kosovskom događaju, pa tako ostaje u drugome planu opis teškog crnogorsko-turskog rata iz 1756. godine. Postavlja se pitanje - što je Njegoš pripisao atentat Nikcu Tomanoviću i njegovim drugovima? Može se pretpostavi da je to učinio da bi zaklonio zasluge guvernadurske porodice Radonjić, koju je i prognao iz Crne Gore, kao nosioca, u određenijem fazama, druge poli čke struje. Ovakav zaključak je moguć i zbog toga jer po43

P. P. Njegoš, Šćepan Mali, III, 772-74, 777. Ogledalo srpsko (Njegošev naziv: Ogledalo gorsko), XVIII. 45 Op. cit., 480. 46 M. A. Vujačić, Znameni crnogorski i hercegovački junaci, I, Ce nje 1951, 101. - Anegdotu je zabilježio M. Pavićević; ona može bi i izraz tendencije da se ugrozi ugled crnogorske dinas je Petrović, u ondašnjoj poli čkoj konjunkturi, tj. da je mit o Obiliću forsiran u Crnoj Gori od glavarskog sloja, a ne Njegoša. I takvu „prednost“ trebalo je ruši . 44


93

stoji zabilješka koja je „bez sumnje“ inspirisana od guvernadura Radonjića,47 u kojoj se govori o pobjedi Crnogoraca, ali i da je guvernadur pogubio turskog komandanta (ćehaju). U vrijeme turske invazije, mitropolit Vasilije bio se povukao u Senjsku Rijeku, a mitropolit Sava Petrović inače nije sudjelovao u borbama. O učešću guvernadura Radonjića u bitki, osim pomenutog zapisa, postoji i diploma koju je potpisao mitr. Sava, 20. VIII 1770, sačinjena na zboru svih glavara i starješinstva „otačastva čarnogorskago“, kojom se potvrđuje, između ostalijeh zasluga familije Radonjić, da je guvernadur Stanislav pokazao hrabrost u bitki od 25. XI 1756. godine („. hrabrost i znamenitoie mužestvo pokazanie im pri razbi turske voiske na Bielih Polanah 1756-go goda“).48 Potrebno je istaći razlike u obradi i tendenciji koje nalazimo u deseteračkoj pjesmi Boj na Onogoštu“.,49 čiji je autor Petar Prvi, i pjesme Sinovi Obilića od Njegoša. U pjesmi Boj na Onogoštu izražena je odlučnost glavara da, na unižavajuću prijetnju bosanskog vezira, daju dostojanstven oružani otpor („I zakletvu strašnu učiniše / da mu nigda ništa da neće/ do studena bijela kamena, / nako živa ognja iz pušakah“). Bitka je po ovoj pjesmi mitropolita Petra Prvog trajala petnaest dana, pa je Crnogorcima nestalo municije jer su Mlečići priječili da se prenese preko njihove teritorije. Turci su prodrli na Čevo, đe su ostali tri neđelje; tada je iz Crnogorskog Primorja „jedan prijatelj“ uspio da donese nekoliko hiljada fišeka, pa su Crnogorci udarili na tursku 47

Istorija Crne Gore, III, 1, Titograd 1975, 344. - Bosanski vezir koji je upu o vojsku i svojega zamjenika na Crnogorce, bio je Sopasalan Ćamil paša, koji je ostao poznat po uvođenju „nameta i globe“ u Bosni, pa je pro v sebe izazvao najuglednije ljude, optužen je u Carigradu za nasilje i svrgnut (Safvet beg Bagašić-Redžepašić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1900, 104). 48 R. J. Dragićević, Guvernaduri u Crnoj Gori (1717-1830), Ce nje 1940, 17-19, navodi po V. Đorđeviću, Ispisi iz bečkih državnih arhiva“., Beograd 1913, 6-8. - Diploma, kojom se insis ra na svjetovnoj vlas guvernadura, bila je „direktno uperena pro vu Šćepana“ (R. J. Dragićević, op. cit., 20), inače bi se postavilo pitanje njene auten čnos . 49 Ova pjesma znamenitog crnogorskog mitropolita Petra I štampana je pod različi jem naslovima. Prvo je, kako saznajemo iz napomene V. Karadžića, zapisao, pod naslovom Boj na Onogoštu 1756. godine, zajedno s drugijem mitropolitovijem pjesmama, Petar Marković: „Pjesme koje je gradio crnogorski vladika Petar I, a meni ih napisane donio iz Crne Gore 1828. godine i u Kragujevcu predao P. Marković. Ovo zato bilježim da se zna da je ono što su ove pjesme u Pjevaniji Sime Milu novića i u Gorskom ogledalu, drukčije, dodavao S. Milu nović“ (Iz neobjavljenih rukopisa Vuka Stefanovića Karadžića, IV, 221). Pjesmu Petra I štampao je S. Milu nović Sarajlija u Istoriji Crne Gore, Beograd 1835, 85-90. Slijedeće godine objavljena je, pod naslovom Boj Crnogoracah s Turcima, koi se dogodio 1756. god. noemvr. 25, u crnogorskom kalendaru Grlica, za 1836. g., 86-91. - Njegoš je ovu pjesmu svojega strica unio u zbornik Ogledalo srpsko, XIX, pod gnomičnim naslovom Stan polako, Rogoje! Mnogo je oboje. 1750. god.

94


vojsku i prognali je do blizu Nikšića, đe je ranjen turski komandant, pa su ga njegovi vojnici unijeli u grad („Tu ćehaju rane dopadoše / u bijelu Onogoštu gradu“). Pjesma se završava ironijom, da će ćehaja podnije izvještaj svojemu veziru, „kako mu je bilo putovanje / za đevojke u Karadagliju“. Kao što se vidi, razlike su suš nske; dok je Njegoševa pjesma posvećana veličanju, kroz usporedbu s Milošem, navodnog podviga Nikca od Rovina i njegovih drugova, u pjesmi Petra Prvog srijećemo široki epsko-realis čki opis crnogorsko-turskog rata, važne detalje o nestašici municije i njenom dostavljanju; posebno je značajno da mitropolit Petar Prvi ne pominje Nikca i njegove drugove, ni ih dovodi u vezu s primjerom Miloša Obilića; osim toga, Petar Prvi kaže da je turski komandant (ćehaja) samo ranjen i da ga je njegova vojska unijela u grad. Zanimljivo je da je u Istoriji Crne Gore50 istaknuto da je ta pjesma „sačuvala (je) vjerodostojnu istorijsku is nu“, ali nije navedeno da je njen autor mitr. Petar I, već je tre rana kao „narodna“ pjesma. Iako se iz ove pjesme jasno može viđe razlika između shvatanja poetske funkcije epike Petra I i Njegoša, te njihov nejednak odnos prema istorijskoj is ni, do sada nije izvođena paralela između ove dvije pjesme; može se pretpostavi da taj odnos u literaturi nije tre ran da ne bi postala jasna Njegoševa namjera, da je h o da kreira za savremeni auditorij legendu o „obilićevskom“ podvigu crnogorskih boraca, koja je, zahvaljujući rastućoj romančarskoj klimi, te Njegoševom autoritetu, pomjerila istorijsku is nu koju je ostavio u svojoj pjesmi njegov stric Petar I. Treba napomenu kako se krivo predstavljaju neke od Njegoševih mo vacija, kao i smisao nekih pjesničkih slika. Tako u pjesmi Zarobljen Crnogorac od vile, on vidi da se vijenac slave osušio, „al’ su dva tri porasli cvijeta / iz prosute krvi Crnogorstva“. Osim toga, Njegoš tu govori kako ga srijeće i vodi u raj „bogom posestrima, / od Lovćena Crnogorstva vila“, koju treba iden fikova kao crnogorsku boginju rata. To je Njegoševa pjesnička simbolika koju je preuzeo iz an čke literature. Razumije se, ovđe nije prihvatljiva tvrdnja da je „Crnogorstva vila“ personifikacija „kosovske misli“.51 S. I. Kastrapeli tvrdi da je Njegoševo najranije vaspitanje, kod učitelja J. Tropovića u Toploj, i svojega strica mitr. Petra I, bilo „na istoj liniji kosovske tradicije“.52 Među m, Kastrapeli je na taj način prenio u vrijeme Njegoševe mlados ono stanje svijes koje se počelo formira tek kod docnijih generacija Crnogoraca, dobrijem dijelom na temelju samoga Njegoševog literarno-propagandnog djela i nakon što je on uveo zlatnu medalju „Miloš Obi50 51

Istorija Crne Gore, III, 1, 345. S jepo I. Kastrapeli, Kosovska misao, „Glasnik Etnografskog muzeja“, III, Ce nje

1963, 330. 52

Op. cit., 328.


95

lić“. Inače, iz analize izvora jasno izlazi da su Crnogorci bili zaokupljeni svojom borbom za opstanak, konkretnim njenim oblicima, te sviješću o podvizima i patnjama svojih predaka.53 Pošto su borbe bile veoma česte, stariji primjeri herojstva su zaklanjani u scima iz novijih bitaka, svježina savremenih primjera snažnije je odzvanjala u svijes ma onih koji su se pripremali da stupe u nove borbe. Tek nastankom agitacionog Njegoševog djela, koje je prije svega bilo poziv drugijem narodima na otrzanje od sviklos na ropstvo ili vazalstvo, te uvođenjem pomenute medalje, stvoreni su uslovi da se Miloš Obilić počne prihvata kao opš indeks junaštva. To se najbolje može sagleda u Gorskom vijencu, đe je, ako na to djelo ne gledamo samo kao na umjetnički izliv, anahrono predstavljen Miloš Obilić kao idol i uzor Crnogorcima s početka XVIII vijeka, sto pedeset godina prije stvarnog roman čarskog utemeljenja njegova lika. U skladu s poli čkim programom, izraženim u Načertaniju (1844), Jovan Cvijić je dao, u sklopu cijele netačne slike, i tendencioznu karakteris ku Crnogoraca, kao „plemenskih“ ljudi, neracionalno obuze h mitom o „kosovskoj tragediji“ i Milošu Obiliću. Cvijić je na Njegoševim pjesničkim slikama utemeljio „naučni“ sud o shvatanju kod Crnogoraca Miloša Obilića, tre rajući Njegoševe metafore kao objek vne činjenice: „plemenska slava i čast i nacionalna misao ili ‘Vera Obilića’ („.). Crnogorci su ispunjeni ‘Verom Obilića’ („.). Ima krajeva u kojima čak osećaju i rane kosovskih junaka („.). Svi Crnogorci stare Crne Gore smatraju Miloša Obilića kao svoga duhovnog pretka, i ne samo da misle o njemu i da mu se dive već ga i sanjaju. Kad su činili junačka dela, razmišljali su i prepirali se da li bi Obilić tako uradio i da li su se približili Obiliću“.54 Po toj netačnoj, čak i komičnoj Cvijićevoj interpretaciji, pjesničkopropagandnih slika iz Njegoševog Gorskog vijenca, - svijest o Obiliću je kod Crnogoraca „vječito“ trajala, postala je genetsko obilježje; preciznije rečeno, iz takvoga objašnjenja izlazi da su Crnogorci uvijek znali za Obilića, dakle, od kosovske bitke, sugerira nam Cvijić, snijevali ga i njime se kleli, da su stalno plakali i tugovali zbog toga što su Turci pobijedili na Kosovu, pa kad tako uporno „tuguju“ i „plaču“, onda je to i najviša „potvrda“o njihovom „srpskom“ etničkom porijeklu. Tako je J. Cvijić h o „uhva t“ Crnogorce u mrežu tzv. „kosovskog mita“ i Obilića, računajući da se neće brani od „herojskih suza“, da će njihovoj suje starijeh boraca za slobodu - laska „tuga“ za Kosovom, što 53

B. N. Pu lov, op. cit., 13, tačno primjećuje da su junaci „crnogorskih pjesama služili (su) za ugled, na njihovim primjerima vaspitavala su se pokoljenja Crnogoraca, e čki kodeks se shvatao kao ideal životnog kodeksa“, te da su „junaci pružali realno osjećanje istorijskog značaja skorašnjih djela i podviga i kon nuiteta između pokoljenja“. 54 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, Beograd 1966.

96


podrazumijeva i značenje osvetničkog amaneta. Cvijić smatra da taj oblik svijes , koja je sužena, odvojena od stvarne borbene mo vacije naroda i svedene na nivo naivne priče - može odgovara Crnogorcima, jer je na njih gledao kao na plemenske ljude, rudimentarne svijes , smišljeno zanemarujući sve one elemente koji bi dali objek vniju sliku njihove duboke kulturne tradicije, specifičnog istorijskog puta, kultova i td. Konkretne poli čke i književno-propagandne okolnos iz druge polovine XIX vijeka, u Crnoj Gori i kod jednog dijela jugoslavenskih naroda, pomogle su da se pripremi tlo za „verificiranje“ takve „naučne“ rekonstrukcije, kakvu predstavlja uprošćena i karikaturalna Cvijićeva slika Crnogoraca. Pošto svoja obrazloženja o prisutnos tzv. „kosovskog mita“ kod Crnogoraca - mnogi autori zasnivaju, bez nužne naučne sumnje i provjere, na Njegoševom Gorskom vijencu, a već je rečeno da on u svoje pjesničko djelo te elemente nije prenio iz crnogorskog duhovnog života i shvatanja svijeta, već su ta mjesta plod Njegoševe literarno-poli čke strategije, - tu treba i poče s tumačenjem korijena idejno-tematskih značenja toga najpopularnijeg Njegoševog djela. Ovo je značajno i radi bližeg razumijevanja Cvijićeve netačne slike, koja polazi od poetskog iskaza iz Gorskog vijenca, pa pošto pledira na naučnost, dobija težinu vulgarnog i grotesknog iskrivljavanja duhovnog bića i mentaliteta cijelog jednog naroda. Njegoš je, kako ćemo docnije viđe , dao svoju interpretaciju herojskog zanosa, iz kojega rezul ra spremnost na žrtvu za opš cilj. Ta, u cjelini netačna, predstava da je mit o Obiliću veoma star i sveprisutan kod Crnogoraca, da je, prema tome, jedan od glavnih kons tuenasa crnogorskih e čkih postulata i psihološke kons tucije, u novije vrijeme se, često, u raznim interpretacijama prihvata, ne postavlja se pitanje rekonstrukcije istorije nastanka mita o Obiliću, te kakvu je transformaciju doživio u Njegoševom pjesničkom djelu. Tako, na primjer, Ivo Andrić, govoreći o Njegoševom djelu, s lski preoblikuje Cvijića: „Kao u najdrevnijim legendama, koje su uvijek i najveća ljudska stvarnost, svako je na sebi lično osjećao istorijsku kletvu koja je ‘lafe’ pretvarala u ‘ratare’ ostavivši mu (sic!) strašnu misao Obilića da tako žive raspe između svoje ‘ratničke’ rainske stvarnos i viteške Obilićeve misli“.55 Andrić, dakle, preuzima gotovu Cvijićevu šemu da bi pokazao crnogorsku odanost tome mitu, ali pravi i još jednu krupnu omašku, kada kaže da su „ratari“ „raspe “ između „rainske stvarnos i viteške Obilićeve misli“; jer, Njegoševi junaci, a tako je bilo i u stvarnos , slobodni su borci, a ne raja; među m, Andrić pokušava da kolebanje oko početka tzv. istrage poturica u Gorskom vijencu, što u djelu ima umjetničku, kompoziciono-dramsku funk55

I. Andrić, Njegoš kao tragični junak kosovskog mita, Beograd 1935.


97

ciju, - objasni kao „raspetost“ „rainsku“. On preuzima, i s lski „poboljšava“, roman čarsko-propagandno „tumačenje“ Njegoševih s hova „što se ne kće u lance veza “. „, koji se stvarno odnose na preseljavanja dijela crnogorskog stanovništva iz Zetske ravnice, od stare prijestonice Žabljaka, đe je bilo teško dava otpor Turcima - u planinske dijelove zemlje, - pa govori da je „svet koji je izbegao u njena brda“, pri čemu misli na tadašnje navodno preseljavanje Srba u Crnu Goru - bio „kvintesenca“ kosovske misterije, te da je taj mit dobio genetska svojstva. Autori koji čak i u istoriografiji ponavljaju tezu o navodnom preseljavanju iz Raške, uvijek tvrde da je preprtljalo plemstvo, izuzima se potčinjeni sloj (sebri, meropsi i otroci); oni ne primjećuju pri tom, da već ta tvrdnja ukazuje na roman čarsku provenijenciju priče. Pomenute Cvijićeve formulacije, pošto je neosporavani autoritet, tre raju se aksiomatski pa su unešene i u univerzitetske udžbenike.56 I u jednoj, nedavno objavljenoj knjizi, autora Vukašina Pešića, srijećemo is odnos, preuzimanje šeme koju je kroz poetsku sliku postavio Njegoš u Gorskom vijencu, a Cvijić je „preveo“ na jezik egzaktne nauke. Tu je sumirana ista teza: da je Miloša Obilića „izvajala narodna tradicija kroz narodnu poeziju“, da je u crnogorskoj epskoj poeziji prikazan kao „vrhovni simbol junaštva“, da su se Crnogorci „poistovjećivali“ s jem junakom, te da je zbog toga ustanovljena crnogorska medalja „Miloš Obilić“.57 Pešić nije koris o naučne radnje iz kojih bi saznao da u Crnoj Gori nije zabilježena ni jedna epska pjesma o Milošu Obiliću jer ih nije ni bilo,58 kao što nije izučio zašto se, pod kakvijem u cajem i u kakvoj atmosferi, Njegoš odlučuje da adap ra sopstvenom poli čkom i umjetničkom konceptu mit o Obiliću, te da dadne drugi sadržaj crnogorskoj 56

V. S. Erlich, U društvu s čovjekom“., Zagreb 1978, 90. i dalje. V. Pešić, Patrijarhalni moral Crnogoraca, Titograd 1986, 82-83, 150. 58 B. N. Pu lov, op. cit., 70, veli da od „kosovskih pjesama iz zbirke V. Karadžića nijedna nije zapisana u Crnoj Gori. Istraživači srpskog epa nijesu pronašli kosovskih pjesama ni u zbirci S. Milu novića“, a reminiscencije koje nalazimo, plod su Milu novićevih intervencija. - U nekijem slučajevima pogrješno se dovode u vezu i likovi i toponimi sa kosovskim pjesmama i Kosovom. Takav je slučaj s pjesmom Žeravica Vido (S. Milu nović, Pjevanija cernogorska i hercegovačka, Lajpcig 1837, br. 120), jer se tu radi o Kosovom Lugu, u Bjelopavlićima u Crnoj Gori, a ne o Kosovu. Milu nović je dao napomenu da je pjesmu zapisao od Blagote Bjelopavlića; u pjesmi je, zbog dužine s ha, izostavljen drugi dio toponima - Lug: „e ga piju na vrh Kosovoga“, „A kad bili na sred Kosovoga“, i dr. I siže pjesme ne izaziva asocijaciju na Miloša Obilića, izuzev što se prijatelj Vida Žeravice, s kojim samo pije vino, zove Miloš Voinov. Turci progone Vida Žeravicu pa ga, pošto mu konj iščaši nogu, uhvate, ali on uspijeva malijem puškama ubi dvojicu; pošto su ga predali veziru, Vido mu obećava pare, ali pod pri skom Turaka ipak treba da bude pogubljen; među m, Vido bježi i uspijeva da iza sebe bači ćordu koja pogodi vezira i ubije ga. 57

98


medalji za hrabrost, uvodeći lik Obilića. Polazeći od Njegoševih s hova u kojima su pomenu an čki junaci Leonid i Scevola („Šta Leonid oće i Scevola / kad Obilić stane na poprište“), Pešić automatski izvodi zaključak da je Obilić kod „starih“ Crnogoraca značio što i pomenu junaci za Grke i Rimljane. Razumije se, situacija iz druge polovine XIX vijeka ne može se projektova u prošlost, pa „stari“ Crnogorci koji slave Obilića mogu bi , jednijem dijelom, samo oni poslije Njegoša. Može se opravdano pretpostavi da je širenju netačne konstatacije o „opsjednutos “ Crnogoraca mitom o Kosovu, iako je već tada bila razvijena propaganda, doprinio Lj. Nenadović koji u veoma čitanom djelu O Crnogorcima kaže da „Crnogorci i danas (tj. 1878-79. primj. D. R.) više pevaju kosovske nego domaće pesme“.59 Ova knjiga je pisana u ratnim godinama, emo vno i uzburkano, pa je razumljivo odsustvo snažnijeg kri čkog suda. Stanko Perunović je, mnogo docnije, pisao da se niđe nije „kosovska tragedija bolje očuvala“, da se niđe nije „više pjevalo i pričalo“ i „oduševljavalo“ kosovskim junacima nego u Crnoj Gori.60 Perunović izvodi željeni zaključak, kao i više drugih autora, interpre rajući Njegoševe s hove, pa kaže da Crnogorce „toliko šte kosovske rane“ da ne vole ni da se pominje Kosovo; u stvari, on tu prepričava s hove iz Gorskog vijenca koje izgovara Vuk Mićunović („Što pominješ Kosovo, Miloša? / Svi smo na njem sreću izgubili“). Ovim metaforičnim izrazima Njegoš sugerira opsjednutost borbom, ali ta visokoemo vna slika ne može bi karakteris ka stvarnog stanja svijes crnogorskog naroda, ne samo u vrijeme kada se navodno događa radnja Gorskog vijenca, već ni nakon njegovog objavljivanja, sto pedeset godina docnije. Perunović pominje da je Njegoš uveo medalju „Miloš Obilić“, ali ne govori o njenom u caju na popularizaciju mita. On, među m, kaže da, ako se neđe u Crnoj Gori ozida vojni stan, da se to mjesto nazove Obilića poljana, a stvarno je to učinjeno jednom, kada je kralj Nikola tako nazvao prostor na Ce njskom Polju, đe su organizirane vojne vježbe, od 1866, a za m podignut vojni stan 1896. godine;61 naziv toga lokaliteta, dat u propagandne svrhe, imao je velikog udjela u širenju mita o Obiliću. Zanimljivo je opazi da Perunović, suprotno od Cvijića, veli da se ju-

59

Lj. P. Nenadović, O Crnogorcima, Beograd 1929, 29. Nenadović kaže da „Crnogorci ne govore mnogo o Kraljeviću Marku. On im nije tako mio kao Miloš Obilić“ (227); među m, on ne govori o tome kada je izvršena zamjena h paradigma junaštva. 60 S. Perunović, „Kako je Njegoš okarakterisao dva najslavnija heroja naše nacije: Miloša Obilića i Karađorđa“, „Ratnik“, 1939, 149. 61 D. Mar nović, U. Mar nović, Ce nje - spomenici arhitekture, Ce nje 1980, 7980.


99

naci Njegoševog Gorskog vijenca kunu Obilićem,62 koji je u djelu dat kao „nadzemaljsko biće, zmaj, polubog“ od koga „blješte oči“, koji „vlada“ duhovima. Todor Baković je koris o is metod, prevodeći Cvijićeve poli zirane konstatacije na jezik psihijatrije, pa kaže da izgubljena kosovska bitka ima „posebni značaj u patogenezi crnogorske depresivnos “, ma da su Crnogorci „usvojili“ bitku „dosta dugo poslije nje“ i na njoj „izgradili kosovski kult“. Kao što se vidi, T. Baković zaključuje da su Crnogorci tvorci „kosovskog kulta“ jer, navodno, nijesu imali, pri gubljenju svoje samostalne države, - veliku bitku koja bi se pam la. Baković gubi iz vida da su Crnogorci, u vrijeme Balšića i Crnojevića, imali niz bitaka, i da je crnogorski vladar Balša II poginuo pred svojom vojskom (1385), u bitki na Saurskom Polju kod Berata, u Albaniji, ali slavljenje poraza ne može bi u skladu s postula ma crnogorske e ke. Čudno je da Baković tvrdi, ne tragajući za potvrdama, da se kosovski mit „snažno manifestuje kroz crnogorski folklor, etos, umjetnost i kompletan život“.63 Osim toga, korijene depresivnos (a veliko je pitanje, o čemu ovđe ne možemo govori , da li, tako izazvana, psihička stanja pojedinaca mogu egzis ra kao dominantna narodna karakteris ka), - valjalo bi, eventualno, potraži u dubinama vlas te crnogorske povijes , u kojoj će se naći mnogo zaludnih pobjeda i izgubljenih bitaka, plijenjenja, paljevina i odvođenja u ropstvo, kao i onijeh bojeva koji su vođeni bez nade na pobjedu. Dockan impu rano, kroz propagandu šireno tek od kraja prve polovine XIX vijeka, - šjećanje na tuđu bitku, kako sam Baković piše, ne može posta osnova za stvaranje takvih sudbonosnih psihičkih osobina jednog naroda. Karakteris čne su riječi mitropolita Vasilija o dubini borbenog op mizma i samopouzdanja Crnogoraca; govoreći o mo vaciji Balšinoj što nije odveo vojsku u boj na Maricu, zaključuje da „malo gdje Srblji bitku dobiše bez Crnogoraca i Brđana“.64 Njegoš je prihva o legendarne detalje o Obiliću iz roman čarske istorije i literature, pa ih je, ugrađujući ih u svoje djelo, uporno suprotstavljao vazalnom duhu i izdaji; on Vuka Brankovića, pod u cajem iste literature, is če kao simbol izdaje; tu istu karakteris ku on preuzima i za makedonskog kralja Vukašina, nazivajući ga i ubicom cara. Na tom, poznatom, kontrastu Njegoš izgrađuje Obilića. Već je u literaturi primijećeno da je Njegoš radio Obilića po 62

S. Perunović, op. cit., 156. T. Baković, Depresivni op mizam Crnogoraca, Zagreb 1985, 82-83. Baković pokušava da dovede do naučne is ne preuzete formulacije, pa veli da je gubitak „krune i cara“ na Kosovu doživjelo „crnogorsko kolek vno nesvjesno“ kao gubitak „kolek vnog oca, kolekvnog Ego-ideala i kolek vnog Super-ega. Time se stvara uslov za nastanak depresivnos crnogorskog kolek vnog bića kao cjeline“. 64 V. Petrović, Istorija o Černoj Gori, 20. 63

100


uzoru na Homerovog Ahila, dakle obogotvorio ga je. Ipak, Njegoševa su poređenja neujednačena: jednom ga ravni sa Scevolom,65 a drugi put ga meće iznad toga rimskog junaka (G. Vijenac). Nužno je primije da je Njegoš o šao mnogo dalje od modela Obilića koji je našao u tekstovima vojvođanskih književnika: nije ga predstavio kako potajno vadi nož i ubija sultana, već je od njega stvorio svjetlosni kult, „sakrio je od budućih pokoljenja njegov nož“.66 Ahilej, koji oličava ljepotu i snagu,67 ima neke obične, ljudske osobine. Njegoša je plijenio Ahilov lik, koji je, ispunjen osvetničkom strašću zbog pogibije Patrokla, - zastrašivao Trojance glasom i pojavom. Tu Homerovu sliku preuzeo je Njegoš kada opisuje Obilićev hod kroz tamu azijatske vojske, samo što mu je još pridao svojstva svjetlosnog božanstva, te nije ostalo ništa od izvornog, legendarnog Miloša Kobilića (Omilevića); jer, legendarni Kobilić ne dolazi široko, otvoreno i viteški, već lukavo i sa skrivenijem nožem. Ovaj sasvijem novi junak isključivo je Njegošev i rađen je po uzorima na zapadne vitezove i ančku literaturu, te podignut do vanzemaljskog bića: slobodno se kreće kroz neprijateljsku vojsku koju poražava snagom svoga cilja („gutajuć ih vatrenim očima“).68 Da bi slika bila što više iracionalna, Njegoš ne pominje sultana koji pada od Miloševa noža jer bi ta predstava izazivala manji dramski efekat, a mjeren crnogorskim e čkim postula ma postupak bi bio samo obični, mučki atentat. Zato se on služi mitološkim sredstvima i junaka veliča riječju svemogući koja se koris u religijskoj literaturi da označi božansku moć („vojinstveni genij svemogući“), što znači da ima snagu biblijskih sve h ratnika jer, konačno, on treba da bude primjer borcima koji moraju brani pravoslavlje. Osim spoljnjeg efekta, pjesnik je želio da Obilića iznutra ozrači najvišim, blagorodnim osjećanjima („ si žertva blagorodnog čuvstva“), da bi njegov atentatorski čin, klasično mučko ubistvo, bio zaklonjen, dobivši najviše značenje i opravdanje. Zato Njegoš sve junake prošlos , preko pomena Leonida i Scevole, meće is65

P. P. Njegoš, Cjelokupna djela, 2, 219. M. Popović, Vidovdan i časni krst, 123. 67 A. Musić, Povijest grčke književnos , I, Zagreb 1893, 68. 68 M. Orbini kaže da Miloš „bacivši se na zemlju („.) klanja se caru, i dok stoji prignute glave da mu poljubi ruku, kradimice izvlači bodež koji je držao skriven u njedrima, i zabija ga Muratu u trbuh. I dok iz petnih žila nastoji da pobjegne iz šatora, rani ga, na nesreću, careva tjelesna straža i tu najposlije pogine“ (Kraljevstvo Slavena, 97-98). - Jovan Sterija Popović, inače sin Grka, u Budimu objavljuje, kao dvadesetdvogodišnjak, 1828. god., slabo pismenu i roman čarskim zanosom prezasićenu knjigu proze Boj na Kosovu ili Toplica Milan i Zoraida; on tu kaže da „tri najbolja serbska viteza s obrnu m naopako kopljem pred taborom stoe i zahtevaju (!) njemu (Muratu - primj. D. R.) pod šator ući“, te da se Murat prevario, misleći da su to poslanici Brankovića pa da je zapovijedio da ih „s najvećom čestju“ uvedu (op. cit., 198-190). 66


101

pod Miloša. On ga, da bi izgledala veličanstvena i junakova zasmrt, prikazuje mrtva na tronu ubijenog sultana, da leži jednako gord kao i dok je prilazio da izvrši ubistvo, svijestan da stupa u besmrtni život („k svetom grobu besmrtna života“), tj. vidi ga kao sveca. Znači, Njegošev Miloš Obilić, koji je čudo među vitezovima („čudo vitezovah“), ispunjen ciljem borbe za pravoslavlje, treba da svojom žrtvom probudi osjećanje lakoće i uzvišenos pogibije za vjeru. U kri ci se ponekad taj njegov poziv na borbu tumači samo kao put do slobode naroda, pa se tako, neosjetno, vrši distanciranje od te vjerske, upravo pravoslavne komponente. To je ipak postupak redukcije Njegoševe pjesničke ličnos na jedan od aspekata koji je nama, danas, bliži. Među m, u Gorskom vijencu buk i široka slika naravi, pogleda na svijet i borbe crnogorskog naroda pro vu onih sila koje agresijom ugrožavaju slobodu, ili djeluju, jednako pogubnim, asimilatorskim gostoprimstvom. U Njegoševoj slici, koja nije lišena pate ke, obogotvorenog nadjunaka Miloša Obilića, veoma je ublažen detalj koji bismo mogli nazva centralnim u izvornom mitu; riječ je o tome, da pjesnik samo nagovještava, uzgredno napominje, mo v Miloševog atentata - očišćenje od klevete da će izda svojega feudalnog gospodara („. pletenje bezumne skupš ne“; „O prokleta kosovska večero“. „; bog preko aždaje satrije „klevetnike grdne i klevetu“). Tako je Njegoš, pomjeranjem u drugi plan izvorne karakteris ke lika iz legende, ublažavanjem Miloševe lične mo vacije za čin ubistva, stvorio uslove da Obilića učini sve m ratnikom, pa njegovo ubistvo sultana inovjerca - označava kao svetu pravdu („zasja sveta Miloševa pravda“),69 jer je sultan glavni odgovornik za agresiju, asimilaciju i bezakonje. Ova Njegoševa prerada legende o Milošu Obiliću, dovođenje njegova lika do univerzalnog simbola junaštva, omogućilo je da on postane uklopljiv u crnogorski duhovni svijet, u e ku čojstva i junaštva. U njemu su sad Crnogorci mogli otkri paradigmu junaštva. Miloš nije više ni izvorni lik iz legende, ni su u njemu Crnogorci mogli prepozna konkretne junake iz savremenih 69

Između dva svjetska rata pisao je srpski književnik Dušan Nikolajević da je Njegoš, veličajući Obilića „zaboravio da je vitez sasvim mučki prišao turskom sultanu“. - Za V. Dvornikovića je borba Crnogoraca kroz stoljeća - „teatralno viteštvo“, pa misli da je trpljenje žena „daleko veličanstveniji i čis ji“ heroizam od lika Obilića „s bodežom u ruci“. Dvorniković pogrješno tumači Njegošev s h „na muci se poznaju junaci“ (GV) - kao da je tu riječ o muci trpljenja terora i ropstva, a ne muka koju donosi borba pro vu onih koji ugrožavaju egzistenciju naroda. On traži da se zagledamo dublje „ispod toga teatralno prikazivanog crnogorskog junaštva“ pa ćemo otkri roman ku jer je sam život u stalnoj borbi („život beskrajnih patnja“), što znači da Dvorniković daje primat drugom pogledu na svijet, pasivnoj rezistenciji, jer, kako kaže, ak vna borba dovodi na „animalno vege ranje“.

102


bitaka, kao ni one iz usmene epike; on je postao sve to odjednom i ništa u pojedinos ma od toga, ali zato vrlo prijemčiv kao ideal volje i hrabros , za Crnogorce postnjegoševske socijalno-poli čke stvarnos . Pjesnik i dramski pisac kralj Nikola I Petrović svojim radom, i autoritetom, doprinio je širenju mita o Obiliću kod Crnogorca, na temelju Njegoševog pjesničkog djela. Potrebno je pomenu spjev Pjesnik i vila i dramu Balkanska carica; ta su djela bila veoma popularna, prikazivana i napamet učena, od 90- h godina XIX vijeka. U Pjesniku i vili važan je detalj u Nikolinoj metaforici kada vila donosi kitu cvijeća s Kosova, a za jem se pominje Miloš i njegov akt. Poseban dramski efekat pisac je namijenio sceni, u trećem činu Balkanske carice, o maču Miloša Obilića, koji je navodno nekako dospio u Crnu Goru, a da njegov novi vlasnik i nije znao ko ga je ranije posjedovao. Starac vidioc, pred bitku, prepoznaje da je to mač Milošev i „čita“ s njega šta se dogodilo; starcu se priviđaju kapi krvi sultana Murata koji je pogubljen jem mačem: „. taj je bio na Kosovo! / Vidite li te crvene / kraj rijeza što su žice? / To su kapi krvi carske / s Muratove džigarice“. Iako ima autora koji su već ukazali na to kada se javlja lik Miloša Obilića u mitologiziranom obliku kod Crnogoraca,70 i dalje srijećemo nekri čka preuzimanja tvrdnja iz starije literature, da su Crnogorci, pa i njihovi literarni proizvodi, folklor i druge duhovne emanacije - „tužni“, jer je, kako utvrđuju genezu te tuge, to posljedica upornog i višestoljetnog žaljenja „za izgubljenim Kosovom“,71 te da je u crnogorskoj sveukupnoj tradiciji stalno bio prisu70

S. Ma ć, Naš narodni ep i naš s h, 130, kaže da jednolika ponavljanja mitr. Petra I imena Brankovićevog, taj nega vni „argument patriotske agitacije“, „ne govori u prilog postojanja žive kosovske tradicije u Crnoj Gori („.). Među m, Kosovo spominje malo, a druga imena iz kosovske legende ni jedno jedino“, a u „vezi s m je“, tačno konstatuje Ma ć, „ono što Petar I u svojim poslanicama budi kod Crnogoraca ne srpsku, nego samo crnogorsku svest“ jer „(N)acionalna srpska misao, zajedno sa kosovskom mišlju u celini osvojiće tek Njegoša“ (133). Ma ć zaključuje da pomeni u Istoriji Vasilijevoj i poslanicama Petra I ne govore o „postojanju neke življe kosovske tradicije u Crnoj Gori. Zacelo je ta tradicija bila dosta slaba i nerazvijena i svodila se na onaj opš pojam Kosova, nešto otprilike kao onaj spomen kosovskog boja u spomenutom pismu kučkih glavara“ (131). Isto tako, pomen veoma udaljenog oblika Omilević u Podgoričkom ljetopisu, „dovoljno svedoči o čisto književnom prepisivačkom poreklu kosovske tradicije („.), o nikakvom znanju te tradicije („.) što znači i o nedostajanju neke punije kosovske tradicije u Crnoj Gori uopšte“. 71 Zapaženo je da u svim knjigama o Crnoj Gori iz Njegoševog vremena prikaz istorije crnogorskog naroda „počinje tek od Kosova“ i da je taj postupak „nesumnjivo Njegoševo djelo“; postoji mišljenje da su Crnogorci, rukovodeći se „uzorom junaka - Milošem Obilićem“, sjekli turske glave da bi osve li Miloša, te da je to postao „jedan od obreda toga kulta“ (Lj. Klančić, Spolia opima, Godišnjak EM, Ce nje 1963). Prenaglašavanje navodne opsesije pomenu m mitom dovelo je ovoga autora u izvjesnu koliziju sa rezulta ma sopstvenog istraži-


103

tan Miloš Obilić kao opšta paradigma junaštva. Iz analize najranijih pomena imena Miloša Obilića u crnogorskim pisanim izvorima, te na osnovu činjenice da taj lik nije prisutan u crnogorskim epskim pjesmama i drugijem oblicima usmenog stvaranja, - može se zaključi da mit o ovome junaku nije postojao kod crnogorskog naroda sve dok Njegoš nije počeo radi na njegovom oblikovanju. Prije Njegoša može se govori jedino o postojanju literarnih reminiscencija kod nekoliko autora. Činjenica da u djelu Petra I, koji je kao stvaralac bio najbliži crnogorskom narodnom biću, ne postoji pomena Miloša Obilića, takođe potvrđuje da se ovaj mit pojavljuje i korijeni tek pod u cajem Njegoševa djela.

vanja. Sječenje glava bio je odgovor neprijatelju, mjera opstanka, a ne kultni običaj. Njegoš je zapisao (1843) da je „mučno vodi rat 100. 000 naroda crnogorskoga“ pro vu mnogobrojnog agresora, ali da Crnogorci nijesu vraćali istom mjerom, onda bi se zatrli, te bi „šaka Slavjana svoje ime izgubila“ (Pisma III, 63).

104


Prof. Dr Novak Kilibarda: RATNIČKO-POLITIČKE KONOTACIJE KOSOVSKOGA MITA U PROŠLOSTI I DANAS

RATNIČKO-POLITIČKE KONOTACIJE KOSOVSKOGA MITA U PROŠLOSTI I DANAS

105 Prof. Dr Novak Kilibarda

Još je otvoreno pitanje je li postojala jedna sveobuhvatna usmenoepska pjesma o Kosovskome boju, tzv. lazarica, ili se pak mit o kosovskome mar rstvu očuvao u odlomcima te lazarice, odnosno u kosovskome ciklusu koji čine pjesme s kosovskom tema kom u Vukovoj drugoj knjizi Srpskijeh narodnijeh pjesama. I Vuk Karadžić se pitao da li su pjesme koje je sakupio djelovi jedne epopeične deseteračke organizacije, ili su to posebne pjesničke cjeline, s uobičajenoga usmenog puta kroz prostor i vrijeme, čiji je finalni oblik on zapisao od pjesnika-pjevača. Među m, naslov Komadi od različnijeh kosovskijeh pjesama kao da nenamjerno iskazuje Vukovu opredijeljenost za pjesme kao autonomne cjeline, a ne za očuvane djelove sveobuhvatne lazarice. Da je drukčije mislio, Karadžić ne bi precizirao – „komadi od različnijeh kosovskijeh pjesama“, nego bi te komade označio naslovom kao djelove jedne cjeline, odnosno lazarice. Vuk je inače mnogo držao do naslova. On, na primjer, pjesmi Tešana Podrugovića koja govori o ženidbi srpskoga cara Stjepana daje naslov Ženidba Dušanova jer se iz sadržine jasno viđelo da se radi o caru Dušanu. Znajući da je svaki Nemanjić u korpusu svoga vladarskog imena imao i odrednicu Stjepan odnosno Stefan, Vuk se opredijelio za naslov koji je analogan istorijskome sadržaju epske fabule. Znajući da je Karađorđe krenuo na dahije s blagoslovom sultana i s turskom zastavom, Vuk ne naslovljava Višnjićevu pjesmu kao ustanak na Turke, nego vrlo precizno – Početak bune pro v dahija. U principu, tako su precizni svi naslovi pjesama koje je objavio Vuk Karadžić. Poslije Vuka jedni su istraživači usmene epike bili bliži lazarici, neki su, kao Stojan Novaković, pokušavali da je formiraju od postojećijeh pjesama, ali većina se opredijelila za uvjerenje da jedna sveobuhvatna pjesma o Kosovu nije ni postojala.

106


Epske usmene pjesme o Kosovskome boju 1389. godine – bugarš ce, osmeračke i, neuporedivo najmnogobrojnije – deseteračke, same sobom pokazuju da nije bilo potrebnijeh socio-poli čkih i idejno-emo vnih uslova za postanak i opstanak usmene pjesme o Kosovu koja bi pra la događaje ab ovo usque ad mala, odnosno koja bi homerski organizovala pregled kosovskoga događanja. Mnogobrojnost epskijeh usmenijeh pjesama o Marku Kraljeviću, koje ga prate in con nuo od rođenja do smr , analogna je narodnoj potrebi da se, tokom duge osmanske vladavine, pjeva o junaku zaš tniku, heroju koji je sups tut svakodnevnijeh interesa pravoslavne raje u Turskoj carevini. Takav narodni Marko ukida svadbarinu koju je nametnuo vilajetski napasnik, Kraljević potegne ralo i volove te pobije halapljive janjičare. Marko sluša majku Jevrosimu pa ne sudi po ajteru već „po pravdi Boga is noga“. Realnost takvoga Markova zaš tničkog ponašanja pravda činjenica što je on posinak cara od Stambola! Carsku šćer spašava od aždaja, on eliminiše carskog odmetnika Musu Kesedžiju koji niz primorje ravno vješa hodže i hadžije. Marku, carskome posinku, sve se prašta: on uz Ramazan pije vino, igra u kolu s kadunama, može da zagazi „caru na serdžadu“, a kad je preoljućen da „doćera cara do duvara!“ Ali, nikad se Marko nije drznuo pro v padiše i devleta, nikad nije okrznuo carske zakone; on samo prolazi put od zaš tnika raje do vazalnoga podložnika. I najrasrđenijega Marka car umiruje šakom dukata – „Idi Marko te se napij vina!“ Riječju, Marko Kraljević je u usmenoj epici od interesa i poli čkog habitusa pravoslavne raje koja nije pa la ni od carske svemoći ni od naredbi devleta, no od lokalnijeh divanija koje su na širinama Osmanskoga carstva prelazili limite carske volje i kršili zakone Visoke Porte. Odnos cara i Porte prema pravoslavnoj raji najtačnije je ocijenio Filip Višnjić, što doslovno prihvata i kri čka istorija. Višnjićev car Murat na samr uči lale i vezire: „Ja umrijeh, vama dobih carstvo, nego ovo mene posušajte, da vam carstvo dugovječno bude: vi nemojte raji gorki bi , veće raji vrlo dobri bud’te nek je harač petnaest dinari, nek je harač i trideset dinari, ne iznos’te globa ni poreza, ne iznos’te na raju bijeda, ne dirajte u njihove crkve, ni u zakon, ni u poštenje, ne ćerajte osvete na raji („.)


107

Vi nemojte raju razgoni po šumama, da od vas zazire, nego paz’te raju ko sinove tako će vam dugo bi carstvo“! Višnjić je, dakle, u svome spjevu koji obuhvata početak bune na dahije, odmetnike od cara i zakona, i prerastanje bune u ustanak pro v osmanske uprave, saopš o istorijsku is nu koja se može pozi vis čki kontrolisa . Višnjićevo sagledavanje istorije, koje ima homersku snagu svjedočenja, prihva li su istoričari, jednako Leopold Ranke i Vasa Čubrilović. Balkanske države lako su padale pod Osmanlije zato što je balkanski feudalizam u rasipanju država više iscrpljivao kmeta i sebra, pa i vlasteličića, no što će ga izrabljiva Tursko carstvo u periodu svoga osvajačkog uspona. Činjenica da će se epska slika hajduka iz osnova promijeni tokom sto godina, što možemo i kontrolisa poređenjem pjesama iz Erlangenskog rukopisa, s početka XVIII vijeka, i Vukova zbornika, pokazuje da se pravoslavni raje n koga š te carski zakoni nije oduševljavao hajdučkijem akcijama, sve do Prvoga srpskog ustanka kad će „nići raja ko iz zemlje trava“, odnosno kad će hajduci u pjesmama poprimi viteško obličje. Uostalom, Vuk Karadžić je dao jednako lapidarnu i anali čku sliku hajdučije u Srpskome rječniku. Kaže da je manje hajduka bivalo u sredinama đe je pravednija turska uprava, da su u hajduke poneki išli ne od zuluma turskoga, no da se „nanose lijepije haljina i oružja“, i da su u tev š pro v hajduka-pljačkaša jednako išli Srbi i Turci. Tek će ustaničko vrijeme, kad buna pro v dahijskijeh odmetnika preraste u ustanak pro v Turske carevine, i kad se hajduci s planina sjure u ustaničke čete, naki hajdučko junaštvo ustaničkijem elanom sa slobodarskijem smislom. Među m, ni poetsko narastanje pjesama o hajducima neće ukri hajdučku pljačku koja ne pita za vjeru. Hajduka interesuju ćemeri i bisage, a ne pak vjerska znamenja. Starina Novak s najviše planine osmatra drumove „kud prolaze Turci i trgovci!“, osobito trgovci. A kad su ustanici u Topoli birali vođu bune na dahije, osnovna zamjerka Karađorđu bila je to što se odmetnuo u hajduke. Ko je jednom okusio hajdučiju, nikad nije mogao knezom posta ; ako bi mu turske vlas opros le odmetanje od zakona, mogao je posta samo pandur. Onoga kome se nije moglo opros – čekao je kolac! Hajduk nije imao status pro vnika vlas , no kriminalca i zločinca. Prema tome, pravoslavni narod je tokom viševjekovne turske uprave stvarao usmenu književnost, poeziju i prozu, prema mjeri svojijeh interesa i shodno svome poli čkom profilu. Na raskršćima takvijeh interesnijeh prilika oformili su se prirodni prostori za utemeljenje lika Marka Kraljevića, zaš tnika raje i sultanovoga vazala, prostori na kojima nije bilo mjesta za slobodarsko-

108


ga zažetnika i hrišćanskoga mar ra Miloša Obilića. Vido Latković pokušao je da dokaže kako se oformio ideološki i psihološki ambijent u teokratskoj Crnoj Gori za uzgajanje lika Miloša Obilića, kosovskoga podvižnika bez mane i straha. Ali Latković se više poveo mitom o Milošu koji je Njegoš integrisao u Gorski vijenac, nego za stvarnijem činjenicama, odnosno za epskijem pjesmama iz Crne Gore koje bi emitovale užiljenje Miloševa podviga u crnogorskoj usmenoj tradiciji. Nijedna antologijska pjesma o Kosovu i Milošu nije zapisana sa crnogorskoga terena. Boris Nikolajevič Pu lov kategorično kaže: „Od kosovskih pjesama iz zbirke Vuka Karadžića nijedna nije zapisana u Crnoj Gori.“ Čak ni sakupljački rad Sima Milu novića, ni bilo koji drugi ne dokazuje da je Crna Gora bila izabrana zemlja za mit o Kosovu! Uostalom, ni u kosovskom ciklusu kod Vuka Miloš nije djelatni lik, o njegovom podvigu zna se samo iz pričanja drugijeh, iz napomena o njemu. Uvodna pjesma slijepe Stjepanije Propast carstva srpskoga nudi teogonijsku predes naciju događaja i Lazareve profile uzornoga hrišćanina i državnika. U Podrugovićevoj pjesmi Car Lazar i carica Milica, uz temu koju naslov precizira, dato je dosta mjesta neistorijskijem Jugovićima, a Miloš se samo na kraju uzgredno spominje. Ta je pjesma više o slugi Golubanu no o Milošu! U Komadima viteški sijaju opet neistorijski Boško Jugović, Srđa Zlopogleđa, Toplica i Kosančić, Miloš je onđe samo oklevetani vitez koji se zariče na podvig, ali se podvig ne vidi! U ostalim antologijskijem pjesmama kosovskoga ciklusa data je porodična atmosfera u liku Majke Jugovića i Kosovke đevojke. Dakle, kosovskijem ciklusom, osim Lazara i Milice, defiluju uglavnom samo neistorijski likovi, više je tu našao mjesta život povodom Kosova no kosovska ratnička povjesnica. Tako se klasična epika o Kosovu koja broji nešto preko hiljadu s hova, bezmalo slaže s Konstan nom Filozofom koji četrdesetak godina poslije Kosovske bitke pominje samo „blagorodnog muža“ koji se ustremio na cara Agarjanina, ali ime mu biograf ne pominje. Prema tome, istorijski i socijalni realite srpskoga naroda u Turskome carstvu nijesu otvarali prostora za književno uobličavanje obilićkog marrskoga podviga kao centralne teme bar jedne pjesme, i taj podvig ne prelazi mjeru uzgrednos . Kao što je već istaknuto, sve do razmaha Prvoga srpskoga ustanka, kad će epska junačko-istorijska pjesma dobi svoju umjetničku završnicu, nije srpski raje n imao inicija vu da se oduševljava Obilićevim podvigom, no su podvizi Marka Kraljevića bili mjera njegovijeh interesa. I u Crnoj Gori izostali su uslovi za pjesnički rast kosovske mitske legende. Od pada Crnojevića države pod Turke krajem XV vijeka, pa do turskoga poloma pod Bečom i Karlovačkoga mira, kad će Rusija poče da traži svoje interese u Crnoj Gori, crnogorski bratstvenik i plemenik takođe nije imao inicija vu da se zagrijava za hrišćansko mar rstvo kome kao uzor služi Obilićev


109

podvig na Kosovu. Čak ni okršaji koje su često vodili udruženi Mlečani i Crnogorci pro v Turaka nijesu ostavili traga u pjesmi. U primječaniju Ogledala srpskog Njegoš se čudi što se pjesma nije osvrnula na te borbe koje su se glasile tokom XVI i XVII vijeka. Među m, čuđenju mjesta nema, bilo je okršaja, čak i bojeva, ali tokom jeh dvjesta godina crnogorska kolek vna svijest nije se bila pokrenula u odlučnu borbu za oslobođenje, a pjesme se narodne neće dotaći onoga što se nije dotaklo kolek vne svijes . Čak i Njegoš u Gorskome vijencu potvrđuje da je bio pos gnut suživot pravoslavnih i islamiziranih Crnogoraca. Hodža je učio na Ce nju i u Ćeklićima, kadija je stolovao na Obodu, Začir je imao svoga kavazbašu, turski grad Besac dozivao se s Crmnicom! Rođaci od dvije vjere išli su u bojeve zajedno, kosa njihovijeh žena zajedno se sasipala „na groblje junačko!“ U svatovima Sulja barjaktara Crnogoraca je „malo manje nego polovina!“ U takvome plemenskom i bratstveničkom dvovjerskom miljeu izostali su prijemnici za zažetničko mar rstvo Miloša Obilića. Pa kasnije, tokom vladavine Petrovića, crnogorska bratstva i plemena najčešće su se separatno suprotstavljala Turcima kad bi dolazilo do obračuna. O naponu kolek vne svijes koju bi usmjeravao Milošev podvig samo se uslovno može govori čak i u najodsudnijim trenucima kakva je bila Bitka na Krusima. Uslovno iz prostog razloga što mitropolit-gospodar nije bio siguran da će mu se odazva sva bratstva i plemena, kao što se nijesu ni odazvala. Od svijeh likova crnogorske boračke epike samo se Nikac od Rovina izvjesno domogao uloge opštecrnogorskoga junaka, svi ostali epski likovi reprezentuju svoje pleme, odnosno bratstvo. Kletva Petra I koja je imala moć preven ve i egzeku va Vladike Rada, koja je koštala glave svakoga ko se navijao više Skadru no Ce nju, jesu činjenice koje naglašavaju nemogućnost kolek vnoga usijanja za obilićevski podvig u Crnoj Gori. Vido Latković, značajni istraživač usmene književnos i Njegoševe poezije, poveo se za svojijem uvjerenjem da je Njegoš mogao onako moćno uklopi kosovski mit u Gorski vijenac s funkcijom ideologije oslobodilačke borbe, kojom se dramski spjev bavi, zato što je pjesnik izronio iz narodne tradicije i usmene književnos kao vulkan iz zemlje! U teorijskom smislu Latković bi mogao bi u pravu, ali on nije uzeo u obzir jednu posebnost koja izmiče teorijskom globalizmu. Naime, Njegoš se razlikuje od svih tvoraca epova koji su pripremljeni usmeno-književnom prethodnošću. Nije na is način izronio iz književne usmenos Njegoš kako su izronili pjesnici Epa o Gilgamešu, Ilijade, Nibelunga, Rolanda, Sida i dr. Njegoševa specifičnost je u tome što je on živio u isto vrijeme kad i pjesnici-pjevači, prenosioci i tvorci usmene epike. A onda je imao i jednu nadspecifičnost u činjenici što je pjesme h is jeh nepismenijeh savremenika čitao iz antologijski pripremljenih knjiga koje su pozdra-

110


vili stvaraoci i umjetnici, kao Jakob Grim i Gete! Zato Njegoš nema prirodno izrastanje iz svoje usmene prethodnos , onakvo kakvo je imao jedan Homer. Njegoš se usmenom književnom baš nom služio bez zazora kao što se Homer služio, ali je tu usmenu književnu baš nu procjenjivao rezonima vladike i državnika, o njegovom pjesnički spontanom odnosu prema tom usmenom književnom nasljeđu ne može bi ni riječi! Vladika, gospodar, dinast, putnik po Evropi, čitalac Puškina i Miltona i prevodilac Homera, odnosio se prema usmenome književnom nasljeđu s nivoa svoga obrazovanja, s nivoa sveukupnos svoje ličnos , a taj nivo ima malo zajedničkoga s nivoom usmenoga nepismenog pjesnika-pjevača, najčešće slijepca i prosjaka! Zato ne bi bilo pregrubo reći da je kosovska epika pružila pjesniku Gorskoga vijenca samo pods caj za ideološku intonaciju spjeva, što je upravo obilićevsko hrišćansko-junačko mar rstvo. Valja ovđe pomenu da je vladika Vasilije Petrović u svojoj Istoriji o Crnoj Gori pomenuo kosovskoga podvižnika Obiljevića, ne zato što ga je bila ispunila tradicija o Kosovu, kojom nije ni raspolagala Crna Gora, nego zato što mu je to bilo kurentno kao vladici i piscu pseudoistorijske povjesnice Crne Gore, koju je prvjenstveno namijenio čitaocima ruskijeh plemićkijeh i crkvenijeh krugova. Vladika Vasilije zavještao je Rusiji svoj grob i svoju legendarnu istoriju Crne Gore! Gorski vijenac i Šćepan Mali pokazuju da je pjesnik raspolagao ne samo bogatstvom asocijacije na usmenu književnost, nego su vidljivi i direktni inpu te književnos u tkivo pomenu jeh djela. Među jem, kao što je primije o Nikolaj Velimirović, u Gorskom vijencu, samo se Bog češće spominje no Miloš Obilić! Tako ispada da su tradicija i usmena književnost Crne Gore utkani mnogo više u sve druge prostore Gorskoga vijenca nego u Miloša Obilića koji se u spjevu pominje gotovo koliko i Bog savaot! Zato je Miloš Obilić u Gorskom vijencu samo Njegošev, a ne pak Miloš iz crnogorske usmene tradicije. Uostalom, sve do Tronoškoga rodoslova Mavra Orbinija, Zaharija Orfelina i Vasilija Petrovića nema pomena kosovskoga podvižnika po imenu „Miloš Obilić“. Spomeni ubice cara Murata kod turskijeh hroničara nijesu bitni za ovu raspravu. Među m, samo po sebi se postavlja pitanje: ko je Njegoša upoznao sa kosovskijem mitom, odnosno, ko ga je naveo da taj detalj srbijanske istorije, sa kojijem Crna Gora nema baš nikakve veze, uzdigne do nebeskih visina? U kosovskom boju učestvovale su i Hrvatske trupe, ali Zetskih nije bilo! Ko je imao u caj na Njegoša u početnijem danima njegovoga stvaralaštva, i odredio mu ideološko-nacionalno pjesničko usmjerenje? Istoričari su odavno dali odgovore na ova pitanja. Presudnu ulogu odigrao je Simeon Milu nović, pozna ji kao Simo Sarajlija – srpski pjesnik, pisar, hajduk, prevodilac, izrazito


111

ekscentrična i kontroverzna ličnost. Nadimak „Sarajlija“ dobio je po svome rodnome gradu, Sarajevu, u koje je njegov otac došao iz Srbije. U skoro svim aspek ma svoga života i rada Sima je bio nestalan, ali je imao jednu uočljivo postojanu opsesiju – naime, kako je to posvjedočio Ljubomir Nenadović, on je „imao jednu stalnu usmjerenost: da uporno propagira tzv. srpstvo“. Godine 1827. došao je u Crnu Goru, i tu se nastanio na nekoliko godina. Postao je sekretar Petra I, koji ga je ovako okarakterisao u pismu Jeremiji Gagiću: „Ja ne znam bi li se ikakav drugi Serbin soglasio živje u Cernoj Gori, kako što je naš ljubazni Milu nović soglasan“. Na početku svoga boravka Simeon je napisao „Tragediju Obilić“. Mnoge stvari nam postaju jasnije kada uzmemo u obzir to da je Milu nović bio vaspitač mladom Radu Tomovu, budućem Petru II Petroviću Njegošu. Iako ga je neredovno i nesređeno obrazovao, ostavio je jak u sak na ovog znanja željnog mladića. Simo je uspio da trajno determiniše Njegošev odnos prema nacionalnom karakteru Crne Gore i njenoj istoriji, u kome mitološka priča o kosovskom boju, Obilićevom mar rstvu i iskupljenju srpstva, bača u zaśenak sve izvorne crnogorske kulturno-istorijske tekovine. Pe čin Sarajlijine drame Dika crnogorska (1828) inspirisao je Njegoša da napiše Gorski vijenac. Tako oformljenoga Miloša Obilića u Gorskome vijencu importovaće u kolek vnu svijest i crnogorskog i srpskog naroda is Njegošev spjev. A importovao ga je onda kad je Srbija u obliku autonomije i nasljednoga knjaževstva već uživala vidljive plodove dvaju ustanaka, dok se Crna Gora nalazila u izuzetno teškoj situaciji. Tada je skadarski vezir Osman-paša Skopljak bio pri snuo i posljednja crnogorska ostrva na Skadarskome jezeru, tad se Porta spremala da, uz reforme koje je mislila sproves u Bosni i Hercegovini, već jednom i konačno vojno utalumi Crnu Goru. To će ubrzo i pokuša da uradi Omer-paša Latas. Tako se povodom kosovskog mita desila jedinstvena an nomija. U Njegoševo vrijeme, Srbija, koja je izgubila bitku na Kosovu, mogla je da govori o kosovskome podvigu i Obiliću kao o svojoj prošlos , a Crna Gora, koja nije učestvovala u Kosovskoj bici, krajnje aktuelizuje kosovski mar rski podvig kao događaj na koji se treba ugleda . A onda se dalje odmotava platno istorijske neobičnos . Kao da je radila po receptu Gorskoga vijenca, Srbija će revnosno uklanja sa svoje teritorije sve tragove islamske vjere i osmanske kulture, što Crna Gora neće uradi poslije Berlinskoga kongresa. Da je knez Miloš Obrenović bio pismen, mogli bismo pomisli da je priželjno čitao Gorski vijenac, a na osnovu proglasa koje knjaz Nikola upućuje „braći Muhamedovog zakona“ moglo bi se zaključi da Gorski vijenac nije ostavio ideološko-poli čkog traga na državnoj poli ci obrazovanog Nikole I. Uostalom, ovi Njegoševi s hovi,

112


odnosno poruke ustanika iz Gorskoga vijenca, nemaju svoju prethodnost u usmenoj poeziji Crnogoraca i Srba : „Luna i krst dva strašna simvola, njihovo je na grobnice carstvo, sljedovat im rijekom krvavom u lađici teška stradanija („.) Krst i topuz neka se sudare, Kome prsne čelo kuku njemu („.) Udri vraga ne ostav mu traga („.) Treba lomit munar i džamiju („.) Kako smrde ove poturice!“ Gorski vijenac ispjevan desetercem koji, kao guslarski recita v, nose Crnogorci u svome sluhu, naići će na prijemnike kako rijetkijeh plemenika koji umiju s knjigom beśedi , tako i kod njihovih nepismenijeh saplemenika. Uz to su Njegoševi s hovi prijemčivi za pamćenje i zato što ih je ispjevao gospodar, jednako prijek i pametan. Pam Njegoševe slobodarske i an turske s hove značilo je raspolaga rječitom naklonošću prema inače prijekome gospodaru. A opšta popularnost Gorskoga vijenca uvjeravala je Njegoša da njegov spjev na najbolji način slijedi hrišćansku ideju koja se takoreći nije prekidala od prvog krstaškog rata pa nadalje. Svi krstaški ratovi i svete alijanse, svi genocidni obračuni, kao oni u Španiji i na Siciliji, posebno ratovi slovenskijeh sila, Rusije i Poljske, pro v Osmanlija, odnosno sav hrišćanski an islamski entuzijazam, usmjeravala je zajednička želja da se Turci proćeraju iz Evrope! Njegoš je bio svjestan da se an islamskim nabojem Gorskog vijenca cjelovito uklapa u tradicionalnu vjersko-ratničku ideologiju jednako istočnog i zapadnog krila Hristove crkve. Ucjepljenjem te ideologije u kolek vnu svijest Crnogoraca, što je pos gnuto preko Gorskoga vijenca, Njegoš je isprednjačio svijem prethodnicima na istome poslu. Među m, to prvjenstvo koje je imalo pozi van i ideološki i istorijski trend tokom ratova za oslobađanje crnogorskijeh teritorija od osmanske vlas , imaće nega vne implikacije pošto se srede računi s Turskom carevinom. Import Gorskoga vijenca u široke narodne slojeve, odnosno kosovskoga mita preko Njegoševa spjeva, imaće dalekosežnije posljedice na eduka vnome planu, posebno u njegovom nacionalno-poli čkome, i posebno, vjerskome smjeru. Moglo bi se reći da su plemenski separa zam u Crnoj Gori i nejedinstvo u prijelomnijem događajima, kao barijera državnome organizmu, zadobili konačni udarac Gorskim vijencem. Stega Petra I i stezanje za vrat plemensko-bratstveničkoga separa zma i par kularizma od strane Petra II fizički su pripremali Crnu Goru za državno jedinstvo, a Gorski vijenac dao je tome


113

jedinstvenu duhovnu koheziju. Ideologija hrišćansko-mar rske spremnos ucijepila se u crnogorsku svijest posredstvom Gorskoga vijenca. U antologiju deseteračkih guslarskih pjesama Ogledalo srpsko Vladika je unio pjesme ne po estetskome kriterijumu, no po svojijem poli čkim, državničkim i dinas čkim rezonima! A bio je već izgradio vrhunski književni ukus, pjesme za Ogledalo nije pribirao pjesnik Svobodijade i narodskih pjesama, no tvorac Luče mikrokozma. Luču je objavio 1845, a Ogledalo 1846. godine. U nauci je već istaknuto da je Njegoš zaobišao pjesmu o pogibiji Batrića Perovića iz Vukove zbirke koja je uočljivo književno uspjelija od varijante koju je unio u Ogledalo, o čijem pjevaču, razumije se, ne daje računa. Takođe je do sada is cano da je Njegoš vršio intervencije na više pjesama koje je obradio za antologiju, a s najviše se sigurnos može reći da je pjesma Sinovi Obilića njegova rukotvorina. U toj pjesmi povjerava se uloga Nikcu od Rovina kakvu do tada nije imao nijedan junak u crnogorskoj epici, a ta je epika „punija istorije no poezije” – kako je s pravom rekao Vuk Karadžić! Naime, Nikac se u ime sve Crne Gore, a ne samo svoga plemena, kako to obično biva, obilićevski ustremljuje na Ćehaj-pašu koji je pao na Ubla Čevska baš kao što je nekad pao Murat na Kosovo ravno! H o je Njegoš da se pelcer kosovskoga ratničkog mar rstva primi u Crnoj Gori preko jedne kraće guslarske pjesme, zgodne za pamćenje i pjevanje. Preko te pjesme prirodnije se doživjela obilićevska inkantacija slobodarske žrtveničke zažetos u Gorskom vijencu. Pjesnik će objavi Gorski vijenac samo godinu dana kasnije od Ogledala. Nikac ide „prsi nadu jeh” da učini podvig o kome će priča „do poslijed ljudi!” Taj is Nikac u usmenijem pjesmama, koje nijesu ideološko-poli čki redigovane, cucki je plemenik koji kombinuje čobanovanje u Nenadi zelenoj planini s uskakanjem u turske pogranične pokrajine junačkoga plijena radi! Kakve je snage u crnogorskokrajiškim obračunima s Turcima imao plemensko-bratstvenički agon najbolje pokazuje pjesma Vuk Tomanović koju je Njegoš takođe unio u Ogledalo. Plemenske čete i harambaše uhva li busiju da napadnu Turke s krdima stoke. Prvi džeferdarom opali Cuca, gibenika pośeče Bjelica, a Čevljanin kliknu svoje plemenike da očuvaju plemenski ugled: „O Čevljani, Čeva ne viđeli, ubi Cuca, pośeče Bjelica!” Nikad u crnogorskoj usmenoj epici, prije pjesme Sinovi obilića u Njegoševoj antologiji, nije is cana slava koja se pos že u ime Crne Gore, nego je ujednačena nužnost roda i plemena s podvizima koji se u ime njih vrše. Na toj ravni, kako je to Vuk primije o, istorija je u crnogorskoj usmenoj epici

114


nadjačavala poeziju! Čak i u pjesmi Smrt Nikca od Rovina, đe su homerski ujednačeni Nikac i Jakšar Babić, vitez-čobanin od Rovina traži boračka znamenja od grada Nikšića, kao harač za svoju junačku premoć. To traži od Hamze kapetana, ne u ime Crne Gore i gospodara s Ce nja, no u ime sebe i drugijeh harambaša iz svoga plemena. Nikac potražnjom takvoga „harača” ne začikiva ni Tursku carevinu ni njenu vjeru. To se samo krajiški junak s jedne strane nadgornjava s krajiškim gradom s druge! Pjesmom Sinovi Obilića među m krajiška hroničarsko-istorijska povjesnica Crne Gore u desetercu poprima legendarnost i poetska zgusnuća kojima raspolažu pjesme „najstarijih” i „srednjih” vremena, kako ih je nazvao Vuk. Takođe je u nauci istaknuto da se pored Njegoševe ideološko-poli čke mo vacije antologičarskoga posla, iz Ogledala iščitava i Njegoševa lek ra koju je pažljivo konsultovao tokom svojijeh priprema za pisanje Gorskoga vijenca. Tu činjenicu eklatantno potvrđuje i direktni u caj Višnjićeve pjesme Početak bune pro v dahija na prvo kolo u Gorskome vijencu, u kome narod osuđuje proklete velikaše koji su „na komate razdrobili” Dušanovo carstvo! To je direktno uzeto iz Višnjića, razumije se – uzeto s pravom svijeh epopeičnih pjesnika koji su izrastali iz usmene književne prethodnos jezika kojijem pjevaju. Njegoš je iz Višnjića, čije je pjesme o Prvome srpskom ustanku unio u Ogledalo, preuzeo reminiscenciju umnoga starca Foča koji, uz dokaze knjiga indžijela, kaže da nebeske prilike „viš Srbije po nebu vedrome”, koje iskazuju da će se nepravdom već izlomljeno Tursko carstvo sruši , nijesu nikakva novina. Baš iste takve „nebeske prilike” trale su na nebu Srbije kad su velikaši zbačili vladu i državu i ”nevjerni caru postanuli!” Njegoš je iz narodne poezije po uzusima preuzimao, ali za razliku od pjesnika Ilijade služio se književnom usmenošću u pisanom obliku! Gorski vijenac nosio je sa sobom sve preporuke da se duboko ucijepi u sluh i duh crnogorskoga naroda. Vrhunska poezija i mudrost plijenili su rijetke čitaoce i masovne slušaoce, ali ipak ne toliko koliko ih je plijenio an turski, odnosno an silamski naboj deseteračkoga spjeva koji je podario najmudriji među gospodarima. Treba napomenu da je pod pojmom Turci plemenik podvodio i vjeru i poli ku, pa se o tolerantnos prema islamu kao monoteis čkoj religiji širokijeh razmjera i ostvarene kulture moglo razmišljasamo u glavama izuzetnih pojedinaca koji s uzvišenja svoje intelektualne i obrazovne uznesenos više vide „no oni pod brdom”. To su ipak bili rijetki izuzeci, a plemeniku i bratstveniku, koji je znao za silne paše i vezire koji su vojš li na njegovo pleme i svu Crnu Goru, Gorski vijenac kodifikovao je norme ponašanja prema Turcima i islamu. Autoritet h normi naglasio je gospodar koliko i pjesnik, a prilježnost da se norme prihvate poduslanjao je strah od novijeh Ćuprilića, Ćehaj-paša i Bušatlija koji su bili izvjesni.


115

Ratničko-poli čke konotacije kosovskoga mita koje su pjesnički uobličene u Gorskome vijencu prerastanjem u narodno iskustvo iskazivale su istorijski pozi vnu ulogu tokom svih crnogorskijeh borbi s Turcima do konačnoga povlačenja Osmanlija s crnogorskih prostora. U podvige Grahovca, Fundine, Vučjega Dola i drugijeh okršaja s osmanskom silom, utkan je kosovski mit, odnosno Gorski vijenac, koji je na najefikasniji način ponudio taj mit kao ideologiju onih koji će prihva to djelo kao ratničko-vjerski amane k. I tu se završava pozi vna misija kosovskoga mita koji je u crnogorsku svijest naselio Vladika Rade. Na osnovu takve uloge kosovskoga mar rstva u Crnoj Gori, Ivo Andrić će zaključi da Crnogorci u svome pogledu imaju „refleks kosovske krvi”. Doduše, to Andrić izgovara u vrijeme uspaljenoga aleksandrovskog jugoslovenstva kad je i Ivan Meštrović izvodio mermernu adora vnu simfoniju jugoslovenstva kroz Kosovski hram, Obilića i Srđu Zlopogleđu. Razumije se, ni Andrić ni Meštrović nijesu bili u prilici da razumiju način utoka „kosovske krvi” u kolek vni duh Crnogoraca. Ponije idejom jugoslovenstva i krvnom vezom kralja Aleksandra Karađorđevića i Njegoša, stvaraoci najvišeg ranga, Andrić i Meštrović, više su davali oduška svome roman čarskom rukopisu nego racionalno kontrolisanom ubjeđenju. Ipak, kosovska mitologija ne bi se tako cjelovito uselila u duh jednoga naroda, odnosno ne bi svoj pozi vni istorijski profil harlekinski zamijenila genocidnim profilom, da nije Srpska pravoslavna crkva uzela stvar u svoje ruke. Utapanjem autokefalne Crnogorsko-primorske mitropolije, to jest Crnogorske pravoslavne crkve u Srpsku patrijaršiju 1920. godine, kosovsko mar rstvo poslužilo je karađorđevićevskoj crkvi kao najelitnija propaganda Patrijaršije koja obuhvata sve pravoslavne prostore Jugoslavije, države na čijem tronu śedi kralj kroz čije žile pro če krv vožda Karađorđa i pjesnika Gorskoga vijenca! Pravoslavno-srpski ideolozi, prvjenstveno Nikolaj Velimirović, Gavrilo Dožić i Jus n Popović, proturili su propagandu da su Srbi nebeski i Hristu najbliži narod zato što su više vjekova razapinjani na krstu ropstva koje su im priugotovili Kur’an i Turci. Miloša Obilića kao boračko-oslobodilačko božanstvo iz Gorskoga vijenca srpska će crkva uzdići na nivo Hristovog dvojnika, mar ra prvoga reda koji se borbom za srpsku slobodu upravo izborio za hristoliku žrtvu. Takva svakodnevna crkvena apologe ka kosovskoga podvižništva najviše se dojmila masi, dojmila se i onima koje nije dohva o Gorski vijenac. Savila je ta propaganda pod svoju egidu puk koga je ista crkva vaspitala da ne valja kri čki razmišlja o onome o čemu govori pop s oltara! Vjerujuća pastva koja nije sposobna da razlikuje umjetničku od istorijske i antropološke is ne prihva -

116


la je lokalne sižee Gorskoga vijenca i govor likova u spjevu kao kanone koje je propisao Vladika Rade. Sve što pravoslavni likovi izgovaraju u Gorskome vijencu slivalo se toj pastvi u bibliju svakodnevne prakse. An islamski naboj koji je evidentan u Gorskome vijencu prihvatao se kao pjesničke krilate is ne i moralno-poli čka uputstva kojima nema prigovora. Na moguću primjedbu da Njegoš nije baš tako mislio, slijedio bi apodik čki odgovor nijesi valjda pametniji od Vladike Rada! Takav građanin nema nijednu pretpostavku da procjenjuje interferentnost konkretnog iskaza u lokalnom sižeu djela i lika koji daje taj iskaz, sve što se u Gorskom vijencu kaže o islamu i Turcima rekao je Vladika Rade. A bogme on je mudriji od svijeh vladika i gospodara koji su ikada vladali zemljom na krajini ljutoj! Po takvom shvatanju i doživljavanju Gorskog vijenca, Vladika Rade zapovijeda: „Luna i krst“ mogu „sljedovat“ samo „rijekom krvavom“, treba „lomit munar i džamiju“ da bi se istrijebila „guba iz torine“, neka se „krst i topuz“ sudare, jer „smrde ove poturice“, „oltar pravi“ podiže se „na kamen krvavi“, „udri vraga ne ostav mu traga“, a „borbi našoj kraja bi neće, do istrage turske ali naše.“ S takvijem porukama najvećega pjesnika i najmudrijega vladara, s porukama koje Srpska crkva izgovara kao hristovske riječi, s porukama kojima ječe strune „vješ h gusala“, išlo se na Grahovac i Vučji Do kad je trebalo brani Crnu Goru. Ali, s m is m porukama, koje usmjeravaju i gusle i popovi, išli su na Foču tumači Mojovićeve ideologije u Drugome svjetskom ratu, s m porukama išli su Crnogorci na Šahoviće i miloševićevske legije iz pravca Crne Gore i Srbije na muslimanske Bošnjake u Bosni i Hercegovini. U tragediji Srebrenice utkane su iste poruke! Poznato je da pjesnik Gorskoga vijenca nije imao epigona u klasičnome značenju, no ga je slijedilo narodno-deseteračko epigonstvo baš kad je u pitanju obilićevska mar rska ideologija koju je Njegoš ustoličio svojijem spjevovima. Tako Njegoš iz perioda narodskoga deseteračkog pjevušenja, što nije nagovještavalo pjesnika Luče i Vijenca, ima nastavljače u Crnoj Gori u obliku rimovane deseteračke pjevanije. Narodsku deseteračku poeziju na širijem prostorima crnogorskoga, srpskoga, hrvatskoga i bosanskoga jezika reprezentuje Andrija Kačić-Miošić s Razgovorom ugodnim naroda slavinskoga, a u Crnoj Gori takvo s hovano stvaralaštvo prepoznaje se u pjesmama Petra I o bitkama s Mahmut-pašom Bušatlijom (mada je njihova auten čnost pod znakom pitanja), u Junačkome spomeniku Mirka Petrovića, i Njegoševim početničkim pjesmama. A poslije njih u Crnoj Gori propjevao je čitav niz narodskih pjesnika koje reprezentuje Radovan Bećirović-Trebješki koji je i danas najomiljeniji guslarski priručnik.


117

Iako je Gorski vijenac ispjevan desetercem s trohejskom osnovom, to ipak nije lako-klizeći narodni deseterac, nego prenapregnu deseterački s h koji jedva izdržava težinu Njegoševe filozofske i pjesničke snage. Narodni deseterac teče kao ravničarska rijeka uobaljeno i mirno, a Njegošev s h nijagarski šumi, na njegovijem slapovima i brzacima „nema broda ni ćuprije!“ Kad narodni guslar pjeva Njegošev deseterac, on s naporom usaglašava svoje disanje s brzim tokom prenapregnu h deseteračkih slogova, pa mu narodska pjesma s ideologijom Gorskog vijenca dođe kao odmor, ona se usaglašava s njegovijem disanjem i zvucima guslarskijeh struna. Ja ne znam za drugu pojavu u svjetskoj, ne samo književnos nego uopšte u umjetnos , da surogat opslužuje konzumente – ne samo što im je original nedostupan nego su i izvođači i potrošači prikladniji za surogat no za original! Narodski deseterci s kosovskom tema kom pitki su za široki puk kao boza na ljetnjem vašaru!1 Radovan Bećirović uspio je da gotovo sasvim ukloni Njegoša kao guslarsku lek ru, a to mu je pošlo za rukom što on u svoju rimovanu narodnodeseteračku pjevaniju uspijeva da ukaplje i koju suzu poezije. Hladna vašarska boza nije šampanjac, ali sadrži detalj šampanjske reskos i pjenušavos što lijepo hvata za grlo! Iako je svoj deseterački vijek pregazio podnožjem Njegoševe poezije, Bećirović je an tursku i an islamsku Njegoševu ideologiju uspio da iskaže s hovima s Njegoševim kosovskim mitom na koji je slušalac pripremljen. Nepismenoga kao i grafički pismenog Crnogorca s hovi Radovana Bećirovića estetski zadovoljavaju i idejno zadivljuju. Teškim riječima za guslarski recitat, a zametnim za uho slušaoca koji s knjigom mucavo progovara, Njegoš je doveo Miloša Obilića do božanstva. Vitez-mar r siječe „tmuše azijatske“, jednim udarom on „prestol sruši a tartar uzdrma“, Obilić gordo leži „pod ključevima krvi blagorodne“ kao što je gordo došao do „svetog groba besmrtnog života!“ Guslar se s jem riječima i s hovima muči do gušenja, ali tu je spasonosni Bećirović, melem-pjesnik za guslare i slušaoce. Njegov Miloš cara turskog tako „uždi neboleće“ da starome Muratu „na serdžadu vas mu drob izleće!“. Kad se Bećirovićev Obilić primiče carskome čadoru, on uzvikuje: „More sokak, paśa vjero Turci!“ U prilikama kad je pitanje genocida nad Muslimanima, odnosno Bošnjacima od 1991. do 1995. godine internacionalizovano, često se raspravlja o mogućoj korelaciji lične i kolek vne krivice. Taj problem nije jednostavan kako 1

Osnovna razlika između narodne, odnosno usmene, i narodske, ili imita vne poezije, sastoji se u tome što ovu prvu stvara nepismeni pjesnik-pjevač, čije djelo nepatvoreno izrasta iz kolek vne narodne svijes , dok je narodski stvaralac najčešće pismen i, imi rajući izvornu narodnu umjetnost, stvara poeziju koja je omeđena ideološkim trasama – tu se radi ili o njegovijem individualnim uvjerenjima, ili je unamljen u propagandne svrhe.

118


se čini na prvi pogled. Obično se polazi od činjenice da nema genocidnih i zločinačkih naroda, nego pojedinaca. Generalno ostajući pri tome stavu, ipak bi trebalo prikladno definisa onaj kvantum jednoga narodnog kolek va, odnosno etničko-vjerskog korpusa, uz čiju podršku pojedinci izvode genocidne akcije. Riječju, treba ići od slučaja do slučaja, od jednoga do drugoga naroda koji su produkovali genocid da bi se sagledali specifični uslovi za prihvatanje i provođenje genocidne zamisli ideologa. Grubo kazano, željezarski radnik, prigradski vozač i pauperizovani građanin iz Crne Gore koji je genocidno dejstvovao tokom rata u Bosni i Hercegovini kriv je koliko i prut kojijem je majka izudarala dijete. A izudarano dijete lomi prut, on mu je kriv, a ne majka. Pitomac kosovske mitologije koju je Njegoš unio u kolek vnu svijest, a koju su pritvrdili gusle i popovi, išao je na Bošnjake kao na „Turčina starog dušmanina“ s kojim su se śekli njegovi preci, a što mu je proslavila narodna pjesma i Njegoš. Taj zažetnik mnogo više nalikuje na prut no na majku koja je prut upotrijebila. Nijesu do sada dovoljno procijenjeni i pozi vno ocijenjeni državnički i moralno-poli čki potezi knjaza Nikole Petrovića na planu uvjeravanja muslimana da se u Crnoj Gori ośećaju kao domorodni građani na svojoj zemlji i u svojoj vjeri. Proglase u tome pravcu često je davao poslije Berlinskoga kongresa i poslije balkanskijeh ratova. Kao da je crnogorski gopodar ośe o problem – da an islamski naboj koji je po prirodi stvari bio imanentan hrišćanskoj svijes u boračkoj Crnoj Gori, a koji je doživio napon posredstvom kosovskog mita što ga je Njegoš importovao u kolek vnu svijest Crnogoraca, potencijalno može uvijek i prak čno proključa ako mu se ukažu adekvatni uslovi. Sva je prilika da se zato nikad nije u Knjaževini Crnoj Gori objavio Gorski vijenac, iako je Ce nje imalo bezmalo evropski nivo u izdavačkoj djelatnos . Dok su se takmičili Beograd, Novi Sad i Pančevo ko će bolje izda Njegošev spjev o „istrazi poturica“, dotle u crnogorskome štamparstvu nije bilo mjesta za Gorski vijenac. Nikola I je pismom pozdravio i „velikog strika“ i njegov grob na Lovćenu, ali brigu o izdavanju spjeva koji je od strika napravio „velikog“, ostavio je drugima. Odista nijesu pogodili tumači toga Knjaževa postupka smatrajući ga izrazom ljubomore maloga pjesnika. Državniku i poli čaru knjazu Nikoli više je bilo stalo do društvene harmonizacije u državi no do pjesničkoga pres ža i rivalstva sa „velikim strikom“ s Lovćena! Obrazovani monarh, i poznavalac mentaliteta svojijeh podanika, nije ostao na proglasima „braći muhamedanskog zakona“ da prihvate Crnu Goru za svoju jedinu domovinu, nego je milozvučnim osmercem pjevao balade o slavnoj prošlos begovskoga plemstva i čojstvu muslimanskijeh prvaka. Njegove pjesme Ženidba bega Lubovića i Hajdana imale su opštu popularnost, bile su to pjesme od kola i sijela, teško je bilo naći pravoslavnoga Crnogorca koji nije pam o po nekoliko s hova iz jeh


119

pjesama. Knjaz je ispjevao čak i apoteoznu pjesmu Turčinu u kojoj vjekovnog crnogorskog neprijatelja naziva „lafom starim“ i „orlom istočnog svijeta“, naglašavajući činjenicu da su Crnogorci imali jednako istorijsku nevolju i čast da se s takvijem moćnim pro vnikom uspješno nose kroz vremena. Razumije se, i Nikola I viteškim odnosom prema neprijatelju, Osmanskome carstvu, uklapao se u moralno-epsku naviku koju je, bar što se če Evrope, utemeljio Homer. Neprijatelj se ne naziva „paśom vjerom“, kao što radi pomenu narodski pjesnik, nego mu se naglašava značenje da bi onaj koji se s njim bori imao izuzetnu čast kad ga pobijedi, a da ne ośeća sramotu ako od njega izgubi na megdanu. Ko ne zna da je Homer Ahejac, kao čitalac Ilijade zaključio bi da je pjesnik Trojanac. Hektor je po mnogo čemu privlačniji od Ahileja! Taj moralno-viteški običaj doslovno je prihvaćen u našoj usmenoj epici. Lako se složi s Vladanom Nedićem da moralni podvig Turkinje đevojke iz Podrugovićeve pjesme Marko Kraljević pokazuje očinu sablju nadmaša ljepotu podviga Kosovke đevojke iz istoimene pjesme Vukova zbornika. U pjesmi crnogorskog pjevača-pjesnika Todora Ikova Pipera turski paša sažalio se i nad materinskom tugom „ovaca podojnica“, pa hajduku Mihatu, koji mu je pośekao Turke kad su opljačkali jaganjce, ne samo oprašta život no ga i nagrađuje. Toj je pjesmi vazda precizni Vuk dao naslov Čovjek-paša i Mihat čobanin. Jedan od moralno najcjelovi jih likova u vukovskoj epici je Stariš-derviš u Milijinoj pjesmi Strahinjić Ban, a Homerovu Nestoru iz Ilijade samo se približava starac Fočo u Višnjićevoj pjesmi Početak bune pro v dahija. U odnosu na Osmansko carstvo i islam Njegoš i knjaz Nikola an nomično djeluju kao pjesnici. Veliki pjesnik Njegoš uklopio se u hrišćanski an islamski stav koristeći uzvišenu poeziju da se iskaže. A knjaz Nikola, mali pjesnik, homerski se uklapa u moralnu normu najvišijeh pjesnika – da se velikom pro vniku ne upućuju nedolične riječi. Njegoš ide trasom hrišćanskoga krstaškog doktrinarstva, što oživljava velikom poezijom, a knjaz Nikola ide Homerovom trasom da slabašnom poetskom riječi iskaže uzvišeni nivo državnika. Njegoš je prilježnije čitao vukovsku epiku no knjaz Nikola, ali potonji crnogorski gospodar, za razliku od Njegoša, svojom slabašnom poezijom mirio je narode u svojoj državi. Što je prvi počeo Vuk Karadžić objavljivanjem Hasanaginice i Omera i Merime, muslimanskijeh pjesama koje plijene čitaoca i slušaoca pjesničkom ljepotom univerzalnih is na mimo vjere, nacije i vremena! Njegoš kao državnik sam sebe abolira od mogućeg prigovora, koji se nažalost ponekad čuje, da je genocidni pjesnik. No, njegova poezija se genocidno zloupotrebljava. Ideološku potku Gorskoga vijenca Njegoš je priugotovio za svoje vrijeme, kad su ljudske glave okapale na tablji iznad Biljarde, kad Osman-paša

120


Skopljak pri ska crnogorska ostrva na Skadarskome jezeru i kad se iz Stambola planiraju nove egzeku ve na Crnu Goru. Što se oslobodilačko-pods cajna ideologija Gorskoga vijenca znala produži u genocidno-osvajački kliktaj, ne može se osudi pjesnik ili državnik Njegoš, nego anahroni tumači Gorskoga vijenca i popovsko-poli kantske manipulacije kosovskijem mitom i Gorskim vijencem. Uostalom, mogao bi se proglasi genocidnim pjesnikom ne samo Njegoš. Za Firdusija je svjetlost na iranskoj, a tama na suprotnoj strani, ta dva pola nalazimo u svim hrišćanskim epovima. Taso je pjesnik hrišćanske svjetlos i islamske tame. Tim smjerom kreću se i dva Ivana, Gundulić i Mažuranić, posebno pjesnik epa Smrt Smail-age Čengića (doduše, više an turski nego an islamski). Nevolja je u tome što veliki pisci ne uspostavljaju samo humane is ne o čovjeku, nego nekijeh puta književna slika, koja se zaokružuje u lokalnom sižeu djela, može da poprimi snagu konkretne ideološko-poli čke i vjerske propagande. Ko može reći da slika Mletaka, kao doživljaj Draška Popovića iz Gorskoga vijenca, nije kod svijeta koji ne dijeli umjetničku od naturalne is ne, petrificirala ubjeđenje da lukavstvo, podlost, nepravda i nemuškost karakterišu La ne „stare varalice“. Crnogorski bojovnik koji je palio i žario po Konavlima i na dubrovačkome ra štu usmjeren je bio kako pljačkom tako i slikom la nskih Mletaka iz priče Draška Popovića. Andrićev opis nabijanja na kolac, u romanu Na Drini ćuprija, prosto je zatamnio sva tradicionalna znanja o kaznama u doba Osmanskoga carstva na našim prostorima. Abidagin kolac na Vezirovoj ćupriji postao je metonomija turske pravde. Zato se neobjavljivanje Gorskoga vijenca u Crnoj Gori sve do 1912. godine čini kao preven va od pogubnoga u caja literature na ljude koji ne dijele život od umjetnos . Znao je knjaz Nikola svoje Crnogorce, pa se nije začudio kad je čuo da je gledalac pucao u glumca koji je tumačio Turčina na premijeri njegove Balkanske carice u Nikšiću tek oslobođenom od Turaka. Onaj koji je koliko juče pucao u Turke kad je oslobađao Nikšić, glumca u turskoj odori poistovje o je s Turčinom. Odista, bilo bi dobro da stav Nikole I prema kosovskome mitu pragma čno djeluje na naše vrijeme. Za sagledavanje kosovske žrtveničke ideje kao oblika srpske propagande uputan je njen bosanski izraz u XIX vijeku. Sredinom toga vijeka, kad je Porta polako ispuštala Bosnu iz svojih ruku, što je praćeno agilnim propagandama iz Srbije, Austrije i djelimično Crne Gore, poli čki je sklepana epska deseteračka pjesma o Kosovskom boju, sveobuhvatnija i duža od svih do tada zapisanih pjesama s kosovskom tema kom. Zapisivačev put do te pjesme kono ra sadržaje što su značajni za sagledavanje poli čkoga kompleksa koji se prelamao i preko tadašnje Bosne kojom je Stambol mahao kao svojim slomljenim krilom, oko koje su se utrkivale Srbija i Austrija, što je Crna Gora sve


121

ak vno pra la da bi se domogla Hercegovine. Predośećajući da će se produžina Bosnu, Austro-Ugarska se pripremala za realizaciju te mogućnos . Preko katoličkoga klera, upravo bosanskih franjevaca, dokazivala je dugu tradiciju katoličkoga prostora u Bosni, pa će prominentni franjevci Grga Mar ć i Franjo Jukić objavi u Osijeku 1858. godine zamašnu zbirku usmenijeh i deseteračkih „horvatskih“ narodnih pjesama iz Bosne. Sakupljačka Vukova slava mogla je da Teofilu Petranoviću inicija vu da se domogne Bosne, koju Vuk na tragu pjesme nije obišao, ali povod za njegov sakupljački rad dala je poli ka kneza Mihaila i Ujedinjene omladine srpske. Kad je Porta uz napore da izvrši reforme, tanzimat i nufus, u Bosni ispunjavala i zahtjeve pravoslavnoga naroda, o čemu se samo moglo sanjau doba stabilnoga Osmanskoga carstva, srpska se poli ka postarala da u Sarajevo pošalje svoje propagatore. Tako će u novoosnovanu srpsku školu u Sarajevu doći za učitelja Teofil (Bogoljub) Petranović iz Drniša, prezviter sa završenom Pravoslavnom bogoslovijom u Zadru, iguman nekolika manas ra, intelektualac koji govori više jezika. Javno ga je bosanski valija postavio za učitelja smatrajući ga službenikom s austrougarskim pasošem, a u stvari Petranović je bio dobro plaćeni povjerenik poli ke kneza Mihaila koji je na Bosnu gledao kao na produžetak Srbije. Petranović je sačekivao pravoslavne Bošnjake kad dolaze na sarajevske pazare i uspješno ih uvjeravao da oni nijesu Bošnjaci, kako su mu govorili da jesu, i da ne govore ni „bošnjačkim“ ni „naškim jezikom“, kako misle da govore, no da su čis Srbi i da zbore srpskim jezikom. Ak vno je učitelj Teofil izvještavao Srpsku vladu o uspjesima na planu takve propagande, a kad je 1867. godine objavio zbirku srpskih narodnih pjesama iz Bosne i Hercegovine, knez Mihailo ga je lično nagradio sa sto dukata! U mjeri koliko je Bosna tada bila majdan lirske pjesme, nedostajala joj je usmena epika, kako pravoslavna tako i katolička. Bosanski muslimani bili su mo visani da slave svoje krajiško junaštvo i svoje gazije koje šire carev vatan na đaursku Evropu, a hrišćanski seljak u Bosni nije bio mo visan da slavi bilo kakvu svoju nacionalnu prošlost. U Bosni nije bilo Kosova ni carstva, Bosna je „šapatom pala“ pod Fa ha Mehmeda, Kulin-ban i Tvrtko nijesu vodili ratove o koje bi se pograbila pjesma! Pravoslavni Bošnjaci, koji će se poče ośeća Srbima tek poslije propagande o kojoj govorimo, nijesu poslije pada Bosne pod Turke imali ni idejne ni psihološke mo vacije da pjevaju o vremenima srpske carevine i kosovskog poraza. Ni jedno ni drugo nije se bilo dotaklo kolek vne svijes pravoslavnih Bošnjaka. Sve i da je bilo kakve inicija ve na tom planu, fanariotska crkva, koja je našla zajednički jezik s Portom, ne bi podržala tu inicija vu. I pored upražnjavanja pravoslavnijeh obreda, pravoslavni Bošnjak jedva je razlikovao fanariote od haračlija.

122


Današnjem čitaocu može izgleda čudna i sama pomisao da Bošnjaci mogu bi hrišćani, a kamoli oni pravoslavne vjeroispovijes . Među m, u prošlos , bila je to opštepoznata i neosporavana činjenica, kao što nam to svjedoče istorijski izvori. Tako, na primjer, vladika Vasilije Petrović-Njegoš u pismu ruskom grofu Šuvalovu, od 16. decembra 1757. godine piše, između ostalog: Nadam se da je Vašoj visokogofovskoj Svijetlos poznato u kakvim se nevoljama nalazio smireni pas r svoga otačestva naroda crnogorskoga u proteklih tri godine („.). Kako je već poznato cijelom svijetu kolika je briga Vaše Svijetlos o našoj potpori i o drugoj opskrbi, posebno o nama, koji se držimo pokroviteljstva uzvišenog sveruskog dvora, da bi i naša ostala braća hrišćani, oni, koji stenju u turskom podaništvu: Albanci, Makedonci, Bošnjaci, Srbi i Bugari, gledajući na našu protekciju, ne samo u pravoslavlje ostali, nego kada dođe dan, s nama se sjedini u službu sveruske slavne imperije. Ako li mi propadnemo, izgubiće i oni nadu svoga izbavljenja i primiće muhamedansku vjeru. (Podvukao N. K.) Sličnu formulaciju vladika Vasilije upotrebljava i u nekijem drugim pismima, stavljajući Bošnjake u is kontekst. Još nedvosmislenije svjedočenje nalazimo u sarajevskome listu Bošnjak, koji je počeo izlazi 2. 7. 1891. godine. U prvome broju objavljena je pjesma Bošnjaku Safvet-beg Bašagića, u kojoj je u s hovima predočena is na da su nacionalne misli drugijeh zemalja vrlo kasno uvedene u Bosnu propagandnim putem, suzbijajući bošnjačko ime: Znaš Bošnjače, nije davno bilo, Sveg’ mi sv’jeta nema petnaest ljeta, Kad u našoj Bosni ponositoj, I junačkoj zemlji Hercegovoj, Od Trebinja do Brodskijeh vrata, Nije bilo Srba ni Hrvata. A danas se kroz svoje hire, Oba stranca ko u svome šire. („.) Oba su nas gosta sale la, Da nam otmu najsve je blago, Naše ime ponosno i drago. Obrazovani i srpsko-panslavis čki jako usmjereni Teofil Petranović umješno je osnovao produkciju epskih junačkih pjesama koje će objavi kao nepatvorene usmene tekstove. Pronašao je obdarenoga i pismenoga s hotvorca s Romanije, Iliju Divjanovića, porijeklom Karadžića iz Drobnjaka, koga je snabdijevao lek rom koju će Divjanović pretoči u deseteračke pjesme. Tako je Petranovićeva radionica imala tri odjela: u jedan Petranović slaže pisani materijal i svoje usmene savjete, u drugom se vrši prefermentacija materi-


123

jala u s hove deseteračkijeh pjesama, a u trećem odjelu Petranović finalizuje posao s lski i ideološki. Činjenica da je Divjanović porijeklom Karadžić iz Petnjice može da znači da je raspolagao bar detaljima tradicije s kojom je na Jahorinu doselio njegov predak. Taj detalj otvara problem koji bi trebalo riješi kad se govori o udjelu pojedinijeh krajeva naše jezičke teritorije u stvaranju i razvitku usmene epske poezije s temama iz najstarije i srednje istorije, kako bi rekao Vuk. Karadžić kaže da je „komade od raznih kosovskih pjesama zapisao od svoga oca Stefana“, pa daj da mu vjerujemo. Ali ima tu jedna čudna stvar: kako to Stefan iz Tršića saopš svom sinu samo pet kratkih „komada“ kosovskih pjesama i ništa više? Tako nešto nije se osvjedočilo ni kod Vuka ni drugđe kod sakupljača. Śećajući se Skerlićeve tvrdnje da je Vuk Karadžić „najpametnija srpska glava“, gotovo bih utvrdio da je tu više pijeteta prema Petnjici koju Vuk stavlja u svoju in tulaciju, uz naglasak da je „filosofije doktor“, nego is ne o porijeklu „komada“. Vuk je kao Drobnjak od Petnjice, što je posebno is cao, povezao uzrelost najznačajnije srpske legende s gnijezdom svoje porodične prošlos ! Śe mo se i toga da je u svojim starim danima, onako hrom, glavobolan i hipohondričan, izvodio izvanredne poli čke misije. Nađe se takav Vuk na Ce nju kad je zamjenjivana teokra ja knjaževstvom, kad je povodom instalacije svjetovne vlas u Crnoj Gori moglo doći do krvavoga raskola, ne samo u dinas ji no i u još neučvršćenoj državi. Čak i na samom kraju, takoreći pred odlazak ad patres, Vuk se našao na Ce nju u poli čkoj misiji kod premladoga knjaza Nikole! Jeste, na Vuka su motrile policije Austrije i Rusije, ali dobijao je i carske ordene naglašenoga stepena. Izgleda da se neistrošivi Vuk nije samo potrošio na „srpsko knjižestvo“ no i na poli ku. Kad se sumnja u drobnjačko porijeklo rečenih komada od kosovskijeh pjesama, ipak ne treba prenebreći Vukove upute na drobnjački upliv u njegov Tršić. Veli Vuk da su u njegovom đe njstvu dodili u Tršić da zimuju rođaci iz Drobnjaka, pjevali uz gusle i pričali o krila m konjima koji izlijeću iz durmitorskih jezera! Dakle, mogao je Ilija Divjanović, plaćeni Petranovićev narodni pjesnik, ima nešto od drobnjačke tradicije. Mogao je to što ima Ilija uoči školovani Petranović, a moglo ga je usmjeri da pjesniku s Jahorine povjeri s hovitu obradu kosovske mitologije kojom Bosna nije raspolagala. Uglavnom, može se zaključi da Petranović u Bosni, u kojoj će on i boračke čete osnova , nije našao prirodni ambijent za trajanje i razvijanje kosovske legende. No, propaganda koju su on i drugi beogradski povjerenici, među njima i kasniji mitropolit dabro-bosanski Hadži Sava Kosanović, uspješno obavljali, posebno Petranović, živom riječi i pjesmom, uspješno je i ubrzano pravoslav-

124


ne Bošnjake pretvarala u Srbe, poklonike Obilića i kosovske mitologije. Interesantan je za ovu priliku jedan detalj iz Andrićeve hronike Na Drini ćuprija. Andrić, koji je rado is cao da se kao pisac razvio „iz Vuka Karadžića“, daje sliku kulučara s Vezirove ćuprije, smoždenijeh radom i strahom, koji noću uz vatru u baraci slušaju crnogorskoga guslara kako pjeva o srpskome caru Stjepanu. Taj Andrićev lokalni siže nabijen je saznajnim sadržajima, gnoseološko značenje ovoga detalja je izvanredno. To je srećan spoj piščeva znanja istorije i tradicije i genijalne invencije koja izmiče obrazovanju! Crnogorski guslar išao je nekad carskijem drumom, s malim guslama sakrivenim u velikom gunju. Uhvate ga Abid-agine suvarije i privedu ga kuluči na Vezirovoj ćupriji. Crnogorca je više pogodila sramota što je upao u takvu nepriliku nego kulučenje pod bičem nemilosrdnoga Abid-age. Vođen plemensko-bratstveničkim agonom, a malčice i Andrićevom ironijom, pjeva guslar pjesmu u kišovitoj noći da bi se bar pred m kulučarima, bosanskijem seljacima koji su dovedeni do hrpe prozeblog i iskrvavljenog živoga mesa, izdvojio i nešto zaznačio. Kakva sjajna analiza agona koji može da ima Homerov spjev – „da odličan budem i najbolji među svijeh“, a može da se glasi iskazivanjem kakvo je upravo ovoga ukulučenog Crnogorca! Dakle, ne nađe se kod Andrića Bosanac da bar za iluzorni trenutak prenese u neko ljepše vrijeme promrzle kulučare koji uz vatru u baraci suše opanke i obojke. Crnogorac se tu morao stvori da obavi tu uslugu. Razumije se, taj Crnogorac je više Andrićev savremenik no čovjek šesnaestog vijeka kad se podizala na Drini ćuprija. I pored toga anahronizma, Andrićeva sonda se u rečenom sižeu duboko spušta. Pisac daje ukulučenom guslaru da pjeva pjesmu o grešnoj ljubavi, pjesmu o carskim dvorima, vinu, sjaju, ženskoj ljepo , a sve je to uokvireno abažurom. To je pjesma o grešnom caru i ubavoj momi koja „rod nema“, kao što ni duboka voda „nema broda“. Tako neće pjesma o slavnoj srpskoj prošlos za tren napravi od mokrih i iskrvavljenih kulučara jednu dušu koja se uznosi istorijom, to će upravo pos ći erotska bajka koja je stavljena u milje istorije. Srpski car ponijet vinom i klimoglavima evet dvorjana i crkvenijeh veledostojnika, pogledaće na svoju sestru Kondosiju kao na ljepotu koja erotski uznosi i uspaljuje: „Pije vino srpski car Stevane u Prizrenu, mjestu pitomome. („.) Vino služi provizur Mijajlo, a svijetli sestra Kandosija sa njedara dragijem kamenjem“! Andrić, koji se Bosnom bavio i kao naučnik, kao pisac uočava najsup lnije nijanse u etno-pravoslavnom mentalitetu Bošnjaka XVI vijeka kad Mehmed-paša Sokolović podiže ćupriju. Andrićev književni detalj o crnogor-


125

skom guslaru i pravoslavnim Bošnjacima slušaocima kao lupa pokazuje da je Crnogorac preko pjesme o carskoj prošlos h o malo da se uzdigne iz unižavajućeg društva, ali Bošnjaci nijesu pročitali tu poruku pjesme no zov ero ke, ljepote i grijeha. Kaže se – lijepo kao grijeh! Odista, pravoslavni Bošnjaci, koji su danas neosporno Srbi, nijesu bili prikladni da se uznose srpskom istorijom ni da pate za izgubljenom Kosovskom bitkom, ni u XVI ni u kasnijim vjekovima. Propaganda iz Srbije i djelimično iz Crne Gore s jedne strane, i Srpska pravoslavna crkva koja će odlaskom Osmanlija zamijeni fanariote, s druge strane, integrisaće u pravoslavne Bošnjake srpsku svijest i kosovsku mitologiju koju je Njegoš uobličio u Gorskome vijencu. Srpski planovi i propagande u vezi sa Bosnom i Bošnjacima najjasnije su iskazani u „Načertaniju“ Ilije Garašanina, koje je bilo „Program spoljašne i nacionalne poli ke Srbije na koncu 1844. godine“. U ovom, tada tajnom nacrtu, stoji: 3. Ujedno nužno je i to, da se ne samo svi osnovni zakoni, ustav i sva ustrojenija glavna knjaževstva Srbije u Bosnu i Hercegovinu medu narodom rasprostranjavaju, nego još i to da se za vremena nekoliko mladih Bošnjaka u srpsku službu državnu prima da bi se ovi prak čno u poli českoj i financijalnoj struci pravlenija, u pravosudiju i javnom nastavleniju obučavali i za takove činovnike pripravljali koji bi ono što su u Srbiji naučili posle u svom otečestvu u djelo prives mogli. Ovde je naročito nužno to primje : da ove mlade ljude pored ostalih treba osobito nadzirava i vaspitava tako da njihovim radom sa svim ovlada ona spasitelna ideja opšteg sojedinjenja i velikog napredka. Ova dužnost ne može se dovoljno preporuči . 4. Da bi se narod katoličeskog ispovedanija od Austrije i njenog upliva odvraćali i Srbiji većma priljubili nužno je na to osobito vnimanije obraća . Ovo bi se najbolje pos ći moglo posredstvom fratera ovdašnjih, između kojih najglavnije trebalo bi za ideju sojedinjenja Bosne sa Srbijom zadobi . U ovoj celji nužno bi bilo naredi da se po gdi koja knjiga molitvena i pesme duhovne u beogradskoj pografiji štampaju; posle toga i molitvene knjige za pravoslavne Hris jane, zbirku narodnih pesama koja bi na jednoj strani sa la nskim a na drugoj sa kirilskim pismenima štampana bila; osim toga mogla bi se kao treći stepen štampa kratka i obšta narodna istorija Bosne u kojoj ne bi se smela izostavi slava i imena nekih muhamedanskoj veri prešavši Bošnjaka. Po sebi se predpostavlja da bi ova istorija morala bi spisana u duhu slavenske narodnos i sa svim u duhu narodnog jedinstva Srba i Bošnjaka. Črez štampanja ovih i ovim podobnih patrio českih djela, kao i črez ostala nužna djejstvija, koja bi trebalo razumno opredjeli i nabljudava oslobodila bi se Bosna od upliva austriskog i obra la bi se ova zemlja više k Srbiji. („.)

126


6. Na istočnog veroispovedanija Bošnjake veći upliv ima neće bi za Srbiju težak zadatak. Više predostrožnos i vnimanija na pro v toga iziskuje to, da se katolički Bošnjaci zadobijedu. Na čelu ovih stoje franjevački fratri. Pored gore spomenutog štampanja knjiga ne bi li dobro i sovjetno bilo da se jedan od ovih bosanskih fratera pri beogradskom liceumu kao profesor la nskog jezika i još kakve nauke postavi. Ovaj profesor morao bi služi kao posredstvenik između Srbije i katolika u Bosni („.). Ovom prilikom bi bilo interesantno naves neke odlomke iz Načertanija koji pojašnjavaju i pol ku Srbije prema Crnoj Gori: U poli českom obziru imalo bi ovo sredstvo ne manju važnost, jerbo će se nov agent srbski nalazi medu žiteljstvom srbskim i ova prilika prinela bi jače upliv Srbije na sjeverne Arbaneze i na Crnu Goru, a ovo su upravo oni narodi koji imadu ključeve od vrata Bosne i Hercegovine i od samoga mora Adrija českog. Postavljanje ove agencije srbske i utemeljenje njeno onamo mi smo uvereni kao poli česki postupak Srbije smatran bi bio od neobične važnos medu onim narodima i tešnji sojuz ovi žitelja sa Srbijom pos gao bi se vrlo lako. („.) Karađorđe je bio vojeni predvoditelj od prirode bogato obdaren i vrlo iskusan; on nije mogao predvide onu preveliku vojnu važnost koju Crna Gora za Srbiju ima i koju će svagdar ima kad god se o tome stane radi da se Bosna i Hercegovina od Turske odjele i Srbiji prisajedine. Pohod ovog vojvode na Sjenicu i Novi Pazar još svi Srbi dobro pamte i nije potrebno da mi sledujući predlog novim dovodima podkrepljujemo. Neka Srbija i u Crnoj Gori primier Rusije sleduje i neka dade vladiki pravilnu svakogodišnju podporu u novcu. Srbija će na ovaj način za malu cjenu ima prijateljstvo zemlje, koja najmanje 10. 000 brdnih vojnika postavi može. Ovde moramo još to prime , da odlaganje ove podpore na poslednje magnovenje neće ima poželani uspjeh i sledstvo; budući da će Rusija pravedno moći na svoju mlogogodišnju i stalnu podporu poziva se, a srpski novi predlog moći će kao samo iz nužde učinjeni ocrni i u podozrenije doves ; i Crnogorci bi onda rekli: Srbi nisu nama pomagali kad smo u nuždi bili, što je dokazateljstvo da nam nisu prijatelji, nego nas samo za sad upotrebi žele.2 2

Vrlo je indika van odnos Ilije Garašanina prema Crnoj Gori. Priželjkujući da Turci unište Crnu Goru u ratu 1862. godine, radio je na tome da joj se uskra davanje bilo kakve pomoći. Dok je turska vojska jurišala na Ce nje, izjavio je da bi „još velika sreća za nas bila kad bi Crna Gora propala“! Nije nelogično što su Garašanin i ostali srpski poli čari mrźeli Crnogorce i njihovu državu – jer oni su im bili trn u oku, prepreka na putu stvaranja velike Srbije koja bi, razumije se, imala nesmetan izlaz na more. U pismu Avramu Petronijeviću od 3. juna 1847, komentarišući dolazak jedne grupe Crnogoraca u Srbiju, čiji je prijem tražio i Simo


127

No, vra mo se kosovskoj mitologiji, koju je utemeljio Njegoš. Ona je imala naknadnu doradu u meštrovićevskoj skulpturi i poeziji Milana Rakića, čak i Jovana Dučića. Meštrovićev adorantski odnos prema kosovskoj mitologiji djelovao je svojom monumentalnošću u galerijama i muzejima, kao i slikari s naglašenom tema kom iz srpske prošlos , Jovanović, Predić, Knežević i drugi, ali na narodnu masu u cale su reprodukcije njihovih djela u školskim udžbenicima i elementarnoj rezbariji, posebno na guslama. Onđe original, ovđe reprodukcija, nekad slika a nekad muzika, ni eksterijer ni enterijer društvene svakodnevnice nije bio bez kosovske mitologije! Elitniji slojevi prihva li su Rakićevu poeziju s kosovskijem mo vima, a popovski i guslarski usmjereni građani oduševljavali su se kosovskom apologe kom učitelja Dragoljuba Filipovića, odnosno njegovijeh Kosovskih božura. Uglavnom, i ekstenzivno i intenzivno kosovska mitologija nije jenjavala tokom versajske Jugoslavije. Kao što će se ideologija Anta Starčevića prak čno primijeni u Hrvatskoj čim se srušila Kraljevina Jugoslavija, tako će se kosovska mitologija prak čno iskaza u Moljevićevoj preporuci na putu Pavla Đurišića dolinom Lima u pravcu Foče. Šahovići su nešto ranije bili provjera postojanos kosovske kondicije. S is jem usmjerenjem prošetaće se Bosnom i Miloševićevi legionari raznijeh naziva i formacija. Pjesme Milana Rakića Na Gazimestanu i Simonida pričvrs le su kosovsko mar rstvo u svijest Srba u vrijeme kad su prestali ratovi s Osmanlijama, onda kad je po prirodi stvari obilićevsko usijanje trebalo da se hladi. U vrijeme oslobodilačkih bojeva Njegoševo uobličenje kosovskoga mita, kao što smo istakli, igra slobodarski inicija vnu ulogu, pa je bilo normalno očekiva da poslije oslobođenja i završnijeh bojeva s Turcima, kosovski mit otpočine u muzeju istorijske prošlos . Među m, pjesnici ponije idejom srbojugoslovenstva obnavljaju kosovsku mitologiju obradom srpske tema ke. To znači da su pjesnici predstavljali jedno krilo kosovske mitologije, drugim krilom mahala je Srpska pravoslavna crkva. Pjesnici od izvanrednoga ugleda, koji zauzimaju centralne prostore u este čki strogo formiranoj Antologiji Bogdana Popovića, Jovan Dučić i Milan Rakić, učvršćuju import kosovske matrirske legende u svijes naroda koji je započeo i ostvario Njegoš. U takvim prilikama običan čovjek bio je u poziciji da procijeni kako je kosovski mit odista najdublja, najpotrebnija i najdugoročnija tema ka srpske poezije, svešteničke proMilu nović, Garašanin piše: „Ja sam već izdao dopuštenje, da oni Crnogorci o koima je onomad reč u ministerijalnom zasedaniju bila mogu ovamo preći. Ovo je sad opet druga gomila i ja se ne smem saglasi , da se ovako premnogo ovi neradina i prosjaka ovamo u zemlju na veliko nespokojstvo našeg naroda upuste. [„. ] G. Milu nović lako može u sobi umstvova o srbinstvu, jednorodštvu, i šta ja znam još, ali to u stvari drugojačije stoi. „

128


pedev ke i svakodnevnoga doživljaja sopstvene istorijske prošlos . Zaboga, kako se nije morala ośeća sakralna skrušenost pred kosovskijem mitom kad mu najškolovaniji, najevropskiji, najfrancuskiji pjesnici – Rakić i Dučić, pijetetno služe! Dučić, parnasovac i simbolist, pjesnik muze hladne kao śena, gospodin daleko od populis čkoga oduševljenja, ipak se upisao u poklonike slave kao privilegije mar ra: Buk njama samo zbori se kroz tmine, / u zrcalu mača budućnost se slika, / preko palih idu pu veličine / slava, to je strašno sunce mučenika! Iako se u navedenijem Dučićevim s hovima ne pominje Kosovo, struji kroz njih kosovska mitologija. Nije pjesnik dubrovačkih madrigala i muze što „kao hladno devojče sneva“ podigao u Trebinju spomenik Njegošu, to je uradio pjesnik kosovske tema ke. I za Dučića je Miloš Obilić najuzvišeniji simbol slavnoga pada, on treba da ostane kao sunce srpskijeh mar rskih mučenika. Tu će misao, razumije se, Dučić sprovodi i svojom propagandom tokom Drugoga svjetskog rata. Tu će propagandu posthumno nastavi promenada njegovijeh moš ju kroz Crnu Goru, bdijenje nad njegovim, kako vele, nepovrijeđenim jelom, koje je organizovao mitropolit Amfilohije, i beogradski helikopter koji je s Koštunicom sle o na trebinjsku presahranu Jovana Dučića. Kao što je Milošević sle o na Gazimestan na šeststogodišnjicu Kosovske bitke i na okončanju puta Lazarevih moš ju „kroz sve srpske zemlje“. Ta dva helikoptera su ideološki blizanci, Milošević i Koštunica razlikuju se u praksi, ali ne i u unitarnoj ideologiji. U trenucima jugoslovenskog oduševljenja koje je bilo obuhva lo Andrića i Meštrovića, Dučić je bio prenapregnut slavnim porazom, a kosmopolitsku direktnost parnasovca formalno je ukrio nepominjanjem Kosova. Rakić je među m bio konkretniji. Njegova poezija s kosovskom tema kom jako se dojmila i đaka i učitelja ne samo usklađenošću teme, misli i jezika nego i činjenicom da je Rakić bio konzul u Priš ni, i to u samrtnome ropcu Turskoga carstva. Imao je bolnu priliku da gleda Gazimestan dok je još u turskim rukama, pa je tom slučajnošću pribrao svojijem pjesmama s kosovskom tema kom veliku popularnost. Ganutljivo je bilo čita , ili od recitatora i školske đece sluša , s hove o iskopanim očima srpske kraljice Simonide na zidu Gračanice, nemanjićkoga manas ra koji je odolio vjekovima! Tako se uz Rakićevu pjesmu doživljava nemanjićka istorija kroz vizuru kosovskoga mita, što je umnogome različito od narodnoga doživljaja Nemanjića tokom osmanskijeh vjekova, odnosno prije svođenja ratničkijeh i oslobodilačkijeh računa s Turcima. Naime, kolek vna narodna svijest ruvarčevićevski je potcjenjivala dvorsku svitu iz dinas je Nemanjića i Brankovića, upravo taj dio istorijske prošlos narod je u pjesmi osmišljavao iz socijalnog ugla, a ne pak iz ideološko-poli čkog ili vjerskog. Tradicija je bila doturila podatke o teškom stanju seljaka, posebno u


129

vrijeme posljednjijeh despota kad je teret za odbranu, i od Mađara i Turaka, snosio seljak, kmet, sebar. Ponijet svojim teškim socijalnim stanjem narod je prenebregnuo državničku sposobnost Đurđa Brankovića koji je uspijevao da održi zemlju čak i poslije pada Carigrada, pa u narodnoj pjesmi o njemu nema pohvalne riječi. Njegova žena jednostavno je – prokleta Jerina. Narod je čak pojavu hajdučije vezao za Đurđa Brankovića, narodni Starina Novak ne odmeće se u goru zelenu od turskog zuluma no od kuluka i nepravde koje je nametnula prokleta Jerina. Đurđeve napore za opstanak države i podizanje Smederevske države s jem ciljem narod je zapam o kao svoje socijalne patnje. Narodni pjesnik nije trošio vrijeme slaveći državnu moć Nemanjića i despota Brankovića, a kad se dohva o te tema ke nije izostala kri ka pa i sarkazam. Epska pjesma prikazuje Jugoviće kao korumpirane i gramzive velikaše tokom gradnje crkve Ravanice i kao filistarske mekušce kad je trebalo pomoći zažetome vitezu Strahinjiću Banu da iz turskoga ropstva povra svoju ljubu a njihovu sestru. U narodnoj pjesmi car Dušan, ponijet vinom i erosom, hoće da se ženi rođenom sestrom, na što mu prvosveštenici i dvorska svita aplaudiraju. Narodni car Dušan bio bi poraženi la nski zet da ga svojom odisejevskom violentnošću nije spasio Miloš Vojinović koji je ostavio ovce na Šari planini, ukriven bugar-kabanicom nezvan banuo u carske svatove. Kad se uzme u obzir kri čki odnos narodne pjesme prema pretkosovskoj prošlos , nije smjelo pretpostavi da je učeni Ilarion Ruvarac od narodne poezije dobio šlagvort da kri čki zasiječe u nemanjićku prošlost koju je crkvena, biografsko-hagiografska književnost jednostavno sakralizovala. U toj književnos koju je započeo prvi srpski arhiepiskop Sava Nemanjić, a koja u stopu pra državu Nemanjića, država i crkva čvrsto se drže za ruke, pa je zato bliža epifaniji no istoriji. Milan Rakić, pjesnik kosovske tema ke, ne izrasta iz narodnoga osmišljavanja te tema ke nego iz karađorđevićevskoga, koje je šćelo da se održi na temeljima kosovske legende koju je kodifikovao Njegoš u Gorskome vijencu. Gospodin Rakić, evropski obrazovan intelektualac, znao je ko je istorijska Simonida, znao je za brak starca Milu na i sedmogodišnje đevojčice, znao je za zlu maćehu i slijepoga pastorka, te istorijske is ne Ruvarac je već bio razotkrio. Znao je prefinjeni pjesnik sve to, pa je pjesnički elegantno i polički sup lno opskurnu sliku srpske kraljice zaklonio ganutljivim s hom: „Iskopaše oči, lepa sliko!“ U pjesmi Na Gazimestanu Rakić se pokazuje kao ponovljeni Njegoš na planu utemeljenja kosovskoga mita u narodnoj svijes . Ta mu estetski slivena pjesma dođe kao sinteza obilićevske ideologije Gorskoga vijenca, to je in nuce kazano sve što se pomenulo o Kosovu u Njegoševu spjevu. Tako je kosovska mitologija Rakićevom pjesmom nadmašila svoj ekstenzitet koji je

130


pos gla Gorskim vijencem. Njegošev spjev je dug, komplikovan i zametan za čitanje izvan Crne Gore, a Rakićeva pjesma je kratka, komunika vna, to je tekst za đečju čitanku i recitaciju. Riječju, Rakićeva pjesma Na Gazimestanu dotakla se svakoga građanina koji govori jezikom kojim je ispjevana. Njegoševu Devetu simfoniju Rakić je prilagodio za školu i kafanu, za sijelo i posijelo. Razumije se, nesporno je pjesnikovo pravo da oslijepljenu Simonidinu fresku na zidu Gračanice doživi kao znak dugog srpskog ropstva pod Turcima, ali treba pomenu da su „lepoj slici“ iskopali oči srpski vjernici koji su, opredijeljeni vradžbinama, smatrali da se bolesne oči mogu izliječi bojom koja se zagrebe s očiju freske iz svetoga manas ra. Suvišno je pitanje da li je Beograđanin i gospodin znao za taj detalj kojim se bavi etnologija, i da je znao mogao se kao pjesnik ponaša onako kako je uradio. Za ovu priliku nije važan proces nastanka Rakićeve pjesme, no njeno značenje u kontekstu teme Ratničko-poli čka konotacija kosovskoga mita u prošlos i danas. Narodski pjesnik Radovan Bećirović pjevao je kada i Rakić, bio Aleksandrovom Jugoslavijom ponijet isto kao on, a pjesnički su se iskazali analogno svojim personalnos ma. No, ujednačen stepen njihovog rodoljubivog usijanja nije istekao iz jednog izvora, no su se dva različita dotoka slila u jednu uznesenost kosovskom prošlošću i jugoslovenskom savremenošću. Dakle, izvori različi , rezulta astronomski udaljeni jedan od drugoga, a oduševljenje temom isto. Stvarna golgota Srbije u Prvome svjetskom ratu, valjevska vješala, fus, plave grobnice, Krf i Albanija mogli su na prirodan način da ponesu pjesnika Rakića pa da kosovski podvig doživi kao ideološko usmjerenje za otpor Srbije trima carstvima u Prvome svjetskom ratu. Zato se njegovi sljedeći s hovi jednako odnose na kosovske junake i srpske vojnike s Cera i Kolubare: „Silni oklopnici bez mane i straha („.) Zaljuljano carstvo survalo se s vama („.) Kad oluja prođe vrh Kosova ravna, Kosovo postade nepregledna jama Kosturnica strašna i porazom slavna.“ (istakao N. K.) Ali otkud narodskome pjesniku iz Bijele kod Šavnika, potomku moračkijeh uskoka i učesnika Mojkovačke bitke rakićevsko oduševljenje državnom tvorevinom i kraljem Aleksandrom Karađorđevićem? Radovan Bećirović, pjesnik kosovske tema ke, dobro je pam o i bio je pismen, znao je on i za Podgoričku skupš nu i za zbacivanje dinas je Petrovića, znao je sve surovos ujedinjenja, a pored svega toga opjevao je pośetu kralja Aleksandra Crnoj Gori kao najuzvišeniji doživljaj svoj i sve Crne Gore: „Bože mili na svemu fala


131

šta to radi Crna Gora mala? Sve se diglo malo i veliko nečemu se nada svekoliko, sva se sela i varoši kreću čoban viče: ni ja ostat neću, a Ostrog se smije nadaleko ko da će ga polazi neko, grob se trese pjesnika Njegoša, bi reko je Sve Sava doša („.) Dobro došo novi Nemanjiću (kralj Aleksandar, N. K.) Južni care – drugi Obiliću!“ I da zaključimo: recidivi već „preležanih“ vremena, kao ave prošlos , još uvijek lutaju svojim starim putevima. Zato i danas, kada je Crna Gora savremena, međunarodno priznata država, kosovska mitologija traje kao sastavni dio poli čko-klerikalnih formacija koje sputavaju proevropski i demokratski napredak, nedozvoljavajući da, između ostalog, jedan od vitalnih i ključnijeh činilaca očuvanja crnogorske nacije, Crnogorska pravoslavna crkva, dobije sva prava koja istorijski zaslužuje.

132


Prof. Sreten Perović: DUKLJANSKI KNEZ VLADIMIR I MAKEDONSKA PRINCEZA KOSARA IZMEĐU LEGENDE I ISTORIJE

DUKLJANSKI KNEZ VLADIMIR I MAKEDONSKA PRINCEZA KOSARA IZMEĐU LEGENDE I ISTORIJE

133 Prof. Sreten Perović, akademik DANU i MANU

Mnoge događaje iz prošlos , jednako one iz davnih ili nedavnih vremena, prožimaju legendarna pripovijedanja, maštovita slikanja, željena domišljanja, aproksima vna rasuđivanja uzroka i posljedica, neodgovorna ili neobavezna popunjavanja tzv. crnih rupa, ili puko oslanjanje na usmeno predanje koje po svojoj prirodi hipertrofira značaj i značenje predmetnih zbivanja, pa i ono što je istoriograf lično vidio ili čuo… A sve to djelimično opterećuje i savremenu crnogorsku istoriografiju i leksikografiju. Zbog toga se nerijetko događa da su tzv. pomoćne istorijske discipline bliže materijalnoj (dokazivoj) is ni nego tzv. čista profesionalna istoriografija. Dugogodišnje moje privrženo iščitavanje i procjenjivanje istoriografskih tekstova, pa i sačuvanih istorijskih izvora, rezul ralo je u neku vrstu zaključka, koji bi mogao da glasi: Istorija je nekad nauka, rjeđe poezija, katkad samo prikrivena recentna poli ka, a najčešće crnohumorna smješa svih h spekula vnih disciplina. To, među m, ni profesionalce ni tzv. amatere ne oslobađa odgovornos da što objek vnije sagledaju i prevrednuju vlas tu i „tuđu” povijest, njihovu međuzavisnost, ne samo radi is ni jeg, stabilnijeg života u budućnos , nego i radi jačanja svijes o sebi i svojim genetskim korijenima, distancirajući se ljekovito od vlas h i komšijskih istorijskih maglina, koje su i Crnu Goru često pri skale kao klasična dušegupka. Što je, dakle, istoriografija? Is na, poluis na, ugađanje vlas toj (narodnoj) suje , ili neobavezna imagina vna pripovijest? „Kad smo bili u gimnaziji, učili smo da smo Borodinsku bitku – dobili, a kad smo došli na fakultet, tada smo saznali da smo Borodinsku bitku – izgubili”, zapisao je Tolstoj. Ta Tolstojeva opaska trajno je aktuelna, jednako vrijedna za njegovo i naše doba. I ma koliko da se skrupulozno priđe razmatranju raspoloživih saznanja o Svetom knezu Vladimiru i blagorodnoj princezi Kosari, teško da je

134


moguće i u tom predmetu izbjeći određene (uslovljene) rela vizacije, simplifikacije ili manje obavezna uopštavanja.

I. Dukljanski knez, po legendi dukljanski kralj Vladimir, koga je trokonfesionalni narod, ne smo u Crnoj Gori, prihva o kao Sveca, svojom mučeničkom smrću iskupio je svoju veliku Ljubav i svoje duboko Vjerovanje. Legendu o njemu vjekovima njeguju crnogorski Muslimani, a obje hrišćanske Crkve u široj balkanskoj regiji uvrs le su ga u red mučenika. Crnogorska pravoslavna crkva slavi ga kao svojeg prvog i od mnogih crnogorskih građana najpoštovanijeg Sveca.1 Burnim istorijskim zbivanjima u južnoslovenskim zemljama na kraju Desetog vijeka dominira moćni makedonski car Samuilo, koji je u potonjoj deceniji toga vijeka (vjeruje se oko 997. godine) napao Duklju, odnio pobjedu nad dukljanskom vojskom i odveo u ropstvo gospodara Kneževine Duklje, mladog i razboritog kneza Vladimira. Što se sve zbivalo sa knezom Vladimirom u Prespi, prijestonom gradu Makedonskog Carstva, istorijski izvori ne daju preciznije odgovore. O Vladimiru i Kosari i njihovoj drama čnoj sudbini možda najpouzdanije i istorijskoj is ni najbliže govori „hagiografski“ spis koji je sačuvan u okviru „Ljetopisa Popa Dukljanina“ (s kraja XII vijeka). To najstarije crnogorsko istoriografsko djelo, nastalo na narodnom jeziku, sačuvano je u Va kanskoj biblioteci u verziji na la nskom jeziku - pod naslovom „Sclavorum Regnum“. Sve to, među m, liči na bajku, jer u tom spisu preovlađuju hagiografski i legendarni elemen , kao i kod srednjevjekovnih vladara koji su kasnije proglašeni za svece.

1

Sve dok mitropolit SPC g. Amfilohije nije helikopterom Jugoslovenske armije na vrh Rumije spus o simboličnu limenu crkvicu i tako uniš o vjekovni trokonfesionalni obred iznošenja Krsta Sv. Vladimira na tu „svetu planinu“, muslimanski živalj iz podrumijskog plemena Mrkojevići predvodio je tu opštenarodnu, natkonfesionalnu manifestaciju, čuvajući kao najveću zalogu ljudskos i međuvjerskog suživota upravo taj legendarni Krst, pod kojim je, kako se vjeruje, pogubljen Vladimir u Prespi 1016. godine. Od te agresivne vojno-konfesionalne uzurpacije vrha Rumije, u tradicionalnoj narodnoj procesiji do na dan Vladimirove smr (4. juna) sada više nema ni Muslimana, ni Albanaca, ni trokonfesionalnih Crnogoraca, razumije se - ni privrženika Crnogorske pravoslavne crkve. Crkvica na vrhu Rumije je odlukom Vlade Crne Gore proglašena za nelegalnu građevinu i naloženo je njeno dislociranje, ali ta odluka ni poslije šest godina nije realizovana.


135

Prema „Ljetopisu Popa Dukljanina“ saznajemo da je knez Vladimir – mlad, lijep i obrazovan – robovao izvjesno vrijeme u Prespi i da ga je, po ondašnjim običajima, pośećivala Samuilova ćerka Kosara, koja se u mladog zatočenika i zaljubila, te je izmolila oca da joj dozvoli da se za kneza Vladimira uda i kao njegova nevjesta s njim ode u Duklju, đe će mu bi vjerna supruga - i za vrijeme njegova života i nakon njegovog prespanskog uśekovanja. Samuilo, svakako, nije ćerkinu molbu uslišio iz sen mentalnih razloga; silni makedonski car je taj brak blagoslovio najvjerovatnije iz državnih razloga, jer je i Makedonija, kao i Duklja, bila pod stalnom ratnom prijetnjom Vizan je, tj. Istočnog Romejskog Carstva. Zato je Samuilo zetu Vladimiru vra o prijesto u Duklji, dodajući mu i čitavu oblast Drača u današnjoj Albaniji. I sve do tragične makedonske 1014. godine, kad je Samuilo nakon poraza njegove vojske na Belasici (dočekujući više od desetak hiljada svojih oslijepljenih vojnika!) naprasno umro, Vladimir je odan svom tastu i sizerenu. Kad je makedonski prijesto zaposjeo nasilnim putem, nakon što je prethodno ubio Samuilovog sina-nasljednika i svoga brata od strica Radomira (1015), car-bratoubica Vladislav riješio je da povra punu vlast nad Dukljom i Dračkom oblašću. Da bi ostvario taj svoj cilj triput je knezu Vladimiru slao pozive da dođe u Prespu, šaljući mu darove, pa i zlatni krst (!) kao zalogu prijateljstva i sigurnos , ali je Vladimir prihva o poziv tek kad mu je Vladislav, kao zalogu dobrih namjera, poslao drveni krst kao simbol Hristovog stradalništva. I kad je knez Vladimir s gao u Prespu, pri izlasku iz Crkve u kojoj se pomolio Bogu, po zapovijes cara Vladislava odrubili su mu glavu - po starom kalendaru upravo 22. maja 1016-te, prije ravno 994 godine! Dugo je za m dukljanska knjeginja Kosara čekala da joj car Vladislav, njen brat od strica, dozvoli da posmrtne ostatke kneza Vladimira prenese u Duklju i sahrani kod manas ra Prečista krajinska2. Tu je, kao monahinja, sahranjena i ona, po ondašnjem običaju „podno nogu svoga gospodara“. Tako je, ili slično tome, izgledala životna putanja kojom su prošla ognjena kola sa dva moralno jaka i veoma kratko spokojna, uzajamno odana bića. Car Vladislav ipak nije uspio da ostvari svoj san i ponovo pokori Duklju i Dračku oblast, jer je u tom pokušaju, 1018, njegova vojska bila poražena od Dukljana na rijeci Bojani, a u toj borbi je i sam car izgubio život. Uskoro za m 2

Ostaci tog manas ra sačuvani su u Ostrosu (blizu Bara) sve do naših dana. Ali zbog nebrige odgovarajućih državnih ins tucija – to Svje lište Odanos i Ljubavi nije konzervirano i zaš ćeno, te ni - pristupačno putnicima i namjernicima kojih je sve više u obilasku ostrva i priobalja Skadarskog jezera.

136


raspalo se Makedonsko carstvo i Makedonija je potpala pod vizan jsku vlast. Ista sudbina je, malo kasnije, zadesila i Kneževinu Duklju. Da li je sve to bliže istorijskoj stvarnos ili legendi – teško je razlučisa ovolike vremenske distance i na osnovu posrednih pripovijedanja. Pop Dukljanin tvrdi da je Kosara uspjela da, nakon izvjesnog vremena, izmoli dozvolu da iz Prespe prenese posmrtne ostatke ubijenog supruga i sahrani ih u Crkvi sv. Marije, u Krajini na Skadarskom jezeru, đe je i ona pogrebena – do svoje Velike ljubavi, do kneza Vladimira Dukljanskog - blaženoga, po rimokatoličkoj, odnosno do sveca - po istočnopravoslavnoj kanonizaciji. Epirski despot Mihailo, koji je oko 1215. godine osvojio Krajinu, naložio je da se moš Svetog Vladimira prenesu u Drač, čime je ovaj dukljanski sve telj proglašen za nebeskog zaš tnika toga grada. Nakon što je 1381. godine obnovio manas r Šin Đon u blizini Elbasana, albanski velikaš Karlo Topija je naredio da se tamo premjeste ove Svete moš , koje se od 1925. godine nalaze u Tirani - pod neposrednom brigom Albanske pravoslavne crkve. Zbog uzornog života i hristolike smr Dukljanski Sloveni, preci današnjih Crnogoraca su svojega Kneza-mučenika proglasili za sve telja, kojemu i danas odaju poštu pripadnici sve tri velike religije u Crnoj Gori; ali dostojnu poštu ovom Svetom Knezu odaje i Makedonski narod, a oko njegovog ćivota u Albaniji jednom godišnje okupljaju se vjernici iz svih susjednih balkanskih zemalja. Legenda o Vladimiru i Kosari, sačuvana najcjelovi je u „Ljetopisu Popa Dukljanina“, po istoričarima književnos , predstavlja „prvi ljubavni roman u Južnih Slovena“, tj. dragocjenu vrijednost stare crnogorske književnos .

II. Po „Istoriji makedonskog naroda“ bogumilstvo je nastalo u Makedoniji, a njegova osnovna načela socijalne akcije ogledala su se u oštroj kri ci feudalnih odnosa i u otporu žestokim oblicima „poli čko-duhovnog ugnjetavanja“. Time su bogumili odigrali značajnu ulogu u istoriji makedonskog naroda“3. Bogumilstvo kao „nedogmatski“ vjerski pokret, od oficijelnih crkava tre rano i progonjeno kao jerez, ekspanzivno se širilo po balkanskim zemljama, a nekim svojim svojstvima nesumnjivo je u calo na ustrojstvo, opstajanje i viševjekovnu predvodničku oslobodilačku ulogu Crnogorske (narodne) crkve. 3

„Istorija na makedonskiot narod“, kniga prva, p. 115


137

Sinovi moćnog (brsjačkog) kneza Nikole4 - David, Mojsej, Aron i Samuil – iskoris li su neredovno stanje poslije smr (bugarskog) cara Petra (969. godine) i po uspješnom ustanku zakratko su zajednički vladali (tetrarhija), ali nema podataka koji bi odgonetnuli zašto ih je ostavio na miru novi vizan jski car Ivan I. Cimisko (969-976) i zašto su oni u m presudnim bitkama za balkanske prostore i Carigrad eventualno bili neutralni. Da li je tome uzrok činjenica što je car Cimisko bio „predstavnik na edno ermensko blagorodničko semejstvo“5, a po pretpostavkama nekih istoriografa – i Samuilo i njegova braća jermenskoga su porijekla. „Sudeći po imenima njihove porodice (majka im se zvala Ripsimija, jedan Aronov sin Alusijan) oni su bili jermenskog porekla, bar po ženskoj liniji, i to, po svoj prilici, iz jermenskih kolonija sa Vardara, koje su bile naročito pojačane za vreme cara Teofila (829-842)“, zaključuje Vladimir Ćorović.6 Tetrarhija nije dugo trajala: Davida su ubili „neki Vlasi“, Mojseja – neko od pridruženika duke Melisona „za vrijeme opsade Sera“, a Aron je poginuo od nekog nagluvog Vlaha, koji nije čuo kad mu je Aron, obučen u vizanjske haljine, kazao svoje ime.7 Nakon pobjede nad bratom Aronom, Samuilo je ubio cijelu njegovu porodicu, osim sina mu Ivana Vladislava, „za čij život se zazel i go spasil sin mu na Samuil Radomir Gavril“8. Samuil je kao „genijalni vojskovođa“, kako ga naziva Kekaumen, zauzeo velike oblas današnje Jugoistočne Evrope, a iz grada Larise je čak i preselio dio stanovništva „u unutrašnjost svoje države“ i pretvorio ih u svoje vojnike. Pretpostavlja se da je Samuil, poslije pobjede nad Vizan jcima kod Trajanovih vrata (989. god.), s velikom vojskom ušao u Dalmaciju „i počeo da napada zemlju mladoga kralja Vladimira“, tj. Duklju. Da li se to događalo malo ranije ili baš 989. godine – manje je važno. Tek pred Samuilovom vojnom silom Vladimir nije imao nikakvih šansi, te se povukao u planine, ali ga je jedan od njegovih „župana“, u sporazumu sa Samuilom izaslanicima (!), nagovorio „da se žrtvuva za site i da mu se predade na Samuil, koj vednaš go progna vo

4

Knez Nikola je bio „vjeran svojemu gospodaru caru Petru“ (bugarskom), ali nakon smr cara Petra, Nikolini sinovi, mladi komitopuli (knezovi) nijesu slijedili očevu lojalnost“. Op. cit, p. 117 5 Op. cit., p. 118 6 Poli kino izdanje „Ilustrovane istorije Srba” Vladimira Ćorovića, knjiga prva, Beograd 2005, p. 128 7 Aronova pogibija asocira na smrt Koče Racina (na Lopušniku, 1943) gotovo hiljadu godina kasnije 8 Istorija na makedonskiot narod, kniga prva, p. 120

138


‘ohridskiot predel’, vo mestoto narečeno Prespa, kade što bil dvorecot i sedišteto na carot“.9 Dugo je Samulo držao u opsadi Ulcinj, ali ga nije mogao osvoji , pa je u gnjevu krenuo da pustoši Dalmnaciju sve do Zadra, ali i Bosnu i Rašku. „Gradove Kotor i Dubrovnik je spalio, a sela i cijelu pokrajinu je opustošio da je izgledala kao zemlja bez naselja“.10 U nastavku ovog djela ukratko se prepričava verzija Popa Dukljanina: da se Samuilova ćerka Kosara („po Skilici – kršteno joj je ime bilo Teodora“!) zaljubila u Vladimira i izmolila oca da ga oslobodi i da je za njega uda, te je Samuilo „proglasio Vladimira za kralja i dao mu zemlju i kraljevstvo njegovih predaka, a uz to još i Drač sa čitavom njegovom teritorijom“11. Tako je Duklja postala zavisna od Makedonije, a dukljanski knez Vladimir (po Popu Dukljninu – kralj) postao „odani Samuilov vazal“. Samuilovo carstvo je, poslije pobjede nad Vasilijem kod Trojanovih vrata (989), obuhvatalo cijelu Makedoniju (osim Soluna), cijelu Tesaliju, Epir, Albaniju, Duklju, Travuniju, Zahumlje, Rašku, Bosnu, kao i veliki dio Bugarske. Ali, nakon Samuilovog poraza na Belasici (29. jula 1014. godine) vizan jski car Vasilije II oslijepio oko 15.000 zarobljenih makedonskih vojnika, ostavljajući svakom stotom vojniku po jedno oko kako bi slijepu vojsku doveli pred Samuila. Po Skilici, Samuilo je pred m stravičnim prizorom umro od srčanog udara 6. oktobra 1014. Gavril Radomir, Samuilov sin i nasljednik, bio je hrabar ratnik i vojskovođa, što mu je omogućilo da prodre duboko na vizan jsku teritoriju, „čak do Carigrada“, pa je vizan jski car Vasilije II nastojao da ga po svaku cijenu suzbije i uniš . U tu svrhu Vasilije je nagovorio Samuilovog bratanića, Aronovog sina Ivana Vladislava „da osve oca“, tj. da ubije Samuilovog nasljednika cara Radomira. Vladislav je, dakle, „u lovu“ ubio svojeg brata od strica cara Radomira, onog istog „koj nekogaš nesebično mu go spasil životot“. I to je caru-bratoubici bilo malo, pa je ubio i suprugu Radomirovu i oslijepio njegovog najstarijeg sina. U „Istoriji makedonskog naroda“ se konstatuje da je Ivan Vladislav, u ratu za ostvarenje svojih planova (totalnog pokoravanja Duklje), okončao život pri opsadi Drača; „ubili su ga dva (neprijateljska) vojnika ili pak neko od njegovih sopstvenih podanika“12. 9

Op. cit p. 122 Op. cit., p. 122 11 Op. cit., p. 123 12 „Istorija na makedonskiot narod”, kniga prva, str. 140 10


139

III. U svojoj knjizi „KRALJEVINA VOJISLAVLJEVIĆA“13 dr Radoslav Rotković negira mogućnost da je Vladimir bio kralj, jer rex znači vladar, „a vladar može da bude i knez, i župan, i vojvoda (duka) i ban. „No i da je bio kralj a ne knez, ne bi mogao da bude srpski kralj, ako ga takvoga u srednjemu vijeku nije tulisao niko i ako se o njemu ćutalo sve do 1690. godine upravo zato što je predstavljao vladara jedne druge države i sveca još nepodijeljene hrišćanske katoličanske crkve“ (p. 36) A to što se u ži ju (akolu ji) Vladimirovu iz 1690, ovaj dukljanski knez veliča i kao car proizvoljnost je iste vrste kao što je tvrdnja, u istom ži ju, da je Vladimir sin cara Nemanje. „A Nemanja je rođen 1114. godine, a Vladimir ubijen 1016. godine! Sin je, dakle, poginuo 98 godina prije rođenja svojega oca“ zaključuje ironično doktor Rotković. Rotković smatra da je „Kraljevstvo Slovena“ / „Regnum Sclavorum“ napisao domaći, dukljanski Sloven. „Ako je Dukljanin bio stranac ili u Baru rođeni Roman, zar ne bi bilo logično da je svoje djelo izvorno napisao na lanskom jeziku?“ logično rezonuje dr Rotković (p. 101) Kako je dukljanski knez Vladimir, sv. Vladimir, dobio dodatno ime i postao Jovan Vladimir? Ovo važno pitanje rješava dr Rotković: kod Popa Dukljanina postoji samo kralj Vladimir, pod pretpostavkom da se rex prevede kao kralj, iako se može preves i kao vladar. Ovaj dukljanski knez se i u vizan jskim izvorima naziva samo Vladimir, naglašava Rotković. Dvostruko ime ovog sve telja – Jovan Vladimir - prvi put se javlja na crkvi koju je 1381. godine obnovio Karlo Topija. Prof. Banašević14 je, i po Rotkoviću, ispravno zaključio da je drugo ime blaženom Vladimiru dodato kad su njegove moš prenijete u elbasanski manas r koji je odranije nosio ime sv. Jovana Preteče, a i samo mjesto se zvalo Šin Đon, tj. Sve Jovan. To, među m, nije jedina „novost“ u elbasanskoj legendi o sv. Vladimiru. Sve ono loše što je Pop Dukljanin zapisao o ženi kralja Bodina – u elbasanskoj legendi pripisano je Vladimirovoj Kosari. Čista, smjerna i pobožna Kosara pretvorena je „u pohotljivu, ljubomornu i osvetoljubivu ženku“, konstatuje prof. Banašević, a tu konstataciju prihvata dr Rotković

13

Najstaraija crnogorska država Kraljevina Vojislavljevića, XI-XII vijeka, Izvori i lgende, Podgorica 1999 14 Nikola Banašević: Letopis Popa Dukljanina i narodna predanja, Beograd, 1971

140

Crnogorski anali, br. 1/2013 IV.

U monografiji o Sv. Vladimiru15 dr Čedomir Marjanović konstatuje da je za vrijeme tog dukljanskog vladara, pored dominantnog katolicizma i „u brdima” izvjesnih enklava (grčkog) pravoslavlja, postojala „još jedna religiozna struja poznata pod imenom bogumilstvo” (p. 15). Bogumuli su, po ovom autoru, imali velikog u caja na Samuilovom dvoru. Tako se „ubijstvo Samuilovog sina Radomira” i dovođenje na prijesto Vladislava upravo pripisuje bogumilima. Dr Marjanović pretpostavlja da je i u Duklji/Ze bio jak u caj bogumula, koje je „Vladimir trebio”, što bi (po istoj logici) mogao da bude razlog i njegovog pogubljenja u Prespi. Po ovom autoru, „svi slovenski kneževi oko jakih grčkih centara, kao i oni Sloveni koji se nastaniše južno od Olimpa, ubrzo se preko Hrišćanstva pogrčiše“. Ta je sudbina očekivala još mnogo veći broj slovnskih pokrajina” (16/17) Dr Marjanović smatra da je za crkveni život bilo „najvažnije osnivanje Ohridske Patrijaršije za vlade Samoilove kome je trebao patrijarh da ga venča za cara”; ali, po njemu, drugi krupan događaj „koji se zbio u ovo doba” bilo je osnivanje arhiepiskopije (1067. god.) Za našu temu je od posebnog interesa konstatacija Stojana Novakovića da je episkop Kozma, „kad je zastupao arhiepiskopa ohridskog Germana, koji je valjda bio bolestan”, predao upravu novom arhiepiskopu Kir-Ignja ju, jer je bio „rukopoložen za mitropolita u Draču”. Novaković navodi da je tada Papa tražio od Kozme da priredi djelo o životu i službi Sv. Vladimira i da taj tekst pripremi za štampu. Prvo izdanje sinaksara - biografije Sv. Vladimira štampano je u Veneciji 1690. godine.16 Taj životopis, „nešto izmenjen” (!) ušao je u beogradsko izdanje Srbljaka 1861, koje je priredio mitropolit Mihailo. Manas r Sv. Jovana Vladimira kod Elbasana, s trojezičnim natpisom (na grčkom, la nskom i slovenskom), po grčkom natpisu podigao je Karlo Topija, albanski gospodar, 1380. Da li je Sv. Vladimir direktno iz Prespe donijet u ovaj manas r i tu sahranjen,17 ili je tačno pripovijedanje u Ljetopisu Popa Dukljanina da je jelo Kneza-mučenika prvobitno sahranjeno u Krajini, u crkvi 15

Dr. Čed. Marjanović: „SV. JOVAN VLADIMIR”, Beograd 1925. Drugo izdanje ovoga sinaksara štapano je u Moskopolju („južno od Ohridskog jezera 1741”) „ troškom manas ra Sv. Nauma”;treće izdanje - 1774. u Veneciji, a četvrto takođe u Veneciji 1858“. 17 „Po elbasanskoj legendi sv. Jovan Vladimir sazidao je sam taj manas r kod Elbasana kada mu je za vrijeme lova u šumi pokazao to mesto orao, koji je nosio krst na glavi” (p. 22) 16


141

Svete Marije ? Na to pitanje nije jednostavno da odgovor, ne samo zato što je u životopis Svetog Vladimira svaki sljedeći „biograf” dodavao nove hagiografske epizode. „Dukljaninova hronika u ovom delu, o Vladimiru, može se uze kao potpuno tačna”, konstatuje autor (p. 27). A sinaksar kir Kozme smatra neistorijskim, legendarnim, i priznaje ga samo zato što u njemu postoji rečenica: „Smiluj se Gospode i izbavi iz ropstva narod tvoj, a da bismo u veselju proslavili tebe“. (p. 35) Da li Carigradska crkva (Vaseljenska patrijaršija) priznaje Sv. Jovana Vladimira? Pisac ove knjige kaže da ne priznaje, pa je i za njega čudno zašto je ukinuta pogrčena Ohridska arhiepiskopija. Zato, veli on, što je po jeziku bila grčka a po duhu i srcu slovenska (p. 36) Dakle, ukinuta je zato što je „po duhu i srcu” bila makedonska! Ova konstatacija ima posebno značenje, između ostalog i zato što skreće pažnju i na puteve osamostaljenja Pravoslavne crkve u nemanjićkoj Srbiji.

V. Pri kraju XIX vijeka, paroh zemunski i istoriograf Dimitrije Ruvarac je u knjizi pod naslovom „O SV. JOVANU VLADIMIRU” iznio za ono vrijeme obilje podataka o ovom sve telju. On ovu knjižicu „o prvom srpskom sve telju” (?!) pisac posvećuje uspomeni na svoje roditelje; a prvi put se u „Srbljaku” iz 1861, štampanom u Beogradu, nalazi služba „sv. Velikomučenika Jovana Vladimira, čudotvorca”. Do tada ga u ranijim izdanjima „Srbljaku” nema, a kad ga je, naknadno, u „Srbljak” unio mitropolit srpski Mihajilo, sv. Vladimir Dukljanski postao je prvi srpski sve telj. Ali, konstatuje Ruvarac, do 1802. „većina našeg naroda“ „osim književnika i učenih ljudi” nije znala ko je „taj Žefarovićev sv. Jovan Vladimir”, čiji se lik nalazi na osmom listu njegove „Stematografije”.18 Ruvarac navodi izjavu Filipa Radičevića, protođakona ce njskog (p. 15), da se u Pivskom manas ru nalazi „crkvena služba sv. Velikomučenika Knjaza Vladimira, koja je s grčkog na slavenski jezik prevedena, i koja Vladimira carem srpskim spominje”. U nastavku on navodi da nije poznato da su prije Nemanjića „srpskim narodom carevi vladali”.

18

Prema crtežu u Žefarovićevoj „Stematografiji”, Vladimir u desnoj ruci drži grančicu i krst, a u lijevoj svoju odśečenu glavu (12/13)

142


Ruvarac, među m, konstatuje da je knez Vladimir bio „od carskog roda” i da je vladao „nad celim Ilirikom i Dalmacijom”. Tu su navedena i ona njegova „čudotvorna” djela: kad je molitvom Bogu spasio svoju vojsku od strašnih ujeda zmija na brdu Oblik; kad je sa tri svoje vojvode o šao u lov i spazio orla koji je na prsima imao krst, koji je spus o na zemlju i izgubio se, a njih četvorica siđu s konja i poklone se krstu Hristovom, i tu Vladimir sazida crkvu „kud je odlazio često danju i noću na molitvu i svenoćna bdenja”. Tu je i legenda o lovu u kojem Vladislav pokuša mačem da ubije Vladimira, a kad mu to ne uspije – Vladimir mu daje svoj mač, uz riječi: „Uzmi ga i ubij me”. Vladislav mu m mačem odśeče glavu, a Vladimir, držeći svoju odśečenu glavu u rukama – uzjaha mazgu „i ode upravo k svojoj crkvi, koju je sazidao na onom mestu, gde je ono orao ostavio krst, a Vladislav uteče” (p. 27). Koliko je anahronizama sadržala grčka akolu ja, prevedena sa bugarskog, pokazuje i navođenje da je Vladimir bio sin Nemanjin, „a unuk bugarskoga kralja Simeona, koji je u Ohridu imao svoju prestonicu” (p. 28) U daljem opisu života Sv. Vladimira, ta verzija je krajnje bugarizirana“ Ona se dosta razlikuje od legende koju nam saopštava Pop Dukljanin, ali i od prve, grčke verzije Vladimirova životopisa. Po ovoj bugarskoj verziji, Vladimira je u lovu pośekao Vladislav, a Vladimir je, kako je već navedeno, uzeo svoju odśečenu glavu i s njom odjahao do svoje crkve, tamo predao glavu Gospodu, đe je i sahranjen.20 Tu je i ona priča kako su Francuzi pokušali da odnesu ćivot sv. Vladimira, natovarili ga na mazge i kako je na putu od manas ra do rijeke 16 mazgi crklo. Po toj legendi, Francuzi su ćivot bacili u rijeku Škumbu, nadajući se da će ona „da ga odnese u sinje more”, ali se dogodilo suprotno; ćivot je krenu uzvodno, te iz Škumbe „uplovi u rečicu Kušu i iskrca se kod manas ra”, a stanovnici koji su viđeli noću tu svjetlost, „izvadiše ga iz vode i postaviše na njegovo staro mesto” (p. 31). Tu veliku razliku između onog Vladimirovog ži ja iz „Posledovanja” i ovog u grčkim akolu jama pisac vidi u tome što je prvo ži je nastalo „u okolini Duklje i to u XII veku, a ovo u grčkim akolu jama, u okolini Ohrida i to u prvoj polovini XVI veka” (p. 32). Autor donosi tekst o Vladimiru (iz „Dukljaninove hronike”, odnosno iz Ljetopisa Popa Dukljanina) u prijevodu dr Jovana Subo ća (p 36-45), uz opasku da, npr., g. Milojević mnogo neobavezno priča, da miješa i mijenja 19

19

Konstatacija da je Vladimir „od carskoga roda“ nogla bi da se zasniva samo na pretpostavci da je on, po nekoj liniji, vezan za vizan jske ili čije druge carske familije, jer „prva crnogorska država“, slovenska Duklja, koliko je dosad poznato, nije prije Vladimira imala ni careve ni kraljeve, nego manje-više osamostaljene ili vazalne kneževe ili arhonte 20 23 Ruvarac, op. cit., p. 31


143

svoje prethodne iskaze (tvrdnje), te ne treba vjerova ni spisku srpskih svetaca i velikomučenika koje je Milojević „u svojoj knjižici” poimenično naveo - ravno 413 ! U tom Milojevićevom spisku (iz. 1881), veli Ruvarac, „sv. Jovan Vladimir dospeo je pod br. 363, t. j. do njega je već bilo 362 srpska sveca i velikomučenika”. Kako to, pitao se valjda i ondašnji, a pitaće se valjda i sadašnji čitalac – da je Vladimir od većine tre ran kao prvi srpski svetac, a od Milojevića, eto ga – na 363. mjestu?! Razumije se da to ukazuje kako ga srpski istoriografi nijesu smatrali svojim svecem sve dok se to nije pokazalo probitačnim u okviru pothranjivanja nacionalne svijes kod tek oslobođenog srpskog naroda. Kako se paraistorijska literatura odnosi prema činjenicama, dakle, upravo pokazuje primjer Sv. Vladimira. Oni koji prisvajaju svu crnogorsku istoriju, koji ne priznaju ili ignorišu provjerene istorijske činjenice, kao „prvog srpskog sveca” rado prihvataju dukljanskog kneza Vladimira. Autor gorenavedenog Vladimirovog životopisa, na str. 75/76-oj konstatuje: ”Naš srpski narod, odnosno ovaj deo našeg naroda, koji nije znao drugog jezika, do li srpskog i slaveno-srpskog, prvi put je 1765. g. čuo za ime srpskog vladaoca ili kralja Vladimira” (italik - S. P.), a po istom izvoru: „tek 1803., koje je godine izdao u Mlecima Vićen je Rakić pomenuto ‘Posledovanije’, saznao je, kao što rekosmo, naš narod za sv. Jovana Vladimira” (p. 77) Dakle, ne samo što se za Vladimira kao vladaoca dukljanskog u srpskom narodu nije znalo sve do 1765, nego se o njemu kao sve telju – oni kažu „srpskom” (!) – u narodu srpskom nije znalo do 1803! POSLJEDNJIH 150 godina velike indoktrinacije i Makedonaca i Crnogoraca – došlo je do mnogih zabuna i neistorijskih „is na”. Srbija se defini vno iščupala iz okvira Turske imperije tek 1869, kad je na Kalemegdanskoj tvrđavi spuštena turska a podignuta srpska (obrnuta ruska) zastava! Za razliku od Srbije koja je na Berlinskom kongresu dobila nezavisnost, Crna Gora je na tom Kongresu dodatno priznata samo od onih zemalja koje je ranije formalno nijesu priznale. Podlovćenska Crna Gora nikad nije sasvim pokorena i nikad nije priznala osmanlijsku vlast, pa je dvije godine nakon propas Crnojevića države (1499) izbio prvi crnogorski narodni ustanak (1501). Dimitrije Ruvarac (svejedno što u s lu svojega, pa i kasnijeg vremena) sve crnogorsko smatra srpskim, ipak ne može a da, na kraju svoje knjige, ne konstatuje neke evidentne činjenice. Jedna od njih je u mnogo čemu instruk vna: „Pa ne samo, kao što rekosmo, da se sve do ovog veka sv. Jovan Vladimir nije navodio u pravoslavnim crkvenim knjigama kao sve telj, već ni u našim narodnim pesmama, nema spomena o njemu, i tek se pre kratkog

144


vremena saznalo, da postoji narodna pesma o tamnovanju kralja Vladimira” (p. 83).

VI. U naslovu svoje internet-storije, magistar Ivan Jovović smatra da Vladimirov život predstavlja značajno istorijsko uporište crnogorskog državnog i duhovnog iden teta. Po Jovoviću, društveno-poli čki život krajem X i početkom XI stoljeća karakteriše period dominacije bugarskih i makedonskih careva; a makedonski rat pro v Dukljanske kneževine dogodio se u prvoj polovini devedese h godina Desetog stoljeća. Jovović tvrdi da je Duklja nastradala za vrijeme vizan jsko-makedonskog rata (991-995). Tada je Samuilo pokorio sve gradove u Duklji, i u njenom Primorju i u njenoj unutrašnjos . Kad su Makedonci, predvođeni Samuilom, napali Duklju (995. godine), dukljanski nadbiskup Ivan je morao pobjeći u Dubrovnik, „preobučen u pučke haljine da na sebe ne bi skretao pažnju, ali bi prepoznat i zamoljen od građana Dubrovnika da po smr njihovog biskupa uzme na upravu Dubrovačku crkvu”. Magistar Jovović s pravom tvrdi da je za nestanak najstarijeg sloja crnogorske kulturne baš ne (književnos , slikarstva i arhitekture), o kojoj imamo samo posredne materijalne dokaze, najviše „zaslužna” dinas ja Nemanjića. Riječ je o rušilačkom pohodu raške vojske na Duklju/Zetu 1183-86, kad je Stefan Nemanja, prema tvrđenju njegovih sinova Save i Stevana Prvovjenčanog, do temelja srušio, spalio i zatro sve dukljanske gradove, „pa i carski grad Bar”. Ovaj mladi istoriograf oslanja se na vizan jske istoričare (na Skilicu) i na Popa Dukljanina. Oba istorijska izvora, naglašava on, prikazuju kneza Vladimira kao časnog i hrabrog državnika. Među m, podaci koje nam daje Dukljanin imaju osobitu važnost s obzirom da „nijednoj osobi u svom Ljetopisu nije Dukljanin posve o toliko pažnje i prostora kao Vladimiru, a oko njegove glave ispleo je čudesnu svetačku legendu, koja je sigurno u narodu i prije postojala, pa ju je on samo zabilježio kako ju je znao i čuo od drugih”. Zbog svoje državničke mudros , hrabros i is nskog mučeništva za svoj narod, knez Vladimir i danas predstavlja značajnu istorijsku smjernicu u razvoju crnogorskog državnog i duhovnog iden teta. Dukljanski knez Vladimir je rođen 970. godine. Vrlo mlad dolazi na čelo Kneževine, u doba kada se Vizan ja nalazi u unutrašnjim i spoljašnjim teškoćama. U to vrijeme na Balkanu dolazi do stvaranja moćnog Makedonskog carstva. Osnovni cilj Sa-


145

muilovog prodora ka zapadu, dakle, bilo je pokoravanje Dalmacije, pa samim m i Duklje. Pred Samuilovim prodorom dukljanski nadbiskup Ivan se morao spasi bijegom u Dubrovnik, dok je knez Vladimir bio primoran da se povuče iz svoje prijestonice u Krajini na brdo Oblik (kod mjesta koje se danas naziva Vladimir), odakle je pružao otpor nadmoćnoj makedonskoj vojsci. U nastavku Jovovićevog rada slijedi prepričana Dukljaninova verzija sudbine Vladimira i Kosare. Među m, da dukljanski narod ne bi stradao, Vladimir se samovoljno predao Samuilu. Bio je zatvoren i utamničen u Prespi. Prema Dukljaninovom pričanju Samuilova kćer Kosara pośećujući zatvor se zaljubila u Vladimira. Samuilo je dozvolio brak između njih dvoje i vra o svome zetu ponovo na upravu Duklju, s m što je Vladimir morao prizna vrhovnu vlast makedonskog cara. Po pričanju Popa Dukljanina - u crkvi Svete Marije u Krajini (Prečista Krajinska) postoji knjiga dobrih djela i čudesa Vladimirovih, prikazanih po hronološkom redu. Po pričanju Dukljanina, knez Vladimir je pokazao svetačke moći još za života; jedno od h čuda je ono kad je na Vladimirovu molbu Bog uniš o zmije od kojih mu je vojska stradala. Vladimirov svetački oreol je naročito bio izražen neposredno poslije njegove smr . Ci ramo: “Da bi Gospod objavio zasluge blaženog mučenika Vladimira, mnogi su ljudi, mučeni raznim boles ma, ozdravili kad su ušli u crkvu i molili se kod njegovog groba”. U nastavku Ivan Jovović potencira: „Knez Vladimir je u Dukljaninovom djelu više puta nazvan beatus/blaženi, što je prvi stupanj svetos , i tri puta sanctus (sve ). Među m, ne postoji sačuvan dokument o činu bea fikacije, koja je bila u srednjem vijeku u nadležnos biskupa, kao ni o njegovoj kanonizaciji.” Zbog uništenja, odnosno nestanka srednjovjekovnog arhiva Barske nadbiskupije, nije moguće utvrdi relevantne činjenice o kanonizaciji Sv. Vladimira Dukljanskog, ali pisac „Ljetopisa”, kada daje podatke o svjetovnom i duhovnom životu našeg sveca - uporište nalazi u arhivskoj dokumentaciji Manas ra u Krajini. Na ovu se pretpostavku o auten čnos izvora, ali i staros samog djela Popa Dukljanina, može nadoveza opservacija N. Banaševića21, koji primjećuje da se kod Dukljanina knez Vladimir pričešćuje hljebom i vinom, a takav način pričešćivanja u katoličkoj crkvi trajao je do XII vijeka, a od tada se pričešćivanje vrši samo hljebom. „Vladimirovo jelo je prenijeto u Duklju uz najsvečanije počas koje crkva priređuje pjevanjem himni i pohvala (cum hymnis et laudibus). Šta su himne i pohvale svje telju ako ne podrazumijevaju bea zaciju po rimokatoličkom ritualu? Te himne i pohvale su osnova za Vita Sanc Vladimiri, koje je unijeto 21

Ljetopis popa Dukljanina i narodna predanja, Beograd 1971.

146


u Sclavorum Regnum. Takvom činu morao je lično prisustvova biskup barske dijeceze”, zaključak je ovog autora. Dvije godine poslije Vladimirovog smaknuća (1018) umrla je njegova žena Kosara, koja je takođe sahranjena u crkvi Sv. Marije u Krajini. Jovović daje malo pozna podatak da je, kako veli, „Po nekim izvorima” Kosara „osnovala pri Krajinskom manas ru ženski samostan Collegium sacrum Virginium”.

VII. Prema petotomnom „ISTORIJSKOM LEKSIKONU CRNE GORE” prof. dr Šerba Rastodera i prof. dr Živka Andrijaševića22, Kneževina Duklja se početkom X vijeka fak čki u potpunos osamostalila („stekla potpunu poli čku nezavisnost od Vizan je”), zahvaljujući ozbiljnim porazima vizan jske države od Bugarskog carstva, ali kad je na vojno-poli čku scenu stupio makedonski car Samuilo, dukljanski knez Vladimir pokušavao je da nastupajuću opasnost od Samuila preduprijedi nekom vrstom savezništva sa Vizan jom, od koje je bezuspješno tražio zaš tu od makedonske invazije. „Čim je 997. godine Samuilo osvojio Drač, napao je i Duklju. Do prvog sukoba makedonske i dukljanske vojske došlo je oko rijeke Bojane. U toj bici makedonska vojska je pobijedila, a knez Vladimir zarobljen i odveden na Samuilov dvor, u Prespu.” I prema ovim istoriografima, Makedonski car je lako pokorio dukljansku državu, iako neke dukljanske gradove, npr. Ulcinj, ni uz dugu opsadu – nije uspio da osvoji. Iako Istorijski leksikon Crne Gore nudi savremenom konzumentu realniju sliku odnosa između Makedonije i Duklje (prve crnogorske države), oslanjajući se na Ljetopis Popa Dukljanina, na „jedan od najvažnijih izvora za najraniju istoriju Duklje”, nastavak ovih drama čnih događaja izložen je u Leksikonu bez Dukljaninove egzaltacije zaljubljenošću makedonske princeze u plemenitog i plemenitaškog dukljanskog kneza Vladimira, koji je kao Samuilov zet vraćen na prijesto svojih dukljanskih predaka, dobivši u miraz i Dračku oblast. „Od tada pa sve do smr cara Samuila (1014) knez Vladimir je bio lojalan makedonskom caru”. Bio je lojalan i Samuilovom nasljedniku, ali je glavom pla o krivokletstvo cara Vladislava, čije je nastojanje da osvoji Duklju završilo porazom njegove vojske i njegovom pogibijom, nakon čega se Makedonsko carstvo raspalo, kao i Duklja, i ponovo potpalo pod vizan jsku vlast. U ovoj publikaciji leksikonska jedinica o prvoj crnogorskoj dinas ji23, o Vojislavljevićima, oslanja se na onu mnogo puta ponavljanu priču o tragič22 23

„Istorijski leksikon Crne Gore”, izdanje „Vijes ”, Podgorica 2006, III, p. 586 Leksikon, V, p. 1178


147

nom kraju kneza Vladimira: o njegovom smaknuću i sahrani u Prespi, o nastojanju njegove supruge Kosare koja je uspjela da, nakon tri godine, prenese njegove moš u Duklju (Crnu Goru) i sahrani u crkvi Sveta Marija (Prečista) Krajinska. Prema ovom Leksikonu, Vladimir je proglašen za sveca; ne kaže se od koga i – kada; kaže se samo da su njegove moš prenesene 1215. godine u Elbasan i da je albanski feuadalac Karlo Topija, 1381. godine, podigao crkvu „u kojoj su pohranjene moš Sv. Vladimira”24. Podsjeća se da je kult Sv. Vladimira i danas živ, da na Duhove, tj. na Trojčindan na planinu Rumiju „lokalno stanovništvo” (sve tri vjere) iznosi „najstariju crnogorsku relikviju – krst Sv. Vladimira”. Po vjerovanju, to je, zapravo, onaj krst koji je car Vladislav („bratoubica”) poslao knezu Vladimiru kao zalogu sigurnos i prijateljstva, nad kojim je u Prespi odsječena glava ovog dukljansko-crnogorskog Kneza-mučenika.25

VIII. Vladimir Ćorović, u reprintovanoj „Ilustrovanoj istoriji Srba”26 tvrdi da su odmah poslije smr bugarskog cara Petra (969), kao što su još za njegove vladavine probali Srbi, pokušali da se odmetnu „i Sloveni iz Makedonije”. Ćorović je među prvima naglašavao da su na čelu tog makedonskog ustanka bila „četvorica sinova brsjačkog kneza Nikole, sa imenima starozavetnih lica: David, Mojsije, Aron i Samuil”, svakako „jermenskog porekla”.27 Potenciranje ovog podatka se teško usaglašava sa Ćorovićevim velikosrpskim idejama, iako on neslučajno pravi razliku između Srba i Slovena u Makedoniji, što je prisutno u njegovoj tvrdnji da su (od bugarske carske vlas )“pokušali odmetanje” najprije Srbi, a potom Sloveni iz Makedonije. On ne samo što ne izjednačava ta dva etnikosa, nego ni Samoilovu Makedoniju ne ubraja u srpske zemlje. Zanimljivo je kako on objašnjava Samoilovu – uslovno da kažemo – državno-narodnu poziciju. Kako se, poslije smr vizan jskog cara Jovana Cimiskija, brzo odvijalo Samuilovo napredovanje i osvajanje velikih teritorija, „pohitaše iz Carigrada bugarski potonji vladari, Boris II i brat mu Roman, da pomoću h (Samuilovih) ustanika povrate vlast u Bugarskoj”. To im, među m, nije uspje24

Op. Cit., p. 1179 Razmije se, ovdje nije pomenut varvarski čin obesvećenja vrha „svete crnogorske planine Rumije“, kada su, po scenariju mitropolita SPC Amfilohija – vojni helikopteri na vrh Rumije spus li plehanu „srpsku“ crkvicu, čime je bitno poremećena obredna tradicija trokonfesionalnog stanovništva u ovoj crnogorskoj regiji. 26 Izdanje: Poli ka i Narodna knjiga, Beograd 2005 27 Ćorović, op. cit., 128 25

148


lo, jer Samuilo nije želio da svoje pobjede dijeli ni sa svojom braćom, kamoli sa bugarskim vladarima od kojih se odmetnuo, pa i njihovu prijestonicu Preslav osvojio. Pa ipak, ne ostaje tamo, u Preslavu, već kako veli Ćorović „on stvara novu državu „. i ostaje veran Prespi i Ohridu”, đe je prenio i sjedište Patrijaršije. No iako se distancirao od bugarskog prijestola, i napravio državni diskon nuitet, Samuilo je ipak, „kao nasleđe stare bugarske države” preuzeo „carsku tulu i ustanovu patrijaršije u nastojanju da istakne svoj odnos prema Vizan ji „i pokaže kon nuitet Simeonove tvorevine kao nove državne koncepcije pro v svemoći Carigrada”. Ćorović je na osnovu ove svoje poli čke procjene o Samuilovoj državi zaključio: „Stoga je njegova država smatrana kao nastavak stare bugarske (države) od svih savremenika, pa i od same Vizan je”. Iz ovoga proizilazi i defini vni Ćorovićev stav da to nije bila nova bugarska država, nego – kako je i naslovio ovo poglavlje – Država makedonskih Slovena, dakle – država makedonskog naroda.28 Po Ćoroviću, „pritešnjen glađu i izdajom, Vladimir se predao, bio svezan i poslan u zatvor u Prespu”. Dakle, ne kao u mnogim drugim životopisima kneza Vladimira, da se on predao da svoj narod zaš od pogibija i istrebljenja. (Sve ostalo što se odnosi na kneza Vladimira podudara se s onim što nam je saopšteno u Ljetopisu Popa Drkljanina !)

IX. Priređivač trotomnog djela Crna Gora Biografski zapisi29 Niko Mar nović pokušava da sinte zuje ono što je poznato i po mogućnos verifikovano iz povijes crnogorskih dinas ja, troimene Države (Duklja-Zeta-Crna Gora) i Crnogorskog naroda, pa za istoriju Duklje, uz djelo vizan jskog cara-istoričara Konstan na VII Porfirogenita (905-959) i usputnih bilježaka drugih vizan jskih pisaca, - najviše povjerenja ima u Ljetopis Popa Dukljanina, tj. u Barski rodoslov, ili – kako ga Pop Dukljanin naziva Sclavorum Regnum. U tom značajnom srednjevjekovnom istoriografskom djelu glava XXXVI posvećena je Ži ju sv. Vladimira, odnosno Legendi o sv. Vladimiru. I Mar nović je u cjelini usvaja, prihvatajući procjenu da je Ljetopis popa Dukljanina nastao između 1177. i 1189. godine što i samoj legendi o Vladimiru i Kosari obezbjeđuje znatniju vjerodostojnost.

28 29

Op. Cit., p. 128, 129 Crna Gora – Biografski zapisi, knj. I, priredio Niko Mar nović, Podgorica 2005


149

X. I u najnovijem crnogorskom istoriografskom djelu30, čiji su autori profesori Filozofskog fakulteta na Univerzitetu Crne Gore Živko Andrijašević i Šerbo Rastoder - da su samo najosnovniji podaci o Duklji za vrijeme vladavine kneza Vladimira, pa i o njegovoj sudbini, prema poznatoj verziji iz „Ljetopisa Popa Dukljanina”.

XI. Akademik Radoslav Rotković u svojoj Kratkoj ilustrovanoj istoriji crnogorskog naroda, oslanjajući se na Popa Dukljanina i na vizan jske izvore, koji umnogome potvrđuju Dukljaninovo pripovijedanje, naročito is če onaj Skiličin iskaz da je Vladimir bio „čovjek pravičan i miroljubiv i pun vrlina”. „Zetski knez Vladimir – nastavlja Rotković – da bi poštedio narod, predao se Samuilu, a u tamnici ga je upoznala Samuilova šćer Kosara. Ona je imala još sestara pa se, logično, plašila da se neće uda . A kako je Vladimir bio mlad i lijep, a usto vladar, Kosara je ucijenila oca: da joj da Vladimira za muža ili neće uze nikoga drugoga. Tako je zarobljeni knez postao zet. Pa je vraćen i u svoju zemlju.”31 Kao što se primjećuje, Rotković u tu roman čnu pripovijest ubacuje elemenat navodnog Kosarinog straha „da se neće uda ”. Ta pretpostavka možda je imala uporište u ondašnjoj makedonskoj dvorskoj realnos , ali je – kao i mnoge druge – ne možemo ničim dokumentova . Ona je i u izvjesnoj koliziji sa opšteusvojenim zaključkom o duhovnos Vladimirove i Kosarine bračne veze. U narednom pasusu Rotković usvaja Dukljaninovu tvrdnju da su Vladimir i Kosara u braku živjeli in cas tate (u moralnoj čisto , vantjelesno – S. P.) i da nijesu imali đece. Rotković, među m, daje i podatak da „Ferjančić piše da je Vladimira naslijedio njegov sin Vojislav”, ali je izričit da je Vojislav mogao bi „samo Vladimirov brat, koji je bio talac u Carigradu, đe je naučio grčki i upoznao svoju suprugu, nećaku cara Samuila”32. I tako, rekao bi Rotković, nije samo Kosara kao crnogorska snaha došla u Duklju, već je ovu zemlju za svoju novu domovinu izabrala i nećaka cara Samuila! 30

Istorija Crne Gore od najstarijih vremena do 2003, Centar za iseljenike Crne Gore, Podgorica 2006. Živko M. Andrijašević: Crna Gora od najranijih vremena do Balkanskih ratova, i Šerbo Rastoder : Crna Gora u XX vijeku 31 Rotković, Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda, Podgorica 2006, p. 36 32 Op. cit., ibid.

150

Crnogorski anali, br. 1/2013 ZAKLJUČAK

1. Sve Srednjovjekovnu Državu Makedonskih Slovena, koju su preci današnjih Makedonaca, predvođeni ustaničkim sinovima brsjačkog kneza Nikole, stvorili na vlas toj zemlji, proširili je i ojačali pod vođstvom cara Samuila, - uniš la je, kao i Duklju, ne toliko snaga Vizan jske imperije koliko razorna bratoubilačka pizma. Taj balkanski grecizam – PIZMA33 – u svojem punom značenju i danas ima korozivnu funkciju u društvenom i kulturnom miljeu naše dvije zemlje. 2. Sve U istoriji ne postoji Sv. Jovan Vladimir; ta dvojnost u njegovom imenu postoji samo u elbasanskoj legendi i nekri čkim istoriografskim spisima koji ionako, umjesto jasnih činjenica, nude obilje proizvoljnos kao istorijsku is nu. Dukljanski rex Vladimir – u Sclavorum Regnumu više puta sa epitetom beatus, a tri puta sanctus, u kalendaru Crnogorske pravoslavne crkve ubilježen crvenim slovima kao prvi crnogorski SVETAC - u raznim prilikama u prošlos poslužio je kao zaloga za mnoge, pretežno državno-poli čke falsifikate. Jedna od posljednjih zloupotreba njegovog kulta, lika i imena, jeste i limena crkvica vojnim helikopterima „sa neba spuštena” na vrh trokonfesionalne planine Rumije, na koju su sve do ovog agresivnog čina svake godine drveni krst sv. Vladimira zajednički iznosili i slavili crnogorski građani sve tri vjeroispovijes . 3. Sve U elbasanskoj akolu ji, nastaloj pri kraju XVII vijeka, nanijeta je uvreda i velika nepravda makedonskoj princezi i crnogorskoj uzornoj snahi – Vladimirovoj Kosari, pripisujući joj osobine kraljice Jakvinte, opake supruge dukljanskog kralja i makedonskog ustaničkog cara Konstan na Bodina, kojega sofijska istoriografija bilježi kao bugarskoga cara Petra III, iako je u Ljetopisu Popa Dukljanina Bodin „car nad Bugarima”, a ne „bugarski car”. Plemenita, požrtvovana, pobožna i mudra makedonska princeza Kosara zaslužila je trajno spomenično priznanje crnogorskog i makedonskog naroda. 4. Sve Od onog dirljivog susreta makedonske princeze Kosare i mladog dukljanskog kneza Vladimira, od h davnih vremena, evo - kroz čitav jedan milenij, obasjava nas duh ljubavi i opomene, ukazujući na strampu ce i putanje kojima su, zlopateći se, nepogrbljeno prominula mnoga pokoljenja naših predaka i njihovih potomaka – dajući i o majući od svoje vjere i vjere u

33

Grecizam pizma nije se zadržao kod svih južnoslovenskih naroda, ali Crnogorci i Makedonci imaju bogato istorijsko iskustvo s učinkom ove značenjske odrednice.


151

ljude, u narode, u tuđe zemlje i domaće države, sumnjajući u sve što je oduzimalo dah, pa i u legende koje su osvježavale njine napaćene duše. 5. Sve ovo na što smo se podsje li samo je dio naše velike zahvalnos za simbolično i stvarno značenje rijeke ljubavi i uzajamnog poštovanja - ne samo između naša dva naroda. Ta Rijeka Ljubavi teče kroz vjekove kao plod velikog i svetog zavjeta Vladimira i Kosare i, uza sva moguća meandriranja tokom proteklih epoha, makar i indirektno napaja naša današnja pokoljenja iniciranjem i bogaćenjem svestrane saradnje makedonskog i crnogorskog naroda, tj. razvojem najboljih odnosa između građana naše dvije suverene države. 6. Kao kandilo traje naš pijetet pred sjenima Makedonske Princeze, koja je i u rodu i u domu izrasla u simbol ljubavi i odanos , ljudske mjere i suzdržanos , mudros i zavjetne žrtvenos !

*** Zahvalni smo časnom Dukljanskom Knezu i blagom Svecu, što tragičnim ovozemaljskim krajem opominje na trajni oprez i prema bliskim i manje bliskim, prividno dobroćudnim srodnicima! Hvala mu i što svetački šalje pouke praštanja i primjerom otmjene moralnos hrabri svoje potomke, posebno Makedonce i Crnogorce!

152


Borislav Cimeša: DR. SEKULA DRLJEVIĆ O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAE

DR. SEKULA DRLJEVIĆ O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAE

153 Borislav Cimeša

Poslije više od decenije postojanja i otpora srpskoj (okupatorskoj) vlas , tridese h godina 20. vijeka crnogorski federalis šire i intenziviraju front poli čke borbe sve temelji jim i osmišljenijim teorijskim raspravama o etnogenezi i istoriogenezi Crnogoraca kao i fenomenologiji srpstva u Crnoj Gori. Idejno jezgro CFS, Sekula Drljević, Savić Marković Štedimlija, Milivoje Matović i drugi, u brojnim radovima razmatraju neetnički, vjersko-religijski, ideološko-poli čki i partokratski karakter srpstva, doprinoseći tadašnjoj i budućoj, na relevantnoj argumentaciji zasnovanoj kri ci, demitologizaciji ovoga sindroma i virusa tragedije montenegrine. To je omogućilo dalje poli čko oposredovanje dos gnute naučne spoznaje o srpstvu u Crnoj Gori i racionalizovalo njihov društveni angažman.

Uvodne napomene o etnogenezi i istoriogenezi Crnogoraca. Milenijumska i duža povjesnica samoniklog crnogorskog narodnosno-nacionalnog trajanja i državne nezavisnosti Crnogorski narod i nacija su nastali u viševjekovnoj oslobodilačkoj borbi Crnogoraca za nacionalnu slobodu i dostojanstvo. Ovo određenje crnogorske nacije prvi je dao dr. Sekula Drljević još 30. h godina 20. vijeka u podgoričkoj „Ze “ glasilu crnogorskih federalista. Tijem se nadgradio nad vlas stav iz 1922. godine, da je crnogorski narod „odrastao u slobodi“, a njegov komitski pokret „što neće da okupatorsku srpsku ba nu proglasi za sveca okupatorke Srbije nakon, oslobođenja i ujedinjenja“, karakteriše, „narodnim

154


pokretom da dobije svoju slobodu“.1 Taj sukob domaćih patriota sa okupatorkom Srbijom po S. Drljeviću je „sukob dvaju dijametralno pro vnih pogleda na svijet.... Sinte zirajte tajnu bića ljudskog, sa tradicijama crnogorskog riterstva i njegovim pogledima na svijet i doći ćete na izvor građanskog rata u Crnoj Gori. Van te sinteze nema drugog puta kojim dolaze do mnogostruko izukrštanih i isprepletenih uzroka, koji svojom neminovnošću uzdižu snagu ovih gorštaka do visine nadzemaljskog potčinjavanja života svoga i svojih najmilijih apstrak vim idealima čovječeg života i njegova smisla“.2 „Dakle, prema Drljeviću, to nije otpor jednoga naroda režimu koji izražava interes jednoga dijela vladajuće klase, već je to sukob dva naroda različi h pogleda na svijet, od kojih je jedan (crnogorski- prim. B.C.) visokih, a drugi (srpski –B.C.) niskih moralnih kvaliteta i pobuda“.3 Suš nu crnogorske etnogeneze i istoriogeneze čine nepobitni fak da su narod i nacija istorijska i etnička kategorija što je dr. Drljević do 1941. više puta apostrofirao. Ovaj Drljevićev stav ponovljen je po ko zna već koji put i u Ze 1941.4 U ovom tekstu programskog karaktera ponovljen je i Drljevićev stav, „Crnogorski narod ima svoju hiljadugodišnju kulturu i državnu nezavisnost. Ima svoju krunu i narodnu dinas ju, ima svoju teritoriju i svoj životni prostor, ima svoju svijetlu i časnu narodnu i državnu istoriju. Ima svoju književnost, svoj jezik, svoju vjeru, svoju umjetnost. Ima svoje genije i svoje simbole i sve nje, svoju zastavu, svoje narodno ime...“5 Po Drljeviću, Crnogorci su nastali u etnosimbiozi svojih doseljenih predaka dukljanskih Slovena (Dukljana) sa starincima Ilirima i Romanima, da bi kroz svoju istoriju kao Dukljani-Zećani-Crnogorci razvili svoju hiljadugodišnju i dužu uz narodnu, i državnu istoriju vlas te države DukljeZete-Crne Gore.6 Ove Drljevićeve naučno fundirane stavove ideološkom diskvalifikacijom pokušao je da ospori, negira i odbači PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak 1941. godine svojom ideološkom izmišljo nom i konstruktom koji glasi: „Sekula tvrdi kako smo mi država još od Duklje. Time hoće da nagovijes da mi nijesmo Sloveni nego Rimljani. Ovaj pokvareni i prodani ludak u stanju je da nas pola ni... Eto dokle je o šao ovaj falsifikator naše slavne istorije“.7 1

Hajduk Pero (Dr. Sekula Drljević); Crna Gora, Hrvat, broj 721. 28. srpanj 1922. g. Flavius (Dr. Sekula Drljević), Građanski rat u Crnoj Gori, Hrvat broj 703, 7. srpanj 1922. i broj 705, 10. srpanj 1922. g. 3 Dr. Dimo Vujović, Crnogorski federalis , Titograd 1981. g. str. 78. 4 Naše narodno vođstvo, Zeta, broj 20. poneđeljak 12.5.1941. g. god. XII, str. 1. 5 Isto. 6 Isto. 7 Narodna borba, god. I br. 2. Zbornik građe za istoriju radničkog pokreta Crne Gore, knj. II, Titograd 1959. g. str. 26. 2


155

Ove iskonstruisane diskvalifikacije ostale su u sferi ideoloških i propagandnih parola i poli čkog mita nadgrađenog na velikosrpsku harangu pro v Drljevića kao „separa ste“, stoga, što je on više puta dokazao i istakao posebnost crnogorske nacije i naroda koji nema srpsko porijeklo, već auten čnost i autohtonost crnogorske istorije, države i kulture. Savremena, objek vna crnogorska humanis čka nauka, montenegrinologija, dokazala je u potonjim decenijama samoniklost i autohtonost crnogorskog istorijskog narodnosnog, nacionalnog i državnog bića i kulture potvrđujući ispravnost, utemeljenost i naučnost Drljevićevih stavova o crnogorskoj etnogenezi, istoriogenezi, posebnos i auten čnos . Odbacivanjem ranijeg nenaučnog shvatanja o srpskom porijeklu Crnogoraca i teze o njihovom „crvenohrvatskom podrijetlu“, te o Crnoj Gori kao Crvenoj Hrvatskoj (Croa a Rubea), Štedimlija je dao u osnovi gnoseološki tačno učenje o crnogorskoj etnogenezi. Zastupajuću istorijski (dis)kon nuitet Duklja-Zeta-Crna Gora, on u radu „Dušanovo carstvo i Dukljansko kraljevstvo“ teorijski fundira spoznaju o autohtonos Crnogoraca na temelju slovenske etnosimbioze sa starincima u Duklji, prvoj crnogorskoj državi. Sloveni su se, dokazao je on „izmiješali sa znatnim brojem autohtonih Ilira i starog romanizovanog stanovništva zadržavši nad njima etničku dominaciju“ (Zeta, 18, 1936,13). Tako je od doseljenijeh Slovena (Sclavini) u procesima etnosimboize sa domorodačkim življem, nastao etnos Dukljani-Zećani-Crnogorci. Nakon što je prevazišao prva dva nenaučna tumačenja etnogeneze Crnogoraca („Porijeklo Crnogoraca“, Zeta, 9, 1936, 2-3; „Ko su Crnogorci“, Zeta, 47, 1940, 1; „Crnogorski narod“ Zeta, 29, 1941, 1; „Duklja-Zeta-Crna Gora“, Zeta, 15-17, 1940, 11. etc. etc) njegov sljedbenik Milivoje Matović je potvrdio i dalje razvio Štedimlijinu na relevantnijem činjenicama zasnovanu teoriju o postanku Crnogoraca. Kons tuisanje etnogeneze i istoriogeneze Crnogoraca i neetničkog karaktera srpstva u Crnoj Gori, omogućilo je dalje prepoznavanje, otkrivanje i iščitavanje ovoga fenomena.8 O postanku crnogorske nacije 1936. g. Štedimlija je pisao: „Crnogorci su nekoliko sto na godina, potpuno samostalno izdvojeni, na jedinstvenom i neprekidnom teritoriju, međusobno opš li i zajednički živjeli. Tako je njihova nacija istorijski postala zajednica jezika, teritorije, ekonomskog života i psihičke kons tucije izražene u zajednici sveukupne njihove duhovne i materijalne kulture. Ako je zaista nacija skup ljudi spojenih zajednicom sudbine i zajednicom karaktera, onda su Crnogorci, sa svojom jedinstvenom i izdvojenom

8

B. Cimeša, Federalis o srpstvu, Monitor, 44 / II / 23.8.1991 / str. 31.

156


zajednicom sudbine i sa svojom specijalnom zajednicom karaktera, najbolji primjer jedne formirane nacije“.9 Slijedeći Drljevića i Štedimliju, Matović je oformio „svoju teoriju o etničkom porijeklu Crnogoraca, tvrdeći da su oni autohtono slovensko pleme, a ne Crveni Hrva . Preci Crnogoraca su bili Dukljanski Sloveni, koji kako kaže, zadržavaju svoju narodnu individualnost tokom hiljadugodišnje istorije“.10 Zahvaljujući S. Drljeviću njegovim sljedbenicima i Crnogorskoj federalis čkoj stranci, crnogorski narod je sopstvenu nacionalnu svijest i opstanak uspio da održi i u svojoj najtežoj epohi opstanka između dva svjetska rata.

Doba rigicida. Proces jugoslovenizacije – denacionalizacije Crnogoraca posrbljavanjem, sokoliziranjem i svetosavizacijom Iako se Crna Gora sama oslobodila od u prvom svjetskom ratu poraženih Austro-Ugara, uz pomoć francuske savezničke vojske, pod komandom generala Taona i Venela, srpska vojska ulazi u nju ali ne kao saveznik i prijatelj, već kao reokupator. Potvrđuje to naredba O. Br. 32257 od 19.11.1918. kojom načelnik Generalštaba vojske Srbije, vojvoda Živojin Mišić naređuje: „Nastojte najenergičnije i svim sredstvima da se na teritorije koje je naša vojska okupirala uguši svaka agitacija. Za ovo vam stoje na raspolaganju sva sredstva kojima raspolažete bez ikakvog obzira“.11 Po ulasku h trupa u Ce nje, komandant okupirane crnogorske prijestonice srpski major Svetolik Nikolić naredbom broj 1. od 23. X 1918. zavodi strogi okupacioni režim i policijski čas.12 Kako je crnogorski suveren, kralj Nikola, sa vladom, dijelom državne administracije, vojske i izbjeglica bio konfiniran od strane saveznika, ovi su omogućili do tada savezničkoj, a od tada okupacionoj srpskoj vojsci da izvrši nasilno i bezuslovno ujedinjenje, u stvari prisajedinjenje /anšlus/ Crne Gore Srbiji. Kvazi demokratsku formu aneksiji dala je nelegalna i nelegi mna Podgorička skupš na 13/26.11.1918. godine sastavljena od domaćih plaćenika i 9

Ž. Andrijašević, Crnogorske poli čke i društvene okolnos u vrijeme djelovanja Sekule Drljevića (1900-1941), Naučni skup, Dr. Sekula Drljević, Ličnost – djelo – vrijeme, 2011. g.; str. 128) 10 Isto, 129. 11 Božidar S. Vuković, „Rat Crne Gore pro v Turske i Bugarske 1913-13 i rad Crne Gore na uniji i saradnji sa Srbijom“, Ce nje 1971. str. 179. 12 Centralna narodna biblioteka Ce nje, Sign. V-48646. Naredba br. 1 komandanta mjesta na Ce nju za 23.10.1918. g.


157

potuđenika i jednog broja stranih državljana. Ona je proglasila detronizaciju dinas je Petrović. Disoluciju Crne Gore i njeno bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom. Crna Gora je izbrisana sa poli čke karte Evrope kao sila saveznica. Izbrisana je od svojih saveznika kao „pobijeđeni pobjednik“. Crnogorski narod je izgubio pravo na nacionalno ime, a kao posljedica nestanka države Crne Gore likvidirana je i viševjekovna autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva pripajanjem Srpskoj. Crna Gora nije tako ušla u sastav nove države, kraljevine SHS (kasnije Jugoslavije) nastale činom Ujedinjenja 1.12.1918. već je involvirana prethodno u Srbiju. Na čelo nove države stupila je srpska dinas ja Karađorđevića. Nova država i „novo doba“ karakterisao je velikodržavni režim centralis čko-unitarnog pa. Nastala je totalitarna država kao brana širenja Crvenog oktobra na Zapad i poraženih Centralnih sila i Njemačke na istok. Nova država je bila tvorevina neriješenog nacionalnog pitanja nastala na osovini kraljevina Srbija – Jugoslovenski odbor za narodno ujedinjenje koji je predstavljao do tada u okviru Austro-Ugarske monarhije potčinjenu Hrvatsku i Sloveniju. Odgovor crnogorskog naroda kroz pokret patriota pod sloganom „Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“ nije prihva o ovakav epilog prvog svjetskog rata. On je 7.1.1919. g. podigao Božićnji ustanak pro v okupatora i njegovih domaćih saradnika. Izvršen je napad na Ce nje. U krvavim borbama tj. bici za crnogorsku prijestonicu učestvovalo je 987 srpskih vojnika pro v 1500 crnogorskih patriota. Ukupne žrtve su iznosile 256 ljudi sa obije strane fronta.13 U Crnoj Gori je proglašeno ratno stanje. Uslijedio je potom dugogodišnji teror i progon nad pristalicama crnogorske nezavisnos i krvavi građanski rat u Crnoj Gori. Njegov ishod bio je tragičan. Zapaljeno je preko 5.000 domova, internirano više hiljada ljudi, a domicilne ljudske žrtve su iznosile preko 10.000 života.14 Samo u bjelopoljskom srezu je stradalo 4000 ljudi,15 a akademik dr. Šerbo Rastoder je u svojoj studiji „Šahovići 1924“ objavljenoj 2012. g. dokazao da je u ovom mjestu od nove vlas ubijeno samo u jednoj noći te godine 1500 mještana. Crna Gora je depresirana. Bivša kraljevina do 1918. svedena je na nivo jedne od 33 oblas u novoj državi. Dobila je naziv Zetska oblast. Reorganizacijom države Jugoslavije na 9 banovina 1929. postala je Zetska banovina. Kraljevina SHS, odnosno Kraljevina Jugoslavija najprije se potrudila da izbriše tragove crnogorske državnos . Izvršila je reviziju crnogorske istorije 13

Da se više ne ponovi (zbornik) Ce nje 2007. str. 549. Dr. Miško Vuković, Svedok kao svjedok, 2011. g., knj. XI, str. 258. 15 Dr. Hakija Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 1991. str. 100. 14

158


i netačno predstavila u javnos njenu ulogu u prvom svjetskom ratu. Takvom poli kom trebalo je opravda neravnopravan položaj Crne Gore u novoj državi. Crna Gora je tre rana kao kolonija i ratno poprište. Dvije godine službe u Crnoj Gori računate su u tri. Poslije poli čke depersonalizacije Crne Gore na redu je bilo njeno ekonomsko likvidiranje. Sprovedeno je kao i poli čko prisajedinjenje via fac . Izvršeno je depresiranje crnogorskog perpera, oduzimanje ratnih reparacija Crnoj Gori od 795. miliona njemačkih marka u zlatu,16 od kojih joj je isplaćeno samo 5 miliona. Crnogorskom narodu uvedena je rekvizicija u materijalnim dobrima za garnizoniranje srpske vojske.17 Crna Gora je ekonomski osiromašena. Njen narod je 28 puta više bio opterećen dacijama od Srbije,18 Crna Gora je svedena na svega 1.800 penzionera. Iako su njeni prihodi bili veći od rashoda za 37.177.216,77 din. od 1919. do 1936. u Crnoj Gori, kako je to is cao Nikola Đonović u svojoj knjizi iz 1936. g. „Zahtjevi Crne Gore“, nije otvorena ni jedna nova bolnica ni je izgrađen 1 novi kilometar željeznice.19 Crnu Goru je karakterisala agrarna prenaseljenost, saobraćajna nepovezanost, puko siromaštvo. Na to se nadovezivala seljačka prezaduženost. Crna Gora, odnosno banovina Zetska imala je najniži nivo inves ranog kapitala u državi, najmanji procenat pogonske snage u industriji, najniže inves cije u željeznički saobraćaj, a umjesto u škole, inves rana su sredstva u žandarmerijske stanice.20 Godine 1939. Crna Gora je imala najniži procenat radnih mjesta u industriji. Na 1000 stanovnika imala je samo 1 radnika.21 Prema Almanahu šema zmu Zetske banovine ova Banovina koja je predstavljala Crnu Goru proširenu Hercegovinom, manjim dijelom Bosne, Dubrovačkom regijom, Raškom, dijelom Sandžaka, Starom Srbijom i Metohijom sa ukupno 782.972 stanovnika prema popisu iz 1921. g. imala je samo 2817 radnika.22 Po ovom popisu Ce nje je imalo 6200 stanovnika i samo 252 neindustrijska, uslužna radnika,23 a vojnožandarmerijske efek ve veće od broja građana. Na Ce nju su tada bile locirane jedinice 38 pješadijskog puka „Njegoš“, 5. žandarmerijski puk, komanda Zetske divizijske oblas sa štapskim, prištapskim jedinicama, komorom i pratnjom, vojna bolnica, vojna muzika i drugo. 16

Batrić Jovanović, KPJ u Crnoj Gori 1919-41, Beograd 1959, str. 55. Isto. 18 Glas Crnogorca 89/28.10.1920/6. 19 Isto, kao 16. 20 Isto kao 16. str. 51-54. 21 Isto, 53. 22 Almanah šema zam Zetske banovine, Sarajevo 1931. str. 54. i 89. 23 Isto, 89. 17


159

Prema Crnoj Gori je vođena poli ka kolonizacije i egzodusa u dijelu demografsko-nacionalne poli ke, a kulturocida i etnocida sa primjenom Aponjijevog zakonika u kontekstu kulturno-poli čkog programa jugoslovenske vlade. Diskriminacija Crne Gore bila je izražena u svemu. Nekada pojedeni vatreni pristalice „Ujedinjenja“ ubrzo su postali razočarani ujedinitelji. Ali nazad se nije imalo kud. Ubrzo su i oni kao i ostali shva li da je nova jugoslovenska monarhis čka država, država diktature, privatnog režima ujedno i privatno akcionarsko društvo krune, oligarhije i krupnog kapitala. Kriterijumi eksploatacije najširih masa sistemom plutokra je bili su usmjereni potpunom iscrpljivanju pokorenih udruženih zemalja i jugoslovenskih naroda. Jugoslovenska monarhija razvijala se po unitaris čko-centralis čkom obrascu i načelu „integralnog jugoslovenstva“. To je značilo denacionalizaciju potčinjenih naroda u ime novog jednog jugoslovenskog, oktroisanog naroda i nacije – Jugoslovena. 1929. godina je bila prekretnica nacionalne poli ke. Umjesto jednog troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca, oktroisan je jedan – jugoslovenski narod. Njegov korijen vještački je projektovan u prošlost, pa su istorije svih jugoslovenskih naroda prikazivane kao istorija tog jednog naroda. Osnova integralnog jugoslovenstva bila je pla orma „jedan narod, jedna država, jedan kralj“. Oficijelna državna poli ka pseudosveslavenstva sa Aleksandrom kao monarhom svijeh Slovena temeljila se na tri osnovna principa – elementa pobjede. To su bili vođa (monarh), ideologija i vojska. Stubovi unitarizacije i unifikacije bili su jednoobrazna unionis čka prosvjeta i kultura, poli čki zloupotrijebljeno sokolstvo i Srpska pravoslavna crkva kao nosilac i protagonist ideologije svetosavlja. Prosvjeta i kultura su počivale na Vukovoj i Belićevoj monogenetskoj jezičkog doktrini i reviziji istorije. Sokolstvo je kao sveslovenski sportski pokret emancipacije poli čki zloupotrijebljeno u totalitarne svrhe diktature i jednoobrazne doktrinarnos ideje „Zdrav duh u zdravom jelu“, čime je negiran olimpijski kredo o nepoli čnos , apoli čnos , nezavisnos i neutralnos sporta i pokreta fizičke kulture. U paragrafu 1. Zakona o osnivanju sokola Kraljevine Jugoslavije stajalo je: „U cilju fizičkog i moralnog vaspitanja državljana osniva se viteška organizacija pod imenom Soko kraljevine Jugoslavije“. Za naziv organizacije uzet je simbolički naziv „Soko“ preuzet iz narodne pjesme i slovenske pjesničke mitologije. Aluzija je bila očevidna – građani Jugoslavije imaju bi sokoli koji

160


su vječito u letu čime je u simboličkoj ravni istaknut njihov jugoslovenski (velikosrpski) karakter nebeskog naroda (naroda u letu, naroda neba). Po Zakonu o sokolima, sokolsko članstvo je obavezno da od „kolijevke do groba“ služi samo „Jugoslaviji i jugoslovenskoj ideji“. U sokolskom programskom dokumentu „Putevima i ciljevima“ sokolstvo služi usavršavanjem duše i jela „jugoslovenskom narodskom jedinstvu i državnoj cjelini i ideji zajednice svih Slovena“. „Ono je čvrsta i neprobojna falanga“ na braniku vječno nedjeljivog državnog i narodnog jedinstva, ins tucionalizovano na rang državne ustanove sa povlašćenim položajem i posebnim privilegijama i trebalo je da dovede do an čkog ideala harmonije duše i jela, odnosno organizovanos duha i jela u jednu nedjeljivu cjelinu, čvrstu i snažnu, ozarenu ljepotom pokreta jela i duha radi stvaranja jugoslovenskog „svečovjeka“ čeličnog karaktera, uzvišene viteške duše, sokolske okretljivos i smjelos , spremnog na žrtvu, spremnog na sve u odbrani svojih programskih ciljeva i ideala. Cilj sokola je „stvaranje Slovenstva značajnog po budućnost ljudske civilizacije i po razvoj ljudske svijes u vrlo dalekoj budućnos .“ „Zahvaljujući svojem sokolstvu Jugoslavija će bi onaj organ čovječanstva koji će po prvi put oživotvori rasni ideal savršenog ljudskog, ideal, masivan i u masama. Prosečan sin Jugoslavije biće, kad se sasvim sazda Jugoslavija, najviši prosječni p ljudske punoće i jednostavne slave. Bog će disa u čovjeku svjesnom voljom čovjeka“.24 Ulaskom u srž naroda, vazda na braniku Jugoslavije soko je trebao da bude brana, na vječnoj mrtvoj straži Jugoslavije (Velike Srbije) od svih opasnos ma od koje strane dolazile. I kao takav, nosilac nacionalis čkog duha. Sokoli su trebali da izgrade jugoslovensku (velikosrpsku) dušu pod plaštom jugoslovenstva i da crpe u tom smislu svoje sadržaje iz narodne pjesme, kola, igre, običaja, istorije, tradicije, mitova. Sokolstvo je podrazumijevalo Tiršov sokolski sistem tjelesnog, moralnog i nacionalnog vaspitanja pod parolom francuske buržoaske revolucije iz 1789. g. „bratstvo, sloboda, jednakost“. To je značilo da je pojedinac podčinjen cjelini u čuvanju Jugoslavije. Sokolstvo je za osnovu imalo integralno ujediniteljstvo, unutrašnju rasno-nacionalnu čistotu i strogu, apsolu s čku diferenciranost od nesokolstva. Služilo se Tirševom lozinkom „Đe je zastoj, tamo je smrt“, što je značilo novu rezultantu „samo u pokretu živimo“. Vođeno premisom „iz mnogih jedno“ upravljalo je sokole isključivo izvršenju dužnos . Bilo je analogno fašizmu, rasizmu i nacizmu zasnivanjem na slovenskoj rasnoj čisto , organizaciji, disciplini i pokornos . Promovisano je u borce i boračkim oreolom u jedini put slovenstva. Nesokole, taj kukolj sokolstva mora 24

Dimitrije Mitrinović, Vidovdan Jugoslavije, Poli ka 28.8.1930. g.


161

stalno trijebi , a služi se pritom pokličem „sokolska moć je narodna snaga“. Sokolstvo je osiguravalo svoj opstanak generalnim čistkama i stalnim preispi vanjem po Ganglovoj definiciji „Neprijatelj je u nama“. Ako nije stalno u pokretu (letu), bez odmora, sokolstvo bi bilo umrtvljeno, mrtvo, pa da do toga nebi došlo sokolstvo neprekidno traži oduševljene borce kojima je u mislima domovina i slovenstvo, u srcu odvažnost, a u mišicama snaga. Da bi ostvarili vrhovni zavjet sokolstva, „ostali vjerni jugoslovenskom državnom i narodnom jedinstvu, i ideji zajednice svih Slovena“, sokoli imaju uzvišeni zadatak i cilj, da sokoliziraju svu Jugoslaviju i pretvore je „u veliku sokolanu sokolskog, velikosrpskog i sveslovenskog duha i jedinstvene duše koja sokolovanjem izgrađuje svijetlu budućnost Slovena kao najveću nadu čovječanstva“. Svetosavlje i SPC su postali stubovi sistema po tzv. Velimirovš ni, učenju Nikolaja Velimirovića da je nacionalizam bez vjere jedna čista anomalija. Tako je tek rođenom jugoslovenskom nacionalizmu data svetosavska vjerska osnova, a državno-nacionalnoj ideologiji za osnov srpski nacionalni idiom. Integralno jugoslovenstvo utemeljeno na jednom novostvorenom narodu – naciji podrazumijevalo je stvaranje jedne jedinstvene kulture i prosvjete. Lozinka nove kulture bila je „jedan narod, jedna prosvjeta, jedna kultura“. Među m, dalja razrada ovog kulturnog obrasca nametala je neminovnost uloge stvaranja jedne knjige za sve Južne Slovene, a do nje se nije moglo bez jednog pisma. A kod tog jednog pisma nije mogao bi pos gnut zajednički dogovor. I u ideologiji tronarodnog naroda i jednog jugoslovenskog naroda, velikodržavlje u liku integralnog jugoslovenstva bilo je sučeljeno sa nerješivim problemom, kako „ujedini prirodno i istorijski neujedinjivo“, s obzirom da je Jugoslavija nastala na „kompromisu“ dva poli čka, civilizacijska i kulturna kruga, zapadnog i istočnog, katolicizma i pravoslavlja, la nice i ćirilice. Kod izbora jednog pisma Srbi su bili isključivi za ćirilicu, a Hrva za la nicu! I jedni i drugi rano su uviđeli da je to teško riješi . Pošto nije bilo kompromisa i konsensusa svaki se dio držao svojeg pisma. Jugoslovenstvo je tako bilo jezički prepolovljeno. Da bi se spasio projekat integralnog jugoslovenstva pokrenut je list „Budućnost jugoslovenstva“. Ovo glasilo zastupa novi koncept miješane nove azbuke (abecede) sastavljene od pola ćirilice i pola la nice. Na prvi pogled pokušaj je izgledao bukvarski.25 Cilj ovog eksperimenta je bio izgrađivanje jednopismenog jugoslovenstva. U osnovi to je bilo neostvarivo poput srpsko-hrvatsko-slovenskog jezika kakvim je ustavno definisan kao službeni jezik kraljevine SHS u vidovdanskom Ustavu od 28.6.1921 /čl. 3./ i u oktroisanom Ustavu, kraljevine Jugoslavije od 3.9.1931 (čl. 3.). Jednopismeno jugosloven25

Budućnost jugoslovenstva (Beograd) br. 1. / god. I / 2.2.1936 / str. 1.

162


stvo ovim svojim jugoslovenskim pismom je brisalo sve jezičke i pravopisne razlike između jezika i pisama jugoslovenskih naroda pa je eksperiment osuđen na propast. Opravdanje za jednopismeno jugoslovenstvo njegovi protagonis našli su u „teoriji“ po kojoj, kad je hrvatstvo moglo u sebe preli slavonstvo, dalma nstvo, istrijanstvo, slovenstvo u sebe amalgamisa štajerstvo, krajnjstvo, a srpstvo šumadijstvo, mačvanstvo, vojvođanstvo, crnogorstvo, smatrano za regionalno – geografski pojam, zašto se svi ne bi prelili i amalgamisali u jedno, u jugoslovenstvo. Jugoslovenstvo je iden fikovano ne kao brisanje bilo kojeg dijela, već apstraktno nadograđivanje, proširivanje i bogaćenje. Ovako shvaćeno troplemeno, unitarno, integralno na trijalizmu zasnovano jugoslovenstvo trebalo je da izbriše tzv. „plemenske razlike“, „tri plemena troplemenog jugoslovenskog naroda“, „zablude i predrasude“. Nikšićka po programu i koncepciji velikosrpska „Slobodna misao“ podržala je ovaj koncept s opravdanjem, da je ideja o jednom pismu za Jugoslovene veoma stara kao i ona o jednopismenom integralnom slovenstvu. Ideja o kombinovanoj la nici i ćirilici nazvana je drevnim podvigom i tradicijom i samo pokušajem ostvarenja jednopismenog zajedništva. „Može se neko nad m žali , ali tome oduprije se ne može i smatra se čovjekom od nauke“, zaključivala je „Slobodna misao“. Defini vni stav crnogorskih centralista i unitarista bio je analogan jugoslovenskim (velikosrpskim) unitaris ma i glasio je, nazva jednopismeno jugoslovenstvo „kontrasocijalnim i kontraistorijskim faktorom, teško može onaj ko se ne bavi naukom“.26 Tako je nauka postojala „nauka“, odnosno naličje diktatorske poli čke moći i totalitaris čkog kvazipoli čkog voluntasa. U pogledu vjere, crkve i religije stvar je tekla još gore. Pokušaj stvaranja Konkordata Jugoslavije sa Va kanom 1935. godine, u jubilarnoj 700. godišnjici upokojenja Sv. Save pa stoga svetosavskoj godini, ne samo da nije urodio plodom već je kulminirao krvavom konkordatskom krizom. Žilavi i masovni otpor svetosavske Srpske pravoslavne crkve pretvorio se u njeno opijelo državnom jedinstvu i integralnom jugoslovenstvu. Stojadinovićeva vlada morala je ustuknu , a diktator Aleksandar I Karađorđević nije bio među živima pa snagom diktature drži, heterogenu u svemu, državnu zajednicu na okupu. Tako je integralno jugoslovenstvo ostalo na pukom i praznom imenu Jugosloveni, jedinstvenom i jednom zajedničkom imenskom pokazatelju, „jedinstvenom imenu“ kao formi bez sadržaja. Doktrina da jedan narod mora ima jedno ime doziva i budi svijest pripadnicima naroda da je jedan narod. Nacionalno ime je prvi elemenat nacionalnog i duhovnog iden teta. I ostalo je sve samo na imenu. Tako je 26

Slobodna misao 9 / XV / 23.2.1936/4.


163

integralno jugoslovenstvo pokopano na samom svojem rađanju. Jaz između različi h kultura, duhovnos i istorija udruženih zemalja i nacija i njihovo djelovanje adhezijom po zakonima centrifugalnih sila erodiralo je integralizam jugoslovenstva. Centralizam integralnog jugoslovenstva u prosvje ogledao se na realizaciji prosvjetne poli ke koja je odbacujući ravnomjerni razvoj djelova, svoj temelj gradila kao kulu u pijesku po obrascu, prosvjetnom centru sve, periferiji ništa. Država je imala samo tri univerziteta (Beograd, Zagreb, Ljubljana), po jedan fakultet u Subo ci i Skoplju i nekoliko viših škola. Ideologija prosvjete držala je u neznanju periferiju razvijanjem samo osnovnog školstva, dok je pokušavala i dijelom uspijevala da potčini kroz visokoškolski sistem obrazovanja naročito pripadnike manjinskih naroda. Nerazvijeno školstvo nije moglo izgradi razvijeno jugoslovenstvo kao pro vprirodni i istorijski fenomen. S druge strane materijalna nerazvijenost, zaostalost i neravnomjeran razvoj regiona ojačavao je pro vurječnos i vodio državu ka njenoj disoluciji. Uspjeh opozicije na prvim parlamentarnim izborima 1920. g. inspirisao je vlast da decembra 1920. g. izda Obznanu, naredbu kojom prekida polet i zamah opozicionog pokreta. Anarhizam, ljevičarstvo i lijevi teror u licu „Crvene pravde“ A. Alijagića koji je izvršio atentat na ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića, kao i neuspjeli atentat Spasoja Stejića na regenta Aleksandra doveli su do Zakona o zaš države. Zabranjen je rad KPJ i revolucionarnih opozicionih snaga. Krajnji ishod sudara vlas i opozicije u ovom periodu bio je Vidovdanski ustav donešen 28. juna 1921. g. na Vidovdan.27 Njime je ozakonjeno državno i društveno uređenje jugoslovenske državne tvorevine – Kraljevine SHS sistemom centralizma zasnovanog ne na pravu i pravnoj državi, već njenoj aspolu zaciji utemeljenoj na teoriji sile. Centralizam je dao nadzakonsku snagu monarhu, a postojanje narodne skupš ne redukovao na lažni parlamentarizam. Ovim Ustavom nijesu riješena najvažnija pitanja, nacionalno, socijalno, agrarno (agrarno pitanje je bilo riješeno vidovdanskim Ustavom (čl. 42) od 28.6.1921. g. Specijalnim zakonom od 5.12.1931. g. kao i prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme od 25.2.1919. g. koje su pretstavljale Uredbu sa zakonskom snagom, zakonom decret loi, zasnovanom na čl. 130 Ustavom od 28.6.1921. g., ali samo formalno-pravno bez stvarne dosljedne i potpune primjene u praksi svakodnevnog života), kulturno i prosvjetno. Izuzev tri glavne metropole, Beograda, Zagreba i Ljubljane sa razvijenim kulturnim ins tucionalizmom za svu ostalu državu važila je kulturna 27

Jelisaveta Dražić, Priručnik iz istorije, Beograd 1980. str. 95.

164


poli ka amaterizma u kulturi. Amaterizam i diletan zam, dobrovoljna inicija va i privatno preduzetništvo bili su osnov kulturnog djelovanja. Stubovi poretka bili su birokra zovana državna vlast sa policijskim aparatom, vojskom i crkvom koja je sistemu davala klerikalni i kontrasekularni karakter. Opterećenost mitologijom, pseudoroman čarstvom i mitografsko opsjenarstvo i iluzionizam činili su idejnu pla ormu kulturno prosvjetnog obrasca. Srednjevjekovni nemanjićki duh, Kosovo i Svetosavlje Krađorđevićevska, Pretkumanovska i Kumanovska Srbija, ispunjavali su idejne horizonte patosa i parole kao odrednice idejnih smjerova aktuelne stvarnos i njene integralis čki projektovane prospektabilnos . Taj je idejni horizont upotpunjavan ilirizmom i ilirstvom, slovenstvom i panslavizmom obogaćivanim kulturom preživljelih ostataka ruske carske i imperijalne matrice i bjelogardejstva. Najavangardniji djelovi društva, među m, širili su svoj horizont sa istoka i vrela podržavanja vizan jsko-orijentalnih nazora na modnim trendovima Evrope i svijeta. Njihov angažman i dejstvo bili su ipak ograničenog dometa. Iživljavali su se u uskom urbanom ambijentu, pretežne jugoslovenske agrarno-ruralne kulture koja je nivo svojih građana držala na osnovnoškolskom i sitnozanatskom obrazovanju i svetosavsko fundamentalis čkoj crkvenos i crkvenoj intoleranciji.

Crnogorci su vječni. „Vječna Crna Gora“ Dosadašnje apostrofiranje diktature kao sistema, načina proizvodnje istorije i ambijenta velikosrpsko-jugoslovenske istorijske stvarnos , u kojem se idejno, poli čki i naučno, realizovao kao povijesna krea vna ličnost dr. Sekule Drljević, śedoči o veličini njegovog duhovnog podviga. U ambijentu, sistemu i vremenu zavjerenom crnogorskom narodu, naciji, državi i cjelokupnoj istoriji (prošlos , sadašnjos i budućnos ), ali i njegovom kogni vno-kontempla vnom sistemu mišljenja, znanja i vjerovanja, dubinom svojeg logosa dugo je bio usamljena pojava koja je prodrla u zavjerničku bit srpsko-jugoslovenske istorije bešćašća. Drljevićev duhovni podvig je, što je u najvećoj tami crnogorske povjesnice između dva svjetska rata, našao put slobode, ponudio izlaz nalazeći svijetlo ne na kraju, već početku tunela. Temelj crnogorskog naroda, nacije, države, kulture i istorije, ujedno cjelovitog pogleda na svijet uključujući tu i prirodu i mišljenje je u intaktnoj slobodi Crnogoraca. Sloboda, navlaš to, crnogorska intaktna sloboda je sadržaj, ciljna funkcija (cilj), smisao, suš na i srž crnogorskog postojanja i trajanja. Sloboda je određenje čovjeka. Otuda Drljević tvorac ove teorije intaktne slobode is če u Programu Crnogorske fe-


165

deralis čke stranke „čovjek bez slobode nije čovjek“.28 Svi narodi svijeta, kao i svi ljudi teže slobodi, bore se za nju, osvajaju je, gube, sanjaju o njoj, kraće ili duže žive u njoj. Ona je san ili kraća, a kod ponekog i duža stvarnost u narodnosno-nacionalnoj egzistenciji. „Narod bez slobode nije narod“.29 Sloboda je stanje u kojem subjekt (čovjek pojedinac, društvena grupa, narod ili nacija, odnosno država kao organizovana zajednica naroda ili više naroda tj. etničkih grupa a samim m i individua), zadržava mogućnost djelovanja nezavisno od svake nužde bilo unutrašnje (npr. moralne norme) ili spoljašnje (npr. društveni zakoni). Filozofskim pojmom slobode bavi se onaj dio filozofije koji zovemo ontologija. Po ontološko-filozofskom smislu pojam slobode obuhvaća bitak i poštovanje radi samog sebe, i s m u vezi je gnoseološko tumačenje ovog pojma. Prema gnoseološko-filozofskom tumačenju pojam sloboda u spoznajnoj teoriji je princip znanja radi samog znanja. U etničkom i antropološkom smislu sloboda znači mogućnost slobodnog odlučivanja i djelovanja, ergo, izbor između više odluka kao i mogućnost samoodređivanja čovjeka nasuprot zavisnos o spoljašnjoj prisili i nasilju nad subjektom. U politologiji i, dakle, u poli čkom smislu sloboda se iden fikuje i označava kao nezavisnost naroda-nacije od spoljašnjeg autoriteta, pojedinca, grupe, naroda ili države, odnosno, definiše se kao nezavisnost države od u caja, pri saka i podjarmljivanja druge države. U tom smislu je Drljević govorio i pisao „Mi ne možemo prista da Crna Gora i njen narod robuju srpskoj monarhiji“,30 i dalje „jedino smo ja i moji drugovi oni koji traže crnogorsku republiku i pozivam te prijatelju da učiniš sve da se narod ne da prevari i da osvijetle čast i obraz Crnogoraca, koji su prolili more krvi da ne budemo robovi“.31 Pod pojmom poli čke slobode obuhvaćene su i lične tzv. građanske slobode, kao i sloboda štampe, savjes , zbora i dogovora, naučnog i umjetničkog rada i slično, čime se bavi teorija i praksa ljudskih prava. Filozofsko mišljenje o slobodi izvorno se razvija iz shvaćanja o nužnos , sudbini i slučaju zbivanja u svemiru. Kod starih se Grka razvija misao o slobodi, prvenstveno kao poli čkoj slobodi, slobodi građanina individue, odnosno o slobodi same države. Polis je slobodni grad – država, pa je i građanin slobodan, pro vno robovima i varvarima izvan grada. Preko takvog shvaćanja slobode kao autar28

Program CFS (D. Radojević, Poli čka misao Sekule Drljevića, 2007. g., str. 214). Isto. 30 Dr. Sekula Drljević – „Jedno pismo iz 1923. g.“, Večernja pošta br. 505. 10. ožujka 29

1923. g. 31

Isto.

166


hije i autonomije grada – države, razvila se i sloboda u unutrašnje poli čkom značenju demokra je kao vladavine naroda. Crnogorska intaktna sloboda kao is na, najdublja is na logike crnogorske istorije i sveukupnos u Drljevićevom teorijskom obrazloženju, razlikuje se od svih drugih teorija i praksi sloboda i snova o slobodi. Razlikuje se od starovjekovne robovlasničke sa demokratskim plaštom an čke Grčke jer crnogorska isključuje ropstvo. Crnogorska intaktna sloboda ne poznaje i neće da pozna čovjeka koji nije čovjek, neće čovjeka pretvorenog u sužnja. Crnogorska je intaktna sloboda potpuna, nedjeljiva, nedirnuta, netaknuta, nepovrijeđena, čitava, cijela. Ona je čojska i čovječanska, čovjekolika a u vezi s čovjekom ona je Božanska i Božja po porijeklu, značenju i strukturi. Ona je univerzalna, opštečovječanska, opšteljudska. Crnogorska intaktna sloboda se zasniva ne na jednakos „na koju poziva an čka demokra ja“, jer je među ljudima nema pošto ima fizički i duševno jačih i slabijih. Zato se crnogorska intaktna sloboda i zove „junačka sloboda“. U an čkoj politeji Platon i Aristotel problema zuju slobodu i razlikuju je od anarhije i despo zma. Dok je anarhija sloboda bez vladavine u smislu zakona, despo zam označa vladavinu bez slobode. Crnogorska intaktna sloboda apstrahuje i anarhiju i raniju – despo zam. Anarhiju, jer iako vjekovima ne funkcioniše na čisto pravnoj državi i vladavini pravnih zakona ona je nju sups tuisala moralnim zakonima – crnogorskim e čkim i običajnim kodeksom koji je u hijerarhiji pravde Božanskog porijekla i njegove izvedenice prava bio na višem nivou, tj. vrhu pravice, pravičnos , prava i pravde, a samim jem i ljuckos . U tom crnogorskom kontekstu je temeljna gnoma, crnogorski e čki kategorički impera v, ljudi se vežu riječima. U zakonu riječi i moralnoj normi crnogorska intaktna sloboda nalazila je svoj limit da se kao slobodarska i junačka sloboda, kao čojstvo, ne pretvori u raniju jačega nad slabijim. U teror fizičke sile i superiornos , što je, kako je to naveo Drljević i crnogorskom pogledu na svijet koji ispunjava Njegošev filozofski sistem, a takođe i drugi njegošolozi, „sankcionisao“ Lovćenski prometej i pjesnik stavom „kome zakon veži u topuzu, tragovi mu smrde nečovještvom“. Još u starom vijeku, dobu robovlasništva (3500 g. prije n.ere – 6. vijek) rađa se epohalno hrišćanstvo. Upravo je ono, hrišćanstvo, odnosno crnogorska verzija recepcije hrišćanstva, u stvari, crnogorska religija slobode kao intaktna sloboda našla ograničenja u hrišćanstvu, a ne u jednakos .32 „Ta religija ne sadrži ni jedan od deset smrtnih grjehova, pa čak ni jedan od če ri grijeha vapijuća na nebo, kako ih crkva naziva. Crnogorska religija poznaje če ri gri32

S. M. Štedimlija, Skidanje maske (1932. str. 19. prema citatu Drljevićeva traktata o intaktnoj slobodi).


167

jeha vapijuća na nebo, ali sasvim druga. Njih kaluđer Dimitrije, arhimandrit manas ra Moračkog, nabraja u propovijedi koju u, ‘Smr Smail-age Čengića’ drži osvetničkoj če na rijeci Morači, pet kilometara daleko od same crkve: ‘Il’vas tkogod uvrijedio brata;/il’ nejaku dragi pro vniku/ život dignuv ogriješio dušu;/ ili putnu zatvorio vrata;/ il’ do vjeru, a krenuo njome;/ ili gladnu uskra o hranu;/ il’ ranjenu ne zavio ranu;/ sve je grijeh, sve su djela prika;/ bez kajanja nema oprosnika.’ U m riječima je ograničenje crnogorske slobode da se ne pretvori u vladavinu jačega nad slabijima“.33 Crnogorska intaktna sloboda je u opreci i sa srednjevjekovnim dogma ma i klasnom strukturom feudalnog društva. Iako dominantno ruralno društvo crnogorske intaktne slobode ono nema i ne poznaje klasnu diferencijaciju i podjelu. Njemu je strana srednjevjekovna dogma ka o jednakos pred Bogom. Bar u najvećem dijelu, ako ne u potpunoj cjelini crnogorske povjesnice i sistema intaktne slobode. On – crnogorski intaktni crnogorski slobodar i heroičar junačke slobode ne prihvata jednakost pred Bogom, već svoju „jednakost“ sa Bogom. On ne poznaje Boga kao sudiju već Boga „savremenika“ s kojim hoće da ravnopravno priča i razgovara. On neće apstaktnog Boga već živoga Boga. „Živ Crnogorac i mrtav budi“, poručuje Knjaz Nikola u svojoj „Balkanskoj carici“.34 I živi, kao duša mrtvog Crnogorca, u metaforičkoj ravni, hoće dijalog s Bogom, kao Apsolutom, sa Apsolutom, jer je Tvorcu sve što smrtni mogu da bezuslovno dao da ostvari najviše zajedničko načelo i Boga i Čovjeka-Slobodu. I u toj borbi za Boga – slobodu prinosi sebe na žrtvu u kon nuitetu istupajući uvijek kao jedan, u kojem je nedjeljiva crnogorska cjelina. Tako se crnogorski kolek vitet ispoljava kao individualitet, narodnosni, nacionalni i državni. „Crnogorska istorija i sloboda je stvorena krvlju crnogorskog naroda“,35 onim najdragocjenijim što crnogorski narod pośeduje. Hrišćanstvo je proglasilo jednakost roba i robovlasnika prema njihovim dušama. Jevanđelje je oglasilo robu da mu je duša jednaka robovlasnikovoj. Ali iako ima besmrtnu dušu rob naliči na tegleće magare. Hrišćanstvo mu je tu socijalno-klasnu nejednakost pokušalo utješi svojim stavom, neka si nalik na tegleće magare, ali zato te očekuje vječito iskupljenje. Na taj način uspavljivana je klasno-socijalna savjest i svijest potlačenih. Idealna norma prirodnog prava govorila je potlačenoj klasi da svako ima jednako pravo u određivanju sudbine naroda. Rotšild ima jedan glas kao i neuki zemljoradnik 33

Isto. Knjaz Nikola, Balkanska carica, Ce nje, 1989, str. 172. 35 S. Drljević, Poli čka uloga S. Pribavićevića i njegova teorija, II dio, Hrvat 614, 17.3.1922.1. 34

168


ili radnik. Nosilac je eto narodnog suvereniteta i jednak je Rotšildu, dok se gomila ekonomska moć i raskoš na suprotnom, a beznađe na njegovom polu. Ali, u oblas državno-pravne nadgradnje svi su „jednaki“ kao „građani i zakonodavci“. Duhovna i duševna jednakost hrišćanstva zakoračila je s neba na zemlju u liku prirodno-pravne jednakos demokra je, ali ne i do ekonomskih temelja društva. Lijeva ideologija u svim svojim varijacijama, diktature proletarijata, eksproprijacije eksproprijatora ili drugih sa izuzetkom demokratskog socijalizma tre rala je demokra ju, nazivajući je formalnom, pomoćnim sredstvom klasnog eksploatatorskog društva. Lijeve ideologije su raspravljajući o demokra ji zasnovanoj na natklasnom pravu poručivali potlačenima, uspavljuju vas s blaženstvom s onu stranu života, a obespravljeni ste i okovani u lancima despo zma s ove strane eshatona. Lijevi ideološki diskurs raspravljao je o vladavini naroda kao o metafizici demokra je is čući parlamentarizam iluzijom slobode i upravljanja, u kojem ne odlučuje ni sva vladajuća klasa, već samo jedan njen dio. Što je značajnija postojala masa društvenog bogatstva u klasnom građanskom društvu to je sve manji broj prisvaja. Tako je i sa vlašću. Kako se masa građana povećava misleći tu na one koji imaju poli čka prava, povećava se i broj gospodara – vlastodržaca, a stvarna vlast se koncentriše i postaje monopol sve manje i manje grupe. Tako je to u svijetu izrazito materijalis čke filosofije, civilizacije i kulture. U tom svijetu sloboda, najviša ontološka filosofska vrijednost redukovana je na materijalnu valeru i tre ra se prevashodno kao ekonomska sloboda. Zato te lijeve ideologije koje nijesu dosegle spoznajnu dimenziju intaktne slobode, razriješenje problema nejednakos u društvu, „sloboda za jedne a nesloboda za druge“, vide najčešće u unutrašnjem revolucionarnom prevratu, diktaturi potlačenih koja se uvijek svodila i svodi na vlast par je eksploa sanih, a za m na njenog vođu. Crnogorska intaktna sloboda odbacuje ovaj vid poimanja slobode. Pojam slobode po njoj, nije materijalne prirode, pa se ona i ne javlja neposredno nego posredno, kroz manifestaciju sile u odbrani, kroz jedno materijalno djejstvo usljed kojega nastaju promjene odnosa među stvarima i živim bićima. Sloboda je stanje jednog specijalnog odnosa između individue i njene sredine. Sila u odbrani ljudskog dostojanstva je izvor slobode, njeno omogućenje i afirmacija. Iako nije materijalne prirode sloboda po če od sile, a ona je materijalna. Opipljiva je i realizuje se u materijalnim promjenama koje imaju za posljedicu povećanje sile, a ova dalje nad njima vrši svoj moćni u caj i izaziva nove promjene. Crnogorska intaktna sloboda zasnovana na junačkoj slobodi utemeljuje je na borbi odnosno odbrani kao najjačem vidu borbe. Materijalnu dimenziju slobode (tzv. ekonomske slobode) ispunjavala je tako što je svaki njen subjekt – slobodar kao pripadnik crnogorskog naroda budući njenim stvaraocem i


169

korisnikom, bio ujedno i jedini na svijetu koji je imao imanje, kuću i grob, odnosno oba oblika svojine, ličnu iako najčešće nedovoljnu, i kolek vnu. Prva je označavala potvrdu njegove pune individualnos subjekta slobode, a druga se realizovala kroz kolek vnu svojinu u tzv. plemenskoj (zadružnoj) komunici – komunu. Kroz ovu dimenziju zadovoljenja materijalne strane intaktna sloboda je odbacivala sistemom svoje potpunos i nedjeljivos teoriju sloboda lijevih ideologija i njihov klasni karakter koji nije postojao na njenom rodnom tlu. Takođe je apstrahovala i sistem sloboda građanskog modela demokra je krunisan francuskom buržoaskom revolucijom 1789. godine, sadržan u devizi, „jednakost, bratstvo i sloboda“ (egalite, fraternite, liberte). O tome je Drljević śedočio: „To nije pojam naše građanske slobode, izrađen na načelima Deklaracije o pravima čovjeka i građanima: bratstvo, jednakost, sloboda. Bratstvo je sen mentalan pojam bez ikakvog pravnog ili poli čkog značaja. Ostaju jednakost i sloboda. To su dva kontradiktorna pojma. Naša građanska sloboda jeste kompromisni odnos između slobode i jednakos . Crnogorska sloboda nije pristala na pravljenje toga kompromisa sa jednakošću. Crnogorci traže da sloboda bude intaktna. U vječnoj borbi za slobodu oni su se svakodnevno uvjeravali da jednakost među ljudima nema, da ima fizički i duševno jačih i slabijih. Zato se crnogorska sloboda zove junačka sloboda. Ona je zah jevala da slabiji odaju priznanje prema jačem...“36 Neograničena i nedjeljiva kao forma apsolutne slobode ona je pružala dugo otpor i svojoj vlas toj crnogorskoj državi kroz neplaćanje poreza centralnoj državnoj vlas . Taj fenomen Drljević objašnjava pojmom crnogorskog idealizma u pravu.37 Najprije pravda, a sa njom sloboda mora bi besplatna (slobodna).38 Intaktna „sloboda je neosvojiva crnogorska tekovina“.39 I jedino bogatstvo Crne Gore. Pored slobode to su još čast i obraz kao sve nje e čkog kodeksa Crnogoraca i Crne Gore. Crnogorska intaktna sloboda je osnova, sadržaj i reprezentant milenijumske i duže crnogorske istorije. Kao temeljna vrijednost slobode uopšte, ugrađuje se u centar filozofije istorije. Pošto je primordijalno duhovna kategorija začinje se u metafizici istorije u dubinama Apsolutnog, u samom Božanskom životu. U njemu, po njemačkim filozofima, teozofima i mis čarima, postoje načela tragične dinamike bez čega nema, po mišljenju najvećih mislilaca, filosofije istorije koja tumači i smisao svjetskog istorijskog procesa. 36

Sekula Drljević – Ličnost – djelo – vrijeme (Zbornik radova) 2011. g. Isto, 414. 38 Isto. 39 S. Drljević, Program CFS (1925. g.) (Prema D. Radojeviću, Poli čka misao S. Drljevića, 2007. g. str. 214.) 37

170


Najtemeljnije učenje na ovu temu dao je jedan od najvećih mis čara svih vremena Jakov Beme sa svojim epohalnim djelom „Misterium magnum“ koje uz Bibliju, Bukvar, „The mirablles mundus“ (Čuda svijeta) Marka Pola, Hegelovim i Kantovim opusom kons tuiše teoriju filozofije istorije i pripada najvećim pisanim spomenicima svjetskog logosa do sada. Početak prave istorije svijeta sadržan je u faktu zamjene politeizma monoteizmom. Taj je događaj opredijelio buduću istoriju svijeta i odnos čovjeka i čovječanstva prema Apsolutu i Apsolutnome. U osnovi Bemeove koncepcije nalazi se shvatanje najdubljeg, prvog bića, kako iracionalnog, tako i tamnog u svojoj osnovi (ne u smislu zla). Neđe, u neizmjernoj dubini postoji Ungrund, neosnovanost, na koju se ne mogu primijeni nikakve riječi i na koju su neprimjenljive kategorije dobra i zla, bića i nebića. Ona je dublja od svega. To je praizvor koji čini po Bemeu i njegovom sljedbeniku Šelingu „tamnu stranu u Bogu“. Beme otpočinje istoriju odnosno filozofiju istorije s Bogom odnosno procesom Bogorođenja. I kasnija i savremena nauka polazi u svojim egzaktnim disciplinama, matema čkim, astronomskim, fizičkim, hemijskim i drugim od tamne mase kao prapočetka. Iz nje su se fizičko-hemijskim procesima zagrijavanja i hlađenja, analize i sinteze, sudara i mimoilaženja, spajanja i razdvajanja odvijali kosmički procesi formiranja kosmosa. Ti procesi i danas teku i beskrajno će se odvija . Zahvaljujući njima nastala je po teore čarima Velikog praska naša planeta, Sunčev sistem, nama pozna kosmos sa beskrajno mnogo čes ca i kosmičkih jela koja svojom akcijom, dinamikom, stalnim kretanjem šire vidljivi, osvijetljeni dio kosmosa. Ova analogija sa naučnom fundiranošću potvrđuje bemeovsku metafiziku koja počinje kao i naučne spoznaje tamnim dubinama. Da bi objasnili početak i tok svjetskog istorijskog procesa, vra mo se Bemeu i tumačenju njegovih stavova u analizi Nikola Berđajeva. Polazna osnova učenja jeste, da je zemaljska sudbina uslovljena nebeskom, čovjek Bogom, a, u ostalom, prva čovjekova relacija prema višemu i snažnijem od sebe je odnos prema Božanstvima a za m prema Bogu. Dakle, „U prirodi Boga, u dubini Njegovoj nalazi se neki praiskonski tamni bezdan, u čijim se dubinama svršava teogonski proces ili proces Bogorođenja. Taj je proces već drugi proces po upoređenju s prvobitnom neosnovanošću, koja se ne može ničim izrazi , koja je apsolutna, iracionalna i koja se ne može mjeri nikakvim kategorijama. Postoji neki praizvor, neki ključ bića iz kojeg bije vječi potok. U taj vječi izvor vječito se unosi Božanska svjetlost i u njemu se svršava akt Bogorođenja. Prizna takvu iracionalnu, tamnu praosnovu, znači ima put za otkriće i shvatanje tajne mogućnos dinamike u dubinama Božanskog života. Razvijanje tragedije stras u Božanskom životu, đe je centar stradanja samog Boga, Božjeg Sina radi iskupljenja i izbavljanja svijeta, jedino


171

se može objasni tako, da duboki izvor tragičnog sukoba, tragične dinamike i tragičnih stras postoji u dubinama samog Božanskog života. A to je ono što odriče svaka uglađena racionalis čka teorija o Božanstvu, što odriču sva očešljana učenja koja se tako plaše da prenesu tragičnu dinamiku na Božanski život, jer govore samo o Božanstvu koje je lišeno svih unutrašnjih suprotnos i svih unutrašnjih sukoba, to jest govore o Božanstvu do kraja logiziranom i racionalizovanom. To najveće otkriće su izvršili njemački mis čari, iako ne prvi put, najsnažnije je izraženo u njihovim tvorevinama. Ono je u velikoj mjeri uslovilo sudbinu sve njemačke filozofije jer se, uis nu, u svoj njemačkoj filozofiji otkriva činjenica da u praosnovi bića stoji neko iracionalno voljno načelo da se sav smisao i sva suš na svjetskog procesa sadrži u rasvjetljavanju tamnog iracionalnog načela i u kosmogoniji i u teogoniji.“40 Relaciju Bog-čovjek, Beme i Berđajev vide u stavu da u istorijskoj sudbini jače se otkriva tajna rođenja Boga u čovjeku. „Kako je rođenje Boga u čovjeku središna tačka svjetske sudbine, čovječje sudbine, zemaljske sudbine ovog svijeta, to je tako isto duboka i ona tajna koja se u isto vrijeme svršava i u dubinama Božanskog života: tajna rođenja čovjeka u Bogu. Jer, kada je tuga čovječja za Bogom i odgovor na tu tugu otkrivenje Boga u Čovjeku i rođenje Boga u čovječjem duhu, onda je i tuga Božja za čovjekom i rođenje u Bogu čovjeka – tuga za ljubljenim i ljubljenim u slobodi, a odgovor na tu tugu – rođenje čovjeka u Bogu. Svršava se tajna antropogonskog procesa. To je odgovor – dinamika za dinamiku Božju. Jer kada postoji Božja dinamika u kojoj se rađa Bog, onda postoji odgovor – dinamika u kojoj se rađa čovjek i otkriva čovjek. To je pramisterija duha, prvobitna misterija bića, koja je ujedno s m i središna misterija hrišćanstva. Zato se u središnoj tački hrišćanstva, u licu Hrista – Sina Božjeg spajaju dvije tajne. Uis nu, u licu Hrista izvršilo se rođenje Boga u Čovjeku i rođenje čovjeka u Bogu; u toj tajni ostvarila se slobodna ljubav između Boga i čovjeka i ne samo da se u savršenstvu otkrio Bog, već se i u savršenstvu otkrio čovjek, otkrio se Bogu prvi savršeni čovjek, kao odgovor na poziv Božji. To je unutrašnji skriveni proces u samoj Božanskoj stvarnos , to je najdublja Božanska istorija, koja se odslikava u svoj spoljašnjoj istoriji čovječanstva. Uis nu, istorija je ne samo otkrivenje Boga, već i odgovor – otkrivenje čovjeka u Bogu. Sva složenost istorijskog procesa je u uzajamnom u caju i u unutrašnjem u caju dva otkrivenja, jer istorija nije samo plan otkrivenja Božjeg, već i odgovor – otkrivenje samoga čovjeka, zato istorija i jeste tako strašna i tako složena tragedija. Kada 40

N. Berđajev, Smisao istorije, Beograd 2001, 63-64.

172


bi istorija bila samo otkrivenje Boga i postupno primanje tog otkrivenja, onda ona ne bi bila tako tragična.“41 Sloboda je osnov odnosa Boga i Čovjeka, veli Berđajev i nastavlja: „Tragedija, drama istorije, uslovljena samim Božanskim životom, određena je m što je tajna istorije tajna slobode. Tajna slobode je ne samo tajni fakt da se vrši otkrivenje Božje već i fakt da se vrši adekvatno otkrivenje čovječje volje, otkrivljenje čovjekovo, očekivano od Boga u samim dubinama Božanskog života. Svijet je zato nastao što je Bog ispočetka zaželio slobodu. Kada On ne bi želio i ne bi očekivao slobodu, onda svjetskog procesa ne bi bilo. Umjesto svjetskog procesa postojalo bi nepokretno, oduvijek savršeno carstvo Božje, kao nužna uslovljena harmonija. Samo zato je svjetski proces strašna tragedija, samo zato u centru istorije stoji raspeće, krst na kojem je raspet Sin Božji, samo zato u centru stoji stradanje Boga, jer je uis nu Bog zaželio slobodu, što predstavlja pramisteriju svijeta i prvobitnu dramu svijeta. Misteriju i dramu slobode u odnosima između Boga i Njegovog Drugog, onoga koga Bog ljubi i od koga hoće ljubav, jer je u slobodi smisao ove ljubavi.“ U skladu sa tom ekvivalencijom slobodne ljubavi Boga i čovjeka, po načelu ljubav za ljubav, jer je u slobodi smisao te ljubavi, glase i dvije najviše Božje zapovijes : 1) Ljubi Gospoda Boga svojega svijem srcem svojijem i svom dušom svojom i svijem umom svojijem i svom snagom svojom. 2) Ljubi bližnjega svojega kao samoga sebe. (Mt. 23,37-40; Mt. 12, 30-31.).“ Ta prvobitna, racionalna neshvatljiva, u svome praizvoru savršeno iracionalna, ni na šta nesvodljiva sloboda i jeste odgonetka tragedije svjetske istorije. U toj slobodi ne vrši se samo otkrivenje Božje čovjeku, već i adekvatno otkrivenje čovjeka Bogu, zato što je sloboda izvor pojave dinamike, procesa, unutrašnjeg sukoba i unutrašnje iživljene pro vrječnos . Zato se veza između slobode i metafizičke istorije ne može raskinu . U slobodi se nalazi odgonetka na shvatanje Božanskog života kao tragične sudbine i života svijeta, života čovječjeg, kao tragične sudbine istorije. Kada ne bi bilo slobode, onda ne bi bilo ni istorije. Sloboda je metafizička praosnova istorije. Otkrivenje istorije shvatljivo je za nas, za čovječji duh, samo kroz Hrista kao savršenog čovjeka i savršenog Boga, kao savršeno spajanje, kao rođenje Boga u čovjeku i čovjeka u Bogu, kao otkrivenje Božanstva čovjeku i adekvatno otkrivenje čovjeka Bogu. Apsolutni čovjek, Hristos, Sin Božji i Sin Čovječji, stoji u središtu i nebeske i zemaljske istorije. On je unutrašnja duhovna veza ove dvije sudbine. Izvan Njega je neshvatljiva veza između svijeta i Boga, između mnoštva i jednoga, između svijeta stvarnos , stvarnos čovječje i stvarnos apsolutne. 41

Isto, 65-66.


173

Kroz Hrista, uis nu, metafizičko i istorijsko prestaju bi razdijeljeni i postaju spojeni i poistovjećeni. Samo metafizičko postaje istorijsko i samo istorijsko postaje metafizičko; nebeska istorija postaje zemaljskom istorijom, a zemaljska istorija se shvata kao momenat nebeske istorije. Shvatanje pramisterije i prvobitne drame bića, kao drame slobodne ljubavi, kao toga da je Bog zaželio slobodu – obratna je strana toga, što je Bog zaželio čovjeka, zatužio za čovjekom, ako govorimo o tome u terminima i izrazima mitologeme, a ne apstraktne filozofeme. A to, što je Bog zaželio čovjeka, znači da je On zaželio slobodnu ljubav njegovu. Na tome se osnovala i na tome se odigrala tema svjetske istorije, svjetske istorijske sudbine.“42 Nepomirljivi izgledaju po ovom pristupu smislu istorije trijumf vječitog zlog načela nad dobrim. „Ali kada shva mo samo Božje biće i pramisteriju života kao misteriju slobodne ljubavi, onda ovaj prigovor ne samo da nije tačan, već je obratno, tragična stradalnička i mučenička sudbina sve svjetske istorije baš manifestacija te unutrašnje mis je ljubavi, izliv fakta, da je sudbina svijeta zadata u nedokučivoj tajni slobode, koja je prouzrokovala sve muke svjetskog i čovječjeg života, koje bi mogle bi prekraćene nužnošću, koje bi mogle bi prekraćene Božjom prinudom. Ali to bi pro vrečilo volji Božjoj o saršavanju čovječje sudbine u slobodnoj ljubavi. Zato se sve težnje svjetske istorije za stvaranjem harmonije i pobjedom nad tamnim načelom bore s nepokornom slobodom, da je zamijene prinudom i nužnošću u dobru i označavaju samo izvedenu oznaku jedne pramisterije Božanske slobode. One su karakteris čne i u svjetlos hrišćanske svijes moraju se otkri kao sablazan koja uvijek pra čovjekovu sudbinu.“43 U Tajni blaženstva je pomirenje slobode i nužnos : „Sloboda sadrži u sebi tamno iracionalno načelo koje ne daje nikakve unutrašnje garancije da će svjetlost pobijedi tamu, da će Božanski zadata tema bi riješena, da će se odgovori na temu o slobodnoj ljubavi, na temu koju je Bog zadao. Sloboda može bi „kobna“, ona može poći putem pobjede nad tamom, putem koji vodi istrjebljenju bića. Takav kobni karakter slobode već je načelo nužnos . Kada bi se svjetska istorija uslovila samo jednom, ničim nerasvijetljenom slobodom, ili ničim neograničenom i sa slobodom vezanom nužnošću, fatumom – onda svjetski proces ne bi imao unutrašnjeg izlaza; on ne bi našao sebi izlaz u slobodnoj ljubavi, objavljenoj od Hrista u srži svijeta, od Hrista kao savršenog Boga i savršenog Čovjeka. Ni sloboda ničim 42 43

Isto, 66-68. Isto, 68-69.

174


neosvijetljena, ni nužnost ne daju garancije, ne mogu da obezbijede takvo rješenje svjetske drame slobodne ljubavi. Zato i postoji blaženstvo koje znači rješenje sukoba između slobode i nužnos u nekom tajanstvenom pomirenju slobode i Božanskog fatuma. Blaženstvo ne pro vrječi slobodi, blaženstvo je u unutrašnjos istovjetno sa slobodom, blaženstvo pobjeđuje iracionalnu tamu slobode i vodi je slobodnoj ljubavi. Zato je glavna tajna hrišćanstva vezana s blaženstvom, to jest sa savlađivanjem sukoba između kobi slobode i kobi nužnos u slobodnoj ljubavi. Naime u blaženstvu se realizuju odnosi između Boga i čovjeka i rješava postavljena tema Božanske drame. Zato u svjetskoj istoriji, u sudbini svijeta i sudbini čovjeka, djeluju ne samo sloboda čovječja i prirodna nužnost, već djeluje i Božansko blaženstvo bez koga ova sudbina ne bi bila ostvarena, a misterija se ne bi mogla izvrši . To je jedan od glavnih momenata svake hrišćanske filozofije istorije, koja se bavi otkrićem čovjeka u istoriji.“44 Sav svjetski proces stoji u znaku Čovjeka kao središtu mondijalne sudbine i daje odgonetku na osnovni problem metafizičke istorije. „Samo veza između procesa teogonskih, kosmogonskih i antropogonskih objašnjava istoriju kao načelo metafizički unutrašnje i duhovno, a ne pro vmetafizičko, a ne suprotno unutrašnjoj duhovnoj stvarnos ; ova veza ne dijeli već spaja u neko unutrašnje jedinstvo, koje nam je dato u našem duhovnom iskustvu. Čovječje duhovno iskustvo, kada je stvarno produbljeno, otkriva vezu između metafizičkog i istorijskog, između nebeske stvarnos koja je produbljena duhovna stvarnost i stvarnos zemaljske; ono odgoneta čovječju sudbinu, koja ima korijen u sudbini samoga Božanstva, rješava zagonetku istorije, ne samo kao istorije svjetske, čovječanske, već i kao istorije nebeske.“45 Dosegnuta crnogorska intaktna sloboda u Drljevićevom misaonom sistemu i duhovnom poretku osnovna je svrha postojanja Crnogoraca. Zato on u Hrvatu (703 i 705 iz 1922. g.) veli „sinte zirajte tajnu bića ljudskog sa tradicijama crnogorskog riterstva i njegovim pogledima na svijet i doći ćete na izvor građanskog rata u Crnoj Gori. Van te sinteze nema drugog puta, uzroka koji svojom neminovnošću uzdižu snagu ovih gorštaka do visine nadzemaljskog potčinjavanja života svoga i svojih najmilijih apstaktnim idealima čovječjeg života i smisla“,46 što smo i ranije ci rali... U ime ideala slobode crnogorsko svještenstvo je u vjekovnoj borbi predvodilo crnogorskog heroičkog čovjeka. 44

Isto, 69-71. Isto. 46 Isto, c. d. 1994, 1-61. 45


175

Crnogorski svještenici nijesu bili učitelji pokornos već glavośeci. Crnogorska intaktna sloboda isključivala je mo vaciju borbe za vlast, korist i slavu. Predstavljala je duhovni podvig, pojam i primjer drugima koji je śedočio o dostojanstvu ljudskog trajanja i postojanja. Nastala je na crnogorskom rodnom tlu koje zbog karaktera i sadržine vlas te istorije kao načina proizvodnje slobode nije znalo za klasnu diferencijaciju naroda. Za unutrašnju podjelu na povlašćene i potčinjene, na diferencijaciju rada i kapitala, predstavlja sistem slobodoslavlja o kojem piše Drljević, a teorijski ga razrađuje vodeći savremeni crnogorski filozof nacije Sreten Zeković u djelu „Crnogorska jeres“ /humanitas heroica liberalis montenegrinae/. Za Drljevića slobodoslavlje je crnogorska riterska religija slobode, a za Zekovića „slobodarska vjera Crnogoraca koja odstupa od oficijelnoga hrišćanstva“.47 Crnogorsko slobodoslavlje, slobodijada, slobodarstvo kao od Drljevića sinonimno imenovano crnogorslavlje bilo je momentom ugledanja brojnih putopisaca, mislilaca, pisaca, biografa, mudraca. I uzor mnogih naroda. Njegoš u „Gorskom vijencu“ pjeva svojim junacima „Ko umije Vama sples vijence/ spomenik je Vašega junaštva/ Crna Gora i njena svoboda.“48 Njegov prethodnik na crnogorskom vladarskom tronu Sve Petar Ce njski uzvikuje u svojim poslanicama „Crnogorci, neka su Vaša vrata svakom ištućem slobode otvorena.“ Na drugom mjestu u poslanici im veli „Vi ste jedini voljni/ čitaj: slobodni – prim. B.C./ narod na svijetu.“ Crnogorski mudrac i nosilac drevnog crnogorskog pamćenja, klasik usmene književne misli, Stevan Perkov Vuko ć je zborio „I sunce se umori sa tamom, a Crna Gora nikad“. I ruski pjesnički velikan Puškin pjeva s ushićenjem o Crnogorcima. Hrvatski pjesnički klasik, ban Ivan Mažuranić u 368. i 369. s hu svojeg epa „Smrt Smail age Čengića“ kori ostale narode „Ah, da vide svijeta puci ostali/ iz nizinah, otkud vida neima“, „što se ne ugledaju na herojski crnogorski narod, obraćajući se u 376, 377 i 378 s hu ovog spjeva Crnogorcima, s hovima „Dok vi za krst podnosite muke/ Nit bi zato barbarim ve zvali,/ Što vi mroste dok su oni spali!“.49 Knjaz Nikola u „Balkanskoj carici“ apoteo čno uzvikuje „genij crnogorstva“50 Engleski pjesnički klasik Tenison Crnu Goru iden fikuje metaforom „kameni prijesto slobode“. Ponavljajući istovjetni Drljevićev stav Jovo Mišov Popović, opunomoćeni crnogorski ministar u svojem „Pogledu na crnogorsko pitanje“ is če „Crna Gora je spomenik podignut u čast slobode.“51 47

Isto, 60. P. P. Njegoš, c. d. 1971. g. str. 142. 49 I. Mažuranić, c. d. Ce nje 2009. g. str. 47. 50 Is , c. d. 1989. g. str. 236. 51 Viđi Elementa Montenegrina/Crnogorski narod i srpska poli ka genocida, nad 48

176


Adam Mickijevič određuje Crnogorce jedinim slobodnim narodom na svijetu. Istovremeno za njega je Crna Gora jedina slobodna država u svijetu.52 U obraćanju Simi Milu noviću Njegoš naglašava:; „Ada čoče, Božija vjera, znam ja tu veselu Srbadiju, no kud su joj sinovi junaci bili, dok joj Bog nije dao Karađorđa. Ta vi, svi tamo fastate jednoga njega junaštvom, a kad Vi Bog njega uze između Vas, a vi sve sunovrat u turski jaram opet! No kršna i siromašna Crna Gora ne haje ni za Nemanje, ni za Murate, ni za Bunaparte; oni svi biše i preminuše, i mač svoj o Crnogorce đekoji opitaše, pa nestaše, a Crna Gora ostade dovijeka i strašnog suda, u svoj volji i slobodi, a to je u slavi.“53 Ređaju se i mnogi drugi primjeri apoteoze crnogorskom narodu i Crnoj Gori kao simbolima i sinonimima slobode. Poslije petomajskih parlamentarnih izbora 1935. godine krunisanih izbornom pobjedom Bogoljuba Je ića i njegove Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS) dr. Sekula Drljević je izjavio pored ostalog: „Zabrinutost Crnogoraca je veća no ikada. Svoje nezadovoljstvo stanjem smatraju pozna m. Biće ravnopravni Crnogorci sa Srbima samo kroz ravnopravnost Crne Gore prema Srbiji. Davidović poriče to pravo Vojvodini, Crnoj Gori i drugima... To je čuvanje centralizma i beogradskog kapitalizma... O Jugoslaviji više nema govora bez ravnopravnos svih u njoj. Hrva više neće bi dio, pokrajina i teritorija Velike Srbije. Snagom otpora opozicije beogradski vlastodršci moraju sužavasvoje kompetencije i pretenzije.... Crna Gora nije bivša ni Crnogorci bivši, nego sadašnji, budući i vječni....“54 Crnogorci kao pripadnici crnogorskog naroda nijesu bivši u smislu, nestali, apsorbovani, amalgamisani narod, aklamira Drljević dajući im novu, univerzalnu odrednicu „vječni“. Atribut „vječni“ koji je ranije dao Bogu i Božanstvu sada je opredijelio svojem crnogorskom narodu. U himničnoj pjesmi „Crnogorsko seljačko kolo“, prvobitnoj himni Crnogorske federalis čke stranke dr. S. Drljević u potonjoj strofi pjeva „Rijeka će naših vali,/Uskačući u dva mora,/ Okeanu glas nosi ,/ Da je vječna Crna Gora.“55 Istu pjesmu sa istom završnom strofom objavljuje pod imenom „Vječnjim/1/90,. str- 266-277. 52 Viđi Lj. Durković Jakšić, Petar II Petrović Njegoš, (1813-1851), Warszawa, 1938. 53 Njegoš-S. Milu noviću, Golubica 1843/44, 5, 18-22. 54 Stav opozicionih grupa u Crnoj Gori. Dr. Sekula Drljević, Crnogorci nijesu bivši Crnogorci, Zeta, 41/VI/ 27.10.1935/1. 55 Is , cit. pjesma, Zeta, 1/VII /januar 1936, 15.


177

na naša“.56 Ova crnogorska himna dr. Drljevića objavljena je u Štedimlijinom djelu „Osnovi crnogorskog nacionalizma“.57 Najzad, objavljena je i u Drljevićevim „Balkanskim sukobima“ 1944. godine. Takođe i u još nekoliko publikacija. I u predizbornom proglasu za opš nske izbore 1936. godine pod naslovom „Živio crnogorski front! Braćo Crnogorci! Braćo seljaci!“ Dr. Sekula Drljević poen ra: „Pobjedom objavite cijelom svijetu, da je Crna Gora vječna.“58 Ugrađena u crnogorsku državnu himnu na olimpijadi u Londonu 2012. g. Drljevićeva odnosno crnogorska državna i nacionalna himna u konkurenciji 205 himni država – nacija u svijetu po svojim karakteris kama, uzvišenos , gordos , dostojanstvu, svečanos , strukturi i drugim meritumima i valerama proglašena je za drugu u svijetu. Prvo mjesto je pripalo Francuskoj „Marseljezi“ Ruže de Lila. „Oj svijetla majska zoro“ Drljevićeva himnična pjesnička tvorevina je od velikosrpskog, an crnogorskog šovinizma napadana, negirana, omalovažavana, ideološki osuđivana, a zajedno sa njom i Crna Gora i njen autor. Razlog tome je u potonjem s hu „Da je vječna Crna Gora“. Da bi se neprijateljima himne Crne Gore „ukrila“ zlonamjerna tendencija demonizuju i dijaboliziju potonja dva s ha i traže njihovu izmjenu. Kampanja pro v autora himne, a jem i napadanih simboličko-metaforičkih pjesničko-filozofskih poruka završnih s hova ne prestaje. Napro v iz dana u dan se nastavlja. Tijem śedoči o snazi neprijatelja zavjernih crnogorskoj državnoj i nacionalnoj slobodi. Štab svih ovih agresivnih nasrtaja na crnogorsku himnu i Drljevića je sa epicentrom u velikosrpskom, nacionalis čko-imperijalnom Beogradu, u njegovom poli čkom i kriptokratskom miljeu i fundamentalis čko-klerikalnoj patrijaršiji svetosavske SPC. Upravo kao u Drljevićevo doba. Atribut vječnost kojim dr. Drljević atribuira crnogorski etnos i nacionalitet i kroz himnu nezavisnu i suverenu njegovu državu Crnu Goru lišen je metaforisanja i simbolizacije Crnogoraca i crnogorske državne zajednice Božjom i Božanskom. Vječno, vječni, vječna ne sadrži u sebi ni donosi sobom ekskluzivitet „izabranog naroda“ kao seman čko-mitski rekvizit i antropološkonaciološku mitologemu nacionalne mitologije sazdane na trojstvu izabranos etnija i etnosa (mit o zemlji izlazećeg sunca, mit o izabranom narodu i mit o najvišoj planini – vrhu). Oreol vječnos je sinonimija Drljevićeva određenja Crnogoraca i Crne Gore kao vrijednos , pojmova i stvarnos sazdanih i potvrđenih sobom, vlas tom istorijom i povijesnom istorijskom reprodukcijom utemeljenim na 56

Isto, Evolucija, god. IV, sv. 2-3. Zagreb, veljača-ožuljak 1936, 168. Isto, Zagreb 1937, str. 127. 58 Dr. Sekula Drljević „Da je vječna Crna Gora“, DANU, Podgorica 2011. g. str. 255. 57

178


načelu i u sistemu slobode, slobodijade, slobodoljublja, slobodoslavlja kao intaktne slobode, univerzalnos , opštos , čovječnos , čovječanske sveukupnos , čojstva. Crnogorski narod i nacija odnosno Crnogorci su vječni, a Crna Gora, njihov državni dom, vječna, jer se temelji na slobodi kao praosnovi i osnovi cjelokupne svjetske istorije i mondijalnog istorijskog procesa. U kontekstu i sistemu filozofije istorije do njenog najdubljeg bi ja može se s ći analizovanjem odnosa vremena i vječnos . Pošto je istorija proces u vremenu pitanje njegovog značaja, prirode procesualnos , centralna je tema svake filozofije povijes . Rasprave u tom pravcu polaze od definicija vremena i njegova značenja. Traže se odgovori na pitanja metafizičkog, formalnog, uslovno-kauzalnog, fenomenološkog ili ontološkog značenja i znakovnos vremena. Uvažavajući bemeovske tekovine i mislilačke domete, Nikolaj Berđajev je dao jednu od najkonzistentnijih teorija tzv. nebeske istorije odnosno relacionizma vremena i vječnos . U tom sistemu jedno gledište je, da vrijeme je neko odricanje vječnos , neko stanje koje nema nikakvog korijena u vječitom životu. Drugi aspekt govori da je vrijeme ukorijenjeno u vječnos . Ovo drugo je prema Berđajevu središno pitanje metafizike istorije. Odatle on izvodi postojanje dva vremena, vremena rđavog i vremena dobrog, vremena is nitog i vremena neis nitog. Postoji izopačeno vrijeme i vrijeme dubinsko koje se dodiruje s vječnošću i u kojem nema izopačenos . U tome se slažu razni filozofski pravci. Po jednom od njih a koji Berđajev prihvata u vrijeme može da uđe vječnost kada u njemu djeluje vječito načelo. Ovo određenje je korespondentno Drljevićevom određenju crnogorske istorije (vremena) ispunjene sistemom intaktne slobode kao vječitog načela. Isto tako i vrijeme može da uđe u vječnost kada u njemu djeluje neko vječito načelo. I ovaj stav se uklapa u Drljevićev misaoni svijet. Vrijeme nije zatvoreni krug u koji ne može ništa prodrije iz vječite stvarnos , ono je nešto otvoreno, smatra Berđajev. S ove tačke gledišta vrijeme je nešto unijeto u dibinu vječnos . Berđajev apostrofira: „To što mi zovemo vremenom u našem svjetskom istorijskom procesu, u našoj svjetskoj stvarnos , koja predstavlja proces u vremenu, to vrijeme je neki unutrašnji period, neka unutrašnja epoha same vječnos . To znači da postoji ne samo naše zemaljsko vrijeme, vrijeme u našoj zemaljskoj stvarnos , već postoji i pravo nebesko vrijeme, u kojem ovo vrijeme ima korijen i koje ono reflektuje i izražava; da postoje, po kazivanju starih gnos čara, eoni Božanske dubine bića. Ali eoni kazuju da postoji vrijeme i za samu osnovu bića, da i u njoj postoji neki vremenski proces i da vremenski proces nije samo oblik naše sužene stvarnos , koja se suprotstavlja nekoj dubinskoj stvarnos , a koja kao da nema ničeg zajedničkog s vremenom. Ne, u njoj postoji sopstve-


179

no nebesko, sopstveno Božansko vrijeme. Zato moramo da priznamo da sam vremenski proces koji je u stvari svjetski istorijski proces i koji se svršava u našem vremenu, počinje u vječnos , da u vječnos počinje dinamika koja se svršava u našoj svjetskoj stvarnos .“59 U platonizmu i u staroj induskoj filozofiji nema veze između vremena i unutrašnje suš ne bića. Unutrašnja suš na bića shvata se kao bezvremenost, nepokretna vječnost suprotna svakom vremenskom procesu. Jedna druga struja je tvrdila da za dubinu Božanskog života ne važi priroda vremena. Odatle upit, da li priroda kretanja, priroda procesa važi i za Božanski život? U religioznoj svijes može bi dominantan stav da se na Božanski život ne proteže priroda istorije, zato što je čovječanska istorija nerazdvojno vezana s vremenom i da je van vremena nemože bi . Kad ljudski istorijski proces po Berđajevu pretpostavlja postojanje rđavog vremena, onda se za život Božanski pretpostavlja egzistencija nekog dobrog vremena. Naše vrijeme, naš svijet, sav naš svjetski proces jeste, tvrdi Berđajev, epoha, period, eon života vječnos koja ima korijen u vječitom životu. Zato u svjetskom procesu ne postoji izolovanost od za čovjeka najdubljih Božanskih tajanstvenih sila i one iz svijeta vječnos mogu ući u svjetski proces. To je najdublja suprotnost okamenjenoj svijes . Samo dinamika i dinamičko shvatanje, a ne mrtvo poimanje prirode svjetskog procesa može zasnova pravu metafiziku istorije po učenju Berđajeva. Analogno religijskoj, naučno-pozi vna i materijalis čka svijest priznavala je izolovanost istorijskog eona i odricala egzistenciju drugog svijeta. Otuda po Berđajevu, „Vremenskim procesom, koji je pojavni za našu svijest, iscrpljuje se sva suš na bića. Drugog svijeta nema, krug naše stvarnos je zatvoren. Zatvorenost naše stvarnos odriče postojanje ma kakavih drugih svjetova. Kidanje pak tog kruga dopušta da postoje drugi svjetovi. Za građenje metafizike istorije neizbježna je osnovna prepostavka da istorijsko ulazi u samu vječnost, da ono ima korijen u samoj vječnos . Istorija nije nešto što je izbačeno na površinu svjetskog procesa, ni gubitak veze s korijenom bića: ona je potrebna za samu vječnost, za neku dramu koja se svršava u vječnos . Istorija nije ništa drugo već najdublji uzajamni u caj između vječnos i vremena, neprekidno ulaženje vječnos u vrijeme. Pošto je hrišćanstvo neobično istorično, pošto je ono konstruisalo istoriju, to za hrišćansku svijest vječito postoji u vremenskom, vječito može bi u vremenu otjelovljeno. Hrišćanstvo u našem vremenu, u našem vremenskom procesu, svjetskom i istorijskom, označava da vječnost, tj. Božanska stvarnost može ima korijen u vremenu, da može kida lance vremena, ulazi u njega, bi u njemu dominantna snaga. 59

N. Berđajev, Smisao istorije, 74-75.

180


Istorija se ne svršava samo u vremenu i ne pretpostavlja jedino vrijeme, bez čega istorije nema; istorija je neprekidna borba vječitog s vremenskim. To je stalna borba, stalna pro vakcija vječitoga u vremenu, stalno naprezanje vječi h načela da odnesu pobjedu vječnos , da je svrše ne u smislu izlaska iz vremena, ne u smislu odricanja vremena, ne u smislu prelaza u situaciju koja nema nikakve veze s vremenom, jer bi to bilo odricanje istorije – već u smislu pobjede vječnos na samoj areni vremena, tj. u samom istorijskom procesu. Ta borba vječnos s vremenom je neprekidna i tragična borba života i smr u toku cijelog istorijskog procesa, zato što uzajamni u caji i sudar vječi h i vremenskih načela i nije ništa drugo već sudar života i smr , jer bi krajnje izdvajanje vremena iz vječnos , pobjeda vremena nad vječnošću, bila pobjeda smr nad životom, krajnji izlaz iz vremenskog u vječito bio bi izlaz iz istorijskog procesa. Stvarno postoji treći put i treće načelo, na koje se svodi i sama suš na borbe vječnos života sa smrtnošću vremena kroz ukorenjenost vječitog u vremenskom. Istorija, da bi se shva la potpuno, pretpostavlja kraj, tj. pretpostavlja okončanje svjetskog eona, okončanje svjetske epohe vječnos koju mi zovemo našom svjetskom stvarnošću, našim svjetskim životom. To je savlađivanje svega prolaznog, vremenskog ili smrtnog – početak vječite, pobjedilačke svjetske stvarnos u samom vremenu; to je pobjeda nad onim što Hegel naziva rđavom beskrajnošću. Rđava beskranost, u stvari, beskonačnost je odsustvo kraja u vremenu, to je beskrajni proces u vremenu koji ne zna za konačno rješenje i konačnu pobjedu. Takvo shvatanje beskrajnog procesa čini besmislenim istorijski proces, onemogućuje shvatanje njegovo kao tragedije koja ima rešenje.“60 Berđajev nastavlja tezom, da se „vrijeme naše svjetske stvarnos u kojoj se svršava istorija, da se eon čovjekove zemaljske sudbine, nalazi u vječnos i samo zato što se istorija nalazi u vječnos vrijeme i dobija ontološko značenje. Smisao istorije, koja se svršava u zemaljskom eonu, jeste u tome da se uđe u neku potpunost vječnos , da bi ovaj eon izašao iz stanja svoga nesavršenstva i defektnos i ušao u neku potpunost bića vječitog života. Ta pretpostavka metafizike istorije, vezana s odnosom vremena i vječnos , čvrsto postavlja problem mnogo bliže svakoj konkretnoj istoriji, bez kojeg je ova nemoguća, jer on čini njenu suš nu, a to je problem odnosa između prošlog, sadašnjeg i budućeg.“61 Kako je vrijeme naše svjetske stvarnos , vrijeme našeg svjetskog eona iskidano, rđavo vrijeme pošto u sebi sadrži zlo, smrtonosno načelo, ono 60 61

Isto, 77-79. Isto, 79.


181

nije cjelosno vrijeme, već razbijeno na prošlo, sadašnje i buduće. „I ne samo da je fragmentarizovano na djelove već se fragmen bore međusobno. Istorijski proces u vremenu je stalna tragična i mučenička borba iskidanih djelova vremena: budućeg i prošlog“,62 tvrdi Berđajev. Zbog te iskidanos vremena ono se pretvara u privid. On to objašnjava formulacijom da sadašnje je samo neko beskrajno malo produženje trenutka kada prošlog već, a budućeg još nema. I prošlo i buduće su prividi jer ih nema. Nit vremena je iskidana na tri dijela pa ne postoji stvarno vrijeme. Buduće ubija prošlo, da bi postalo prošlo i kao prošlo žrtva docnijeg budućeg. Raskid prošlog i budućeg koja ispunjava egzistenciju zlog i bolesnog vremena „čini nemogućim upoznavanje i priznanje cjelovite, prave realne istorijske stvarnos koja bi se svršila u nekom sadašnjem, cjelosnom, pravom, realnom i neiskidanom vremenu koji nosi život, a ne smrt.“63 O temeljnoj relaciji prošlog i sadašnjeg, prošlog i budućeg vremena, o odnosu vječnos i vremena, vječnog i vremenitog, stvarnog i fikvnog, cjeline i dijela, vječnos i eona, vjekova i dana piše Drljević u svojoj epohalnoj retorici odbrani u djelu „Đeneral Vešović pred sudom“ 1921. g. U vezi sa jem S. M. Štedimlija konstatuje: „Tek onda kada nastane realna opasnost po crnogorski nacionalizam, dr. Sekula Drljević će ukaza jednim sjajnim primjerom na razliku koja postoji i koja se mora ima u vidu, razliku između crnogorskog i srpskog naroda.64 Dr. S. Drljević postavlja pitanje da li je vrijeme krivo tome, da su se Srbi i Crnogorci razjedinili. „Dabome, da ko drugi! – kaže on. – Omnia quae fiunt, fiunt in tempore. Logičkim dedukacijama u tom pravu juriste dolaze do pojma: praescrip o longissimi temporis. Sve što se putem te preskripcije stekne juris čki je nesporno, a sve što je juris čki nesporno jako je. Bar je toliko jako, da se bez većih bolova ne može poniš . Ne mislim ovim reći da su tvorevine praescrip onis longissimi temporis vječne, jer je vječnost samo privilegium Božanstva, ali sam rekao i ponavljam, da mogu promijeni svoga vlasnika sine iusto tulo et bona fide opet samo praescrip one longissimi temporis. Jest: Vrijeme gradi niz Kotare kule, vrijeme gradi, vrijeme razgrađuje. Što stvore vjekovi to mogu samo vjekovi uniš . Ali ako dođe udbinski dizdar i popali u Kotare kule, šta mu mogu vjekovi, pitaće me neko. Čujte odgovor! Vjekovi će ga grdno kazni , zapaliće mu njegove dvore u Udbini: „Pali, žari udbinski dizdaru, red će doći i na tvoje dvore!“ „Zar nijeste nikada čuli tu poruku vjekova udbinskom dizdaru, ili možda zaludu preživljujete doslovno ispunjenje te poruke? Da, gospodo, ništa na 62

Isto, 79-80. Isto, 80. 64 Is , Osnovi crnogorskog nacionalizma (citat prema dr. Danilo Radojević, Tri zabranjene knjige Savića Markovića Štedimlije, DANU, Podgorica 2008, str. 263. 63

182


svijetu nije tvorevina jednoga dana, ni je išta na svijetu srušeno u jednom danu. Svi naši sukobi rezul raju iz gvozdenog otpora vjekova...“ „Zar ideal h vjekova, o čijem nam otporu govoriš, može negleda svoj triumf u danu današnjem? Zar ovaj dan nije pravedna nagrada krvavih napora h is h vjekova? Zar kolijevka Nemanjića65, otadžbina Balšića, Crnojevića i Petrovića, zar domovina Baja Pivljanina, Vuka Mandušića i svih ostalih iz onog divnog Vijenca besmrtnika ne bi majka ove poli čke ideje, koja tako pobjedonosno dominira današnjim danom? Ili je možda vidovi pogled Draška od Mletaka toliko obnevidio, da ne poznaje čedo rođeno? – Ja osjećam da svi na mene upućujete ta i slična pitanja kada vam govorim o otporu vjekova“. „I ako sam svjestan težine dužnos koju primam na sebe priznajući se obveznim da odgovor na ta pitanja, ja sam ipak na njima blagodaran. Odgovori na ta pitanja znači govori o onome što je u današnjem vremenu najteže, ali i najpotrebnije, znači govori o psihologiji čitavog jugoslovenskog problema“.66 „Da počnem sa onim posljednjim pitanjem od malo čas postavljenim. Zar je vidovi pogled Draška od Mletaka toliko obnevidio da ne poznaje čedo rođeno, pitali ste me vi. Kako je moguće da Ivo Crnojević trže nož na svog sina Maksima, pitam vas ja. Ko je kriv? Da li Ivov oslabljeli vid ili Maksimov promijenjeni lik? Kriv je Maksimov prominjeni lik“. „Pa ko je od nas Ivan a ko je Maksim, pitat ćete me vi. Čini mi se obojica i Ivan i Maksim u jedan is mah. Razdvojili smo se davno, i od onoga našega nevoljnog rastanka do današnjega toliko željkovanog sastanka bolovali smo na svoj način svi. Jedni smo bolovali ropstvo sopstveno, drugi smo slobodovali krvavu slobodu i bolovali ropstvo brata svog. Jednom je ropstvo prošaralo lik, drugom je vječna borba za slobodu dala novi lik. Vjekovi nejednakog života svakoga od nas dali su nam nejednake mentalne sklopove“. „Da li je tačno to? Da li su pogled na svijet, na društvo, na državu, na religiju, na moral, oni Srbijanaca i oni Crnogoraca zbilja toliko različi , da se može govori o njima kao raznorodnim? Da li junaci Gorskog vijenca zbilja nemaju ničega zajedničkoga, ili zar imaju tako malo zajedničkog sa junacima Koštane Bore Stankovića? Zar bi nemoguće bilo prve zamisli u postojbini drugih i obratno? Ja mislim da bi takva zamjena bila nemoguća. Ko hoće provno da tvrdi, mora mi prvo nešto rastumači “. 65

Uvrštavanje Nemanjića u crnogorsku istorijsku stvarnost, tj. Zete – Crne Gore u njihovu kolijevku je Drljevićev istoriografski previd koji ne umanjuje kontekst i suš nu njegove sjajne retorske, filozofske, pravne i istorijske misli u okviru teme i njegova epohalnog opusa. 66 Isto kao 19.


183

„Nije jedan profesor srbijanski i vojvođanski postao poznat po tome što je mnogo i sa mnogo truda pisao o Gorskom vijencu. Neki od njih sa gordošću slušali su sud drugih o sebi, da se dobri poznavaoci toga remeka, koji stoji bez takmaca u jugoslovenskoj literaturi. Jedan od h profesora koji doduše uživa kod nas reputaciju najboljeg poznavaoca filozofije, o šao je tako daleko da je proglasio svoje poglede na filozofsku stranu „Gorskog vijenca“ kao potonju riječ o filozofiji lovćenskog genija, i ako je već sa prvih nekoliko rečenica svojih izlaganja nesumnjivo dokazao da nije razumio ne samo „Gorski vijenac“ nego ni njegovu posvetu Prahu oca Srbije. U pozna m s hovima: Iz grmena velikoga lafu izać trudno nije: U velikim narodima geniju se gnjezdo vije, Ovđe mu je po gotovu materijal k slavnom djelu I triumfa dični vjenac, da mu krasi glavu smjelu. Našao je naš filozof negaciju mogućnos genija u malom narodu, i ako Vladika odmah u s hovima, koji neposredno predhode ci ranima, ubraja Karađorđa, bez ikakve rezerve, među osam genija zbog kojih, prema njegovim riterskim pogledima na svijet i život, treba devetnaes vijek da bude „era strašna ljudskijema koljenima“. „Iako Vladika vidi u Milošu Obiliću vojinstveni genij svemogući, iako svoj pozna testamenat počinje onim snažnim izrazom svijes o sopstvenoj genijalnos , od koga nije jači ni onaj Danteov, kada ga primaju u paklu zajedno sa Virgilom kao ravnopravne u društvo najveći pjesnici staroga vijeka s Omirom na čelu, ni onaj Ovidijev: In genio peru Naso poeta meo, pa ni pozna s hovi Hajneovi slične sadržine, ipak naš profesor predaje i dalje svojim đacima na univerzitetu, da Lovćenski Genije poriče mogućnost genija u malom narodu“. „Što je to kod Vladike Rada, zbog čega ga tako učeni Srbi Necrnogorci ne mogu razumje ? Vladika Rade je pjesnik crnogorskog riterstva i crnogorske religije, on je crnogorski i Šekspir i Dante. On se ne može razumje bez osjećanja, on se može samo osjeća sa razumijevanjem. U tome leži uzrok, radi koga ga potpuno razumiju crnogorski seljaci, koji žive u tradicijama toga istoga riterstva i te iste religije, a skoro potpuno ne razumiju profesori, za koje su te tradicije strane. Samo profesori, potpuno strani m tradicijama, mogli su doći na čudnovatu misao, da u našem Vladici nađu nekakvog preteču poznatog Darvinovog učenja o postanku specija“. „U tome sukobu vjekova sa poli čkim koncepcijama ovoga današnjega dana, ja vidim otkrivenu tajnu naših današnjih sukoba“ (Odbrana đenerala Vešovića, 14. I 1921).

184


Eto, kada je dr. Drljević rekao ono što je trebalo reći čitavu sto nu godina ranije, ili bar onda kada je i Starčević formiranje hrvatskog nacionalizma povra o na pravi put!“ – zaključuje Štedimlija.67 Svoj i ujedno Vešovićev i crnogorski trijumf u ovom čuvenom sudskom i istovremeno istorijskom procesu – vjesniku buduće pobjede Crne Gore Drljević testamentarno okončava: „Ja vjerujem u nesavladivost vjekova, koja će trijumfira prije ili kasnije.“68 Nepobitnu briljantnost ovih Drljevićevih stavova i teza kasnije raspravljajući „Smisao istorije“ potvrđuje i afirmiše veliki filozof Nikolaj Berđajev tvrdnjom da se ne može odrica stvarnost istorijskog, stvarnost prošlog vremena. Jer „sva istorijska stvarnost kojom se bavi istorija jeste stvarnost otkinutog dijela vremena, koje se odnosi na prošlo vrijeme, i đe je svako, buduće unijeto u prošlo“.69 Istorija i „Metafizika istorije mora da prizna da je istorijsko stabilno i stalno, da je prošla istorijska stvarnost is nska stvarnost, da ona živi, da nije iščezla i umrla, već da je ušla u vječitu stvarnost. Ta stvarnost je neki unutrašnji momenat, unutrašnji period vječite stvarnos koju unosimo u prošlo vrijeme, ali koju neposredno ne opažamo, kao što opažamo sadanje vrijeme samo zato što živimo u izopačenom, bolesnom, iscjepkanom vremenu, koje nije ništa drugo već refleks iscjekpanos našeg bića i nemanja cjelos . Možemo živje u istorijskom prošlom, kao što živimo u istorijskom sadašnjem vremenu i kao što očekujemo da živimo u istorijskom budućem vremenu. Postoji neki cjelosni život koji spaja tri momenta vremena – prošlo, sadašnje i buduće – u jedno cjelosno svejedinstvo, zato prošla istorijska stvarnost nije umrla istorijska stvarnost; ona nije ništa manje realna od one koja se svršava u datom trenutku ili one koja će se dogodi u budućem vremenu, koju mi tako isto ne opažamo, ali kojoj se nadamo i koju očekujemo. Prošlo vrijeme sa svojim istorijskim epohama vječita je stvarnost u kojoj svaki odnos, u dubini svog duhovnog iskustva, savlađuje bolesnu iscjepkanost cijelog bića. Svaki može bi par cipiran istoriji utoliko, ukoliko on postoji u eonu svjetske stvarnos .“70 Sila duha vječnos vodi iz smrtonosnog karaktera vremena, iz trenutka sumnjivog sadašnjeg vremena iz neobuzdanih pretenzija jednog imperijalnog pretencioznog dana da svojim nasiljem poniš neumrlu i besmrtnu „vječnost“ i vječitu snagu crnogorskih vjekova. Ta sila crnogorskog otpora vjekova je sila duha vječnos bez koje nije moguća veza istorije, cjelina istorije 67

Is , cd. 265. Đeneral Vešović pred sudom, štamparija Mlađen, Zemun 1921. g. Dr Sekula Drljević, Poli čka misao, (Izabrana djela), (predgovor, uvodna studija i izbor akademik dr. Danilo Radojević), DANU, Podgorica, 2007. g. str 187. 69 Is , c. d. 81. 70 Isto 82-83. 68


185

i veza vremena, bez kojeg bi raskid između prošlog, sadašnjeg i budućeg bio nepovratan i potpun pa bi stanje svijeta i njegove svijes kako i Barđajev tvrdi „podsjećalo na bezumnika“, jer je „gubitak pamćenja glavna i osnovna oznaka ludila.“ Prekid pamćenja je prekid postojanja i crnogorske nacionalne egzistencije, pisao je dr. Drljević. Prošlo vrijeme živi u ljudima i naciji kroz pamćenje. Istorijsko pamćenje je najveća manifestacija duha vječnos u ljudskoj vremenskoj stvarnos . Pamćenje je osnov istorije. Bez istorije kao „vječnos “ nema ni jednog sadašnjeg trena, ni budućeg dana. Cijelo istorijsko znanje je śećanje i oblik trijumfa pamćenja nad duhom prolaznos . Pamćenje čuva pretke i vezu predaka i potomaka. Veza istrijebiteljskog dana destrukcije sa nepokornošću prošlih vremena gradi istoriju koja nije jednosmjerni proces. Na grobovima očeva i predaka raste grobnica sinova i budućih potomaka. Ko nije shva o da je grob-kolijevka i koljevka-grob taj nije shva o suš nu i logiku istorijskog procesa. To je shva o dr. Drljević polazeći od crnogorskog njegoševskog pogleda na svijet po kojem „Na grobu će iznići cvijeće za daleko neko pokoljenje.“ Ujedno to je i poruka njegovog otpora i trijumfa vjekova pretenziji bolijes jednog dana. U tome i vječnos istorije, kao i u vječnom ili vječitom načelu slobode, intaktne slobode koja ispunjava što bi i Horhe Luis Borhes rekao „istoriju vječnos “ nalazi se ključ istorije svijeta odnosno svjetskog istorijskog procesa u kojem u njegovoj srčiki obitava načinom velikog primjera crnogorski istorijski podvig kao pojam. Kao što postoji načelo slobode (kao dobra) postoji i načelo slobode zla. U ovom slučaju o kojem govori Drljević ono je simbolizacija prolaznos (vremena) nemoćnog pred načelom vječnos – snagom vjekova, iako je ugrađeno u istoriju kao njena prava osnova. Kada nebi postojala sloboda dobra i sloboda Božja istorijski proces nebi postojao. Nebi tada postojao Drljevićev otpor vjekova danu zla kao zlu. Eto i zato postoje vjekovi i vječnost u Drljevićevoj viziji i misiji služenja ovim „ontologijama“ i idealima. Dr. Sekula Drljević is če da su Crnogorci i Crna Gora „u cijeloj istoriji nacije pokazali najviše, smisla za nacionalnu ideju i sposobnos za upravu“.71 Zbog jeh svojih osobina imali su i vođstvo i nad srpskim narodom u svojim rukama. Drljević nastavlja „Svi istoričari od najstarijih vremena priznavali su Vam, Crnogorci, da ste bili ne samo najbolji junaci no i najhitriji i najsposobniji poli čari.“72 Crnogorci imaju najstariju državu na Balkanu.73 U predizbornom programu Crnogorske federalis čke stranke za par71

Crnogorac br. 2/3.1.1925. Isto, 7/6.2.1925. (Uoči izbora). 73 Isto, 6/31.1.1925 (Laste bez proljeća). 72

186


lamentarne izbore 1925. godine koji je pisao dr. Sekula Drljević, lider ove zelenaške poli čke stranačke organizacije, crnogorskog naroda i nacije, obraća se Crnogorcima: „U vjekovnoj borbi Južnih Slovena za slobodu vi ste jedini kao slobodni, borbu vodili, zato je vaša borba za slobodu ostalih bila jačega zamaha i krvavija nego njihova. Samo se vaša borba uzdigla do visine epopeje, koju dotle Balkan nije gledao. Svi su Vam pjevali, ne zato što ne bi radije pjevali sebi nego vama, nego zato što njihova borba nije kao vaša dos gla visinu na kojoj zaslužuje da bude opjevana. Vaša građanska sloboda bila je viša od građanskih sloboda, bila je sloboda osloboditelja“.74 Drljević govori o „nižim pojmovima o slobodi ljudi i građana“ kod Srba u odnosu na Crnogorce.75 Vodeću ulogu Crnogoraca Drljević nalazi i u prošlos i u sadašnjos , pa nastavlja: „Kao što je Vaša borba za stvaranje državne nezavisnos Južnih Slovena bila viša i krvavija od njihove, tako su od ujedinjenja (za Drljevića je to prisajedinjenje, najgrublji anšlus što je istakao na više mjesta – prim. B. C.) do danas i vaši napori i žrtve za slobodu svoju i ostalih jugoslovenskih građana veće i krvavije od napora, koje su učinjeli i koje čine vaša braća – građani ostalih udruženih zemalja.“76 Dalje is če, „Vjekovnu borbu za slobodu Južnih Slovena završili ste žrtvom, kakvu nikad niko nije dao u istoriji čovječanstva“.77 Proglas završava stavom upućenim Crnogorcima: „Dokažite, da i u ovoj borbi, kao i u onoj ranijoj stojite na čelu Južnih Slovena. Do sada ste sa čašću održali položaj njihovog vođe. To i jeste vaše mjesto, istorijom vam određeno i mi smo uvjereni, da će barjak boraca za građanske slobode, o koji se danas grabe svi Južni Sloveni, na izborima, osta u vašim rukama“.78 Drugim riječima Drljević is če da crnogorska viševjekovna sloboda nezna za granice. Nije egois čna borba samo za vlas tu slobodu, već ujedno i borba sa slobodu svih pokorenih. To joj daje univerzalni karakter i univerzalizuje slobodu kao vječi opš princip svjetske istorije a Crnogorce očovječuje, oljuđuje, „obogotvorava“ i čini zato vječnim. U poznatom svojem djelu „Balkanski sukobi“ u završnom poglavlju „Duhovni lik Crne Gore“, Dr. Drljević piše: „Nakon an čkih grčkih pjesnika i filozofa najveći pjesnik i filozof na Jugoiztoku, crnogorski vladar i pjesnik Petar II Petrović Njegoš, u svom najvećem djelu ’Gorski vijenac’, kaže za Crnu Goru, da je ’gnijezdo junačke slobode’. Pojam junačke slobode nema nijedan drugi narod Jugoiztoka osim 74

Isto. Isto. 76 Isto. 77 Isto. 78 Isto. 75


187

Crnogoraca. Svoji prema pojmu građanske slobode zapadnih ’demokracija’ u odnosu, u kome stoji is na prema laži. Junačka sloboda je pravo naoružanoga junaka, da u odbranu svoje čas upotrijebi oružje pro v svakoga, pa i pro v državnih organa u toku njihova službenog rada. Građanska sloboda je iluzija razoružanih ljudi da su slobodni. Pojam junačke slobode uzidan je u temelje crnogorskog pogleda na sviet, koji nema ničega zajedničkog s pogledom na sviet bilo koga drugog naroda na Jugoiztoku, izuzevši narode, koji pripadaju dinarskoj grupi“.79 Ove teze o univerzalnos i osobenos ma crnogorske junačke slobode kao sistema crnogorske slobode i slobode uopšte (slobodijade) ponavlja pozna montenegrinolog dr. Gerhard Gezeman u radu „Zašto napisah knjigu o Crnogorcima“, stavovima da to nije interes za egzo zam već „oduševljenje za jedan herojski način života u kome vrijede druga moralna mjerila, a ne mjerila našeg civilizovanog, građanskog života“.80 Kao istraživača privlačio ga je duh Majeve knjige „U ponorima Balkana“, život „starogrčkih Špartanaca i starodrevnih Germana, najviše onih na Islandu, u posljednjem ’tulu’ kako su ovi sami opisivali svoj herojski i grandiozni život u svojim tzv. ’sagama’ usmeno predanim i poslije zabilježenim karakterološkim tradicijama“.81 Gezeman nastavlja, „možete zamisli , kako sam bio iznenađen, i to ugodno iznenađen, kada sam poslije, pored moje za mene i suviše izblijeđele Evrope, naišao na vaš Crnogorski narod. Tu nađoh da još živi nešto od onoga što me očaralo sa pustara američkih i poljana islandskih! Ali sad bi neko mogao da upita: prijatelju dragi, da to nije posrijedi ovaj vaš stari njemački roman zam herderskog porijekla, dakle ideje koje su danas po snute od modernih, racionalis čkih struja? Ne s dim se nimalo da vam priznam, kako sam u mnogom pogledu dužan zahvalnost Herderu. Ta njemu su hvalu dužni toliki narodi srednje i istočne Evrope, a ne samo pojedine ličnos ; među njima naročito slovenski narodi, jer on je donio ideju o suš ni te čudne i zagonetne pojave koju zovemo „narodom“. Baš te herderske ideje su nama Njemcima i vama Slovenima dale mogućnost da dođemo do živog i pravilnog svatanja narodnos . Ono što je Herder uvidio i učinio, to je, is na roman zam, tj. postalo je, kao saznanje i pogled na svijet iz Veltansšaunga tadašnjega duhovno najplodnijega doba nove evropske istorije, a u stvari je kud i kamo naučnije i egzaktnije nego mnoge racionalis čke, pozi vis čne i materijalis čne metode metode devetnaestoga, hvala bogu, umrloga i prošloga stoleća. Ono što je Herder 79

Is , c. d. (citat prema Dr. S. Drljević, Poli čka misao, DANU, Podgorica 2007. str.

80

Is , c. r. Slobodna misao, 24/XV/1936/3. Isto.

410). 81

188


sam naslu o, što je Jakov Grim, vaš stari roman čki drug i prijatelj, pokušao da obradi naučno, to mi Njemci danas nazivamo das eigenständige Volk, t.j. samostojni, samoživotni narod, a to se razvilo polako i u opreci prema svim načelima koja su vladala u devetnaestom vijeku, i danas već postalo osnovicom jedne čitave nauke“.82 Izraze samostojni i samoživotni narod pored Gezemana za Crnogorce upotrijebljavlo je i dr. S. Drljević u smislu samonikli, samobitni, autohtoni narod. U „Balkanskim sukobima“ Drljević konstatuje: „Narodna i državna organizacija Crne Gore o kojoj sam govorio prije pod naslovom, Proglašenje Crne Gore kraljevinom podpuno je samostalno izgrađivana i jednako samonikla (ureigen) kao i crnogorski pogled na sviet i crnogorska religija“.83 Crnogorska religija nije religiozni fana zam. „To dokazuju i rieči vladike Danila: Udri za krst za obraz junački; i njegov poziv, da se, oltar pravi na kamen krvavi; Krst se spominje samo zato, što je izdaja krsta odvela putem zločina veleizdaje, a borba se vodi za obraz junački, tj. za čast naroda i čast pojedinca kojih nema bez slobode. To se vidi i iz govora igumana Stefana, koji za čast kaže, da je slava i sve nja narodna. U ostalom, na kamenu krvavome ne pravi se kršćanski oltar, nego samo oltar narodne slobode. Po crnogorskom pogledu na sviet istu cienu s čašću ima samo junaštvo. Čast je izuzeta od primjene bilo koga mjerila zemaljskih vriednos i prenesenih u carstvo religije a junaštvo je uzdignuto u nedogledne visine nad sve ostale ljudske vrline. Junaštvo je, piće najslađe duševno, kojijem se pjane pokoljenja. Ono je, vječna zublja vječne pomrčine, koja, nit dogori ni svjetlost gubi (’Gorski vijenac’). Ljudska je dužnost bori se pro v zla. Zbog toga su bez junaštva sve ljudske vrline pomračina, a junaštvo je zublja, koja vječno plam , koja nikada svjetlost ne gubi. Na sjajniji priesto junaštvo nije nikada podignuto ni mu je ikada od ove pjesme ljepša ispjevana. Crnogorski pojam junaštva nije isto, što i pojam hrabros . Čojstvo tj. vjernost zadanoj rieči i velikodušnost prema slabijima, nuždno je sadržano u definiciji pojma junaštva, dok nije is slučaj kod hrabros . Svaki junak je hrabar, ali svaki hrabar čovjek nije junak. Hrabar je i lopov, koji provali u tuđu kuću, da je pokrade, ali nije junak. Svim pjesničkim genijima daju njihovi narodi građu za djela, koja im osiguravaju bezsmrtnost. Zbog toga najveća djela najvećih pjesničkih genija razumiju podpuno samo sinovi njihova naroda, jer ih samo oni ośećaju. Pjesnik ’Gorskog vijenca’ unio je u svoje djelo misao i ośećaj crnogorskoga 82 83

Isto. Isto, kao 9.


189

naroda u tolikom stupnju, da crnogorski seljaci, ci raju iz njega s hove, kao da su ga pisali zajedno s njegovim auktorom. Crnogorci žive u ’Gorskom vijencu’, a ’Gorski vijenac’ živi u Crnogorcima. Za Crnogorce ne postoji, čega nema u ’Gorskom vijencu’ u kojemu je sadržan moralni i e čki sustav crnogorskog naroda, svi propisi crnogorske religije. Crnogorci, i ako kršćani, i to uglavnom pravoslavni, ispovijedaju religiju ’Gorskog vijenca’. Zbog toga je crnogorsko pravoslavlje crnogoroslavlje. Znatno se odielilo od ostaloga pravoslavlja pa i od srbskoga, koje za sebe kaže, da je svetosavlje“.84 Zato su Crnogorci, tj. crnogorski narod i nacija vječni. Jer ispoljavaju ono što baš ne. A baš ne junačku slobodu, vječni princip istorije svijeta, baš ne besmrtni princip opstanka u odbrani, slobode s životom skopčane! Baš ne i tvore ’Gorski vijenac’ kao himnu i vijenac podignut u čast Crnogoraca, čovjeka, slobode kao vječnog principa i vječnos . Sloboda i istorija slobode za njih nije samo ra o, već i vjera i religija. Očaran ovim pogledom na svijet, prirodu i ljudsko mišljenje Gezeman veli da ono što je ova narodna svijest Crnogoraca to je u suš ni ta tzv. njemačka „Narodna teorija“, „Volkstheorie“ ili „Die Lehre von eigenstandigem Folk“ kao što je naziva njen najglavniji predstavnik Maks Hideberth Bőm, a takođe i Heinric Wilhelm Rihl sa svojom zaboravljenom „Haturgeischichte des deutschen Volkes“, što znači, prirodna istorija njemačkog naroda u če ri knjige… „Ako su Herder, Grim, Bőm, Rihl roman čari, onda to samo znači da je roman ka kao nazor na svijet i „naučna metoda plodnija i bliža životu i stvarnos nego račundžijska i bakalinska pamet. Ali iz svega toga rezul ra moje krajnje nepovjerenje i opravdana sumnja u nepogriješivost i vrijednost moderne civilne građanske zapadnjačke civilizacije. Mi smo na kulturnom raskršću, to se više ne može taji . Treba da se odlučimo kojim ćemo pravcem udari . Hećemo li i dalje dopušta da nam ta zapadnjačka civilizacija isiše našu vrelu krv, da isuši supstanciju našega nacionalnoga života, a ta se supstancija zove narod? Hoćemo li i dalje dopušta da jezgro te supstancije, seljački i planinski narod postane sredstvom za bezdušna industrijalna i ekonomska preduzeća; Hoćemo li mi, kad smo već kao inteligencija osuđeni da usvojimo od ove sumnjive evropske civilizacije ono što je neophodno potrebno za razvitak našega društva, - hoćemo li mi sve i svašta bez kri ke i rezerve da ubacimo u dušu naših sunarodnika na selima? Ne smijemo zaboravi da svi evropski narodi imaju i svoje vlas te u ovom slučaju balkanske rezervate, koje treba sačuva od propas , polako i svjesno ih sublimira i modernizira , čuvajući bitnu i trajnu strukturu sociološku 84

Isto, 411-412.

190


i karakterološku? Tako napr. geni lni i patrijarhalni društveni sistem, koji je vjekovima vodio borbu za lični i nacionalni opstanak, ne samo da je stvorio borbenost vaše rase, nego je dao i sjajnih kulturnih i umjetničkih vrednota, narodnu književnost raznih vrsta, narodnu umjetnost ili u sublimiranom obliku Njegošev Gorski vijenac. Eto to je razlog što sam napisao i ja svoju knjigu O Crnogorcima. Tu sam h o pokaza da patrijarhalnost nije samo nekakav socijalni sistem, neka društvena struktura, nego da je ona i e čka, duševna i duhovna, sasvim određena kultura, kojoj ste u mnogom dužni za vašu današnju modernizovanu kulturu i čije karakterološke osobine treba čuva i njegova , a nipošto zanemariili čak prezre . To moje djelo nisam pisao samo za vas Jugoslovene, nego i za moje zemljake Njemce. H o sam da moji zemljaci steknu bolji, pravedniji sud o zapadno-balkanskoj patrijarhalnos , i da ih podśe m na nešto što su bili počeli zaboravlja : naime da smo i mi Njemci nekad živjeli sasvim sličnim životom borbene i herojske patrijarhalnos i da je naša patrijarhalnost urodila is m ili sličnim plodovima narodne umjetnos . H o sam da nastavim, dakle, onu plodnu tradiciju kulturnog sarađivanja kojoj su udarali temelje još Herder, Gete, Ranke, Jakob Grim i Humbold. Ujedno sam h o da ovom mojom knjigom O Crnogorcima pokažem svojim sunarodnicima jedan naučni primjer, iako na jednom za njih stranom predmetu, kako ja mislim da se prak čno ostvaruje ono naše nastojanje oko stvaranja takozvane narodne teorije. Ako sam, i u skromnoj mjeri, uspio u mom trudu, biću srećan i biću uvijek blagodaran sudbini koja me je „upu la još za rana u mojim mladim godinama na vašu zemlju i vaš narod.85

Rezime: Sinonimija slobode i vječnosti Sloboda uslovljava i proizvodi vječnost. Vječnost kao rezultanta istorije i vječitog načela slobode Drljevićeva teorija intaktne slobode javila se u najtragičnijoj epohi njene domovine Crne Gore, nakon crnogorske depersonalizacije i otpočete denacionalizacije jugoslovenizacijom kao formom panslavizma i svesrpstva. Promovisana je u eon vječnos dok je na javnoj sceni bijesnila oluja materijalis čke filozofije. Drljević posmatra „jugoslovensku državu kao trgovačku pijacu, jer su sve druge koncepcije njihovom shvaćanju nepristupačne“.86 Nastalo 85 86

misao, 230).

Slobodna misao, 25/XV/1936/3. S. Drljević, Centalizam ili federalizam, 1926. (cit. prema Dr. S. Drljević, Poli čka


191

kao priprema „Ujedinjenja“, a u 1918. i kasnije kao „novo doba“ trgovačko jugoslovenstvo je sve uklopilo u agon marke nga. „Prodaja nacije i domovine“ postao je prvorazredni i najprofitabilniji biznis. Crnogorski bjelaški potuđenjaci su bili akteri kupoprodajnog transfera. Prodavali su vlas tu domovinu, narod, istoriju i slobodu, čast i nacionalno ime, a „kupovali“ iluziju jugoslovenstva kao proširenog velikosrpstva, pretvarajući pritom sebe u najje iniju robu. „Prema Vidovdanskome Ustavu, zbori Drljević, Srbija se odrekla i svoga grba, i svoje zastave i svoje krune u korist emblema jugoslovenske državne misli“.87 Ustavom iz 1931. srpstvo i Srbija su se odrekli u nazivu države za rad naslova Jugoslavija i svojeg nacionalnog srpskog imena koje je dotad figuriralo u državnom imenskom određenju „Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca“. Ali „beogradski kapitalizam ne samo da nije pro v toga protestvovao nego čak to nije ni primije o ..... pitanje emblema ne tangira njegovo gospodstvo u Jugoslaviji kao trgovačkoj pijaci. Da li će bi emblemi srpski, ili japanski ili kineski, njemu je sasvim svejedno. On čak i ne razlikuje njihove boje. On je prema njima slijep. Mislim, da je ovo argumentum ad hominem, da je sva beogradska dreka o opasnos po srpstvo, ako propadne centralizam, samo pokušaj lukavog prikrivanja njegovih nastojanja, da najviše interese i Srpstva i Jugoslovenstva podični svojim staleškim interesima.“88 Drugim riječima, velikosrpstvo je promijenilo formu zbog suš ne, što uz ostalo otkriva dr. Drljević. Odreklo se formalnih obilježja da bi sačuvalo suš nu – vlast i korist (bogatstvo). Dr. Drljević je uočio jedan od osnovnih zakona strukturalizma kao sistema koji se temelji na lingvis ci i seman ci. Strukturalizam polazi od toga da je jezik arbitrarni sistem znakova u kome se prave razlike koje ljudi sami proizvode. Ti simboli, znakovi odnose se na realnost na taj način kao da su materijalni. U velikosrpsko-jugoslovenskom slučaju u pitanju je bila ideološka unifikacija s vlastodržačko-apsolu s čkim fundamentom. U ime suš ne, ničim ograničene vlas i u funkciji njega jugoslovenstvom esencijalizirane stvarnos pokušalo se u ime iden teta izvrši čišćenje razlika. „Očis “ od razlika Jugoslaviju, a sačuva temeljno srpstvo kao njegovu srčiku i bit bio je jedini i „vječni“ naum i idejno-poli čki diskurs vladajućeg poli čkog voluntasa čiju moć nema nauka. Iluzija je zamjenjivala realnost. Otuda, iluzija je doživljavana kao realnost. Cilj vladajućeg voluntasa bio je da djelovima državne cjeline oduzme svijest o svojoj narodnos . A to je o posebnos , drugos , neizbrisivoj razlici. Centralis čki naum je bio, ne samo da nije važno što nešto jest, no da svi ljudi vjeruju da ono jest. Naum je još bio, da svi ljudi i „znaju“ i vjeruju 87 88

Isto. Isto, 230-231.

192


da jeste ono što nije, da jesi ono što nijesi. I dalje, da do ljudi, članova nove državne vještačke, diktatorske tvorevine ne dođe is na. A ako dođe is na pripremi ih i drža u stanju da je ne spoznaju! Isuši im pamćenje i svijest realizacijom ideološke lobotomije. U tom kontekstu upravljački „logos“ je išao za jem da sve kons tucije koje su preživjele, neosnovane ili nedovoljne budu zamijenjene „boljim i novim“. Zato je ime države od „Kraljevine Srba, Hrva i Slovenaca“ promijenjeno preimenovanjem u novo – „Jugoslavija“. Bio je to viši nivo i nova faza, kako Drljević veli, zavjere Srbije kao domovine podvale. U svojem zavjerničkom duhu podvale Srbija ima tri stepena, is če on. To su, prevari , a ako je to nemoguće, kupi . Ako je i to neizvodljivo, pribjegava se konačnom rješenju – ubijanju neistomišljenika. Za Drljevića zavjernički duh Srbije i laž su jesto tvorenja stvarnos . Kombinacija prevare, kupovine i nasilja ispunjavala je cjelovitost metoda i tehnike diktatorskog kons tuisanja stvarnos . Na prosvjetnom, naučnom i kulturnom planu stanje je bilo u funkciji lobotomije pokorenih naroda i zemalja. „Izvršeno je pretvaranje svih prosvjetnih ustanova, počevši od osnovnih škola do univerziteta, u policijsko – detek vske postaje“.89 Centralis su „jurišali i na istorije pojedinih udruženih zemalja, karikirajući ih i falsifikujući sa smjelošću koja prelazi u policijskodetek vsku drskost“.90 Brisanje Crne Gore izvedeno je u svakom fragmentu stvarnos . Falsifikat je postao opš zakon i način proizvodnje sveukupnog života u svakom segmentu. Kao posljedica toga aktuelna, unitarna jugoslovenska država zasnivala se na ideji, a ne na stvarnos . Na fikciji kao ideji, a ne na faktotumu. Duboko svjestan ove osnovne iluzije Drljević negira jugoslovenstvo kao nacionalnu ideju. Ona je za njega samo državna misao. Samo to i ništa više. Jugoslovenstvo po njemu nije nacija ni bilo kakva nacionalnost. U svojem pristupu problemu jugoslovenstva kao velikosrpstva, odnosno proširenog srpstva koje je grob slobode svih drugih nacionaliteta on odbacuje kao pogrešnu trialis čku teoriju. Apstrahuje tzv. trijalizam kao minimalis čku formu centralizma pod firmom trodržavne države i tronarodnog naroda kao trobogog Boga, jer su nemoguća tri Boga Oca kako to on lucidno analizira, pošto ovaj sistem odnosno teorija i tendencija ne odgovara ni crnogorskom dvanaestovjekovnom istorijskom razvoju, ni premisama za stvaranje „ujedinjenja“ narodne države sastavljene od udruženih zemalja. Ovaj model ne odgovara ni aktuelnim unutrašnjim odnosima, a ponajmanje životnim interesima djelova novostvorene „troimene i troplemene“ zajednice. Pogrešno je za njega i suprotno i stvarnos stanovište o jednom jugoslovenskom narodu. Integralno 89 90

Isto, 247. Isto.


193

jugoslovenstvo pripada domenu idealis čkog totalitarizma i maksimalizma, zbog čega ne korespondira i ne odgovara unutrašnjem razvoju i potrebama strukturnih elemenata državne cjeline. Integralis čki unitarizam svojom nivelatorskom tendencijom uperen je u praksi pro v crnogorskog i drugih narodnih i državnih individualiteta. Trijalizam i integralizam su dva ekstrema koji se međusobno isključuju ali ni jedan ni drugi nijesu podesni instrument aktuelnog poli čkog realiteta i njegove prospektabilnos . I tzv. srednje rješenje u formi jednog dvoimenog srpsko-hrvatskog naroda kao oblika jugoslovenstva sa jednim jugoslovenskim pismom bilo je anomalija i ideološka samoobmana, jer je ispod forme solidarizma na fonu kvazi sinteze istoka i zapada baš nilo u sebi nacionalni dualizam i antagonizam. Jugoslovenstvo je za Drljevića, uz ostalo, oznaka za geografski pojam. Pošto nije „ni rasa, ni narod“ ono je „geografsko ime naroda slovenske rase“.91 „Dok su jedni bezuslovno odbijali jugoslovenstvo, drugi su ga koris li za podčinjavanje svojoj vladavini svih ostalih čak do stepena njihovog pretvaranja u svoje teritorijalno proširenje. Vjeruju, pro vno unaprijed istaknutoj Goethovoj misli (Und keine zeit Macht zerstuckelt/Gepragte Form, die lebend sich entwickelt) da se tvorevine vjekova mogu ignorisa bez opasnos po ignorante“.92 Drljević poen ra: „Dozvoljavajući jednoj zemlji, da zavojevačkim naletom svoje državne misli, isključi svaki kompromis sa slobodom ostalih zemalja, oni pojmovno onemogućavaju Jugoslaviju jednako kao i prvi. Jedina njihova koncesija jugoslovenstvu bila bi njihov pristanak, da prime njegovu poličku terminologiju za oznaku pojmova svoje koncepcije zadržavajući pritome u potpunos njihovu sadržinu. Prave erzac (Ersatz) stavljanjem grke jezgre u ljudsku slatkoga ploda! Jasno je, da se tu ne radi ni o najmanjemu principijelnome ustupku nego samo o pokušaju, da lukavo obigraju strumen frontalnoga sukoba. Da bi prikrili svoj is nski cilj, a istovremeno stvorili pometnju, koja bi im nadoknadila nedostatak snage, potrebne za pobjedu, pribjegavaju erzac jugoslovenstvu i trude se, da ga naprave što sličnijim jugoslovenstvu. I po svojoj snazi i po rafiniranos svojih metoda ovi su za jugoslovenstvo smrtonosna opasnost. Kao ni ropstvo slobodi tako ni erzacjugoslovenstvo nije zamjena jugoslovenstvu nego njegov grob.“93 Centralizam rađa separa zam. Drljeviću „federalizam nije bio program nego sredstvo da se osnaži ideja crnogorske državnos “.94 Federalizam 91

Isto, 303. Isto, 305. 93 Isto. 94 Dr. N. Adžić, Dr. Sekula Drljević i crnogorsko pitanje (1918-41). U Zborniku radova (Dr. S. Drljević, Ličnost-djelo-vrijeme, 2011. g. str. 171). 92

194


mu je bio etapa i sredstvo za ostvarenje crnogorske nezavisnos i suverenos . Jer, prema Drljeviću „Crna Gora pripada crnogorskom narodu i mora njegova osta “.95 Ona to mora osta ne samo zato što problem Jugoslavije i jugoslovenstva u kojem se našla nije bio seman čki, već strukturalni, funkcionalni i an sinte čki. „Država Jugoslavija nije ništa drugo do Beogradski pašaluk“ zaključivao je Drljević kri kujući vlast srpskih radikala u njoj.96 Rješenje svih problema nastalih diktatom, diktaturom i ideologizovanom zavjerom prevare i podvale, Drljević vidi u onome u čemu se jedino može i naći. U slobodi. Svako teži svojoj slobodi.97 „Oni misle (srpski diktatori – prim. B.C.), prije svega da mogu koris svoju brutalnost svuda okolo i osta slobodni u Srbiji.... Gdje god žele da potlače dovode u rizik srbijansku slobodu. Samo glupani dovode u opasnost svoju slobodu. Sloboda je nemoguća u jednoj oblas ukoliko je u susjednoj ropstvo“,98 zaključuje Drljević. Slobodu nalazi u istoriji i dodaje: „Ne postoji narod na ovome svijetu koji bi da se odrekne svoje istorije“.99 Drljević govoreći na ovu temu is če: „Vjerujem u pobjedu slobode nad ropstvom“.100 Pri tome se zalaže da metode redovnih puteva treba pretpostavi prenagljenim odlukama, evoluciju revoluciji, mudro izbjegavajući alterna vnu „Flectere si nequeo Superos, Aheronta movebo.“ (Ako ne budem mogao umilos vi Bogove pozvaću u pomoć Pakao).101 Drljević tvrdi: „Istorijski ideal Crne Gore i Crnogoraca bila je sloboda“.102 U ovom istom govoru, dalje lucidno otkriva da je Crna Gora imala uslove za slobodu i živjela slobodu „što je veće od najveće kulture u ropstvu. Slobodu, kao najveći ideal Crne Gore, kao ideal, koji mora dominira bezuslovno nad svima ostalima, nije propus o istaći ni potonji izdanak slavne dinas je Crnojević..... Vraćajući se iz Mletaka iz raskoši njihove kulture i iz bogate galerije slika dužda mletačkoga, čim mu se prvi pogled srio sa Lovćenom, spus o je svoja čvorovata koljena na klizavi krov broda mletačkoga i izgovorio u svojoj pobožnoj molitvi one znamenite riječi: ’Neponižena moja siroto, Blagodat mi je pozdravi te’ Ta Crna Gora, ta neporažena sirota, priznajem da nije imala ekonom95

Isto, 140. Isto, 156. 97 Isto. 98 Isto. 99 Isto. 100 Dr. S. Drljević, Poli čka misao, 235. 101 Isto. 102 Isto, 261. 96


195

skih uslova za državu, ali sa ponosom is čem, da je imala u srcima svojih sinova više uslova za slobodu nego sav ondašnji Balkan“.103 Za klasične Crnogorce, Crnu Goru i dr. Sekulu Drljevića sloboda je Bog. Sloboda je bezuslovna i zlatna. Sloboda je sve, a sve ostalo je ništa. Po slobodi se crnogorska istorija razlikuje od srpske, kao dan od noći i svjetlost od mraka. Crnogorska recepcija Boga je zemaljska, ovozemaljska, a srpska je nebeska. Crnogorci Boga vide među sobom na zemlji u liku i licu slobode, a Srbi kao „izabrani nebeski narod“ na nebu. I u najvećoj svojoj apstakciji Crnogorci se drže zemlje i zato je njihov idealizam – prak čni idealizam. Drljevićevo crnogorsko poimanje slobode je životno, realno, stvarno. Ideal je ideal vrijedan života položenog za tu svrhu, samo je čulan, vidljiv, životan, opipljiv. Sloboda podrazumijeva žrtvu. Zato je sloboda vrijednija od života, a smrt pretpostavljena i nadrealna životu, jer je vrijedna da se za nju živi, a jem i da se za nju mre. Ona je više od života i od svakoje i svih žrtava. Ona je život utemeljen u svijest crnogorskog čovjeka i drži pod kontrolom sve oblas ljudskog ponašanja i vrjednovanja. Ona opravdava sve žrtve u njeno ime. Jedino ona ima Božansku nadljudsku moć, vrijednost i sjaj. I ne samo da opravdava sve žrtve, već ih gra fikuje i bea fikuje u heroje, polubogove i svečeve. Njena bea fikatorska moć daje joj dimenziju religije slobode. Ona određuje besmrtnost ljudske duše. Po njoj se i crnogorska religija – slobodoslavlje bitno diferencira od hrišćanstva. Sloboda je određujuće načelo ljudske egzistencije. U tom smislu, Sve Petar Ce njski je odredio njen kanon: „Svako je živio dugo ko je umro kao slobodan čovjek“. Ova odrednica podrazumijeva ne samo smrt, već i život u slobodi. Drljevićeva teorija slobode, intaktne slobode i junačke slobode korespondentna je najdubljoj teozofiji i filozofiji slobode najznameni jih mis čara, teozofa i filozofa. Sloboda je temeljni postulat i vodeći princip smisla sveukupnog svjetskog istorijskog procesa. Kao vrijednost, is na, dobro nad svakim dobrom, pravda, osmišljava istoriju. Ispunjava smisao istorije u teogonijskom, kosmogonijskom i antropogonijskom procesu. Teozofi i filozofi idealizma su saglasni o njenom metafizičkom porijeklu. Metafizičko i stvarno su osnovne dimenzije njene cjelovitos . Idealizam polazi u svojem učenju o postanku svijeta kroz teogoniju i kosmogoniju do antropogonije, kroz relaciju Bog-čovjek. Za osnov uzima tamnu praosnovu Ungrund. Tamnu praosnovu preuzima i materijalis čka filozofija i egzaktne nauke kroz teoriju velikog praska Bing-benga. Idealizam u toj mračnoj osnovi sagledava praizvor, vječi potok u koji 103

Isto, 262.

196


se unosi Božanska svjetlost i u njemu svršava akt Bogorođenja. Slijedi odnos Boga i čovjeka. Rođenje Boga u čovjeku uzima za središnju tačku svjetske sudbine, duboku i tajnu, tajnu rođenja čovjeka u Bogu. Kroz uzajamnost ljubavi u slobodi i ekvivalenciju rođenja Boga u čovjeku i čovjeka u Bogu svršava se tajna i tok antropogonskog procesa. Osnova antropogonskog procesa je u slobodi. Bez nje svjetskog procesa nebi bilo. Umjesto svjetskog procesa postojalo bi nepokretno oduvijek savršeno carstvo Božje kao nužno uslovljena harmonija. Kad ne bi bilo slobode ne bi bilo ni istorije. Sloboda je metafizička praosnova svijeta. Istorija je nerazdvojna veza s vremenom. A ono je ukorijenjeno u vječnos . Ovo je po Berđajevu središno pitanje metafizičke istorije. Istorija nije ništa drugo do uzajamni u caj vremena i vječnos . I ne samo to. Ona je, po ovom misliocu, neprekidna borba vremena i vječnos . Metafizika istorije mora da prizna, kako to tumači Berđajev, da je istorijsko stabilno i stalno, da je prošla istorijska stvarnost is nska stvarnost, da ona živi, da nije iščezla i umrla, već da je ušla u vječitu stvarnost. Ona je unutrašnji period vječite stvarnos . Analogno tome Drljević piše: „naša realnost je naša prošlost, naša tradicija na koju smo jako ponosni.... mi kažemo da ne smije bi uništena“...104 Sila duha vječnos vodi iz smrtonosnog karaktera vremena iz neobuzdanih pretenzija trenutka da poniš „vječnost“ i vječitu snagu crnogorskih vjekova (Drljević). Ta snaga crnogorskog otpora duha vjekova je sila duha vječnos bez koje nije moguća veza istorije, koju fundira sloboda kao vječito načelo i kons tuent vječnos . U istoriji i u vječitom načelu slobode nalazi se ključ svjetskog istorijskog procesa. U njega je kao fenomen, podvig i pojam ugrađena drljevićevska crnogorska intaktna sloboda. Ta intaktna crnogorska sloboda priješla je granice država, vjekova, vrijednos i vremenskih ograničenja, ali se ograničila sama sobom da ne prijeđe u teror i nasilje jačega nad slabijim, čojstvom i crnogorskim e čkim kodeksom. Drljević je pisao da Crnogorci u sistemu intaktne slobode žive crnogorskim nacionalnim životom i ljudskim životom. U vremenima ugroženos nacionalnog ovaj „nacionalni život“ po skivao je onaj ljudski iako je dio ljudskog i ugrađen u ljudski. Ali i nacionalni i ljudski i istorijski život Crnogoraca ugrađen je u vječnost u njihov vječni i opšteljudski vječni život, slobodom. U priči „Besmrtnik“ Horhe Luis Borhes piše o Troglodi ma. Troglodi su bili Besmrtnici. „Najlakše je bi besmrtan. Osim čovjeka, sva su stvorenja besmrtna, zato što ne znaju za smrt, spoznaja o besmrtnos božanska je, uža104

N. Adžić, cit. rad,156.


197

sna i nedokučiva. Vidio sam da je, bez obzira na ovu ili onu vjeru, takav stav vrlo rijedak. Židovi, hrišćani i muslimani propovijedaju besmrtnost, ali njihovo klanjanje prvome stoljeću dokazuje da vjeruju samo u njega....“.105 Besmrtnost je, dakle, vjera vjernika u besmrtnost duše i Troglodita – Besmrtnika koji nemaju svijest o smr . Crnogorska besmrtnost je u svijes o vlas toj slobodi. Osim nje u crnogorskom pogledu na svijet draž prolaznos ima sve ono što je efemerno izuzev vječitog načela slobode i njegovih rezultan . Dok budu slobodni i vlas tu crnogorsku nacionalnu egzistenciju razvijali na vječitom načelu slobode, Crnogorci će bi vječni. U „Značaju Crnogorskog nacionalizma“ Štedimlija parafrazirajući Šuflaja zapisuje: „Crna Gora je bila međa između Istoka i Zapada, granica dvije crkve i dvije civilizacije. Isturajući svoja prsa u odbranu čovječnos od varvarstva ali i otporni zid pro v onoga što je dolazilo od istoka da zamrači svjetlost zapada. I kad se misli na plas ku tla i geopoli čke sile k istoku zračiće sile iz stava crnogorske kulture i civilizacije i onda se ne mogu izbjeći misli o opasnos koje crnogorskom narodu i onome što mu je sveto prije od pretenzija ideologa Dušanovog carstva! Ime crnogorsko ne znači samo naciju i nacionalizam. Ono nije ime samo za crnogorsku naciju već i za civilizaciju. Sinonim su za sve ono lijepo i vrijedno. Pro v Dušanovih sila u sadašnjos i budućnos ne može se bori i poves u borbu čista budućnost. Nju će mora pomoći i historija i prošlost! Svaka od ovih riječi i misli ovome ko osjeća i priželjkuje duh čojstva i junaštva napisana je za Crnu Goru..... Riječi Drljevićeve o značaju vjekova u formiranju crnogorskog naroda djelovale su osjetno.... s gle su da konstatuju da je crnogorski narod u opasnos velikoj! One sile kojima je Crna Gora odbranila svoju slobodu na samom rubu ropstva i propas , na kojem je ispoljuje najveća moć ne mogu se izgubi i nesta .... To su sile organski srasle sa samim organizmom dugim proživljavanjem kroz minule vjekove te samo bezumnici misle da ih je moguće odvoji od izvorišta. Vjekovi su ih povezali i samo ih oni mogu rastavi . Tragični su trenuci koji obnažavaju pretenzijama da ratuju pro v snage vjekova. Njina misao o vječnos živi intenzivno i neprekidno....“106 U finišu svoje knjige „Osnovi crnogorskog nacionalizma“ Štedimlija apostrofira: „.... danas u Crnoj Gori, kuca jedno srce i živi jedan jedinstveni duh. Njena misao, misao Crne Gore, još uvijek živi neprekidno i intenzivno, a 105 106

Borhes, Sabrana djela (Aleph), Graf. zavod Hrvatske, Zagreb, 1985, 15-16. Štedimlija, Značaj crnogorskog nacionalizma, Zeta 18/VIII/ 16.5.1937/6.

198


tu misao izražava, pjesma Sekule Drljevića koja je postala himnom crnogorskog gorštaka „Vječna naša Crno Goro“.107 I danas, nad Crnom Gorom kao njeni čuvari stražare s hovi državne i nacionalne himne slaveći njenu vječnost. I u buduće dok gođ bude slobodna, Crna Gora će bi vječna. Rijeke crnogorskih vala podaruju svojem narodu besmrtnost. „Uskačući u dva mora“ cijelom će svijetu i „okeanu glas nosi ,/da je vječna Crna Gora!“

107

Is , Osnovi crnogorskog nacionalizma (cit. prema Dr. Danilo Radojević, Tri zabranjene knjige S. M. Štedimlije, Podgorica 2008. str. 275.).

Milorad Popović: NJEGOŠEVO SRPSTVO

NJEGOŠEVO SRPSTVO

199 Milorad Popović

Crnogorstvo i srpstvo su se, pogotovo od dolaska na nasljednu mitropolitsku i gospodarsku stolicu u Ce njskom manas ru mladog Radivoja Tomova Petrovića, sudbinski isprepleli, i u gotovo svim domenima kulturnog i društvenog života ostavili, do današnjih dana, trajni pečat na unutrašnje sporove iz kojih će izvira sindrom takozvane podijeljene nacije. Dugo je crnogorstvu - u nekim slučajevima i danas - imponovalo ideološko srpstvo, ali srpskoj ideji crnogorstvo je trebalo sekundarno, za jednokratnu upotrebu, zbog njegove borbene vitalnos , i pritom se na njega gledalo s omalovažavanjem kao sinonimom za zaostalost i materijalnu bijedu, te nepovjerenjem zbog potencijalnog separa zma. U originalnom pogledu crnogorstvo se više razvijalo kao borbeni i moralni princip nego kao poli čka ideja sa održivim programom i vizijom prilagođenom novim izazovima, dok je srpstvo u maniru klasičnih nacionalnih preporoda u 19. vijeku stvaralo široku kulturnu i poli čku pla ormu za izgradnju moderne nacije. Ako bismo, pak, na osnovu modernih kulturoloških i socioloških teorija sudili o elemen ma koji kons tuišu jednu nacionalnu zajednicu mogli bismo zaključi da se od svih južnoslovenskih en teta Crna Gora trebala prva kons tuisa kao nacionalna država. Riječ je o vjekovnoj neprekinutoj državnos , osobenom životnom s lu, karakteru, etnologiji, slavnim bitkama, dinas jama, heraldici, običajnom pravu i moralnom sistemu vrijednos . Ipak, danas, na početku druge decenije 21. stoljeća, jedini južnoslovenski nacion koji može nesta u sljedećih nekoliko decenija su Crnogorci. (Bošnjake i Makedonce više nije moguće asimilova , čak iako nestanu Bosna i Hercegovcima i Makedonija u sadašnjim granicama, jer su obje nacije višestruko brojnije od Crnogoraca, i s druge strane ih vjera ili jezik čini trajno odjeli m od mogućih asimilatora, Srba, Hrvata, Bugara. Stoga su se u cajni ideolozi beogradskog

200


hegemonizma, poslije poraza četničkog pokreta u Drugom svjetskom ratu, konačno odrekli parole trokonfesionalnog srpstva: Srbi svi i svuda). Crnogorska kontroverza je uzrokovana okašnjelom tranzicijom plemenskog u građansko društvo, slabim ili neuravnoteženim ekonomskim razvojem, kasnim formiranjem modernih nacionalnih kulturnih i obrazovnih ins tucija, neprestanom migracijom najsposobnijih ljudi prema Beogradu i ostalim velikim centrima bivše Jugoslavije. S cajem okolnos Crna Gora nije nestala u burnim previranjima 20. vijeka, ali njen kulturni i nacionalni iden tet - poslije povratka državne nezavisnos - i dalje je sporan, ne samo u Beogradu nego i među samim Crnogorcima u Crnoj Gori. Među javnim poslenicima, na katedrama, u pisanim i elektronskim medijima, na trgovima, u kafanama, još se vode rasprave o porijeklu i kulturnom i nacionalnom biću Crnogoraca. Dvije su najčešće dileme u tom kontekstu, koje su kauzalno povezane: Jesu li Crnogorci Srbi? Je li Njegoš Srbin ili Crnogorac? Nije moguće razbistrili spor, čiji je Njegoš, a da se najprije ne utvrdi čiji su Crnogorci, iako etnogeneza nije presudna za određivanje nacionalne pripadnos , pogotovo kad su u pitanju literarni stvaraoci, jer se veliki pisci prvenstveno očituju jezikom, poe kom, nacionalnim i poli čkim idejama a ne porijeklom. Tako je, recimo, najpozna ji Hrvat u književnos , nobelovac Ivo Andrić, nominalno srpski pisac, ili, tri najslavnija litvanska pisca, Mickijevič, Česlav Miloš i Gombrovič, pripadaju poljskoj književnos . Bard mađarskog roman zma Janoš Petefi je etnički Slovak, a Aleksandar Puškin potomak afričkog roba. Primjeri pisaca koje zajednički baš ne bliske nacionalne književnos , poput južnoslovenskih, ili kao što su slučajevi ukrajinske i ruske, češke i slovačke, austrijske i njemačke, danske i islandske, mnogo su češći, i više nijesu, poslije dječjih boles nacija u periodu roman zma i moderne, izvor konflikata koji opterećuju kulturne i poli čke odnose. Pitanje Njegoševog srpstva i crnogorstva, kako smo već kazali, u Crnoj Gori se još fatalno odražava na mnoge sfere društvenog života, zbog toga što proces kons tuisanja moderne crnogorske nacionalnos nije dovršen, ni se velikosrpska poli ka odrekla starog hegemonizma, pa se pjesnikovo djelo u moćnim kulturnim i propagandnim krugovima koris kao krunski dokaz za nepostojanje, nerelevantnost, nedovoljnost crnogorske nacije. O tome što je Njegoš srpskoj naciji, i što je srpska nacija Njegošu, u interpretaciji savremenih zastupnika stare erdeljanovićevske i cvijićevske škole, postoje cijele biblioteke, od djela velike učenos i erudicije do skribomanskih sveščica. Ovu školu mišljenja nijesu prihva li samo nacionalroman čari ili fana zovani mis ci, nego čak i oni koji su skep čni ili vrlo kri čni prema mnogim kulturnim i duhovnim zasadama svetosavlja, kosovskog mitoman-


201

stva i hegemonizma, poput Radomira Konstan novića i Miodraga Popovića. (Od znameni h Srba jedino će rodonačelnik srpske ljevice Svetozar Marković napisa , naš ili upravo crnogorski pesnik Petar Petrović Njegoš). Fenomen konsenzualnog prihvaćanja Njegoša kao (isključivo) srpskog pisca može se još tumači njegovom posvetom Karađorđu u prologu Gorskog vijenca, kao i razvijanjem Kosovskog mita, te pjesnikovom grandioznom pojavom i mis čnom dubinom srpske nacionalis čke ideologije, čija je razuđenost i suges vnost ostavila izvjesnog traga i u mišljenjima čak njenih an poda, naprednih i kričkih beogradskih intelektualaca. No, pitanje Njegoševa srpstva i crnogorstva je u povijesnom i pojmovnom smislu slojevito, i nedovoljno razvidno i za većinu savremenih Crnogoraca koja dovoljno ne razumije evropski poredak i nacionalne težnje velikih sila, prije svega Austrije i Rusije, u prvoj polovini 19. vijeka, kao i još slabašne i mutne ideje južnoslovenskih naroda o sopstvenom preporodu poslije višestoljetnog ropstva. Poli čki pokre ilirstva, jugoslovenstva, pansrpstva, slovenofilstva bili su u početnoj fazi, i slika naših savremenika o tom vremenu je stvorena kroz laboratorije kasnijih ideologija s početka 20. vijeka, koje su proizvele toliko ideoloških fantazama, manipulacija i predrasuda. Za nas se postavlja pitanje što su Crnogorci Njegoševa vremena mislili o sebi? Je li svaki Njegošev plemenik i sunarodnik posisao Kosovski zavjet s majčinim mlijekom? Vuk Karadžić svjedoči suprotno: to jest, da pjesme o Kosovskom boju nije mogao naći u drugim krajevima, osim u Srijemu. O tome piše i Boris Nikolajevič Pu lov: Od kosovskih pjesama iz zbirke Vuka Karadžića nijedna nije zapisana u Crnoj Gori. Istraživači srpskog epa nijesu pronašli kosovske pjesme ni kod Njegoševa učitelja Sima Milu novića. Svetozar Ma ć je to smatrao dovoljnim dokazom da prije Njegoša nije bilo kosovske tradicije kod Crnogoraca. No Simo Milu nović, neobični pustolov, roman k, srpski patriota, možda i agent - neki istoričari sumnjaju da je falsifikovao testament Petra Prvog - vjerovatno je upoznao Njegoša s kosovskim mitom. Mladi Njegoš je intui vno shva o da njegovo mis čno značenje može bi pokretač najšire mobilizacije, ne samo pravoslavnih hrišćana, nego hrišćana uopšte. Iguman Stefan se u Gorskom vijencu spominje, vitezova našega naroda, i nabraja, nepobjednog mladoga Dušana, / Obilića, Kastriota Đura Zrinovića, Ivana, Milana, / Strahinjića, Relju krilatoga, / Crnojeviće Iva i Uroša... Dakle, među vitezove našega naroda, uz crnogorsko i srpsko plemstvo, on ubraja albanskog junaka Đerđa Kastriota i hrvatskog velmožu Nikolu Zrinskog. Njegoš čak nema predrasuda da se u oslobodilačku borbu uključe i narodi koji su primili islam: Što je Bosna i po Albanije? Vaša braća od oca i majke:/ svi ujedno i dosta rabote!

202


Njegoš je znao da će Kosovski mit zaživje kod Crnogoraca samo ako ga prilagodi njihovom iskustvu i mentalitetu: kosovska tradicija se ne bi utemeljila bez kulta o Milošu Obiliću. Jer, osveta je bila aksiom odbrane i opstanka, i zato su Crnogorci kasnije lako usvojili legendu da su potomci srpskoga plemstva, jer su sebe prepoznavali kao nastavljače osvetničkog principa Obilića. No, nije Njegoš prvi pomenuo Obilića u Crnoj Gori: u 17. vijeku ga spominje barski nadbiskup Andrija Zmajević, i kasnije dvojica Petrovića Njegoša, vladika Danilo i vladika Vasilije. Sva su trojica kao izvor koris la Kraljevstvo Slovena Mavra Orbinija. Dakle, kult Obilića u Crnu Goru nije došao od Konstan na Filozofa ili nekog drugog srpskog učenjaka nego od slovenofilskih dubrovačkih svećenika. Tako početkom 16. vijeka Feliks Petančić, piše da je turskog sultana na Kosovu ubio Milon Kable, dux illyricus. Potom Miloša pominju istoričari Ludovik Crijević Tuberon i Mavro Orbini, kao i slovenački putopisac Kuripečić, u različi m varijantama prezimena, Kobilović, Kabilović, Obilijević... Ipak, Obilićev kult je ostao, kao jedna od mnogih biblijskih i srednjevjekovnih legendi, u malom krugu pismenih crkvenih ljudi. Koliko je Njegoš poznavao istoriju, i koliko se selek vno služio tradicijom da bi je mogao funkcionalizova za svoj poli čki program? Po svemu sudeći Njegoševo znanje nije bilo mnogo veće od njegovog prethodnika Petra Prvog, koji, recimo, u svojoj Kratkoj istoriji Crne Gore, piše da je Đurađ Drugi Stracimirović Balšić bio krenuo u boj na Kosovo, ali da je vra o vojsku natrag kad je čuo da mu je poginuo tast knez Lazar, te da je sin Đurađa Drugog Stracimirovića Balšića, Stefan, kojega je narod zbog tamne pu prozvao Crni, rodonačelnik nove dinas je koja se po njemu prozvala Crnojević!? Koliko je njegovo istorijsko znanje nepouzdano i necjelovito pokazuje i to da Njegoš nijednom u svojim poemama i pismima nije pomenuo Vojislavljeviće i prvu crnogorsku državu Duklju. Njegoš, dakle, nije znao za Ljetopis popa Dukljanina i za legendu o Vladimiru i Kosari, jer je njihova literarna zavodljivost toliko moćna da Vladika Rade sigurno ne bi mogao odolje da se ne spomene tragične ljubavi svog dalekog prethodnika, kneza Vladimira s bugarskom princezom Kosarom, i njegovo stradanje zbog kojega ga je pravoslavna crkva proglasila za sveca. Njegoševo poimanje narodnos je u skladu s opš m mnjenjem onoga vremena, kad feudalci i dinas je prestaju bi jedini objedinjavajući činilac narodnog jedinstva - Monteskje je govorio: Nacija, to su velikaši i biskupi - u jednom slučaju to podrazumijeva krvno srodstvo, u drugom zajednički jezik, u trećem vjersku pripadnost. Zato Njegoš misleći na istu populaciju koris raznolike pojmove, crnogorstvo, srpstvo, slavenosrpstvo, ilirstvo, slavjanstvo, jugoslovenstvo, južnoslovenstvo. Potraga za imenovanjem naroda i poli čkih ideja najbolje svjedoči o burnim previranji-


203

ma i nedoumicama Njegoševa vremena. O Njegoševom shvatanju narodnos Slobodan Tomović is če: Pod pojmom ‘naš narod” (Njegoš) nema u vidu samo Crnogorce, već često grupu i zajedništvo više srodnih naroda sa sličnom istorijskom ulogom, istom religijom i približno jednakim poli čkim ciljevima. Iako su, u njegovo vrijeme, Crnogorci bili jasno izdiferencirani kao narodna zajednica, Njegoš ih najčešće stavlja u neki širi etnički ili vjersko-poli čki okvir. Tako, pod „našim narodom” razumije slovenske narode u cjelini - nekad su to samo Južni Sloveni, za m Srbi, to jest Slovenosrbi u srednjevjekovnom smislu. Ponekad se pojam „naš narod” odnosi samo na pripadnike pravoslavne vjere, rjeđe na hrišćane u cjelini. U izvjesnim prilikama, Njegoš pojmom „našeg naroda” obuhvata sve balkanske sredine i njihovo stanovništvo koje pruža otpor Turcima i drugim osvajačima. Raspravljajući o Njegoševom shvatanju nacionalnos , Mišel Oben, u knjizi, Njegoš i istorija u pjesnikovom djelu, piše: Među m, ideja nacije mnogo je manje jasna u Gorskom vijencu nego što se isprva čini. Ona odražava nepreciznost iz tog doba, kad se kolebalo između sna o velikoj slovenskoj zajednici i stvarnos jednoga užeg dijela. Tako je u rađanju hrvatskog nacionalizma prethodno, u Zagrebu, stvoren panslavis čki ideal, iz koga je proizišao hrvatski nacionalizam. Roman zam je, ne samo na Balkanu nego i u evropskom kontekstu, epoha velikih pokreta koji su stremili budućnos gledajući unatrag u idealizovanu sliku prošlos . Za Njegoša i njegove savremenike je bilo važno iz tradicije izvući one elemente koji im mogu posluži za ujedinjavanje, mobilizaciju i stvaranje osjećanja ponosa širokih narodnih masa. Roman zam je stvorio nacionalne doktrine koje je kasnije kri čka nauka umnogome prevrednovala, ali se nije usudila udari u njene temelje. Jer je roman čka epoha, više od bilo koje druge, preko pjesničkih bardova, jezika štampe, masovnog obrazovanja, administracije i vojske, presudno u cala na narodno pamćenje, kulturu, mentalitet. U Crnoj Gori se posebno teško mijenja roman čka mitomanska percepcija prošlos , zbog veoma moćne i uvijek u cajne stare škole i malog broja kri čkih istoričara, etnologa, antropologa. Kad je u pitanju poli čka i kulturna istorija Južnih Slovena u ranom srednjem vijeku, problem je i rela vno mali broj relevantnih izvora koji će pouzdano svjedoči o prvim slovenskim zajednicama na Balkanu. Podaci iz spisa vizan nskih i la nskih hroničara i istoričara su šturi i često kontradiktorni, tako da ih savremeni istoričari interpre raju zavisno od toga kojoj nacionalnoj i ideološkoj školi pripadaju. Čak i kad je u pitanju kasniji srednjevjekovni period, iste povijesne ličnos , kao što su bosanski kraljevi, prisvajaju ih tri nacionalne istoriografije, bosanska, hrvatska i

204


srpska. Ili, istu istorijsku ličnost nazivaju različi m imenima: Hrva čuvenog vojskovođu, koji je nosio i tulu herceg od Svetog Sabe, zovu Herceg Stjepan, Srbi Herceg Stefan a Crnogorci Herceg Šćepan. Takođe je poznato da srednjevjekovne crnogorske dinas je, Vojislavljeviće, Balšiće, Crnojeviće, srpska istoriografija smatra neodvojivim dijelom svoje tradicije. Dok Balšiće, koji su porijeklom Francuzi iz Provanse, uz Crnogorce i Srbe baš ne i Albanci. Nacije nijesu isto što i narodi, i nijedna se nacija nije stvorila, osim možda islandske, zbog daljine toga ostrva od kon nenta, iz samo jednog etnosa, ali nije nevažno za razumijevanje Njegoševe nacionalnos razmotri jesu li Crnogorci zaista srpsko pleme koje se s cajem istorijskih okolnos bilo odmetnulo nekoliko vjekova od svoje ma ce, ili su istorijski jednako samobitni koliko i ostali južnoslovenski narodi? Koliko su srednjevjekovni izvori o slovenskim etnikumima i njihovom porijeklu nepouzdani i naizgled kontradiktorni pokazuju i grčki hroničari iz 11. i 12 vijeka, Skilica i Zonara, koji pišu o hrvatskom plemenu koji neki zovu Srbima, kao i o srpskom plemenu, koje zovu i Hrva ma. Srednjevjekovni pisci Dukljane nazivaju Ski ma, Dalma ma, Srbima, Tribalima, čak i Go ma, premda je etnik Dukljanin nastao po la nskom nazivu ilirskog plemena Doklea , a Zećanin po rijeci Ze koja se u slovenskom jeziku odomaćila drugom palatalizacijom od la nskog Genta. Is na, postoje i druge teorije da Zeta nije Genta nego Zenta, slovenskog korijena, ali to nema značaja za razumijevanje razvoja crnogorskog i svih ostalih južnoslovenskih etnosa. Zato je jedina rela vno pouzdana metoda istraživanja o formiranju južnoslovenskih naroda u jeziku, njegovoj strukturi i e mologiji iz koje se izvode etnonimi - imena naroda. Upravo jezička bliskost Južnih Slovena nas navodi na zaključak, da su i u svojoj pradomovini bili susjedi, a e mologija etnonima nesumnjivo sugeriše da su na Balkan s gli plemenski organizovani. Jer, da su došli na Balkan kao formirane etnije ne bi mijenjali svoja narodna imena(Rašanin - Srbin, Dukljanin - Zećanin) ni bi njihovi etnonimi imali statusno značenja. Tako je Bugarin u stvari čobanin, jer označava pas rski nomadski narod, a da su Hrva , prema Porfirogenitu. oni koji posjeduju mnogo zemlje. Vizan nski car- pisac Konstan n Porfirogenit u svom znamenitom spisu, O upravljanju carstvom, navodi da Srbi na jeziku Romeja znači robovi, pa stoga se i ropska obuća obično naziva serbula, a serbuliani oni koji nose je inu i siromašnu odjeću. Prema E mologijskom rječniku Petra Skoka, Serb po če od la nskog servus - sluga, rob, dok Ilinski kaže da je etnik Srbin u stvari član zadružnog i plemenskog saveza. Kao što su imena južnoslovenskih naroda nedovoljno istražena i polemična tako su i granice njihovih, često vazalnih, srednjevjekovnih država


205

bile sporne i promjenjive: oni čas ratuju međusobno, čas pro v Vizan je, i u periodu između 10. i 12. vijeka se savezi plemena uobličavaju u mlade etnose. Duklja se u početnoj fazi bolje i brže ekonomski i kulturno razvijala od Raške, možda zbog toga što je bila bliža staroj mediteranskoj civilizaciji, tako da je dukljanski kralj Mihailo dobio kraljevske insignije od rimskog pape 1077, cijelih 140 godina prije prvog srpskog kralja Stefana Prvovenčanog. (Kad su Nemanjići pokorili Zetu, namjesnik Vukan Nemanjić je dobio 1199. godine kraljevsku krunu od pape na osnovu dukljanskog velikog kraljevstva otprva, a tek osamnaest godina kasnije 1217. će se udovolji molba njegovom bratu Stefanu, koji će svojoj tuli doda Prvovenčani - prvi vjenčani srpski kralj). Može se, dakle, zaključi da se između 10 i 12 vijeka formiraju dukljansko/ zetski i raško/srpski etnos, kao i bosanski i hrvatski, ali oni nijesu bili stabilizovani u postojanim granicama, ni su imali jasnu svijest o svojoj posebnos , jer je srednjevjekovnim vladarima bilo mnogo više stalo do teritorija nego etničke posebnos , a kmetovi su ratovali čas za jednog čas za drugog feudalca. Stefan Prvovenčani je da bi osigurao vlast oduzeo kraljevsku tulu Vukanovom sinu Đorđu, i tako će nesta tradicija dukljanskog kraljevstva, i u to vrijeme, gotovo paralelno kada se Raška preimenuje u Srbiju, umjesto dukljanskog ustaljuje se novi horonim Zeta i novi etnik Zećanin. Ipak, Nemanjići su uspjeli iz svijes naroda is snu pamćenje na dukljanske kraljeve, koje će ponovo pomenu tek poslije osam stoljeća Nikola Petrović Njegoš, 1910. godine, prilikom proglašenja Crne Gore za kraljevinu. No, nijesu Nemanjići po skivali tradiciju dukljanskih kraljeva zbog narodnosnih, ili kako bi neki etnogene čari rekli, nacionalnih razloga, nego zbog dinas čke surevnjivos . (Ni sam Njegoš nije bio imun od dinas čke netrpeljivos prema prethodnicima, pa je naredio da se za gradnju Biljarde upotrijebi kamen s polurazrušenog renesansnog dvorca Ivana Crnojevića, koji se nalazio na desetak metara od mjesta gdje se gradila Vladičina rezidencija). U srednjem vijeku ne postoje ideje stvaranja poli čkog naroda, kao što je to bio slučaj u 19. vijeku, jer, već je rečeno, u feudalizmu postoje samo dva rigidno odvojena staleža, današnjim vokabularom dvije nacije: feudalci i kmetovi. Feudalci se, bez obzira na porijeklo i jezik, međusobno dogovaraju, ratuju, trguju i žene, dok kmetovi plaćaju kuluk, i ratuju za feudalce. Stoga, tradicija Nemanjića, koja se obnovila krajem 19. i u prvoj polovini 20. vijeka, u Crnoj Gori je imala veći u caj na naše savremenike nego na žitelje srednjevjekovne Zete, koji su živjeli neposredno poslije propas Dušanova carstva, što svjedoči obnova stare dukljansko/zetske državne nezavisnos 1360. godine, kao i to da Đurađ Drugi Stracimirović Balšić u odsudnoj bici na Kosovu 1389. nije pritekao u pomoć svom tastu Lazaru Hrebeljanoviću i moćnom pašenogu Vuku Brankoviću. Jer, da je u to vrijeme u Ze , u narodu

206


postojala svijest o zajedničkoj srpskoj narodnos , i približno onoliko koliko je bila prisutna krajem 20. stoljeća, u masovnom pokretu takozvane An birokratske revolucije, neko od zetskih feudalaca bi se pobunio pro v oportunizma Đurađa Balšića, koji se nije uključio u široku odbrambenu vojnu koaliciju balkanskih hrišćanskih država. Nemanjićki period, s obzirom da je trajao gotovo dva stoljeća, ostavio je rela vno mali broj trajnih kulturnih vrijednos , i to mahom u domenu sakralne baš ne: Đurđeve stupove, Manas r Moraču i Miroslavljevo jevanđelje, i u sljedećih nekoliko vjekova pamćenje na Nemanjićki period će se čuva samo u uskim krugovima svještenstva, zbog uloge ove dinas je u uspostavljanju pravoslavlja u Ze . Tim prije što je pravoslavlje potpuno po snulo katoličanstvo iz kon nentalnog dijela Zete/Crne Gore tek sredinom 15. vijeka. O ovome svjedoči i jedan ugovor s Mletačkom Republikom koju potpisuje Stefan(ica) Crnojević, sa pedeset jednim članom Zetskog zbora: Dalje, da ne bude nikakvog popa ili episkopa ili arhiepiskopa katoličkog nad našim crkvama, već da budu od naše vjere nastojnici naših crkava, i da ne bude pod la nskim arhiepiskopom iz Kraine. Mora se postavi mitropolit slavenske vjere jer se onaj mitropolit iz Kraine naziva mitropolitom Zete i on postavlja naše svještenike. Stoga je u velikoj mjeri tačno, da je srpstvo do prve polovine 19. vijeka, kada je oživljen Kosovski mit u Crnoj Gori, uglavnom bio sinonim za pravoslavlje dok je slavenosrpstvo neka vrsta (nad)narodnos . Ipak, da je srpstvo kod ce njskih vladika od Danila do Njegoša sekundarno u odnosu na crnogorstvo potvrđuje jedno istraživanje Sretena Zekovića objavljeno u knjizi, Etnička svijest dinasta Petrović Njegoš, u kojemu navodi da se u njihovim pisanim dokumen ma i korespondenciji crnogorsko ime pominje 559 a srpsko 45 puta. U prvoj polovini 19. vijeka, na početku narodnih preporoda pojam narodnos proširuje svoje značenje, tako da više narodnost i vjera nijesu sinonimni, što još više povećava konfuziju oko imenovanja naroda. U prvom broju časopisa Letopis serbski, koji je publikovan u Budimu 1824, piše: U slavenoserbsko koleno se ubrajaju Srbi, Bosanci, Crnogorci, Bugari, Slovaci i Dalma nci. Nazivaju se i iliričesko koleno, najčešće izuzimaju Bugare. Dalje se navodi da, katolički Hrva i Slovenci pripadaju širem slavenoserbskom kolenu. Najčešće iza samog imenovanja stoji neka skrivena poli čka namjera, tako Petar Prvi odgovara 5. 3. 1926. ruskom konzulu J. Gagiću: Za sjaču červonih mojega i narodnoga pensiona i za 99 mojih osobnih, također ispolučeniji pomjanutoj pošiljki preprovodim rospiski, mene je udivitelno što ova suća cekinah ne ide pravo crnogorskomu no slavenoserbskomu narodu. Može bit neka poli česka pričina tomu.


207

U Hrvatskoj se javlja jedan drugi slovenofilski pokret pod neobičnim nazivom - ilirski preporod. Naziv ilirski nije smišljen zbog tradicije -Ilirske provincije i Ilirija - koje su u 19. vijeku više nametali stranci, Francuzi i Austrijanci, nego zbog toga da ovo neutralno ime ne bi povrijedilo osjetljivost južnoslovenskih naroda, prije svega Srba i Hrvata. Ilirci su u stvari bili prvi ideološki Jugosloveni - kažu da je Njegoš prvi napisao horonim Jugoslavija - o čemu svjedoče i riječi jednog njihovog prvaka Imbra Ignja jevića Tkalaca: Jer može se govori što se hoće, mi smo s ove i s one strane (Save i Dunava) jedan narod, s jednim jezikom, sjednim običajima, s jednim određenjem u svijetu, s jednom budućnošću, koju mi moramo zajednički da ostvarimo, jer ćemo inače zauvijek da propadnemo. Njegoš takođe sve Južne Slovene - ne samo Srbe i Crnogorce - smatra jednim narodom. U pismu Slovencu Stanku Vrazu, Njegoš dva puta pominje naš narod, Osman-paši Skopljaku, kaže da mu je brat Bošnjak, i još, si s nama jednoplemenik, iako su različita vjeroispovjedanija. Josipu Jelačiću: Tebe je tajna sudbina na čelu Južnih Slavjanah postavila. No, Njegoš je u vođenju spoljne poli ke veoma oprezan, jer zna da opstanak Crne Gore umnogome zavisi od odnosa s Austrijom, koja mu je bila izlaz u svijet, preko koje je putovao i dobijao žito i naoružanje. Zato se on neće javno solidarisa s ilirskim pokretom koji je zabranjen 1843. godine kao buntovnički i an hazburški, ni će proklamova neku drugu ideju južnoslovenskih integracija. Ionako su Meternihovi špijuni pra li svaki njegov korak. Njegoš se ne zalijeće ni revolucionarne 1848. On tačno procjenjuje slabost narodnih pokreta, i žali se jednom Tršćaninu: Naše stvari svekolike imaju veliku glavu i slabe noge, te ne mogu opsta ... E siromasi Slavjani, što bi Evropa bez robova da im nije njih. U istome pismu Vladika Rade dalje navodi: Kuda bi ta sreća za mene samoga i za ovu šaku naroda slavjanskoga da je naše veliko pleme pravoga vjeroispovjedanija osviješćenih Ijudi! Ta i našima bi od vjekovah za svobodu mučenijama ubrzo konac došao! Ali badava, Slavjani jednako za ropstvom teže. Onaj nemir koji je prepredeni Meternih osje o kod mladog Njegoša nije bio samo, ili pretežno, zbog metafizičkih sklonos neobičnog gosta, nego i pritajenih prevratničkih ideja koje nikada Pus njak ce njski javno neće smje očitova . Njegoš će stalno i u domenu diploma je bi razapet zbog realpoli ke u kojoj je morao dokaziva lojalnost i prijateljstvo Rusiji i Austriji, bez obzira na njihove diktate i često ponižavajuća uslovljavanja, a potajno će osluškiva i procjenjiva budi li se kakav slobodomisleći damar u Južnih Slovena, koji nema samo veliku glavu nego i jake noge. Stoga će traži saradnju s Husein-begom Gradaščevićem, koji se bio pobunio pro v sultana, s banom Jelačićem i ilircem Vrazom, kao i ostalim naprednim slovenofilima

208


onoga doba. No, Njegoševe najviše nade su u Srbiju i srpstvo, iz najmanje dva razloga: poslije če ristogodišnjeg ropstva Srbija se prva polako podiže na svoje noge, iako se u to vrijeme još s njom vlada ha šerifom iz Carigrada. Uz to, na državnu i nacionalnu emancipaciju Srbije i srpstva - za razliku od ilirstva i jugoslovenstva - Beč gleda sa simpa jama, i ak vno je pomaže, posebno u sferi kulture i obrazovanja, kako bi se ograničio u caj Rusije, koji se pokušava ostvari preko pravoslavnog klera. Pod austrijskim patronatom će se stvori najvažnije kulturne i duhovne ustanove, Ma ca srpska, Srpsko narodno pozorište, Karlovačka mitropolija, kao i Vukova jezička reforma kojom su rukovodili školovani bečki jezikoslovci. Takođe su, svi glavni akteri srpskog nacionalnog preporoda - izuzev Ilije Garašanina - austrijski podanik, među kojima osim Srba ima i Poljaka, Čeha, Slovaka, Slovenaca. Njegoša se posebno dojmio Prvi srpski ustanak i njegov vođa Karađorđe, čini se više u simboličkom smislu nego u pogledu ostvarivanja oslobodilačkih težnji. Jer, viteza sustopice tragičeski konac pra : tvojoj glavi bi suđeno za vjenac se svoj proda . U Posve prahu oca Srbije, Njegoš za Karađorđa još kaže da je iz mrtvijeh Srba dozva, dunu život srpskoj duši. Stoga Njegoš u Gorskom vijencu uzima srpstvo kao glavni duhovni i poli čki faktor koji će integrisa Južne Slovene u jedinstven oslobodilački pokret. Među m, Njegoš neće poći toliko daleko da poput Vuka Karadžića sve štokavce smatra Srbima pravoslavne, katoličke i muhamedanske vjere. I površnim čitanjem Vladičine korespondencije jasno se vidi da je on, za razliku od Vaka, pa i Anta Starčevića - koji je s druge strane smatrao da od Sutle do Makedonije žive samo Hrva , što takođe sugeriše narodno jedinstvo Hrvata i Srba - uvažavao sve istorijske posebnos južnoslovenskih etniciteta. Dakle, u dubljem ideološkom smislu Njegoš je bio Jugosloven, smatrajući da su Južni Sloveni sudbinski povezani da zajedno propadnu ili se oslobode stranog ropstva. U pismu Johanu A. Fon Turskom Njegoš is če svoja nadanja, sudbinsku povezanost, sumnje, ali i razlike između Crnogoraca, Srba i Hrvata: Videćija da moja sabraća Srbi i Hrva pokazuju se najavio da pravcem idu naklonjeni k narodnos i k poredku, i mene je ista misao oduševljavala koja i Crnogorce, ako ustanaka Srba i Hrvatah ne bi bila slijepa neka podstreka, koja bi na opšte naše poruganije pred svijetom služila. Kada bi ovo posljednje bilo, Bože me sačuvaj od toga učas ja, tada bi ja njih za posljednji narod u svijetu držao, tada bi mi mrsko bilo njihovijem bratom nazva ... Njegoš se zbog nekih poli čkih konjuktura unaprijed ograđuje od mogućeg neuspjeha svoje sabraće Srba i Hrvata, da idu naklonjeni k narodnos , to jest da tek treba da postanu istorijski i poli čki narodi.


209

S druge strane, Njegošu će, kao i njegovim prethodnicima Petru Prvom i vladici Vasiliju, slavenosrpstvo bi sinonim za jugoslovenstvo, a i samo srpstvo će bi više nadetnička nego narodnosna kategorija, što potvrđuje i jedno Vladičino pismo knezu Milošu Obrenoviću: Poradi mene bila bi neograničena radost da bismo svi Slavenosrbi učinili jedno pravilo pečatanja, a osobeno Srbi i Crnogorci... Današnjim jezikom rečeno Njegoš ima dvostruki ili trostruki nacionalni iden tet (crnogorski - srpski - jugoslovenski), ali samom ovom konstatacijom nećemo mnogo razbistri kontroverzu čiji je Njegoš, jer selek vnim ci ranjem Njegoša pjesnika i državnika propagandis , ideolozi i poli čari opšte prakse, opovrgavaju bilo kakvu njegovu dvostrukost. Balkanski ideolozi smatraju da je svaka sumnja i nedoumica štetna za nacionalnu ideju. Zbog toga velikosrbi Njegoša gledaju isključivo kao srpskog integralistu, uz Svetog Savu naju cajnijeg srpskog ideologa. Pritom Gorski vijenac doživljavaju kao poli čki plakat, iako svako is nsko umjetničko djelo, koliko god je u funkciji neke ideološke koncepcije, stvoreno je prije svega u pro vrječnos tragizma individualne egzistencije i oholos opšte istorije. Gorski vijenac je u sintaksičkom, seman čkom i aksiološkom smislu crnogorski, a u poli čkom srpsko-crnogorski, tako da možemo kaza da je ova genijalna dramska poema inaugurisala i jedan poli čki pojam - crnogorsko srpstvo. U velikosrpskoj vizuri crnogorsko srpstvo se temelji na uprošćenoj idealis čkoj vizuri prema kojoj Crnogorci i nemaju drugi cilj ni drugačiju sudbinu nego da čuvaju Kosovski zavjet i da oslobode srpstvo iz vjekovnog ropstva ne pitajući za cijenu i ne misleći na svoju žrtvu. Jedina nagrada za to će bi slava u vaskolikom srpstvu, i priznanje da su Crnogorci, so srpstva, Prusi srpstva, najbolji Srbi. Crnogorsko ili Njegoševo srpstvo je bilo izraz jedne osobene vojno-poli čke, ekonomske i moralne tradicije koje je u prvom susretu, sudaru sa jednim drugim istorijskim iskustvom, konačno drugačijim pogledom na svijet i planovima za budućnost, moralo pla skupu cijenu. Advokat Sekula Drljević će pred sudom u Beogradu 1921. u svojoj odbrani đenerala Radomira Vešovića, bivšeg crnogorskog ministra vojnog, kojega je vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, opružila za veleizdaju, između ostaloga kaza . Vjekovi nejednakog života svakoga od nas dali su nam nejednake mentalne sklopove. Da li je tačno to? Da li su pogledi na svijet, na društvo, na državu, na religiju, na moral, oni Srbijanca i oni Crnogorca toliko različi , da se može govori o njima kao raznorodnim? Da li junaci „Gorskog vijenca”zbilja imaju nečega zajedničkoga sa „Koštanom” Bore Stankovića? Zar je moguće prve zamisli u postojbini drugih i obratno? Ja mislim da bi takva zamjena bila nemoguća...

210


Šta je to kod Vladike Rada, zbog čega ga tako učeni Srbi ne mogu razumje ? Vladika Rade je pjesnik crnogorskog riterstva i crnogorske religije, on je crnogorski i Šekspir i Dante. On se ne može razumje bez osjećanja, on se može samo osjeća s razumijevanjem. U tome leži uzrok, radi koga ga potpuno razumiju crnogorski seljaci, koji žive u tradicijama toga istoga riterstva i te iste religije, a skoro potpuno ne razumiju profesori, za koje su te tradicije strane. U svom nadahnutom govoru doktor Drljević tvrdi još da su nove vlas bezobzirno omalovažile i gurnule u zapećak vjekovnu crnogorsku borbu za slobodu. Zar ideal h vjekova, o čijem nam otporu govoriš, može nagleda svoj trijumf u danu današnjem? Zar ovaj dan nije pravedna nagrada krvavih napora h is h vjekova? Zar kolijevka Nemanjića, otadžbina Balšića, Crnojevića i Petrovića; zar domovina Baja Pivljanina i Vuka Mandušića i svih ostalih iz onog divnog Vijenca besmrtnika ne bi majka ove (jugoslovenske) poli čke ideje, koja tako pobjedonosno dominira današnjim danom? Ilije možda vidovi pogled Draška od Mletaka toliko obnevidio, da ne poznaje čedo rođeno? S obzirom da su crnogorska prava 1918. godine brutalno pogažena uvijek se iznova postavljaju pitanja na koja nemamo ubjedljive odgovore. Da li bi Crna Gora imala drugačiju sudbinu da Njegoš i kralj Nikola nijesu promovisali crnogorsko srpstvo? Da li bi crnogorska država nestala na tako ponižavajući način da nije bilo atentata na austrougarskog prijestolonasljednika u Sarajevu 1914, ili da je kralj Nikola ušao u rat pro v Austro-Ugarske tek 1915. zajedno s Italijom, uz izvjesne garancije saveznika, i tako sačuvao glavninu vojske i bolji međunarodni položaj? Danas možemo ču mnoštvo neutemeljenih, pristrasnih ili parcijalnih odgovora, od nedovoljno razbori h ljudi koji iz iskustva i konjuktura današnjeg vremena, ne poznajući dovoljno istorijske procese i silnice koje su odlučujući u cale na ideologiju i strateške odluke, prosuđuju o njihovoj ispravnos u prošlos . Najprije, vremena u kojima su vladali Njegoš i knjaz/kralj Nikola su potpuno različita: kralj Nikola je, s obzirom na međunarodno priznanje i proširenje državne teritorije nekoliko puta u odnosu na Njegoševo vrijeme, imao izvjesnog manevarskog prostora, premda je ekonomski bio zavisan od Rusije. U jednom kratkom vremenskom intervalu, poslije Berlinskog kongresa, kada knjaz Nikola piše i svoje najznačajnije književno djelo Balkansku caricu, u kojemu programski proklamuje crnogorsku nacionalnu ideologiju, u režimskom Glasu Crnogorca, Jovan Pavlović, ministar prosvjete, objavljuje


211

osnovne postulate ove ideologije: U Crnoj Gori je formirano životno načelo crnogorstva, koje treba da se temelji na čojstvu i junaštvu... Crnogorstvom je dakle održana Crna Gora. Mi smo je naslijedili. Čim ćemo je mi i preda u nasljedstvo svojim potomcima? U prvoj liniji opet crnogorstvom. Dalje se navodi da kultura i civilizacija ne mogu ubi crnogorstvo. Kasnije je Nikola, najviše zbog svojih nerealnih liderskih ambicija i isto tako neostvarivih pretenzija Crne Gore da ima glavnu ulogu u očekivanom velikom istorijskom raspletu na Balkanu, kojega su nagovještavale neprestana previranja i krize u već posrnuloj Osmanskoj imperiji, kao i stalne nacionalne tenzije u Austro-Ugarskoj, promijenio nacionalnu poli ku stvarajući obrazovni sistem na srpskim kulturnim osnovama... Nikola u svojim maštanjima, koja su, ipak, s obzirom na anarhično stanje i slabost novostvorenih država na Balkanskom poluostrvu početkom dvadesetog vijeka izgledala manje bizarna nego danas, zah jeva od svog izaslanika na ruskom dvoru da se založi da u slučaju propas Austro-Ugarske i Turske, Crna Gora pored djelova Sandžaka i Kosovskog vilajeta traži pola Bosne sa Sarajevom, cijelu Hercegovinu i pola Dalmacije, uključujući i Split! U toj zamišljenoj tvorevini Crnogorci ne bi činili više od deset posto stanovništva, i zato mu se svaka nacionalna poli ka koja bi se zasnivala na crnogorstvu činila neodrživom i besmislenom. U Njegoševo vrijeme Crna Gora je više ratnički logor nego društvo koje je nalik ostalim zemljama u okruženju. Prijestolnica Ce nje je selo koje do gradnje Biljarde nema nijednu spratnu kuću. Neki izvanjac, možda tendenciozno, ali u suš ni tačno oslikava materijalnu bijedu, svjedočeći da u zgradu crnogorskog Senata na jedna vrata ulaze senatori a na druga goveda. Na Cenju nema pismenih ljudi osim nekoliko svještenika i Vladičinih civilnih sekretara. Za prvu osnovnu školu on učitelja dovodi iz Boke Kotorske. Cijelu njegovu besputnu i mahom bezvodnu zemlju - koju čine če ri nahije - od Grahova do Virpazara, hitar momak je mogao obdan obigra . Crna Gora, dakle, nema osnovnih preduslova da razvije samoodrživu državu i društvo s građanskim staležom, nekakvom ekonomijom, birokra jom, obrazovnim i kulturnim ins tucijama. Stoga je Njegoš pred smrt pisao: Ja sam za granicom prosvećenos svijeta, na mom uzanom podneblju svagda se lome rjanski gromovi, stoga je moj mali kraj tamom divljine obezobražen, On je sapet, sudbinski zakovan za to uzano podneblje, ali njegova čudesna imaginacija nije usmjerena samo mikrokozmi i oživljavanju starih mitova nego pokušava osmisli i evropski poredak u budućnos . Njegoševo srpstvo u Gorskom vijencu je takođe više plod imaginacije nego pretekst nekog poli čkog programa koji se može ostvari u doglednoj budućnos . Tek tridesetak godina poslije pisanja Gorskog vijenca, nakon Berlinskog kongresa

212


- na kojemu su priznate Crna Gora, Srbija, Bugarska i Rumunija - i odlaska Turske iz Bosne i Hercegovine, u vremenu knjaza Nikole, Štrosmajera i Svetozara Markovića, stvaraju se neke moguće projekcije novog integralizma - (veliko) srpskog ili jugoslovenskog. Njegoševo srpstvo u Gorskom vijencu ima u značajnoj mjeri i metafizičku konotaciju: srpstvo je sinonim slobode koje se može dos ći samo borbom neprestanom. To je i starodrevni zavjet koji čuvaju još samo Crnogorci. Obilić je poput jednoga od palih anđela iz Luče mikrokozma, koji se bore lukom, strijelom i svjetlećim š tom na strani Boga. Kosovska bitka je graničnik prema kojemu se sve mjeri: Mićunović i zbori i tvori! Srpkinja ga još rađala nije od Kosova, a ni prije njega! U podtekstu ovoga mita postoji i racionalna projekcija: Crnogorci moraju probudi ostale Srbe i Južne Slovene iz stoljetnog mrtvila inače će i sami propas . Njegoš opsesivno razmišlja o raznim mogućnos ma, na koji će način, pisanom riječju, vojnom i poli čkom akcijom, pokrenu tu vjekovima uspavanu i neosviještenu energiju: Ljudima treba govori o njihovoj slobodi, a ne o njihovu robovanju. Zato on, iako Gorski vijenac tema zuje crnogorsku istragu poturica, u prvi plan stavlja Kosovski mit. Njegoš je intui vno shva o mis čno značenje Kosovskog mita i kulta Miloša Obilića, tako da je po snuo lokalni mit o istrazi poturica i kult Gospodara Ivana Crnojevića, o kojemu je narod u Njegoševo doba govorio, kako piše Vuk Karadžić, kao da je juče umro. Nova simbolička paradigma i hijerarhija u postnjegoševskom vremenu će kult Ivana Crnojevića pretpostavi Obiliću i ostalim mitskim kosovskim junacima, poput Bana Strahinjića, Pavla Orlovića, Boška Jugovića, Ivana Kosančića, Toplice Milana... Ipak, Kosovski mit, i kasniji etnografski i etnogenetski falsifika Jovana Erdeljanovića i ostalih srpskih naučnika i publicista nijesu mogli potpuno izbrisa legendu o Ivanbegu i njegovoj Ivanbegovini, jer i dan-danas je živo više od sto nak toponima u nazivima izvora, rijeka, šuma, vinograda, pećina, utvrđenja, dvorova, crkava, mlinova, ribolova, koji nas podsjećaju na Crnojeviće. Tako crnogorski logos u Gorskom vijencu iskovan u herojskom bratstvu jednog besklasnog plemenskog svijeta inkarnira u crnogorsko srpstvo kao novu apoteozu slobodne volje i borbe neprestane. Nije naravno Njegoševa inspiracija bila (samo) poli čka, jer bez onoga auten čnoga vreloga žara zapretanog u skrivenim i izukrštanim rukavcima duboke pjesnikove prirode, koji se na momente pretvara u vulkansku lavu jezika, mišljenja, stras i prkosa, ova bi dramska poema ostala samo fusnota u klasifikaciji južnoslovenskih nacionalnih književnos , kao što su, na primjer, didak čki pseudoklasičari i roman čki pjesnici Andrija Kačić Miočić, Lukijan Mušicki ili Sima Milu nović Sarajlija. Ipak, Vladika Rade je, o čemu najbolje svjedoči Testament bio svje-


213

stan svoje duhovne izuzetnos , iako se nije imao kome povjerava ni niotkuda dobi potvrdu za to: inače onakav kakav je bio, gord i nepristupačan, ne bi dozvolio da mu se smiju buduće generacije što je umislio da je toliko veliki, i da je zah jevao da ga sahrane na vrhu Lovćena, iznad vječnih kuća svih znameni h Crnogoraca, pa i dvojice najvećih, svoga strica Svetoga Petra Ce njskoga i Gospodara Ivana Crnojevića. Državnika i vojskovođa koji su u narodu poštovaniji od njega. Njegoš je mogao naslu da će to Gorski vijenac u jednom vremenu posta nacionalna sveta knjiga, ali nije mogao predosje iz te duboke balkanske tmuše, u okruženju dvije velike evroazijske imperije, u što će se izvrgnu i ko će i za čije ciljeve, za sedamdeset ili sto pedeset godina, manipulisa idejama iz njegovog književnog djela. Toliko je iz Njegoševa vremena, kad je cijeli Balkan još pod turskom i austrijskom čizmom, bila daleka, gotovo apstraktna, nacionalna sloboda Južnih Slovena, da je svako razmatranje njihovog budućeg ustroja i narodne ravnopravnos u nekoj zamišljenoj jugoslovenskoj državi moglo bi samo u sferi željenog i spekula vnog. Istorijska je ironija da će u 20. vijeku oni koji su najviše ponizili stoljetnu crnogorsku borbu za slobodu ci ra Njegoševo srpstvo, zarad potpunog ekonomskog, kulturnog i nacionalnog obespravljivanja Crne Gore. Desilo se da se s hovi najgordijeg branioca crnogorske slobode, silom, lukavošću i beskonačnim ponavljanjem bes dno koriste za za ranje crnogorskog imena. Cak i u vrijeme kad su Crnu Goru bili ukinuli i kao geografski pojam. Dakle, svih ovih decenija od Podgoričke skupš ne do danas velikosrpska propaganda koris Njegoša u agitaciji za kompromitovanje borbe za crnogorska kulturna, poli čka i nacionalna prava. S druge strane, može li iko elementarno savjestan i razborit zamisli da bi se Vladika Rade solidarisao s beogradskim hegemonis ma na Podgoričkoj skupš ni, da se dinas ji Petrović Njegoš zabrani povratak u Crnu Goru, s kojom su vladali 220 godina, ili da ova najstarija južnoslovenska država u jugoslovensku zajednicu uđe ponižena i bezimena kao dio Srbije? O tome, pak, sam Njegoš najbolje svjedoči u pismu Osman -paši Skopljaku, od 5. oktobra 1847. godine: Ja bih rad da sam se malo docnije rodio, jer bih vidio svoju braću đe su se sebe i svojijeh spomenuli i đe javno i pred kazali da su oni dostojni praunuci i potomci starijeh vitezova našega naroda. Kada se ova sveta riječ izgovori blago cijelome našemu plemenu, onda će ime crnogorsko bosanski i proči vitezovi srpskog naroda kako sve talisman (amanit, zapis) čestvova i u njedrima nosi . Njegoš je, dakle, gordiji i ponosniji na crnogorsku slobodu od svakoga drugog Crnogorca. On teško podnosi ičiji diktat, pa i onih od kojih je zavisio i koje je smatrao sunarodnicima. U pismu Ma ji Banu se žali da je

214


gospodar slobodne Crne Gore pravi rob petrogradskih ćudi: Ja odavno želim da pohodim Srbiju i Države Sjeverne Amerike. Za sada, poli čki obziri priječe me u izvođenju prve želje, a što se druge če, nemojte se čudi ako čujete da sam se navezao na Atlantski okean i da plovim za Njujork... Slobodnoj Crnoj Gori priliči da samo od slobodne države kao što je Amerika primi pomoč, kad već ne može bez nje bi ... Rusiju volim, ali ne volim da mi se svakom prilikom daje osjeća cijena te pomoći. Ja gospodar slobodne Crne Gore pravi sam rob petrogradskih ćudi. To mi je dodijalo, pa hoću taj jaram da zbacim. Njegoševa tjeskoba zbog polaganja računa ruskim činovnicima i konzulima je tolika da počinje mašta o pomoći koju će dobi od jedne demokratske države, premda u to vrijeme u Sjedinjenim Američkim Državama teško da je ko znao za zemlju koja je bila teritorijalno manja od imanja nekog njihovog zemljoposjednika. Dakle, Njegoš nije bio sačinjen od tako tvrdog sastava od kojega se prave državnici, kao što je to bio njegov stric Petar Prvi ili sinovac knjaz Danilo. Njegova posvećenost je zanesena i rasijana između kosmogonijskih beskraja i uskog crnogorskog podneblja, ranjiva zbog neukro ve gordos i nesavladane tankoćutnos , uz to rastočena moćnom danteovskom imaginacijom. Ali, on nije bio manje Crnogorac od svog strica kojega je sam bea fikovao, da bi mu ukazao počast i da bi oko njegovog oreola lakše uveo red i jedinstvo među neukro ve plemenike. O tome svjedoči i Njegoševa privatna i službena korenspondencija. Sreten Zeković je nabrojao da on u svojoj korespondenciji 586 puta pominje etnonim Crnogorac, crnogorski narod, ime crnogorsko, krv crnogorsku, mladež crnogorsku, crnogorsku slavu, crnogorsko pleme, viteški narod crnogorski, itd. Da je Njegoš crnogorsku narodnost smatrao primarnom u odnosu na srpstvo, ipak najuvjerljivije pokazuju i dva dokumenta koje je pisao svojom rukom: crnogorske pasoše i ci rani sopstveni testament. Na pasošima je pored imena korisnika putne isprave upisivao narodnost crnogorska, a u svom testamentu če ri puta piše narod crnogorski, a nijednom ne pominje srpstvo, srpski narod, srpsku državu. Ima li uvjerljivijega dokaza o Njegoševom osjećanju narodnos ? Jer, da se primarno osjećao Srbinom Njegoš bi u svojoj oporuci ostavio neku poruku srpskom rodu. Ne obmanjuje sebe niko pri čistoj pame dok sravnjava račune sa sobom i drugima, i priprema se za opraštanje od ovoga svijeta. Posljednji čovjek za koga bismo mogli vjerova da će laga sebe, odnosno namjerno ostavi potomstvu lažnu sliku o sebi na umrloj uri, sigurno je pjesnik Petar Drugi Petrović Njegoš.

Čedomir Drašković: KATUNSKI FATUM KRSTA ZRNOVA

KATUNSKI FATUM KRSTA ZRNOVA

215 Čedomir Drašković

u odnosu na srpsku okupaciju i aneksiju Crne Gore 1918. godine Tradicionalna podjela tzv. Stare Crne Gore traje od početka XVII vijeka, a nahijsko ustrojstvo pod u cajem turske administracije od sredine istog vijeka. Od če ri nahije (Katunska, Riječka, Crmnička i Lješanska), Katunska nahija je po površini bila dominantna (zahvatala je 933,66 km2, ili čak 63,5% ukupne teritorije Stare Crne Gore) – i može se smatra njenom okosnicom. Čine je devet plemena: Ce njsko (77,92 km2), Njeguško (82,04 km2), Ćeklićko (58,12 km2), Bjeličko (66,76 km2), Cucko (202,61 km2), Čevsko/Ozrinićko (220,19 km2), Pješivačko (133,56 km2), Zagaračko (40,62 km2) i Komansko (51, 84 km2). „Catunos Cernagore“, odnosno Katuni Crne Gore pominju se još 1435. godine, i kao takvi predstavljali specifičnu prirodnu cjelinu – uglavnom oivičenu planinskim masivima. U kraćem periodu, od 1860. do Berlinskog kongresa (1878), Katunskoj nahiji bili su pridoda novooslobođeni krajevi Grahovo, Rudine, Nikšićka Župa i Lukovo, ali je kasnije sve vraćeno u prvobitno stanje. (Čevo – kao središte najveće nahije, i kao jedan od njenih ključnih centara, prvi put se pominje kao Kčevo još u XII vijeku, u Ljetopisu popa Dukljanina. Kao „bratstvo“, Ozrinići se pominju 1335. godine, a kao posebna društvena zajednica u pismu Dubrovčana Jeleni Balšić 1411. godine – povodom napada neke ozrinićke hajdučke družine na trgovački karavan Dubrovčana. Godine 1492. Đurađ Crnojević utvrđuje „međe“, tj. granicu između Čeva i Pješivaca…).

216

Crnogorski anali, br. 1/2013 *

Predanje i crnogorska tradicija su uspješno prenosili, a istoričari ponekad potencirali: svima se manje-više moglo desi da ne s gnu na ratni poklič, nekad možda i sustanu, ili ovlaš okasne (kao na pr. iz jedne vinogradarske regije, zbog berbe grožđa – na Mar nićku bitku). Nekima se ponekad dešavalo da im pažnju „odvuku“ moćni pazari u okruženju. Generalno, jedino Katunska nahija nikad nije sabo rala, a još manje izdala Crnu Goru! U tom smislu, katunski dobrovoljci su (po nekim podacima bilo ih je oko devet sto na), pod komandom kapetana crnogorske vojske Đura Draškovića, jednim od glavnih ustaničkih vođa u Božićnom ustanku – pohitali da oslobode crnogorsku prijestonicu Ce nje – u Božićnom ustanku, poslije brutalne srpske aneksije Crne Gore 1918. godine. Pošto je izostalo očekivano sadejstvo drugog oslobodilačkog odreda (koji je trebao da se uključi sa druge strane, od Rijeke Crnojevića, pod voćstvom bivšeg ministra i poli čara Jovana Plamenca), katunski dobrovoljci su se kao malo kad sa fronta vra li pognu h glava… Na ovakav rasplet događaja direktno je u cala i pogibija komandira, kapetana Đ. Draškovića – koji je na prevaru ubijen, iz zasjede, čim se pojavio na brisanom prostoru poslije poziva na pregovore. Pripremano ideološko rasulo i nesloga harali su tada Crnom Gorom, a opstrukcije velikih sila, dojučerašnjih saveznika – dodatno su pospješivali hao čno stanje, i pogodovali dugo planiranim rigidnim srbijanskim aneksionim i asimilatorskim naumima. S m u vezi, kao da je Crnogorce mahom izdala i toliko poznata im viteška sudbina: kod mnogih je perfidno zaveden i izigran njihov moralni i patriotski fana zam – jer je žrtvovan nepromišljenom uskakanju u toliko sanjanu novu, veliku „bratsku“ državnu zajednicu. Tragični usud predvojio ih je od osnovnog im vaspitnog i genetskog koda – koji je dugo i nepogrješivo funkcionisao kao uobičajeni dio svakodnevice, kao stav i s l ginjeničkog crnogorskog naroda, sviknutog na smrt i pogibiju za slobodu svoga prostora i imena. Kako tvrde hroničari crnogorskog ratovanja (treba se podsje ) – Crna Gora je u prosjeku, vjekovima, ratovala svakih pet godina za svoju samobitnost i svoju slobodnu volju. Među m, u pus u duši i u srcu prevareni, Crnogorci su sve više postajali najsamodestruk vniji narod pod kapom nebeskom! Što se i dan-danas izuzetno snažno očituje – u interesu srpskih asimilatorskih tendencija, i na štetu i sramotu istorijske i nacionalne dimenzije Crne Gore i Crnogoraca. Crnu Goru već dugo more veoma složene posljedice aneksione krize, počev od glavnog čina imperijalne srpske kolonizacije iz 1918. godine. U tom kulturno i civilizacijski dezorijen sanom i smušenom vremenu, Crna Gora se


217

dugo zlopa la kao u nekom ustajalom i mračnom tunelu. Čak i mnogo kasnije, poslije zvanično izglasane samostalnos crnogorske države (na Referendumu 2006. godine), Crna Gora umnogome funkcioniše kao kulturni i vjerski distrikt srbijanski! Naročito mnogo toga podsjeća na nekadašnju duhovnu aneksionu agoniju Crne Gore, iako više nema njihove okupacione vojne i policijske sile. Jer ovđe još nesmetano djeluje podjednako licemjerno agilna, ključna asimilatorska ins tucija: Srpska pravoslavna crkva. Takođe, i dalje je snažno zastupljeno veoma uvješteno posrbljavanje Crne Gore uz pomoć redovnih procesa ispoli zovane prosvjete i obrazovanja, kulture i nauke. Za m, na sceni je otvoreno an crnogorsko djelovanje srpskih poli čkih stranaka u Crnoj Gori, sa njihovim pripros m ali efikasnim manipulacijama po pitanjima jezika, kulture, kulturne baš ne, crkve i sl., u interesu prosrpskog nacionalnog izjašnjavanja pravoslavnog življa u Crnoj Gori. Sve do 1948. godine (osim vjerske pripadnos ) – u Crnoj Gori nijesu prikupljani podaci o nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnos . S m u vezi, po popisu stanovništva u Crnoj Gori 1948. godine registrovano je svega 6.700 Srba, a 2003. godine (poslije Miloševićevsko-Šešeljevske ekstaze) Srbi su se ideološki „nakvasili“ do nevjerovatnih preko 203.000! Ako kultura u najširem smislu podrazumijeva opštu obrazovanost, i ophođenje u skladu sa društvenim i e čkim normama određenog naroda, odnosno njegove države (u nacionalnom smislu kultura objedinjava istorijsku tradiciju, moral i običaje, jezik, književnost i ukupnu umjetnost toga naroda). S m u vezi, civilizacija preferira visoki stepen i sadejstvo društvenog razvoja i materijalne kulture, što se temelji na prosvijećenos i uljuđenos , i sređenom i uređenom obliku društvenog života konkretnog prostora, tj. odgovarajućeg naroda i njegove države, onda nauka treba da bude sistematsko i metodsko istraživanje i znanje, u kome svako tvrđenje mora bi zasnovano na dovoljnim i relevantnim racionalnim razlozima. Među m, fenomen nauke ogleda se u njenoj principijelnoj suš ni za mogućnost preispi vanja i opovrgavanja – s obzirom da naučna tvrđenja često počivaju i na osnovama neke filozofske, odnosno ideološke, poli čke ili druge vrijednosne pretpostavke. U odnosu na ove opšte fenomene, principijelne i temeljne – sistemske društvene vrijednos u prosvijećenim i koherentnim društvenim i poličkim zajednicama, Crna Gora je već dugo u veoma rizičnom kulturološkom haosu i pratećem civilizacijskom rasulu. Upravo zbog toga što je njena ključna duhovna i socijalna razvojna infrastruktura – sa svojim varljivim značenjima, neusaglašenim vrijednos ma, i odsustvom cjelovite društvene i nacionalne, odnosno državne vizije: prepuštena zagovornicima i mešetarima suprotstav-

218


ljenog i suparničkog, srpskog (ili, po toj inerciji, slično agresivnog) kulturnog habitusa!

„Postojanje Crne Gore je nož u leđa Srbiji“ Ovim riječima je Ilija Garašanin, tvorac velikosrpskog poli čkog programa („Načertanija“), odnosno preśednik Vlade i ministar spoljnih poslova Srbije, prokomentarisao proglašavanje Crne Gore za knjaževinu 1952. godine. Slično je doživljavano i proglašavanje Crne Gore za kraljevinu 1910. godine. Vladan Đorđević, pa Nikola Pašić, kasniji posebno značajni nosioci poli čke misli u Srbiji, dosljedno su nastavili sa snažnim ak vnos ma za degradiranje, ništenje i uklanjanje Crne Gore sa poli čke i istorijske pozornice. Crnu Goru su projektovali kao „južnu srpsku pokrajinu“ – a njene nacionalne i državne, odnosno „provincijalne težnje“ i patološki doživljavanu samostalnost, odnosno „separa zam“ – unaprijed su osudili da po svaku cijenu „moraju ustuknu pred idejom ujedinjenja srpskog naroda“! Posebno manipulišući i sa sve brojnijim crnogorskim studen ma u Beogradu, inscenirane su se i one poznate zavjere pro v zvaničnog Ce nja 1907. i 1908/1909. godine, a perfidni velikosrpski strateg N. Pašić, kao preśednik Kraljevske vlade u Beogradu, nije zaboravio da pri srpskoj Vladi formirao posebni Crnogorski odsek… Pojedinačna i ukupna vojnička crnogorska odanost Srbiji u Balkanskim ratovima, i Prvom svjetskom ratu – bila je gotovo bezgranična: „Mi smo s vama da dijelimo zlo i dobro“, „Sudbina Srbije je naša“, za m „Svaka je duša Crne Gore gotova prinije i posljednju kap krvi na žrtvenik srpske slobode“, itd., bile su redovne i is nski bratske poruke Crnogoraca – što su, naravno i bukvalno dokazivali vojnički se žrtvujući u interesu „bratske Srbije“ na Grahovu, Troglavu, Drini, Višegradu, Javoru, Mojkovcu, Bregalnici… Bili su bedem srpskoj sigurnos i srbijanskoj poli ci, i pored toga što je bilo očigledno koliko je, recimo, zajednička Vojna komanda na Crnogorce gledala ignorantski. Crnogorska vojska je loše hranjena, obezbjeđivana sa dotrajalim oružjem, a bila je često i u rizičnom nedostatku municije. Uz to je čak i srbijanski komandant Radomir Putnik zvanično izvještavao svoju vladu kako crnogorska vojska nema „vojničkog duha ni discipline“, te da je i bez solidarnos (!?). To sumnjičenje i omalovažavanje Crne Gore išlo je dotle da je Srbija bila plasirala i posebnu dalekosežnu laž o „tajnom ugovoru o miru“ Crne Gore sa Austrijom – kao tezu da je Crna Gora tajno (iza leđa Srbije) šurovala sa srbijanskim neprijateljem. U januaru 1916. godine desio se možda najtragičniji, ali svakako najponižavajući trenutak u crnogorskoj istoriji: po nalogu generalne srpske vojne komande – crnogorska vojska je položila oružje! Kasnije, čim se ukazala prili-


219

ka, pod komandom pukovnika Dragu na Milu novića, 23. oktobra 1918. godine, od pravca Peći – srpska vojska „pobjedonosno“ ulazi u Crnu Goru! Žurno zaposijedajući crnogorske teritorije, da bi već 05. novembra bila stacionirana i u prije toga oslobođeno Ce nje; koje je austrijska vojska prethodnih dana bila napuš la. Brzometnim organizovanjem i vješ m manipilisanjem da se „pomoću Crnogoraca“ na svim opera vnim pozicijama odradi „sjedinjavanje Crne Gore sa Srbijom“, srpska vlast je formirala posebni Odbor – za realizaciju prisajedinjenja Crne Gore (Svetozar Tomić, Petar Kosović, Janko Spasojević i Milisav Raičević). Već 07. novembra u Beranama na brzinu su usvojena improvizovana pravila za izbor i učešće poslanika na Veliku narodnu skupš nu srpskog naroda u Podgorici (kako je u startu bila koncipirana, o čemu postoji auten čni dokumenat u Arhivu Jugoslavije u Beogradu). Koja je kasnije nazivana Velika podgorička skupš na, ili samo – Podgorička skupš na, a zasijedala je od 24. do 29. novembra. Sve se to, dakle, dešavalo u istorijski davno utemeljenoj, suverenoj Crnoj Gori. Čak zemlji saveznici i zvaničnoj pobjednici u I svjetskom ratu – i to, naravno, mimo njenih zvaničnih državnih organa i ins tucija: kralja, narodne skupš ne, vlade, ministarstava, sudova!?! Neposredno poslije surove aneksije Crne Gore, predstavnici crnogorskog pobunjenog naroda pisali su (između ostalog) i tadašnjem posebno markantnom faktoru svjetske poli čke i vojničke moći, američkom preśedniku Vilsonu: „Danas živimo pod takvim uslovima da smo prinuđeni da tražimo utočište u inostranstvu, ili da živimo pod razbojništvom nečuvenim čak i u srednjem vijeku… Ako govorimo o stvaranju jugoslovenske države, onda smo svi za to; to je naša tradicija, i sveta dužnost prema našim precima – za koju smo se borili i prolivali krv… Ući ćemo u jugoslovensku državu samo pod sljedećim uslovima: da svaka članica uđe u zajedničku državu sa punim pravima, tradicijom, i dugovima“… Srpska okupaciona vojska i žandarmerija, i njihova vjerna ideološka saputnica Srpska pravoslavna crkva – činili su svoje! Uspostavljanjem okupacionog sistema „reda i mira“, nametali su nemilosrdne represalije, i latentno stanje „ognja i krvi“. Smjenjivana su brojna zlodjela, sa monstruoznim zločinima: često i zbog samog zastrašivanja naroda – a sračunato je izrugivano i ponižavano sve što je bilo crnogorsko. U periodu od 1918. do 1921. godine popaljeno je oko 5.000 crnogorskih domova, a isto tako i više od 1.000 pomoćnih objekata „predato je ognju“. U m godinama zavođenja okupacionog „reda“, ubijeno je oko 9.000 crnogorskih rodoljuba, dok ih je više od 4.000 bilo utamničeno na Ce nju, u Podgorici, Zenici, Baru, Nikšiću, Kolašinu… U analima svjetskih zlodjela teško je naći slična – da su na pr. sahranjeni mrtvaci, poginuli crnogorski rodoljubi vađeni iz groba, radi zvaničnog strijeljanja!? Tako je, recimo, urađeno sa poručnikom Nikolom Nikolićem, koji

220


je „počivao“ pred crkvom u Broćancu (pošto je izvršio samoubistvo bombom da ne bi pao u ruke svirepom neprijatelju). Dok ipak nije stupio na scenu „streljački“ vod njihove kaznene ekspedicije… Dokumentovano je i kako su „u septembru 1919. srpske vlas uhvale ustanika Radula Boškovića i odveli ga na Boge će. Tamo su ga privezali za teretna kola i u bijesnom trku (zaprege) vukli ga sve do Nikšića. S gavši u varoš, jadnika su privezali za drvo i zabavljali se bodući ga s vremena na vrijeme bajone ma, tako da bi njegove muke produžili. On je umro isto veče“. Slično je prošao i uhvaćeni, u obije noge ranjeni ustanik Marko Mrđenović, kojega su sa konjem „vukli čitav sat za noge do Čeva, gdje je i umro. Njegov leš su objesili i tu je ostao tri dana“. A njegove drugove, takođe zarobljene komite F. Mrđenovića, K. Popivodu, V. Stanojevića i B. Kuzmana deportovali na Ce nje… Ili, okupacione vlas su 06. avgusta 1919. uhva li ranjene Antonija Bojovića, Miletu Andrijevića, Blaža Bojovića, Tomaša Markovića – „i tako ranjenim kidali komad po komad mesa, vadili živima oči, kidali noseve, uši, jezik, i potom ih zaklali nožem ispod grla“. Prema drugim, mirnim i dostojanstvenim Crnogorcima, samo zato što nijesu htjeli da se zakunu na vjernost srpskom kralju Petru, činili su i takve manijakalne zločine, kao na pr. prema Miliji Stamatoviću i Mihajlu Niševiću, kojima su „najprije izvadili oči, odsjekli im uši, prosjekli donju vilicu i kroz nju provukli jezik. Tako unakažene, ostavili su mučenike da se muče, pa su im onda izvadili crijeva i dotukli ih bajone ma“. Ovakvi i slični, činjeni su brojni zločini; teško je i povjerova da su predstavnicima nedužnog, iskrenog i samo patriotskog naroda Crne Gore mogle bi činjene takve strahote!? S m u vezi, kako a ne pomenu i slučaj komandira Dragiše Bojovića i barjaktara Milu na Bojovića iz Župe Nikšićke. Porodica komandira Bojovića bila je u nikšićkom zatvoru, osim 75-godišnjeg oca i devetogodišnje kćerke. Njih su doveli da gledaju Dragišino mučenje: „šaranje“ lica bajonetom, bodenje očiju, i odsijecanje komada mesa još živom sinu – da bi ocu nudili da jede… Od toga je nesrećno Dragišino dijete poluđelo, „te se i dan danas potuca po tuđije ulica“. O svemu ovome, i mnogo čemu sličnome – iz velikog korpusa najtežih srbijanskih zločina pro v čovječnos po Crnoj Gori između sva svjetska rata, a naročito poslije anek ranja Crne Gore 1918. godine – ima dosta podataka i auten čne dokumentacione građe, i u domaćim i u stranim izvorima. Pa je sramno za crnogorsku kulturu, istoriografiju – i državu Crnu Goru, što se o tome još uvijek povremeno i nedovoljno, gotovo slučajno saznaje. Zaslugom savjesnih i odvažnih autora, ponekad i onih kojima to prioritetno nije profesionalni zadatak (poput vrlo sadržajnog, privatnog monografskog poduhvata Radovana Damjanovića „Vjernost kao grijeh“, Podgorica 2009). Odnosno,


221

mimo i na sramotu crnogorskih ins tucija kulture i nauke! Valjda su (kulturno, naučno, civilizacijski) važnije žrtve od dželata!? Da bismo potpuno, i u kon nuitetu sagledali taj najveći gazap nesreća Crne Gore, odnosno fašisoidnost srbijanskih okupacionih i aneksionih vlas i njihove vojničke sile, uz izdašnu pomoć patološki revnosnih, dreserski izmanipulisanih i na svašto spremnih – ostrašćenih i obneviđelih domaćih „ujedinitelja“! Na pr., u julu 1919. godine „kapetan Tunguz, poručnik Božo Marković, Stevan Zvicer, Nikola Vujačić i Dušan Dangubić došli su sa skoro dva bataljona vojske u selo Klačina, poslije bitke na Trubjeli. Te opljačkali žito, robu, piće, duvan i dr. Pošto su ručali više od 100 druga, izveli su pred kuću domaćina Joka Krivokapića, stara 65 godina. Kuću su zapalili, a njega iako toliko stara i sakata od desne noge ubili, pa ga onda bacili onako mrtva na vrata od kuće da izgori“. Čak je i Milovan Đilas, u romanu „Crna Gora“ opisivao mučenje zelenaša, crnogorskih rodoljuba: slučaj crnogorskog komandira, nad kojim se srbijanska žandarmerija sadis čki iživljavala – stavljajući mu razjarenu mačku u „široke gaće istkane od nevaljane vune“… Inače, srbijanski sadis su razjarene mačke češće koris li za mučenje žena. „Ženu poručnika Boža Bulatovića, Ružicu, kad nije ništa znala kaza o svome mužu, usijanim gvožđem vukli su za jezik; vrhunac u mučenju doživjele su Manja, Milica, Mare i Petrana, žene uglednih Bulatovića, tako što su im Srbijanci zavezali donji dio suknje, i ubacili im po dvije mačke između noga“… Iako se nijesam posebno bavio „bijelim terorom“, odnosno srbijanskim anek ranjem Crne Gore 1918. godine, nijesu mi ostali nepozna ni mnogi primjeri maltre ranja, premlaćivanja i mučenja, obesčašćivanja, hapšenja i zatvaranja (čak!) i žena, i đece po Crnoj Gori. Srbijanski silovatelji i nasilnici direktno su ubijali i đecu, poput 13-godišnjeg sina Sava Otaševića sa Njeguša. U poređenju sa m, kako piše Milovan Đilas, za vrijeme gotovo dvogodišnje austrijske okupacije Crne Gore – od strane Austrijanaca nije ubijeno ni jedno dijete, ni je silovana ni jedna žena! U odnosu na uravnoteženu vlast, i profesionalni kodeks uniformisanih lica, da se podśe mo i detalja nevjerovatnog zločina nad porodicom Zvicer iz Cuca 1923. godine. Pozna komita Blažo „Zvicer imađaše u kući: babu po ocu Đurđu, koja je imala oko 100 godina, majku Anđu od 60 godina, ženu Zagorku od 23 godine, sestru Planu od 20 godina, i brata Vidaka od 14 godina. Oko pola noći između 24. i 25. aprila 1923. godine došli su šest žandarma njihovoj kući pod voćstvom nekog Kolakovića… Ušli su u kuću i svu rečenu Zvicerovu čeljad pomla li i poklali. Samo su ostavili staru Đurđu da gleda kako joj se mrcvare i izdišu unučad Plana i Vidak, snaha joj za sina Anđa i snaha za unukom Zagorka. Kad su to zvjerstvo izvršili, nastavili su

222


dalje. Izveli su Đurđu pred kuću, i ovu zapalili te su svi leševi u njoj izgoreli. Đurđa je i to gledala“, zavezana za drvo ispred kuće. Naravno, teror nije mogao mimoići ni porodicu Krsta Zrnova Popovića. U julu 1919. godine, „Srbijanci su isprebijali ženu majora Krsta Popovića iz Cuca, samo s toga što nije htjela reći đe je sklonila šestoro đece, od kojih je najstarijemu 11 godina. Ona je zbog terorisanja, a pošto joj je kuća bila zapaljena, pobjegla sa đetetom od 4 mjeseca u Kotor, gdje se nalazila pored srbijanske posade još i italijanska i francuska. Ostalu đecu uzeli su dobri ljudi – seljaci, te ih držali prikrivenu kao svoju“. Srbijanskim okupacionim snagama – i mnogim njihovim zvjerskim domaćim pomagačima, izdajnicima Crne Gore – ništa nije bilo sramno, ni ružno učini . Toliko su bili ogrezli u sopstveno ništavilo i sluganjersku servilnost, da su se čak i pojedini članovi demokratski improvizovane Podgoričke skupš ne zalagali da se sruši Ce njski manas r, i da se iz njega izbaci i spali ćivot Sv. Petra Ce njskog! Kao i da se iz Ostroškog manas ra izbaci ćivot Sv. Vasilija Ostroškog! U decembru 1918. godine, grupa srpskih oficira i vojnika, i njihovih – crnogorskih izroda – „napravila je tri kovčega u formi mrtvačkih sanduka. Na jednom je bilo napisano „Sve Petar“, na drugom „Sve Vasilije“, a na trećem „Crnogorska kruna“. Ove kovčege su nosili kroz varoš Nikšić, na način kao što se čine crkvene procesije. Za m su se zadržali na trgu, gdje su iskopali tri groba, u koja su položili ova tri kovčega. Poslije ovoga održali su opijelo, kao što se to čini u pravoslavnoj crkvi prilikom sahrane, nakon čega su poručnik srpske vojske Dušan Stajić, poručnik Mijušković i poručnik Tunguz te grobove prelili svojom mokraćom“. Nije rijedak slučaj da su slično činili po crnogorskim grobljima, skrnaveći grobove drugih značajnih crnogorskih ličnos . Tragični slučaj crnogorskog majora (potom komite) Šćepana Mijuškovića, više je poznat crnogorskoj i široj javnos . O tome je neposredno poslije Šćepanovog užasnog smaknuća, njegov crnogorski kolega po činu (kasnije pozna an fašis čki general iz II sv. rata) Savo Čelebić napisao opsežnu lirsko-epsku pjesmu (objavljena kao brošura 1925. godine u SAD) – koja je i dokumentovana povjesnica o tadašnjem tragičnom poli čkom i ukupnom stanju u Crnoj Gori). Uspješni komandant Pješivačkog bataljona, u Drugom balkanskom (odnosno srpsko-bugarskom) ratu komandovao je kombinovanim Čevsko-bjeličko-pješivačkim bataljonom, poslije čega ga je srpski kralj Petar odlikovao Karađorđevom zvijezdom – koju je (kao i još neki crnogorski oficiri) kasnije odbio da primi! Bio je veliko junak: u I svjetskom ratu više puta je ranjavan, kao komandant Pješivačkog bataljona. Potom je dugo tamnovao u podgoričkoj Jusovači – pro veći se odluci Podgoričke skupš ne o „bezu-


223

slovnom ujedinjenju“, kao i zbog odbijanja da položi zakletvu kralju Petru, te da primi okupatorsku, tj. državnu penziju. Poslije dugog i svirepog mučenja, ubijen je u proljeće 1924. godine (zajedno sa bratom mu od strica Stevanom), a njegovo jelo pronađeno je tek poslije 92 dana – pošto je bilo tajno bačeno u neku jamu nikšićkog brda Trebjesa. Nasilno i nelegalno ukinuta je i Crnogorska pravoslavna crkva, čiju su autokefalnost priznavali i Carigrad i Moskva. Mimo Ustava Knjaževine Crne Gore iz 1905. godine – a po (slobodno se može reći) razbojničkoj Odluci Podgoričke skupš ne – Sve sinod Kraljevine Crne Gore je na svojoj śednici od 29. XI 1918. godine odlučio „da se autokefalna crkva u Crnoj Gori sjedini sa nezavisnom Sv. Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca“, što je hegemonalno ozvaničio regent Aleksandar Karađorđević Dekretom od 17. juna 1920. godine. I pored toga, crnogorski svještenici nijesu mogli da vrše kanonsku službu – dok ne polože zakletvu kralju Petru Karađorđeviću. Zbog lošeg materijalnog položaja, kao i zbog redovnih uvreda i omalovažavanja, bivši crnogorski popovi su i otvoreno štrajkovali 1924. godine. Srušena je zgrada Crnogorskog senata – da bi na toj lokaciji bio podignut spomenik kralju Aleksandru – „velikom oslobodiocu“(!). Crnogorski državni simboli bili su najstrožije zabranjivani u cijelom trajanju okupacione prinude od 1918. do 1941. godine, a skrnavljenje crnogorske zastave (1918), poslije skidanja sa Dvora kralja Nikole (ljudskim izmetom, na javnoj sceni) je opet jedinstven primjer za jedinstveno primi vno i an crnogorski ostrašćeno djelovanje tzv. ujedinitelja. Njegoševa „Biljarda“ (sa dvorištem) bila je pretvorena u vojni logor (i konjušnicu) srpske ar ljerije, a za Dvorac kralja Nikole je redovno vezivana krupna stoka, naročito konji i magarad pazarnim danima. Pośečen je čuveni Ce njski brijest, a sa Ce njskog manas ra skinuto legendarno Veliko zvono (Ivana Crnojevića), i pretopljeno za kvake kuće nekog vojvođanskog bogataša. Srušena je originalna Njegoševa kapela na Lovćenu (da bi kralj Aleksandar kasnije podigao svoju „zadužbinu“). Činjena su i brojna druga, svakakva nepočinstva, počev od hapšenja, ponižavanja i fizičke torture uglednijih ličnos crnogorskog određenja, do zabrane nošenja crnogorske kape (koja je često završavala privezana na glavama domaćih živo nja), a bilo je slučajeva da su svinjama oblačili uniforme crnogorskih oficira. Naravno, to nije moglo osta gluvo i slijepo za mnoge pobornike objek vne vojne i slobodoumne poli čke i društvene misli u Evropi, i šire. Jedan od takvih pojedinaca, Amerikanac Vitni Voren, član međunarodnog Komiteta za odbranu crnogorske nezavisnos (inače, pozna svjetski arhitekta) piše 1922. godine u knjizi „Zločin mirovne konferencije“ (misleći na Parisku konferenciju, koja je legalizovala srbijansku poli ku prema Crnoj Gori): „Sau-

224


česnici smo zločina počinjenog u našem prisustvu… Ako pus mo Srbiju i njene saveznike da konačno dotuku ranjenu suverenost Crne Gore, mi jačamo svaku ruku koja udara na bezbjednost svijeta. Ako dopus mo da balkanska laž prođe kao is na, potkopaćemo temelje sopstvene slobode“. Nažalost, ova velika i po Crnu Goru tragična „balkanska laž prošla je kao is na“. Novu (drugu po redu, poslije nemanjićke) srpsku imperiju počele su 1920. i 1921. godine – zvanično da priznaju velike sile. Među njima i Italija, navodno najdosljedniji crnogorski poli čki saveznik: u novembru 1920. pravi rapalsku nagodbu sa beogradskom vladom. Shodno tome, 24. marta 1921. godine donosi odluku o razoružavanje crnogorske vojske stacionirane u Gae , a nešto kasnije joj ukida i redovno snabdijevanje, da bi joj u decembru iste godine zvanično uskra la boravak na njenoj teritoriji.

„Velika balkanska laž je prošla kao istina“! Snažno je bilo aneksiono nastojanje Srbije da Crnu Goru onemogući u svakom pogledu, i da je državno i dinas čki, za m kulturno i nacionalno potre i potpuno uniš – u interesu velike Srbije. Zbrisali su i ukinuli državu Crnu Goru! I njenu slobodarsku Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Proćerali su dinas ju Petrović, posvojili crnogorsku kulturu i njenu kulturnu baš nu, a crnogorsku naciju satanizovali i izrugivali – kao nepostojeću. Desio se jedinstven apsurd, u svjetskim razmjerama: Crnogorci više nijesu bili vlasnici ni svoje duge i teške istorije, dakle – nijesu raspolagali ni sa svojom prošlošću!!! Sve je postalo srpsko… U tom smislu – neprekidno su izmišljane nove i nove laži, podvale, klevete, omalovažavanja, ruganja. O čemu uglavnom zapisuju i tekuća sredstva javnog informisanja. Poput toga se čini i dan-danas! Na primjer, kao nedavno od nekog anonimnog srpskog popa iz Dajbaba (okolina Podgorice), ili vrlo često od strane njegovog mitropolita iz Ce njskog manas ra(!?!), do samog patrijarha Srpske pravoslavne crkve! Adekvatno tome, kako je nekad „naučno“ zagovarao srpski akademik Vaso Čubrilović, koji je „prvi put čuo za crnogorsku naciju kad je 1936. godine letovao na Durmitoru“… Danas još otvorenije asimilatorski krovotvore i podvode vodeći srpski istoričari Vasilije Kres ć i Radoš Ljušić. Crnogorska kulturna poli ka, njena naučna vizija i opšteobrazovna pla orma – državno i strateški i dalje uglavnom funkcionišu kao inferiorne i an crnogorske kategorije. Crnogorsku poli čku elitu, i njene ustanove kulture i nauke to podjednako – mahom ne interesuje. S m u vezi, odavno se prepričava jedna anegdota o karakteru srpsko-crnogorskih odnosa, a događaj se desio ubrzo poslije II svjetskog rata. Naime, jedan crnogorski predstavnik iz vrha Federacije, pošao vozom da obiđe bliske rođake, koloniste

225


u Vojvodini. Naravno, adekvatnog je izgleda i garderobe. Sa njim je u kupeu srbijanski seljak, vraća se sa pijace, sa mnogo pijačne ambalaže. Vidi da se radi o „visokom gospodinu“, te da je (po govoru) iz Crne Gore. Zapitkuje seljak, i bez ustezanja forsira dijalog, a kad mu je ponestalo priče – iznenada upita, sa gejački drskim primi vizmom: „Boga , kako vam je dole, pod nama“… Vješto dozirana aneksiona kriza uspješno istrajava, i stalno biva duhovno osvježavana i programski obnavljana. U periodu prošlom su i druge ideološke stras snažno harale Crnom Gorom, komunis čka i proleterska prije svega. Iako su komunis otvorili mogućnost za djelimičnu rehabilitaciju Crne Gore (previše ostavljajući prostora imaginarnom „bratstvu i jedinstvu“), prije toga nacionalno iščašena, anemična i onesposobljena, tj. sve više otuđivana Crna Gora kulturološki je i dalje tonula, i civilizacijski se raslojavala. Bio je to samo privid da se Crna Gora pod komunis ma konsolidovala, i da je došla u stabilnu luku budućnos . Upravo zbog toga što je velika predatorska, imperijalna srpska neman pritajeno vrebala, u međuvremenu genocidno neprekidno mljackajući crnogorsku duhovnost i kulturu. Zbog toga crnogorsku „prosutu pamet“ (osim nje same) ne može niko da „pokupi“, i učini je dostojanstvenim faktorom budućnos ! Iluzija da će to riješi standardi i regula va Evropske unije, ili da će se to samo od sebe rješava pod NATO „kišobranom“. Savremena birokratsko-stranačka sebičnost, i sirovi neoliberalni oligarhijski kapitalizam u Crnoj Gori sve to još više usložnjava – čime smo sve manje u šansi da dosegnemo pristojni civilizacijski „stupanj društvenog razvoja na kojem podjela rada i razmjena među pojedinim osobama (koja iz nje prois če), i robna proizvodnja koja ujedinjuje oba ta procesa – pos žu pun procvat: i vrše prevrat u čitavom prijašnjem društvu“, kako je F. Engels vidio ekonomske procese u društvima visoke socijalne pravde.

** Dakle, dugo sanjana agresija „savezničke i bratske Srbije“ na Crnu Goru, ostvarila se njenom otvorenom vojnom invazijom krajem Prvog svjetskog rata. Prevarena je i do smr izgažena država nedužnih i roman čarski naivnih Crnogoraca! Vojničko zaposijedanje i razbojničko srpsko posjedovanje Crne Gore (podlo imenovano kao „bratsko ujedinjenje“) – odvijalo se pred očima svih dojučerašnjih saveznika, i ukupne međunarodne javnos . Beogradske vlas su, uz pomoć vojne i žandarmerijske torture, i u raritetno neljudskom izobilju koristeći se svojim crnogorskim pristavima i oblapornim ideološkim sljedbenicima (školovanim u Beogradu, ili uspješno vrbovanim po Crnoj Gori i „prepariranim“ dugotrajnim manipulacijama) – improvizova-

226


li poli zovani sastav i rad Podgoričke skupš ne: da bi navodno demokratski formalizovali svoj okupatorski projekat. U toj patološkoj utakmici Nikole Pašića i njegovih saradnika, koji su krstarili i denuncirali Evropom (od Ce nja do Petrograda, i od Rima do Pariza), izmišljajući i takve gados i nebuloze, kao na pr. da je kralj Nikola za ogromnu novčanu sumu prodao Skadar Austriji… U tom kontekstu, ništa dobro nije moglo da se desi Crnoj Gori. Između ostalog, veliku materijalnu pomoć iz Rusije, koju je za Crnu Goru obezbijedio kralj Nikola, preko svoga zeta iz ruske carske porodice – zadržala je Srbija. A francusku pomoć Crnogorcima u hrani i ratnom materijalu, Srbija je potopila u Jadransko more! Na drugoj strani, bio je veliki broj državnika i parlamentaraca, i drugih značajnih predstavnika evropskog i svjetskog javnog mnjenja – koji su otvoreno upozoravali na zločinačku agresiju i veliku nepravdu koja je učinjena Crnoj Gori. Redovno su se grozili na srbijanska nedjela – u ovoj maloj i nedužnoj balkanskoj državi. Na pr. Britanski parlament često je raspravljao o ovim problemima. Lord Sidenhem se uporno zalagao kod britanskog premijera Lojda Džordža – da se povuku srbijanske trupe iz Crne Gore, te da se dozvoli Crnoj Gori pravo na samoopredjeljenje. Između ostalog, i zbog „mnogih vrsta zločinstava koje su počinile srbijanske trupe po Crnoj Gori“. Govoreno je i o ogromnim finansijskim sredstvima, koja je Srbija u međuvremenu utrošila za svoju propagandu: „Srbijanci su utrošili trideset miliona franaka za propagandu za svoje interese“! Ovakve stavove i činjenice podržavali su i plasirali i druge poznate ličnos engleske civilizovane poli čke misli, poput lorda Gledstona i lorda Brajsa, pa je Britanski parlament usvojio Rezoluciju, koja je predviđala da Crnogorski parlament bude izabran po odredbama crnogorskog Ustava, te da se osigura slobodno glasanje, odnosno – da srbijanske trupe napuste Crnu Goru. O svemu tome korektno je pisala engleska štampa, naročito lis „Viner Not“, londonska revija „Nacional“, pa pozna „Dejvi Krovikl“, i dr. Iako je zvanična Francuska uglavnom „žmurila“ na ostrašćeno neprijateljstvo Srbije prema Crnoj Gori – brojna su bila udruženja, ugledni intelektualci, Liga za prava čovjeka, kao i mnogi javni mediji koji su „osudili poli ku savezničku i zvjerstva srbijanska, koji su od jučerašnjeg saveznika napravili mučenika i podjarmili jedan narod“. List „L’ Ekler“, pišući o „mučeničkom narodu“, apostrofira da je Crna Gora ušla u Prvi svjetski rat na strani Srbije – „iz idealnih pobuda“ – a Srbija je umjesto zahvalnos pro v nje radila i javno i tajno: da joj uniš ugled, i prigrabi je za sebe! „La Revi Diploma k“ piše, između ostalog, o „4.000 Crnogoraca u srbijanskim apsanama“, i upozorava: „Ako je Francuska prijatelj Srbije, ne mora bi neprijatelj Crne Gore, čast Francuske je u pitanju“! List „Sarivald“ pra o je mnoga okupaciona srpska zvjerstva


227

po Crnoj Gori: na pr. paljenje 45 kuća u jednom selu, i odvođenje njihovih 420-oro žena i đece, i mučenje svih onih koji su pokušali da ih zaš te. Neki su „mučeni vješanjem 4 puta u 24 sata“. Žene su vješane iznad vatre da bi otkrivale prebivališta svojih muževa, sinova, braće. Jednoj od njih je „na kraju istrgnut jezik usijanim gvožđem“„. Slično su se oglašavali i listovi „L’ Entransizan“, za m „Tan“ i „Pari-Sud-Uest“, „L’ Inion La n“, „La Revue Diploma que“, „La Droit des Peuples“, „Tribin Parlamenter“, „Revi Internasional“, i sl. Čak je i „najistaknu ji francuski poznavalac međunarodnog prava“, dr Rene Foanje u devetom izdanju svoje knjige „Međunarodno pravo“ obrazlagao potrebu nastavljanja dugog kon nuiteta suverenos crnogorske države. Vlada SAD poslala je 1919. godine svoje izaslanike u Crnu Goru, tražeći odgovarajući izvještaj. Poslije šestoneđeljne misije, sačinjen je izvještaj u kojemu se posebno potencira potpuna proizvoljnost u vezi sa izborom poslanika za Podgoričku skupš nu, i naglašavaju mučenički život crnogorskog naroda – pogotovo onog njegovog dijela koji se suprotstavlja srbijanskoj okupaciji, o kojima se kaže: „Ovi nesrećnici, koji sačinjavaju sve ono najbolje u zemlji, raštrkani su po gorama i trpe neopisive muke… Potrebno je i to veoma potrebno, da odmah i neodložno prestane mučenje i terorisanje crnogorskog naroda od strane Srbije – i da se ostavi na miru da sam riješi o sebi i svojoj budućnos “, zaključuje se u pomenutom izvještaju američkih emisara. O „falsifikovanju narodne volje“, odnosno o okupacionom srbijanskom režimu u Crnoj Gori izdašno je pisala i italijanska štampa. Između ostalog, i o „stanju i prilikama koje vladaju u toj nesrećnoj zemlji, koju su saveznici tako bezdušno žrtvovali imperijalis čkim prohtjevima Srbije“. Ko bi h o da se pošteno bavi aneksionom havarijom Crne Gore 1918. godine, morao bi da pribavi i „śedočenje“ rimskih listova „Tribuna“ i „Popolo Romano“, za m ugledne revija „Poli ka“, pa glasila „Tempo“, „Mesađero“, „Roma“, „Erosa“, „Corijera de Sicilia“, „Avan “, „Stampa Nuova“, i drugih italijanskih listova. Ugledni italijanski poli čar, i bivši preśednik italijanske vlade Franćesko Ni , u knjizi „Evropa bez mira“ – govoreći o Crnoj Gori poslije I svjetskog rata, posebno is če: „Nasilje Srbije nad Crnom Gorom jedna je od najsramnijih stranica istorije svjetskog rata i uređenja mira“. Čak je i norveški parlament, na čelu sa svojim preśednikom Johakom Kastbergom, veoma ak vno raspravljao o tragediji Crne Gore: „Ja govorim o onoj maloj naciji, koja je od svih najviše pa la, koja je najveće žrtve podnijela od svih naroda koji su učestvovali u Svjetskom ratu… Mi je moramo smatra za najhrabriju naciju od svih ostalih. Ta nacija jeste narod nepobjedive Crne Gore. Ova mala nacija, koja ima svoju istoriju od hiljadu godina, uvijek je branila svoju nezavisnost sa ogromnim žrtvama. Čim je rat buknuo (Prvi svjetski

228


rat), i Srbija došla u opasnost, Crna Gora je ušla u rat da bi pomogla svojoj braći. I kada je Srbija bila pobijeđena i nastala borba na život i smrt, kada Srbijanci morahu bježa iz svoje osvojene zemlje, i pokušavahu sačuva ostatak svoje razbijene vojske, ova mala bratska država, Crna Gora, otvori granice Srbijancima za njihovo odstupanje. Ova ista srbijanska vojska, koju je Crna Gora spasila, vraćajući se svojoj kući – ušla je u Crnu Goru, u njoj se zaustavila, i uz pomoć svojih bajoneta i lažne narodne skupš ne… učinila ogromnu povredu crnogorske državne samostalnos . Zakonita Vlada Crne Gore nalazi se u izgnanstvu u Francuskoj, dok nekoliko hiljada Crnogoraca iz svojih planina vode neprekidnu borbu za nezavisnost svoje otadžbine…“, objek vno i energično je alarmirao dostojanstveni prvi zvaničnik norveškog parlamenta. Predśednik kanadskih ratnih bolnica za Srbiju, Crnu Goru i Makedoniju, pukovnik Burhan, upu o je protest savezničkim vladama „zbog nepodnošljivog stanja u Crnoj Gori, nakon okupacije od strane srbijanskih trupa“. Zvjerstva im prevazilaze turski srednji vijek, jer „Srbijanci su upotrijebili sva podla sredstva koja su mogli izmisli “, is cao je ovaj kanadski zvaničnik. Ni švajcarska javnost nije ostala imuna na tragične prilike u Crnoj Gori, već je saośećala sa crnogorskim narodom koji se „bori za opstanak“. Posebno o naročito teškom ekonomskom i socijalnom stanju crnogorskog naroda pisali su „Zurnal de Ženev“, kao i takođe ženevski „Droa de Pepl“. Pišući o površnom i neprincipijelnom, i nepravednom odnosu velikih sila prema malobrojnim narodima, i briselska štampa se bavila problemom okupacije i aneksije Crne Gore od strane Srbije. Slično tome, čak i štampa u Rusiji i Ukrajini! O Crnoj Gori toga vremena – kao „zemlji jauka“ – nije mogao da odoli čak ni dio srbijanske javnos . Beogradska „Republika“ na primjer. Takođe i „Raničke novine“, koje direktno ukazuju: „Vlast je nad narodom surova. Sve metode uništavanja života primenjuju se, čak se i kuće pale. To se čini u nameri da se kazne pristalice kralja Nikole“. Za m je počeo oglašava i naročito isključivi velikosrpski „Radikal“ (sa njegovim rodonačelnim Stojanom Pro ćem, autokratski surovim nosiocem vlas u Srbiji koji je, između ostalog, formirao prvu vladu u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca). Pro ć je jedno vrijeme otvoreno i generalno svima prije o metodom „amputacije“ – tj. svima onim koji se budu suprotstavljali zvaničnom Beogradu sa svojim nacionalnim i poli čkim stavovima i programima. O „nesnosnom stanju i zločinima koji se vrše nad crnogorskim narodom od strane srbijanskih vlas , i njenih agenata i špijuna“, oglašavao se, eto, i „Radikal“… Pred smrt se i surovi nacionalista Stojan Pro ć „raznježio“ (umro 1923), i javno priznao da je Srbija, odnosno on i njegovi saradnici „počinili zvjerstva i zločine u Crnoj Gori“, a njegov par jski drug Pantelija Jovović


229

priznao je da je grozno stanje u Crnoj Gori u godinama poslije 1918. godine – „najveći spomen srama i s da zvaničnog Beograda“. Slično, ali post festum, zagrcnu od tolikog svaštočinstva i poli čkog i ljudskog ništavila direktnih aktera okupacione vlas u Crnoj Gori – kri čki su progovorili i neki vatreni „ujedinitelji“ iz Crne Gore, kao što su bili Jovan Ćetković i Jovan Đonović. Kad je poodmaklo vrijeme, i poispraznili se novi vagani nekad uglednih crnogorskih zvaničnika – pa onda vatrenih „demokrata“ i „ujedinitelja“ – počeli su i oni da gunđaju i škamuću o nepravdama.

Krsto Zrnov je velika patriotska žrtva, a ne negativac za retrogradna i zločinačka udruživanja! U klasičnom smislu, fašis čku vladavinu karakteriše imperijalna poli ka – i teror vlas nad porobljenim narodom. Umjesto uobičajenih i dominantnih ekonomskih razloga, za srpsku okupaciju i aneksiju Crne Gore bili su primarni (osim teritorije) – nacionalni, odnosno kulturni i vjerski razlozi. Krsto Zrnov je, bez dileme, bio jedan od najboljih predstavnika u vojnički „ovijanom poletaru crnogorskom“ (kako je kralj Nikola, u srećnim vremenima Crne Gore, nazivao mahom mlađu „poletnu, najbolju svoju vojsku“. U međuvremenu, srpskom aneksijom Crne Gore između I i II svjetskog rata Crna Gora je nemilosrdno i programski uništavana! Utoliko je sve više čilila, i tragično je nestajala. Uzorni crnogorski rodoljub i ratnik, pa čak i uporni utopista koncepcije o demokratskoj i ravnopravno kons tuisanoj jugoslovenskoj federaciji – Krsto Popović nije mogao da podnese izumiranje Crne Gore, pa je požurio da pokuša da je spasi iz smrtonosnog „zagrljaja“ imperijalnog srpskog udava. Dobro su mu bile poznate, i svježe sve patnje i poniženja, i duboke ljudske, narodne i državne rane crnogorske – koja je prevarena i izdata od saveznika, a onda podlo komadana i sa rana od strane tzv. „bratske“ Srbije. Iako nije nepoznato koliko je Krsto Popović već bio razočaran u Italijane, te da im nije vjerovao – nego ih gledao kao agresore i okupatore. Ali, od njih se makar nije morao plaši da će nacionalno i duhovno da sa ru, odnosno da asimiluju Crnogorce! I realno je bilo nada se da fašis čka koalicija u Evropi i svijetu neće traja vječito… U tome je vidio neku izglednu, i koliko-toliko izvjesnu šansu za etnički i državni vaskrs Crne Gore, njeno vojničko snaženje, i njen defini vni opstanak. Vojni komandant Božićnih ustanika, potom šef Štaba crnogorskih trupa u Italiji, i posljednji načelnik Štaba crnogorske vojske u Gae – nije mogao da śedi „skrštenih ruku“, ni pak da traži posrednika za svoje patriotske i ratne planove. Pokušao je da traži izlaz, da se osloni makar i na crnog đavola

230


– samo da bi Crnu Goru vra o u život, vojnički je mo visao i postupno osamostaljivao – i kao nepopravljivi federalista učinio je ravnopravnim faktorom za neke buduće balkanske saveze, za novu južnoslovensku federaciju… Is nski se boreći za pravo, čast i slobodu Crne Gore, potpuno slobodne i samostalne, a samim m cjelovite i jedinstvene. Braneći je od tuđinskih aspiracija prema Boki, jednako kao što nije prihvatao pripajanje Plava i Gusinja Velikoj Albaniji. I to treba podsje , Popović nije bio pristalica ni učesnik Petrovdanske skupš ne 1941. na Ce nju, kojom je u duhu prihvaćene italijanske rezolucije stvorena satelitska italijanska, tzv. nezavisna država Crna Gora. Treba bi realan, i pošteno gleda na odgovarajuće istorijske datos . Da se Krsto Zrnov najdobronamjernije pokušavao udubljiva u komunis čku ideju oslobodilačke borbe, koja će kasnije doves do revolucionarne (nacionalne i državne) transformacije bivše, tj. buduće jugoslovenske zajednice – on to nije mogao dokuči ni očekiva , iz razloga što je početkom rata komunis čki pokret u mnogo čemu bio poistovjećivan sa snažnim bjelaškim preokupacijama u njihovim redovima. Osim toga, ovom u suš ni primjernom i nesebičnom, iskonskom crnogorskom rodoljubu bilo je (u startu) najbitnije: da izvrši pacifikaciju, odnosno da što ak vnije izvrši aktuelizovanje, tj. internacionalizaciju crnogorskog nacionalnog i državnog pitanja! H o je da iz razvalina – po Crnu Goru zle olupine Kraljevine Jugoslavije, preciznije Velike Srbije – iščupa i spasi svoju domovinu Crnu Goru, te da pođe putem obnove crnogorskog individualiteta, i dobro mu poznatog nekadašnjeg kolek vnog duha crnogorskog. Samo da Crnu Goru spasi nesnosnog „bijelog terora“, i podlog i ponižavajućeg posrbljavanja Crnogoraca! Poslije tridesetogodišnjeg mučnog iskustva, i dugog kon nuiteta mnogih loših i najgorih beskonačnos po Crnu Goru, Popović nije bio spreman da se spušta na bilo čije „uže“. Pogotovo ne na potpuno (ne)izvjesnu bivšu jugoslovensku opciju – dok se od Crne Gore ne stvori „ravnopravna kons tuenta“. Jer dobro je znao da je svo dotadašnje, poznato mu „jugoslovenstvo“ – bio obični licemjerni zaklon za velikosrpstvo. Nije nepoznato koliko je Krsto Zrnov i u najtežim ratnim danima imao senzibiliteta za humanost, da je često afirmisao ljudskost, i da je u principu imao i veoma tolerantan stav prema par zanima. Međunacionalno bio je uzorno razborit, uz to nepokolebljivi branič svoga naroda, i gotovo mitski zaš tnik njegova zajedničkog doma, Crne Gore. Zbog toga je kulturološki i civilizacijski, a naročito istoriografski loše (a poli čki i ljudski često tragično) kad istoričari pobjedničke, komunis čke stvarnos etablirano i mahom okoštalo – sa isključivih ideoloških pozicija pišu o našoj skorijoj prošlos : o pro vnicima drukčijih ideja – ili generalno pro vnicima vlas ; o kolaboracionis ma, odmetnicima, škriparima, zelenašima, ustašama, ljo ćevcima, nedićevcima,


231

Dražinim i drugim četnicima, muslimanskoj miliciji… O svima u istom košu, i sa istog praga? Kao da se u cijelom XX vijeku, čak i nadalje, istorija uglavnom treba da piše na osnovu komunis čke ideje i njene građe!? Zanemarujući suš nu i sintezu priče h i drugih istorijskih procesa, i mnogih na raznim stranama ogromnih zločina pro v čovječnos , čak pro v čitavog jednog naroda i njegove države – kakav je u konačnom bio slučaj kulturnog i nacionalnog genocida u srpsko-crnogorskim odnosima. Nažalost, i danas smo śedoci da mnogo toga liči na običnu hajku: bez realnih analiza, i bez nužnih vrijednosnih stavova. U dobro pozna m manirima tzv. „viših interesa“ i njihovih nadređenih stavova. Prvo u interesu „bratskih“ odnosa Srbije i Crne Gore, pa uopštenog i apstraktnog komunis čkog monolita i njegove neostvarene internacionalizacije. Jer, što dugoročno – na jednoj strani znači tzv. narodna vlast; a na drugoj njena tzv. demokratska alterna va? Odnosno, do kad će linearno o svoj toj brojnoj i raznorodnoj grupaciji narodnih izdajnika, ili i onih koji su tamo ne po zločinima – nego po dominantnoj ideološkoj matrici, i njenoj inerciji? Do kad o Krstu Zrnovu kao „ratnom zločincu“ – kojemu se nije našlo elemenata za sudsku osudu – i o Krstu Zrnovu kao „izdajniku naroda“ – ličnos koja je još za svoga života ušla u legendu tog istog naroda, a odatle sve više i sve ubjedljivije u narodno predanje i raznorodne forme njegovog trajnog pamćenja i prenošenja!? Još uvijek ideološki, komunis čki prognanik – Krsto Zrnov je nedužna žrtva velikih istorijskih lomova, i okrutnih stranačkih i poli čkih manipulacija. Kojemu je nepatvorena ljudskost, izvorna humanost, viteška nesebičnost, i nepokolebljiva vjernost prema Crnoj Gori – jedini mogući grijeh! Crna Gora između dva svjetska rata bila je „zemlja jauka“, zasužnjeni bezimeni i obezličeni prostor – koji je vapio za svojim argonau ma, za svojim Crnogorcima. Za svojim nekadašnjim „nevinim sinovima prirode i mudros proste, najsjajnije“! Zbog toga se Krsto Zrnov 1941. godine, uis nu kao Jason, odvažno zapu o u više nego rizičnu i neizvjesnu avanturu da traži nestalo crnogorsko Zlatno runo… Često zaboravljamo da bi prevashodno bilo nužno – primarno postojanje moralnih načela, pa tek onda ideoloških zadataka i programskih preokupacija – u opisivanju i komentarisanju, odnosno valorizovanju istorijskih pojava, događaja i ličnos . Krsto Zrnov Popović bio je i ostao veliki borac za samosvojnost i slobodu, i pojedinačno i kolek vno dostojanstvo Crne Gore. Prije svega, na svim onim viteškim i patriotskim klancima – do zločinačkog i tragičnog nestanka Crne Gore 1918. godine! To je onaj is Krsto Popović – vitez iz mnogih bitaka, koji zarobljenom austrijskom oficiru (Karnugi) na Mojkovcu vraća oružje… Nije on drukčiji, ponajmanje istorijski nega vac ni 1941. godine, kada je pokušavao da Crnu Goru vaskrsne, da je smorenu spasi i go-

232


tovo beživotnu izvuče iz potpuno devas ranog prostora srpske hegemonije i asimilacije. Da je izvuče iz blata njihovih lagarija, tj. njihove apsolutne vlas , i potpune hipoteke nad is nom. Krsto Zrnov je bio i ostao naroči vojnički i narodni, i porodični uglednik. I stožer kon nuiteta borbe da se Crna Gora održi, odnosno opstane na svojim biološkim, moralnim, istorijskim, kulturnim, geografskim, socijalnim i drugim korijenima. Odnosno, kakva je to naučna is na naše zvanične, ins tucionalne istoriografije ako se o Krstu Zrnovu redovno i uporno glagolja, i monotono ponavlja – da je bio izdajnik i kolaboracionista, italijanski general, ratni zločinac i slično. Čiji izdajnik, i koji su to zločini Krsta Zrnova!? Sarađivao je sa Italijanima, i bio je zvanični vođa crnogorske vojske i prije formiranje Lovćenske brigade, i crnogorski đeneral. Zar je „izdaja“ i „ratni zločin“ pokušaj da se smire kos i utješe žrtve svih onih bezbrojnih mučenika koji su stradali pod srpskom okupacijom 1918-1941. godine (u vezi sa čim sam naveo samo djelić h strašnih prizora). Zar je „izdaja“ i „ratni zločin“ zato što se Crna Gora opet počela pojavljiva u javnos !? Na drugoj strani, recimo, niko od srbijanskih zločinaca po Crnoj Gori iz navedenog perioda nije označen kao takav, ni je iko od crnogorskih izdajnika u m najtežim zločinima adekvatno imenovan, i eventualno sudski procesuiran. Npr., o ortodoksnom srbijanskom i srpskom zlikovcu Stojanu Popoviću, crnorukcu i krvoločnom komandantu Odreda za gonjenje crnogorskih komita u prvim godinama poslije aneksije, ili njegovom kolegi po zlom oružju, Milanu Kalabiću – koji su od Crne Gore demonski stvarali an crnogorski haos i „zemlju jauka“ – uz dosta sreće i umješnos može da se nađe tek poneka štura informacija! I to samo zahvaljujući prije svega literaturi iz najnovijeg vremena, odnosno samoinicija vnom trudu rijetkih pojedinaca.

Krsto Zrnov je istorijska ličnost sa „devet života“ S obzirom da je srpska „velika balkanska laž“ (1918), odnosno njena aneksiona sablazan na istorijskom licu Crne Gore – bila dugo pobjednička opcija, iako to više nije – dobar dio crnogorske javnos na te probleme gleda sa očiglednim manjkom znanja, i pratećeg nacionalnog i državnog dostojanstva. Taj Drajfusovski rašomon, taj podli i krvnički „bratski“ surgun Crne Gore – ta neponovljiva okupatorska i asimilatorska srpska hipokrizija: vjerovatno su najtragičniji i najneugledniji dio crnogorske istorije! Krsto Zrnov je kao malo ko dugo i ak vno nosio crnogorsko oružje – svakako na ugled crnogorskom i čojstvu i junaštvu. Sa izvjesnim, i po prirodi stvari još uvijek brojnim oponen ma ovoj tezi nije vrijedno gubi vri-


233

jeme. Prije svega iz dva osnovna razloga. Prvo, iako je Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (iz maja 1944) – zvanično tre rala Krsta Popovića kao ratnog zločinca, rezultat istražnog postupka bio je: o imenima i broju žrtvama, lokaciji zločina, učinjenoj materijalnoj šte , i slično: nema podataka! Na istom nivou su se našli i „rezulta “ kasnije Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Federa vne demokratske Jugoslavije, f. br. 2566 ponovo iden čno: „Žrtve zločina – nijesu poznate“! Ipak, morao je da pla tragični ceh: nemilosrdna mašinerija potpuno subjek vne (ideologije) komunis čke vlas , i njena intelektualna elita – dosljedno i jednako uporno mljeli su ga decenijama… Drugo, ličnos se upoređuju i „mjere“ po onome što su za života uradili. Najveći broj jedinki posthumno ne ostavlja nekog dubljeg traga (neke, kažu, brzo zaboravljaju i sopstvena đeca), dok rijetki u pravcu budućnos ostavljaju značajni i veliki svijetli trag – po kojemu ih pam i prepoznaje najšire potomstvo. Krsto Zrnov je „preživio“ i pobijedio sve svoje negatore! Njegov nesebični, dobronamjerni i ljudski, i junački trag sopstvenog života i ličnog žrtvovanja – nastavlja se beskonačno. Još za života uselio se u legendu, a već danas – spokojno počiva u narodnom śećanju i njegovoj mudros , u mnogim narodnim pričama i anegdotama, lirskim i epskim pjesmama, tužbalicama. Sudovi bi trebalo da sude – „u ime naroda“; i nauka takođe – da djeluje u interesu is ne, tj. naroda. Nažalost, nauka (pogotovo istoriografska u nas) često ima i drukčijih rezultata. Nerijetko je mnogo jednostavnije – i privremeno ugodnije – „jedri “ na energiji zablude, a „znanje“ dik ra dogmatski i au s čno, pod u cajem određene ideološko-poli čke amnezije. U tako opasnoj mreži sirovih, bilo auten čnih bilo poturenih činjenica, pa stvarnih ili iskonstruisanih podataka, ciljanih projekcija, vješ h palimpsesta i zavodljivih falsifikata – često isključivo i bučno zabobonji probrani, parcijalni i jednostrani „govor činjenica“ (u lavirin ma opasno površne pseudo-istorije). Jezikom nekri čkim; uopštenim i nedorečenim, neodređenim, tj. nekonkre zovanim podacima, proizvoljnim stavovima i paušalnom sta s kom – zaključno sa vješto mon ranim optužbama, i „naučnim“ presudama u s lu prijekog suda. Pojedini predstavnici nauke umiju da kidišu na izlučenu i izolovanu temu – kao na glavicu kupusa. Pa kad počnu oko nje da čepukaju, da je čerupaju i „obrađuju“, presijecaju i drobe – u zavisnos od potrebe završnog materijala, po revolucionarno usaglašenom metodološkom SUBNOR pristupu… Suš nski, izvan realnos – nema moralnos ! Da nije tako, kako bi Krsto Zrnov ima tako sigurnu „ulaznicu“ u novu – humanu, ljudsku, kulturnu, istorijsku egzistenciju? Kako bi, inače, došao do tako velikog ugleda kod najšireg potomstva!? Sa m se teško snalaze ideološki dopingovani istoričari, i

234


svi oni koji se sa njima slično zalijeću. Lako je bilo vija na ideološkom vjetru poli čkog pobjednika, i „naučno“ pabirči i zbira po raznim osnovama – sve pod šiber… S m u vezi, poznato je kako se tumači istorije dijele, još od Herodota, „oca“ istorije. Po kojemu je, prije svega, istorija principijelna i zakonomjerna naracija! A može da se transformiše i u istraživačku metodologiju, koja zna da počiva na halucinantnoj začaurenos , istorijskoj ignoranciji ili ciničnoj negaciji. Rezultat: revanšis čki hipertrofirana imaginacija… Tako angažovana, tj. jednostrano dozirana istorijska nauka vrši ubojito poli čko, emo vno, intelektualno, i „naučno“ prepariranje javnos – u zavisnos od doze kulturnog i naučnog flertovanja sa poli kom odgovarajućeg centra moći. Kao da već i svaki pristojno obrazovani i pribrani korisnik istoriografske literature ne zna da je naučna is na – procesni put do sinteze, ka potpunoj i koherentnoj istorijskoj cjelini, odnosno: pronađen i uravnotežen kontekst i sklad između niza (prije svega!) suprotstavljenih podataka i činjenica. Đe nije tako – nauka se guši, i čili u jednostranom nizu istorodnih i susjednih „sve h činjenica“(!?). Zbog toga se s razlogom treba podśeća kako su nam generacijama znanje podas rali „učenjaci koji se vladaju poput kljukanih gusaka – koje ništa ne žele probavi ; već nove ideje odbijaju jednostavno, kao glupost“. Po takvoj, novijoj naučnoj „muljači“, Krsto Zrnov je izdao. Koga!? Za m, Krsto je vladao i upravljao dijelom teritorije Crne Gore, što apsolutno – nije tačno! Tačno je da je Krsto kao autoritet značajno dominirao, ali u konkretnom smislu on je samo idejno i vojnički mobilisao predstavnike svoga (crnogorskog), naklonjenog mu naroda. Krsto se a priori „dokazivao – kvislinški i zločinački“, bio polički mešetar i kontroverzna ličnost, itd., i tsl., neuspješno (i dalje poli kanski) pokušavaju da doziraju pojedini naučeni stručnjaci. Neovisno od auten čnog perioda zaslužne komunis čke slobodarske borbe, i njihovog ideološkog rivalstva sa Krstom Popovićem i njegovim zelenaškim – crnogorskim oslobodilačkim pokretom šire provinijencije, noviji „naučni“ porotnici i „istorijski“ egzekutori suš nski griješe što o njegovo nedužno rame uporno hoće da okače okrvavljenu okupatorsku pušku, i što ga udbaški trpaju i jedinstveni koš „narodnih neprijatelja“. A još manje se žele osvrnu zbog čega je on to morao ponovo, već u godinama, 1941. godine – da uzme pušku! Čak i svi, ama baš svi oni koji su mu u ratu bili posebno važni poli čki pro vnici, pa onda organizovali i rukovodili njegovom likvidacijom – naknadno su o njemu govorili gotovo sa simpa jama: sa uvažavanjem, na miran i dostojanstven način svakako. A tek njegovi poznanici i saborci, i narod iz šireg zaleđa njegove ljudske i istorijske dominacije – i dalje nijansiraju uspomene i predanje o Krstovoj humanoj naravi i dobrodušnoj prirodi, o njegovoj vojničkoj čvrs ni i ubjedljivos vođe na frontu „kojega zrno neće“.


235

Među borcima, kažu, znao je da se pojavi iznenada: sve je pra o i o svemu je ak vno vodio računa, a njegova korpulentna figura vojnički spretno, gotovo nadnaravno kretala se nečujno i kroz mnoštvo sitnog granja i dubokog šumskog lišća… Ponašao se principijelno, i rodbinski brižno istovremeno. Bio je uzoran, klasični izdanak svoga podneblja, pa s toga i autorita vni predstavnik crnogorskog naroda u svom vremenu. (Kojega su kasnije banovinski predstavnici „bratske“ vlas uspjeli da izblamiraju, gubitnički ga uključujući u cucke odborničke izbore). Uostalom, nije Krsto nikad bio ono što bi poneki još uvijek, i danas htjeli da mu zbore. Sve je odavno očigledno, uzaludna im povika na vuka… Uzdigao se Krsto Zrnov sa svojim najboljim saradnicima za Crnu Goru – kao monumentalni istorijski spomenik, kao posađena vizija neuniš vog crnogorskog imena i njegovog trajanja. Andrićevski rečeno: narod poštuje, pam , i prepričava ono što mu je očigledno, izvorno, i nedvosmisleno. Što po iskonskom ośećaju može da prihva , i da pretvori u legendu. (Za ostalo ga ni briga nije). Krsto Zrnov Popović, rođen je 1881. godine. Stasavao je superiorno, živio uglavnom vojnički i mučenički, i kao jedinstveni samotnjak i posljednji Mohikanac – sklopio svoje junačke i poštene oči 1947. godine na Lipi Cuckoj, tamo đe je prvi put čelom dodirnuo svoju sve nju, crnogorsku zemlju. U imovno skromnom i siromašnom omanjem selu, u srcu Katunske nahije. U kući takođe uglednog oca, poznatog crnogorskog oficira Todora-Zrna Popovića (koji je nadimak „Zrno“ dobio od knjaza Nikole – kao sinonim brzine i pouzdanos , u duhu crnogorske metafore – „zrnomet“, tj. kuršum puščani). Neposredno uz odžake i uspomene na svoje druge pretke, velika crnogorska junačka i patriotska imena Đoka Lazareva Popovića, i posebno znamenitu, mitsku ličnost iz epske i patriotske crnogorske tradicije Žutka Lipljanina Popovića, o čijem svevremeno znamenitom liku posredno govore i još uvijek monumentalni ostaci zidina njegove utvrđene i spasonosne kule… I mnogih drugih, kojima se nije bilo lako istaći iz jata podjednakih. U Krstovom najbližem okruženju, susjednom selu Predišu, nastali su i oni pozna , jedinstveno snažni i neponovljivi epski s hovi iz vremena klasične crnogorske moralnos , kad majka sina jedinca (poslije rane očeve pogibije) – otprema na vojsku, govoreći mu: Ajde na put sinko, Senić Živko, Majka nema do tebe jednoga. Ako s puta sramotu donio, Ne imala ni tebe jednoga… Iz takve neponovljive životne škole, iz takvog sudbinski fatalnog klanca Crne Gore – ponikao je Krsto Zrnov Popović. I postao ono što je bio, i

236


kakav je ostao za pamćenje. Ta specifična crnogorska sudbina, taj snažni katunski fatum određivao mu je životni put, čak i onda kada ga je – već umornog od brojnih i uzaludnih borbi, pa potom dugog egzila – sudbina snažno povukla prema zavičaju, i njegovim osnovnim, pično crnogorskim znamenjima: jedinstvenom kućnom pragu, i jedinstvenoj grobnoj ploči. U tom rodoljubno začaranom, posnom vilajetu katunskog krša! A to se desilo (tek!) poslije smrnjegovog vrhovnog komandanta kralja Nikole, prema kojemu je do kraja ispoštovao „sve nju zakletve“ – da „stupi u borbu pro v onih elemenata… označenih kao neprijatelji Crne Gore“. Dakle, kad su se 1941. godine pojavili novi neprijatelji – opet je spontano morao u akciju, realno im vagajući učinak… Ako komunis sudski i suš nski (sem ideološki, za suprotstavljenu koncepciju borbe za Crnu Goru, tj. za tzv. odmetništvo od komunis čke poli ke) nijesu mogli sudi Krstu Zrnovu, on je objek vno bio nedužan čovjek. Za svaku nepristrasnu i korektnu istorijsku kategoriju, osim za predstavnike srpskog, pravoslavnog fundamentalizma i hegemonizma – njihovu poli zovanu istoriografsku školu, i njene trabante. Za njih je Krsto Zrnov Popović bio i ostao – i zločinac i izdajnik, i najveći državni neprijatelj; jer je u najtežem vremenu pribrao, osokolio i usnopio crnogorski duh i crnogorsku energiju: i bio vojnički i poli čki, odnosno državotvorni zagovornik i vođa zvaničnog Crnogorskog nacionalnog pokreta!1 1

Snaga sudbine, u ovom slučaju – muka otadžbine Crne Gore i dalje traje: kao tragična realnost naše nedovršene države! Bi hrabar i kad se završi rat i revolucija: ozbiljno uravnotežen, i dosljedan u kri čkom preispi vanju – na putu ka objek vnoj is ni i njenoj realnos mogu principu oni koji su – veći od groba! Razne ideologije, pa čitave armije uvijek spremnih pojedinaca, i s m u vezi redovna megalomanska poli čka kumbuljanja – redovno tonu u zaborav, ili nezaborav. A to su najsigurniji komšije i śedoci – i konačne sudije – svakog vakta. I čovjeka. S m u vezi, nezaobilazno je spo canje potomaka o razne nekad ciljane poli čke projekcije, kojima ostaju kao prćija mnogi previdi, obmane, iluzije, predrasude, klevete; i laž – kao prekrivač i ključar is ne… Između ostalog, zar nije Krsto Zrnov u samom startu pokušao da ostvari dijalog sa organizatorima ustanka, da bi poslije neostvarenog dogovora za drugi sastanak rezignirano zaključio: - Ovo su đečinja posla… Zar se zelenaši i komunis nijesu u nečemu presudno bitnom i patriotskom – suš nski razlikovali? Komunis su bili za jedinstvenu borbu, jedinstvo (ka ujedinjenju) bez alterna ve, dok su Popovićevi zelenaši bili decidna federalis čka opcija, po kojoj Crna Gora mora bi ravnopravna kons tuenta za buduće ujedinjenje (o čemu su sa dozom samokri čnos kasnije povremeno debatovali mnogi stari komunis , i ugledne komunis čke i ustaničke vođe). Zar nije i pored toga, u jednoj bjeličkoj kući (u selu Resna u jesen 1941. Godine), bio ostvaren inicijalni dogovor zelenaških prvaka o saradničkoj zelenaško-par zanskoj vojničkoj opciji (u kojemu direktno nije učestvovao Krsto Popović), te da je tom prilikom Dušan Vuković (major crnogorske vojske) bio određen za komandanta Čevsko-bjeličkog zelenaškog bataljona, a Andrija Dragu nović (takođe oficir crnogorske vojske) za komandanta Cucko-ćekličkog bataljona, dok je Spasoje (Ristov) Drašković bio određen za


237

komandira (čevske) vojinićko-miškovske čete… Pa su tu inicija vu osuje li par zani, na čelu sa izvjesnim Erakovićem, poslije čega su zatečene zelenaške prvake poveli na „konsultacije“ u zloglasno Kunovo prisoje! Strahujući za njihovu sudbinu, odmah i spontano organizovali su se prvo Ožegovičani i Ubljani, potom i drugi Čevljani, Bjelice itd., pošli za njima u Kunovo prisoje, i izdejstvovali njihovo oslobađanje! Svih osim Dušana Vukovića, kojega su kao upornog i nemilosrdnog komitu (koji je ranije komitovao čak i iz Albanije), poveli na Bioče – odakle ga je puš o (navodno Blažo Jovanović), pod pri skom pris glih Bjelica i ostalih zelenaških pristalica. Zar nije i poslije kapitulacije Italije, Popović išao inicija vom prema par zanskom Vrhovnom štabu (po detaljnom obrazlaganju, čak i pojedinačnom komentarisanju odgovarajućeg povratnog dokumenta – od strane još uvijek živih saboraca Krsta Popovića): da se zelenaši priključe par zanskom pokretu, te da bi i on, Krsto Popović to učinio – pod uslovom da na uniformi ne mora da nosi komunis čki simbol, petokraku? Skup je održan u Trnjinama, i po kazivanju njegovih učesnika – sudbinu mu je zapeča la destruk vno angažovana par zanska jedinica, koja se tu našla u odgovarajućem trenutku. Krsto je tom prilikom (sam se nevoljno vraćajući „u blok“) savjetovao okupljenima, a posredno i svim svojim pristalicama – „koji nijesu ruke okrvavili“ – „da se snalaze“, tj. da se povezuju s par zanima… Zar nije, na pr., i Golub Đurov Drašković (sin pominjanog, na prevaru ubijenog uglednog crnogorskog oficira) – kao predratni komunista, i student završnih godina beogradskog Pravnog fakulteta – bio u okrilju II sv. rata polaznik jugoslovenske rezervne oficirke škole u Mariboru? I potom učesnik sukoba rezervista sa Njemcima kod Mrkonjić-grada, a za m sa dijelom jedinice (koja se bila zapu la u Crnu Goru) bio zarobljen od strane ustaša u rejonu Mostara. Igrom sudbine, spasio ih je neki ustaški zapovjednik, koji je u vrijeme austrijske okupacije jedno vrijeme bio stacioniran na Čevu…, i čak im obezbijedio sigurno prebacivanje do Bileće. U daljem toku događaja, Golub se (1942) zvanično uključio u zelenaški pokret; bio čak povremeno angažovan i u značenju njihovog ministra inostranih poslova, da bi mu poslije rata bio suđeno prevashodno zbog toga što je – „izdao Par ju“! Zar kod Krsta dosta često nijesu ubježavali i komunis , pa i poneki „bjelaš“ (bez rizika po život, kao što su na pr. Rade Brašanac, puškomitraljezac, ili izvjesni Džuverović – oba iz pljevaljskog kraja). Slično kao „zarobljeni“ par zan Nikola Perović, starinom Cuca, koji je na Krstovoj pisaćoj mašini kucao Krstova naređenja više od pola godine. Takođe, široj javnos je poznato kako su Krsto i njegovi prvi saradnici iz italijanskog zatvora uspjeli da izvuku – po cijenu sopstvenog rizika – više golobradih par zanskih mladića, da bi ih – puš li kućama! Jedan od njih bio je Žarko Bulajić, kasnije univerzitetski profesor i predśednik Izvršnog vijeća Crne Gore, koji je biranim riječima često pričao o Krstu Popoviću i Andriji Dragu noviću. S druge strane, poznate su mi sudbine nekolicine mladića (iz moje bliže okoline, od kojih su neki bili predratni komunis , odnosno vrlo agilni organizatori ustanka Narodno-oslobodilačkog rata u čevskom kraju, pa onda i odvažni učesnici narednih par zanskih operacija), i koji su se tek 1943. godine ipak opredijelili za „Krstovu vojsku“. Zbog čega su ili glavom pla li, ili im je kao „državnim neprijateljima“ bilo suđeno poslije rata (iako se uz njihova imena nikad nije pominjalo bilo kakvo neljudsko djelo).

238


Izvori i literatura: 1. ADŽIĆ, Novak: „Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918 – 1941. godine. (Biografija ustanika, emigranata i komita). Tom I. – Ce nje, 2008. 2. ANDRIJAŠEVIĆ, Živko: „Crnogorska pravoslavna crkva 1852-1918. godina“. – Nikšić, 2008. 3. DAMJANOVIĆ, Radovan: „Vjernost kao grijeh. Životni put Ilije Jovičina Damjanovića“. – Podgorica, 2009. 4. ĆETKOVIĆ, Jovan: „Ujedinitelji Crne Gore i Srbije“. – Dubrovnik, 1940. 5. MARKOVIĆ, Momir: „Ogled o če ristogodišnjem crnogorskom ratu“. – Titograd, 1992. 6. „Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića“ (na osnovu dokumenata o srpskim zločinima u Crnoj Gori). – Rim 1921. godine (kasnije reprintovano). 7. RASTODER, Šerbo…: „Istorijski leksikon Crne Gore“. Knj. 1 – 5. – Podgorica, 2005. 8. RASTODER, Šerbo: „Crna Gora u egzilu, 1918 – 1925“. Knj. 1 – 2. – Podgorica, 2004. 9. RASTODER, Šerbo: Krsto Popović u istorijskoj građi i literaturi“. – Ce nje, 1999. 10. RASTODER, Šerbo: „Skrivana strana istorije. Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918 – 1929. godina“. Dokumen , knj. 1 – 4. – Bar, 1997. 11. SJEKLOĆA, Veljko: „Krsto Popović u istorijskoj građi i literaturi“. – Podgorica, 1998. 12. ŠUKOVIĆ, Mijat: „Podgorička skupš na 1918. godine“. – Podgorica, 2004. 13. VITNI, Voren: „Crna Gora, zločin Mirovne konferencije“. – Podgorica, 2000. 14. „Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“. Zbornik radova. – Ce nje, 2009.

239


* „Glas Crnogorca“, nedjeljni list za poli ku i književnost: 1921, 194142. god. „Monitor“, crnogorski nezavisni nedjeljnik (Podgorica): br. 819 – 824/2006. (2011)

240


241

Sreten Zeković: KRIVOTVORENJE POSVETE U IZVORNIKU LUČE MIKROKOZMA

KRIVOTVORENJE POSVETE U IZVORNIKU LUČE MIKROKOZMA

Sreten Zeković

KRIVOTVORSTVO SIMA MILUTINOVIĆA – (I) Umjesto radikalno kri čkih izdanja, i dalje se obnavljaju i veličaju Sima Milu novića mis fikacije i krivotvorenje spisa Petra I i Njegoševih djela, posebno „Ogledala“ i „Luče“ na koje do sada nije ukazivano. Prije no se pređe na određena krivotvorenja spisa Petra I Svetoga i Njegoševih djela, koja je ponajviše činio Simo Milu nović, potrebno je da opštu sliku o Simovoj „predisponiranos “ za preinačavanjem, sasvim različitu od uobičajene koju o njemu ima prośečni čitalac, intelektualac, pa i od one koju nude razni stručnjaci i naučnici. Ova opšta slika je nužna baš zbog toga da bi se uzdrmao ustaljeni nametnu kult o Simu Milu noviću kao Njegoševom učitelju koji je čak zamiritao da mu i genijalni Njegoš ne samo posve svoje najmilije, filozofsko-bogoslovsko djelo Luču mikrokozma, n(eg)o i da mu, izuzetno u svijetu, tu posvetu „in medias res“ ugradi kao neraspučivi, inherentni dio tog djela. Bez prijethodne cjelovi je slike je teže povjerova da čitalac neće bi „s praga“ odbojan prema tezi da je Simo Milu nović načinio najdrskiji falsifikat Luče upravo rečenom posvetom.

SIMO MILUTINOVIĆ – POMEĐU NEURAVNOTEŽENOSTI I AGENTURE Sljedeća razmatranja pokazaće: kakva je ličnost bio Simo Milu nović, „njegovu poznatu ćudljivost“, gotovo naviknutu potrebu za preinačavanjem, dupunjavanjem, krivotvorenjem i krijumčarenjem „pomena srpskoga imena“ u Crnoj Gori, te koliko se može vjerova u njegovo intelektualno poštenje;

242


koliko su vjerodostojni spisi koji su mu bili povjereni i na koje je mogao ima upliv, koliko su auten čni dokumen koje je on pisao, prepisivao i ovjeravao za Petra I i korekture i izdavanje Njegoševih djela.

Vuk Karadžić utvrđuje Simovo preinačenje pojki Petra I Simo Milu nović je preinačavao i deseteračke pojke, koje se, bez ikakvoga pouzdanoga i ozbiljnijeg dokaza, pripisuju Petru I. Čak i pod pretpostavkom da su te pjesme zaista Petra I Svetoga, i kao takve ih je preinačavao i prilagođavao Simo Milu nović radi krijumčarenja „pomena srpskoga imena“ i kod ovoga velikog državnika crnogorskoga koji u svojim originalnim dokumen ma i (i)spisima nije pomenuo „srpsko ime“ koje bi se odnosilo na Crnu Goru i Crnogorce, naročito ne u etničkom smislu i značenju. U krajnjoj instanci, nije toliko bitno ni samo autorstvo ovijeh i drugih pismena Vladike Svetoga, koliko samo preinačavanje, krivotvorenje i krijumčarenje pomena „srpskoga imena“ u jem neautorizovanim tvorbama. No, nepostojanje ničesovih njihovih izvornika ili bilo kakvoga valjanog arhivskoga dokumenta upravo i omogućava takva krivotvorenja i njihovo krijumčarenje. Sve sporne pjesme, koje se pripisuju Petru I, „pojavile su se kao umotvorine nepoznatoga autora“, znači, bez izuzetka, kako tvrdi i sam začetnik i utemeljivač navodne „nauke o autorstvu pjesama Petra I“, Trifun Đukić, u predgovoru za Pjesme Petra I Petrovića Njegoša.1 O Milu novićevom i Karadžićevom preinačavanju neautorizovanih pojki Petra I može se zaključi iz sljedećega navoda Srbina prof. dr Ljubomira Zukovića: „Na prepisu ovih šest pesama – dosad se jedino za taj prepis i znalo – Vuk je dao napomenu: ‘Pjesme koje je gradio crnogorski vladika Petar I, a meni ih je napisane donio iz Crne Gore 1828. i u Kragujevac predao Petar Marković. Ovo zato bilježim da se zna da je ono što su ove pjesme u Pjevaniji Sima Milu novića i u Gorskom vijencu (zadnju riječ u naslovu Njegoševoga dela precrtao Vuk, pa na njeno mesto dopisao ogledalo- Lj. Z.) drugačije, dodavao Sima Milu nović. Na rukopisu u kojem su meni predate ove pjesme stoji: Dođoh az Petar Marković u Kragujevac 15. junija 1828. (to je bilo, dakle, kada je Sima Milu nović u Crnoj Gori pjesme još kupio)“. L. Zuković je upu o akademiku dr Jevtu Miloviću koji je ovi originalni Vukov zapis objavio u Petar I Petrović Njegoš- Pisma i dokumenta.2 Milović je ci rao Lj. Zukovića, ali nije 1 2

Narodna knjiga, Ce nje 1951, str. VIII. Titograd, 1987, knj. 2, 322.


243

naveo odakle (iako je citat metnuo između znaka navoda, a u samom citatu na kraju kaže: „Ovdje se one prvi put objavljuju prema originalnom zapisu“. Iz ovoga Vukovog „zapisa“, koji su i N. Banašević i Lj. Stojanović pronašli u zaostavš ni Karadžićevoj, jasno je da se šest pjesama, navodno Petra I, koje je Simo Milu nović objavio kao narodne crnogorske (anonimne) u svojoj Pjevaniji, razlikuju, da su drugčije od onijeh koje mu je „napisane donio iz Crne Gore 1828. i u Kragujevcu predao Petar Marković“ i da je te razlike „dodavao Simo Milu nović“. Znači, V. Karadžić je već utvrdio Milu novićeve „dodatke“, preinake uopšte u navodnijem pojkama Petra I Svetoga. Među jem „dodacima“, preinačenjima ima, zanago, i „pomena srpskog imena“. Zuković dalje navodi da „su sve ove pesme, u međuvremenu, i objvljene u četvrtoj knjizi Srpskih narodnih pjesama iz neobjavljenih rukopisa Vuka St. Karadžića (br. 49-54, SANU, Beograd, 1974), razumije se, prema prepisu, koji je priređivačima jedino bio i poznat“. Riječ je o Vukovom prepisu jeh šest pojki koje mu je, također u običnom (privatnom) prepisu, donio iz Crne Gore Petar Marković, a ne o „originalnom prepisu“ Petra Markovića, ni o bilo česovom prepisu ovoga prepisivača. Na osnovu prepisa Vukovom rukom objavljene su i u knjizi IV Srpskih narodnih pjesama.3 Ovđe nas ne interesuje da li su to uopšte pjesme Petar I i na osnovu čega je Vuk smatrao da su njegove, zašto su onda uvrštene u Srpske narodne pjesme i na osnovu česa je stvorena čitava „nauka“ o autorstvu jeh pojki Petra I. Samo ukazujem da ni one pojke koje su objavljene u Vukovoj IV knjizi Srpskih narodnih pjesama nijesu date na osnovu originalnoga prepisa P. Markovića, koji će se pronaći tek docnije na Medunu. Docniji redaktor i izdavač Vukovih djela, Ljubomir Stojanović, u predgovoru VI knjige, pominje ove pjesme i zbori: „Još će se uporedi i šest pesama iz zbirke Sime Milu novića, koje su prepisane Vukovom rukom i na kojima je on zabilježio“ (sljeduje već navedena napomena da su pjesme vladike crnogorskoga Petra I). Među m, poređenje pjesama u Pjevaniji i Ogledalu nije izvršio ni Ljubomir Stojanović ni drugi. Tek je Nikola Banašević o tome opširnije pisao, nakon što je našao te pjesme u zaostavš ni Vuka Karadžića u SAN, ali u Vukovom prepisu. Znači, prema Vukovoj drugačici spornijeh pojki, S. Milu nović je u njima izvršio znatne promjene, „dopune“, preinačenja i krivotvorstva.

3

Cjelokupna djela Vuka St. Karadžića, Prosveta –Nolit, Beograd 1987, 60 i druge“.

244


Stvar je zamrsio još više Vuk Karadžić koji je obećao da će o pjesmama Petra I više govori u predgovoru knjige, ali to nije uradio uz dosta neubjedljivo opravdanje (glavobolja), što je konstatovao i Nikola Banašević.4 Radovan Medenica, među m, svu krivicu bača na Sima Milu novića: „Nameće se pitanje zašto je Vuk tako čudno postupio sa onih šest pesama Petra I. Stvar je zamrsio nesumnjivo neuravnoteženi Sima Milu nović“, pa mu za jem prigovara drski plagijat.5 Radovan Medenica je također posve siguran da je završne s hove u (navodnoj) pojci Petra I Svetog dodao Simo Milu nović: „Uvjereni smo da su dodatak Sime Milu novića“6. I akademik Čedo Vuković je posumnjao u iste s hove da su Vladičine.7

Putilov nepotpuno „pokriva“ falsi ikate Sima Milutinovića Boris N. Pu lov, i pored očite naklonos tradicionalis čkoj srpskoj roman čarskoj nauci i pokušaja njezinoga „izmirenja“ sa savremenom naukom, ipak zaključuje da u Crnoj Gori nije bilo izvornih kosovskih (narodnih) pjesama osim zakašnjelih njihovih odjeka iz Vukovih zbirki, a koje je, tobože, auten čne sakupio Simo Milu nović.8 To je upravo vakat kada u Crnoj Gori počinje uljezno srbovanje. Te pojke, navodno crnogorske, javljaju se i pod u cajem S. Milu novića i V. Karadžića.9 Sam Pu lov konstatuje da su „izdavači epskih pjesama mogli koris na svoj način“ i „sumnjive redaktorske intervencije“.10

„Kosovskih pjesama nije bilo izvan Srema“ (fruškogorskih manastira) Svetozar Ma ć smatra da Milu novićeve pojke ne pripadaju staroj crnogorskoj tradiciji.11 On š va Sima Milu novića dovodi u zavisnost od tekstova Vuka Karadžića, uz to što naglašava i Simove „redaktorske intervencije“, 4

Pesme o najstarijoj crnogorskoj istoriji u Pjevniji Sime Milu novića, Zbornik radova Ins tuta za proučavanje književnos , knj. X, 1, Beograd, 1951, SAN, str. 281. 5 Naša narodna epika i njeni tvorci, Obod, Ce nje-Beograd, 1975, 109. 6 Isto, 110. 7 Petar I Petrović, Freske na kamenu, Čedo Vuković, Grafički zavod, Luča, Titograd, 1965. 8 Junački ep Crnogoraca, prijevod, UR i NIO Pobjeda, Titograd, 1985, 70. 9 Isto, 22. 10 Isto, 71. 11 Naš narodni ep i naš s h, Novi Sad, 1964, 160-162.


245

u prijevodu, preinake, dodavanje, dopisiva nje „po svom nahođenju“. Po njemu su i sve Vukove pojke iz druge knjige sremskoga, odnosno fruškogorskomanas rskoga porijekla, a Simove pjesme o Nemanjićima nastale su kao izraz srpske nacionalne misli Srba u Austriji, odakle su za vrijeme ustanka prešle u Srbiju i, najzad, u Njegošev vakat dospjele i u Crnu Goru. Teško se mogu pobi istoriografski podaci koji očito zbore da ni u Srbiji ni u Crnoj Gori nije bilo tradicije kosovskoga mita do novijega doba, da je ta tradicija došla sa Zapada uglavnom preko Kraljevstva Slovena Mavra Orbina i da Vuk i Simo nijednu kosovsku pjesmu nijesu zapisali u Crnoj Gori. Kada se zbori o Simu Milu noviću, onda se ne smije zaobići tačna konstatacija Jakova Ignjatovića: „Simu Milu noviću je prva i poslednja misao bila srpstvo, i u toj misli je izdahnuo“.12 Vjerovatno je Simo bio prvi ili jedan od privijeh koji je i upotrijebio izraz srpstvo. I zaista je bio toliko opterećen ili, pak, zadužen da propovijeda srpstvo, koje je udijevao đe je god mogao, i u svoje pojke, i u one koje je sakupljao po Crnoj Gori, i u pismima i ak ma vladike Petra I i djelima Petra II Njegoša, naročito u Ogledalu gorskom i posve suvišno, do zla boga nametljivo u Luči mikrokozma. U tome je išao toliko daleko da je poistovjećivao Slovene i Srbe i jem već udario prt(inu) za sve one starije i ovovremene spisatelje koji is ču da su Srbi najstariji narod na svijetu i tsl. Toga radi ostaju vrlo utemeljene Ma ćeve tvrdnje. Poziva se i na Vuka koji je kazao da je 1815. sve te pjesme zapisao u Karlovcima.13 Sa toga stajališta Svetozar Ma ć izvodi logičnu, dosljednu i podastrtu izvedbu da S. Milu nović nije sakupio nijednu kosovsku pojku u Crnoj Gori.14

„Srbima će pasti u dužnost da srede stvari u svijetu“ („divlji pitomani Skiti- Sloveni-Srbi“) U roman čarsku svesrpsku mitomaniju svesrdno se uključio i Simo Milu nović. Zboreći o Milu novićevoj srbograndomaniji, srbo središ zmu, svjetskom stradalaštvu (o patnji koja će da zamirita „vječni život“ –crkveni u caj) i sveopštoj rasprostranjenos Srba, Srbin Pavle S. Stevanović is če da je Simo Milu nović u Srbijanki izjednačio Skite-Slovene-Srbe.15 12

Rapsodija iz prošlos srpskog života /Memoari/, Novi Sad, 1953, 230. S. Ma ć, isto, 12. 14 Isto. 15 Savremenici – književnici o prvom ustanku i Karađorđu. ZMS za književnost i jezik, knjiga treća, 1855, 45: „Simo Milu nović u Srbijanki opisuje tri srpska ustanka, pa veli: ‘Od prastarih vremena pozna su Ski -Sloveni: za njih su znali pretci Persijanaca; ovi su ski13

246


Simo je plagijator i preinačitelj i za tvorce „nauke’’ o autorstvu pjesama Petra I Za nas je interesantno tvrđenje R. Medenice da je na osnovu „otkrića“ N. Banaševića proglašen Simo Milu nović za plagijatora i intelektualnoga prevaranta, jer je pojke Petra I objavio kao anonimne „crnogorske“ i jem obmanuo Njegoša koji ih je objavio u Ogledalu.16 Dalje, nastavlja R. Medenica, T. Đukić je također iden fikovao če ri Vladičine pojke u jednom neznatnom spisu Sima Milu novića koji je objavio u Lajpcigu 1826. i objasnio je njihovu istoriju.17 U napomeni ukazuje, oslanjajući se na Đukića, da je „Bokeljac Toma Milinović, Morinjanin, bio 1817. godine na Ce nju i pribilježio od Vladike če ri pesme koje je kasnije dao Milu noviću, a ovaj ih objavio bez ikakve napomene čije su. One su smatrane za Simine dok ih Đukić nije iden fikovao“.18 Na is način se pripisuje i Pjesma na pohvalu srpskijeh vitezova S. G. G. P. P. mitropolita (svetog Petra) u Crnoj Gori 1811 god, objavljena prvo u Grlici 1835, pod uredništvom Dimitrija Milakovića pod imenom Na pohvalu Karađorđiju Petroviću, a još prije je Nićifora Dučića objavio u Srpskodalmanskom magazinu, a koju je pod imenom „crnogorska“ objavio Simo Milunović u Pjevaniji. Sve se one u nečemu razlikuju, a kod Sima je i skraćena inačica. Na osnovu drugačice ove pjesme objavljene u „jednom tršćanskom kalendaru za 1851. godinu“ đe se tek ispod pjesme pominje đe je nađena i ko ju je prepisao. Ta napomena glasi: „Prepisano na Ostrog Svetoga Vasilija pri Gos. Arh. Jos. Pavićevićem u Crnoj Gori 1823 od V. Milinovića, a iz Trsta sad od And. Stojkovića“.19 Ovo je samo jedna smršena zavrzlama. T. Đukić ne daje bliži izvor ove pojke (ne navodi tačan naslov ni datum „nekog tršćanskoga kalendara za 1851“), a u kojem se navodi da je pjesma prepisana na Ostrogu od arh. Jos. Pavićevića, a on od V. Milanovića (nije T. Milanovića koji se ranije pominjao, iako je Bokeljac-Morinjanin), a iz Trsta sad od And(drije) Stojkovića. pomogli Aleksandru da osvoji svijet, ali sebe nijesu dali ni Carigracini – Vizan jci, pa ni Germanci. Vjekovima su stvarali sebe u Sermaciji, u Posavini, objema Mezijama, Iliriku, niz Adria ka, preko Karpata u Poeimnih zemlji, prešli su Ural, Sibir divlji, pitomani stali, došli do Tihoga Okeana, pri čijoj su pučini ustavili da izbliza posmatraju ljepotu Istoka, jednom mišicom je Slav dospio do vječitog leda, drugom obgrlio Pon Eksirski - Crno More. Na njih će pas u dužnost da srede stvari u svijetu, naročito razoriše Portu leglo skvernos ’“. 16 R. Medenica, isto. 17 Isto, 103/4. 18 Isto, 104. 19 T. Đukić, isto, str. XI.


247

Spisatelje „nauke“ o autorstvu pojki Petra I, navodno, kao i da ne primjećuju u ovijem pjesmama, koje se pripisuju Petru I, karakteris čan „pomen srpskoga imena“, p(r)oturanje tradicije kosovske pogibelji, Nemanjića, veljačenje „srpskijeh vetezova“, vezanost Crne Gore i Crnogoraca za Srbiju, Srbe i nalaženje nade i pijemonske uloge Srbije. U tome se ide čak i tako daleko da se u te pjesme interpoliraju i pojmovi koji su, zanago, bili kroz čitavu crnogorsku tradiciju strani, a navlaš to nepozna vladici Petru I. Tako u onoj „II crnogorskoj“, već gore pomenutoj, koja je, kako veli T. Đukić, „u stvari oda Srbiji, molitva za nju i njen napredak“ (isto, str. X), piše: „Da iznova Ma štedra/ u bogata svoja njedra“„„ Srbija se (h)oće prikaza kao da je Crnogorci nostalgično ośećaju kao svoju Ma cu, Ma čnu državu, Ma cu svesrpstva i težnju za prisajedinjenje Ma ci (Srbiji)“ Ovo i pored toga što su stari Crnogorci i Vladika Sve nesumnjivo i bez ičesove dvojbe Crnu Goru izričito i isključivo smatrali svojom otadžbinom, kao jedinstvo svoje, crnogorske države i nacije. Ako je išta u tradicionalnoj Crnoj Gori i Crnogoraca nesporno, onda je to baš „crnogorsko otačastvo“, jer nema drugačijega primjera ni „slučaja“. Također Crna Gora i Crnogorci su smatrani pijemontom oslobođenja okolnijeh naroda i od samijeh Crnogoraca i ostalijeh. Pošto Medenica zna da je Simo Milu nović običan šarlatan i nesiguran oslonac za to, on se na njega ne oslanja, no na druge spisatelje. Da bi stvorio pričin objek vnos , R. Medenica se u tom svojem naumu potpuno s nipodaštavanjem odnosi spram Sima Milu novića: „Kod Milu novića je negacija svih Vukovih sposobnos “.20 Napada ga i za neuravnoteženost i plagijatstvo. Baveći se na Ce nju, zbori R. Medenica, kao „pisar“ Petra I (a Simo se bez osnova predstavljao i potpisom i kao „naroda Crnogorskoga Sekretar“), baš u vrijeme kada je Vladika „poslao“ (1828) Vuku one pjesme on je nesumnjivo, ne obavještavajući o tome Vladiku, uzeo prepise i tako su se njih pet pojavile 1833. g. u budimskom izdanju njegove Pjevanije bez oznake čije su, kao što to nije odao ni u lajpciškom izdanju od 1837, no je naznačio da „ne zna s kim su spajane“. Vuk je ovijem morao bi vrlo iznenađen. Zato su Vladičine pjesme br. 168. i 170. veoma srodne pjesmama koje je on 1832. objavio; dodao je u izdanju od 1862. onu bilješku uz pjesme da ih je „načinio vladika Petar I“. Za s hove o izdaji Vuka Brankovića kojom Turci kore Srbe, čija oba prepjeva šire razrađuju R. Medenica „vjeruje da su u toj pjesmi potonji s hovi dodatak Sime Milu novića“. Medenica se dalje poziva na sumnju N. Banaševića koji se koleba da prizna Petru I i Simovu pjesmu Sve-oslobod (Pjevanija 9), odnosno Srpski Badnje veče, kako je kod Njegoša, „koju je čak i pedantni 20

R. Medenica, 15.

248


istoričar Jovan Tomić priznao da je sačuvala pouzdano istorijsko predanje“. Medenica naglašava da je „sigurno iz toga razloga i ušla u Istoriju Crne Gore S. Milu novića za koju se zna da je nastala uglavnom na osnovu pričanja, odnosno pjevanja ili dik ranja vladike Petra I’’.21 Iako je S. Milu nović u Pjevaniji za ovu pjesmu naznačio kao pjevača Mata Radova Mar novića iz Bajica, Banašević i Medenica sumnjaju u njezin narodni karakter, pa je, onda, (h)oće pripisa Petru I. U autorstvo Petra I treba svakako uvrs i kratku jezgrovitu obradu Sopernik Bušatlija (Pjevanija 161) za koju je Simo također iznosio da ne zna „skim je spjevana“, a za nju je V. Nedić našao u ostacima Simova rukopisa u podnaslovu pjesme napomenu „vladikom spjevana“. U vezi sa Simovim falsifika ma Njegoševih djela, može se reći da nije Njegošev naslov Srpski Badnje veče u Ogledalu, nego Sima Milu novića koji se samozvan nametnuo i za „korekturu“ i izdavanje Ogledala u Beogradu. Medenica je ipak svjestan osnovnoga problema- dopisivanja u (navodnijem) pjesmama Petra I, pa, osim navedenih, nudi više primjera koji pokazuju da je Simo Milu nović preinačavao, dopunjavao odnosno dopisivao s hove u postojećim pjesmama, pripisanijeh Petru I. To čine i drugi spisatelji koji se zalažu za autorstvo jeh pjesama Petra I. I na kraju još dva primjera koji zorno zbore o Simovoj duševnoj potrebitos za lažnijem predstavljanjem, pa i svojega imena. Simo Milu nović je sam sebe nazvao i zvanično predstavljao pod imenom Čubro Čojković Cernogorac, iako neosnovano sam tvrdi da su ga „tako nazvali Cernogorci, po njihovom jeziku i običaju, što nikoga krštenim imenom ne zovu međ sobom“. Riječ je ne samo o Simovoj zna(ve)noj sklonos za, najčešće bespotrebnim i nesmislenijem, kovanjem i izmišljanjem novijeh riječi, no i o njegovoj želji da se lažno prikaže kako se posve srodio sa Crnom Gorom i Crnogorcima i da su ga Crnogorci prihva li kao svoga. Među m, nije riječ ni o česovom crnogorskom nadimku, preimentovnju, ni jeziku i običaju crnogorskom, koje Simo proizvoljno tumači. Napro v, i ličnos koje su u Crnoj Gori bile duže adop rane, uvažene i vrlo poštovane bili su izvanjci, a naročito Simo koji je u mnogo čemu strčao u crnogorskoj sredini, posebno svojom znavenom neuravnaoteženošću, ćudnošću, „vrtoglavošću“ (Njegoš), za koju je Petar I zborio „Simo-ka Simo“. Uz to i Petar I ga je razlikovao od Crnogoraca, nazivajući ga Srbinom, to je onače običaj u Crnoj Gori da si izvanjce iz Srbije, sve do danas, često nazivali nadimkom „Srbin“, „Srbo“ i sl. Da su Crnogorci tako nazvali Sima, kako on sebe predstavlja, posigurno je da bi ga nekada tako oslovio i Petar I, a to

21

R. Medenica, isto; N. Banašević, isto, 293.


249

nije slučaj, ni uopšte ima takvoga traga da ga je bilo česovi Crnogorac tako oslovljavao.

Sporne Simove (Petra I?) pjesme se pripisuju i Njegošu Također, i drugi spisatelji tragaju za Simovim plagijatstvom. Iz činjenice da je Njegoš unio neke od jeh pjesama iz Simove Pjevanije u svoje Ogledalo, navelo je pojedine istraživače da povjeruju da ih je on i sastavio.22 U svojoj studiji o Carevom Lazu Jovan Tomić je pretresao pitanje autorstva onijeh pojki Simove Pjevanije koje poju o događajima iz starije crnogorske istorije, pa zaključuje da su one Petra II Njegoša.23 Tijem se problem autorstva ovijeh pojki još više mrsi. Riječ je o pjesmama koje su drugi spisatelji uporno pripisivali Petru I, pa neki naši savremeni istoričari zbog toga, neprovjereno i neutemeljeno, pripisuju Njegošu plagiranje Petra I. J. Tomić smatra da je Mladi Njegoš „prekrajao crnogorsku istoriju u dinas čke svrhe“, što bi, ako je tačno, moglo bi refleks prekrajanja srpske istorije u dinas čke i svesrpske interese. Prikazujući Njegoša kao „najglavnijega radnika na označavanju predanja stvorenog iz Istorije o Crnoj Gori vladike Vasilija“, Tomić mu „pripisuje ne samo pomenute pjesme iz Simine ‘Pjevnije’ (što je ipak neka vrsta priznanja), nego i umetanje beleške o Carevom Lazu u Savinski Ljetopis (što već zvuči kao optužba za falsifikat koja je ublažena me što se Njegoševo ime direktno ne pominje)“.24 Banašević primjećuje da je ovđe, kada se pominje boj na Carevom Lazu, „umetanje bilješke“ falsifikat, ali za tolika preinačenja, umetanja i druga nedolična djela S. Milu novića vazda traži blaži izraz, i ne imenuje ga kao krivotvorstvo. To je „slučaj“ i sa ostalijem spisateljima rečene orijentacije. R. Medenica osporava Tomićevu optužbu da je Njegoš umetao bilješku (falsifikovao) u Savinski Ljetopis, is čući da je Njegoš tada ima 12-14 godišta, da je učio na Toploj, a ne na Savini, da se za te optužbe ne navodi ni jedan dokaz, ne upoređuje rukopis, što je moguće i drugo. Medenica ozbiljnije ne dovodi u sumnju Tomićevo pripisivanje Njegošu Simovih pjesama, odnosno Petra I. Jovan Erdeljanović prilično blago, bez jakotnijih dokaza i argumenata, osporava eksplicitni Tomićev zaključak da su Simove pjesme (Petra I) u stvari Njegoševe, iako dopušta da ih je Simo ili Njegoš ponegđe preinačavao i dopisivao. 22

N. Banašević, Pesme o najstarijoj crnogorskoj istoriji u „Pjevaniji“ Sima Milu novića, Zbornik radova Ins tuta za proučavanje književnos , knj. X, 1, Beograd, 1851, 275“. 23 J. Tomić, Pitanje Careva Laza, posebno izdanje SAN, Beograd 1933, 220-221. 24 N. Banašević, isto, 277; J. Tomić, isto, 41, napomena 1.

250

Crnogorski anali, br. 1/2013 „Simo svoj trud izdaje pod imenom narodnog“

Pored više spisatelja i V. Nedić is če, gotovo psihološku, potrebu S. Milu novića da u tuđijem pjesmama, bilo autorskim ili narodnim, vazda nešto dodaje i preinačava prema sopstvenijem pobudama i pods cajima. „I što je još gore S. Milu nović se često mešao u tekst dodajući svoje s hove, srećom samo na kraju pesme“.25 N. Banašević je upoređivao dobar dio rukopisa Pjevanije sa štampanim tekstom i pokazao da je Simo Milu nović „poslednje s hove obično mnogo prerađivao, izostavljao ili dodavao nove“.26 Jovan Popović Lipovac navodi da je Simo svoje pisanje „izdavao pod imenom narodnim“.27 V. Jagić, Spomeni mojega života, I, 387): ‘’Jovan Popović Lipovac, čiji je otac lično vidio Sima kako bilježi pjesme od pjevača na Ce nju, odgovarajući iz Pariza Jagiću na njegovo pitanje o imenima pjevača koji se pominju u Pjevaniji o Simovoj eventualnoj saradnji u toj zbirci, odgovorio je ‘da se retko nalazi ljudi koji žrtvuju svoj trud sakri od svijeta i izda ga pod imenom narodnog’“. J. Popović-Lipovac, naravno, ovđe ne spominje vladiku Petra I, kojemu T. Đukić, izdavač navodnijeh pjesama Vladike crnogorskoga, također pripisuje ovu osobinu, kao glavnu pobudu za njegovu anonimnost. U ovoj Popovićevoj, odnosno Jagićevoj, prividno razložnoj formi, data je, zanago, najtegotnija optužba pro v (ne)profesionalnos , (ne)intelektualnoga (ne) poštenja Sima Milu novića, zapravo, njegovoga p(r)oturanja, podmetanja, preinačavanja, krivotvorenja i krijumčarenja navodnoga spomena, śećanja, reminiscencije, prisustva i čuvstvovanja „srpskoga imena u Crnoj Gori“ i u svijes onodobnijeh Crnogoraca u cilju njihovoga srbiziranja za potrebe vanjske srpske državne i nacionalne poli ke. To je u skladu sa onom izjavom J. Ignjatovića da je Simu prva i potonja misao i nada bilo Srpstvo, a možda i sa onom činjenicom da je „Simo bio član beogradske policije“. Nikola Banašević ovu izjavu tolerantno naziva razložnom i priznaje da je Simo tu i tamo dodavao svoje riječi u narodnim i drugim pojkama: „Simo doista nije imao razloga da krije svoje pesničke proizvode o Crnogorcima i da ih izdaje pod tuđim imenom, odnosno da ih protura kao prave narodne umotvorine. On je samo, tu i tamo, naročito na kraju pesama koje smo pretresli, mogao doda koji s h, iz svoje poznate ćudljivos , a još više iz želje da uzdigne Crnogorce“.. Pod „uzdizanje Crnogoraca“ Banašević podrazumijeva onu, 25

V. Nedić, Rukopis Milu novićeve „Pjevanije“, Prilozi za istoriju, jezik i književnost, sv. 3-4. Beograd, 1958). 26 N. Banašević, isto, 240; R. Medenica, „Zlatna svirala“ Sima Milu novića, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, Beograd, 1961, knj. 27, sv. 3-4, 207. 27 N. Banašević, isto, 297.


251

kako je imen(t)uje S. Ma ć, „socijalnu narudžbinu“, opštenitu zabludu koja se programski širila u ideologiji, nauci, prosvje , udžbenicima, neizvornijem, novim „narodnijem“ umotvorinama da su „Crnogorci najbolji (elitni) Srbi“. To je u duhu i skladu sa onom znavenom agenturnom inštrukcijom Ilije Garašanina o „sravnjivanju Srpskoga naroda i Crnogorskog“.28 ili, kako se češće u širijem populacijama „ljubopitljivo“, „širokogrudo“, „priljubiteljski“ zbori da su „Crnogorci i Srbi jedno, isto, is narod“, pri čemu se, čak, kao i ne ośeća i ne doživljava da je to genocid nad jednijem narodom, no napro v da je to „bratstvo, jedinstvo, obgrliteljstvo“, „cjelivateljstvo“.

Simovo smršeno doćerivanje narodnih pojki Na drugoj bandi, zboreći o Simovom prisvajanju tuđijeh pjesama, plagijatu (misli uglavnom na pjesme Petra I), N. Banašević naglašava da je „Njegoš izostavio če ri s ha iz Pjevanije u Ogledalu, jer su one verovatno Simin dodatak, kakvih ima i u drugim s hovima“.29 Prema ovijem Simovim krivotvorstvima još je blaži Jovan Erdeljanović, koji smatra da su narodne pojke „mogli u nekoliko dotera Njegoš ili Simo“.30 Erdeljanović u raspr(av)i sa J. Tomićem o Carevom Lazu, zastupajući, nasuprot njemu, mišljenje da su pjesme Simove Pjevanije narodnoga karaktera, dopušta da u njima ipak „ima po koji s h koji odstupa od s hova čisto narodnih pjesama“, i da su ih Njegoš ili Simo mogli u nekoliko doćera . V. Nedić se vrlo loše izražava o psihološkom liku Sima Milu novića i zaključuje da njegova Pjevnija vri „nedoslednos ma i proizvljnos ma“.31 O(d)slikavajući psihološki izgled Sima Milu novića, kojemu su i Vuk i Njegoš „prelazili“ preko njegove „mahnitos “, „ludos “, „vrtoglavos “, „prevrtljive naravi“, njegove manipulacije oko testamenta Petra I i uključivanja u zavjeru pro v Njegoša, V. Nedić zaključuje: „Simina zbirka kip nerazumljivim i teško shvatljivim izrazima, spajanjima, rečima i uopšte čudnim pravopisnim šarenilom i td“ Ni najbrižljivija analiza ne može ponekad da odgonetne šta da stavi na račun Sime kao beležnika pesama ili prepisivača tuđih rukopisa, odnosno Sime kao korektora već složenih tekstova, ili slagača koji nisu mogli da čitaju 28

Agenturno uputstvo I. Garašanina Milanu Piroćancu, novopostavljenom tajniku knjaza Nikole, Beograd, 1866. 29 N. Banašević, isto, 282. 30 J. Erdeljanović, Prilozi pitanju o boju na Carevom Lazu, Beograd, 1933, 15; N. Banašević, isto, 279. 31 V. Nedić, isto, 16.

252


rukopis i slagali nasumice. Jednom reči, teško je naći knjigu koja bi pokazivala tolike nedoslednos i proizvoljnos kao Pjevanija“. U napomeni pod 7 zbori „čudna upotreba interpunkcije bez ikakve logike“. Iz sveg proizilazi da je neuporedivo manja osnova i vjerovatnoća da je Njegoš vršio rečena doćerivanja u narodnim pojkama.

U svoja krivotvorenja Simo p(r)otura i Sv. Savu Jovan Tomić utvrđuje da je Simo „plagirao od riječi do riječi“ jednu pojku „iz Srbijade Miloša Milosavljevića“.32 Dokazuje da je Stanićeva drugačica za koju je već Ćorović utvrdio da nije narodna pjesma – od riječi do riječi odgovara odnosnoj pjesmi u Srbijadi Miloša Milosavljevića, kaznačeja okruga podrinskog, koji je to spjevao, čitajući istorijske spise i štampao u Beogradu 1861. Pokazao je da je to mis fikacija narodne pjesme i da je već u narodnim pjesmama u Pjevaniji često činio dodatke („dometke“) od po nekoliko s hova na kraju pjesme. Tako je dodao i one završne s hove u Zlatnoj svirali, koju je vezao za sv. Savu: „Tu se usput pokaluđerio / Sve Sava jeste ono bio“. To je Simov dometak, nastavlja Tomić, između ostalog, i radi toga što su to „jedini s hovi u celoj pesmi što čine slik, učinjen s velikim natezanjem, kvareći uobičajen ritam narodnog deseterca“. Krajnji zaključak Tomića je da „ovu pesmu ne treba više ubraja u red pesama o odlasku sv. Save u kaluđere i da otpadaju sve kombinacije po kojima u njoj treba gleda kakav bilo odjek narodne pesme“.33 J. Tomić ne podśeća da kult Sv. Save izvorno nije bio prisutan do novijega vakta ni u samoj Srbiji, a kamo li u Crnoj Gori, posebno u narodu, u kojoj se, pod u cajem izvanjaca-agenata (Nikanora Ivanovića) prvi put Sv. Sava slavi u Ce njskoj školi 1856. Toga radi ovoga srpskoga sveca Petar I i Njegoš nijesu spomenuli u svom spisateljstvu. Među (je)m, to ne smeta Simu Milu novića da ga u Pjevaniji crnogorskoj i hercegovačkoj predstavi kao „živu“ tradiciju crnogorsku.

Simo „otvara“ smršene probleme nauci R. Medenica oštro optužuje Sima Milu novića da je dopisivanjem s hova o Sv. Savi „izazvao krupnu naučnu zabludu o kojoj se dugo raspravlja32

J. Tomić, O srpskim narodnim pesmama o odlasku sv. Save u kaluđere, Glas SAN LXXXIV, 1910, 157-218. 33 Isto.


253

lo“, sve dok je on utvrdio njegov falsifikat.34 „U slučaju (Zlatna svirala br. 77) dodajući nekoliko s hova u mo vskoj baladi od Jaglike Muškobanje iz Morače i vezujući pesme za sv. Savu izazvao je jednu krupnu naučnu zabludu o kojoj se vrlo dugo raspravljalo (St. Novaković, I Pavlović, Sv. Vulović, V. Đorđević, J. N. Tomić) dok je nije posle niza decenija skinuo s ‘dnevnog reda’ pisac ovih redova uzimajući u pretres i jednu varijantu iz Erlangenskog rukopisa“. Pošto je konstatovao da su više autora utvrdili smješu narodnijeh i Simovih dodavanja, preinaka, kontaminacije, lupeš ne, mis fikacija i sl., R. Medenica s pravom na kraju zaključuje da je nuždevito izda posve kri čko izdanje Simove „Pjevanije“: „S m u vezi nameće se i pomisao da je već krajnje vreme da se Milu novićeva Pjevanija podvrgne jednoj brižljivoj iako mukotrpnoj kri čkoj analizi i izda već jednom kri čko izdanje ove svakako važne zbirke naših narodnih pesama“.35

Umjesto kritičkih izdanja, i aktuelne Simove misti ikacije Među m, ni do danas nije iźljegla ni kri čka analiza ni kri čko izdanje Simove Pjevanije, njegove Istorije Crne Gore, odnosno cjelokupne njegove, navlaš to, ideološki upregnute pjevanije. Umjesto toga, i u ovdašnjemu vaktu iźlijegaju se nova, posve nekri čka izdanja i hvalospjevni naučni skupovi i knjige koje samo nastavljaju na „praznoj paučini“. Na jem simpozijumima, navlaš to onom u tzv. an birokratskoj revoluciji, održanom u Nikšiću na Filozofskom fakultetu, i knjigama nema kri čke analize Simove Pjevanje, ni radikalizovanja toga pitanja i ukupnoga njegovog književnog, poli čkog i drugog angažmana. Gotovo izuzetno se čula kri čka intonacija istorika dr R. Jovanovića koji je samo mimogred napomenuo da je Sumu Milu noviću „bila navika da spise popravlja“. Također, u istoriografski podastrtoj i istoriološki interpre ranoj kričkoj monografiji o Petru I Petroviću, akademik dr Branko Pavićević ipak ostaje na tradicionalis čkom stajalištu i ocjeni o pitanju auten čnos i autorstva deseteračkijeh i ostalih pojki i Kratke istorije Crne Gore, nekri čki prihvatajući da su to tvorevine Svetoga Petra Crnogorskoga.36

34

R. Medenica, („Zlatna svirala“ Sime Milu novića., isto, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, Beograd 1961, knj. 27, sv. 3-4., 200). 35 Isto. 36 Branko Pavićević, Petar I Petrović Njegoš, Pergamenat, Podgorica, 1997, 171, 504.

254

Crnogorski anali, br. 1/2013 „Nenarodni karakter pesama“

Pozivajući se i na druge spisatelje, N. Banašević također utvrđuje krijumčarenje, krivotvorstvo, podmetačinu i „nenarodni karakter“ pojki Sima Milu novića, bez obzira što ih on ne ocjenjuje ovijem izrazima: „Posle Vukove če ri knjige, Pjevanija cernogorska i hercegovačka, sabrana Čubrom Čojkovićem Cernogorcem (Simom Milu novićem - p. n.), prva je zbirka naših narodnih pesama iz 19. v. Ali, za razliku od Vukove zbirke, koje su pobrale toliko pohvala, ona je naišla na dosta rđav prijem u našoj javnos (vidi Serbski Letopis, 1833, knj. 35, 159). Izražena je štoviše sumnja u narodni karakter pesama tog zbornika, odmah posle njihove pojave, i ponavljana kasnije u više mahova“ (isto, 275). O mišljenju Kopitara, Rankea, Grima viđi: Vukova prepiska I, 365; o sumnjama Jagićevim njegove Spomene mojega života, I, 387- uporedi i njegovu bilješku ispod poznate Seransenove rasprave o našoj narodnoj epici u Arhiv fur slav. Philogie, 1899, XVIII, 198; o mišljenju Novakovića njegovu Istoriju srpske književnos , I, Beograd 1863, 184. (275). Is če da u drugom, potpunijem izdanju Simove Pjevanije ima 21 pjesma čiji pojači nijesu uopšte naznačeni, da su ove pjesme (bez oznaka) mahom o crnogorskijem predmema, a u nekijem se pojavljuju i vladike iz kuće Petrovića, da se pojedine izdvajaju i drugijem osobinama, na prvom mjestu svojom istoričnošu, a za jem i nekim izrazima neobičnijem za pravu narodnu pojku (isto). Sami domjereni kuditelji Simove Pjevanije utvrđuju da „Simo imena pevača menja čas ovako čas onako, da je teško utvrdi i njihov broj. Daje njihova imena i mesto odakle po ču, bez bližega obaveštenja o njima“. One koje je Simo doćerivao poju o „crnogorskim predme ma“, o vladikama-gospodarima iz dinas je Petrovića. Sve radnje ovijeh spisatelja u bitnome dokazuju da Simove pojke nijesu izvorne i na osnovu toga se zaključuje da su Simove, a preko toga i Petra I. Na osnovu sumnje i tajne o po(d)rijeklu jeh pojki, (h)oće se sugerisa zaključak da su Petra I, iako nema pouzdanijega dokaza. Anonimnost je u suš ni pokriće za podmetačinu i pripisivanje Petru I Crnogorskomu pomene srpskoga imena.

Simo kao „kvisko“ za dogradnju „nauke o pojkama Petra I“ Is čući da su ona če ri s ha u Pjevaniji, koje je Njegoš izbačio u Ogedalu (?), „vjerovatno Simov dodatak (kakvih ima i u drugim pesmama)“, N.


255

Banašević zbori da pojka Boj Crnogoraca s Mahmut pašom Bušatlijom ima če ri inačice i da su „u svima s hovi ponegde rimovani“. Smatra da je Vukova inačica „prošla kroz narod i dogonjena“, ali ne objašnjava radi česa „narod ne dogna“ i dometnute rimovane s hove, pa i u Vukovoj inačici.37 „Kao što se vidi, od pesme kojoj je Vuk dao naslov Boj Crnogoraca s Mahmut pašom Bušatlijom, ima če ri varijante: Vuk, IV, br. 10; Grlica, 1835, str. 97-109; Pjevanija, br. 168, s kojom je istovjetna u Ogledalu, br. XXXI, Bosanska vila 1892, str. 283-285. Od pesme Opet Crnogorci i Mahmut paša ima samo dvije varijante: Vuk, IV. br. 11; Pjevanija, br. 170, s kojom je istovjetan Ogledalo, br. XXXII. U kakvom su odnosu varijante prve pesme o Boju Crnogoraca s Mahmut pašom? U svim su s hovi ponegde rimovani, ali se ipak vidi da je Vukova, kako je sam on ose o, prošla kroz narod i bila ‘dogonjena prema narodnim pjesmama’. Njoj je najbliža varijanta u Grlici“. U drugačici iz Pjevanije: „Svi budite srca Kraljić Marka I desnice Ban vojvode Janka“. koji se skoro nepromijenjeni nalaze (s is jem ritmom i is m, rijetkijem oblikom Markova imena) u jednoj pjesmi objavljenoj u Grlici za 1835, za koju se kaže (?) da je „spjevana pokojnim Mitropolitom Petrom Petrovićem Njegošem na pohvalu pokojnom Kara-Đorđiju Petroviću: „Al imade srce Kraljić Marka i desnice Ban vojvode Janka“. Slično se dva s ha nalaze i u prvoj pjesmi o Mahmut paši iz Pjevanije (br. 168), ali je tamo izmijenjen ovi neobičan oblik Markova imena: „Svi budite srca Kraljevića A desnice od Sibina Janka“ Nijedan crnogorski vladika-gospodar, pa ni Petar Sve , nije nikada i nigđe spomenuo ime Kraljevića Marka, a najvjerovatnije i da za njega nijesu ni čuli. U crnogorskoj tradicionalnoj zajednici njegovo ime nije bilo uopšte nigđe prisutno. Zna(ve)no je da ga Njegoš nije uopšte cijenio i da ga je nazivao „turskom pridvoricim“, i „carevim posinkom“ čime je zapravo iskazivao da je on bio samo kult martologa (pravoslavnijeh vojnika u turskoj vojsci), jedino dozvoljen od Turske, i izraz ha šerifsko-autonomaške poli čke filozofije Srbije. Toga radi nema ničesovoga smisla njima, a najmanje Petru I pripisiva ove s hove. Također, onodobnijem Crnogorcima, a navlaš to Svetom Petru Crnogorskom nijesu bili uzor srpski junaci, ni su ih pojedinačno pominjali, pa ni Janka Sibinjanina. Već smo zborili u kom su smislu Petar I i Petar II Petrović 37

N. Banašević, isto, 282.

256


cijenili Karađorđa, jer je „udahnuo život umrloj srpskoj duši“ (preuzeo i nastavio crnogorsku borbu za slobodu). Najvjerovatnije je da je Simo u patološkom preinačavanju zaboravio đe je sve metnuo ove s hove. Od crnogorske tradicije opštenito, posebito od Petra I i Njegoša odudara i pomen Kraljevića Marka i Janka Sibinjanina. Ovi su s hovi nezgrapni i rimovani. Neobično ime Kraljić je radi deseterca. Nejasno je poradi česa Banašević ove s hove naziva „lepom poentom“ i „duhovi m zavšetkom“. Ukazuje da je „Milu nović dodavao h deset s hova“ i da se to „vidi i iz verzije u Grlici, u kojoj ih takođe nema“, kao ni i u Vukovoj verziji.

„Nauka o pojkama Petra I“ je p(r)oturanje „srpske tradicije“ Olako se tvrdi da je Petar I svoje pjesme ili pisao ili pojao ali dik rao. N. Banašević zbori: „On je, dakle, sam možda stavio na har ju šest pesma koje je poslao Vuku, 1828 po nekom Petru Markoviću“38 Može bit, ali i on sam zbori o tome u vidu pretpostavke (možda), koja ničim nije podastrta, pa se radi zaista o proizvoljnoj, posve subjek vnoj hipotezi. Jer, (po)uzdano se zna(de) da takvijeh „pjesama koje je stavio na har ji sam Vladika“ nema ni u rukopisu Petra I ni u Siminom ni u Karadžićevom (koje je otkrio Lj. Zuković) ni u kopijama, ni u Simovoj zaostavš ni (koju je pregledao Nenadović). I sam Vuk Karadžić je svojeručno metnuo napomenu iz koje se vidi da samo pretpostavlja da su Petra I, a za jem zbori da su Vladičine pojke ušle u narod, a on ih je prepisane dobio od nekoga „Crnogorca“ u Srbiji (to je kurir Miloša Obrenovića). Ni Vuk, ni bilo (t)ko drugi, se ne poziva na originalni Vladičin ispis ili validnu kopiju. Da je tako, ne bi uopšte bilo potrebe da se tzv. „nauka o autorstvu pojki Petra I“ toliko zasniva na subjek vnim, provizornim i ideološkim pretpostavkama i da se ona na tako posredan način kons tuiše. „Kako je bio vrlo uredan (Petar I-p. n.), mogao je ostavi kopiju jeh pjesama kao što je ostavljao kopiju svih pisama. Ta kopija nije bila običan prepis, nego ponovno pisanje ili dik ranje Simi, koji mu je bio sekretar“.39 Mnogi su spisatelji konstatovali da je Vladičina sekretarija bila uredna i sređena, da je on bio vrlo pedantan, i da je svoje papire čuvao. Tijem prije je čud(n)o, da nema jeh papira ni za pojke, ni za Istoriju i Kratku istoriju. Zanago je mogao, i zaista bi Vladika to učinio, da su bile njegove, ali nije, ni 38 39

Isto. Isto.


257

ih ima, ni prepisa njegovoga ni Simove kopije. Ako je Banašević u pravu, radi česa ih ne pohrani V. Karadžić, S. Milu nović, P. Marković ili neki drugi, pa bi se uporedilo da li su rukotvorine Vladičine. Zaista je čud(n)o i nevjerovatno da ostade toliko pisama i har ja Petra I, a ne osta ni jedna njegova rukopisna pjesma, Kratka istorija Crne Gore i Istorija Crne Gore, ni njihove kopije, ni đelička i bilo česovoga ubjedljivoga traga od njih. U istom s lu neposošenih pretpostavki Banašević „gata“ da je Simo „čuo ili prepisao“ sporne pojke i kada mu je Vladika pričao Istoriju ili ih „prepisao sa nekoga papira“.40 „Simo je, dakle, te iste pesme, u isto doba, čuo ili prepisao i uvrs o u svoju zbirku, koja je poslata 1832. u štampu, a iźljegla 1833. Najzad, kad je 1830. Vladika pričao Simi Istoriju Crne Gore po narodnom predanju, te su pesme, prirodno, upletene ili su prepisane s nekog njegovog rukopisa. U svakom slučaju, to je treća verzija h pesma, koju je primio Njegoš za svoje Ogledalo, uzevši ih iz Simove Istorije Crne Gore“. Među m, malo je vjerovatno da Simo ne bi znao da su to Vladičine pjesme i da bi se spram njih tako neodgovorno ponašao. Sve se svodi na neku priču, pričanje, čujanje, dik ranje, a onda se posve sigurno pripisuju Petru I, i to onako različite, zapisivane i čujane, kako je kome odgovaralo. Nažalost, pismenoga traga o pojkama i o Kratkoj istoriji nema, pa Simo š njega nije mogao ništa prepisa . Moglo je eventualno da se desi da je Simo zapisanu pjesmu „doćerivao po svome“ (kao i druge) i da je Petra I uzdigao više no što je bilo u zapisanoj pojci, što bi i Vladici odgovaralo s obzirom na njegovu i Petrovićevsku poli čku opoziciju. U gornjem š vu se tvrdi, iako se ne zna(de) na osnovu česa, da je „Vladika pričao Simi Istoriju Crne Gore“. To su tvrdili i drugi. Čak i pod pretpostavkom da je Vladika Sve zaista pričao Simu Istoriju Crne Gore (pored mnogo prešnijega posla), to ni u čemu ne jemči da ju je Simo objavio auten čno. Sve što su svi drugi rekli o Simu dovoljno je da se on kas ga i kaliježa, da mu se ne može „vjerova na riječ’“. Može li se ośedočenom falsifikatoru vjerova da je vjerno ili uopšte zapisivao Istoriju Crne Gore po Vladičinom pričanju, dik ranju, a u kojoj se dopisuje srbovanje. To se, zanago, odnosi i na odnosne pojke koje su uljegle u Istoriju Crne Gore. Uz to, tako stvorena zbrka, mogla je i da u če na Njegoša, Njegovo Ogledalo (gorsko) i srbovanje. No, u svemu tome je najbitnije da se, na ovi ili oni način, pripiše i Vladici crnogorskom i(li) narodu „srbovanje“ u jem pojkama, kao što je to učinjeno i u Kratkoj istoriji, (usmenoj) Istoriji Crne Gore, u Testmentu i govo-

40

Isto.

258


rima Petra I pred bojevima pro v Mahmut-paše Bušatlije (o čemu će docnije bi podrobno riječi).

Na Simovim krivotvorinama dograđuje se „nauka“ U predgovoru i pogovoru Istorije Crne Gore, S. Milu nović označava Vladiku kao glavni izvor za cijelo svoje pričanje, prozno i s hovano. U „predsloviju“ Simo zbori: „Ona je iz usnoga pričanja nekijeh starih Crnogoracah, a osobito gore pomenutoga Bogougodnika pokojnika samo vjerno primljena, i na papir svedena“. Ovo je dobro smišljeni metod i način da se u „usno pričanje“ Vladike Svetoga i „starih Crnogoraca“ unese sve ono što je potrebito za „socijalnu narudžbinu“ (S. Ma ć), sve(to)srpsku „nauku“, ideologiju, poli ku i propagandu, zapravo, sve ono iz čega će se „spomen(ar/skim) metodom“ Vasilija Đerića i njegovih aktuelnijih epigona (B. Jovanovića, Aleksića, Vukića i sl. u s lu Crnogorci o sebi kao Srbima) izvodi „pomen srpskoga imena u Crnoj Gori“, a iz njega prisustvo „srpske svijes i tradicije“ u njoj i na osnovu toga „ad hoc“ i „srpsku etničku svijest i biće“ Crnogoraca i Crne Gore (u duhu subjek vis čke /spiritualis čke/ teorije), tajeći pri tome njezinu interpoliranu, uvriježenu, indoktriniranu ideološko-poli čku i eklezias čku osnovu i suš nu. „Tradicionalis ka (režimska) nauka“, ideologija, poli ka i tajna agentura su taj nacrt posrbičenja Crnogoraca gotovo idealno osmislili i ostvarivali, ali izvan horizonta is nske nauke i pod uslovom njezinoga upornog raznovrsnoga suzbijanja, proganjanja i izopštavanja.

Simo kao „kvisko“ za paranauku Gotovo svi rečeni spisatelji utvrđuju Simova krivotvorenja, podmetanja, njegovu kleptomaniju, plagijatstvo, a sada mu, is oni, i njihovi sljedbenici, „na riječ vjeruju“ da su Istorija, Kratka istorija i pojke u njima „iz ustnoga pričanja“ („uz ognjište“) načesovih starih Crnrogoraca i navlaš to Petra I. Ovakvo pozivanje na „ustno pričanje“, bez ičesovoga śedoka i papira, kao na „svetu is nu“, ostalo je svojstvo srpske „režimske nauke“ i ideologije, sve do danas, koja se prihvata kao „nauk Jevanđelja“. „Gutajući“ to kao naučno utvrđenu činjenicu, kao posigurnu podumijentu, N. Banašević, kao i gotovo svi drugi naličnoga usmjerenja, podučava da bi Vladičina Istorija bila potpunija da je počeo pisa (?!) ranije, a ne „pod starost“ (isto). „Velika je šteta što je Petar I, ‘pod samu starost’, kako Sima


259

kaže u ‘predsloviju’, počeo lično da piše svoju Istoriju Crne Gore, jer da ju je ranije zamislio i uzeo u rad, bila bi i zanimljivija i potpunija“. Ako je Vladika Sve „pred samu starost počeo lično da piše svoju Istoriju Crne Gore“, i ako je bio, kako is autor zbori, „vrlo uredan“ i ostavljao kopije svijih har ja, rašto od toga nešto ne ostade u bilo česovomu (ob)liku, osim Simovoga. Ne samo da je Vladika crnogorski tada imao mnogo prešnijega posla, o čemu smo ranije zborili, pozivajući se i na B. Pavićevića, no je tada bio već pred smrt i nije mogao pisa .

Simova priča kao pretpostavka „nauke“ Ovđe se već ne samo polazi, no i „utvrđuje“ da je Petara I pod starost počeo da piše Istoriju, iako je nije pisao, kako tvrdi i Simo Milu nović u predgovoru. Niko od njih i ne pomišlja da dovede u pitanje auten čnost izjava Petra I koje mu se u ovoj, kao i u onoj Kratkoj istoriji Crne Gore, pripisuju. Kao što su se zalagali da pripišu autorstvo pjesama Petru I (i kroz to njegovo srbovanje, „pomene srpskoga imena u Crnoj Gori“), tako su zdušno prionuli da pokažu prisustvo crnogorskoga Vladike i u obije istorije Crne Gore (S. Milu novića i D. Milakovića), pa čak da mu i prišiju autorstvo Kratke istorije Crne Gore, koja je, na naličan način, kao i sporne pojke, objavljena bez ičesovoga originala ili vjerodostojnoga prepisa, kopije, a da i ne pominjemo Vladičino punomoćje za njihovo knjigopečatanje i utvrđivanje autorstva. Valjda u ovijem „slučajevima“ ne važe razlozi zbog kojih bi Vladika crnogorski ostao bez autorstva i bez mogućnos da se njegovom riječi manipuliše, preinačava i krivotvori, suprovno cijelom njegovom prijethodnom životu, naročito s obzirom na utvrđenu činjenicu da je već prijethodno otpus o svojega sekretara Sima Milu novića iz Narodne sekretarije zbog falsifikovanja pisma Milošu Obrenoviću radi kojega je bio izbio međudržavni, diplomatski spor između Crne Gore i Srbije. Nakon toga, Vladika je Sima preprovodio za podučavanje mladoga Njegoša i ostale crnogorske momčadi. Ostaje otvoreno pitanje da li je Simo nakon rečenoga spora sa M. Obrenovićem (i dalje) bio njegov sekretar? Oni koji Sima kude i karaju kao krijumčara, krivotvorca i intelektualnoga lupeža, vjeruju mu u ovijem slučajevima na njegovu „zapisanu riječ“ na „ustno pričanje“, a ne vjeruju mu na pisanu riječ da one sporne pojke nijesu Vladičine. Ovo dvojstvo i ideološka pristrasnost ondašnje srpske nauke ostaće trajniji biljeg sve do danas. Za ovakvu „nauku“ je svojstven i karakteris čan śljedeći stav. R. Medenice, koji je preuzeo od N. Banaševića: „Simova pesma Sve-oslobod (Pjevanija 9) odnosno Srpski Badnje veče (kako je naslovio Nje-

260


goš) ušla je sigurno zbog pouzdanog istorijskog predanja u Istoriju Crne Gore od S. Milu novića za koju se zna da je nastala uglavnom na osnovu pričanja, odnosno pevanja ili dik ranja vladike Petra I“. Ovđe se pouzdano tvrdi da je Simo Milu novića ispisao Istoriju Crne Gore Petra I, a ne zna se (samo) da li „na osnovu pričanja, pevanja ili dik ranja vladike Petra I“, jer to je sve-jedno, a važno je da u toj i tako sklepanoj Istoriji bude prisutna „srpska svijest i tradicija“, koja se nesumljivo pripisuje kao „auten čno“ Vladičina i ostalijeh Crnogoraca. Uz to, podrazumijeva se pretpostavak („sveta dogma“) da su „Petar I Sve i ostali Crnogorci Srbi za vavijek, amin“, te se u to i ne smije sumnja ni preispi va .

Vuk: „Sima je više od pola lud“, J. Ignjatović: „ćudljivost Čubrina već dotakla granicu ludosti“ Znaven je sukob pomeđu Vuka St. Karadžića i Sima Milu novića. Vuk je „prešao“ preko Simove lupeš ne tobožnjih pjesama Petra I, jer je „smatrao i napisao nekoliko puta da je Simo više od pola lud“,41 a ne samo „vrtoglav“, kao što zbori Njegoš. Vuk Karadžić je pisao i: „Da je Simo više od pola lud, ja sam to vidio još iz njegovog pisma što mi je pisao iz Lipiska“. Jakov Ignjatović zbori da se „propovijedalo tako kao da je ta ćudnost Čubrina već dotakla granicu ludost“.42

Njegoš: Simo je „ništa čojak“, „javni izdajnik i špijun austrijski“ (Simova zavjera protiv Njegoša) Njegoš je na kraju, kao što ćemo kasnije viđe , također prešao preko Simovoga suludog ponašanja kada je poslije smr Petra I i izbora Njegoša za vladara „stopio“ dokument o njegovom izboru za vladiku na koji je kao „naroda crnogorskoga sekretar“ udario pečat, pa se odmah pridružio Njegoševoj opoziciji, rovario pro v Njegoša, dok nije pred Njegoševom poćerom umakao s Njeguša izvan Crne Gore, u Kotor, u martu 1831. g.43 J. Milović piše: „Njegoš 41

R. Medenica, isto, 16. J. Novaković, isto. 43 V. Nedić, isto. I ovi podatak dolazi u neskladu sa pričom da je Simo došao u Crnu Goru ilegalno, bez znanja austrijskih vlas , lomeći se preko lovćenskijeh gudura, zagubljen i 42


261

je tada dobio ‘dva potvrždenija. ot naroda’, ali je ‘potvrždenije koje su mu glavari dali’ Simo Milu nović ponio sa sobom kad je poša na Stanjeviće i tako ga je stopio“.44 Milović se tu poziva na Milorada Medakovića. Simo je pobjegao kada su glavari došli da ga uhvate i privedu Njegošu. Da sukob s Njegošem, kao i s Petrom I, nije samo neutemeljena vijest, kako misli Radovan Lalić, śedoči Njegošev odgovor ruskom konzulu u Dubrovniku Jeremiji Gagiću (Mihailoviću) iz Ce nja 6. 1. 1831. u kojem mu kaže da je Simo razlog što mu ne može posla tražena dva potvrždenija crnogorskijeh glavara o njegovom izboru za vladiku crnogorskoga, jer ih je „stopio“. U tom pismu Njegoš zbori: „Razumio sam, iz Vašega pisma, pak i ot našega Popovića, kako Vi zah jevate da Vi ja pošaljem dva potvrždenija koja su meni data ot naroda, ali nijesam mogao i ne mogu zato jedino što potvrždenije koje su mi glavari dali jeste propalo, a tomu je pričina: Simo naš ga je ponio kad je pošao na Stanjeviće i tako ga je stopio, nego molim Vaše Visokoblagorodije, ako ste ga prepisali, da mi ga pošaljete, pa ću Vi isto povrnu kada ga prepišem. A naš Milu nović uzeo je nečesovu slobodu otka se prestavio mitropolit, koja bi mu slomila vrat da se ne gleda na njegovo inostranstvo, pak i na Vaše pismo s kojijem ste ga propra li k mojemu poč. dondu“. Pošto je diplomatski podśe o Gagića na pismenu preporuku Sima Petru I, kao dobroga čojka, nastavlja optužbe pro v Sima: „A on bio je poša pred svjatago Nikolaja na Stanjeviće i ja sam šilja za njega momke dva puta. On nije k o doć kad sam ja za njega šilja, nego kad je njemu drago bilo, pa po svemu tome ja sam ga primio ka da nije ništa prestupio, zašto Vi znate ja nijesam imao česova učenija, ni sam nimalo svijeta vidio, pa mišljah da će mi što pomoći u ovu našu žestoku muku, a on ne stade nego dva dana i pođe bez pitanja nekuđ put Boke Kotorske. Sada ja ne znam što će bi . Vi znate kako je on prestupio zakone carske kada je utekao iz Kotora, ema neka vrat lomi kuđ mu drago“.45 Njegoš vješto podśeća Gagića da je Simo ilegalno iz Kotora ušao u Crnu Goru kad je došao (jer nije mogao dobi dozvolu od kotorskih vlas ), a sada se tamo slobodno kreće (i ovo potvrđuje da je priča o Simovom ilegalnom prelaku u Crnu Goru samo agenturna podmetačina). Više činjenica, indicija i pro vrječnos u Njegoševoj korespondenciji sa J. Gagićem i drugo ukazuju da je Simo bio odlučujući činilac u poli čkoj opoziji pro v Njegoša i da je bio u agenturnoj mreži i sprezi pro v njegovoga izbora za vladiku-gospodara crnogorskoga“ Po svemu sudeći ta zavjera je bila da ga je u nečesovoj kolibi pronašlo neko čobanče. 44 Petar II Petrović Njegoš u svom vremenu, NIO Univerzitetska riječ, 1985, 31. 45 Cjelokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, Prosveta, Beograd, 1982, Pisma 1830-1837, pismo br. 22, str. 23.

262


šira i složenija no što je Njegoš mislio (ili ispolja vidio), svodeći je na guvernadursko-austrijsku. A u pismu istom Gagiću iz Ce nja od 10. 1. 1831. Njegoš mu piše o izdaji i vrbovanom, agenturnom radu izvjesnoga, kako ga podrugljivo, zbog sklonos alkoholu, naziva Lokač i stavlja mu do znanja: „Primio sam opet drugu knjigu iz Boke, u koju mi piše prijatelj da je došao Lokač ili Luka Pejović u Boku i da mu je naš gospodin Milu nović poša na sastanak. Ema ne znam čisto je li doša Lokač. Ako je doša, znam da su se sastali, jerbo znam da je Simo ništa čojak i da ne umije deržat i krit tajnu, a i za drugo sve kako ga i Vi znate i znaćete ga“.46 Ponovo Njegoš u pismu Gagiću 12. 1. 1831, pojašnjava: „Kako sam Vam i u pervom pismu mojem, „., objavio da je došao u Boku Luka Pejović Lokač, ali danas jesam is nito uvjeren, da je doša i da on is je kaževao da ima potpor od Beča da smu i pokolje Černu Goru, i istomu idu na sastanak neki njemu podobni, a u njih je najprvi naš Milu nović, koji se javno objavio izdajnikom, što nije Srbima prirodno, nego mi se čini da će s jem is jem sebi vrat slomi , i strah me da što ne smute, nego jopeta imam nadeždu da neće, jerbo je vas narod u partu onomu ko je k Rosiji privjazan“.47 Nadalje tu družini povezuje sa bratom gubernatora (guvernadura) Đurom iz Carigrada, kojega također imen(t)uje izdajnikom i špijunom Austrije, koja mu daje razne povlas ce i počas . Njegoš je smatrao da je Simo Milu nović austrijski špijun vjerovatno zbog toga što je šurovao na Njegušima sa Radonjićima. Poslije smr Petra I, guvernadur V. Radonjić pokušao je da preuzme vlast, ali mu se Njegoš žestoko osve o tako što mu je oduzeo tulu guvernadura i prognao ga iz zemlje su čim se gasi ins tucija guvernadurstva u Crnoj Gori, kao bitne komponente svjetovne vlas u Crnoj Gori (1830), upravo kada je Simo smu o pitanje testamenta. I sama ta činjenica zbori kakva i kolika je bila uloga Sima Milu novića u sporu oko Njegoševoga izbora za vladiku i kakvo je suš nski mnijenje o njemu imao Njegoš. U pismu M. Marteliniju 12. 11. 1831. Njegoš ponovo piše o izdaji Luke Pejovića Lokača s kojijem se Simo sastaje: „Neki izvjesni Luka“. prebiva s familijom u Boki-koji je doša u tu okolinu te sprema neke stvari nepodobne i čini nečesove poslove s ljudima sebe podobnima, nego molim Vaše Presvijetlo Gospodstvo da mu činite te poslove ostavit, da ih ne posluje iz Vaše deržave, nego ako mu je milo mu t narod crnogorski, neka ide u Černu Goru da ga

46 47

Isto, pismo br. 23, str. 34. Isto.


263

mu , jerbo to su stvari nepodobne i mutne kad se čine među dvije pogranične provincije“.48 Mateju P. Vučićeviću piše iz Ce nja 8. 2. 1831. da „od kako se prestavio moj stric i blagodjetelj, svekoliko poznajem da se radi Cernoj Gori ime da pogine, ali Vi znate opstojateljstva naroda Crnogorskoga isto kao i ja“, a za m ukazuje:“Simo je onakvi ka i što si ga pozna tamo“.49 Na Gagićevo ponovno, uporno insis ranje da mu se pošalju potvrždenija, Njegoš mu u pismu iz Ct. 20. 2. 1831. odgovara: „Prežde sam Vam odgovo rio na Vaše pismo, koje ste izvoleli pisat ga za potragu mojijeh potvrže denijami i za druge stvari, „ali nijesam imao odziva ničesova, pak me je strah da nijeste se na mene što naijedili za česovu stvar“. ali za ova dva potvrždenija što ste mi bili naredili da Vam ih brže pošaljem, ali evo Vam ih sad šiljem ona dva i treće što su pisali Crnogorci komesaru kotorskomu“. Žali mu se i što pisma Matu i Vuko ću nijesu došla do njih. Ponovo iz Crmnice 6. 4. 1831. śedoči J. Gagiću da su Sima proćerali glavari crnogorski: „Za Sima ja sam Vama u prvomu mojem pismu pisao da su ga prognali glavari i zašto su ga prognali“. Na kraju mu se pravda: „Nemojte pomislit da ovo ot lukavstva govorim, nego vjerujte da je ot žestoke muke“.50

Srpsko zvanično mnijenje i životopisci o Simu kao šarlatanu i kao sredstvu u političke svrhe U radnji Simo Milu nović Sarajlija srpski spisatelj Vladan Nedić piše: „Slučaj Sime Milu novića izuzetan je u srpskom pesništvu. Zvanično mišljenje prikazalo je našeg liričara kao čoveka koji nije znao šta govori, kao glumca koji je izigravao genija, kao nedoučenog đaka koji je robovao pravilima klasičarske poe ke, kao pisca koji je kovao suvišne reči“. O njemu su u Beogradu govorili kao o nekakvom šarlatanu“. S proljeća 1831. prisilno napušta Crnu Goru (pred Njegoševom poćerom za njim) i preko Bosne dolazi u Srbiju. „Knjaz Miloš ga postavlja za beogradskog člana policije“. Bio je pisar u Praviteljstvujušćem savjetu, učitelj prvoga razreda Velike škole, iako bez potrebite spreme, direktor osnovnih učilišta, sekretar prosvjete. Srpski pisac Jakov Ignjatović śedoči da je S. Milu nović bio umiješan i u ustavobranitelljskijem borbama, da su ga „oligarhi iscijedili kao limun pa bacili“, „upotrijebili kao sredstvo za poli čke pamflete“ i da je u tome „njegova ćudorednost već dotakla granice ludos “. „I kao što sam se uverio, igrao je 48

Isto, br. 25, str. 36. Isto, 29, str. 41. 50 Isto, 35. 49

264


u tome slabu ulogu. Oligarhe, koji su služili najpre Milošu, pa posle Mihailu, baš njega kao pesnika upotrebili su za sredstvo, bez da je Sima o tome sam što znao. Da Mihailovci nijesu o njemu dobro govorili, lako je to razume , jer je pro v njih pisao i zaveo se u same, Simi nedostojne, poli čke pamflete. A glavni ustavobranitelji, oligarhi, iscijedili su ga kao limun pa bacili; i ovi i njihovi privrženici su ga baš bagatelisali, poznavajući mu slabije strane, koje su iskorišćavali“. to se pripovedalo tako kao da je ta ćudorednost Čubrina već dotakla granicu ludos “.51 Sa ovom ocjenom o njegovoj ćudnos slažu se Vuk, Njegoš i više spisatelja. Ignjatović ukazuje da je Simo bio poli čki vrlo angažovan i (zlo)upotrebljavan, te da je i u Crnoj Gori mogao ima naličnu ulogu, koja se kretala u rasponu pomeđu ma(h)nitos i uspješne ne samo austrijske no i srpske agenture. U odnosu na Crnu Goru je bio zna(ve)n uglavnom kao Njegošev učitelj. Glavna uloga Simova u Crnoj Gori bila je agenturna zadaća unošenja i odomaćivanja srpske svijes kod Crnogoraca kroz spise Petra I i njegovo u canje na Mladoga Njegoša, pa i na falsifikovanje Njegoševih spisa (Gorsko ogledalo preinačio je u Ogledalo srpsko i druga).

51

Navedeno djelo.

265

Dr Čedomir Bogićević: SULA RADOV I CRNOGORSKI MORALNI KODEKS I OBIČAJNO PRAVO

SULA RADOV I CRNOGORSKI MORALNI KODEKS I OBIČAJNO PRAVO (Povodom 140 godina od smrti i 222 godine od rođenja)

Dr Čedomir Bogićević

Kostadin – Sula Radov Radulović u narodu poznat kao Sula Radov, bio je pozna crnogorski mudrac, pravednik, e čar, sudija, kapetan, gvardijan, kulugdžija (član Kuluka - crnogorskog centralnog putujućeg pomiriteljnog suda), senator, slobodar, rodoljub i junak. Svojim izrekama postavio je temelje učenja umne – racionalne orijentacije crnogorske prirodnopravne škole. Riznicu narodnoga blaga oboga o je umnom riječju i visprenim duhom, što je nadživjelo svoje vrijeme i vječno se utkalo u narodno pamćenje. Rođen je u Komanima, 1790. god. a umro na Ce nju s proljeća 1872. godine i sahranjen pred Vlaškom crkvom na Ce nju, đe mu se i danas grob nalazi sa skromnim spomen obilježjem. Snaga riječi Sule Radova je sublimacija svega onoga što je najbolje u crnogorskome narodnome duhu, čija je on simbolika, a to je ljudskost, pamet i mudrost, rekao je najbolji poznavalac i tumač Suline misli, socijalni teore čar, e čar i socijalni filozof Vukota B. Radulović (Sula Radov u svom vremenu, 2003).

Sula Radov i evropska racionalistička misao Poznate su njegove filozofeme o moralu, pravdi i pravu kojima je ancipirao evropsku racionalis čku misao, iako sholas čki i ortografski za nju nije znao. On je emanirao i an picirao misao najvećeg njemačkog i filozofa čovječanstva Kanta (Immanuel Kant, 1724-1894), koji se proslavio filozofskom tezom: Prava se otkrivaju, dok je Sula, u isto vrijeme, kazao: Prava postoje, ona se ne propisuju, ona se š te. Sula je is cao: Zakon koji ne čuva pravdu, nije zakon. To je moderni koncept vladavine pravednog prava i pravde kao njegovog rodnog mjesta. Time je on postao preteča misli slavnog njemačkog

266


filozofa prava Gustava Rabduha koji je rekao: Pravo je volja za pravdom. Nad zakonskim nepravom bdi nadzakonsko pravo. Pravnici treba da smognu snage da odbiju primjenu nepravičnih propisa i nepravednog prava (Filozofija prava, 1978). Sula je potvrdio i misao srednjovjekovnog filozofa Tome Akvinskog (1225-1274), koji je govorio: Ljudski zakon ima svojstvo zakona ukoliko je u skladu sa zdravim razumom, a u suprotnom pro vurječi pravdi (Summa theologiae).

Vrela crnogorskog etosa Crnogorska istorija, njen e čki kodeks i vrline etosa, osobena je i jedinstvena heroika života, samorodna žila njenog društvenog stabla što je rodila najljepše i najuzvišenije plodove socijalnog i kulturnog nasljeđa, a hranila se na vrlinama ljudskovine što je, kao sublimacija sveukupnih strukturnih elemenata njihovog agona, uslovilo da se nerastočeno blagorođe i dobrodušnost, uz viteške postulate čojskih zakona, razlije kroz moralnu plazmu do grandioznih i zadivljujućih oblika i primjera duševne veličine, gdje su sve osobine duha i ljudskog karaktera bile u dokazivanju i neprekidnoj igri nadmetanja kroz utakmicu karakternih osobina čovjeka, ali i kolek vnih atribucija zajednice, u kojoj su vladali strogi zakoni hijerarhije zasnovani isključivo na vrijednos ma i vrlinama. Dramaturgija života iskovala je i sistema zovala pojmove, kategorije i ustanove socijalnog etosa čiji temelji počivaju na slobodi, pravdi i jednakos i gdje je sve bilo okrenuto čovjeku i čojskim zakonima i mjerilima života.

Crnogorski moralni kodeks Čovjek je subjekt moralnog zakona, Što obavezuje da treba poštova čovjeka kao reprezenta čovječanstva. Ovaj postulat označava dužnost čovjekovu da djeluje po principu sveopšteg zakona, tj. da čini dobro. Crnogorski moralni kodeks je an pacija Kantovog kategoričkog impera va: Čovjek je subjekt moralnog zakona, što obavezuje da treba poštova čovjeka kao reprezenta čovječanstva. Ovaj postulat označava dužnost čovjekovu da djeluje po principu sveopšteg zakona, tj. da čini dobro. Crnogorski moralni kodeks je an pacija Kantovog kategoričkog impera va: Djeluj tako da maksima tvoje volje može da vrijedi kao princip opšteg zakonodavstva, ili: Djeluj tako da čovječanstvo kako u tvojoj osobi, tako i u osobi drugog lica svagda uzimaš kao svrhu a nikad kao sredstvo. Moralni zakon je nepovrjediv, jer je čovječnost i čovječanstvo opšta svrha kao univerzalna vrijednost. Ličnost je moralna ka-


267

tegorija. Da bi čovjek, kao osoba bio ličnost, potrebna mu je sloboda. Samo je slobodna ličnost samosvjesna, autonomna, nezavisna i samodjelatna. Sloboda je uslov opstojnos ljudskog bića. Sloboda nije stanje nego djelatnost. Sloboda nije data nego se uspostavlja. Život je borba pa se sloboda ne s če nego osvaja. Ljepša je i draža borba za slobodu od same slobode. Svijet ne postoji, on postaje. Djelovanje postoji samo kao samodjelatnost. Samodjelatnost je samosvijest o ljudskoj potrebi koja se ostvaruje samosviješću bez koje nema svijes . Bi u svijes znači bi slobodan. Bi u interakciji sa drugim, znači bi samostvaralačko biće jer je svijet duhovna i moralna zajednica slobodnih ljudi. Otuda crnogorski moralni kodeks koji izvire iz ontološke potrebe za slobodom ovaploćenje je strukturnih moralnih vrijednos zasnovanih na slobodi i dostojanstvu, kao univerzalnim ljudskim vrijednos ma što izviru iz opšte čovječnih vrlina individue i čovječanstva kao ljudske zajednice.

Crnogorsko običajno pravo Običaj kao pravilo društvenog života je druga priroda čovjekova. Takva druga priroda se uspostavlja kao novi čovjekov svijet koji se podređuje ljudskim navikama i tradiciji koje se nalaze kao svrha u ostvarenju opšteljudskih vrijednos – slobode i dostojanstva. Običaj je socijalni medijum koji se ostvaruje kao nepisani zakon. Taj nepisani zakon je realni, objek vni i stvarni način života pojedinaca i društva podignut na nivo principa ili norme, dakle, realne i postojeće opštenitos kao uslov čovječnos . Običaj je čovjekovo djelatno – misaono – duhovno i voljno privikavanje ljudi na zajednički život u socijabilitetu, što je sačinjen od legi mnog i moralnog, u kojem čovjek postaje stvarno, samotvorno i samosvjesno djelatno biće. U običaju se čovjek uči drugoj – ljudskoj i društvenoj prirodi. Običaj je izraz ljudske autonomije kojom se uspostavlja proces djelatnih formi opstojnos , a on je nemoguć bez ak viteta strukturnih vrlina subjek vne strane ličnos , u kojoj se afirmiše vlas svijet i samosvijest o potrebi ne samo sebe, nego i o potrebi drugog čovjeka i svih članova zajednice za svojom suš nom, što je izraz ljudske solidarnos . Otuda nijedno moralno činjenje nije moguće bez samosvijes o sopstvenim i drugim svrhama, a nju je nemoguće kons tuisa bez ljudske slobode koja počiva na poštovanju dostojanstva drugog bića. Za razliku od autonomije (auto – sam; nomos – pravilo), heteronomija (heteros – drugi, nomos – zakon), je suprotnost autonomiji i kao takav izvor moralnih izopačenja. Ako volja izvan ili iznad sebe traži predmet svoga djelovanja, onda to nije samo određenje ljudske ličnos , nego podređenost dru-

268


gome, kao negaciji autonomije i autonomnog htjenja. Čovjek postaje središte samodjelatnos samo ako može da podnese teret moralnih zakona – odgovornost za svoje činidbe pred drugim i pred društvom. Pod heteronomijom, čovjek je sveden na pokornost. Izraz heteronomije su pisani zakoni za koje je grčki stoik Hipija govorio da su grobnica ljudske slobode. Vlast čuva zakon a vrijeme običaje – zato ovi dulje traju, govorio je Sula Radov.

Sula Radov i narodni duh i tradicija Sula Radov, iskazivao je, aforizmom i anegdotom, kredo egzistencije ne samo vlas tog uma već i narodnog kodeksa pravde zasnovanim na čojskim zakonima što su ih iznjedrili: zdrav razum, bistra pamet, pošteno srce i zadata riječ, a klesali ih najbolji i najmudriji sinovi crnogorskog naroda, kroz koje danas otkrivamo geneologiju fenomena crnogorske tradicije, ali i sponu sa noumenom njene kulture, kao pokretačkim impulsima njene savremenos i budućnos . Sulina misao, iskričava i lucidna, pravedna i hrabra, mudra i poučna, što silazi do dubina stoičke škole starih Helena, do sofista Hipije i Kalikala, do Hesoida i An fona, do Diogena iz Apolonije i Protagore iz Efesa, kao prvobitnih ljubitelja mudros i umovanja što su postali temeljeme grandioznog filozofskog učenja stare Helade, a koja, da je egzis rala (Sulina misao) u njihovo vrijeme, bila bi jednako poznata i trajna, kao što je trajno helensko kulturno nasljeđe. Ali, bez obzira što „u velikim narodima geniju se gnijezdo vije“, raznolike interakcije među narodima i državama savremenog čovječanstva učiniće da misao Sule Radova, kao veličanstveni produkt crnogorskog etosa zasnovan na postula ma čojstva, bude univerzalno nasljeđe svekolikog kulturnog čovječanstva. Sulina mudrost prevazilazi iskustvo ljudi svoga vremena pa čak i sveukupni moralni kodeks. On je jedan od onih ljudi koji je sjedinio hrabrost pravednika, viteško junaštvo i neprikosnoveni postulat slobode (u riječi i djelu), sa interesima svoje zajednice, jer: „krv i mač brane slobodu, ali je pravda čuva“. „Što misliš“, pitao je knjaz Nikola serdara Jola Pile ća – „Ko je ova dva dobra u naš vakat sastavio?“ „Sula, gospodaru. Đe je sablja sijevala i džeferdar grmio, bio je među prvima, a đe se pravda čuvala i riječ carovala, prvi su bili do njega“. Epohe ljudske istorije razlikuju se po tome da li je i u kojoj mjeri dominantna snaga slobodnog stvaralaštva ljudi ili snaga tradicije (ali ne i tradicionalizma), ali ne u smislu koliko je ovaj prvi činilac uspio da izrazi svoj


269

fenomen nezavisno od drugog, već koliko mu je pošlo za rukom da svjesnom upotrebom kulturnog nasljeđa prošlos i sveukupne tradicije slobodno stvori energiju za oslobađanje novog, višeg, boljeg i naprednijeg. Ali, o vrijednos ma jedne kulturne tradicije ne odlučuje sud jednog jedinog istorijskog naraštaja, ma koliko ovaj bio sposoban da ga obrazloži, već sud istorije kao cjeline, dakle, sud svih naraštaja uze h zajedno. Kada je u pitanju Sula Radov, ovdje je istorijski pečat nesumnjiv, a e čki kodeks jednog društva, kao dio kulturnog nasljeđa koga je Gerhard Gezeman (Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca) definisao kao: honestas heroica Montenegrina i savremeni trendovi u razvoju društva – robo čka civilizacija, internet mreža i tehnološke inovacije, mogu naći srećnu sintezu, jer je i sam Sula govorio: „Novi vakat rađa novi nauk“, „Novi put stari bataljuje“. Sula je ostavio brojne izreke o pravdi, sudijama i suđenju: Pravdu ćeraj, ma je ćeranjem ne ubi: Ne idi zagonom, no zakonom; Čojek treba manje da uzima, a više da daje, da umjesto sile razum prihva i da stane u red ljudi, a ne ispred ljudi. Ako imaš čojeka ispred sebe slobodno idi. Sudija ne može bi bolećiv čojek – on mora bi is nit i pravičan. Bolećiv čojek je koš i za žito i oklasine, a sudija, ako pravdu ljubi, mora činjet da ovo dvoje razdvoji. Samo is nit čojek može bi sudija i to ako je vješt da na malome pronikne u veliko, a da iz velikog ne zakloni malo – iza kojeg, počesto, is na čami. Pravda nije uže da se siječe na dvoje. Vlas čuva zakon, a vrijeme običaje – zato ovi dulje traju. Na pitanje: Kad se sudi, što se prvo gleda? Sula odgovara: Zakon. – A onda? Običaj! – A iza običaja? – Čast. – A kad se presuda donosi? – Sve troje. Jedan od najznameni jih narodnih mudraca, Sula Radov, je čovjek koji je vladici Radu (Njegošu) rekao da se od njega razlikuje samo po tome što nije gospodar, što nije putovao u druge zemlje i što knjige nije čitao. On je jedan od onih ljudi koji je svoju umnu i smjelu riječ, tešku kao malj, slikovito oblikovao pa je ona dobijala u snazi i sijala kao plemenita kov, zalazila u narod u čije se pamćenje utkala duže od njegovog vijeka (B. Vujačić).

Crnogorski etos i Helensko kulturno nasljeđe Između Crne Gore i grčke kulture, između Sule Radova i grčkih stoika i sofista i njihove filozofije, bez obzira što Sula nije poznavao ni čuo za njihovo učenje, postoji zajednička nit koja povezuje ove dvije duhovne kulture: - slična konfiguracija zemljišta;

270


- princip mjere i harmonije Aristotelov „metron“ (princip mjere „zlatna sredina“) i crnogorsko samosavlađivanje i viteška skromnost; - princip čojstva u crnogorskoj i postulat „Homo mensura“ grčko sofiste Protagore da je „čovjek mjera svih stvari“. Na Apolonovom hramu u Delfima jedan od sedam grčkih mudraca ostavio je nasljeđu poruku: „Što više čovjek, to bliži Bogu“; - princip racionalnos (um i razum kao zakonodavci prirodnog prava, odnosno pravde). Postoji prirodno pravo koje važi nezavisno od toga da li ga neka zajednica priznaje kao takvo. „Zakon je rjanin ljudi koji vrši nasilje nad ljudima suprotno prirodi“ (Kalikala); - materijalno siromaštvo koje se pokazalo kao najblagotvorniji miraz koji je grčkoj kulturi i crnogorskom moralnom kodeksu mogla da ostavi u kolijevci neka dobra vila; - principi jednakos (Hipijin stav: „Jednako je s jednakim po prirodi srodno“) i slobode; - autonomija ličnos i pravda, kao stožerna ljudska vrlina; - skladno pomirenje ljudske slobode i suprema je bogova; - moralni (e čki) kodeks; - agon (takmičenje, životni dinamizam), kao slobodarski duh i nadmetanje, koji je kod Grka značio utakmicu sa svakim i na svim poljima duha i tvorbe, a kod Crnogoraca bio je nadmetanje samo sa sobom (čojstvo), a prov drugog nadmetalo se samo kada je u pitanju odbrana slobode i ljudskog dostojanstva (junaštvo). Svako je takmičenje negacija drugog pa i različita. Treba pobijedi sebe. Zato je crnogorski agon humaniji: Više dava nego uzima , umjesto sile razlog izabra , glavu za obraz da i nikad ispred ljudi nego u red ljudi sta – Sula; - kosmopoli zam, kao filozofsko gledište o jednakos svih ljudskih bića bez obzira na nacionalnu, vjersku, rasnu, socijalnu i drugu pripadnost; - i jedna i druga (stara Grčka i stara Crna Gora) pravdu su stavljale u središte života i u njoj otkrile najviše mjerilo ljudske ostvarenos – kod Grka u obliku „arete“ (skup svih vrlina, a kod Crnogoraca u sintezi svih vrlina – „ljudskovine“). Pravda je kod obje kulture, ne samo ljudska kategorija nego i kosmičko načelo, kvin sencija svih vrlina i simbol reda i harmonije.

Čojski zakoni života Kod Crnogoraca ljudskovina predstavlja prak čno ponašanje i poštovanje lične egzistencije, fizičke i moralne, prema drugim ljudima, a u skladu sa konkretnom životnom situacijom. Sama čovječnost je dostojanstvo koje uzdi-


271

že čovjeka nad svim drugim bićima (Kant) i koje predstavlja skup ljudskih vrlina usađenih u ljudsku svijest spontano, a izniklih iz primjera i uzora, tradicije, morala i običaja kojim se unapređuje život ljudi, njihov mir, pravda, socijalno blagostanje i uzajamna tolerancija. Ono je zapovijest da se gnjev, mržnja, stras i nepravda po snu velikodušnošću koja, izrastanjem iz slobodne volje, kroz moralnu zapovijest oblikuje kulturu volje, čije je iskonsko načelo: u spokojstvu drugih ljudi vidi sebe spokojnog. „Život zaslužuje opstanak samo ako mu je putokaz čojstvo“ (Stevan Perkov Vuko ć). Čojstvo se može izrazi kao sublimacija čovjekove svijes o vrs koja je dosegla do uma i koja se uzdigla do visine njihovog istorijskog zadatka, gdje zakoni humanos treba da smijene niže zakone prirode (mržnju, biološke i čulne pods caje). Njime se iznuđivalo poštovanje osnovnih društvenih i moralnih vrijednos . Strukturu ove e čke vrline kod Crnogoraca čine: zadata riječ, dostojanstvo, hrabrost, ponos, nesebičnost, dobročinstvo, velikodušnost, skromnost, umjerenost, pravičnost, čovjekoljublje i gostoprimstvo. Ovo su samo osnovne vrijednos njihovog etosa, a postoje i druge brojne kojim se odlikuje njihov viteški moral. Svako, bez obzira na društveni rang ili imetak, ima mogućnost da osmisli svoju fizičku egzistenciju na osnovu moralnog ponašanja. Moralno savršenstvo čovjeka sastoji se u vršenju dužnos prema drugim, a naročito prema ugroženim i nemoćnim, čiji izraz predstavlja aksiološko načelo njihove filozofije morala: Svaki pojedinac treba da služi čovječanstvu kao svojoj ličnoj svrsi. Zbog toga je borba Crnogoraca za slobodu bila borba za slobodu sveukupnog čovječanstva. Pojavu pisanih zakona (nakon donošenja Zakonika obščeg crnogorskog i brdskog – 1798), Sula je shva o kao akt moralne i pravne kulture, kojom društvo preuzima na svoje organe mehanizme zaš te prava i sloboda njegovih članova, kojim se uspostavljaju temelji pravne države. „Kapetane, od kako je svijeta i vijeka ljudi su se čuvali od opasne riječi, brane i čast – krv gazili i domove rasturali“. „Jes“, kaže Sula, „vais nu je tako. To je bilo vrijeme bezakonja. Kad niko ne čuva obraz, život i imanje, majku i sestru, ženu i đecu, niko sem i bratstva tvojega, onda je čojek imao pravo i dužnost da mane što bolje umije, da bi umro ka čojek i da ne bi živio kao nečojek. Sad je drugo vrijeme“, kaže Sula. „Pravo da sudimo prenijeli smo sa sebe na sudove – Gvardiju i Senat – oni vrše i dijele pravdu. „ Ali, osveta, kao krajnji čin kompozicije, nije bio i krajnji cilj pravde. Prema moralnom kodeksu crnogorskog etosa, čovjek je stajao na većem pijadestalu ako je putem samosavlađivanja znao da je opros . Ali to nije imao pravo svako, nego samo onaj koji je istovremeno sjedinio sve ljudske vrline.

272


Takvi su primjeri velikodušnog opraštanja – majke Veka Ilinčića, Ćor Sulja, Muja Vujadinovića i dr. „Ubi zlu riječ znači ubi slobodu“, kaže Sula. „Slaba riječ je teška kao malj, opaka kao prečanica ljudska, no koliko god bila teška i opaka sama od sebe ne siječe po čas čovjekovoj. Kad ljudi vide da je pogan od laži načinjena, izvrgnu ga ruglu kao nešto nečisto i nakazno“. „Kazni čovjeka zbog pogane riječi znači skoči u oganj i ludo gazi po ugljevlju“. Kažnjavanje za zločin misli je kažnjavanje slobode misli, povreda slobode izražavanja. Ako demokra ja hoće da funkcioniše, treba ukloni prepreke koje smetaju da ljudi slobodno misle i presuđuju. Borba za čovjeka je borba za is nsku komunikaciju među ljudima. Jer, ne mogu ljudi bi ni srećni ni zadovoljni sve dok zbog svojih mišljenja moraju drhta (Holbah). Dekriminalizacija klevete i uvrede u crnogorskom krivičnom zakonodavstvu na tragu je refleksija Suline slobodarske i prosvje teljske misli. „U gomile nema suda“, govorio je Sula. Ovdje se može napravi komparacija sa Aristotelovim stavom da je onaj ko je izmislio državu učinio najveće dobro i Platonovim apodik čkim sudom: „I kad bi se svi A njani skupili na jedno mjesto i bili svi pametni kao Sokrat, to je opet samo jedna rulja“ – (Platon, „Država“). Sula je živio na prelazu iz patrijarhalnog u građansko, iz predržavnog u državno stanje, u vrijeme u kome je neobuzdani karakter Crnogoraca, Njegoš slikao: „Vi ne date sedla ni uzda , pravda vi je što je vama drago“, u vrijeme u kome je bio najbolji onaj koji nije h o nikome da se potčini (jedan je Crnogorac rekao gospodaru: „Poštujem te kao gospodara, ali me tvoje naredbe ne obavezuju“). „To što se čovjek opire vlas nije razlog da joj pleći obrne. Bolje rđava vlast nego bezvlašće. Bez krmaroša, lađa se o bregove lomi“ (Sula). Sula je proniknuo u dubinu ideje pravde za koju je smatrao, za razliku od Moneskjea, da sudija pored mača mora da ima i srce. Otuda je poznavao oba fenomena: i psihologiju vinovnika, ali i socijalnu sredinu u kojoj je živio i u kojoj je došlo do kršenja kuštuma zemaljskog. Zato poručuje: „Jedna je nevolja koja vodi u Spuž (tada pod Otomanskom vlašću – Č. B.), a druga kako joj se oduprije . Sa jednim koji ište koru hljeba lako je izići na kraj, sa drugim koji svakog proljeća mami, kad kaduči bez brašna ostanu, mnogo je teže. Zato opros mo Radu, jer i Bog jednom oprašta. Ali ako bi stalno opraštali grešnicima, ogriješili bi se prema onima koji ne griješe. „


273

Čojstvo se temelji na samoj ljudskoj prirodi. Ono je sastavni dio ljudske psihe. Nije bilo drugih društvenih klasifikacija među ljudima, osim prema moralnim vrijednos ma: čojstvu i junaštvu. Kod Crnogoraca ta podjela bila je na ljude i neljude. Nije bilo čojstva bez junaštva ni junaštva bez čojstva. Junaštvo je moralo odisa velikodušnošću. Sve što je izbijalo izvan okvira junačke velikodušnos , bilo je razbojništvo. Plašljiv čovjek se nije mogao odlikova čojstvom iako je mogao bi čovječan. Čojstvo je kad braniš drugoga od sebe, a junaštvo kad braniš sebe od drugoga (Marko Miljanov). Na dilemu što je viša vrlina, čojstvo ili junaštvo, Marko Miljanov, odgovara: „Junak čojku konja vodi“. Veličanstveni e čki supstrat crnogorskog naroda, iznikao je iz njihove vjekovne borbe za slobodu. Za vrijeme pokroviteljstva Mletačke Republike prema Crnoj Gori, Crnogorci su preuzeli zavjet da nikada neće ići u ratnu akciju izvan Crne Gore. Ciljevi borbe bili su: sloboda, pravda i ljudsko dostojanstvo, koji su bili zasnovani na iskonskom uvjerenju o opravdanos te borbe, pa u sveukupnoj istoriji čovječanstva ne postoji primjer, kao kod Crnogoraca, da su se njihovi ciljevi borbe poklapali sa pravilima (viteškim) po kojima je vođena. Nikada kod Crnogoraca nije bila izražena isključivost ili netolerancija. Oni nijesu oboljeli ni od vjerskog fana zma. Njihova je autokefalna crkva – narodna i ekumenska, a samo je po dogmi pravoslavna. Kod Crnogoraca vjera nije bila ni ideja, ni cilj žrtvovanja, nego su učenja hrišćanstva služila samo kao provjera i potvrda njihove opravdanos borbe za voljnost i slobodu, odnosno, koliko su ljudske akcije u skladu sa hrišćanskim načelima božanske pravde. Oni koji drugačije misle i postupaju za njih nijesu neprijatelji nego samo provnici. Vjerski fana zam je jednoumlje koje ne odgovara pogledu na svijet i psihi Crnogoraca. Za Crnogorce, najveća vrijednost je čovjek, a najviši princip socijalne interakcije: „Svi su ljudi jednaki“ i „Čovjek je čovjeku Bog“.

Vječni sjaj agona crnogorskog Crnogorski e čki kodeks nije istorija i prošlost. On je opšteljudski, univerzalan i svevremenski. On je vječita mladost kojom i sadašnjost i budućnost svih naroda treba da se nahadnjuje. Po svemu sudeći, is nita je teza njemačkog filozofa Fihtea (inače Kantovog najboljeg đaka): Ako trebanje prethodi bitku, onda je na početku ljudske istorije stajala budućnost, a mi preko sadašnjos putujemo u prošlost.

***

274


Autor ovih skromnih redova ima slobodu da sugeriše da crnogorske centralne i lokalne, prosvjetne i administra vne vlas učine napor da se na studijama juris čkih znanos revandicira i studioznije izučava crnogorska državnopravna istorija i crnogorsko običajno pravo, arbanaško običajno pravo i šerijatska pravna kultura, e ka i civilizacija. Jedan od amfiteatara Pravnog fakulteta Univerziteta Crne Gore treba da ponese ime Sule Radova, kao što jedan nosi ime Valtazara Bogišića, jer je crnogorsku pravnu samorodicu stvorio crnogorski narod i njegovi duhovni gorostasi, kakav je bio i Sula Radov. Bilo bi u skladu sa tradicijom ali i izraz njenog poštovanja da crnogorske sudije, na svojim svečanim zborovima, polože izraze sjećanja na spomenik Suli Radova pred Vlaškom crkvom, na Ce nju. Potrebno je da savremeni zakonopisci, crnogorski zakonodavni i pravni sistem utemelje na e čkoj i pravnoj doktrini crnogorskoga narodnoga duha, kao mul kulturalnog, jer njihova načela mogu služi osnovom kulture i znanos većih i boga jih civilizacija, a ignorisanjem takvih originalnih tvoračkih formi znači negaciju subjek viteta i iden teta pred kojim se Crna Gora zori na pozornici plodova ljudskoga duha, sveukupnog čovječanstva. Narod koji gubi pamćenje, gubi život (an čka mudrost).

Literatura: Boro Vujačić: Sula Radov – izreke i anegdote, 1974. Vukota B. Radulović: Sula Radov u svom vremenu, 2003. Dr Niko S. Mar nović: Valtazar Bogišić – Istorija kodifikacije crnogorskog imovinskog prava, 1958. Imanuel Kant: Kri ka prak čnog uma, 1978. Platon, Država, 1982. Dr Čedomir Bogićević: Sula Radov i prirodno pravo – Heroida crnogorska, 2005.

Gojko Kastratović: „VOSKRESENJE NE BIVA BEZ SMRTI“ (O FILMU VLADIMIRA Đ. POPOVIĆA)

„VOSKRESENJE NE BIVA BEZ SMRTI“ (O FILMU VLADIMIRA Đ. POPOVIĆA)

275 Gojko Kastratović, reditelj

Godine 1922. u Rimu je snimljen dugometražni igrani film „Voskresenje ne biva bez smr “, u proizvodnji Sangro filma. Scenario za ovaj film napisao je Ce njanin Vladimir Đ. Popović (1884-1928), koji se rodio u Nikšiću. Gimnaziju je učio na Ce nju i u Sremskim Karlovcima. Pravni fakultet završio je u Beogradu. Bio je sudija Oblasnog suda u Ce nju, a potom je bio advokat. U januaru 1916. godine odlazi sa dijelom crnogorske Vlade u Pariz. Iz Pariza 1920. godine zajedno sa crnogorskom Vladom u emigraciji prelazi u Rim. Kada je kraljica Milena kao namjesnica, imenovala novu i pretposljednju crnogorsku emigrantsku Vladu 28. juna 1921. godine, Vladimir Đ. Popović postao je ministar pravde. Umro je u Nici 1928. godine gdje je i sahranjen. U emigraciji objavio je veliki broj članaka o tadašnjim aktuelnim pitanjima, naročito u „Glasu Crnogorca“, koji se štampao u Neji kod Pariza i u Rimu. Članke je objavljivao pod svojim imenom i pod pseudonimom Vuk Mandušić. Ovaj scenario je jedini njegov filmski pokušaj, ali je uis nu on ostao prvi crnogorski filmski scenarist, jer je napisao prvi scenario jednog igranog filma, koji je realizovan. Režiser filma bio je Eduardo Benčivega, a scenograf i kos mograf Kapijero Luperini. Uloge su tumačili Elena Sangro, Karlo Gvalandri, Kamilo de Rosi, Enriko Ska ci, Lado Fortuna , i djeca Ratomir V. Popović, Momo P. Šoć, Lidija V. Popović. Na konačnoj verziji scenarija sarađivao je italijanski pjesnik Gabrijele d’ Anuncio. Scenario prvog crnogorskog scenariste Vladimira Đ. Popovića je sačuvan. Film je u Rimu prvi put prikazan 14. aprila 1922. godine u bioskopu Il Grande cinema Volturno. Prikazan je u Španiji, Francuskoj i Egiptu. U Kraljevini Jugoslaviji nikada nije prikazan zbog sadržaja filma jer je prikazivao borbe Crnogoraca u Prvom Svjetskom ratu na stranu saveznika. Najveći dio sredstava za realizaciju ovog filma obezbijedio je sam Vladimir Đ. Popović,

276


ministar pravde crnogorske Vlade u emigraciji. Finansiranje ovog filma pomogli su naravno italijanski i crnogorski dvor kao i Crnogorci u emigraciji. Radnja filma se događa u dva mala sela na crnogorsko-austrijskoj granici. U ta dva sela žive dvije porodice sa po dvoje djece. U dom Pavla i Jakše, na austro-ugarskoj teritoriji, s že bečki profesor Blum koji ne vjeruje u legendu o crnoj planini Lovćenu, na kojoj se po vjerovanju, na samom vrhu planine nalazi ogroman orao koji čuva crnogorsku zastavu. Pošli su da utvrde is nu. Profesor je želio fotografiju orla, pa se otac Pavlov i Jakšin popeo na sam vrh i nekim čudom pao u ponor i poginuo. Profesor Blum odveo je u Beč malog Pavla, a Jakša je ostao da živi kod druge porodice na crnogorskoj teritoriji i da se podiže uz Andriju i Milenu. Poslije osamnaest godina počeo je Prvi svjetski rat. Pavle ne zna da mu profesor Blum nije otac, mobilisan je i odlazi na crnogorsko ra šte. Njegov brat Jakša, već vjerenik lijepe Milene, u crnogorskoj je vojsci. Selo na crnogorskoj granici prvo je palo u ruke austro-ugarske vojske. Kuća u kojoj živi Milena dodijeljena je za stanovanje dvojici austrijskih oficira Francu i Pavlu. Franc pokušava da napastvuje Milenu, no Pavle obuzet moralnim osjećanjem zaš je. Milenin brat Andrija donosi pismo iz Rima od kralja Nikole za crnogorskog ministra vojske generala Radomira Vešovića, koje Milena uspijeva da dostavi. Poruka generalu glasi Ofanziva će poče na svim savezničkim frontovima. Crnogorci izvršite svoju dužnost. Dok je ratni savjet odlučivao sa generalom Vešovićem o podizanju ustanka, vod austrijskih vojnika opkoljava generalovu kuću i hapse generalovog brata i sina, a sa njima i kapetana Jakšu. Svi su osuđeni na smrt strijeljanjem. Milena ne uspijeva da izmoli pomilovanje za svog vjerenika. Na dan izvršenja smrtne presude, Milena se preobuče u sveštenika i ulazi u ćeliju kod Jakše sa još jednim sveštenim licem, i želi da se vjenča sa svojim vjerenikom. Jakša neće da se ona žrtvuje, ali Milena hoće da ponosno nosi prezime čovjeka koji je dao život za svoju domovinu. Pošto je vjenčanje obavljeno, Jakšu i ostale osuđene odvode na strijeljanje. Jakša traži da upravniku zatvora, za koga ne zna da mu je brat, uruče pismo sa medaljonom i da upravnik to pošalje na određenu adresu. Tako Pavle saznaje is nu o sebi pošto mu je njegov brat strijeljan. Skida sa uniforme oznake i epolete, ide prema Mileni, sjedinjujući svoj bol sa njenim. Pavle i Milena predaju posljednju poruku generalu Vešoviću, koju su mu po Mileni upu li, prije odvođenja na strijeljanje, brat i sin. Dok su svi pogođeni nesrećom, jedan glas opominje: Voskresenje ne biva bez smr . Dužina filma bila je 2050 metara, a sačuvano je 138 metara i 47 fotografija, pa je reditelj i profesor Dejan Kosanović izvršio rekonstrukciju filma

Gojko Kastratović: „VOSKRESENJE NE BIVA BEZ SMRTI“ (O FILMU VLADIMIRA Đ. POPOVIĆA)

277

1997. godine koja traje 30 minuta i koja je prikazana. Na osnovu sačuvanog scenarija i rekonstruisanih 30 minuta ne može se potpuno vidje vrijednost filma. Ali, nekoliko recenzija objavljenih u italijanskoj štampi koje navodi Glas Crnogorca, štampanog u Rimu 1922. godine u broju 96, mogu nam donekle više reći o filmu. Đenovski list IL secolo XIX, piše da je film suges van i uzbudljiv, da sadrži u sebi svu tugu, strast, najtananija osjećanja i otadžbinsku ljubav. A bolonjski list L’ aventure d’Italia is če da ova istorijska drama iznosi sa tragičnom is nom, staru besmrtnu dušu crnogorsku“. Recezent lista Caﬀaro piše da u ovoj “drami istorijskoj koja je uzeta iz stvarnog života i onoga što se desilo među surim i neplodnim planinama Crne Gore, scene se uzbudljivo smjenjuju i egzal raju žrtve i junaštvo“. Poslije Rapalskog ugovora film se nije prikazivao u Italiji jer je došlo do pogoršanja odnosa crnogorske emigracije u Italiji i Musolinijeve italijanske vlade. Film je trebao bi prikazan krajem aprila i početkom maja 1922. godine u Đenovi, gdje se održavala Konferencija posvećena ekonomskim pitanjima, sa namjerom da prisutnima prikaže, kakve je ljudske žrtve pretrpio crnogorski narod koji je bio njihov saveznik u Prvom svjetskom ratu. Srpska delegacija je spriječila da se prisutnim prikaže film, ali film je ipak imao javnu projekciju i prikazan je za građanstvo u Đenovi. Film je oči primjer što je sve činjela crnogorska poli čka emigracija i kako se borila da se ispravi nepravda koja je nanešena njihovoj domovini, njihovom kralju i njima. Očito je da je Vladimir Đ. Popović mislio da će ova dirljiva drama ganu savjest građana i poli čara sa kojima je Crna Gora bila saveznik i podnijela velike žrtve. Računao je i na popularnost italijanske dive nijemog filma Elene Sangro Drago, čija je firma „Sangro film“ potpisala kao producent filma. Nada im se nije ispunila. Žrtvovana im je domovina, njihov kralj i oni za sramotu pravde.

278


Aleksandar-Saša Samardžić: PODGORIČKA SKUPŠTINA-IZRAZ PAŠIĆEVOG KONCEPTA VELIKE SRBIJE

HERALDIKA CRNOJEVIĆA

279 Aleksandar-Saša Samardžić

Sve države vode računa o svojim simbolima. Heraldici, kao pomoćnoj istorijskoj nauci, koja proučava postanak, razvoj i izradu grbova, u svim državama se pridaje velika pažnja i potpomaže razvoj te grane nauke. Države koje nemaju dugu heraldičku tradiciju i istorijski kon nuitet, sa velikim sredstvima i pažnjom razvijaju tu oblast. Dok mi u Crnoj Gori, bogatoj heraldičkom tradicijom, državnom i porodičnom, pokušavamo pobjeći od nje kao da se s dimo svoje prošlos . Prepuštamo da o crnogorskoj tradiciji, pišu drugi stavljajući nas u neke sasvim druge korpuse, samo ne u crnogorski. Naravno, i sama država kada se sretne sa gorućim, dnevnim, problemom rešava ga na “brzinu”. Grbovi su kōd postojanja i tradicije, simbol trajanja i spoj prošlos , sadašnjos i budućnos . Oni nas odražavaju i održavaju, oni u ču na našu svijest i podsvijest, kako ličnu tako i kolek vnu. Grbovi su dio našeg iden teta i kon nuiteta. Grb dinas je Crnojević je osnov za državnu heraldičku tradiciju Crne Gore. Naime, zlatni krunisani dvoglavi orao uzdignu h krila na crvenom š tu postaje stalni grbovni simbol na budućim crnogorskim državnim grbovima. Upravo iz ovih razloga moramo da posve mo dužnu i značajnu pažnju istraživanju i sakupljanju izvora o dinas čkom grbu Crnojevića. Ustaljeno praksa kada se govori ili prikazuje grb Crnojevića je da se pokaže grb tj. kamena dekora vna plas ka sa Ce njskog manas ra.

280


Da se malo zadržimo na njemu. Dosta često ćemo ču prilikom opisivanja ovoga grba da je to bijeli dvoglavi orao Crnojevića.


281

Tri detalja privlače pažnju. Prvo, grb da bi bio Grb MORA bi na š tu. Toga ovđe nema nego je dvoglavi orao okružen lovorovim vijencem. Drugo, vrhovi krila su spuštena dolje i treće, glave orla su vezane ogrlicom. Drugi “grb” koji se prikazuje je sa kapitela ispred Dvorske crkve na Ćipuru.

Ipak se u posljednje vrijeme ovaj “grb” preskače jer su previše uočljivi dva detalja. Prvi da nema kruna iznad glava orla i drugi detalj da u kandžama drži kugle. Još jedan od ustaljenih prikaza grba Crnojevića je i pečat Ivana Crnojevića koji se čuva u Ce njskom manas ru.

282


U Crkvenom ljetopisu Andrije Zmajevića iz 1675 godine, imamo još jedan prikaz istog pečata

Zahvaljujući svemu navedenom imamo da se i na nadgrobnoj ploči Ivana Crnojevića u Dvorskoj crkvi na Ćipuru


283

umjesto grba Dinas je Crnojevića aplicira konturna verzija pečata

đe imamo zadovoljenje svih “ukusa” - i bijelog dvoglavog orla i zlatni o sak pečata. Ako ipak prihva mo da se nije htjelo ili smjelo, aplicira grb Dinas je Crnojević na nadgrobnoj ploči osnivača Ce nja, ipak se onda barem mogao vjerno aplicira njegov pečat, iako kod Crnogoraca ne postoji tradicija da se grobno mjesto obilježava “pečatom”. Omiljeni prikazi za grb Crnojevića su i dekora vne zastavice iz Oktoiha.

284

Crnogorski anali, br. 1/2013 i iz njih se izvlače ono što se pretpostavlja da je grb.

ili

a koris se


285

Istorija državnog grba Crne Gore počinje sa dinas jom Crnojevića. Porodični grb Crnojevića postavio je osnov crnogorske državne heraldike. Da pogledamo još neke izvore. Plemićki grb dobio je Ivan Crnojević na sjednici mljetačkog Velikog vijeća 24.02.1473, što je potvrđeno zlatnom bulom čiji prepis se čuva u Državnom arhivu Venecije (Arcshivio di Stato di Venezia, Ex libro privilegiorum II, ch. 54) u kojoj se navodi da je grb “zlatni dvoglavi orao”, o čemu je pisao Radoš Rotković. I poslije pada Crne Gore ovaj grb je nosio i nastavio tradiciju Staniša (Skenderbeg) Crnojević kao i njegovi unuci koji su izbjegli u Veneciju. Dikanž navodi da su “članovi porodice Crnojević, primljeni u krugove venecijanskog plemstva, nosili ovjenčanog zlatnog orla u poletu na crvenom polju”1.

a ilustrovan je na ovaj način. Svi pozna grbovnici na is način prikazuju grb Crnojevića. U Grbovniku Korjenić-Neorić iz 1595 god.

1

Charles du Fresne Sieur du Cange, Illyricum vetus et novum, str. 135.

286


i Beogradskom grbovniku I (koji je uništen u bombardovanju 1941) a po kojima je A. Solovjev crtao grb Crnojevića, prikazan je na is način tj. kao zlatni dvoglavi orao u poletu na crvenoj podlozi.2

U tzv. Beogradskom grbovniku II iz 1620,

2

Aleksandar Solovjev, Vizan jski heraldički amblemi i Sloveni, str. 336


287

nalazi se grb Crnojevića koji je veoma likovno lijepo urađen. U tom grbovniku se vidi zlatni dvoglavi orao vizan jskog pa. U Fojničkom grbovniku iz 1675,

takođe se vidi isto, samo što likovno baš nije najbolje urađen. I u ostalim grbovnicima kao npr. Althanov grbovnik iz 1614, Olovski 1689, Skorojevički (Bečki) iz 1636, Iva Saraka iz 1746, Riter-Vitezovića .... svuđe je is prikaz grba Crnojevića “ZLATNI DVOGLAVI ORAO U POLETU NA CRVENOJ PODLOZI”. Takođe, i kasniji heraldičari se slažu oko izgleda grba Crnojevića kao što su Ivan Bojničić,

288

Crnogorski anali, br. 1/2013 Stojan Novaković, Viktor Duišin,

Bartol Zmajević, Aleksandar Palavestra, Dragomir Acović, Marko Atlagić,

Božidar Šekularac... Izvora ima još i nijesu svi sakupljeni. Jedan od prioritetnih zadataka bi upravo trebao da bude da se istraže, skupe, dokumentuju i objave svi izvori vezani za grb Dinas je Crnojević. Ovaj zadatak je trebao i do sada da bude odrađen iz prostog razloga što se Zakonom o državnim simbolima š te istorijski simboli Crne Gore pa i grb Crnojevića. Najprioritetniji od svih zadataka koji stoje pred nama je da se na nadgrobnoj ploči Ivana Crnojevića u Dvorskoj crkvi na Ćirupu postavi grb Dinas je Crnojević.

289

Branislav Borilović: CETINJSKA „ZALOŽNICA“ IZ 1864. GODINE – PRETEČA CRNOGORSKOG BANKARSTVA

CETINJSKA „ZALOŽNICA“ IZ 1864. GODINE – PRETEČA CRNOGORSKOG BANKARSTVA

Branislav Borilović

Prema podacima profesora i istoriografa Dušanu Vuksanu, prva banka u Crnoj Gori nastala je 1864. godine. Ugledni profesor je još 1928. godine, objavio u Zapisima1 tekst pod nazivom „Prva crnogorska banka”. U njemu se kaže da „danas to valjda niko ne zna, prva crnogorska banka osnovana je na Ce nju još 1864. godine”. Prema D. Vuksanu, podaci o ovoj banci mogu se naći u „Državnom Arhivu Ce njskom”, i to u tri knjige Protokola Založnice Crnogorske za god. 1864-1868. On, dalje, navodi da je „banka što bi se reklo, radila punom parom do kraja februara 1868. godine”, kada je likvidirana i nije radila sve do 23. aprila iste godine. Među m, banka je ubrzo nastavila sa radom, po svoj prilici јоš istog dana kada je i prestala. D. Vuksan za tu tvrdnju ima i konkretan dokaz. Naime, on pod is m datumom nalazi odluku u kojoj, između ostalog, piše: „Šljeduje ponavljanje i primanje zaloga po naredbi Prav. Senata”. Na temelju toga, on zasniva svoju tvrdnju da je rad banke otpočeo istog dana, dok nije „skrahirala” 12. septembra 1870. godine. Prema D. Vuksanu, najteže je bilo utvrdi čija je zapravo bila banka. Sudeći po klauzuli, koja je navedena, svi su izgledi da je Senat imao nad njom vlast „jer kao što se vidi, on je bio vlastan i da je likvidira i da joj produži rad”.2 Među m, ono što je interesantno je da se kao akcionar nije pominjao Senat, već veliki vojvoda Mirko (u to vrijeme bio je predsjednik Senata) i knjaz Nikola. Uloženi kapital u banci uplaćen je u periodu od 9. XII 1864. do 29. IV 1865. godine i iznosio je 14. 660 fiorina, od čega je vojvoda Mirko upla o 12. 368 fiorina, a knjaz Nikola 2. 292 fiorina. Inače, banka je otvorena 11. XI 1864, a prvi zajmovi počeli su se izdava 10. XII iste godine. Period od kada je otvore1 2

Vuksan, Dušan:Prva crnogorska banka, Zapisi, Ce nje, jul-avgust 1928, str. 51. Isto, str. 52.

290


na banka (11. XI) do početka izdavanja zajmova (10. XII) iskorišćen je za izradu potrebnih bankarskih knjiga i obrazaca i štampanje raznih formulara. Vuksan nalazi da su urađene tri knjige, i to: glavna knjiga koja se zvala Ukupni protok Crnogorske Založnice, a sadržala je sljedeće rubrike : 1. Redni broj; 2. Prezime i ime založenika i mjesto njegovog prebivanja; 3. Datum kada je predmet založen; 4. Vrsta založenog predmeta; 5. Procjena is h (for:, D.); 6. Izdano na zalogu (for:, D.); 7. Za koliko roka; 8. Dobitak na izdane novce u roku izdanja (for:, D), dan u kome je rok izdat; 9. Primjedbe. Druge dvije knjige zvale su se Protokol Založnice Crnogorske - Ma i kći i bile su knjige blokova, od kojih je jedan ostajao u založnici (Ma ), a drugi je dobijao založenik (Kći). Ovi blokovi su imali sljedeće rubrike: 1. B(roj); 2. Dne…186.; 3. G…ostavio je u zalogu šljedujuće stvari u roku is čućem dne…; 4. Vrsta stvarih; 5. Procjena (for:, D), izdano (for:, D). Vuksan, dalje, kaže da je od procijenjene sume izdavato redovno 75%, a da je rok za zaloge bio od mjeseca do godinu dana. Godišnja kamata je bila 8%, a prilikom otkupa zaloga sve primjedbe bi se stavljale u rubriku „Odkupio”. Tom prilikom morao se vra blok (Kći), pri čemu je konstatovano: „otkupio i biljet je pri njemu ostao”. Zajam se mogao i produži , a u tom slučaju bi se u rubrici „Primjedbe” konstatovalo: „Ponovio v. br…”. Čitav postupak bi se zaveo pod novim brojem i datumom kada je zalog prvi put otkupljen. U slučaju da se neki zalog ne otkupi prodavan je. Taj slučaj se dogodio sa Nešom Ljumovićem, čija je založena ledenica bila procijenjena na 46 fiorina. Pošto je rok dospijevao 30. jula, bila je prodana 9. oktobra popu Vidaku za is iznos. Is slučaj je bio i sa ledenicom Jakše Delibašića i popa Sava Vujovića. Interesantna je sudbina zaloga nekih Crnogoraca koji nijesu otkupljeni na vrijeme. Tako je ledenica Todora Kustudije prešla u ruke g. Boza3 „bez para i bez biljeta” 8. XI 1876. godine. Ledenica Sava Strugara dospjela je u ruke g. Kantakuzena, a istu mu je poklonio knjaz Nikola. Založeni nož Iva Bajkovića, knjaz Nikola je poslao „na izložbu u Moskvu”. Kasnije je po knjaževom nalogu Ivu Rakovu Bajkoviću isplaćeno 120 fiorina zbog toga što je nož ostao u Rusiji. Nož Grujice Đuraškovića, doživio je istu sudbinu i bio je poklonjen od strane knjaza Nikole „kumu Ris ću”4. Nažalost, malo je sredstava korišćeno iz ove založnice, ili kako D. Vuksan kaže banke, od strane siromašnih građana Crne Gore. Najviše sredstava su koris li takozvani „najviđeniji ljudi” sa Ce nja ili oni koji su dolazili 3

Najvjerovatnije se radi o vojvodi Božu Petroviću, predsjedniku Senata. Jovan Ris ć, srpski poli čar koji je zamijenio kneza Mihajla kod krštenja Stane, treće ćerke knjaza Nikole. 4


291

nekim poslom na Ce nje. Is na, u rijetkim slučajevima, zajam su koris li i siromašni građani, kao i nekoliko „udovica”. Konstatuje, da se radilo o malim sumama i da su siromašni građani uredno vraćali zajam, za razliku od pojedinih „glavara”, koji su bili „aljkavi” u otpla zajma. Glavari su dio novca trošili na kartama. Posebno je bio u modi „ajnc”5, koji im je u nekim slučajevima praznio džepove. U daljem se pominju imena nekih založnika, među kojima su: vojvoda Petar Vuko ć (uložio toke za 400 fiorina); vojvoda Petar Vujovic (srebrne ćese za 240 fiorina), vojvoda Luka Milić (ardžajliju za 16 fiorina); vojvoda Miloš Krivokapić (ledenica za 290 fiorina), vojvoda Šole Radović (nož za 39 fiorina) vojvoda Peko Pavlović (ledenica za 48 fiorina), vojvoda Miljan Vuković (ledenica za 55 fiorina), vojvoda Ivo Radonjić (nož za 200 fiorina), vojvoda Marko Miljanov (nož za 18 fiorina), vojvoda Anto Daković (nož za 80 fiorina). Vojvoda Krco Petrović (sablja za 144 fiorina), serdar Pero Matanović (toke za 180 fiorina) serdar Jole Pile ć (sablja za 194, 33 fiorina), serdar Škrnjo Kusovac (ledenica za 100 fiorina), serdar Savo Jovićević (ledenica za 82 fiorina), serdar Nikola Đurašković (handžar za 1200 fiorina), protopop Minja Radonjić (ledenica za 46, 20 fiorina), pop Milo Jovović (toke za 64 fiorina), itd. Interesantno da je među zajmodavcima najviše bilo popova i oni su sačinjavali dese dio svih založnika, što govori da su i u m teškim uslovima za Crnu Goru „imali okle”. Ipak, gotovo sve zaloge su bile „iskupljene” osim 31, od ukupno 828 koje su propale u korist države. Najviše se zalagalo oružje, a rjeđe nekretnine. Posebno je zanimljiv jedan zalog – „Na časnu riječ“, gdje je osoba položila u zalog svoju riječ (čast, ugled) i na osnovu toga dobila zajam. Kao što smo rekli, najviše je zalagano oružje pa su tako kroz bančine magacine prošle 339 ledenice, 269 noževa, 180 ardžajlija, 30 ćesa, 28 kubura, 27 ženskih pasova, 27 zlatnih prstenova, 24 toke, 17 zlatnih satova, 15 srebrnih satova, 15 sabalja, 14 džeferdara, 8 nožića, 7 handžara, 6 pari brnjica, 5 krstova, 4 kandila, 4 ćemera, 4 pantapeta (ženski broš), 3 noža bjelokorca, 3 nožnice, 3 zlatna lanca, po dvije: polukubure, male ardžajlije, puške „proste”, đerdani, nož pros , divit srebrni. Po jedna vrbija, sarajlija, gunj, ćilibar, kalež, ženski kordun i srebrna puška (27 komada). Svi založeni predme bili su skupocjeni, pa je tako za handžare davano po 2. 000 fiorina, za sablje i ledenice po 500 fiorina, za toke 400 fiorina, za ćese 240 fiorina, za nož 200 fiorina, za kandila 200, za ženski pas 117 fiorina. Po svoj prilici, banka je radila uspješno, jer su troškovi bili mali, a personala nije imala osim upravitelja Iliju Ramadanovića. On je primao godišnje 600 5

Ajnc ili Blackjack je i danas popularna kartaška igra na sreću.

292


fiorina, dok je „š madur”6 pop Vidak Popović primao 25 fiorina. Promet Založnice je iznosio: - u decembru 1864. godine (prvih 20 dana) - oko 4.000 fiorina sa zaradom od 215,41. - 1865. godine - 31.926,40 fiorina, dok je zarada iznosila 2553,71. - 1866. godini - 13.625,29, a zarada je bila 1090,02 - 1867. godine - 5587,77, a zarada 447,22 - 1868. godine - 2478, a zarada 199,24; - 1869. godine - 10, a zarada u 0,80; - u sedmoj godini postojanja, 1870. – promet je bio 348, a zarada 27,84 fiorina. Ukupan promet bio je 57.980,46 fiorina, a dobit je bila 4534,24. No, i pored toga što je banka bila ak vna i što je ostvarila određenu dobit, ipak je propala. To se najbolje vidi iz likvidacionog računa, prema kojem je, po naredjenju knjaza, utrošeno na razne izdatke suma od 3339,32 fiorina. Jedna od većih stavki bila je stavka za gradnju „Lokande”7, i po tom osnovu je izdato 2237,22 fiorina. Na kraju sedme godine rad, a banka je imala kapital od 9070,03 fiorina i nešto neotkupljenih zaloga, poput noževa, ledenica, ćemera, brnjica i jedne časne riječi. Kao što se iz teksta može zaključi , D. Vuksan je u ce njskoj založnici prepoznao neke karakteris ke bankarskog poslovanja. Da li je sasvim u pravu kada Založnicu naziva bankom, konačnu riječ će da oni kojima je to struka, a to su ekonomis i istraživači istorije bankarstva u Crnoj Gori. U svakom slučaju, ova založnicu utemeljila je još dvije službe koje imaju direktne veze sa bankarstvom, a to su revizorska služba (Senat imao pravo kontrole poslovanja) i knjigovodstvo. Iz teksta D. Vuksana se da zaključi da je ova „banka” za vrijeme svog rela vno kratkog postojanja i djelovanja preko sistema kamata, imala dobit od 9073, 03 fiorina, koji je bio usmjeren na razne državne poslove. Između ostalog, sredstvima Založnice djelimično je finansirana izgradnja hotela „Grand” na Ce nju (2237,22 fiorina), što je bio jedan od njenih većih inves cionih zahvata. Zbog toga se o ovoj Založnici može govori kao o inves cionoj. No, naš zadatak bio je usmjeren, kako na afirmaciju teksta koji nam se učinio veoma interesantnim za buduća istraživanja istorije bankarstva u Crnoj Gori, tako i na pronalaženju dokumenata i podataka koje pominje ovaj pozna istoričar. 6

Onaj koji procjenjuje štetu, vrijednost ili količinu nečega. Hotel „Grand“ na Ce nju, u narodu poznat kao „Lokanda“, čija je gradnja započeta 1863. godine. 7

293


U tom cilju smo konsultovali fondove Državnog arhiva Crne Gore, u kojem smo uspjeli djelimično pronaći pomenutu arhivsku građu. Naime, pronašli smo če ri knjige koje se odnose na ovu temu u pregledanim fasciklama Senata (što ne znači da ih nema još u drugim fondovima). Prva knjiga nosi naslov Gospodarevi novci da u Založnicu Crnogorsku od nove godine 1864/5. U istoj knjizi sa druge strane stoji Protokol razda h novaca od 1859 do 1865. godine. Na koricama treće knjige piše Senat crnogorski i brdski Protokol Založnice crnogorske „Ma i kći” 1866-1868. g, koja sadrži 90 listova. Četvrta knjiga je naslovljena Prav. Senat crnogorski i brdski - Crnogorska založnica Ce nje - Glavni protokol primanja novca i izdavanja zajmova na zaloge 1864/1870. Sadrži 93 lista plus 17 priloga. Iz priloženog se vidi da se neki od navedenih naslova razlikuju od onih iz teksta D. Vuksana. Stoga smo mišljenja da je neophodno podrobnije istraživanje arhivske građe u cilju pronalaženja ovih i drugih podataka, koji se ču istorije bankarstva u Crnoj Gori. Uvjereni smo da je i ovo jedan skromni doprinos daljem i sveobuhvatnijem istraživanju arhivskih fondova na ovu temu.

294


295


296


297


298


Novak Adžić: POLITIČKA UBISTVA U CRNOJ GORI (1919-1941)

POLITIČKA UBISTVA U CRNOJ GORI (1919-1941)

299 Novak Adžić

Od nasilne aneksije Crne Gore Srbiji 1918. godine i njene nelegalne i nelegi mne apsorpcije Kraljevini SHS, i tokom čitavog trajanja monarhis čke Jugoslavije, Crnogorci i Crnogorke bili su izloženi represivnim mjerama organa vlas zato što se nijesu pomirili sa pravnim i poli čkim uređenjem nove države. Prije svega zato što su se odupirali tlačenju Crne Gore, negiranju i nihilaciji njenog državnog, nacionalnog i drugog iden teta, te ekonomsko-socijalnom obespravljenošću crnogorskog naroda. Tome su pružili jasan poli čki i oružani otpor, zbog čega su postali žrtve vojnih, policijskih (žandarmerijskih) organa vlas i paramilitarnih bjelaških gonećih četa, koje je organizovao i usmjeravao vladajući režim. Organi vlas su od 1919. do 1941. godine surovo i beskrupulozno postupali prema crnogorskom narodu. Ubili su iz poli čkih i ideoloških razloga i nacionalne mržnje mnoštvo Crnogoraca i Crnogorki i pripadnika drugih manjinskih naroda i vjerskih zajednica, uništavali njihovu privatnu imovinu, palili kuće i pljačkali, odvodili u zatvore. U poli čkom obračunu sa režimu nepokornim crnogorskim rodoljubima (ustanicima, zelenašima, komitama, federalis ma i komunis ma) stradalo je nekoliko hiljada ljudi. Režim i država KSHS/Kraljevina Jugoslavija Crnu Goru stavili su na mučilište. Ubijali su Crnogorce, kako tokom oružanih borbi, tako i u kažnjeničkim ekspedicijama, zatvarali su ih i mučili, a veliki dio njih je umro od posljedica ranjavanja i zlostavljanja. Ovaj prilog je spisak jednog dijela ubijenih pripadnika crnogorskog naroda zbog privrženos ideji i borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Spisak ubijenih i poginulih crnogorskih patriota koji su izgubili živote Za pravo, čast i slobodu Crne Gore, te onih koji su umrli od posljedica ranjavanja i mučenja nije, naravno, kompletan. Napro v, on predstavlja samo jedan dio od

300


onih koji su stradali od metka, noža i kundaka organa vlas u velikosrpskoj Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji. Ime i prezime i odakle je Đuro Ristov Drašković (Čevo) Spasoje Nikolić (Čevo) Jovo P. Đukanović (Čevo) Andrija Đukanović (Čevo) Savo Nikolić (Čevo) Simo Popović (Cuce) Krsto Marković (Cuce) Božo Nikolić (Njeguši) Đurica Nenezić (Čevo) Lazo Parača (Njeguši) Ivan Đurišić (Parci, Lješanska nahija) Đuro Đurišić (Gradac, Lješanska nahija) Đuro Perišić (Ce nje) Marko Pavićević (Ćeklići) Pavo Popović (Njeguši) Jovan Popović (Njeguši)

Vrijeme smr 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine

Mjesto smr Ce nje kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja Kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja Kod Ce nja Kod Ce nja Kod Ce nja


Ime i prezime i odakle je Milo P. Borozan (Bokovo) Spasoje Nikolin Adžić (Đinovići kod Ce nja) Vasilije Đurković (Kosijeri kod Ce nja) Zeko Radulović (Progonovići) Tomo Brnović (Lješanska nahija) Joleta Burić (Čevo) Milan Burić (Čevo) Mihailo Mirković (Ćeklići) Jovan Mar nović (Ce nje) Marko Bjeloš (Bjeloši kod Ce nja) Dušan Nikolić (Nikšić) Blažo Vuković (Komani) Krsto G. Pavićević (Straševina kod Nikšića) Petar S. Nikolić (Čevo) Miluša Nikolić (Ozrinići) Jela Markova (Straševina kod Nikšića) Ilinka I. Simović (Dragovoljići)

Vrijeme smr 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 7. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 6. januar 1919. godine 1919. godine

Mjesto smr kod Ce nja

Katunska nahija

1919. godine

okolina Nikšića

6. januar 1919. godine februar 1919. godine

Kod Nikšića

kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja Ce nje kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Ce nja kod Nikšića kod Ce nja Kod Nikšića

Nikšić

301

302


Ime i prezime i odakle je Mihailo R. Žižić (Miloševići, Uskoci) Đela Nikolić (Ozrinici, supruga Neska Nikolića) Ilija Markov Radović (Banjani) Srdan Backović (Straševina kod Nikšića) Todor Backović (Straševina kod Nikšića) Dušan I. Batrićević (Očinići kod Ce nja)

Vrijeme smr 3. mart 1919. godine 8. maj 1919. godine 29. maj 1919. godine 30. jun 1919. godine 30. jun 1919. godine jun 1919. godine

Rako Batrićević (Očinići kod Ce nja) Ibrahim Husa (Kodra kod Bara) Kola Čeka (Krajina kod Ulcinja) Šaćir Scena (Možura kod Bara) Đuro Raičković (Lješkopolje, Podgorica) Božo Damjanović (Rudine kod Nikšića) Obren Damjanović (Rudine kod Nikšića) Petar Gajov Nikolić (Čevo) Mitar Špadijer (Crmnica) Rade Šorović (Limljani) Đuro Šorović (Limljani)

jun 1919. godine

Mjesto smr Grkavci iznad Risna Ozrinići kod Nikšića Velimlje kod Nikšića Budoš kod Nikšića Budoš kod Nikšića

jun 1919. godine

Očinići (umro od mučenja tokom regrutskog roka) Očinići (nakon mučenja strijeljan) Kodra kod Bara

1919. godine

okolina Ulcinja

1919. godine

Okolina Bara

sredinom 1919. godine 10. jula 1919. godine 10. jula 1919. godine 21. jul 1919. godine 25. jul 1919. godine 25. jul 1919. godine 25. jul 1919. godine

Podgorica kod Nikšića kod Nikšića Obzovica kod Ce nja Limljani Sutorman, iznad Bara Sutorman, iznad Bara


Ime i prezime i odakle je Tomo Vule ć (Crmnica) Risto Tomov Božović (Limljani) Luka S. Vojvodić (Gluhi do, Crmnica) Ivo Šorović (Limljani, Crmnica) Pavić Vučeraković (Krnjice, Crmnica) Niko Vučedabić (Krnjice, Crmnica) Mićo Đonković (Krnjice, Crmnica) Đuro K. Pekić (Krnjice, Crmnica) Vuk Nenezić (Lukovo) Đuro Miković (Dragovoljići) Joko Krivokapić (Nikšić) Nikola Bajov Zajović (Ozrinići) Blažo Vučeraković (Krnjice, Crmnica) Antonije Bojović (Župa Nikšićka) Blažo Bojović (Župa Nikšićka) Jakša Mašnić (Župa Nikšićka) Tomaš Markov Marković (Piperi)

Vrijeme smr 25. jul 1919. godine jul 1919. godine

303

Mjesto smr Sutorman, iznad Bara

jul 1919. godine

Limljani (umro od mučenja prilikom zatvaranja) Umro od posljedica zatvaranja Umro od posljedica zatvaranja Crmnica (mjesto Dubravica) Crmnica (mjesto Dubravica) Crmnica (mjesto Dubravica) Crmnica (mjesto Dubravica) Trubjela (Rudine kod Nikšića) okolina Nikšića

jul 1919. godine

kod Nikšića

1919. godine

Nikšić (umor u zatvoru)

15. avgust 1919. godine 15. avgust 1919. godine 15. avgust 1919. godine 15. avgust 1919. godine 15. avgust 1919. godine

Golik kod Skadarskog jezera Mar nići (kod Danilovgrada) Mar nići (kod Danilovgrada) Mar nići (kod Danilovgrada) Mar nići (kod Danilovgrada)

jul 1919. godine jul 1919. godine jul 1919. godine jul 1919. godine jul 1919. godine jul 1919. godine jul 1919. godine

304 Ime i prezime i odakle je Mileta Andrijević (Bjelopavlići) Radonja Simonović (Župa Nikšićka) Vasko Dragićević (Piperi) Ilija Dragićević (Piperi) Nikola Dragićević (Piperi) Lakić Marković (Piperi) Golub Nikolić (Čevo) Nikola Nikolić (Čevo) Neđeljko Perković (Gornja Polja) Vaso Šorović (Limljani) Marko Mrđenović (Čevo) Milosav V. Nikčević (Pješivci) Gavrilo Mujov Džebalović (Stubica, Pješivci) Radule S. Bošković (Bogmilojevići, Pješivci) Šćepan N. Perović (Nikšić) Marko Nikčević (Stubica, Pješivci) Mirko-Muro Jakovljević (Nikšić)

Crnogorski anali, br. 1/2013 Vrijeme smr 15. avgust 1919. godine 15. avgust 1919. godine avgust 1919. godine avgust 1919. godine avgust 1919. godine avgust 1919. godine septembar 1919. godine septemnar 1919. godine 29. septembar 1919. godine oktobar 1919. godine oktobar 1919. godine 19. novembar 1919. godine 19. novembar 1919. godine 16. oktobar 1919. godine 16. oktobar 1919. godine 1919. godine

Mjesto smr Mar nići (kod Danilovgrada) Mar nići (kod Danilovgrada) okolina Podgorice

okolina Nikšića

1919. godine

okolina Nikšićka

okolina Podgorice okolina Podgorice okolina Podgorice ubijen u zatvoru na Cenju ubijen u zatvoru na Cenju okolina Nikšića Limljani (Crmnica) Čevo Kod Nikšića kod Nikšića Nikšić Nikšić


Ime i prezime i odakle je Nikola Nikolić (Rudine) Miloš Rakočević (Morača) Mirko Ćetković (Ozrnići) Andrija Ćetković (Ozrinići) Neško Ćetković (Ozrnići) Jovan Bulatović (Rovca) Vučić Rakočević (Morača) Nikola Drašković (Dide, Bjelice) Božo R. Krivokapić (Dide) Novak Ćetkov Nikolić (Broćanac) Jovan Matkov Ilić (Zalju , Cuce) Radule Andrijin Đurović (Rovine, Cuce) Pero Drašković (Bjelice) Jošo Krivokapić (Cuce) Milija Stamatović (Piperi) Mihailo Mišović (Drobnjaci) Kosta S. Milović (Banjani)

305

Vrijeme smr 1919. godine

Mjesto smr Rudine kod Nikšića

1919. godine

Morača

21. oktobara 1919. godine 21. oktobara 1919. godine 21. oktobara 1919. godine oktobar 1919. godine oktobar 1919. godine oktobar 1919. godine oktobar 1919. godine 1919. godine

Krnovo kod Nikšića

decembar 1919. godine decembar 1919. godine 1919. godine

Cuce (umro od posljedica ba njanja i mučenja) Cuce Katunska nahija

1919. godine

Katunska nahija

decembar 1919.

Bar

decembar 1919.

Bar

17. decembar 1919. godine

Velimlje

Krnovo kod Nikšića Krnovo kod Nikšića Rovca Rovca Dide Dide Rudine kod Nikšića

306 Ime i prezime i odakle je Kole T. Milović (Banjani) Nikola Vujić (Dide, Bjelice) Božo R. Bigović (Cuce) Ilija Popović (Njeguši) Bajo Đuričković (Zagarač) Ilija Raičević (Zagarač) Golub Raičević (Zagarač) Golub Krivokapić (Cuce) Vuko Đ. Krivokapić (Cuce) Savo Milošević (Pješivci) Stanko Peković (Gornja Morača) Đuro Milović (Banjani) Mušika Veljov Rajković (Piperi) Vaso Pavićević (Bar) Krsto Dragov Popović (Lipa, Cuce) Ivan Filipov Roganović (Trnjine, Cuce) Marko Zvicer (Cuce)

Crnogorski anali, br. 1/2013 Vrijeme smr 17. decembar 1919. godine 25. decembar 1919. godine 25. decembar 1919. godine 1919. godine

Mjesto smr Velimlje

Katunska nahija

1919. godine

Katunska nahija

1919. godine

Katunska nahija

1919. godine

Katunska nahija

1919. godine

Katunska nahija

1919. godine

Katunska nahija

1919. godine

okolina Nikšića

1920. godine

okolina Kolašina

1920. godine

okolina Nikšića

18. januar 1920. godine 18. januar 1920. godine januar 1920.

Velji Mikulići kod Bara

Cuce

januar 1920.

Cuce

Dide (Bjelice) Dide (Bjelice)

Velji Mikulići kod Bara

15. februara 1920. Katunska nahija godine


Ime i prezime i odakle je Dragiša Bojović (Župa Nikšićka) Vaso Mušikić (Župa Nikšićka) Milu n Bojović (Župa Nikšićka) Milo Bojović (Župa Nikšićka) Miro Kijov Abramović (Velestovo, Čevo) Boško St. Miljenović (Gradina, Cuce) Stanko G. Krivokapić (Cuce) Milu n T. Zvicer (Cuce) Milan Nedić (Berane) Savo Vojvodić (Konjuh, Vasojevići) Šujo Stanić (Kralji, Vasojevići) Vučinić Pukov Nikola (Rogami, Piperi) Ilija Lalatović (Ozrinići kod Nikšića) Ilija Nikolin Ratković (Riječka nahija) Jovan M. Jovanović (Bjeloši)

Vrijeme smr 19. januar 1920. godine 19. januar 1920. godine 19. januar 1920. godine 19. januar 1920. godine februar 1920. godine 22. februar 1920. godine 23. februar 1920. godine 23. februar 1920. godine Proljeće 1920. godine februar 1920. godine april 1920. godine

Dušan A. Vujović (Ožegovica, Čevo)

15. jul 1920 godine

307

Mjesto smr Kuta (Župa Nikšićka) Kuta (Župa Nikšićka) Kuta (Župa Nikšićka) Kuta (Župa Nikšićka) Velestovo (Čevo) Ce nje (umro u istražnom pritvoru) Ce nje (umro u istražnom pritvoru) Ce nje (umro u istražnom pritvoru) Berane Andrijevica kod Andrijevice

mart 1920. godine Ubijen u bolnici u Nikšiću proljeće 1920. go- Umro od mučenja u zadine tvoru u Nikšiću april 1920. godine Riječka nahija 15. jul 1920 godine

Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora)

308


Ime i prezime i odakle je Blažo P. Roganović (Pren n do, Cuce)

Vrijeme smr 15. jul 1920 godine

Blažo F. Krivokapić (Dobronjež do, Cuce)

15. jul 1920 godine

Radovan Raičević (Miogost, Katunska nahija)

15. jul 1920 godine

Mitar Sekulić (Bata, Cuce)

15. jul 1920 godine

Simo Đ. Krivokapić (Dobronjež do, Cuce)

15. jul 1920 godine

Vučić Prelević (Kuči kod Podgorice) Risto Peković (Morača) Vaso Janke ć (Kolašin) Radulović Boško (Krivošije) Radulović Luka (krivošije) Đuro Čavor (Njeguši)

1920. godine

Mjesto smr Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) okolina Berana

1920. godine

okolina Kolašina

1920. godine

okolina Kolašina

1920. godine

nepoznato

1920. godine

nepoznato

15. jul 1920 godine

Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u pokušaju bjekstva iz ce njskog zatvora) Ce nje (u bolnici od posljedica ranjavanja) Ce nje (u bolnici od posljedica ranjavanja)

Nikola T. Vujović (Š tari, Lješanska nahija)

15. jul 1920 godine

Petar Vujović (Ožegovica, Čevo) Ilija Kašćelan (Njeguši)

16. jul 1920. godine 16. jul 1920. godine


309

Ime i prezime i odakle je Marko J. Kašćelan (Njeguši) Krsto Kašćelan (Njeguši) Mato Todorović (Markovina, Čevo) Petar V. Dulović (Slijepač most) Simo Miličković (Piperi) Panto Milovanov Savović (Gornji Crnci, Piperi) Mihailo V. Dulović (Slijepač most) Gavrilo Đuričković (Zagarač) Savo Komnenić (Optutna Rudina) Rade Todorović (Nikšić) Jovan Petričević (Vražegrmci) Đuro Raičković (Gradac, Lješanska nahija) Savo Mićković

Vrijeme smr 1921. umro od posljedica ba njana 15. februara 1920. godine 1920. godine

Mjesto smr Njeguši

selo Miločani

1920. godine

okolina Kolašina

1921. godine

okolina Podgorice

21. jul 1920. godine 1920. godine

Dobrota (Kotor) okolina Kolašina

1920. godine

Katunska nahija

1920. godine

okolina Nikšića

1920. godine

Trepča kod Nikšića

1920. godine

okolina Nikšića

1920. godine

okolina Podgorice

1921. godine

Brivska gora

Mitar Kraljević (Broćanac) Petar Dakić (Piva, selo Mala Crna Gora) Mirko Knežević (Šaranci) Obren Đ. Aleksić (Počekovići, Velimlje)

1921. godine

okolina Nikšića

1921. godine

okolina Nikšića

Katunska nahija

24. april 1921. go- Šavnik dine maj 1921. godine okolina Nikšića

310


Ime i prezime i odakle je Dušan Krstov Mandić (Trepča, Nikšić) Pero Babić (Pljevlja) Jovan Krtolica (Nikšić)

Vrijeme smr 25. jun 1921. godine 25. jun 1921. godine 1. jul 1921. godine

Šabo Dapčević (Dabezići, Mrkojevići kod Bara) Nikola Bulatović

1922. godine

Petar-Mujo Ašanin (Uskoci) Milan Vukašinović (Piperi) Milonja Mišović (Drobnjaci) Radoš Đukić (Bijelo Polje) Šćepanović Radosavov Mirko (Rovca) Savo Vujović (Ubli, Čevo) Đuro R. Vujović (Ožegovica, Čevo) Vukosav Perov Vlahović (Rovca) Miljan Miličković (Piperi) Rakočević Milija (Morača) Čađenović Komnen

3. maj 1922. 14. maj 1922. godine 28. maj 1922. godine 21. jun 1922. godine 21. jun 1922. godine 22 jun 1922. godine 1. jul 1922. godine

Mjesto smr Bišina (Hercegovina) Bišina (Hercegovina Nevesinje (strijeljan po presudi prijekog vojnog suda) Kod Belvedera barskog

Bare Žugića (okolina Žabljaka) Broćanac kod Nikšića Piperi kod Andrijevice kod Andrijevice okolina Kolašina Bjelice

1. jul 1922. godine Lješev Stup (Bjelice) 15. jul 1922. godine 1. avgust 1922. godine 28 septembra 1922. godine 28 septembra 1922. godine

kod Kolašina Piperi Veruša (okolina Podgorice) Veruša (okolina Podgorice)


Ime i prezime i odakle je Rakočević Miloš (Morača) Radoje R. Radonjić (Musteri, Zagarač) Stanoje Bulatović (Rovca kod Kolašina) Bošković Jovan (Đurđevina, Morača) Mirković Radosav (Lutovo, Bioče) Stojović Mašov Vuko (Gos lje, Bjelopavlići) Vukalica Marković (Dolac kod Berana) Zvicer Anđe (Rokoči, Cuce) Zvicer Zagorka (Rokoči, žena Petra Zvicera) Zvicer Plana (Rokoči, Cuce) Zvicer Vidak (Rokoči, Cuce) Todor Vučete Dulović (Trnovica, Gornja Morača) Jakov Mušikić (Župa Nikšićka) Milosav Lukin Nikčević (Pješivci) Simo Tripkov Koprivica (Banjani) Đukan Bulatović (Rovca kod Kolašina) Milovan Ma jev Bulatović (Rovca)

311

Vrijeme smr 29. septembra 1922. godine 1922. godine

Mjesto smr Veruša (okolina Podgorice) Ubli (Čevo)

28. januar 1923. godine 28. januar 1923

Prekobrđe (Morača) Prekobrđe (Morača)

28. januar 1923

Prekobrđe (Morača)

1923. godine

planina Vojnik

18. mart 1923. godine 14. april 1923. godine 14. april 1923. godine 14. april 1923. godine 14. april 1923. godine 15. april 1923. godine maj 1923. godine

kod Berana

16. oktobar 1923. godine 16. oktobar 1923. godine novembar 1923. godine 11. decembra 1923. godine

Rokoči (Cuce) Rokoči (Cuce). Ubijena i spaljena sa 3 đece Rokoči (Cuce) Rokoči (Cuce) Prisoji kod Andrijevice Vasojevići Golija Golija Kolašin (ubijen pri bjekstvu iz zatvora) Osuđen na smrt i strijeljan u Kolašinu

312 Ime i prezime i odakle je Savo Ristov Raspopović (Bar) Milu n-Mujo Bašović (Prošenje kod Žabljaka) Petar Tomašev Zvicer (Rokoči, Cuce) Golub. A Vujović (Čevo) Jovo Savov Krivokapić (Cuce) Miloš Kovačević (Žabljak) Radovan J. Bigović (Cuce) Labud J. Bigović (Cuce) Krsto-Kićun Popović (Cuce) Ilija Đukić (Bar) Stevo Ivov Božović (Njeguši) Šćepan Mijušković (Kunak, Pješivci) Stevan Mijušković (Kunak, Pješivci) Drago Prelević (Kuči kod Podgorice) Ilija Lakićević (Štedim kod Nikšića) Marko Miljanić (Banjani) Blagoje Vučić (Bajov do kod Nikšića)

Crnogorski anali, br. 1/2013 Vrijeme smr 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 28. decembar 1923. godine 21. februar 1924. godine 21. februar 1924. godine 7. jun 1924. godine 12. april 1924. godine 12. april 1924. godine 12. april 1924. godine

Mjesto smr Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Šćepan Do (Rubeži) kod Nikšića Nikšić Nikšić selo Melj kod Kolašina Trepča (kod Nikšića) Trepča (kod Nikšića Trepča (kod Nikšića


313

Ime i prezime i odakle je Mihailo Perišin Simović (Rakoči, Cuce) Stanojević Živkov Vaso (Velestovo, Čevo) Majo Vujović (Ožegovica, Čevo) Nikola Ćetkov Nikolić (Broćanac)

Vrijeme smr maj 1924. godine

Mjesto smr Bres ce (okolina Nikšića)

1924. godine

Okolina Nikšića (mjesto Macavari) selo Baljke u Hercegovini

Đuro Krivokapić (Cuce) Ilija Savov Krivokapić (Cuce) Mitar J. Marković (Cuce) Jagoš Mušikić (Župa Nikšićka)

28. januar 1925. godine 28. januar 1925. godine 28. januar 1925. godine 1925. godine

Marko Ristov Raspopović (Mar nići) Dušan Roganović (Cuce) Đorđije-Đorđe Drašković (Čevo) Milivoje Kalezić (Bjelopavlici) Vido Miljanov Pavićević (Bjelopavlići) Milovan Lazarev Pejović (Pejovići, Bjelice) Pavle Đukanov Vukićević

1925. godine

januar 1925. godine 1925. godine

7. avgust 1927. godine 19. maj 1926. godine 25. novembar 1926. godine novembar 1926. godine 1925. godine

Smrduša kod Nikšića (umro dva dana poslije ranjavanja) Mali Do (ce njska oblast) Mali Do (ce njska oblast) Mali Do (ce njska oblast) Ce nje (umro u istražnom zatvoru u kojemu je bio od aprila 1924.) Kruma (Albanija) Seoca (Piperi) Vršanj (Njeguši) Brijestovo (Pavkovići, Bjelopavlići) Spuška glavica Katunska nahija

9. decembar 1926. Izvršio samoubistvo u godine ce njskom zatvoru pošto osuđen na vječitu robiju

314 Ime i prezime i odakle je Blagota Vujović (Čevo) Miko Vlahović (Rovca) Radonja Anđelić (Šaranci, Šavnik) Radoš Punišin Bulatović (Rovca) Drago Punišin Bulatović (Rovca) Stevo Božidara Stevović (Kobilji do, Cuce) Đorđije Mijušković (Kunak, Pješivci) Žarko Marinović (Očinići kod Ce nja, član KPJ, student) Bracan Bracanović (S jena Piperska kod Podgorice), član KPJ Marko Mašanović (Ceklin kod Ce nja), član CK KPJ Miloš Petrov Grujić (Bratonožići) Petar Markov Pekić (Krnjice, Crmnica) Špiro Milačić Radisav Mašov Stojović (Bjelopavlići) Petar Markov Pekić (Krnjice, Crmnica) Milovan Božović (Piperi)

Crnogorski anali, br. 1/2013 Vrijeme smr 19. maj 1926. godine 18. septembra 1927. godine 7. januar 1928. godine 7. mart 1929. godine 7. mart 1929. godine decembar 1929. godine 1934. godine

Mjesto smr Vršanj (Njeguši)

27. septembra 1929. godine

Beograd (u zatvoru „Glavnjača“)

19. aprila 1930. godine

Ce nje (u sreskom načelstvu)

30. avgust 1930. godine 1932. godine

okolina Podgorice

na Š tovu u Rovcima nepoznato Ravni (Morača) Ravni (Morača)

okolina Podgorice (Lebršnik) Nikšić (umro od posljedica ba njanja i mučenja 4. aprila 1936. go- Beograd (na Beograddine skom univerzitetu)

22. avgusta 1933. godine 1931. godine 1934. godine 1935. godine

Albanija okolina Podgorice Zenica (umro na izdržavanju vječite robije) Albanija Umro nakon izlaska iz zatvora u Zenici


Ime i prezime i odakle je Mirko Srzen ć (Crmnica), član KPJ Vido Lekić (Seoca, Crmnica), Špiro L. Lekić (Seoca Crmnica) Joko Jovićević (Ceklin) Stevan Vujović (Ljubo nj, Riječka nahija) Jovan Šofranac (Riječka nahija) Marko Jovićević (Riječka nahija) Ilija Ražnatović (Riječka nahija) Nikola R. Petričević (Riječka nahija) Ilija Šunja Vukmanović (Crmnica) Savo Vukadinović (Podgorica) Miloš Mijović (Bioče) Dušan P. Đurović (Danilovgrad) Vojin Ćirović (Barte, Donja Morača) Milan Šaranović (Danilovgrad) Milovan Šćepanović (Kolašin)

Vrijeme smr 1. februara 1935.

Mjesto smr Beograd

15. mart 1935. godine 16. mart 1935. godine januar 1935. godine 26. jun 1936. godine 26. jun 1936. godine 26. jun 1936. godine 26. jun 1936. godine 26. jun 1936. godine 26. jun 1936. godine 22. april 1937. godine 22. april 1937. godine 1. decembra 1938. godine Proljeće 1939. godine 7. januar 1939. godine 28. oktobra 1939. godine ukupno ubijeno: 262

Seoca (Crmnica)

315

Seoca (Crmnica, umro od ranjavanja dan ranije) Na putu između Ce nja i Budve Belveder kod Ce nja Belveder kod Ce nja Belveder kod Ce nja Belveder kod Ce nja Belveder kod Ce nja Belveder kod Ce nja Podgorica Podgorica Danilovgrad nepoznato nepoznato Na putu od Mojkovca za Bjelopavliće

316


Savić Marković Štedimlija: SVETOSAVSKI KULT


317 A R H I V

Čitava 1935. godina bila je od strane Sv. Sinoda srpske pravoslavne crkve proglašena svetosavskom u počast sedamstogodišnjice smr sv. Save, a ova 1939. sva je u znaku slavljenja svetosavskog kulta povodom posvete veličanstvenog hrama sv. Save u Beogradu. God. 1935. izašlo je nekoliko monografija i zbornika o sv. Savi od najboljih srpskih publicista i učenjaka, dok je u povremenoj štampi objelodanjeno mnoštvo prigodnih članaka i eseja o ovom srpskom prosvje telju državnom organizatoru i osnivaču nezavisne nacionalne crkve. Ove godine je Državna štamparija izdala u luksuznoj opremi i uz popularnu cijenu sabrane spise sv. Save, koji se smatraju najboljim što je dala srednjevjekovna srpska književnost. Ovo slavljenje sv. Save nema samo vjerski, nego i nacionalni i kulturno-poli čki značaj, te njegov kult sjedinjuje i okuplja čitav srpski narod u jednu jedinstvenu cjelinu čineći me neprimjetnim sve kulturne, poli čke i geografske podvojenos , koje u dnevnom životu dolaze do nekog izraza. Orio što daje snagu kultu sv. Save nijesu njegova pisana djela, koja se sada pojavljuju u posebnoj knjizi namijenjenoj široj javnos , nego su to njegova poli čka djela u vezi sa organiziranjem nezavisne srpske države, koja je prethodila Dušanovu carstvu, i samostalne crkve, iz koje je kasnije nastao srpski patrijarhat. Zbog zasluga na tom području još su suvremenici smatrali sv. Savu sve teljem, a kasnije je njegovo slavljenje pretvoreno i u religiozni kut, koji je predstavljao najveću snagu u održanju srpskog naroda kroz više od 500 godina robovanja Turcima. Tko god stoji u makar kakvom odnosu sa srpskim narodom mora poznava ličnost i djelo sv. Save ako hoće da zna u kom se pravcu razvijaju težnje njegovog naroda i iz kog vrela on crpi snagu, kojom želi te težnje realizira . Bez tog poznavanja nije moguće shva ne samo u čemu je snaga srpskog naroda, nego ni što on hoće i kuda vodi njegov životni put započet prije 700 i nekoliko godina.

318


Kod Hrvata se o sv. Savi vrlo rano znalo dosta, o njemu su hrvatski pisci u prošlos pisali više nego srpski (biskup To rako Mrnavić, Ivan Kavanjanin, Dubrovčani Antun Sasin i T. Ivanović, za m Pavle Vitezović i Andrija Kačić i dr.). Pa ipak u jednom svom eseju je dr. I. Pilar („Nova Evropa“ XXI.-1.) istakao, da izgleda čudno „da i Srbi i Hrva podjednako slabo poznaju sv. Savu.“ „Hrva znadu“ — kaže on dalje — „o njemu vrlo malo, gotovo ne znadu ništa; znadu to da je — po katoličkoj predaji — bio kršten po zapadnom obredu i tek kasnije se priklonio pravoslavlju, i da se — premda svetac pravoslavne crkve — tradicionalno na nekim vijes ma slavi kao svetac i od katolika.“ Srpski povjesničar iz XVIII. vijeka Rajić tvrdi, da je majka sv. Save, Ana, bila kći bosanskog bana Borića, te bi prema tome on bio po tankoj lozi hrvatske krvi. Sve to što se u hrvatskoj historiografiji i literaturi znade o sv. Savi premalo je, da bi se moglo pravilno promatra njegovo veliko djelo za srpski narod i shva uloga, koju danas igra njegov kult. Značenje sv. Save za srpski narod je pretežno poli čko, a tek u drugom redu crkveno-vjersko. Premda ga crkva priznaje sve teljem, on ne spada u red onih kršćanskih sve telja, koji su poput Krista postali mučenici radi svog vjerskog osvjedočenja. On je u prvom redu bio državnik i organizator, a za m prosve telj. Kao teologa njega srpska crkva nije nikad posebno is cala, a što je ona postala baš nik njegovih tradicija dolazi otud što se za vrijeme države Nemanjića srpska crkva, koju je osnovao sv. Sava, inden ficirala sa srpskom državom. Začetnik srpske srednjevjekovne države je Nemanja, ali njen osnivač u pravom smislu nije on, nego njegov sin Sava, kasniji srpski arhiepiskop. Kao sedamnaestgodišnji sin osnivača dinas je Rastko, u kaluđerstvu nazvan Sava, pošao je i zakaluđerio se, ostavivši vladarski dom svoga oca i sve ono što je na tom dvoru mogao uživa kao princ. „Nije Sava težio za novim dostojanstvom iz oduševljenja prema jevanđelju, nego iz taš ne“ — kaže u svojoj „Istoriji Srba“ Konstan n Jireček. Kakve su bile prilike na srednjevjekovnim srpskim dvorovima najbolje se vidi po tome, što se Sava — kao najmlađi, treći sin jednog vladara — nije mogao nada ničemu osobito povoljnom po sebe ako ostane na dvoru. Ne samo kroz bratsku, nego i kroz roditeljsku krv tada i mnogo kasnije najčešće se dolazilo na prijesto. Jedan od Savine braće bio je naslonjen uz moćni Istok, a drugi uz još moćniji Zapad, — za Savu nije moglo bi snažnog oslonca, pa ni nade na prijesto. Alič esto i slučajni događaji i raspoloženja posluže da dođu do izraza sakrivene sile, kojima se potom rješavaju krupna državna i narodna pitanja. Velika nužda srednjevjekovne Srbije, da se unutra konsolidira i da riješi dinas čko pitanje, trebala je samo slučajan susret između svetogorskih kaluđera i Rastka, pa da bude otklonjena njegovim


319

odlaskom kroz kaluđerstvo u državnike, kroz crkvu u državu, kroz vjeru do vlas i sile. Otac Savin, Nemanja, kršten je u katoličkoj crkvi; Savin brat dukljanski kralj Vukan bio je revnostan katolik; a sam Sava je osobno posredovao u Rimu kod pape, da njegov drugi brat, Stevan, dobije kraljevsku krunu, — i dobio ju je, te ga je Sava tom krunom, primljenom od pape, vjenčao za prvog kralja Srbije. Rim sa čitavim zapadom bio je daleko moćniji i napredniji od Bizan je; pa ipak je državnik i diplomata Sava Nemanjić prihva o istočnu, a ne zapadnu crkvu, približivši se tako slabijemu, a izmakavši jačem susjedu. Zašto? — Rimska crkva je internacionalna, često puta u srednjem vijeku oruđe u rukama evropskih vladara; ona je bila vjerska organizacija sa najviše teološkoga u sebi, pa bi pristajanje uz nju značilo nesumnjivo pristajanje uz jačega, od koga bi se u znatnoj mjeri bilo u zavisnos . Sava se nije oduševljavao kršćanstvom i crkvom radi njihova teološkog učenja, već radi mogućnos socijalno-poli čkog djelovanja, a tu mu mogućnost nije pružala katolička crkva, koja je uglavnom nalazila raison d›etre svoje egzistencije u svom teološkom učenju i religioznom odgoju vjernika. Da je Sava iz vjerskih i religioznih razloga posve o svoj život crkvi, on bi nesumnjivo prišao onom njenom krilu, kojem su pripadali njegov otac i najstariji brat, ali on je pošao u kaluđere iz državno-poli čkih razloga, te je radi toga odabrao istočnu crkvu, kao pogodniju za izvođenje zamišljenih planova. Bizan ja je bila u raspadanju, podijeljena nakon osnivanja La nskog carstva u Carigradu na tri nesigurne države, gotova da se svakog časa sruši uslijed najmanjeg potresa. Istočna crkva je bila tradicionalno i fak čno vezana za Bizan ju, bila je u njenoj službi i radila je u duhu akcije na obnovi istočnog carstva. Razlike, u ono doba, između istočne i zapadne crkve u njihovu dogmatskom učenju bile su, osobito za laičko oko, jedva primjetne: za Savu je bilo odlučno ustrojstvo i poli čko djelovanje obih crkava, a ne njihova dogmatska i teološka nauka. Iz nacionalno-državnih razloga njemu je trebala nacionalna crkva bez obzira na teologiju. Bile su tri mogućnos : ili istočnu, ili zapadnu ili pak osnova neku novu. Ova treća mogućnost je odmah otpala iz mnogih razumljivih razloga, a i zbog toga što Sava nije bio nikakav osnivač religije ili učen teolog. Od prve dvije mogućnos on je odabrao za sebe pogodniju: odlučio se za istočnu crkvu, jer se od nje kao crkve slabijeg susjeda mogao lakše odcijepi , nego od one zapadnog susjeda, koji je bio moćniji. Sto je Bizan ja bila slabija, to je za Savin plan bilo više pogodnos da se izvede. Zahvaljujući toj njenoj slabos on je uspio od Nikejskog cara dobi dozvolu, da se proglasi arhiepiskopom nezavisne srpske pravoslavne crkve.

320


Čitava povijest srpskog naroda govori o tome, da su pokušaji stvaranja nezavisnih i slobodnih država propadali zbog unutarnjih neslaganja, najčešće zbog međusobne borbe velikaša i članova dinas je. Isto tako ona govori, da se sloga unutar zemlje i mir među velikašima i članovima vladarskih kuća nijesu mogli očuva drugim sredstvima do pomoću crkve. Što se za Savu može reći da je on pravi osnivač dinas je Nemanjića dolazi otud što je uspio sačuva narušeni mir i slogu u svojoj obitelji i izbjeći jednu tešku državnu krizu, koja je predstojala. On je svoga oca Nemanju proglasio sve teljem iz is h onih razloga, iz kojih je to 600 godina kasnije učinio Njegoš sa svojim stricem Petrom 1.: da bi očuvao mir i jedinstvo zemlje pomoću njega. Kad se radilo o interesima države Sava je bio spreman upotrijebi sva sredstva za njihovu obranu, a u prvom redu sredstvo kojima je raspolagao kao crkveni poglavar. Njegov biograf Teodosije govoreći „o ubijstvu učinjenom molitvama Svetoga“ (Save), t. j. o ubijstvu Dobromira Streza, bivšeg Stevanovog vazala, koji je živio i vladao u Prošeku na Vardaru, pa se pobunio pro v prvovjenčanog kralja, mora da se — prije nego opiše susret Savin sa Strezom — izvini čitaocima: „Bojim se da ko ne uznegoduje pro v mene, da hoću da oklevetam Svetog kao ubicu...“ A za m, pošto je naveo da je već sve , Dimitrija ubio bugarskog vladara Ralojo›vana, i pošto je ci rao koga su sve pobili Mojsije i sv. Ilija priča: „Onaj, koji ne posluša Svetoga (Savu), koji mu je savjetovao dobro, spavajući noću, odmarajući se noću, najednom sa odra viknu strašnim jekom, jer Gospod, koji je blizu pravednome prošenju, da usliša molitvu onih koji ga se boje, posla anđela ljuta, da ga ubode usred ljuta srca njegova. A kad oni oko njega skočiše i upitaše ga za uzrok strašnoga uzvika njegova, a on od uzbuđenja, jedva dišući, reče: „Po Savinoj zapovijes došao k meni na spavanju i istrgao mač svoj, probode mi njim srce moje...“ Strez je poginuo pod tajanstvenim okolnos ma nakon neuspjelog pokušaja izmirenja sa kraljem. Kad je Sava iscrpio kao posrednik u ovom izmirenju sva sredstva svoje duhovne vlas , znao je u interesu jedinstva i cjeline države pribjeći i drugim sredstvima, kako to pripovijeda njegov biograf Teodosije. On je, prema tome, u prvom redu svetac jednog naroda i njegove države, pa tek onda crkve, koja se danas naziva njegovim imenom. O mo vima Savina odlaska u Svetu Goru i povratka iz nje, piše Jireček u spomenutom djelu: „Sava je u mladim godinama napus o otadžbinu, porodicu, očinsko nasleđe, rečju čitav svet, da bi se proslavio među pus njacima, koji se bore sa đavolom. Posle toga, iz ljubavi prema otadžbini, vra o se on iz tvrđave svetogorske u Srbiju, te od isposnika postao državnikom i diplomatom. Sada Sava učestvuje u svetovnim gozbama, jaše lepe konje plemenita soja, opkoljen velikom pratnjom naoružanih ljudi...“ Arhiepiskop ohridski,


321

Dimitrije Homa jan, pod čiju je jurisdikciju spadala crkva u Srbiji, u jednoj arhijerejskoj poslanici Savi, napominje, da se on kao mlad monah i iskušenik pročuo daleko preko granica domovine. Ta je slava Savi bila nesumnjivo draga i nadoknađivala mu je ona zadovoljstva, kojih se odrekao odlazeći iz kuće svoga oca, ali ta slava nije bila zaslužena sa strogo kršćanskog, kaluđerskog gledište. To svjedoče ne samo okolnos pod kojima se zbio Savin bijeg, nego i sve ono što je kasnije činio po povratku u zemlju. U spomenutoj poslanici piše Homa jan obraćajući se Savi kao njegov zakoni crkveni starješina: „Jer se posle poreče i oprovrže glas, koji se beše proneo o tvojoj veličini; jer se ču kako je Sava ostavio i Atos i tamošnje podvige i kako se vra o među one koji o zlu misle, koji su uzrok da se sveto jevanđelje u tugu zavija, te kako je i sam postao gotovo ono što je i pre bio. Raspre domaće ugrabiše ga iz tvrdoga grada Svete Gore, Sava se opet nastani u Srbiji, posnik se pretvori u upravnika i savetnika tamošnjih poslova, u poslanika crkvenim vlasnicima, te uzdržavanje od sveta, na koje se beše zavetovao kao monah, pretvori u svetsku vrevu i huku. I sasvim se pus u svetske brige i u svetsko slavoljublje, poče ići na gozbe, poče jaha konje odabrane, okićene i opremljene, poče vodi mnogu svitu, poče putova sa paradom, uz pratnju veliku i različitu, I idući m putem zaželi i dostojanstvo jerarha, pa otputova ne znamo kuda, te negde iznenada pos že i to dostojanstvo, i povra se u Srbiju, u otečestvo, kao arhijerej, trubeći i razglašujući to što se moglo većma. Potom rukopoloži mnoge arhijereje, da li s odobrenjem, i da li na uredno odobrenim mes ma, nepoznato nam je. I da sve ukratko kažem, ne samo da je radio pro vno pravilima o vladanju reda monaškoga, nego je zbrkao i iz temelja potresao i sami ustav o crkvenim pravilima uopšte“ (prevod Stojana Novakovića). Ovako je oštar u svojoj poslanici bio arhiepiskop ohridski zato što se Sava proglasio nezavisnim arhiepiskopom na teritoriji, na kojoj je Homa jan vršio vlast, ali činjenice u poslanici svakako nijesu izmišljene, jer ih potvrđuju i srpski izvori. Sava je doista više pripadao državi nego crkvi, a to se pokazalo i priprogonima bogumila, koje je izvršio njegov otac, a kasnije nastavio on sam. U Srbiji je bogumilski pokret bio veoma raširen, njemu su pristupale narodne mase, a propovijedali su njegove ideje ljudi iz najširih narodnih slojeva. Sava je bio za to, da se religija propovijeda odozgo i nameće njena nauka uz pripomoć autoriteta državne vlas , jer je samo tako bilo moguće m propovijedanjem učvrs autoritet države kod vjernih i učini pojam nacionalne države iden čnim sa pojmom nacionalne crkve. Zaš ćena i podupirana državnom vlašću pravoslavna crkva je ubrzo postala moćan instrumenat državne i nacionalne poli ke. Kriterij, po kome se prosuđivalo da li netko pripada srpskom narodu ili ne, bio je jezik i vjera. Primi srpsko-pravoslavnu vjeru bilo je isto, od Sv. Save do danas, što primi

322


i srpsku narodnost. Kad je srpska država dosegla granice Dušanova carstva, u njoj su se našli dijelovi mnogih drugih narodnos , koje su bile prisiljene prima srpski jezik i pravoslavlje, jer su i jedno i drugo bile oznake državnog pripadništva. Car Dušan je svojim pozna m zakonikom proglasio sve crkve osim srpsko-pravoslavne here čkim, te su se njihovi propovjednici ganjali i kažnjavali teškim kaznama. Prisiljeni da uče srpski jezik i da stupaju“ u pravoslavnu crkvu pripadnici drugih naroda u srednjevjekovnoj Srbiji postajali su pripadnicima srpskog naroda. Zahvaljujući najtješnjoj suradnji crkve i države naglo su se proširile i etnografske granice Srba, ali uslijed kratkog vremena nijesu mogle uspje , da se podudaraju sa granicama carstva. Kad je sv. Sava ovjenčao svog brata za prvog kralja Srbije, on je m udario temelj jedinstvenoj državnoj organizaciji i pripremio put Dušanovu proglašenju za cara. Svojim proglašenjem za poglavara samostalne crkve, on je pripravio teren za uzdizanje srpske crkvene hijerarhije na stupanj patrijaršije. Proglašenjem carstva i patrijaršije htjelo se Srbiju učini nasljednicom Bizan je, koja je tada jedva dotrajavala. Iznenadnom i naglom smrću Dušana (1355.), prije nego što je dovršen proces nacionaliziranja čitave države i usklađenja interesa svih njenih dijelova, država se raspala na više jedinica. Do kraja XIV. stoljeća svi njeni djelovi, osim Crne Gore, potpali su pod Turke, te je crkva izgubila svoju državnu zaš tu barem za prvo vrijeme. Uhva vši dubokog korijena u narodu za vrijeme državne nezavisnos , ona je i pod Turcima imala još dosta snage da se održi. Sva briga o čuvanju nacionalne svijes i jezika u narodu prešla je na crkvu, a kako se bez autoriteta vlas masama teško vlada, postepeno je formiran kult Savinog sve teljstva, te je on kao najveći autoritet zavladao dušama potlačenog naroda. Znajući pravilno cijeni značenje crkve za državnu organizaciju i mir u zemlji, Turci su ak vno pomogli srpsku crkvu i nastojali joj povra pređašnji ugled sve dokle ona nije proširila područje svoga djelovanja, te je za tursku prevlast postala izvan opasnos . SvetO›Savskom kultu pridružio se i kosovski, a oba oni zajedno išli su za m da se u srpskom narodu očuva svijest o nezavisnoj carevini, koju su Turci srušili. Carstvo je počelo od sv. Save, a trajalo je do Kosova (kako to predstavlja narodno predanje), pa je neprekidnim podsjećanjima naroda na to razdoblje trebalo pripravi teren za predstojeću borbu za obnovu carstva. Videći Turci čemu vodi ovo slavljenje sv. Save i kosovskih junaka počeli su ograničava dotadanju slobodu crkve, ali u tome ipak nijesu išli do kraja. Ona je i dalje javno i tajno vršila svoju misiju, dok nije došlo do obnove srpske države u prošlom vijeku. Današnjim proslavljanjem sv. Save i kosovskih junaka uz sudjelovanje i pod rukovodstvom crkve i države pos žu se svakako is oni rezulta kao i


323

nekad ranije. U svojoj besjedi prigodom posvete svetosavskog hrama u Beogradu srpski patrijarh Gavrilo javno je označio misiju svetosavske crkve u današnje vrijeme: prikupljanje, sjedinjavanje i duhovno jačanje srpskog naroda, da bi uzmogao igra onu istu ulogu, koju je igrao u doba Dušanova carstva, kada je dosegao najveći svoj uspon u povijes . Zadržavši prema državi is odnos kao i u srednjem vijeku srpska pravoslavna crkva zah jeva da se i država prema njoj odnosi kao nekada. U tom pogledu ona ne dopušta nikakvo prilagođavanje novim prilikama, jer bi u tom — po njenom mišljenju — bio početak slabljenja Srpstva. Zato što je sv. Sava bio osnivač srpske književnos i utemeljitelj njene prosvjete. Državna štamparija se htjela oduži njegovoj uspomeni izdanjem sabranih spisa njegovih i njegova brata Stevana kralja prvovjenčanoga. Izdanje oba pisca u zajedničkoj knjizi imade simbolično značenje: jedan je od njih bio prvi suveren crkve, a drugi države, dok su obojica osnivači književnos na narodnom jeziku. Što se ovo skupno djelo pojavljuje na jeziku, kojim narod govori, tek poslije više od 700 godina pošto je napisano treba shva tako, da značaj ni jednog ni drugog autora nije u onome što su oni sami napisali, ni ih se radi toga slavi, nego u onome što su radili i uradili i što se kao legenda o njima stvorilo u narodu kroz čitavo ovo vrijeme. Stoga nije bilo ranije ni potrebe da se izdaje i popularizira ovo djelo. Ni danas ono ne će ni u čem poveća slavu svojih autora među narodom; ali će posluži kao rječit podsjetnik na njih. (odlomak iz knjige „Kulturno-poli čka razmatranja“, Zagreb, 1939. godine: Priredio Novak ADŽIĆ)

324


Petar Plamenac: NIKOLA PAŠIĆ, ZAO DUH EVROPE

Petar Plamenac: NIKOLA PAŠIĆ, ZAO DUH EVROPE (Iz neobjavljenih memoara crnogorskog ministra spoljnih poslova)

325 A R H I V

Angažujući se u balkanski rat 1912. godine nijesmo znali što košta jedan moderan rat. Ovaj rat je udvostručio našu teritoriju. U ovom momentu mi smo željeli da živimo što duže u miru i da uredimo bogate predjele koje smo oduzeli Turcima. Naše ljudske žrtve u balkanskom ratu bile su vrlo velike. Od svega srca željeli smo jedan dug odmor. U ovom momentu nijesmo vidjeli ništa što bi moglo kompromitova mir, uzevši uobzir da Austrija, koja je mnogo zainteresovana na Balkanu, bijaše primila rezultat dva balkanska rata. Nijesmo željeli novih komplikacija utoliko manje što nam je Rusija još 1911. ukinula subvenciju za vojsku. Nekorisno je da vam govorim o razlozima koji su natjerali Rusiju da nam povuče ovu pomoć. Dovoljno je da vam kažem da nas je neko sa intrigama zamijenio u Petrogradu i raširio famoznu legendu da je kralj Nikola čovjek Austrije i kao takav nesiguran. Pošto sam u aprilu 1913. imenovan za ministra spoljnih poslova Crne Gore, učinio sam sve što je mogućno da bi zadovoljili Rusiju i da bi je naveli da bi nam dala bar potreban novac da plaćamo naše oficire koji su učili u Rusiji i koje mi nijesmo mogli plaća sa redovnim sredstvima našega budžeta. Svi moji napori bili su nekorisni. Mi smo očajavali, kada u aprilu 1914, u momentu kada smo se najmanje nadali, kralj me je pozvao i rekao mi je da je ruski vojni izaslanik na Ce nju, po naredjenju iz Petrograda bio kod njega i da mu je rekao da će ruska vlada nastavi da plaća vojnu subvenciju Crnoj Gori, da će čak pla sve zaostatke i najzad da će snabdje oružjem i odjećom 50.000 ljudi. Pitao sam Kralja, da li zna uzroke ovog naglog mijenjanja mišljenja ruske vlade prema nama. Odgovorio mi je da mu je ruski vojni izaslanik rekao, da tamo predviđaju bliski rat. Bili smo zapanjeni, jer smo smatrali, da nijesmo u stanju da vodimo rat u ovom trenutku potpomognu čak i vojnički. Kralj, koji je bio pod u cajem svog starijeg sina Danila i koji je govorio da je njemačka vojska nepobjediva,

326


nije vjerovao u pobjedu Rusije nad Njemačkom i Austrijom. Nijesmo mogli predvidje ulazak Rusije u rat pro v Centralnih sila, naročito pro v Italije. Kako je kralj Nikola imao naročita sredstva da doznade sve što se če ruske vojske zamolio sam ga da potraži povjerljiva obavještenja. On je to učinio i, već u početku maja, mogao mi je reći da je vrlo daleko od jednog rata pro v Austrije. Molio me je da čuvam tajnu. Uprkos svega, ni ja ni Kralj nijesmo smatrali da je rat između Rusije i Austrije tako blizak. U ovom momentu nije postojalo između ovih zemalja spornih pitanja tako ozbiljnih, koja bi mogla doves do rata. Mo v jednog sličnog akta nijesmo mogli pronaći. Nijesmo mogli pogodi koji bi to bio uzrok rata. Ovo nas je umirivalo utoliko više što je ruski poslanik na Ce nju javno govorio, - a on je bio iskren, - da je svaki rat između Rusije i Austrije nemogućan iako ga je njegov vojni izaslanik predviđao tako bliskim. Bilo je to 28. juna 1914. Austrijski poslanik bio je na odmoru. Austro-Ugarski prestolonaslednik prisustvovao je manevrima u Bosni. U pet sa uveče jedan telegram Presbiroa iz Beča javio je, da je neki Princip, nacionalnos srpske, ubio u jednoj sarajevskoj ulici austrijskog prestolonaslednika i njegovu ženu. Kralj Nikola nije bio u zemlji. U primljenoj novos o ubistvu nasljednika austrijskog prestola vidio sam uzrok jednog budućeg rata koji smo ja i kralj Nikola tražili bez uspjeha prije dva mjeseca. Bio sam vrlo zabrinut i nervozan. Iste noći našao sam g. Gavrilovića srpskog poslanika na Ce nju. Bio sam iznenađen kada sam ga našao vrlo mirna. Razgovarali smo o ozbiljnom dnevnom događaju i predviđali smo sve mogućnos . G. Gavrilović je ćutao jedan momenat, za m mi odjedanput reče: „Ovaj metak donijeće slobodu čitavoj srpskoj rasi“. Ja sam mu odgovorio: „Samo da ne izgubi neko od nas dobivenu slobodu sa toliko krvi i žrtava, a što će se dogodi ako nas Rusija ne pomogne“. „Ne bojte se – odgovorio mi je, - Rusija nas neće napus “. „Jeste li vi u to sigurni?“, upitao sam ga. „Da, rekao mi je, g. Pašić je vrlo vješt i nije uzalud išao ove godine u Rusiju. Morao se osigura sa te strane. Kao što vidite, mnogo poštovani gospodine, nijesmo sumnjali ni ja, ministar spoljnih poslova Crne Gore, ni srpski zvanični pretstavnik na Ce nju, da će ubistvo naslednika austrijskog prestola bi uzrok rata i da je ovo ubistvo bilo pripremljeno u Beogradu od samog Pašića. Nekoliko dana docnije vra o se kralj Nikola iz Kisingena na Ce nje. Kralj je takodje vjerovao u rat i u vojnu intervenciju Rusije. Na moju primjedbu da je ruski poslanik na Ce nju gospodin de Girs suprotnog mišljenja i da govori, isto što i g. Oto, austrijski poslanik, t. j. da zna da Rusija neće lomi vrat da bi branila „ženoubice“, Kralj mi je odgovorio: „Gospodin Girs ne zna ništa, obaveštenja moja i ruskog vojnog izaslanika na Ce nju su mnogo bolja“. Tada sam bio upućen u događaje koji će se desi jer

Petar Plamenac: NIKOLA PAŠIĆ, ZAO DUH EVROPE

327

je Pašić bio stvorio causus belli (uzrok rata). Sledeće dane proveli smo u zabrinutos iako su i srpska i austrijska vlada izgledale vrlo mirne. To je jasno. Rat je počeo. U avgustu 1915 dao sam ostavku. U oktobru iste godine postavljen sam za guvernera Podgorice sa misijom da primimo srpsku vojsku u povlačenju, diplomatski kor u Srbiji i srpske poli čke i civilne izbjeglice. Zahvaljujući mojim funkcijama morao sam u Podgorici doći u dodir sa mnogim srpskim poli čkim ljudima naročito sa velikim brojem narodnih poslanika svih par ja. Svi su oni vjerovali da je to kraj Srbije. Svi su optuživali gosp. Pašića i njegovu vladu da su izazvali rat čija je posledica rušenje Srbije. Svi su govorili o Rusiji sa prezrenjem. Na vrhuncu očajanja govorili su: „Naša braća u Austriji mogla bi još čeka . Potrebno nam je, prije nego što bi mogli sanja da ih oslobodimo od Austrije, pedeset godina odmora i mira da uredimo Makedoniju. Bandit (Pašić), čiji se sin nije borio tri godine rata, nije h o čeka ; izazvao je Austriju koja nije ništa od nas zah jevala. Po njima je gosp. Pašić pripremio na svoju ruku ubistvo nadvojvode i natjerao Austriju na rat. Oni su ovo kategorički potvrđivali. Znali su mnogo o ovoj zavjeri. Uvijek su o njoj mnogo govorili. Takodje sam u Podgorici od ovih is h ljudi saznao da se jedan tajni povjerljivi Pašićev agent nalazio među zavjerenicima. Nije nimalo čudnovato što je gosp. Pašić bio anonimni šef zavjernika. Nije to bilo ni prvo ubistvo, ni prvi poli čki zločin gdje je on bio kriv. Gosp. Pašiću ne treba ništa vjerova . Najviše laže onda kada se kune ili kada poriče. Želio je ovaj rat i izazvao ga je. Radio je mirno jer je imao obećanu rusku pomoć u slučaju napada od strane Austrije. Trebalo je samo da nađe causus belli. Zbog toga je naredio da se ubije naslednik austro-ugarskog prestola od austro-ugarskih podanika koje je Pašić, za tu svrhu potpla o. One je uspio da obmane poznatu naivnost rusku, koja nije mogla vjerova u njegovu poli čku perfidnost, te je zbog toga bila ubijeđena u austrijsku nasrtljivost. Doćiće dan kad će vam zavjernici prizna , da je gospodin Pašić bio šef zavjere. To treba samo sačeka . Mi svi to znamo. Viđećete da je g. Pašić bio zao duh Evrope. (Priredio: B. Cimeša)

328


Luiđi Kriskuolo: KAKO SU SAVEZNICI IZDALI CRNU GORU


329 A R H I V

Velika Crna Goro! Nikada tuđa. Crne litice privukoše oblake i ukrotiše oluju. Nikada nije disalo pleme moćnijih gorštaka.-Tenison Dok sam radio na ovom članku, metropolitska štampa je objavila kao udarnu vijest prodor jugoslovenskih trupa na teritoriju Albanije. Prije samo nekoliko mjeseci Njegova Svetost, Biskup Nikolaj, bio je u ovoj zemlji moleći američke filantrope da pomognu siromašnoj djeci Srbije koja umiru od gladi. U otprilike isto vrijeme, Srbi su počinili nezapamćene zločine nad narodom Crne Gore! Srbi nemaju novca da nahrane svoju djecu koja umiru od gladi ali su dobro snabdjeveni novcem i municijom da vode ratove pro v svojih komšija – Albanaca i Crnogoraca. Koliko dugo će Amerika dopus ovakvo stanje na Balkanu? Britanska, francuska, čak i italijanska vlada potpuno su ignorisale prava Crne Gore zato što pods ču svoje određene poli čke interese. Engleska je pokazala naklonost prema Crnoj Gori ali nije preduzela nikakve pozi vne korake. Francuska je oduvijek koris la svaki napor da uspostavi Veliku Srbiju kako bi umanjila u caj Italije na Jadranu. Italija je bila zainteresovana za zaključivanje sporazuma sa Jugoslavijom zbog trgovine, tako da u Ugovoru Rapalo nije bilo ni pomena o Crnoj Gori. To je jako čudno jer je narod Italije vezan za Crnu Goru koji predstavlja porodicu kraljice Jelene, a Italijani vole svoju kraljicu koja je uradila i više nego što je bila njena dužnost tokom rata. Primjer Crnogoraca nas navodi da se zapitamo da li uopšte postoji pravda za male narode. U novembru 1918. godine, Srbija je počinila prvi zločin nad Crnom Gorom, kada je proglasila nametnuto pripajanje ove države

330


uz podršku Francuske i njenih generala (Franš Desperija i Vnela) koji su komandovali savezničkim trupama na Balkanu. U maju 1919. godine, komitet crnogorskih izbjeglica predao je francuskoj republici memorandum u kome su iznijeli učešće francuske diploma je u ovom zločinu, a optužbe podržali dokumentovanim dokazima. Francuska republika je pomogla Srbiji na sve načine u njenom naumu da uniš nezavisnost Crne Gore, a engleska vlada, preko Lorda Kurzona, podržala je francuski stav samim m što ništa nije preduzimala. Engleska jednostavno nije željela da dodatno komplikuje ionako opasno stanje na Balkanu. Francuska poli ka je favorizovala širenje Srbije na Jadranu kako bi umanjila u caj Italije. Engleska vlada je 1919. godine upu la svog ministra u Va kan, grofa d Salija, kako bi sproveo istragu o situaciji u Crnoj Gori. U to vrijeme je izdato saopštenje da onog trenutka kada ovaj izvještaj bude gotov biće dostupan javnos . Izvještaj je s gao, ali nikada nije dostavljen članovima Parlamenta, čak ni djelimično. Lord Kurzon je pokušao da opravda ovaj postupak izjavom da izvještaj nije predat iz ,,straha od kompromitovanja doušnika grofa d Salija i njihovom izlaganju osve .‘‘ Zamislite ovo: Lord Kurzon je priznao ukoliko se izvještaj objavi, doušnici grofa d Salija će bi izloženi osve (naravno, od strane Srba). Pa ipak britanska vlada sa svim raspoloživim sredstvima nije preduzela nikakve korake da zaš svoje doušnike! Sa druge strane, u nedavnom članku iz Njujork Tajmsa, po svemu sudeći ,,inspirisanog‘‘, navodi se da izvještaj grofa d Salija nije mogao bi objavljen bez otkrivanja italijanskog porijekla u nekim pričama. Pa ipak, javna crnogorska publikacija „Krvavi album Karađorđevića“, detaljno opisuje mnoge pojedinos i dokumentovane primjere zločina počinjenih nad crnogorskim muškarcima, ženama, i djecom svih uzrasta. Mišljenje koje je vladalo u crnogorskim zvaničnim krugovima je da slanjem grofa de Salija u Crnu Goru, Lord Kurzon se nadao pozi vnom izvještaju o Srbiji kojim će se vjerovatno poreći činjenica o proganjanju Crnogoraca. Vjeruje se da, ukoliko bi se došlo do izvještaja koji bi bio u suprotnos sa njegovim očekivanjima, Lord Kurzon bi odlučio da prekrši svoja prethodna obećanja i zadržao bi izvještaj u tajnos . Uprkos stavu Lorda Kurzona, gospodin Lojd Džordž je bio iskreniji u svojoj izjavi u Donjem domu Parlamenta (Hause of Commons), u martu 1920. godine. On je tada izjavio da ne može objavi izvještaj grofa de Salisa jer bi bio štetan za Srbiju i druge savezničke vlade (Francusku, naravno!). Britanska vlada je znala za sadržaj izvještaja grofa d Salija i ništa nije preduzela po pitanju osamostaljivanja države Crne Gore, iako su saveznici


331

uporno tvrdili da će održa integritet Crne Gore. Na primjer, evo nekoliko navoda: Velika Britanija će nastavi rat energično dok se Belgija, Srbija, i Crna Gora ne povrate! (Lord Eskvit, 10. januar 1916.) Prije svega, obnova državnos Belgije, Srbije, i Crne Gore, sa odštetama koje im pripadaju. (Uslovi primirja koje su predale savezničke snage predsjedniku Vilsonu, 10. januara 1917.) Pa čak iako današnja vremena pripadaju velikim narodima, vrijeme malih naroda mora doći na prvo mjesto, jer oko njih se koncentriše velika borba za slobodu, kakva je prisutna u Belgiji, Srbiji, Crnoj Gori i Rumuniji. Upravo je ranin bio taj koji ih je prvi ošamario rukavicom, izazvao ih, prvi je počeo ovu borbu koja će odluči o budućnos ljudskog roda, ove zemlje su trenutno okupirane većom vojnom silom, ali nijedna od njih ne žali što je uzvra la na bačenu rukavicu, ni će se ijedna od njih odreći svoje nezavisnos . Dan njihove obnove će takođe bi dan oslobođenja svijeta.(Lojd Džordž) Ništa ne govori više u prilog tome od dugih redova ljudi koji su svojom voljom uzeli oružje i stali na našu stranu, posle napada na Francusku i Belgiju. To je bilo 1914., Velika Britanija, Crna Gora, Japan; i 1915., Italija, itd. - (Poenkare). Crna Gora će obnovi državnost.- (Predsjednik Vilson, u članu 2 Poruke od 8. januara 1917). Vaše Veličanstvo može bi uvjereno da trupe pod komandom Generala Franše d Ezperija će učini sve u cilju održanja reda u Vašem kraljevstvu, i da će poštova sva ustavna prava i slobode naroda Crne Gore. (Pišon, u pismu upućenom Kralju Crne Gore 4. novembra 1918.) Francuske trupe koje su pozvane da privremeno okupiraju teritoriju Vašeg Kraljevstva, uz poštovanje utvrđenih ins tucija, postaraće se da očuvaju red, pomažući narod najbolje što mogu, kako bi ih pripremili povratku u normalan život, koji je duboko potresen bolnim istragama nakon neprijateljske okupacije. Povoljnije je da Vaše Veličanstvo sačeka sa povratkom u Vaše kraljevstvo, dok ne dođemo do kraja i život nastavi svoj uobičajeni tok u Crnoj Gori. Prisustvo savezničkih trupa, saradnja koju će ponudi domaćem stanovništvu, nesumnjivo će doprinije da se ovaj trenutak, koje Vaše Veličanstvo tako željno iščekuje, ubrza. Kada taj trenutak dođe, Vlada Republike će

332


bi sretna, Vaše Veličanstvo, da ubrza Vaš povratak. (Poenkare, u pismu upućenom Kralju Crne Gore, 22. novembra 1918.) Crnu Goru će predstavlja delegat, ali pravila imenovanja ovog delegata biće određena onda kada se sredi poli čka situacija u zemlji. (Odluka Vrhovnog suda, 13. januar 1919.) Uprkos svim uvjeravanja moćnih saveznika o ovom prijateljstvu, Srbija je ipak našla način da pripoji Crnu Goru silom. Naravno, veliki saveznici nijesu mogli otvoreno odobri i sankcionisa zločin koji je Srbija počinila nad savezničkom i nezavisnom državom, ali su pos gli is cilj obustavljanjem mjesečnog kredita koji je već bio odobren Crnoj Gori tokom rata, nadajući se da će na taj način spriječi proteste koji bi mogli izbi pred civilizovanim crnogorskim narodom. Lord Kurzon je izjavio u junu 1920. godine da će crnogorski narod dobi priliku da se opredjeli u pogledu budućeg jugoslovenskog saveza. Gospodin Harmzvort, britanski zamjenik sekretara za spoljne poslove, je u novembra iste godine obećao je da će posla , u ime britanske vlade, če ri zvaničnika u Crnu Goru koji će kontrolisa izbore za jugoslovenski savez. Zar se ne čini čudno da saveznici koji su smatrali Crnu Goru nezavisnom treba da odobre Vladi Srbije da raspiše i upravlja izborima u Crnoj Gori? Samim m nemoguće je ozbiljno shva slobodnu volju crnogorskog naroda, kada je poznato da je više od polovine glasača u egzilu, ili se naoružani bore po planinama ili čame u zatvorima zbog poli čkih prekršaja. Kako je iko ikada mogao govori o manifestaciji slobodne volje crnogorskog naroda kada su se ljudi našli pod krvožednim režimom koji je nadmašio čak i najgore okrutnos Hasburgovaca! Zašto je Francuska nastavila da podržava Srbiju? Iz ekonomskih kao i poli čkih razloga. Prvo, Srbija je bila pogodno tlo za ulaganje francuskog kapitala i drugo, Francuska je bila ljubomorna na italijansko proširenje na Mediteranu –u Africi, na Bliskom istoku i Balkanu - i tako odlučila da koris Srbiju kao sredstvo kojim bi spuštala Italiju na nivo sile drugog stepena, koliko je to bilo moguće. Postojao je jedan pozna novinar u Parizu, koga je angažovala turska vlada i primao je platu da bi bio u službi druge grupe despota – ovih iz Beograda. Ovaj novinar je pokrenuo ozloglašenu kampanju klevete pro v Crne Gore. Tvrdio je da je zemlja tajni agent Austrije, i izdajica savezničkih trupa. Istovremeno, ovog novinara je tajno favorizovala francuska vlada i branila ideju neophodnos održanja Austrije na federalnoj osnovi pod Habsburgovcima. Prošlog marta, metropolitska štampa je skrenula pažnju na činjenicu da su se Crnogorci pobunili pro v srpskih ugnjetača, taj izvještaj je odmah negirao srpski ministar u Vašingtonu, gosp. Slavko Grujić. Napisao sam pismo koje je objavljeno u Njujork Tajmsu, iz koga ci ram sljedeće:


333

Na osnovu izjave ambasadora Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nema osnova za izvještaj da su Crnogorci objavili sve rat pro v Srba ili da se borba odvija između srpskih i crnogorskih trupa. Zar se ne čini da negiranje, ukoliko je pravo, takođe treba ču i od crnogorskog ambasadora?

*** Moguće je da izvještaj o svetom ratu nije is nit, ali je is na da postoje odbori u Italiji, Francuskoj i Engleskoj, koji rade na priznanju crnogorskih težnji od strane Saveznika. Odbor koji je naročito ak van nalazi se u Švajcarskoj. Nedavno je is upu o žustar apel saveznicima, kako bi obezbjedio crnogorsku nezavisnost od srpske konfederacije i zaustavio navodna srpska zvjerstva. U svom stavu prema Crnoj Gori, Srbija očigledno koris iste metode koje je Austrija koris la vjekovima ranije pro v Italije, Srbije, Crne Gore i drugih potlačenih naroda. Ukoliko su izvještaji netačni, čudno je da dolaze na mahove sa različi h strana. Američki narod treba da zamoli za objašnjenje o lošem tretmanu herojskih Crnogoraca. Nemojte da zaboravimo da je njihov kralj nedavno preminuo zbog slomljenog srca. U odgovoru na moju izjavu, počasni Vilijam Frederik Diks, do tada generalni crnogorski konzul u Njujorku i otpravnik poslova u Vašingtonu, napisao je za Tribjun, dijelom kako slijedi: Trenutno ne postoji ambasador Crne Gore u ovoj zemlji. Ja predstavljam ovu namučenu zemlju u Sjedinjenim Državama kao generalni konzul zadužen za ovo poslanstvo do kraja januara 1921., kada su moji dopisi otvoreno povučeni od strane Stejt Dipartmenta jer je vladajuća administracija u to vrijeme odlučila da više ne priznaje Crnu Goru kao nezavisnu silu. Ovdje, dakle, ne postoji nijedan zvanični dokument na tu temu. Mišljenja sam da, na osnovu značajnih informacija koje sam dobio od crnogorskih zvaničnika, ovaj izvanredni narod ove herojske zemlje, koji je očuvao nezavisnost tokom šest sto na godina, nikada neće prista da mu se oduzme nezavisnost, ili postane dio Velike Srbije. Vjerujem da su spremni posta dio saveza Jugoslavije ali njihovo nepriznavanje od strane saveznika i pridruženih sila direktno ugrožava određena obećanja data Crnoj Gori, koja je tako galantno predala cijelu armiju u vrijeme je kada je izbio rat pro v Austrije. U skladu sa ovim pravednim obećanjima, Srbiji je bilo dopušteno da pregazi Crnu Goru i održi vladavinu terora poslednjih dvije ili tri godine, i tako naš narod i ne uviđa da je tzv. Jugoslovenska federacija samo kamuflaža za

334


Veliku Srbiju, kojom vlada dinas ja Karađorđević, čiji je cilj da pripoji i izbriše male narode poput Crnogoraca, Albanaca i susjednih zemalja. Iako ne znam ništa od navodnom svetom ratu u Crnoj Gori, vjerujem da Crnogorci, koji predstavljaju aristokrate Balkana, nikada neće prista da izbrišu svoju nacionalnu pripadnost. Jugoslovenska federacija je jedno, ali Velika Srbija predstavlja nešto potpuno drugo, i ne vjerujem da se može uspostavi bilo kakav privid mira na Balkanu dok Crna Gora ne dobije is status kao i susjedne zemlje, onako kako je i navedeno u članu 2 programa nazvanog „14 tačaka“ predsjednika Vilsona. Ovo su riječi američkog građanina, koji je nedavno nosio počasnu tulu diplomatskog predstavnika, a koji je u privatnom životu sekretar jedne od najvećih osiguravajućih kuća na svijetu i povezan je sa naju cajnijim poslovnim interesima Njujorka. Na proljeće ove godine komitet iz Ženeve, koji imam čast da predstavljam, upu o je apel civilizovanom svijetu, tražeći potpis za sljedeće: Uprkos formalnim i čvrs m obećanjima saveznika i pridruženih vlada, garantujući nezavisnost i suverenitet Crne Gore; uprkos potvrđenim izjavama da su saveznici uzeli oružje kako bi odbranili dignitet ljudi i nezavisnost naroda, danas pomažemo najvarvarskije proganjanje i sistematsko istrebljenje crnogorskog naroda, čija je zemlja oteta licemjernim i brutalnim pripajanjem. Međunarodni komitet za crnogorsku nezavisnost, Međunarodna kancelarija za odbranu prava ljudi u Ženevi, pro-crnogorski komite u Americi, Engleskoj, Italiji i Francuskoj, kao i dolje potpisani, zah jevaju, u ime humanos koja se bori za mir i pravdu, u ime morala koji je osnova, ukratko, hiljada Crnogoraca, njihovih žena i djece koji pate i umiru, zahtjevaju: Evakuaciju Crne Gore od strane srpskih trupa i vlas . Konsultaciju crnogorskog naroda putem slobodnog plebiscita uz garantovanje nepristrasnos . Slanje nezavisne komisije koja bi ispitala srpska djela u Crnoj Gori, postupke, koji, čak i po priznanju Beogradske i Agramske1 štampe je u suprotnos sa najelementarnijim principima morala i humanos . Njegova Ekselencija, dr. Pero Šoć, otpravnik spoljnih poslova u Crnoj Gori, predao je ovaj apel uz memorandum Ligi naroda u Ženevi, 1. septembra 1921. godine. Memorandum obuhvata veći dio sporazuma i činjenica navedenih u ovom članku, koje ne treba ponavlja - ali do trenutka pisanja ovog članka nikakvi dalji koraci nijesu preduze u vezi sa m. 1

Agram se odnosi na grad Zagreb u Hrvatskoj – istorijsko austrijsko i njemačko ime za ovaj grad h p://en.wikipedia.org/wiki/Agram


335

Vrijedno je žaljenja da određeni dio američke štampe želi da diskredituje Crnu Goru u svakoj prilici. Prije samo nekoliko nedjelja pojavio se članak o tome kako je kraljica Milena raspus la Vladu i otpus la ministre. Ovaj članak je pra la duga disertacija u kojoj je autor prikazao Crnu Goru u lošem svijetlu. Da je članak bio zasnovan na činjenicama ne bih ga ni pominjao ovdje, jer je očigledno bio inspirisan srpskim izvorima, tako da bi njegovo navođenje bilo neprikladno. Da se kraljica Milena zaista odrekla prestola, viđeli bismo prizor hrabrih ljudi koji se žrtvuju u ime ravnodušnos velikih sila, koje su se toliko puta složile da podrže njihovu nezavisnost. Amerikanci, siguran sam, imaju određenu odgovornost za sudbinu Crne Gore, iako osjećaju da im je dužnost da se drže dalje od evropskih neprilika. Kada su dozvolili bivšem američkom predsjedniku Vilsonu da ih predstavlja u Versaju, američki narod je preuzeo obavezu koje se ne može lako oslobodi . Iako su Amerikanci kasnije pokušavali preko Senata i Kongresa da poreknu Vilsonova djela, nijesu mu ukazali nepovjerenje dok je bio na konferenciji. Bez obzira kakav stav će zauze predsjednik Harding, državni sekretar Hjuz i senator Lodž po pitanju evropskih odnosa, tadašnji predsjednik Sjedinjenih Država je već preuzeo određene obaveze. Iako se možda ne slažemo u vezi sa metodama koje je koris o predsjednik Vilson u određenim trenucima, moramo prizna da je načelno želio da uradi ono što je bilo najbolje za njegovu zemlju i cijeli svijet. Nema sumnje da su Vilson i Klemensou najviše odgovorni za stvaranje Jugoslavije - Velike Srbije. Vilson je nesumnjivo imao altruis čke mo ve, iako se svojevremeno tvrdilo da su američki interesi bili ostvarivanje trgovačkog u caja na Balkanu. Klemenso je ipak imao jedan glavni razlog podržavanja ideje o Velikoj Srbiji - poniženje Italije i umanjenje njenog u caja na Mediteranu i zamjena Francuskim u cajem, kako sa poli čkog tako i sa tržišnog stanovišta. Prvobitna teorija koju su postavili eksper za geografiju i istoriju bila je da su crnogorski i srpski narod Srbi, ili južni Sloveni, i da pripadaju zajedno. Među m ono što nijesu shva li je da Hrva , koji su takođe Sloveni, mrze Srbe, a da Crnogorci žele da budu nezavisni a ne dio Velike Srbije. Crnogorska želja za nezavisnošću je nagnala Srbe da primjene silu kako bi zaplašili ovaj hrabri narod, tako da su mnogi izbjegli u Italiju i ostali tamo o trošku italijanske vlade. Još niko nije porekao da su Srbi počinili zvjerstva u Crnoj Gori, zločine koje su počinili nad crnogorskim ženama i djecom kao i muškarcima. Nemoguće je u članku ove vrste opisa sve detalje zločine, ali je dovoljno ponovi da su bili daleko gnusniji od onih koji su počinili Austrijanci u danima vladavine nad Srbima ili Italijanima.

336


Šta mogu učini Sjedinjene Države? Neću se pretvara da je potrebno posla flotu ili trupe u Srbiju, ali čudno je da Amerikanci održavaju odnose sa despotskom nacijom kakva je Srbija. Za žaljenje je kako Sjedinjene Države dozvoljavaju predstavnicima Srbije da ostanu u Vašingtonu, kao i svojim predstavnicima da ostanu u Beogradu, kada nikakva odšteta nije plaćena za zločine počinjene nad Crnogorcima. Amerikanci koji su branili Kubance od španske ranije mogu pogleda preko mora i upozori Srbiju da prestane sa tlačenjem Crnogoraca, ili mogu očekiva da će Sjedinjene Države prekinu odnose sa njom.

(Objavljeno u: Mjesečni časopis F77, BIBLIOTEKA KOLEDŽA DRARI, SPRINGFILD, MISURI, FORUM, Januar 1922. Ovaj rad do sada na našem jeziku nije objavljivan, ni je korišćen u domaćoj istoriografskoj literaturi. Istražio i priredio: Novak ADŽIĆ)

IZVJEŠTAJ MIHAILA-MILA PLAMENCA OD 20. SEPTEMBRA 1919. GODINE O STANJU U CRNOJ GORI NAKON NJENE NASILNE ANEKSIJE SRBIJI 1918. GODINE


337 A R H I V

Predsjedniku Ministarskog Savjeta Nj. V. Kralja i Gospodara Crne Gore Gospodinu Jovanu S. Plamencu Pariz

Na 17. o. m., od strane g. Brig. A. Raičevića, saopšten mi je zahtjev Krlj. Vlade, da joj upu m jedan opš izvještaj o stanju u Crnoj Gori, bez obzira na dosadanje izvještaje. Tome pozivu rad sam se evo odmah odazva , uz napomenu, da moj izvještaj ipak ne može pruži potpunu sliku o stanju u našoj zemlji, i ako će se njime možda u nekoliko dopuni ono, što je Krlj. Vladi već poznato. U nemogućnos davanja jednog iscrpnog i potpuno pouzdanog izvještaja, i pored najvećih mojih nastojanja da doznam stanje u cijeloj zemlji, molim G. Ministra Predsjednika, da izvoli vidje samo jednu logičnu posljedicu brutalnog Srbijanskog režima, a ne nikako nemarljivos ili neodvažnost moju i mojih prijatelja. Jer, da bi se moglo sigurno i potpuno dozna što se radi u pojedinim krajevima Crne Gore, trebalo bi ima ili slobodno kretanje po zemlji, ili zakonom zagarantovanu tajnu pisama. U Crnoj Gori nema se danas, ni se je od dolaska Srbijanaca imalo, ni jedno ni drugo. Austrijanci su, za vrijeme njihove okupacije Crne Gore, davali bar slobodu kretanja jednome licu po Oblas , u kojoj je ta osoba stalno nastanjena. Srbijanci su nadmašili Austro-Mađare. Oni ne dozvoljavaju bez propusnice kretanje ni iz opš ne u opš nu, a nekmoli iz Kapetanije u Kapetaniju i iz oblas u oblast. Pisma su stalno cenzurisana. Ni jedan viđeniji naš prijatelj ne može dobi propusnicu za odlazak iz jednog mjesta u drugo. S toga je bilo vrlo teško, a skoro i nemoguće, dolazi do brzih i tačnih informacija.

338


No, pokušaću da, prema ličnim opažanjima i izvještajima, koje sam dobijao, bar u nekoliko zadovoljim traženju Krlj. Vlade. Radi što veće potpunos počeću malo poizdalje.

I PODGORIČKI SUŽNJI Usljed decembarske revolucije obrelo se u čuvenoj podgoričkoj „Jusovači“ 153 zatvorenika, čiji spisak prilažem. Neki od njih, prije nego su smješteni u Jusovaču, bili su zatvoreni u zgradi Monopola duvana. Postupanje sa njima u Monopolu bilo je dostojno srbijanskih vlastodržaca. Bivši ministri i državni dostojanstvenici morali su leža na cimentu i kupa se, pri tome u mokraći, koja je obilno do cala u njihove sobe iz obližnjih nužnika. Čuvani su bili od naročito sor rane čete Lipovčana pod starešinstvom famoznog Janka Toškovića, pa je lako zamisli kakav su jadan život morali tu provodi . Prevođenje u Jusovaču bilo je za njih uskrsnuće, pored svih neudobnos , nečistoća, i drugih oskudica, koje tu moraju trpje . Hrana u zatvoru nije bila loša, moglo se prolazi . Čuo sam da se je docnije i hrana, kao i sve drugo, mnogo izmijenilo na grđe – i to od pojave ekspedicije Krsta Popovića. Za postelje svaki se zatvorenik mora sam brinu ; ako ne može nabavi spava na cimentu što se je i meni za tri noći dogodilo. Zatvorenici su, do moga oslobođenja, posjećavani nekoliko puta od raznih osoba, koje su željele da vide njihovo stanje i čuju njihovo mišljenje (franshet d’ Espereu; Američka misija; đeneral Taon; novinari strani u pratnji srbijanskih sekretara min. spoljnih poslova). Te posjete nijesu imale nikakvih povoljnih posljedica za zatvorenike, već je redovno bivalo gore, valjda zbog slobodnih izjava, koje su zatvorenici davali u poli čkom pogledu. Želje je da slične posjete, bez ozbiljnih namjera, izostanu, jer ionako liče na posjećavanje menažerija. Pored svih teškoća duž zatvorenika je bio odličan. Nijesu klonuli, ne popuštaju. Ali neophodna je potreba da im se po svaku cijenu dostavi glas o restauraciji Crne Gore. Samo to da im je zna , oni bi s mnogo više lakoća, upravo veselo i podnosili sve patnje zatvora. Pri preslušanjima zatvorenika vrši se ova anomalija: da se okrivljuju za djela iz člana 85, 87 i 92 Crnogorskog Krivičnog zakona. O ovoj anomaliji ne treba riječi da trošim. Ali kako su u tome zakoni , tako su i u svemu drugome. Navešću samo ovo: za suđenja u prvom stepenu određen je podgorički obl. sud, pro vno zakonskim propisima o sudskoj nadležnos , a sudiji


339

su naknadno regrutovani, pa i od osoblja koje nikada nije bilo u sudu (Ljubo Krunić, isljedni sudija); mjesto da bude saslušan u roku os 24 sata, od kako je pritvoren, i uruči mu se rješenje o pritvoru, ni jedan zatvorenik nije preslušan a da nije odležao prije toga bar 2. mjeseca u pritvoru: potpisani je k. pr. bez preslušanja proveo u zatvoru 117 dana. Ovako lišenje slobode zakon kvalifikuje kao zločin, koji se kazni do 15 godina robije, i nikakva eventualna amnes ja poli čkih krivaca ne može ukinu tu odgovornost ondašnjih upravljača većih i manjih, jer su gotovo svi upleteni u ovaj zločin. Od prvobitnog broja zatvorenika mnogi su oslobođeni, ali danas je broj pitomaca Jusovače mnogo veći nego ranije. Zatvoreno je mnoštvo novih osoba, zavod je prepun, pa su i bolijes neizbježne pored i onako jadnih prilika. Postoji bojazan da bi zatvorenici mogli bi poubijani od strane srbijanskih organa, ako se evakuisanjem Crne Gore od srbijanskih vlas – vojske ne bi vršilo pod jakom savezničkom kontrolom.

II POSTUPANJE SRBIJANACA U CRNOJ GORI 1) Prisilno regrutovanje Od prvoga dana svoje uprave Srbijanci vrše prisilno regrutovanje u Crnoj Gori. Razumio sam, da ak zvanične prirode, kojima naređuju regrutaciju glase „Ko hoće dobrovoljno“. Među m niko ne zna za tu „dobru volju“. Napro v, ko, kao obaveznik, hoće da izbjegne regrutovanju, biva gonjen kao divlja zvijer od strane žandarmerije i vlas srbijanskih, koje ako ga uspiju uhva , odmah stražari sprovode nadležnoj komandi. Dakle, stvarno se vrši nasilje, a na pismeno se ostavlja sasvim drugo, radi obmane eventualne kontrole savezničke.

2) Polaganje zakletve Da bi mogli pokaza što veći broj svojih privrženika, Srbijanci su uveli obavezno polaganje zakletve Kralju Petru. Teško ga tome, ko se ne zakune! Njemu će se imovina opljačka , kuća spali , porodica obesčas , a on ubi ! Eto to su sredstva, kojima Srbijanci izmuđavaju polaganje zakletve Nj. V. Srbijanskom! Da bude komedija što potpunija, na zakletvu su prinuđivane i žene

340


i đevojke poli čkih pro vnika. Srbijancima trebaju potpisi, da pokažu kako je dio naroda uz njih, stoga i rade sve ove glupos .

3) Crna Gora Srbijanski Okrug Prva uvreda, koju su Srbijanci bacili u lice Crnogorcima, u težnji da se izgubi i ime crnogorsko, bilo je davanje naziva zetske divizijske oblas za teritoriju Crne Gore, kao vojne jedinice. Trebalo je izbrisa i samu uspomenu na slavnu vojničku prošlost Crne Gore, prekinu sve veze sa tradicijama, sves Crnu Goru na ulogu opšte Srbijanske provincije, uzutpatora izjednači sa najsilnijim Nemanjićem, - stoga je i dat gornji naziv, jer u administra vnom pogledu Crna Gora stvarno danas i nije drugo do Srbijanski Okrug. Druga uvreda nanesena je u Baru od strane potpukovnika Sve slava Nikolića, kada je, u govoru nad vojnikom poginulim u borbi pro vu četničkog odjeljenja Sava Raspopovića, rekao, da je on sa svojim bataleonom oslobodio Crnu Goru. Ova izjava izazvala je najveće negodovanje baš među Srbijanskim prišipetljama i plaćenicima, koji počinju uviđa , čemu se sve imaju od Srbije nada . Da Srbijanci smatraju Crnu Goru kao svoj okrug dovoljno će pokaza činjenica da se nove taksene marke i srbijanska carinska tarifa uvode samo za Srbiju i Crnu Goru, a da i ne spominjem silnu razliku u administra vnom pogledu Crne Gore i ostalih podjarmljenih krajeva Jugoslavije, jer dok oni imaju svoje vlade, svoje parlamente, Crna Gora je usrećena sa emisarom srbijanskim Ivom Pavićevićem. Narod sve ovo osjeća, sve mu je ovo objašnjeno. No, gola ruka mrtvoj druga!

4) Srbijanska Zvjerstva Po pojavi ekspedicije Krsta Popovića nastupila su u zemlji ubistva poli čkih pro vnika, pljačke jako umnožene, paljevine kuća, silovanja, a sve to pod oružanom zaš tom srbijanskih vlas . Dokle dopire njihovo zvjerstvo navešću samo dvoje: Kad je u Boljevićima u 9. sa noću zapaljena kuća g. Ministra Predsjednika u njoj je spavala u to doba njegova snaha sa svoje dvoje djece. Trezveniji nalikuće jedva su uspjeli nagovori podgovorenu rulju, da se žena i đeca probude i spasu. Dok su oni pirovali od pljačke po kućama rođaka g.


341

Ministra Predsjednika i dok je gorela kuća ovoga, sa avlije Kom. Ića Plamenca, potpuno iznemoglog i oslabljenog, čini se šemluk iz mitraljeza i pušaka pod Komandom srbijanskih oficira (Draškovića i Đ. Ostojića), koji su tu sa vojskom naročito ovog junačkog djela! Mare, kćer Per Šćepe Maručića, udata u Zoganje (Ulcinj) bila je uzastopce silovana od 16. ljudi srbijanskih plaćenika! Za kim je udata, nijesam mogao sazna . Sličnih slučajeva bilo je i biva po cijeloj zemlji. Sto nama kuća Crnogorskih patriota spaljeno je Hiljadama ognjišta uništeno je usljed silovanja. A sve se to vršilo i vrši ne samo uz znanje i odobrenje, već i uz odlučnu pomoć srbijanskih vlas .

III Politički položaj u zemlji Mislim da neću pogriješi , ako utvrdim, da u Crnoj Gori imam na našoj strani apsolutnu većinu naroda. A zašto pak naši pro vnici mogu još uspijeva , dovoljno će bi objašnjeno, ako se uzme u obzir značaj organizacije, koja postoji u potpunos na strani pro vničkoj. Da je narod u većini uz nas, ali da je neorganizovan i nenaoružan i zbog toga nemoćan, pokazaće u nekoliko i ovo. – Kad sam se 18. maja povrao u Bar iz Jusovače, priredili su mi, inače mirni Barani, takav doček, i ako je moj povratak, bio nenadan, da je pobila prava Crnogorska patriotska manifestacija, izvršene pred očima i uz prkos Srbijanskih vlas . Za vrijeme moga bavljena u Baru od 18. maja pa do 22. jula, imao sam prilike govori sa mnogim viđenijim našim ljudima iz Crmnice i Primorske nahije. Bio sam stekao uvjerenje da u Crmnici imamo apsolutnu i jaku većinu, zašto sam u mnogome imao zahvali radu moje braće Ljuba i Krsta za vrijeme njihovog tromjesečnog boravljenja u šumi. Krajina i Šestani bili su nesumljivo naši, a tako i cijelo primorje bez neznatnog izuzetka. Pa ipak kada se je pojavila ekspedicija Krsta Popovića u Crmnici se nije našao onaj odziv, koji se je mogao očekiva ! Zašto? U kratko da rečem. Ekspedicija je bila zasnovana na potpuno pogrešnim informacijama. Ljudi, koji su imali narod uza sebe, nijesu bili o njoj obaviješteni, za naše pristalice nije bilo ranije ni tada ništa privremeno. Narod se našao pred dilemom: ili goloruk i neorganizovan ići u sigurnu smrt, bez ikakvih izgleda i uspjeha, ili da volju za nevolju, spas sebe i svoje i poći, i ako tužna srca, pro vu svojih prijatelja i jednomišljenika. Zar je čudo, ako se izabralo ovo drugo, kad je posle svega zla

342


priješlo u najmanju ruku 1000 bajoneta srbijanskih, konstruisani u Crmničko Primorsku oblast, sa topovima i mitraljezima. Za ekspediciju Krsta Popovića saznao sam 23. jula t.g. kada sam s gao na Medovo. Prateći njen rad stekao sam, po svim izvještajima uvjerenje, da je nanijela dosta štete našim pristalicama, pa i samoj našoj stvari u narodu. No, ako se je htjelo još jednom pred svijetom pokaza , da u Crnoj Gori nema reda i mira, onda se u tom uspjelo. Da se osvete za „drskost“ Crnogorskih patriota Srbijanci su preko svojih plaćenika popalili sto nama njihovih kuća, a porodice izbacili na ulicu, ne dozvolivši im da išta iz kuće iznesu. Zatvori su prepuni naših ljudi. Npr. na Ce nju je zatvoreno preko 200. osoba, a u Crmnici, na baš oko 250. Ovako je i po ostalim krajevima. Pa ipak sve te mjere ne mogu uguši težnju za slobodom. U Katunskoj nahiji stalno se vode borbe. Svi oficiri iz Katunske nahije, pošli sa K. Popovićem, živi su i bore se. Oko Nikšića su bile ponovo borbe. Kom. Pero Vuković dopro je u Rovca, jer se u Piperima nije mogao održa ; tamo je obrazovao Komitsku četu; iz Medove mu je upućeno po njegovim izaslanicima 20 000 kruna. Račvani su svi za Crnu Goru, ali pokrenu ih da ostave svoje kuće nemoguće je, što ne bi viđeli ozbiljnost akcije. Račvani su odrekli poslušnim Srbijancima, neće da znadu za njihove vlas , pa su odbili da stupaju u pregovore sa njima. Glavari Rovački nose Crnogorske grbove. Svuda se ore usklici, „živio Kralj Nikola!“. Duh u Rovcima podigao i održao ga Kap. Ivan Bulatović, prije opasnost da istoga Srbijanci pomoću novca ubiju. – O svemu ovome izvijes li su me izaslanici Kom. Vukovića. Pavić Nikezić, iz Kuča, i Radovan Tapušković, iz Rovaca. još su mi rekli, da je i Donja Morača na našoj strani, a da Radomir Vešović, preko svojih ljudi, vrši živu agitaciju među Vasojevićima u našu korist, te da u tome i uspijeva. Za Vešovića dobio sam i docnije sličnih izvještaja a 8. o. m. dostavio mi je Kom. Marko Vučeraković, da je u Kastra ma čuo, da se je Vešović odmetnuo u šumu. Ove vijes o Vešoviću primao sam s rezervom, i ako ih, s obzirom na temperamenat i karakter Vešovićev, osobito poslije njegovog pensionisanja, nijesam smatrao nevjerovatnijema. Na 30. VIII t.g. došao je prvi put u Medovu, sa svojim drugom Savom Mickovićem, Savo Raspopović. On mi je dao apsolutno uvjerenje, da se stvari i odnosi u Primorskoj nahiji nijesu izmijenili, već da je cio narod toga kraja, bez vrlo neznatnog izuzetka, potpuno i sada na našoj strani. Sjutri dan otpra o sam Raspopovića do Pulaja. S njime je pošao Kap. Milo Leković, vrlo voljan i čes t oficir, pun osjećaja čas , koji se nije ni momenta ustezao da se stavi pod komandom Raspopovićevom, samo da koris opštoj stvari. Sa njime su pošli


343

još dva vojnika: Petar Pekić i Dušan Vojvodić. Vjerujem da će akcija komitska u onome cijelom kraju od sada bi mnogo odlučnija poslije razgovora, koji sam sa Raspopovićem imao. Uvjeren sam da će se djejstvo osje jako u Crmnici, koju, u koliko je nama pro vna, predvode uglavnom Kap. Miko Plamenac, Dr Blažo Lekić i pop Joko Gojnić. Cijeneći čast i patriotski rad Raspopovićev i njegova društva, a uzev u obzir da je do sada živio ostavljen sam sebi, i da pri tome nije pljačkao te nam stvarao pro vnika, dato mu je radi isplate duga u Skadru, davanja pomoći istaknu jim našim privrženicima, i za održavanje čete, koja sada stalno broji 30 ljudi, kruna 50.000 – Kap. Milu Lekoviću dato je 15.000 kruna na slučaj potrebe da organizuje zasebnu četu. Od povratka iz Medove Raspopović je imao već nekoliko uspješnih sukoba, a na 9. o.m. zarobio je u borbi u Mikulićima 42. vojnika Srbijanska, među njima 5 ranjenih. Vojnike je razoružao i pus o. I inače se je stanje u Primorsko-Crmničkoj oblas znatno izmijenilo od kada su Italijani, izazvani napujdanim plaćenicima, počeli da energičnije postupaju. Internirali su na Medovi 7 Limjana, među njima „čuvenog“ Mirka Klisića. Na Viru su smjes li cio 2. batoleon 68. puka, a i inače jaku posadu u Baru pojačali su sa jednim bataleonom Alpinaca. Današnja Italijanska Kom. u Baru potpukovnik D-Amore vrlo je energičan. U Kuče je šiljan naroči izaslanik, potporučnik Jevto Nikić, koji je sinoć ovdje s gao. Prema njegovom izvještaju, a i prema drugim izvještajima, u G. Kučima imamo jaku većinu dok smo u D. Kučima u ogromnoj manjini. Gornji Bratonožići su takođe naši. 1 – IX t. v. išao sam u Bušate i Barbolušu, gdje se nalaze ulogoreni bjegunci iz Plava i Gusinja. Izbjeglica što tu, a tu ih najviše, što u Draču i drugim Krajevima, ima oko 2000 vojnika. Mnogi su preveli i porodice. Izbjegli su od zuluma Srbijanskog već poodavno. U Buša ma sam se čas o sa predstavnicima iz oba logora: Smail Ef. Nikočevićem, biv. predsjednikom opšt. Gusinjske, i poručnikom Sokolom iz Mar nića. Sav taj elemenat naš je i vazda gotov. Dato im je toga dana za Bairjam od strane Kralja Gospodara po 5000 kruna. Da će im se i naknadno. Od ostalih viđenijih tu se nalaze: Aso Ferović, s braćom. Jusuf Ef. Aramka ć od Hota, kom. Šećo Muslijin Radončić, Adem Omeragić, iz Gusinja: Šelko Kuri ć iz Plava; kao i svi glavari iz Mar nića i Vuksane. Toplo su molili za djejstvovanje kako bi iz Bašute i Barbaluše bili premješteni na drugu stranu Skadra. Uspostavljene su veze sa Trabailom, Arzom, Ho ma, Grudima, Kastra ma i Škreljom. Glavari, preko kojih se to rada ovi su: Kom. Đon Nika Pirculi iz Trabaila (vrlo siguran); Prel Kjera iz Traboina (od jakog u caja): Ali Zoku, iz Gruda; Maraš Daši, iz Grude; Lulaš Zek Ploni, iz Arze; Đeruki Đoni, iz Rapše;

344


(za ova dva nije se još na čisto, da li su baš sigurni). Svi su oni položili nama zakletvu. Dato im je za prvi put po malo novca za putni trošak zbog dolaska u Kastrate svakome po 1000 – kruna), preporučio sam, da se ponovo sakupe i još im se dade prema držanju. U Škreljima imamo kao prijatelja Fat Maraša i Uca Turkova (ovaj siguran). U Kastra ma bili su naši, a utvrdiće se da li su i sada: Đelnil Šaban i Đeloš Đoka. Na 8. IX t.g. u veče s gao je u Medovu Kom. Marko Vučeraković, preko Kastrata. Došao je jako oslabio od napada, koje je podnio. Za 19 dana samo je 2 puta hljeba jeo, inače se hranio grožđem i smokvama. On se je do 10. VIII bavio na Skadarskom jezeru u Kastra ma, poslije sloma u Sutormanu. On mi je uručio jedan izvještaj, da se njime koris m, pa iz istog navodim: „Ja sam sa ove pet ljudi 11. pr. m. iskrcao na obalu, poćera koja je bila za nama bješe se razišla, a pro v nas obrazovane su Komitske čete, jedna na jezero, a druga na suho, kojima je bio cilj da unište nas i naše pristalice, s toga su i produžili pljačku i neopisano rjanstvo nad našim pristalicama. Ja nijesam i dalje mogao gleda , ni sam imao strpljenja, što ova pljačkaška odjeljenja – uniformisana sa Turskim crvenim fesovima – rade t.j. uništavaju i obezčašćavaju naše pristalice, jer ni Austrijanci, ni Turci u svoje vrijeme, svojoj raji nijesu takva gadna i nečovječanska djela činili, već sam sa pomenu m društvom 15. prošlog mjeseca u 10 sa prije podne našao njihovo pljačkaško odjeljenje od 17. ljudi na jezero između Luke Krnjičke i Raduša i potpuno ga uniš o, tako da je samo jedan ranjeni – koji je docnije umro ostao da im priča kako je bilo. Ja sam odatlen morao odstupi za Golik, što nijesam uspio, jer mi je njihovo drugo pljačkaško odjeljenje, kao i vojska koja im je sa Vira s gla u pomoć presjekla put pod Golikom i opkolila nas, borba je trajala do u večer. Od mog društva poginuo je Blažo Vučeraković, moj brat, i ranjen-zarobljen Mićo Niković, sa njine strane poginule su ovdje još dva. Pro v nas je podignuta vojska, kao ono ranije o čemu ste bili izviješteni, te su pljačkali i uniš li ono što im je ranije zaostalo. Strijeljani su če ri nevina Kriničanina, a ostale koje nijesu bili ranije internirali, zatvorili su – govori se da će ih sve strijelja -, Krnjice su potpuno uništene, a uništen je i cio ovaj kraj t.j. G. Seoca do Granice. Ja sam poslije 22 dana bavljenja u šumi uspio doći ovdje, dosta zdravlja. Dakle kao što vidite, naše su pristalice doživjele najveće zlo koje se da zamisli , premda ih imamo zaludo dosta, ali su uništeni, iskrcavanjem i putovanjem došlih Crnogoraca iz Italije preko ove oblas otkrivena je naša stvar prije nego smo bili gotovi za veći pokret.


345

Crmničko Primorska oblast uznemirena je do najvećeg stepena, od mog dolaska naši su pro vnici stalno pod barjakom, neredi su redovni, pro v Italijana veliko je ogorčenje, misle da se nalazim kod njih, Sutorman ili Vir, kao da me pomažu, mislio sam da će se do sad sukobi , jer sam na to i radio. Iz ostalih krajeva Crne Gore, nemam vi sad nikakvih važnih novos javi , jer sam baš jučer od jednog mog prijatelja iz Zete izviješten, okolina Nikšića jako je bila uznemirena, bilo je svega, ali vam ne mogu usljed netačnog obavještenja – nešto dalje reći. Kuće Vučinića na Vranićke Njive, a sigurno ste ranije čuli, sve su izgorene. Ko i okolina ovih dana su se pobunili i izjavili su Srbijanskim vlas ma da napuste njihovo zemljište, u koliko će se to dalje razvi ne znam, jer je pro v toga Aloš Loje turčin iz Skadra, koji panonske naše pro vnike, a is se nalazi u Podgorici odakle šalje novac i municiju za unutrašnjost Albanije i u Malesiju. Danas sam čuo od Arbanasa, ali ne vjerujem, da je Radomir Vešović ustao pro v Srbijanskih vlas i da se nametnuo, ali ovu vijest nemojte uze za sigurnu. U garnizonima u Crnoj Gori, bolijes su i bune, umiru i bježe gomilama, vlas se služe sa vojskom iz mase, kojoj osim 10 dinara dnevno pojednom, daju i neograničenu vlast te jedu i piju, i pored toga pljačkaju i doma nose. Malesija i okolina Skadra sva je za našu stvar, ali su mnogi naši prijatelji postradali, jer su u Skadru gonjeni od Francuza, a u Crnoj Gori od Srbijanaca, između ostalih imenovaću Vi samo Aluš Čabu turčina sa Zoganja, kod koga je g. Ministar Predsjednik pri ustanku bio 4. dana sa 50 ljudi, istome je g. Ministar dao cedulju na izvjesnu sumu, dobro bi bilo, ako se u mogućnos ispuni obećanje g. Ministra, vjerujem da je g. Ministar zaboravio, i ako su to sitne stvari od velike su važnos za ovamo. Što se če mene, ja sam sve moje i mojih, kao i svakog mog, za domovinu izgubio, ostao je samo moj život koga ni najmanje nijesam žalio, a neću ni ubuduće dok budem mogao, premda sam dobro oslabio, sa društvom sa dosta u oskudnom stanju kako u novcu tako i u odijelu, ništa na nas nema. G. Kom. Krsto Popović preko mene je upu o za Sava Raspopovića 20000 Austr. kruna kome sam ih odmah dao, ali sam u istog Sava pozajmio 10000 kruna, stoga što nam Krsto Popović nije bio izdao ništa, jer se nadao, da će odmah dobi novac, čim bude dobio vezu. Moja familija kao i ostale dr. uništene, na tuđim su vra ma bez ičega, tražio sam vam ranije pomoć, kako za familije tako i za dalji rad, nijesam dobio ni odgovora.

346


Napominjem vi da u Albaniji 1000 austr. Kruna koštaju samo 200 Italijanskih lira, franaka ili srebrnih kruna“. Vučeraković je ostao na Medovu i ostaće tu, po mome savjetu, nekoliko dana dok se oporavi, a onda će opet natrag. Mogla bi se, uglavnom, utvrdi ova slika naših i pro vničkih snaga u Crnoj Gori: Potpuno ili u većini narod imamo uza sebe u: Primorskoj, Crmničkoj, Katunskoj, Riječkoj i Nikšićkoj nahiji, Rovcima, Ze i Zatrijepči, kao i cio muhamedanski elemenat. Pro vnici su jači u: Kučima, Piperima, Bjelopavlićima i Vasojevićima. U ostalim krajevima snage su gotovo pojednake. U opšte, većina je, po osjećajima, sigurno naša. Ali za pokretanje te mase treba ozbiljnost akcije, imponirane brojne snage i mogućnost potpunog naoružanja naših pristalica – ako bi bilo potrebno ulazi oružanom silom, a sigurnu bazu vazda možemo stvori u Primorskoj nahiji. Želje je, ipak, intervenciju saveznika i odlazak Srbijanaca, koji bi sam po sebi značio poraz pro vnika. Po mišljenju našeg prijatelja iz Medove (A.M.) potrebno je: posla u Crnu Goru autorita vnog oficira radi rukovođenja poslovima, već dobro upućenijema, na Medovu posla lice koje će poznava ljude u Crnoj Gori. Misli da bi to lice trebalo bi nepozna Medovljanima. Slobodan sam, na završetku, umoli Gospodina Ministra Predsjednika za što hitniju pomoć familijama postradalih naših ljudi, - a pri davanju pomoći da se treba rukovodi ovim: niko pa ne kupova , a prijatelje obilno potpomaga i nagrađiva . S odličnim poštovanjem Gaeta, 20. IX 1919

Milo Plamenac Načelnik Ministarstva Pravde

(Spisi Jovana S. Plamenca, Biblioteka Istorijskog ins tuta Crne Gore u Podgorici, fascikla 80-81. Priredio Novak ADŽIĆ)

Crnogorski Anali 01

Recommend Documents