UNIVERZITET U TUZLI FILOZOFSKI FAKULTET
JUGOSLAVENSKA IDEJA (1914-1918) S POSEBNIM OSVRTOM NA VELIKOSRPSKU IDEJU SEMINARSKI RAD
Predmet: Historija Jugoistočne Evrope Savremenog doba I Mentor: Doc.dr.sc.Denis Bećirović Student: Sanida Sakić Index br. 528/08
Tuzla, novembar 2011. godine
1
SAŽETAK: U ovome seminarskom radu obrađena je Jugoslavenska ideja u periodu I svjetskog rata, odnosno u periodu od 1914 do 1918 godine. Govori se uglavnom o velikosrpskoj ideji, ideji rješavanja jugoslavenskog pitanja na temelju srpske nacionalne misli. Rad prati događaje vezane za Nišku deklaraciju, te se proteže na Majsku i Krfsku, govori o njihovom sadržaju i reakcijama na odluke koje su donijete a vezano za buduću zajedničku državu. Rad završava sa 1.decembarskim aktom kojim je proglašena nova država.
2
UVOD: Ovaj seminarski rad bavi se Jugoslavenskom idejom, odnosno idejom ujedinjenja svih jugoslavenskih naroda u jednu zajedničku državu. Rad se sastoji od 3 sekcije i 4 podsekcije. I to : 1. Rađanje Jugoslavenske ideje, u ovom prvom dijelu govori se uglavnom o tome šta je dovelo do pojave Jugoslavenske ideje i kada se ona javila. Sekcija 2. Različiti pogledi na ideju ujedinjenja, predstavlja više varijanti realizacije Jugoslavenske ideje. I to posebno hrvatske i srpske ideje. U radu se ne govori o gledištima slovenskih, makedonskih, bosanskih i drugih političkih vrhova. Treća sekcija pod nazivom 3. Realizacija Jugoslavenske ideje, obrađuje Majsku i krfsku deklaraciju, Zagrebačku rezoluciju i Ženevsku konvenciju, te 1.decembarski akt kojim je konačno izvršeno proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
3
1. Rađanje Jugoslavenske ideje Geopolitički smještaj južnoslavenskih zemalja i naroda uvjetovao je oblikovanje posebnih država i pokrajina u kojima se pokazuju društvene, političke i kulturne posebnosti.1 Stalni utjecaji u političkom i ekonomskom smislu od strane Bizanta i Venecije, preko Osmanskog carstva te Habsburške monarhije utjecali su više na stvaranje dubljeg jaza, nego na približavanje i sarađivanje južnih Slavena. Tako je ideja okupljanja srodnih susjednih slavenskih naroda koja se rađa u 19. stoljeću iz Ilirskog pokreta odmah naišla na prepreku u vidu historijskih činjenica koje nisu dozvoljavale njenu realizaciju u prvobitnom smislu. Ilirski pokret se javlja tridesetih godina 19. stoljeća i predstavlja Hrvatski nacionalni preporod koji je u periodu od 1835. do 1848. godine poticao promjene i procese na svim područjima života. 2On u sebi nosi ideju okupljanja hrvatskih zemalja s ciljem borbe protiv germanskog i mađarskog uticaja a ideja šireg okupljanja Južnih Slavena nastala je kao rezultat shvatanja da je Hrvatska ugrožena od strane susjeda te da bi se najbolje mogla odbraniti kada bi bila dio jače zajednice. Josip Juraj Štrosmajer nakon neispunjene želje o stvaranju posebne federacije u Habsburškoj monarhiji okreće se radu na kulturnom približavanju Jugoslavenskih naroda sa stvaranjem federativno uređene Jugoslavije kao krajnjim ciljem. On je vidio to ujedinjenje kao rezultat sloma Austro-Ugarske monarhije. Rušenje Monarhije mnogo je oštrije zahtjevala predratna Jugoslavenska revolucionarna omladina a njeni pripadnici uglavnom su se opredijelili za integralno jugoslavenstvo tj. za ujedinjenje jugoslavenskih zemalja na temelju shvatanja o postojanju jedinstvenog srpsko-hrvatsko-slovenskog naroda.3 Njegova formulacija ujedinjenja sada nije obuhvatala Bugarsku jer je „zamisao etničkog jedinstva od Triglava do Varne“4 ipak bila preširoka te se od tada moraju razlikovati pojmovi „južnoslavenski“ i „jugoslavenski“.5 Srodnost jezika i ostale vrijednosti kulturne baštine pridonosili su zbližavanju naroda i u težnjama za realizaciju jugoslavenske ideje. Ideja o stvaranju jugoslavenske države razvijala se postepeno do izbijanja I svjetskog rata a za vrijeme njegovog trajanja ona 1
Petar Korunić, Jugoslavenska/Južnoslavenska ideja, 20 „ Ilirizam je svojom južnoslavenskom nacionalnom idejom i mišlju o jedinstvenoj „ilirskoj“ narodnosti spriječio nadiranje mađarskog nacionalizma, pa je tako u isto vrijeme označio definitivno oformljenje hrvatske nacionalne svijesti i položio temelje jugoslavenskom zajedništvu.“ Zbornik radova instituta za savremenu istoriju, Stvaranje Jugoslovenske države, 1918.godine, Beograd 1983., 29 3 Hrvoje Matković,Povijest Jugoslavije, 20 4 H.Matković,Povijest Jugoslavije, 17 5 Naziv »južnoslavenski narodi«, obuhvaća sve Južne Slavene, a »jugoslavenski narodi« označava Južne Slavene u granicama Jugoslavije. 2
4
je eskalirala i dovela do rješenja stvaranjem zajedničke države-Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca koja je kasnije dobila naziv Jugoslavija.6 2. Različiti pogledi na ideju ujedinjenja Put do stvaranja jedinstvenog jugoslavenskog političkog programa nije bio jednostavan jer je trebalo pomiriti dva politička programa sa različitim težnjama. Sa jedne strane južnoslavenski/austrijski a s druge i južnoslavenski/balkanski. Dok se jugoslavenska ideja u Hrvatskoj i Sloveniji razvijala kao nacionalni preporod u Srbiji ja ona živjela u dvije varijante: jedna je ujedinjenje Srbije sa Bugarskom; a druga je predviđala stvaranje jugoslavenske države pod vodstvom Srbije. Širenje i razvoj jugoslavenske ideje ometale su i hrvatska i srpska ideja koje su potiskivale jugoslavensko strujanje. Nacionalizam je opterećivao i trovao međusobne odnose jugoslavenskih naroda mržnjom i sukobima, koji su često podsticani od spoljnih činilaca, političkih i vjerskih, od protivnika zbližavanja ovih naroda, ostavljali razorne posljedice, mada je s druge strane istovremeno doprinosio i razvijanju njihove svijesti o nacionalnom identitetu.7 2.1 Koncepcija velike Srbije Vuk Stefanović Karadžić filolog i etnograf smatrao je da su svi štokavci Srbi, da je štokavština ono što ih karakterizuje, te da postoje Srbi pripadnici pravoslavne, katoličke i muslimanske vjere. On je time svo stanovništvo koji živi na prostoru gdje je rasprostranjena štokavština pretvorio u Srbe. Njegovu zamisao uobličio je u politički program Ilija Garašanin 1844.godine u svom djelu nazvanom Načertanije8. U njemu on „polazeći od gledišta da je Srbija toliko mala da u tom stanju ne smije ostati“ teži njenom proširenju na čitavom etničkom područiju unutar Osmanskog Carstva.9 Za postojanje Načertanija saznalo se tek više od pola stoljeća kasnije. Tekst Františeka Zaha pod nazivom „Plan“ poslužio je Garašaninu za formulaciju ideje proširenja Srpske države koja po njegovom mišljenju mora biti nastavljač Carstva cara Dušana. 6
Dr.Vićentije Borčević, Jugoslovenska ideja, Stvaranje Jugoslovenske države 1918.godine, Beograd, 1989., 347-348 7 Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 16 8
U Načertaniju Garašanin o politici Srbije piše: „Tursko carstvo mora se raspadati, i to raspadanje može se samo na dva načina dogoditi. Ili će carstvo to biti razdeljeno; ili biće ono na novo sazidano od svojih hristijanskih žitelja.“ 9
P. Korunić, Jugoslavenska/Južnoslavenska ideja, 31
5
Kada je izbio rat najveća briga srpske vlade bila je da sačuva slobodu i nezavisnost zemlje pa stoga počinje pripremanje programa za stvaranje velike Srbije. Predsjednik vlade Pašić imao je dva moguća rješenja. Jedno je predviđalo ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu pod srpskim vodstvom a drugo, manje rješenje, predviđalo je stvaranje Velike Srbije od krajeva u kojima živi srpsko stanovništvo. U ntu državu bile bi uključene Crna Gora, BiH, dijelovi Hrvatske te Vojvodina. Austro-Ugarska je u Srbiji vidjela prepreku svom širenju i državu koja je poljuljala osnove njenog uređenja i ugrozila njemačko-mađarsku dominaciju unutar nje. S ciljem da je slomi, optuživala je Srbiju za miješanje u unutrašnje poslove Monarhije. Međutim, 1912-1913 godine vođeni su Balkanski ratovi iz kojih Srbija izlazi puno veća i snažnija, što stvara velike probleme Austro-Ugarskoj. Srbija je vodila snažnu i stalnu nacionalističku propagandu u Monarhiji. Krajem 1914. godine vlada Kraljevine Srbije sa predsjednikom Nikolom Pašićem formulisala je ideju o ujedinjenju svih jugoslavenskih naroda u zajedničku državu kao cilj za koji će se boriti u ratu. Tako je u Nišu 7. decembra iste godine usvojena deklaracija o tome. Skupština Srbije je prihvatila kao cilj Kraljevine u ratu „oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće“.
10
Sa Niškom deklaracijom, i pored sve njene nedovršenosti, ideja
opštejugoslovenskog ujedinjenja postala je realna istorijska perspektiva. Rat koji je AustroUgarska nametnula srpskom narodu do potpunog uništenja, nije više bio samo borba Srbije i Crne Gore za opstanak i nezavisnost nego i za oslobođenje i ujedinjenje svih jugoslovenskih naroda.11 Nakon proglašenja ove deklaracije Srbija je postala jedan od glavnih političkih centara pokreta. Niška deklaracija je podrazumijevala prvobitno pridruženje Bosne i Hercegovine Srbiji te ujedinjenje sa Crnom Gorom a zatim, nakon raspada Austro-Ugarske Monarhije ujedinjenje svih jugoslavenskih naroda u jednu državu. Ovim je u srpskim krugovima postalo realno moguće ostvarenje ideje Velike Srbije koja je do tada postojala samo u uskim krugovima inteligencije i revolucionarne omladine.12
10
„Uverena u rešenost celoga srpskog naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu svoga ognjišta i svoje slobode, Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenja i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca.“ Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslavija 1918-1984. Zbirka dokumenata, Beograd 1985., 11 B.Petranović, M.Zečević, Jugoslavija 1918-1984.,38 12 B.Petranović, M.Zečević, Jugoslavija 1918-1984.,
6
Političari koju su bili u emigraciji imali su zadatak da predstavljaju jugoslavenske narode u svijetu, da pred velikim silama brane ideju ujedinjenja i rade protiv bilo kakvih aspiracija na teritorij koji bi trebalo da obuhvata buduća država. Javlja se ideja osnivanje Jugoslovenskog odbora koji bi činili političari u emigraciji. On bi bio drugi nosioc borbe za ujedinjenje sa zadatkom da održava veze sa srpskom vladom i brani interese jugoslavenskog naroda u inostranstvu. Odbor je osnovan 1915. godine a Nikola Pašić, predsjednik srpske vlade podržao je njegovo osnivanje pod uslovom da on bude formalno samostalan a da stvarno radi za ostvarenje političkih ciljeva srpske vlade. U odboru je zbog toga često dolazilo do neslaganja i sukoba naročito između predstavnika srpske vlade i nezavisnih političara, predstavnika Hrvata i Slovenaca. Srpska je vlada svojom politikom kočila rad odbora te ga je podupirala onoliko koliko je odgovaralo njenoj politici. Srpska vlada je smatrala da je ona glavni i jedini oslobodilac i stvaralac buduće jugoslavenske zajednice. Nasuprot tome Jugoslovenski odbor je smatrao da Jugoslavenska država treba da nastane na čelu samoopredjeljenja i ravnopravnosti naroda uz priznavanje federativnog uređenja države. Uloga Srbije kao Pijemonta u procesu ujedinjenja i unitaristička koncepcija nacionalnog jedinstva krile su u sebi opasnost od budućih dubokih nesporazuma i sukoba između jugoslavenskih naroda oko karaktera državnog uređenja.13 Pašić je često puta isticao pravo naroda na samoopredjeljenje ali samo u cilju razbijanja Monarhije, ne uzimajući u obzir da to bude jedno od načela kod formiranja i organizovanja buduće države. Hrvatski političar Stupilo tražio je da Srbija sprovede reformu jer se plašio njene prevlasti u budućoj državi. On je vidio jugoslavensku državu kao cjelinu sastavljenu od više ravnopravnih jedinica. 3. Realizacija Jugoslavenske ideje 3.1. Majska i krfska deklaracija Za ishod I svjetskog rata, kao i za razvoj jugoslovenske ideje, 1917.godina imala je poseban značaj. Starčevićanac Hrvoj održao je u Saboru 14.maja govor za Jugoslaviju u kojem je rekao da „Hrvati ne žele da izgube svoj hrvatski nacionalizam, svoju hrvatsku državnost, svoju narodnu egzistenciju, da je uguše u srpstvu ili slovenstvu, nego da je u zajednici sa Srbima i Slovencima zajedničkim silama u ovim opasnim i burnim vremenima spase od nijemstva i mađarstva.“14 13 14
B.Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 22 Bogdan Krizman, Hrvatski sabor i ujedinjenje 1918.godine, Stvaranje Jugoslovenske države 1918.godine, 63
7
Krajem maja 1917. godine u Beču je zasjedao parlament Austrijskog dijela Monarhije. U vijeću su bili zastupnici iz Slovenije, Istre i Dalmacije. Oni su osnovali Jugoslavenski klub kojim je presjedavao Anton Korošec. Na zasjedanju vijeća u maju 1917. godine zastupnici Jugoslavenskog kluba zahtjevaju ujedinjenje svih zemalja Monarhije u kojima žive Slovenci, Hrvati i Srbi u jedno samostalno, slobodno, demokratsko državno tijelo pod žezlom habsburško-lorenske dinastije.15 Ova deklaracija poznata pod nazivom „Majska deklaracija“ izazvala je veliko nezadovoljstvo u redovima emigranata jer nije bila u skladu sa njihovim stavovima. Kako je početkom 1917. godine situacija bila nepovoljna za Srbiju njeni predstavnici su shvatili da bi dogovor sa Jugoslovenskim odborom mogao vratiti njen poljuljani ugled i donekle učvrstiti međunarodni položaj. Pašić je uputio Trumbiću poziv da sa četiri člana Jugoslavenskog odbora dođe na otok Krf „radi dogovora o svim pitanjima“. Konferencija na Krfu trajala je od 15. juna do 20. jula 1917. godine. Odlučeno je da država bude zasnovana na ovim modernim i demokratskim principima: 1. Država Srba, Hrvata i Slovenaca, će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića. 2. Država ova zvat će se: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a vladalac: Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca. 3. Ona će imati jedan državni grb, jednu državnu zastavu i jednu krunu. 4. Posebne zastave, srpska, hrvatska i slovenačka, ravnopravne su i mogu se isticati i slobodno upotrebljavati u svima prilikama. 5. Sva tri narodna imena: Srbi, Hrvati i Slovenci, potpuno su ravnopravna na celoj teritoriji Kraljevine, i svako ih može slobodno upotrebljavati u svima prilikama javnog života i kod svih vlasti. 6. Obe azbuke, ćirilica i latinica, također su potpuno ravnopravne i svako ih slobodno može upotrebljavati na celoj teritoriji Kraljevine. Sve državne i samoupravne vlasti dužne su i u pravu upotrebljavati i jednu i drugu azbuku. 7. Sve priznate veroispovesti vršit će se slobodno i javno. 8. Kalendar treba što skorije izjednačiti.
15
B.Krizman, Stvaranje Jugoslovenske države 1918.godine, 67
8
9. Teritorija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvata svu onu teritoriju, na kojoj živi naš troimeni narod u kompaktnoj i neprekidnoj masi, i ona se bez povrede životnih interesa celine ne bi smela krnjiti. 10. Jadransko More, bit će slobodno i otvoreno svima i svakome. 11. Svi građani (državljani) na celoj teritoriji jednaki su i ravnopravni prema državi i pred zakonom. 12. Izborno pravo za izbor narodnih poslanika za Narodno Predstavništvo, kao i izborno pravo za opštine i druge upravne jedinice, jednako je i opšte, i vršit će se neposrednim i tajnim glasanjem po opštinama.16 Donešena je odluka da će Ustav donijeti naknadno Ustavotvorna Skupština. Tekst dogovora potpisali su Pašić i Trumbić. Iako je Krfska deklaracija bila kompromis Jugoslovenski odbor ju je smatrao važnim dokumentom kojim ostvaruje svog program. Ipak kada je kasnije država stvorena, prilikom donošenja Ustava zaobiđena je odredba Krfske deklaracije o kvalificiranoj većini, a upravo je ta odredba trebala spriječiti hegemoniju jednog naroda nad drugim.17 Kada je Pašić uvidio raspoloženje stranih državnika uvjerio se da oni ne planiraju rušenje Monarhije, nego da čak šta više, traže način da se sporazume sa njom o izlasku iz rata stoga je on i prešutio Krfsku deklaraciju. Ovo je podstaklo Trumbića da prihvati poziv na kongres potlačenih naroda Austro-Ugarske Monarhije. Kongres je počeo 8. aprila 1918. godine u Rimu. Na kongresu je zaključeno da svi narodi koje se nalaze pod Austro-Ugarskom vlašću imaju pravo da formiraju nezavisne države.18 3.2. Zagrebačka rezolucija i Ženevska konvencija Krajem 1917. i početkom 1918. godine pogoršava se stanje u Monarhiji zbog čega se sve više ističe zahtjev za ujedinjenjem Hrvata, Slovenaca i Srba. Tako 2. i 3. marta dolazi do sastanka u Zagrebu na kojem je prihvaćena tzv. Zagrebačka rezolucija. Njeni potpisnici traže osnivanje nezavisne i demokratske države Slovenaca, Hrvata i Srba. Tekao je tako proces stvaranja regionalnih organizacija sa programom jugoslavenskog jedinstva a osnovano je i Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba koje preuzima vođenje 16
B.Petranović, M.Zečević, Jugoslavija 1918-1984, 67 H.Matković,Povijest Jugoslavije, 43 18 „U proklamaciji kongresa ističe se borba protiv njemačkog i austrijskog imperijalizma te se navodi da je u Austro-Ugarskoj potlačeno više od trideset milijuna Slavena i Latina i da stoga potlačeni narodi Monarhije ustaju protiv nje da bi osigurali slobodu i neovisnost.“ H.Matković,Povijest Jugoslavije, 44 17
9
narodne politike za sve južnoslavenske zemlje u Monarhiji. Deset dana kasnije proglašen je raskid svih državnopravnih veza hrvatskih zemalja s Austro-Ugarskom i proglašena je Dalmacija, Hrvatska, Slavonija sa Rijekom nezavisnom državom, koja s ostalim jugoslavenskim zemljama, do tada pod austrougarskom vlašću, stupa u zajedničku Državu Slovenaca, Hrvata i Srba. 19 Prvi pokušaj ujedinjenja Države SHS sa Kraljevinom Srbijom izvršen je na Ženevskoj konferenciji,održanoj od 6. do 9. novembra 1918. godine. Na njoj su učestvovali predsjednik srpske vlade, srpska opozicija, jugoslovenski odbor te Narodno vijeće. Ženevskom deklaracijom predviđeno je osnivanje zajedničkog ministarstva koje će imati zadatak da organizuje državu sve do saziva Ustavotvorne skupštine. Pašić je pod pritiskom prihvatio zajedničko ministarstvo, konfederalnu organizaciju i dvije ravnopravne vlade dok je pitanje oblika vladavine ostalo otvoreno. Ne želeći da prihvati činjenicu da će Srbi u novoj državi biti jednaki sa ostalim narodima Pašić opoziva potpis sa deklaracije. Velika narodna skupština u Vojvodini donijela je 25. novembra rezoluciju o priključenju Vojvodine Srbiji. Crna gore je 26. novembra proglasila ujedinjenje sa Srbijom. Uputstvo (Naputak) predstavlja nešto kao uslov za ujedinjenje i on je predviđao da konačnu organizaciju nove države odredi sveopšta narodna skupština Srba, Hrvata i Slovenaca, kvalifikovanom, odnosno dvotrećinskom većinom glasova. Ipak SHS nije mogla da se drži Naputka zbog pritiska pod kojim se nalazila pod uticajem Italijanskog širenja na njene teritorije pa je stoga bila primorana priznati monarhijski oblik vladavine i dinastiju Karađorđevića. 3.3 1.decembarski akt 1.decembra 1918. godine proglasio je regent Aleksandar ujedinjenje Srpske države sa Državom SHS u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Proglašena je vlast monarha a dinastija Karađorđević je u novoj državi predstavljala izvor moći srpskih vodećih krugova. Ona je postala velika smetnja za uticaj nesrpskih predstavnika u vlasti kao i postizanje nacionalne ravnopravnosti. Delegacija Narodnog vijeća težila je, kako je rečeno, što hitnijem sjedinjenju Države SHS sa Srbijom zbog sve veće opasnosti od nadiranja talijanskih okupacionih trupa i mogućnosti realizacije Londonskog pakta. Sa druge strane regentu Aleksandaru se žurilo za 19
H.Matković,Povijest Jugoslavije, 50
10
što bržim ujedinjenjem sa Državom SHS i zbog toga, da bi s proširenjem državnog teritorija pribavio isčekivane koristi. Ne može se poreći da je na obje strane bilo ideološko-političkih razloga ali su se na obje strane mogli vidjeti i klasni interesi obiju grupa.20 Zbog toga i žurba kod donošenja akta i njegova nedemokratičnost. Naročito je način ujedinjenja otkrivao je interese srpske građanske klase za hegemonijom. Ipak ne može se poreći da je 1.decembarski akt i stvaranje Kraljevine SHS predstavljalo preloman događaj u životu jugoslavenskih naroda, jer su se oni tada po prvi put našli u jednoj zajedničkoj državi. Ne može se izbjeći činjenica da od tada počinje novi život.
ZAKLJUČAK:
20
Ferdo Čulinović, Jugoslavija između dva svjetska rata, 150
11
Jugoslavensku ideju jedni su prihvaćali dok su drugi u njoj vidjeli priliku za nešto drugo. U ujedinjenju je odlučujuću ulogu odigrala građanska elita. Sve rasprave vođene o nacionalnoj ravnopravnosti, slobodi na samoopredjeljenje, demokratiji izgubile su svoj smisao proglašenjem nove države. Srbija je iskoristila nemoć i hitnost države SHS da joj se priključi i nametnula je neke svoje ciljeve te je od samog početka došao do izražaja srpski uticaj koji je imao oslonac u dinastiji Karađorđević. Ipak rješenje nije bilo u stvaranju novog jedinstvenog naroda svih Jugoslovena ili u stapanju nacionalnih jezika već u zajedničkim nacionalnim, kulturnim, političkim i privrednim interesima, što će se u narednom periodu i pokazati. Neodrživa je bila ideja jednonacionalnosti na prostoru na kojem živi veći broj, iako sa zajedničkim osobinama, ipak različitih naroda.
LITERATURA:
12
1. Hrvoje Matković, Povijest Jugoslavije, Beograd, 1998. 2. Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 3. Savez historičara Jugoslavije, Stvaranje Jugoslovenske države 1918.godine, Beograd, 1989. 4.Zbornik radova instituta za savremenu istoriju, Stvaranje Jugoslovenske države, 1918.godine, Beograd 1983. 5. Petar Korunić, Jugoslovenska/Južnoslovenska ideja, Sudbina jedne enciklopedijske studije iz 1988. godine, Beograd 2008. 6. Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslavija 1918-1984. Zbirka dokumenata, Beograd 1985. 7. Ferdo Čulinović, Jugoslavija između dva svjetska rata, I, Zagreb 1961. 8. Nikola Marković,Viđenje Hrvatske i Hrvata u Srbiji tokom rata 1914-1918. godine. 9. Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997.
13
