1
i
d
TÜRKÎYE KOltür
iS
BANKASI
Yayinlan
Genel Yayin: 306 Tarih Dizisi: 22
|
"
""
_mmmm.
....
niini
al.hA.L.-.
.
I
I
Özgün.Ada The Rise and Fall of the Great Powers
Copyright © Vintage Books Kesim Tehf Haklan Ajansi kanahyla almmigttr, © Türkiye
14Bankast Kültür Yaymlari
Yayma Hazarlayan Mürgit Balabanhlar
Kapak Tasarrms Mehmet Düzelti Serhat
Úlusel
Öztürk
Sayfa Düzeni Tipograf (0212)292 41 11 Sekizinci Bastm Mayis 2001 ISBN 975-458-030-8
OTM 10302208 Bassmevi SefikMatbaasi (0212)551 55 87
istanbul
TÜRKiYE
ig
BANKASI
KOltOr
Yayinlan
I
I
büyük güçlerin
yükselig ve çökügleri
16. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE EKONOMIK DEÖlSIM VE ASKERÎÇATISMALAR Paul Kennedy
ÇevirenBirtane
Karanakç1
...
b-
1
.
..
.........
.................
....r....ii...
.
.
9..
,
.
.uni.mme
F-----m
-
\
I
ath'e I
I
i
i
•i
I i
l I I
i i I i
I
I
I
i
I i i
I I
To
-
I
I
$5
10
-
p
9-w
----
-I•i-F-=ri
k
.
....
.
.
...
.
9.
mi...........--
.
a
rh.I
--Millitili•L•I
I
I
ÎÇîNDEKILER
TABLO GÏRi§
VE §EMALAR
......
.................................................................
....... . ......... ......... ............
.................................
....
....
.... ...
11 . 13 .... ............. ....
.......
..
...
....
...
....
.
..
SANAYÎÖNCESI VE EKONOMÎ STRATEJi
DÜNYADA 1. BATI DÜNYASININ MÍNG
ÇÏNÍ
YÜKSELISI ...............
...................
MÜSLÜMAN
...
DÜNYASI
..
......
DISTA KALAN ÏKÎ ÜLKE "AVRUPA MUCÎZESÍ"
.................
............
JAPONYA
-
.......
.......,
HABSBURG
KUVVETLÏVE
JEOPOLÍTÍK
GIRißIMI, 1519-1659 ZAYIF
................................
___
..............................,,,.........
YANLARI
..............................
PARA VE ULUS-DEVLET
..........
42
..........................
KIYASLAMALAR
3. MALÏYE, COÖRAFYA ccMALÌDEVRÍM"
..............................................................
KRONOLOJÍSÍ
VE
SAVA¶,
...
.....
.......
............
........
...,,......,.......,.....................................
.... ...
,...,..,.,..............
.............................
.............................
VE SAVASLARINKAZANILMASI, 1660-1815 ........
....
........................................................
,
....
SAVAgLARIN
KAZANILMASI,
SAVA¶LARIN
KAZANILMASI,
IGGO-IT63 Igg-ISIJ
.......
......................................
59 60 70 87 103
107
...
110 121 137 . 154
.........................
.....................................................................................................................
I
27 3Û 34 39
..
...,.................................................................................
MÜCADELENÎN ANLAM BLOKUNUN
...................................................
...............................................................
VE RUSYA
2. HABSBURGLARIN EGEMENLIK
ULUSLARARASI
.......
.................................................................
........,,.................
...................
.......................................................................
SANAYi ÇAÖINDA VE EKONOMÏ STRATEJi 4. SANAYÍLESME VE DEÖζEN GLOBAL DENGELER, 1815-1885 AVRUPA ÍNGÍLÍZ cc
ORTA
KIRIM
DIgINDAKÍ
SÖNܧÜ
DÜNYANIN
HEGEMONYASI GÜÇLER"
MIF
...
.............,....,,..
...........................................
5AVAgl VE RU5YA'NIN
..
....
..
......,...,..........................................
.....-....
GÛCÜNÜN
A§INMASI
I iI I
7
..............--....
......-.......-..................................-...
.................................._..................
.......-....--......--...-.
..
..........
...
...
....
185
190 Î93
ZÛZ 215
..
BÍRLEgÍK
DEVLETLER
ÌÇ SAVA§
VE
ALMAN BÌRLÌÔÌ SAVAQLARI SONUÇLAR
5.
........................,.,
,...............,,............
,,,
............
..............
...
,
..............,
.......
..............
,
239
,.......................
IKÎ KUTUPLU BIR DÜNYANINDOÖUSU VE "ORTA GÜÇLER"ÏN BUNALIMI: BÎRÏNCIBÖLÜM, 1885-1918 DEØÏgEN
......
,............................... ..............,
DÜNYA
KUVVETLERÎDENGESÎ ... GÜçLERÏN KONUMU, ISS -I I4 -------------------ÏTTÏFAKLAR VE SAVA§A SORÜKLENͶ, IS o-I I4 TOPLU SAVA) VE GÜÇDENGELERÌ, 19I4-I IS ........
.............
243 247
......
......................................__...............
......,
------··--·---
--------·--....
251
..............
304
,__.............,..............,,,.............
313
...........................................................
6.
ÏKÏKUTUPLU BIR DÜNYANIN "ORTA GÜÇLER"ÏN
SAVA)
SONRASI
MEYDAN SAHNE GELÍ EN
BUNALIMI.
ULUSLARARASI
OKUYANLAR
DÜZEN
DI§INDAKÍ I 3
1919-1942
.
.........................
GÜÇLER
I-IP41
....
.........
....
..
.................................,...................................
......................................
SÜPER
BUNALIM,
DOÖUSU VE ÎKiNCI BÖLÜM,
..................
,
,
......................
...,,..............................
..
335 335 353
386
.............,...............,...............,...........
.
123 229
... .... ..
....,.,..............,................................
E.L.-WLflIJ
..................
.......,,
400
,......................
VE EKONOMINÎN STRATEJÎ
BUGÜNÜVE YARINI
7.
ÎKÎ KUTUPLU BÎR DÜNYADA ÏSTÏKRAR ccEZÍCÍKUVVETÏN YENÍ STRATEJÍK SOÖUK
8.
GÖRÜNÜM
SAVA) VE
ÍKÍ KUTUPLU I
DOÔRU OLARAK
Jo'DEN
.....................
...
DONYA ÜÇÜNCÛ
DÜNYADA I 80'E
YlRMIBÎRINCÎYÜZYILA DOÖRU ........
JAPONLARIN
AÇMAZI
........-......
.
.............
..............................................
..........
.............................,..................
ÇATLAKLAR
DENGELER
.....................
...........................,..........
.
..,......,,..............................
.
............,,........................
SONSÔZ
.............,.,.................,...........,,.........................
BIBLIYO
...............,...,....,..............................
.
GRAFYA
...
......
BÍR NUMARA
,,...............,...................,.,
.........-...............................--
..
......
..............................................,..........__.............
.........................................,.......................
NOTLAR
OLMA
SORUNU
....
.....,.,,...............,.......
-..........................
.-........-.........-..............-...........
..........,....................................
.
8
.
415 415 426 443 469 489
517 ... ... 517 ... 526 . 540 .... 554 574
..........,,..........................
..............................,.,.
,,.
....
.....................................
.................................,.
POTANSÏYELÏVE SORUNLARI SOVYETLER BÍRLÍÖÍ VE "ÇELÏ.¶KÍLER"Ï GÖRECE GERÍLEME BÍRLEgÍK DEVLETLER: ÍÇÏNDE AET
1942-1980
................................................
. . .... .
GELEN
DEÖϧEN EKONOMÍK
.......
...
...............
MEYDANA
TARÎH VE SPEKÜLASYON POLÍTÍKASI ÇÍN'ÍN DENGELEME
VE DEÖ϶ME,
KULLANIMI"
........................
.................
...
..............
603 629 635 725
IEL"LNMk
.
|
l
I
HARITALAR
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
ÍSPANYOL AVRUPA'DAKÌ
8.
I OD
ON ALTINCI
YÜZYILDA
ON ALTINCI CHARLES'A
YÜZYILDA
AVRUPÑNIN I75o
NAPOLYON'UN
DURUMU IJ2.I'DEKÏ EN
DOLAYINDA
AVROPÑNIN
OLDUÖU
BRÏTANYA
ÜSLERÍVE BÜYÜK
1Û. BÍRÍNCÍ DÜNYA SAVA§I'NDAN OLDUÖU 11. HÍTLER'ÌN EN GÛÇLÜ 12.
B.D.
KUVVETLERÏNÏN
DÜNYA
............................................................
..............................................................
SÖMÜRGE SIRADA
ÍMPARATORLUKLARI
AVRUPÑNIN
ÎMPARATORLU$UNUN
DENÏZALTI
GÜÇLER
..................................
..............................................................................
AVRUPALILARIN
CûÇLÜ
29 44 62 71 147 150
.........................,..........................
KALAN TOPRAKLAR, I 19 GÜCÜNûN YIKILIyI
DOLAYLARINDA
DONANMA
9.
MÍRAS
GÜÇMERKEZLERÍ AVRUPA'DAKÍPOLÍTÍK BÖLÜNMELER DÜNYA
KABLOLARI
VE BU GÜÇLERÌN SONRA
AVRUPA
...........................................................
I9
I4'DEKÌ
.
i
I I I
i
I
I
i
I i
I I I
I
I
I
9
DURUMU, I 87
Î69
.............
278 311 336 419 ------------... 611 ................
SAVA§ PLANLARI
..........................................................
DÖNEMDE AVRUPA'NIN
................
ISIo
SÖMÜRGELERÍ,
BAQLICA
ÜZERÍNDEKÍYAYILIMI,
I
DURUMU,
...................
1942·
..........
TABLO VE SEMALAR
h
TABLOLAR 1. 2. 3. 4. 5.
GÜÇLERÍN
10.
AVRUPALI
11. 12. 13.
GÜÇLERÍN
...........................................,...................
ORDULARIN
136 136
............................................
_.........................................,...................
......
--
KIRIM
SAVAgI
191
--------------·--··---....
........................
......................_...
GÜÇLERÍN
TOPLAM
NÜFUSLARI,
GÜÇLERIN
KENTSEL
KESÍM
IB O-Ip38
NÜFUSLARI
197 216 216 222 . 248
.....,.,,..................................
.............................................
KͶÍBAgINA GSMH'LARI, 1830-IS90 SIRASINDAKÏASKERÍ HARCAMALARI
YÜZDESÍ ISpo-Ip38 ÍÇÍNDEKÌ BA§INA SANAYÍLEgME KI§Í
191
.............................
---·--------.·
BÜYÜK GÜÇLERÍN
.
......,..,.....................,.................._..._,,.
,
VE BU NÜFUSLARIN
TOPLAM
NOFUSLAR
................,...................................._..
.. . .......... ... DÜZEYLERÌ, IS8o-Ip38 .... DEMÍR/ÇELIK GüçLERÍN ÜRETÍMLERÍ, IS o-I 38 .. . GÜÇLERÍN TÜKETÍMLERÍ, IB90-Ip38 ENERJÏ ........... GÜÇLERÍN PERSPEKTÏFLE ISSO-I 38 TOPLAM NÍSPÏ SA.NAYÎPOTANSÍYELLERÍ, ... DÜNYA ÍMALAT VERÍMÍNDE NÌSPÏ PAYLAR, IS8o-I 38 ...................._.. GÜÇLERIN ORDD VE DONANMA PERSONELÍ, 1880-I I4 -------GÜÇLERÍN SAVAg GEMÍSÍ TONAJLARI, ISSO-I9I4 GüçLERÏN ULUSAL GELÍRLERÏ, NÜFUSLARI VE BA§INA GELÍRLERÌ KÏ§Ì . .............. ÍTTÍFAKLARIN AçISINDAN KARgILAgTIRILMASI 1914'TEKÍ SANAYÍ/TEKNOLOJÍ .. I9I4-1918 B.K. HARP MALZEMELERÍÜRETÍMÍ, .....................
....
.......................
.
..........
...............
..........................................
..
...........
------------------------...
.....................
BÍRLE§ÍK
OLMADAN
SAVA) HARCAMALARI DÜNYA
ÍMALAT
BÜYÜK
GÜÇLERÍN
DEVLETLERÌN
KATARAK
------------------------
--...
SANAYI/TEKNOLOJÍ
..,...............................,........................,.,,
VE SEFERBER
EDÍLEN TOPLAM
SANAYÍÍÜRETÏMÍ ENDEKSLERÍ,I9IS-I SAVUNMA
HARCAMALARI,
__................................ I I4-1919 ..... .............................. ..... ........................... ............. ...... .. .....
KUVVETLER, 2
....
Ip30-I 38
SANAYÍÍÜRETÍMÏENDEKSLERÎ,I GÜÇLERÍN UÇAK ÜRETÍMÍ, I 31-Ip39 DÜNYA ÍMALAT VERÌMÍ PAYLARI, 8 I929-I93
YILLIK
...........................
--····-··--··
---
RUSYA
KARQILAgTIRMALARI
25. 26. 27. 28. 29. 30.
................
1700-1800
NÜFUSLARI,
7. 8. 9.
14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.
87 116 135
...................................................
..... .. BÜYÜKLÜÖÜ,I690-ISI4 .. DONANMALARIN BÜYÜKLÛÖÜ,I68 -ISI DÜNYA ÍMALAT VERÌMÏ ÏçÍNDE NÍSPÍ PAYLAR, 1750-1900 K϶ÏBAgINA SANAYÌLEgME DÜZEYLERÍ, 1750-1900 GÜÇLERÌN ASKERÍPERSONEL DURUMLARI., ISI6-ISSO AVRÚPALI BÜYÜK GÛÇLERÏN GSMH'LARI, 1830-1890
6.
.
ASKERÎ ÏNSAN GÜCÜNDEKÌARTI§LAR, I470-1660 BRÌTANYA'NIN SAVA) DÖNEMÍNDEKÍ GIDER VE GELÍRLERÏ,I688-IBIS
ÍMALAT
....
I3-Ip38
.......................,___...........................................
...........
......................................
.......
249 249 250 250 251 251 253 253 298 315 325 329 332
340 359
362 391 397
-
I
.
31.
GELÏRLERÍVE BUNLARIN YÜZDELERÍ GüçLERÍN NÍSPÍ SAVA§ POTANSÏYELLERÏ Ip37'DEKÍ TANK ÜRETÎMÌ 1944'TEKÍ GÜÇLERÍN UÇAK ÜRETÏMÍ, Ip3 -I945 GÜÇLERÍN SÍLAH ÜRETÍMLERÍ, 1940-1943 GÜÇLERÍN
HARCANAN
32. 33.
34. 35.
ULUSAL I937'DEKÏ ...........,
.,
.,
SAVUNMAYA
.....................................,
399 399 422 422
.........................................
.......................
.......................
....................................,,,.................................................
..
--------
··----···-······-·····-·-··-··-
·-·-·-·-----·-------··-
·-·-
····--·············
-·
----....-------------....
------.
424
..
439 456 GÜÇLERÏN 194 8-I o SAVUNMA HARCAMALARI, 469 38. GÜÇLERÏN NÛKLEER ATI) ARAÇLARI, -··--------------------490 9. DÜNYA ÍMALAT SANAYÍLERÏÜRETIMÍ, ISJO-Ip3O 491 40. DÜNYA TÍCARET HACMÍ, IS50-1971 .... ......... .. . . . .. 491 41. DÜNYA ÜRETÍMÏNDE YÜZDE ARTI§LARI, I 48-Ip68 511 42. KÍSÍ BÀ¶INA YILLIK ORTALAMA VERîM BÜYÜMESÍ ORANLARI, 1948-1961 514 43. GAYRÍSAFÏ DÜNYA HASILASI PAYLARI, I 60-I 8O . . .. .. ............... 515 NÜFUS, BAgINA GSMH VE GSMH 44. 1980'DE KÍ§Í .. . . ... .. .. 558 45. GERÇEK GSMH'DA BÜYÜME, 1979-I 83 .. . ........... ............. . .................... GSYH'NIN ÍÇÌN 1979-1980'DE ÜRETMEK KULLANILAN DOLARINI 46. 1000 KARgILIÔI 580 KÍLO OLARAK KÖMÜR VE ÇELÍK .. 591 47. STRATEJÌK NÜKLEER SAVA) BAgLIKLARI TAHMÌNLERÌ ........ ........................... 600 48. NATO VE VARgOVA PAKTI DONANMA GÜÇLERÌ ........ .... .. 618 49. B.D. FEDERAL AÇIK, BORÇ VE FAÍZLERÍ, 1980-ISSS --··--·-------------. ---36. 37.
GÜÇLERÍN
I950'DEKÍ
TOPLAM
GSMH'LARI
GSMH'LARI
KÌ$Ì
VE
BA¶INA
......
......
........
,,
............
.........................
.
.1974
--·-------··-·--········-········
....................
.
.............................
................................
...-.
...................
..........................
---·-......
...
....
...
....
....
,
.............
.
.
....
,
...
...........................__..............
,,
.
.....
....
....
.
.........__..............
.
.
---
SEMALAR Î. .
..........................
.,
ÇÍN, HÍNDiSTAN VE BAZI BATI AVRUPA DEVLETLERÏNÌN ORANLAMALARI
3.
NÍSPÍ GÜCÜ
RUSYA VE ALMANYA'NIN
SOVYETLER
ÇÌN'DE
TAHIL
ÜRETÍMî, 1950-1984
i -I
I
| |
|
I
i
I
|| |
l I
I I
I
I I
I I
11
296
GSYH
...........
...........................................,...,.....................................
BÍRLÍÖÍ VE
.
..... .... ........... .... .... .. 1980-1010
........................
....
...
...
...
536 579
I
l I i i
i
GÏRIS
kitap,
Bu
"modern"
Rönesans sonrasi- dönemdeki ulusal ve güç üzerinedir. Amaci, Bati Avrupa'nm "yeni monargileri"nin kurulmasmdan ve okyanus ötesi, global devletler sisteminin baglangicmdan bu yana geçen beg yüzyil içinde, çegitli Büyük Güçlerin, birbirlerine kiyasla, nasil yükselip çäktüklerini izlemek ve açiklamaktir. Kitap, ister istemez savaglari, özellikle de Büyük Güç ortakhklari* tarafindan uzun sureli olarak yapilan ve uluslararasi düzende büyük etkileri olan önemli çatiçmalari genig bir biçimde konu etmektedir; ancak tam anlamiyla askeri tarih üzerine yazilmig bir kitap da degildir. 1500 yilmdan bu yana, global ekonomik dengelerde ortaya çikan degigiklikleri ele almaktadir; ama dogrudan bir ekonomi tarihi çahymasi degildir. Kitabin ilgi odagmi olugturan, uluslararasi sistem içinde önde gelen devletlerin her biri hem zengin hem kuvvetli olmak (ya da hem zengin hem kuvvetli olmayi sürdürmek) için varligini çabalarve gücünü artirmaya ken, ekonomi ile strateji arasinda gärülen etkilegimdir. Kitabin altbaghšmda deginilen çatigma, bu yiizden hep degigiklike çerçevesi içinde incelenmektedir. Bu dönemdeki Büyük Güçlerden herhangi birinin zaferi ya da bir bagka Büyük Gücün çäkmesi, çogu kez silahli kuvvetlerinin uzun sürelerle yaptigi savaglarin sonucunda oldu; ancak bu, o devletin verimli ekonomik kaynaklannin sirasmda daha az ya da daha çok etkili biçimde kullanilmasmm sava; arka planda, daha öbür büyük devletlerinve o devletin ekonomisinin, asil çatigmadan önceki on ytllar içindeki yükselig ya da çökine kiyasla, kügünün de bir sonucudur. Bundan dolayi, bir Büyük Gücün durumunun barig sirasinda sürekli olarak nasil degigtigi, bu çahyma için, savag sirasinda nasil çarpigtigi kadar önem tagimaktadir. -yani
uluslararasi
"askeri"
"ekonomik
*
Ortakhk:
Koalisyon.
-
ç.n.
I
13
Burada ortaya rak çözümlenecettir
konulan görüg, metin içinde çok daha ayrmtih ama çok
ola-
kisa olarak göylece özetlenebilir:
Dünya meselelerinde baçi çeken uluslarin nispi güçleri hiçbir zaman degigmeden kalmaz, bunun baghca sebebi de, farkh toplumlar arasmdaki egitsiz buyüme hizlari ve bir topluma bir digerinden daha büyük yarar saglayan teknolojik ve yapisal atihmlardir. Sözgelimi, 1500'den sonra silahlarla menzilli yelkenli gemilerin donatilmig uzun ortaya çakigi ve Attüm lantik ticaretinin önem kazanmasi, Avrupa devletlerine aym ölçüde yarar saglamadi - kimilerine öbürlerinden çok daha fazla yardimci oldu. Bunun gibi, daha sonraki dönemlerde buhar gücü ve bu gücün fazlasiyla bagimh oldugu kömür ve metal kaynaklarmm meydana çikmasi, belli birtakun uluslarm nispi gücünä artirmig, digerlerinin nispi gücünü de azaltmigtir. Ülkeler üretim kapasitelerini artirdilar mi, barig zamanmda genig çapli silahlanma giderlerini, savag zamamnda da büyük ordu ve donanmalarm bakimmm ve saglanmasmm getirdigi yükleri kaldirmalari kolaylaglyordu. Bunu böylece dile getirmek, kaba bir merkantilizm gibi gelebilir ama askeri güce destek saglamak için çogu kez zenginlige erigmeye ve onu korumak için de çogu kez askeri güce ihtiyaç olur. Ancak, devlet kaynaklarinin çok büyük bir bölümü varhk yaratmak amacindan uzaklagtirihp askeri amaçlara ayrilirsa, o zaman böyle bir geyin uzun vadede ulusal gücün zayiflamasma yol .açma ihtimali vardir. Bunun gibi, bir devlet geniç· alanlar fethederek ya da pahah savaglar baglatarak- stratejik yönden agiri geniglemeye giderse, dig yayilmanm getirebilecegi kazançlann, bütün burlarm bedeli yamnda hafif kalmasi gibi bir riske girmektedir. Söz konusu ülke, nispi bir ekonomik gerileme dönemine girmigse, bu giderek gidderli hale gelen bir açmaz olur. Bati Avrupa'nm 14. yüzyilda ileri gitmesinden bu yana, Büyük Güç sistemi içinçeken ülkelerin de bagi yani Îspanya, Hollanda, Fransa, Britanya Împaratorlugu ve günümüzde de Birlegik Devletler gibi ülkelerin yükselmelerinin ve sonra da çökmelerinin izledigi çizgi, üretim ve gelir saglama kapasiteleri ile askeri güçleri arasmda daha uzun vadede çok anlamh bir kargihkh iligkinin var oldugunu ortaya koymaktadir. "Büyük Güçlerin yükselig ve çökügleri"nin bu kitapta sunulan anlatimt, kisaca göyle özetlenebilir: Birinci bölüm, dünyayi 1500 dolaylarmdaki haliyle inceleyip o dönemin merkezleri"nden her birinin\ kuvvetli ve zayif yanlarim çözümleyerek, daha sonra olacak geyleri hazirlayan kogullari ortaya koymaktadir Ming Çini;Osmanh imparatorlugu ve Hindistan'daki Müslüman uzantisi Mogol imparatorlugu; Moskof Rusyasi; Tokugawa Japonya'si ve Ortaban Avrupa'daki devletler kümesi. O zaman henüz yukaridaki siralamanm en sonunda yer alan üç bölgenin kaderinin, öbürlerinden daha üst bir düzeye çikmak oldugu hiç de belli degildi. Ama adi geçen dogu imparatorluklarmdan bazilari -sözgelimi,
-
-
"güç
-
14
l
Avrupa ile kiyaslandiklarmda ne kadar etkileyici ve düzenli görünürlerse görünsünler, hepsi de yalnizca resmi devlet dini konusunda degil, ticari etkinlikler ve silah geligtirilmesi gibi alanlarda da, dügünce ve uygulama birligi üzerinde israr eden merkezi bir otoriteye sahip olmano yarattigi sonuçlardari zarar görmüglerdir. Avrupa'da böylesi bir üst otoritenin bulunmaylgi ve çegitli kralhklar ile kent-devletleri arasmdaki kavgact rekabetter, askeri alanda geligme saglamak üzere surekli arayigar için itici bir güç olugturmug; bu araylglar ise, yarigmaci ve girigimci bir çevre içinde ortaya çikan yeni teknolojik ilerlemelerle verimli bir etkilegim içine girmigtir. Degigme yönünde önlerinde daha az engel bulunan Avrupa toplumlari, sürekli olarak bir ekonomik büyüme tirmanigi artirdilar; içine girerek askeri etkinliklerini bu da onlari, zamanla yerkürenin öbür bölgelerinin änüne geçirecekti.· Bu teknolojik degigme ve askeri yarig dinamigi Avrupa'yi her zaçogulcu haliyle ileri dogru iterken, yarigan bencilce rekabetçi, devletlerden birinin äbürlerini geçmeye yetecek ölçüde kaynak elde edip, sonra da kitaya egemen olma ihtimali gene de vardi. 1500'den sonraki yaklagik 150 yil boyunca, Ispanyollarmve Avusturyah Habsburglarm önderlišinde hanedan-din temeli uzerinekurulan bir blok, igte tam böyle bir gey yapacakmig gibi görünüyordu; öbür büyük Avrupa devletlerinin "Habsburglarm egemenlik girigimi"ni dizginleme çabalari, Bölüm 2'nin tümünü kaplamaktadir. Büyük kitap boyunca yapildigi gibi, önde gelen güçlerin kuvvetli ve zayif yanlari birbirleriyle kargilagtirmah olarak ve bati toplumunu butünüyle etkileyen daha genig ekonomik ve teknolojik degigikliklerin igigi altmda çözümlenmektedir; bu da okuyucunun bu dönemdeki pek çok savagm sonuçlarini daha iyi anlamasi için yapilmigttr>Bu bölumün ana temasi, Habsburg hükümdarlarimanki
-
nm büyük kaynaklara sahip olmalarina ragmen, tekrar tekrar girigtikleri çatigmalarla düzenli olarak açiri geniëlemeyi sürdürmeleri ve askeri açidan, zayiflayan ekonomik tabanlarmin tagiyamayacagi kadar agir ynkler ustlenmeleridir. Avrupah diger Büynk Güçler de uzaylp giden bu savaglardan çok büyük zararlar gördüler ama onlar zor da olsa-maddi kaynaklari ile askeri güçleri arasindaki dengeyi, dügmanlari Habsburglara göre daha iyi korumayi bagardilar. -zar
1660 ve 1815 arasinda meydana gelen ve Bölüm 3'te ele alman Büyük Güç mücadelelerini, genig bir blok ile çok sayidaki rakibi arasmda bir yarig olarak özetlemek o kadar kolay degildir. Ispanya ve Hollanda gibi daha änceki dänemlerin Büyük Güç1eri ikinci siraya dügerken, beg büyük devletin (Fransa, Britanya, Rusya, Avusturya ve Prusya) sürekli birer güç merkezi olarak ortaya çikiglari, bu karmagilidönemde olmugi I
I I
15
Eu bey devlet, 18. yüzyil Avrupa'smda diplomasi ve sava; sahnesine hizla degigmesiyle arahkh egemen olacak v uzun süreli, ittifaklarin olarak kesilen bir dizi ortakhk savagma girigeceklerdir. Fransa'mn önce XIV. Louis, sonra da Napolyon'un yönetimi altmda, ne daha önceleri ne de o zamandan bu yana olmadigi kadar, Avrupa'yi denetimi altmda yaklagtigi bir dönem olmugtur; ama Fransa'nm çabalari, öbür tutmaya güçlerin en azindan son çare olarak birlegmeleriyle her zaman için dizginlenmigtir. 18. yüzyilin baglarmda, sürekli silah altmda tutulan bir ordunun ve ulusal bir donanmanm maliyeti korkiinç boyutlara erigtigi için, ileri bir bankacihk ve kredi sistemi olugturabilen bir ülke (Ingiltere gibi) mali yönden pek çok avantaja sahipti. Ancak cografi konum etkeni de, güçlerin yaptiklari çok sayida ve sik sik degigen mücadelelerdeki kaderlerinin belirlenmesinde büyük önem tagiyordu; bu durum, Rusya ülkenin neden 1815'e gelindiginde çok dave Ïngiltere gibi iki ha önem kazanmig olduklarini açiklamaya yardim¾ olmaktadir. Her iki ülke de, Ortabati Avrupa'daki mücadelelere müdahale etme güçlerini korumuglar, ama cografi konumlari nedeniyle güvenlik içinde olmuglardir. 18. yüzyil ilerlerken, her ikisi de Avrupadigi dünyaya dogru yayilmig ve bu arada Avrupa'daki güç dengesinin oldugu gibi korunmasim saglamiglardir. Son olarak gu da söylenebilir ki, yüzyihn son çeyregine gelindiginde, Ingiltere'de Sanayi Devrimi baglamigtt, bu devrim Ingiltere'ye hem denizagiri yerleri sömürgelegtirmek, hem de Napolyon'un Avrupa'ya egemen olma girigimini boga çikarmak için daha büyük bir kapasite kazandiracakti. Buna karp, 1815'ten sonraki yüzyil boyunca, dikkati çekecek gekilde uzun ortakhk savaglari görülmedi. Stratejik bir denge vardi ve bu denge 1815 tarihli Avrupa Devletleri Anlagmasi içinde yer alan önemli güçlerin tümü tarafmdan destekleniyordu; böylece hiçbir ulus tek bagina ne egemenlik girigiminde bulunabilecek durumdaydi, ne de böyle bir istek duyuyordu. 1815 sonrasmdaki onyillar boyunca yönetimlerin baglica ugraglari ülke içi istikrarsizhklar ve (Rusya ile Birlegik Devletler söz anakaralar konusu oldugunda) üzerinde yaydmakti. Bu yer aldiklari nispi istikrar kogullari, Britanya knparatorlugu'nun global bir güç olarak deniz gücü, sömürgecilik ve ticaret alanlarmda doruk noktasina çikmasina imkân vermig ve ayrica ülkenin fiilen tekeli altmda bulunan\ buhar gücüne dayah sanayi üretimi ile elverigli bir etkilegim içine girmigtir. Ancak 19. yüzyihn ikinci yarisma gelindiginde, sanayileyme birtakim bagka bölgelere de yayihyor ve uluslararasi güç dengelerini daha tur.
"kanat"
eski öncü ülkelerden noloji
araçlarini
uzaklagttrarak,
ortaya yeni çikmig üretim ve tek-
sonuna kadar kullanmalarmi
saglayacak kaynaklara da düzenlemelere de sahip olan ülkelerden yana kaydirmaya bagliyordu. Daha o siralarda, dönemin bir-iki änemli çatigmasi bir ölçüye ka-
16
I i
I
I I
I
dar Kirim Savagi, ama özellikle, Amerikan îç Savagi ve Fransa-Prusya Savagi askeri sistemlerini modernlegtirmeyi bagaramayan ve artik savaglarm niteligini degigtirmekte olan çok büyük ordulari ve çok daha pahah ve karmagik silahlari destekleyecek genig tabanh bir sanayi altyapisindan yoksun toplumlara yenilgi getiriyordu. Böylece 20. yüzyil yaklagirken, teknolojik degigmenin hizi ve büyüme oranlarmm .duzensizligi, uluslararasi sistemi 50 yll öncesine göre ç k daha istikrarsiz ve karmagik yapti. Bu, Büyük Güçlerin 1880 sonra%mda, kismen kazanç amaciyla, kismen de bagkalarmin yildizlarim sändurecegi korkusuyla, Afrika'da, Asya'da ve Pasifik'te ek sömurge topraklari edinmek için yaptiklari çilgm ve bencilce yarigta ortaya çikiyordu. Eu ayrica hem karada hem denizdeki silahlanma yarigmin artigiyla ve çegitli yänetimler, ilerde çikabilecek bir savag için kendilerine ortak ararken, barig sirasinda bile kalici askeri ittifaklar kurmalarmda da gärülmugtü. Ancak 1914 öncesi dönemin sömürgecilik kavgalarmin ardmda, yildan uluslararasi öbürüne, ekonobunalimlarmm bir on ve mik güç endeksleri, global dengelerde daha da temel degigiklikler oldugunaigaret ediyor ve üç yüzyil boyunca temelde Avrupa merkezli olan dünya sisteminin sönügünü gösteriyordu. Ellerinden gelen çabayi harcamalarma ragmen, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi Avrupa'mn geleneksel Büyük Güçleri ve yakm zamanlarda birligini saglamig olan Îtalya gibi bir Büyük Güç yarigi terk ediyorlardi. Buna kargi, kocaman birer kita büyüklügünde olan Birlegik Devletler ile Rusya, ön plana çikiyor ve Rusya bunu çarhk devletinin yetersizliklerine ragmen yaplyordu. Batt Avrupa uluslart arasmda ise, belki yalmzca Almanya'da, gelecekteki dünya güç1erinin kuracagi seçkin itilaf içinde kendisine zorlayarak bir yer saglayacak güç ve kuvvet vardi. Ote yandan Japonya,Dogu Asya'da egemen olmaya kararhydi ama pek uzaklara gidememigti. Böylece tüm bu degigiklikler, yarim yüzyil öncesine göre global çikarlarmi savunmasi çok daha zorlagan Britanya Împaratorlugu için, kaçmilmaz olarak hayli büynk, sonuçta da agilamaz hale gelen sikmtilar dogurdu. -
O halde, 1900'den sonraki elli yllm en önemli geligmesi, (Bölüm 5 güçler için bunave Bölüm 6'on baghklarinda deginildigi gibi), hm yaratan iki kutuplu bir dünyanm doguçu olarak gärülebilir; ama tüm sistem için säz konusu olan bu degigim, hiç de pürüzsüz bir biçimde gerçeklegmemigtir. Tersine, Birinci Dünya Savagmm tüketici, kanli toplu savaglari, smai tegkilatlanma ve ulusal verimlilige verdigi primle imparatorluk Almanya'sma, hizla çagdaglagan ama gene de geri olan Çarhk Rusyasi kargisinda birtakim ustünlüklersagladi. Ancak Almanya dogu cephesinde kazandigi zaferden sonraki birkaç ay içinde batida yenilgiyle kar ila itken, müttefikleri de ayni gekilde savagin ItalyLa, Balkanlar ve "orta"
17
Yakmdogu'daki harekât alanlarinda çäküyorlardi. Amerika'nm daha sonralari askeri, äzellikle de ekonomik alanda yaptigi yardimlarm katkisiyla, bati ittifaki nihayet rakip ortakliga kargi kendisine üstünlük saglayacak kaynaklara kavustu. Ancak, savagtaki ilk taraflarin hepsi için yipolmugtu bu. Avusturya-Macaristan yok olmustu; ratici bir mücadele Rusya'da devrim gerçeklegmigti, Almanya ise yenik dügmügtü; ama Fransa, Ïtalya ve hatta ingilterebile zafer kazanirken agir zararlara ugramiglardi. Ïstisnalaryalnizca, Pasifik'teki durumunu daha da güçlendiren Japonyaile, tabii ki 1918'e gelindiginde dünyanm tartismasiz en büyük gücu haline gelmig olan Birlegik Devletlerdi. Amerika'nin 1919 sonrasinda dig ülkelerdeki savaçlardan hizla çekilmesi ve Bolgevik rejimle yönetilen Rusya'nm btina paralel giden tecrit politikasi sonucunda ortaya çikan uluslararasi sistem, bu kitapta ele ahnan beg yüzyil içinde belki hiç olmadigi kadar temel ekonomik gerçeklerle uyugmazhk halindeydi. Ingiltere ve Fransa, zayiflamig olmalarina ragmen, hälä diplomasi sahnesinin tam ortasmda yer ahyorlardi; 1930'lu yillara gelindiginde bu konumlari, militarize olmuy revizama yonist Ïtalyan, Japon ve Alman devletlerinin tehditi altina girdi - Almanya 1914'te oldugundan bile daha amaçli bir biçimde, Avrupa hegemonyasi girigiminde kararliydi. Ancak geri planda Birlegik Devletler, büyük bir farkla dünyanm en kudretli imalatçi ülkesi olarak kaldi; Stalin'in Rusya'si da hizla bir sanayi süper gücune dönügüyordu. Sonuç olarak, revizyonist güçlerin içinde bulunduklari açmaz quydu, birer kita büynklügundeki iki devin gälgesinde kalmak istemiyorlarsa, hizla geniëlemek durumundaydilar. Statükocu orta güçlerin açmazi da guydu, Alman ve Japon tehditini savugtururken, büyük bir ihtimalle kendilerini de zayif dügüreceklerdi. II. Dünya Savagi, tüm inig çikglarina ragmen, esas olarak bu gerileme korkularinm haklihgini ortaya çikarmigttr. îlk baglardaki göz alici zaferlerine ragmen Mihver Devletleri, igin sonunda 1914-1918 savagma göre çok daha büyük olan verimli kaynaklar dengesizligine kargi baçan kazanamadilar. Bagardiklari. gey, Fransa'mn yildizmin sönmesi ve Ïngiltere'nin telafi edilemez bir biçimde zayiflamasi oldu -- kendileri de üstün güç kargismda ezildiler. 1943'e gelindiginde, onyillar¯äncesinde yapilan iki kutuplu dünya tahmini niha) kaynaklarm' yet gerçeklegmig ve askeri denge bir kez daha ekonomik global dagilimma yetigmigti. "orta"
Kitabin son iki bölümü ekonomik, askeri ve ideolojik yönden iki kutuplu bir dünyanin gerçekten var göründügü yillari incelemektedir. Bu iki kutupluluk, soguk savagm yarattigi pek çok bunahmla politik düzeyde de göräldü. Birlepik Devletler ve SSCB'nin kimseyle kiyaslana18
,
I
I
mayacak güç1er olarak sahip olduklari konum, nükleer silahlar ve uzun mesafeli bu atis sistemlerinin ortaya çikiçiyla pekigmig görünüyordu; da, diplomatik ortamm oldugu kadar stratejik ortamm da, degil 1800, 1900'deki ortamdan bile tümüyle farkh olduguna igaret ediyordu. Ama gene de Büyük Güçler arasindaki yükselme ve çökme süreci buyüme hizlarinda ve teknolojik degigikliklerde gärülen ve global ekonomik degigmelere yol açan farkhliklar, degigmelerin yavag yavag politig ve askeri dengeleri etkilemesi süreci - sona ermig degildi. 1960'li yillardan 1970'li ve 1980'li yillara geçilirken, Birlegik Devletler ve SSCB askeri yönden än planda kaldilar. Ikisi de uluslararasi konulart iki kutuplu, çogu zaman da Manici* bir açidan yorumladiklari için, aralarmdaki rekabet onlari durmadan tirmanan ve bagka hiçbir gücün ayak uydurmayi ümit edemeyecegi bir silah yarigma sürükledi. Ancak bu birkaç on yil içinde global verimlilik dengeleri her zamankinden hizh olarak degigti. Üçüncü Dünyanm imalat verimi ve GSMH payi 1945'ten sonraki on yilda bugüne kadar kaydedilen en dügük düzeydeyken o tarihten sonra sürekli olarak artmistir. Avrupa savag zamanmm yikmtilarmdan
·
kurtulmuy ve Avrupa Ekonomik Toplulugu kimligine bürüne-
rek, dünyanm en büyük ticaret birikimi haline gelmistir. Çin Halk Cumhuriyeti etkileyici bir hizla siçraylglar yapmaktadir. Japonya'nm büyümesi öylesine olaganüstä olmuytur ki, kisavag sonrasi ekonomik mi ölçümlere çok toplam kisa bir zaman önce Rusya'nin göre GSMH'sim geçmigtir. Buna kargi, gerek Amerika'nm gerek Rusya'nin büyüme hizi daha gevgemig ve bu ülkelerin global üretim ve zenginlik paylari 1960'll ydlardan baglayarak dramatik bir biçimde küçülmügtür. O halde, daha ufak uluslarm hepsini bir yana birakirsak, yalnizca ekonomik endeksleri degerlendirdigimizde, gimdiden bir kez daha çok kutuplu bir dünya ile ka,rgi kargiya oldugumuz açiktir. Bu kitabm strateji arasmdaki etkilegime olan ilgisi dolayis1yla, Büyük Güçler ve ekonomi askeri dengeler ve verimlilik deng'eleri arasinda konusu oldugunda bugün gördügumüz kopuklugu irdelemek üzere, son (ve ister istemez spekülasyona dayah) bir bölüm sunmak ve burada, günümüzün beg bümerkezi"nin yük politik-ekonomik -Çin, Japonya,AET, Sovyetler Birligi ve Birlegik Devletler-- ulusal araçlari ile ulusal amaçlari arasmda baglanti kurmak gibi çok eskilere giden bir görevle baç etmeye çahgirken kargi kargiya kaldiklari sikintilara ve sahip olduklari imkânlara igaret etmek uygun göründü. Büyük Güçlerin yükselig ve çöküsleri hiç de noktalanmig degildir. söz
"güç
I
I
Manici: Hiristiyan-Zerdügt karmasi bir dinin kurucusu olan Mani'nin gärüglerinden olaylari iyilik-kötülük zithgi açisitidan görme egilimi anlaminda kullanilmaktadir. ç.n. *
hareketle, -
I I
I
19
Kitabm kapsami böylesine geni oldugundan, degigik kimseler tarafindan degigik amaç1ar için okunacagi açiktir. Kimi okurlar umduklarini bulacaklardir. Son beg yüzyildaki Büyük Güç politikalarmi, genig anlamda ama gene de makul ölçüde ayrmtiya inerek ele alan, önde gelen devletlerden her birinin, bagkalarina kiyasla olan konumlarinin ekonomik ve teknolojik degigikliklerden nasil etkilendiklerini ve hem barig dönemlerinde hem de savagm getirdigi sinavlar sirasmda strateji ile ekonomi arasmdaki sürekli etkilegimi konu edinen bir inceleme. Kitap niteligi geregi, ufak güçleri ele almamaktadir; ne de (genellikle)küçük, iki tarafli savaglari. Gene niteligi geregi, kitap, büyük bir agirhkla Avözellikle de orta bölümlerinde. Ancak öyle olmasi korupa merkezlidir, geregi, dogaldir. nusu Bu inceleme bagka okurlar için, belki de özellikle bugünlerde ya sistemleri" ya da tekrar tekrar gerçeklegen savag düzenleri konusunda genel kurallar getirmeye büyük ilgi duyan siyaset bilimcilerine,istediklerinden daha azmi sunacaktir. Bir _yanhy anlamay1 önlemek üzere, bu noktada aç1kça ortaya koymak gerekir ki kitap, sözgelimi bügunu da yük ( ya da savaglarm Kondratieff ekonomik büyüme ve yavaglama çevrimlerine baglanabilecegi yolundaki teoriyle ilgili degildir. Ayrica sava in sebeplerine iligkin genel teorilerle ve savaglarin Büyük Güçler tarafmdan çikarilma ihtimalinin bululen" ya da sorusuyla bulunmadigi da agirlikli olarak ilgili degildir. imparatornup luk teorilerini, (Michael Doyle'un yakolarda çikan Empires kitabmda ele ahndigt gibi) imparatorluk denetiminin nasil igledigi ya da imparatorluklarm ulusal güce katkida bulunup bulunmadigma iligkin teorileri konu alan bir kitap da degildir. Son olarak da, ne tür toplumlarm ya da toplumsal / idari tegkilatlanmanm savag sirasmda kaynak yaratmada en etkili olduguna iligkin herhangi bir genel teori de ileri sürmemektedir. Ote yandan kitapta, bu tür genellemeler yapmak isteyen bilim adamlari için bol malzeme oldugu da açiktir. (Kitabin sonuna bu kadar çok not konmasmm bir sebebi de, sözgelimi savaglarm finanse edilmesi konusuna ilgi duyan okurlara daha ayrmtili kaynaklari göstermektir.) Ancak tarihçilerin genel teorilerle ugragirken kargilagtiklarisorun set bilimcilerin tersine-- geçoipin ortaya koyduklarmm hemen her zaman bilimsel sonuç1ara izin vermeyecek kadar çegitli olmasidir\ Böylece kimi savaglarm (1939 savagi gibi) karar mercilerinin genel güç dengelerinde meydana gelen degigikliklere iligkin korkularma baglanabilecegi dogruysa da, ayni gey 1776'da (Amerikan Devrimi Savagi) ya da 1792'de (Fransiz Devrimi Savagt) veya 1854'te (Kirim Savagi) baglayan mücadeleleri açiklamada o kadar yardimci olmayacaktir. Aym gekilde, büyük bir savagm baglamasma yardimci olan halinde"ki bir Büyük Güce iyi bir örnek olarak 1914 yilinin Avusturya-Macaristan'i gös"dün-
"systemic")
"yükse-
"çäken"
-
-siya-
"saglam"
"çöküç
20
I
I I
I
I
"yükselen"
terilebilir ama böyle bir görüg ileri süren kivi bu kez de, Büoynadiklari ölçüyük Güçler Almanya ve Rusya'nm, gene o zaman ayni de kritik rolleri düçünmek zorunda kalacaktir. Bunun gibi, imparatorluklarm kârh olup olmadiklari ya da imparatorluk denetirninin, ölçülemesafesi" orantismdan etkilenip etkilenmedigine iligkin bilir bir herhangi genel bir teori aldeki çeligkili igaretlere bakilirsa- kimi zaman evet, kimi zaman hayir gibi bayatlamig bir cevaba yol açabilecektir. Bununla birlikte, insan, a priori teorileri bir yana birakir ve yalmzca son 500 yil içinde "Büyük Güçlerin yükseligi ve çökügü"ne iligkin tarihsel kayitlara bakarsa, genel geçerligi olan birtakun sonuçlarm çikarilabilecetabii, sürekli olarak tek tek istisnalarm bulunabilecegini gi de açiktir ederek. Sözgelimi, genel ekonomi ve verim dengelerinde zaman kabul içinde meydana gelen degigikliklerile tek tek güçlerin uluslararasi sistem içinde sahip olduklari konum arasinda, seçilebilen bir sebep-sonuç iligkisi vardir. Ticaret akigmdaki hareketin 16. yüzyildan baglayarak, Akdeniz'den Atlantik ve Kuzeybati Avrupa'ya dogru olugu ya da 1890'dan sonraki on yillarda dünya imalat sanayii verimi paylarmm yeniden dagihmmda Bati Avrupa'dan bir uzaklagma gärülmesi, bu konuda iyi örnekler olugturmaktadir. Her iki ärnekte de ekonomik degigmeler, ilerde askeri düzen / toprak düzeni üzerinde belirleyici bir etki yapacak olan yeni Büyük Güçlerin yükseligini haber veriyordu. Bu yüzden global verimlilik dengelerininson birkaç yd içinde "Pasifik kenart"na dogru kaymasi, yalnizca iktisatçilarm ilgisini çekecek bir konu degildir. Bunun gibi, tarih kay1tlaripunu göstermektedir ki bir Büyük Gücün ekonomik yükseligi ve çäkügü ile, önemli bir askeri güç (ya da dünya imparatorlugu) olarak geligimi ve gerilemesi arasmda uzun vadede çok açik bir baglanti vardir. Bu da hemen hiç gagirtici degildir, çünkü birbiriyle baglantih olan ilii olgudan dogmaktadir. Bunlardan ilki, genig çap11bir askeri yapmm desteklenebilmesi için ekonomik kaynaklarm gerekli olugudur.- Ikincisi ise, uluslararasi sistem söz konusu oldugunda, zenginlik ve gucün her zaman için nispi oluglari ve böyle görülmeleri geregidir. Üç yüzyil önce, Alman merkantilist yazar von Hornigk gu yorumu yapiyordu. "güç
-
Bir ulusun bugün için kudretli ve zengin olup olmamasi, gücünun ve zenginhgmin buyuklugune ya da saglamligma degil; esas olarak, kompularmm aym geylere kendisinden daha çok ya da daha az sahip olmasma baglidir. Kitabm bundan sonraki bälümlerinde bu yorum tekrar tekrar dogrulanacaktir. Hollanda 18. yüzyil ortalarmda, yüzyil öncesine göre salt anlamda daha zengindi ama bu tarihe gelindiginde Büyük Güç olma ni21
-
teligi
çok azalmigti; çünkü Fransa ve Ïngiltere gibi kompulari çok"una (yaniJaha fazia güce ve zenginlige) sahiptiler. 1914'teki Fransa, 1850'nin Fransa'sma göre kesinlikle daha güçlüydü -- ama kendisinden çok daha güçlü olan Almanya onu gölgede birakirken böyle bir gücün avutucu yani yoktu. Ingiltere, günümüzde orta-Viktorya döneminde ulagtigi doruk noktasma göre çok daha varlikhdir; silahh kuvvetleri de çok daha güçlü silahlara sahiptir, ama Ingiltere'nin dünya hasilasi içindeki payi yüzde 25 dolaymdan yüzde 3 dolayina inmigken, bunun kendisine pek yarari yoktur. Eger bir ülke çok"una sahipse, içIer yolundadir; az"ma sahipse sikmtdari da vardir. Ancak bu, bir ulusun nispi ekonomik ve askeri gücünün bir birleriolarak yukselip azalacant anlamina gelmemektedir. Bu kitapparalel ne ele alman tarihsel örneklerin çogu, bir devletin nispi ekonomik gücüta nün geligim egrisi ile askeri düzen / toprak düzeni üzerindeki etkisinin geligim egrisi arasmda, gözle görülür bir farki" bulundugunu göstermektedir. Bunun sebebini kavraitiak zor degildir. Ekonomik yönden genigleyen bir güç --1860'h yillardaki ingiftere,1890'lardaki Birlegik Devletler ve günümüzde Japonya-silahlanmaya çok para harcamak yerine zengin olmay1 tercih edebilir. Yarim yüzyil sonrasinda ise öncelikler degigmig olabilir. Daha önceki ekonomik genigleme, denizagiri bölgelerde üstlenilen birtakim yükümlülükleri de beraberinde getirmigtir (digpazarlara ve diç -ülkelerdeki hammaddelere bagimhhk, askeri ittifaklar, belki de üsler ve sömürgeler). Bu arada öteki ve rakip güçler, ekonomik açidan daha büyük bir hizla geniplemekte ve onlar da nüfuzlarini ülke digina yaymak istemektedir. Dünya rekabete daha açik bir yer haline gelmigtir ve ülkelerin pazarlar içindeki paylarmda agmma olmaktadir. Karamsar gäzlemciler gerilemederi söz etmekte, yurtsever devlet adamlari ise çagrismda bulunmaktadir. Eskisine gäre daha çalkantih olan bu yeni kogullarda, Büyük Güç muhtemelen savunmaya iki kugak äncesine gäre çok daha fazla harcama yapmak durumunda kalacak, ancak gene de dünyanin kendisi için pek de güvenli bir çevre olmadigini görecektir bunun da tek sebebi, öbür güçlerin daha buyük bir hizla büyümüç olmalan ve giderek daha güçlü hale gelmeleridir. Imparatorluk Îspanya'sinm ordusu için yapti"i harcamalar, çalkantih geçen 1630'lu ve 1640'li yillarda, Kastilya eko nomisinin daha saglikh oldušu 1580'lere göre çok daha fazlaydi. Edward dönemi Ïngiltere'sinin 1910 yilmdaki savunma harcamalari, sözgeligi, Ïngiliz ekonomisinin nispi olarak en geligkin oldugu ve Palmerston'un da ölüm yili olan 1865'e göre çok daha büyüktü, ama hangi Ingiliz 1910'da kendisini daha büyük güvenlik içinde hissedebiliyordu? Bundan sonraki bölümlerde ayni sorunun günümuzde hem Birlegik Devletlerin hem de SSCB'nin kargisma dikildigi savunulmaktadir. Nispi "daha
"daha
"daha
"zaman
"yenilenme"
-
.
22
:
I
.
gerileme içindeki Büynk Güçlerin bu duruma olan içgüdüsel tepkisi, daha çok para harcamak, böylelikle de potansiyel kaynakgiddetlenuzaklagtirarak, larini uzun vadeli açmazlarmi dirmek biçiminde ortaya çikmaktadir. Kitapta sunulan beg yuzyillik tarihten çikarilabilecek bir bagka genel sonuç gudur ki, Avrupa ya da dunya egemenligi için yapilan büynk savaglarino nihai sonuçlari ile, taraflardan ortaklik her birinin seferber à tigi verimli kaynaklarm miktari arasmda, çok kuvvetli bir kargilikh ihyki bulunmaktadir. Bu, Îspanyol-Avusturya Habsburglarma kargi yapilan mücadelelerde, 18. yüzyilin Îspanyol Taht Savagi, Yedi Yil Savaglari ve Napolyon Savagi gibi büyük çatigmalarmda ve yüzyilimizdaki iki dünya savaginda hep böyle olmugtur. Uzun süreli yipratici bir savag, igin sonunda ortakhklarm her birinin nispi kapasitesini älçen bir sinava çok"una mi, az"ina mi sahip dänügmektedir. Bir tarafin, oldugu, mücadele uzadikça giderek daha önemli hale gelir. Ancak insan bu genellemeleri kaba bir ekonomik determinizmin tuzagma dügmeden yapabilir. Kitabin sürekli ilgi konusu, dünya meselelegenig egilimler"i izlemekse de, rinde son beg yüzyilda görülen ekonominin her olayi belirledigi ya da her ulusun bagarisimn ve bagariBagka geylerin de olsizhäimn tek sebebi oldugu ileri sürülmemektedir. duguna igaret eden belirtiler fazlastyla vardir: Cografya, askeri teykilatlanma, ulusal moral, ittifak sistemi ve daha pek çok etken devletler sistemi üyelerinin nispi güçlerini etkileyebilir. Sözgelimi, 18. yüzyilda Hollanda Cumhuriyeti'nin topraklari Avrupa'mn en zengin bölgesiydi, Rusyükseldi. Kigilerin ya da en yoksulu -- ama Hollandahlar çöktü, Ruslar meydanmda muharebe gibi) ortaya çikan budalaligimn (Hitler'inki ve. alaylarmin, ister yüzyiüstün becerinin de (ister 16. yüzyildaki Ispanyol hmizdaki Alman piyadelerininki gibi olsun) tek tek zafer ve yenilgilerin açiklanmasinda büyük payi vardir. Ancak tartigilmaz gibi görunen bir savaglanokta gudur ki, uzun süreli Büyük Güç (genelliklede ortakhk) rmda zafer, pek çok kez verimlilik tabam daha çok geligen tarafm olmugtur ya da Îspanyol kaptanlarin dedigi gibi en son escudo kimdeyse alayci ama esasta onun. Bundan sonra söylenecekler, çogunlukla, bu gösterecektir. olan Son beg yüzyil içinde bagdogru yargimn haklihgim kalarmin önüne geçmig olan uluslarin güçluluk açismdan sahip olduklari konum ile nispi ekonomik durumlari yakm bir paralellik gästerdigi bugün görülen egilimlerin içindir ki, ekonomi ve teknoloji alanlarmda günümüz güç dengesi açismdan ne gibi anlamlar tagidigmi irdelemek yararli olur gibi görünmektedir. Bu, insanlarin kendi tarihlerini kendileinkâr etmek demek degildir; ancak insanlar bunu, rinin yarattiklarmi imkânlari smirlayan (yeniimkânlar da yaratan) tarihsel kogullar çerçe"guvenlik"e
"yatirim"dan
"daha
"daha
"daha
vesinde yaparlar.
23
Bu kitabm örnek aldigi eski bir çahyma, ünlü Prusyah tarihçi Leopold ve Rankehin die grossen Mächte ("büyük güçler") üzerine yazdigi ve uluslararasi güç dengelerinde 1spanya'nm çökügünden sonra olugan inig ve çikiplari gözden geçirdigi, birtakim ülkelerin neden än plana çikip sonra da gerilediklerini göstermeye çahytigi denemedir. Ranke, denemesini çagdag dünyanin ve Fransa'mn Napolyon Savagmda sergiledigi egemenlik girigiminin yenilgiye ugramasmdan sonra bu dünya içinde neler olup bittigini çäzümleyerek noktalamigtir. Büyük Güçlerin her biriyle ilgili yänelik ihtimaller"i incelerken, Ranke de tarihçilikten uzaklagip, gelecege yönelik belirsiz spekülasyon dünyasma "gelecege
girmeden edememigti. "Büyük Güç1er" üzerine bir deneme yazmak bagka geydir, ayni konuyu kitap halinde anlatmak bagka bir gey. Benim ilk bagtaki niyetim, okurlarm degigen büyüme oranlari, ya da pu veya bu Büyük Gücün kargisma dikilen birtakim jeostratejik sorunlarla ilgili arka plan ayrmtilarini (bellibelirsiz de olsa) bildiklerini varsayarak kisa, bir kitap yazmakti. Görüg almak üzere kitabin ilk bölümlerini çegitli kimselere göndermeye ya da kitabm bazi ana konulari üzerinde deneme konugmalari yapmaya bagladigimda giderek açiklikla gärdüm ki, yanh; bir varsayimda bulunmuçum: Çoguokurun ve dinleyenin istedigi gey, arka planla ilgili daha çok aynnti, daha çok bilgi verilmesiydi; bunun da tek sebebi, ekonomik ve stratejik güç dengelerinde meydana gelen degigiklikleri anlatan bir çahymanin bulunmamasiydi. Ne ekonomi tarihçileri ne de askeri tarihçiler bu alana el atmig olduklari için, konu ihmale ugramigti. Eger hem metin içinde hem de kitabin sonundaki notlarda bol ayrinti bulunmasimn bir gerekçesi varsa bu, Büyük Güçlerin yükselig ve çöküç tarihindeki çok önemli boglugu doldurmaktir. "denememsi"
I
24
I
I
I
I I
i
i
I
Ii
i
I
i
l I I
I I I I I
SANAYÍ ÖNCESÍDÜNYADA VE EKONOMÍ STRATEJÍ
.LAA_itabr1-riLM.
.
|
i.
I
BATI DONYASININ
YÜKSELISI
modern ve modernäncesi dönemleçok bilim adami tarafmdan seçilen yllmda,' ayirmak dünAvrupa, birbirinden 1500 üzere yanin geri kalan kismi üzerinde egemenlik kurmaya hazir bir hale gelmigti ancak o sirada bu, kita sakinleri için hiç de belli olan bir gey deiligkin bilgildi.O çagm insanlarmm Dogunun büyuk uygarhklarina anlatildiklarmda tazeligini gezginci hikâhep koruyan gileri, yeniden yelerine dayandigi için, bölük pörçük ve çogu kez de hatahydi. Bununla birlikte, çogunlugun kafasmda beliren olaganüstu zenginliklere imgesi, gerçege olve kocaman ordulara sahip dogu imparatorluklari dukça yakmdi; bu toplumlar kendileriyle ilk kez kargilaçaniara, sahip olduklari geyler açisindan Bati Avrupa halklari ve devletlerine göre çok daha gansh görünmüg olsalar gerektir. Gerçekten de bu büyük merkezleriyle yan yana getirildiginde, kültür ve ekonomi etkinlikleri daha belirgin hale Avrupa'nm nispi znyifliklan, kuvvetli yanlarmdan geliyordu. Her geyden onceAvrupa, dünyanm ne en, bereketli ne de en kalabalik bölgesiydi; her iki bakimdan da Hindistan ve Çin bagköeyi aliyorlardi, Avrupa jeopolitik açidan, biçimsiz bir yapiya sahipti; kuzey ve batida buzla ve suyla smirlanmig, dogusunda ka.ra yönünden sik sik yapilan istilalara açik, güneyde ise stratejik tuçok daha önceleri ve zaklara kargi zaylft1. 1500'de ve bu tarihten sonralari, bunlar soyut dügünceler degildi. Ispanya'nm son Müslübölgesi Granada'nin Ferdinand ve Isabella'mn ordularina boyun man egiginin üzerinden' daha sekiz yil geçmigti; ama bu olay sadece bölgesel bir mücadelenin sona erdigine igaret ediyordu, Hiristiyan âlemi ile çok daha genig kap.samh mucadelePeygamberin güçleri arasindaki nin degil. Batt dünyasinin büyük, bir bälümünde IstanbuPun 1453'te bu olay Osdügmesinin yarattigi gok hâlâ etkisini sürdürmekteydi; manh için, Türklerinin ilerleyiginin artik durdugunu göstermedigi
Pek ri
"kita"si,
i I
I
27
.u3Pimil1IHillidilFI
IWI".
II
.
yüklendigi anlam Osmanh vutluk'u
daha da büyüktü. Yüzyilin sonuna gelindiginde, TürkleriTunanistan'i ve Iyonya Adalarini, Bosna'yi, Arna-
kalan Balkan topraklarmin çogunu almiglardi; bundan da beteri, yüreklere korku salan yeniçeri ordularmm Budapepte ve Viyana'ya dogru ilerledikleri 1520'li yillardi. Güneyde, Osmanli kadirgalarinin limanlarina baskolar yaptiklari Italya'da, papalar, Roma'nm kaderinin de yakmda istanbùl'unkine benzeyeceginden korkar olmugladi? Bu tehditler, Sultan II. Mehmet ve ondan sonra gelenlerce yönlendirilen tutarh bir yüksek stratejinin birer parçasi iken, Avrupahlarm bunlara olan tepkileri tutarsiz ve dagmikti.- Osmanh ve Çin Ïmparatorluklari ile, Mogollarin kisa bir süre sonra Hindistan'da kuracaklari düzenden farkh olarak, her yerde laik ya da dinsel tek bir önderin tanmdigi bir birlegik Avrupa hiçbir zaman olmadi. Avrupa, böyle olmak yerine ufak kralhklar ve prenslikler, smir boyu lordluklari ve kent-devletlerinin olugturdugu bir karmagaydi. Batida, özellikle de ispanya, Fransa ve ingiltere'de daha güç1ü monargiler doguyordu ama bunlarm hiçbiri iç gerginliklerden kurtulamadi ve hepsi de öbürletini Islamla mücadele için birer müttefik olarak degil, kendilerine birer rakip olarak görmeye devam ettiler. Asya'nm büyük uygarhklariyla kiyaslandigmda, Avrupa'nm kültür, matematik, mühendislik alanlari ya da gemicilik teknolojisi ve diger teknolojiler açismdan belirgin üstürlüklerinin oldugu da söylenemezdi. Avrupa'nm kültür ve bilim birikiminin oldukça büyük bir bölüalmmisti"; mü zaten Islam dünyasmdan tipki Müslüman toplumlarm yüzydlar boyu kargilikh ticaret,. fetihler ve yerlegim yoluyla Çin'denaldiklari gibi. Geriye dönüp bakildigmda, Avrupa'mn 15. yüzyilin sonlarmda, gerek ticaret gerek teknoloji açismdan hiz kazandigi görülebilir; ancak o dönemle ilgili olarak yapilabilecek en dogru genelleme, belki de su olabilir: O siralarda büyük dünya uygarhk merkezlerinden her biri apagi yukari benzer bir geligme agamasinda bulunuyor, kimileri bir alanda daha ileri ama bagka alanlarda daha geri olabiliyordu. Teknolojik ve buna bagli olarak da askeri açidan Osmanh îm-. paratorlugu, Ming Hanedam yönetimindeki Çin ve daha sonra da Mogol egemenligindeki Kuzey Hindistan ile Avrupa Devletler sistemi ve bu sistemin Moskof Rusya'smdaki uzantisi, daima Afrika,. Amerika ve Okyannsya'nm daginik toplumlarmdan üstün durumdaydilar. Bütün bunlar, Avrupa'nm 1500 yilmda en önemli kültürel güç merkezlerinden biri olduguna igaret etse de, Avrupa'nm günün birinde en tepeye çikacagi hiç de belli olmuyordu. O halde, Avrupa'nm yükseliginin searagtirmadan beplerini önce, öbür yarigmacilarm kuvvetli ve zay1f yanlarmi incelemek gerekir. ve geriye
"ödünç
28
I
!
.
I
iMPARATORLUÖU
-
{MALÌ
. INKA
ÍMPARATORLUÖU
CD
a:
c: a:
KOXCo.E
e:
--.
nSS
o
...............
,
.. ...
-
Te
a:ciñíff
MING Ç1NI Modernöncesi çaglardaki uygarhklar arasmda hiçbiri, Çin'dendaha ileri görünmüyor, kendisini ondan daha üstün hissetmiyordu.3 15. yüzyilda Avrupa'nm 50-55 milyonluk nüfusuna kargilik, Çin'in 100130 milyonluk hatiri sayilir büyüklükte bir nüfusu, olaganüstü kültürü, 11. yüzyildan beri mükemmel bir son derece bereketli ve sulanabilen kanal sistemiyle birbirlerine bagh ovalari, iyi egitim görmüg bir Konfüççahatirilan uyumlu, hiyerargikyönetimi varyüsçü bürokrasi tarafindan di. Bütün bunlar Çin toplumuna yabanci ziyaretçileri imrendirecek bir . tutarhhk ve incelik kazandirmigti. Bu uygarhšm göçebe Mogol agiretlerince sert bir biçimde kesintilere ugratildigi ve Kubilay Han'm istilalarmdan sonra da boyunduruk altina girdigi dogruydu. Ama Çin'inöyle bir yapisi vardi lsi, kendisini fethedenler onu degigtirecegine o, kendisini fethedenleri degigtiriyordu ve Ming Hanedarn 1368 yihnda ortaya çikarak imparatorlugu yeniden birlige kavusturup sontinda da Mogollari eski yenince, düzen ve bilgi birikimi büyük ölçüde yerli yerinde kaldi. "Bati" bilimine saygi duymayi ögrenmek üzere yetigtirilmig olan okurlar alandaki için Çin uygarliginin en çarpici yam, teknolojik erken geligme olsa gerektir. Çok öncelerden baglayarak kocaman kitaphklar kurmuglardi. Yeri degigtirilebilir harflerle basimcilik, Çin'dedaha 11. yüzyilda ortaya çikmig ve kisa bir süre içinde çok sayida kitap olugturulmustu. Kanal yapuni ve nüfus artislarmm baskisiyla kamçilasanayi, oranda ticaret incelik kazanmigtt. Çinkentleri, orayni nan ve taçag Avrupasi'ndaki kentlerden çok daha büyüktü; Çin'inticaret yollari ise, Avrupa'mnkiler ka dar geniglemigti. Kâgit para ticaretin akigmi ve pazarlarm büyümesini hizlandirmigti. 11. yüzydm sonlarma gelindiginde,Kuzey Çin'demuazzam bir demir sanayii vardi ve burada esas olarak, ordunun ve devletin kullanimi için y11da yaklagik 125.000 tonluk bir üretim yapuiyordu säzgelimi, bir milyondan fazla askeri olan ordu, demir ürünleri için muazzam bir pazardi. Suna da igaret etmek yararh olacaktir ki, bu üretim miktari, yedi yüzyil sonra Îngiltere'nin Sanayi Devriminin ilk agamalari sirasindaki demir üretiminden çok daha fazlaydi. Gerçek barutu ilk bulanlar da muhtemelen Çinlilerdi. Mingler 14. yüzyil sonlarmda da Mogol hükümdarlarmi devirmek üzere top kullandilar? Kültür ve teknoloji alanindaki bu ilerlemeler dügünülürse,. Çinlilerin denizagiri bälgelere kegif gezilerine ve denizagiri ticarete bagladiklarmi duymak da çayirtici olmayacaktir. Miknatisli pusula bir bagka Çinbuluguydu; bazi Çin yelkenlileri daha sonra ortaya çikan ispanyol kalyonlarmm büyüklügündeydi ve Hint ve Pasifik adalariyla yapuan ticaret, potansiyel olarak, kervan yollari boyunca yapilan ticaret kadar kârliydi. -
30
I
Onylllarca Oncesinde, Yangtze Nehri üzerinde deniz harbi uygulanmiçti 1260'li yillarda Kubilay, Hang Sung Çininingemilerini dize getirmek üzere, gülle firlatict makinelerle donatilrns kendi büyük savag filosunu kurmak zorunda kalmigti ve 14. yüzyil baglarinda kiyt tahil ticareti hizla geligiyordu. Kay1tlara göre, 1420 yilinda Ming donanmasmda, aralarinda 400 tane geni; yüzücü tahkimat ve uzun mesafeli seferler için tasarlanmig 250.gemi bulunan 1350 muharebe gemisi vardi. Bäyle bir deniz gücüniin yant sira, ondan geri kalan ama Kore, Japonya,Güneydogu Asya ve bu tarihlere gelindiginde Afrika'yla bile ticaret yapan ve özel kiilerce igletilen pek çok gemi bulunuyordu; bunlar, deniz ticaretine vergi koymak peginde olan Çin devletine gelir saghyordu. En ünlü resmi denizagiri seferler, 1405-1453 yillari arasinda Amiral Chang Ho tarafindan mesafeli seferdi. yedi gerçeklegtirilen uzun Zaman zaman yüzlerce gemiden ve on binlerce gemiciden olugan bu filolar, Malacca ve Seylan'dan, Kizil Deniz girigine ve Zanzibar'a kadar cepitli limanlara ugramigti. Bir yandan kendilerine saygi gösteren yerel hükümdarlara armaganlar veriyor, bir yandan da boyun egmeyenleri Pekin'i tanimaya zorluyorlardi. Bir gemi, Çin imparatorunu eglendirmek üzere Dogu Afrika'dan zürafalar tagimig, bir bagkasi ise Günegin Oglunun üstünlügünü gästeren Seytanimama akilsizhämi lanli bir hükümdari getirmigti. (Ancak guna .da igaret etmek gerekir ki, Çinlilerinhiçbir zaman yagma yapmadiklari ve adam öldürmedikleri anlagihyor Portekizlilere, Hollandalilara ve Hint Okyanusu'nu istila eden öbür Avrupahlara benzemiyorlardi.) Tarihçilerin ve arkeologlarin Chang Ho'nun donanmasimn büyüklügü, gücü ve denize dayanikhhgi konusunda söylediklerine bakilirsa büyük hazine gemiayak yukari uzunlugunda 400 olduklari ve lerinin bazilarmm apagi anlagilmaktadir 1500 tondan fazla su çikardiklari bunlar, pekâlâ, Denizci Henry'nin* seferlerinin Septe'nin güneyine dogru ciddi olarak ilerlemeye baglamasmdan birkaç on yil öncesi, Portekíz'i lirlerdi."' Ancak Çinlilerin1433'teki seferi bu dizinin sonuncusu oldu; üç yll sonra da açik deniz gemilerinin yapimmi yasaklayan bir imparatorluk karari çikarildi; daha sonra da özel bir emir ikiden fazla diregi olan gemileri yasakladi. Donanma personeli, bundan böyle Büyük Känal boyunca igleyen daha ufak gemilerde çaligtmlacakti. Chang Ho'nun koca savag gemileri kizaga çekildi ve çürüyúp gittiler. Denizagiri yerlere açilmayi çekici kilan tüm imkânlara ragmen Çin,dünyaya arkasini dönmeye karar vermigti. -
-
'
-
-
-
"kegfedebi-
Denizcilik bilimine yaptigi katkilardan dolayi Ingiliz tarihçilerin "Denizci Henry" ("Henry the Navigator") diye adlandirdiklari Portekiz prensi (1394-1460). ç.n. -
I
I
31
Bu karar için, kugkusuz akla yakin bir stratejik sebep vardi. Imparatorlugun kuzey s3nirlari bir ölçüde gene Mogollarin baskisi altma girmigti ve askeri kaynaklari tehlikeye daha açik olan bu bälgeye yigmak akilhca görünebilirdi. Bu kogullar altmda büynk bir donanma pahah bir lükstü; hem zaten Çinlileringüneye Annam'a (Vietnam) dogru yayllma girigiminin de boguna ve pahah bir i; oldugu ortaya çikiyordu. Ancak oldukça geçerli görünen bu dügünce, deniz gücündeki kisitlamanin getirdigi sakmcalar daha sonralari açikça belirdigi zaman yeniden gäzden geçirilmig gibi görünmemektedir; yaklagik yüzyil gibi bir zaman içinde Çin kiyi peridi ve hatta Yangtze Nehri üzerindeki kentler Japon ugruyordu korsanlarmm saldirilarma donanmasmi ama imparatorluk yeniden inga etmek yolunda ciddi bir çaligma yoktu; Portekiz gemilerinin Çinkiyilari açiklarinda tekrar tekrar belirmeleri bile Çin'iyeni bir degerlendirme ympmaya zorlamadi.* Mandarinler gerekli olan tek gey kara savunmasidir diye dügünüyorlardi; çünkü Çirtuyruklularin deniz ticareti yapmalari zaten yasaklanmig degil miydi? O halde igin maliyeti ve isteksizlik yaratan bagka etkenler bir yana birakilirsa, Çin'ingeri çekilmesindeki asd sebep Konfüçyüsçü bürokrasinin tutuculugundan bagka bir gey degildi'- Ming däneminde, Mogollar tarafindan daha önceleri kendilerine benimsetilen degigiklikler kargisinda duyulan öfkeyle güç kazanan bir tutuculuk. Bu havasi içinde devletin üst kademelerinde yer alan kimseler, denizagiri geniglemeye ve ticarete dayah daha parlak bir gelecek yaratmano degil de, geçmigi korumanm ve yeniden yakalamanm pegindeydiler. Konfüçyüs yasasma gäre, harbin kendisi esefle kargilanacak bir olaydi ve silahli kuvvetleri gerekli kilan tek gey barbar saldmlari ya da iç ayaklanma korkusuydu. Mandarinlerin orduya (ve donanmaya) kargi duyduklari hognutsuzluga, tüccarlar kargisinda duyduklart kugkular da ekleniyordu. Özel sermayenin birikmesi, ucuza ahp pahahya satma uygulamalagästeriççilikleri, seçkin, bilim adami ri, nouveau riche** tüccarlarmm nitelikli burokratlari rahatsiz ediyordu neredeyse, çok agir kogullar altmda çahgan yigmlarm öfkesini çektigi kadar. Mandarinler pazar ekonomisini tümüyle iglemez hale getirmek istemiyorlardi ama mallarma el koyarak ya da çahymalarini yasaklayarak tuccarlara sik sik müdahalelerde bulunuyorlardi. Çin uyruklarmca sürdùrülen dig ticaret, mandarinlerin gäzünde daha da kugkulu bir gey olmahydi; bunun da tek sebebi, dig ticaret üzerindeki denetimlerinin daha zayif oluguydu. "restorasyon"
-
I
I
1590'h
yillarda,
için, bir älçüde canhhk kazanmg olan Çin kiyi filosu Korelilere,Japonlarmiki istila girigimine karp olan direniëlerinde yardimci oldu; ancak Ming donanmasindan artakalan bu kuvvet de o tarihlerden sonra zay1flad1. Nouveau riche: Sonradan gärme. ç.n. *
kisa bir
süre
-
32
l I
I
Ticaret ve özel sermaye
kargismdaki bu hognutsuzluk, yukarida sözü edilen muazzam teknolojik bagarilara ters dügmemektedir. Büyük Çin Seddinin Minglerce yeniden yapilmasi ve kanal sisteminin geligtirilmesi, demir fabrikalari ve imparatorluk donanmasi, devletin amaçlari içindi, çünku bürokrasi bunlarin gerekli oldugu yolunda imparatora akil vermigti. Ama bu girigimler baglatildiklari gibi ihmale de ugruyorlardi. Kanallar yok olmaya terk edildi, ordu aralikh olarak eni donanimlardan yoksun birakildi, astronomi saatleri (yaklagik 1990'da yapilmq1ardi) ihmal edildi, demir fabrikalari sonunda yok olup gitti. Ekonomik büyümeyi kästekleyen geyler bu kadar da degildi. Basimcihk bilimsel eserlerle smirlandirihyor, pratik bilgilerin yayhele toplumsal eleptiri amaciyla hiç gerçeklegmiyordu. gin aktarimi, Kâgit para kullanimma son verildi. Çin kentlerine hiçbir zaman Batidaki kentlere saglanan özerklik tamnmadi; kentlilik terimi içerdigi anlamlarla
birlikte dügünüldügünde, kentli Çinli diye bir yey yoktu; imparatorluk saraymm yeri degigtiginde bagkentin de taginmasi gerekiyordu. Ancak yetkililerin tegviki olmadan tüccarlar ve öbür girigimcilerin bagari kazanmalari mümkün degildi ve varlikli hale gelenler bile, paralarini protosmai geligme için yatinm yapmak yerine, toprak ve egitim için harcama egilimindeydiler. Ayni gekilde, denizagida sürekli bir ekonomik geri ticaretin ve balikçiligin yasaklanmasi nigleme için olabilecek itici güç potansiyelini yok etti; sonraki yüzyillarda Portekizliler ve Hollandahlarla olan di.; ticaret ise lüks mallarda pek çok kaçamak olmugsa da) yetkililerin denetimi alve (kugkusuz tinda yapilmigtir. Sonuç olarak, Ming Çinidärt yüzyil önceki Sung Çininegäre canhhgi ve girigimciligi çok daha az olan bir ulkeydi.Ming döneminde, kugkusuz geligmig tarim teknikleri vardi, ancak bir süre sonra tarim daha yogun olarak yapildigi ve verimi çok dügük topraklar bi.le kullamldigt zorlagti; nüfus ancak veba, selhalde, nüfus artigina ayak uydurulmasi ler ve savag gibi hepsi de baga çikilmasi zor olan Malthus etkenleriyle dizginlenebiliyordu. 1644'ten sonra Minglerin yerine geçen daha gayretli Mançular bile bu sürekli nispi gerilemeyi durduramadilar. Olup bitenleri son bir ayrmti äzetleyebilir: 1736'da tam Abraham Darby'nin* Coalbrookdale'deki demir fabrikalari hizla geligmeye bag-' Honan ve Hopei'deki maden eritme ocaklari ve kämür ladigi strada finnlari tamamen terk edildi. Bunlar, Normandiya Dükü William, Hastings'e çikmadan änceki dönemlerde büyük tësislerdi. Oysa tekrar üretime geçmeleri 20. yüzyildan önce olmayacakti. tüm
--
-
I I
Abraham Darby: (1678 (?) 1717) Demir cevherini ilk kez kok _kullanarak baµriyla -
tasflye
eden
Îngilizdemirci ustasi.
-
ç.n.
.
33
...
...
................mimmlimm•Im
i
-mimamenum-la
MÜSLÜMAN DÜNYASI 16. yüzyilm baglarmda Çin'iziyaret eden ilk Avrupali gemiciler, ülkenin buyüklügünden, nüfusundan ve zenginliginden etkilenseler bile, geldikleri yerin kendi içine dänmüç bir ulkeoldugunu fark edebilirlerdi. Böyle bir yorum, hiç kugkusuz geniëleme agamasimn ortalarmda buluçok daha bünan, daha yakm oldugu için de Hiristiyan alemi açisodan yük bir tehdit olugturan o zamanki Osmanh imparatorlugu için yapilamazdi. Daha genig bir tarihsel ve cografi perspektiften bakildigmda, 16. yüzyil boyunca dünya meselelerinde en hizli geligen güçleri Müslüman devletlerin olugturdugunu ileri sürmek dogru olur. 19yalnizca Osmanli Türklerinin batiya dogru ilerlemesiyle kalmiyor, Iran'daki Safavi Hanedani da özellikle I. Ìsmail (1500-1524)ve L Abbas'm (1587-1629)hükümdarliklari sirasmda güç, zenginlik ve yüksek kültür açismdan bir yeniden canlanma dönemi geçiriyordu; güçlü bir Müslüman hankklar zinciri, Kagkar ve Turfan üzerinden Çin'e giden eski ipek Yolu'nun denetimini hâlâ elinde tutuyordu; bu zincir Bornu, Sokola ve Timbuktu gibi Bati Afrikah Islam devletleri zincirine benzemiyor da degildi; Java'daki Hindu imparatorlugu, 16. yüzyilin baglarmda Müslüman güçlerce devrilmigti; Kabil Krah Babür ise fetih yolunu izleyip kuzeybatidan Hindistan'a girerek 1526'da Mogol imparatorlugunu kurdu. Hindistan üzerindeki Mogol egemenligi baglarda pek saglam degildi ama Babür'ün torunu Ekber (1556-1605)tarafmdan bagariyla pekigtirildi; Ekber, çabalari sonucunda batida Belücistan'dan doguda Bengal'e uzanan bir kuzey Hindistan imparatorlugu yaratti. Ekber'in soyundan gelenler 17. yüzyil boyunca, Hindu Marathalara karp daha güneye dogru ilerlediler; tam bu siralarda Hollandahlar, Ingilizier ve Fransizlar da Hindistan Yarimadasma deniz yoluyla girmekteydiler; tabii ki bu çok daha änemsiz bir biçimde oluyordu. Müslüman nüfuzunun dinsel nitelikli olmayan bu geniëleme igaretlerinin yani sira, Afrika'da ve Hint Adalarmda Islama iriananlarm sayismda muazzam bir artig oldugunu yürütülen Hiristiyanda eklemeliyiz; bu artig kargismda misyonerlerce lagtirma çaligmalari sönük kahyordu. Ama modern çagin baglarmda Avrupa'ya yönelen en büyük tehdit, kugkusuz Osmanh Türklerinden, daha dogrusu Osmanlilarm heybetli ordularmdan çašm en ileri muhasara kuvvetleri ve ve sahip olduklari, araçlarmdan egemenligi Osmanli geliyordu. daha 16. yüzyihn baglarmda Kirim (buradaki Ceneviz ticareti bölgelerini istila etmiglerdi) ve Ege'den (burada da Venedik imparatorlugunu yikmaktaydilar) Levant'a* kadar uzaniyordu. gelindiginde, Osmanli kuvvetleri 1516'ya Levant: Akdeniz'in
dogu sabilleri ve burada yer alan ülkeler.
-
-
ç.n.
34
I
l
I
I
Sam'ialmigti; ertesi yil ise Memluk kuvvetlerini Türk toplariyla periçan ederek Misir'a girdiler. Hint Adalarmdan gelen baharat yolunu böylece kapadiktan sonra, Nil boyunca hareket ederek Kizil Denizden Hint Okyanusuna dogru, buralardaki Portekiz saldirilarina karglik vererek ilerlediler. Bu durum Iberyali gemicileri rahatsiz ediyordu ama onlarm duyduklari rahatsizhk, Türk ordularimn dogu ve güney Avrupa'daki prenslere ve halklara verdigi korku yanmda hiç kahrdi. Bulgaristan ve rbistan zaten Türklerin elindeydi; Türkler Eflak'ta ve tum Karadeniz ç vresinde en buyük nüfuza sahiptiler; ama güneyde Misir ve Arabisardmdan tan'a kargi yapilan saldirilarm Süleyman däneminde (15201566) Avrupa'ya kargi baskilar bagladi. O yillarda Hiristiyan âleminin dogudaki güçlü kalesi olan Macaristan, ustün Türk ordularma daha fazla kargi koyamadt ve 1526 Mohaç Savagi'ndan sonra istila edildi, bir rastlantiyla Babür, Mogol imparatorlugunu kurmasma imkân veren Pampat zaferini de aym yil kazandt Kuzey Hindistan'm bagma gelenler, yakmda bütün Avrupa'nm da mi bagina gelecekti? Türkler 1529'da Viyana'yi kugatinca, böyle bir gey bazi kimselere açik bir ihtimal gibi görünmüg olsa gerektir. Ashnda o stralar kuzey Macaristan'da istikrara kavugan sinir hatti ve Kutsal Roma imparatorlugu oldugu gibi korundu ama bundan sonra Türkler sürekli olarak tehlike olugturdular ve hiçbir zaman tam anlamiyla gäz ardi edilemeyecek bir askeri baskt uyguladilar. 1683 gibi ileri bir tarihte bile bir kez daha Viyana'yi kugatmaktaydilar.' Aym ölçüde ürkütücü olan bir bagka yey de Osmanh deniz gücügeniglemesiydi. Çin'deki Kubilay Han gibi, Türkler de sirf denizle çevrili bir dügman kalesini fethetmek ugruna bir donanma olugturmuglardi Sultan Mehmet'in 1453 tarihli saldirisina yardim etmek üzere büyük kadirgalar ve küçük çapta yüzlerce tekneyle abluka altma aldigi nün
-
bu dügman kalesi, Istanbul'du. Muazzam kadirga filolari, daha sonra da Karadeniz'deki harekâtta güneye, Suriye ve Misir'a dogru yönelen saldirilarda ve Ege adalari, Rodos, Girit ve Kibris'in denetimi için Venedik'e kargi girigilen bir dizi çatigmada kullanildi. 16. yüzyilin baglaroda birkaç on yil boyunca Osmanh deniz gücü Venedik, Ceneviz ve Habsburg filolarmca fazla yaklagtirilmadi; ama yüzyilm ortasina gelindiginde Müslüman deniz kuvvetleri tüm kuzey Afrika kryisi boyunca etkin dururndaydilar ve Îtalya,Îspanya ve Balear Adalarmdaki limanla1570-1571'de Kibris'i almayi bara akolar düzenliyorlardi; sonunda ardilar, daha sonra înebahtiSavagi sayesinde durduruldular 6 Osmanli Imparatorlugu, elbette askeri bir mekanizma olmanm çok ötesine geçmigti. Fetihei bir seçkinl.er toplulugu olan Osmanlilar (Çin'dekiMançular gibiydiIer), Roma Ïmparatorlugundandaha genig bir alanda ve uyruklari haline gelen çok genig halk ylgmlari üzerinde 35
bir inanç, kültür ve dil birligi kurdular. Islam âlemi 1500'e gelmeden önce, yüzyillar boyu kültür ve teknoloji alanlarmda Avrupa'dan ilerdeydi. Îslam kentleri genig, iyi aydinlatilmig ve kanalizasyonu olan kentlerdi; kimilerinde universiteler,kitapliklar ve gagirtici güzellikte camiler vardi. Matematik, haritacihk, tip ile bilim ve sanayinin daha pek çok kolunda --degirmenler, silah dökümü, fener kuleleri, at yetigtiriciligi- Müslümanlar öndeydi. Osmanhlarm gelecegin yeniçerilerini Balkanlardaki Hiristiyan gençler arasmdan seçme sistemi, iglerine bagli, gösterilen düzenli askeri birliklerin olugmasmi sagladi. Bagka irklara hoggörü sayesinde pek çok yetenekli Yunanh ve Yahudi Sultamn hizmetine girdi. istanbul kugatmasinda Sultan Mehmet'in bag silah däkümcüsü bir Macar'di. I. Süleyman gibi bagarih bir liderin yönetimi altmdaki güçlü Osmanh bürokrasisinin denetledigi 14 milyon uyruk vardi o zamanlar ispanya'da 5 milyon, Îngiltere'de ise topu topu 2,5 milyon insan yagamaktaydi. istanbul en parlak dõ,ueminde, tüm Avrudaha büyüktü. 1600'de 500.000'i askm kent sakini kentlerinden pa di. var Ancak Osmanli Türkleri de tökezieyecekler, kendi içlerine dänecekler ve dünyaya egemen' olma firsatmi kaçiracaklardi; oysa bunun böyle olacagi, Minglerin çarpici bir benzerlikle çökmelerinden ancak yüzyil sonra ortaya çikmigti. Bir ölçüye kadar bu sürecin, Türklerin daha änce elde ettikleri bagardarm dogal sonucu oldugu ileri sürülebilir: Osmanh ordusu, ne kadar iyi yönetilirse yönetilsin uzayip giden sinirlarmi koruyabilirdi ama hem insan hem para açismdan çok agir kayiplar vermeden daha fazla geniglemesi pek mümkün degildi; Osmanli emperyalizmi sonraki ispanyol, Hollanda ve Ingiliz emperyalizminden farkh olarak, fazla bir ekonomik yarar getirmedi; 16. yuzyilm ikinci yarisma gelindiginde,Ïmparatorluk stratejik bakimdan apri genigleme belirtileri gösteriyordu: Büyük bir ordu orta Avrupa'ya yerleptirilmigti; genig bir doAkdeniz'de harekât halindeydi; Osmanh askerleri Kuzey Afrinanma, ka, Ege, Kibris ve Kizil Denizde çarpigiyordu; Kirim'i, yükselen Rus gücüne kargi koruyabilmek içinde takviye kuvvetlere ihtiyaç vardi. Yakindogu'da bile rahat bir Osmanh kanati yoktu; bunun sebebi de tabani Irak'ta ve daha sonra da Iran'da bulunan Siikesimin, egemen Sünnî uygulama ve ögretilerine kafa tutmasiyla Îslam âleminde ortaya ç1kan kici dinsel bölünmeydi. Zaman zaman durumun o siralarda Almanya'da görülen dinsel mücadelelerden farki kalmiyor ve Sultan, egemenligini ancak Siimuhaliflerini kuvvet kullanarak ezmekle koruyabiliyordu. Ancak sinirm öte yaninda Büyük Abbas yönetimindeki Iran Kralhgi Osmanlilara kargi Avrupahlarla irtifak kurmaya hazirdi; tipki Fransa'nm daha önce Kutsal Roma Împaratorluguna kargi Türklerle igbirligi yapmasi gibi. Bu kadar çok dügman kargismda, Osmanli resmi
-
-yi-
"dinsiz"
36
|
I
I i
,
:
.
I
I
imparatorlugunun büyümesini sürdürebilmesi ihtiyaci olacakti; eden on üç sultan
için olaganüstä liderlere ardinca 1566'dan birbiri hükümdarhk oysa sonra
da yetersizdi.
Ancak dig dügmanlar ve kipisel bagarisizhklar her geyi açiklamaya yetmemektedir. Sistem bir bütün olarak ele ahndigmda, Ming Çininde oldugu gibi inisiyatif, görüç ayrihklari alman merticaret karpsmda ve açtigi yol bazi kusurlarkeziyetçi, despotik ve agiri gelenekçi tutumun Budala bir sultan Osmanli an giderek daha çok zarar görmekteydi. paratorlugunu öylesirie iglemez hale getirebiliyordu ki, aym geyi bir Papano ya da Kutsal Roma Imparatorunun tüm Avrupa için yapmasi hiçbir zaman mümkün degildi. Yukardan açik seçik emirler gelmedigi için bürokrasinin can damarlari sertlegti ve tutuculuk degigiklige üstün tutularak, yenilik hareketleri boguldu. 1550'den sonra toprak geniglemesi ve bunun getirdigi ganimetlerde kesinti olup, bir de fiyatlardaki artiglar eklenince, yeniçerifer ülke içinde yagmalama eybuna muazzam lemlerine girigtiler. Daha önce tegvik gören tüccarlar ve girigimciler (bunlarmhemen hepsi yabanciydi), ne oldugu belirsiz vergiler ödemek zorunda birakthyor, mallarina açikça el konuyordu. Sürekli artan vergiazalmasma ler ticareti çökertti ve kent nüfusunun yol açti. En kötü etaskerlerin musallat oltopraklarina hayvanlarma kilenenler, belki de ve dugu köylülerdi. Durum kötüye gittikçe sivil yetkililer de yagmaya bagvurdular; rügvet talep edip mal stoklarma el koydular. Sava; ·giderleri ve Îran'la olan mücadele yüzünden Asya ticaretinin yitirilmesi, yönetimin yeni gelirler bulma çirpmiglarmi yogunlagtirdi; bu da töre tanimaz vergi kesenekçilerine daha büynk güç kazandirdi.' Siilerindine yönelttikleri tehdite verilen giddetli tepki, belirgin bir oranda, resmi tutumun bütün özgür dügünce biçimlerine kargi katilagtigini ortaya koyuyor ve bunun böyle olacagini gösteriyordu. Matbaa makineleri yasaklanmigti çúnkü bunlar tehlikeli dügunceler yayabilir1erdi. Ekonomik kavramlar ilkel düzeyde kaldi. Batili mallarin ithal edilmesi isteniyor anoak ihracat yasaklaniyordu; loncalarm yeniliklere üreticilerin ynkseliglerine set çekme çabalari desteklenive yordu; ticaretle ugraçanlara dinsel açidan yöneltilen eleptiriler giddetleniyordu. küçük görTürkler Avrupa käkenli dügünce ve uygulamalari duklerinden, öldürücü salgmlari denetim altma alacak yeni yöntemleri bunun bir sonucu olarak da halk giddetbenimsemeyi reddediyorlardi; li salgmlardan çok zarar gördü. 1580 yilmda bir yeniçeri kuvveti, insam gerçekten de gagkmhga dügüren bir karanhkçilik* nöbetine kapilarak, devlete ait bir gözlemevini salgma yol açtigi iddiasiyla yok etti. ° Silahh kuvvetler, gerçekten de tutucu güçlerin kalesi haline gelmigti. Av"kapitalist"
Karankkçihk:
Obscurantism.
-- ç.n. 37
rupah
kuvvetlerin kendilerininkine göre daha yeni silahlari oldugunu fark ara sira da bu silahlar yüzunden zarar görmelerine ragyeniçeriler, kendilerini çaga uydurmak konusunda agir hareket men ediyorlardi. Cüsseli toplar, daha hafif dökme demir toplarla degigtirilmedi. Inebahti yenilgisinden sonra daha genig, Avrupa tipi tekneler yapmadilar. Güneydeki Müslüman filolarma, dogrudan dogruya Kizil Denizin ve Basra Kärfezinin daha sakin sularinda kalmalari emredilietmelerine,
yor,
bäylece Portekiz tipi
açik .deniz
tekneleri
yapma
geregi ortadan
kaldirihyordu. Belki teknik sebeplerin de bu kararlarda payi vardir; ancak kültür ve teknoloji konusunda tutuculuk da rol oynamigtir. (Bukargi, bagibozuk Berberi korsanlar, firkateyn tipi savag gemilerini na hizla benimsediler.) Tutuculuk konusunda yukarida söylenenler, ayni älçüde hatta daha da agirhkh olarak, Mogol împaratorlugu için de söylenebilir. Imparatorlugun en parlak dönemindeki büyüklügüne ve kimi imparatorlarm askeri dehasma, saraylarmdaki göz kamagtiricihga ve lüks ürünlerde görülen ustahga, hatta ileri bir bankacihk ve kredi agma ragmen, sistemin özünde bir zayifhk vardi. Çogunlukla Hinduizme bagh çok büyük ve yoksul käylü yiginlarmm üzerinde, ülkeyi fethetmig olan Müslüman bir seçkinler tabakasi yer almaktaydi. Kentlerde sayica hayli kabarik olan tüccarlar, ari kovaru gibi igleyen ve i; sahibi Hindu aileler arasmda imalat, ticaret ve kredi konularmda, onlari Weber'in Protestan ahlakma mükemmel birer örnek yapacak bir tutum içinde görülüyordu. .pazarlar
Ingiliz emperyalizminin
karbam olmadan önce, ekonomik
"ileri
ham-
le"ye hazir, girigimci bir toplumun olugturdugu bu tablonun kargismda, Hint yagaminda temelden gelen pek çok kästekleyici etkenin olugturdugu karanhk tablolar da vardi. Hindularm kati dinsel tabulari, çagdaylaymaya ters etki yapiyordu; kemirgenlerin ve böceklerin öldürülmesi mümkün olmuyor, bu nedenle de çok büyük miktarda yiyecek maddesi ziyan oluyordu; çöp ve pislige dokunmakla ilgili toplumsal kurallar saghksiz kogullarm sürüp gitmesine yol açarak, hiyarcikh vebanm üremesine uygun bir ortam olugturdu; kast sistemi inisiyatifi yok etti, ritüeli kökleptirdi ve aligverigi kisitladi; Brahman rahiplerinin yerel Hintli yöneticiler üzerindeki nüfuzlari bu karanhkçiligm en·üst düzeylerde etkili oldugunu gösteriyordu. Böyle bir sistem içinde, her turlü radikal\ degigiklik girigimlerine kargi çok derinlere kök salmig toplumsal denetim mekanizmalari vardi. Bu yüzden, daha ileri dönemlerde Hindistan'i önce talan edip sonra da Yararcihk* ilkelerine gäre yönetmeye çaligan pek çok ingiliz'in nihayet buradan ayrilirken, ulkeninkendileri için hâlâ bir sir oldugunu hissetmelerine gagmamak gerek." Yararcihk: Utilitarianism.
-
ç.n.
38
I
Ama Mogol yönetimini Hint devlet daireleriyle kiyaslamak mümkün degildir. Görkemli Mogol saraylari, o kadar göze batan tüketim merkezleriydi ki, Versailles'daki Güney Kral bile onlart agiri bulabilirdi. Binlerce hizmetli ve asalagm, asiri giysi ve mücevherlerin, haremin ve hayvanat bahçelerinin ve bir sürú koruma görevlisinin giderleri, ancak sistemli bir talan mekanizmasmin kurulmastyla kargilanabiliyordu. gelir saglamak zorunda Efendilerine änceden belirlenmig miktarlarda toplayicilari gözetmeden tüccara, bela oluyorfark vergi köylü ve polan 01sun, olursa gelmesi gerekilardi. Ürün ve ticaret durumu ne paranin yordu. Bu soygunculuga kargi yapisal ya da bagka tür bir denetim meigleminin kanizmasi --isyanlar digmda-- olmadigi için, vergi toplama olarak adlandirilmasi gagirtici degildir. Her yil alman bu muazzam haraç kargiliginda halk hemen hiçbir gey elde edemiyordu. Ulagkitlik, sel ve öldürütirma konusunda hemen hiç iyilegme saglanmiyor; mekanizma olacak yardimci bulunmubir hastaliklara halka cü kargi oldukça olaylardi. yordu sik görülen Bütün bunlarin yanmve bunlar da, Ming Hanedam ihmli, neredeyse ilerici görünmektedir. Teknik sebeplerle, Mogol Împaratorlugunungerilemesi kaçimlmazdi; çünkü kendisini güneyde Marathalara, kuzeyde Afganlara ve en sonunda da East India Company'e* kargi korumasi giderek zorlagti. Gerçekte ise, çöküçok daha fazla, kendi içinden ünün sebepleri dig kaynakh olmaktan "yemek"
-
geliyordu.
DIST'A KALAN IKÏÜLKE JAPONYA VE RUSYA -
büyüklük ve nüfus
açisindan
Ming, Osda, politik güçlenme ve ekonomik büyüme igaretleri veren iki devlet daha vardi. Uzakdogu'da Japonya, büyük kompusu Çin gücünü kaybetmeye baglarken ileriye dogru adimlar atmaktaydi. Cografi konumlari japonlara(Ìngilizlere oldugu gibi) çok änemli bir stratejik özellik kazandirmisti. Çünkü bir ada ülkesi olmak, karadan gelecek istilalara kargi korunma saghyordu. Çin'inise böyle bir özelligi yoktu. Ancak, Japon adalari ve Asya arasmda anakarasi hiçbir. zaman tam bir kopukluk olmadi; Japonkülnyarlantürü ve dini, büyük ölçüde daha eski olan Çin uygarhšmdan yönetilirken, ulagmig bir bürokrasiyle migti. Ama Çin birlige Japonya'da iktidar, klan tabanli feodal lordluklarm elindeydi ve imparator bir hiçti. 14. yüzyilda var olan merkezileçmig yönetimin yerini, klanlar arasmda sürüp giden kavgalar almigti -- benzetme yerinde olursa, iskoç16. yüzyila gelindiginde,
manh
ve Mogol
Imparatorluklarma hiç yaklagmasalar
East India Company: ri arasmda
etkinlik
Ingilizlertarafmdan
gösteren ticari
ve
kurulan ve Hindistan'da, 1600-1873
politik kurulug.
39
-
ç.n.
yllla-
ya'daki klanlar arasmda süren mücadele gibiydi bunlar. Eu durum, ticaretle ugraganlar--için ideal bir ortam degildi ama ekonomik etkinlikleengel änemli ölçüde olugturmadi. bir oldugu Karada re gibi, denizde de girigimciler, yerel diktatörler ve serüvenci askerler birbirleriyle kiyasiya rekabet ediyor, hepsi de Dogu Asya ticaretinin kârh oldugunu gärüyorlardi. Japonkorsanlar yagma için Çin ve Kore kiyilarini silip süpürüyor, onlar bunu yaparken bagka Japonlarda batidan gelen Portekizli ve Hollandah ziyaretçilerle mal degig-tokuçu yapma firsatmi memnunlukla kargiliyorlardi. Hiristiyan misyonerlerin ve. Avrupa mallarmm Japon toplumu içine sizmalari, mesafeli duran, kendi kabugundan çikmayan Ming imparatorluguna sizmalarindan çok daha kolay oldu." Bu canh ama çalkantih tablo, Avrupa'dan ithal edilen silahlarm kullanimmdaki artipla kisa bir süre sonra degigecekti. Dünyanin bagka yerlerinde oldugu gibi güç, tüfekleri ve en änemlisi de toplari olan kala-
balik bir orduya kumanda edebilecek kaynakiara sahip kipilere ya da topluluklara dogru kaylyordu. Bunun Japonya'dakisonucu, gücün büyük yerel diktatör Hideyoshi'nin elinde toplanmasi oldu, Hideyoshi'nin hirs onu, sonunda Kore'yi iki kez fethetme girigimine kadar götürdü. Bu girigimler bagarisizhga ugrayip Hideyoshi de 1598'de älünce, Japonya- yeniden iç kavgalarin tehditi altma girdi; ancak birkaç yil içinde tüm güç, leyasu ile Tokugawa klanindan gelme bagka gogunlarm elinde toplanmigti. Bu kez merkezilegen askeri yönetim sarsilacak gibi degildi. Tokugawa Japonya'si, pek çok bakimdan, bir önceki yüzyilda Batida ortaya çikmig olan monargiler"in özelliklerine sahipti. Aradaki büyük fark, gogunlugun denizapiri geniglemeden, asimda dig dünyayla hemen her tür1ü temastan vazgeçmesiydi. 1636'da açik deniz teknelerinin yapimi durduruldu ve Japon uyruklularin açik denize çikmalari yasaklandi. Avrupalilarla olan ticaret, Nagasaki limamndaki Deshima'ya ugrayan ve kendisine izin verilmig bulunan Hollanda gemisiyle sinirlandirilmigti; öbürleri digari atiliyordu. Daha önceleri bile hemen hemen tüm Hiristiyanlar (yabancive yerli), gogunlugun buyruguyla acimasizca katledilmiçlerdi. Açikça belli oluyordu ki, giddet änlemlerinin ardmdaki baglica sebep, Tokugawa klanmin rakipsiz olarak denetim saglama kararbligiydi;' bu nedenle yabancilar ve Hiristiyanlar potansiyel bir yikici güç olarak görülüyorlardi. Ancak öbür feodal lordlara da\ bu gözle bakihyordu; bu yüzden de yllm yarismi bagkentte geçirmeleri
'
"yeni
r
isteniyor ve gene ayni sebeple, kendi arazilerinde oturmalarma izin verilen alti ay boyunca ailelerinin Yedo'da (Tokyo), neredeyse rehin olarak kalmalari gerekiyordu. Zorla kabul ettirilen bu birlik, tek bagma ekonomik geligmeyi bogmadi; sanat alanmdaki olaganüstä bagarilari da engellemedi. Ülke çasaglanan poda barig ticaretin hayrinaydi; kentler ve genel nüfus büyü40
I
l
I
yor, nakit parayla ödeme yapma uygulamasmin giderek artmasi tüccarlara ve bankerlere daha buyük önem kazandirtyordu. Ancak tüccar ve bankerlere hiçbir zaman Italya'da, Hollanda'da, Îngiltere'de kazandiklari önem verilmedi; Japonlarmteknoloji ve sanayi alamnda bagka yerlerde gärülen geligmeleri öšrenemedikleri ve benimseyemedikleri belliydi. Ming Hanedam gibi, Tokugawa gogunlugu da bir iki istisna digmda, kendisini dünyadan koparma yolunu seçti. Bu, Japonya'nmkendi içindeki ekonomik etkinlikleri yavaglatmamig olabilirdi ama Japon devletihin nispi gücüne zarar verdigi kesindi. Ticaretle agragmayi küçümseyen, yolculuga çikmalari ve törensel nitelik tasiyan durumlar digmda açikta silah tagimalari yasaklanan, lordlarina bagli samuray savaççilari, ritüeller ve can sikmtisiyla dolu bir yagam sürmekteydiler. Iki yüzytl boaskeri sistem kemiklegti; äyle ki Komodor Perry'nin ünlü yunca tüm gemiler"i 1853'te geldiginde, korku içinde kalan Japon yönetimi"kara
Amerikahlarm kömur verilmesi ve bagka birtakim kolayhklarm saglanmasma iligkin isteklerini yerine getirmekten bagka yapacagi bir gey
nin,
yoktu.
Rusya, politik güçlenme ve büyüme döneminin baglarmda Japonya ile bazi bakimlardan benzerlikler gösteriyordu. Cografi konumu yüzünulagtirma sistemi zaylf oldugu, kismen de Litvanya, Polonden ya, Îsveçve Osmanli imparatorlugu ile aralikh olarak girigilen çatigmalar mevcut yollari bile kestigi için- Batidan çok uzakta kalan Moskof Kralligi gene de sahip oldugu Avrupa mirasmdan derinden etkilenmig ve bu konuda Rus Ortodoks Kilisesinin etkisi hiç de az olmamigti. ûstelik, Rusya'nm Asya.ovalarimn süvarileri kargisindaki zayifhšma kahsayesinde olmugtu: Tüfek ve top. Bu yeni ci bir çözum bulmasi da bati imparatorluklari"ndan silahlarla Moskova artik kendisini biri yapabilir ve bu yolla genigleyebilirdi. Îsveçlilerinve Polonyalilarin ayni silahlari ellerinde bulundarduklari hesaba katilirsa, batiya dogru saldirmak zordu; ama bu askeri-teknolojik ilerleme, güney ve doguda yer alan kavim ve hanliklari sömürgeleptirerek geniglemeyi çok daha kolaylagtirmigti. Sözgelimi, 1556'da Ruslar Hazar Denizi'ne ulagmiglardi. Eu askeri yayllmacihšm yani sira ve çogu kez onu gölgede birakan bir biçimde, Rus kâgifleri ve öncüleri sürekli olarak Urallarm dogusuna, Sibirya içlerine dogru ilerleyerek 1638'de fiilen Pasifik Okyanusu'na ulagtilar." Mogol suvarilerine kargi zorlukla kazandiklari askeri üstünlüge ragmen, Rus imparatorlugunun geniglemesi kolay ya da önüne geçilemez bir gey olmadi. Fethedilen halklarin sayisi .arttikça, iç çekigme ve ayaklanma ihtimali de büyüyordu. Korkunç Ïvan'in, pek çok soyluyu temizlemesinden sonra bile durum buydu. Kirim'daki Tatar Hanhgi güçlü bir dügman niteligini korudu; 1571'de bu hanligin askerleri Moskova'yl yagmaladilar ve hanlik 18. yüzyilm sonlarma kadar bagimsiz -kismen
"barut
I I
|
41
kaldi. Batidan gelen tehlikeler daha da büyük oldu; sözgelimi, Polonyahlar 1608-1613 yrllari arasinda Moskova'yi iggal ettiler. Rusya'nin bir bagka zayif noktasi da, batidan aldigi birtakim geylere ragmen, teknolojik açidan geri kalmasi ve ekonomik yönden az geligmig olmasiydi.
Iklimin çok sert olugu, yerlegim merkezleri
arasmdaki
uzakhklar,
ulagtirmanm yetersizligi bu durumun sebebini kismuazzam açikhyordu men ama çok ciddi toplumsal kusurlarm da bunda payi vardi: Çarlarmaskeri mutlakiyetçiligi, egitimin Ortodoks Kilisesinin tekelinde olugu, bürokrasinin rügvet yemeye yatkin ve güvenilmez olugu, tarimi feodal nitelikli kilan ve duraganlagtiran serflik kurumu. Ancak bu nispi geriligine ve tersliklere ragmen Rusya geniglemeye devam etti üzerinde Moskoflarin bogun egmelerini saglave kazandigi topraklar otokratik zorla yönetimi kurdu. Avrupa'dan rejime kendisini koruyan masi için silah gücü saglamasina yetecek kadari ahnmigti ama batili anlamda toplumsal ve politik imkämna kargi piddetle direnildi; sözgelimi Rusya'daki yabancilar yikici etkileri engellemek üzere yerli halktan ayri tutuluyorlardi. Bu bölümde sözü edilen öbür despotizm örneklerinden farkh olarak, çarlarm imparatorlugu ayakta kalmaRusya bagaracak bir gür bir dünya gücü haline gelecekti. Ancak yi ve 1500'de, hatta 1650'ye gelindiginde bile, bunun böyle olacagi pek çok Fransiz, Hollandah ve ingiliz için hiç de belli bir gey degildi; onlarm Rus hükümdarlariyla ilgili bilgileri herhalde efsane kahramani Prester "çagdaglagma"
John'ailigkin bilgileri kadardi." "AVRUPA MUCIZESI'sis
Nasil oldu da, Avrasya kara kütlesinin bati bälgelerinde yagayan, daginik ve nispi olarak incelikten yoksun halklar arasinda, buray1 ilerde kesintisiz bir biçimde dünya meselelerinde ticari ve askeri lider kogeligme ve teknolojik numuna getirecek önüne geçilemez bir ekonomik süreci adamlarim yenilik baçladi? Bu, bilim ve bagka gözlemcileri yüzyillar boyu meggul etmig bir konudur; bundan sonraki paragraflarda da yapilabilecek tek gey, mevcut bilginin bir sentezini sunmaktan ibarettir. Ancak bäyle bir özet ne kadar kaba hatli olursa olsun, bu çaligmamn çizgilerini açiga çikarmak gibi, rastlantümüne yayilan dügüncenin tiyla gelen bir avantaj da saglamaktadir: Yani igin içine karigan bir dinamik söz konusuydu; esas olarak ekonomik ve teknolojik ilerlemelerin sürükledigi ama her zaman için toplumsal yap1, cografya ve ara sira begibi bagka degigkenlerle de etkilegim içinde olan bir diliren rastlantilar namik; dünya politikasmin geligim çizgisini anlamak için de dikkati, kiilik sapmalari ya da diplomasi ve politikadaki haftahk degigiklikler yerine, maddi ve uzun vadeli unsurlar üzerinde yogunlagtirmak gerekir. 'ana
42
.
I
l i
Güç, ancak farkli devletler ve toplumlar arasmda sik sik kiyaslama yaparak tanimlanip ölçülebilen nispi bir geydir. merkezleri"ni gösteren bir haritaya Dünyano 16. yüzyildaki çeken bir Avrupa'nm bakildigmda, hemen dikkat yam, politik açidan bälünmuglügüdür (bkz. Harita 1 ve Harita 2). Bu, Çin'dekigibi bir imparatorlugun çäkugunun ardindan ve onun yerini alacak hanedanin merkezi iktidarin iplerini yeniden bir araya getirmesinden önce kisa bir süre için görülen, rastlantlya bagh ve kisa ämürlü bir durum degildi. 'Avrupa politik açidan her zaman bölünmüglük içinde olmugtu; Ren ve Tuna'nm kuzeyinden daha ötesini fethetmeyi bagaramayan Romalilarin ustün çabalarma ragmen bile. Roma'nm yikilmasmdan sonraki bin yd boyunca temel politik güç birimi, Hiristiyan dininin ve kültürünün kesintisiz olarak geniglemesiyle ters orantih biçimde ufak ve yerel bir birimdi. Batida Charlemagne ya da doguda Kiev Rusyasi örneklerinde oldugu gibi, otoritenin ara stra bir noktada toplanmas1 geçici bir durumdu ve hükümdarin degigmesi, iç ayaklanmalar ya da distan gelen istilalarla sona eriyordu. borçluydu; athlari sayeAvrupa bu politik çeyitliligi cografyasma egemenligini hizla kabul ettirebilecegi sinde kurulan bir imparatorlugun kocaman ovalar yoktu; Ganges, Nil, Dicle ve Firat, Sari Irmak ve Yangtze çevresinde oldugu gibi zor kogullarda çahgip çabalayan ve kolayca fethedilebilir olan köylü yigmlarma yiyecek saglayan genig ve bereketli akarsu bölgeleri de yoktu. Avrupa'mn dogal görünümü, vadilerdeki dagmik nüfus merkezlerini birbirinden ayiran siradaglar ve genig ormanlariyla çok daha kesintiliydi; iklimi de kuzeyden güneye, batidan doguya dogru bir hayli degigiyordu. Bunun çegitli önemli sonuçlari olmustur. Her geyden änee, hem. güçlu ve kararh bir yerel diktatör tarafmdan bile olsa birlik saglamig bir denetimin kurulmasim zorlagtiriyor, hem de kitanm Mogol göçebe agiretleri gibi digtan gelen bir kuvvet tarafmdan hizla istila edilme ihtimalini en alt düzeye indiriyordu. Tersine, çegitlilik gösteren dó-gal toprak yapisi, gücün merkeziyetçi olmadan geligmesini ve sürmesini tegvik etmig ve yerel kralhklar, simr boyu lordluklari ile daghk bölge klanlari ve ovalardaki kent konfederasyonlari, çizilen Avrupa Roma'nm çäkügünden sonraki herhangi bir zamanda üzerindeki yamah desenler bohçaya benzetmiglerdi. Bu bohça haritasim saglamig bir imparatorbir yüzyildan öbürüne degiçebilirdi, ama birlik lugun varligina igaret eden tek bir renk hiçbir zaman kullanilamazdi." Avrupa'nm farkh iklim äzellikleri takas için uygun farkli ürünlerin elde edilmesini sagladi; zamanla pazar iligkileri geligince bu ürünler nehirler ya da bir yerlegim alanlyla öbürü arasinda orman içlerinden geçen patikalar üzerinden tagmdi. Herhalde bu ticaretin en önemli niteligi,esas olarak yigm halindeki ürünlerden olugmasiydi dogudan gelen "güç
-
I
I
I
43
l
i I
i I
rm
ÀbMA
FOLONYA
TORLUÖU
PALATINL[K
FRANSA
( BAVYER
AVUSTURY
.
.
-
·
.
-
-
-
I
I I
I
I
'
I
I
kervanlarla tagman lüks ürünler yerine, 15. yüzyil Avrupa'smm artan nüfusunun ihtiyaçlarim kargilayacak kereste, tahil, parap, yün, ringa baligi vb. Burada da cografya çok änemli bir rol oynuyordu çünkü bu mallarm su yoluyla ulagimi çok daha ekonomikti ve Avrupa'da üzerinçok vardi. akarsu Denizlerle çevrili olmak de gidip gelmeye elverigli pek da, hayati önemi olan gemi yapimi için bir bagka tegvik unsuruydu; ortaçagm sonlarma gelindiginde Baltik Denizi, Kuzey Denizi, Akdeniz ve arasmda aradeniz giderek geligen bir deniz ticareti sürdürülüyordu. Bu ticaret, tahmin edilebilecegi gibi savaglar yüzünden kismen kesintiye ugruyor ve ürünün yetersiz olmasi ya da salgin hastahklar gibi yerel felaketlerden etkileniyordu; ancak genelde geniëlemeye devam ederek Avrupa'nin zenginligini artirmly, Avrupalilarin yedikleri besinleri çegitlendirmig, Hansa ya da Italyan kentleri gibi yeni refah merkezlerinin ortaya çikmasina yol açmigtir. Mallarm uzun mesafeler arasmda dúzenli taölkasi ise, kambiyo senetlerinin, bir kredi sisteminin ve uluslararasi çekte bir bankaciligm geligimini tegvik etmigtir. Ticari kredilerin, daha sonralari da sigorta poliçelerinin varligi, ekonomik kogullarm temelde önceden tahmin edilebilir bir biçimde olugtuguna igaret ediyordu ki, bu özel tüccarlarm o güne kadar dünyanin bagka yerlerinde pek az gördükleri, belki de hiç gärmedikleri bir durumdu." Ayrica bu ticaretin büyük bir bölümü Kuzey Denizinin ve Biskay uzak Kärfezinin daha kaba dalgali sularmda sürdüruldügünden mesafe bahkçihgi da änemli bir besin ve zenginlik kaynagt haline geldigi için- gemi ustalari (oldukçaagir seyretseler ve ince hatlardan yoksún olsalar da), büyük yükler tagiyabilen ve hareket güçlerini yaln12ca rüzgârdan alan, dayanikli tekneler yapmak zorunda kaldilar. Kuzey Denizi ve onlarm ardmdan gelen tekneler, zamanla, yelkenleri, direkleri ve dümenleri-açisindan geligmig ve böylece manevra yeteneklerini artirmig olsalar da, Dogu Akdeniz ve Hint Okyanusu kiyilarmda gidip gelen daha hafif tekneler kadar etkileyici bir gärünüme sahip olmayabilirlerdi; ancak bunlar, apagida görecegimiz gibi, uzun vadede belirkazanacaklardi.'" gin üstùnlükler Ticaretin, tüccarlarin, limanlarin ve pazarlarin merkeziyetçilikten ve çogunlukla da gözetimden uzak geligiminin politik ve toplumsal sonuçlari son derece önemli olmustur. Her geyden änce, bu tür ekonomik geligmeleri tümüyle bastirabilmenin yolu yoktu. Bu, pazar güçlerinin deänem kazanmasi yönetimdeki pek çok kirnseyi rahatsiz etmiyordu mek degildir. Feodal lordlar, kentlere kendilerine karµ olanlarm toplandiklari merkezler ve serflerin sigmagi diye kugkuyla baktiklarmdan, ço-ve
"cog"lari*
*
"Cog": 16. yüzyddan önce yaygm olan, yük tagirnacihgi bir tür gemi. ç.n.
niç yapih
--
45
ve ulagun
için
kullamlan ge-
gu kez
onlarm ayricahklarim kisitlamaya çahytilar. Ba ka yerlerde de oldugu gibi, tüccarlar sik sik kurban seçiliyor, mallari çahmyor, mülklerine el konuyordu. Papalarin tefecilikle ilgili bildirileri, pek çok bakimdan Konfüçyüsçülerin kär amaçh komisyoncu ve tefeciler kargismdaki hognutsuzluklarmm yankilarim tagir. Ancak gerçek guydu ki Avrupa'da pu ya da bu ticari geligmeyi etkili bir biçimde durdurabilecek tek tip bir otorite bulunmuyordu; önceliklerini degigtirecek belirli bir sanayiin geligmesine ya da çökmesine yol açabilecek hiçbir merkezi yönetim yoktu; vergi toplayicilarmin sistemli ve genig kapsamh bir biçimde, igadamlarini ve girigimcileri talan etmesi söz konusu degildi; Mogol Hindistan'mdaki durum buydu ve ekonominin geligmesi bu yuzden çok gecikmigti. Somut ve açik bir örnek göstermek gerekirse denebilir ki, politik açidan bölünmüglük içinde bulunan Restorasyon Dänemi Avrupa'smda, Papanin 1494 yilmda denizagiri dünyayi Îspanyol ve Portekiz âlemleri diye ikiye ayirmasmi herkesin kabul etmesi tasavvur ed.ilemezdi daha da edilemez olan, denizaqiri ticareti yasaklayan bir buyrugun tasavvur (Ming Çinindeve Tokugawa Japonya'smdayürürlüge konan gibi), herhangi bir etki yapabilmesiydi. Gerçek guydu ki Avrupa'da tüccarlari talan eden ve kendi bölgelerinden sürenler varken bile, tüccarlara ve izledikleri yollara hoggörüyle bakmaya istekli birtakim prensler ve yerel lordlar her zaman çikiyordu ve kayitlarm gästerdigi gibi, ezilen Yahudi tacirler, yikima ugrayan Flaman tekstil iççileri, takibe ugrayan Huguenotlar yer degigtiriyor ve bilgi ve becerilerini de beraberlerinde götürüyorlardi. Ticaret yapan gezginleri fazlaca vergilendiren Renanyah bir baron, ticaret yollarimn degigtigini ve bu degigmeyle beraber elde ettigi gelirin de bagka yerlere kaydigmi görebiliyordu. Borçlarim reddeden bir hükümdar, yeni bir savas tehdidi belirdigi ve ordularma ve donanmasma araç-gereç saglamak için acele bulma konusunda büyük zorparaya gerek duydugu zamanlarda.borç luklara dügüyordu. Bankerler ile silah tüccarlari ve ustalar, toplumun kenarda kalan üyeleri degil temel üyeleriydi. Yava; yavag ve düzensiz bir biçimde, Avrupa'daki rejimlerin çogu pazar ekonomisiyle karphkh bagimlihga dayah bir iligki içine girerek, pazar ekonomisi için iç düzen ve (yabancdarsöz konusu oldugunda bile) keyfilige dayanmayan bir yasal sistem sagladilar; buyüyen ticari kârlardan da vergiler yoluyla pay aldilar. Adam Smith'in uygun sözcükleri bulup kullanmasmdan çok önce, Bati Avrupa'daki belli birtakim toplumlarm hukümdarlari devleti en alt barbarhk düzeyinden en yuksek zenginlik düzeyine çikarmak için barig, rahat bir vergi sistemi ve adaletin kabul edilebilir biçimde dagitilmasmdan bagka hemen hiçbir gey part degildir..."" görügünü üstü kapali bir biçimde kabul ediyorlardi. Zaman zaman anlayiglari daha kit liderlerin -Kastilya'nm Îspanyol yöneticileri ya da Fransa'da Bour-
,
"bir
46
I
I i
I
I I
bon krallari arasmdan arada bir çikanlar gibi- alto yumurtlayan tavugu gerçekten kestikleri olmuytu; ama bunun sonucunda zenginlikte, dolayisiyla da askeri güçte gerileme meydana geldigini en anlayigsiz kimselerin dipinda herkes, hemen görebiliyordu. Otoritenin merkezilegmesine yol açabilecek tek etken, olsa olsa bir devletin ategli silahlar teknolojisinde, tüm rakiplerini ezebilecek ya da yildirabilecek ileri bir hamle yapmasi olabilirdi. Avrupa halki öldürücü eba salgmmin ardmdan kendisini toparlar, Îtalyan Ränesansi da serpi11pgeligirken ekonomik ve teknik ilerlemenin hizlanan temposu içinde bäyle bir durum hiç de olmayacak bir gey degildi. Yukarida igaret edilimparatorluklari" kurulmasi, 1450'den digi gibi, bagka yerlerde 1600'e uzanan bu genig dönemde olmustu. Moskof Rusyasi, Tokugawa Japonya'sive Mogol Hindistan't tüm rakiplerini boyun egmeye zorlamak üzere ategli silahlar ve toplar saglayan liderlerin nasil büyük devletler kurabildiklerini gösteren mükemmel örnekler olugturmaktadirlar. Ayrica yeni harp tekniklerinin ortaya çikigi, bagka yerlerden çok çag Avrupa'smda olduguna gäre, belirli geç-ortaçag ve erken-modern ulusun ileri böyle bir hamle ile rakipleri üzerinde egemenlik kurmasi bir inanilmaz bir gey degildi. Belirtiler, zaten askeri gücün giderek daha bügösteriyordu." italya'da, gerektigi yük ölçüde bir noktada toplandigim askerlerin korudugu kullanan tataryayi bölüklerinin kullazaman kargi askerlerin eglik ettigi at egitimli toplanmig zay1f nimi, feodal yöntemle sirtindaki gövalye dönemini sona erdirmigti; ama gurasi da açikti ki, ünyönetimindeki yeni ordularin giderlerini ancak Velü condottieri'nin' nedik ve Milano gibi öbürlerine göre daha varlikh devletler kargilayabiliyordu. Üstelik1500 dolaylarma gelindiginde, Fransa ve ingiltere krallari ulkelerindekitoplar üzerinde tekel kurmuglardi ve bu sayede çok güçlü uyruklarmi, kale duvarlarinin ardina sigmsalar bile ezebilecek durumdaydi. Ancak bu egilim igin sonunda, Avrupa'ya yayilan daha miydi? Çok genig bir tekele yol açmayacak genig ölçekli uluslarötesi topraklarin ve ordularin imparator V. Charles'm buyrugu altmda toplandmi gözleyen pek çok kipi, 1550 dolaylarmda bu soruyu sormuy "barut
olsa gerekir.
ele geçirmek üzere yaptiklari Habsburglarm Avrupa egemenligini özel girigim ve ugradiklari bagarisizhk, bundan sonraki bölümde daha genig biçimde tartigilacaktir. Ancak Avrupa kitasi üzerinde birlik saglaniçin mümkün olamadigini açiklayan daha genel nitelikli bir semano bep burada kisaca dile getirilebilir. Ekonomik ve askeri güç merkezlerinin çegitliligi, bir kez daha temel nitelikli bir nokta olmaktadir. Hiçbir *
Condottieri: 14. yüryllin ortalarandan
kan savaglarda çarpqmak
üzere tutulan
16. yüzyda kadar, Îtalyan_devletleriarasmda parah askerlerin liderleri. ç.n. -
47
çi-
Ïtalyankent-devleti,
öbürlerinin dengeyi korumak üzere müdahalesi olmadan kendisini güç1endirmeçabasma giremiyor, hiçbir monari" rakiplerinin ugradiklari kayiplari gidermek üzere harekete geçmelerine yol açmadan dominyonlarini genigletemiyordu. Reformasyon süre"yeni
ci
iyice ve gerçek anlamiyla bagladiginda, geleneksel güç dengesi rekabetine dinsel dügmanhklar da eklendi ve böylece politik merkezilegme daha da uzak bir ihtimal haline geldi. Ancak gerçek sebep biraz daha derinlerde yatmaktadir; ona bakihrsa Japonya'da,Hindistan'da ve bagka yerlerde de birbirleriyle yariganlar oldugu, birbirleriyle kavgali gruplarin kargihkh olarak kötü duygular açiktir; ancak bu durum tek bagisaglanan birligi engellememigtir. na, sonuçta Avrupa'nin farkh yanü guydu ki, rakip güçlerin her biri yeni askeri teknikleri ögrenip kullanabiliyor ve böylece hiçbir güç tek bagma belirleyici bir ustünlük saglayamiyordu. Isviçreli ya da bagka uluslardan parali askerler, ücretlerini ädeyebilecek durumda olan herkese hizmet sunuyd;Iardi. Tataryaylarinin tek bir merkezde üretilmesi söz konusu degildi, ne de toplarm... ister önceki dönemlere ait bronz toplar, ister sonraki daha ucuz demirden dökülmüg toplar söz konusu olsun, durum degigmiyordu; bu tür silahlar Weald üzerindeki, Orta Avrupa'daki, Malaga'daki, Milano'daki Liegddeki ve daha sonralari Isveç'teki maden cevherlerine yakin yerlerde yapihyordu. Bunun gibi Baltik'tan Karadeniz'e uzanan çegitli limanlarda gemi yapimi ustaligi öylesine yaygmlagmigti ki, bu durum, tek bir ülkenin deniz gücünü tekeline almasim son derece güçlegtiriyordu; bu da denizin öte yakasindaki rakip silah yapimi merkezlerin fethedilmesi ve saf digi birakilmasi imkânmi ortadan kaldirmaya yardim etti. O halde, Avrupa'daki merkezilegmemiç devletler sisteminin merkezilegmenin önündeki büyük engeli olugturdugunu söylemek, ayni geyi iki kez tekrarlamak gibi olmamaktadir. Pek çogu bagtmsizhklarmi koruyabilmek için gerekli askeri araç1ara sahip olan ya da bunlari satm alabilecek durumda bulunan, birbirleriyle rekabet içinde çegitli politik varhklar oldugu içindir ki, bunlarm hiçbiri, tek bagina kita üzerinde egemenlik atihmi hiçbir zaman gerçekleptirecek kurmasini saglayacak durumda degildi. Avrupa devletleri arasindaki rekabete dayah bu etkilegim, kita üzerinde birlegik bir imparatorlugu"nun ortaya çikmamasinm sebeaçiklar gibi bini gärünse de, ilk bakigta Avrupa'nin sürekli olarak dünya liderligi konumuna yükselmesinin sebebini ortaya koymamaktadir. Ne de olsa yeni monargilerin 1500 yilmda sahip olduklari kuvvetler, Sultanin muazzam ordulari ve Ming Ìmparatorlugunun asker yigmlari kargisina konsalar pek ciliz kalmayacaklar miydi? 16. yüzyilin baglarinda ve bazi bakimlardan 17. yüryilda bile durum böyleydi, ama 17. yüzyilda askeri kuvvet dengesi hizla Batmin lehine bir egilim içine girmigti. "barut
i i
48
|
li
I I
I I
I
Bu degigikligi açiklayabilmek
için Avrupa'da gücün merkezilegmemig oluguna igaret etmek gerekir. Bu durumun en önemli yönü änce kentdevletleri, sonralari da daha genig kralhklar arasmda ilkel bir silah yarinitelikliyyma yol açmasiydi. Bunun käkleri bir ölçüde sosyoekonomik di. Italya'da savagan ordulari olugturanlar, artik gövalyelerle maiyetieri olmaktan çikarak, paralarini belli bir kentin tüccarlarmm verdigi ve denetimleri kentin ileri gelenlerince yapilan kargih, tataryayh askerler ve (ganatlardaki)atlilar olmaya baglayinca, bu kimselerin paralarmm kargihimi talep etmeleri kaçmumaz olmuytu condottieri'nin fazlahk duellerinden manevralari gelen için yapmalanna dügmemek ragrumuna men, kentler savag giderleri azalabilsin diye hizla zafer kazandirabilecek silahlar ve taktikler istiyorlardt. Bunun gibi, 15. yüzyil sonlarmda -
Fransiz hükümdarlar da dogrudan kendi denetimleri altinda bulunan bir orduya save ücretlerini dogrudan kendilerinin ödedikleri hip olduktan sonra, bu kuvvetin kesin sonuçlar elde ettigini gärmek pe"ulusal"
gindeydiler.21 Serbest pazar sistemi, ayni sebeple yalmzca pek çok condottieri'yi sözlegme yapabilmek için rekabete zorlamakla kalmadi, ustalari ve yaraticilari yeni siparigler alabilmek için ürünlerini geliçtirmeye de tegvik etti. Silahlanmadaki bu tirmanma, daha 15. yüzyilm baglarmda tataryaylari ve zirhli levha yapimmda ortaya. çikarken, ayni ilke sonraki elli yil içinde barutlu silahlarla yapilan.deneylere de yayildi. Bu noktada gunu hatirlatmak gerekir ki, toplar ilk kez kullanilmaya baglandigmda, bunlarm tasarimlari ve etkileri yänünden Bati ile Asya arasmda hemen hiç fark yoktu. Tag gülleler ategleyen ve muazzam bir gürültü koparan dev boyutlardaki demir borularin etkileyici göründügü ve zaman zaman
Türklerin 1453'te Istanbul'un duvarlarmi däverken kullandiklari bu tip toplardi. Ancak öyle görünüyor ki, sürekli bir geliptirme dürtusü yalmzca Avrupa'da vardi: Tane barutta, bronz ve teneke alagimlarindan -çok daha küçük (ama aym älçüde güçlü) toplar dökme konusunda, namlu ve mermilerin biçimi ve dokusu konusunda, konusunda....Tüm burlar toplarm gücünü top destekleri ve arabalari artirdi ölçüde ve hareket yetenegini muazzam ve bu tür silahlara sahip olanlara en güçlü kaleleri bile zaylflatma imkant verdi nitekim muazolan toplarla bronz ordusu donatilmig bir Fransiz 1494 yilinda zam Ïtalya'yi istila ettiginde, Italyan kent-devletleri bunu dehget içinde anladilar. O halde, yaraticilarin ve sanatçilarin bu toplara kargi bir silah tasarlamalari için zorlanmalarma pek gagmamak gerekir (Leanardo'nun bu döneme ait not defterlerinde bir makineli tüfek, ilkel bir tank ve buharla çaligan bir topun çizimlerinin bulunmasina ise hiç çagmamalidir.)" ilk kaba saba tasarimlardan yola çikarak siBu, öbür uygarliklarm lahlarmi geligtirmedikleri anlamma gelmemektedir; kimileri bunu gesonuca
ulagtigi
açiktir;
-
49
nellikle
Avrupa modellerini kopya ederek ya da Avrupali ziyaretçileri (Çin'egelen Cizvi-tler ärneginde oldugu gibi) bilgi ve becerilerini kendilerine de ögretmeye ikna ederek yaptilar. Ama Ming yänetimi toplari kendi tekelinde tuttugu, Rusya'nm, Japonya'nm ve Mogol Hindistan'imn güçlenen liderleri de kisa sürede böyle bir tekel kurduklari için, otoritelerini saglama bagladiktan sonra bu tür silahlari iyilegtirmek için gereken itici güç çok azalmigti. Kendi içlerine dönen Çinlilerve Japonlar silah yapmayi ve geligtirmeyi ihmal ettiler. Kendi geleneksel savag usullerine bagh kalan Müslüman yeniçeriler, toplarla fazla ilgilenmeyi küçük gärdüler, sonunda da Avrupa'nin ileri düzeyine yetigmek için çok geç kalmdi. Karquarmda kendilerinden daha az geligmig halklar bulan Rus ve Mogol komutanlari, silahlarmi geligtirmek için zorlayici bir ihtiyaç duymuyorlardi. Çünkü ellerindekiler kendilerine kargi çikanlari yildirabilecek uitelikteydi. Avrupa, tipki genel ekonomi alamnda oldugu gibi, askeri teknolojinin bu özel alanmda da, serpilip geligen silah ticaretiyle kamçilanarak, kesin bir biçimde äbür 11ygarhklarmve güç merkezlerinin
önüne geçti.
Bu silahlanma tirmamymm yarattigi iki ayri sonuca burada deginmek gerekir. Bunlardan biri, Avrupa'mn politik çogulculugunu, öbürü ise Avrupa'nm sonunda deniz ticaretine egemen olmasim saglamigtir. 11ki oldukça basit bir geligmedir ve kisaca ele ahnabilir." 1494 Fransiz istilasmdan sonraki çeyrek yüzyil içinde, bazi açilardan ise bundan änceki dönemlerde bile, kimi Italyanlar kent duvarlarmm içindeki yüksek toprak setlerin topçu bombardimanlarinm etkilerini büyük ölçüdeazalttigmi keçfetmiglerdi; top gülleleri, sikigtirilmig toprak tepeciklerin içinde patlaymca, dig duvarlarda yaptiklari yikici etkiyi yitiriyorlardi. Bu çegitli toprak setlerin änünde derin hendekler de oldu mu (daha sonralari tüfek ve toplarin çapraz ate; yagdirdiklari korunmah ve daha karmagik bir burçlar dizisi de eklenince) kugatma yapan piyadeler için neredeyse agilmaz olan bir engel oluguyordu. Bu durum, Italyan kentdevletlerinin, hiç degilse bir yabanci tarafmdan fethedilerek yenilgiye olanlarin güvenligini yeniden sagladi. Ayrica Türkleri yakugramamig lagtirmamak üzere savagan ordulara da bir üstünlük kazandirdi; Malta'daki ve kuzey Macaristan'daki Hiristiyan garnizonlari bunun böyle oldugunu kisa bir süre sonra gördüler. Her geyden änemlisi de, Hollan birlikte yapilan uzun süreli muhasara barbinin gösda ayaklanmasiyla terdigi gibi, Avrupa'da kendine fazlaca güvenen tek bir gúcün isyancilaSözgelimi, muazzam Isri ve rakiplerini kolayca alt etmesi engellendi. panyol piyade gücünün açik alanlarda kazandigi zaferler, eger dügman geri çekilerek siginabilecegi agir tahkimath üslere sahipse, kesin sonuç vermiyordu. Tokugawa yogunlugunun ya da Ekber'in Hindistan'da barut gücüyle otorite saglamasma benzer bir durum Batida gerçeklegmedi 50
I
I
I I
ve politik çogulculuk ile beraberinde getirdigi kiyasiya silahlanma yari1, Batom belirleyici özelligi olmaya devam etti. "Barut Devrimi"nin denizdeki etkisi daha da genig kapsamhydi.24 Daha önce de oldugu gibi, ortaçagin sonlarmda gemi yapimi ve deniz
'
gücü bakimmdan kuzeybati Avrupa, Islam dünyasi ve Uzakdogu arasmdaki nispi benzerlik insani gagirtmaktadir. ,Olsa olsa Cheng Ho'nun uzun gezileri ve Türk gemilerinin Karadeniz ile dogu Akdeniz'de hizla igerleyigi, 1400-1450 dolaylarinda denizeiligin geleceginin bu iki gücün elinde oldugu izienimini verebilirdi. Insana öyle geliyor ki, bu üç bälge arasinda alanlarmda haritacihk ve astronomi ve pusula, usturlap ve yükseklik älçer gibi araçlarm kullanimi açismdan da pek az fark vardi. Farkli olan kalici teykilatlanmaydi. Ya da Profesör Jones'urigäzlemledi-
gi gibi,
denizeilerin, sözgelimi Polinezyalilarin aptiklari uzakhkahorsa, dikkate lar [lberyalilarca]gerçeklegtirilen geziler, Avrupa'mn bu gezileri verimli kilma ve elinin altmda olan kaynaklari geligtirme yetenegi yanmda daha az etkileyicidir."26 Portekizlilerin cografi verileri sistemli bir biçimde toplamalari, Cenovali ticaret kuruluglarmm Karadeniz ticaretindeki kayiplarmi belki de ilerde kapatabilecek Atlantik serüvenlerine mali destek vermeye tekrar tekrar istek göstermeleri ve --daha da kuzeyde- Newfoundland morino dalyanlarmm sistemli bir biçimde geligtirilmesi, diga açilma yönünden o siralarda bagka toplumlarda görülmeyen sürekli bir hevese igaret ediyordu. Ama en önemli kilma" iglemi, belki de gemi silah donanimmdaki arahksiz iyilegmeydi. Yelkenli teknelere top yerleptirmek deniz harbinin kara harbine çok benzedigi bir dönemde yeterince dogal gärünen bir geligme oldu, nasil orta çag kalelerinde, kugatma yapan bir orduyu püskürtmek üzere kale duvarlari ve kulelerde okçular bulunuyorde, kendisa, iri yapih Cenova, Venedik ve Aragon ticaret teknelerinde 1erini Akdeniz'deki Muslüman korsanlara karsi korumak üzere tataryerlegtirilmig adamlar yaylarlyla donatumig, ön ve kiçtaki mürettebati arasinda bulunduruluyordu. Eu durum kadirga agir kayiplara yol açabiliyor, ama saldiriya geçenler gerçekten kararliysalar, rüzgârsizlik yuzünden ilerleyemeyen bir ticaret gemisini mutlaka kurtarilermaya yetmiyordu. Ancak gemiciler kara silahlari tasarimlarmdaki lemeleri görünce -- yani yeni bronz toplarin çok daha ufak, daha güçlü ve dökme demirden yapilmig kocaman toplara göre mürettebat için dabu tür silahlarin gemilere de yerha az tehlikeli oldugunu anlaymca geydi. legtirilmesi beklenebilir bir Nitekim katapultlar," manciniklar ve mermi atan bagka tur araçlar Çin'dekive Batidaki savag gemilerine yerlegtirilmisti bile. Toplar daha az oynak ve tayfalar için daha az tehli"verimli
"kaleler"e
-
Katapult: Bir çe it mancunk.
-
ç.n.
51 i I
I
"bagka
d
keli duruma geldiklerinde bile, hãlâ oldukça büyük sikmtilar yaratabiliyorlardi; kullamtan barutun daha etkili oldugu dügünülürse, geri tepme de korkunç olabiliyor ve eger zapt edilmezse top, güvertenin bir yanmdan öbür yamna geri tepebiliyordu; yeterli sayida yerleptirildiklerinde (äzelliklede kalelerde), bu silahlar hâlâ bir teknenin dengesini bozabilecek kadar agirdilar. Igte bu noktada saglam yapilmig, daha yuvarlak gövdeli, hava kogullarma bagh olmayan üç direkli yelkenli gemilerin Akdeniz'in, Baltik'm ve Karadeniz'in iç sularmda gezen kürekli ve ince yapih kadirgalar, Arap dhowlaris ve hatta Çin yelkenlileri kargismda yapilarmdan gelen bir üstünlükleri vardi. Bu tür yelkenli gemi, her durumda dengede kalarak daha genig borda ategi açabiliyor, ama gene de silahlarin çok geyler olabiliyordu; ancak bu tür kötä kazaman zaman yerlegtirilmeleriyle çok daha güvenli lelerden çok gemilerin ortalarma bir ati; platformu saglandigi anlagilmca, bu karavela ve kalyonlarm potansiyel güçleri son derece etkili hale geldi. Bunlarla kiyaslandiklarmda hafif tekneler, silah tagima kapasitelerinin daha küçük olugu ve yüzünden çift yänlü bir sadaha fazla etkilenmeleri top mermilerinden kinca tagiyorlardi. Însanm güç" sözcüklerini üzerine basarak söylemesi silahla gerekiyor çünkü donatilmig uzun mesafe gemi türünün evrimi agir, çogu kez de düzensiz olmugtur. Pek çok bilegik tip gemi yapildi; bunlarin kimilerinde çok _sayida direk, silahlar ve kürek siralari bulunuyordu. Many Denizinde kadirga tipi gemiler 16. yüzyilda hâlâ görülmekteydi. Aynca, Akdeniz ve Karadeniz'deki kadirga kullanimmm sürdürülmesini savunan görügler vardi; bu gemiler çogu durumda daha hizliydilar; iç sulardaki manevra yetenekleri daha büyüktu ve bäylece kiyi boyunca kara harekâti ile baglantih olarak kullanilmalari daha kolay oluyordu säz konusu gemilerin kisa bu durum Türkler açisodan, menzilli oluglarindan ve firtmali denizlerdeki hareket yetersizliklerinden dogan sakmcalari bastmyordu.2' Aym gekilde ilk Portekiz gemilerinin Ümit Burnunu dolagir dolaymaz, rakipsiz bati egemenligi çaginin baglayiverdigini de dügünmemeliyiz. Tarihçilerin "Vasco da Gama çagi" ve "Colomb devri" diye säz ettikleri dönem 1500'den sonraki üç ya da därt yüzyillik Avrupa hegemonyasi- çok yavaç geligen bir süreç oldu. Portekizli kâyifier, 1490'larda Hindistan kiyilarina ulaymiglardi ama tekneleri hälä ufakti (çogukez yalmzca 300 tonluktular) ve silah donammlari hiç de lyi degildi Hollanda'mn gemilerinin bu sularda yüzyil sonra seyreden güçlü Dogu Hindistan ticaret gemileriyle kiyaslanabilecek gibi olmadiklari kesindi. Aslmda Portekizliler Kizil Denize uzun süre girememigler, girig"potansiyel
-
-yani,
-
Dhow: Bir ya da iki direkli, latin yelkenli Arap gemisi.
52
-
ç.n.
i =
i
,
leri de güvensiz bir biçimde olmuçtur. Portekizliler Çin'dede pek saglam bir yer edinememisler, 16. yüzyihn sonlarmda ise bir Arap kary hücumu sirasmda dogu Afrika'daki mevkilerini kaybetmiglerdir." Avrupah olmayan güçlerin, bati yay11macihginin ilk belirtileri kargismda iskambil kâgidmdan yapilmig evler gibi hemen yikihverdiklerini varsaymak yanhg olur. Îspanyolserüvenciler geldiklerinde Meksika'da, Peru'da ve Yeni Dünya'nm daha az geligmig öbür toplumlarmda aynen äyle olmuytu. Bayka yerlerde olup bitenler ise çok farkliydi. Çin yönet'imi deniz ticaretine kendi istegiyle sirt çevirmig oldugundan, bu ticaretin barbarlarin eline geçmesine gerçekten aldirmiyordu; Portekizlilerin 1557de Macao'da kurduklari yari-resmi ticaret bölgesi bile, yerel ipek tüccarlarma ve onlara göz yuman yäneticilere kâr getirdigi halde, Pekin'in sessizligini bozmuy görünmemektedir. Japonlarise çok daha pervasizdilar. Portekizliler, yabancilarm simr digi edilmelerini protesto etmek üzere 1640'ta bir heyet yolladiklarinda heyettekilerin hemen hepsi öldurüldü; Lizbon'un kargilikta bulunmasi diye bir gey säz konusu olamazdi. Son olarak, Osmanli deniz gucü de Dogu Akdeniz'deki yerini korumaktaydi; Osmanli kara gücü ise orta Avrupa için çok büyük bir tehdit olmaya devam etti. Gerçekten de 16. yüzyilda "Çogu devlet adami için Macaristan'in kaybi, Doguda fabrikalarin kurulmasmdan çok daha büynk bir önem tagtyor ve Viyana'ya yänelen tehdit kendilerinin Aden, Goa ve Malacca'da yarattiklari tehlikelerden çok daha büyük bir anlam içeriyordu; bu olguyu ancak, sonradan kendi tarihlerini yazanlarin yapt i gibi, Atlantik'te siniri olan hukümetler göz ardi edebilirlerdi."2" Ama gerekli olan kugku payini böylece biraktiktan sonra, kesin olan gey guydu ki, silahla donatilmig uzun mesafeli yelkenli gemilerin ortaya çikisi, Avrupa'nm dünyadaki yeri açismdan önemli bir ileri adimm habercisiydi. Bu tekneler sayesinde Batili deniz kuvvetleri, okyanuslardaki ticaret yollarmi denetleyebilecek ve deniz kuvvetlerinin haetkilenebilecek reketlerinden durumda olan tüm toplumlari yildiracak bir konuma geldiler. Portekizlilerle Müslüman dügmanlart arasmda Hint Okyanusunda meydana gelen ilk büyük çatigmalar bile bunu açikça ortaya koydu. Olup bitenleri geriye dönüp bakarak anlattiklarmda abartlya kaçtiklarma kugku yoktur ama Vasco da Gama ve Albuquerokuyup, Malabar kiyilari ya da Orque'ün günlüklerini ve raporlarim yollarinda çikan Arap dhowlari ve bagka Malacca kargilarina muz ve tür
i yagdirarak savag gemilerine nasil yol açtiklarini görmek, insana sanki dünya digindan gelen insanüstü bir güç, talihsiz dügmanlarmm tepesine inmig izlenimi veriyor. "Hiçbir zaman bordalamadan, topçu ategiyle savag" biçimindeki yeni taktiklerini .uygulaymca, Portekizli gemiciler deniz üzerinde neredeyse yenilmez hale geldiler." Karadaki durumun bunI
|
hafif gemilerin olugturdugu sira sira filolar arasmdan cehennem ate-
53 '
dan epey farkli oldugu ise Aden'de, Cidde'de, Goa'da ve daha bagka yerlerde yapilan jiddetlisavaglar (ara sira da ugranilan yenilgiler) ile ortaya çikti; gene de bu batili istilacilar äylesine kararli, öylesine acimasizdilar ki, 16. yüzyihn ortalarina gelindiginde Gine Körfezinden Güney Çin Denizine uzanan kaleler zinciri onlarin olmugtu. Portekizliler Hint Adalariyla olan baharat ticaretini hiçbir zaman tekellerine alarnadilar ticaret büyük ölçüde geleneksel kanallardan Venedik'e dogru olan akigma devam etmigtir- ama baharat ticaretinden hatiri sayihr bir pay ele geçirdiler ve imparatorluk kurma yarigmda öncülügü erken kapmig olmaktan kâr s ladilar." Bu için kârh oldugu, tabii conquistadorlarm* bati yariküresinde hizla kurduklari muazzam kara imparatorlugunda. daha açik bir-.biçimde görülüyordu. isp.anyol askerleri Hispaniola ve Küba'daki ilk yerleim birimlerinden hareketle kitanm içlerine dogru saldirarak 1520'lerde Meksika'yi, 1530'larda da Peru'yu fethettiler. Birkaç on yil içinde bu egemenlik alani güneydeki Plate Nehrinden, kuzeydeki Rio Grande'ye kadar genigledi. Bati kiyisinda igleyen Îspanyol kalyonlari, Filipinler'den gelen ve Peru gümügüyle takas edilmek üzere Çin ipeklileri tagiyan gemilere katildilar. Ispanyollar, "Yeni Dünya"larinda bir imparatorluk yönetimi kurarak, kiliseler inga ederek, çiftlik ve madencilik iglerine el atarak buralara ayrilmamak üzere geldiklerini ortaya koydular. Bu topraklarm dogal kaynaklarmi -bundan daha da büynk ölçüde yerli sömürerek iggücünüIspanyol anayurduna düzenli bir biçimde geker, kirmiz**, hayvan postu ve bagka mallar gönderdiler. Hepsinden önemli olarak da, Potosi madeninden çikarilan gümügü yolluyorlardi; bu maden yüzyih agkm bir sure dünyadaki en büyük gümüç kaynagi olarak kalmigtir. Tüm bunlar, ticaretin ylldirim hiziyla büyüyerek, ticaret hacminin, 1510-1550 ytllari arasinda sekiz kat, 1550-1610 arasinda da gene üç kat artig göstermesi"ne yol açti? Böylece tüm belirtiler, bu emperyalizmin kalici olmasinm amaçlandigmi gösteriyordu. Chang Ho'nun kisa süreli geliglerinden farkh olarak, Portekizli ve ispanyol kâgiflerin eylemleri, dünyanm politik ve ekonomik dengelerini degigtirmek kararhhämt simgeliyordu. Gemilerinde toplari tagidiklari ve tüfekli askerleri ile aynen böyle yaptilar. Geriy dönüp bakildigmda, Portekiz gibi smirh bir nufusa ve kaynaklara sahip bir ülkenin bu kadar uzaklara erigip, bu kadar çok gey. elde etmesini kavramak zor görünmektedir. Avrupa'nm yukarida anlatilan askeri ve deniz gücü üstünfügünün yarattigiözel kogullarda, bunu yapmak hiç de imkänsiz bir gey degildi. Bir kez yapihnca da imparatorluk kurmanm -bu
"okyanusötesi
.
* **
Conquistadorlar: ÖzellikleMeksika ve Peru'yu fetheden ispanyollar.- ç.n. Kirmiz: Kirmiz bäceginden elde edilen al boya. - ç.n.
I
I
54
I I
belli olan kazançlari ve daha fazlasmi elde etme istegi, genigleme sürecini hizlandirmig oldu. bu noktaya kadar göz ardi "Avrupa'mn yayilmasi"ru anlatirken edilen ya da ancak kisaca deginilen birtakim unsurlar da olmustur. Íçin büyük çabalarda oldugu kigisel yönünä henüz incelemedik; oysa unsurlarmda vardi. çok buyük payi Denizci Henry gibi gibi- kipisel silah yapimcilarmin, sanatçikimselerin tegviklerinde; gemi ustalarimn, tüccarlarm girigimciliginde, her geyden çok da Igrm yaraticiliklarmda, denizagiri yolculuklara katilip, dev dalgalarm, dugmanca iklimlerin, vahyi dogamn ve amansiz dügmanlarm önlerine çikardigt her engele katlanan kipileringästerdigi yürekliligin ta kendisinde. Farkli sebeplerin kazanç, ulusal gan ve karmagik bir biçimde bir araya gelmesiyle geref, dinsel cogku ve belki de serüven duygusuyla- insanlar her türlü tehlikeyi gäze almaya istekliydiler ve gerçekten de çogu kez böyle tehlikeleri göze aldilar. Eu Avrupah fatihlerin Afrika'da, Asya'da ve Amerika'daki nice kurbanlarina yaptiklari korkunç eziyetler üzerinde de fazla durmadik. Bu äzelliklere hemen hiç deginilmemigse, bunun sebebi pek çok toplumun sira kendilerine geldišinde, dünya kendi ayaklari altinda serilsin diye her geyi göze almaya ve yapmaya istekli kipileri ve gruplari çikarmig olmasidir. Avrupah kaptanlari, tayfalari ve kâyifleri öbürlerinden ayiran nokta, bunlarm emellerine kavugmalarim saglayacak gemilere, ateg kudretine sahip olmalart ve rekabet, risk ve girigimciligin egemen oldugu bir politik ortamdan gelmeleriydi. Avrupa yay1lmaciligimn sagladigi yararlar yaygm ve kahci nitelikte änemlisi-- zaten var olan bir dinamigi hizlandirdi. Altin, güoldu ve bu müg, degerli metaller ve baharat elde edilmig olmasi vurgulamrken, degerli mallarm äremi ne kadar büyük olursa olsun, onlara göre daha az göz kamagtiran, ancak Avrupali gemiciler okyanus duvarlarini agtiktan sonra Avrupa limanlarma akan kalemlerin degeri de gäzden uzak Newfoundland tutulmamahdir. dalyanlarina erigilmesiyle tukenmez gibi görünen bir yiyecek kaynagma kavuçulmug, Atlantik Okyanusu da aydmlatma ve yaglama iglerinde oldugu kadar daha pek çok iq için hayati änem tagiyan balina ve fok yagmi saglamigtir. Seker,çivit, tutün, kürk, kereste ile patates ve misir gibi yeni bitkiler, Avrupa'nm toplam tabii daha sonralari tahil, çegitli etzenginligini ve refahmi artiracakti; gelecekti. ler ve pamuk da Ama insanm Portekizlilerin ve ispanyollarin yaptiklari kegiflerin, on y1llar içinde Avrupa'nin bati bölümünün zenginligini ve gücünu artirmak yänünde büyük ve giderek artan bir önem tagidmi anlamasi için, bu noktadan 19. yüzyilm sonlarmdaki kozmoatlamasi gerekmez. Dalyanlar gibi toptanci is polit dünya ekonomisine yerlerinde hem balik tutma hem de dagitim iginde çok sayida insan çaligtiriliyor, bu ise pazar ekonomisinin daha da büyümesini sagliyordu. açikça
-tüm
-kipisel
-en
ss
Tüm bunlar Avrupa'daki gemi yapimi sanayii üzerinde son derece etkili bir itici güç yaraT¯mig ve Londra, Bristol, Antwerp, Amsterdam limanlari ile daha pek çoklarmm çevresinde çok sayida ustanm, malzeme saglama igiyle ugragan kimselerin, saticilarin ve sigortacilarm toplanmasina yol açmigtir. Bunun net etkisi ise, Avrupa'da yaçayan nüfusun oldukçok sayida seçkinde degil- denizagiri ça büynk bir bälümünde ticaretin getirdigi kârlar konusunda somut bir ilgi uyanmasi olmugtur. Însan yukaridaki mal listesine Rusya'nin kita içlerine dogru yay11masiyla birlikte geligen ticareti buralardan bati Avrupa'ya ulagan kürkleri, hayvan postlarini, keresteyi, keneviri ve tuzu da- kattigiruz bu dönemi, dünya sistemini"nin" zaman bilim adamlarimn olarak tammlamalari baglangici bir älçüde hakh olacaktir. Baglangiçta birbirinden ayri olan birkaç yayilma hareketi düzenli olarak sik dokulu bir bütüne dönügmekteydi. Portekizliler, ispanyollar ve Îtalyanlar, Gine kiyilarinin altmi ile Peru'nun gümügünü, Dogud,an gelen baharat ve ipeklilerin bedelini kargilamak üzere -kullandilar; Rusya'nin käknar agaçlari ve kerestesi, Ingiltere'den gelen demir silahlarin satm alinmayardimci oldu; gelen Baltik'tan tahil Akdeniz'e giderken yolu üzesina rindeki Amsterdam'dan geçti. Tüm bunlar sürekli bir etkilegim baglatti Avrupalilar daha da yayilarak, yeni kegifler ve böylece yeni ticaret imkânlari getiriyor, bunlar yeni kazanç1ar doguruyor, yeni kazançlar isedaha da yayilmak için itici güç.olugturuyordu. Ancak bu, her zaman pürüzsüz ve yukari dogru bir geligim olmamigtir: Avrupa'da çikan büyuk bir savag ya da iç huzursuzluklar, denizagiri yerlerdeki etkinlikleri biçakla keser gibi azaltabiliyordu. Ancak sämürgeci güçler, kazançlarindan pek ender olarak vazgeçmigler belki de hiç vazgeçmemiglerdir; kisa bir süre sonra da yeni bir yayilma ve keyif dalgast baglamigtir. Su da var ki, imparatorluk kurmuy olan uluslar, bu konumlarmdan sonuna kadar yararlanmazlarsa ayni geyi yapmaya hevesli bagkalari vardi. Sonuç olarak, dinamigin nasil kendisine äzgu bir biçimde iglemeye devam ettigini açiklayan en büyük sebep bu olmugtur: Avrupa devletleri arasmda çok çegitli alanlarda gärülen ve zaten sert olan rekabet, okyaalemlere nusötesi dogru tagmaktaydi. Ne kadar çaba gösterirlerse göstersinler, ispanya ile Portekiz papahšm kendilerine uygun gördûgü dig dünya tekellerini sürdüremeyeceklerdi; bu, insanlar Avrupa'dan Cat-\ hay'a ya da kuzeybatidan bir geçit olmadigmi anlayinca daha da net ortaya çikti. Daha 1560'li yillarda bile Hollanda, Fransiz ve Îngiliztekneleri Atlantik'e açilma cesaretini gösteriyorlardi - bu, Ingilizlerin kumas ticaretinin zayiflamasi ve Hollanda ayaklanmasi ile hiz kazanan bir süreç olmuytur. Krallarin ve soylularm koruyuculugu altmda, Amsterdamli ve Londrali büyük tüccarlarin sagladiklari parasal destek ve Reformasyon ile karyi-Reformasyonun yarattigt büyük dinsel -yalnizca
-yani
"modern
-
_kuzeydogu
i
56
I
.
i
ve ulusal cogknyla, ganimetlerden pay almak üzere Kuzeybati Avrupa'dan yeni ticaret ve yagmalama seferleri bagladi. Bu seferlere katilanlar gan, geref ve servet kazaamayi, bir rakibe saldirarak kendi ülkelerinin varhämi artirmayi ve bagka ruhlari tek gerçek inanca yöneltmeyi bekleyebilirlerdi; bu tur tehlikeli serüvenleri baglatanlarm änüne ne tür kargi görüglerle çikilabilirdi ki?" giderek artan bu rekabetin daTicaret ve sämürgecilik alanlarmda bilim ha iyi yani, bilgide buna paralel olarak gerçeklegen geligmedir teknoloji alanmda.34 pek silah çok adimin Bu dönemdeki ileri yarigive nin ve denizagiri ricaretteki kiyasiya mücadelenin yan ürünleri oldugu kugkusuzdur. Haritacihktaki geligmeler, denizcilikte kullanilan cetveller, teleskop, barometre, günegi arkaya alarak kullanilan yükseklik ölçerler, yalpakli pusula gibi yeni araçlar ve gemi yapimindaki geligmig yöntemler deniz yolculuklarmdaki bilinmezleri azaltmigtir. Yeni ürünler ve bitkiler daha iyi beslenme imkânlari getirmekle kalmamig, botanik ve taMetalurji dalindaki becerilerde rim bilimi için itici güç.olugturmugtur. asltnda sanayiinde hizla ilerleme kaydedilmig, aym gey tum demir ve maden derinde arama tekniklerinde de gärülmügtür. Hizlanan ekonoastronomi, mik tempo ve bilime verilen degerin artmasi tip, fizik ve mühendislik için de yararh olmuytur. Sorgulayici, akilci dügünce yapistna sahip insan, daha çok gözlem ve deney yaplyordu; matbaalar, Încil çevirileri ve politik yazilarin yani sira buluglarm yayilmasmi da sagliyordu. Bu bilgi patlamasmin giderek artan etkisi, Avrupa'nm teknoloji sayede de askeri- üstünlügünü daha da pekigtirmek olmustur. Güçlü Osmanhlar bile ya da en azindan cephe hattindaki Osmanh asker ve denizcileri, 16. yüzyilm sonlarmda bu durumun kimi sonuçlarmi hisseder hale gelmiglerdir. Daha az.etkin olan bagka toplumlar için yarattigi sonuçlar ise çok daha ciddi olacaktir. Asya'daki birtakim devletler kendi hallerine birakilsalardi, kendiliklerinden bir ticaret ve sanayi devrimine girerler miydi sorusu, hayli kugku götürür bir konudur;" ama açik olan guydu ki, daha ileri durumda olan Avrupa devletleri üst basamaklarm hepsine kurulmugken, öbür toplumlarm dünya gücü merdivenini tirmanmalari son derece zor olacakti. Bu zorlugun giderek artacagmi ileri sürmek yerinde olabilir, çünkü merdiveni çikmak yalmzca Avrupa-käkenli araç ve gereçleri ya da Avrupa'nm tekniklerini elde etmekten ibaret olmayacakti: Bati toplumlarmi öbürlerinin hepsinden ayiran genel özellikleri de toptan kazanmak gerekecekti. Adam Smith'in önerdigi kapsamda olmasa bile, hiç degilse tüccarlarm ve girigimçilerin sürekli olarak yildirilmadigi, engellenmedigi, kurban seçilmedigi bir pazar ekonomisinin oluçturulmasi part olacakti. Ayrica eger olabiliyorsa, her birinin kendine özgn. bir ekonomik tabani bulunan çok sayida güç merkezinin bulunmasi.ve böylece despotik dog-
-bu
57
bir rejimin merkezile mesi ihtimalinin ortadan kaldirilmasi gerekecekti ve de rekabetin ilerici, belki de kavgaci ve ara sira vahgice olan itici gücu için her türlü firsat... Daha genig bir çerçevede dügünürsek, ekonomi ve politikanin katiliklardan uzak olugu, ayni gekilde kültur ve ideoloji alanlarmin da tutuculuktan uzak olmasi anlamma gelecekti bir bagka deyigle sorupturma, tartigma, deney yapma özgürlügü, geligtirme çaligmalarmm gerekliligine duyulan inanç, soyut olandan çok pratik olana ilgi, mandarin yasalarma, dinsel dogmalara ve geleneksel halk bilgisine kafa tutan bir akilcilik demek olacaktd' Çogukez gerekli olan elverigli unsurlarm bulunmasi degil, ekonomik büyümeyi ve politik çegitliligi dizginleyen engellerin azaltilmastyd1. Avrupa'mn en büyük avantaji, äbür uygarkklara dezavantajlarmm daha az olmasiydi. göre Kanitlamasi zor ama bu farkh genel özellikler, sanki bir çegit iç mantikla birbirlerine baglanmiglardi ve hepsi de gerekliymig gibi geli"Avrupa mucizesi"ni yaratan çašlarla kargilagtmldiklayor. roda gärünürlerse kadar görünsünlerilkel sürekli bir etkilegim ne içinde olan ekonomik laissez-faire, politik ve askeri çogulculuk ve düolugturdugu bir bilegimdi. Bu mucize tarihte tek günce äzgürlügünün örnek oldugu içindir ki, ancak onu olusturan tüm unsurlarm kopya edilmesiyle bagka bir yerde de benzer bir sonucun ortaya çikacagmi varsaymak yerinde olur. Çünküçok änemli parçalardan olugan böyle bir karigun Ming Çininde,Ortadogu'nun ya da Asya'nin Müslüman imparatorluklarmda hiçbiya da yukarida säzü edilen öbür toplumlarm rinde bulunmadigt içindir ki, Avrupa dünya sahnesinin merkezine dogru ilerlerken, onlar olduklari yerde donup kalmig göründüler. u
tipi
-
-
-sonraki
I
I
I
I
I
i
i
I
58
l
HABSBURGLARIN
EGEMENLÌK
GIRISÏMÏ
1519-1659
16. yüzyilda Avrupa içinde yapilan güç mücadeleleri, Avruve-askeri açilardan yerkürenin äbür bölgelerinden üstün hale gelmesine de yardimci oluyordu. Ancak bu agamada belli olmayan nokta, birbirlerine rakip Avrupa devletlerinden herhangi birinin äbürlerini geçmesini, sonra da onlara egemen olmasmi saglayacak kadar kaynak toplayip toplayamayacagi konusuydu. 1500'den sonraki yaklagik bir buçuk yüzyil boyunca, tüm kitaya yayllmig ve Habsburg ailesinin ispanyol ve Avusturyali üyelerince yönetilen bir kralliklar, dükahklar ve eyaletler toplulugu Avrupa'daki egemen politik ve dinsel güç olma yolundaymiggibi görünüyordu. Uzayip giden bu mücadelenin ve en sonunda Habsburg emellerinin bagka Avrupa devletlerinin olugturdugu bir ortakhk tarafmdan nasil boga çikarddigi konusu, bu bölümün äzünü olagturmaktadir. 1659'a gelindiginde ispanya'nm Pirene Antlagmasmda yenilgiyi nihayet kabulleñmesiyle,Avrupa'mn politik çogulculugu --kita üzevardirinde beg ya da alti büyük devlet ve daha küçük çegitli tartigilmaz bir olgu haline geldi. Bu büyük devletlerden hangisinin Büyük Güçler sistemi içinde degigikliklerden en büyük yarari saglayacagt konusunu ise, bundan sonraki bölüme birakabiliriz. 17. yüzyilm ortalarmda açikça beliren nokta en azindan guydu: Daha önceki onydlarda çegitli zamanlarda mümkün görünmüy olsa da tek bir hanedanla askeri gücün olugturdugu hiçbir blok, Avrupa'nm efendisi olacak kudrette.degildi. Bäylece bu yüz elli yilm özelligi olan ve Avrupa'da egemen güç olabilmek için yapurmy birbirleriyle siki sikiya bagh savaglar, 1500 yili öncesi savaglardan hem kapsam hem de nitelik yönünden farklidir. Bir önceki yüzyil boyunca Avrupa barigini bozan mücadeleler yerel kalmiçti; çegitli italyan devletleri arasmdaki çarpigmalar, ingiliz ve Fransiz kralliklari arasmda rekabet ve Teutonic Sövalyelerin Litvanyalilar ve Polonyalilarla yaptiklari savaglar tipik örneklerdir.' Ancak 16. yüzyil ilerle-
Ohalde,
pa'mn ekonomik
-devletler
59
d'ikçe Avrupa'daki bu geleneksel ve bölgesel mücadeleler ya o dönemin insanlarma kita egemenligi ugruna girigilmig çok daha genig bir yarig gibi görünen mücadelenin parçasi haline geldiler ya da bu yarig onlari gälgede birakti. MÜCADELENIN ANLAMI VE KRONOLOJiSî Belirli bir devletin bu ciaha genig çerçevenin içine çekilmesinin äzel her zaman için vardi ama Avrupa savaglarmm hem yogunluk hem de cografi kapsam açisindan geçirdikleri degigimde asil rolü oynayan daha genel nitelikli iki sebep bulunuyordu. Bunlardan ilki mini Martin Luther'in 1517de papahäin günahtan arindirma belgelerine kipisel bagkaldirismdan alan- Reformasyondu. Reformasyon Avrupa'daki hanedanlar arasi geleneksel rekabete hizla yeni bir sertlik boyusebeplerle, Protestan Refortu katmigtir. Ozel birtakim sosyoekonomik buna, Katoliklerden dine ters dügüldügü masyonunun ortaya çikigi için kargi-Reformasyon biçiminde gelen tepki-- Avrupa'nm güney yarisi ile kuzeyini ve yükselen kent-tabanh orta smiflar ile feodal düzeni birbirlerinden ayirma egilimini de göstermigtir; ancak bu tür genel bölünmelere uymayan pek çok istisna, elbette vardir? Temel nokta guydu ki, "Hiristiyanhk âlemi" bölünmüç ve Avrupa'da pek çok kimse dinsel doktrin konusunda uluslarötesi bir mücadelenin içine çekilmigti. Insanlar ancak 17. yüzyilm ortalarmda dinsel.savaglarm agirihklari ve bogunaligi kargisinda irkildikleri zaman, Avrupa'nin saklanamaz bölünmüglügünü, genelde zoraki de olsa kabul etmiglerdir. 1500'den sonraki savaglarm çok daha yaygm ve birbirleriyle baglantih bir düzen izlemesini açiklayan ikinci sebep, birlegik bir hanedan düzeninin yaratilmasiydi; bunu Cebelitank'tan Macaristan'a, Sicilya'dan Amsterdam'a uzanan topraklarm olugturdugu ve büyüklük yönünden yedi yüzyil geride kalan Charlemagne däneminden bu yana, Avrupa'da görülenlerin hepsini geçen bir ag kurmak üzere Habsburglar gerçekleytirmiglerdi. Käkenleri Avusturya'da olan Habsburg hükümdarlari, kendilerini düzenli olarak Kutsal Roma Imparatoru seçtirmeyi baardilar --bu unvan, gerçek güç açismdan ortaçagm en koyu dönemlerinden bu yana çok gey kaybetmig, ancak gene de Almanya ve genel olarak da Avrupa meselelerinde daha aktif rol hevesli hüoynamaya kürndarlarin peginde olduklari bir unvandi. Ige daha pratik açidan bakarsak, topraklarmi evlilik ve veraset yoluyla artirma konusunda Habsburglarm üzerine yoktu. Avusturya Krah L Maximilian'in (1493-1519ve Kutsal Roma Imparatoru 1508-1519) bu tür tek bir hamlesi, veraset yoluyla zengin Burgonya topraklarini ve onlarla birlikte 1471'de de Hollanda'yi Habsburglara kazandirmigti. Bir sebepleri
-kivilci-
-ve
i
I i
l
I
60
I
\
.
:
I
bagkast 1515 tarihli bir
evlilik
sözlegmesinin
sonucunda
Macaristan ve da bunlara katacakti; Macaristan, Kutsal Roma Ïmparatorluguiçinde olmadigi ve pek çok özgürlüge sahip bulundugu halde, bu durum Habsburglara orta Avrupa'da genig bir toprak parçasi saglamigti. Ancak Maximilian en genig kapsamh hanedan baglantismi oglu Philip'i, ÏspanyaKral ve Kraliçesi Ferdinand ile Isabella'mn kizlari Joan ile evlendirmesi sayesinde gerçekleptirmigti. Ferdinand ve Isabela'nin daha önceki kendi evlilikleri ise Kastilya ve Aragon'u (Aragon, Napoli ve Sicilya'yi da içeriyordu) getirmigti. Tüm bu evlilik sözlegme1erinin bölünmesinden sonraki varisi'" ise Philip ve Joan'un büyük ogullari Charles'di. 1500'de dogan Charles, on beginde Burgonya Dukü, bir yll sonra da Îspanya Krah I. Charles oldu. Daha sonra ise babasimn babasi I. Maximilian'm ardmdan hem Kutsal Roma Ìmparatoru,hem de Avusturya'da veraset yoluyla Habsburglara geçen topraklarin hükümdari oldu. Böylece Împarator V. Charles sifatiyla dört mirasi da, 1555-1556 tarihlerindeki feragatine kadar kendinde toplamtyti (bkz. Harita 3) Aradan ancak birkaç yil geçtikten sonra 1526'da, Türklere kargt Mohaç Savagi'nda älen Macar Krali Louis'in çocuksuz olugu da Charles'm hem Macaristan hem de Bohemya tahtma Bohemya topraklarmi
"mirasm
-1519'da-
sahip çikmasim sagladi. Bu topraklarm, agagida da incelenecegi gibi bu kadar heterojen ve dagmik nitelikte olmasi bile Habsburg imparatorlugununbirlik saglamig, merkezi nitelikli Asya Împaratorluklarinahiçbir zaman gerçek bir gösterebilir. Charles, daha 1520'lerde mikargilik olugturamayacagmi yoluyla kendisine ras geçen Avusturya topraklarinin ve yeni kazamlmig olan Macaristan ve Bohemya'nm hükümdarligini küçük kardegi Ferdinand'a devrediyordu. Ama Charles'in feragatinden epey önce, Îspanyol ve Avusturya miraslarmin aym kigi tarafmdan etkili bir biçimde yönetiBununla birlikte, öbür hükümdar ve devlemeyecegi kabul ediliyordu. letlerin Habsburg gucünün böylesine etkileyici bir biçimde toplanmasina bakiglari aym degildi. Fransa'mn, ülke içindeki otoritesini daha yeni saglamlagtirmig olan ve zengin Îtalyan yarimadasma dogru yayilmaya
hevesli Valois krallarina, V. Charles'in sahip oldugu topraklar Fransa'yi sonraki iki yüzyil bokugatmig gibi görunüyordu- Fransizlarin.bundan nûfuzunu amaçlarmm Habsburglarm Avrupa'daki baglica kiryunca söylemek abarti olmaz. mak oldugunu gibi, hemen hiç Alman Bunun prensler ve Kutsal Roma Imparatorunu seçme hakkina sahip yöneticiler, imparatorun Almanya içinde herhangi bir yetkiye sahip olmamasi için uzun süre mücadele vermigken, V. Charles'm ülkesine kattigi topraklarla durumunu güçlendirdigini görünce, telaglanmadan edemiyorlardi; çünkü Charles artik iradesini zorla kabul ettirebilecek kaynaklara sahip olabilirdi. Türkler, Lutherciler ya da bagka dü manlarla savaçir61
.S'
AVUSTURYA
I i
I
62
\
ken, çogu kez Hiristiyanlarm gücüne muhtaç olmalarina
ragmen,
Papa-
larin çogu da bu gücün hognut degillerdi. Avrupa'daki devletler sistemine özgü rekabet göz önüne alinirsa, Habsburglara kimsenin kargi çikmamasi olacak gey degildi. Bu çatigma potansiyelini sert ve· uzun süreli gerçek bir çatigmaya dänügtüren gey, Reformasyonla baglantili olmugortaya çikan dinsel anlaymazhklarla elli çünkü guydu, yil gerçek bu içinde Habsburg hukümdarlari yüz tur; olanlan, ünlü güçlü --Imparator V. Charles'in kendisi, en ve en nu izleyen II. Ferdinand (1619-1637)ve Îspanya Krallari II. Philip (1556-1598)ile IV. Philip (1621-1665)--aym zamanda Katolik Kilisesinin en militan savunuculartydilar. Bunun bir sonucu olarak, bu dönemrekabetlerin de Avrupa'yi kasip kavuran güç politikasiyla ilgili unsurlaayirt etmek hemen hemen imkânsiz hale gelmigrmi dinsel unsurlardan ti. O dönemdeki herkesin kabul edecegi gibi, eger V. Charles 1540'larda Protestan Alman prenslerini ezmeyi bagarabilseydi, bu yalnizca Katolik inanct için degil, Habsburg nüfuzu için de bir zafer olurduaym Philip'in Hollanda'daki dinsel II. 1560 huzursuzluklari bassonrasi gey hatta ispanyol donanmasmin tirma çabalari için de säylenebilir; 158 8'de Ïngiltere'yi istila etmek üzere gönderilmesi için de geçerlidir. Özetle,uluslar ve hanedanlar arasi rekabet artik dinsel cogkuyla birleymig ve insanlar daha änceleri uzlagmaya yatkm olabilecekken, savaga devam edecek hale gelmiglerdi. Bäyle olmakla birlikte, V. Charles'm 1519'da Kutsal Roma imparatoru sifatiyla tahta çikiçandan, ispanya'nm 1659 tarihli Pirene Antlagmasiyla yenilgiyi kabulüne kadar olan tüm bir dönemi anlatmak için "Habsburglarin Egemenlik Girigimi" bagligini kullanmak biraz zorlama gibi gelebilir. Surasiaçiktir ki dügmanlari, Habsburg hükümdarlarmm mutlak egemenlik konusundg kararli olduklarma gerçekten inaniyorlardi. Böylece Elizabeth dönemi yazarlarmdan Francis Bacon 1595 yilmda emelleri ve zulmü"nü ürkütücü bir biçimde göyle anlatabiliyordu: artmasindan
.arasmda
.
.
"ispanyol
Fransa altüst durumda... Portekiz'e zorla el konmus... Agagi Ülkelere* savag açilmig... Ayni gey bugün Aragon'a kargi da yapilmaya çahgilmig... Zavalh Kizilderililer özgürlükten kälelige dü-
I
ürülmügler.
4
Ancak kimi Ha bsburg bakanlarmm ara sira bir monargisi"yles ilgili olarak duyulan retoriklerine** ragmen, Avrupa'ya Napol"dünya
Agagt ülkeler: Hollanda, Belçika ve Lüksemburg. -- ç.n. Retorik: Çogukez yapmacikh bir biçimde, karpdakileri ten atip tutarak konugma ya da yazma. ç.n. *
**
-
63
ikna etmek
üzere yüksek-
yon ya da Hitler tarzmda egemen olmak için yapilmig bir plan yoktu. Habsburglarin kimi hanedan evlilikleri ve bu yolla tahta çikiglari, topraklarmi genigletmek için yapilmig uzun vadeli bir plan belirtisi olmakbagli olarak, bilemediniz telkinler sonucu gerçektan çok, rastlantilara legmistir. Belli birtakim durumlarda Fransizlarm Kuzey Italya'yi sik sik istila etmelerinde- Habsburg hükümdarlari kigkirtici olmaktan çok kigkirtilan taraftilar. 1540'lardan sonra ispanyolve imparatorluk kuvvetleri, Akdeniz'de yeniden güç kazanan Müslümanlarm harekâti kargismda tekrar tekrar savunma yapmak durumunda kaltmplardi. Bununla birlikte gerçek gene de gudur, eger Habsburg hükümdarla--hatta smirli amaçlarininve bälgesel nitelikli amaçlarmm ri savunma tümüne ulagabilselerdi, onlarin olurdu. Avrupa'nin egemenligi pratikte Osmanli Imparatorlugu Kuzey Afrika kiyist boyunca ve Dogu Akdeniz sularmdan geri püskürtülürdü. Dine kargi çikanlar Almanya'mn kendi icinde bastirihrdi. Hollanda ayaklanmasi sindirilebilirdi. Fransa ve Ingiltere'de dost rejimlerin sürmesi saglanirdi. Yalnizca Îskandinavya, Polonya, Moskof Rusya'si ve hâlâ Osmanh yänetimi altmda bulunan topraklar, Habsburg gücü ve nüfuzuna bagunh olmazdi- ve bunun dogal bir sonucu olarak kargi-Reformasyonun zaferi de. Bunlar olsa bile Avrupa gene de Ming Çinindeyaganan birlige yaklaçamazdi; ama Habsburglarm kardeg merkezi olan Madrid. ve Viyana'nm arka çiktigi politik ve dinsel ilkeler, Avrupa'nin çok uzun süredir en änemli özelligi olan çogulculugu büynk älçüde aginmaya ugratabilirdi. Söz konusu edilen yüz elli yilhk savas döneminin kronolojisi, bu tür çözümleme amaçli bir çaligmada kisaca özetlenerek verilebilir. Çagdag okuyucunun gözüne çarpan, herhalde çegitli savaglarm adlari (Pavia, Lützen v.b.) ve sonuç1arindan daha çok, dogrudan bu çatiçmalarm uzunlugudur. Türklere kargi yapilan mücadele bir onyildan öbürüne devam etmig, Ïspanya'mnHollanda ayaklanmasmi bastirma girigimi ise kisa bir ara dipinda, 1560'li yillardan 1648'e kadar sürmüg ve kimi kitaplara Seksen Yil Savaglari diye geçmigtir. 1618'den 1648 tarihli Westphalia Barisma kadar olan dönem içinde hem Avusturyah hem ispanyol Habsburglarin dügman devletlerin birbiri ardmca kurduklari ortakhklar karisinda sürdürdükleri büyük ve çok boyutlu savag ise daima Otuz Yil Savaglari olarak anildi. Bu durumun farkh devletlerin yillar, onyillar boyu savagin yükünü kaldirma konusundaki nispi kapasitelerini çok önemli bir hale getirdigi de açiktir. Savagm sürdürülmesi için verilen maddi ve mali destegin önemi çok daha büyük hale gelmigti, çünkü savagm niteligini degigtiren ve savaglari o güne kadar oldugundan çok daha genig kapsamh kilan devrim" de bu döneme rastlar. Bu degiikligin sebepleri ve baghca özellikleri birazdan ele ahnacaktir. Ancak olaylarin kisa bir özetine girmeden änce bile gunun bilinmesi gerekir, -sözgelimi,
"askeri
I
64
i
I
·
.
I I
(sözgelimi)1520'lerdeki askeri çatigmalar 1630'lu yillarla kiyaslandigmda, bunlara ayrilan asker sayisi ve para miktari yönünden çok dar kap-
samh görüneceklerdir. Ilk büyük dizi savaglar zengin ve korumasiz kent-devletleriyle daha 1494'te istilaci Fransiz krallarmi kendisine çeken italya üzerinde yogunlagti-- ve gene tahmin edilebilecegi gibi, rakip güçlerin Fransizlari çekilmeye zorlamak üzere çegitli ortakliklar (1spanya,Avusturya ve hatÏngiltere) yol yilmda kurmalarina açti 1519 da ispanya ile Fransa, t üzerindeki iddialari Hansa'mn Milano yüzünden hälâ kavga halindeyken, V. Charles'm Kutsal Roma Împaratoru seçildigi ve Habsburg ailesinin hem ispanya'daki hem de Avusturya'daki topraklarmm veraset yoluyla Charles'a geçtigi haberi geldi. Bay rakibinin çegirli unvanlari bu yolla kendinde toplamasi, hirsli bir kigi olan Fransa Krali I. Francis'i (1515-1547)bir dizi kargi hareket baglatmaya yöneltti, bunlar yalmzca italya'da degil Burgonya, güney Hollanda ve ispanya smirlari boyunca da gerçeklegtirilecekti. I. Francis'in pervasizca Italya'ya girigi, kendi yenilgisi ve Pavia savaginda (1525) esir dügmesiyle sonuçlandt; ama dört yil sonra Fransa hukümdari gene ordusunun bagmda Italya'ya giriyordu ve gene Habsburg kuvvetterince durduruldu. Francis 1529 tarihli Cambrai Antlagmasi ile Italya üzerindeki iddialarmdan bir kez daha vazgeçiyor hem 1530'larda, hem de ama ayni iddialar yüzünden 1540'larda V. Charles ile savaya giriyordu. O siralarda Fransa ile Habsburg topraklari arasmdaki kuvvet dengesizligi hesaba katilirsa, V. Charles'm Fransizlarin bu yayilma girigimlerini engellemeyi sürdürmesi herhalde pek zor bir yey degildi. Ancak Kutsal bu i; Roma imparatoru sifatmm kendisine bagka pek çok dugman daha kazandirmasiyla zorlagti. Bunlarm arasinda en korkutucusu Türklerdi. Türkler, 1520'lerde Macar ovasi boyunca yayilmakla kalmamig (1529'da da Viyana'yi kugattyorlardi), Italya için deniz tarafmdan gelen bir tehdit olugturmuglar ve Kuzey Afrika'nm Berberi korsanlariyla birarada ispanya kiyilari için tehlikeli olmuglard17 Durumu kötüye götüren'bir bagka nokta da, bu onyillarda Osmanli Sultam ile L Francis -
Habsburglara kargi säze dökülmemig ve Hiristiyanhga sigmaz bir ittifakm kurulmuy olmasiydi. 1542'de ise Nice'e yöneltilen bir saldirida Fransiz ve Osmanh donanmalari fiilen birleptiler. V. Charles için büyük güç1ükler olugturan bir bagka alan ise, Almanya'ydi; Almanya Reformasyon yüzünden parçalanmigti ve Luther'in eski düzene olan bagkaldirisi artik Protestan prensliklerce kurulan bir ittifaktan destek gärüyordu. Öbür sikmtilarmi dügününce, V. Charles'in, 1540'h yillarin ortalarmdan önce bütün enerjisini Almanya'daki Lutherci bagkaldiriya harcamamig olmasi hiç de gagirtici degildir. Charles, Almanya'ya yöneldiginde, özellikle de bagiçeken Protestan arasinda
65
prenslerini Mühlberg Savaginda (1547)yenilgiye ugratinca, oldukça bapartli gözüktü. Arcak Habsburglar ve imparatorluk otoritesinin güç kaher zaman için telaglandirdi; öyle ki zanmasi, V. Charles'in rakiplerini kuzey Almanya prensleri Türkler, Fransa Krali II. Henry (1547-1559) ve hatta papahk bile onun durumunu zayiflatma çabasma girdiler. Fransiz ordulari, Protestan devletlere destek vermek üzere 1552'de Almanya'ya merkezigirmig, böylece söz konusu devletler, imparatorun leptirme egilimine kargi direnebilmiglerdi. durum, Bu Almanya'daki
dinsel savaçi geçici olarak
sona erdiren
Augsburg Barigi (1555)ve Fran-
siz-Îspanyolçatigmasina son veren Cateau-Cambresis Antlagmasi (1559)
ile kabul edilmig oldu. Bir anlamda, V. Charles'm kendi feragatleriyle de kabullenilmig oluyordu -- Charles, 1555'te Kutsal Roma imparatoru unvanmdan kardegi L Ferdinand (imparatorlugu1555-1564) birakmig, 1556'da ise ispanya kralhgindan, oglu II. Philip lehine vazgeçmigtir. Eger bundan sonra imparatorlugun Avusturya ve ispanya kollari arasmda yakm bir baglanti kalmissa, bu .öyle bir baglantiydi ki (tarihçi imparatorluk armasmdaki çift bagli siyah Mamatey'in deyigiyle) kartal gibi, Habsburglarin Viyana ve Madrid'de iki basi vardi ve biri doguya öbürü batiya" bakmaktaydi." Dogudaki kol, L Ferdinand'm ve onun yerine gecen II. Maximilian'm (imparatorlugu,1564-1576) yönetiminde kendi tasarruflari altinda olan nispi bir barig dönerni yaçarken (Türklerin 1566-1567 tarihlerindeki saldirisini saymazsak) Ispanya Krah II. Philip'in buyrugundaki bati koluna, gans çok daha az gülüyordu. Berberi korsanlar Portekiz ve Türkler de Akdeniz Kastilya kiyilarma saldiriyor ve onlarin arkasmdaki mücadeleye yeniden için girigiyorlardi. Sonuç olarak, ispanya kendisini tekrar tekrar güç1ü Osmanli imparatorluguna kargi yeni ve büyük savaglara girmig buldu; bu çatigmalar 1560 tarihli Cerbe seferinden baglayarak 1565'teki Malta sürtügmesi, 1511'deki Înebahti seferi ve Tunus ugruna girigilen ve bir o tarafm, bir bu tarafin bagarih oldugu savagla sürdü ve nihayet 1581 yilmda yapilan mütareke ile sona erdi? Ancak hemen hemen bu siralarda, Philip'in dinsel hoggörüsüzlük ve yüksek vergi politikalari Habsburglara bagh Hollanda'daki hognutsuzlugu açik bir ayaklanmaya alevlendirerek dönügtürmügtü. Ïspanyollar bura1560'larin ortalarmda daki ispanyol otoritesinin kirilmasma, Alba dü\ kü yönetimindeki bir orduyu kuzeye göndererek ve askeri bir despotizm kurarak kargilik verdiler- bu da Hollanda ve Zeeland gibi denizle çevrili ve savunulmasi mümkün Flaman illerinde çegitli direniglere ve "artik
Ïngiltere, Fransa ve Kuzey Almanya'da ise ispanyollarin niyeti konusunda kaygilara yol açti. II. Philip, 1580'de kompusu Portekiz'i sämärgeleri ve donanmasi ile birlikte ispanya'ya katinca, îngilizler büsbütün rahatsiz
oldular.
Ancak Habsburglarin güçlerini gösterme (ya da genig-
<
\
I
I
letme) girigiminde bulunduklari her sefer oldugu gibi, bu kez de beklerakipleri ige karigma, güç dengesinin nen sonuç geldi ve Habsburglarin engelleme zorunlulugunu duydular. Önceleriispanyol iyice bozulmasmi yönetimine kary Hollandah Protestanlarca baglatilan yerel bir isyan nimücadeteligindeki hareket, 1580'lere gelindiginde yeni bir uluslararasi leye dänügecek kadar geniglemigti." Hollanda'nm kendi içinde gösterigli sonuçlar alinmadan, kugatma ve kargi kugatma harbi sürûp gitti. ang'm öbür yakasindaki Ingiltere'de ise, I. Elizabeth ülke içinde kendi atoritesineyönelen (isterÎspanyol, ister papahk destekli) her tür tehdidi denetim altina almig durumdaydi ve Hollandah isyancilara askeri yardim yapiyordu. Fransa'da monarginin zayiflamasi, (Îspanya'dan destek gören) Katolik Ittifakt ile rakipleri (Elizabeth ve Hollanda tarafmdan desteklenen) Huguenotlarm üstünlük mücadelesi verdikleri piddetli bir dinsel iç savaga yol açti. Denizde, arkalarmda hükümdarlarinm destegini bulan Hollandah.ve Ingiliz korsanlar, îspanya'mn Hollanda ile olan ticaret yolunu kestiler ve savagi cepheden çok uzaklara, Bati Afrika'ya ve Karayip Denizine kadar tagidilar. Mücadelenin kimi dönemlerinde, özellikle de 1580'lerin. sonu ile 1590'larm baglarmda, güçlü Ïspanyolharekâti baçariya ulaçacak gibi görünüyordu; sözgelimi, 1590 Eylülünde ispanyol ordulari Languedo ve Britanya'da savagirken, unlú komutan. Parma Dükü yänetimindeki bir bagka-ordu kuzeyden Paris üzerine yürüyordu. Bununla birlikte, Ispanyol olmayan kuvvetler cephesi bu tür bir baskiya bile dayandi. Fransa tahti. üzerinde hak iddia eden karizmatik kipilikli Fransiz Huguenot'su Henry of Havarre, iddialarini güçlendirmek amactyla Protestanliktan Katoliklige dönecek kadar esneklik gösterdi da Fransiz ulusunu gittikçe daha büyük bir oranda istilaci ispanyollar ve gözden dügmüç Katolik Ittifaki aleyhine çevirecek kadar... 1598'de Vervins Barip yapildigi zaman -- bu tarih Ispanya Krah II. Philip'in de ölüm yilidir Madrid, Fransa'ya her türlü müdahaleden vazgeçmeye razi oldu. O siralarda, Elizabeth yönetimindeki Ingiltere de güvenlige kavugmuçtu. Ïngilizlere karçi 1588'de harekete geçen büyük îspanyol donanmasi ve lspanyollarm sonradan yaptiklari iki istila girigimi büynk bir yenilgiye ugradi- Irlanda'daki bir Katolik isyanmi kullanma çabasi da öyle; Elizabeth'in ordulari Ïrlanda'yi düzenli bir biçimde yeniden fethediyorlardi. Hem II. Philip, hem Elizabeth ölünce, ispanya ve Îngiltere 1604'te bir uzlagma barigi yaptilar. Madrid'in Hollandali isyancilarla barig gärügmeleri yapmasi için ise, 1609 mütarekesine kadar daha beg yil geçmesi gerekecekti; ama bundan çok önce, ispanyol gücünün Hollanda'yi ezmeye yeterli olmadigi açiga çikmigti; bu ne deniz yoluyla bagarilabilecek bir geydi ne de ardma Maurice of Nassau'nun etkili Hollanda ordusunun yerlegtirilmig oldugu, kuvvetle korunan kara (ve su yolu) savunma mevzilerini yara-sonra
-
67
rak olabilirdi.
Her biri de, Habsburglar ilerde hak iddia ettiklerinde onlarm bu iddialarim tartigma konusu yapabilecek potansiyele sahip üç devletin yani Fransa'nm, Îngiltere'nin ve Hollanda Cumhuriyetinin varliklarmi sürdurmesi, 1600 yili Avrupa'smi, tek bir hegemonyanm degil, pek çok ulusun olugturacagim bir kez daha dogruluyordu. Bu dönemde Avrupa'yi giddetle sarsan üçüncü büyük savag dalgasi 1618'den sonra gelmig ve Almanya'yi kasip kavurmuytur. Bu ülke, 16. yüzyilm sonlarmda taraflarm tüm güçlerini ortaya koyarak yaptiklari bir mezhep mücadelesinin diginda kalmigti arna bunun tek sebebi IL Rudolf'un (Kutsal Roma Imparatoru, 1576-1612) otoritesinin ve zihinselgüçlerinin zay1flamasi ve Türklerin Tuna havzasmda yeniden bir tehdit olugturmalariydi. Ancak, Almanya'nm verdigi bu birlik gärüntüsünün ardmda rakip Katolik ve Protestan güçler kendi konumlarmi saglamlagtirip, dügmanlarmnkini zayiflatmak üzere dolaplar çevirmekteydifer. 17. yüzyil ilerledikçe Evangelist Birligi (kurulugtarihi 1608) ile Katolik ittifaki (1609)arasmdaki rekabet giddetlendi. Ayrica is]$anyolHabsburglari Avusturyah yoldaslarini kuvvetle destekledikleri ve Evangelist Birligi Bagkani Elektör IV. Palatin Frederick'in hem Ingiltere hem Hollanda ile baglari bulundugu için, Avrupa'daki devletlerin çogu politik dinsel dügmanliklarmm nihai çözümü için birlegiyor gibi görünüyorlardi." Böylece Bohemya'daki Protestan tabakalarin yeni Katolik hükümdarlari IL Ferdinand'a (imparatorlugu,1619-1637) kargi 1618'de baglattiklari ayaklanma, yeni bir dizi giddetli dinsel çatiginayi baglatacak kivilcim oldu: Otuz Yil Savaglariydi bunlar. Eu mücadelenin ilk agamalarinda, General Spinola yönetimindeki bir ispanyol-Habsburg ordusunca bagariyla desteklenen imparatorluk kuvvetieri iyi durumdaydilar. Ama sonuçta dinsel ve dinsel olmayan kuvvetler heterojen bir bilegim halinde çatigmanin içine girdiler ve bu bir kez daha, dengeleri ters yönde ayarlamak istegiyle gerçeklepti. Ispanya ile 1609'da yaptiklari mütarekeyi 1621'de bozan Hollandalilar Spinola'nin ordusuyla kargilagmak üzere Renanya içlerine girdiler. 1626'da Krallari IV. Christian yönetimindeki bir Danimarka kuvveti Almanya'yi kuzeyden istila etti. Perde arkasmda, Fransizlarm etkili devlet adami Kardinal Richelieu firsat buldugu her yerde, Habsburglarm bagini derde sokmak için çabahyordu. Ancak askeri ya da diplomatik nitelikli bu kargi hareketlerin hiçbiri pek baçarili olamadi; 1620'li yillarin sonlarina gelindiginde, imparator Ferdinand'm güçlü generali Wallenstein, Almanya üzerinde hatta kuzeyde Baltik kiyilarina kadar, çok genig kapsamh merkezi bir otorite kurma yolunda epey ilerlemigti.'2 Ancak imparatorluk gücünün böylesine hizla artmasi yalnizca Habsburg hanedamnin dügmanlarmi daha da çok çaba göstermeye itti. 1630'larm bagmda, burlar arasinda en kararli olam Isveç'in çekici ve
.
\ '
I
I
68
I i
l
I
etkili Krah IV. Gustavus Adolphus'du (1911-1632).Gustavus'un lyi egitilmig ordusu, 1630'da Kuzey Almanya'ya girdi ve bir sonraki yil da güneye dogru hizla ilerleyerek Renanya ve Bavyera'ya daldt. Gustavus'un kendisi 1632. Lützen savagmda öldü ama bu durum Isveçlilerin ashnda savagm genel boAlmanya'da oynadiklari rolu hiç azaltmadi yutlarmi da daraltmadi. Tersine IV. Philip (1621-1665)ve onun becerikli bagbakani Olivares Kon dükünüri yönetimindeki Ïspanyollar, yoldaglarina, öncekine oranla çok Avusturyah daha esash bir almiglardi; biçimde yardim etme karari ama onlarm Renanya'ya Kardinal Infante* yönetiminde bir ordu göndermeleri, Richelieu'yü 1635'te ige došrudan karismasi yolunda bir karar almaya zorladi ve Richelieu askerlerine smirlari çegitli yerlerden geçme emrini verdi. Fransa, bundan önce yillar boyu Habsburglara kargi olan ortakhšm liderligini söze dökülmeden, dolayli olarak yapmig, imparatorluk ve ispanyol kuvvetleriyle çarpigacak herkese para yardimmda bulunmuytu. Artik çatiçma açiga çikmigti ve Habsburglara kargi kurulan ortakhklarm her biri daha çok askeri, silahi ve parayi onlara kargi seferber etti. Sözler de buna uygun olarak sertlepti. Olivares 1635'te bir sonraki yd için Fransa'ya kargi üçlü istila plam yaparken, "Ya her geyi kaybedecegiz, ya da Kastilya dünyanm hâkimi olacak" diye yaziyordu." Ancak Fransa kadar genig bir alam fethetmek Habsburg kuvvetlerinin gücünü agiyordu; bu kuvvetler kisa sure için Paris'e yaklagtilar ama çok geçmeden tüm Avrupa'ya yayilmak zorunda kaldilar. Kuzeyde Isveç ordularmi sikigtiriyorlardi. Hollandave Alman askerleri imparatorluk ahegemenligindeki Hollanda'yi hlar ve Fransizlar, ispanya yorlardi." ÜstelikPortekizlilerin 1640'ta baçlattiklari ayaklanma, Kuaskerlerini yöneltilmig süolan-Îspanyol Avrupa'ya kaynaklarini ve zey rekli olarak buradari uzaklagtirip úlkenin çok daha yakinlarma kaydirmig, ancak bunlar hiçbir zaman yarimada üzerindeki birligin yeniden saglanmasma yetmemigti. Gerçekten de Katalanlarin buna paralel olarak geligen ---ve Fransizlarm seve seve yardimci olduklari- isyanlari yüzünden, 1640'larin baginda ispanya'nm tam gäbeginde bir çözülme tehlikesi olabilecegi bir ölçüde belirmigti. Denizlerde ise Hollandahlar yaptiklari seferlerle Brezilya, Angola ve Seylan'a saldiriyor ve çatigmayi kimi tarihçilerin ilk global savag diye tanimladiklari bir noktaya getiriyorlardi." Hollandahlarm bu seferleri kendileri için kazançh olmugtu; öbür devletlerin çogu yillar boyu sürdurülen askeri çabaama-çarpigan larin aširligmi artik giddetle hissediyorlardi. 1640'h yillarm ordulari, 1630'lu yillarinkine göre küçülüyor, yönetimler agiri mali önlemler ahyor, halkm sabri iyice azahyor, protestolari ise çok daha piddetli oluyor-
\1934'te
"kiskaca
*
Kardinal-Infante:
Cardinal-Infante
don Fernando, 69
IV. Philip'in
kardegi.
--
ç.n.
du. Ama strf mücadelenin çok sik dokulu olu u yüzünden taraff arin her biri için çekilmek zor bir içti. Isveç ordularinm da dövügmeyi birakip yurtlarma döneceklerinden emin olsalar, Protestan Alman devletlerinin çogu bunu yaparlardi; Olivares ve öbür ispanyol devlet adamlari da Fransa'yla görügmeler yaparak bir mütarekeye gidebilirlerdi ama Fransizlar Hollandalilari terk etmeyeceklerdi. askeri Çeyitlicephelerdeki mücadeleye paralel olarak, çegitli düzeylerde gizli baris görügmeleri yapihyordu ve bütün güçler yeni bir zaferin genel çözüm sirasmda kendi iddialarini güçlendirecegi dügüncesiyle avunuyorlardi. Sonuçta, Otuz Yil Savaglari karigik bir biçimde bitti. Ispanya 1648 yih baglarinda Hollandahlarla aniden barig yapti ve onlarm tam bagimsizhämi nihayet tanidi ama bunun amaci, Fransa'yi bir müttefikinden etmekti. Fransiz-Habsburg mücadelesi sürdü. Ayni yihn daha sonraki dönemlerinde, Westphalia Barigi (1648)Almanya'ya nihayet huzur getirip Avusturya Habsburglartmn çatigmadan çekilmelerine imkân verince, savag salt bir Fransiz-Ispanyol savagma dönügtü. Ayri ayri devletler ve hükümdarlarin birtakim kazançlari (ve birtakim kayiplari) olmugsa da, Westphalia'nm getirdigi çözümün esasmi Kutsal Roma Împaratorlugu içindeki dinsel ve politik dengenin kabul edilmesi, böylece de imparatorluk otoritesine getirilen kisitlamalarin dogrulanmasi olugturuyordu. Bäylece Fransa ile ispanya,tümüyle ulusal rekabetten kaynaklanan ve dinle hiçbir ilgisi .bulunmayan bir sava; yapma durumundaydilar bunun bäyle oldugunu, Richelieu'nün yerine geçen Fransiz bakan Mazarin, ispanya'yi sonunda bariga razi edecek darbeleri indirmek üzere 1655 yilmda Cromwell'in Protestan ingiltere'siyle ittifak kurarak açikça göstermigtir. Pirene Antlagmasmm (1659)koçullari özellikle agir degildi ama ispanya'yi en büyük düçmamyla uzlagmaya zorlayarak, Avrupa'daki Habsburg üstün1ügü çagmm sona erdigini ortaya koyuyordu. O halde IV. Philip yönetimi için bir hedefi" olarak kalan tek gey, Iberik Yarimadasinin birliginin korunmas1ydi; bundan bile Portekiz'in bagimsizhgi 1668'de resmen tanmmca vazgeçilmek zorunda kalmdi." Böylece Avrupa kitasi üzerindeki politik bölünmüglük, hemen hemen V. Charles'm 1519'da tahta çiktigi zamanki haliyle aynen kaldi, ancak 17. yilzyil sona ererken ispanya bagka isyanlar görecek ve yeni topraklar kaybedecekti (bkz. Harita 4) Îspanya, sanki bastaki agiri stratejik geniglemesinin bedelini ödüyordu. ---
"savag
--
HABSBURG BLOKUNUN KUVVETLi VE ZAYIF YANLARI Habsburglar neden baçarisizhga ugradilar? Bu konu öylesine genigtir ve yaçanan süreç de öylesine uzayip gitmigtir ki, imparator II. Rudolf'un deliligi ya da ispanya Krali III Philip'in beceriksizligi gibi kipi70
|
l
I
I
Hol anda (Hollanda'nin başmstzhş 194 S'de tamuruµ1r) Güney Hollanda 1714) (Avusturya'ya, Artois
(Fransa'ya 1965)
Franchs Comté (Fransa'ya 1678) Milano (Avusturya'ya Rosellon
Biskay Porrekizl63.1-1632
Isya1 n6
8).
Fr
(Bagunstzhk Savap 1640-1668)
Endülüs
(1641)
71
y
1959)
1714)
lere bagh sebepler aramak pek yararh olmaz. O dönemdeki pek çok Fransiz ve Ingiliz hükümdaruun baçarisizhklarmi ve kimi Alman prenslerinin onursuzluklarim ya da budalahklarmi dügününce, Habsburg hanedam ile üst düzey görevlilerinin özellikle yetersiz olduklarmi ileri sürmek de güçlegiyor. Habsburglarm elindeki muazzam maddi güç birikimini hatirlaymca igler daha da karigmaktadir. V. Charles'a dört
büyük hanedandan veraset yoluyla geçen Kastilya, Aragon, Burgonya ve Avusturya tahtlari, Charles'm ailesinin sonradan elde ettigi Bohemya, Macaristan, Portekiz hatta kisa bir süre için ingiltere taçlari ve Îspanyollarm bu ve hanedan tür iligkileriyle ayni zamana denk dügecek biçimde Yeni Dünya'yi fethedigleri ve buray1 sömürmeleri bunIar Habsburg ailesine baçka hiçbir Avrupa gücünün boy ölçügemeyecegi kadar zengin kaynaklar saglamistir. -
Eldeki istatistiklerde görülen bogluklar ve yanligliklar hesaba katilirsa, bu dönemin nüfus sayilarma pek güvenmemek gerekir; ancak erken modern çag Avrupa halklarmm yaklagik dörtte birinin Habsburg yönetimindeki topraklarda yagadigim varsaymak uygun olabilir. Ama bu tür nüfus rakamlari" söz konusu bölgelerin zenginligi yaninda daha az önem tagiyordu ve burada söz konusu olan hanedanlik mirasi zenginlikten nasibini bol bol-almigti. Habsburg maliyesinin be; büyük, birkaç da daha ufak kaynagi vardi. Bunlar arasinda en önemlisi ispanya'ya geçen Kastilya mirasiydi; çünkü dogrudan yönetiliyordu ve düzenli olarak ahnan çegitli vergiler vergisi) meclisler ve kili(satigvergisi ve dinsel mülk üzerindeki tarafindan ek kralhga birakilmigti. olarak, elde Avrupa'mn en Buna se zengin iki ticaret bölgesi vardi -Italyan devletleri ve Hollanda-- ve bunlarin ticaret gelirlerinden ve hareketli sermayelerinden epey büyük miktarda para gelebiliyordu. Zaman geçtikçe, daha çok önem kazanan dördüncü kaynak ise Amerika'daki imparatorluk topraklarmdan sagianan gelirdi. Amerika'da çikardan altm ve gümügten ahnan bir kralhk payi" ve bunun yamnda satig vergisi, gümrük vergileri ve Yeni Dünya'daki kilisenin topladigi paralar, Îspanya krallarma muazzam bir\ ek gelir getiriyor ve bu gelirin saglanmasi yalnizca dolaysiz yoldan degil, dolayh yoldan da oluyordu; çünkü Amerika'nm özel kigilerin eline geçen hazineleri, ister Ispanyol ister Flaman ister Italyan olsunlar, bu kimselere ve ticari kuruluglara, kendilerinden giderek daha büynk oran"cihat"
"beste
Kaba bir hesapla bu, Avrupa'mn yonu demektir. *
| 1600'de toplam 105 milyon olan nüfusunun
25 mil-
i
i
i
72
I I
I
larda istenen devlet vergilerini ödemeleri için yardimci oluyordu; ayrica kral, acil durumlarda geri ädemesini gümüg tagiyan gemiler geldiginde yapmak uzerebankerlerden her zaman için büyük miktarlarda borç alabiliyordu. mali toprakticari kuruluglarm Habsburg ve Önde gelen lari üzerinde bulunmasi --Güney Almanya'da, bazi Italyan kentlerinde ve Antwerp'dekiler- ek bir avantaj ve beginci ana gelir kaynagi olarak
gelen parayi elde etmek, sözgelimi Almanya'dan gelen paraya göre daha kolaydt; çünkü prensler ve Reichstag'da edilen serbest kentler ancak Türkler kaplya dayandiklari zaman imparatora para verilmesi yolunda oy kullaniyorlardi." artik kipisel olarak askerlik hizmeti yapmalarinm .Sövalyelerden (en azindan çogu ülkede) istenmedigi, kiyi kentlerinden de gemi saglamalasayilmahdir."
Bunlardan
'temsil
rmm beklenmedigi feodalite sonrasi dönemde, savag halindeki tüm devletler için para bulabilmek ve kredi sahibi olmak kesinlikle partti. Pazar ekonomisi içinde ancak dogrudan ädeme (ya da ödeme vaadi) yapildigi zaman, savaga hazir bir filo donatmak için gerekli olan gemileri, denizcilik malzemelerini, silah ve yiyecek maddelerini seferber etmek mümkün oluyor, kabul edilebilir sikhkla askeri malzeme ve ücret verilebildiginde,askerler isyandan uzak tutulabiliyor ve güçlerini dügmana kargi kullanmalari saglanabiliyordu. Üstelikbu dönem, genellikle leti"nin varhk gästermeye bagladigi dönem sayilsa da, tum yönetimler ordulari genigletmek konusunda .yabanci parah askerlere fazlaca güveniyorlardi. Bu noktada Habsburglar gene ganshydilar; çúnkü Italya ve apagi ülkelerden oldugu kadar, ispanya ve Almanya'dan da kolayca asSözgelimi ünlü Flander Ordusunu baghca alti ker toplayabiliyorlardi. ulustan kimseler olugturuyor; bunlar Katolik davasina oldukça bagh bulunmakla birlikte, düzenli ücret almayi da istiyorlardi. Donanma söz Habsburg mirasi degigik savag teknelerinden konusu oldugunda meydana gelen heybetli bir bütün olugturabiliyordu. Sö.zgelimi, H. Philip'in son yillarmda Akdeniz kadrrgalari, Cenova ve Napoli'den gelen büyük karakkalar, büyük Portekiz filosu, Kastilya ve Aragon donanma"ulus-dev-
sise,
larmi takviye edebiliyorlardi. Ama bu 140 yil boyunca Habsburglarm sahip olduklari en büyuk askeri avantaj, belki de ispanyollarca egitilmig piyadelerdi. Toplumsal yapisi ve dügünce ortami, Kastilya'yi asker toplamak için ideal bir yer yapiyordu; Lynch'e gäre, Kastilya'da yalmzca soylular arasinda degil, tüm halk için gäzde ve kârli bir ugrag haline gelmigti."" Buna ek olarak, "Büyük Reis" Gonzalo de Cordoba, 16. yüzyihn baglarinda piyadelerin teykilatlanmasi konusuna yenilikler getirmig ve o tarihten Otuz Yil Savaglarmin ortalarma kadar Îspartyoltercio'su Avruetkili pa'daki muharebe meydanlarmm birligi olmugtur. Sayilari en tüfekli askerin olugtindugu 3000'e varan kargih, kiliç11ve ve kargihkli "askerlik,
73
destek sašlamak uzereegitilmig bu birlegik alaylarla Ispanyol ordulari, sayisiz dügmani sitip süpürmüy ve Fransiz süvarileriyle kargili Isviçreli askerlere ünlerinden etkililiklerindençok gey kaybettirmiglerdir. Ta Nördlingen Savaginda bile (1634), Kardinal-Infante'nin piyadeleri Ìsveçordusunun on bey saldirisina kargi direnmig ve Wellington'un askerlerinin Waterloo'da yaptiklari gibi dügmani ezmek üzere acimasizca üzerine gitmiglerdir. Ispanyollar, Rocroi'da (1643)Fransizlar tarafindan sarilmig olduklari halde, ölesiye dövügtüler. Gerçekten de Habsburglarin kurduklari yapmm temel direklerinden biriydi onlar; Îspanyol gücünün gözle gärülür bir biçimde yara almasmm, ancak orduda en çok Alman, Îtalyan ve Irlandali parah askerlerin bulundugu, Kastilyali savagçilarin ise çok azaldigi 17. yüzy11 ortalarina rastlamasi anlamlidir. Ama tüm bu üstünfüklerine ragmen Ispanyol-Avusturya hanedan ittifaki hiçbir zaman ayakta kalamazdi. Mali ve askeri kaynaklari çagdaylarma muazzam görünse de, hiçbir zaman ihtiyaçlari kargilamaya yeterli degildi. Bu son derece ciddi yetersizlik de tüm dönem boyunca etkileyim içinde bulunan üç etkenden ileri geliyordu bu etkenler, daha genig bir çerçeve içinde duçünüldügünde, silahh çatigmalar tarihini in-ve
-
celeyenler için çok ögretici olmaktadir. ¯ Bu etkenlerden ilki, Avrupa'da modern
çag baglarmda yaganan ve yudevrimi" idi; bir bagka deyigle, 1520'leri izleyen 150 yil içinde savaglarm kapsami, maliyeti ve düzeninde görülen çok büyük genigleme." Bu degigikligin kendisi de birbirine sikica bagh farkli unsurlarm taktik, politik ve demografik unsurlarm sonucunsüvari egemenligine da oldu. Muharebe meydanlarindaki önceleri isviçreli kargili askerlerin, sonralari da kargi, kiliç, tataryayi ve çakmakh tüfek kullanan askerlerin olugturdugu birliklerce--indirilen darbelerin anlami guydu, bir ordunun en genig ve en önemli bälümünü artik piyade birlikleri olugturacakti. Bu sonuç, trace italienne'nin, yani bundan önceki bölumde sözü edilen karmagik kent istihkâm ve kale burç1ari sisteminin geligimiyle de pekigmigtir. Bu tür savunma sistemlerini çahytirrnak ve bunlan kugatabilmek için çok sayida askere gerek vardi. Kugkusuz büyuk bir sefer sirasinda, düzenini iyi kurmuy bir komutan oldukça fazia sayida süvari ve topçuyu da bagariyla kullanacakti ama bu iki kuvvetin her yere yetigebilmesi yaya alaylarma gäre çok daha zordu. O halde söz konusu olan, uluslarin süvari kuvvetlerini gäzden çikarmalan degil, ordu içindeki piyade oraninin önemli ölçüde artmasiydi; donanimlari ve beslenmeleri daha ucuza geldiginden, daha büyük sayida artmakta olugu da yaya asker toplanabiliyor, bunda Avrupa nnfusunun änemli bir rol oynuyordu. Kugkusuz tüm bunlar, teykilatlanma konusunda yönetimlere.çok büyük sikintilar veriyordu ama bu sikintilar Bamoriargiler"indeki bürokrasilerin altmdan kalkamayacaklari tinin
karida kisaca sözü edilen
"silah
-
"yeni
I
74
l
i
kuvvetlerinin iyi bir komuta yapisina sahip görmüg olmalari koguluyla, çok büyümüg olan bulunmasi ve iyi ordularm bir generalin igini mutlaka içinden çikilmaz hale getirmeyece-
kadar büyük degildi
-talim
tipki
gi gibi.
devrim"i uygulama alanmda gösteren en iyi örnektir herhalde. Bu ordunun bir tarihçesini kaleme alan yazarm igaret ettigi gibi, Fransa ve Ïspanya'nm 1529 öncesinde talya için yaptiklari mücadelede hiçbirinin 30.000'den f'azlasavaga hazir askeri ileri sürdügünü gösterir bir belirti yoktur" ama:
Ispanya Împaratorlugununordusu,
"askeri
"devletlerden
1536-37 yillarmda
imparator V. Charles çok kisa bir zaman
önce eline geçirdigi Milano'yu savunmak ve Fransa'daki Provence'i istila edebilmek için yalniz Lombardiya'da 60.000 asAlkeri seferber etmigtir. 1552'de tüm cephelerde manya'da, Atlantik Hollanda ve ispanya'da, ve Akdeniz'debirden saldiriya ugrayinca, V. Charles Almanya ve Hollan24.000 asker da'dan 109.000 buna ek olarak Lombardiya'dan topladi; ayrica Sicilya, Napoli ve Ïspanya'dan da asker buldu. Demek ki, imparatorun emri altmda bulundurdugu ve dolaytsiyla da giderlerini kargilamak zorunda kaldigi yaklagik -italya'da,
devam etmigtir. 1574'te Îspanyol Flander Ordusu, tek bagina 86.000 askerden olugurken, IV. Philip bundan yalmzca yarim yüzyil sonrasmda askersilahh altindaki kuvvetlerin 1625'te 300.000 buyrugu ordularm olmadigmi hepsingururla ilan ediyordu. Bu den az de asil sayi art141 piyadelerde, özellikle de kargili askerlerde ol150.000 adami
vardi
Asker sayisi
artmaya
mugtur."
Denizlerde olup bitenler de büyük älçüde karadaki geligmelere pagidiyordu. Deniz ticaretindeki (özelliklede okyanusötesi ticarettegeniëleme ki) Many Denizi'nde, Hint Okyanusunda ya da ispanya anaaçiklarmdaki rekabet, Berberi korsanlar ile Osmanli kadirga fikarasi tehditler, gemi yapimmdaki yeni teknolojilerle etlolarinm olugturdugu kilegim içine girerek, teknelerin daha büyük olarak inga edilmesinde ve silah donammlarmm çok daha etkili hale gelmesinde rol oynadilar. O günlerde, savag gemisiyle ticaret gemisi arasmda kesin bir aytrim yoktu; uygun büyuklükteki ticari teknelerin hemen hepsi korsanlari ve bagka yagmacilari uzaklagttrmak üzere silah tagiyorlardi. Ancak kralhk donanmalari oluçturmak yönünde de bir egilim vardi; çünkü bu yolla, hükümdar en azmdan belli sayida savag gemisine sahip olacak ve savag zamanmda bu gemiler çevrelerinde silahli ticari teknelerin, buyük kadirgalarm ve filikalarm olugturdugu kocaman bir filoyu toplayacak çe-
ralel
75
kirdek igini göreceklerdi. Ingiltere Krali VIIL Henry bu projeye oldukça büyük destek saglamig, V. Charles ise kendi donanmastni kurmaktansa denetim altmda tuttugu Ispanya ve Îtalya'dan gelen ve özel kipilerin mali olan kalyon ve kadirgalara el koyma egilimi gästermigtir. Akdeniz'de, daha sonralari da Atlantik'te çok daha agir baskilarla kargilagan II. Philip'in ise böyle bir lüksü olmadi. Philip, Barcelona, Napoli ve Sicilya'da büyük bir kadirga inga programi düzenlemek ve bunun giderlerini kargilamak zorunda kalmigti. 1574'te toplam 146 kadirgamn giderlerini üstlendi, bu sayi, on-on beg yd öncesindeki sayinm hemen heSonraki on yil içinde Atlantik'te patlak veren savaglar, men üç katiydi buradaki çabalarm daha da artirilmasmi gerekli kildt Bati Hint Adalasonra) Doguya giden yollari korurma ve (Portekiz 1580'de alindiktan mak, ispanyol kiyi peridini Ingiliz akmlarma karçi savunmak ve son olarak da Britanya Adalarini istila için gönderilecek orduyu tagimak üzere, açik deniz savag gemilerine ihtiyaç vardi. 1604 tarihli Ingiliz-Ispanyol barigmdan sonra, açik denizlerdeki Hollanda saldirilarim kargilamak ve Flander'le iletigimi sürdürmek için ispanyollarm büyük bir filoya olan ihtiyaçlari gene devam etmiçti. Onyillar birbirini kovaladikça, bu tür savag gemileri daha da agir silahlarla donatildi ve çok daha masrafh
hale geldi.
Habsburg sisteminin asil zayifligini açiga çikaran savag maliyetlerinin böylesine tirmam; göstermesidir. 1500-1630 arasi yiyecek fiyatlarinda beg kat, sanayi mallarmda ise üç kat fiyat artigiyla seyreden genel enflasyon, deylet maliyesine yeterince agir bir darbe vurmugtu; bu durum ordularin ve donanmalarm büyüklük açismdan ikiye, dörde katlanmasiyla da piddetieniyordu. Habsburglar, sonuçta tüm borçlarmi ädeyebilir durumda kalabilmek için kendilerine hemen hiç nefes aldirmayan bir mücadeleye girdiler. V. Charles, 1540'h yillarda Cezayir'e, Fransa'ya ve Alman Protestanlarma kargi yaptigi çegitli seferlerden sonra, olagan ve olagandigi gelirinin harcamalarmi hiç karydayamadigmi ve çok ilerki yillarina ait gelirlerinin bile bankerlere ipotek edilmig oldugunu gördü. Protestan prenslere kargi yapilan savagi sürdürmek için gerekli paralar, ancak Hint Adalarindan gelen degerli mallara el koymak ve ispanya'daki sikkelerin tümünü gasp etmek gibi çilgmca bir önlem sayesinde saglanabilmisti. Charles'm yalmzca 1552 Metz seferi, 2,5 milyon düka altmma mal olmuytur bu miktar imparatorun o siralar, Kuzey ve Güney Amerika'dan sagladigi olagan gelirin yaklagik on katiydi. Bu yüzden Charles'in sürekli olarak yeni borçlar bulmak zorunda kaligi ve bunun hep daha agir kogullar altinda gerçekleymesi papirtici degildir: Kralligm kredisi dügtükçe bankerlerce istenen faiz oranlari tirmamp gösterdi; ve öyle oldu ki, olagan gelirlerin büyük bir bölümünü eski borçlarm faizlerini ödemek için kullanma zorunlulugu dogdu.24
,
-
I
I
I
76
I
i
I
I
feragat ettiginde, altin devlet borcu devretmigtir. Charles tahtindan
II. Philip'e yaklagik 20 milyon düka
Philip, Fransa'yla olan savag durumunu da devralmigti ama bu savagm bedeli öylesine yüksekti ki ispanya Kralligmm 1557 yilmda iflas ettigini ilan etmek zotunda kaldi. Bu durum Fuggerler gibi büyük bankacihk kuruluglarim da çökertti. Fransa'nm ayni yil içinde kendi iflasini kabullenmek zorunda kaligi --her iki tarafin da 1559 yilmda Cateauambresis'de gärügmeye razi oluglarimn temel sebebi de buydu- Philip i -in pek bir teselli olmadi; çúnkü hemen güçlü Türk dügmanlariyla karilagmak zorunda kalmigti. Yirmi yil süren Akdeniz Savagi, Granada Moriscolarma kargi yapilan sefer, daha sonra da birbirleriyle baglantili olarak Hollanda'da, Kuzey Fransa'da ve Many Denizinde sürdürülen askeri harekât, kralligi hangi kaynaktan olursa olsun gelir aramak zorunda birakti. V. Charles'm saltanat dönemindeki gelirleri üç kat art1556-73 döneminde ikiye kadandi; migti, II Philip'inkiler ise saltanatmin sonunda ise, yeniden iki kattan fazla artmigti."2" Ancak Philip'in giderleri çok daha fazlaydi. Inebahti Savagi (1571) sirasmda, Hiristiyan filolarm ve askerlerin bakim masraflarmm yilda 4 ·
"yalnizca
milyon
düka altinmdan
fazlaya mal olacagi
yükün oldukça
hesaplanmigti; ancak
bu
büynk bir bölümünn Venedik ve papahk paylayiyordu;" Flander Ordusuna yapilan ödemeler daha 1570'lerde muazzam boyutyapilamiyor, bu lara ulagmigti ve bunlar hemen hiçbir zaman vaktinde askerleri ayaklanmaya itiyordu; Philip'in Cenovah da bankerlere yapilan faiz ödemelerini 1575'te askiya almasindan sonra äzellikle böyle olmugtu." Amerika'daki madenlerden elde edilen gelirin çok daha artmamiktar 1580'lerde yilda yaklagik 2 milyon düka altmma çikasi ile rak kirk yil önceki oram on kat geçoigtir- krallik maliyesi ve kredisi geçici olarak düze çikti; ama 1588 tarihli büyük deniz savagi 10 milyona mal olmuy ve bu savagm getirdigi aci son donanma için oldugu kadar maliye için de bir yikimm igareti olmuytur. 1596'da i'nanilmaz miktarlarda ahnan düzen-siz borçlarm ardmdan, Philip gene borcunu ädeyd toplami 100 milöldügünde Îki hale dügtü. borçlarmm sonra yemez altmi ulagmigti miktara gibi düka bir muazzam yon ve bu miktar için apagi ödenecek faizler tüm gelirlerin yukari üçte ikisini buluyordu.3 Fransa ve Îngiltere ile kisa bir süre sonra barig yapildi ama Hollanda Savagi 1609 tarihli mütarekeye kadar ülke için ylpratici oldu; mütareisyanlar ve 1607'deki yeni keyi hizlandiran ise, îspanyol ordusundaki bir iflas durumu olmugtu. Bundan sonra yaganan birkaç yillik barig däneminde ispanyol yönetiminin yüksek faiz harcamalarinda esash bir indirim yapilmadi..Çok ödemeleri bir yana Akdeniz'deki gerilim devam ediyor (bu da kryilardaki tahkimat için çok büyük bir proje gerektiriyordu) te yabanci ülkele-bu
77
rin yönetimlerinden
destek gören korsanlar çok uzaklara yayilmig buluhâlä sürdüruyoroldugu kadar, Filipinler'de ve Karayip'de oldukça büyük savunma giderleri yaratiyordu).2' Avrupa'da 1610'dan sonra yaganan silahlt mutareke döneminde Ïspanya'ninmagrur yöneticileri için silah harcamalarinda indirim yapilmasi hemen hiç dügünülemezdi. Bu yüzden de 1618'de patlak veren Otuz Yil Savaglarimn, soguk savagm sicak savaga dönügmesinden ve daha çok Ispanyol askeri ve parasmin Flander ve Almanya'ya akitilmasmdan bagka bir anlami olmadi. ilginç olan bir nokta, Habsburglarm Avrupa'da änceleri art arda kazandiklari zaferlerin ve Kuzey ve Güney Amerika'da bu dönemde gerçeklectirilen bagarili savunmanm Yeni Dünya'dan saglanan alto ve gümüç miktarinda meydana gelen artiplarla ayni zamanda denk dügmesi ve bu artigtan destek görmesidir. Ama ayni sebeple, 1626'dan sonra gelen altin ve gümügeki azalma, bir sonraki yil ilan edilen iflas durumu ve 1628'de gümüy tagiyan bir filonun Hollandalilarca gagirtici bir bagariyla gasp edilmesi (bu Ispanya ve Îspanyol halki için 10 milyon düka altmma varan bir zarar demekti) savagin bir süre için tavsamasina yol aç.t1. Ïmparatorla yapilmis olan ittifaka ragmen, Almanya'dan saglanan gelirin (Wallenstein'in denetimi altindaki kisa süre dipinda) Ispanya'mn bu kaybmi kapatmasi mümkün degildi. Bundan sonraki otuz yillik savag suresi içinde ispanya'nin izleyecegi yol bäyle bir yoldu. Zar z'or yeni borçlar bularak, yeni vergiler koyarak ve Amerika'dan umulmadik biçimde saglanan her turlü geliri kullanarak, sözgelimi Kardinal-Infante'nin Almanya'da 1634-1635 y111armda gerçeklestirdigi müdahale gibi büyük bir askeri harekâta destek saglanabiliyordu; ama savagin çok büyük giderleri bu kisa vadeli kazançlahep aginmaya ugratmig ve birkaç yil daha geçtikten sonra ri sonunda mali durum hiç olmadigi kadar kätülegmigi. 1640'lara gelindiginde, Katalan ve Portekiz ayaklanmalarinin yan etkileri ve Amerika'dan gelen hazinelerdeki büyük azalma yuzünden uzun ve agir bir gerileme dönemine girilmesi kaçoilmazdi." Müthig savaççilar çikaran, ama sürekli olarak olagan gelirlerinin iki ya da üç katim harcayan hukümetlerce yönetilen bir ulusun kaderi bagka nasil olabilirdi ki? Ispanya ile Avusturya'nm bagarisizhginm ikinci ana sebebi yukarida anlatilanlardan bellidir. Kisaca Habsburglarm yapacagi çok fazla ig, savasacagi çok fazla dügman, savunacagi çok fazla cephe vardi. Ispanyol askerlerinin yigitligi, bu askerlerin ülke içi garnizonlara, Kuzey Afrika'ya, Sicilya ve Ïtalya'ya, Yeni Dünya'ya, Hollanda'ya dašilmak zorunda olmalarmdan dogan sakmcalari gideremiyordu. Üç yüzyil sonraki Britanya Ïmparatorlugu gibi Habsburg bloku da, çok genig bir alana nan ÍspanyaÏmparatorlugunayänelttikleri soygunlari lardi (bu ise açik denizlerdeki ispanyol gemileri için
-
78
I
,
'
bir yigm, devam edebilmesi için çok ustahk kaynaklar ve gereken bir politik-hanedanhk büyük tour tarih içinde agiri stratejik geniglemenin de force'suydu". Bu haliyle de
yayilmig topraklarm
olugturdugu
maddi
en iyi örneklerinden manin bedeli, sayisiz
paratorlugunun Bu noktayla
biridir; çürkü bu kadar genig topraklara sahip oldügman edinmekti; bu ise o dänemde Osmanli im-
da tagidigi bir yüktu. baglantili çok önemli bir konu da Habsburg savaglarimn kronolojisidir. Bu dönemde Avrupa'da sik sik çatigma oldugu kesintii; ve bu çatigmalarm giderleri tum toplumlar için korkunç bir yüktü. Ancak öbür devletlerin hepsinde, Fransa, Ingiltere, Ïsveç, hatta Osmanli imparatorlugunda, barig ve toparlanma dänemleri yaçandigi oluyordu. Oysa Habsburg'un özellikle de ispanya'mn kaderi, bir dügmana kargi yapilan mücadeleden hemen bir bagkasiyla çatigmaya geçmek oldu; Fransa ile yapilan barigi, Türklerle olan savaç izledi; Akdeniz'deki mütarekenin ardmdan Atlantik'teki uzun sureli çatigma, onun da arkasindan Kuzeybati Avrupa için mücadele geldi. Öyle korkunç dönemler oldu ki, imparatorluk îspanyasi üç cephede aym anda savagiyor ve dügmanlari diplomatik, ticari ve belki de askeri açidan birbirleriyle bilinçli olarak yardimlagiyorlardi.32 O döneme özgü bir eglenceyi hatirlarsak Ispanya, zincirlerle baglanmig kocaman bir ayiya benziyordu. Üzerinesahnan köpeklerin her birinden daha güç1üydü ama hiçbir zaman hepsiyle birden baça çikamiyor ve bu arada yava; yavag tükeniyordu. Habsburglar bu kisir dänguden nasil kurtulabilirlerdi? Tarihçiler Habsburg güçlerinin sürüp giden dagmikhšma dikkat çekmis ve V. Charles ile onun ardindan tahta çikanlarm, savunma önceliklerini açikBu da ça belirlemeleri gerekirdi yolunda bir görüg ileri sürmüglerdir? kimi bölgeler gözden çikarilabilirdi demeye gelir. Peki ama hangileri? Geriye dönüp bakildigmda, Avusturya Habsburglari, özellikle de IL Ferdinand için, Kuzey Almanya'daki karst-Reformasyonu sürdürmekten kaçmmak daha akillica bir gey olurdu denebilir; çúnkü bu agir kayiplar verdirmig, pek az kazanç saglamigtir. Ancak prensler arasindaki particiligi, Fransiz entrikalarmi ve Ïsveç emellerini denetim altmda tutabilmek için imparatorun Almanya'da gene de oldukça buyük bir ordu bir ucundan öbürüne, Viyatutmasi gerekecekti; Türkler Macaristan'm na'dan ancak 150 mil uzakta oldukça, bu silahh güçte herhangi bir indirim yapilamazdi. Ispanya'daki yönetim, kendi açisindan Avusturyali yoldaylarmin ne Fransizlarm ve Luthercilerin, ne de Türklerin elinde yok olmalarma izin verebilirdi, çünkü böyle bir geyin Avrupa'daki kendi konumu açismdan ne anlama gelecegini tahmin ediyordu. Ancak aytersine çevrilse, geçerli olmazdi gibi görünmektedir. V. Charni hesap *
Tour de force: Büyük ustahk ve yetenek gerektiren
I I
79
bagar.
-
ç.n'
les'in 1556'da görevden çekilmesinden
sonra imparatorluk, Madrid'in Bati Avrupa'da ve-denizagiri yerlerde yaptigi savaglara yardim zorunlulugunu genellikle pek hissetmemigtir; ama ige karigan ve daha büyük risklerin farkinda olan Îspanya,imparatorluga kalacakti.3*Duygular ve baglihk arasmdaki bu uyumsuzlugun uzun vadedeki sonuçlari ilginçtir. Habsburg Ispanya'sinin 17. yüzyil ortalarmda Avrupa ile ilgili hedeflerinde bagarisizhga ugramasi ile iç meseleleri ve ekonomisinin nispi gerilemesi arasinda açik bir baglanti vardi; kendisini her yönde fazlaca zoriamig oldugu için temelinden zayiflamigti. Öte yandan Habsburg Avusturya'si, Almanya'daki Protestanligi bastirmayi bagaramamigti ama hanedanlik topraklarmda (Avusturya, Bohemya, vb.) gücünü saglamlagtirmayi gerçekten bagarmigti öyle ki bu genig toprak tabani üzerinde ve daha sonralari profesyonellerden kurulan ve sürekli silah altmda tutulan bir ordu sayesinde" Habsburg Imparatorlugu, 17. yüzyilin son on yillarinda Avrupa'da Büyük Güç olarals yeniden ortaya çikacak, ispanya ise tam bu siralarda daha da kätü bir gerileme dänemine girecekti.3' Ancak bu agamaya geldiginde, Avusturya'nin yeniden güç kazanmasi, kendilerine bagka taraflarda müttefik arama zorunlulugunu duyan Madridli devlet adamlari saglaiçin herhalde pek bir rahatlama 'bagli
-
mamigti.
Yeni Dünya'daki sömürgelerinin Îspanya için neden hayati önem tagiyan bir alan oldugunu anlamak kolaydir. Yüzyih hayli ayan bir sure bu sömürgeler ispanya'mn varhgina, dolayislyla da askeri gücüne düzenli katki sagladilar; bu olmasaydi Habsburg girigimini böylesine yaygin bir biçimde sürdürmek mümkün olmazdi. Ingilizve Hollandahlarm
Ìspanyol-Portekiz sömürge imparatorluguna saldirilari, filolar ve deniiçin sürekli artan harcamalar gerektirdigi zamanlarda zagiri tahkimat bile, 1spanyol kralligmm bu topraklardan dolayli ya da dolaysiz yollardan elde ettigi kazanç1ar gene de epey kabarikti. Böyle bir servetin terk edilmesi dügünülemezdi. O halde, üzerinde dügünülebilecek topraklar olarak geriye kalanlar Habsburglarm Italya ve Flander'deki sömürgeleriydi. Bu ikisi arasmda seçim yaparak Italya'dan çekilmek, daha az akil kârt gibi görünüyordu. Fransizlar 16. yüzyilm ilk yarismda burada olugacak olan Büyük Güç boslugunu doldurur, Italya'nm varhšmi kendi amaçlari için Habsburglarm aleyhine olarak- kullanabilirlerdi. 16. yuzythn ikinci yarismda Ïtalya, gerçekten de batiya došru yönelen Osmanh yayilmaciligt kargisinda Ïspanya'nm güvenligini koruyacak dig kale durumundaydi. Türklerin Sicilya, Napoli ve Roma'ya saldirmasiyla Îspanya'ninsaygmhšma ve Hiristiyanlik dinine indirilecek darbe bir yana, bu kalenin dügmesi stratejik açidan çok ciddi bir sorun yaratacakti. O zaman ispanya, kiyi tahkimatina ve kadirga filolarma giderek daha çok para akitmak --ve
\
<
I
I
I
so
I
I_
zorunda
kalacakti; II. Philip'in saltanatinin
ayrilan
ilk on yillarinda
silahlan-
maya paranm büyük bir bölümü zaten bu ige gidiyordu. Böylece mevcut kuvvetlerin orta Akdeniz'in aktif savunmasi için kullanilmasi, askeri açidan akillica bir isti; çünkü bu, Türk dügmanlarm yaklag-
malarmi engelliyordu;
.
bir bagka avantaji da bu tür askeri etkinliklerin
giderlerine Italya'daki Habsburg sömürgelerinin, Papaligin ve kimi durumlarda Venedik'in de katilmasiydi. O halde, öbürlerini çikarmca Habsburglarm zararlarini azaltabileekleri tek yer olarak Hollanda kaliyordu; zaten Hollanda'ya kargi verilen "Seksen Yil Savagi" sirasmdaki Flander Ordusunun giderleri, arageligmeler yuzünden," bir hayli zinin zorluklari ve tahkimat alanindaki yüksek olmuy ve öbür cephelerdekini kat kat agmigti. Otuz Yil Savagiayrilan para Almannm en azgm döneminde bile Flander garnizonuna ayrilan ya'daki kuvvetlere paranin beg ya da alti katiydi. Bir ispanyol danigman, "Hollanda'daki savag, bu kralligm toplu yikimi olmugtur" diyordu. Gerçekten de ispanya 1566-1654 arasi, Hollanda'daki askeri Hazineye en az 218 milyon düka altini göndermisti; bu miktar kralhšm Hint Adalarindan elde ettigi toplam parayi (121 milyon düka) bir hayli agiyordu." Stratejik açidan da Flander'in savunmasi çok daha zordu: yolunun Deniz durumu çogu kez, Fransizlarin, Ingilizlerin ve Hollandalilarin insafina kahyordu en açik örnegi 1639'da Hollandali Amiral Trop, takviye birlikler tagiyan bir ispanyol filosunu yok ettigi zaman yaganmigtir- ama Lombardiya'dan isviçre vadileri ya da Savay ve Fransa'nm dogu smirlari üzerindeki Franche-Compte yoluyla apagi Ren'e inen "Ispanyol Yolu" üzerinde de bazi çok zayif tikanma noktalari vardi." Uzun bir ulagtirma hattinm en uzak ucunda yer alan birkaç milyon serke; Hollandahyi denetleme girigimlerini sürdürmek, hem de bu kadar korkunç bir bedel ädeyerek sürdürmek, gerçekten sikmtisma deger bir gey miydi? Kastilya Meclislerinin agir vergiler altmda ezilen temsilcilerinin kurnazca söyledikleri gibi, neden asiler kendi dalaletleri içinde çürümeye terk- edilmesindi? Tarrmm onlari cezalandiracagi kesindi; o zaman Îspanya da bu yükü daha fazla tagimak zorunda kalma-bunun
yacakti.*°
Imparatorlugun bu harekat
alamndan
çekilmemesi için gästerilen kaynaklarm ziyan edilmesinden yakmanlari ikna edecek gibi degildi ama bir ölçude inandiriciydi. Her geyden önce ispanya, Flander'in sahibi olmazsa, Flander ya Fransa'ya ya da Hollanda Cumhuriyeti'ne geçer ve böylece Habsburglarm sürekli dügmanlarindan birinin gücünü ve saygmhšmi artirdi; îspanyolpolitikasini yönetenler için bunu dügünmek bile iticiydi; onlar için ve gan" her geyin üzerindeydi. Ikincisi, VI. Philip ve damgmanlarmm öne sürdüklerine göre, bu bälgedeki bir kargilagma, hiç olmazsa dügman kuvvetlerini daha hassas yersebepler,
"ad
81
lerden uzaklagtiriyordu: "Hollanda'da yaptigimiz savag, hazinemizi tüketmig ve bizi borç almaya zorlamigtir ama aym zamanda, dügmanlarimizi o bölgelere çekmigtir; eger böyle yapmasaydik, ispanya'da ya da daha yakm bir yerde savagiyor olurduk.3341 Son olarak da teeger Hollanda kaybedilirse, Almanya'daki orisi" karigiyordu ige Habsburg davasi, Franche-Compte gibi küçük sömürgeler, belki Italya bile kaybedilebilirdi. Bunlar elbette varsayima dayah görüglerdi; ancak ilginç olan nokta gudur ki, Madrid'deki devlet adamlari ve bunlarin Brüksel'deki ordu komutanlari için, bölümleri birbirleriyle baglantih bir stratejik bütün vardi ve bu bölümlerden herhangi biri ayrilirsa, bü"domino
-
tün paramparça
olurdu:
Ilk ve
-
en büyük tehlikeler (kritikbir yil olan 1635'te bu tür bir degerlendirme vardi) Lombardiya, Hollanda ve Almanya'yi tehdit edenlerdir. Bu üçünden herhangi birinde meydana gelecek yenilgi, bu Kralligi mahveder; o _kadar ki, eger bu bälgelerdeki yenilgi büyük olursa, kralligin geri kalam çökecektir; çünkü Almanya'yi, Ïtalya ve Hollanda izleyecek, Hollanda'mn ardmdan da Amerika gelecektir ve Lombardiya'yi, Napoli ve Sicilya izleyecek ve bunlarm ne birini ne öbürünü savunabilmek mümkün
olmayacaktir.
2
Ïspanya Kralhgi bu
mantigi kabul etmekle kendini yaygm bir ylpmahkum etmigti; bu savas ya zafer ya bir uzlagma barigi ratma savagina saglanana ya da tüm sistem tükenene kadar sürecekti. Sürekli savag hali ve dört ana cepheden hiçbirini terk etmeme kararhhšmin çok büyük maliyetinin, sonunda ispanyol Împaratorlugu emellerini engelleyecegini göstermek belki de yeterli olacaktir. Ama el-
deki bilgiler ötekilere bagh bir üçüncü sebebin
yuyor: Özellikle1spanyol yönetimi,
çimde seferber
reketleriyle'kendi
etmeyi
becerememig
varligmi daha ortaya ko-
elindeki kaynaklari en etkili bir biaptalca have ekonomi alamndaki
gücünün aginmasma yardimci olmustur. Yabancilar, çogu kez V. Charles'm ya da II Philip'in imparatorlugunu, bütünlük saglamig ve disiplinli bir imparatorluk olarak görmüglerdir bir topraklar kümesi idi; bu topraklarin ama ashnda bu imparatorluk her birinin ayricaliklari vardi ve her biri kendisini, öbürlerinden ayiran özellikleri olmasindan kivanç duyuyordu. Imparatorluk içinde (merkezi yasama ya da yargi göyle dursun) merkezi yürntme diye bir gey yoktu ve tek gerçek birleptirici bag hükümdarin kendisiydi. Birlik duygusunu tegvik edebilecek bu tür kurumlarm bulunmamasi ve hükùmdarin belli bir ülkeye belki de hiç gidememesi yüzünden sömürgelerinden birinde savag oldugunda, bir ba ka sömurgede bu savag için para toplamak kral için '
82
|
i
I
Sicilya ve Napoli'deki vergi yükumlüleri, Türklere direnmek amaciyla yapilacak gemiler için para vermeye istekli olabilirlerdi verdigi mücadelenin giderlerini kargilama Hollanda'da Îspanya'nm ama gikäyet oluyordu; dügüncesi büyük bir konusu Yeni Dünya'nin savunmamakul saglamak geliyordu; ancak onlar destegi Portekizlilere sma para da Almanya savaglari konusunda hevesli degillerdi. Bu yogun bölgecilik, sakmarak korunan birtakim mali haklarm olugmasina katkida bulunuvarligiyla da ortaya çikiyordu. Sözgelimi Sicilyor ve böyle haklarm vergileri artirma çabalarma çok öncemeclisler Habsburglarin ya'daki den direnmiç ve 1516 ve 1517de ispanyol valiye kargi ayaklanmiglardi; yoksul, kural tanimaz ve kendine äzgü bir parlamento sahibi olan Sicilaçisindan ya'nin Habsburg çikarlarimn genel olarak savunulmasi fazla bir ige yaramasi hayli zordu.44 Napoli kralhginda ve ondan daha sonra ele geçirilmig olan Milano'da yeni paralar bulmalari için, Madrid tarafmdan sikigtirdan ispanyol yöneticilerin önundeki yasal engeller ise daha azdi. Bu yüzden her ikisi de V. Charles döneminde hatm sayihr bir mali yardim yapabilecek durumdaydilar; ancak pratikte Milano'yu elde tutma mücadelesi ve Türklerle yapilan savaglar bu para akigmi genellikle koruyabilters yönde igletiyor demekti. 1spanyaAkdeniz'deki -mek için, toplanan paralara eklenmek üzere italya'ya milyonlarca düka altmi gänderdi. Otuz Yil Savagi sirasinda ise, süreç gene tersine döndü ve Ïtalya'dan ahnan vergiler Almanya ve Hollanda'daki savaglarm masraflarmi ädemede yardimci oldu. Ama 1519-1659 dönemi bir bütün olarak ele ahndiginda, Habsburglarm italya'daki sömürgelerinin, ortak gelirlere kendi savunmalari için harcanan miktardan daha büyük bir katki sagladiklarmi-bir katkilart gerçekten olmugsa- dügünmek zordur." Tabii Hollanda, genel imparatorfuk gelirleri açismdan daha da büyük bir yük haline geldi. V. Charles döneminin baglarmda Hollanda Parlamentosu gittikçe daha çok vergi geliri saghyordu ama her seferinde siki pazarhk yapiyor ve ayricahklarmm tanmmasi konusùnda israr edizor oluyordu.
'
"kale"sini
yordu.
Imparatorun son yillarmda, Îtalya ve Almanya'daki
savaglar için yarattigi öfkeye,
para taleplerinde bulunulmasmin dinsel hognutsuzluklar ve ticari alandaki birtakim sikmtilar da eklenince, Îspanyol yänetimi konusunda yaygin bir muhalefet duygusu olugtu. 1565'e gelindiginde apagi ülkelerin devlet borcu 10 milyon florini agmigti; borç ödemelerine olagan yönetim giderleri eklenince gelirlerin uzerine çikildigmdan butçe açigini kapamak Îspanya'ya dügmügtü.44 Madrid'in kätü yönetimi bir on yil daha sürdükten sonra, bu bölgesel hognutsuzluklar açik bir ayaklanma geklinde patlak verdi ve Hollanda böylece imparatorluk kaynaklari bakunmdan çok agir bir yük haline geldi; yaklagik 65.000 kipilik Flander Ordusu, onyillar boyunca Îspanyol yönetiminin toplam harcamalarmm därtte birini tüketmigtir. sik sik olagandigi
83
Ancak, kaynaklarm seferber edilmesindeki en buyük bagarisizlik, kralm mali haklarmin aslmda çok kisith oldugu Ispanya'mn kendisiyle ilgiliydi. Aragon kralhšmm üç beldesinin (yaniAragon, Katalonya ve Valencia'nin) kendi yasalari ve vergi sistemleri vardi ve bu durum onlara oldukça önemli bir özerklik saghyordu. Gerçekte, hükumdarm tek saglam gelir kaynagi kralhk mülkleriydi ve bu ek gelirler arada bir ve gänülsüzce veriliyordu. Sözgelimi VI. Philip gibi çaresiz kalan, bir hükümdarm Katalonya'daki ispanyol smirim savunmak üzere 1640'ta oraya gönderilen ordunun parasmi gene Katalonya'dan alma girigimi, yol açmigt1 yalnizca. 1580'den uzun süren ünlü bir ayaklanmaya 1640'taki kendi ayaklanmasma kadar ispanya'nin elinde olan Portekiz ise mali konularda tümüyle özerkti ve genel Habsburg davasma düzenli bir maddi katkisi olmuyordu. Böylece Ïspanyol vergi sistemi içinde gerçek inek" durumunda olan Kastilya idi ama burada eyaletlerinin muafiyeti vardi. Kastilya treclislerinde kuvvetli bile Bask bir biçimde temsil edilen toprak sahipleri, genellikfe kendilerinin muaf "sagmalhk
olacaklari vergileri oylamaya istekliydiler. Üstelikolagan gelirleri olugturan alcabala (yüzde10'luk satig vergisi) gibi vergiler ve gümrük vergileri ile olagandig gelirleri olugturan servicios (meclislercesaglanan paralar), millones (gene meclislerce saglanan, yiyecek maddeleri üzerindeki vergi) ve çegitli kilise ödenekleri hep ticareti, mal takasmi ve
yoksullari etkileyerek, fakirligi ve hognutsuzlugu daha yaygin hale getiriyor ve (göçlerdolayisiyla) nüfustaki azalma için bir sebep olugturu-
yordu.47
Amerika'da çikarilan gümügün ülkeye akmasiyla Îspanya Kralligiçok yüklü bir ek gelir saglanmcaya kadar (kabaca 1560'lardan 1630'larm sonuna kadar) Habsburglarm yaptiklari savaglarm yükü, temelde Kastilya köyläleri ve tüccarlarmm sirtmdaydi; en üst düzeyine çiktiginda bile, Yeni Dünya'daki kaynaklardan elde edilen kralhk geliri, Kastilya ile 6 milyonluk halkindan saglanan gelirin yalnizca dörtte biri ya da üçte biri kadardi. Kralhk içindeki, hatta Habsburg topraklarinin tümündeki vergi yükleri daha hakça paylagilmadikça ve bu tür bir paylagim saglanincaya kadar, bu gelirler, çagin akillara durgunluk veren askeri harcamalarmi sürdürmek için çok dar bir taban'olarak kalmaya na
mahkûmdu.
.
Bu yetersizligi tam bir kesinlige dönügtüren gey, Kastilyali vergi yükümlüleri sömürülürken, bunun yam sira alman yozlagtirici ekonomik önlemlerdi." Kralligin sosyal etosu*, hiçbir zaman ticaretin geligmesini tegvik edici olmamigti ama 16. yüzyilm baglannda ulke oldukça varlikliydi, artmakta olan bir nüfusu ve bazi önemli sanayileri vardi. Ancak Etos: Belli bir grup ya da kuruma äzgü görüç ve tutumlar
\
I
bütünü. - ç.n.
I
84
.
I
i
i
I I
kargi-Reformasyon'un olugumu ve Habsburglarm yaptiklari pek çok satoplumundaki dinsel ve askeri unsurlara canlihk katarken vag, ispanyol ticari unsurlari zaylflatti. Eu toplum içinde ekonomik etkinlik için tegvik olugturan her yey, kilise içinde bir mevki edinmenin ya da küçük bir soyluluk unvam satin almanm akilhca bir i; olduguna igaret ediyordu. Beceri sahibi zanaatçilarin sayisi silah sanayiindeher zaman için azdi ve loncalar, iççilerin yer degigtirmesine ve meslek icrasmdaki esnekge engel oluyordu." Koyunlarrn ülkenin pek çok yerinde otlatmasma izin verilen ünlü koyun sahipleri loncasi Mesta'ya tamnan ayricahklar, 16. tarimin geligimini bile geciktiriyordu; bu durum Ispanya nüfusunun yüzyilm ilk yarismda artmasiyla, digardan giderek daha büyük miktarda tahil almmasmi gerektirdi. Mesta'nm koyunlarmi otlatma hakki kargihimda yaptigi ödemeler kralhk hazinesine gittiginden ve bu hakkm iptali kralm en güçlü destekçilerinden bazilarmi fazlasiyla kizdiracagindan, sistemin degigtirilmesi gibi bir ihtimal yoktu. Son olarak da, birkaç ticaretiyle ugraçan tüccarlar, önemli istisna digmda banker Simon Ruiz, Seville çevresindeki bölge- Kastilya ekonomisi genelde yabanci özellikle de Cenovali, Portemamul ithaline ve ispanyol olmayanlarm, sundugu kizli ve Flaman girigimcilerin hizmete fazlasiyla bagimhydi. Bu ekonomi, savag halinde olduklari zamanlarda bile Hollandahlara da baÏspanyollimanlarmda bulunan mallann dörtte üçü gimhydi; gemileriyle gelmigti"" ve bundan ulusun en büyük dügmanlari Hollanda kâr saghyordu. Beklenebilecegi gibi, ispanya sürekli olarak ticaret açigi veriyor ve bu açik, ancak Amerika kaynakh altm ve gümuçün yeniden digariya satilmasiyla kapatilabiliyordu. O halde, 140 yil süren savagin korkunç maliyeti, ekonomik yönden bunu tagimaya donammh olmayan bir toplumun sirtma yüklenmigti. Habsburg hükümdai·1ari en çok sonuç verecek yollarla bile gelir elde edemeyince, kisa vadede kolay ama ulkenin uzun vadedeki refahi yönünden yikici etki yapacak çeyitli önlemlere bagvurdular. Vergiler her yol denenerek artmliyor ama artiplar vergi yukünü en kolayca kaldirapek bileceklere dügmedigi gibi hep ticarete zarar veriyordu. Nakit para sikmtisiyla çaresizlige dügen yönetim çegitli ayricahklar, tekeller ve un-sözgelimi,
-yün
"1640'ta
vanlar
satiyordu.
Ilkel
anlamda,
bir bütçe açagi ile finansman sistemi
geligtirildi, bu kismen ilerde Kastilya'dan gelecek vergilerin ve Amerika'dan elde edilecek.altm ve gümügün sagladigi kredi ile bankerlerden büyük borçlar alarak, kismen de faiz getiren devlet tahvilleri (juros)satarak yapdmigti; tahvil satiglari ise, böyle bir yola bagvurulmasa, ticaret ve sanayiye yatirilabilecek paralari kendisine çekmigti. Ancak hükümetin borçlanma politikasi her zaman için savurganca yürütülmüg, sagduyulu kisitlamalara dikkat edilmeden ve belki bir merkez bankasino saglayabilecegi denetim olmadan gerçekleytirilmigti. Bäylece V. Char85
1es'm saltanatimn son dönemlerine gelindiginde bile, devlet gelirleri uzun yillar sonrasina kadar ipotek edilmisti; 1543'te olagan gelirin yüzde 65'i, o zamana kadar çikarilmig olan juro'larm faizlerini ödemek için harcanmigti. Kralhgin gelirleri bagkalarma devredildikçe, olagandigi gelirler getirecek yeni vergiler için çirpimy da artiyordu. Sözgelimi gümuy sikkelerin degeri sürekli olarak bakir vellon ile dügürülüyordu. Kimi zaman hükümet Amerika'dan äzel kipilere getirilen gümüe düpedüz el koyuyor ve bu kimseleri kargilik olarak juro kabul etmeye zorluyordu; kimi zaman da yukarida deginildigi gibi, Ïspanyakrallari faiz ädemelerini askiya aliyor ve kendileri için geçici iflas ilan ediyorlardi. Iflas ilanlari her zaman için mali kuruluglari yikima ugratmasa bile, Madrid'in ilerdeki kredi itibarmi dügürdügü kesindi. Kastilya ekonomisine bu yillarda inen darbelerden bazilari insan "olagan"
elinden
çikmamigti,
sonuçlar insan aptalligi yüzünden ama yarattiklari daha da agir hale geliyordu. 17. yüzyilm baglarinda kirsal kesimin büyük bir bölümünde nüfus azalmasma yol açan salgmlari önceden bilmek imkânsizdy ama bunlar tarima olan bagka zaten zarar vermekte geylerin alinan kiralar, Mesta'nm eylemleri, askerlik hizmeti- üzerine biniyordu. Amerika'dan gelen gümügün, o dönemdeki hiçbir toplumun bag edebilmesi için gerekli olan deneyime sahip bulunmadigi ekonomik sorunlara (özelliklede fiyat enflasyonuna) yol açmasi kaçmilmazdi; ancak Ispanya'da egemen olan kogullar äyleydi ki, bu durum üretici smiflara üretici olmayanlardan daha çok dokundu; gelen gümüg, Seville'den hizla digari akip yabanci bankerl'erin ve askeeline geçme egilimi gösterdi ri araç-gereç tüccarlariam yeni atbu ve lantikötesi zenginlik kaynaklari, krallik tarafmdan bir maliye"nin yaratilmasindan çok, böyle bir geyin aleyhine igleyecek biçimde kullanildi. Hint Adalarindan sel gibi akan degerli metaller, 1spanya için bir damin üzerindeki su gibidir, deniyordu üstüne bogalir, sonra da süzülüp gider. O halde, ispanya'mn gerileyiginin özünde yatan, güç1ü bir askeri mekanizmanin korunmasmda ekonomik desteklerin öneminin anlagilamamasiydi. Çogu kez yanlig olan änlemler alindi. Yahudilerin, daha sonra da Moriscolarm uzaklagtirilmasi, yabanci üniversitelerle temaslarin sona erdirilmesi; hukümetin Biskay'daki fersanelerin, ufak ama daha kullanigh ticaret gemilerinin yapimina neredeyse son verecek ölçüde, genig sava; gemilerine agirlik vermeleri yolundaki kararnamesi; ticareti kisitlayan tekellerin satigi; digariya satilan yüne konan ve bu ürünün dig pararlardaki rekabet gansini ortadan kaldiran agir vergiler; çegitli Îspanyol kralliklari arasinda var olan ve ticarete zarar verip fiyatlari yukari çeken iç gumrük duvarlari burlar, ispanya'nin Avrupa çapinda ve (Avrupa dipinda) kendisi için takdir ettigi buyük askeri rolu oynaya--zorbaca
.
"saglam
-
-
86
I
I
l
bilme kapasitesini, uzun vadede ciddi olarak etkileyen yanhy hesaplara dayah kararlardan yalmzca bir kaçiydi. Ispanya'nm gücündeki zaylflama 1640'lara kadar kendisini açikça göstermedi ama bunu hazirlayan sebepler on yillarca önceden vardi. ULUSLARARASI
KIYASLAMALAR
gerekir ki, Habsburglarm bu bagariAncak gu noktayi,vurgulamak öbür Avrupa güçleriflin yagaAnlatilanlan, bagarisizhkti. bir geçirmeden noktalamak, yaptigimiz çözümledigi deneyimleri gözden yüzyildaki söyledigi gibi savag, meyi eksik birakir. Bir tarihçinin bir devletin kargi karçiya bulundugu en çetin sinavdi."" Askeri tekniklerde ordularm çok buyümesine yol açan degigiklikler ve bunlarla hemen hemen egzamanh olarak genië çaph deniz çatigmalarmm dogmasi, Batmin teykilatlanmig toplumlari üzerinde çok büyük baskilar yaratmigsizligi nispi
"16.
devrim"in gerekleher biri, tir. Savaglarda çarpigan taraflardan rini kargilayacak yeterli bir idari yapi kurmanm yollarmi ägrenmek zorundaydi; bunun kadar änemli bir gey de taraflar için tirmanan savag harcamalarmi ädeyebilmek üzere yeni yollar tasarlama geregiydi. Habsburg hükümdarlan ve uyruklari üzerindeki yük, ordularmm yillar boyu savaymalari yüzünden olaganüstü boyutlara varmy olabilirdi; ama Tablo 1'de görüldügü gibi, sayisi artan askeri kuvvetlerin denetimi ve gerek"askeri
devletlerin kargisina dikilen bir sorundu; bunlarm çogunun kaynaklar ise imparatorluk Ispanya'sinm kaynaklarindan çok daha kisitl1 görünüyordu. Bu devletler sinav için ne durumdaydilar ? li mali kaynaklarin bulunmasi,
tüm
sahip oldugu
'.
I
TA
BLO
Î
ASKERÎÎNSAN GÜCÜNDEKÎARTISLAR, Tarih 1470'ler 1550'ler 1590'lar 1630'lar 1650'ler
Îspanya¯ 20.000 150.000 200.000 300.000 100.000
Hollanda Cumhuriyeti -
Fransa 40.000 50.000 80.000 150.000 100.000
-
-
20.000 50.000 -
1470-16.60s2
ingiltere 25.000 20.000 30.000 -
70.000
Isveç -
-
15.000 45.000 70.000
Bu kisa incelemede Habsburglarin en sürekli, en tehlikeli dügmanbunun larmdan biri olan Osmanh imparatorlugu yer almamaktadir; baglica sebebi ise, söz konusu devletin güçlü ve zayif yanlarinin bundan önceki bölümde ele almmasidir; ancak burada gunu hatirlatmak iyi olur, Türk yöneticilerin ugragmak zorunda olduklari sorunlann ve ek87
sikliklerin çogu --agiri stratejik genigleme, kaynaklardan etkili bir biçimde yararlanamama, dinsel gelenekçilik ya da askeri sayginhk ugruna ticari giriçimciligin bastirilmasi- II. Philip ve ondan sonra gelen krallari sikmtiya
sokanlarla benzerlik göstermektedir. Rusya ve Prusya da Avruiçinde politikasi büyük güç olma siralari henüz gelmemig oldugu için pa ele almmayacaklardir; ayrica toprak genigligine ragmen, modern bir ulus-devleti olma yolundaki ileri hamlesi, etnik farkhhklar ve feodalizm zincirleri (serflik,geri kalmig bir ekonomi, seçime dayali bir monargi, politik beceriksizlik anlammda kullamhr hale gelen bir aristokrasi anargisi"") yüzünden fazlaca engellendiginden, Polonya-Litvanincelemenin digmda da birakilmigtir. Bunlarm yerine incelenecek ya olanlar Fransa, Ingiltere ve Isveç'teki monargiler" ile Hollancumhuriyeti"dir. da'nm "zamanla
"yeni
"burjuva
i.
Fransa,
sonuçta en buyuk askeri güç niteligi ile, 1spanya'nm yerini oldugu devlet için, tarihçiler dogal- olarak dikkatlerini Fransa'nm sahip oldugu pek çok üstünf üge çevirmiglerdir. Ancak Fransiz üstünlügü dönemini oldugundan önce göstermek yanhytir, burada ele alinan yillarin büyük bir bölümünde Fransa güney kompusundan kesinlikle daha zayif gãrünüyordu ve öyleydi de. Yüz Yil Savaglarini izleyen birkaç onyil içinde kralhk topraklarinin ingiltere,Burgonya ve Britanya'ya kiyasla güçlenmesi, Genel Meclise bagvurmadan dogrudan vergi koyma uygulamasi (özelliklede kigi bagma ahnan taille,) yeni bakanlarm sürekli yönetim görevleri yapmalari ve güçlü topçusuyla bir ordusunun varligi Fransa'ya bagarili, birliše kavugmuybir feodalizm-songörünümü veriyordu.'* Ancak.bu yapinm aslmda dagihrasi monargisi verecek gibi oldugu, kisa bir süre içinde ortaya çikacakti. Italya savaglari, Fransizlarin Îtalyan yartmadasi üzerinde nüfuz kurma çabalarinin ne kadar kisa ömürlü ve yikici oldugunu (Venedik ya da Türklerle ittifak halindeyken bile) tekrar tekrar gästermesinin yani sira, çok da pahaliya mal oluyordu. Ugursuz 1557 yllmda iflasmi ilan eden yalmzca Habsburglar degil ayni zamanda Fransa Kralhgiydi. Bu iflastan çok änceleri taille ile gabelle ve gümrnk vergileri gibi dolayh vergilerdeki tüm artiglara ragmen, Fransa Kralhgi bankacilardan yüksek faiz oranIariyla (yüzde10-16) büyük borçlar alma ve mevki-satiglari gibi kugkulu änlemlere bagvurmaya baglamigti bile. Daha da kötüsü dinsel rekabetlerin büyük soylu ailelerin hirslarlyla etkilegim içine girerek kanÏive uzun süreli bir iç savaga yol açmasi, Ìspanya ya da Ingiltere'de degil Fransa'da olmuytu. Fransa, uluslararasi meselelerde büyük bir güç olmak göyle dursun, 1560'tan sonra Avrupa'nm yeni bir sava; alani olacak gibiydi; belki de Hollanda ve Almanya'nin bagma gelecegi gibi, sürekli olarak dinsel farklihklara dayali simrlarla bölünecekti. alan
"krallik"
I
88
l
Ancak Henry of Navarre'nin, IV. Henry (1589-1610)olarak Fransa tahtina çikmasmdan ve ülke içinde uzlagma, digarda da Ïspanya'ya karsonradir ki, igler yoluna uygulamasmdan 1 askeri harekât politikalarmi '
girdi; Henry'nin Madrid ile 1598'de sagladigi barig, Fransa'yi bagimsiz bir güç olarak birakmak gibi buyük bir yarar getirmigti. Ancak Fransa, iç savag, egkiyahk, yüksek fiyatlar, ticaret ve tarimm kesintilere ugramasi yüzünden ciddi biçimde zayif dügen bir ülkeydi; mali sistemi ise olmuytu. 1596'da ulusal borç 300 milyon livre dolaymdayparamparça Hi ve o yilm 31 milyon livrelik gelirlerinin begte dördu çoktan devredilçahyan bir migti." Fransa bundan sonra uzun bir süre, toparlanmaya toplum oldu. Ancak dogal kaynaklari, bagkalarmmkine kiyasia çok iki, Ingilzengindi. Yaklagik 16 milyon olan nüfusu, Îspanya nüfusunun därt katiydi. Kentlegme, ticaret ve maliye açisindan beltere nüfusunun ki Hollanda, Kuzey Îtalya ve Londra yöresi kadar ileri bir düzeyde degildiama çegitlilik gösteren saghkli bir tarimi vardi ve genellikle yiyecek fazlasi bulunuyordu. Fransa'mn gözle görünmeyen zenginligi, IV. Henry'nin ünlü bakam Sully'nin ekonomiyi ve devlet maliyesini denetledigi 17. yüzyil baglarinda açikça ortaya çikti. Sully paulette (yaniverasetle geçen mevkilerin satigi ve vergilendirilmesi) digmda yeni mali elden gedüzenler getirmedi; yaptigi gey vergi toplama mekanizmasim çirmek, yasalara aykiri olarak vergi muafiyeti. iddiasmda bulunan binlerce kimseyi meydana çikarmak, kralhk arazilerini ve gelirini kurtaryeniden pazarmak ve ulusal borca uygulanan faiz oranlari'konusunda lik etmekti. 1600'den sonraki birkaç yil içinde devlet bütçesi denk dusonralari XIV. Louis'in gelmigti. Sully, bunlara ek olarak bakam Colbert'in de yapacagi gibi- sanayi ve tarima çegitli biçimlerde mallarm taginmasmi azaltarak, yardunci olmaya çahyti: Taille vergisini yaparak, yollar, kanallar kumag uretimikolaylagtirmak üzere köprüler, ederek, digardan almanlarin yerine kullanilmasi için lüks malni tegvik lar üreten krallik fabrikalari kurarak vb. Bu önlemlerin hepsi de umulan ölçüde etkili olmamigtir ama III Philip Ispanya'slyla olan zithk dikkat çekicidir." Bu toparlanma süreci, IV. Henry 1610'da öldürülmeseydi devam eder miydi etmez miydi, bunn söylemek zordur. Açik olan nokta gudur monargiler"den hiçbirinin yeterli'liderler olmadan dogru düki, ölümünden rüst iglemesi mümkün degildi. Henry'nin Richelieu'nün 1630'larda kralligm gücünü saglamlagtirmasina kadar geçen süre içinde, Fransa'mn iç politikasi, Huguenotlarin yönetimden uzaklagmalari, soylularin entrikaya yatkmliklari yüzünden zarar görmüg ülkenin Avrupali bir Büyük Güç olma kapasitesi bir kez daha azalmigtir. Üstelik, Fransa Otuz Yil Savagina nihayet açikça katildigmda, kimi tarihçilerin göstermeye egilimli olduklari gibi birlik içinde saglikIi bir güç degil, hâ-daha
ruma
"yeni
89
lâ birtakim eski dertlerin sikotismi çeken bir ülkeydi. Aristokrasinin etkilerini sürdürdü ve 1648-1653 yillari arasinda en yogun entrika dönemi yagandi; käylülerin, ipsiz kalmig kent iççilerinin ve Huguenotlarin çikardiklari ayaklanmalarla, yerel memurlarm karanhkçi tutumlari daima yönetimin düzgün iglemesine engel oldu; nüfustaki genel azalmadan, sert iklim kogullarmdan, dügük tarimsal verimden ve o siralar Avrupa'mn büyük bir bölümünün derdi olan salgmlarm daha siklikla görülmesinden" etkilenen ekonomi, büyük bir savagi finanse edecek durumda degildi. Böylece, 1635'ten sonra Fransa'daki vergileri çeçitli biçimlerde -artirmak geregi dogdu: Makam satiplari hizlandi; önceki yillarda indirilen taille öyle çok yükseldi ki, bu vergiden elde edilen gelir 1643'te ikiye katlanmigti. Ancak bu bile, Habsburglar kargisinda verilen mücadelenin bedelini, yani hem 150.000 kipilik bir orduyu beslemenin getirdigi dogrudan yüku hem de müttefiklere yap11an para yardimini kargilayamadi. Fransizlarin Rocroi'de ispanyollara kargi büyük bir askeri zafer kazandiklari 1643 yilinda, devlet harcamalari gelirin yaklagik iki katiydi ve Richelieu'nün yerine geçen Mazarin öyle kätü duruma dügtü ki, devlet makamlari satiplarmi daha da agiri ölçülere vardirdi ve taille toplamak için daha da siki bir denetim uyguladi; bu önlemlerin ikisi de büyük hognutsuzluk toplamigttr. 1648 ayaklanmasmin Mazarin'in. yeni mali önlemlerine vergi karçi bir b.oykotuyla baglamasi ve bu tür huzursuzluklarm hükümeti hizla kredi kaybma ve istemeyerek iflas ilamna götürmesi bir rastlanti degildi." Sonuç olarak, 1648 tarihli genel-Westphalia Barigindan sonra da süren on bir yilhk Fransa-ispanya savagmda iki taraf da aldiklari yumruklarla sersemlemig boksörlere benziyorlar, neredeyse tam bir tükenig içinde birbirlerine sarihyor ama birbirlerini yere indiremiyorlardi. Her ikisinde de iç isyanlar, yaygin bir yoksulluk, savag kargismda hognutsuzluk vardi ve her ikisi de mali çöküntunün epigindeydi. D'Enghien ve Turenne gibi generaller ve Le Tellier gibi askeri reformcularla, Fransiz Ordusunun yavag yavag Avrupa'daki en güçlü ordu olma yoluna girdigi dogruydu; ancak Richelieu tarafindan kurulan deniz gücü, kara harbinin götürdükleri yüzünden hizli bir çözülme göstermigti;" ayrica ülkenin hâlâ saglam bir ekonomik tabana ihtiyaGerçekte, Cromwell yönetiminde donanmasi ve askeri kuvci vardi. vetleri canlilik kazanmig olan ingiftere'nin çatigmaya girmeyi seçmesi sikmti dengeyi nihayet böylece de içindeki ispanya aleyhine bozve olmugtur. Fransa Savagi izleyen Pirene Antlagmasi, için bir gans masi, Fransa'mn büyüklügünü simgelemekten çok, olaganüstü dirençle dövügmüç ama agiri genislemig güney kompusunun nispi gerileyigini simentrikalari
geliyordu.'
90
II
i
Bir bagka deyiële Avrupa'daki güçlerin her birinin ayni anda kuvvetli ve zayif yanlari vardi; asil gerekli olan da zayifliklarm agir basmaalan güçler Insini önlemekti. Bu, özellikle bati ve kuzeyde yer çegitli durumkritik giltere ve Isveç için söz konusuydu; bu iki ulkenin yardimci lardaki müdahaleleri Habsburg emellerinin dizginlenmesine oldu. Sözünü ettigimiz 140 yil boyunca Ingiltere, hemen hiçbir zaman Avrupa çapinda bir çatigma için hazirlikh durumda degildi. Ingiltee'nin Güller Savagmdan sonra toparlanmasmdaki en änemli etken VII. Henry'nin hiç degilse Fransa ile 1492'de yapilan barigtan sonra, iç istikrara ve akilhca yürütülen bir mali politikaya agirlik vermesiydi. Kenticaretini, ödeyen bahkçiligi di harcamalarmi kisan, borçlarun ve yün özendiren ilk ticareti anlamda bu Tudor hükumdari, iç savag genel ve olan ülkesi için çok gerekli etkilenmig fena halde huzursuzluklardan ve tarimdaki alma dogal verimlilik, apagi ülsoluk dönemi bir yaratmigtir; kelere yapilan kumag satigmm artmasi, kiyidan uzak zengin bahk tarlalanndan giderek daha çok yararlanilmasi ve kiyi ticaretinin genel canlihgi da igin sonunu getirmigtir. Ulusal maliye alanmda da, hükümdarm kralhk arazilerini yeniden ele geçirmesi ve asilerle taht üzerinde hak idait olanlara el koymasi, artan ticaretin getirdigi dia eden rakiplerine gümrük gelirleri ve Star Chamber ile öbür mahkemelerden saglanan kazançlar da hep birlikte saghkh bir denge olugturmuçlardir.62 Ama politik ve mali istikrar mutlaka güç demek degildi. Fransa ve ispanya'mn kat kat fazla nüfuslariyla kiyaslandigmda Ingiltere ve Gal"Tudor yüzüç-dört milyonluk nüfusu pek fazla gärünmüyordu. sanayide olacakti yih" boyunca hatiri sayilir bir büyüme ama Ïngiltere'nin mali kuruluglari ve ticari altyapilari italya, Güney Almanya ve Hollanda'mnkiler yanmda ilkel kaliyordu." Askeri plandaki fark çok büdaha genisti. VIL Henry kralhšmi saglama alir almaz ordusunun ynk bir bälümünü dagitmiç ve (bir iki istisna dipinda) nüfuz sahibi zenginlerin özel ordu kurmalarim yasaklamigti; italya'daki FransizHabsburg savaglarimn askeri çatigmanm niteligini ve boyutlarini deof the Guard" ve belli gigtirdigibu dönemde Ingiltere'de, tutulan altinda bir ordu birtakim garnizonlar diginda düzenli silah yoktu. Bunun bir sonucu olarak ilk Tudor hükümdarlari döneminde elde bulunan kuvvetler hâlâ geleneksel silahlar (uzunyay, keser) kullaniyor ve geleneksel yäntemlerle (kontluk milisleri, gänüllü vb.) toplaniyordu. Ancak bu gerilik, VII Henry'den sonra tahta çikan alikoymamig VIII. Henry'yi iskoçlara saldirmaktan ve hatta 1513 ile caydirmamisti; askeri müdahaleden çün1522-1523'te Fransa'ya kargi asker kulkü ingiltere krali Almanya'dan çok sayida suvarilertüfek askerler, çakmakli agir kiralayabilikullanan lanan, "kanat"
-ler'in
"yeoman
"bölükler"
"modern"
yordu.' 91
-kargi
Ingiltere'nin Fransa'daki bu ilk mudahaleleri
ve daha sonra 1528 istilalari, askeri bir yikimla sonuçlanmasa Fransa hükümdarmi bagina dert olan Ingiliz saldirganlari parayla satm almak zorunda biraktirsa- bile bunlarin getirdigi mali sonuçlarm yikici oldugu kesindir. Sözgelimi, 1513'te, Krallik Hazinesi tarafmdan yapilan toplam 700.000 sterlinlik harcamanin 632.000 sterlini asker maaglarina, ordu donatim malzemesine, savag gemilerine ve öbür askeri giderleVII. Henry'nin birikmig rezervleri hirsli vârisi tarafindan re aynlmigti.* kisa sürede tüketildi. VIII. Henry'nin bagbakani Wolsey'nin zorla borç alarak, toplayarak ve bagka keyfi yollara bagvurarak para saglama çabalari da yaygin gikâyetlere sebep oldu. Ancak Thomas Cromwell'in 1530'larda kilise arazilerine el uzatmasiyla mali durumda rahatlama olabildi; gerçekten de Ingiltere'deki Reformasyon sayesinde kralhk gelirleri-ikiye katlanmig ve savunma amaçh askeri projeler için genig çaph harcamalar yapilmasi mümkün olmuçtur Mang kiyisi ve iskoç siniri boyunca kaleler, kralhk donanmasi için yeni ve güçlü savag gemileri yapilabilmig, irlanda'daki isyanlar bastirilmigtir. Ancak 1540'li yillarda Fransa ve Iskoçya ile yapilan korkunç savaglarin maliyeti, 2.135.000 sterlin gibi muazzam bir rakama çikmigti; bu rakam olagan krallik gelirinin yaklagk on katiydi. Bu durum, kralm bakanlarmi en agiri önlemleri almaya zorladi: Dinsel -mülkler dügük degerlerle satildi, soylularm mülkleri uydurma suçlamalarla gasp edildi, sik sik zorla borç alma yoluna gidildi nihayet Fuggerler ile bagka yabanci bankerlerve den medet umuldu." Böylece Îngiltere'nin1550'de Fransa ile olan anlagmazliklarim çözüme ulagtirmasi, neredeyse iflas halinde olan yönetive 1544'teki
-ashnda
"yardimlar"
-
.
me rahat
bir soluk
O halde
aldirdi.
burlar, Ïngiltere'nin16. yüzyihn ilk yarismdaki gücünün gerçekten de simrh oldugunu göstermektedir. Ingiltere, merkezileymig ve bagkalarma kiyasla homojen bir devletti; ama sinir bölgelerinde ve Irlanda'da bu äzelliklerini bir hayli yitiriyor ve bu durum her zaman için kralhk kaynaklarinin buralara akmasi ve krahn dikkatinin bu noktalara çekilmesi sonucunu dogurabiliyordu. VIII. Henry'nin gösterdigi ilgi sayesinde ingiltere,savunmasi güçlü olan bir ülkeydi; modern nitelikli kaleleri, topçusu, tersaneleri, epey gen¼ bir silah sanayii, iyi donammh bir deniz gücü vardi. Ancak ordusunun niteligi açisindan tüm
Meslektagim Pro£ Robert Ashton, bu dönem boyunca ingiliz Devletine (ve herhalde äbür devletlere de) ait olarak gösterilen gelir temsili rakamlar ve gider rakamlarmin olarak gärülmesi konusunda beni yaptiklari, rügvetler, uyarlyor; devlet memurlarmm irtikâp ve hesap tutmadaki yetersizlikler yüzünder ordu ve donanma rakamlari ciddi oranda dügüyordu. Buna çok benzer bir biçimde ."gelirler"in ancak bit Bäylece, verilen istatistikler kesin degil, gästermelik nitebölümü krala ulaçabiliyordu. liktedir. *
·
I
"ödenekler"i
i
I I
92
I
\ i i
geriydi ve mali durumu genig çapli bir savapn giderlerini kargilayacak gibi degildi. I. Elizabeth, 1558 yilmda tahta çiktigi zaman bu eksiklikleri kabullenme ve amaçlarini onlari zorlamadan elde etme akilliligim göstermistir. Kargi-Reformasyonun en yogun dönemini yagadigi ve 1spanyol askerlerinin Hollanda'da aktif oldugu 1570'ten sonraki tehliyillarda, keli bu gerçeklegtirilmesi zor bir içti. ÜlkesiAvrupa'nm gerçek
hiçbirine denk olmadigt için, Elizabeth, Ingiltere'nin diplomasi yoluyla korumayi ve ingiliz-Ispanyol iligkilerişagimsizligini Ain kötüye gittigi zamanlarda bile, II. Philip'e kargi verilen saamaçladi, vay"m denizlerde sürdürülmesini böylesi, hiç degilse ekonomik bir yöntemdi ve arada bir kazançli da oluyordu." Iskoçya ve Îrlanda kanatlarint güvenceye almak ve 1570'li yillarda Hollandah isyancilara yardim etmek için para bulmak durumunda olmalarina ragilk yirmi beg ydinmen Elizabeth ve bakanlari, kraliçenin saltanatmm da saghkh bir gelir fazlasi olugturmayi bagardilar bu çok da iyi olçünkü yihnda yönetimindeki 1585 Leicester bir kuvveti Hollanmuytu sandigi"na giddetle da'ya gönderme karari almmca, kraliçe bir ihtiyaç duydu. ispanya ile 1585'ten sonraki çatigma, Elizabeth yönetimine hem stratejik hem mali yükler getirmigtir. Ingiltere'nin uygulayacagi en iyi stratejinin ne olabilecegini hesaplarkan, Hawkins, Raleigh, Drake gibi donanma komutanlari ve bagkalari kraliçeye, Îspanyollarin gümüg ticaretini engelleme, Îspanya kiyilarma ve sämürgelerine saldirma ve savagt ucuza çikarmak için genelde deniz gücü üstünlügünü sonuna kadar ktdlanma. politikasi konusunda israr ettiler bu, teoride çekici ancak uygulamaya koyma açi'sindan zor olan bir öneriydi. Ama ispanyol Ordusuyla savaganlara yardim için Hollanda'ya ve Kuzey Fransa'ya da asker göndermek gerekiyordu -- bu, Ingiltere, Hollandah isyancilara ya da Fransiz Protestanlara bayildigi için degil, Elizabeth'in dedigi gibi sirf "süpergüçler"inden
"soguk
-
"savag
-
"Fransa'mn yaçayacagi son gün, aym zamanda, Ïngiltere'nin yok oluundan önceki gün olacaktir"2 dügüncesiyle benimsenen bir stratejiydi. Bu yüzden Avrupa'daki dengeyi, gerekirse aktif müdahale yoluyla da korumak hayati bir konuydu; bu "Avrupa kapsammdaki yükümlülük" 17. yüzyihn baglarma kadar, en azmdan kipisel olarak sürmügtür; çünkü gönderilen kuvvet 1594'te Hollanda Cumhuriyeti Ordusuna katilmca pek çok Ingiliz askeri burada kalmigtir. Îngilizler,IL Philip'in karadaki planlarina set çekmek ve Ïspanya Imparatorlugunu denizlerde sürekli saldirilarla rahatsiz etmek gibi çift yönlü bir görevi yerine getirerek, Avrupa'nm politik çogulculugunun korunmasma kendi çaplarmda katkida bulundular. Ama ülke diginda 8.000 kipilik bir orduyu beslemenin yüku çok büyük olmustu. Hollanda'ya 1589da gönderilen paralar 100.000; 1587digönderilenler de 93
175.000 sterlini agmig ve bu toplamlarm ikisi de o yillara ait tüm giderlerin yarismi olugturmustur. Büyük Donanma Savagi yilinda savag filoayrilan fazlaydi. Sonuç olarak Elizasuna para 150.000 sterlinden beth'in 1580'lerin sonundaki yilhk giderleri 1580'lerin baymdaki miktarin iki-uç katiydi. Bir sonraki on yil boyunca, her yll 350.000 sterlinden fazla harcama yapildi ve irlanda savagi yuzünden bu rakam kraliçenin son därt yilinda, yilhk ortalama 500.000 sterlinin üzerine çikti." arazilerinin Yänetim ne kadar backa ve tekellerin satiplari gibikaynaklardan gelir elde etmeye çabalarsa çabalasm, Avam Kamarasmi tekrar tekrar toplantiya çagirarak fazladan para istemekten bagka bir seçenege sahip degildi. Bu paralarin (toplam2 milyon sterlin kadar) ve-kralhk
rilmesi,
Ingiliz yönetiminin iflasini ilan etmesini ve askerlerinin maagini ödeyemez hale dügmesini engelledi. Bu hukümdarin ve danigmanlarmm becerisini ve sagduyusunu gösterir; ama savag yillari tüm sistem için bir smav olmustu; bu dönemden kalan borçlar ilk Stuart krali dönemine aktarildt ve hem bu, hem de ondan sonraki kral, kendilerine kugkuyla bakan Avam Kamarasma ve ihtiyati elden birakmayan Londra para piyasasma bagimli hale geldiler." Burada anlatilanlar içinde, krallik ve parlamento arasinda tirmanarak süren ve 1603'ten sonraki 40 yil boyunca Îngiliz politikasma egemen olan çekigmeye yer yoktur; bu çekigmede en önemli rolü mal ko° nular oynayacakti 1620'li yillarda Avrupa'da devam eden büyük mücadeleye Ïngiltere'ninbeceriksizce ve arada bir yaptigi müdahaleler çok pahahya mal olmalarina ragmen, Otuz Yil Savagmin ana çizgisini pek az etkilemigtir. Ìngiltere'ninnüfusu, ticareti, denizaqiri sömürgeleri ve genel refah düzeyi, bu dönemde geligme göstermig ama ülke içinde bunlarin hiçbiri devlet gücü için saglam bir temel uyum olmadigmdan olugturamamigtir; nitekim olarak ulusun silah gücünü artirabilecek- donanma vergisi gibi vergilerin yol açtigi kavgalar, çok geçmeden krallik ile parlamentoyu iç savaga itecek, bu da 1640'h yillarin büyük bir bölümünde Ingiltere'nin Avrupa politikasi içinde bir güç olma özelligine darbe indirecekti. Îngiltere'nin yeniden sahneye çikigi, zorlu bir ticaret savagmda (1652-1654)Hollanda'ya kafa tutmasiyla gerçeklegti; çarpigan taraflarm amaci ne olursa olsun, bu savagm Avrupa'daki genel dengeyle olan ilgisi pek azdi. Ancak 1650'll yillarin Cromwell Ingiltere'si Büyük Güç rolünü daha önceki hiçbir yönetim sirasmda olmadigi kadar bagarlyla oynadi. Cromwell'in New Model Ordusu', Ingiliz askerleri ile Avrupa'daki askerler arasinda geleneksel olarak sürüp giden farki nihayet kapadi. Ma-teorik
\
.
<
I *
New Model Army: 1645 Subanndakurulan ve iç savag sitasmda zafer kazanan ordu. ç.n.
savagarak
parlamentodan
yana
-
I
94
I
i
i
.
of Nassau ve Gustavus Adolphus tarafindan yaratilmis, çagdag çizgide tegkilatlanmig yillar boyu süren çatigmalarla güç ve egitilmig, kazanmig, disiplinli ve ücretleri (çogunlukla)düzenli olarak ädenen Ïngiliz Ordusu, artik Avrupa'daki dengeler içindeki yerini, bir ölçüde etki urice
bunun böyle oldugu 1658 Dunes Savagmda Isugratmasmdan yenilgiye panyol kuvvetlerini belliydi. ÜstelikCumhuriyet donanmasi, aslmda çagma göre daha da ileri durumdaydi. Îç savag irasinda genellikle ,I. Charles'a kargi olduklarint gästerdikleri için 1640'larin gözdesi Kamarasmin kuvvetleri durumuna gelen deniz Avam sonlarmda yenilendi: Donanma, 39 tekneden (1649) 80 tekneye (1651) çikarilarak iki kattan fazla büyüdü; ücretler ve kogullar iyileytirildi, tersaneler ve lojistik destek daha iyi duruma getirildi ve kazanç ile gücün el ele gittigine inanan Avam Kamarasi bunlarm gerçeklegebilmesi için her seferinde lehte oy kullandi., Bunlar -isabetli geligmelerdi, çünkü Ingiliz Deniz Kuvvetleri Hollandalilarla yaptigi ilk savagta Blake ile Monk kadar iyi olan liderlerin --Tromp ve Ruyter-- kumandasmda, kendisi kadar muazzam bir kuvvetle mücadeleye girigiyordu. Ingiliz donan1655'ten sonra ÎspanyaÌmparatorlugununüzerine çullandigi masmin olmasi gagirtici degildi: Acadia'yi (Nova Scotia) ve Hisbagarih zaman paniola'daki fiyaskodan sonra Jamaica'yialdilar; 1656'da Ispanyol hazine filosunun bir bölümünü ele geçirdiler; Cadiz'i abluka altma aldilar ve 1657'de Santa Cruz'daki flota'yi yok ettiler. saglayarak
alabilirdi;
sonuçta dengeyi bozmuy ve Îspanya'yi, Fransa ile olan savagmi 1659'da sona erdirmeye zorlamigtir; ama buitlar ülke içinde birtakim gerginlikler yaganmadan elde edilememigtir. Is1655'ten sonra bu yillarda tarafsiz kalan panya ile olan kârli ticaret Hollanda'ya kaptirilmig, yönetimlerince desteklenen dügman korsanlari Atlantik ve Akdeniz'de seyreden ingiliz ticaret gemilerinden büyük kazançlar elde etmiglerdir. Her geyden önemlisi, 70.000 askere çikan bir orduyu ve büyük bir donanmayi beslemek pahah bir iç'ti; bir tahmine sterlinlik toplam devlet harcamalarinin gäre 1657'de 2.878.000 1.900.000 sterlinden fazlasi orduya, 742.000 sterlini de donanmaya gitmigtir." Vergiler konmug ve änceden görülmedik bir düzeyde bagariyla toplanmigtir ama bunlar ingiliz Devrimi öncesinde "I. Charles zamanmda kabul edilemez sayilan miktarm dört katmi" harcayan bir yöBorçlar sürekli olarak artnetim için, hiçbir zaman yeterli olmamigtir." askerlerle ücretleri zamamnda ödenememigtir. Birdenizcilerin rug ve kaç yil süren ispanya savagi, halkm Cromwell yönetimine kargi olan hognutsuzlugunu kugkusuz artirmig ve tüccar smifm çogunlugunun barig istemesine yol açmigtir. Bu çatigma sirasinda, ingiltere'nintoptan ylancak Büyük Güç mükima ugramasi diye bir gey elbette olmamigtir cadeleleri içinde ispanya kadar uzun bir süre kalsaydi, bagma gelecek
Ïngilizlerin bu
eylemleri
-
95
I
kugkusuz bu olurdu. Ingiltere'niniç ve denizaciri ticaretinin geli tagimacihktan edindigi kazançlar da eklenince, mesine sömürgeleriyle yeni bir savag durumunda Londra yönetimlerinin sirtlarm1 yaslayabilecekleri bir ekonomik temel olugmaya bagladi ve ingiltere --Hollanda Cumhuriyetiyle birlikte- bir piyasa ekonomisi geligtirdiginden, yagam düzeyini, nüfus artarken yükseltmek gibi ender rastlanan bir baçari kazandi.74 Gene de ülkenin askeri ve donanma gücü ile ulusal refahm tegviki arasmdaki gerekli dengeyi korumak, hayati önemini sürdürüyordus Cromwel döneminin sonunda bu denge biraz fazlaca sallantih duruma gelmigti. olan
-
Devlet yönetimi konusunda almacak ders,. Ïngiltere'ninynkseligi bir bagka güç olan Ïsveç'in yükseligiyle kiyaslanirsa daha da açik ? hale gelecektir. 16. yüzyil boyunca bu kuzey kralhšmm gelecegi parlak görünmüyordu. Bati Avrupa'ya serbestçe uza.nmasia kendisini kugatmig olan Lübeck ve (äzelliklede) Danimarka tarafmdan engellenen, dogu kanadmda Rusya ile birbiri ardmca gelen savaglar yapan ve Polonya'yla iligkisi yüzünden dikkati sik sik dagilan Isveç'in, sirf varligmi sürdürebilmek için yapmak zorunda olduklari ona yetiyordu, gerçekten de 1611-1613 savaginda Danimarka kargismda ugradigi agir yenilgi, bu ülkenin kaderinin geniglemek degil, gerilemek olacagmi ima ediyordu. Ayrica ülke içinde dinsel nitelikli olmaktan çok yapisal olan birtakim çatlaklar meydana gelmig ve bunlar soylularm genig çaph ayricahklaridogurmustu. Ama Isveç'in en zaylf yam sonucunu nin onaylanmasi ekonomik tabamydi. Genig topraklarino çogunlugunu çorak kutup arazisi ve ormanlar olugturuyordu. Birbirinden dagunk ve büyük oranda kendi kendilerine yeterli olan köylüler, yaklagik 900.000 olan toplam nüfusun yüzde 95'ini olugturuyordu. Finlandiya ile birlikte bu say1 1.250.000 kadardi pek çok italyan devletininkinden dügüktü nüfus. tük Tek kentler, son derece simrh bir sanayi vardi; bir simf"in varhšmi görmek hemen hemen imkânsizdt. Mal ve hizmet takasi hâlâ baghca degigim biçimiydi. Böylece, genç Gustavus Adolphus 1617de tahta çiktigmda, Isveç askeri ve ekonomik açidan yalnizca bir cüce görünümündeydi. Biri dig biri iç olmak üzere iki etken, Isveç'in umut vermeyen bu temeller üzerinde hizla geligmesine yardimci oldu. Bunlardan ilki, yabanci girigimcilerdi; özellikle Hollandahlar ama Almanlar ve Wallsonlar da... Bunlar için Isveç kereste ile demir ve bakir cevheri gibi hammaddeler yönünden zengin, gelecegi parlak bir ülkeydi. Bu yabanci ünlüsü olan girigimcilerin en Louis de Geer, Îsveçlilerehazir ürünler satip onlardan maden cevheri almakla kalmadi; zaman içinde kereste imalathaneleri, dökümhaneler, atölyeler de kurdu; krala borç verdi "kanat"
-
"orta
"geligmemig"
para
96
I
l
i
,
·
'
|
Isveç'i temelde Amsterdam'a
"dünya
sistemi"nin dayanan merkantil çekti. geçmeden ülke, büynk demir Avrupa'nm içine en ve bakir Çok geldi, üreticisi haline bunlarm digariya satigi ise kisa bir süre sonra silahh kuvvetlerin giderlerini kargilamaya yardimci olacak dövizi getirdi. Ayrica Îsveç silah konusunda kendine yeterli hale geldi; bu, yabanci yatirimlar becerileri sayesinde kazanilmig ender gärülen ve yabancdarm bir bagariydi." 1ç etken ise Gustavus Adolphus ve yardimcilari tarafmdan baglatilan bir dizi ünlü reformdu. Mahkemeler, hazine, vergi sistemi, mahkemelerin merkezi yönetimi ve egitim, bu dönemde daha iyi igleryen, daha verimli hale getirilen alanlarin yalnizca bazilarlydi. Soylular hizipcilikten uzaklagtirilip devlet hizmetine sokuldu. Dinsel dayampma saglandi. Hem yerel hem merkezi yönetimler igler hale geldi. Gustavus bu saglam temeller üzerinde, kiyilarini Danimarkah ve Polonyah rakiplerinden korumak ve 1sveçaskerlerinin Baltik'tan güvenlik içinde geçmelerini saglamak üzere, bir isveç donanmasi olugturabilecek duruma geldi. geliyorAma kralm ünü, her leyden çok büyük askeri reformlarmdan du: Bir tür zorunlu askerlik sistemine dayali düzenli bir ulusal ordu yave
meydani taktikleriyle egiten, süvari askerlerini yeni muharebe edebilir toplarin kullammini baglabirliklerini geligtiren, hareket hafif tan ve son olarak da liderlik yetenegiyle ordu içinde disiplin ve yüksek moral.saglayan Gustavus, 1630 yazinda Protestan davasma yardirnci olmak üzere Kuzey Almanya'ya girdiginde, emri altinda belki de dünyanin en iyi savag gücü bulunuyordu." Bu avantajlarm hepsi de Isveç için gerekliydi; çúnkü Avrupa çatigboyutlari Isveç'in kompularlyla bundan önce yaptigi yerel samasinin vaglarda yagadigi deneyimden çok daha genig, maliyet yönünden de çok daha agirdi. 1630 yilmin sonunda Gustavus'un kumandast altinda 42.000, bir yil sonrasinda ise bunun iki kati kadar asker bulunuyordu; kaderini belirleyen Lützen Savagmm hemen öncesinde ise kralm elindeki kuvvetler yaklagik 150.000 askere çikmigti. Isveçli askerler büyük savaglarm tumünde bir corps d'lélite* olugturuyor ve aym zamanda strayerleptiriliyordu; ama sayilari bu büyüklükteki bir ordu tejik noktalara için yeterli degildi; gerçekten de bu 150.000 kipilik "Isveç" ordusunun beste därdü yabanci parah askerlerden iskoçlardan, Îngilizlerdenve Almanlardan oluguyor bu durum müthig pahaliya mal oluyordu. 1620'lerde Polonya'ya kargi verilen mücadele bile isveç Devletinin mali duruAlmanya savagmm bedeli ise daha da yüksek munu zora sokmugtu; olacaga benziyordu. Ancak ne ilginçtir ki Isveçliler bu bedeli bagkalarina ödetmeyi bagardilar. Yabancilar tarafmdan, äzellikle de Fransizlarca ratan,
Corps d'élite: Seçkin
kesim.
-
ç.n.
97
yapilan para yardimlari
herkesçe bilinmektedir ama bunlar harcamalabir bölümünü karguamigti. Asil kaynak Almanya'nm kendiÇegitliprenslikler ve serbest kentler, eger Isveç dostuysalar kendi1erinden davaya yardim etmeleri isteniyordu; dügmansalar yagmadan kurtulabilmek için fidye ödemek zorundaydilar. Ayrica, Isveçlilerin denetimi altindaki bu koca ordu, kamp kurdugu topraklarda gerekli konaklama yerini, yiyecegi ve hayvan yemini zorla saghyordu. Bu sistemi kusursuz hale getiren kisi, kugkusuz kralm yardimcisi Wallenstein'di; Wallenstein, asker sayisi 100.000'i ayan imparatorluk ordusunun gidersaglama politikasiyla karçilamigti;" ancak burada lerini zorla önemli olan nokta gudur, Habsburglari 1630'dan 1648'e kadar durdurmaya yardimci olan büyük kuvvetin parasmi ödeyen Isveç degildi. Westphalia Barigmm yapildigi ay bile Isveç ordusu Bohemya'yi yagmalamakla megguldü ve buradan ancak büyük bir kargihginda rm ancak siydi:
"katki"
"tazminat"
çekilmesi mümkün
olmugtu.
Bu, Îsveç1ileraçismdan önemli bir bagari olmakla birlikte, pek çok bakimdan ülkenin Avrupa içindeki konumu hakkmda yanhy bir izlenim
veriyordu. Isveç'in etkileyici savag mekanizmasi büyük älçüde asalak nitelikliydi; Almanya'daki isveçordusu ayakta kalabilmek için yagmacilik yapmak zorundaydi; böyle olmasa askerler ayaklamyor bu da
Aldaha büyük- zarar veriyordu. Dogal olarak donanma, ülke savunmasi ve Almanya digindaki kuvvetler için gerekli harcamalari Isveç'in kendisi yapmak zorundaydi;.bu ise öbür devletlerin hepsinde oldugu gibi, devlet maliyesini zora sokmug, mali zorluklar krallik arazilerinin ve gelir kaynaklarmm çaresizlik yüzünden soylulara satumalarma yol açmig ve bäylece gelirler uzun vadede azalmigtir. Ayrica Otuz Yil Savagi agir can kaybma sebep olmuy ve olagandigi vergiler käylülerin sirtma yüklenmigti. Dahasi, askeri bagarilari Isveç'e Baltik-ötesi sömürgeler -Estonya, Livonya, Bremen ve Pomeranya'mn buyük bir bölümükazandirmigti; bu sömürgelerin ticari ve mali yönden ülkeye kazanç getirdiklerini kabul etmek gerekir; ancak, barig döneviinde korunmalari, savagta ise buralara göz diken rakiplere kargi savunulmalari, isveç devletine 1630'lu ve 1640'll yillardaki Almanya seferinden çok daha agir bir masraf yüklüyordu. Îsveç 1645'ten sonra bile önemli bir güç olmayi sürdürecek ama bu, ancak bölgesel bir düzeyde olacakti. Gerçekten de Isveç, X. Charles (1654-1660)ve XI. Charles (1660-1697)dönemlerinde herhalde Baltik sahnesindeki gücünün doruguna çikmiç ve art arda Danimarka'yi durdurmus, Polonya, Rusya ve güç kazanmakta olan·Prusya kargismdaki yerini korumuytur. XI. Charles döneminde mutlakiyetçilige olan egilim, krallik maliyesini güçlendirmig ve bäylece barig zamamnda da silah altmda tutulan büyük bir ordunun bakimi saglanmigtir. Ancak burlar än manya'ya
) '
98
I
I
l
|
I
yerinden yavag yavag apagilara dügmekte olan Isveç'i güçlendirmek üzere alman önlemlerdi. Profesör Roberts'in dedigi gibi: siralardaki
1sveçbir kuçak boyunca
zafer sarhoslugu
yagamig ve ganimete
bogulmuytur: XI. Charles ise Isveç'isiradan bir yagamm alacakaranhšma geri götürmüg, Isveçiçin kaynaklarma ve gerçek çikarlarma uygun politikalar üretmig, 1sveç'i bu politikalari uygulayacak duruma getirmig ve Isveç için agirlik ve saygmhk açismdan ona ikinci simf bir güç kimligi verecek bir gelecek hazirlamigir." Bunlar küçãosenecek bagarilar degildi ama daha genig Avrupa çersmirh kahyordu. §u da ilginç bir çevesi içinde ele alinmca anlamlari noktadir Polonya'mn oldugu kadar Danimarka'nm, ki, Isveç'in ve Brandenburg'un da dayandigi Baltik güç dengesi, 17. yüzyilm ikinci yarismda Fransizlarm, Hollandahlarin ve hatta Ingilizlerinkendi amaçlart ugruna yaptiklari para yardimlari ve diplomatik müdahaleler ve 1644 ile 1659'da buraya gönderdikleri Hollanda donanmasi yoluyla büyük altmdan yönlendirilmigtir."" ölçüde etki altinda tutulmug Sonaç ve olarak, bu buyük diplomasi oyunu içinde Isveç hiçbir zaman bir la" devlet olmadi ama Batmm yükselen güçlerine kiyasla bir ekonomi cücesi.olarak kaldi ve onlarm para yardimlarma bagimh hale gelme egilimine girdi. 1700 dolaymdaki dig ticareti, Hollanda Cumhuriyetinin ya da Îngiltere'nindiç ticaretinin yalmzca küçük bir bölümü kadardt; devlet harcamalari ise Fransa'mnkilerin belki de begte biri oranmdayd1.s2 Bu yetersiz maddi tabana dayanarak ve denizagirt sämürgelere ulagma imkânma sahip olmadan, Isveç'in Gustavus Adolphus döneminde kisa bir sure için yagadigi askeri üstünlügü sürdürme imkâm uyandiran toplumsal ve-idari istikrarina ragmen- çok azdi. Nitekim ilerki onyillarda yapacagi ig, Prusya'mn güneyde, Rusya'nm da dogudaki ilerleyigini durdurmak olacakti. "el
"kuk-
-hayranlik
Bu dönemdeki son ärnek, yani Hollanda'mn gücu isveç'in durumu ile dikkate deger bir zithk olugturmaktadir. Sözünü edecegimiz, devrim kogullarmm kargaçasi içinden yaratilmig bir ulus, Hollanda'nm Habsburg egemenligindeki öbür bölümlerinden düzensiz smirlarla ayrilmig
bir küme, kocaman bir hanedan yedi heterojen eyaletin olugturdugu yüzyil boyunca Avrupa içinde ve digmda imparatorlugunun yaklagik hizla büyük bir güç haline gelen, nüfus ve toprak büyüklügü simrh bir parçasiydi yalmzca. Hollanda cumhuriyetçi, oligarpik yönetim biçimiyle -kendinden öbür devletänce italya'da Venedik dipinda gärülmeyenözelligi lerden farkhydi ama en ayirici gücünün ticaret, sanayi ve maliye 99
dünyasma siki sikiya bagh olmasiydi. Askeri açidan, hiç olmazsa savunmuazzam b-ir güç olugturdugu kesindi; ingiltere 17. yüzyil sonlakendisini geçinceye kadar da en etkili deniz gücü olarak kaldi. Ancak silaha dayah bu kudret belirtileri, Hollanda güç nüfusunun özünü olugturmaktan çok, bunlarin bir sonucuydu. Ayaklanmalarinm ilk yillarmda 70.000 dolayindaki Hollandali isyanci, Avrupa meseleleri söz konusu oldugunda elbette.fazla bir önem tagimiyorlardi; ashnda kendilerini ayri bir ulus olarak görmeleri birkaç onyil almig, sinirlarmm bir biçimde olugmasi da 17. yüzyilm baglarim bulmustur. Hollanda ayaklanmasi denen olay bagta daginiklik içindeydi; ayaklanma boyunca farkli toplumsal grup ve bölgeler birbirleriyle savagtiklari gibi, Habsburg yöneticilerine de kargi çikmiglar, kimi zaonlarla uzlagmiglardir 1580'li yillarda öyle anlar yagandi ki, da man Parma dükünün bu topraklari yeniden Îspanya'ya katmak yolunda kusursuzca yürüttügü politika bagariya son derece yakm gibiydi. Ingiltere ve äbür Protestan devletlerden gelen para destegi ve askeri yardim olçok sayida silah ithal edilmese ve ispanyol ordulari masa, Íngiltere'den sik sik burayi birakip Fransa'ya yönelmeseler, ayaklanma bu sirada soAncak Hollanda liman ve tersaneleri isyanci ellerde na erdirilebilirdi. oldugu ve ispanya denizlerde denetim kurmakta güçlük çektigi için, Parma dükü ancak kara uzerinden yavag ilerleyen kugatma harekâtiyla buralari yeniden fethedebilirdi; aldigi emir üzerine ordularmi ne zaman Fransa'ya sürse, bu harekât hiz kaybediyordu.62 Böylece 1590'll yillarda, Hollanda Cumhuriyeti ayakta kalabilmig; aslinda doguda kaybedilmig olan eyalet ve kentlerin çogunu geri almig durumdaydi. Bu agamaya gelindiginde ordunun egitimi iyi durumdaydi ve bagmda taktik yenilikleri ve sulak araziden iyi yararlanma becerisiyle Avrupa'nm en büyük askeri önderlerinden biri haline gelen Maurice of Nassau vardi. Bu orduya bir Hollanda Ordusu demek de yanliç olurdu: 1600'de 43 Îngiliz, 32 Fransiz, 20 iskoç, 11 Walloon ve dokuz Alman bölügune kargihk, yalnizca 17 Hollanda bälügünden oluguyordu bu ordu." Uyruklar arasindaki bu buyük (ama hiç de kuraldigi olmayan) çegitlilige ragmen Maurice, kuvvetlerinden tutarh, belli ölçülere uygun bir bütün olugturdu. Ancak bu konuda kendisine yardimci olan, hiç kugkusuz Hollanda hükümetince saglanan mali destekti; Maurice'.in ordusu Avrupa'daki ordalardan çoguna göre daha düzenli bir biçirnde parasuu ahyordu; tipki bunun gibi hayli büyük olan donanmanin ihtiyaçlari da hukñmetçe görülüyordu. Hollanda Cumhuriyetinin zenginligini ve mali istikrarmi oldugundan daha fazla büyütmek ya da uzun süreli mücadelesinin giderlerini, özellikle de baglarda kolayca kargiladigi yolunda bir izlenim vermek dogru olmaz. Ülkenindogu ve güney kesimlerinde savag bir hayli bümada, rmda
·ve
)
<
'
i
I
100
I
I
ynk zarara, ticari kayiplara ve nüfus azalmasma yol açti. Zengin Holagirdi; vergi yükleri eyaleti landa için bile son derece savag harcamalari için 1579'da 960.000, 1599'da ise hemen hemen 5,5 milyon florin ädemek zorunda kalmigti. 17. yüzyihn baglarmda îspanya'ya kargi verilen yilda 10 milyon florine çiktigt için, pek çok kigi bu savagm maliyeti, mücadele mali sikmtiya dügulmeden daha ne kadar sürdürebilir diye buna paradügunüyordu. Hollanda'nm gansina ispanya ekonomisi el olarak da, ispanya'mn ayaklanmaya yatkm Flander Ordusuna ödeme yapma gücü- daha da büyük zarar görmüg ve durum Madrid'i, ni-ve
hayet 1609'daki mütarekeyi yapmaya razi etmigti. Ancak, çatigma Hollanda'nm kaynaklarmi sarsmq olsa bile tüketmemigti; gerçekte 1590'li yillardan baglayarak ekonomi hizla büyümüg savagan devletlerin de yaptigi gibi- para piyasave hükûmet için saglam bir temeli olugmugtu. durumunda bagvurma Bu sma zenginligin bir sebebi, Habsburg yönetiminin reddinden sonra nüfus artipi ile daha girigimci bir ruhun etkilegime baglamasiydi. Nüfustaki dogal artiça ek olarak güneyden on (belki de yüz) binlerce, Avrupa'mn bagka yerlerinden de çok sayida mülteci gelmisti. Bu gäçmenlerin çoguzanaatçilar ve sermaye sahibi nun beceri sahibi iççiler, ögretmenler, kimseler oldugu anlaphyor. Antwerp'in 1576'da ispanyol askerlerince ticari sistem içindeki gansmi yagmalanmasi, Amsterdam'in uluslararasi yükseltmigti ama Hollandahlarm ticari geligme için önlerine çikan her firsati kullandiklari da bir gerçektir. Zengin ringa ticaretindeki egemenlikleri ve denizden tarim yapmak üzere kazandiklari topraklar da onlara ek zenginlik kaynaklari sagladi. Çok buyük ticaret filolari, özellikle de fluyt'lari (basit,saglam yük gemileri) sayesinde Avrupa'daki mal taimaciligt 1600'de büyük ölçüde Hollandahlarin eline geçmigti. Her su yolu üzerinde gidip gelenHollanda gemileri kereste, kumag, tuz, ringa tagimaktaydilar. Ingiliz müttefikleri ile pek çok Calvinist rahibin nefretini çekmelerine ragmen Amsterdamh tacirler, eger elde edecekleri kazanç igin riskine agir basiyorsa, älümcül dügmanlari ispanya'ya da bu mallari kendi istekleriyle tagiyorlardi. Ülke içinde ise, büyük miktarda hammadde ithali yapihyor ve bunlar Amsterdam, Delft, Leyden gibi Baghca sanayi dallart arasinyerlerde çegitli iq kollarinca mayalama, eritme, tütün yapragi kesimi, da damitma, uretimi, yapimciligi, matbaaciipek bukümcülügü, çämlekçilik, camcilik,.silah lik, kâgit üretimi"* bulunan 670.000 kipilik Hollanda nüfusunun yaklagik yüzde 56'smin, orta büyüklükteki kentlerde yagiyor olmasi hiç de gagirtici degildir. Dünyadaki äbür bälgelerin hepsi, bu dönemde Hollanda'ya kiyasla, ekonomik yänden geri kalmig görünse gerektir. iki ayri yänü daha askeri_gücünü artiriyorHollanda ekonomisinin du. Bunlardan ilki denizagiri yayilmaydi. Denizayiri ticaret, Avrupa su--öbür
"kredi"
"igleniyordu".
"geker
101
larmda yapilan, daha gösterigsiz
ama daha genig çaph toptanci ticaretle kiyaslanamazdi; TancakHollanda Cumhuriyetinin kaynaklarma bir yearasmda nisini ekliyordu. Bati Afrika'ya yilda ortalama 25, Brezilya'ya 20, Dogu Hint Adalarma 10, Karayip'e de 150 gemi gitti. 1605 yihnda Amboina'da, 1607'de Ternate'de egemen sämürgeler kuruldu; Hint Okyanusu çevresinde, Amazon Nehrinin agzma yakm yerlerde ve (1609'da)Japonya'da fabrikalar ve ticaret bölgeleri olugturuldu.""' ingiltere gibi Hollanda Cumhuriyeti de kendisini, ekonomik dengelerin yavag yavag Akdeniz'den Atlantik dünyasina dogru kaymasi biçiminde gästeren bir olugumdan yararlanir hale geliyordu; bu 15001700 däneminin dinsel temele dayanrnayan önemli geligmelerinden biriydi ve bagta Portekiz ile ispanya'nm yararina .olmugken, sonradan dünya ticaretinin meyvelerini toplamaya daha hazir olan toplumlari ha"1598-1605
rekete
geçirmigti."
Ikinci özellik, Amsterdam'in
uluslararasi
maliyenin merkezi
olarak
giderek önem kazanan rolüydü; bu da Hollanda Cumhuriyetinin Avrupa çapinda yürüttügü taç1maci, sarraf ve tacir görevinin dogal bir sonucu olarak gerçeklegiyordu. Amsterdam'daki maliyecilerin ve kuruluglarin yaptiklari igler (faizkargiligi mevduat toplamak, para transferi- gerçekleptirmek, kambiyo senetlerini alacaga geçirip ödeme yapmak, devletlere borç vermek) daha änce säzgelimi Venedik ve Cenova'da yerleik hale gelmig uygulamalardan farkh degildi; ancak Hollanda Cumhuriyetinin ticari zenginligini yansittigi için bu hizmetier daha genië ölçekte ve daha büyük bir güvenle veriliyordu bu özellikle böyleydi, çünkü baglica yatirimcilar yönetimin parçasiydilar ve saglam para, güvenli kredi ve düzenli geri ödeme gibi ilkelerin korunmasim istiyorlardt. Bütün burlarm bir sonucu olarak, devlet borçlari için çogu kez hazirda para oluyor, bu da Hollanda Cumhuriyetine rakipleri kargisinda paha biçilmez bir üstün1ük saghyordu; borç ödemelerini zamanmda yapmasmdan dolayi kredisi yüksek oldugu için de, bagka yönetimlerin tümünden daha ucuza borç bulabiliyordu bu 17. yüzyil için büyük bir avantajdi; aslmda her çag için öyledir ya! Hollanda'nm kolayca borç bulma imkâm, ispanya ile savaglarin 1621'de yeniden baglamasmdan sonra daha da. önem kazanmigti, çünkü silahh kuvvetler için yapilan harcamalar düzenli olarak artarak 13,4 milyon florinden (1622), 18,8 milyon florine yükseldi (1640). Bunlar, zengin bir ülke için bile dayanilmasi zor olan büyük miktarlardi ve savag Hollanda'nm denizagiri ticaretine ya dogrudan kaylplar yoluyla ya da ticaretin tarafsiz ellere geçmesiyle zarar verdiginden, durum daha da agirlagiyordu. Eu yüzden savag giderlerinin olabildigince devlet borçlan yoluyla kargilanmasini saglamak, politik açidan daha kolaydi. Bu durum resmi borçlarda çok büyük bir artiça yol açmigsa da -Hollanda -
-
102
I
I
1651'deki borcu 153 milyon florindi- ülkenin ekonomik gücü ve faizlerin geri ädenmesi konusunda gösterilen äzen sayesinde, kredi sistemi hiçbir zaman çökme tehlikesi içine girmedi." Bu, zengin devletlerin bile askeri harcamalarm bedelinden ürktuklerini gösterrnekle birlikte gunu da dogrulamiçtir ki, savagta bagari insamn kesesinin duruher zaman için muna bagh oldugu sürece, Hollandahlar öbürlerinden daha uzun süre savag halinde kalabileceklerdir. eyaletinin
PARA VE ULUS-DEVLET SAVAS, Simdi de bu bölümde varilan baghca
sonuçlari özetleyelim. 1450 savaglar çikan ile çok yakmdan ilgidoguçu"" sonrasi arasmdaki yüzy1hn yüzyilm dänemde çogu liydi. 15. sonu sonu ile 17. askeri otoritede bir merkezileyme oldu; bu, Avrupa ülkesinde politik ve genelde krahn (kimiyerlerde ise yerel bir prensin ya da ticaret oligargibirlikte devletin vergi topsinin) yönetiminde olmuy ve merkezilegmeyle yardum lama gücü ve yäntemleri çogalmig; otorite, krallarm olmadan yagadiklari" dügünülen dönemlerde oldugundan çok daha intarafindan kullam1mig ve ulusal orcelikli bir bürokrasi mekanizmasi asker toplama yäntemiyle olugturulmuytur. dular feodal Avrupa ulus-devletinin geligmesinin çegitli sebepleri vardi. Ekonomik degigme zaten eski feodal düzeni büyük ölçüde sarsmig ve degigik toplumsal gruplar, birbirleriyle yeni sözlegme ve*yükümlülük biçimleriyle baglanti kurmak zorunda kalmiglardir. Reformasyon Hiristiyanhk alemini, cuius regio, eius religio, bir bagka deyiglehukümdarlarin dinsel tercihlerinin temeli üzerinde bölmekle, sivil ve dinsel otoriteyi birlestirmig ve laikligi böylece ulusal temelde genigletmigtir. Latince'nin gerilemesi ile yerli dillerin politikacilar, hukukçular, bürokratlar ve pairlerce giderek daha çok kullamImasi, bu laik egilime güç kazandirmigtir. Ulagim imkânlarmm geligmesi, mal degigiminin daha yaygin hale gelmesi, matbaacihšm bulunuqu ve okyanuslardaki kepifler, insam yalnizca bag"ulus-devletinin
"kimsenin
ka halklarm var oldugu konusunda degil diller, begeniler, kültürden gefarkhhklar konusunda da daha bilen ahykanliklar ve diller arasindaki linçli hale getirmigtir. Bu kogullarda, zamanm pek çok dügünürünün ve yazarinin ulus-devleti ayni halk için dogal ve en iyi toplum biçimi olarak görmeleri, ulus-devletin gücünün artirilmasi ve çikarlarmm korungerektigini, yönetenlerin yapisal nitelikleri ve yönetilenlerin masi ne olarsa olsun- ort-ak, ulusal yararlar ugruna uyum içinde çahemak zorunda olduklarun savunmalari gagirtici degildir." Ancak, konusundaki bu felsefi dügünceler ve yavag toplumsal egilimlere oranla çok daha zorlayici yavag geligen birtakim sürekli baski Askeri güç Avve yapan gey savag ve savagin sonuçlarlydi. -özel
"uluslagma"
103
rupa'daki çogu hanedanin ülkele'rindeki zengin toprak sahiplerinin üzerinde kalmalarini ve politik birlik ve otoriteyi saglamalarmi (çogu kez soylulara ödünler verseler bile) mümkün kilmigtir. Askeri etkenler -daha dogrusu jeostratejik etkenler- bu yeni ulus devletlerin toprak smirlarim biçimlendirmeye yardimci olmug, sik sik çikan savaglar da ulusal bilinci olumsuz bir yoldan da olsa uyandirmi tir; çünkü Ingilizler Ispanyollardan, 1sveçliler Danimarkalilardan, Hollandali isyancilar da eski Habsburg efendilerinden nefret etmeyi ögrenmiglerdir. Savaglarda taraf olan ülkeleri her zamankinden daha çok harcama yapmaya, gelirlerini de ayni oranda artirmanm yollarini aramaya zorlayan yey, her gey-den çok savag -özellikle de piyade ordularmm ve pahah tahkimatm ve filolarm geligmesini tegvik eden yeni teknikler- olmugtur. Devlet harcamalarindaki genel artig ya da gelir toplamak için yeni düzenlemeler veiligkinin degismesiyle ilgili olarak söyya krallar ve seylular arasindaki lenecek her gey, askeri çatigmamn temel önemi hatitlanmadan soyut kalacaktir." Ingiltere'de Elizabeth ya da 1spanya'da II. Philip döneminin son bir-iki yih içinde tüm devlet harcamalarmm därtte üçü gibi yüksek bir miktar, savaga ya da önceki savaglar yüzünden ahnan borçlarm ödenmesine ayrilmigti. Askeri ve deniz gücü harekâti yeni ulus-devletleri için her zaman raison d'êtres olmamigtt belki; ama ulus-devletlerin gerçekleptirdikleri en pahah, en zorlayici etkinliklerdi. Ancak gelir bulunmasi, ordularm bakimimn saglanmasi, gemilerin donatimi, emirlerin gönderilmesi ve askeri seferlerin yänetilmesi iglerinin 16. ve 17. yüzyillarda, sözgelimi 1944'teki Normandiya istilasmi belirleyen bir biçimde yürütüldügünü dügünmek yanhg olur. Buridan änceki çäzümlemenin gästermig olacagi gibi, erken-modern çag Avrupa'sihantal yap111 ve yetersizdi. Bu dönemde bir nm askeri mekanizmalari ordu toplayip onu denetim altinda tutmak korkunç zordu: Ayaktakimindan gelme askerler, ihanet tohumlarini içlerinde tagiyan parali askerler, ikmal maddelerinin yetersizligi, ulagim sorunlari, belli älçülere silahlar pek çok komutani çaresizlige itiyordu. Askeri uydurulmamt; amaçlar için yeterli para ayrildigi zamanlarda bile ahlak bozukluklari savurganhk neden oluyordu. kay1plara ve O halde silahli kuvvetler, devlet için ne yapacaklari änceden belli, güvenilir devlet araçlari degildi. Ikmal maddelerinin yetersizligi ve bundan daha da ciddi bir konu olan ücret ödemelerindeki yetersizlikler yüzünden yiginlarca askerin denetimden çikmasi çok beklenebilir bir geydi. arasinda 1572-1607 Flander Ordusunun çikardigi isyanlarin sayisi 46'dan az degildi; ama belki bu kadar sik olmasa bile, Almanya'daki Isveç askerleri ya da Cromwell'in New Model Ordusu gibi muazzam kuvRaison d=ëtre: Varhk
sebebi.
i
- ç.n. 104
I
I
I
I
vetler
de isyan ediyordu, Richelieu Testament Politique'de gu aci sözlere
yer vermigtir:
Tarihte, yokluk ve düzensizligin mahvettigi ordularm sayisi dügmanlarinca mahvedilenlerden çok daha faziadir. Ben kendi zamanimda girigilen tüm iglerin sirf bu yuzden nasil eksik kaldigma tamk oldum." Bu ücret ve malzeme sorunu ordularin performansmi çegitli biçim1erde etkiliyordu: Bir tarihçi, Gustavus Adophus'un akillara durgunluk Clauseverici bir hareketlilik içinde gerçeklegen Almanya seferinin, anlamda askeri-stratejik plan dogrultusunda bir witz'in sözunü ettigi yürütülmek yerine, muazzam ordusuna yiyecek ve hayvan yemi bulmak gibi basit ama zorlaylci bir arayigi gösterdigini ortaya koymuçtur.'2 Koözdeyiginden çok önce, bir ordunun midesi üzemutanlar Napolyon'un rinde yürüdugünü biliyorlardi. ulusal düzeyde de geçerliydi; äzellikAncak bu fiziksel simrlamalar oldugu zaman, ne kadar zenbulmak konusu söz le de savaç için para gin olursa olsun bu dönemdeki hiçbir devlet sürüp giden bir çatigmanm giderlerini anmda kargilayamiyordu; ne kadar çok yeni vergi konulursa konalsun, _devlet gelirleri ve harcamalari arasmda daima açik vardi ve bu borçlar ya Fuggerler gibi bu açik ancak borç yoluyla kapaniyordu özel bankerlerden ya da daha sonralari oldugu gibi, devlet tahvilleriyle i; gören ve biçimsel tegkilatlanmasmi gerçekleytirmig bir para piyasasialmiyordu. Ancak tirmanan savag giderleri çogu kez hünm aracihgiyla kümdarlari geri öderne yapamayacak duruma sokmug; onlari sikke degerlerini dügürmeye ya da çaresizlik içinde bagka önlemler almaya zorlamig, bunlar da kisa vadede rahatlama saglamig ama uzun vadede zararh olmuytur. Askerlerini denetim altmda tutmak ve atlarmi besleyebilmek için delice çirpinan kumandanlar gibi erken-modern çag yönetimleri de tedirginlik içinde kit kanaat geçinerek yagadilar. Yeni vergiler vermeleri için meclislerin bagmm etini yemek, zenginleri ve kiliseleri bankerler ve kendilerine harp malzemeleri için sikigtirmak, uzakta tutmaya çahymak saglayan kimselerle çekigmek ve alacaklilarmi altmdaki görevlilerin onlarm yöneticilerin yrllardaki buyruklari bu ve arahksiz olarak yapmak zorunda kaldiklari iglerdi. bagka güçözü Habsburglarm, O halde bu bölümdeki tartigmanm tümden yaptiklarmi beceremedikleri kamagtirici bagariyla lerin göz bir yolunda bir dügünce degildir. Bu konuda çarpici zithklar görülmemektedir; bagari ve bagarisizhk çok küçük farklara bakilarak degerlendirilmek durumundadir." Tüm devletler, Hollanda Cumhuriyeti bile, kara ve deniz seferlerinin kaynaklari sürekli ólarak tüketñiesi yüzünden agir -
"yardim"
105
bir yük altindaydilar. Tüm devletlerde mali zorluklar olmug, askerler ayaklanmig, ikmat maddesi kithgi çekilmig, artan vergilere kargi çikilmigtir. Birinci Dünya Savasi sirasmda oldugu gibi, bu yillardaki mücadele de devletlerin dayanma gücüne bagh kalmig, taraflar tükenme noktasma giderek daha çok yaklagmiglardir. Otuz Yil Savagimn son on yihnda hiçbir müttefik gücün, Gustavus ve Wallenstein'm yönettigi kadar büyük ordular çikaramadiklari görüldü; çünkü taraflarm hepsi, asker ve para kaynaklarmm gerçekten de sonuna gelmiglerdi. O halde Habsburglara kargi olanlarm zaferi, pek hafif kalan nispi bir zaferdi. Onlar maddi tabanlari ile askeri güçleri arasmdaki dengeyi rakipleri olan Habsburglara göre daha iyi korumayi bagarmiglar, ama bu ancak kiti kitma olmuytu. Zafere ulaganlarin bir bölümü, hiç degilse uzun bir çaulusal zenginlik kaynaklarmm pervasizca degil, dikkattigma sirasmda, li bir biçimde kallamlmasi gerektigini anladilar. Ayrica tüccarm, imalatçmm ve çiftçinin de süvari subayi ve kargili asker Isadar önem tagidigini, istemeyerek de olsa kabullenmig olabilirler. Ancak, ekonomik unsurlari çok küçük Bir farkla daha iyi anlayip kullanabilmiçlerdi. Wellingsöyledigi gibi, onlarmki de ton dükünün sonradan bir yenilgi" olmuytu. Tüm buyük savaglarda olan budur. "neredeyse
I
I
I
I I
I
I
106
i
I
I
MALIYE, COÖRAFYA VE SAVASLARIN KAZANILMASI 1660-1815
Antlagmasmm imzalanigi, Avrupa'nm Büyük Güçleri arasmdasavag yoluyla çözüm arama ki rekabetleri ya da onlarin rekabetlere erdirmedi. ahekanliklarini elbette sona Ama 1660'tan sonraki yüz elli mücadele çok önemli bazi yönlerden bir önceki yüzyilhk uluslararasi yildakinden farkhydi; söz konusu degigiklikler, bu halleriyle uluslararayansitiyorlardi. si politikanin evriminde yeni bir agamay1 1660'tan sonraki Büyük Güç mizanseninin en önemli özelligi, gerçekten de çok kutuplu bir Avrupa devletler sisteminin olgunlagmasiydi; devletlerin her biri savag ve barig kararlarmi, giderek daha büyük ölçüçikarlar" temelinde alma de uluslarötesi, dinsel sebeplerle degil, egilimi gästerdiler. Bu, kugkusuz hemen oluveren ya da salt nitelikli bir degigiklik degildi: 1660 öncesindeki Avrupa devletleri kugkusuz dinle ilgisi olmayan çikar hesaplariyla hareket etmisler ve dinsel önyargilar 18. pek çok kavgayi gene körüklemigti. Bununla yüzyildaki uluslararasi bir Protestan devbirlikte, 1519-1659 däneminin baghca özelligi olarak Habsburg kuvvetleriek Fransa'yla buna letler birligi ve savagan ekseniortadan yerini, kisa kalkmig ve bunun nin olugturdugu çok daha gevgek dokulu bir sisvadeli degigkenittifaklarin Bir savagta dügman olan ülkeler, bir sonrakinde birbirleritem almigti. oldular; bu da politikalarm belirlenmesinde köklü dinsel nin ortagi inançlar yerine hesaph Realpolitik'e* agirlik kazandirdi. Hem diplomasi hem savag alaninda, bu degigken çokkutuplu sistemin dogal bir sonucu olarak ortaya çikan dalgalanmalar, yeni olmayan, her çaga özgü bir gey yüzünden karmagik hale geliyordu. Birtakim devletlerin yükselmeleri ve bagkalarmin gerilemesi. XIV. Louis'in 1660-
Pirene
"ulusal
-yani
Avusturya-Îspanyol
*
teorilere
dayanmayan, gerçekçi uygulamaya
107
| |
Realpolitik: Ïdealler ve ç.n.
-
1
dayali politika.
1661'de Fransa'da yetkiyi tam olarak üstlenmesinden, Napolyon Bonaparte'm 1815'te Waterloo'da teslim olmasma kadar uzarian yüz elli yilhk uluslararasi rekabet sirasmda, bir önceki yüzyilin önde gelen uluslarindan bazilari (Osmanli imparatorlugu, ispanya, Hollanda, Isveç) ikinci straya dügmüg, Polonya ise tümüyle gölgede kalmigti. Avusturya Habsburglari ise veraset yoluyla edindikleri üIkelerde toprak ve yapi düzenlemeleriyle ön safta kalmayi bagardilar; Almanya'nm kuzeyindeki Brandenburg-Prusya da umut verici olmayan bir baglama noktasindan ayni konuma yükseldi. Batida Fransa, 1660'tan sonra askeri kudretini hizla genigleterek, Avrupa ülkeleri arasmda en güçlüsü oldu çok gözlemci için, Habsburg kuvvetlerinin elli yil önce göründügü kadar heybetli görunüyordu Fransa. Fransa'mn Ortabati Avrupa'ya egemen olma kapasitesi, ancak uzun bir dizi savag sirasmda (1689-1697,17021714; 1739-1748; 1756-1763) denizden ve karadan kompusu olan devletlerce ortaklaga dizginlenebilmigtir; ama bu güç Napolyon döneminde yeniden biçimlenerek Fransa'ya uzun süre art arda askeri zaferler kazandirmiç, bu zaferleri de ancak äbür dört Büyük Gücün kurdugu ortakhk durdurabilmigtir. Fransa 1815'teki yenilgisinde bile ände gelen devletlerden biri olarak kaldi. Böylece 18. yüzyil ilerlerken, batida Fransa ile doguda iki Alman ülkesi olan Prusya ve Habsburg imparatorlugu arasinda, Avrupa'nm göbeginde üç tarafh bir denge yavag yavag oluguyordu. Ancak bu yüzyilda Büyük Güç Sistemi içinde gerçekten önemli de-pek
Avrupa'nm kanatlarinda, hatta daha da ötelerde oldú. Birtagigiklikler kim Bati Avrupa devletleri, tropiklerdeki küçük, güvensiz alanlarini, özellikle Hindistan'da, ayrica Dogu Hint Adalarmda, Güney Afrika'da ve ta Avustralya'da düzenli bir biçimde çok daha genig nüfuz bölgelerine dänügtürdüler. Bu sömürgeci uluslar arasmda en baçanli olan Britanya idi; 1688'de IL James'inyerine William ve Mary'nin geçmesiyle ülke içi kavugan Britanya, Elizabeth döneminde sahip olduAvrupa'nm büyük deniz imparatorlugu potansiyelini, araliksiz en gu bir biçimde gerçeklegtirmistir. Zengin Kuzey Amerika sömürgelerinin denetimini 1770'lerde elinden kaçirmasi bile sonucunda muazzam bir savunma kuvvetine ve hatiri sayihr bir ekonomik güce sahip bagimsiz Birlegik Devletler dogmustur- Britanya'mn global nüfusunun geniglemesini ancak geçici bir süre durdurabildi. Aym ölçüde dikkat çekici olan bir nokta da, 18. yüzyil boyunca doguya ve güneye dogru Asya'mn stepleri üzerinde genigleyen Rus devletinin bagarilariydi. Üstelik, Avrupa'mn bati ve dogu kenarlarmda yer almalarina ragmen, hem Britanya, hem Rusya orta Avrupa'mn kaderine ilgi duyuyorlardi Britanya (I. George'un 1714'te tahta çikmasmdan sonra) Hanover'le olan hanedan baglantisi yüzünden Almanya'nm iglerine kariçoigti; Rusya ise "istikrar"a
-bunun
-
108
i
kompusu Polonya'nm kaderinde baghca säz sahibi olmaya kararhydi. Daha genel anlamda Londra ve St. Petersburg yönetimleri Avrupa kitasi üzerinde bir guç dengesi diliyor ve kendi çikarlarina uygun bir denge saglayabilmek için tekrar tekrar müdahale etmeye istekli gärünüyorlardi. Bir bagka deyigle, Avrupa devletler sistemi beg Büyük Güç ile -Fransa, Habsburg imparatorlugu,Prusya, Britanya ve Rusya- Savoy gibi daha ufak ülkeler ve ispanya gibi gerilemekte olan devletlerin olugturugu bir sistem haline geliyordu.' yanlarmm tümuyle Nasil olmugtu da özellikle bu beg güç içinde kalbelliykendevletler toplulugu"nun ayni olmadiklari açiksirf askeri yönden da Bunu içine girmeyi) bagarmiglardi? mayi (ya pek götürmeyecektir. lamak bizi Säzgelimi bu dönemdeki Bübir yere yük Güçlerin yükselmelerinin ve çäküglerinin esas olarak kara ve deniz gücü teknolojisinde ortaya çikan ve bir ülkeye bir bagkasmdan daha yararh olabilecek degigikliklere bagh oldugunu dügünmek zordur.* Silahlarda küçük çapli pek çok degigiklik elbette olmuytu: Çakmakh(halkali süngülü) tüfek, kargili askeri muharebe meydanmm diginda birakäzellikle yaptigi yeni 1760'larda Gribeauval'm Fransa'da ti; tasarimmi tipler sayesinde, top çok daha hareketli bir silah haline geldi; carronade diye bilinen (ilk kez 1770'lerin sonunda Îskoçya'da Carron firmasinca yapilan) kahn, daha kisa menzilli deniz topu savag gemilerinin vurucu gücünü artirdi. Ayrica, taktik dügüncesinde geligmeler oldu; geri planda ise nüfus ve tarimsal verimdeki sürekli artiglar, 18. yüzyilm sonlarmda daha- genig askeri birliklerin (tümen,kita) olugturulmasma ve bunlarin zengin tarim alanlari sayesinde daha kolayca beslenmelerine imkân sagladi. Bununla birlikte, Wellington'un 1815'teki ordusunun Marlborough'un 1710'daki ordusundan önemli ölçüde farkh olmadigmi, Nelson'un savag filosunun ise kargismda XIV. Louis'in gemilerini bulan filodan çok büyük bir teknolojik üstünlük tagimadigim söylemek yerinde -kuvvetli
"büyük
olacaktir.2 Gerçekten
de, 18. yüzyil boyunca kara ve deniz güçleri açisindan gelen en önemli degigiklik, devletin artan etkinligi yüzünden teykilatlanma konusunda olmustu. Bu degigikligin en tipik örnegi, kugkusuz Colbert,. Le Tellier gibi bakanlarm ve ötekilerin, kralm ülke içindeki gücünü oldugu kadar, älke digmdaki ününü de artirmaya kararli olduklari XIV Louis Fransa'si idi. Görevli memurlarin ordunun finansman, ikmal maddeleri ve tegkilat iglerini denetledikleri bir Fransiz savag bakanhšmm kurulmasi ve Martinet'nin de genel müfettig olarak çahymasi, egitim ve disiplin konusuna yeni standartlar getirdi; meydana muhtemelen
Sözgelimi, buharla çalgan savaç gemilerinin
tanya'ya,
I
Fransa aleyhine
i
1860'tan
yarar saglamasi
109 I I
(kömürüaz olan)
sonra
gibi.
(kömürübol
olan)
Bri-
Güne; Kralin muazzam ordusunun bakimimn saglanmasi için karada kiglalar, hastaneler, tären alanlari ve her türlü deponun olugturulmasi, bunlara ek olarak denizde de merkezi teykilati olan muazzam bir filonun geligtirilmesi -- iyte tüm bunlar äbür güçleri, gälgede kalmak istemedikleri için Fransa'yi kendilerine örnek almaya zorladi. Askeri gücün devlet tarafindan tekellegtirilmesi ve bürokratlagtmlmasom ma" konusunun önemli bir parçasim olugturdugu ortadadir; bu kargihkh bir süreçti çünkü devletin otoritesinin ve kaynaklarmin artmasi, silahh kuvvetlere yüzyil änce çogu kez sahip olmadiklari ölçüde bir süreklilik kazandirdi. Artik yalmzca ordular ve donanmalari degil, savaç akademileri, kiglalar, gemi bakim merkezleri vb. ve bunlari igler halde tutacak yöneticilerle çok daha geligmig bir altyapi vardi. Güç, ister Dogu Avrupa'daki aydm mutlakiyetçilik, ister Britanya'daki parlamenter denetimcilik ve isterse daha sonraki tarihlerde devrimci Fransa'nm demagojik güç1eri aracihgiyla ortaya çiksm, artik, ulusal güç demekti? Öte yandan teykilatlanma konusundaki bu tür geligmeler bagka devletlerce hizla kopya edilebiliyor (bununen dramatik örnegini 1689'dan sonraki birkaç onyil içinde Rus Ordusunu degigime ugratan Büyük Petro vermigtir) ve bir ülkenin Büyük Güç konumunu korumasi için tek bagma bir güvence olugturmu"uluslay-
"profesyonel",
"daimi"
"kralhk"
yordu.
Büyük Güçlerin 1660-1815 yillari arasmda birbirlerine kiyasla sahip olduklari konuma açiklarken, askeri nitelikli olan tam anlamiyla bu geligmelerden çok daha önemli iki etken daha vardi, maliye ve cografya. Bunlar birlikte ele alinirsa bu iki unsur çogu kez etkilegim içindeydi- ilk bakigta bu dönemdeki pek çok savagin yol açtigi gairtici bir bagari ve baçarisizhk duzeni gibi gärünen yapi, daha genig bir anlam kazanacaktir. -çünkü
"MALÎDEVRIM" Bundan önceki bölümde gösterildigi gibi maliyenin ve devlete gelir verimli bir ekonomik tabanm önemi, Rönesans hükümdarlarinca zaten anlagilm1gt1. 18. yüzyilda büyük askeri kuruluglara ve savag filolarina sahip ancien régime* monargilerinin yükseligleri, yönetimin ekonomiyi besleme ve söz konusu olan paralari bulacak ve bunlari yönlendirecek kurumlari olugturma zorunluluklarini artirdi." Ayrica 16891815 arasi çikan yedi buyük ingiliz-Fransiz çatigmasi, Birinci Dünya Savagi gibi dayaniklihk mücadeleleriydi. Btt nedenle zafer, kredisini kosaglama kapasitesi daha büyük olan gücün ruma ve ikmal maddeleri saglayan
Ancien régime:
1789 Fransa
Devrimi äncesine özgü düzen.
-
\
ç.n.
I i
110
I
I I
dogrusu Britanya ve Fransa, çogu kez ittifaklar kurduklari için, oldu. Bunlar, bu kapasitesi daha büyük olan Buyük Güç ortakhšmmsirf .ortaklik olduklari savaglari için daha uzun surmüglerdir; çünkä kaynaklari tükenmekte olan bir taraf, savag halinde kalabilmek ugruna borç ve takviye saglamak üzere daha güçlü bir müttefike bagvuruyordu. Savaglar, pahali ve ylpratici çatigmalar olduklari için çarpigan taraflarözdeyiçi kullanirsakdan her birinin giddetle ihtiyaç duydugu gey sonlari idi. yüzyihn 17. ile 18. yüzyilin baglapara, gene para" "mali inda adlandirilan geligmenin arka plagörülen' ve devrim" diye nmda yer alan gey de iyte bu ihtiyaçti; bu tarihlerde birtakim Bati Avrupa devletleri savaglarinm giderlerini karydayabilmek icin oldukça karmagik bir bankacilik ve kredi sistemi geligtirdiler. Bu dänemde ortaya çikan mali degigikliklerin, askeri nitelikli olmayan bir ikinci sebebi oldugu da dogrudur. Sürekli olarak, özellikle de 1693'te Portekiz Brezilya'smda altm bulunmasmdan änceki yillarda yaanan metal para sikintisiydi bu sebep. Avrupa'mn Dogu ile olan ticareti 17. ve 18. yüzyillarda artig gösterdikçe, ticaret açiklarmi kapamak için digari giden gümüg miktari da artti ve bu durum her yerdeki tüccar metal para sikmtismdan gikâyet etmelerine yol açt1. Buna ve saticilarm ek olarak Avrupa'am, özellikle de kumag ve deniz malzemeleri gibi temel ürünler ticaretindeki sürekli artig, ortaçaš Avrupa'sma özgü mevsimlik panayirlarm yerlerini sürekli takas merkezlerine birakma egilimiyle birlegerek, ödemeleri giderek daha düzenli ve önceden belli bir hale getirdi ve böylece kambiyo seneti ve kredi seneti kullammi arti·i. Õzellikle Amsterdam'da ve ayrica Londra'da, Lyons'da, Frankfurt'ta ve daha bagka kentlerde öbek öbek faizeiler, mal ahm satimcilari, sarraflar (bunlarçogu kez borç da veriyorlardi), borç senedi tüccarlari ve sayilari artmakta olan anonim girketlerin hisseleriyle i; gören komisyoncular türedi. Rönesans Îtalya'sinda gärülen bankacilik uygulamalarmi benimseyen bu kigi ve kuruluglar, erken modern çag dünya ekonomisini destekleyecek bir ulusal ve uluslararasi kredi yapismi düzenli bir biçimde -daha
-eski
"para,
yarattilar.
Bununla birlikte, Avrupa'daki devrim"e en genig ve en sürekli destek savaglardan geldi. II. Philip döneminin mali yükleri ile Napolfark yalmzca derece farki olsa yon döneminin mali yükleri arasmdaki da, yeterince önemli bir farkti. 16. yüzyildaki bir savagtn maliyeti milyon sterlin hesaplarlyla ölçülebiliyordu; 17. yüzyilm sonunda bu maliyet on milyonlarca sterline yükselmigti; Napolyon Savaginm sonunda ise baglica savaççi ülkelerin giderlerinin yilda yüz milyon sterline ulagtigi oldu. Büyük Güçler arasinda sürüp giden ve sik sik görülen bu çatigmalari ekonomik açidan degerlendirirken bunlar, Batmm ticaret ve sanayi alanindaki yükseligini frenlemekten daha çok, yararh mi olmuçtur "mali
111
sorusuna hiçbir zaman doyurucu bir kargihk verilemez. Verilecek kargihšin ne olacagi buyük ölçüde, insanm bir ülkenin salt büyümesini ya da uzun bir çatigmadan önce ve sonraki nispi zenginligini degerlendirmesine göre degigecektir. Açik olan nokta gudur ki, 18. yüzyilm en bagarili devletleri bile bu dänem savaglarmin ve giderlerini olagan gelirlerinden hemen ödeyemediler.' ûstelik vergilerdeki çok büyük artiglar, bunlari toplayacak mekanizma bulunsa bile ülke içinde huzursuzluklara yol açabiliyordu; bundan da tüm yönetimler çekiniyordu -- özelsirada likle de o kargilarmda yabanci dügmanlar varsa. Sonuç olarak bir yönetim için savagi yeterince finanse edebilmenin tek yolu borç almakti. Tahvil ya da makam satigi yaparak, daha da iyisi devlete para veren herkese uzun vadeli ciro edilebilir faizli hisse senetleri satarak. Paranm gelecegini bilen devlet görevlileri ordu müteahhitlerine, zahire tücoarlarma, gemi yapimcilarma ve silahli kuvvetlerin kendisine yapilacak ödemelere izin veriyorlardi. Pek açidan, büynk miktarda paranm toplamp, toplanma iglemiyle egzamanh olarak harcandigi bu iki yönlü sistem bir körük gibi igleyerek, bati kapitalizminin ve ulus-devletinin geligimine hiz verdi. Ancak butür bunlar, sonradan bakildigmda ne kadar dogalmig gibi götünürse gärünsün, bäyle bir sistemin bagarisom iki çok önemli etkegerekir: Borç bulunabilmesi için oldukne bagh oldugunu vurgulamak mekanizma yeterli bir ça ve yänetimin para piyasalarmda sahip oldugu korunmasi. Her iki bakimdan da Hollanda Cumhuriyeti bai çekiyordu bu da gagirtici degildi çünkü oradaki tüccarlar yönetimin bir parçasiydilar ve devlet iglerinin yönetiminde, maliye alamnda, sözgelimi bir anonim girketin yänetiminde uygulanan dogruluk ilkelerinin geçerli olmasim istiyorlardi. Bu sebeple vergileri yönetim giderlerini kargilamak üzere etkili ve sürekli bir biçimde artiran Hollanda Parlamentosu, faiz oranlarmi çok dügük olarak koyabiliyor ve böylece geri ödemeler dügük kallyordu. Amsterdam kentindeki çegitli mali etkinlik1erle takviye edilen bu sistem, Hollanda Cumhuriyetine kisa sürede senet tahsili, para degigimi ve kredi temini gibi konularda uluslararasi bir ün kazandirdi; bu da dogal olarak, uzun vadeli devlet borçlarimn tümüyle normal saytidigi bir yapi atmosfer-olugturdu. Amsterdam äyle büyük bir bagariyla Hollanda'daki fazlasi"nm merkezi haline geldi ki çok geçmeden yabanci girketlerin bisselerine yatirim yapiyor ve hepsinden önemlisi de, sava; sirasmda yabanci hükümetlerce verilen çegitli borçlari taahhüt edebiliyordu.' Bu etkinliklerin Hollanda Cumhuriyetinin ekonomisi açisindan yasonuçlari rattigi burada. incelemek gerekmez; ancak qurasi açiktir ki, her çeyden önce geligen bu ticari ve verimli tabanla desteklenmese, Amsterdam Avrupa'nm mali bagkenti haline gelemezdi. Üstelik çok uzun "modern"
.çok
"kredi"nin
-
-ve
"sermaye
I
I
112
l
'
I
I
vadedeki sonuç muhtemelen sakincah olmugtu; çünkü devlet borçlarmdan düzenli olarak gelen faizler Hollanda Cumhuriyetini imalat sanayiinden gittikçe daha çok uzaklagtirarak bir rentier ekonomi içine soktu; yüzy111n sonlarma gelindiginde Hollandah bankerler sermayelerini 18. genig çapli sanayi atihmlarinda riske atma konusunda isteksiz hale geldiler; äte yandan bulunan borçlar da Hollanda hukümetinin yükü bindirmig ve bu borçlar, hem ücretleri sirtma muazzam bir borç rekabete izin vermeyen düzeylere çikaran üretim ve satig lgem fiyatlari vergileriyle ödenmigtir? Tartigmamiz için daha önemli olan nokta gudur ki Hollandalilar yabanci devlet borçlarmi taahhüt ederken mügterilerinin dinsel inançlarina ve ideolojilerine gösterdikleri ilgi, onlarm mali istikrarlarma ve güvenilirliklerine gästerdikleri ilgiden çok daha azdi. Buna uygun olarak Rusya, Ïspanya,Avusturya, Polonya ve Ïsveç'everilen borçlar için getirilen sözlegme kopullari tek tek her birinin sahip oldugu ekonomik potansiyelin, bankerlere gösterdikleri kargihšm, faiz ve prim ödeme sicillerinin ve sonuçta bir Büyük Güç sava mdan baçanyla çikma ihtimallerinin ölçüsü olarak görülebilir. Böylece, 18. yüzydin sonunda Polonya devlet tahvillerinin bag agagi gitmesi, bunun tersine Avusturya'nin onyillarca süren kreçogu kez göz ardi edilen- saglamligi, bu iki devdisinin dikkat çekici nispi ämürlerinin letin aynasi da olmuytur.' mali Ancak kudret ile güç politikasi arasmdaki bu kritik iligkinin rakip olan örnegi, birbirlerine dönemin buyük iyi iki ülkesi Brien en çekigmenin ile ilgilidir. Aralarindaki tanya ve Fransa sonucu tüm Avruetkilediginden, ikis.inin yagadiklari dengesini bu deneyimi biraz aypa rmtili olarak ele almak yerinde olacaktir. Büyük Britanya'nm 18. yüzydda --askeri gücün verdigi fazla gururun, ekonomik geriligin ve kati bir sinif sisteminin olugturdugu kaygan bir zemin üzerine kurulmuy ancien règime Fransa'sina kiyasla-- tag gibi saglam ve kargi konulamaz bir biçimde büyüyen bir ticari ve sinai güce, sarsumasi mümkün olmayan mali krediye ve esnek, yukari dogru hareketli bir sosyal yaplya sahip oldugu yolundaki eski gärüg artik inandirici gelmiyor. Fransiz vergi sistemi kimi yönlerden Ingiltere'dekine göre daha az regressif* idi. Gene kimi yänlerden, 18. yüzyildaki Fransiz ekonomisi kömür gibi çok önemli bir kalemdeki stoklarm smirh olmasma ragmen, bir sanayi devrimine ·kolayca
-ve
-
dogru hamle"ye geçildigini gösteren hareket belirtileri sergiliyordu. Fransa'nm silah üretimi oldukça gelismigti ve beceri sahibi pek çok zanaatçisi ve bazi güçlü girigimcileri vardi.'° Daha kalabahk nüfusu ve daha genig tanm alanlari ile ada kompusundan zengindi; devlet gelirleri ve ordusunun büyüklügü Avrupah rakiplerinin hepsini cüce birakiyor"ileri
*
Regressif: Vergi
matrahi
yükseldikçe
vergi oranimn
113
azalmast.
-- ç.n.
du. Westminster'm partilere dayali politikasma kiyasla, dirigiste' olan Fransiz rejimi de Fransa'ya daha tutarh, gelecegi daha belirli bir ülke görünümü veriyordu. Bunlarin bir sonucu olarak Ingilizler gözlerini Man¢m öbür yakasma çevirip baktiklarmda, kendi ülkelerinin güçlü yanlarindan daha çok, nispi zayifhklarmin farkma variyorlardi. Buna ragmen, Ingiliz sisteminin maliye dünyasmda sahip oldugu çok önemli avantajlar, ülkenin savag zamanmdaki gücunü artiriyor, baise politik istikrara ve ekonomik büyümeye destek saghrig zamamnda yordu. Ingiltere'deki genel vergi sisteminin Fransa'dakinden daha regressif oldugu dogruydu -yani Ingiltere dolayli vergiye dolaysiz vergiden çok daha fazla yaslanmigti- ama öyle görünüyor ki birtakim özellikleri sayesinde, vergi sistemi halkin öfkesini çok daha az çekiyordu. Sözgelimi, Ìngiltere'de Fransa'daki gibi sürüyle vergi kesenekçisi, toplayicisi ve bagka tür aracdar yoktu; Ingiliz vergilerinin çogu (birkaç temel ürün üzerindeki üretim ve satig vergisi)- ya da yabancilarm caami yakiyordu (gümrükvergisi); Fransiz tüccarlari çok kizdiran ve iç ticareti köstekleyen ülke içi geçig resimleri yoktu; ingiliz toprak vergisi -18. yüzyihn buyük bir bölümündeki temel dolaysiz vergiydiayricaistisnalara izin vermiyor ve toplumun büyük bir kesimi için ."göhkh runmez" kahyordu; bu çegitli vergiler seçimle olugturulan bir mecliste tartigihyor ve toplanmalari için gerekli olan yetki burada veriliyordu; bu kurulugun tüm kusurlarma .ragmen Fransa'daki ancien règime'e oranla daha çok temsili niteligi vardi. Buna önemli bir nokta olarak Ingiltere'deki kigi bagma gelirin daha 1700'de bile Fransa'dakindeñ biraz daha yüksek oldugunu eklersek, bu ada devleti halkmm Fransa'daki halka göre daha yuksek oranda vergi ädemeye istekli olmasi ve bunu yapacak durumda bulunmasi pek de çaqirtici degildi. Son olarak tistiklerle ortaya konmasi zor olsa da- gu söylenebilir ki, Îngiltere'deki daha hafif dolaysiz vergi yükü toplum içinde durumu iyice olanlarm tasarruf yapma egilimlerini artirmakla (ve böylece barig zamamada yatisermayesinin saglarnakla) birikmesini kalmamis, savag zamaninda rim daha yüksek toprak vergileri ve 1799'da da ülke çapindaki olaganüstii durum kargismda gelir vergisi kondugunda vergilendirilebilir servet açisindan çok büynk bir rezerv yaratmigtir. Böylece Îngiltere, Napolyon Savaglari dönemine gelindiginde nufusu Fransa nüfusunun yarisindan\ vergi gelirlerini, tarihinde ilk kez az olmasina ragmen salt anlamdaki olmak üzere, her yil kendinden daha büyük olan kompusunun topladigi "görünmez"di
-ista-
miktarin
uzerineçikariyordu.
Ancak bu bagari ne kadar dikkat çekici olursa olsun, ingiliz ve Fransiz kredi sistemleri arasmdaki daha änemli farkin yaninda gölge-
,
Dirigiste: Güdümlü. - ç.n. 114
I
i
de kalmaktadir. Gerçek çuydu ki, 18. yüzyil çatigmalarmin büyük bir bölümünde, ek savag harcamalari için destek saglamak üzere elde edilen fazladan paranin yaklagik dörtte üçü borçlaria saglanmisti. Ingiltere'nin avantajlari bu noktada bagka her yerde oldugundan daha kesindi. Bunlardan ilki yeterli bir biçimde uzun vadeli borç1ar bulunmaolarak, gelen borçlarin faizlerinin (ve ana sini ve bununla egzamanli paralarimn) aksatmadan ödenmesini saglayacak kurumsal bir çerçevegeligtirilmesiydi. Ingiftere Merkez Bankasmin 1964'te (öncebir sain v q dönemi önlemi olarak) kurulmasi ve bundan kisa bir süre sonra da bir yandan devlet borçlarinin dúzene sokulmasi öte yandan borsabankalari"nm buyümesi, hem yönenm serpilip geligmesi ve timlerin hem igadamlarimn kullanimi için hazir olan para arzmi artirdi. Kâgit paranin çegitli biçimlerde ve agir bir enflasyon ve kredi kaybi "tagra
sagladi.
"ekonomik"
"mali
"kredi"si
,
'
artigi, metal para sikintisi çekilen bir çagda pek çok yarar ek vergi çikarma Ancak birbiri ardma gelen parlamentolar yetkileriyle devlet borçlarmin güvencesi olmasalar; hükümetler --Walpole kabinesinden genç Pitt kabinesine kadar- kendilerinin de mali yönetim esaslariyla hareket ettikleri konudürüstlük ve sunda özellikle bankerleri ve genelde de halki ikna etmek için çok çahgmasalar, ticaret ve sanayiinin araliksiz, kimi dallarda da olaganüstü elde edilen gelire geligimi, gümrüklerden ve üretim-satty.vergilerinden ek artiglar saglamasa, devrim" pek bagarili olmazdi. Savagm baglamasi bile, krallik donanmasi ulusun denizaqiri ticaretini koruyup dügmanlarminkine engel oldugu sürece, bu artiplari durdurmamigtir. Bagtaki belirsizliklere, epey büyük politik muhalefete ve 1720'deki ünlü South Seas Bubble'm* mali açidan neredeyse bir yikima yol açsaglam ragmen temellere dayaniyte bu Britanya'nm masma maktaydi. Konuyu anlatan bir tarihçi "Ingiltere devlet maliyesi tüm yönetim kusurlarma ragmen, bu yüzy111n geri kalan bölümlerinde öbür Avrupa maliyelerinden daha dürüst ve bagarili olmayi sürdürolmaksizin
-
demektir. Butün bu olanlarm sonucunda, yalmzca faiz oranlari düzenli olarak dügmekle kalmadi** Ingiliz devletinin hisse senetleri de yabanci yatirimcilar, özellikle de Hollandalilar için gittikçe daha çekici hale geldi. menkul kiymetlerin Amsterdam piyasasmda düzenli iglem görmesi, Bu Ìngiltere-Hollanda ticari ve mali iligkiler baglantismm önemli bir parçamügtür."" .
South Seas Bubble: South Sea girketinin hisse senerleriyle ilgili olarak baglayan ve 1720'de pek çok yatirimeimn yikima ugramasma yol açan vurguaculuk olay1. ç.n. ** sirasmda Avusturya Taht Savaglari (1739-1747) hükümet yüzde üç ya da dört faizle zamanmda geçerli olan falz orarurun yaBu, Marlborough büyük borçlar alabiliyordu. rislyd1.
115
haline gelerek her iki ülke ekonomisi üzerinde de önemli etkiler yapGüç politikasi açisindan bakildiginda ise Hollanda Cumhuriyeti kaynaklarimn, tekrar tekrar hatta .Fransa ile olan rahatsiz edici bir tarafsizliga büründügü zaman bile, nasil savag halindeki Ïngiltere'ninimdadina yetistigini gösterdiši için anlam tagir. Bir tek Amerikan Bagimsizlik Savagi sirasmda çatigmanin Britanya diplomasisi ve ticaretindeki zayifhklarm en çok belli oldugu, bu sebeple de kredi itibarmin en çok dügtügü bir çatigma olmasi anlamhdir- Londra daha yüksek faiz oranlari önermeye hazir oldugu halde, Hollanda'dan akan paranm kaynagi kurumaya yüz tutmuytu. Hollanda, 1780'de Fransa saflarinda sagirdigi Îngiliz Hükumeti kendi ekonomisinin gücünün vaya zaman ise, ve hazirdaki yerli sermaye miktarmin borçlarinin hemen tümünün yerli si
ti."
-bu
yatirimcilar
tarafindan
ödenmesine
imkân verdigini
gärdü.
Britanya'nm savag borçlari saglama kapasitesinin sonuçta bu konuda elde etmig oldugu bagarinm- boyutlari Tablo 2'de görüldügü -ve
gibi özetlenebilir: TABLO
BRÏTANYA'NIN
2
DÖNEMINDEKIGIDER VE GELIRLERI,1688-1815 SAVAS
(sterlinolarak)
Dönem bag ve sonundaki de dahil olmak
Borçlarin
üzere yillar 1688-97 1702-13
Toplam gider
Toplam gelir
49.320.145
32.766.754
93.644.560
64.239.477
Borçlarla saglanan
denge
1756-63 1776-83 1793-1815
95.628.159 160.573.366 236.462.689 1.657.854.518
65.903.964 100.555.123 141.902.620 1.217.556.439
16.553.391 29.405.083 29.724.195 60.018.243 94.560.069 440.298.079
Toplamlar
2.293.483.437
1.622.924.377
670.559.060
1739-48
Bu rakamlar ke bu sayede
stratejik
gider içindeki yüzdesi 33,6 31,4 31,1 37,4 39,9 26,6 33,3
.
açidan
öyle bir sonuca yol açmiglardir ki, üliçin vergi gelirleriyle tamamen orantisiz bir harcaolan múcadelesine, ma yapraig ve böylece, Fransiz ve müttefikleriyle geiçin\ mi ve asker sayisi açisindan, etkileyen sonucu ve daha önce savag ayrilmig olan kaynaklarm boga gitmemesini saglayan bir fark unsuru katmigtir."14 18. yüzyildaki ingiliz yorumcularm çogu, ulusal borcun sonuçlar büyüklügü ve yol açabilecegi kargisinda urkmuglerdirama (Bishop Berkeley'nin dedigi gibi) kredi itibari "Ingiltere'nin Fransa karismda sahip oldugu baghca üstünlük" olarak kalmigtir. Son olarak da devlet harcamalarindaki çok büyük artig ve äzellikle donanma komutanhgi için üstlenilen taahhütlerin demir, tahta, kumag ve bagka mallar "savag
116
|
besleme döngüsü" doiçin yarattig1 muazzam ve sürekli talep, bir sanayi üretimini desteklemig ve ülkeye Fransa bu ingiltere'nin gurmug, karpsinda yeni bir üstünlük saglayacak bir dizi teknolojik atilim için itici güç olugturmugtur." Fransizlarm, Ïngilizlerinbu egilimlerine neden ayak uyduramadiklarim anlamak artik kolaydir." Her geyden önce dogru dürüst bir devlet maliyesi yoktu. Fransiz hükümdarmm mali içlemleri, ortaçaglardan "geri
aplayarak
-kent
çeyitli gruplar
yönetimleri,
rahipler
smifi,
tagradaki
dieclisler ve giderek daha büyük älçüde vergi kesenekçileri- tarafmdan bunlar, gelecek kazançtan pay kargiliginda kralhk getoplaylp lirierini kralhk tekellerini denetliyor, bununla egzamanh olarak söz konusu iglemlerden beklenen gelir kargihšmda faiz oranlariyla- Franstz hükümetine para veriyorlardi. Bu sistemin para yemeye elverigli yani yalmzca tütün ve tuz vergilerini toplayan kesenekçiler için säz konusu degildi; kilise bölgesi toplayicilari, yöre toplayicilari ve taille sorumlu olugan gibi dolaysiz vergilerden genel bälge toplayicilarindan geçerliydi. paralatoplayicilar hiyerargisi için Bunlarin her biri, tum bir ahyordu; ayrica ri bir üst makama iletmeden önce kendi her biri yaptiklari i; için bagta ödedikleri bedel üzerinden yüzde beg faiz sagliyordu; daha kidemli memurlar ise ellerine geçen parayi kralhk hazinesine iletmeden önce, devlet müteahhitlerine dogrudan ödeme yapmak vermekle suçlamyorlardi. Eu kimseler de kralliga -faizleda ücret ya borç veriyordu. Böylesine gevgek ve geligigüzel bir yapi, niteligi geregi bozuk bir yapiydi ve vergi ynkümlülerinin ödedikleri paralarin çogu gahislarin elinde kahyordu. Zaman zaman, özellikle de savaglarm ardmdan maliyeciädemeye ler aleyhine sorupturmalar aç1hyor, bunlarm çogu ediliyor, ancak oranlarini ya.da daha dügük fai-z kabule razi burlar soolarak göstermelik tarihçi, getirmeyen kaliyord.u. Bir hareketler nuç suçlu sistemin kendisiydi,"" demektedir. Bu kätü igleyigin ikinci bir sonucu da en aindan Necker'in 1770'll yillarda yaptigi reformlara kadar, genel anlamda bir devlet muhasebesinin bulunmayigiydi; yilhk gelir ve gider hesaplari ve açiklar sorunu hemen hiç önemsenmiyordu. Kralhk, ordunun ve sarayin acil ihtiyaçlari için para bulabiliyorsa, ulusal borcun sürekli tirmanig pek az deger tagiyordu. Bu tür sorumsuzluk örneklerini daha önceki zamanlarda Stuartlar düellosunda da vermiglerdi ama 18. yüzyilda Ïngiltere'nin üstünlük avantajlar saglayan parlamento denetimli bir tür devkendisine sayisiz let maliyesi geligtirmis oldugu bir gerçektir. Bunlarm arasinda özellikle önemli olanlardan biri guydu, devlet harcamalari ve ulusal borçlardaki "yürütülmügtü",
-yüksek
"kesinti"lerini
"tazminat"
"gerçek
Îngiltere'nin ticaret
sanayi yatirimlarina zarar vermemigken (ve belki de bunlari desteklemigken) Fransa'da egemen olan kogullar, serartig
ve
117
maye fazlasi olanlari i; yatirimlari yapmaktan çok bir mevki ya da yilhk gelir satm alniaya özendirmig görünüyor. Kimi zaman, borçlar dogru dürüst yönetilsin ve ucuz kredi saglansm diye Fransa'da ulusal bir banka olugturma girigimleri yapildigi da dogrudur; ancak bu projeler her zaman mevcut sistemden çikarlart olanlarm direnciyle kargilagti. Böylece Fransiz Hükümetinin mali politikasi, eger böyle bir adi hak edecek bir politikasi olmugsa, kit kanaat geçinmekti. Fransa'nin ticari geligmesi de çegitli biçimlerde aksiyordu. Sözgelimi, La Rochelle gibi bir Fransiz limanmm Liverpool ya da Glasgow yanmda ne tür olumsuzluklar içinde igledigini görmek ilginçtir. Her üçü de hizla geligen 18. yüzyil "Atlantik ekonomisi"nden yerar saglamaya hazirdilar ve La Rochelle'in yeri Bati Afrika ve Bati Hint Adalariyla olan ticaret üçgeni için äzellikle uygundu. Bu tür ticari emeller açismdan büyük bir anssizlik olarak La Rochelle "Para taleplerinde gözü doymaz, yeni ve daha genig gelir kaynaklari arayiglarmda aman vermez" olan kralhk tarafmdan pek çok kez soyuldu. Defaten adaletsiz ve keyfi olarak dolaysiz ve dolayli ticaret vergisi" alinmasi ekonomik büyümeyi geciktirdi; devlet görevlerinin satilmasi yerel sermayeyi ticari yatirimlardan uzaklagtirdi, rügvetçi devlet memurlarmin zorla aldiklari ücretler bu egilimi güçlendirdi; tekelci girketler serbest girigimi baltaladi. Kralhk, ayrica 1760'larda Rochellelileri büyük ve pahali bir arsenal yapmaya zorladi (yoksakentin tüm gelirlerine el konacakti!); bir quid pro quo* saglamadi. Fransiz ama savag oldugu zamanlarda yönetimi genellikle, deniz kuvvetlerinden çok kara kuvvetlerini kullanarak ulaçabilecek hedeflere agirlik verdiginden, üstün kralhk donanmasiyla sik sik girdigi çatigmalar La Rochelle için bir y1kim oluyordu; ticaret gemilerine el konuyor, kâr getiren käle ticareti kesintiye ugruyor ve Kanada ile Louisiana'daki pazarlari devre digi kaliyordu üstelik bunlarin hepsi de deniz sigortasi oranlarinin firladigi ve olaganüstü durum vergilerinin kondugu bir zamanda oluyordu. Son bir darbe olarak Fransiz yänetimi sava; sirasinda çogu kez denizagiri sömürgecilerinin tarafsiz gemilerle i; yapmasina izin vermek zorunda kaliyor ama bu durum barig yapildiginda söz konusu pazarlarm yeniden ele geçirilmesini çok daha zorlagtinyordu. Tüm burlara kiyasla Ingiliz ekonomisinin Atlantik sektörü 18. yüzyil boyunca düzenli olarak geligti ve savag sirasinda (yönetimdestekli Fransiz korsanlarmin saldirilarina ragmen) kazanç ile ile egemenligm birbirlerinden ayrilmaz oldugu gorugugucun, ticaret nü benimseyen bir yönetimin sürdürdügü politikalardan yarar sagladi." Fransa'mn mali konularda olgunlaçamamasmm en kötü sonucu ise, ordu ve donanma gücünün savag sirasinda çegitli biçimlerde agmmaya "agir,
-
Quidpro
quo: Bayka bir geyin yerini tutan karphk.
-
ç.n.
118
I
I
.
I
Sistemin iyi iglemeyigive güvenilir olmay1;i yuzünden (sözgelimi) denizeilik ikmal maddelerinin saglanmasi daha uzun bir zaman ahyor, müteahhitler de çogu kez Ïngiliz ya da Hollanda deniz kuvvetlerinden istenebilecek miktarm uzerindebir para istemek durumunda kahyorlardi. Savag zamam büyük miktarlarda para bulmak, 1770'li ve oranda 1780'li yillarda Hollanda'dan -giderek artan para saglandigi zamanlarda bile,. Fransa kralligi için daha büyuk bir sorundu; çünkü geçigte parasimn degerini sik sik yükseltmig olmasi, borçlarmin bir bölüIhünü reddetmesi ve elinde kisa ve uzun vadeli borç senetleri olanlar karpsmdaki keyfi hareketleri, bankerlerin ingiliz yönetimi ve Avrupa'daki çogu yönetimden istediklerinden hayli yüksek olan faiz oranlari çaresizlik içindeki Fransa devletinin de bunlara razi talep etmelerine açiyordu.* daha fazlasmi ödemeAncak umduklarindan olmasma- yol sureli bir savagta ye hazir olmalari bile Bourbon hükümdarlarmm uzun bütün güçlerini ortaya däkecek bir askeri çaba için gerekli olan miktarlari saglamasma yetmiyordu. Fransizlarm bu nispi zayifligmm en iyi örnegi Amerikan Bagimsizlik Savagmi izleyen yillarda gärülmugtür. Bu Ïngilizieriçin hiç de parlak bir savag olmamis, en büyük sömurgelerini kaybetmigler ve ulusal borçlari da yaklagik 220 milyon sterline firlamisti;-ancak bu paralar çogunlukla yüzde üç gibi dügük bir faizle almmig oldugundan, yllhk geri ödeSavagm Fransa için gerçek meler-ancak 7,33 milyon sterline variyordu. olmuçtu; maliyeti ise buna gäre epeyce dügük ne de olsa çatigmaya ardmdan, iglerin yarilandigi Necker'in bütçeyi denklestirme çabalarinm çok agamada olmak ilk buyük bir ordu kullangirmig üzere kez bir ve mak zorunda kalmamigti. Bununla birlikte, savag Fransiz yönetimine en tumü Íngiaz bir milyar livreye mal olmuy ve bu tutarm hemen hemen oranlariyla liz hükümeti için mümkün olandan en az iki kat yüksek faiz alinan devlet borçlan sayesinde ädenmigti; Her iki ülkede de faiz ädemeleri devletin yilhk harcamalarmm yarismi tutuyordu' ama 1783'ten borçlar-inda istikrar saglamak ve kredilerini güçlendirmek sonra toplam amaciyla Îngilizler hemen bir dizi önlem almaya girigtiler (amortisman fonu, konsolide bir gelirler fonu ve devletin hesap iglerinde saglanan iyileptirme) bunlar belki de genç Pitt'in en büyuk bagarilariydi. Fransa cephesine biçimde gelince, Ingiltere'nin durumuyla zitlik olugturacak ahndi; gelirler çünkü barig miktarda yil büynk yeni borç her yetmiyordu; yillik bütçe zamanindaki harcamalara bile hiçbir zaman açiklari büyüdükçe devletin kredisi daha da zay1fladi. Bunlarm insam irkilten istatistiksel sonucu guydu, Fransa'nm 1780'leugramasiydi."
-ve
-
"normal"
*
Oysa Fransa, XIV. Louis'ain ilk yillarmda
dügük faiz
oranlariyla
borç
alabilmigtt.
119
Stuartlara, hatta III. William'a
göre daha
rin sonundaki
ulusal borcu hemen hemen Ingiltere"ninborcuyla lagik 215 milyon--sterlin--- ayni olabilirdi ama yillik faiz ödemeleri neredeyse onun iki kati, yani 14 milyon sterlindi. Daha da kötüsü birbiri ardina gelen maliye bakanlarinm yeni vergiler koyma çabalari, halkm -yak-
gittikçe sertlegen tepkisiyle kargilagti. Zaten Fransa'daki ancien règime'in kesin çökügünü de Callonne'un önerdigi vergi reformlari, bunun Soylular Meclisinin toplanmasma yol açmasi, parlament'lere kargi yapilan hareketler, hazine ödemelerinin askiya alinmasi, bunun ardinda da (1614'ten sonra ilk kez olmak üzere) Genel Meclisin 1789'da toplantiya çagrilmasi baglatmigtir." Devletin iflasiyla devrim arasmdaki baglanti fazlastyla açikti. Bunlari izleyen son derece ašir kogullar altmda, hükümet giderek daha çok (1789'da 100 milyon, 1790'da 200 milyon livre kargiugmda) para basti; Kurucu Meclis de bunun yerine aldigi önlemle kilise arazilerine el koyarak bunlarm tahmini degerleri üzerinden kâgit para çikardi. Tüm bunlar enflasyonun daha çok artmasma yol açti ve 1792'de alinan savag karari enflasyonu daha da körüklemig oldu. Daha sonralari hazinenin kendi içinde yapilan idari reformlar ve devrimci rejimin genel durumun gerçekte ne oldugunu anlama kararhligi sayesinde, Ingiltere'de ve bagka yerlerde gärülen örneklere benzeyen birlik saglamig, bürokratik bir gelir-toplayici yapinin düzenli bir biçimde meydana getirildigi dogrudur; ama-1815'e kadar süren iç çalkantilar ve ülke digmdaki agiri genigleme, Fransa ekonomisinin en büyük rakibinden daha da geride kalmasina sebep oldu. Sürmekte olan geçoigte kalmig- savaglarm giderlerini kargilamak üzere gelir bulma sorunu tüm rejim ve devlet adamlarmi ugragtirmigtir. Barig zamaninda bile silahh kuvvetlerin bakimi bir ulkeninyaptigi harcamalarin yüzde 40 ya da 50'sini tutuyordu; savag sirasmda ise bu oran kat kat artmig olan giderlerle yüzde 80, hatta yüzde 90'a kadar yükseliyordu! O halde iç yapilari nasil olursa olsun, Avrupa üzerindeki mutlakiyetçi imparatorluklar, megrutiyetçi monargiler ve burjuva cumhuriyetleri ayni zorlukla kargi kargiyaydilar. Var güçleriyle yaptiklari her savagm ardmdan (özelliklede 1714 ve 1763'ten sonra) ülkelerin çogunungiddede ihtiyaç duydugu gey, durup bir soluk almak, ekonomik -ve
tükenislerinden
sonra toparlanmak
çok siki olarak ve vergi artiglarino kigkirttigi iç huzursuzluklarla ugragmakti; ama Avrupa devletler sistemi\ yarigmaci ve bencillik üzerine kurulu bir yapiya sahip oldugundan, uzun süreli barig aligilmadik bir geydi ve bir-iki yil geçince yeni sefer hazirkklarma girigiliyordu. Peki ama, Avrupa'nin en zengin üç halki olan Fransizlar, Hollandalilar ve ingilizlerbu mali yükleri zat zor tagirlarken, çok daha yoksul olan devletler nasil tagiyacaklardi? Bu sorunun en kestirme cevabi gudur: Tagiyamadilar. Büyük Frederick'in gelirlerinin çogunu geniç, iyi kullanilan kralhk topraklari ve te-
<
I
I
I
I
120
l
kellerinden saglayan Prusya'si bile, Avusturya Taht Savagi ile Yedi Yil gelir kaynagina Savaglarmm çok buyuk taleplerini üç ilayamadt: bagvurmadan kar Metal paranm degeri dügürülerek saglanan kazançlar, Saksonya ve Mecklenburg gibi kompu devletlerin yagmalanmasi ve 1758'den sonra da kendisinden daha zengin olan müttefiki Britanya'dan gelen oldukça büyük para yardimlari. Daha beceriksiz ve daha az merkeziyetçi olan Habsburg imparatorlugunun savag giderlerini kargilama sorunu ise korkunçtu; ama para bulma umutlarimn köylüler ve az geligmig orta smiflardan sizdirmak digmda- pek fazla olmadigi Rusya'da ya da ispanya'da durumun daha iyi oldugunu dü"olaganüstü"
ünmek de zordu. Pek çok toplumsal tabakanin (Macar soylulari, Ìspanyol rahipler smifi gibi) vergi muafiyeti iddiasinda bulunduklari ancienne régimes'de dolaysiz vergilerin ustaca uydurulmasi, metal paranm degerinin dügürülmesi ve kâgit para basilmasi bile, karmagik yapili ordulari ve saraylari barig zamanmda bile beslemeye yetmiyordu; savagm baglamasi ise ulusal olaganüstü durum için, olaganüstü mali önlemlerin alinmasina yol açarken, aym zamanda Bati Avrupa. para piyasalarma, daha dogrusu Londra, Amsterdam ya da Paris'ten dogrudan gelecek yardimlara bagimlihgi artiriyor; gelen paralar, parah asker ve ikmal maddeleri ahmi için kullamhyordu. Pas d'argent, pas de Suiesses* belki Rönesans dönemi hükümdarlarmm slogamydi. ama Frederick ve Napolyon zamanmda bile hâlâ hayatm.kaçmilmaz bir gerçegiydi." Ancak bu, 18. yüzyil savaglarmda uluslarm kaderini her zaman mali unsurlar belirlemigtir anlamma gelmez. Amsterdam bu dönemin büancak bu tek yük bir bölümünde dünyanm en büyük para merkeziydi;
bagina, Hollanda Cumhuriyeti'nin Büyük Güç kimliginin silinmesini änleyemedi; buna kargi, Rusya ekonomik açidan geriydi, Rus yönetimi de nispi olarak sermaye sikintisi çekiyordu ama gene de ülkenin Avrupa'yi ilgilendiren konulardaki nüfuzu ve kudreti düzenli olarak artti. açiklayabilmek Gärünügteki bu uyumsuzlugu için biçimlendirici nitelikte olan ikinci änemli etkene, cografyanm sine, aym dikkatle egilmek gerekir.
I
strateji
etki-
üzerindeki
JEOPOLITÎK Avrupa güç politikasmm kendi içinde tagidigi yarigmaci nitelik ve 18. yüzyil boyunca ittifak iligkilerinin degigkenligi-yüziinden rakip devletler, çogu kez bir çatigmadan öbürüne hayli degigen kogullarla zaman da bahtlarinda çok büyük degigiklikler yaratan durumlarlakargi kargiya kaldilar. Gizli anlagmalar ve devrimler" degi---kimi
"diplomatik
Pas d'argent, pas de Suisses: Para yoksa,
*
1sviçreli(parah asker) de yok. 121
'
I
ulusal
i
- ç.n.
kümelenmelerine, bunun bir sonucu olarak da Avrupa'daki denge açismdan hem karada hem denizde oldukça sik degigmelere yol açti. Bu dogal olarak, ülke diplomatlarinin ustaligma ve tabii -ki silahh kuvvetlerin becerisine daha çok bel baglanmasma neden oldu; ama bunun yani sira cografya etkeninin önemini de ortaya çikardi. Cografya etkeni derken de genel zenginlik açismdan önemli olsalar bileyalnizca bir ülkenin iklimini, hammaddelerini, tarim verimini ve ticaret yollarma olan yakinhk ya da uzakligmi degil, bu çok tarafh savaglardaki kritik nitelikli stratejik konum sorununu da kastediyoruz. Belli bir ulus, gücünü tek bir cephede yošunlagtirabiliyor muydu, yoksa birkaç ayri cephede mi savagmak zorunda kahyordu? Smirlari, zayif devletlerle mi ortakti, güçlü devletlerle mi? Temelde bir kara gücü mü, deniz gücü mü, yoksa ikisinin karipmi miydi ve bu onun için ne tür yarar ve sakmcalar doguruyordu? Îstese, Orta Avrupa'daki büyük bir savagtan kolayca çekilebiliyor muydu? Denizagiri ülkelerden ek kaynaklar saglayabiliyor muydu? gen güç
-hepsi
-
Hollanda Cumhuriyetinin bu dönemdeki kaderi cografyamn politika üzerindeki etkilerini göstermek açismdan iyi bir örnek olugturmaktadir. Bu devlet 17. yüzyilda, alusal geligmeyi saglamak için bir ülkenin kendi içinde bulunmasi gereken unsurlarin çoguna sahipti serpilip geligen bir ekonomi, toplumsal istikrar, iyi egitim görmüy bir ordu ve güçlü bir donanma; o siralar cografi açidan da zararli çikiyor görünmüyordu. Tersine, akarsu agi ispanyolkuvvetlerine karsi (hiçdegilse bir ölçüde) engel olugturuyor. Kuzey Denizindeki konumu da zengin ringa dalyanlarina kolayca ulagmasmi saghyordu. Ama yüzy1l sonrasmda, Hollandahlar birtakim rakipleri kargismda durumlarim korumak için savag vermekteydiler. Cromwell Ingilteresi ve Colbert Fransa'som benimsedikleri merkantilist politikalar, Hollanda'nm ticaretine ve gemi tagimaciligina zarar verdi. Tromp ve Ruyter gibi komutanlarm parlak taktikçiligine ragmen Hollanda ticaret gemileri, Ingiltere'ye karçi yapilan deniz savaglari sirasinda ya Mang Denizi yolunun tehlikelerini gögüslemek ya da iskoçya'yi dolaçan daha uzun, firtmasi daha bol yolu geçmek zorundaydilar; bu yol ise (ringadalyanlari gibi) Kuzey Denizinde hälâ saldiriya açikti; bati rüzgârlari savagta Ïngiliz amirallere üstünlük sagliyor, Hollanda açiklarmdaki sig sular ise Hollanda savag gemilerinin su çekimini -sonuçta da büyüklüklerini ve güç1erini- kisithyordu.22 Hollanda'mn Kuzey ve Güney Amerika ve Hint Adalariyla olan ticareti nasil gittikçe daha çok ingiliz deniz gücünün etkisine bagli oluyorsa zamanlardaki zenginliginin en önemli temellerinden biri olan- Baltik entrepôt ticareti de 1sveçliler bagka yerel rakipleri yüzünden ve agmHollandahlar, tehdit altmdaki bir noktaya buyük bir maya ugruyordu. --
-ilk
122
.
)
i
i
'
I
I
savag filosu göndererek geçici bir süre için güçlerini yeniden gösterebiliyorlardi ama uzak denizlerdeki geniç ve tehlikeye açik çikarlarmt sürekli olarak korumalarmo yolu yoktu. Bu açmaz, Hollanda'nin XIV. Louis Fransa'smin karadan yönelttigi tehdit kargisindaki zayifligi yüzünden daha da piddetlendi. Bu tehlike, Ìspanya'mn yüzyil önce olusturdugu tehlikeden bile büyük oldugu için Hollandalilar kendi ordularini genigletme (ordu 1693'te 93.000 kipilikti).ve güney sinirmda kalelere asket yerleptirme igine gittikçe artan mikzorlandi. Hollanda'nm gücünü tüketen bu tarlarda kaynak ayirmaya vardi: yükün iki yänü Çok büyük miktardaki parayi askeri harcamalaçekerek borçlarmda, faiz ödemelerinde, üretim ve satig vergilesavag ra rinde, ücretlerde tirmaniga sebep oldu; bu da uzun vadede ülkenin ticarekabet gucunü baltaladi ve tüm bu dönem boyunca garet alamndaki takihp kalan nufus savag strasinda agir rip bir biçimde iki milyonda ugradi. Bundan dolayi da ispanyol Taht Savaginm (1702-1713) kayba giddetli gögüs gögüse çatigmalari sirasmda Marlborough'un ingilizHollanda ordularim Fransizlara kargi kanh cephe saldirilarma sürme isteginden dogan agir kaylplar hakh bir dehget uyandirdi.3 IIL William'in 1689'da pekigtirdigi Hollanda-ingiltere ittifaki, ayni anda hem Hollanda Cumhuriyetinin kurtulugu, hem de Hollanda Cumhuriyetinin bagimsiz bir güç olarak çökügunde änemli bir yardimci etkendi iki yüzyildan fazla bir süre sonra da Amerikan ÖdünçVerme Programi ile Amerika Birlegik Devletler Ittifaki, Marlborough'nun akrabasi olan Winston Churchill'in yönetiminde ayakta kalma uzaktan -
savagi veren Britanya Împaratorlugunu hem kurtaracak, hem de sarsacakti. 1688-1748 arasmda Fransa ile yapilan çegitli savaglarda Hollanda kaynaklarmm yetersizligi, savunma harcamalarmm yaklagik dörtte getirdi; bunun sonuüçünün topluca orduya ayrilmasi zorunlulugunu edildi. cunda da donanma ihmal Ingilizier ise deniz ve sömürge seferlerinden giderek artan bir pay ve ticari kazanç sagladilar. Londra ve Bristol tüccarlari iglerini ilerlettikçe, kabaca säylemek gerekirse, Amsteryandi. tuccarlarm Ingilizlerin damh Bu durum savag sirasinda cani olan Fransa ile tüm ticareti engellemek için sik sik gästerdigi çabalarla bu tür kazançli daha da kötülegti; Ingilizlerin çabalari Hollandalilarm
istegine ters duçãyordu -- bu da Hollanda Cumhuriyebütün bu dänem içinde dig ticaret ve maliye iligkilerine nasil çok daha fazla girmig (dolayisiylada bunlara bagimh hale gelmig) olduguise hâlâ nispi olarak kendine yeterli olmayi nu, Îngiliz ekonomisinin särdürdügünü göstermektedir. Hollanda Cumhuriyeti Yedi Yil Savagmbuldugu zaman bile bu, onlara fazia yaramada kurtulugu tarafsizhkta di; çünkü kendisine fazlaca güvenen Îngiliz Kralhk Donanmasi gemi, serbest mal" doktrinini reddederek, Fransa'nm denizagiri ticareti-
baglari sürdürme tinin
"serbest
123
ni tarafsiz
gemiler aracihgiyla sürdürmesini engellemeye kararhydi.2 Bu konuyla ilgili olarak 1758-1759 yillarmda Ingilizlerle Hollandahlar arasmda çikan diplomatik kavga, Amerikan Bagimsizhk Savagmm ilk yillarmda tekrarlandi ve sonunda 1780'den sonra açik savaya dönügtü; bu ise ne Ïngiltere'ninne de Hollanda Cumhuriyetinin deniz ticaretine yaramadi. Fransiz Devrimi ve Napolyon Savaglart sirasmda Hollandahlar, Britanya ve Fransa arasmda daha da ezildiler; devlet borçlarinm çozarar görüyor, älke içindeki bölünmelerden gu yerde reddedilmesinden etkileniyor ve ne digmda kalabildikleri ne de yarar saglayabildikleri global bir yarigmada sömürgelerini ticaretlerini denizapri kaybediyorve lardi. Bu kogullarda ticari bilgi ve beceri sahibi olmak ve sirtmi "sermaye fazlasi"na dayamak yeterli olmuyordu.2' Buna çok benzer bir biçimde ama daha genig çaph olarak, Fransa da 18. yüzyilda,- ayni anda hem kara hem deniz gücü olmamn verdigi sikmtilari yagiyor, çabalan bir yandan Avrupa'daki bir yandan omaçlari da denizler ve sömürgeler üzerindeki emelleri arasinda bölünüyordu. XIV. Louis döneminin baglarmda bu stratejik belirsizlik fazla göze batmiyordu. Fransa'mn gücu saglam bir biçimde kendisine ait olan malzedayanlyordu: Genig ve oldukça homojen nitelikli topraklar, kenmeye dine yeterli tarimsal üretim ve yaklagik 20 milyonluk nüfus; bu sayi XIV. Louis'in 1659'da 30.000 kipilik olan ordusunu 1666'da 97.000'e, 1710'a gelinceye kadar da 350.000 gibi muazzam bir rakama çikarmasma imkân verdi.26 Güney Kralm dig politika amaçlari da karaya yönelik ve gelenekseldi: Güneyde Ìspanya'ya, dogu ve kuzeyde ise Franche, Comté, Lorraine, Alsace, Lüksemburg ve Güney Hollanda'mn olugturdugu, tehlikelere açik Îspanyol-Habsburg ve Alman toprak geridine kar1 yapilacak hareketlerle, Habsburg mevkilerini daha da zayiflatmak. Ispanya tükendigi, Avusturyahlar dikkatlerini Türk tehditine yönelttikleri ve ingilizlerde bagta tarafsiz ya da dost olduklari için, Louis 20 yll boyunca diplomatik bagarilar kazandi, ama sonra Fransiz iddialarindaki agiri gurur öbür güçleri korkuttu. Fransa için baghca stratejik sikmti, savunma açisodan son derece kuvvetli oldugu halde, belirleyici bir fetih seferi yapabilmek için o kadar iyi durumda olmayiç1ydi: Her yönden, kismen cografi engellerle kismen de birkaç buyük gücün mevcut iddialari ve çikarlariyla kugatilmigti. Sözgelimi, Güney (Yani Habsburg egemenligindeki) .Hollanda'ya yapilacak bir saldiri, iyi tahkimatli ve su yollariyla dolu bir arazi üzerinde sonu gelmez seferler demek oluyor ve yalnizca Habsburg güçlerinden degil, Hollanda Cumhuriyeti ve logiltere'den de kargi hareket gelmesine yol açiyordu. Almanya'ya yönelik askeri harekât daha da büyük sikmti yaratlyordu: Simr daha kolayca agilabilirdi ama ulagtirma hatlari çok daha uzundu ve kargi tarafta gene kaçinilmaz bir ortakhk
I
i i
I
124
I
I
I
Avusturyalilar, Hollandalilar, (özellikleHanover'in 1714'te yer aliyordu tahta çikmasinm ardindan) Îngilizler,ondan sonra da Prusyahlar Franortasmda kendisine gúçlü bir ortak aradigi zaman bile sa, 18. yüzyihn ortak ya Avusturya ya Prusya olabilirdi- bäyle bir ittifakm dogal sonucu, öbür Alman gücün Fransa'ya kargi çikmasi, daha da önemlisi Fransiz emellerini etkisiz birakmak üzere Îngiltere ya da Rusya'dan destek saglamaya çahgmasi olacakti. Üstelik deniz güçlerine kargi yapilan her sava; Fransa'nm çabalarive bunun sonucunda m ve dikkatini bir ölçüde karadan uzaklagtirmasi bagarili bir kara seferi ihtimalini azaltmasi demekti. Bir yandan Flander, Almanya ve Kuzey Italya'da, bir yandan da Many, Bati Hint Ada-
-bu
lari, apagt Kanada ve Hint Okyanusundaki savaglar arasmda bölünmüg olan Fransiz stratejisi, tekrar tekrar igi bir arada yapmaya çaligrken, ikisinden de olmak" sürecine girdi. Hiçbir zaman, Ïngiltere Kralhk Donanmasma meydan okumak üzere gerekli olan ve tüm imkânlarm döküldügü bir mali çabayi gerçeklegtirmeye istekli olmasalar ortaya da,* birbiri ardma gelen Fransiz hükümetleri donanmaya para ayirdibir kara gücü olsa- Ordusunun lar; oysa bu paralar Fransiz ancak 1778-1783'te takviyesi için kullamlabilirdi. Fransa, batt yariküsirada asilere edip, resindeki Amerikah Almanya'ya yönelik yardim bu hareketlerden kaçmarak, Ingilizdügmanlarun zor duruma duçürebildi. Fransizlar, yaptiklari öbür savaglarin hiçbirinde, stratejik yigmak yapsonuçta da zarar gördüler. ma lüksünü yagamadilar Özetle, ancien régime Fransa'si büyüklügü, nufusu ve zenginligiyle hep Avrupa'nm en büyük gücü olarak kaldi; ancak bir güç" olabilecek kadar büyük ve iyi teykilatlanmig degildi; karada kisitlanmig durumda oldugu ve dikkatini denizlere de çevirdigi için, kendi emellerinin kaçimlmaz olasak yarattigi ortakhk kargismda hiçbir zaman egeFransa'nm eylemleri, Avrupa'daki güç çogulculugunu men olamazdi. bozmaktan çok, dogruladi. Fransa, ancak ulusal çabalari devrim yüparlak bir bazünden degiçime ugraylp sonra da Napolyon tarafindan gariyla kullanildigi zaman, Avrupa'da bir süre için kendi gärüç1erini kabul ettirebildi. Ama bu noktada bile ba.yarisi geçiciydi; ne kadar büyük olursa olsun, hiçbir askeri deha Fransa'nm, Rusya ve Îngiltere göyle dursun, Almanya, Îtalya ve Îspanya üzerindeki denetimini bile sürekli kila"iki
-yalnizca
-
"süper
mazdi. 1689-1697 ve 1702-1712 çatigmalan sirasmda, Fransa toplam harcama10'undan azmi donanmaya, yüzde 57-65'ini ise orduya ay1rmigti. (Îngiltere'de ise yüzde 35 donanmaya, yüzde 40 orduya dügmügtü.)1760'ta Fransir Donanmatutarm ancak därtte birini aldi. Para geldigi zaman bile Fransa'nm si orduya ayrdan cografi konumu yüzünden, donanmayi iyi durumda tutabilmesi için, Baltik'tan savag sirasmda deniz ikmal maddeleri saglamak genellikle çok zordu. Sözgelimi,
larmm yüzde
I
I I
125
Fransa'mn degivik cephelerde farkh dügmanlarla kargilagmakzorunlulugu olarak ortaya çikan jeostratejik sorunu yalmzca ona özgü degildi; ancak bu ülke pek çok kez görülen saldirganhgi ve sürekli hale gelen amaç belirsizligi yüzünden igleri kendisi için daha da kätüleptirmigti.Dönemin iki Alman gücünün -Habsburg imparatorlugu ve Brandenburg Prusyasi- kaderleri de, cografi konumlari yüzünden ayni sorunla ugragmakti. Avusturyali Habsburglar için de bu bilinmedik bir gey degildi. Yönetimleri altinda tuttuklari topraklarm biçimsiz bir y1gin olugturmasi (Avusturya, Bohemya, Silezya, Moravya, Macaristan, Milano, Napoli, Sicilya ve 1714'ten sonra Güney Hollanda (bkz. Harita 5) ve öbür güçIerin bu topraklara göre konumlari, sirf kendilerine kalan toprak mirasini ellerinde tutabilmeleri için bile karabasana dönügen bir diplomatik ve askeri hareket cambazligi gerektiriyordu; bu topraklari genigletmek ise ya deha ya da gans; belki de hem deha hem gans gerekti--
-isterdi
riyordu.
Böylece Habsburg ordulari Türklerle yaptiklari çegitli savaglarda (1663-1664,1683-1699, 1716-1718, 1737-1739, 1788-1791) Balkanlardaki durumlarmi genellikle guçIendirirken, Viyana bu dönemlerde sahip oldugu gücün büyük bir bölümünü, gerilemekte olan Osmanli imparatorluguna kargi verilen mücadelede kullandi? Säzgelimi, 1683'te Türkler imparatorluk bagkentinin kapisina dayanmig olduklari için I. Leopold, XIV. Louis'nin Alsace ve Lüksemburg'u tam o yil birleptirme" yolundaki kigkirtmalarma ragmen, Fransa kargismda tarafsiz kalmak zorundaydi. Avusturya'mn bu kararsiz dururnu, Dokuz Yil Savaçi (1689-1697)ile onu izleyen Îspanya Taht Savagi (1702-1713)sirasmda bir ölçüde daha az belirgindi; çünkü Viyana o sirada Fransa kargismda yer alan dev bir ittifakin parçasi haline gelmigti; ancak kararsizhgi bu dönemde bile hiçbir zaman tam olarak ortadan kalkmig degildi. 18. yüzyihn daha sonraki savaçlarinin geligim çizgisi, Habsburglarin hem Avrupa'daki genel çikarlarimn savunulmasi hem de Prusya'nm yükseliginden sonra Almanya'nin kendi içindeki özel çikarlarinm korundaha degigken, önceden tahmin edilmesi daha zor bir masi açisindan görünúm kazandi. Viyana, en azmdan Silezya eyaletini 1740 yilmda eline geçirmesinden sonra dig ve askeri politikalarmi yürütürken bir gözüyle de Berlin'i yakindan izlemek zorunda kaldi. Bu da Habsburg diplomasisinin önceki dönemlerde hiç olmadigi kadar incelikli.olmasmi gerektirdi: Almanya içinde yükselen bir Prusya'yi dizginleyebilmek için, Avusturyalilar batida Fransa'yi, bundan daha sik olarak da doguda Rusya'yi yardima çagirmak durumunda kaldilar; ancak Fransa'nm kendisi de güvenilecek gibi degildi ve onu da kimi zaman bir Ingiliz-Avusturya ittifakiyla (1744-1748'deoldugu gibi) denetim altinda tutmak gerekiyordu. Üstelik,Rusya'nin surekli olarak büyümesi, äzellikle de çar"yeniden
126
hšm yay11maci politikasi, Viyana'nm da istedigi Balkan rindeki Osmanli egemenligini
topraklari
üze-
tehdit eder hale geldigi zaman
bir bagka Avrupa'daki tüm En sonunda da, Napolyon emperyalizmi Habsburg imparatorgüçlerin bagimsizhgi için bir tehlike olugturunca, çikmak lugunun Fransiz hegemonyasina karvi için girebilecegi herhangi büyük bir ortakhga katilmaktan bagka bir seçenegi kalmadi. 18. yüzyil bagmda XIV. Louis'e, sonunda da Bonaparte'a kargi yapilan ortaklik savaglari, Avusturya'nm zayifligmi kavrayabilmemiz açimdan herhalde aradaki çatigmalar kadar aydinlatici olmamaktadir. olugtu.
sorun
sonra Prusya'yla olan uzun mücadele özellikle aydmlaticidir, mücadele gunu göstermigtir ki, Viyana bu dönem içinde Habsburg
1740'tan
bu
girigilen tum askeri, mali ve idari reformlara ragmen kendinden ama silahli kuvvetteri, gelir toplama becerisi ve bürokrasisi daha bagarih bir bagka Alman Devletini yenemiyordu. Ostelik Alman olmayan güç1erin yani Fransa, Britanya ve Rusya'mn ne Avusturya'nm Prusya'yi, ne de Prusya'nm Avusturya'yi saf diçi birak-
topraklari
üzerinde
ufak
istemedikleri giderek daha bir açiklik kazandi. Habsburg Impa-
masmi
ratorlugu, daha genig Avrupa çerçevesi içinde zaten marjinal birinci-sinif güç durumuna gelmigti ve 1918 yilma kadar böyle kalacakti. Kesinlikle 1spanyave Isveç kadar alt siralara inmedi ve Polonya'nm akibetine dugmekten kurtuldu; ama bu imparatorluk merkezilegmemig oldugu, ekonomik yönden geri kaldigi için, farkh etnik gruplardan olugtugu birbiri ardina gelen Viyana yänetimlerinin kendisini Avrupa'nm en büyük devleti yapma çabalarma ayak diredi. Ancak bu çökügü oldugundan önceymig gibi gösterme tehlikesi de vardir. Olwen Hufton'm göz1emledigigibi, "Avusturya Ìmparatorlugununusulünce dagilmay1 israrla, kimilerinin gözünde de olmasi gerekene aykiri bir biçimde reddedigi" imparatorlugun birtakirr gizli güçleri de oldugunu hatirlatmaktadir. Yikimlarm ardmdan çogu kez reform dönemleri geliyor, bu ise erigilmesi Viyana için her zaman çok zor olsa da imparatorlugun bir hayli zengin kaynaklara sahip oldugunu gösteriyordu. Habsburglarm gerilemesini anlatan her tarihçi, 1792-1815 döneminin yaklagik on dört yili boyunca, ordunun Fransiz emperyalizminin dinamik gücü kargismda askeri açidan nasil inatçi ve kimi zaman da hayli etkileyiaçiklamak ci bir direnç gösterebildigini, geregini duysu ya da bu yolla maktadir.2a çok benPrusya'nm durumu jeostratejik açidan Avusturya'nmkine ziyordu; ama iç kogullari bir hayli farkhydi. Bu ülkenin hizla en güçlü Alman kralligi konumuna yükseliginin sebepleri iyi bilinmektedir ve bunlari yalnizca siralamak yeter: Üç önderin yani Büyük Elektör (1640.ve
-rétabilissements--
1688), L Frederick William (1713-1740) ve "Büyük" Frederick'in (1740-1786)teykilatlandirma ve askerlik dehalari; ¯vergiye bagli gelir
I
127
I I .
Idikall-hi
s-i
-i.
I
,I-il
.
-
.
mili..
.
.
,,
.
.
.
kaynaklarimn begte dördü kadar büyük bir orano akitildigt ve Junker subaylari yänetimi¯altinda bulunan Prusya Ordusunun yeterliligi; geni kralhk topraklariyla ticaret ve sanayinin özendirilmesine dayanan (nispi) mali istikrar; yabanci asker ve girigimcilerin istekli olarak kullammt ve Genel Savag Komiserligi emrinde çaliçan ünlü Prusya bürokratlari? Ancak gu da bir gerçekti ki Prusya'nm yükseligi, Isveç gücünün çöktügü, kargaça içinde, zayif dügmüg Polonya Kralhšmin dagildigi ve 18. yüzyihn ilk on yillarmda yaganan pek çok savag ve Habsburg imparatorluk tahtina çikacak hükümdar konusundaki belirsizlikler yüzünden Viyana'nm dikkat ve ilgisinin bagka yönlere çevrili oldugu bir döneme rastladi. O halde elbette Prusya hükümdarlari önlerine çikan firsatlari yakalayabildiler ama ashnda bu firsatlar da oracikta yakalanmayi bekliyordu. Ayrica, Prusya Devleti 1770'ten sonra Ortakuzey Avrupa'da oluçan boglugu"nu doldururken, öbür Büyük Güçler kargismdaki konumundan da yararlandi. Rusya'nin kendi yükseligi Isveç'in, Polonya'mn ve Osmanh Împaratorlugunundikkatlerinin dagilmasma (veaginyardimci oluyordu. Fransa da genellikle öldürücü maya ugramalarma) bir tehlike olugturmayacak kadar batida kahyordu; aslinda Fransa kimi zaman Avusturya kargisinda yararli bir müttefik görevi de görüyordu. Öte yandan, eger Fransa Almanya'ya saldirirsa, Prusya'nin kendisi kadar Habsburg kuvvetlerinin, Hanover'in (dolayistylada Ingiltere'nin) ve belki Hollandalilarin kargi çikmalari mümkündü. Son olarak da bu ortakligm bagarisizliga ugramasi halinde, Prusya'nm Paris'ten barig istemesi äbür güçler için oldugundan daha kolaydi; Fransa'ya karçi olan bir ittifak Berlin için kimi zaman yararliydi ama ille de zorunlu degildi. Bu avantajli diplomatik ve cografi çerçeve içinde, Prusya'nm ilk krallari kartlarmi iyi oynadilar. Silezya'nm --kimilerince dogudaki baghca sanayi bölgesi sayiltyorduele geçirilmesi, devletin askeri-ekonomik kapasitesine büyük bir katki sagladi. Ancak Prusya'nm Avrupa meselelerindeki gerçek gücunün smirlari, büyüklügünün ve nüfusunun getirdigi kisitlamalar, diplomatik kogullarm artik eskisi kadar elverigli olmadigi ve güç1ü kompularmm büyük Frederick'i, izledigi dolambaçli yol yüzünden cezalandirmaya kararli göründükleri 1756-1763 Yedi Yil Savagi sirasmda tüm acimasizligiyla ortaya çikti. Frederick, ancak kendisinin ve iyi egitilmig askerlerinin arasmdaki eggüdümsüzlükle de desteklenen- çok büyük çabalari sayesinde böylesine ürkütücü bir yenilgisiz kurtuldu. Ancak bu savagm asker ve malzeme yänünden maliyeti muazzam olmuytu; Prusya Ordusunun da 1770'ten baglayarak durmadan yerinde sayinasinm bir sonucu olarak Berlin, Napolyon'un 1806'daki cüretli saldirisi çöyle dursun, Rusya'nm sonraki diplomatik "güç
-dügmanlari
"kugatma"dan
Junker:Prusya
ve
Dogu Almanya'da,
toprak
128
sahibi olan sinif.
-
ç.n.
I
I
i
l
I i
baskisma bile kargi koyacak durumda degildi. Scharnhorst, Gneisenau ve askeri
öbür
reformcularm
önderliginde gerçeklegen toparlanma bile, 1813-1815'teki Prusya gücünün hâlâ yetersiz olan temellere dayandigmi gizleyemedi." Prusya o siralarda askeri açidan Rusya'nm gölgesinde kalmigti; ortakhšm mali destekçisi olan ingiltere'ningönderdigi paralara fazlaca dayamyordu ve hâlâ tek.bagma Fransa'ya rakip olacak durumda degildi. IIL Frederick William'in kralligi da (1797-1840),Avusturya gibi üyük Güç1erin en ufaklari arasmdaydi ve 1860'li yillarda sanayi ve asllerlik alanmda yayanan degigime kadar da öyle kalacakti. O iki güç yani Rusya ile Birlegik DevletBuna kargi, daha uzaklardaki ler, tehlikeye nispeten kapah ve 18. yüzyilda orta. Avrupa devletlerinin bayma bela olan stratejik belirsizliklerin etkisine girmeden yaçamaktaydilar. Ilerdesüper güç olacak bu iki ülkenin de, kugkusuz dikkatli olmalarmi gerektiren bir smir"lari vardi; ama ne Allaghenyler ve büyük ovalar üzerinden yayildiši sirada Amerika ne de stepler üzerinde yayilan Rusya, askeri yänden geligmig ve merkez için bir tehdit olugturacak toplumlarla kargilagtilar? Böylece Bati Avrupa'yla olan ayri ayri iligkilerinde oldukça homojen bir sahip olmanm avantajini tagiyorlardi. Her ikisi de yerlegik Büyük Güçlerden bazilarma meydan okuyabilir onlarin dikkatini dagitabilir- ama --ya da en azmdan gene de Avrupa'mn baglica savag bölgelerine olan uzakliklari sayesinde, tehlikeden uzak kalabilirlerdi. Elbette, 1660'tan 1815'e kadar olan böylesine uzun bir dönemi ele alirken, BirlegikDevletler ve Rusya'nm etkisinin dönem sonunda, dönem bagina göre çok daha belirgin oldugunu vurgulamak önemlidir. Gerçekten de 1660'larda ve 1670'lerde Avrupa "Amerika"si, her yerden soyutlanmig bir dizi ktyi yerlegim biriminden bagka bir gey degildi; Büyük Petro'nun yänetiminden (1689-1725)änceki Rusya da ayni ölçüde uzak, hatta daha bile geriydi; ekonomik anlamda her ikisi de geligmig"ti ve kereste, kenevir ve bagka hammaddeler üretip Îngiltere ve Hollanda Cumhuriyetinden mamul mallar satm ahyorlardi. Bu dönemin büyük bir bälümünde Amerika kitasi kendi adina bir güç olmak yerine, ugrunda savagilacak bir hedef durumundaydi. Bunu degigtiren, Ingiltere'ninYedi Yd Savagi (1763) sonunda elde ettigi ve Fransa'nin Kanada ve Sova Scotia'dan uzaklagtirilyol açan ezici bagari masma, Íspanya'nmda Bati Florida'dan ayrilmasina olmugtur. O zamana kadar kendilerini Westminster'a bagh kalmaya yönelten yabanci tehdidinden kurtulan Amerika sömürgecileri, artik Britansözde kalan bir bagm sürdürulmesi konusunda Israr edecek ya ile yalnizca ve onlardan farkh dügünen imparatorluk yönetimi buna razi olmazsa, isyana geçecek hale gelmiçlerdi. Üstelik1776'ya gelindigiiide Kuzey Ameri"çözülen
"cephe"ye
"az
129 I
i
I I
( p.ida
mesubim--
-
•
·
i
...
I
-
i
nimmmmmini
n
.
.
.
.
......-....
ka sömürgeleri çok büyümüg durumdaydilar. Iki milyonluk nüfus o siralarda her 30 yllda ikiye katlamyor ve batiya dogru yayillyordu; ekonomik yönden zengindi, yiyecek maddeleri ve mal yönünden kendi kendine yeterliydi. Bu da, Ingilizlerinbundan sonraki yedi yil boyunca yaçadiklari gibi, isyanci Amerikalilar yalmzca deniz tatsiz deneyimlerle anlayacaklari saldiridan harekâtiyla yapilacak bir hemen hiç zarar görmeyecekler demekti; ayrica 3000 mil ötedeki anayurttan getirilecek kara kuvvetleriyle bastirilamayacak kadar genig bir alana yayilmiglardi. Bagimsiz bir Birlegik Devletlerin varhgi, burada konu ettigimiz degigen dünya güç düzeni açismdan, zaman içinde baglica iki sonuç doguracakti. Bunlardan ilk, 1783'ten baglayarak Avrupa digmda da önemli bir üretim, zenginlik ve askeri güç merkezinin olugmasi ve bu merkezin gene Avrupa digmda yer alan (ama ekonomik gerileme içinde bulunan) Çin ve Hindistan gibi toplumlarm yapamayacaklari bir biçimde, dünya güç dengesi üzerinde uzun vadeli etkiler yaratacak olmasiydi. Daha 18. yüzydm ortasmda, Amerika'daki sömürgeler deniz ticareti düzeni içinde änemli bir yer tutuyor ve sanayilegmenin ilk duraksamah agamalarina giriyorlardi. Söylenenlerden bazilarina göre, ortaya çikan yeni ulus 1776'da Büyük Britanya'nm tümünden daha fazia pik ve kol demiri üretiyordu; bundan sonra da, ."imalat verimi hemen hemen 50 kat artti; öyle ki 1830'a gelindiginde ülke geligmig dünyano altmci büyük sanayi gücü olmugtu."" Bu büyüme hizini dikkate almca gäzlemcilerin, daha 1790'larda Birlegik Devletlerin yüzyil içinde büyük bir rol oynayacagini tahmin etmeleri gagirtici degildi. ikinci sonuç, çok daha büyük bir hizla ve äzellikle ingiltere tarafindan hissedildi;Ingiltere'nin Avrupa politikasi içindeki güç rolü, Atlantik cephesi üzerindeki muhtemel bir dügman devletin Kanada ve Bati Hint Adalarmdaki sömürgelerini de tehdit ederek ortaya çikmasi yüzünden etkileniyordu. Bu, elbette sürekli bir sorun degildi ve sirf aradaki uzakhk bile, Birlegik Devletlerin tecrit politikasiyla birlegince,Londra'nm Amerikalilari, säzgelimi Viyana'nm änce Türkleri, daha sonra da Ruslari gördügü kadar ciddiye almasma gerek birakmadi. Bununla birlikte, 1779-1783 ve 1812-1814 savaglari sirasmda yaganan deneyimler, ensesinde dügman bir Birlegik Devletler olsa Ingiltere'nin Avrupa'daki mücadelelere tam anlamiyla girmesinin ne kadar zorlaçacagmi çok büyük bir açikhkla gästerdi. \ -sonuçta-
"kanat"
<
i
I
ÇarlikRusya'sinm
ynkseligi ise uluslararasi güç dengesi yönünden çok daha dogrudan bir sonuç yaratti. Rusya'nm, ÎsveçlileriPoltova'da insani gaykina çeviren bir yenilgiye ugratmasi (1709) öbür güçlere, o güne kadar uzak ve bir ölçüde barbar görünen Moskof Devletinin Avrukararli oldugunu gösterdi. Hirsh bir pa kapsammda bir rol oynamaya noktakimse olan ilk çar Büyük Petro, Baltik'ta edindigi yeni tutuoma 130
|
I
I
I I
larim (Karelya, Estonya, Livonya) tamamlamak
üzere hizla bir donanma kurunca, Isveçlilerbu dogulu devin iggaline ugramamak için hemen ÏngilizKrallik Donamnasina yardim çagrismda bulundular. Ama aslmda Rusya'mn yükselisi kargisoda en büyük zarari gärecek olanlar Polonyalilar ve Türklerdi; Büynk Katerina 1796'da älmeden önce zaten çok genis olan imparatorluga 200.000 milkarelik bir alan daha eklemigi. Bundan daha da dikkat çekici olan, Rus Silahli Kuvvetlerinin batyya.yaptiklari geçici akinlardi. Rus askerlerinin Yedi Yil Savagi sirasmvahgeti daki ve ürkütücü kararhhgi ve Berlin'i 1760'ta geçici olarak iggal etmeleri, Büyük Frederick'in bu kompusuna iligkin görügunü bir hayli degigtirdi. 40 yll sonra, General Suvorov yönetimindeki Rus askerleri, Ikinci Ortaklik Savasi sirasmda (1798-1802)hem Îtalya'daki hem
aktif durumdaydilar uzak diyarlarda yapiAlplerdeki mücadelelerde lan bu harekât, 1812-1814 yillari arasmda Ruslarin Moskova'dan Paris'e uzanan aman vermez ilerleyiglerinin de habercisi oldu." Rusya'nm 18. yüzyilda vardigi noktayi tam olarak degerlendirmek zordur. Ordusu çogu kez Fransa'mnkinden büyüktü; önemli mamullerde (tekstil,demir) büyuk ilerlemeler kaydediyordu. Rakiplerinin hepsi için fethedilmesi müthig zor, belki de imkânsiz bir ülkeydi en azmdan battdan gelenler için. Bir imparatorlugu" niteligiyle de dogunun atli kabileleriniyenmeyi ve böylece insan gücü, hammadde ve taruna elverigli toprak- kaynaklarina yenilerini eklemeyi bagarmigti; bu da onun Büyük Güçler arasindaki yerini geligtirecekti. Hükümetin de yönlendirmesiyle, ülkenin- çok çegitli biçimlerde çagdaylagmaya.kararli oldugu belliydi, ancak bu politikanm uygulamadaki hizi ve bagarisi çogu kez abartilmistir. Gene de çok çegitli gerilik belirtileriortadaydt Korkunç bir yoksulluk ve vahget, kigi bagma dügen gelirin fazlasiyla dügük olugu, zayif bir ulagtirma sistemi, sert bir iklim, teknoloji ve egitimdeki gerilik ve tabii Romanovlarin çogunun gerici ve beceriksiz bir yapiya sahip oluglari. Müthig K.aterina bile, iç ekonomik ve mali konulara geldigi zaman, bagarili olamamigti. Gene de, 18. yüzyil Avrupa'smdaki askeri teykilatlanma ve tekniklerin nispi bir istikrar içinde bulunmasi, Rusya'nin (yabancilarmbilgi ve becerisinden yararlanarak) aradaki farki kapatmasma, sonra da kaynaklari daha kit olan ülkeleri geçmesine izin verdi; Rusya'nin sayisal fazlahktan gelen bu kaba üstün1ügü, Sanayi Devriminin bir sonraki yüzyilda savaglarm kapsamun ve hizmi degigtirmesine kadar agmmaya ugramayacakti. 1840'h yillardan önceki dönemde ve yukarida siralanan pek çok kusuruna ragmen Rus Ordusu, zaman zaman çok kudretli bir taarruz kuvveti olabilmistir. Devletin parasmm öyle büyük bir bölümü (belki dörtte üçü) orduya ayrihyor ve ortalama asker pek çok zorluga öylesine büyük bir metanetle katlamyordu ki, Rus alaylari 18. yüzyildaki öbür ordularm çogunun gücünü açan uzun mesafeli harekâta girigebiliyordu. -
-
"barut
-
131
I
Rusya'nm lojistik tabaninm,
çogu kez çok büyük bir seferi tek bagma yeterli olmadigi dogrudur (atlar zayif, ikmal maddelerini saglama sistemi yetersiz, görevliler ehliyetsizdi) 1813-1814'te Fransa üzerine yüründugünde topraklardan geçilmig ve ingilizlerinbüyük miktar para yardimi olmuytu; ama seyrek yapuan bu tür harekât Rusya'ya çok büynk bir ün ve Yedi Yil Savagi sirasmda bile Avrupa kurullarmda önde gelen bir yer kazandirmigti. Yüksek strateji açisindan bakildiginda, Rusya dengenin içine çekilebilecek bir bagka güçtü ve böylece Fransa'nm, bu dönemde Avrupa'ya egemen olma çabalarmm sonuçta bagarisizhga ugratilmasma yardim edebilirdi. sürdürmeye
-
"dost"
Bununla birlikte, 19. yüzyil baglarinda yayamig de Tocqueville gibi yazarlar, Rusya ve Birlegik Devletlerin "Tanrinin iradesiyle, yerkürenin yarismin kaderine egemen olmak üzere seçilmiç3334 gibi göründüklerini ileri sürerlerken, genellikle uzak bir gelecekten söz ediyorlardi. 1660-1815 arasmdaki dänemde en belirleyici ilerlemeleri kyydeden, sonuçta da Fransa'yi en büyük güç olma durumundan uzaklagtiran bu iki kara devi degil, denizci bir ülke olan Büyük Britanya oldu. Burada da cografya hayati bir rol oynamig, ancak tek etken olmamistir. Ingiltere'ninkonumundan dolayi sahip oldugu bu avantaj yüzyil kadar önce Mahan'in The Influence of Sea Power baglikh klasik eserinde göyle.anlatiliyordu (1890);
.
bir ülke, yeri dolayisiyla ne kendisini karadan savunkara üzerinden genigletmek ne de topraklarmi durumunda degilse, denize yänelme amacindaki birlik sayesinde, sinirlarmdan biri kara olan bir halka göre avantajlidir." .
.
.
eger
mak zorunda
Mahan'in säzü, kugkusuz birkaç noktayi daha dogru saymaktadir. Bunlardan ilki, Britanya yönetiminin dikkatinin kendi kanatlarmdaki bir olay yuzünden dagilmayacagiydi bu, Irlanda'nm fethi ve îskoçya'yla yapilan Birlegme Antlagmasiyla (1707) temelde dogru çikmigtir Ingiltere'yi Kelt kenari boyunca ara siama Fransizlarm daha sonralari sikmtiya sokma çabalarmin olmasi ilginçtir; Ingiltere bu durumu ra gerçekten de çok ciddiye almigti; Irlanda'daki bir ayaklanma, merkez için Amerikah isyancilarin verdigi stratejik sikmtidan çok daha önem-\ liydi. Ingilizlerin gansma, dügmanlari buradaki tehlikeden hiçbir zaman dogru dürüst yararlanmamiglardir. Mahan'in säzündeki ikinci varsayim, deniz savaglarmm ve deniz gucünün kara savaglari ve kara gücu kargisindaki üstünlügüdür. Bu, strateji alanmda diye bilinen grubun içtenlikle inandigt bir gärügtü" ve 1500 sonrast ekonomik ve politik akimlara göre epey hakh görünüyordu. Ana ticaret yollarinm Akdeniz'den Atlantik'e sürekli olarak kay-
<
I
"donanmaci"
132
I I
masi ve Bati Hint Adalari, Kuzey Am'erika, Hint alt kitasi ve Uzakdogu'dakisömürgeci ve ticari girigimlerden saglanan büyük kazançlar, dogalolarak Avrupa kitasinm bati kanati açiklarinda yer alan bir ülkeye yararli oldu. Kugkusuz deniz ticaretinin öneminin bilincinde olan ve büyük bir savag filosu için harcama yapmaya hazir bir hükümet de gerekiyordu. Bu önkogula bagli olarak Ïngiltere'dekipolitikaci seçkinler, 18. yüzyilda ulusal zenginligi ve gücü sürekli artiran elverigli bir reçete bulmuy gibiydier.. Geligen denizagiri ticaret Ïngilizekonomisine destek oldu, gemiciligi ve gemi yapiruni äzendirdi, devlet maliyesine para sagladi ve sömürgelerin hayatla baglari oldu. Sömurgeler yalmzca Îngiliz ürünlerine çikig kapisi olmakla kalmadi, degerli geker, tütun ve pamuklu bezden, änemi giderek artan Kuzey Amerika deniz malzemelerine kadar pek çok hammadde sagladi. Krallik donanmast da barig zamaninda Ingiliztüccarlarin saygt gärmelerini sagliyor, savagta ise ticareti koruyup ülkeye yeni sömürtopraklari katiyor, bunlar da ülkeye politik ve ekonomik yarar getirige yordu. Böylece ticaret, sömürgeler ve donanma uzun vadede Ingiltere'nin üçgen" olugturdular. yararma olacak bir Ïngiltere'nin yükseliginin böyle açiklanmasi, kismen dogruydu ama gerçegin tümü degildi. Pek çok merkantilist eser gibi, Mahan'mki de ingiltere'nin dig ticaretinin iç üretim kargisindaki önemini vurgulamak, egilimindeydi. özellikle de ticaretinin önemini abartmak Tayüzyil zenginliginin temeli olarak 18. Îngiltere'nin boyunca kaldi; rim (toplamulusal gelire olan oran herhalde 1780'lere kadar yüzde 10'dan az olan) ihracat ise çogunlukla agir dig rekabete ve gümruk tarifelerine bagltydi; bunun da ne kadar büyük olursa olsun, deniz gücüyle kapatilmasi mümkün degildi." Donanmaci bakiç açisinm unutmak egiliminde oldugu bir. bagka gerçek de guydu baharat ve köle ticaretinden daha yavag geligmekte olsa da- Ingiltere'nin Baltik, Almanya ve Akdeniz ülkeleriyle olan ticareti hâlâ büyük bir ekonomik deger tagimaktayolaylarin öyle gästerdigi di;* ki 1806-1812'deki da gibi, Avrupa'da sürekli egemen olan bir Fransa, Ingiliz imalat sanayiine korkunç bir darbe indirebildi. Bu kogullar altinda, Avrupa'daki gúç politikalarmdan soyutlanmak ekonomik açidan budalalik olurdu. Ingiliz yüksek stratejisinin, bakiglarim Batt Hint Adalarma, Kanada'ya ve Hindistan'a çevirmig olanlarca göz ardi edilen son derece önemli bir boyutu da vardi. 1652-1654, 1665-1667 ve 1672-1674'teki Ingiliz-Hollanda mücadelelerinin yalnizca deniz savaglari olmasi son de"verimli
"sömürge"
-geker,
"kara"
Tabii bir de Baltik'tan elde edilen ve kralhk donanmasiyla ticari gemilerin bagimh oldugu denizcilik malzemelerinin stratejik ävemi vardi bu bagimhhk, Ingiliz filosunun güç dengesini korumak ve kereste ile gemi direklerinin serbestçe geligini sürdürmek üzede ortaya çikmaktadir. re sik sik Baltik Denizine göndefilmesinden *
-
I
i
133
rece mantikhydi, çünkü bu iki deniz gücü arasindaki dügmanligm kökünde ticari rekabet Vardi. Ancak, 1688 tarihli Glorious Revolution'dan sonra,* William of Orange Ingiliztahtmi elde edince, stratejik durum bir hayli degigti. 1689-1815 arasinda yapilan yedi savag sirasmda, Ingiliz çikarlarma yönelen tehlike temelde kara-tabanli bir güç olan Fransa'ydi. Fransizlarin bu savagi bati yariküresine, Hint Okyanusuna, Misir'a ve bagka yerlere tagiyacaklari dogruydu; ancak savaglar, Londra ve Liverpool tüccarlari için önemli olmakla birlikte, Îngilizlerinulusal güvenligi için hiçbir zaman bir tehdit degildi. Böyle bir tehdit, ancak Fransizlarm, Hollandalilar, Hanoverliler ve Prusyahlara kargi askeri zaferler kazanarak; ülkelerini, Ingiliz deniz gücünü agmdirmak üzere gemi yapim kaynaklarim kendinde toplamasina yetecek kadar uzun bir süreyle Ortabati Avrupa'da egemen hale getirmeleri halinde dogabilirdi. Böylece, birbiri ardma gelen Ingiliz hükümetlerinin bu onyillarda Avrupa anakarasi üzerinde askeri müdahalelerde bulunmalari, yalnizca IIL Willia.m'm Hollanda Cumhuriyetiyle olan kisisel bagi ya da daha sonra Hanoverlilerle olan baglari yüzünden degildi. Ayrica, Bourbonlarin (veNapolyon'un) emellerini dizginleyip, bäylece Îngiltere'nin uzun vadedeki çikarlarmi koruyabilmek için Fransa'am dügmanlarma Avrupa içinde yardim edilmesi gerektigi yolunda -I Elizabeth'in Ïspanyaile ilgili korkularma benzer- zorlayici bir görüg de vardi. O halde, bu bakig açisma göre, strateve jileri, çatigmaktan çok, birbirleriiii tamamhyordu. Eu stratejik hesabin ana ilkesi, Newcastle dükü tarafmdan 1742'de isabetli bir biçimde dile getirilmisti: "deniz"
"kara"
Fransizlarm bizi denizlerde geride birakmasi, kara üzerinde korkacak geyleri kalmadigi zaman olacaktir. Ben her zaman için deniz kuvvetlerimizin Avrupa üzerindeki ittifaklarimizi korumasi, bu yolla da Fransa'mn harcamalarmm yönünü degigtirerek, denizlerdeki ustünlügümüzünsürmesi gerekir diye dügünmügumdür."
.
"Fransa'nm harcamalarmm yönünü degigtirme"ye istekli ülkelere yap11an Îngilizyardimi baglica iki biçimde oluyordu. Bunlardan ilki ya Frandikkatini dagitmak üzere kenar baskmlar düzenlemek ya siz ordusunun da o siralar Ingiltere'nin müttefikleri kinilerse, onlarm safinda çarpigacak daha büynk kuvvetleri ülke digina göndermek yoluyla dogrudan askeri harekâtti. Baskm stratejisi daha ucuza geliyor gibi gärünüyor ve birtakim bakanlarm çok hoguna gidiyordu, ama genelde änemsenecek bir sonuç * Glorious Revolution: II. James'itahttan William of Orange'i geçirmek üzere yapilan
indirip
darbe.
yerine -
kiz kardevi Mary
ile kocast
ç.n.
134
I
I
I
I
yaratmiyor, kimi zaman da felaketle sonuçlaniyordu (1809'daWalcheren seferinde oldugu gibi). Bir kara ordusunun olugturulmasi, asker sayisi ve harcamalar bakimmdan daha pahahya geliyordu ama Marlborough ve Wellington'un seferlerinin de gösterdigi gibi, böyle bir ordunun Avrupa dengesinin korunmasmda daha çok yardimci olmasi mümkündü. Ïngiltere'nin yaptigt ikinci tür yardim parasaldi ve Fransizlara kargi savagmak ûzere Hesse ya da bagka uluslardan dogrudan parah asker sato alarak ya da müttefiklere para yardimi yaparak oluyordu. Sözgelimi 'Büyük Frederick, 1757den 1760'a kadar, Ingiltere'den her yil 675.000 sterlin gibi hayli yüklü bir miktar aldi; Napolyon Savaginm son agamalarinda ise Îngiltere'den akan para çok daha büyük boyutlara alasm14t1 (yalnizca1813'te çegitli müttefiklere 11 milyon, savag için genelde 65 özelmilyon sterlin). Ama bütün bunlar, ancak ingiltere'nin ticaretinin, geniglemesinin, denizasiri pazarlarda hnkümetin devleti iflikle de kârli sokmadan lasa borçlarmi ve vergileri görülmedik ölçülerde artirmasina imkân vermesiyle olabilmigtir. Yani "Fransa'nin harcamalari"nm yönünü Avrupa içinde degigtirmek pahah bir igti ama sagladigi sonuç gu oldu, Fransizlar ne Ìngilizlerindeniz ticaretine kargi sürekli bir harekât yürütebildiler, ne de Avrupa üzerindeki egemenlikleri, onlara Ingilizlerin anayurduna bir istila tehditi yöneltme özgürlügünü verecek ölçüde oldu bu durum Londra'mn yaptigt savaglarm parasini kargilamasma ve müttefiklerine yardim etmesine imkän tamdi. Cografyanm sagladigi yararla ekonomik çikar, böylece birlegerek ingiltere'nin Janus-Çehrelibir stratejiyi baçariyla yürütmesini sagladi: "Bir yüz güç dengesini düzgun tutmak üzere Avrupa'ya dönmügtü, öbür yüz de denizlerdeki egemenligini güç-
-
lendirmek için denize."" Bu dönemdeki nüfus artiëlari ve güçlerin ordu / donanma kuvvetleriyle ilgili istatistikler (bkz. Tablo 3-5), ancak yukarida anlatilan mali önemi kavramrsa tam olarak anlagilabilir: ve cografi etkenlerin GÜÇLERÏN
Tato 3 NÜFUSLARI,
1700-1800'°
(milyonolarak) 1700
1750
1800
10,5 21,5 18,0 6,0 20,0 9,0 1,7 1,9 2,0 -
16,0 28,0 28,0 9,5 37,0 11,0 2,3 2,0 4,0
i
|
Britanya Adalari
Fransa Habsburg Prusya
Împaratorlugu
Rusya
ispanya
9,0 19,0 8,0 2,0 17,5 6,0
Ìsveç
-
HollandaCumhuriyeti
1,8
Birlepik Devletler
-
135
TABLO 4
DRDULARIN
1690-1814 BÜYÜKLÜÖÜ,
(askersayllari) 1690 Britanya Fransa Habsburg Prusya Rusya
70.000 400.000 Împaratorlugu 50.000 30.000
170.000
Ïspanya
-
Ïsveç
Cumhuriyeti Birlegik Devletler
1756/60
75.000 350.000 100.000 39.000 220.000 30.000
200.000 330.000 200.000 195.000
330.000 40.000
110.000
-
Hollanda
1710
73.000
130.000
-
-
-
TABLo
1778 -·-
170.000
200.000 160.000 35.000
1789
1812/14
40.000 180.000 300.000 190.000 300.000 50.000
250.000 600.000 250.000 270.000 500.000 -
-
-
-
--
-
-
5
1689-181542 BÜYÜKLÜÖÜ, (savaghatti gemileri)
DONANMALARIN
Britanya Danimarka
Fransa Rusya
Ïspanya Îsveç Hollanda Cumhuriyeti
1689
1739
100 29 120
124
1779
1790
1815
90
195
214
105
-
-
50 30 34
-
40 66 -
· 1756
-
70
49
63 40 48
-
-
-
-
38
-
-
20
81 67 72 27 44
-
80 40 25 -
-
Ïstatistiklereagina olan okurlarm bildigi gibi, kabaca verilen bu sayilara çok büyük bir ihtiyat kaydiyla bakilmahdir. Nüfus toplamlari, özellikle de ilk dönemler için, tahminden öteye gitmemektedir. (Hele Rusya säz konusu oldugunda, yanilma payi birkaç milyona çikabilir.)
Ordularm büyüklügü de seçilen tarihlerin belirli bir savagin baglarina, ortasma ya da yogun oldugu döneme rastlanmasma bagh olarak büyük dalgalanmalar gösteriyordu; toplam sayilar çogu kez oldukça büyük parali asker birliklerini hatta (Napolyon dönemi için) ittifaka istemeden dahil olan nlkelerinaskerlerini de kapsamaktadir. Savag hattmda bunlarm savagmaya hazir olduklari ya da geyer alan gemilerin .sayisi, rekli olan egitilmig tayfamn mutlaka bulundugu anlamma gelmiyordu. Üstelik istatistikler, orduyu ya da donanmayi yönetenlerin becerisini, yeterlik ya da ihmalini, uluslarm savayma gevkini ya da gönülsüzlüklerini dikkate almaz. Böyle olmakla birlikte, yukaridaki rakamlarm çagin güç politikasi egilimlerini hiç olmazsa kabaca yansittigmi söylemek mümkündür. Fransa ve giderek Rusya, nüfus ve ordu açisodan öndedirler; ingiltere denizlerde rakip tammamaktadir; Prusya Îspanya'yi, Îsveç'i ve Hollanda Cumhuriyetini geride birakmigtir; Fransa ise, XIV. 136
: i
I
I
I
I
,
'
·
Louis ile Napolyon'un muazzam ordulari sayesinde Avrupa'mn efendisi olmaya, her zamankinden daha çok yaklaymaktadir. Ancak yüz elli yillik bu Büyük Güç mücadelelerinin mali ve cografi boyutlarim göz önune almca, bu üç tabloyla verilmek istenen göruntügetirme geregi ortaya çikiyor. Säzgelimi, Hollanda ye yeni açiklamalar ordu büyüklügü konusunda öbür uluslara göre hizli Cumhuriyetinde olan gerileme, çok uzun süreyle son derece änemli rol oynadigi sava; Birlegik Devletlerin savaglarm dimaliyesi alaninda tekrarlanmamigtir. inda stratejik sikmti yaratabilecegi gerçeoldukça olugu, onun büyük Rakamlar Ingiltere'nin askeri katkismi da gini gözden saklamaktadir. gerçekte oldugundan az göstermektedir, çünkü bu ülke 100.000 kipilik giderlerine yardim ettigi gibi, (1813'te 450.000!) müttefik askerinin 140.000 olan donanma personelinin kendi ordusunun ve 1813-1814'te bunun tersine, eger yalnizca ordularm büyükde bakunmi saghyordu? almirsa, bagimh olan çogu lügü dikkate savasta para yardimlarma olur. abartilmig gerçek gücu Prusya ve Habsburg imparatorlugununda askeri kuruYukarida igaret edildigi gibi, Fransa'mn son derece büyük luglari mali zayifhklar ve jeostratejik engeller yüzünden daha etkisiz hale gelirken, Rusya'mnkiler de ekonomik gerilik ve ülkenin çok uzakta olugu yüzünden agmmaya ugruyordu. Savaglarm kendilerini daha ayrmtill olarak incelemeye geçerken, bu güçlerin her birinin kuvvetli ve zayif yanlari hatirdan çikarilmamahdir.
I
'
I
SAVASLARIN KAZANILMASI, 1660-1763 XIV. Louis, Fransa'nm yönetimini 1661 Martinda tümüyle kendi eline alirken, Avrupa'daki gärünüm kendi görüglerini kabul ettirmeye kararli bir hükümdar için özellikle elverigliydi.** Gûneyde, ispanya Portekiz'i yeniden ele geçirmek için yaptigi boguna girigimle hâlâ kendisini tüketmekteydi. Mang ötesinde, II. Charles yönetiminde yeniden kurulan monargi kendi gücünü kegfetmeye çaligiyor, Îngiliz ticaret çevrelerinde ise Hollandalilara kargi büyük bir kiskançlik duyuluyordu. Kuzeyde yeni bir savag hem Danimarka'yi hem Isveç'i zaylflatmigti. Almanya'da Protestan yöneticiler, Habsburglari durumlarint iyilegtirecek yeni bir çabaya girmesinler diye kugkuyla gözlüyorlardi ama Viyana'daki imparatorluk yänetiminin bagi, Macaristan, Transilvanya, az bir süre sonra da Osmanh gücünün canlampi yüzünden yeterince dertteydi. Polonya ise, 1sveçlive Moskof yagmacilari uzaklagtirmaya çaba-
larken zaten guçten dügmeye baglamigti. Bäylece Fransiz diplomasisi, bagariyla Richelieu'nün izinden giderek, bu kogullardan yararlanabilir; Portekiz'i ispanya'ya, Macarlari, Türkleri ve Alman yöneticileri Avusbu arada turya'ya, Ingilizleri ise Hollandalilara kargi kullanabilirdi -
137
da, 1sviçrekantonlariyla 1663'te yaptigi anlagma ile Fransa'nm cografi durumunu (ve asker toplama imkânlarmi) güç1endirirdi. Bunlarm hepsi, XIV. Louis'e mutlak hükümdar olarak yerini saglamlagtiracak zamam tanidi ve kral bir önceki yüzyil içinde Fransiz yönetimlerinin bagma dert olan iç tehlikelerden uzak kaldi. Daha da önemlisi Colbert, Tel Tellier ve öbür önemli bakanlara yönetim yapismi elden geçirmek ve Güney Kralm zafer peginde kogacagini önceden bildikleri için ordu ve donanmaya para yagdirmak imkâni verdi." Böylece, Louis için saltanatom ilk dänemlerinde Fransa smirlarmm tamamlamak" faziasiyla kolaydi, Ingiltere-Hollanda iligkileri kätülegerek 1665'te açik savaga (Ikinci Ingiltere-Hollanda Savagi) dönügtügü için, Louis'in igi daha bile kolaylagiyordu. Fransa, Hollanda Cumhuriyetini destekleme yükümlülügüne ragmen, gerçekte deniz savaglarinda pek fazla rol almamig ve bunun yerine zayif dügmug Ispanya'nm hâlâ elinde tuttugu Güney Hollanda'yi istilaya hazirlannnytir. Fransizlar istilay1 1667 Mayisinda nihayet baglattiklarmda pek çok kent birbiri ardina hizla ellerine geçti. Bundan sonra olanlar ise, bu dönem diplomasisinde olugan hizh degigiklikleri gösteren ilk ärneklerdendir. Kargihkh olarak bir kazanç getirmeyen savaglardan bikan ve Franemelleri sa'nin kargisinda korkuya dügen Îngilizler ve Hollandalilar Temmuzda Breda'da barig yaptilar ve Îsveçde kendiferine katihnca, Louis'nin kazançlarim kisitlayabilmek amaciyla, Fransiz-Ispanyol anlagmazhämda girme"ye çaligtilar. 1668'deki Aix-la-Chapelle Antlagmasiyla saglanan da tam be olmustu ama bir bedel de ädeniyordu; büyük öfkeye kapilan Fransiz Krah, sonunda, emellerinin önünde baghca engel olarak gördügü Hollanda Cumhuriyetinden öç almaya karar verdi. Bundan sonraki birkaç yd boyunca, Colbert Hollandahlara kargi gümrük tarifeleri savagini sürdürürken Fransiz ordu ve donanmasi daha da takviye edildi. El altmdan yürütülen diplomasi ile Îngiltere ve Îsveç, Hollanda Cumhuriyetiyle olan ittifaklarmdan kopmaya ikna edildiler, Avusturya'nm ve Alman devletlerinin korkulari da yatigtirildi. 1672'ye gelindiginde, denizd'e Ïngilizierden yardun gören Fransiz sava; mekanizmasi vurmaya hazirdi. Hollanda Cumhuriyetine savaç ilan eden ilk Ingiltere olmugtu ama Ingilizlerin 1672-1674 tarihli üçüncü Ingiltere-Hollanda mücadelesi sirasmdaki sönük çabalarma burada ayrilacak yer en alt düzeyde olacakDenizde tir. Ruyter'in parlak çabalariyla durdurulup, böylece karada da hiçbir bagari elde edemeyince, II. Charles yönetimi ülke içinde giderek daha çok eleptiri aldi: Politik ikiyüzlülügün ve mali konulardaki kötü yönetimin açiga çikmasi ve Fransa gibi otokratik ve Katolik bir güç1e yapilan ittifak, savag kargismda olumsuz duygular yaratti ve hükümeti 1674'te savagtan.çekilmeye zorladi. Bu durum, geriye dönülüp bakildi"eksiklerini
"araya
138
dönem Stuartlarm yönetimi altmdayken Ingiltere'nin gücünün dayandigi politik, mali ve idari temellerin nasil hâlâ olgunluktan uzak ve belirsizlikler içinde oldugunu göstermektedir " Ancak Ingiltere'nin sürdürdugü politikayi degigtirmesi uluslararasi bir önem taçiyordu; çünkü bu degigiklik, kismen XIV. Louis'in planlarmin artik tüm Avrupa'da dehget yarattigini göstermekteydi. Bir yll içinde Hollandahlarm yürüttükleri diplomasi ve yaptiklari para yardimlari onlara, agirliklarini Fransa aleyhine olarak koymaya istekli pek çok müttefik kazandirdi. Alman prenslikleri, (Fransa'nm kalan tek ortagi Isveç'i 1675'te Fehrbellin'de yenen) Bradenburg, Danimarka, ispanya ve Habsburg Imparatorlugu hep birlikte igin içine girdiler. Bu devletler ortaklišmin Fransa'yi yildiracak kadar -güçlü olmasi söz konusu degildi; çogunun ordusu küçüktü ve kendi kanatlarmda sikmtilari vardi; Fransa'nin karpsmda olan ittifakm esasi, yeni önderleri William of Orange'm yönetimindeki Hollanda Cumhuriyeti olarak kaldi. Ama kuzeydeki su engeli ve Renanya'daki degigik dügmanlar karysmda Fransa'nm zarar görebilir durumda olmasi, Louis'in kendisinin de dramatik kazançlar elde edemeyecegini gösteriyordu. Buna benzer bir tür kilitlenme denizde de yagamyordu. Fransiz donanmasi Akdeniz'i denetliyor, Hollanda ve Danimarka filolari Baltik'i tutuyor ve hiçbir taraf Bati Hint Adalarinda egemen olamiyordu. Bu savagta hem Fransa'nm hem Hollanda'nm ticareti zarar gördu;.bu da dolayh olarak ingilizlergibi tarafsizlara yarar sagladi. Nitekim, 1678'de Amsterdam'daki tüccar smift kendi yönetimlerini Fransa ile ayri bir barig yapmaya itti; bu da (Hollanda'dan gelen para yardimlarma bagimh olan) Alman devletleri tek baglarma savagi surdüremeyecekler demekti. 1678-1679 Nymegen Barry Antlagmalari açik savaga son vermesine eksiklerini ragmen, XIV. Louis'in açakça Fransa'nin kuzey simrlarmm tamamlamak istemesi, '"Avrupa'mn hâkimi" olma iddiasi ve barig zamamnda yarattigi dehget duygusu, 200.000 kipilik bir ordu tutmasima Ïngilizleri ispanyollari Hollandahlari, Almanlari, ve ayni gekilde tedirgin etti. Bu, hemen savaga dönulmesi demek degildi. Hollandah tüccarlar barig içinde is görmeyi tercih ediyorlardi; Alman prensleri, ingiltere Krali II. Charles gibi para yardimlari yüzünden Paris'e bagliydilar; Habsburg imparatorlugu ise, Turklerle müthis bir mücadele içindeydi. Böylece ispanya, 1683'te Lüksemburg topraklarmi Fransa'ya kargi korumaya çaligrken tek bagma savagmak zorundaydi ve yenilgiye ugramasi kaçmilmaz oldu. Ancak 1685'ten itibaren igler Fransa'nin aleyhine dönmeye bagladi. Huguenotlara yapilan eziyetler, Protestan Avrupalilar arasinda nefretle kargilandi. Iki yil geçtikten sonra, Türkler tam bir yenilgiye ugratilm19 sayginligi ve askeri gücü artmig olan ve Viyana'dan uzaklagttrilmiglardi;
ämdasonraki
139
I
ÏmparatorI. Leopold da,
en sonunda dikkatini bir ölçüde batiya çevirebilecek hale gelmigti. 1688 Eylülünde sinirleri artik fyice bozulmuy olan Fransa Krah Almanya'yi istilaya karar vererek, Avrupa'daki bu savagi sicak savaga dänügtürdü. Fransa'nm eylemi Avrupa'daki rakiplerini ona karsi sava; açoaya itmekle kalmadi; William of Orange'a, Many'in öbür yakasma geçerek itibari sarsilmig olan IngilizKrah II. James'in yerine geçme f1rsatini da verdi. Böylece, 1689'a gelindiginde Fransa; Hollanda Cumhuriyeti, Îngiltere, Habsburg imparatorlugu, Îspanya, Savoy ve baghca Alman devletleri kargismda tek bagma kalmigti."" Ancak Fransa kargismda olugan bu birlik göründügü kadar ürkütücu degildi. Büyük Îttifakin unsurlari" aslmda Ingiliz-Hollanda kuvvetleriyle Alman devletlerinden ibaretti. Bunlar kimi yönlerden birbirleriyle uyugmaz bir topluluk olugturduklari halde, Güne; Kralin Fransa'smi dengelemeye yetecek kararlihga, mali kaynaklara, ordulara ve filolara sahiptile&On yil öncesi olsa, Louis onlara agir basabilirdi ama Colbert'in älümünden sonra Fransiz maliyesi ve ticareti yeterliginden çok gey kaybetmisti ve ne ordu ne doaçidan yildirici olmakla nanma birlikte-- sürekli ve ülkeden uzak bir savagi kaldiracak durumda degildi. Büyük Müttefiklerden birinin hizla yenilgiye ugratilmasi kilitlenmeyi çözebilirdi; ama bu tür bir hamle ne tarafi hedef alacakti ve Louis cüretli önlemler için emir verecek irade gücüne sahip miydi? Louis, üç yil boyunca bocaladi ve 1692'de Manfin öbür yakasma gönderilecek 24.000 askerlik iggal kuvvetini nihayet toparladiginda, güçleri" onun bag edebilecegi gibi degildi, Barfleur-La Houge'da Fran,siz savag gemilerini ve gatlarim peri"soguk"
"temelli
-sayisal
"deniz
gan ettiler." 1692'den
sonra denizdeki çatigma, agir seyreden, yipratici ve ticakargihkh yikim getiren bir savaga dänügtu. Ticaret gemilerine baskmi amaçlayan bir politika benimseyen Fransiz yönetimi, korsanlarmi kendilerine kurban olarak ingiliz-Hollanda gemilerini seçmeye yöneltirken, savag filosuna ayirdigi kaynaklarda indirim yapt1. Müttefik donanmalarma gelince, onlar da bir ticaret ablukasi kurarak Fransiz ekonomisi üzerindeki baskilari artirma çabasma girdiler; böylece Hollanda'mn dügmanla da ahyverigte bulunma ahqkanhgi terk edilmig oldu. Bu änlemlerden ikisi de kargi tarafi dize getiremedi; ikisi de savaym ekonomik ynkünü artirdi ve hem tüccarlari ve hem de zaten üst üste kötü ürün almamn sikmtisim yagayan käylüleri savagtan soguttu. Kara seferleri, kalelere kargi ve su yollarmi agarak yapilan pahah ve agir seyreden mücadelelerdi: Vauban'in yaptigi tahkimat, Fransa'yi hemen hemen ele geçirilemez kilmigti ama ayni tür engellemeler Fransizlarin da Hollanda ya da Palatine'e kolayca girmelerine izin vermiyordu. Her iki taraf da savag alanmda 250.000'den fazla asker bulundurdugu için, giret açismdan
i
'
140
I
I
I
derler bu zengin devletler için bile korkunçtu." Avrupa diginda da savaglar vardi (Batt Hint Adalari, Newfoundland, Acadia, Pondicherry) ama hiçbiri kara ya da denizdeki temel dengeyi yerinden oynatacak kadar önem tagimlyordu. Böylece Tory yanhsi toprak agalari ile Amstersakinlerinin dam kenti agiri yüksek vergilerden gikâyetieri ve Fransa'da da kithk yaçanmasi, William ve Louis'in 1696'da uzlagmalari için yeterli sebebi olugturdu. Sonuç olarak, Ryswick Antlagmasi (1697) Louis'in kimi yerlerde daha önce elde ettigi sinir kazançlarma izin verdigi halde, genelde bagtaki statükoya dönülmesini sagladi. Bununla birlikte 1689-1697 Dokuz Yil Savagmm sonuçlari burlari o dänemde degerlendirenlerin iddia ettikleri kadar önemsiz degildi. Fransizlarm karadaki emellerinin hizinm kesildigi kugkusuzdu ve donanma gücü denizde aginmaya ugramigti. 1688 tarihli Glorious Revolution onaylanmig, Ingiltere Ìrlanda kanatmi güvenceye almig, mali kuruluglarim güçlendirmig, ordu ve donanmasmi yeniden inga etmigti. Bir de, Fransa'yi Flander ve Renanya'dan uzak tutmayi esas alan bir Îngiltere-Hollanda-Almanya gelenegi olugmugtu. Agir bir bedel ödenmig olmakla birlikte Avrupa'nm politik çogulculugu kendisini yeniden ortaya koymug oldu. Pek çok bagkentteki savag bikkmligini dikkate almca, mücadelenin yeniden baglamasi hemen hemen imkânsiz gärünüyordu. Ancak, Louis'in torununa 1700'de Îspanyatahtina çikma önerisi yapihnca, Güney Kral bunu Fransa'mn gücünü arttirmak için ideal bir firsat olarak gärdü. Kendine rakip olabileceklerle uzlagmak yerine, hiç beklemeden Güney Hollanda'yi torunu adina iggal etti ve aym zamanda, Îspanya'nin bati yariküresindeki genig imparatorluk bälgesi içinde Fransiz tüccarlaayricaliklar sagladi. Louis, bütün bunlar rma bagkalarma tamnmayan çegitli biçimlerdeki backa kigkirtmalarlyla Îngilizleri ve Hollandalilave 1701'de Avusturya yanmda ri, onun hirslarina set çakebilmek amac1yla yeni bir ortakhk mücadelesine girecek kadar telaglandirdi: Bu, ispanya Taht Savagiydi. Askeri kuvvetler ve vergilendirilebilecek kaynaklar arasmdaki genel denge, gene gunu göstermekteydi ki, ittifaklarm her biri öbürüne ciddi biçimde zarar verecek ama onu ezemeyecekti? Bazi yönlerden Louis, 1689-1697 savagina göre daha güçlu durumdaydi. Îspanyollar, Louis'in artik kendileri için V. Philip olan torununa çabuk isodilar; "Bourbon güçleri" pek çok harekât alanmda birlikte i; görebiliyordu; Fransiz maliyesi ithal edilen ispanyol gümügünden kugkusuz yarar görmügtü. Ayriöyle ki bir ca, Fransa askeri yönden daha hazirkkli hale getirilmigti asker neredeyse dänemde, besleyebiliyordu. Ancak, Avusyarim milyon turyahlar Balkan kanatlarmdaki sikmtilari azaldigi için, bu savagta bir öncekine gäre daha büyük bir rol oynuyorlardi. En ğnemlisi de kararh -
141
bir ÌngilizHükümeti hiç de yabana atilmayacak ulusal kaynaklarmi Alman müttefiklerineyüklü para yardimlariyla yapmaya; yildirici bir filo ile baçarili önder Marlborough komutasmda, genel uygulamalarina aykiri olarak, genig bir kara ordusu olugturmaya ayirdi. 40.000-70.000 Ingiliz askeri ve parali askerden olugan bu ordu, Louis'in kendi isteklerini Avrupa'ya zorla kabul ettirme girigimini boga çikartmak üzere, 100.000'den fazla askerin olugturdugu üstün nitelikli bir Hollanda Ordusu ve apagi yukan ayni büyüklükte olan Habsburg ordusuyla birlikte hareket edebilirdi. Ancak bu Büyük ittifak kendi isteklerini Fransa'ya, hatta ispanya'ya kabul ettirebilir demek degildi. Bu iki kralligm sinirlari diginda, iglerin sürekli olarak müttefiklerin lehine döndügü dogruydu. Marlborough'nun Blenheim'daki kesin zaferi (1704)Fransiz-Bavyera ordularina agir zarar verip, Avusturya'yi Fransiz istilasi tehditinden kurtardi. Daha sonraki Ramillies Savagi (1706), Ingiliz-Hollanda kuvvetlerine Güney Hollanda'mn büyük bir bölümünü kazandirdi. Oudenarde Savagi ise (1708) Fransa'nm burada yeniden üstünlük saglama çabasmi acimasizca durdurdu? Denizlerde ise kesin sonuç getirmeyen Malaga Savagmdan (1704) sonra karçilarmda ugragmak zorunda olduklari büyük dügman filolari bulamayan ingilizKrallik Donanmasi ve gerileme sürecine girmig olan Hollanda Donanmasi, üstün deniz. gücünün nasil bir hareket esnekligine sahip olabilecešini gästerdiler. Yeni müttefikleri Portekiz denizden korunabiliyor, buna kargilik da Lizbon bir ileri donanma üssü, Brezilya ise altin kaynagt saghyordu. Bati Hint Adalari ve Kuzey Amerika'daki saldirmak üzere bati yariküresine asker gönderiFransiz sämürgelerine lebiliyor, baskin filolari ispanyollarin külçe altin ve gümüy tagiyan gemilerinin pegine dügüyordu. Cebelitarik'm ele geçirilmesi krallik dodenizden çikiglari denetleyebilecekleri bir üs saglamakla nanmasina kalmadi, Fransiz-Ispanyol üslerini ve filolarini ayirdi. Ingiliz filolari Minorca'mn ve Sardunya'nin ele geçirilmesini sagladi; Savoy'u ve Îtalkorudular; müttefikler saldiriya ya kiyilarmi Fransiz saldirilarindan geçince de imparatorluk ordularina ispanya'yi istilasinda kilavuzluk edip, onlarin ihtiyaçlarini gördüler ve Toulon'a yapilan saldiriyi desteklediler. Ancak müttefiklerin genel anlamdaki bu deniz gücü üstünlügü, Fransizlarm ticaret gemilerine yeniden baskmlara baglamasmi önleyemedi; 1708'de krallik donanmasi ticaret filosunun kayiplarmi azaltmak üzere bir konvoy sistemi kurmak zorunda kaldi. Îngilizfirkateynleri Fransiz korsanlarinm Dunkirk'e ya da Gironde'a girip çikmalarini nasil änleyemedilerse, ticari bir abluka da gerçeklegtiremediler; çünkü bu, bütun Fransiz-Îspanyol kiyi geridinde devriye bulundurmak demekti; o 142
l
I
korkunç 1709 kigmda tahil gemilerinin Fransiz limanlari açiklarinda ele geçirilmesi bile, Louis'in buyük ölçude kendine yeterli olan imparatorlugunu
dize getiremedi. Müttefiklerin kapasitesinin yara açmaya yettigi, ancak öldurücu olmadigi, Fransa ve Ìšpanya'ya kargi yürütülen kara harekätt sirasinda daha açikça ortaya çikmigtir. Müttefik istila ordusu Madrid'i kisa bir süre için iggal.ettikten sonra, artan Îspanyolsaldirisi kargismda tutunamadigmdan, 1709'da geri çekiliyordu. Kuzey Fransa'da Ingiliz-Hollanordularino Blenheim'daki gibi zaferler kazanabilecekleri hrsatlar a dogmuyordu; tersine savag ylpraticiydi, kanliydi ve pahaliya mal olu-
Üstelik, 1710'da Westminster'da Toryler igbagma geçoigti ve denizler ve imparatorluk topraklari üzerindeki çiIngiltere'nin bunlar
yordu.
karlarini güvenceye alacak ve kara savagt için yapilan harcamalari azaltürden bir barigin pegindeydiler. Son olarak da, ispanyol tahti için müttefiklerin adayi olan Arsidük Charles, beklenmedik bir biçimde imparatorluk tacini giydi ve böylece ortaklarmm kendisini ispanya'nm da hâkimi yapmak için duyduklari hevesten ne kadari kalm1çsa, yok etti. Ingiltere'nin 1712'nin bagmda tek tarafh olarak savagtan çekilmesi ve onu daha sonra Hollanda'mn izlemesiyle, ÌspanyolKrah "IIL Carlos" olmaya pek heves eden imparator Charles bile, bir yll daha sonuçsuz bir mucadeleden sonra barigin geregini kabul etti. ÏspanyaTaht Savaçmi sona erdiren barig kogullari Utrecht (1713) bir ve Rastadt Antlagmalariyla (1714) belirlenmigti. Varilan anlagmaya bütun olarak bakildigmda, en kazançh çikanm Ingiltere olduguna kugku yoktu.54 ingiltere, Cebelitarik'i, Minorca'yi, Nova Scotia'yi, Newfoundland'i ve Hudson Körfezi ile Îspanyollara ait Yeni Dünya'da ticari ayricahklar elde ettigi halde, Avrupa'daki dengeyi de gözardi etmigti. Gerçekten de, 1713,1714'teki çäzümü saglayan on bir ayrt anlagma bir olugturarak edici, incelikli bir biçimde pekigtiriltatmin bütün dengenin mesine yol açti. Îngiltere tahtina Protestan krallarm geçmesi resmen kabul edilirken, Fransiz ve Ïspanyol kralhklari daima birbirlerinden ayri olacaklardi. Ispanya'da bagarisiz olan Habsburg Imparatorluguna Güney Hollanda ve Milano verilmig (böylecede Fransa'nin önünde yeni engeller olugmug), bunlara Napoli ve Sardunya da eklenmisti. Hollandahlarm bagonsizhšr korunmugtu ama Hollanda Cumhuriyeti korku uyandiran bir deniz ve ticaret gücü olmaktan çikmig ve gücünün buyuk bir bälümünû güney sinirlarina asker yerlegtirmeye ayirmak zorunda kalmigti. Her geyden önemlisi de XIV. Louis'in hanedanhk ve toprak kazanmaya iligkin emellerine nihayet ve kesin bir biçimde gem vurulmuy ve savagm yol açtigi bagka sonuçlarm yani sira, toplam devlet borcunu yedi kat attiran korkunç maliyeti görünce, Fransiz ulusu da yola gelmigti. Karadaki güç dengesi saglamdi, denizde iseingiltere rakipsiztacak
143
di. O halde, I. George'un 1714'te tahta çikmastyla yeniden igbagma gelen Whiglerin çok geçmeden Utrecht säzle mesini koruma çabasma girmesine, bag dügmanlari Louis bir sonraki yd ölünce de Fransizlara yapilacak bir anlagmaya istekle sarilmalarma hiç çagmamak gerekir. yüzyil içinde Bati Avrupa devletleri arasmda gerçeklegen . Bu yarim yeni dagihmi, doguda olan degigikliklerin yanmda daha az çarpici kaliyordu. Dogudaki simrlar daha degigkendi ve çok büyük toprak parçalari aydm bir kralin profesyonel ordulari yerine simr boyu beylerinin, Hirvat bagibozuklarm ve Kazak ordularmm denetimi altmdaydi. Ulus-devletleri birbirleriyle savaga girigtiklerinde bile kavgalari uzun mesafeler içinde oluyor ve bir yüksek strateji darbesinin indirilmesi, bagibozuklarm, kugaticilarm ve benzerlerinin kullammmi gerektiriyordu. Agagi ülkelerdeki mücadelelerden farkh olarak, buradaki bagari ya da bagarisizliklar, çok büyuk toprak parçalarmin el degiçtirmesine yol açiyor ve böylece güç1erin daha gästerigli olan yükselig ve çökügleri iyice vurgulanmig oluyordu. Sözgelimi, yalniz bu birkaç onyil içinde bile, Türklerin Viyana'ya kargi son kez büyük bir askeri tehlike olugturdugu sonra da hizla yeniIerek gerileme sürecine girdikleri görüldü. Avusturya, Alman ve Polonya kuvvetlerinin ilk agizda verdikleri olaganüstü kaigilik, imparatorluk bagkentini 1683'te Türk kugatmasindan kurtarmakla kalmadi, genigletilmig bir Kutsal Îttifak tarafmdan çok daha genig çaph olarak yapuan savaglara da yol açti." Homack dolaymdaki büynk savagtan sonra (1687)Türklerin Macar Ovasmdaki güç1eri bir daha buralara uzanmamak üzere yok edildi; Alman ve Habsburg kuvvetlerinin 1689-1698 savagi sirasinda Fransa'ya kargi dövügmek üzere çagrilmalari yüzünden savag hattmda bir istikrar olugmugsa da, Türk Ordusunen Zalankemen (1691)ve Zenta'da (1697)ayrica yenilgiye ugratilmast, Türklerdeki gerilemeyi dogruladi. Kaynaklarini Balkan cepyogunlagtirip hesinde Prens Eugene çapmda generallere sahip oldugu sürece, Habsburg Ïmparatorlugu artik Türkler kargismdaki durumunu korumaktan fazlasim da yapabiliyordu. Imparatorluk, heterojen nitelikli topraklarmi batih krallar kadar beceri göstererek düzene sokamadiysa da, gelecegini Avrupa'nm büyük devletlerinden biri olarak saglama bagladi. Bu ölçüye vurularak degerlendirildiginde, Îsveç çok daha az gansa sahipti. XIL Charles genç yaginda tahta çikar çikmaz komgu devletlerin yagmacihk iytahlart kabardi; Danimarka, Polonya ve Rusya'nm her biri Isveç'in korumasiz Baltik imparatorlugundan pay istiyorlardi ve 1699'da Ïsveç'e kargi birlegme konusunda anlagtilar. Ancak, çarpigma bagladigoda Isveç'intehlikeler kargismdaki gärünür zayifhgi, hayli büyük ordusu, büyük askeri zekâya sahip krali ve Ïngiliz-Hollanda deniz gücünün yardimi sayesinde ilk baglarda fazlasiyla kapatilmigtir. Bu üç etken .güç
144
l
,
,
I
bir araya gelerek, Charles'm Kopenhag'i tehdit etmesini ve Danimarkalilari 1700 Agustosunda savastan çikmaya zorlamasini mümkün kildi; Charles bunun ardmdan ordusunu hizla Baltik'tan agirarak úç ay sonra Narva'da kazandigi akillara durgunluk veren bir zaferle Rusya'yi bozguna ugratti. Charles, savag ve zaferin çarpici keyfine vardiktan sonra, bu dönemi izleyen yillart Polonya'yi istila ederek ve Saksonya içine ilerleyerek geçirdi. olmanm verdigi bilgelikle, XIL Char- Tarihçiler, geçmige bakiyor akilsizhk ederek fes'm Polonya ve Saksonya üzerinde durmasmm, onun Narva yenilgisinden sonra Büyük Petro'nun Rusya'da gerçeklegtirdigi reformlari gözden kaçirmasma neden oldugunu ileri sürmüglerdir." Pek çok yabanci danigmandan yardim gören ve batidakilerin bilgi istekli olan Petro, nasil ve becerisinden büyük ölçüde yararlanmaya büyuk bir çabayla batakliklar içinden St. Petersburg'u yaratmigsa, ayni çahykanlikla çok büyük bir ordu ve donanma kurmugtur. Charles, 1708'de 40.000 kipilik bir kuvvetle Petro'yla mücadeleye yöneldiginde, herhalde zaten geç kalmigti. Gerçi Isveç Ordusu genel olarak savagta daha iyi performans sergilemigti ama hiçbir zaman ana Rus Ordusuoldukça buyük kayiplar vermig ve nu ezme bagarismi gösterememig, lojistiginin yetersizligi orduya ayakbagi olmuçtu bu tür zorluklar, Charles'm kuvvetleri güneyde Ukrayna'ya dogru ilerleyip giddetli geçen 1708-1709 kiçoa dayanmak· zorunda kahnca agirlagti. Büyük sagerçeklegtiginde, Rus O.rvag nihayet 1709 Temmuzunda Poltava'da dusu hem sayi ve hem de elindeki elverigli savunma mevkileri açismdan çok daha üstün durumdaydi. Bu karplagma Isveç gücünü silmekle kalmadi, Charles bunun ardindan Türk topraklarma sigmdi ve orada yaçadigi uzun sürgün hayati, 1sveç'in dügmanlarmi bekledikleri firsata daha yaklagtirdi. Charles, Isveç'e nihayet 1715 Araligmda döndügü kaybetmiç,-Finlandiya'nm zaman, Baltik ätesindeki tüm sömürgelerini bezi bälgeleri Ruslarin eline geçmigti. Birkaç yil daha savagi sürdürdükten sonra (bu arada XII. Charles 1718'de Danimarka'yla olan yeni bir savaçta ölmügtü) tükenmig, soyutlanmig Ïsveç, nihayet 1721 Nystad Barigmi yapmaya ve Baltik'taki illerinin çogunu kaybettigini kabullenmek zorunda kaldi. isveçartik güç1er arasinda ikinci siraya dügmüg, Rusya ise birinci sirada kalmigti. Duruma uygun olarak Petro, 1721 Îsveç yenilgisinin altini çizmek üzere imgerilemesine ve parator ünvanmi aldi. Çarhkdonanmasmm sonradan ülkenin de geri durumda olmasma ragmen Fransa ve Ïngilteregibi Rusdestek olmadan, büyük bir güç olaya da gunu açikça görmügtü ki rak bagimsiz hareket edebilecek kuvvete sahipti."" Avrupa'nm batisin da oldugu gibi, dogusunda da artik, Dehio'nun deyimiyle, yigilmayi dengeleyecek bir agirhk vardi."" -
"dig
"merkezdeki
145
Avrupa'daki bu politik, askeri ve ekonomik güç dengesi, 1715'ten sonra hemen hemen yirmi yil süren bir îngiliz-Fransiz détente'i ile saglama almdi." Özellikle Fransa, dig ticaretine korkunç zararlar veren ve devletin borcunu, yalnizca faiz ödemelerini normal gelirlere egit hale toparlanma getiren bir savagm ardindan ihtiyaci içindeydi. Ayrica, Londra ve Paris'teki kralliklar kendi ülkelerindeki taht degigiklikler yüzünden de pek çok konuda igbirligi yapmayi kargihkh olarak yararh gördüler.'° Sözgelimi, 1719'da her ikisi de, ispanya'yi italya'da yayilmaahkoymak üzere kuvvet kullaniyorlardi. ci bir politika uygulamaktan Ancak 1730'lara gelindiginde, uluslararasi iligkiler düzeni yeniden degigiyordu. Bu agamada Fransizlar Ingiltere'yle olan baglari konusunda istekli daha az hale gelmigler, bunun yerine eskiden sahip olduklari Avrupa'nin önde gelen ulusu konumuna yeniden kavugmanin yollarmi baglamiglardi. Fransa'da tahta geçen kral artik güvenlikteydi aramaya yillari refahm ve barig artmasma yardimci olmustu ayrica denizagiri ticarette büyük bir genigleme saglamig, -Fransa'yi deniz güçlerine kafa tutar hale getirmigti. Fransa, Bagbakan Fleury yönetiminde Îspanya'yla iligkilerini hizla iyileptirir ve Dogu Avrupa'daki diplomatik etkinligini artirirken, dikkatli ve tecrit politikasi yanhsi Walpole yönetimindeki Ingiltere ise Avrupa'da olup bitenlerin digmda kalmaya çahyiyordu. Fransizlarin, Avusturya sömürgeleri olan Lorraine ve Milano'ya 1733'te yönelttikleri saldiri ve Renanya içlerine ilerlemeleri bile Ingiltere'de bir tepki uyandirmadi. Tecrit yanhst Walpole'den ve korku içindeki Hollanda'dan yardim alamayan Viyana, 1738 tarihli uzlagmaci barig için Paris'le görügmeler yapmaya zorlandi. Bati Avrapa'daki askeri ve diplomatik bagarilarmdan, ispanya ile olan ittifakindan, Hollanda'nm baglihšmdan destek alan Fransa, XIV. Louis'in ilk on yillarmdan bu yana hiç gärülmedik bir saygmhk kazandi. Bu, bir sonraki yil daha da çok ortaya çikti; Fransiz diplomasisi o yil görügmeler yoluyla Osmanlilara kargi yapilan Avusturya-Rus Savaçma (1735-1739)bir son vermig ve iki dogu kralligmm el koydugu topraklarm çogunu böylece Türklere geri -
vermigti.
Ingilizler Avrupa'daki bu olaylara kulak gösterirlerken, tüccarlar ve muhalefetteki politikacilar, çatigmalarm) müttefiki yariküresinde olan ispanya'yla batt Fransa'nm artmasmdan çok daha büyük kaygi duyuyorlardi. Buralardaki zengin sämürge ticareti ve bölgeye yerlegmig olanlarm birbirleriyle çatigan yayilmalari kavga için bol bol sebep yaratiyordu.' Bunun sonucunda geistemeyerek 1739'da len ve Walpole'un Ekim razi oldugu ingiliz-Ispanarasmda yol savagi, 18. yüzyilda bu iki ülke yapilan bir dizi ufak bölgesel savagtan biri olma niteliginden öteye gitmeyebilirdi; ama Franötesi"ndeki Karayipler'de, sa'nm Ispanya'ya, äzellikle de her Walpole yönetimindeki
asmama
egilimi
"hattin
146
5: AVRUPA'NIN 1721 DEKl DURUMU
HARrra
Ihbsburg ...-
Kubal
Toprakhn
Roma
Ïmparatorkgu
in
-
.
r
RVEÇ Altui-TM
01
RLSYA DENi2/
USYA
. MHL
E
POLONYA
r
AKS
vY
FRANSA
ÏEDM
NI
SPANYA
500 Mil
D 0
500
DENM.
Kilometre
..
147 i i
....
türlü yardimi
yapma karari bunu engelledi. 1702-1713 Ispanya Taht Savagma kiyasla,-Bourbon güçleri denizagiri rekabet yönünden çok daha iyi durumdaydilar; bunun da sebebi, özellikle Îngiltere'ninne orduistedikleri, sunun ne de donanmasino úlke içindeki uzmanlarm israrla Îspanyolsömürgelerinin fethini gerçeklegtirecek çapta olmayigidir. Imparator VI. Charles'in ölümü, bunu Maria Theresa'nin taç giymesinin izleyigi, daha sonra da Büyük Frederick'in 1740-1741 kigmda Silezya'yi alarak bundan yararlanma karari, durumu oldukça degigtirdi ve dikkatler gene Avrupa'ya çevrildi. Fransa'da kendilerini tutamayan Avusturya aleyhtari çevreler, Prusya ve Bavyera'nm Habsburg mirasma yönelttikleri saldirilari tümüyle desteklediler. Ama bu durum da eski Ingiliz-Avusturya ittifakinin yenilenmesine yol açarak, ülkesi kualtma ahnan Maria Theresa'ya büyük para destegi sagladi. Inatma giliz yönetimi önererek, Prusya'nin ve (geçici olarak) Saksonya'nm savastan çekilmeleri için araya girerek ve 1,743'te Dettingen'de silahh eyleme geçerek Avusturya'yi rahatlatti, Hanover'i korudu ve Fransiz etkisini Almanya'dan sildi. Ingiliz-Fransiz dügmanligi, 1744'te resmen savaga dönügünce, çatigma yogunluk kazandi. Fransiz Ordusu kuzeye yürüdü; Avusturya'nm elindeki Hollanda bölgelerindeki smir kalelerini agarak korkudan donakalan Hollandalilarm üzerine dogru ilerledi. Denizde de ise Bourbon filolarmdan yönelen änemli bir tehditle kargilaymayan krallik donanmasi, Fransa'nm ticaretine kargi giderek daha da kati bir abluka uyguladi. Denizagiri bölgelerde, saldirilar ve kargi saldirilar Bati Hint Adalarmda, St. Lawrence nehri boyunca, Madras çevresinde, Levant'a dogru olan ticaret yollari üzerinde sürüp gitti. 1743'te Avusturya kargisinda yeniden savaga giren Prusya, iki yll sonra gene savagtan çekilmeye ikna edildi. Ingilizierin para yardimlari Avusturyalilari düzen içinde tutmak, Hanover'in korunmasi amaciyla parali asker bulmak, hatta Hollanda'yi savunmak uzere bir Rus Ordusu satm almak için kullanilabilirdi. Bu 18. yüzy11 älçülerine göre savagmak için pahah bir yoldu; pek çok ingiliz artan vergilerden ve ulusal borcun üç katina çikmasindan gikâyet ediyorlardi; ama daha da tükenmig durumda olan Fransa, yavag yavag bir uzlagmaya zorlani-para
yordu.
Maliye kadar cografya da
-daha
önce konu edilen iki kilit unsurayriliklarmi Fransa'yi, Aix-la-Chapelle Antsonuçta gärüg lagmasiyla (1748) giderrnek zorunda birakti. Bu sirada Hollandalilarin durumu Fransiz ordusunun insafina kalmigti; ama bu, Fransa'nin deniz ticareti üzerinde giderek daha çok sikipan mengenenin zararlarini kargilayacak miydi? Bunun aksine, eger Fransa apagi ülkeleri fethederse, îngiltere'nin St. Lawrence üzerindeki Louisburg'u ele geçirinesi ya da Anson ve Haw·ke'un kazandigi deniz zaferleri ne ige yarardi? Sonuçta, dip-
Íngiltereile
148
I I
I
I
l
lomatik görügmeler genellikle önceki statükoya bir dönüg sagladi; ancak önemli bir istisna, Frederick'in Silezya'yi almasiydi. Hem zamamnda, hem de geriye dönülüp bakildiginda, Aix-la-Chapelle kalici bir çözümden çok bir mütareke niteliginde görülmügtür. Bu antlagma, Maria Theresa'nm Prusya'dan öç alma istegini bilemiç, Fransa'yi hem denizagiri yerlerde, hem de karada nasil zafer kazanabilecegini dügünmeye itmig ve Îngiltere'dede, bir dahaki sefere büyük dügmam bir kara savainda da, denizde/sömürgelerdeki mücadelelerde oldugu kadar kesin bir y'enilgiye ugratma istegi uyandirmigtir. O
Ïngiliz ve Fransiz
göçmenlerin 1750'li yillarm baginda (ayri ayrt Kizilderililerden ve bazi yerel garnizonlardan yardim görerek), sûrekli çatigtiklari Kuzey Amerika sömürgelerinde sözcügünü kullanmak bile yanh; olurdu. Buralardaki silahh kuvvetlerin anayurt hükümetlerince denetimleri hemen hemen imkânsizdi, bu özellikle böyleydi, çünkü her iki ülkede de lobi"ler sömürgecilere daha çok destek için baski yaplyor ve esasli Ohio ve Mississippi vadileri bölgeleri için degil, Kanada, Karayip, Hindistan için, hatta bu kadari da degil, tüm Avrupa-digi dünya için -- bir mücadelenin baglaoldugu veriyorlardi." taraf destek gärügüne iki Her da1755'te da mig ha fazla takviye kuvvet gönderip donanmasmi da savagacak düzeye getirince, öbür devletler kendilerini yeni bir Ingiliz-Fransiz çatigmasi ihtimaline göre ayarlamaya bagladilar. Artik açikça ikinci straya oturmuy olan ve batidaki bu iki dev arasinda ezileceklerden korkan 1spanya ve tarafsizhk tek yoluydu Hollanda Cumhuriyeti için çäzüm Hollandalilar gibi tüccarlar için bu durum kendi içinde birtakim zorluklar tapisa "mütareke"
"yurtsever
-yalmzca
-
bile.' Ancak Avusturya, Prusya ve Rusya gibi dogu kralliklari için, 1750'lerin ortalarmdaki bir Ingiliz-Fransiz savagmda çekimser kalmak mümkün degildi. Buriun ilk sebebi, kimi Fransizlarin mücadelenin denizde ve sämürgelerde yürütülmesi yolundaki görüglerine ragmen, Paris'teki dogal egilimin ingiltere'ye, tek zayif noktasi olan Hanover üzerinden saldirmak yönünde olmasiydi. Ama bu yalmzca Alman devletlerini telaça dügürmeyecek, îngilizleri de Fransizlari durdurmak üzere anakara üzerinde müttefikler aramaya ve onlara para destegi vermeye zorlayacakti. ikinci sebep daha da önemliydi: Avusturyahlar Silezya'yi Prusya'dan geri almaya kararliydilar; ÇariçeElizabeth yänetimindeki Ruslar da kendilerini saymayan ve hirsh bir kisi olan Frederick'i cezalandirmak için firsat kolluyorlardi. Bu güçlerin her biri oldukça büyük ordular kurmuglar (Prusya'nmki 150.000 askerden fazla, Avusturya'nmki neredeyse 200.000 ve Rusya'ninki de belki 330.000 ki ilikti), 149
-,
I
150
hepsinin de bu kaihtidar büyük rakiplerolarak mantigt yaçlari olacakti. Son da, igin geregi, bu dogulu bulursa, den herhangi biri kendine Paris ya da Londra'da bir ätekiler kargi tarafa katilmak zorunda kalacaklardi. Böylece 1756 tarihli ünlü devrimi" stratejik açidan yalnizca kartlarm yeniden karigtirilmas1ydi. Fransa artik Habsburglarla ne zaman vuracaklarmin ordulari
hesabi içindeydiler,
ancak
besleyebilmek için batidan gelecek yardimlara "ortak"
"diplomasi
.
olan çok eski gärüg ayrihklarimn üzerine sünger çekip Prusya'yla yaphklari savasta Avusturya ve Rusya saflarma katihyor, Berlin ise Londolarak Viyana'mn yerini allyordu. Ilk bakigta, ra'nin Avrupa müttefiki Askeri daha kazançli görünüyordu. Fransiz-Avusturya-Rus ortakhgi açidan kesinlikle daha büyüktü ve 1757'ye gelindiginde, Frederick ilk baçta kazandigi topraklarin tümünü kaybetmig ve Cumberland düküPrusya'nin- gelecegini kanün Îngiliz-Alman Ordusu, Hanover'in olmuytu. ranhkta teslim birakarak Minorca Fransizlarm eline dügmüg, uzaklardaki alanlarmda da Fransa ile yerli müttefikleri harekât daha kazançh çikmiglardi. Utrech Antlagmasmi ve Avusturya säz konusu ol-ve
dugunda da Aix-la-Chapelle Antlagmasmi degigtirmek, artik mümkün görünüyordu.
Bäyle bir geyin olmayigmin sebebi, Ïngiliz-Prusya karmasimn üç hayati yände ustün kalmasiydi: Liderlik, mali açidan dayanma gücü ve orduldonanma gücü bilgi ve becerisi.' Frederick'in, Prusya'nm tüm gücünü zafer araylgi için seferber ederken gösterdigi baçari ve muharebe meydanmdaki liderlik yetenegi konusunda kuskuya yer yoktur. Ancak, asil bagari belki de Pitt'e aittir; Pitt, ne de olsa mutlakiyetçi bir krah demeslektaglarim, sikça duygulari degigen bir halki gil, alingan ve kiskanç ve o zaman için yeni olan bir krali ustaca çekip çevirmek ve bununla eg zamanh olarak yeterli bir yüksek strateji yürütmek zorunda olan politikacilardan biriydi. Bu yeterligin derecesi bir tek ele geçirilen geker adalari ya da Fransa destekli yerel yöneticilerin devrilmesiıle ölçülemezdi; edilen bu tür kazançlar ne kadar degerli olsaçünku sömürgelerde-elde lar da, dügman Hanover'i iggal edip, Prusya'yi saf digi birakirsa ancak geçici kazançlar olurdu. Kesin bir zafere giden yol, Pitt'in de yava; yastratejisiyle tastratejisini bir vag kavradiši gibi, gözde mamlamak, Frederick'in kuvvetlerine büyük ölçüde para yardimi saglamak ve Hanover'i korumak, Fransizlari engellemeye yardim etmek üzere, Almanya'da oldukça büyük bir "Gözetleme Ordusu"nun giderlerini kargilamaktan geçiyordu. Ama bu tür bir politikanm kendisi de yillar süren ylpratici bir savagta ayakta kalabilmek için yeterli mali kaynagm olmasma siki sikiya baghydi. Fre.derick ile vergi görevlileri, Prusya'da para getirecek her yolu kullamyorlardi ama Prusya'nm kapasitesi, bu mücadelenin en yogun "deniz"
"kara"
151
döneminde savag hattinda 120 gemi bulunduran, (Alman parah askerleri de içinde olmak üzere) 200.000. askere ücret ödemek durumunda olan ve ayni zamanda Prusya'ya para yardimmda bulunan ingiltere'nin kapasitesi yanmda sönük kaliyordu. Aslmda Yedi Yil Savagi, Îngiliz maliyesine 160 rnilyon sterlinden fazlaya patlamig, bunun 60 milyonu (yüzde37) para piyasalarindan bulunmugtu. Ulusal borçlardaki bu yeni ve büyük artig, Pitt'in meslektaglarmi telaglandirip, onun 1761'de iktidardan dügmesine yardimci oldu ama ülkenin denizagiri ticareti gene de her yil artti ve daha büyük oranlarda gümrük geliri ve zenginlik getirdi. Igte, bu kârm güce dönügtürulmesini ve Ingiliz deniz gücünün (sözgeligi Bati Hint Adalarmda) ulusal kazanç yolunda kullanilmasim gösteren mükemmel bir örnekti. Ingiltere'nin Prusya elçisine göyle sesleniyordu: asker olmaktan "Biz önce tüccar olmahyiz... Ticaret ve deniz gücü birbirlerine bagimhdir ve... bu ülkenin gerçek kaynaklarmi olusturan zenginligi ticaretine dayanmaktadir."" Buna kargi, çarpigan äbür devletlerin hepsinin ekonomileri bu savagtan büyük zarar görüyor ve Fransa'nm kendi içinde bile bakan Choiseul gunu üzüntüyle kabullenmek zorunda kahyordu: Avrupa'nm
gimdiki durumu içinde kita üzerindeki güç dengesini belirleyecek olan, sömürgeler, ticaret ve bunun bir sonucu olarak deniz gücüdür. Avusturya Hanedani, Rusya, Prusya Krah ancak ikinci smif güçlerdir; ticaretçi güçlerden yardim görmeden savaga giremeyen herkes gibi."
Ingiliz-Prusya ittifak'inm, hiç degilse ilk baglardaki tersliklerden sergiledigi bilgi ve beceri apagida gästesonra, kara ve deniz azerinde rildigi gibi ortaya çikruptir: Denizde, Anson'un yönetimindeki koca bir kralhk donanmasi hiç durmadan Fransa'mn Atlantik'teki limanlabu donanma Toulon'u dügmana kapatacak ve rina abluka uyguladi; Akdeniz'de üstünlügü yeniden kazanacak kuvvet fazlasina da sahipti. Filo eylemleri yapildigmda -Cartagena'da Lagos açiginda ve Hawke'un firtmadan hirpalanmasma. ragmen Conflan'm filosunu epsiz bir biçimde QueberonKörfezine surmesi sirasindaIngiliz denizeiliginin üstün1ügü tekrar tekrar ortaya çikti. Dahasi türld hava kogulunda sürdürülen kapsamh bir erzak ve malzeme ve filonun ihtiyaçlarmm saglama sistemiyle kargilandigi- bu abluka politikasi, Fransa'nin deniz ticaretinin buyük bir bölümünü bogmak ve böylece Îngiltere'nin ticaret ve toprak güvenligini korumakla kalmamig, Fransizlarm Bati Hint Adalarina, Kanada'ya ve Hindistan'a yeterli takviye kuvveti gönder--her
Annus Mirabilis:
Harikalar
Y111. ç.n. -
152
I
I
I i
I
I
:
.
I
de engellemigtir. Annus Mirabilis* olan 1759'da Fransiz sömürgeleri dünyanm her yerinde Îngilizlerineline duçãyor, bu da Ingiliz-AlMinden'deki iki Fransiz ordusuna kargi kazandiklari man askerlerinin oldukça büyük zaferi bir güzel tamamliyordu. Ispanya, 1762'de aptaledip hk savaga girince, ayni gey onun Karayip ve Filipinler'deki sömürmesini
gelerinin bagma da geldi. Bu arada -Brandenburg Hanedani
da kendi payma dügen sirasiyla Rossbach bir ler" yagamig Frederick, ve Leuten savaglarmda etmekle ulusun kalmamig, bu iki IFransiz-Avusturya Ordusunu periçan Kuzey Almanya'ya girme heveslerini de köreltmigtir. Frederick, Avusturyalilari 1760'ta Liegnitz ve Torpau'da tekrar yakalaymca, Viyana hemen hemen iflas etti. Bununla birlikte, bu savaglarm büyük giderleri yüzünden Prusya'mn gucü yavag yavag eriyor (yalmzca1759'da 60.000 asker ölmügtü) ve Rus dügmanlar çok daha müthig olduklarmi ortaya nefElizabeth'in Frederick'e duydugu koyuyorlardi- bu kismen Çariçe retten, ama en çok da Rus Ordusuyla olan her kargilagmano son derece kanli geçmesindendi. Ancak savagtaki öbür taraflar da bu hizli temponun etkisini hissettikleri ve Fransa da artik bariga yatkin görünen Îngiliz yönetimiyle uzlagma hevesinde oldugu için Prusya, Elizabeth'in 1762'deki ölümüyle kurtuluncaya kadar, kendinde Avusturyalilari ve Ruslari uzak tutma gücünü bulmayi sürdürdü. Bundan ve yeni Çar Petro'nun hizla savagtari çekilmesinden sonra, ne Avusturya ne de Fransa savag öncesindeki statüye dönmeyi temel alan bir barig anlagmasmdan daha iyisini bekleyecek durumda degillerdi bu da aslmda, Prusya'yi amaçlarnig olanlar yenilgiydi. bir devirmeyi için belirgin olarak kazançh çikan bir ta1762-1763 anlagmalarmdan raf varsa, gene Büyük Britanya idi. Eline geçirdigi çegitli toprak parçalarini Fransa ve Ispanya'ya geri verdikten sonra bile, Bati Hint Adalarinda ve Bati Afrika'da-ilerlemeler kaydetmig, Hindistan'daki Fransiz nüfuzunu hemen tümüyle silmig ve en önemlisi de artilt Kuzey Ameribüyük bölümúnde egemen duruma gelmigti. Bäylece ka anakarasinm LorÎngiltere, Avrupa devletterinin ugrunda kiyaslya savag verdikleri raine'i, Silezya'yi ve öbür bölgeleri, büyüklügü ve zenginlik potansiyeli ulagir hale gelmigti. Buna ek olarak, Franile kat kat geçen topraklara dizginlenmesisa'nin Avrupa içindeki diplomatik ve askeri emellerinin olmuy yolla genel yardimci güç dengesini korumugtur. Buna ve bu ne kargihk Fransa, yalmzca denizagiri yerlerde korkunç bir yenilgiye ugfarkli olarak-- Avrupa'da da bagarisiz olmuytu; ramamig gerçekten de Fransa'am donuk askeri performansi, agirlik merkezinin Bati Avrupa'dan doguya kaydigt izlenimini veriyor ve bu Polonya'mn 1772'deki ilk bölunmesi strasinda Fransiz isteklerinin genel olarak dikkate almmayigiyla da dogrulamyordu. Bütün buñlar, Avrupa digm"mucize-
-
-1748'den
153
mutluluk duyan ve Avrupa'da birtakim yukumdaki üstänlüklerinden lulüklerin içine çekilmeye hevesli olmayan Îngilizçevrelerinin pek igine
gelmigtir.
SAVASLARIN KAZANILMASI, 1763-1815 Ingiltere-Fransiz mücadelesinin ikinci agamasindan önce yaçanan, avkm yili alma dönemi", ingiltere'nin bahtinin nabir hayli on sil tümden dönecegini gösteren bir-iki ipucunu ancak veriyordu. Yedi Yil Savagi, Büyük Güçlerin vergi koyma kapasitelerini ve toplumsal dokularim öylesine zorlamigti ki çogu lider, cüretli bir dig politikaya olumsuz bakiyordu; iç gözlem ve reform en yaygin uygulamalar olarak olan Savagin gärünmekteydi. maliyeti yüzünden (180.000 Prusya'ya askerle birlikte yarim milyon ölü) çok sarsilan Frederick, artik daha sakin bir hayat istiyordu. 300.000 asker kaybetmig olmasina ragmen Habsburg imparatorlugunun ordusu kendi adma pek bagarisiz olmayönetim sisteminin, yerel kizginhklamigti; ama topluca ele ahndigmda yol açacak ve Maria Theresa'nm ra (äzelliklede Macarlar arasinda) bakanlarimn kafasini meggul edecek degigikliklere ihtiyact oldugu açikugragip sonra ti. Rusya'da ise, II. Catherina yasal ve idari reformlarla da Pugachev ayaklanmasmi zorunda bastirmak kalmigi. (1773-1775) Bu durum, Ruslarin güneye dogru daha da yayllmasim ve Polonya'mn bagimsizligim azaltmak için çevrilen dolaplari engellemedi; ancak bunlar gene de yerel sorunlar olarak simflandirtlabilir ve Yedi Yil Savagi boyunca güçleri ugragtirmig olan Avrupa çapmdaki bilegimlerden tümüyle Batih monargilerle olan baglar artik daha az önem taayri sayilabilirdi. giyordu. Ïngiltereve Fransa'da da ülke içi konular bagkägeyi tutuyordu. Her iki ülkede de ulusal borçlardaki korkunç artig, yeni gelir kaynaklari ve idari reform arayiglari dogurdu; bu da Ingiltere'de III. George ve muhalefet, Fransa'da da, krallik ile parlaments arasinda zaten bozuk olan iligkileri daha da bozdu. Bu ugraglar, Îngiltere'nin Avrupa'daki dig politikasina, ister istemez Pitt döneminde oldugundan daha geligigüzel, daha iç gözleme dayali bir nitelik kazandirdi. Bu egilim, vergiler dolayisömürgecilerle siyla Amerika'daki giderek giddetlenen kavgayi, Ticaret ve Gemicilik Yasasmm yürürlüge konulmasi daha da artirdi. Oysa Fransiz cephesinde, ülke içi kaygilar dig politika konularini bu kadar gölgede birakmamigti. Nitekim, 1763 yenilgisinin acismi çeken Choiseul ile onun ardmdan gelenler, Fransa'nm gelecekteki konumunu güçlendirmek üzere önlemler aldi. Tasarruf yapma ihtiyaci zorunlu oldugu halde, Fransa donanmasi sürekli olarak takviye edildi ve Ïspanya ile olan sözlegmesi" derinleptirildi. XV. Louis'nin, Choiseul'ün "soluk
)
i
"aile
154
i
I
I
1770'te Falkland Adalari yuzunden çikan çatigmada Ïngilterekargisinda ispanya'yi yüreklendirmesini uygun görmedigi dogrudur; çünkü o noktada bir Büyük Güç savagi mali açidan yikim getirirdi. Bununla birlikte .Fransiz politikasi açikça Ingiliz aleyhtari olma ve îngiltere'nin denizagiri bälgelerde kargilagabilecegi her türlü sikmtidan yarar saglama kararlihšmi sürdürdü.a Tum bunlarm bir sonucu olarak, Londra'nm Amerikan sömürgecileriyle olan kavgasi açik savaga dönügtügünde, Ingiltere pek çok bakimdan 1739 ya da 1756'dakine göre çok daha zaylf durumdaydi." Bu, büyuk älçüde kipiliklerden kaynaklantyordu. Ne North, ne Shelliderlik güburne, ne de öbür politikacilarin hiçbiri ulusu surükleyecek olugturacak tutarh sahip gibi degillerdi. cüne bir yüksek stratejiyi ve III. George'un kendi müdahaleleriyle ve Amerikali sämürgecilerin davalarmm yararlari konusunda çikan giddetli tartigmayla alevlenen politik hiziplegme, ulusu bälmügtü. Üstelik ingiliz gücünün ikiz destekleri ugramigti. Yedi Yil Save donanma- bu yillarda aginmaya ardmdan sirasmdaki geligme durgunluk gösteren däneminin hizh vagi gerileme dönemine girdi; bunun ihracat 1770'ler boyunca tam bir seda boykotu, kismen de daha sonralari bebi kismen sämürgecilerin Fransa, Îspanya ve Hollanda'yla giddetlenen çatigmaydi. Krallik donanmasi 15 yilhk barig sirasmda düzenli olarak zay1flamigti; kimi sancak subaylari da savag hattindaki gemilerin yapimi için kullanilan kereste kadar deneyimsizdiler. Fransa 1778'de savaga girince, yakm abluka stratejisini terk etme karari Ingiliz gemilerinin ylpranmasmi engellevazgeçilmesi oldu: Cebelitayebilirdi ama sonuç deniz egemenliginden rik'a, Bati Hint Adalarina ve Kuzey Amerika kiyisma yapilan kurtarBati yollarmin etkili denetimima seferleri, Fransa kiyisi açiklarmdaki çünkü geçeceksgeyler bunlarm denetimi, zaten bu degildi; nin yerine uzak harekât alanlarma dügman filolarmo gönderilmesinin de engellenmesi demek olurdu. Kralhk donanmasi, Rodney'nin Saints'deki zaferi, Howe'un da 1782'de Cebelitarik'i kurtarmasiyla yeniden güçlenip egemenligini yeniden ortaya koydugunda, Amerika'daki savag hemen hemen sona ermigti. Ama donanma daha iyi donanimli olup ulusun da bagmda daha iyi önderler olsaydi bile, 1776-1783 mücadelesi, Ingiltere'nin 18. yüzyilda yaptigi savaglarin hiçbirinde bulunmayan iki stratejik sorun tagiyordu. Bunlardan ilki guydu; Amerikan isyam yayihnca, bu isyamn bastirilmaüslerinden 300 mil uzaklikta si ingiliz kuvvetlerinin anayurtlarmdaki çapli geniç bir kara savagi yapmalarini gerektirecekti. Londra'nm bagtaaksine deniz gücü üstünlügü, tek bagma büyük ölçüde ki umutlarimn kendilerine yeterli olan sömürgecileri dize getiremezdi (ancak bu ästünaçikti). lügün Avrupa'dan akacak silah ve asker sayismi azaltabilecegi -ekonomi
155
Amerika'nm dogu topraklarmm tumünü fethetmek ve bunlari elde tutmak, degil Ingilizlerin 1770'li yillarda kumanda ettigi askerler, Napolyon'un büyük ordusu için bile zor bir görev olabilirdi. Uzakhk konusu ulaçtirmada meydana gelen gecikme, savagm ve bunun sonucunda Londra'dan hatta New York'tan stratejik yänetimini engellemekle kalmadi, lojistik sorununu da agirlagtirdi: "Amerika'daki Îngiliz kuvvetlerinin ihtiyaci olan her çörek, adam ve kurgun okyanusun 3000 mil ätesinden taginmak zorunda kaldi." ' ingiliz Savag Bakanhgunn gerçeklegtirdigi lyilegtirme çahemalarina ragmen, gemiyle tagma igindeki yetersizlikler, ihtiyaçlarm saglanmasindaki güçIükler çok fazlaydi. Ayrica sömurgeci toplum öylesine merkezilegmemigti ki, bir kentin ya da büyük kasabano ele geçirilmesi çok az anlam tagiyordu. Ancak düzenli askerler söz konusu topragi iggal altmda tuturkan Ingiliz otoritesi saglanabiliyordu; bu askerler ne zaman çekilse, asiler, yeniden kralm bendelerine üstünluk sagliyorlardi. Eger Fransiz Kanadasi'nin yirmi yll önceki fethi, sömürgecilerden gelen önemli destegin yam sira, 50.000 Ingiliz askeri gerektirmigse, imparatorluk egemenligini yeniden kabul ettirmek için pimdi kaç tanesi gerekiyordu? 150.000 mi, 250.000 mi? Bir tarihçi "Belki de" diyor, "Ìngilizotoritesini Amerika'da yeniden kurmak,.ne kadar kusursuzca kullamlirsa kullamlsm, çäzümü, askeri araç1ari ayan bir sorundu."'° Yüksek strateji alanmda önceden görülmeyen ikinci zorluk ise ingiltere'nin Fransizlarm dikkatini dagitacak Avrupah ortaklarmm yardiolmadan, tek bagma dävügmesiydi. askeri tabii ölçüde mi Bu, büyük --
degil diplomatik bir konuydu. Ingilizler 1762'den sonra Prusya'dan kopmalarmm Îspanya önünde takmdiklari küstah tavrin, Danimarka ve Hollanda Cumhuriyeti gibi tarafsiz güçlerin gemi tagimaciligi kargisindaki kaba davraniglarmin ve Rus destegi saglamaktaki bagarisizhklarimn bedelini ödnyorlardi. Bäylece Ingiltere Avrupa üzerinde dostu kalmadigim gördügü gibi, 1780'e gelindiginde, kargisoda kendisine kugkuyla bakan bir Silahli Tarafsizlik Ittifaki (Rusya, Danimarka, Portekiz) ile dügman bir Hollanda Cumhuriyeti buldu; bu arada zaten Anterikali isyancilar ve Fransiz-Ïspanyol filolarlyla ugragirken agri genigleme gästermigti. Ancak igin içine, Ingilizlerin diplomatik beceriksizliginden baçka yeyler de karigmaktadir. Yukarida i aret edildigi gibi, 1760'11 ve 1770'li yill'arda dogulu monarçilerin çikarlari bir ölçüde batih monargilerin ayrilmig ve Polonya'nm gelecegi, Bavyera'nm çikarlarindan taht sorunu ve Türklerle iligkiler üzerinde yogunlagmigtt. XIV. Louis dänemindeki gibi, "Avrupa'mn hâkimi" olmaya kararli bir Fransa olsa, bu tür bir ayrilik mümkün olmayabilirdi; ancak Fransa Ordusunun Yedi Yil Savagindan sonra nispi gerilemesi ve Fransa'nm doguda, politik bir baglantisom bulunmaylgi yüzünden, Ingiltere'ninFransa'mn plan-
'
I I
I
156
paylagilmlyordu. larma iligkin olarak tagidigi kaygt eski müttefiklerince Catherina altmdaki Ruslar, herhalde bunlar arasinda ingilII. yönetimi ulustu; ancak onlar bile, Ingiltere'nin tere'ye en çok yakmlik gästeren tümden saf digi birakilmasi yolunda gerçek bir ihtimal belirmedikçe müdahalede bulunmayacaklardi. Son olarak önemli bir gerçek de, Fransa'nm ilk kez Choiseul'un daha änceki dügüncesini benimsemig olmasi ve Hanover'e saldirmak ya da Hollandalilara zorbahk etmek gibi bir istege karvi koymastydi. Ingilere ile olan sava; yalmzca denizagiri bölgelerde yürütülecek ve böylece geleneksel Ingiliz stratejisinin kanati, kanatmdan koparilacakti. Fransizlar ilk kez, kaynaklarini bir donanma ve sömürge sa"kara"
"deniz"
vagi üzerine yogunlagtiracaklardi.
Elde edilen sonuçlar müthigti ve Ingiliz tecrit politikasi yanlilarimn,
yükünün tagmmadigi kara üzerindeki müttefiklerin ve kara savaglarimn bäyle bir mücadelenin ada devleti için en iyisi oldugu yolundaki görüglerini de tümden boga çikardi. Yedi Yil Savagi sirasinda Fransiz donanmasma yilda yalmzca 30 milyon livre ayrilmisti; bu miktar, Fransiz ordusuna ayrilanin dörtte biri, kralhk donanmasma her yil verilenin ise ancak beste biriydi. 1770'lerin ortasmdan baglayarak Fransizlarin donanma butçesi düzenli olarak büyüdü; 1780'de toplam 150 milyon livreydi; 1782'de de 200 milyon livre gibi gagirtici bir rakama yükselmigti?' Savaga girdiginde Fransa=nm.savaç hattmda 52 gemisi vardi ve bunlarm çogu Îngiliz savag gemilerinden daha büyüktü; bu sayi çok geçmeden 66'ya çikti. Buna, savag hattmdaki 58 gemilik Ispanyolfilosu 1780'de 20 gemiden fazla olmayan Hollanda donanmasi da eklenebilir. Kralhk donanmasi, deniz gücü bakimmdan tek tek bütün rakiplerinden üstün olmayi sürdürdü (1778'desavag hattindan 66, 1779'da 90 gemisi vardi) geri kaliyordu. 1779'da ama artik çogu kez sayisal açidan Man¢m denetimini bile kaybetti; bir Fransiz-Ispanyol istilasi ihtimali belirdi. 1781'de Graves ve Grasse'm filolarino Chesap'eake'deki karylagmalari sirasinda Fransizlarm sayisal üstünlügü yüzünden ingilizler yaklaçamadilar; bu da Cornwallis'in Yorktown'da teslim olmasina yol açti ve Amerikan savayma da gerçekten son verdi. Kralhk donanmasinin büyüklügünün arttigt, dügmanlarmmkinin azaldigi zaman bile Fransa'nm 73, Îspanya'nin hattmda 54 savag ve Hollanda (1782'de gemisine Cumhuriyetinin 19 kargi, Ingiltere'nin 94 gemisi vardi), aradaki fark gene de gerekli olan tüm görevlerin gerçekleptirilmesini mümkün kilamayacak kadar ufakti: Kuzey Atlantik çikipim gözetlemek, Hint Okyanusuna filo göndermek ve Karayipler'deki askeri harekâta destek vermek. Ingilizdeniz gücü eski savaglardaki gibi ezici degil, geçici ve bölgeseldi. Fransiz Ordusunun Avrupa'da savagmiyor olmasi, Ïngilizlerin talihsiz durumuyla yakmdan ilgiliydi. 've
157
Surasida bir gerçektir ki, 1782'ye gelindiginde böylesine büyük bir donanmaya sahip -olmanm verdigi mali külfet, Fransiz ekonomisini zorluyor ve bir miktar tasarrufu gerekli kihyordu. Denizcilik malzemelerini bulmak daha zorlagmig, gemici kithgi daha da ciddi bir hal almisti. Bunlara ek olarak, kimi Fransiz bakanlari savaym dikkatleri ve mali kaynaklari gereksiz yere Avrupa digmdaki bölgelere çekmesinden ve böylece Fransa'mn Avrupa'da bir rol oynamasmi imkänsiz hale getirmesinden korkuyorlardi. Bu politik hesap, buna paralel olarak da Ïngilizlerin ve Amerikahlarm yakinda görüs ayrihklarini giderecekleri korkusu, Paris'te savaça gecikmeden bir son verilmesi istegini dogurdu. Ekonomik açidan Hollandah ve ispanyol müttefikleri de onlar kadar kötú durumdaydilar. Bununla birlikte Ingiltere'nin mali yönden daha dayanikh olmasi, 1782'den sonra ihracatta belirgin artig ve krallik donanmasindaki sürekli düzelme, artik ne yenilgiyi zafere döndürebilir, ne de Amerika'mn kaybedildigi açikça ortada olduguna göre ülke içindeki hizipleri savaga destek vermeye razi etmeye yetebilirdi. Gerçi Ïngiltere'nin 1783 Versailles Barigi sirasmda verdigi ödünler (Minorca, Florida, Tobago) hiç de irtiparatorlugun 1763'te elde ettigi büyük kazançlarm tersine dönmesi gibi degildi ama Fransizlar bagimsiz bir Birlegik Devletlerin kurulmuy olmasindan ve Ingiltere'nin dünya üzerindeki konumuna indirilen darbeden bir hayli memnun olduklarmi ilan edebiliyorlardi. Paris'in bakig açisindan, Yedi Yil Savagiyla bozulan stratejik denge makul bir ölçüde yeniden saglanmigti, çok büyük bir bedel kargihämda olsa bile. Buna kargihk, Dogu Avrupa'daki stratejik dengeler üç büyük kralhgm 1763'ü izleyen onyillar sirasinda çevirdikleri manevralarla fazlaca bozulmug degildi.22 Bu, esas olarak aradaki iligkinin bir üçgen niteligi tagunasmdan geliyordu Ne Berlin, ne Viyana, hatta ne de daha iddiaci olan Rusya, öbür ikisini kendisine dügman bir ittifaka itmek ya da Yedi Yil . Savagi boyutlarmda bir çarpigmaya karigmak istiyordu. Bavyera Taht Savagi (1778-1779)sirasinda Prusya, Avusturya'nm genigleme girigimine itiraz ettigi zaman çikan çarpigmanin kisa ve agiri ihtiyath bir biçimde olusu da, bir Büyük Güç mücadelesinin maliyetinden kaçmma yolundaki yaygm istegi dogrulamakla kalmigtir. Böylece yeni topraklar i ancak edinmek, daha zayif güçlerin, en belirgin olarak da birbiri ardma 1772-1773, 1793 ve 1795'te bölünen Polonya'nin aleyhine geligen dipsayesinde olabiliyordu. lomatik Daha sonraki agamalarda, Polonya'nm kaderini giderek daha çok Fransiz Devrimi, yani IL Catherina'nm Varçova "Jacobenler"ini ezme kararhhgi ile Prusya ve Avusturya'mn Fransa kargisinda batida ugradiklari bagarisizliklari doetkilemiçtir, ancak telafi istekleri olan bu Fransiz Devrimiyle etme guda "pazarhklar"
158
|
I
I
yeni ilgi bile, üç dogu kralhginm bu yillarda yürüttükleri kargilikli düsmanhk ve zoraki uzlagma politikalarmi temelde degigtirmedi. Bu iligki üçgeninin cografi ve diplomatik sinirlarmi dügununce, Rusya'nm durumunun hem Avusturya'ya hem Prusya'ya kiyasla iyilegmeye devam etmesi çaprtici degildi. Rusya, geriligine ragmen, hälâ batih kompularma göre tehlikelerden daha az etkilenir durumdaydi; bu kompularrun ikisi de son derece ürkütücü olan Catherina'yi yatigtirma çabasindaydilar. Bu durum ve Rusya'nm Polonya'daki geleneksel nüfuz iddialari bölünmeye ugradigmda, talihsiz Polonya kralhšmm en büyük parçasimn St. Petersburg'a dugmesini sagladi. Ayrica Rusya'nm güneyde açik, bir sintri vardi; böylece 1770'li yillarda Türkiye aleyhine büyük ilerlemeler kaydedildi; Kirim 1783'te resmen Rus topraklarma katildt, 1792'de de Karadeniz kiyisi boyunca birtakim yeni kazançlar saglandi. Bütun bunlar Osmanlilarin savagma güçlerinin geriledigini dogruluyor ve Avusturya ve Prusya'yi, gizliden gizliye, neredeyse bu Rus yayilmaciligunn önünü daha aktif bir biçimde kesmeye çahan devletler kadar (1788'de îsveç ve 1791'de genç Pitt yönetimindeki ingiltere) kaygilandiriyordu. Ama Viyana ve Berlin'in St. Petersburg'un iyi niyetini sürdürme istegi ve batili güç1erin dikkatlerinin Dogu Avrupa'da kahci ve etkili bir rol oynayabilmelerini engelleyecek kadar bagka yerlere çevrili olmasi yüzünden, Çarlik imparatorlugunun büyümesi hizla devam etti. Bundan dolay1, 1792'den önceki on-on beg yil içindeki uluslararasi iligkilerin yapisi, hizla yaklagan bir degigim konusunda pek bir ipucu vermiyordu. Büyük güçler arasmda ara sira çikan.kavgalar, çogu kez birbirleriyle ilintisiz bölgesel sorunlardi ve genel güç dengesine yönelik bir tehdit yok gibiydi. Polonya ile Osmanh imparatorlugunun gelecegi nasil dogulu büyük uluslan meggul ediyorsa, apagi ülkelerin kaderi ve "çözülen"
"rakip
ticaret
imparatorluklari"
ile ilgili olarak çevrilen geleneksel manevralar,
batih güçlerin ilgi konusunu oluçturuyordu. Nookta Sound ugrundaki çatigmasi (1790)iki ülkeyi savagm egigine kadar getirdi Îngiliz-Îspanyol ve savag durumu Ispanya'run istemeyerek taleplerinden vazgeçmesiyle ortadan kalkti. Ïngiltere ile Fransa arasmdaki iligkiler, 1783'ten sonra kargilikli tükenigleri yüzünden daha sakindi; ama ticaret alanmdaki rekabetleri hizla sürüyordu: Kargilikh kugkular ise 1787-1788'de, iddiaci Fransa yanlisi "Yurtsever" genç Pitt'in zorlamasiyla Prusya askerlerinin partiyi Hollanda'da iktidardan uzaklaçtirmasi yüzünden yaganan iç bu-
nahm sirasinda hizla su yüzüne çikti. Pitt'in yürüttügü çok daha aktif diplomasi onun kipiliginin bir yansimasi olarak kalmiyor, Îngiltere'nin1783'teki olumsuz geligmeden sonra güçler siralamasmda sahip oldugu yerle ilgili önemli bir genel düzelda gösteriyordu. Amerika'nm kaybi ülkenin Atlantiköteme sagladigini 159
si ticaretine
zarar getirmemigti;
gerçekten de Birle ik Devletler'e
yapilan hem buradaki hem de Hindistan'daki pazar, Fransa'nm önde oldugu pazarlardan çok daha önemliydi. 1782-1788 arasindaki alti yil içinde, Ïngiltere'inyaptigi tasimacihk iki kattan fazla Sanayi artti. Devrimi baglamigti; ülke içi ve digmdaki tüketici talebinahyor, gerçeklegmesi çig gibi büyüyen yeni buluglarla kolaylagiden hiz yordu; Ingiliz tarimmdaki verimlilik oram da geniëlemekte olan bir nüfusun yiyecek ihtiyacma ayak uydurabiliyordu. Pitt'in mali reformlari maliyesinin devlet durumunu düzeltti ve ingiltere'nin kredisini eski haline getirdi. Bununla birlikte, donanma için istenen oldukça büyük paralar, her zaman için oylamyordu, donanma ise sayisal olarak güçlü ve temellere iyi donanimliydi. Bu saglam dayanan Ïngiliz Hükümeti, ulusal çikarlar gerekli kildigi zaman yurt digmda daha aktif bir rol oynayabilecegini hissediyordu. Ancak genel olarak bakildigmda, Whitehall ve Westminster'deki politikacilar, görünür bir gelecekte Avrupa içinde bir Büyük Güç savagi olabilecegini hayal etmiyorlardi.' Ancak, Avrupa'nm genel bir çatigmayla sarsilmayacak oluçunun en açik sebebi Fransa'nm giderek kötüleyen durumundan kaynaklaniyor gibiydi. 1783 zaferinden sonraki birkaç yil boyunca Fransa'mn diplomätik açidan sahip oldugu konum her zamanki kadar saglam görünüyordu; ülke içi ekonomisi kadar, Bati Hint Adalari ve Levant'la olan ticareti de hizla büyüyordu. Bununla birlikte, 1778-1783 savaginm korkunç giderleri --bu giderler Fransa'am bundan önce yaptigi üç savagm toplam maliyetinden fazlaydi- ve devlet maliyesinde reform yapilamasikmtilar ve toplum içinyigi, artan politik hognutsuzluklar, ekonomik deki isteksizlik ve etkilegim içine girerek ancien régime'in gözden dügmesine yol açti. 1787'den sonra iç bunahm daha da agirligtikça, Fransa dig meselelerde belirleyici rol oynamak açismdan gittikçe daha bagarisiz gäründü. Hollanda'daki diplomatik yenilginin baglica sebebi Fransiz Hükümetinin Îngiltere ve Prusya kargisinda verilecek bir savagin giderlerini kargilayacak durumda olmadigmi görmesiyken, Fransa'nm Nookta Sound çekigmesinde Ispanya'dan destegini çekmesi, Fransiz Meclisinin XVL Louis'in savag ilan etme hakkma kafa tutmasmdan olmustu. Tüm bunlar Fransa'nin yakm bir zamanda Avrupa'mn bütün düihracat hizla artiyordu
ve
"eski
zen"ini
altüst
çaligacagi izlenimini vermiyordu. Böylece, Avrupa'nm büyük bir bölümünün gücünü, 2.0 ylldan fazla bir süreyle kendisine çekecek çatiçoanm baglamasi, yavag ve düzensiz bir biçimde oldu. Bastille'in dugmesinden sonraki dönemde Fransizlar yalnizca iç mücadelelerle ilgilendiler; Fransa'da politikanin giderek daha radikalleymesi, kimi yabanci hukümetleri kaygilandirmakla birlikte, bunun sonucunda Paris ve öbür illerde çikan kargaça, Fransa'nin Avrupa'daki güç politikasi açismdan pek bir önem tagimadigi etmeye
160
l
izienimini verdi. Bu yüzden 1792 Subatmagelindiginde bile, Ingiltere askeri harcamalarim kismayi amaçhyor, dogudaki üç büyûk kralhk çok daha büyük bir ilgi duyuyorlardi. ise, Polonya'mn bölünmesine Ancak devrim kaçaklarmin monaryiyi yeniden kurma planlarma iligkin söylentilerin artmasi ve Fransiz devrimciferinin sinirlarda daha saldirpolitikaya yönelmeleri yüzündendir ki, dig ve iç olaylar savaya gan bir gösterdi· Müttefik ordularinin Fransa smirlarim dogru bir tirmanma arken yavag ve güvensiz bir biçimde hareket etmeleri, onlarin bu çe-
kadar hazirliksiz olduklarim göstermig ve bu durum devrimcilerin Valmy'deki (Eylül 1792) dagmik kargilagmadan sonraki zafer iddialarma imkân vermistir. Aradan ancak bir yll geçmigti ki Fransiz ordularmm kazandigi baçarilar, Renanya'yi, apagi ülkeleri ve Italya'yi tehdit eder görünüp, XVL Louis'in idami da Paris'teki yeni
kigme için
rejimin stratejik
ne
radikal
cumhuriyetçiligini ideolojik boyutlarina ve
Prusya ve Habsburg çektigi ve Fransa'mn devlet katihyordu.
ortaya
ulagti. imparatorluguna artik
koyunca, mücadele gerçek Ilk çarpigan taraflar olan Ingiltere ve Rusya'mn bagi
tüm kompularmm da içinde bulundugu çok sayida
Geriye bakihp degerlendirildiginde, Fransa kargisinda bu ilk Ortaklik'm (1793-1795)neden böylesine kätü bir bagarisizliga ugradigim anlamak kolaydir; ama bunun o zaman için yarattigi sonuç, gagkinhk ve aci bir dug kirikhgi oldu; ne de olsa bagari ihtimalleri daha önce hiçbir savagta olmadigi kadar fazlaydi. Gerçekte ise, Fransiz Devriminden ahnan büyük hizla, agiri önlemler benimsendi levée en masse* ve ele geçirilebilir olan ulusal kaynaklarin tümünün Fransa'nin pek çok dügmaniyla savag için seferber edildi. Dahasi, pek çok yazarm igaret ettigi gibi, 1789'dan önceki 20-30 yil boyunca Fransiz Ordusunda -teykilatlantopçu smifi ve savag taktikleri konusundama, personel planlamasi, çok önemli bir reform dönemi yaçanmigti; devrimin sagladigi imkân, bu yeni dügüncelerin önüne soylularca dikilen engelleri bir kenara it-
reformculara görüglerini uygulama mek ve savag patlak verdiginde, savag" gansi (ve sayisal agirhk) vermek oldu. Ülkede uygulanan taktikler, Fransizlarm yäntemleri ve muharebe meydanmdaki yeni daha nasil yansitiyorsa, Orzincirlerinden kurtulmuy demagojik enerjilerini takhk ordularinin ihtiyath, gönülsüz manevralari da eski düzenin aligkanliklarmi öylesine simgeliyordu.74 Fransizlar, cogkuyla beslenen uzun yürüyüglerin ve saldiri taktiklerinin tagidigi tehlikeleri göze almaya istekli, yaklagik 650.000 (Temmuz 1793) kipilik bir ordu ile çok geçmebu da gu anlama geliyordu, artik den yabanci topraklari istila ettiler maliyeti, ordu böylesine büyük bir büyük ölçüde Fransa smirtutmano "toplu
-
Levée en masse: Toplu ayaldanma.
-
ç.n.
161
larimn dipindaki halklarin sirtma yüklenecek ve bu
sayede Fransa ekonomisi bir miktar toparlanacakti. O halde, bu gözünü budaktan esirgemez yayilmaciligm hizini kesmeyi amaçlayan herhangi bir güç, bu tür yeni ve altüst edici savag yöntemlerini engelleyecek araçlar tasarlamak zorundaydi. Bu ise imkânsiz bir iç degildi. Fransiz Ordusunun ilk bagtaki önderi Dumouriez'nin yönetiminde yaptigi harekâtta, hatta Napolyon'un çok daha genig çaph bile, teykilatlanma ve daha incelikli seferleri sirasinda ve egitim açisindan bozukluklar, ikmal maddeleri sašlanmasi. ve ulagtirmada zayifhklar bulundugu ortaya çikmigi; iyi egitilmig bir dügman ordusu bunlardan fazlasiyla yararlanabilirdi. Ama neredeydi bäyle iyi egitim görmüç rakip ordu? Sorun, yalmzca Ortakhšm yaghca generallerinin ve yavag hareket eden, agir yäkler tagiyan askerlerinin, Fransizlarin hareketli avcilari ve vurueu kollari kargismda taktik yänden yetersiz kahgi degildi. Asil konu guydu ki, Fransa'nm dügmanlari arasmda gerekli politik kararlihk ve stratejik belirginlik yoktu.. Ancien régime askerlerini ve yurttaglarmi agka getirecek üstün bir politik ideolojisinin dügünceleri çekici geliyordu, ancak çok sonralari, Napolyon'un ordulari ma"yi fetihe ve yagmaya dönügtürdükleri zaman, yerel halkm yurtseverlik duygulari Fransiz hegemonyasmm hizmi kesmek için kullamla"kurtar-
bildi.
Üstelik,bu ilk dönemde Fransiz
tehditini ciddiye alan Ortakhk üyeazdi. pek Îttifakm farkli üyeleri arasinda hedefler ve stralerinin sayisi teji açismdan genel bir gärüg birligi yoktu; nyeleringüvenilmez. birligi, Ïngilizlerdenartan para talepleriyle ortaya çikiyor ama bagka bir alanda belli olmuyordu. Her geyden önemlisi de Polonya'nm çökügu devrim savagmm ilk yillarma denk gelmig ve onu gölgede birakmigti. Fransiz Devrimini igneleyici bir dille suçlamasina ragmen II. Catherina'nm derdi Denanya'ya asker göndermekten çok, Polonya'mn bagimsizhämi ortadan kaldirmakti. Bu, batidaki ilk savaglardan dolayi zaten bir sogukluk duyan Prusya hükümetinin kaygiya dügerek, Ren bölgesinden gittikçe daha çok asker çekip Vistula'ya göndermesine yol açti; bu durumun getirdigi sonuç ise Avusturya'mn, Rusya ve Prusya geri kalan Polonya topraklarina yürür düguncesiyle kuzey smirinda 60.000 asker tutmak zorunda kalmasiydi. 1795'te üçüncü ve son bölünme gerçeklegtiginde ça nokta fazlasiyla açiga çikti ki, Polonya can çekigrken, Fransa için yaçayan ve igleyen bir devlet oldugu zamankinden daha etkili bir müttefik olmusta. Bu tarihte Prusya zaten bariç istemig ve Ren'in sol yakasmi Fransizlara terk ederck Almanya'yi huztirsuz bir tarafsizhk içinde birakmig, Fransa'nm da dikkatini bäylece baçka yerlere çevirmesine imkân saglamigti; daha ufak Alman devletlerinden çogu da bu konuda Prusya'yi izlemiglerdi. Hollanda iggal edilmig ve Batavia'a Cumhu162
I
I
I
I
dänügtürülmügtü; Ortakhktan ayrilan Ïspanya ise, Fransa ile var olan Îngiltere aleyhtart baglantisma dönmügtu. talihsiz Habsburg ImBöylece geride kalanlar, Sardunya-Piedmont, paratorlugu ve Britarlya idi. Sardunya-Piedmont, 1796 baginda Napolyon tarafmdan ezildi, Habsburg imparatorluguda italya'nm buyük bir bölumünden kovuldu ve Campo Formio Barigini yapmaya zorlandi (Ekim 1797). Genç Pitt'in Fransiz yay11macil1šmi dizginleme konusuna babasmi taklit etme istegine ragmen, ingiliz Hükümeti de savagi, gekli olan kararlilik ve stratejik belirginlik içinde surdürmeyi bagaramadi." York dükü yönetiminde 1793-1795'te Flander ve Hollanda'ya gönderilen kuvvetin Fransa Ordusu ile ugragmaya ne gücü yetti ne de bilgi ve becerisi; sag kalanlar sonunda Bremen yoluyla yurtlarma dändüler. Ayrica, daha önceden de o zamandan bu yana da oldugu gibi (Dundas yapilan hausulü harp"i ve Pitt ärnegi) bakanlar rekât, denizden abluka ve dügman kiyisma baskolar- herhangi bir kara harekâtma tercih ediyorlardi. Krallik donanmasmm ezici üstünlügü, Fransiz donanmasinm ise dagilmakta oldugu dügünulürse, bu, çekici ve kolay bir seçim gibi görünüyordu. Ancak 1793-1796 yillarmdaki Bati Hint Adalari harekânnda Ingilizaskerlerinin hastalik yüzünden verdigi bu stratejik papirtmacalarm Londra'ya pahahya mal oldugu gästeriyordu· 40.000 kigi ölmüç, 40.000'i hizmet .digi kalmig ispanya Yarimadasi Savagmdaki tüm älü ve yarali sayisindan fazlaydi- ve savaglarin maliyeti en az 16 milyon sterlini bulmuytu. Gene de, Ïngiltere'nin surekli artan egemenliginin mi, yoksa Avrupa-digi harekat alanlarmda Dunkirk ve Toulon'a kargi yapilan kenar harekâtmm mi, Fransa'nm giicünün Avrupa içindeki artigmdan dogan zararlari kargiladigi belirsizdir. Son olarak da Prusya ve Avusturya'nin ordularmi muharebe meydamnda tutabilmek için istedikleri para yardimlarmm miktari, dehget verici bir biçimde firlams ve kargilanamayacak hale gelmigti. Bir bagka deyigle, Îngiliz stratejisi aym anda hem yetersiz kalmig hem pahahya mal olmuytu; 1797de ise, Ingiliz Merkez Bankasinin nakit ädemeleri askiya almasi ve Shipthead ile Nore'daki denizci isyanlari yüzünden, olarakkökünden sarsildi. Bu sikmtili tüm sistem -hiç degilse geçici tükenmig olan Avusturyahlar barig isteyerek Bati Avdänem sirasmda, rupa'da Fransiz üstünlügünü kabullenen öbür devletlere katildi. IngilizlerFransa'yi nasil yenemiyorsa, devrim hükümeti de dügmamnm donanma üstünlägünü sarsamtyordu. Baglarda yapilan Ïrlanda'yiistila ve Ingiltere'nin bati kiyilarma saldiri girigimleri pek bir sonuç getirmedi; ancak bu, yerel savunma gücü sayesinde oldugu kadar hava koullari yuzunden de böyle olmuytu. 1797de nakit para ödemelerinin durdurulmasiyla yaganan geçici korkuya ragmen, îngiliz kredi sistemi saglamdi. Ispanya ve Hollanda'nin Fransa safinda savaga girmeleri yüriyetine eskiden
"ingiliz
-sämürgelere
·kayip
-bu
163
zünden, ispanyol donanmasi periçan edildi, Hollandahlara (Ekim 1797). Fransa'mn yeni gelerini zaman içinde yavaç
St.Vincent Burnu açiklarinda (Subat1797) da Camperdown'da agir darbeler indirildi müttefikleri denizaqiri bölgelerdeki sömüryavag kaybetmeye de katlanmak zorunda kaldilar-- Dogu ve Bati Hint Adalarinda, Colombo'da, Malacca'da ve Umit Burnu'ndaki kayiplarm hepsi de, Îngiltere'ninticareti için yeni pazarlar ve Ingiliz filolari için ek üsler sagladi. Fransiz yänetiminin barig için talep ettigi agir bedeli ödemek istemeyen Pitt ve bakanlari, savagi sürdürmeye kararliydilar ve -Fransiz askerleri Mang kiyisoda toplanirken-- imparatorlugun güvenligi için oldugu kadar, ulus olarak ayakta kalabilme mücadelesi haline de gelmig olan savagm giderlerini kargilamak üzere, yeni borçlar buldular ve gelir vergisi uygulamasmi baglattilar. Savagin bundan sonraki 20 yih içinde, hem Fransa'nm hem Ingiltere'nin karçismdaki stratejik açmaz igte buydu. Balina ve fil ärnegi, her ikisi de kendi bälgesinde en büyük varlikti. Ancak ne Ingiltere'nin denizyollarim denetim altmda tutmasi tek bagma Avrupa'daki Fransiz hegemonyasini ortadan kaldirabiliyordu, ne de Napolyon'un kara üzerindeki üstünlügü Ingilizleriteslim olmaya zorlayabiliyordu Ayrica, Fransa'nin toprak kazançlari ve komçularma politik yönden zorbahk etmesi, oldukça büyük bir öfke yarattig1 için, Paris yönetimi yardimlari, cephane ve belki de asker bile vermeyi öneren-- Îngilterebagimsizligmi korudugu sürece, öbür kara. güçlerinin Fransa imparatorlugunun hâkimiyetini sürekli olarak kabul edeceginden hiçbir zaman emin olamiyordu. sözleri ederken, Napolyon'un görügü de belli ki 1797de su bu yöndeydi: "Çabalarimizi donanmamizi güçlendirme ve Ingiltere'yi yok etme amaci üzerinde yogunlagtiralim. Bunu baçardik mi, Avrupa ayaklarumzin altmdadir."" Ama kara üzerindeki zaferler yetmedigine göre, bu amaca ulagilabilmesi, ancak Îngiltere'ye kargi baçarih bir deniz ve ticaret stratejisi yürütülmesiyle mümkündü; tipki îngiltere'nin kralhk donanmasmm denizdeki üstün1ügü yeterli olmadigi için dogrudan müdahale ile ya da kendisine müttefikler bularak- Napolyon'un kara üzerindeki egemenligini tehdit etmek geregini duymasi gibi. Taraflardan biri karada, äbürü ise denizde üstünlügünü sürdürdükçe, her ikisi de kendisini tehdit altmda ve güvensiz hissediyordu; bu yüzden de her ikisi de, dengeyi bozmak üzere hummah bir biçimde yeni yollar ve müttefikler ariyordu. Napolyon'un bu dengeyi degigtirme girigimi, kendi kipiligineuygun olarak cüretli ve riskliydi: Ingiltere'nin Akdeniz'deki zayifhšmdan yararlanarak, 1798 yazinda 31.000 askerle Misir'i istila etti ve böylece kendisini Levant'a, Osmanli Ïmparatorlugunave Hindistan yoluna hâkim bir konuma getirdi. Bununla hemen hemen ayni sirada, Ingilizlerin dikkati Fransizlarm yeni bir Ïrlanda seferi yüzünden dagildi. Tam anla-
·
.
-para
-
164
I
l
miyla
bagartli olabilseler, bu umulmadik
eylemler
Ingiltere'ninsallanti-
da olan durumuna korkunç bir darbe indirebilirdi. Ancak Irlanda·istilasi ufak çaptaydi ve geç kalmig bir eylemdi; eylül baglarinda durduruldu; bu sirada da tüm Avrupa, Nelson'un Fransiz donanmasim Abukir'de yenilgiye ugratigini da Napolyon'un Misir'da ve bunun sonucunda kaldigmi ögreniyordu. Tam Paris'in kugkulandigi gibi, böyle bir aksilik, Fransiz egemenligine içerleyenlerin tümünü tarafsiz olmayi biOrtakhk savagma (1798-1800)girmeye itti. Küçük devletgakipÏkinci olan Portekiz ve Napoli'nin yam sira, Rusya, Avusturya ve Türlerden kiyede artik Îngiltere'nin yanindaydi; ordularim toparlayip para destegi için .görügmeler yapiyorlardi. Minorca'yi ve Malta'yi kaybeden, Isviçre ve Îtalya'da Avusturya-Rus kuvvederine yenilen Fransa, Napolyon'un kendisi de Levant'ta zafer kazanamadigi için ciddi bir tehlike içine gir"esir"
mig görünüyordu.
Ancak ilki gibi, ikinci ortakhk da, politik ve stratejik açidan sallantih bir temele dayaniyordu." Prusya'nin yoklugu dikkat çekiyordu; bu yüzden de Kuzey Almanya'da bir cephe açoak mümkün degildi. Napoli Krahnm yönetiminde zamanmdan önce yapilan savag felaketle sonuçlandi; Hollanda'ya gönderilen Îngiliz-Rus askerleri ise ülke halkmi harekete geçiremediler ve geri çekilmek zorunda kaldilar. Kara harekâtmm daha genig çapta olmasi gerektigi sonucunu çikaramayan ve büyük bir ordu toparlamamn mali ve politik güçlüklerini çok iyi bilen ÏngilizHükümeti, çareyi dügman kiyi geridi boyunca geleneksel kin" politikasim uygulamakta buldu; ama Belle Adasi, Ferrol ve Cadiz ile bagka yerlere yaptiklari ufak çapli saldirilar yararli bir stratejik amaca hizmet etmedi. Daha da kötüsü, Avusturyalilar ve Ruslar, Ïsviçre'yi savunma konusunda igbirligi yapmayi beceremediler ve Ruslar daglar arasmdan do-guya dogru sürüldü; böyle olunca da çarin müttefiklerine duydugu sogukluk daha da güçlenerek, Ingiliz-politikasi kargisinda derin bir kuçkuya ve Misir'dan Fransa'ya geçmig olan Napolyon ile pazarhk isteg"ine dönügtü. Rusya'mn çekilmesiyle Fransa, Mabundan alti rengo ve Hohchstad'da (her ikisi de 1800 Haziranmda), tüm giddetiyle Avusturya'ya çullaninca, ay sonra da, Hohenlinden'de Viyana bir kez daha bariç istemek zorunda kaldi. Prusya ve Danimarka, olaylarm böyle yön degigtirmesinden yararlanarak Hanover'i istila edip, Ïspanya da Portekiz'i iggale giriçince, Ingiltere 1801'de bundan tek bagma kalmigti. Kuzey Avruüç yil önce oldugu gibi, neredeyse pa'da ise Rusya, Danimarka, Isveçve Prusya yeni bir Silahh Tarafsizlik Ittifaki içinde birleptiler. Öte yandan Îngiltere,denizlerde ve Avrupa digmda yaptigi savaglarda oldukça. iyi sonuçlar almigti. Fransizlardan ahnan Malta, krallik açidan hayati önem tagiyan bir üs kazandirmigti. donanmasina "bas-
.stratejik
165
Silahh Tarafsizhk Ïttifakminingiltere'yi Baltik ticaretinde saf di i birakhatto önünde yer alan Danimarka filosu, ma tasarisi için olugturulan Kopenhag açiklarmda periçan edildi. (ÇarPaul'ün bundan birkaç gün önce öldürülmesi ittifakm her kogulda zaten sona erdigine igaret ediyordu.) Gene 1801 Martinda, iskenderiye'ye gönderilen Ingiliz kuvvetleri Fransa Ordusunu burada yendiler; bu da daha sonra Fransizlarin tümüyle Misir'dan çekilmesine yol açti. Daha da ötede, Ingilizlerin Hindistan'da bulundurdugu kuvvetler Fransiz destekli Tipu'yu Mysor'da ezerek, kuzeyde yeni topraklar kazanmaya devam ettiler. Bati Hint Adalarmdaki Fransiz, Hollanda, Danimarka ve Isveç sämürgeleri de ingilizlerineline geçti. Ancak, Ingiltere'nin 1801'de Avrupa'da saglam bir müttefike sahip olmamasi ve Ingiliz-Fransiz savagimn sonuç getirmeyecek bir nitelikte olmasi, Ingilter-e'dekipek çok politikac1yi barip dñçünmeye itti; bu tür dügünceler, Akdeniz'de ve daha az ölçüde Baltikita, durumlari zarar gären ticaret çevrelerinin zorlamalariyla güç kazandi. Pitt'in, Katoliklere yurttaghk ve politik haklarmm tam olarak tanmmasi konusu yüzünden istifa etmesi, görügmeler yönündeki hareketi hizlandirdi. Napolyon'un hesaplarina göre bir barig döneminin ona kaybettirecegi hemen hiçbir gey yoktu; Uydu devletlerdeki Fransiz nüfuzu pekismeye devam edecek, bu arada Ingilizlerin o bölgelerde eskiden sahip oldukyeniden kavugmalarina kesinlikle lari ticari ve diplomatik ayricaliklara verilmeyecekti. izin Çegitlilimanlara dagilmig olan Fransiz donanmasi bir araya toplanabilir ve yeniden inga edilebilirdi; Fransiz ekonomisi de mücadelenin ikinci turu baglayincaya kadar dinlendirilebilirdi. BuAmiens Barigim yapmasmi (Mart bir nun sonucu olarak 1802) pek fazla eleptirmeyenIngiliz kamuoyu, Fransa'mn mücadeleyi bagka biçimlerde sürdürdügünü görünce, düzenli olarak öbür yana kaydi. Ingilizlerin, Avrupa'mn çogu -yerinde ticaret yapmalarma izin verilmiyordu. Londra'ya, Hollanda, Îsviçre ve Italya'ya iligkin konulaFransizlarin çevirdigi entrikarm digmda kalmasi sertçe säyleniyordu. saldirgan tutumun larm ve takindigi Bati Hint haberi, Muscat'tan Adalarma, Türkiye'den Piedmont'a kadar her yerden.geliyordu. Bu haberler ve Fransa'da genig çapli bir savag gemisi.yapim programimn oringiliz Hükümetinin Malta'yi taya çikmasi, Addington yönetimindeki geri vermeyi reddetmesine ve 1803 Mayismda soguk savagi sicak sava' ga dönügtürmesine yol açti -hükümetin
1689-1815 arasi yapilan yedi büyük ingiltere-Fransa savaginin bu sürecek olacakti. yil arasmda zorlusu hepsinin Tipki son turu, 12 ve en daha önce oldugu gibi, her iki tarafm da birbirinden farkh güçlü ve zay1f yanlari vardi. Yapilmig olan bazi kismtilara ragmen, savag bagladi166
I
donanmasi çok iyi durumdaydi. Güçlü filolar Fransa kiyiuydularmm denizagirt bölgesini abluka altinda tutarken, Fransa'mn ve sistemli bir biçimde ele geçiriliyordu. lerdeki imparatorluk topraklari St. Pierre Et Miquelon, St. Luira, Tobago ve Hollanda Guyanasi, Trafalgar'dan önce ahndi ve Hindistan'da daha da ilerleme kaydedildi; Ümit Burnu 1806'da; Curaçao ve Danimarka'ya ait Bati Hint Adalari 180Tde; Moluccalardan birkaçi 1808'de; Cayenne, Fransiz Guyanasi, San Domingo, Senegal ve Martinik 1809'da; Guadeloupe, Mauritius, Amboina ve Banda 1810'da, Java1811'de ele geçirildi. Buralarm kazan11masi, gene Avrupa'daki denge üzerinde dogrudan bir etki yaratmadi; güç1endirdi ve geama Ingiltere'nin denizayiri bölgelerdeki egemenligini olan artik Leghorn kapali oldugundan, Antwerp ve leneksel pazarlari noktalari" sagladi ve ilk agamalardayken biihraç mallarma yeni le, Napolyon'un Güney Îngiltere'yi istila dügüncesini daha önce olmadigi kadar ciddi bir biçimde akhndan geçirmesine sebep oldu. Büyük ordu, Boulogne önünde toplanip, acimasiz bir kararlilik içindeki Pitt 1804'te gğreve geri dönunce, iki taraf da son ve kesin sonuç verecek bir çatigma beklentisine girdi. Aslmda, 1805'ten 1808'e kadar olan deniz ve kara çatigmalari, aralarinda birkaç ünlü muharebe bulunmasina ragmen savagm stratejik kisitlamalarini bir kez daha ortaya koymugtur. Fransiz Ordusu, Ingiliz Ordusundan en az üç kat büyük ve çok daha deneyimliydi; ancak ingiltere'de güvenlik içinde karaya.çikabilmesi için, önce denizde egemen olmasi gerekiyordu. Sayisal olarak Fransiz donanmast bir hayli büyüktü (savaghattmda yaklagik 70 gemisi vardi); bu da Napolyon'un sahip oldugu kaynaklarin bir igaretiydi. ispanya 1804'ün sonlarmda savaga girince, (savaghattmda 20'den fazia gemisi olan) bu ülkenin donanmasi da Fransiz donanmasim takviye etti. Ancak, Fransiz-Îspanyol filolari beg-alti limana dagilmiç¯durumdaydilar ve baglanti kurabilmeleri, kendilerinden çok daha fazia savag deneyimi olan krallik donanmasiyla kargilagma riskine girmeden mümkün degildi. Bu filolarm 1805 Eki-
gmdakrallik
"çikig
ugradiklari ezici yenilgi, rakip donanmalar arasinfarki"m en yikici biçimde göstermisti. Ancak ingilizlerin daki güvenligini saglasa da, kazandiklari dramatik zafer Ingiliz adalarimn üzerindeki Napolyon'un durumunu sarsamamigti. Pitt, bu yüzden kara muharebe meydanma Avusturyalilari, Ruslari ve süreFransa'ya kargi cekleri her 100.000 asker için 1,75 milyori sterlin ödeyerek, üçüncü bir ortaklik kurmalari için kandirmaya çahyti. Ancak Napolyon Trafalgar'dan önce bile, ordusunu Boulogne'dan hizia yukari Tuna'ya sürmuy ve Avusturyahlari Ulm'de silip geçmigti; bundan sonra doguya ilerleyerek aralik aymda Austerlitz'de 85.000 k.igilikbir Avusturya-Rusya kuvvetini ezip geçmigti. Keyfi iyice kaçan Viyana üçüncü sefer barig isteyinminde
Trafalgar'da
"kalite
167
ce, Fransa, îtalyan yarimadasi üzerindeki egemenligini bir kez daha göstermig oldu ve oradaki Ingiliz-Rus kuvvetlerini aceleyle çekilmek zorun-
da birakti."
Îngiltere'yeindirilen bu büyük dar belere iligkin haberler, Pitt'in 1806 baglarmdaki ölümüne sebep olsun ya da olmasin, Napolyon gibi askeri bir dehay1 yikmanm zorlugunu bir kez daha ortaya koymuytu. Gerçekten de, bundan sonraki birkaç yil Avrupa'daki Fransiz egemenligini doruga ulagtirdi. (Bkz. Harita 7) Daha önceki çekimserligiyle ortakhgi zayiflatan Prusya, 1806 Ekiminde hesapsizca Fransa'ya savag ilan etti ve bir ay içinde ezilip gitti. Büyük ve inatçi Rus ordularmm durumu ise çok farkliydi; ama birkaç çarpigmadan sonra onlar da Friedland savaginda (Haziran 1807) büyük zarar görduler. Tilsit Barig Antlagmalariyla Prusya hemen hemen bir Fransiz uydusuna dönügtü, ucuz kurtulan Rusya ise Îngiltere'yle ticaretinin yasaklanmasma razi olup, ilerde bir Fransiz ittifakma girmeye söz verdi. Gâney ve büyük bälümüyle Bati Almanya'nin Ren Konfederasyonuna katilmasi, Bati Polonya'nm Varçova grandükahšma dänügmesi, ispanya, Îtalya ve apagi ülkelerin boyun egmesi ve Kutsal Roma Împaratorlugunun son bulmastyla, Portekiz ve Isveç arasmda bagimsiz devlet ingiltere'nin müttefiki olabilecek kimse- kalmamigti. Bu durum, Napolyon'a ülkesi"ni' kesin biçimde mahvetme firsati verdi: Avrupa'ya yaptiklari diçsatimi yasaklayip, ekonomilerine zarar vermek, bu arada da kralhk donanmasmm artik ulaçamadigi.keresteyi, gemi direklerini ve gemi yapimmda kullamlan öbür kaynaklari kendi amaçlari için toplamak. Yeniden dogrudan saldiriya geçmeden önce, Ingilizler dolayh yoldan zayif dügüruleceklerdi. Ingiltere'nin ihracat sanayii için Avrupa pazarlarina, donanmasi için de Baltik'tan alman gemi direklerine ve Dalmaçya meçesine olan bagimlihgi dügünülunce, kendisine yönelen tehdit son derece büynktü. Son olarak da, ihracat kazanç1arom azalmasi yüzünden Londra, müttefiklerine yardun edebilmesi ve ülke digma gönderecegi kendi ordularimn ihtiyaci olan mallari satm alabilmesi için gerekli olan nakit parayi bulamayacakti. -ve
"dükkâncilar
O halde bu savagta, ekonomik etkenler ile strateji, daha önce hiç olkadar birbirinin içine girmisti. Ingiltereile Fransa'nm üstunluk \ düellosunun bu çok änemli agamasinda, yani Napolyon'un Îngiltere ile ticareti yasaklayan Berlin/Milano kararnameleri (1806-1807)ile, Fransizlarm 1812'de Moskova'dan çekiligleri arasmda kalan bú dönemde, birbirlerine rakip bu iki sistemin nispi degerlerini daha ayrmtih olarak çözümlemek gerekir. Her ikisi de öbürünn ekonomik yönden mahvetme madigi
"Dükkâncilar
ülkesi":
Îngikere.
-
ç.n.
168
l
ANDIYA
RANDUKALIÖ co:
3Æ4id «Worgy s Œ«ara :Id :t <
.
.
4:
tti:W.:t
«sm :<¾te
RU S ÏMPARATORLUÔU <>;
...,
od
H+RGR$NGHC
c.
,9
p.wanen
-..
.
,*JUWERF'ÆAPAlmi R., 92 osago-only.-A tentammeneeng4sm 4ttWB5mmsRREsanSRUAWWWMoimianM p.N¢Heur.oaaKti:eyt*W4igi:«.:RemnihiBSHURAWRM .tintintt:We AttiRiistm¾tfrosm'estiagoNoiW: '
ypygsygospsaneenpum.w;I 9tmWAYASMMANWMA
&
se
B
3
PERMNIRo+-8525Run
og
m¾eosoWo
y·
-
LyÒU
500 MR
0 0
-
5Ó0Kilometre
169 1
peginden oldugundan, önemli zayifhklar er geç ortaya çikacak ve bu dugüç politikast açisindan korkunç sonuçlar doguracakti. Hiç kugku yok ki, ingiltere'ninbu sirada dig ticarete her zamankinden büyük olan bagimlihgi, Napolyon'un "Avrupa Sistemi" çerçevesinde koydugu ticaret yasagi kargisoda ülkeyi çok zayif durumda birakmigti." Fransa ile ondan daha yumugak bagh uydularmin (Danimarkalilar gibi) 1808'de ve tekrar 1811-1812'de sürdürdükleri ekonomik savag, Ïngiltere'ninihracata dayah ticaretinde bunahm yaratiyordu. Depolarda yigmla marnul mal birikmig, Londra doklari sömürgelerin ürünleriyle dolup tagmaktaydi. Kentlerdeki iësizlik ve illerdeki huzursuzluk, igadamlarmm korkularmi artiriyor ve pek çok iktisatçmm barig taleplerine yol açiyordu; ulusal borç miktarindaki müthig artig da ayni eyi gerektiriyordu. Birlegik Devlerlerie olan iligkiler kätüye gidip, bu önemli pazara yapilan ihracat 1811'den sonra hizla dügünce, ekonomik baskilar neredeyse dayamlmaz hale geldi. Ama gerçekte bu baskilara gene de dayamlmigtir; bunun baghca sebebi de, baskilarm hiçbir zaman tam etkili olacak kadar uzun süreli ve tutarli biçimde uygulanmayiç1dir. Fransiz hegemonyasina kargi, ispanya'da yapilan devrim, ingiltere'deki 1808 ekonomik bunahmini hafifletmig; bunun gibi, Rusya'nin Napolyon'dan kopmasi da, Ingiliz mallarimn Baltik'a ve Kuzey Avrupa'ya akmasma imkân vererek, 1811-1812 durgunlugunda bir rahatlama saglamistir. Ayrica, tüm bu dönem borum,
yunca, Ïngilizmamul mallari ve sömürgelerden gelip yeniden ihraç edilen mallar, çok büyük kârlarla ve çogu zaman rügvet yiyen yerel memurlarin suç ortakhgi sayesinde, Avrupa'ya kaçak olarak büynk miktarlarda sokuldu. Yasaklanmig ürün Heligoland'dan Selanik'e dolambaç11yollardan seyahat ederek kendisini almaya hevesli mügterilere ulaiyordu tipki daha sonralari, 1812 tarihli ingiliz-Amerikan savagi strasmda Kanada ve New England arasmda seyahat ettigi gibi. Son olarak da, Ingiltere'nin ihracat ekonomisi, Avrupa Sistemi ya da Ameri-
ka'mn politikasmm etkilemedigi bölgelerle olan ticaretin büyük artig göstermesi sayesinde sürdürülebilirdi: Asya, Afrika, Bati Hint Adalari, (yerelÏspanyol valilerin tüm çabalarma ragmen) Latin Amerika ve Yakmdogu. Bütün bu sebeplerle ve Îngiltere'nin ticaretinin bazi pazarlarda bazi zamanlarda ciddi kesintilere ugramasma ragmen, "ambargo"
genel egilimin ne oldugu açikti: Ingiliz ürünlerinin toplam ihracati 21,7 milyon sterlinden (1794-1796)37,5 milyona (1804-1806),bu rakamdan da 44,4 milyon sterline çikmigtir (1814-1816). Ïngiliz ekonomisinin diç baskilar kargismda dagilip gitmemesinin bir diger önemli sebebi de, Napolyon'un bir ganssizligi olarak, ingiltere'nin Sanayi Devrimine adamakilli girmig bulunmasiydi. Bu iki büyük tarihsel olayin birbirleriyle çok özel bir biçimde, pek çok yänden 170
I
I
Hükümetin silah siparigleri, demir, çelik, kömür ve kereste ticaretini körükledi; devletin yaptigi çok büyük harcamalar (gayri safi milli hasilanin tahmini olarak yüzde abluka"si kimi fab29'u) mali uygulamalari etkiledi ve Fransiz rikalarin uretiminizayiflatirken, yeni ihracat pazarlari bazilarimn üretimini artirdi. Devrimciler ve Napolyon'la yapilan savaglarin Ìngiliz genel anlamdaki büyümesini tam olarak nasil etkiledigi ekonomisinin araykarmagik ve tartigmah bir konudur ve hâlâ tarihçiler tarafindan artik çogu tarihçi ingiltere'deki sanayilegmenin bu onyillarda gösterdigi hizli tempo konusunda ortaya atilan önceki görüglerde abarti oldugunu dügünmektedir. Ancak açik olan gey gudur, ekonomi tüm bu dönem boyunca büyümügtür. Pik demir verimi, 1788'de yalmzca 68.000 ton iken, 1806'da 244.000 tona firlamig, 1811'de ise daha da artarak 325.000 tona çikmigti. Savag öncesi hemen tümüyle yeni olan pamuk sanayii, sonraki on yll içinde gagirtici bir genigleme gästererek makine, buhar gücu, kämür ve iççi kullammmi giderek artirmigtir; 1815'e gelindiginde pamuk ürünleri ingiltere'nin en büyük ihracatml olugturuyordu. Bir sûrü yeni rihtim, içerlerde de yeni kanallar, geçig ücretli yollar ve demiryollari ulagtirmayi iyilegtirmig ve üreticanlanma" Fransa'ya karçi karame daha da hiz vermistir. Bu olmasa, mücadele daha da büyük olur muysürdürülen da ve denizde olan gerçek guortada du olmaz miydi konusunu bir yana birakirsak, dur ki, Ingiltere'nin verimliligi ve zenginligi hizli artigini surdürüyordu giderleve bu artig, Pitt ile ondan sonra göreve gelenlerin, savaglarin yüklerin kaldirilmasmda maddi rini kargilamak üzere getirdikleri yarsaglanan dimei oldu. Sözgelimi gümrük, üretim ve satig vergilerinden gelir 13,5 milyon sterlinden (1793) 44,8 milyona (1815) firladi; yeni konan gelir ve emlak vergileri de 1799'da 1,67 milyon sterlin getirirken, bu rakam savagin son yili içinde 14,6 milyon sterline ulagti. Gerdolayh vergiçekten de, Ingiliz Hükümeti 1793-1815 arasi dolaysiz toplam elde etmig sterlin döndurücü milyar gibi bir bag lerden 1.217 sterlinlik milyon yitirmeden, 440 yeve para piyasalarmdaki kredisini mali konularda daha tutucu olan Napolyon'u da ni borç bulmustu bu arada hayretiere dügürmügtü. Savagm kritik son bir-iki yih içinde, Ingiliz hükûmeti her yil 25 milyon sterlinden fazla borç alarak kendisine belirleyici olan bir fazlalik payi birakmigti." Kugkusuz, Ingilizleedebileceklerinin rin vergi yükü 18. yüzyil bürokratlarmm tasavvur bir hayli üzerindeydi ve devlet borcu üçe katlanmigti; ama yeni refah düzeyi bu yüklerin kaldirilmasmi kolaylagtirdi ve toprak büyüklügü ile nüfus açisindan geride kalmalarina ragmen ingilizlerinsavag gider1erine heybetli Napolyon Imparatorlugundan daha iyi dayanmalarina etkilegim
halinde olduklari ortadadir:
"kargi
'tirilmaktadir;
"büyük
-
've
--
imkan
verdi.
171
I
Fransiz ekonomisinin 1789-1815 yillari arasmdaki durumu ve genig ölçekli bir savag kaldirabilme kapasitesi, tarihçiler için çözümlenmesi daha da karmagik bir konudur. Ancien régime'in çökügü ile, bunu izleyen karigikhšm Fransa'daki ekonomik etkinligi bir süre için smirladigi kugkusuzdur. Öte yandan halkm devrim kargismdaki taykm cogkusu ve yabanci dügmanlara kargi durabilmek için ulusal kaynaklarm seferber ediligi top, hafif silah ve bagka tür askeri araç-gereç üreciminde papirtici bir artiga yol açmig, bu da demir ve tekstil içkollarina hiz vermigtir. Bunlara ek olarak, eski düzene özgü, ulke içi gümrük tarifeleri gibi birtakim ekonomik engeller bir kenara itilmiç ve Napolyon'un kendisi tarafmdan gerçeklestirilen yasal ve idari reformlar çagdaglagmaya yardimci olmuytur. Konsüllügünve imparatorlugun kurulmasi, monargi rejimine özgü pek çok unsuru geri getirmisse de (äzelbankerlere olan bagimhhk gibi) bu, nüfus artiëlari, devlet harcamalarmin sagladigi itici güç, korumaci gümrük tarifelerinin geniçletilmesi ve birtakim yeniliklerin gelmesiyle dogal olarak beslenen ekonominin düzenli bir biçimde büyümesini engellememigtir. Bununla birlikte, Fransiz ekonomisinin büyüme hizmm ingilizekonomisine oranla daha agir oldugu kesin gibi görünmektedir. Bunun en derinlerde yatan sebebi, Avrupa'dakilerin en büyügü olan Fransiz tarim sektörünün pek az degigmesiydi; çünkü derebeyinin yerini köylülerin almasi, tek bagma, bir tarim devrimi degildi ve (Ingiliz sämürgelerinden gelen kamig gekerin yerini tutmak.uzere) geker pancari üretiminin geligtirilmesi gibi büyük bir änemle ilan edilen politikalarm sonuçlari da sinirh kaldi. Ulagtirmadaki yetersizlikler yüzünden çiftçiler hâlâ yerel pazarlara baghydilar; radikal yenilikler için gerekli olan itici güç de hemen hiç yoktu. Bu tutucu dügünce yapismin izleri yeni yeni dogmakta olan sanayi sektöründe de görülebiliyordu; bu sektär içinde, säzgelimi demir üretiminde yeni makinelerin kullammi ve genig çapli girigimler yaygm olarak degil, tek tük rastlanan durumlardi. Önemliilerlemeler elbette yapihyordu ama bunlarin çogu savapn ve ingilizlerin uyguladigi deniz ablukasmin etkisi altmda nitelik degigtiriyordu. Böylece pamuk sanayiinin Avrupa Sisteminden gördügü yarar, daha üstün durumdaki Îngilizlerin (ve tabii ki mallari Fransizlarm koydugu yüksek gümrük tarifeleri yüzünden saf dig kalan tarafsiz ve uydu devletlerin) rekabetinden korunmasini saglayacak düzeyde kaldi; bti sanayi genigleyen iç pazardan da yarar gördü, çünkü Napolyon'un sinir kompusu ülkelerdeki fetihleri sayesinde "Fransizlar"in sayisi 1789'da 25 milyonken, 1810'da 44 miyona çikmigti. Ancak bu durum, ham pamugun kit ve pahali olugu ve Ingiltere'den yeni teknikler getirme surecinin yavaglamas1yla etkisiz kahyordu. Genel olarak bakildigmda, yabanci rakipleri kargisoda koruma altina alinmig oldugundan, Fransa ekonomisinin savagtan rekabete daha az elverigli bir durumda çiktigi kesindir. 172
I
etkisi Fransiz ekonomisinde Deniz ablukasom bu içe dönügü artirmigtir."* Ekonominin, 18. yüzyilda en hizh geligen ve (Ingiltereörnegin_ de oldugu gibi) sanayilegmede en çok öncülük edebilecek potansiyele sahip olan Atlantik sektörü, krallik donanmasi taraftndan giderek daha çok engelleniyordu. Özellikle Santa Domingo'nun kaybi, Fransa'nm Atlantik ticaretine agir bir darbe indirdi. Denizapiri bölgelerdeki bagka ve.yatirimlar sömürgeler da elden çikti; 1806'dan sonra da tarafsiz yuk emileri araciligiyla yapilan ticaret bile durdu. Bordeaux'un gördügü aldilarar korkunçtu, Nantens'in Fransa'nin kazançh köle ticaretinden ortaklari bulugi pay sifira indi. Iç bälgesinde ve italya'da bagka ticaret sanayi Marsilya'nin 1789-1813 verimi bile dörtte bire dügtü. nan arasi Buna kargi, Alsace gibi Fransa'nm kuzeyinde ve batismda yer alan bölgeler, kara ticaretinin daha güvenli ortammdan yararlandilar. Ancak bu bälgelerde bagcihk ve pamuk egirme gibi iglerle ugragan kimseler, kendi korumaci ortamlari içinde kazançh çikmig olsalar bile, bunun Fransiz ekonomisi üzerindeki genel etkisi çok daha az tatmin ediciydi. Atlantik sektöründe kopan", dig dünyanm büyük bir bälümünden soyutlanan Fransiz ekonomisi içe dogru, köylülere, küçük kent ticaretine, bölgesel rekabete kapali ve oldukça küçük çaph sanayi kolla"sanayilegmeden
yöneldi. Bu ekonomik tutuculuk zaman da kesin gerileme belirtileridikkate almmca, Fransizlann onyillar boyu, Büyük Güç savaginin gigörünmektedir."" derlerini kargilayabilme gücü daha da olaganüstü 1790'h yillarm ortalarmda var olan halk seferberligi hemen akla gelen bir sebeptir ama 500.000 askerin olugturdušu (her yil da herhalde 150.000 yeni askere ihtiyaç duyan) ve uzun dönem hizmet veren bir ordunun ihtiyaçlarimn kargilandigi asil Napolyon çaginm gücünü açiklayamaz. 180Tde ens az 462 milyon franki bulan askeri harcamalar, 1813'te 817 milyon franka firlamigti. Bu hiç de çaqirtici gelmeyecegi gibi, olagan gelirlerin bu giderleri kargilamasi mümkün degildi. Dolaysiz vergiler ulke içinde olumsuz kargilaniyor, bu yüzden de büyuk älçude artirilamiyordu bu da, Napolyon'un ancieri régime'e özgü tütün ve vergileriyle, baçka tür dolayh vergilere dönme sebebini büyük älçütuz açiklamaktadir. de Ancak ne bunlar, ne de çegitli pul resmi ve gümruk ücretleri, yüz milyonlarca frankhk yilhk açiklari ortadan kaldiramazdi. Fransa Merkez Bankasmm kurulmasmin yani sira bagka tür çegitli mali düzen ve kurumlarm, devletin ärtülü bir kâgit para politikasi yürütmesine, böylece de krediye dayanarak batmadan durabilmesine imkân verimparator borç almaya kargi açikça sert tavir koymug digi dogrudur oldugu halde... Ama bu bile yeterli degildi. Açik, ancak bagka yollarla kapatilabilirdi. Napolyon emperyalizminin giderleri, hesaplanmas1 mümkün olma-
rma
-kimi
-
--
173
sa da büyük oranda yagma ile kar ilanmi tir. Yagma süreci ülke içinde edilenlerin mülklerinin dügmanlari""* ilan gaspi ve satigiyla bagladi. Devrimin savunulmasi için yapilan savaglari Fransiz ordulari kompu ülkelere tagiymca, bunun bedelini yabancilarm ödemesi tumüyle dogal görülüyordu. Kabaca säylemek gerekirse savag, savaga destek olacakti. Yenilgiye ugratilan ulkelerdekralhga ve feodal lordlara ait mülklerin gasp edilmesi, dügman ordularindan, garnizonlarmdan, müzelerinden elde edilen ganimetler; para ya ve hazinelerinden došrudan da egya olarak zorla ödettirilen sava; tazminatlari ve Fransiz alaylarma uydu devletlerde karargâh kurdurup, bu devletlerden askerlerin ihtiyaclarmi karçilamalarmi istemek yoluyla Napolyon, muazzam boyutlardaki askeri giderlerini kargilamakla kalmamig, Fransa'ya oldukça buyük tabii kendisine de. Fransa'mn gücünün dokazançlar da saglamigttr rukta oldugu dënemde, bu domaine extraordinaire'in* yöneticileri tarafindan toplanan paralar, olaganüstü düzeydeydi ve kimi yänlerden Nazi Almanya'smm Ikinci Dünya Savagi sirasinda uydularmi ve yendigi dügmanlarini yagmalamasma benzer bir ärnek olugturuyordu: Sözgelimi Prusya, Jena'dan sonra 311 milyon frank ceza ödemek zorunda birakildi ki bu, Fransiz yänetiminin olagan gelirlerinin yarisina egitti. Her yenilgi de Habsburg Imparatorlugu toprak vermeye ve yüksek bir tazminat ödemeye zorladi. Italya'da 1805-1812 arasi toplanan vergilerin yaklagik yarisi Fransa'ya gitti. Tüm bunlar çok büynk Fransiz Ordusudigmda tutmak ve Fransiz vergi nun büyük bir bölümünü anayurdun yükümlülerini giderlerini ödemekten kurtarmak gibi çift tum savagm yänlü bir yarar sagliyordu. Olaganüstü komutaninm yönetimindeki Fransiz Ordusu bagarili olmayi sürdürdükçe, sistemin zarar gärmesi mumkün görünmüyordu. Bundan dolayi da, imparatorun sik sik gu iddiada bulunmasini duymak gagirtici degildi: "devrim
-
Benim gücüm gammdan, ganim ise kazandigim zaferlerden gelir. Gücüm, yeni çan ve zaferlerle beslemedigim takdirde zay1flayacaktir. Beni ben yapan fetihlerimdir ve ancak fetih yaparak durumumu koruyabilirim."
i
O halde, Napolyon'u. devirmek nasil mümkün olacakti? Ordu için insan gücü eksigi olan ingiltere bunu tek bagina yapamazdi. Karadaki rakiplerinden herhangi birinin tek bagina Fransa'ya yäneltecegi saldiri bagarisizhga mahkûmdu. Prusya'nin kötü bir zamanlama ile 1806'da savaga girigi bunu göstermigti; ama ugraglari boga çikan Avusturyalilari 1809'un baçlarmda Fransa'yla yeni savaglara girmekten alikoyamamig*
Domaine
extraordinaire:
)
Olaganüstü topraklar. - ç.n.
I
174
I
I
ti; Avusturyahlar Echmühl ve Aspern'de büyük bir gevkle savaymalarina ragmen, Wagram'daki yeni kayiplar Viyana'yi bir kez daha barig istemek ve Fransa ile müttefiklerine yeniden toprak vermek zorunda birakti.
yon'un
Üstelik, Fransizlarm Avusturya kargismdaki bagarilari, NapolÏspanya'dakiayaklanmayi bastirmak için buraya saldirmasom
hemen ardmdan gelmigti. O halde, öyle görünüyordu ki nerede imparatorun iradesine bagkaldiran çikarsa, derhal icabma bakihyordu. Denizerde de Ingilizler,Kopenhag saldirisinda oldugu gibi (Agustos 1807) isher o sirada dügmanlari, ister ilerde kendiferine dügmanlik edebilecekler olsun, hepsine kargi ayni acimasizligi gösteriyor ama askeri kaynaklariküçãk çapli baskinlar, Buenos Aini, hâlâ Güney Îtalya açiklarmdaki res'e yäneltilen beceriksiz bir saldiri ve 1809 yazmda felaketle sonuçlanan Walcheren harekâti ugruna çarçur ediyorlard1."' Ancak tam Napolyon'un kurdugu sistem yenilmezmig gibi göründüstradadir ki, imparatorluk binasmda önemli çatlaklar belirdi. Birbiri gu ardma gelen askeri zaferlere ragmen, Fransa'nin bu savaglarda verdigi ke yiplar büyük olmustu Eylau'da 15.000, Friedland'da 12.000 kayip, Bailen'de äldürülen ya da teslim ahnan 23.000 asker, Aspern'de 44.000'e varan muazzam öln ve yarah sayisi, Wagram'da ise bir 30.000 daha. Deneyimli askerler, en azmdan muhafiz alaylari diginda çok azalmigti; säzgelimi, 1809 yihnda Armée de l'Allemagne'in (Muhafiz alayi digindaki) -
-
148.000 askerden
47.000'i, genç yagtaki acemilerdi." Napolyon'un orduda Hitler'inkinde oldugu gibi, fethedilen ülkelerden ve uydu devletlerden çok sayida asker vardi ama Fransa'daki insan gucu kaynaginin agmmaya ugradigi açikti, oysa, ne yapacagi belli olmayan çarm hälâ çok sayida yedek askeri vardi ve Wagram'dan sonra bile, inatçi ve duruma ordu"ya saiyice içerlemig olan Avusturyahlar hayli büyük bir hiptirler. Tüm bunlarm yakm bir gelecekte birer anlami olacakti. Üstelik, Napolyon'un 1808'in sonlarmda Îspanya'ya kargi girigtigi saldiri bu savagi, kendisinin safça hayal ettigi gibi ulagtirmamigti." Napolyon resmi Ispanyol Ordusunu dagitmakla, bilmeden yerel halki kurtulugu gerilla harbinde aramaya itti; bunun bastirilmasi ise büsbütün zordu ve Fransiz kuvvetlerinin kargi kargiya oldugu lojistik artirdi. Yerel halk yiyecek vermeyince, Fransiz Ordusunun sorunlari sunda
"hazirda
"çözüme
kendi güvenilmez kaynaklarma olan bagimhhgi kritik bir noktaya vardi. ÜstelikIspanya'yi, dahasi Portekiz'i, birer muharebe meydanma çeviren Napolyon, öyle bir gey amaçlamadigt halde, hâlâ ihtiyatli davraedilebilecekleri sorumluluk ikna Ingilizlerin yüklenmeye birkaç nan bälgeden birini seçoigti; ingilizlerbunu änceleri deneme niteliginde, daha sonra da, Wellington'un Fransiz élan'm' dizginleyip agmmaya ugÉlan:Enerji ve
güven.
-
ç.n.
175
ratmak
üzere, yerel halkm sempatisinden, yarimadanm cografyasmdan, deniz egemenliginden ve önemli bir nokta olarak da- gitgide ama profesyonellik kazanan kendi askerlerinden nasil yararlandigmi görerek, artan bir güvenle yaptilar. Massena'nm ordusunun, 1810-1811'de Lizbon üzerine sonuçsuz kalan yürüyügü sirasmda 25.000 ölü ve yarali verilmesi, 300.000 Fransiz askerinin Pireneler'in güneyine gönderildigi bir sirada bile, "Ïspanya çibani"mn negter vurulup degilemeyecegini gösteren erken bir belirtiydi." Ïspanyakonusunun Fransa'yi zay1flatmasinm yam sira, bununla egzamanli olarak Ïngiltere'nin sirtindaki yüküde hem stratejik hem de ticari açidan hafifletiyordu. Ne de olsa, bundan önceki ingiltere-Fransa savaglari sirasinda 1spanya, Fransa'nin yanmda çarpigmigti --bu ise, Cebelitarik'a kargi karadan ve Ingiliz donanmasina kargi da (Fransiz-Ispanyol birlegik denizden gelen bir tehdit olusturmakla kalüzerindeki, Yarimada Latin Amerika'daki ye genel olarak Akmamig, pazarlarmi deniz'deki ihracat da etkilemigti. Dügman yerine dost bir Ispanya, bu baskilarin hepsinin son bulmasi demek oldu. Lancashire ve Midlands ürünlerinin eski pazarlara yeniden girebilmesiyle, Avrupa sistemimn Îngiltere'nin ticaretine verdigi zarar artik büyük ölçüde azalmigti; 1810'a gelindiginde, Ïngilizlerin toplam ihracati (1808'de 37 mil48 milyon sterlin gibi.bir rekora ulagmigti. Bu ferahlayon sterlinken), yalnizca geçici olsa ve Baltik.Denizinin kapanmasi ve zorla askere ma, alma ve abluka konularinda Ingilizlerle Amerikahlar arasmdaki kavga yüzünden giderek önemini kaybetse bile yeterliydi. Bu Napolyon'un büyük Avrupa-digi dügmanmi, hem de Avrupa anakarasi üzerinde ayaklanmalarin patlak verdigi bir sirada ayakta tuttu. Aslmda Napolyon'un Avrupa üzerinde kurdugu sistemin temelinde bir çeligki yatiyordu. Devrimin Fransa kapsamindaki yararlari ya da sakincalari ne olursa olsun özgärlük, kardeglik ve epitlik duyurusunda bulunan bir ulus, gimdi de buyrugu ile-- Fransiz olmaugratlyor, topraklari yenilgiye onlarm halklari üzerine asker yerleyyan ediyor, ticaretlerini tiriyor, mallarim rnüsadere bozuyor, onlardan çok miktarlarda tazminat büyük ve vergi istiyor, gençlerini askere aliyordu." Avrupa Sistemi çerçevesinde giderek artirilan denetimler de öfke uyandiriyordu çünkü Napolyon'un Îngiltere'ye kargi yürüttügü ekono-) mik savagta yalnizca Nantes ve Bordeaux degil; Amsterdam, Hamburg ve Trieste de zarar görüyordu. Birkaçi, ispanyollarm yaptigi gibi, silaha sartlip açikça ayaklaniyor ya da Ruslarin 1810 Araliginda yaptiklari gibi yikim getiren Avrupa Sisteminden çekiliyorlardi." Ancak Napolyon'un büyük ordusu Moskova seferlerinde peri an edilip, Armée de'Espagne da Pireneler'e dogru sürülünce, Fransiz hegemonyasmdan kurtulma firsati beliriverdi. Artik Prusyalilar, Ruslar, Îsveçlilerve Avus-son
-filolariyla)
--imparatorunun
176
i i
i
turyahlar nm olmasi
için gerekli olan gey hazirda tüfek, çizme ve giyecek stoklari-ve tabii bir de para- idi; bunlari da Ingilizler, Portekizli ve
Böylece, bir yanda Britanzaten vermekteydiler. äbür yanda da Fransiz yönezenginliši, nispi Adalarimn güvenligi ve ya açgäzlü olmasi hale geligi, sonuntiminin agiri yayilmig ve gitgide daha da kargihkli etkilegim içinde, Napolyon Împaratorlugunu devirme sürecini baglattilar. Ekonomik ve jeopolitik etkenlerin böylesine genel bir çözümlemesi, iher istemez konunun daha kipisel yönlerini, sözgelimi Napolyon'un giderek artan ataletini ve kendisiyle ilgili vehimlerini, önemsizmig gibi gösterebilir. Ayrica savagin hemen hemen son ylhna kadar, askeri denoldugu noktasini da yeterince vurgulayamayabilir genin çok sallantida --çünkü, eger aym yolda ilerlemeye devam etselerdi, Fransizlar o zaman için bile muazzam bir donanma kurmalarim saglayacak kaynaklara sahiptiler. Ingilizlerin ihracat ekonomisi en zorlu smavmi ancak 1812'de yagayacakti ve Leipzig Savagma kadar (Ekim 1813) Napolyon'un dogulu dügmanlarindan birini mahvedip, bu yolla kendine kargi kurulmuy ortakligi dagitmast oldukça mümkün görünüyordu. genigleme"si, NapolBununla birlikte o tarihte Fransizlarm yon'un kendi agiri gururunu yansitircasina son haddine ulagmigti ve herhangi önemli bir aksiligin, sistemin äbür bölümlerini de etkilemesi kaçmilmazdi -- bunun da tek sebebi, varilan bir cepheyi onarmak üzere, 1811'e gelindiginde, diger bölümlerden asker çekme zorunluluguydu. askeri vardi kadar Fransiz Ispanya'da 353.000 ama Wellington'un göznoktamn ötesinde bir güçleri yoklemledigi gibi bunlarm bulunduklari ulagtirma hatlarinin savunulmasi büyük bir bölümünü tu; çabalarmm ahyor, bu da onlari ingiliz-Portekiz-Ispanyolilerlemesi kargismda zaylf biraklyordu. Bir son aki yil Napolyon, Rusya'nm bagimsizhgim ortadan kaldirmaya karar verdiginde, Moskova üzerine yürüyenlere katmak üzere, Ïspanya'dan ancak 24.000 asker çekebilmigtit. Büyük ordudaki 600.000'i agkin askerden yalnizca 270.000'i Fransizdi ve bu sayi Fransizlar arayarimada uzerindekalanlarmkine egitti. Üstelik edilmig sinda ilhak topraklarda Belçikahlar, Hollandahlar ve pek çok Italyan bulundugu için, Rus seferi sirasinda Fransa'nm 1789-öncesi siaskerlerinin azinhkta kaldiklari kesindi. Bu dunirlari içinde toplanan olabilir; rum savagm ilk bagarih agamalarmda bir gey fark ettirmemig askerler zehir gibi soguktan ve yagmaci Kaama geri çekilig sirasmda, zaklardan kaçip evlerine dönmek için çirpmirlarken önemli bir nokta haline gelmigti." Büyük ordunun Rusya seferi sirasindaki kayiplari korkunçtu: Ölü sayisi belki 270.000'e ulagiyordu; 200.000 asker esir alinmig ve 100 top ile 200.000 at kaybedilmigti. Dogu cephesi, Fransiz Ordusunun morali-
ispanyol müttefiklerine
"agiri
"yerli"
177
ni, bagka
her türlü etkenden daha çok bozdu. Bununla birlikte, Dogu Avrupa'ya ve Îspanya yarimadasma yapilan seferlerin 1813'ten baglayarak nasil etkilegim içinde son çäkügu hazirladiklarmi anlamak önemlidir: Çünküo tarihe gelindiginde, Fransizlari Almanya boyunca kovalamak
için Rus ordularinm pek az gücü (çogugeneralin de pek az hevesi) kalmigti; Ïngilizlerdikkatlerini bir älçüde Amerika'yla olan kendi savaglarma çevirmiglerdi; Napolyon ise 1813 yazinm baglarmda 145.000 kiilik yeni bir kuvvet toplamig ve bu onun Saksonya hattim tutup, ategkes görügmeleri yapmasim saglamigti. Prusya, akilhca davranarak Rus tarafma geçtigi, Metternich de 250.000 kipilik bir Avusturya ordusuyla müdahale edecek gibi göründügü halde, dogulu güçler hâlâ bölünmüç bir halde ve belirsizlik içindeydiler. Böylece Wellington'un, JosephBonaparte'in ordusunu Vitoria'da periçan edip (Hazii·an 1813) Pireneler'e dogru sürdügü Avusturyalilari, savag ilan ederek Fransizlari Almanya'dan atmak üzere Rus, Isveç ve Prusya kuvvetlerine kat11maya tegvik etmesi açismdan önemliydi. Bunun bir sonucú olarak ekimde baglayan Leipzig Savagi Îngiliz Ordusunun hiç gärmedigi ölçülerde yapil195.000 Fransiz dört günluk sava; sirasmda 365.000 kipilik migtir müttefik ordusu tarafmdan ezilmigti; ama bu ordu, ekonomik açidan ingilizlerinpara yardimlarindan ve sagladiklari 125.000 tüfek, 218 parça agir silah ve daha pek çok araç-gereçten destek almigti." Öte yandan Fransizlarin Leipzig yenilgisi, artik Pireneler'in kuzeyinde bulunan Wellington'u, Bayonne ve Toulouse üzerine yürümeye tegvik etmigtir. Prusya ve Avusturya ordulari, Ren'in öbür tarafma taip, Kazaklar da Hollanda'yi istila edince, Napolyon, 1814 baglarinda Kuzeydogu Fransa'da parlak bir taktik savunma yürüttü; ama ordusunun gücü tükenmisti ve orduda çok fazla sayida deneyimsiz asker vardi. Üstelik, artik savag kendi topraklarmda yapildigi için (Wellington'un önceden söyledigi gibi) Fransiz halki cogkulu degildi. Îngilizlerin Fransa'yi eski sinirlarmm içine çekme yolundaki israrlari ve 9 Mart tarihli Chaumont anlaymasinda yer alan 5 milyon sterlinlik ek yardim -sözüyle güçlenen múttefik hükümetler baskilarmi sonuna kadar sürdürdüler. 30 Mart 1814'te, Napolyon'un maregallerinin bile canma tak demigti; bir hafta sonra da Imparator tahtmdan feragat etti. olaylarm yaninda destansi Bu 1812-1814 Îngiliz-Amerikan Savagi, stratejik bir yan gösteri gibi kalrupti." Avrupa Sisteminin çökügû ile aybüyük ölçüde m zamana denk gelmese ve Ïngiliz-Amerikan ticaretine bagimli olan New England eyaletleri mücadele sirasinda kay1tsiz (çogu kez de tarafsiz) kalmamig oisalar, bu savag ekonomik yönden ingiliz çikarlari için çok daha ciddi sonuçlar verebilirdi. Amerikah kuvvetlerin ilan edilen "Kanada üzerine yürüyüg"leri çok geçmeden tavsadt ve iki taraf da -York (Toronto) ve Washington'a yapilan baskinlara ve etkili .haberi
--
i
I
178
I
olan tek gemili firkateyn eylemlerine ragmen- hem karada hem denizde öbürüne zarar verebilecegini ama onu yenemeyecegini gösterdi. Bu duolan ticaretin önemini göstermig özellikle Amerika'yla Ingilizlere rum, ve Avrupa harekât alamnda silahli kuvvetlere giddetle ihtlyaç varken, denizagiri bölgelerde ayni anda büyük bir kara ve deniz gücü bulundurmanin zorluklarim ortaya koymuytur. Hindistan örneginde oldugu gibi, okyanusötesi sömurgeler ve ticaret ayni anda hem ingiltere'nin güç kopekigtiriyor, hem de stratejik bir sikmti olugturuyordu." umunu Martmdan 1815 ayni yilm Haziranma kadar süren - Napolyon'un son savagi, kesinlikle bir yan gösteri degilse de Avrupa'daki büyük savag yanmda stratejik bir ayrmtiydi." Napolyon'un sürgünden aniden Fransa'ya geri dönügü, savag galipleri arasinda Polonya, Saksonya ve öbür älkelerin gelecegine iligkin kavgalari kesiverdi; ama ittifaki sarsmadi. Aceleyle toplanmig Fransiz kuvvetleri Waterloo'da, Wellington ve Blucker tarafindan yenilgiyle ugratilmamig olsaydi bile, Belçika'ya dogyönlendirilen äbür ordulara nasil kargi direnebileceklerdi; daha da ru önemlisi Fransa, ekonomik açidan bundan sonra uzun bir savaga nasil dayanabilirdi, bunlari dügünmek zordur. Bununla birlikte, Napolyon'un atildigi son serüven politik yönden änemliydi. Ingiltere'nin Avrupa'daki konumunu pekigtirdi ve Fransa'nin ilerde bir dizi güçlü
gerektigi görügüne kuvvet kazandirdi. devlet"le sarilmasi Prusya'nm Jena'dansonra toparlanmig oldugunu gösterdi ve böylece Dogu Avrupa'daki dengeleri yeniden ayarladi ve Viyana'daki tüm güçleri, güç dengesi ilkeleri içine ahp koruyan bir barig elde edebilmesi için geri kalan gärüg ayriliklarim unutmaya zorladi." 20 yil boyunca hemen hemen kesintisiz süren savagin ve yüzyili hayli agkm bir süre devam eden Büyük Güç gerilim ve çatigmalarinin ardindan, Avrupa devletler sistemi nihayet kabaca bir denge saglayacak çizgiler dogrultusunda biçim buluyordu. 1815 tarihli son Viyana Antlagmasi, bir zamanlar' Prusyalilarin önerdikleri gibi, Fransa'yi parçalamamqtir. Ancak, XVIII. Louis'in ülkesinin çevresini, toprak bütünlügüne sahip güçlü devletlerle kugatmigtir - kuzeyde Hollanda Kralhgi, güneydoguda geniglemig bir Sardunya (Piedmont) Kralligi, Renanya'da da Prusya; Bourbonlara geri verilen Ispanya ise, toprak bütünlügn açisindan Büyük Güçlerin güvencesi altmategli kavgalardan daydt. Daha doguda da, savag galipleri arasindaki uygulamaya konmugtu. Avusturya'nm sonra, güç dengesi dügüncesi kargi çikmasi yüzünden Prusya'nm Saksonya'yi sahiplenmesine izin verilmedi; Prusya, buna kargihk olarak Posen ve Renanya'dan toprak almayi kabul etti; tipki elinde yalmzca Polonya'nm Galiçya bölgesi kaldi diye, Avusturya'ya Italya'da ve Güneydogu Almanya'nin bazi yerlerine aslan payi talebine boyun toprak verilmesi gibi. Polonya topraklarmdan "tampon
179
I
egilen sundaki
Rusya bile, 1815 yilmm baglarmda, Saksonya'mn gelecegi konuzorlayici-tutumuna bir Ingiliz-Fransiz-Avusturya ittifakimn ditehditi sarsilmig ve bir çatigma säz konusu olunüzerine bir hayli renme adim ca hizla geri atmistir. Öylegörünüyor ki, artik hiçbir gücün Avrupa'nin geri kalan bölümü üzerinde Napolyon'un yaptigi gibi, isteklerini zorla kabul ettirmesine izin verilmeyecekti. 1793-1815 arasinda meydana gelen olaylar önde gelen devletlerin bencilligini hiçbir biçimde azal"güç tip silememigti; ama ve nüfuzun kabul edilebilir simrlar içinde kalmasi ve zararlarm kargilikh olarak ödenmesi"" biçimindeki çift yönlü ilke, Avrupa egemenliginin tek tarafh olarak ele geçirilmesinin artik mümkün olmadigi anlamini tagiyordu; ufak çaptaki toprak degigikliklerinin bile Avrupa Antlagmasi ortaklarimn.çogunlugu tarafmdan onaylanmasi gerekecekti. Ancak, bir.Avrupa "Pentargi"si üzerine edilen onca söze ragmen, beg Büyük Gücün birbirleri kargismdaki konumlarmm, 1750'de hatta 1789'daki konumlariyla ayni olmadigini hatirlamak gerekir. Rusya geniëledigi halde, Napolyon'un devrilmesinden sonra kaba bir güç dengesinin var oldugunu söylemek yerinde olurdu. Öte yandan, böyle bir denge denizlerde söz konusu degildi; Ïngilizler deniz gücünü neredeyse tekellerine almiçlardi ve Îngilizlerin denizdeki egemenligi, ayni anda rakiplerine hem kargi kazandiklari ekonomik üstünlügü pekigtiriyor hem de ondan destek ahyordu. Kimi zaman, Hindistan örneginde oldugu gibi, bu durum düzenli bir askeri yayilmacihk ve talan sonucunda ortaya çikti; öyle ki sava ve kâr arayiglari etkilegim içinde, Hindistan'i 18. yüzyil sonlarmda tam bir Ingiliz yörüngesi içine çekmigti." Bunun gibi öncesi Fransiz sömürge ticaretinin dörtte. üçü gibi büyük bir bälümünn kendisinde toplayanSanta Domingo'nun ele geçirilmesi Íngilizmallari için änemli bir pazar ve ingilizlerin digardan aldiklari mallarin yeniden ihraci için büyük bir kaynak olugturmugtu. Dahasi ig, Kuzey Amerika, Bati Hint Adalari, Latin Amerika, Hindistan ve Dogu'dakidenizagiri pazarlarin Avrupa pazarlarmda daha çabuk geligmesiyle de kalmiyor; uzun tagima mesafesi içinde yapilan bu tür ticaret, Londra'nm dünyanm yeni mali merkezi konumunu pekigtiren gemi tagimaciligi, mal ahm satimi, deniz sigortasi, senet ödemeleri ve bankacihk etkinlikleri açismdan genellikle daha kârh oluyor, daha büyük bir\ itici güç sagliyordu.'" Îngiliz ekonomisinin 18. yüzyildaki büyüme oranim ve dig ticaretin bu büyüme içindeki rolünü sorgulayan son yayinlara ragmen"" gerçek gudur ki, denizagiri genigleme, bu ülkenin rakiplerinin sahip olmadigi çok genig bir zenginlik kaynagria, hiç kimsenin kendisiyle boy ölçügemeyecegi bir biçimde ulagmasini saglamistir. 1815'te Avrupa sämürgelerinin çogunu denetim altmda tutan, ticaret yollarina olan ve sanayilegme ve yeniden ihracat ticaretine sürecinde egemen -devrim
180
bir hayli geride birakmig bulunan ingilizler, kigi bayma -bir da gelir en zengin ulustular. Bunu izleyen 50 yil içinde sonraki bölumde de görülecegi gibi- Ïngiltere, dünya ticaret yapisi içindurumuna geldikçe Ingilizler daha da zende egemen ekonomi" ginlegeceklerdi." Castlereagh'nm yücelttikleri denge ilkesi, Avrupa'daki toprak düzenlemeleri için geçerli bir ilkeydi, sämürgeler ve ticaret alanlari için degil. -19. yüzyilm baglarindaki akilh bir gözlemci için bütün bunlar pek azi pagirtici olabilirdi. Büyüklük taslamasma ragmen, Napolyon bazen --tehlikelerden etkilenmeyigi, denizlerdeki ustünlügü,bankalari ve kredi sistemiyle- Ìngiltere'yi saplanti haline getirmig, onun yerle bir edilmesini çok istiyormuy gibi görünüyordu. Bu tur kiskançlik ve hognutsuzluk olmasa da, Ingilizlerin dig dünyay1 teduygulari, o kadar agiri derecede gören Ïspanyollar, Hollandahlar kelleri altma aldiklarmi ve bagkalart sürüldükten arasinda da kugkusuz vardi. Büyuk ordu, anayurdundan ordusunun 1812'de durdurmak ilerleyigini isteyen batiya dogru sonra, akillica yok edilmesinin Rus Generali Kutusov, Napolyon'un tümden bir is oldugundan kugku duyarken yalniz kendi adma degil, bagkalari yerini alacak olan Rusya hesabina da konuçuyor gibiydi; çünkü, ya da bir bagka Avrupali güç degil, zaten denizlerin hâkimi olan bir Oysa güçtü; onun kuracagi egemerilik ise çekilmez bir gey oluyordu."" olmugtu: Napolyon'un olup bu kaçmilmaz bittiginde her gey agiri sonuç olmarug; gururu ve uzlagmayi reddedigi, yalnizca kendi yikdigma neden en büyük dügmanma, kazanabilecegi en buyuk zaferi de getirmigti. Daha genig görüglü bir bagka general, General Gneisenau, igneleyici bir dille sonucu çikariyordu: öbür toplumlari açisindan
"süper
"onun
su
Büyük Britanya, herkesten çok bu alçaga (Napolyon) borçludur. Çünkü onun yarattigi olaylar sayesinde Ïngiltere'ninbüyüklugü, zenginligi ve refahi çok artmigtir. Ingiltere,denizlerin kraliçesidir ve ne buradaki egemenligi ne de dünya ticareti açiyoktur.1D4 smdan korkacagi tek bir rakibi
181
i.
I
I
i
i
i
l
SANAYÎÇAÖINDA STRATEJIVE EKONOMÎ
I I
4 SANAYÎLESME VE DEÖlSEN GLOBAL DENGELER 1815-1885
devrilmesinden sonraki 50-60 yll içinde ortaya çikan uluslararasi sistemin bir dizi aliplmadik özelligi vardy bunlardan kimileri geçici nitelikte olmug, kimileri ise modern çagin kalici özellikleri haline gelmigtir. Bunlardan ilki, düzenli ve (1840'lardansonra) göz ahci, bir biçimde geligmesi olmugtur. Bu ekonomi giderek entegre bir global ekonominin daha çok sayida bälgeyi Bati Avrupa,- özellikle de Büyük Britanya üzerinde odaklagan bir okyanu'sötesi ve kitalarötesi ticaret ve maliye agmm ekonomik çekmigtir. hegemonya kurdugu bu onyillar içine Ingiltere'nin alanmda ulagun boyunca genig älçekli geligmeler olmus, save iletigim nayi teknolojisi giderek daha büyuk bir hizla bir bölgeden äbürüne aktarilmig, imalat veriminde çok büyük bir atilim yapilmig, bu da tarima elverigli yeni topraklarm ve yeni hammadde kaynaklarmm yaratilmasimerkantilist düzenleni tegvik etmigtir. Gumruk tarifeleri ve bagka tür rin agmmasi ve bunun yam sira serbest ticaret ve uluslararasi uyum konusundaki görüglerin çok genig bir alana yayilmas1, 18. yüzyilin tekrar tekrar Büyük Güç çatigmasina sahne olan dünyasmdan çok farkh yeni bir uluslararasi düzenin ortaya çikmig olduguna igaret ediyordu. 1793mücadeleye 19. yüzyilda "Büyük Savag" deni1815 mücadelesinin yordu-- çalkantilari ve maliyeti hem muhafazakârlarm hem de liberalleseçmelerine yol açmig, barig ve istikrin olabildigince barig ve istikrari ticaret serbest säzlegmeleri gibi çok çegitli Antlagmasi da Avrupa rara ve olarak saglamigtir. kogullar, dogal düzenler destek Bu uzun vadeli ticaglobal bir ekonominin ret ve sanayi yatirimlarini özendirmig ve bäylece
Napolyon'un
-bu
büyümesine hiz kazandirmigtir. ikincisi, uzun süren Büyük Güç savaglarinm olmamasi, tüm devlet1erarasi çatigmalarm sona ermesi sonucunu dogurmadi. Olsa olsa, Avrupah ve Kuzey Amerikalilarm kendilerinden daha az geligmig halklara 185
kargi yaptiklari fetih savaglari yogunluk kazandi; bu savaglar, pek çok yänden denizayiri dünyaya ekonomik anlamdaki sokulma ve buradaki
imalat verimi paymda görülen hizli gerileme ile el ele giden askeri ey1emlerdi. Bunlara ek olarak Avrupah güçler arasmda özellikle uluslar ve smirlar konusunda çikan sorunlar yüzünden bälgesel ve birbirinden ayAncak görecegimiz gibi, 1859 Fransari çatigmalar hâlâ oluyordu. Avusturya savagi ve 1860'h y111arm Almanya birligi savaglari hern sure hem de alan yänünden simrli kaldi; Kirim Savagma bile büyük bir çatigma demek hayli zordur. Yalnizca Amerikan 1ç Savagi bir istisna olusturmaktadir ve bir istisna olarak ele almmasi gerekir.
Üçüncü olarak,
etkisini
kara
Sanayi Devrimi
sayesinde
ortaya çikan teknoloji,
deniz savaglari üzerinde göstermeye bagladi. Gene de meydana gelen degigiklikler, kimi zaman gösterilmek istendiginden daha yavag olmuytur; ancak yüzyilin ikinci yarismda demiryollari, telgraf, çabuk ate; eden silahlar, buharli itme gücü ve zirhh gemileri, gerçekten de askeri gücün kesin göstergeleri haline geldiler. Yeni teknoloji, Büyuk Güçlerin denizagiri dünyada ateg kudreti ve hareket hizi açisindan sahip olduklari üstünlügü artirdi ama ordu ve donanma komutanlarinin, bir Avrupa harbinin nasil yapilmasi gerektigine iligkin görüglerini gözden geçirmeleri daha onlarca yil alacakti. Bununla birlikte, teknik degisikliklerin ve sanayideki geligmelerin ikiz kuvveti, karada ve denizde düzenli bir biçirnde etkisini gösteriyor ve güçlerin görece kuvvetli yanlarun da etkiliyordu. Genelleme yapmak zordur ama sanayi ve teknolojide meydana gelen degigikliklerin egit bir düzeyde olmamasi yüzünden, Büyuk Güç dengelerinde ortaya çikan kaymalar, 19. yüzyil ortalarinda yapilan savaglarm sonuç1arini, herhalde mali etkenler ve kredi durumlarmdan daha çok etkilemigtir. Bunun sebebi, kismen 19. yüzyilda ulusal ve uluslararasi bankaciligm gösterdigi çok büyük genigleme ve devlet bürokrasilerinin ortaya çikigi (hazineler,müfettigler, vergi toplayicilari) sayesinde, kredi degerlendirmeleri adamakilli kätü degilse ya da uluslararasi bankacihk sisteminde geçici bir likidite bunahru yaganmiyorsa, çogu rejimlerin para piyasalarmda para bulmalarinm kolaylagmigolmas1ydi. Ancak temel sebep, meydana gelen çogu savagm oldukça kisa sürmesiydi; böylece agirhk verilen konu, ulusal kaynaklarm uzun vadeli olarak seferber edilmesi ve yeni kaynaklar saglanmasi yerine, mevcut askeri gücü kullanarak savag meydaninda çabuk zafer kazamlmastydi. Säzgelimi, savag ve
.savag
meydani
üzerinde
1859 ve 1866 ydlarmda yenilgiye ugradiktan sonra Avusturya'yi ya da ordulari 1870 savagmda yok edilen çok zengin Fransa'yi, ne miktarda olursa olsun, yeniden saglanan paralarin kurtarmasi mümkün degildi. Kuzeyin daha iyi olan mali durumunun Amerikan Iç Savagmda Güneye kargi zafer kazanmasinda yardimci oldugu ve .bir
186
Ingiltere ile Fransa'nm Kirim Savagma neredeyse iflas halinde olan Rusancak bu, onlarm kredi ve ya'dan daha iyi dayandiklari dogrudur maliye açisindan özel bir üstünlüge -sahip olmalarmdan çok, ekonomilerinin genelde daha üstün durumda oldugunu gösteriyordu. Bu nedenyüzyildaki ro1ü konusunda bir önceki dönemle le, sava; maliyesinin ilgili olarak söylenebileceklerden daha az gey vardir. etkenler ekonominin geligimi, çegitli Bir araya gelen verimli serbestlik güçler, kara ve deniz kazandirdigi Sanayi Devriminin modernizasyonu içindeki ve savaglarin yalmzca zaman .sûreli oluglari-olarak Büyük Güçlere äbürdogal kimi bölgesel ve kisa olmugtur. Gerçekten de bunlardan biri olan lerinden daha çok yararh Ingiltere, 1815 sonrasi dönemin genel ekonomik ve jeopolitik egilimlerinden äylesine yararlanmistir ki öbürlerinden farkh bir güç haline gelgenellikle de çok migtir. Öbür ülkelerin hepsi nispi güçleri açisindan, etkilenmiglerdir. ciddi biçimde Ancak 18 60'11 yillara gelindiginde sanayilegmenin daha da yayilmasi, dünyadaki güç1er dengesini bir kez daha degigtirmeye baghyordu. Bu dönemin söz edilmeye deger bir bagka özelligi daha vardir. 19. yüzyilm baglarmdan sonra, tarihsel istatistikler (özelliklede ekonomik gästergelerle ilgili olanlar) güç dengelerindeki degigikliklerin izlenmesiolarak ölçülmesine yardimci ne ve sistemin dinamiginin daha isabetli olmaktadir. Ancak gunlari da bilmek önemlidir ki, verilerin çogu, özellikle de yeterli bir bürokrasisi olmayan ülkelerle ilgili olanlar, büyük ölçüde tahmine dayahdir; birtakim hesaplamalar (dünya imalat verimi paylari gibi) uzun yillar sonra gelen istatistikçilerin yaptiklari tahminlerden ibarettir ve -en önemli uyari olarak- ekonomik zenginlik hemen ya da her zaman askeri güce dönügmemigtir.istatistikler en fazla, bir ülkenin maddi potansiyelini ve bagta gelen devletlerin birbirlerine oransiralama içindeki yerini kabaca.gösterebilir. la olugturduklari Pek çok ekonomi tarihçisi "Sanayi Devrimi"nin bir çirpida olmadigmivurgulamaya äzen gösterir. 1776, 1789 ve 1917 tarihli politik rimler"le kargilagtirildigmda Sanayi Devrimi ve agir olarak geligen bir sureçti, yalmzca belirli imalat dallarim ve belirli üretim araçlarim etkiledi ve tüm bir ülkeyi içine almak yerine bölge bölge geligti.1 bir gerçek de varAncak tüm bu uyarilarin gözden uzak tutamayacagi kogullarmda temelde dir, 1780 yth dolaylarinda insano ekonomik önemli olan bir degigim olugmaya baglamigti konu üzerinde yetkiyle korlugan bir yazarm dedigi gibi, bu degigim Paleolitik çagm vahgi, avci insanimn, Neolitik çagin evcillegmig, çiftçi insamna (çok daha agir bir tempoda gerçekleptigi kabul edilen) dönügmesinden daha az önemli degildi.2Sanayilegmenin, äzellikle de buhar makinesinin yaptigi gey, canh güç kaynaklarmm yerine, cansiz güç kaynaklarim koymas1ydi; insan -
·19.
-uluslararasi
'teknolojisinin
"dev-
·kademeli
-
187
soyu makineleri
-"hizh,
düzenli çagmaz, yorulmaz" makineleri3- kullanarak çok büyük yeni enerji kaynaklarindan yararlanabilecek duruma gelmigti. Bu yeni makinelerin kullammiyla alinan sonuçlar müthigti dogrusu. 1820'lerde buharla çahyan birkaç dokuma tezgahi igleten bir kimse, elle çahyan bir kimsenin ürettiginin yirmi katini üretebiliyor, buharla çaligan bir makinesi"nin (ya da iplik egirme makinesinin) çikrigin kapasitesi, bir kapasitesinin iki yuz katim buluyordu. Tek bir lokomotif yüzlerce yük beygirini gerektirecek mali, hem de çok daha büyük bir hizla tagiyabiliyordu. Kugkusuz Sanayi Devriminin bagka pek çok önemli yänü vardi sözgelimi fabrika sistemi ya da içbölümü. Ancak bizim buradaki amacimiz için hayati änem tagiyan nokta, verimdeki çok büyük artisti; artig, özellikle tekstil sanayiinde gerçeklegmig, bu da daha çok makine, daha çok hammadde (en çok da pamuk), daha çok demir, daha-genig ölçüde gemi tagimaciligi, daha iyi ulagim imkân"çikrik
-
lari vb. talebine hiz kazandirmigtir. Dahast, Profesör Landes'in igaret ettigi gibi, insanm verimliliginde meydana gelen bu görülmemig artig, kendi kendine yeter bir nitelikteydi:
Onceleriinsanin
var olma, dolayisiyla da hayatta kalabilme koiyilegme bir ve ekonomi alanmdaki imkânlarda bir artigtan sonra, nüfusta da daima elde edilen kazançlari, eninde sonunda tüketecek bir büyüme meydana gelirken bu sefer, tarihte ilk kez olmak üzere ekonomi ve bilgi sürekli bir yatirim ve teknolojik yenilik akimi saglayacak hizla geligiyor, bu da Malthus'un pozitif denetimler tavamm dügünebilir smirlarm üzerine ullarmda
çikariyordu.'
Paragrafin sonunda getirilen yorum da hayati önem tagimaktadir. Dünya nüfus büyümesi, 18. yüzyildan itibaren hizlanmaya bagladi: Avrupa nüfusu 1750'de 140 milyonken, 1800'de 187 milyona, 1850'de de 266 milyona çikti; Asya'nin 1750'de 400 milyon olan nüfusu, yüzyil sonra bir patlama göstererek yaklagik 700 milyona yükseldi.' Sebepleri iyi iklim kogullari, daha yüksek oranda dogurne olursa olsun ganhk, hastahklarda azalma- bu älçúdeki artiplar ürkütücüydü; hem Avrupa hem Asya'daki tarim verimi de artti; ashnda nüfus büyümesinin genel sebeplerinden bir bagkasi da buydu. Ancak nüfusa eklenen insan yükselme(ve mide) sayisom bu kadar fazla olugu, tarim verimindeki nin getirdigi yararlari zaman içinde hiçe indirecek gibiydi. Verimli bölgelerin kenarinda yer alan bereketi az topraklar üzerindeki baskilar, kirsal kesimdeki ipsizlik ve 18. yuzyilm sonlarmda Avrupa'nin zaten fazia kalabalik olan kentlerine çok sayida ailenin akim, nüfustaki büyük kabarmanm yalnizca birkaç belirtisiydi.' -daha
188
'
I
Sanayi Devriminin ingiltere'degerçekleptirdigi gey (çok kaba, makanlamda) verimliligi öylesine kesintisiz bir biçimde artirulusal zenginlik ve halkm satm olarak mak oldu ki, bunun bir sonucu alma gücünde ortaya çikan artig, sayisal artigi sürekli olarak bastirdi. Ülkenin nüfusu 1801'de 10,5 milyonken, 1911'de --yilda yüzde 1,26 oraninda bir artiëla- 41,8 milyona çikmig, bu arada milli hasila çok daha büyük bir hizla, 19. yüzyil içinde de belki 14 kat artmigtir. istatistiklerin kapsadigi alana göre* gayri safi milli (GSMH) yilkk ortalama yüze 2-2,5 oranmda artig olmugtur. Yalnizca Kraliçe Viktorya zamanmda kigi bagma GSMH iki buçuk kat artmigttr. Pek çok ulusun 1943 sonrasi elde ettikleri büyüme oraniyla kiyaslandiginda, burlar fazla göz kamagtirici rakamlar degildi. Sosyal tarihçilerin bizlere hatirlattiklari gibi, Sanayi Devriminin fabrikalarna ve madenlerde bin bir gúçlükle çahyan ve sagliksiz, kalabahk, derme çatkorkunç acilara mal oldugu ma kentlerde yagayan yeni proletaryaya nokta temel gudur ki, Makine Çagmmverimlida bir gerçektir. Ancak liginde gerçekleptirilen kesintisiz artiplarin zaman içinde getirdigi yaroekonomik
yaygm nitelikli olmustur: Ingiltere'deki ortalama gerçek ücretler 1815-1850 arasi yüzde 15-25, bir sonraki 50 yll içinde de yüzde 80 gibi hayli büyuk bir oranda yükseldi. Ashton sanayilegmenin bir felaket oldugunu dügünen muhaliflere bir hatirlatmada bulunarak, "Çagin baglica sorunu, sayilari daha önceki dönemleri çok açan genç kugaklarm nasil beslenecegi, giydirilecegi ve istihdam edilecegiydi,"2 demektedir. Yeni makineler, çogalan nüfusun giderek artan bir bölümüne¯ is saglamakla kalmadi, ulusun kipi bagina dügen genel gelirini de artirdi; kentsel kesimdeki iççilerin yiyecek maddeleri ve temel mallara olan taleplerindeki artig da kisa bir süre sonra buharli ulagtirma devrimi sayesinde kargilanacak,sYeni Dünyanm tarimsal üretim fazlasi, Eski Dünsaglamak üzere demityollari ve buharh gemiler araciyano isteklerini ligiyla getirilecekti. Bu noktayi, Profesör Landes'in hesaplarmdan yararlanarak bir bagka biçimde de kavrayabiliriz. Profesör Landes, 1870'te Birlegik Kralhk'm 100 milyon ton kömur kullandigim söylemektedir; bu miktar milyon yetigkin erkekten olugan bir nüfusu beslemek için gerekli olan 800 milyon kalorilik enerjiye egittir (o zamanki gerçek nüfus 31
rarlar
"850
Gene, Îngiltere'nin 1870'te sahip oldugu ve dört milyon beygirgücü dolayindaki buharh makine kapasitesi, 40 milyon insamn olugturabilecegi kadar çok insan yilda 320 milyon güce egitti; ama milyondu)."
"bu
Kimi tarihsel istatistikler (Irlanda olmadan) Büyük Britanya'yi, kimileri (Ïrlandadahil) Birlegik Kralhş, kimileri ise Güney irlanda olmadan yalmzca Kuzey Îrlanda'yi kapsamaktadir.
189
kile bugdayi tüketebilirlerdi bu miktar ise tüm Birlegik Krallik'm olan yilhk 1867-71 arasi uretimininüç katmdan fazladir."' Cansiz güç kaynaklarmm kullammi, sanayi çagi insanimn biyolojinin suurlarini agmasina ve üretim ve refah açismdan hizla büyüyen bir nüfusun yarattigi sikmtilara yenik dügmeden göz kamagtirici artiplar yaratmasma imkân vermigti. Buna kargi Ashton 1947'de qu ciddi yorumu yapiyordu: -
Bugün Hindistan ve Çin ovalari üzerinde, gärünüge göre gundüzleri kendileriyle birlikte eziyet çeken, geceleri ise yattiklari yeri paylagan hayvanlarindan biraz daha iyi yagayan, hastahklarm kirip geçirdigi aç kadm ve erkekler vardir. Asya'daki bu olmamasindan kaynaklanan yagam düzeyi ve makinelegmenin bu karabasan, nüfuslari Sanayi Devrimini yagamadan artanlarm yazgisidir.'
DÜNYANIN AVRUPA DISINDAKÏ
SÖNÜSÜ
Sanayi Devriminin Büyük Güçler sistemi açismdan sonuçlarini tartigmadan änce, bu devrimin daha ötelerde Çin'de,Hindistan'da ve Avrupali olmayan öbür toplumlar üzerinde yaptigi etkiyi gärmek yarath olacaktir. Bu toplumlarm kaylplari hem nispi, hem salt anlamda olmak üzere iki yönlüydü. Bir zamanlar hayal edildigi gibi Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarmm batili insamn etkisinden önce mutlu, ideal bir hayat sürmeleri gibi bir gey yoktu. Temel bir gerçek olarak vurgulanmasi gereken nokta gudur, herhangi bir ülkenin Sanayi Devrimini ve çagdaglagmayi yaçamadan önceki tipik özelligi yoksulluktur verimliligi dügük, kigi bagma üretimi dügük, tarimi geleneksel nitelikte olan herhangi bir ekonomide ulusal geliri olugturan baghca unsur tafazlasmi üreten zorunlu tüketim ihtiyaçlarmdan rim ise o ekonomi mez...'"° Öte yandan, 1800 yilmda tarimsal ekonominin hem Avrutemelini olugturdugu ve aypa'daki hem Avrupa digindaki toplumlarm rica Hindistan ve Çin gibi ülkelerde de çok sayida tuccar, tekstil üreticisi ve zanaatçi bulundugu dügünülürse, kigi bagma gelir farklari çok fazla degildi; sözgelimi el tezgahi kullanan Hintli bir dokumaci sanayilegmeden önce ayni içi yapan bir Avrupalmm belki yarisi kadar kazaruyordu. Bunun bir anlami da guydu, Asyah köylü ve zanaatçilarm sayilarmin büyüklügüne bakihrsa Asya, buhar makinesi ve buharla çahan tezgâhlar dünya dengelerini degigtirmeden önce, nüfusu çok daha az Avrupa'ya oranla dünya imalat veriminden* gene de çok daha büyük bir pay ahyordu. .
Hiç degilse, Bairoch'un
mamul mal tammi
kullamldigtzaman (bkz.not
.
.
11).
190
I
\
i
Bu dengelerin Avrupa'daki sanayilegme ve büyüme sonucunda nasil dramatik bir biçimde degigtigi, Bairoch'un ustaca hazirlanmig iki tablosunda görülebilir (bkz.Tablo 6-7)." Bu degigimlerin temel sebebinin Sanayi Devriminden kaynaklanan yattigi açiktir. Säzgelimi, 1750'li y1llarla papirtici verimlilik artiglarinda 1830'lu yillar arasinda Ïngiltere'deyün egirme alaninda gerçeklegen makinelegme,.yalmzca bu sektärdeki verimligi 300-400 kat artirmigttr; o halde ingilizlerin toplam dünya imalati içindeki paylarinin dramatik bir biçimde yükselmesi gagirtici degildir ve bu pay Ingilizler sanayi ulusu"" haline gelirken yükselmeye devam etti. Öbür Avrupa devletleriyle Amerika Birlegik Devletleri sanayilegme yolunda ilerleyince, onlarin payi, kigi bagma dügen sanayilegme orani ve ulusal zenginligi de düzenli bir biçimde artti. Ancak Çin'de ve Hindistan'da olup bitenler bundan hayli farkliydi. Toplam dünya imalati içindeki paylari, sirf Batikalmadi; nm üretimi bu kadar hizla arttigi için nispi olarak ufalmakla kimi durumlarda ekonomileri salt anlamda da geriledi; yani Lancashire tekstil fabrikalarmin daha ucuz ve daha nitelikli ürünleri geleneksel pazarlarina sokuldugu için, bu ülkeler sanayilegme digi kaldilar. 1813'ten sonra (bu tarihte East India Company'nin ticaret tekeli sona ermigti), Hindistan'a giren ithal pamuklu dokumalar 1 milyon yardadan (1814) 51 milyona (1830),sonra da 995 milyona (1870) ulagarak soluk kesici bir artig gösterdi; çok sayidaki geleneksel yerli üretici de, bu artig sürenoktada cinde devre digi kaldi. Son olarak bu Ashton'un "nüfuslari ezici yoksullugu ile ilgili sözüSanayi Devrimini yagamadan artanlar"in geri öbür dänüyoruzHindistan Üçüncü Dünya ülkelerinin ne ve Çin, nüfuslarindaki büyük artigm kigi bagma geliri bir kugaktan öbürüne dü"ilk
-
-bu
ürmüg olmasi mümkündür. TABLO
DÜNYA IMALAT
(Bir
bütün olarak
Avrupa)
6
VERÏMÏiÇINDE NISPÎ PAYLAR, 1750-1900 1750
1800
1830
1860
1880
1900
23,2 1,9 2,9 4,0 2,9 2,4 5,0
34,2 9,5 3,2 5,2 3,5 2,3 5,6
61,3 22,9 4,4 7,8 8,5 2,5 7,6
60,5
53,2 19,9 4,2 7,9 4,9 2,5 7,0 7,2 2,6 36,6 19,7 8,6
62,0 18,5 4,7 6,8 13,2 2,5 8,8 23,6 2,4 11,0 6,2 1,7
Üçüncü Dünya
73,0
28,1 4,3 3,2 4,2 3,5 2,5 5,6 0,8 3,5 67,7
Çin
32,8
33,3
29,8
24,5
19,7
17,6
Birlegik Krallik Habsburg
hnparatorlugu
Fransa Alman Devletleri / Almanya Îtalyan Devletleri / italya Rusya Birlegik Devleder
Japonya Hindistan
/ Pakistan
0,1 3,8
191
2,4 2,8
14,7 2,4 20,9 12,5 2,8
-
I
-----·--------
TABLo 7 BASINA SANAYÏLESME DÜZEYLERI,1750-1900 (B.K.'m 1900=100 oluguna göre)
KζÏ
(Bir bütün olarak Avrupa) Birlegik Kralhk .
Habsburg imparacodugu Fransa Alman Devletleri / Almanya Italyan Devletleri / Italya Rusya Birlegik Devletler
Japonya
Uçüncü Dünya
Çin
Hindistan
.
1750
1800
1830
1860
1880
8 10 7 9 8
8 16 7 9 8 8 6 9 7
11 25 8 12 9 8 7 14
6
6 6 6
16 64 11 20 15 10 8 21 7 4 4 3
24 87 15 28 25 12 10 38 9 3 4 2
8 6 4 7 7 8 7
7
6 6
1900 35
[100] 23 39 52 17 15 69 12 2 3 1
ürkütücü- olan gu düBundan dolayi da Bairoch, dikkat çekici günceyi öne sürüyor: Avrupa ve ÜçüncüDünyadaki kivi bagina sanayilegme düzeyleri 1750 yilmda birbirlerinden çok fazla farkh olmamig olabilir ama 1900'e gelindiginde Üçüncú Dünyanmki äbürünün ancak sekizde biri (yüzde 35'e kargihk yüzde 2), Birlegik Kralhk'inkinin on ise, ancak ellide biri kadardi (yüzde100'e kargihk yüzde 2). "Batik adamin etkisi" çok çeyitli açilardan, 19. yüzytl dünya gücü dinamiginin en göze çarpan yönlerinden birini olugturuyordu. Bu etki kendisini yalnizca boyunca ticaret yapaniarm, tagimacilarin, konsoloslarin nitelikli olmayan etki"sinden, büyük çiftlik sahiplerinin, demiryolu yapimcilarinm ve madencilik girketlerinin daha dolaysiz çegitli ekonomik.iligkilerle denetimlerine kadar uzanan"degil, buralaaraciligiyla, gezginler, serüvenciler giren misyonerler batihlara özve ra gü hastaliklarm geligiyle ve kipileri bati inançlarma dändürmeleriyle de duyuruyordu. Bu kitalari ortalarda -Missouri'den batiya, Aral Denizinden güneye- oldugu kadar, Afrika'daki nehirlerin agizlarinda ve Pasifik'teki takimadalarm kiyilarmm çevresinde de vardi. Bu etki sonuçta yollar, demiryolu gebekeleri, telgraf sistemleri, limanlar ve (säzgelimi) Ingilizlerin Hindistan kentlerinde yaptiklari binalar gibi eserler yaratmigsa da, daha korkunç olan yani, bu dönemde çogu sämürge savagla- ) rinda akitilan kanlar, yapilan soygunculuk ve yagmacthkti.14 Kugku yok ki ayni kuvvet ve fetih äzellikleri Cortez zamanmdan beri vardi; ama olaylarm hizi artiyordu. 1800'de dünyadaki karalann yüzde 35'i Avrupalilarm iggali ya da denetimi altinda bulunuyordu; bu oran, 1878'de yüzde 67ye, 1914'te de yüzde 84'ün üzerine çikmigtir." Buhar makinelerinin ve makineyle yapiltmg aletlerin sagladigi ileri teknoloji Avrupa'ya ekonomik ve askeri alanlarda kesin avantajlar ka-ve
-kiyi
"resmi
192
i
|
zandirdi. Agizdan dolma silahlarda kaydedilen geligmeler (tüfekkapsülu, yiv açoa vb.) zaten yeterince ürkütücüydü; ate; hizini çok fazla artiran kuyruktan dolma silablarm ortaya çikigi daha da büyük bir ilerleme oldu, Gatling silahlari, Maximler, eski tip silahlara bagimli yerli halklarm bagariyla direnme ganslarmi hemen tümüyle yok eden yeni bir kudreti devrimi"ni tamamlayan son düzeltmeler oldu. Dahasi, buharla igleyen gambotlar, Avrupalilarin açik sularda zaten ustün duumda olan deniz gücünün Nijer, Indus ve Yangtze gibi büyük suyollasagladi: Böylece, 1841 hindan geçerek kara içlerine dogru uzanmasim sirasindaki eylemlerde zirhli Afyon Nemesis'in hareket Savagi ve 1842 yetenegi ve ateg gucü, savunma yapan Çinkuvvetlerine yikim getirmig Fiziksel zorluk çikave bu kuvvetler kolayca ortadan kaldirilmislardir askeri ernperyalizmin arazilerin saldirilarmin gibi batih (Afganistan ran arasmda yeni silah ve takhizmi kestigi ve Avrupah olmayan kuvvetler tikleri benimseyenlerin -Sikhler ve 1840'h yillardaki Cezayirliler gibi-çok daha büyük bir direnig gösterdigi, elbette dogrudur. Ama mücadele Batinm makineli tüfeklerini ve daha agir silahlarim yayabilene 2aman cegi açik arazide yapilsa, sonucun ne olacagi hiçbir zaman belirsiz degildi.Taraflar arasindaki en büyük egitsizlik, belki de yüzyilm sonunda görülmügtür; bu savaçta yapilan Omdurman (1898) savagi sirasinda Kitchener'm ordusunun kullandigi Maximler ve Lee-Enfield tüfekleri tek bir güniin sabahi yarilanincaya kadar, 48 askerin kaybina kargi 11.000 dervigi yok etmigti. Sonuç olarak, ateg güçleri arasmdaki uçurum, sanayi verimliliginde açilrnig olan uçurum gibi, bagi çeken uluslarm sonlarda yer alanlara gäre, elli ya da yüz kat daha büyük kaynaklara sahip olmasi demekti. Batmm dünya üzerinde de Gama zamanmdan beri belli olan üstünlügü artik hemen hiç sinir tanimiyordu. "ateg
ÎNGlLIZ HEGEMONYASI
MI?
Eger Pencaphlar ve Annamlilar ve Sioular ve Bantular, 19. yüzyilm baglarmda meydana gelen bu geniglemede (Eric Hobsbaum'un deyigiyoldularsa, Ingilizler de kugkusuz leF önceki Bundan bölümde igaret edildigi gibi Ingilizler, deniz gücü egemali menligi, kredi, ticari bilgi ve beceri ile ittifak diplomasisi unsurlarini ustaca birlestirdikleri için 1815'e gelindiginde zaten dikkat çekici älçüde global üstünlük saglamiç durumdaydilar. Sanayi Devriminin yaptigi.gey, 18. yüzyilin sanayi-öncesi merkantilist mücadelelerinde üstün bagari kazanmig bir úlkenin durumunu güç1endirmek ve onu farkh bir tür güç haline getirmek oldu. Degigiklik (birkez daha tekrarlarsak) devrim niteliginde bir tempoda olmak yerine, kademeli olarak gerçekleymi ama sonuçlar gene de son derece etkileyici olmugtur. Birlegik Kral"kazananlar"di.
"kaybedenler"
193
hk 1760-1830
yillari arasmda "Avrupa'daki sanayi veriminde meydana gelen artigin" yaklagik ikisini'"" gerçeklegtirmig ve dünya imalat üretimindeki payi yüzde 1,9'dan yüzde 9,5'e firlamigtir. Bundan sonraki 30 yll içinde yeni teknoloji Batidaki äbür ülkelere de yayllmasina ragmen, Ïngiliz sanayiinde meydana gelen genigleme bu orani yüzde 19,9'a yükseltti. Ülkeninnispi anlamda doruga ulagtigi tarih sayilabilecek 18 60 dolaylarinda Birlegik Kralhk, dünya demir üretiminin yüzde 53'ünü, kömür ve linyit üretiminin de yüzde 50'sini gerçeklegtiriyor ve dünya ham pamuk veriminin yansindan biraz azmi tüketiyordu. "Birlegik Kralhk dünya nüfusunun yüzde ikisine, Avrupa nüfusunun da yüzde 10'una egit bir nüfusla modern sanayi kollarinda dünya potansiyelinin yüzde 40-45'ine, Avrupa potansiyelinin de yüzde 55-60'ma egit bir kapasiteye sahipmig gibi gärünmektedir."" 1860'ta modern kaynaklari (kömür,linyit, petrol) kullanarak tükettigi enerji, Birlegik Devletlerin ya "üçte
da Prusya/Almanya'ninkinin
.
beg kati; Fransa'ninkinin alti kati ve Rus-
ya'mnkinin 155 katiydi! Dünya ticaretinin beyte bi"rini, mamul mallar ticaretinin ise begte ikisini tek bagma elinde tutuyordu. Dünya ticaret gemilerinin üçte birinden fazlast Ingiliz bayragi taç1yor ve bu oran düzenli olarak artiyordu. Artik (iktisatçi Jevons'un1865'te dile getirdigi gibi) ülkeleri-evrenin ticaret merkezi haline gelmig olduguna göre, ortaViktorya dönemi Ingiliz yurttaglarmm, bu eçsiz durumlan kargismda cogkun bir sevinç duymalari gagirtici degildi:
Kuzey Amerika ve Rusya ovalari bizim ekin tarlalarimizdir; Sikago ve Odesa bizim ambarlariruzdir; Kanada ve Baltik bizim kereste ormanlarimizdir; Avustralasya'da* bizim koyun çiftliklerimiz vardir; Arjantin'de ve Kuzey Amerika'nm batisodaki kirlarinda bizim öküz sürülerimiz yayilir, Peru altimm gönderir, Güney Amerika ve Avustralya altmi Londra'ya akar; Hindular ve Çinlilerçayi bizim için yetigtirirler ve bizim kahve, geker ve baharat çiftliklerimiz tüm Hint Adalari üzerindedir. ispanya ve Fransa bizim baglanmiz, Akdeniz meyve bahçemizdir ve uzun süre Güney Birlegik Devletlerini kaplayan bizim pamuk alanlanmiz artik dünyadaki sicak bälgelerin her yanma yayilmaktadir.2° Bu tür özgüven gösterileri ve bu gästerilerin kaynaimi olugturan sanayi ve ticaret istatistikleri, Ingilizlerinhiç kimsenin boy ölçügemeyecegi bir egemenlik konumuna sahip olduklanna igaret ettigi için, duruAustralasia: En genig anlamiyla kullanildiginda Malay Archipelago, Filipinler, Polinezya, Malinezya, Mikronezya, Yeni Zelanda ve Avustralya'yi içine alan ve tam bir kesinlik bir terim. tagimayan ç.n. -
194
i
l
mu daha iyi kavramr hale getiren birkaç bagka noktaya deginmek yerinde olacaktir. bilgiç1ik taslamak gibi olacak Her seyden önce safi milli ülkenin hasilasmm gayri (GSMH) 1815'i izleyen onyilamalar boyunca hiçbir zaman dünyada kaydedilen en yüksek GSMH olmasi mümkün degildir. Sirf Çin'in(sonralarida Rusya'nm) nüfus büyüklüunu ve çok açik bir gerçek olarak tarim iiretimi ve dagitimmm her yerde, hatta 1850'den önce Ingiltere'de bile, ulusal zenginligin temelini lugturdugunu hesaba katarsak, Ïngiltere'nin genel GSMH'si hiçbir zavardigi agama katnan kivi bagma dügen hasilasi ya da sanayilegmede ahci olmamigtir. Gene de, GSMH hacminin tek bagma dar gäz milyonlarca önemli bir anlami yoktur,"2 yüz käylünün fiziksel çabayla yarattigi hasila, beg milyon fabrika iççisinin yarattigmi pek azmig gibi zenginlik gösterebilir ama büyük bir bölümü hemen tüketildiginden, askeri meydana getirme ihtimali fazlasi ya da belirleyici bir vurucu güç azdir. çok daha Îngiltere'nin 1850'de kuvvetli, daha dogrusu rakipsiz oldugu nokta, modern zenginlik yaratan sanayi ve bunun getirdigi tüm yararlardi. ikinci nokta bilgiçlik taslamak gibi olmamaktaÖte yandan dir- ingiltere'nin büyüyen sanayi gücü, 1815'ten sonraki onyillar için-de, sözgelimi, Wallenstein'in 1630'lu yillarda sahip oldugu topraklagibi devletin rm sagladigi ya da ilerde Nazi ekonomisinin saglayacagi askeri. araç ve insan gücüne hizla kavugmasina imkân verecek biçimde düzenlenmig degildi. Aksine, bu ilk sanayilegme olayinm yam sira ge-biraz
"toplam
-bu
dayandigi ideoloji, sonsuz barig, devligen.laissez-faire ekonomisinin indirim, ekonomi ile kilet harcamalarmda (äzelliklede savunmada) giler üzerindeki devlet denetiminin azaltilmasi ilkelerini telkin ediyordu. Adam Smith Uluslarm Zenginligi'nde (1776), Ingiliz toplumunu bagimsiz topLumlardan gelecek giddet hareketlerine ve istilalabir ordu ve donanmamn bakim giderlerine ra" kargi korumak uzere, zorunlu gelebilir hale görügünü kabul ediyofdu; ama silahkatlanmak olduklari 11kuvvetler, per se* ve ulusal zenginlige bir fabrika ya da çiftligin yaptigi gibi deger katmadiklari için, ulusal güvenlige yeterli olabilecek en alt düzeye indirilmeliydiler? Savagm bagvurulacak son çare oldugunu ve ilerde savag ihtimalinin giderek azalacagim varsayan (ya da en azindan äyle olacagmi uman) Smith yandaglari, onlardan da öte Richard Cobden yandaglari için, devleti savaga göre tegkilatlandtrma dügüncesi korkunç olabilirdi. Sonuç olarak, Ingiliz alaninda sanayiinde ulaçtirma gerçeklegen ve paralel olarak, ordu içinde iyilegtirme yapilmamig ve ordu (bazi istisnalar dipinda)23 181Ften sonraki onyillarda yerinde saymigtir. "öbür
"verimsiz"
"çagdaglagma"ya
Per se: Kendi içinde. -- ç.n. 195
O halde, ingilizekonomisi orta-Viktorya döneminde ne kadar üstün durumda olursa olsun, savag için, ilk Stuartlar'dan bu yana hiç olmadigi kadar az edilmig durumdaydi; ulusal gütenlik ve ulusal zenginlik arasmdaki baglara agirhk merkantilist änlemlerden veren düzenli olarak vazgeçildi: Korumaci gümrük tarifelerine son verildi; ileri teknoloji (sözgelisi tekstil makineleri) ithalati üzerindeki yasak kaldirildi; bagka amaç1arm yam sira, savag ihtimaline kargi çok sayida Ingiliz ticaret gemisi ve denizei bulundurmayi amaçlayan Denizcilik Yasalari iptal edildi; imparatorluk son verildi. Buna kargi sagiderleri en alt düzeyde tutuldu; bu miktar 1840'larda y11da vunma yaklagik 15 milyon sterlin iken, daha çalkantih olan 1860'larda da 27 milyon sterlinin üzerine çikmadi; oysa 18 60'h yillarda Ingiltere'nin GSMH'si yaklagik 1 milyar sterlini buluyordu. Gerçekten de 1815'i izleyen 50-55 yil.boyunca silahh kuvvetler GSMH'nin ancak yüzde ikiüçünü tüketmig ve merkezi hükümet harcamalart-toplu olarak yüzde 10'un çok altmda kalmigtir bu oranlar.18. ya da 10. yüzyildakine göre çok daha dügüktür.24 Bu rakamlar gelirleri ve emelleri smirli olan bir ülke için gagilacak kadar dügük sayilabilirdi. "Deryalara hükmetme"yi bagaran, çok uzaklara yayilmig koca bir imparatorlugun sahibi olan ve Avrupa'daki -güç dengesini oldugu gibi korumak konusuna hâlâ buyük ilgi duydugunu iddia eden bir devlet söz konusu oldugunda ise gerçekten olaganüstüydü. "seferber"
"tercihler"ine
-
Böylece, Ingiliz ekonomisinin dünya içindeki buyüklügü, Birlegik Devletler ekonomisinin, sözgelimi 1920'lerin bagmdaki durumu gibi, ülkenin savagma gücüne yansimiyordu; ne de giderek ticaret ve sanayiden daha çok kopan bir avuç bürokratiyla, ülkenin laissez-faire'ci kurumsal yapisi, kaynaklari taraflarin tüm güçlerini ortaya dökerek yapacaklari bir savag için, büyük karigikhklara meydan vermeden seferber edebilecek durumdaydi. Agagida görecegimiz gibi, daha dar kapsamli olan Kirim Savagi bile, sistemi piddetle sarsmig ama kargi kargiya kahnan bu durumun yarattigi kaygi çabucak geçmisti. Orta-Viktorya dönemi Îngiliz yurttaglari, Avrupa'da gerçekleçtirilecek ve her zaman pahahya çikacak, belki de ahlak digi sayilacak askeri müdahaleler konusunda giderek daha az hevesli görünmekle kalmadilar, kita üzerindeki Büyük Güç1er arasmda 1815'ten sonraki 60 yil boyunca genel olarak süren dengenin, ingiltere'nin tam yükümlülük almasini gereksiz kildigi \ da vardilar. Îngiltere diplomasi yolu Ve filolarm yaptigi eysonucuna lemlerle Avrupa'nin hayati önem tagiyan kenar bölgelerindeki (Portekiz, Beiçika, ÇanakkaleBogaz1) politik olaylari etkilemeye çabalamiç ama bagka yerlerde müdahalede bulunmaktan kaçmma egilimi göstermigtir. 1850'lerin sonlarmda ve 1860'larm baglarmda Kirim Savagi bile çogunlukla bir hata olarak degerlendirildi. Egilimi ve gücü olmadigi 196
I
i I
i
için, Ïngilterekritik bir yil olan 1857da, Piedmont'un kaderi konusunda önemli bir rol oynamamig, Palmerston ve Russel'in 1864 Schleswigonaylamig Hostein olayma ve Prusya 1866'da Avusturya'yi, dört yil sonra da Fransa'yi yenerken olanlari kenardan izlemigtir. Ingiltere'nin askeri kapasitesinin orduyu bu dönemde oldukça smirh bir durumda (bkz. Tablo 8) birakmasma gagmamak gerekir; zaten bu ordunun ancak çok küçük bir bölümü Avrupa'daki bir savag in seferber edilebilir durumdaydi. "karigma"larmi
TABLO
8
GÜÇLERIN ASKERIPERSONEL DURUMLARI,
1816-1880"
1816
1830
1860
1880
140.000 259.000 826.000 130.000 273.000 11.000
347.000 608.000 862.000 201.000 306.000 26.000
248.000 544.000 909.000 430.000 273.000 36.000
Birlegik Kralhk
Fransa Rusya Prusya / Almanya Habsburg Imparatorlugu Birlegik Devletler
225.000 132.000 800.000 130.000 . 220.000 16.000
Îngiltere'ninaskerlerini yaymayi tercih ettigi Avrupa-digi dünyada bile, Hindistan gibi yerlerdeki asker ve politikacilar denetimleri altmda tuttuklari topraklarm buyük boyutlarma bakarak hemen her zaman kumanda ettikleri kuvvetlerin yetersizliginden yakmiyorlardi. Bir dünya haritasi üzerinde ne kadar heybetli görünürse görünsün, bölge subaylari imparatorlugun çok az bir para içinde döndügünü biliyorlardi. Bütün bunlarin anlami gudur; Ingiltere, 19. yüzyilm bagmdan ortasma kadar farkh türde bir Büyük Güç oldu; sahip oldugu nüfuz da geleneksel askeri hegemonya ölçüsüne göre degerlendirilemezdi. Ingiltere'nin kuvvetli oldugu yanlar birtakim bagka alanlardaydi ve Ingilizler bunlarm her birini büyük ve sürekli silah altmda bir ordudan çok daha degerli saylyorlardi.
Bu alanlarm ilki deniz gücüydü. 1815'ten önceki yüzyili agkm süre içinde krallik donanmasi genellikle dünyanin en büyük donanmasi durumundaydi. sik sik kargi çikanlar oldu, Ancak bu deniz egemenligine äzellikle de Bourbon güçleri. Trafalgari izleyen 80 yilm dikkat çeken äzelligi hiçbir ülkenin ya da ülke toplulugunun Îngiltere'nin denizler üzerindeki denetimine ciddi bir biçimde meydan okuyamayigiydi. Ara yagandigi dogruydu; deniz komutanligi, Russira bir Fransa larm gemi yapirni programlarmi ve Amerikahlarin yaptiklari büyuk firkateynleri de dikkatle izliyordu. Ancak fark edilen bu tehlikelerin tümü kisa sürede geçmig ve ingilizdeniz gücü (Profesör Lloyd'un deyimiyle) imparatorluklari tarihinde hiç görülmeyen älçülerde nüfuz"2' sa"korku"su
"deniz
197
hibi olmustur. 1815'ten sonra sayisal açidan düzenli olarak yapilan indirimlere ragmerikralhk donanmasi kimi zamanlarda fiili savag gücü bakimmdan herhalde kendinden sonraki üç ya da dört donanma kadar kuvvetliydi. Donanmamn büyük filolari da, Avrupa politikasi içinde en azindan kenar bölgelerde bir güçtü. Portekiz Kralhšmi içten ve digtan gelecek tehlikelere kargi korumak için Tagus'a demirleyen donanma; Akdeniz'de belirleyici sonuç getiren kuvvet kullanimi (1816'da Cezayir korsanlarma kargi yapilan harekât; 1827de Türk filosunun Navarino'da periçan edilmesi; 1840'ta Mehmet Ali'nin Akra'da durdurulmasi) ve "Dogn Meselesi" ne zaman agirlagsa, filonun hesapli olarak Çanakkale önünde demirlemesi için gönderilmesi: îçte bunlar, Ingiliz deniz güyönden sinirli oÏmasinaragmen Avrupa .yönetimlerini cünün, cografi sürekli kaygilandiran gösterileriydi. Kralhk donanmasinin daha küçük çapli filolarmut hatta tek savag gemilerinin Avrupa digmda girigtikleri eylemlerini bir sürü etkinlikle bastirmak, käle gemilerini durdurmak, karaya gemici çikarmak ve Canton'dan Zanzibar'a yerel yöneticilerin gözünü yildirmak- saglanan sonuç1ar belki daha bile belirleyici oluyordu." Ingilizlerin ikinci önemli nüfuz alani geniëlemekte olan sömurge imparatorluguydu. Burada da genel durum, Ingiltere'nin imparatorluk Fransa'yla ve bagka Avrupa devletleriyle tekrar tekrar için·Íspanya'yla, savagmak zorunda kaldigi änceki iki yüzyila göre çok daha az rekabet gerektiriyordu. Fransa'nm Pasifik'te ara sira yaptigi hareketler ya da Ruslarm Türkistan'daki saldirilari bir yana birakihrsa, ciddi bir rakip kalmamigti. O halde 1815-1880 yillari arasmda Britanya Ìmparatorlugununbir güç politikasi boglugu içinde var oldugunu ileri sürmek pek -korsanhk
abarti olmayacaktir; oldukça ufak tutulabilzaten sömürge ordusunun mesinin sebebi de buydu. Ingiliz emperyalizminin smirlari oldugu da Amerika Cumhuriyetinin bir gerçektir batt yariküresinde, Fransa ve Rusya'nin dogu yariküresinde geniëlemeleri de birtakim sorunlar yarat1yordu. pek çok yerinde ve uzun süre ingiliz çikar Ama tropiklerin gruplari (tüccarlar,büyük çiftlik sahipleri, gezginler, misyonerler) kargilarinda yerli halklar digmda yabanci kimse bulmadi. Diç baskilarm nispi olarak bulunmaytyi, ülke içinde de laissez-faire liberalizminin güç1enmesi sonucu, pek çok yorumcu sömürge edinrnenin gereksizligini ileri sürerek sömürgelerin fazlasiyla agir. bir yük altinda bulunan ingilizvergi yükümlulerini etmekten baska bir olmadigini iddia ettiler. Ancak ingiltereiçinde emperyalizme kargi ey kullanilan retorik ne olursa oisun, gerçek guydu ki imparatorluk buyümeye devam ediyor, (bir hesaba göre) 1815-1865 arasi yilda ortalama 100.000 mil kare oraninda genigliyordu? Singapur, Aden, Falkland Adalari, Hong Kong, Lagos gibi yerler stratejik/ticari amaçlarla alm-
"sikbogaz"
198
\
.ise gözü topraktan bagka bir gey görmeyen ve Güney Afrika bozkirlari, Kanada çayirhklari ve Avustralya'nm tenha böylekirlarmda ilerleyen beyaz gäçmenler araciligiyla elde edilmigti 1erinin ilerleyigleri genellikle yerli halkin direnmesine yol açiyor ve bu direnigler Ingiltere'den ya da Ingiliz Hindistan'indan gelen askerlerce bastirthyordu. Yeni sorumluluklar listesinin kabarmasmdan rahatsizhk duyan ingiliz hükümeti resmi toprak ilhaklarma karp çiksa bile, genigolmayan etkisi" Uruguay'dan Leeyen Îngiliz toplumunun ant'a, Kongo'dan Yangtze'ye kadar hissediliyordu. Fransizlarin daginik sömürgeleptirme çabalari ve Amerikahlar ile Ruslarin daha yerel iç
migti; öbùr sömürgeler
-
"resmi
sömürgelestirme örnekleriyle kiyaslandigmda, Ingilizlerin emperyalizmi 19. yüzyilin buyük bir bölümünde benzersiz kahyordu. Ingilizlerin sivrildikleri ve kuvvetli olduklari üçüncü alan maliye alaniydi. Bu nokta elbette ülkenin genel smai ve ticari geligiminden ayri dügünülemez; Sanayi Devrimini körüklemek üzere para gerekmig, Sanayi Devrimi de yatirilan sermayenin getirdigi kârlarla çok daha fazla miktarlarda paranm kazanilmasma yol açmigti. Bundan äneeki bälümde görüldügü gibi ingilizHükümeti de bankacihk ve hisse senedi piyasalarmda sahip oldugu krediden yararlanmayi öteden beri bilmigti. Ancak 19. yüzyil ortalarmda maliye dünyasmda ortaya çikan geligme, hem nitelik hem de nicelik yönünden daha önce olup bitenlerden farkhydi. Îlk bakigta göze çarpan nicelik farkhhgidir. Uzun süren barigm ve Birlegik Krallik için kolayca sermaye saglanabilmesinin yam stra, ülkenin mali kurumlarinda görülen düzelme Ingilizleri hiç olmadigi kadar ülke digmda yatirima özendirmigtir: Waterloo'yu izleyen on yil içinde her yll ihraç edilen alti milyon sterlin dolaymdaki para, yüzyil ortasmda yilda 30 milyon sterline, 1870-1875 arasinda gagirtici bir toplam olan 75 milyon sterline çikmigti. Bunun sonucunda Ingiltere'nin faiz ve elverigli bir kâr paylarmdan elde ettigi ve 1830'lu yillarm sonlarrida miktar olan sekiz milyon sterline çikan geliri, 1870'lerde 50 milyon sterlini apti; ancak bu miktarin büyük bir bälümüyle hemen ülke diginda yeniden yatirim yapihyor ve bu süreç yukari dogru verimli bir tirmaartirmakla kalmiyor, global nig içinde yalniz Îngiltere'nin zenginligini alanlarma veriyordu. ulagtirma surekli ticaret ve hiz Bu çok genig çaph sermaye ihraci, çegitli ve änemli sonuçlar dogurmuytur. Bunlardan ilki, denizaziri yerlerdeki yatirimlarm Ìngiltere'nin görünür kalemlerde her zaman maruz kaldigi yillik ticaret açigru änemli ölçüde azaltmasiydi. Bu açidan, yatirim gelirleri zaten bir hayli yüksek olan ve gemi tagimaciligi, sigortacihk, bankacihk ücretleri, mal ahm satimi vb.'den gelen görünmez kazançlarda artig sagladi. Tüm bunlar birarada, Ingiltere'nin hiçbir zaman bir ädemeler dengesi buna-
limma dügmemesini saglamakla
kalmamig, hem içerde hem digarda sü199
rekli olarak zenginlegmesine
yol açmigtir. Ikinci nokta, ingiliz ekonomisinin çok büyük bir kärük gibi çabymas1ydi; muazzam miktarlarda hammadde ve ylyecek maddesini kendine çekiyor ve çok büyük miktarlarda tekstil, demir ürünleri ve baska tür maniulleri digari veriyordu; deniz tagimaciligi gebekesi, sigortacilik iglemleri ve 19. yüzyil boyunca (özellikle) Londra'dan ve Liverpool, Glasgow ve bagka pek çok kentten diga dogru yayilan bankacihk baglari, 19. yüzyil boyunca bu görünür ticaret düzenine paralel olarak igledi ve onu tamamladi. Ïngiltere'dekiiç piyasanin açikhgim ve Londra'nm denizagiri bölgelerden gelen geliri Georgia'dan Queensland'ekadar pek çok yerde yeni demiryollarina, limanlara, kamu hizmetlerine ve tarim alanmdaki girigimlere yeniden yatirmaya istekli oldugunu dügünürsek, gärünür ticaret akigi ile yatirun düzenleri arasmda genelde birbirlerini tamamlayan bir iligki oldugu görülür.* Buna bir de altm standartinin giderek daha yaygin kabul görmesi ve Londra'da bozdurulan senetltre dayali uluslararageligmesi eklenince, ortasi bir kambiyo ve ödemeler mekanizmasinm Viktorya dönemi Ingilizlerinin klasik ekonomi biliminin ilkelerini izleyerek hem refahi, hem de dünya üzerindeki uyumu artiracak sirri keyfettiklerine inanmalari hemen hiç çagirtici degildi. Pek çok kimse macihk yanlisi Toryler, dogunun baskici hükùmdarlari, yeni türemig sosyalistlerhâlâ bu gerçegi kabul etmeyecek kadar anlayigsizdi ama laissez-faire ekonomisinin ve yararci yönetim kurullarmin temelde isabetli oldugunu herkes mutlaka görecekti.29 Tüm bunlar Ingilizleri kisa vadede daha önce olmadiklari kadar varlikh hale getirirken, daha uzun vadede stratejik tehlike unsurlari taimiyor muydu? Geçmigte kalanlara bakiyor olmanin verdigi bilgelikle insan, bu yapisal nitelikli ekonomik degigikliklerin, Ingiltere'nin dünya üzerindeki nispi gücünü daha sonradan etkileyecek en az iki sonucunu seçebiliyor. Bunlardan ilki, Ingiltere'nin bagka ülkelerin uzun vadedeki buyümelerine nasil katkida bulundugudur; bunu hem sürekli mali destekle dig ülkelerdeki sanayiye ve tarima varhk kazandirip, bunlari geligtirerek, hem de denizagiri bölgelerdeki üreticileri, ilerki onyillarda kendi ürünleriyle rekabet edebilecek hale getirecek demiryollarini, limanlaBu çerçeve içinde igaret edilri ve buharli gemileri yaparak saghyordu. rnesi yararh olan nokta gudur; buhar gücünün, fabrika sisteminin, demiryollarmm çikipi, Îngiltere'nin daha ortaya ve sonra da elektrigin -koru-
.
Säzgelimi, Ariantin sigir ve tahil ihracati için Birlegik Krallik'ca hazir bir pazar bulabiliyor ve bu yolla Ingi1tere'denaldigi mamul mallar ve çegitli hizmetler için ödemede bulunmakla kalmiyor, Londra'nm verdigi uzun vadeli borç1ari da geri ädeyerek, yeni borçlar için kredisini yüksek tutabiliyordu. ABD'nin 20. yüzyilda Latin Amerika'ya vadeli borç ve tanm ürünlerinin verdigi borçlarla ithaline izin verilmemesi biçimindeçarpici bir zithk gärülmektedir. -kisa
200
I
I
yüksek verime ulagmasini zorlagtiran dogal, fiziksel engelleri aymasmi, dolayisiyla da ulusun refahim ve gücünü arttirmasim saglarken bu.buluglar Birlegik Devletlere, Rusya'ya ve orta Avrupa'ya daha büyük yasikigmig olan potansiyellerinin gerar sagladi; çünkü onlarin kara içine çok daha büyüktü. Kabaca bir engeller ligmesini önleyen dogal, fiziksel degerlendirme yaparsak, sanayilegmenin yaptigi gey ülkelerin kendi kaynaklarindan yararlanma imkânlarmi epitlemek ve böylece daha ufak,
kenarlarda yer alan ve denizei-ve-ticaretci devletlerin o güne kadar saavantajlardan olduklari bir bölümünü onlarin elinden alarak, büyük kara devletlerine vermek olmugtur.* Ilerde stratejik bir zayifhga yol açabilecek ikinci nokta, Ingiliz ekoticarete, daha da önemnomisinin giderek artan bir älçüde uluslararast lisi uluslararasi maliyeye bagimli hale gelmesiydi. 19. yüzydin ortalarindaki onyillarda, ihracat gelirleri toplam ulusal gelirin begte birini olugturacak kadar bir artig gästermigti;" bu ise Walpole ya da Pitt dönemlerinde oldugundan çok daha yüksek bir oranda; özellikle de çok geniglemig olan pamuklu dokuma sanayii için denizagiri pazarlarin hayati önem kazanmasi demekti. Ancak, Ingiltere daha çok tarima yaslanan daha çok bir kent/sanayi toplumuna bir toplum olmaktan uzaklagarak dönügtükçe, ister hammaddeler, ister (giderek- artan älçüde) yiyecek maddeleri için yapilsm, ithalat da hayati hale geliyordu. Hepsinin arasmda en hizh olarak büyüyen sektärde, yani bankacihk, mal ahm satimi ve denizagiri yatirim hizmetleri konusunda, sigortacdik, dünya piyasalarma olan bagimhhk daha da kritik bir nitelik almigti. Dünya Londra kentinin ayaklari dibindeydi; bu da barig zamam için çok iyi bir geydi ama, yeni bir Büynk Güç savagi çikarsa durum ne olaolducakti? Ingiltere'nin ihracat pazarlari 180Wda ve 1811-1812'de ekonomi etkilenirdi zaman? Tüm ve o gundanda kätü bit biçimde mi ingiltere'de yaçayan nüfus, çatigma dönemlerinde kolayca kesilebilecek ya da askiya ahnabilecek ithalata fazlaca bagimh hale gelmiyor muydu? durabilecegine, uluslararasi Pazarlar kapanabilecegine, sigortacihk sertransferleri gecikebilecegine ve kredi kaybi olabilecegine göre, maye Londra-tabanh bir dünya bankacdik ve maliye sistemi, yeni bir dünya savagi çiktiginda, yikihvermez miydi? Ne gariptir ki, bu kogullar altinticaret da ileri ingiliz ekonomisi, daha az ve uluslararasi çok daha agir zararve maliyeye daha az bagtmli bir devletinkine göre lara ugrayabilirdi. Liberallerin devletlerarasi uyuma ve zenginligin durmadan artmasidûçünnldügünde bunlar, yersiz korkular olarak na iligkin varsayimlari görünüyordu; bütün istenen devlet adamlarmm akilci davranmalari ve eskilerin yaptigi gibi bagka halklarla kavga etme budalaligma dügmekten kaçinmalariydi. Gerçekten de laissez-faire yanlisi liberaller, Ingilte-
'hip
"görünmez"
"olgunlagmig"
201
re'nin sanayii ve ticareti ne kadar global ekonomiyle bütünle ir ve ona bagimh hale gelirse, çatigmaya yol açabilecek politikalarm izienmesi konusundaki isteksizligin de o kadar büyük olacagmi ileri sürmüglerdir. Aym gekilde, maliye sektärünün büyümesi de memnunlukla kargilanmahydi çünkü bu yalnizca yüzyil ortasmda görülen atilimi" körüklemiyor, Îngiltere'ninne kadar yol aldigmi ve ilerici oldugunu da gösteriyordu; öbür ülkeler de onun izinden giderek sanayilegseler bile, Ingiltere çabalarim bu geligmeye yardimci olmaya yöneltir ve bu yolla daha da çok kâr ederdi. Bernard Porter'm sözleriyle Ìngiftere, içinde ayaklarm olugtugu ilk kurbaga yumurtasi, kurbagaya dänügen ilk iribag ve sudan digari ziplayan ilk kurbaga idi. Ekonomik yänden öbürlerinden farkliydi ama bu, yalnizca öbürlerinden çok ilerde olmasindan "ileri
kaynaklaniyordu.32
Böyle hayirh kogullari dikkate alinca, stratejik zayifhk korkulari temelden yoksun gärünüyordu; orta-Viktorya dönemindeki çogu ingiliz, 1851 yihnda Crystal Palace de açihçi yapilan Büyük Sergi sirasinda kivanç gözyaglari däken Kingsley gibi, olup bitenin kozmik bir kaderin gerçeklegmesi olduguna inanmayi seçmielerdi: Bana göre, pamuk
egirme makinesi ile demiryollari, Cunard elektrikli telgraf gemileriyle - Sirketinin bizim, hiç degilse kiaçilardan evrenle mi bir uyum içinde bulundugumuzu gösteren; aramizda yüce bir ruhun igler.halde oldugunu gästeren belirtilerdir Düzene sokan ve Yaratan T'anridir bu? .
.
.
.
.
.
tepe noktasmda bulunan' tüm uygarhklar gibi Ingilizler de durumlarmm olduguna ve takdirin, bu durumun böylece sürmesi yolunda olduguna inanabiliyordu ve tipki öbür uygarliklarm hepsinin bayma geldigi gibi, neye ugradiklarmi gagiracaklardi. Ancak bu oluncaya kadar daha zaman geçecekti; Palmerston ve Macaulay çagmda gözle görülür olan Îngilizlerinzay1f yanlarmdan çok kuvvetli yanlarlydi.
Sansçarkmm
"dogal"
"ORTA GÜÇLER"
Ekonomik ve teknolojik degigikliklerin, 1815'ten sonraki 5040 yil içinde kara Avrupa'smm Büyük Güçlerinin nispi konumlari üzerindeki etkisi çok daha çarpici olmuytur; bunun da baglica sebebi, buralarda gerçeklegen sanayilegmenin Îngiltere'dekine göre çok daha apagi düzeyde kalan bir noktadan baglamig olmasidir. Doguya došru gittikçe, yerel ekonomiler daha da feodal bir yapida ve tarim temeli üzerine kurulmuy görünüyordu; ama 1790'dan önce ticari ve teknolojik géligmenin pek çok yönüyle, Îngiltere'yeyakm oldugu Bati Avrupa'da bile, 20 yil süren savag derin bir iz birakmigti: Nüfusun azalmasi, gümrük engellerinin
\
202 i
I
.
denizagiri degigmesi, artan vergiler, Atlantik kesiminin yokhammaddelerden bölgelerdeki piyasalardan ve buralardan gelen zorluklari, Napolsun kahnmasi, Ingilizlerin son buluglarmi ägrenme sirasinda ticaret kollarmda ve bölgelerinde (özelsesavaglari kimi yon beplerle) kaydedilen·ilerlemelere ragmen, ekonomik büyümeye hep engel olan noktalardi? Barigm saglanmasi, ticaretin normale dänmesi ve kita Avrupa'sindaki girigimcilerin Büyük Britanya'mn ne kadar gerisinde kaldiklarim görme firsatmi bulmalari dernek olsa da, birdenbire bir çagdaylagma furyasi yaratmadi. Bir degigimin gerçeklegmesi için ne yetalep ne de yetkililerde bir terli sermaye ve ülkelerin kendi içlerinde bir heves vardi; pek çok Avrupah tüccar, zanaatçi ve el dokuma tezgâhi ipçisi de lngiliz tekniklerinin benimsenmesine giddetle karsi çikacaklardi çünkü bunlari (çok da hakli olarak) eski yagam biçimlerine yönelmig birer tehdit gibi görüyorlardi." Sonuç olarak buhar makinesi, buharh tezgâh ve demiryollari kita Avrupa'sinda bir älçude ilerleme kaydetmiglerdi ama, "köyleymesi",
1815-1848 arasi, ekonominin geleneksel özellikleri baskm kalmigti: Tarim, sanayi üretiminden daha önemliydi, ucuz ve hizh ulagun
araçlari
gundandaha
yoktu ve tüketim
mallarma
agir sanayiye
oldu-
fazla agirhk veriliyordu.3'
Tablo Tde gösterildigi gibi 1750'den sonraki yüzyil içinde kipi banispi artiplar, pek göz alici degildi; dugma sanayilegme düzeylerindeki yillardan ancak 1850'li ve 1860'h sonra degigmeye bagladi. rum "Restorasyon Avrupa'sma egemen olan politik ve diplomatik kostatükoyu dondurmuglar ya da en gullar bir araya gelerek uluslararasi azindan mevcut dürende yalmzca ufak tefek degigikliklere izin vermig1erdir. Salt Fransiz Devriminin hem ülkelerin iç toplumsal düzenlerine çok ärkütühem de Avrupa'mn geleneksel devletler sistemine yöneÍmig yüzündendir ki, Metternich ile onun gibi tucü bir tehlike olugturmasi tucu kimseler, her türlü yeni geligmeye artik kugkuyla bakiyorlardi. Gekendi gelenel bir savag riski tagiyan serüvenci bir diplomasi, uluslarm için yürütüceklerini kendilerinin belirlemesi ya da anayasal reformlar genelPolitikacilar olumsuz kargilamyordu. kadar lecek bir kampanya yagadiklari sirf huçegitli çikar ülke içi çalkantilar ve kesimlerinin de, ugragtirdigim dügunnyorlardi; zursuzluklarm bile kendilerini yeterince çikigmi, kentlegmenin makinelerin ilk çogu yeni kesimlerin ortaya bu el sanatlari toplumlara sanayi küçük öncesi özgü loncalar, artmasim ve olan tehlikeleri bile ve korumaci kurallar için yeni yeni belirmekte Bir tarihçinin kendilerine yönelmig tehditler olarak gärüyorlardi. patlak veren büyük isyanlara oldugu kadar orta büyuklükte "1830'da
203
pek çolgayaklanmaya da yol açan bölgesel bir iç savag"" diye tanimladigi durum yüzürrden, devlet adamlarinin kendi rejimlerini zayiflatma ihtimali hayli yüksek dig mücadelelere girecek ne güçleri vardi ne de istekleri. Bu çerçevede guna da igaret etmek gerekir ki, yapilan askeri eylemlerin çogu sirf mevcut sosyopolitik düzeni devrimci tehditlere kargi savunmak için baglatilmigti Avusturya ordusunun Piedmont'daki direnigi 1823'te kirmasi, aym yll Fransiz askerlerinin Kral Ferdinand'i eski yetkilerine kavugturmak üzere ispanya'ya girmeleri ve en dikkate deger sebep olarak da 1848 Macar Devrimini bastirmak için Rus askerlerinin kullamlmasi. Bu tür gerici önlemler, Îngilizkamuoyunda giderek daha büyük bir hognutsuzluk yaratsa da, ülkenin tarafsiz konumu dolayisiyla, liberal güçleri baskidan kurtarmak üzere müdahalede bulunmasi söz konusu olmayacakti. Avrupa içindeki toprak degigikliklerine gelince bunlar, ancak bazilarmin ugradigi zararlarm gu ya da bu biçimde kargilanmasi gereken Büyük Güçlerin kurdugu fak"inm rizasi almdiktan sonra yapilabilecekti. Böylece, kendinden bir önceki Napolyon çagindan ya da bir sonraki Bismarck çagindan farkli olarak, 1815-1865 döneminde bag edilmesi zor olan -politik sorunlarm çogu (Belçika, Yunanistan) uluslararasi bir boyut kazanmig ve tek tarafli eylemler onaylanmamigtir. Tüm bunlar, mevcut devletler sistemine, belki güvenilmez olsa da temel bir .istikrar katmigtir. -sözgelimi,
"itti-
Prusya'nm uluslararasi konumu, 1815'i izleyen onyillarda, bu genel politik ve toplumsal kopullardan açikça etkilendi." Renanya'nm alinmasiyla toprak bakimmdan çok geniglemig olmasma ragmen Hohenzollern Devleti Büyük Frederick dänemine gäre artik çok daha az etkileyici görünüyordu. Ne de. olsa Prusya topraklari üzerindeki ekonomik büyümenin Avrupa'daki hemen her yerden daha hizla gerçeklegmesi, ancak 1850'li ve 1860'li yillara rastlamigti. Buna kargi, yüzyilin ilk yarisinda ülke bir sanayi cücesi gibi duruyor, yllda 50.000 tonluk demir üretimi yalnizca Îngiltere'nin, Fransa'nin ve Rusya'ninkinin degil Habsburg imparatorlugunun üretimi yanmda da sänük kaliyordu. Üstelik Renanya'nm kazanilmasi, Prusya'yi yalnizca cografi olarak bölmemig, devletin daha bati eyaletleri ile daha dogu eyaletleri arasmdaki politik bölünmeleri de kizigtirmigti. Bu dönemin büyük bir bölümünde, ülke içi gerginlikler politikada ön plana çikmigti; gerici kuvvetler genellikle egemen durumdaydilar ama 1810-1819 arasmda görälen reformcu egilimler kargisinda telaça kapilip, 1848-1849 devrimi yüzünden oldukça büyük bir panik yayadilar. Askerler yeniden tümüyle dar görüglü bir rejim kurduklari zaman bile, iç huzursuzluk korkusu Prusyah seçkinlerde dig politika serüvenleri tasarlayacak istek bi"liberal"
"feodal"
'
204
I
I
,
rakmamisti; tersine, tutueu kimseler Avrupa'nin bagka yerlerinde, özellikle de Rusya ve hatta Avusturya'daki istikrar güçlerine mümkün olduguncayakmlagma geregini duyuyorlardi. Prusya'mn iç politika anlagmazhklari, "Almanya meselesi"yle ilgili tartigma, yani 39 Altnan devletinin sonuçta birlegme ihtimaline ve bu yüzünden daha da amaca ulagmak için izlenecek yollara iliçkin tartigma .hale karmagik bir geliyordu. Çünkü bu sorun, beklenebilecegi gibi uzaklagPrusya'nm liberal-ulusçu burjuvazisini çogu muhafazakärdan trmakla kalmamig, orta ve güney Alman devletleriyle hassas nitelikli birtakim gärügã1elerin yapilmasmi gerektirmig ve -hepsinden önemlisiHabsburg imparatorluguyla en son 1814'te Saksonya konusundaki ategli tartigma sirasinda tanik olunan rekabeti yeniden canlandirmigti. Prusya, 1830'lardan sonra geligen, Avusturyalilarin kendi sanayicilerinden gelen korumaci baskilar yüzünden katilamadiklari ve giderek änem kazanan Alman Gümrük Birliginin (Zollverein) tartigmasiz lideri oldugu halde, bu onyillar içinde politik üstünlük dengesi genellikle Viyana'dan yana olmuytur. Her geyden önce, hem III. Frederick William'in (1797-1840)hem de IV.Frederick William'in (1840-1861)Habiburg Împaratorluguyla çikacak bir çangmanm sonaçlari kargisinda duyduklari korku, Metternich ile onun ardindan gelen Schwarzenberg'in kuzey kompulariyla olan bir çatigmanm sonuçlart karçismda duyduklari kor-
kudan daha büyüktü. Ayrica Avusturya, Alman Federasyonunun Frankfurt'taki toplantilarina bagkanlik ediyordu; daha küçük Alman devletlerinin çogu Avusturya'ya yakmhk duyuyordu, tabii Prusyah eski muhafazakârlar da; Prusya bir Alman gücü olmaktan pek öteye gidemezken, Avusturya'mn bir Avrupa gücü olugu tartigilmaz gärünüyordu. Viyana'nin daha agir basan gücü, belirgin olarak Oelmuetz'de 1850'de yapilan anlagma sirasmda ortaya çikti; bu anlagma Prusya'nin ordusunu terhis etmesi ve birlegme konusundaki kendi planlarmdan vazgeçmesiyavantaj kazanmak için yaptiklari male Almanya konusunda taraflarm nevralara geçici olara-k son vermigti. IV. Frederick William'a göre diplomasi alanmda gurur kirici bir duruma dügmek, 1848 devriminden herizikolu bir savaga tercih edilebilirdi. çikacak Avusturya'nm men sonra talepleri kargisoda geri çekilmig olmaktan üzüntü duyan Bismarck gibi Prusyah milliyetçiler bile, "Almanya'daki egemenlik mücadelesi" tam olarak sonuçlanmcaya kadar, yapilacak pek bagka bir gey olmadigmi hissediyorlardi. Frederick William'm Oelmuetz'de boyun egiginde oldukça önemli bir sebep de, "Almanya meselesi"nde Rus ÇarininAvusturya'yi destekledigini bilmesiydi. Aslinda 1812-1871 dönemi boyunca Berlin dogudaki devi kigkirtmamaya özen göstermisti. Ideoloji ve hanedanlik konusuyla baglantih birtakim sebepler, bu agiri boyun egigi hakli çikarmaya 205
imum·m
a
mummi
l•Immi-rrrmai
luis
wil
-9
wri.99I•I"1-EgiWilllLlr
i
I
yardimci olabilirdi; sürüp giden apagilik duygusunu ama Prusya'nm olarak gizleyemiyordu; 1814'te Polonya Kongre KralhRusya'nm tam
ginm büyük bir bölümünn
ele
geçirmesi, Prusya'nm bu agagihk duyguSt. Petersburg'un Prusya'da liberallegmeden onaylamadigmi belli etmesi, Çar I. Nicholas'in Almanya birliginin (hele,böyle bir gey 1848'de denendigi gibi, radikal bir Frankfurt meclisinin Prusya Kralina imparatorluk tacmi sunmasi biçiminde olursa!) ütopik bir saçmahk oldugu yolunda herkesçe bilinen dügüncesi ve Rusya'mn Oelmuetz'den önce Avusturya'yi desteklemesi hep bu ezici dig gucün birer belirtisiydi. O halde, Kirim Savaginm 1854'te patlak vermesi sirasmda, Avusturya'nin ve öbür batili güçlerin saygisini kaybetmekten kaygi duysa bile Rusya ile savaga gitmenin -korkan sonuçlarmdan Prusya hükümetinin tarafsiz kalmak için çirpmmasi pek de gagirtici degildi. Ïçinde bulundugu kopullar dikkate almirsunu yalmzca arttirmigti. yana herhangi bir atilimi
sa, Prusya'nm
takindigi
mantikhydi ama nglizler ve Avusturyapolitikasmdan .hoglanmadiklari için, bir miktar yol almincaya kadar Prusyah diplomatlarm Paris Kongresinde (1856)öbür delegelerin arasina katilmasma izin verilmedi. Bu bir simge olarak gärülürse, Prusya demek ki hälâ önemsiz bir katihoci olarak görülüyordu; Prusya kadar israrci bir biçimde olmamakla birlikte- bagka alanlarda da yabanci güçler tarafindan kisitlaniyordu. En az kaygi verici olan Prusya Ordusunun 1848'de Schleswig-Holstein'a girigi kargisinda Palmerston'un yönelttigi suçlamalardi. Çok daha rahatsiz edici olan ise, Fransa'nm 1830'dan 1840 ve son olarak da 1860'11 yllsonra larda Renanya için olugturdugu tehditti. Tüm bu gerginlik dönemleri, daha önceden Viyana ile yapilan kavgalar ve St. Petersburg'dan ara sira yükselen homurtularla zaten kendisini hissettirmig olan bir noktayi dogruluyordu: Prusya, 19. yüzyihn ilk yarisinda büyük güçlerin en ufagi idi; cografyasi kendisi için bir sakinca olugturuyor, güçlü kompularinin yanmda sönük kahyor, iç sorunlari ve daha derinlerde yatan Alkonularda manya meselesi yüzünden dikkati dagiliyor ve uluslararasi daha önemli bir rol oynamakta aciz kahyordu. Prusya'mn çegitli alanlardaki kuvvetli yanlari dügünülürse, säylenenler belki de fazlaca insafünisiz bir degerlendirme gibi görünebilir: Kilise bölge okullarmdan versitelere kadar, Prusya egitim sisteminin üzerine yoktu;. yönetim sistemi oldukça yeterliydi; Prusya Ordusu ve muazzam genelkurmay tegkilati taktik ve strateji konusunda, özellikle de ve tüfekli asker"" bilegiminin askeri açidan tagidigi anlami temel alan reformlari incelemeden erken davranmiçlardi. Ancak igin püf noktasi guydu ki, liarasindaki beraller ve muhafazakârlar iç politik bunalim atlatilmadan, IV. Frederick William'in gästerdigi kararsizhklar yerine kararh liderle-
blar Berlin'in
tutum
"kararsiz"
-bu
"demiryollari
206
\
<
kavugmadan ve Prusya'da bir sanayi tabani geligtirilmeden ülkenin, bu potansiyelden yararlanmak mümkün degildi. Bu yüzden, Hohenzollern Devleti ikinci-sinifa-yakm konumunun üzerine ancak 18 60'tan sonre
ra çikabilmigtir.
Su da var ki, hayattaki pek çok gey gibi stratejik zayifhk da nispi bir geydir ve güneydeki Habsburg imparatorluguyla kargilagtirildigm.da, Prusya'nin sorunlari belki de o kadar yildinci degildi. 1648-1815
öneminde imparatorluk geçirme" agamalarmi ve yagamig* ama bu genigleme Viyana'nm bir Büyük Güç rolünün gereklerini yerine getirmeye çabalarken kargilaçtigi zorluklari ortadan kaldirbu zorluklari, en azmdan damamigti. Aksine, 1815'te varilan anlagma ha uzur vadede, artirmigti. Sözgelimi, Avusturyahlarin Napolyon'la çok sik savagmalari ve kazanan tarafta yer almalari, 1814-1815 görügmeleri sirasinda yapilan genel sinir degigikliklerinde istemelerine yol açti, gerçi Habsburglar akilhlik edip, Güney Hollanda ve Güñeybati Almanya (Vorlande) ile Polonya'nin kimi bölümlerinden çekilmeye razi olmuglardi ama bu, Italya içinde sagladiklari genig çapli yayilma ve yeni kurulan Alman Federasyonu içindeki öncü rollerinin ortaya konmasi dengelenmig oldu. Genel Avrupa dengesi teorisi, özellikle de bu teorinin ingiliz yorumeulari kadar Metternich'in kendisi tarafmdan da tercih edilen biçimleri dügünülürse -- Avusturya'mn gücunün böylece yeniden kurulmasi.elverigli bir durumdu. Güney Ïtalya ovasmdan Galiçya'ya, Avrupa üzerinde yayihp giden Habsburg Ïmparatorlugu Bati Avrupa'daki ve Italya'daki Fransiz emellerini denetim altmda tutarak, Almanya" milliyetçilerine yayilmacilara Almanya'daki Prusyall kargi statüve koyu koruyarak ve Ruslarm Balkanlara girigi önünde bir set olugturarak, dengenin merkezi dayanak noktasi görevini yapacakti. Suda vardi ki, bu gärevlerinin her birinde söz konusu kogullara uygun olarak, bir ya da daha çok sayida Büyük Güçten destek görüyordu; ama sirf 1815 anlagmasinin oldugu gibi korunmasmda en büyük çikar sahibi gibi göründugü için bile olsa, Habsburg imparatorlugu bu beg tarafli karmaik kilitlenmenin geçerli kalabilmesi için hayati önem tagiyordu -- oysa Fransa, Prusya ve Rusya er ya da geç birtakim degigiklikler isterken, 1820'lerden sonra Metternick'e arka çikmayi gerektiren stratejik ve ideolojik sebeplerin gittikçe azaldigini gören ingilizler de, bu durumun bir sonucu olarak Avusturya'nin mevcut düzeni tüm yönleriyle koruma çabalarma yardimci olmaya daha az istekli gärunduler. Kimi tarihçilerin dügüncesine gäre aslmda, Avrupa'da 1815'ten sonra onylllar boyu süren genel barigin baçlica sebebi, Habsburg Ïmparatorlugununkonumu ve yaptigi içlerdi. Bu yüzden de imparatorluk 1860'li yillarda Italya ve "yükselig"
"sözünü
"tazminat"
-
-sayesinde
"büyuk
207
Almanya'daki statukoyu koruyabilmek için öbür güçlerden askeri destek saglayamayinca, bu iki harekât alanindan uzaklagtirildi. 1900'den ayakta da kendisinin kalabilmesi kugkulu bir hal almca -Avrusonra açisindan anlam tagiyan-- büyük bir taht pa'daki dengenin kaderi savasi kaçimlmaz olmugtu.41 Avrupa'daki muhafazakâr güçler --Fransizlarin yeniden gúç kazanmasina ya da genel olarak kargi- statükoyu korumak için birlik içinde olduklari surece, Habsburglarm bu zaylfhgi ortaya çikmamigti. Metternick Kutsal Ìttifakom ideolojik dayanigmasma yaslanarak, çogu kez Rusya ve Prusya'nm destegini saglayabiliyor, bu da ona rahatça düzenleher türlü liberal harekete kargi yapilacak müdahaleleri 1821'de Napoli ayaklanmasmi bastirmak üzere me imkâm veriyordu askerler göndermek Avusturyali ya da Fransizlarin Bourbon rejimini desteklemek üzere ispanya'da yaptiklari askeri eyleme izin vermek veya gerici nitelikli Carlsbad kararlarinm (1819) Alman Federasyonu üyelerine zorla kabul ettirilmesini ayarlamak gibi. Buna çok benzer bir biçimde Habsburg imparatorlugunun St. Petersburg ve Berlin'le olan iligkileri, Polonya milliyetçiliginin bastirilmasi konusundaki ortak çikarlarmdan da yarar görmügtür; bu, Rus yönetimi için Yunanistan ya da Bogazlarailigkin olarak ara sira çikan anlagmazliklardan çok daha hayati ortaklaga bir konuydu; Galiçya'daki Polonya ayaklanmasmin bastirilAvusturya'mn 1846'da Serbest Kracow Kentini Rusya ve Prusmasi ve ya'mn görüg birligiyle kendisine katmasi, monargiler arasi bu tür dayanigmamn yararlarmi ortaya koymuytur. Ancak daha uzun vadede dugünülürse, Metternick'in bu stratejisi hataliydi. Radikal bir toplumsal devrim, 19. yüzyil Avrupaesastan sinda oldukça kolay bir biçimde engellenebiliyordu; ne zaman bäyle bir devrim olsa (1830, 1848, 1871 Komünü) korkuya kapilan orta siniflar, ve düzen" tarafma geçivermiglerdf. Ama, Fransiz Devrimi ve yüzyilm baglarindaki çegitli özgür1ük savaglariyla hiz kazanan, uluslarin kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesiyle ilgili yaygm "devrim"e
-
"yasa
dügünce ve hareketler sonsuza kadar bastirilamazdi. Metternich'in bagimsizhk hareketlerini ezme çabalari Habsburg imparatorlugunu sürekli olarak ylpratmigtir. Her -türlü ulusal bagimsizlik kipirtilarma inatla kargi çikan Avusturya, eski müttefiki Ïngiltere'nin sempatisini) kisa sürede kaybetti. Italya'da tekrar tekrar askeri kuvvete bagvurmaHabsburglu kargi bir tepkinin si, tüm siniflar arasinda dogmasina sebep olmug, bu da birkaç onyll sonra hirsli Fransiz hükümdari III. Napolyon'a, Cavour'a Avusturyalilari kuzey Îtalya'dan kovarken yardim etme imkâni saglayarak yarar getirmigtir. Aym gekilsebeplerle de, Habsburg Ïmparatorlugunun ekonomik Zollverein'a katilma konusundaki isteksizligi ve Almanya"ya katümanin "gardiyan"lara
"büyük
208
Alman milliyetçesini düç kirikhšma ugratmig ve bu kimseler kendilerine liderlik yapmast için Prusya'ya yönelmiglerdi. Viyana'mn devrimleri bastirma çabalarini genellikle destekleyen çar rejimi bile ulusal sorunlarla kimi zaman Metternich'in tüm kargi Avusturya'dan daha kolay ugrayabiliyordu: görüglerine ragmen I. Alexander'in ingiliz1erin igbirligi ile 1820'lerin sonlarinda Yunan bagimsizligini destekleme politikasi bunun bir igayapisal-cografi
olarak
imkânsizhgi,
çok sayida
etidir.
Gerçek guydu ki, Habsburg Imparatorlugu ulusal bilinç1enmenin giderek arttigi bir dönemde büsbütün çagdigi kalmigti. Agagida igaret edildigi gibi, äbür Büyük Güçlerin her birinde yurttaglarm çogunlugu ortak bir dili ve dini paylagmaktaydilar. Fransizlarin en az yüzde 90'i Fransizca konuquyor ve aym oranda yurttag, hiç olmazsa ismen Katolik Kilisesine bagh bulunuyordu. On Prusyahdan sekizden fazlasi Almandi (geri kalanlarm çogu ise Polonyaliydi); Almanlarin yüzde 70'i de Protestandi. Çarmyetmig milyonluk uyrugu arasmda önemli azmliklar vardi (bet milyon Polonyah, üç buçuk milyon Finli, Es-
Letonyali ve Litvanyah ve üç milyon çegitli Kafkas halklari) ama geriye kalan elli milyon gene de hem Rus, hem de Ortodokstu. Britanya Adalarinda oturanlarm yüzde 90'i ise Ingilizce konuguyordu ve bunlarm yüzde 70'i Protestandi. Bu tür ülkeleri birlik içinde tutmak pek bir çaba gerektirmiyordu; nitelikleri geregi kentliydiler. Buna karsi, Avusturya Imparatoru öyle bir etkin karmagay1 yönetiyordu ki, bu konu ne zaman akIma gelse, herhalde yakimp durmugrur. Kendisi ve sekiz milyon uyrugu Almandi, ama bu sayinm iki kati kadar gu ya da bu kökenli Slav (Çekler,Slovaklar, Polonyalilar, Ruthenyalilar, Slovenyahlar, Hirvatlar ve Sirplar), beg milyon Macar, beg milyon Italyan ve iki milyon Romanyali vardi. Tüm bunlar nasil bir tonyah,
ulus olusturmaktaydilar? Bu soruya verilecek cevap, ulus diye bir gey olusturmadiklaridir."
bagma en önemli kurumlardan biri, belki de Bu etnik çegitlilik sayilan önemlisi" Habsburg Ordusuna da yansiyordu. bunlarin en olmak için Prusya ile girigilen kesin (yaniAlmanya'da egemen sonuç getirecek çatigmadan änce) orduya 128.286 Alman, 96.300 Çek ve Slovak, 52.700 îtalyan, 22.700 Slovenyah, 20.700 Romen, 19.000 Sirp, 50.100 Ruthenyali, 37.700 Polonyali, 32.500 Macar, 27.600 Hirasker kayitliydi.- 43 Bu durum, orvat ve 5.100 kadar bagka uluslardan "tek
"1865'te
209
duyu Raca yönetimindeki ingiliz-Hintli alaylari kadar renkli ve çegitli killyordu ama bu
-
210
I I
kuvvetli oldugu noktalar da vardi. Kralhga yalmzca etnik Alman uy"asruklular degil, Alman olmayan ülkelerdeki pek çok aristokrat ve ker" aileler de bagliydi. Imparatorlugun, sözgeligi Habsburg imparatorlugunu Polonya'daki yönetim biçimi, Rusya ya da Prusya yönetimlerine çok çegitli yerel rekagöre oldukça yumuçakti. Üstelik, imparatorlušun niteligi, ordunun dikkatli bir betleri içinde tagiyan karmagik, çokuluslu biçimde kullamlmasmda görüldügü gibi merkeze bir ölçüde divide et imkâmm da veriyordu: Macar alaylari çogunlukla Italya ve igpera Avusturya'ya, Italyan alaylari Macaristan'a, Macar süvarilerinin yarisi ülke digma vb. yerleptiriliyordu.47 Son olarak da, Büynk Güçlerin hiçbirinin Habsburglarla savag halinde olduklari zamanlarda bile- bu imparatorlugun yerine neyi koyacaklarmi bilememelerinden dogan olumsuz nitelikte bir avantaja da sahipti. Çar L Nicholas Avusturyahlarm Balkanlar'daki iddialarina içerliyor olabilirdi ama 1848 tarihli Macar Devrimini bastirmak üzere bir ordu verme istegini de göstermigti. Fransa, Habsburglari Italya'dan kovmak için entrikalar çevirebilirdi ama· III. Napolyon, Viyana'mn ilerde Prusya ya da Rusya kargismda ige yarar bir müttefik olabilecegini de biliyordu ve Avusturya etkisini Almanya'dan tumuyle silmeye kararh olmasina ragmen Bismarck da, 1866'da teslim olur olmaz Habsburg Ïmparatorlugunu surdürmeye çabalamigti.. Bu durum var oldukça, imparatorluk-ayakta kalacakti -- tabii zarar vermedigi sürece. -
Savagi sirasmda ugradigi kay1plara ragmen, Fransa'nin 1815'i izleyen yarim yüzyil içindeki durumu pek çok bakimdan Prusya'nm ya da Habsburg Împaratorlugunun durumundan önemli ölçüde daha iyiydi? Ulusal geliri çok daha yüksekti ve daha rahat sermaye bulabiliyordu; nüfusu Brusya'ninkine göre çok daha fazla, Habsburg Imnüfusuna paratorlugunun göre de daha homojendi; büyük bir orduyu daha kolayca besleyebiliyor, oldukça buyük donanmasino giderlerini de güç" olakargilayabiliyordu. Bununla birlikte Fransa burada bir çünkü stratejik, diplomatik ve ekonomik kopullar rak ele almmaktadir toplayip belirli bir alanda bir araya geldiginde Fransa'nm kaynaklarmi kesin bir öncülük kazanmasini engelliyordu. 1814-1815 yillarmm güç politikalari düzeyindeki en änemli gerçegi uydu, äbür büyük devlederin hepsi de Fransa'nin Avrupa üzerinde hekararh olduklarim ortaya gemonya kurma girigimlerini engellemeye koymuglardi; Londra, Viyana, Berlin ve St. Petersburg Napolyon'u son girigiminde yenmek amac1yla, bagka konalardaki (Saksonya gibi) kavgalarim yatigtirma istegi göstermekle kalmiyor, savagtan sonra FranNapolyon
"orta
*
Divide
et impera:
Böl ve yönet. - ç.n. 211
sa'nin
geleneksel yayilma yollarmi
tikamak
üzere bir sistem kurmaya da kararh görünüyorlardi. Böylece Prusya, Renanya bölgesi için kornyuculuk görevi yaparken, Avusturya Kuzey Ïtalya'daki durumunu güçlendirdi, Ïngilizlerde Iberik yarimadasi üzerindeki etkilerini geniglettiler; tüm bunlarm ardmda ise 1815 anlagmasmi savunmak için Avrupa üzerine harekete hazir büyük bir Rus Ordusu bulunuyordu. Sonuç olarak, her kesimden Fransizm politikasi konusundaki Israrlari ne kadar büyuk olursa olsun, çarpici bir iyilegme saglanamayacagi açikti. Elde edilebileceklerin en iyisi, bir yandan Fransa'nm Avrupa Anlagmasmda egit bir ortak olarak tanmmasi, öbür yandan da Fransa'mn kompu ülkelerdeki politik etkisinin mevcut guçlerinkinin yam sira, eski haline "toparlanma""
getirilmesiydi.
Ama Fransizlar, sözgelimi,
Îberik yarimadasi üzerinde·1n-
gilizlerle denklik sagladiklari ve Levant'ta tekrar önemli bir rol oynamaya bagladiklari zaman bile, kendilerine kargi yeni bir ortaklik kurulmasini kiskirtmamak için hep dikkatli olmak zorunda kalmiglardi. 1820'li ve 1830'lu yillarda açikça görüldüšü gibi, Fransa tarafmdan apagi ülkelere dogru yapilacak herhangi bir hareket, IngilizlerlePrusyalilarm içgüdüsel olarak olugturduklari ve kargismda savagilamayacak kadar güçlü olan bir ittifaka yol açiyordu. Paris'in elindeki öbür koz, Büyük Güçlerden biri ile yakm iligki kurmak ve sonra da bunu Fransa'nin amaçlarmi guvenceye almak için kullanmakti." Obür devletler arasinda gäzle görünmeden var olan rekabet ve Fransa ile yapilacak bir ittifakm getirecegi oldukça büyük yararlar (para, asker, silah) dügünulünce, bu akla yakm bir varsayimdi; oysa üç bakimdan kusurluydu. Birincisi, öbür güç Fransa'yi Fransa'nin onu kullanabileceginden daha fazla kullanabilirdi Metternick'in 1830'lu yillarm ortalarmda Fransa'dan gelen yakmlagma girigimlerini sirf Londra ile Paris'in arasini açmak için kabul etmesi gibi. Ikincisi, bu onyillar içinde Fransa'da meydana gelen rejim degigiklikleri ideolojinin çok büyük rol oynadigi bir dänemde diplomatik iligkileri de kaçoilmaz bir . biçimde etkilemigti. Sözgelimi, Rusya ile kurulacak bir ittifak için 1830 Devrimi yüzünden uzun bir süredir beslenen umutlar Fransa'daki kirilip gitmigti. Son olarak agilmasi mümkün olmayan bir sorun da öbür güçlerden bazilari kimi zaman Fransa ile içbirligine gitmeyi isteselerde hiçbirinin bu dänemde statükoda bir degigiklik arzu etmemesiydi: ) Yani, Fransa'ya diplomatik düzeyde dostluk öneriyor ama toprak kazanci vaadinde bulunmuyorlardi. Kinm Savagt bitinceye kadar 1815 sinirlarmm yeniden düzenlenmesi konusunda Fransa -diginda yaygm bir dügünce yoktu. Fransa, Avrupa'nm öbür ulkeleri kargismda gücünün dorugunda olan bir XIV. Louis ya da gücünün dorugunda bir Napolyon'un yönetimi altinda oldugu kadar kuvvetli olsa, bu engeller daha az korkunç gä-
212
<
·
,
,
rünebilirdi. Oysa igin ash guydu ki, Fransa 1815'ten sonra äzellikle dinamik bir ülke degildi. 1793-1815 savaglarinda sayilari belki 1,5 milyona varan Fransiz ölmügtü^ ve daha da önemlisi 19. yüzyil boyunca Fransa nüfusunun artigi bagka Büyük Güçlerin hepsinden daha yavag olmuytu. Bu uzun süreli çatigma Fransiz ekonomisini yukarida (bkz. s. 107-110) sözü edilen çeyitli biçimlerde bozmakla kalmadi; barig döneminin geligi de Fransiz ekonomisini büyük rakibi ingiltere'ninolugturdugu ticari tehite maruz birakti. sonra çogu Fransiz üreticisi için en önemli egemenlige ezici sahip bir güçlü bir sanayi üreticisinin yalnizca gerçek, yakin olarak degil, tüm yabanci piyasalarda, hatta kimi kompulari en bile zaman kendilerinin fazlaca korunma altmda bulunan pazarlarmda Rekabet imkänlarmm bulunmamasi, büyük bir güç olarak varhglydi."" Fransa içinde çagdaylagma kargisinda dikilen engeller (çiftliklerinufak olugu, ulagtirma yetersizlikleri, pazarlarin esas olarak yerel nitelikte kal"1815'ten
ucuz, el altinda, hemen kullanilabilir kämür bulunmamasi gibi) ve denizaçiri bölgelerden gelen itici gucun gu ya da bu biçimde kaybedilmesi, sanayi büyümesinin 1815-1850 arasmda Ingiltere'ninkine göre bir hayli dügük kalmasma yol açmigtir. Yüzythn baglarmda Ingiltere'nin imalat verimi Fransa'ninkiyle aym düzeydeydi. 1830'da Fransa'nmkinin yüzde 182,5'ine yükselmig, 1860'da da bu oran yüzde 251'e çikmigtir." Üstelik Fransa'daki demiryolu yapimi ile genel sanayilegme oram 19. yüzyihn ikinci yarismda hiz kazandigi zaman bile, Fransizlar Almanya'mn daha da hizla geligtigini gärerek dehsete dügtüler. Gene de Fransa ekonomisini bu yüzyil içinde ya da ci" diyerek hafife ahp bir yana birakmak, tarihçiler için artik o kadar kolay degildir; pek çok bakundan Fransiziarm ulusal zenginlik için tuttuklan yol, Ingilizlerintuttugu oldukça farkh yol kadar mantikhydi." Sanayi Devriminin toplumsal bunahmlari Fransa'da daha az yaygm olarak yaganrusti; gene de toplu üretim mallarmdan çok, yuksek kaliteli imalata agirhk verilmesiyle her ürüne kigi baçma katilan deger daha yüksekti. Fransizlar genel olarak ülke içinde genig çapli sanayi girigimlerine yatirim yapmamiglarsa, bu bir yoksulluk ya da gecikme belirtisinden çok bir hesap konusuydu. Aslmda ülkede epey sermaye fazlast vardi ve bunun çogu Avrupa'nm bagka yerlerindeki sanayi yatirimlarina gidiyordu." Fransiz hukumetleri para kitligi yüzünden sikintiya dügecek gibi degildiler ve harp malzemesine ve silahlt kuvvetlerle ilgili metalurji iglemlerine yatinm yapiliyordu. General Paixhan yönetiminde, mermi kovanli tufegi, Napoleon ve La Gloire'in açan gemi tasarimlari"m mucitlerdi." yivlerini üretenler, Minié Fransiz kurgun ve ve Bununla birlikte, gerçek guydu ki, Fransa'mn nispi gücü ekonomik açidan ve bagka bakimlardan agmmaya ugramaktaydi. Tekrarlamak gerekirse Fransa, Prusya ya da Habsburg imparatorlugundan daha bümast;
"geri"
"çigir
I i
213
"dügkiri-
yuktü ama yüzyil öncesi gibi kesinlikle äncu oldugu herhangi bir alan yoktu. Ordusu büyüktu ama sayisal olarak Rus ordusunun gerisindeydi. Birbiri ardma gelen Fransiz yönetimleri tarafmdan düzensiz biçimde desteklenen donanma ise büyükluk açisodan genellikle kralhk donanmasmin ardindan ikinci sirada geliyordu fark çok ama aralarmdaki büyüktü. Fransa imalat verimi ve milli hasila açisindan äncü olan komusunun gerisinde kaliyordu. La Gloire'in denize indirilmesi, kisa sürede kralhk donanmasinni H.M.S. Warrior'u yamnda sönük kalmig, bugeride birakilKrupp'un yeni tasarimlariyla nun gibi sahra topçulugu rolü vardi Fransa'nin sömürgeleri Avrupa digmda bir migti. ama ve nufuzu gene ingiltere'ninki kadar yaygin degildi. Tüm bunlar, Fransa'mn tartigmasiz gücünün älçülmesini zaagir bir sorunun man da kullanuna hazir hale getirilmesini varligini gösteriyordu. Fransa çogu kez Avrupa ve Avrupa digindaki çikarlari arasinda bocalayan klasik bir karma güç plarak kalrugtir, bu durum ise ideoloji ve güç dengesi hesaplari yüzünden zaten yeterince karmagik olan diplomasiyi de etkilemigtir. Ruslarin Îstanbul'a dogru ilerlemelerini dizginlemek, Ingilizlerin Levant'daki iddialarmi engellemekten daha mi önemliydi? -Fransa Avusturya'y1 Ìtalya'dan çikarmaya mi, yoksa Mang Denizinde kralhk donanmasiyla boy ölçügmeye mi çaligmahydi? Alman Birligi için atilan -ilk adimlari tegvik mi etmeliydi, bunlara kargi mi çikmahydi? Bu. politikalarm her biriyle ilgili lehte ve aleyhte noktalari dügününce Avrupa Antlagmasmin tam üyesi olarak görüldükleri olzaman bile Fransizlarm genellikle kararsiz ve tereddütlü malari gagirtici degildir. 0te yandan gurasi da unutulmamalidir ki, Fransa'yi kisitlayan genel kogullar ayni zamanda ona äbür Büyük Güçler üzerinde bir denetim kurma firsatmi da veriyordu. Bu, äzellikle III. Napolyon döneminde böyle olmugsa da, 1820'lerin sonlarmda bile baglangiç olarak gene geçerliydi. Sirf büyüklügü yüzünden Fransa'nm toparlanmasi, Ïberik ve Italya yarimadalarmda, apagi ülkelerde ve daha ötelerde de bir anlam tagiyordu. Hem Ingilizlerin hem de Ruslarm, Osmanh imparatorlugu içinde olup bitenleri etkileme girigimleri, Fransa'nm da hesaba katumasmi gerektiriyordu. Kirim Savagi sirasinda Rusya kargisindaki baghca --
--çogu
--zorlagtiran
askeri
engel,
kararsiz Habsburg Imparatorlugundan hatta ingiltere'den
çok daha büyük älçüde, Fransa'dan gelmigtir. Avusturya'mn italya'daki durumunu sarsan Fransa'ydi; bundan daha az çarpict bir biçimde de olsa Ingiltere'nin Afrika ve Çin kiyilari boyunca tam bir tekel kuramamasmi saglayan baglica güç gene Fransa olmugtur. Son olarak da, Avusturya ve Prusya arasmda "Almanya egemenligi için yapilan mücadele" doruga ulagtigi zaman, birbirine rakip iki ülke III Napolyon'un ne yapacagi ya da yapmayacagi konusunda derin bir kaygi duyduklarim açiga 214
'
I
vurmuglardi. Özetlemekgerekirse, Fransa 1815'ten sonraki toparlanardindan, onyillar boyu hatiri sayilir bir guç olarak kalmig, masinm diplomatik açidan çok aktif askeri güç bakimindan oldukça güçlü ve kendi lidostlugu rekabetine tercih edilir bir ülke niteligi göstermigtir derleri bundan önceki iki yüzyil içindeki üstünlüklerinin artik uzakta ol-
dugunu bilseler bile. IRIM SAVASIVE RUSYA'NIN GÜCÜNÜN ASINMASI gelen uluslararasi Rusya'nm nispi gücú, en çok 1815 sonrasmda ancak bu durum barig ve sanayilegme dönemi sirasmda gerileyecekti Kirim Savagina (1854-1856)kadar tam olarak ortaya çikmadi. 1814'te Rus Ordusu batiya ilerlediginde Avrupa dehgete dügmüg ve'Parisli kalaardmdan kentlerine gibaliklar akilhca davranarak Kazak tugaylarimn diye bagirmiglardi. Ilerdemeyren çara "Vive Pempéreur Alexandre!" .dana' gelebilecek toprak ve politika degigikliklerine kargi son derece tualtmda, olan barig anlagmasinm 800.000 kipilik bir tucu bir vurgusu bu ordu, kara üzerindeki herhangi bir Rus Ordusunun imzasi vardi rakibe, kralhk donanmasom denizlerde sahip oldugu kadar üstünlük tagiyordu. Hem Avusturya, hem Prusya kralliklari monargileri arasinda dayampma ilan ederken bile, gücünden korktuklari bu dogulu devin yamnda sönük kahyorlardi. Kurtarici gibi görünen L Alexandre'm yerine otokratik I. Nicholas'm geçmesiyle (1825-1855),Rusya'nm Avrupa'nm jandarmasi olma rolü, otsa olsa artmigti; L Nicholas'm durumu 18481849'daki devrimci niteligi olan olaylar yuzünden daha da güç1enmigti; -
-
ayakta"> olan güç1er Palmerston'un igaret ettigi gibi, o siralar yalnizca Rusya ve Ïngiltere'ydi..Habsburg yönetiminin Macar ayaklanmasim bastirmak üzere çaresizce yaptigi yardim bagvurularma, üç Rus ordusu gönderilerek kargilik verildi. Bunun tersine, Prusya krah IV. Frederick William'm iç reformlar kargismdaki kararsizhklari, Alman Federasyonu içindeki degigiklik önerileriyle birlikte Ruslarm acimasiz baskilarina sebep oldu ve bu baskilar, Berlin saraymm ülke içi tepki politikalarini ve Oelmuetz'de diplomatik. açidan geri çekilmeyi kabul etmesine kadar devam etti. 1848'den sonraki güçleri"ne gelince, tüm unsurlar, milliyetçiler, ister amaciister yenik dügen Polonyah ve Macar ulaçamamig Avrupa'daki olsun, burjuva liberalleri da Marksçilar na ya ilerlemelerin önüne dikilen baghca engelin, uzun bir süre çarlarm imparatorlugu olarak kalacagi konusunda görüg birligi içindeydiler. Ancak Rusya, ekonomik ve teknolojik düzeyde, 1815-1880 arasindaki süreçte en azindan öbür güçlere göre ürkütücü bir kayba ugruyordu. Bu, buyrugu altmdaki görevlilerin çogu parar güçlerine ve her türlü çagdaylagma belirtisine dügmanca tavir alan I. Nicholas döneminde bile "dimdik
"degigiklik
215
ekonomide hiçbir iyilegme olmadi demek degildir. Nüfus hizla (1816'da 51 milyonken, 1860'da 76, 1880'de 100 milyon) artti; kentlerdeki nüfus da büyük bir hizla çogaldi. Demir uretimifazlalagti ve tekstil sanayii büyüklük açisindan kat kat genigledi. Iddiaya göre, fabrika ya da sanayi girigimleri say11ari 1804-1860 arasi, 2.400'den 15.000'in üzerine çikmigti. Batidan buhar makineleri ve çagday makine ithaline gidildi; 1830'dan baglayarak da bir demiryolu ag1 olugturuldu. Tarihçilerin, bu onyillar içinde Rusya'da bir devrimi" olup olmadigi konusunu tartigmalari oldugunu bile, iglerin hareketli dogrulamaktadir." Ancak açik olan nokta guydu ki, Avrupa'nin geri kalan bölumü çok daha hizli ilerlerken Rusya geriye gidiyordu. Çok daha fazla olan nüfusu yüzünden 19. yüzyilm baglarmda en yüksek toplam GSMH'ya sahipti. Tablo 9'da gösterildigi gibi, iki kugak sonrasinda ise durum artik bäyle degildi. "sanayi
-
TABLO 9 AVRUPALI BÜYÜK GÜÇLERÎN GSMH'LARI, 1830-1890" (1960 ABD dolar ve fiyatlarlyla piyasa fiyatlari üzerinden; milyar olarak)
Riisya Fransa Britanya
Almanya Habsburg
Îtalya
imparatorlugu
1830
1840
1850
1860
1870
1880
1890
10,5 8,5
11,2 10,3 10,4 8,3 8,3 5,9
12,7 .11,8 12,5 10,3 9,1
14,4 13,3 16,0 12,7
23,2
21,1.
17,3
19,7 29,4
6,6
7,4
22,9 16,8 19,6 16,6 11,3 8,2
8,2 7,2 7,2 5,5
9,9
Ama bu rakamlar kigi bagma GSMH miktarlari daha kayg1 vericiydi. (Bkz. Tablo 10)
Italya
Fransa Almanya
Habsburg imparatorlugu Rusya
1840
1850
1860
1870
1880
346 265 264 245 250 170
394 270 302 267 266 170
458
558 301
628
680 311
365
437 426 305 250
283 175
354 288 178
15,3 9,4
1830-18906
1830
277 333 308
26,4
incelendiginde çok
TABLo 10 AVRUPALI BÜYÜK GÜÇLERIN KISÎ BASINA GSMH'LARI, (1960ABD dolari ve fiyatlan uzerinden)
Britanya
23,5 19,9 12,2 8,7
312
464 443 315 224
1890 785
311 515 537 361 182
Rakamlarin gästerdigine göre, Rusya'nin bu yillardaki toplam GSMH artigi çok büyük älçude, ister dogumlarla, ister Türkistan'm ya 216
-
l i
da bagka yerlerin fethiyle olsun, nüfus çogalmasmdan ileri geliyordu ve verimlilikle) gerçek verimlilik artiplariyla (özelliklede sanayi alanindaki milli hep hasilasi, hemen hiç ilgisi yoktu. Rusya'mn kigi basina geliri ve Bati Avrupa'nm gerisinde kalmigti; ama gimdi daha da gerilerde kahyor, (sözgelimi)1830'da Ingiltere'ninkisi bayma gelirinin yarist iken, 60 yil sonra bu sayimn dörtte birine iniyordu. Aym gekilde, Rusya'mn 19. yüzyilm baginda demir üretimini ikiye katlamasi, Ingiltere'nin gerçekleptirdigi 30 kat artig yanmda pek zayif kaliyordu;a iki kugak içinde Rusya Avrupa'nin en büyük demir üreticisi ve ihracatçisi olmaktan çikarak, batih urunlerin ithaline gittikçe daha çok bagamli hale gelen bir ülke olmuytu. Demiryolu ve buharh gemi ulagimmda kaydedilen geligmelerin bile bir perspektif içine oturtulmasi gerekir. 1850'ye gelindiginde, Birlegik Devletlerin 8.500 mil uzunlugunda-. ki demiryoluna kargihk Rusya'mn demiryollari 500 milden biraz daha fazlaydi; büynk nehirler üzerinde ya da Baltik Denizi ve Karadeniz'e açilarak yapilan buharh gemi ticaretindeki artigm büyük bir bölümü ise, buyüyen ulke nufusunun ihtiyacini kargilamak için yapilan tahil tagima-
ile ithal mamullerin parasmi ödemek üzere Ingiltere'ye bugday gönderilmesinden olugan bir çark içinde dönup duruyordu. Yeni geligmeler oluyorsa bile bunlar çogu kez yabanc1 tüccar ve girigimcilerin denetiminde oluyor (ihracatticareti kesinlikle böyleydi) ve Rusya giderek daha- çok ileri ekonomilere hammadde saglayan bir ülke haline dänügüve yordu. Eldeki bilgilere daha yakmdan bakihrsa, yeni girigimleri"nde çahgtirdanlarin sayisimn yüzde 16'dan az olduhiç gerçeklegmedigi anlayilmakgu ve buralarda makineleymenin hemen talebinin tadir. Genel bir dügüklügü, orta simfm sermaye kithgi, tüketici çok küçük olmasi, uçsuz bucaksiz uzakhklar ve sert iklim kogullari ile baskici ve kugkucumbir devletin uyguladigi siki denetim, Rusya'da sanayilegme için hamle"nin gerçeklegmesini, Avrupa'da hemen hemen bagka her yerde oldugundan daha güç bir hale getiriyordu." Ekonomi için hayirh olmayan bu geligmeler, uzun bir süre Rusya'nm askeri gücüne belirgin bir zayifhk biçiminde yansimamigtir. Tersiancien régime'e ne, 1815 sonrasi dönemde, Büyük Güçlerin genellikle özgu yapilar yönündeki tercihleri her yerden çok ordularm toplumsal açik bir biçimde ortaya çikiyapilarinda, silahlarmda ve taktiklerinde yarattigi pusulu havanm etkisinde buluyordu. Hâlâ Fransiz Devriminin silahli askeri çok reformlardan kuvvetlerin politik ve nan yönetimler, ile ilgiliydiler; artik buyuk bir savagta sitoplumsal yönden.güvenilirligi generallerin kendileri de hiyerarginin, nav verme durumunda vurgulamaktayddar egmenin boyun -- bunlar, I. ve tedbirliligin önemini Nicholas'in geçit tärenlerine ve gösterigli yüruyüglere agiri dügkünlüšu yüzünden, daha da güç kazanan özelliklerdi. Bu genel kopullar dû ünül-
ciligi
"fabrikalar"
"sanayi
"ileri
,olmayan
217
dugünde, Rus Ordusunun bu kadar büyük olugu ve yigmlarm sürekli olarak askere almmasi, dig gözlemciler için askeri lojistik ya da subay toplulugunun genel egitim düzeyi gibi herkesce bilinmeyen konulardan çok daha etkileyiciydi. Dahasi, Rus Ordusu aktif durumdaydi. Kafkasya ile Türkistan üzerine siksik yaptigi yayilma seferleri de genellikle bagarih oluyordu bu saldirilar Hindistan'daki ingilizleri kaygilandirmaya ve yüzyildaki Ingiliz-Rus iligkilerini 18. yüzyilda oldugundan çok daha 19. gergin bir hale getirmeye baghyordu." 1848-1849 Macar isyanmm Ruslarca bastirilmasi ve çarm ayni sirada Paris'te sürmekte olan ayaklanmayi bastirmak üzere 400.000 asker göndermeye hazir oldugu yolundaki iddiasi da digardan bakanlar için ayni ölçüde etkileyiciydi. Bu tür gözlemcilerin fark edemedikleri daha gösterigsiz bir gerçek vardi ki, bu da Rus Ordusunun büyük bir bälümünün her zaman içìn ulke içinde garnieylemleri ve zon gärevleri, Polonya ve Finlandiya'daki sinir devriyeligi ve askeri sömürgeler gibi bagka etkinlikler yüzünden eli kolu bagh durumda oluguydu; ordunun geri kalan bölümü de özellikle etkili degildi sözgelimi, Macaristan seferi sirasmdaki 11.000 ölüden 1.000 tanesinin dipindakiler ordunun lojistik ve tip hizmetleri konusundaki yetersizligi yüzünden, hastahk sonucu ölmügtü." Kirim'da 1854'ten 1855'e kadar süren askeri harekât Rusya'nin geriligini çok sarsici bir biçimde dogruladi. Çarmkuvvetleri bir noktaya yigilam1yordu. Baltik'taki.müttefik harekâti (hiçbirzaman ciddi olmadigi halde) Isveç'in müdahale tehditi ile bir araya gelince, 200 bin'e varan Rus askeri kuzeyde çakilip kalmisti. Tuna prensliklerine düzenlenen ilk seferler, Avusturya'nin müdahale tehditini gerçeklegtirmesiyle dogabilecek bundan çok daha büyük tehlike Besarabya, Bati Ukrayna ve Rus Polonyasi için tehlike olugturuyordu. Kafkasya'da Türklere karsi sürdürülen savag, hem asker hem ikmal maddeleri sašlama sistemlerini son derece zorlamaktaydi; ayni gey Uzakdogu'daki Rus topraklarimn savunmast için de söz konusuydu." Ingiliz ve Fransizlarm Kirim'a yaptiklari saldiri, savagi Rus topraklari üzerindeki çok hassas bir bölgeye çekince, çarm silahli kuvvetleri bu tür bir istilaya kargihk verme konusunda yetersiz kaldi. Rusya denizlerde usta amiralleri olan, oldukça buyük bir donanmaya sahipti ve bu donanma daha zayif durumdaki Türk filolarmi 1853 Kasimmda Sinop'ta tümüyle yok etmeyi baçarmigti; ancak ingiliz-Fransiz filolari savaga katthnca durum tersine döndü." Rus teknelerinin çogu çam agacindan yapilm1çti ve denize dayanikh degillerdi; ateg güçleri yetersiz, tayfalari da lyi egitilmemigti. Müttefiklerin elinde çok daha fazla sayida buharh savag gemisi bulunmaktaydi ve bunlarm bazilari garapnel mermileri, Congre ve roketleriyle donatilmigti. En änemlisi de Rusya'nm dügmanlari yeni tipte tekneler (düzinelercebu-
"polis"
--
218
|
da dahil olmak uzere)yapabilecek sanayi kapasitesine sahiptiler; böylece sava; uzadikça daha avantajh duruma geçtiler. Rus Ordusunun durumu ise berbatti. Siradan piyade eri iyi dävügüyordu ve Amiral Nakhimov'un parlak änderligi ve Albay Todtleben'in mühendislik dehasi sayesinde Rusya'nm uzun sureli Sivastopol savunyönlerden, ordu son derece masi olaganüstü bir bagari oldu. Ama, diger yetersizdi. Süvari alaylari atilgan degildiler ve tören alanma ahykin olan atlari çetin savaglar için yetersiz kahyordu. (Bu konuda bayibozuk Kazak kuvvetleri daha iyiydi.) Daha da kötüsü, Rus askerleri silah yönünden periçan durumdaydilar. Eski model çakmakli tüfeklerinin menzili 200 yardaydi; oysa müttefik askerlerinin tüfekleri 1000 yardaya kadar edebiliyordu; bu yüzden Rusya'nm ugradigt sonuç verecek gekilde ate; kayiplar çok daha agir olmaktaydi. Igin en kötü yani, yerine getirilecek görevin ne kadar büyük oldugu bilindigi zamanlarda bile, Rus sistemi bir bütün olarak gerekeni yapmak için yeterli degildi. Ordu içindeki liderler zaytfti, kipisel rekabetleolugturmayi hiçbir rin etkisi altindaydilar ve tutarh bir yüksek strateji yönetiminin yönüyle, ordu dogrudan bu çar zaman beceremiyorlardi çok sayida buluPrusya ordusunda genel yetersizligini yansitmaktaydi. rutbeli subaylar, Rus ordusundan çok nan yetigmis, egitim görmüg orta azdi;.inisiyatif tümüyle olumsuz kargilanan bir geydi. Sagirticibir biçimde, ulusal çapta bir olaganüstü hal durumunda çagrilabilecek yedek satoplu kisa-dönem askerlik sisteminin benimsenyisi da çok azdi; çünkü mesi serfligin de ortadan kalkmasi gibi bir durumu beraberinde getireordusu cekti.' Bu sistemin bir sonucu olarak, Rusya'nm uzun-dönem içinde çok sayida yagi geçkin asker bulunuyordu; bundan daha da tehlikeli olan bir sonuç, savagin bqinda alelacele toplanan 400.000 kadar acemi askerin, bilgisiz oluguydu --çûnkü yeti tirme igini yaptamamen mak için yeterli sayida subay yoktu-- ve bu kadar çok kimsenin serf iççi
harli gambotlar
-
pazarmdan çekilmesi Rus ekonomisine zarar veriyordu. Son olarak da lojistik ve ekonomik alanda birtakim zayifliklar vardi. Moskova'mn güneyinde demiryolu bulunmadi için (!), atlarm çektigi malzeme yüklü arabalar, yüzlerce millik steplerden geçmek zorunda kahyor, bu stepler ise bahar zamani buzlar eridiginde ve güz yagmurlari arabalari çeken atlarin sirasmda çamur deryasma dönüyordu. Ostelik gerekiyordu yemler de bagka yük ki (bu kendileri için o kadar çok yem vb.) çok büyük bir lojistik çaba orantisiz bir beygirleriyle tagmiyordu, veriyordu: sonuçlar Müttefik askerleri ve takviye birlikleufak biçimde artik serf olmayacaklari Ordu içinde iki ya da üç ydim tamamlayanlann ve her yil eraskerlige çagirmano daha güvenli oldugu kek nüfuscan ufak bir bölümünü uzun-dänem *
öne sürülüyordu.
219
ri, Fransa ve Ingiltere'denKirim'a deniz yoluyla üç haftada gönderilebiliyor, oysa Moskova'dan yola çikan askerlerin cepheye ulagmasi kimi zaman üç ayi bulabiliyordu. Daha da kaygi verici olan nokta, Rus Ordusunun araç-gereç stoklarinm erimesiydi. "Savagm bagmda bir milyon silah stoklanmigti. [1855sonunda] elde kalan, yalnizca 90.000'di. 1656 sahra topundan ancak 253'ü kullanima hazirdi. Barut ve gülle stoklari daha berbat durumdaydi."" Savag uzadikça müttefiklerin üstünlügü artarken, Ïngilizlerin uyguladigi abluka da digardan yeni silahlar .
almmasmi
.
.
engelledi.
Ancak ablukamn etkisi bununla da kalmiyordu: Abluka, Rusya'nin digarlya giden tahil ve bagka ihracat mallarinin (kara üzerinden Prusya'ya gidenler digmda) akigmi durdurdu ve Rus Hükümetinin savag giderlerini agir bir borç yükü olmadan kargilayabilmesini imkânsiz hale getirdi. Barig zamanmda bile devlet gelirlerinin begte därdünü tutan askeri harcamalar, 1853'te yaklayik 220 milyon rubk iken, 1854 ve 1855 savag yillarmda yaklagik 500 milyon rubleye yükseldi. Korkunç açigi kismen kapamak üzere, Rus hazinesi Berlin ve Amsterdam'dan borç aldi ama bu kez de rublenin uluslararasi degeri altüst oldu; hazine, açigm geri kalanmi kapamak üzere kâgit para basma yoluna gitti; bu ise geni; çaph fiyat enflasyonuna ve köylüler arasmdaki huzursuziugun artmasina yol açti. Maliye Bakanhšmm gümüg karigimli ruble olugturmak ve tüm emre yazih senetleri bunlar Napolyon Savagi ve Îran'a, Türki"saglam ye'ye ve Polonyali asilere kargi düzenlenen seferler sirasmda maliye"nin sonu olmuglardi-- yasaklamak üzere daha önce yaptigi cesur girigimler, Kirim'daki savas yüzünden tümüyle boga gitmisti. Krallik Konseyine, 15 Ocak 1856'da yapilan uyariya göre, eger Rusya bu kisir mücadelede israr edecek olursa, devlet iflas edecekti? Büyük Güçlerle yapilacak görügmeler felaketten kurtulmanm tek yoluydu. Bütün bunlardan Kirim Savagi'nin müttefikler için kolay geçtigi gibi bir anlam çikarilmamalidir, bu mücadele onlar için de güçlükleri ve tatsiz goklari beraberinde getirmigti. Igin ilginç yani bu savagtan en az etkilenen, karma bir güç olmaktan ilk kez yarar saglayan Fransa olmugtu. Fransa, Rusya'ya göre sanayi ve ekonomi yönünden daha az geri, Ïngiltere'yegöre de daha az durumdaydi. General Saint-Arnaud yönetiminde doguya gönderilen silahli kuvvetler, donamm yönünden yeterli, Kuzey Afrika'daki harekât sayesinde egitimleri tam ve denizaqiri seferler konusunda da oldukça deneyimli durumdaydilar; lojistik ve tibbi destek sistemleri 19. yüzyil ortalarmda görev yapan herhangi bir yönetimin saglayabilecegi ölçude yeterliydi; Fransiz subaylari agir yükler tagiyan amatör Ingiliz subaylari kargismda hakli bir gaskmhk göstermiglerdi. Rusya'ya gönderilen Fransiz kuvvederi açik bir farkla en büyük orduydu ve savag strasinda önemli yarma harekâtinm ço-ki
"askerilegmemig"
220
I I
gerçeklegtirmiglerdi. O halde Fransiz ulusu, bu savas sirasmda Napolyon'un mirasma bir ölçüde yeniden sahip çikmigti. Bununla birlikte, -savagm son agamalarma gelindiginde Fransa sikmti belirtileri göstermeye baghyordu. Zengin bir ülke oldugu halde, hükümet hazir para için Crédit Mobiller ve öbür bankerlerden para bulmaya çaligan demiryollari müteahhitleri ve benzerleriyle rekabet etmek zorundaydi. Altm, Kirim ve Îstanbul'a akiyor bu da ülke içindeki fiyatlari yükseltiyordu;. tahu ürününün dügük olugu da igleri zorlagtirdi. Savag kayiplari 100.000) tam olarak bilinmedigi halde, Fransizlarin bu mücadele konusundaki ilk hevesleri çabuk sändü. Enflasyon yüzünden çikan halk isyanlari, savagm sirf Îngilizlerinbencil ve hirsh amaçlari yüzünden uzadigma iligkin olarak yapilan ve Sivastopol'un dügmesiyle yaygmlagan tartigmaya güç kazandirdi." O sirada III. Napolyon da kavgaya son vermeye istekliy-
gunuonlar
di. Rusya cezalandirdmig, Fransa'nm saygmhgi artmigti (Paris'te toplanan büynk bir barig konferansmdan sonra daha da artacakti) Karadeniz çevresindeki çatigmayi tirmandirmak suretiyle Almanya ve Italya konularmdan fazla uzak kalmamak da gerekiyordu. Napolyon, 1856 yllinda Avrupa haritasmi önemli ölçüde yeniden çizemeyecek ama Fransa'nin Waterloo'dan bu yana hiç olmadigi kadar pembe umutlara sahip oldugundan kugku duymayacakti. Avrupa Anlagmasinda Kirim Savagmdan sonra beliren çatlaklar da bu yanilgmm bir onyil daha sürmesine izin verecekti. Buna kargi ingilizler,Kirim Savagmdan hiç memnun olmamiglardi. Birtakim reform çabalarma ragmen, ordu hälâ Wellington kahbmdan çikamamigti; ordu komutam Raglan·ise Yarimada Savagmda gerçekten olabide Wellington'a askeri sekreterlik yapmigti. Süvariler --süvarilerin lecegi kadar- yeterliydi ama çogu kez kötü kullanihyorlardi (bu yalnizca Balaclava'da olmamigti); Sivastopol kugatmasi sirasinda ise kullanilmalari hemen hiç mümkün degildi. Gerçi askerler iyi dövügen, agir kogullara dayamkh tag gibi adamlardi ama Kirim'm yagmurunda ve kigmda sicak barinaklarin bulunmayigmin korkunçlugu, ordunun ilkel düzeydeki tip hizmetleri-nin genig çaph dizanteri ve kolera salgmlariyla baç eksiklikler, Ingiliz ulusunu etmeye yeterli olmayigi ve kara ulagimmdaki öfkelendiren gereksiz kay1plara ve aksiliklere yol açti. Bundan daha da rahatsiz edici olan nokta guydu ki, Ïngiliz Ordusu da Rus Ordusu gibi bir kuvvet olesas olarak garnizon görevleri için yararli, uzundänemli çagrilabilecek yedekleri yetigmig dugundan, kigm bulunmuyordu; ancak azmdan zorla askere alabilecek Ruslar, en yüzbinlerce acemi eri durumdayken, laissez-faire'ci ingiltere bunu yapamiyor ve hükümeti, Kirim'daki bogluklari doldurmak üzere yabanci parah asker ilanlari vermek gibi sikmtth bir durumda birakiyordu. Gene de Ïngiliz Ordusu, Fransiz Ordusunun yaninda hep ikinci derecede bir ortak .durumunda kalirken, donanma da akdhca davranarak filolarirn fahkimli limanlara -
221
çeken dügman kargisinda, Nelson'unkine benzer bir zafer kazanmak için gerçek bir firsat bulamiyordu.' Londra'da Times'm askeri yetersizlikler ile hasta ve yarah askerlerin çektiklerine iligkin ünlü açiklamalari üzerine, Ingilizlerinhosnutsuzlugugeldigine, burada ancak kisaca dešinebilinun nasil patlama noktasma riz; bu durum, yalnizca bir hükümet degigikligine yol açmamig halindeki liberal bir devlet" konumunun kendi içinde taçidigi güçlüklerle ilgili ciddi bir tartigma da baglatmigtir.22 Bunun da ötesinde, tüm bu olanlar koymustu ki, Ïngiltere'nin kendine özgü kuvvetli gunu ortaya yanlari olarak bilinen özellikler olmaylgi, fazla müdahaleci imparatorluk ordusunun küçük tutulmasi, deniz gücüne fazlaca guven, kipisel özgürlüklere ve baskilardan uzak bir basma verilen önem, parlamentonun ve tek tek bakanlarm yetkisi- ülke, önemli bir dügman kargisinda mevsim ne olursa oisun süren yaygm bir askeri harekât yapma durumunda kalinca, kolayca zayiflik haline dönügüverraisti. "savag
-yönetimin
Îngilizlerinbu sinava verdikleri kargilik (Amerikahlarm 20. yüzyildaki savaglara verdikleri kargiliga oldukça benzer bir biçimde) uzun ylllarin ihmalini gidermek üzere silahli kuvvetlere çok büyük miktarda ödenek ayirmak oldu, savagan taraflarin askeri harcamalarmi kabaca gästeren rakamlar, savagm nihai sonucunu açiklamak için gene çok yararli olmaktadir (bkz.Tablo 11). TA BLO Î1 GÜÇLERÎN KIRIM SAVASI SIRASINDAKI
Rusya Fransa Britanya Türkiye Sardunya
ASKERIHARCAMALARI"
(milyonsterlin
olarak)
1852
1853
1854
1855
1856
15,6 17,2 10,1 2,8 1,4
19,9 17,5 9,1 ? 1,4
31,3 30,3 76,3 ? 1,4
39,8 43,8 36,5 3,0 2,2
37,9 36,3 32,3 ? 2,5
¯
Ancak ingiltere harekete geçtigi zaman bile, gerekli olan güç araçlarmi hemen yaratabilecek durumda degildi. Askeri harcamalar çok artabilir, yüzlerce buharli tekne ismarlanabilir, ulke dipina gänderilen kuvvetlerin 1855'e gelindiginde çadir, battaniye ve cephane fazlasi bulunabilir ve savagan taraflardan olan biri Palmerston Rus imparatorlugunu parçalama geregini ileri sürebilirdi; ama Fransa bariga yönelir, Avusturya'da tarafsiz kahrsa, Ingiltere'nin küçük ordusunun yapabilecegi fazla bir gey yoktu içte Sivastopol'un dugmesini izleyen aylarda olan da tam buydu. Ingilizulusu ve ekonomisi ancak çok daha "askerilegmig" bir hale gelirse, Rusya'yla olan savagi anlamli bir biçimde tek bagma sürdü-
222
I
I
rebilirdi;
Kirim seferinin yol açtigi stratejik, yapisal ve ekonomik zorluklarla zaten huzursuz olan lider politikacilar için bunun getirecegi maliyet fazlasiyla yüksekti." O halde, ingilizlerbir yandan gerçek bir zafer gansi ellerinden almmig gibi hissederken, uzlagmaya da istekliydi1er.Tüm bunlar pek çok Avrupallyi (Ruslar kadar Fransizlar ve Avusturyalilan) Londra'nm amaçlari ve güvenilirligi konusunda kugkuya dügürürken, Ingiliz.halkinm Avrupa'mn meselelerine karismig olmaktan dolayi duydugu öfkenin daha da artmasma yol açti. Böylece, Napolyon'un ransa'si 1856 Avrupa sahnesinin merkezine dogru ilerlerken, Ingilizler sürekli olarak çekildiler de kenara bu egilim, Hindistan isyani (1857) reform hareketleriyle ancak yogunluk kazandi. ve ülke içindeki Kirim Savagi, Ingilizleri sarsmissa da bu sarsinti, Rus gücüne ve öztabii bir de 480.000 saygisma indirilen darbe yanmda hiç kaliyordu ölümün yol açtigt kayiplar vardi. Grandük Konstantin Nikolayevich açik bir ifadeyle "Artik kendimizi aldatamayiz" diyordu. birinci simf güçlerden daha geri ve zayifiz, üstelik yalmzca malzeme yönünden degil, manevi kaynaklar ve özellikle de yönetim açisindan geriyiz."" Bu bilinç, Rus devleti içindeki reformculari genig kapsamh bir dizi radikal dešigiklige yäneltmig, bunlarm en önemlisi de serfligin kaldirdmasi olmuytur. Bunlara ek olarak demiryolu yapimi ve sanayilegme, IL Alexander zamanmda babasmm däneminde oldugundan çok daha büyük tegvik görmügtür. Kömür üretimi, demir ve çelik üretimi, genig çapli kamu hizmetleri ve çok daha büyük sanayi girigimleri, 1860'tan sonra daha tarihini anlatan çok gärüldü. Rusya'nm ekonomik yaymlarda verilen istatistikler ilk bakigta yeterince dikkat çekicidir ' Ancak, her zaman oldugu gibi, perspektifte yapilan bir degigiklik kiginin degerlendirmesini de etkilemektedir. Bu çagdaglaçoa hareketi yoksul, egitimsiz köylülerin sayismda her yd görülen çok büyük artiplarm miydi? West Midönüne geçmek bir yana, onlara ayak uydurabilir lands'de, Ruhr'da, Silezya'da ve Pittsburg'da bundan son'raki 20 yll içinde görülen demir ve çelik üretimi ve imalat patlamalarma denk olabilir miydi? Ordu yeniden tegkilatlanmig bile olsa, Prusyahlarm dunyaya gösniceliktermek üzere olduklari ve ulusal kuvvetin niteliksel unsurlarim, sel unsurlarinin ayak bir kez daha änüne geçiren devrim"e uydurabilecek miydi? Bütün bu sorularm cevaplari, ülkesinin 1815-1848 arasi Avrupa'da iggal ettigi seçkin yerden änemli älçüde apagiya indigini çok iyi gören bir Rus milliyetçisi için dügkirici olabilirdi. ama
-
--
"...
"askeri
BÎRLESIK DEVLETLER VE IÇSAVAS Daha önce de deginildigi gibi, de Tocqueville'den bu yana global gözlemleyenler, Rus imparatorlugunun yükseliginin Birlegik
politikayi
223
Devletlerin yükseligine paralel gittigini dügünmüglerdir. Bu iki devlet arasinda politik kultür ve yapilar açismdan temel farklihklar oldugunu, kugkusuz herkes kabul ediyordu, ama Dünya Gücü açismdan bakildive sürekli degigen smirlari, hizla büginda,cografi büyüklükleri, yüyen nüfuslari ve hemen hiç kullanilmamig kaynaklariyla, birbirlerine çok benzer gärünüyorlardi." Bunlarm çogu dogru olmakla birlikte, 19. yüzyil boyunca Birlegik Devletler ve Rusya arasmda önemli ekonomik vardi uyugmazliklar ve bunlar ulusal güçleri üzerinde giderek artan bir etki yapacaklardi. aradaki Bunlardan ilki, toplum nüfus açisindandi; fark 1816 (Rusya 51,2 milyon, Birlegik Devletler 8,5 milyon) ile 1860 (Rusya 76 milyon Birlegik Devletler 31,4 milyon) arasmda önemli ölçüde kapanmig olsa bile. Konumuzla daha yakmdan ilgili olan nokta, nüfuslarm niteligiydi: Rus nüfusu, çok büyük ölçüde gelir ve üretimi düük serflerden olugurken, Amerikalilar, çiftliklerinde ya da hizla geligen kentlerinde, genellikle' äbür ülkelere kiyasla yüksek bir yaçam ve verimlilik düzeyine sahip bulunuyorlardi. Ücretler daha 1800'de, Bati Avrupa'dakilerden yüksekti ve bu üstunlük yaklagik üçte bir oraninda yüzyil boyunca korunacak, belki de buyüyecekti: 1850'de Avrupali göçmenlerin akm akm gelmelerine ragmen, batida toprak bulmanin kolayligi ile sanayideki sürekli büyüme, emekçi sayismi oldukça azaltmig, ücretleri de yükseltmigti; bu durum imalatçilari emekten tasarruf saglayanrim yapmaya. zorladi; ulusal verimlilik de böylece yan makinelere cumhuriyetin artti. Genç Avrupa'daki güç mücadelelerinden soyutlanolmasi çok) krallik donamnasmin Eski Doktrininden (Monroe mig ve Dünya'yi Yenisinden ayirmak için olugturdugu cordon sanitare** yüzünden, Birlegik Devletlerin ilerki dönemlerde sahip olacagi zenginlige yänelecek tehdit yalmzca Ingiltere'nin kendisinden gelecek demekti. Gene de, 1776 ve 1812 yillarinin aci anilarma ve kuzeybatidaki smir anlagmazliklarina" ragmen, bir Ingiliz-Amerikan savagmin çikmasi beklenir bir yey degildi. Ingiltere'denBirlegik Devletler'e olan sermaye ve mamul mal akigi ve buna kargilik olarak, Amerika'dan hammadde ekonomiyi iki pamuk) gelmesi, de daha siki baglarla birbirine (äzellikle baglamig ve Amerikan ekonomisinin büyümesine hiz katmigtir. Stratejik yänden güvenlik içinde olan Birlegik Devletler, böylelikle mali kaynaklarmi genig çaph savunma harcamalarma ayirmak yerine, kendi paralarini (veÏngiltere'den gelen paralari) muazam ekonomik potansiyeli üzerinde yogunlagtirma imkâmm bulmuytur. Ne Kizilderililerle olan çatigma, ne de Meksika'yla 1846'da yapilan savag bäylesine verimli yatirimlari önemli ölçude ylpratici nitelikte olmamigtir. "açak"
*
Zenci köleler ve sayilari hälä oldukça kabarik Cordon sanitaire: Koruyucu kordon. - ç.n. 224
olan Kizilderililer
dignda.
I
i
Tüm bunlarm bir sonucu olarak, Birlegik Devletler 1861 Nisaninda patlak veren iç savagtan änce bile, ekonomik bir dev durumuna gelmigti ama Avrupa'ya olan uzakligi (dig ticaret yerine) iç geligmelere agirkk vermesi ve kirsal kesimin kaba saba niteligi, bu gerçegi kismen gizlemigtir. Dünya imalat verimi içindeki pay1 1860 yihnda Büyük Britanya'ninkinin epey gerisinde olmasina ragmen Almanya ve Rusya'yi geçmig ulagmigti. hizla ve Fransa'yi da arkada birakma noktasma ancak ulaçan yüzde 40'ma 860'ta Rusya'nm nüfusunun Birlegik Devetler'in kent nüfusu Rusya'mnkinin iki katmi agiyordu; Rusya'mn 350.000 tonuna kargihk, 830.000 ton demir üretiyordu; modern yakit 15 kat, demiryollarinin mil kaynaklarmdan yaptigi enerji tüketimi uzunlagu ise 30 kat daha çoktu. (Ingiltere'ninkinden bile üç kat fazlaydi.) Buna kargi, Amerika'mn düzenli ordusu yalnizca 26.000 kigiden olugurken, Rusya'nm 826.000 kipilik dev bir gücü vardi." Kita büyuklügündeki bu iki devletin ekonomik endeksleri ve askeri endeksleri arasmdaki bu uyumsuzluk, belki de hiçbir zaman bundan daha büynk olmamigtir. Bir yil geçtikten sonra,
iç savag Amerikahlarm askeri amaçlar için kaynak miktarim tabii ki degigtirmeye baglamisti. Eu kaynaklari çatigmamn ve sebepleri burada tartigilacak degildir; ama her tarafm iki liderleri de sonuca ulagana kadar dövügmeye kararli olduklarmdan ve her iki taraf da yuzbinlerce asker saglayacak durumda oldugundan,mücadele uzayacaga benziyordu. Bunun daha da böyle olacaVirginia sahilinden gina igaret eden ige karigan uzakhklardi; Mississippi'ye, hatta daha da batiya dogru Missouri ve Arkansas'a uzamyordu -- buralarin büyük bir bölümü de orman, siradaglar ve batakhk araziden olugmaktaydi. Bunun .gibi, Kuzey'in dügman limanlarma denizden uyguladigt abluka, Hamburg ve Cenova arasi kadar uzun bir kiBir bagka deyigle, Güney'i yi geridinde devriye gezmeyi gerektiriyordu. ezmek, olaganüstü bir lojistik ve askeri görevdi; özellikle de silahh kuvvetlerini en alt düzeyde tutmuy ve genig çapta bir savag deneyimi bulunmayan bir halk için. Ancak çatigmanm sürdügü dört yil, yipratici olmuy ve korkunç kan dökülmugse de -Birlik, Konfederasyon'un 258.000 kaybma kargi, Birlegik Devletlerin kendi içinde sakh 360.000 can kaybi veriyordu*-olan ulusal gücü degigime ugratmig, onu (hiçolmazsa kisa bir süre için) 1865 sonrasinda seferberligin bitimine kadar dünyamn en büyük askeri ayirdiklari
ulusal
"cephe"
Bunlarm yaklagik üçte biri savagta, geri kalani çogunlukla hastahk yüzünden älmügdolaymda olan büyük toplam, Amerika'nm L Dünya Savaçi, IL Dünya Savap ve Kore Savagmda toplu olarak verdigi kaylptan daha fazlaydi ve bu kayiplara ugrayan nüfus da çok daha azdi. *
tür. 620.000
225
ulusuna
dönügtürmügtür. Her iki tarafin silahh kuvvetleri de ige amatör olarak baglayarak, kendilerini toplu zorunlu askerlige dayah ordular haline getirmigler, modern yivli toplar ve hafif silahlar kullanmi lar, Kuzey Virginia kugatmasmda tükenip gitmigler ya da trenlerle batidaki hatoplu rekât alanlarina olarak taginmiglari ordu karargâhlartyla telgraf iletigimi kurmuglar ve seferber edilen bir savas ekonomisinin kaynaklaüstelik savaglari sirasmda zirhli gemiler, kullanmiglardir; deniz dörim ve maymlar ve hizli seyreden, silahla donaner taretler, eski tip torpido tilmig buharli ticaret gemileri ilk kez kullanilmigtir. Bu çatigma, hem Kirim mücadelesinden, hem de Prusya birligi savaglarindan çok daha fazla olarak yirminci yüzyil çizgisindeki ilk gerçek sanayilegmig savag" diye nitelendirilmeyi hak ettiginden, Kuzey'in nedenli kazançli çik"toplu
tigina igaret etmek yararli olacaktir. Ilk ve en açik sebep gücünün her iki tarafta varsayarsak-sürdügünü kaynaklarla nüfus arasiadaki
da eçit olarak
-irade
orantisizhkti.
Güney'in dogrudan kendi varlišt için ve (genelliklede) kendi topraklari üzerinde savagmasindan dolayi moral üstünlügüne sahip oldugu; at binsilah kullanmaya aliçik daha çok sayida beyaz erkegi göreve meye ve çagirabildigi; kararli ve üstün nitelikli generallerinin oldugu ve uzun bir kapamak üzere harp malzemesi ve bagka malzeme itsüre eksikliklerini haline gidebildigi dogru olabilir." Ancak bunlarin hiçbiri Kuzey ve Güney arasindaki büyük sayisal egitsizligi tam anlamtyla telafi edemezdi. Kuzey'in yaklagik 20 milyon beyaz nüfusu varken, Konfederasyon'unki ancak alti milyondu. Dahasi, Birlik toplami göçmenlerin geligiyle (1861-1865arasi 800.000 kigi gelmigti) ve siyahlarm da askere ahnmabu ise Günesma iligkin 1862 tarihli kararla sürekli olarak artiyordu y'in, tahmin edilebilecegi gibi, savagin son birkaç ayma kadar yapmaktan kaçmdigi bir çeydi. Birlik Ordusunda yaklagik iki milyon asker görev yaprmy ve bu kuvvet 1864-1865'te yaklagik bir milyonla tepe noktasma erigmigken, Konfederasyon Ordusunda ancak 900.000 dolaymda asker dövügmüg ve bunlar en fazla olduklarmda bile hiçbir zarnan noktasi"ndan 1863'te ulagilan 464.500'ü agamamiglardi sonra da agir agir gerileme baglamigtir. Ancak, her zaman oldugu gibi savas yalmzca-sayilar demek degildi. Güney, ordusunu sahip oldugu büyüklüge ulagtirmak için bile tarimdan, madenlerden ve dökümhanelerden çok fazla sayida adam çekmek ve böylece de uzun bir savagi sürdürmek konusunda zaten kugkulu olan potansiyelini zayiflatmak riskine giriyordu. Konfederasyon aslmda ta bagtan beri ekonomik yönden dezavantajh durumdaydi. 1860 yilmda, Kuzey'de 111.000 imalatçi kurulug varken, Güney'de bu sayi 18.000 idi (bunlarmçogu da Kuzey teknolojisine, bilgi ve becerisine bagimliydi); Konfederasyon yalmzca 36.700 ton pik demir üretirken, tek bagina -
"tepe
-
226
|
I
Pennsylvania'nin toplam üretimi 580.000 tondu; New York Eyaleti hemen hemen 300 milyon dolar tutarinda imalat yapiyordu - bu ise, Virginia, Alabama, Louisiana ve Mississippi'nin toptan üretiminin dört katini bir hayli agmaktaydi. Savasan taraflarin ekonomik tabanlari arasindaki bu hayret verici uyumsuzluk, sürekli olarak gerçek askeri guce dönügmügtür. Sözgelimi,.Güney'de pek az sayida tüfek yapilabilir (bunlar da çounlukla Harper's Ferry'de ele geçirilen makinelerle yapilmaktaydi) ve ithalata fazlasiyla bagimli kalimrken, Kuzey yerli tüfek imalatmi büyük ölçüde artirmig ve yaklagik 1,7 milyon tüfek üretmigti. Kuzey'in (22.000 mil kadar uzunlugu olan ve dogudan güneybatiya yelpaze gibi açilan) demiryollari, savag sirasinda korunabilmig, hatta genigletilebilmisti; Güney'in topu topu 9.000 millik demiryolu, yetersiz sayidaki lokomotif ve vagonlari ise yavag yavag ylpramp gitti. Bunun gibi, çatigsirada çiktigi ilk her iki tarafta da donanma denebilecek pek bir mano gey yoktu; olmadigi
Güney gemi motorlari
ama
yapabilecek
makine atölyeleri
için bagtan zarar ederken, Kuzey'in elinde bu tür kuruluglardan birkaç düzine vardi. Birlik'in deniz üstünlügünü hissettirebilmesi bu sûre içinde ablukayi yarabilenler, Konfederasyon zaman ahrken Ordusuna Avrupa yapimi harp malzemesi getirmigler ve Güney'in silahli ticaret gemileri Kuzey'in deniz ticaretine agir kayiplar verdirmigti. Güney limanlari çevresindeki ag yavag yavag ve aman vermez bir biçimde örülmügtür. 1864 Arahšmda Birlik donanmasi yaklagik 671 sasavagin baglangicindan bu vag gemisine ulagmigti; bunlarin arasmda yapilan tekne vardi; de 236 buharli Kuzey'in deniz gücu ayni zayana manda silahh kuvvetlerine iç nehirlerde, äzellikle de Mississippi-Tenhayati bir önem nessee bölgesinde denetim imkâm saglamak açisindan tagiyordu; Birlik'in batidaki harekât alanlarmda yaptigi saldirilara yarolan, suyolu ulagmmm bir arada bagariyla kullamldimci demiryolu ve -
-
masi olmuytur. Son olarak
.
da, Konfederasyon eyaletleri için savagin giderlerini kargilamak imkânsiz hale geldi. Bunlar barig zamanmdaki baglica gelirlerini pamuk ihracatindan saglamaktayddar; bu ticaretin kökü kuruugratarakAvrupah güçler -Güney'i de düçkirikhšma yup, çatigmaya müdahale etmeyince, ugramlan kaybi kapatmanm yolu kalmadi. Güney'de az sayida banka ve çok az likit sermaye vardi; arazi ve käle ticaverimliligi reti vergileri de savag bu iki alandaki çok kötü bir biçimde etkilediginden, pek az gelir getiriyordu. Digardan borç almak da fazla bir ige yaramiyordu; ama däviz ve yabanci metal paralar olmadan zorunlu ithalat için ädeme yapmak güçtü. Konfederasyon, belki de kaçimlmaz olarak para matbaasina miktarda kâgit bagvurmuy ama mal agir ile enflasyon bir darhgi biraraya gelince, azgin bir para yarat"agiri
227
miglardir""
-- bu ise halkm savagi sürdürme istemine agir bir darbe indirmigtir. Buna kargi Kuzey, çatigmamn giderlerini kargilayabilmeküzere vergi ve borç yoluyla her zaman para saglayabiliyordu ve arkah banknot" basimi, sanayi ve ekonomideki büyümeye kimi yönlerden daha da hiz kazandirdi. Etkileyici olan bir nokta gudur ki, Birlik'in verimliligi savag sirasinda yeniden artmig .ve bu artig yalnizca harp malzemesi, demiryolu ve zirhli gemi yapiminda degil, tarim veriminde de olmuytu. Kuzeyli askerler savagm sonlarmda beslenme ve malzeme ihtiyaçlarmm kargilanmasi yönünden herhalde tarihteki tüm ordulardan daha iyi durumdaydilar. Eger askeri çatigmalar kargisinda özellikle Amerikali olan bir yaklagim Profesör Weighley'nin deyimiyle bir "Amerikan usulü savag"'2 geligtirilecekse, bu änce burada, Birlik'in dügmani "yegil
ezmek üzere muazzam
sanayi-teknoloji
potansiyelini
seferber
edigi ve
bu potansiyeli kullanigiyla biçim bulacakti. Eger yukarida anlatilanlar, dört yila yakm bir jüre, bir ileri bir gegibi ri gider gärünen bir mücadelenin sonucunu açiklamak için fazla determinist bir izlenim veriyorsa, Güney'in kargi kargiya kaldigi temel stratejik
vurgulamak
yerinde olacaktir. Büyüklük ve nüfus hesaba katilmca Kuzey'i iggal etmesi mümkün degildi; elde en büyük bagari, dügman ordularini ve dügmamn irade gücünü baskt politikasim terk etmeye ve Güney'in (kölelikya da ayrilma veya her ikisiyle de ilgili) .iddialarim kabule zorlayacak kadar zayiflatmak olabilirdi. Eger Maryland ve Kentucky gibi sinir eyaletleri Konfederasyon'a katilma yönünde ezici bir çogunlukla oy vermig olsalar, bu stratejinin uygulanmasi çok kolaylagabilirdi, ama bu olmamigti igte; eger Îngilteregibi yabanci bir güç müdahale etmig olsaydi, saglanacak yarar ölçülemeyecek kadar büyük olurdu; ama bäyle bir eyin olabilecegini varsaymak, Ingiltere'nin 1860'11 yillarm ba indaki politik änceliklerini gagilacak ölçüde yanlig yorumlamak demekti."3 Genel askeri dengeyi Güney'den yana çevirebilecek bu iki ihtimal gäzelinde kalan tek gey, Birden çikardirsa, Konfederasyon eyaletlerinin lik'in uyguladigi baskilara direnme politikasi ve Kuzeylilerin çogunlugununsavagtan bikacaklari umuduydu. Ama bu da ister istemez uzayip giden bir mücadele demekti -- ve savag uzadikça, Birlik daha zengin olan kaynaklarmi daha çok seferber edebilir, harp malzemesi üretimini artirabilir, yuzlerce savag gemisi yapabilir, denizden ablukayla, Kuzey Virginia'da aman vermez askeri baskilarlar, güneyde genig kapsamli seferlerle ve Sherman'm dügman topraklarma yaptigi yikici saldirilarla Güney'i acimasizca sikigtirabilirdi. Güney'in ekonomisi, morali ve cephe hatti kuvvetleri zayiflayinca hazir" asker sayisi 155.000'e inmigti- teslim olmak geriye kalan tek gerçekçi seçimdi. egitsizligi edilebilecek
sorunu
-1865'te
228
"göreve
I i
I i
.
ALMAN
SAVASLARI BÎRLÎÖÎ
Amerikan Îç Savagi Avrupa'daki çegitli askeri gözlemciler tarafmdan incelenmigti" ama özel nitelikleri (uzaklik,el degmemiç bölgeler, bir iç çatigma olugu) savagi; 1860'h yillarda Avrupa'da yapilacak simücadelelere askeri geligmeleri daha az yansitir bir sagenel lahli göre vag haline getirmigti. Avrupa'daki Kirim Savagi eski usul Avrupa Anlagkalmamig devletlerden her birimasi diplomasisini sarsmakla merkezde müdahaleler yapilacak konusunda kendisini daha az yüin kümlü hissetmesine yol açmigti; Rusya'nm, ugradigt küçültücü yenilginin etkisinden kurtulmasi uzun yillar aldi; ingiltere ise imparatorlugu ülkeyi ilgilendiren konulara agirhk vermeyi tercih etti. Böylece, yave egemen pay bir durum oldugu ortaya çiksa bile Avrupa meselelerinde olacak güç Fransa'ydi. Prusya, Kirim Savagi sirasinda IV. Frederick William'm yönetimi altmda Avrupa içinde gärünügte onursuz bir konuma sahip olduktan sonra, gimdi de bir sonraki kral I. William ile Parlamen.bu
"kanat"
to arasmda, özellikle ordudaki reform sorunu yüzünden sürüp giden yapisal kavgalarm etkisiyle giddetli sarsmtilar geçiriyordu. Habsburg imparatorluguna gelince, o da hâlâ italya'daki çikarlarmi Piedmont'a -kargi, Almanya'daki çikarlarim da Prusya'ya kargi korumak gibi birbiri içine geçoig sorunlarla bag etmek üzere dengeleme hareketleri yaplyor, bu arada Macarlarm ülke içindeki hognutsuzluklarim da denetim altmda tutmaya çabahyordu. Buna kargi, Fransa'nin III Napolyon yönetimi altmda güçlü ve kendinden emin bir gärünümü vardi. Bankacihkta, demiryollarinda ve smai kalkmmada 1850'lerin bagmdan beri ilerleme kaydedilmigti. Fransa'mn sömürge imparatorlugu Bati Afrika, Çinhindive Pasifik'te geniglemisti. Donanmasiada büyüdügünden, kimi zaman (1859'daki gibi) Mang'in öbür yakasmda- kaygi uyandirir hale gelmigti. Askeri ve diplomatik açidan Almanya ya da Italya meselesiyle ilgili herhangi bir çäzümde belirleyici üçüncü güç gibi görünmekteydi bunun böyle olduolan kisa hemen Piedmont'un yasavagta gu, Fransa'nm Avusturya'yla ninda yer alarak müdahalede bulundugu 1859 yilinda gayet iyi ortaya çikmigti."* -
Ancak, Magenta ve Solferma savaglari,
Habsburg imparatorlugunu
egemenliginden Lombardiya'daki zorlamasi vazgeçmeye kadar önemli olursa oisunlar, 1859 yilinda olup bitenlere
açismdan
ne
keskin gözlerle bakanlar, bu sonucu getiren etkenin Fransa'nin askeri üstünlügü degil (hele Piedmont'daki hiç degil!) Avusturya'nin askeri yetersizligi oldugunu fark edebilirlerdi. Fransa Ordusu, elinde çok daha fazla sayida tüfek bulundurma üstünlügüne gerçekten sahipti da împarator Francis Joseph'incesaretini çok kiran ölumlere sebep olmugtu- ama -bu
229
.
Fransa'mn eksiklikleri de dikkat çekiciydi· Büyü.k bir tibbi malzeme ve mühimmat darhgi vardi; seferberlik programlari geligigüzeldi ve IIL Napolyon'un önderligine de parlak denemezdi. Bunlarm o siralarda fazlaca bir önemi yoktu çünkü Habsburg Ordusu daha zayifti ve General Gyulai önder olarak daha da bocalayan bir kipiydi." Askeri yeterlik, bunun böyle oldugu, daha sonralari Habsne de olsa, nispi bir geydir burg kuvvetlerinin Fransa'nm, Prusya'nm ya da Rusya'nm kargisma çikmaktan aciz olduklari zamanlarda bile, Italyanlarla karada (1866'da Custozza'da) ve denizde (Lissa'da) hâlâ kolayca bag edebilmeleriyle ortaya çikmigtir. Ama bu, daha genig bir çerçevede dügünürsek farkli bir dügmanla ilerde girigecegi bir çatigmada Fransa da hemen üstün1ük saglayamayacak demekti. Bäyle bir savagm sonucu her iki tarafin askeri liderlik, silah sistemleri ve sahip olduklari verimlilik tabanmdaki düzey farkliliklarma dayanacakti. Sanayi Devriminin yol açtigi teknoloji patlariasinm savaglar üzerindeki ilk gerçek etkilerini göstermesi tam 1850'll ve 1860'li yillar dönemine rastladišmdan, her yerdeki silahh kuvvetlerin daha änce gärülmedik harekât sorunlariyla ugragmalari da gagirtici degildir. Savaçta hangi kuvvet daha büyük önem tagiyacakti yeni tip kuyruktan dolma tüfekleriyle piyadeler mi, yoksa çelik namlulu hareket edebilir silahlariyla topçu simfi mi? Savag alanmdaki kumanda açisindan demiryollarmm ve telgrafm etkisi neydi? Yeni savag teknolojisi ilerleyen bir orduya mi, yoksa savunmadaki bir orduya mi yarar saghyordu?"' Bu tür sorulara verilecek en uygun cevap, kugkusuz her geyin kopullara bagli oldugu yolundaydi. Bir baska deyigle savagm sonucunu etkileyecek olan yalmzca yeni silahlar degil, bunlarm üzerinde kullamlacagi arazinin ni-
-
teligi, askerlerin morali ve taktik yeterligi, ikmal maddeleri saglama sistemlerinin yeterlik derecesi ve savaglarin kaderini belirlemede yardimci olan daha pek çok etkenin hepsiydi. Her geyin nasil bir yola girecegini önceden bilmek imkânsiz olduguna göre, anahtar etken çegitli unsurlari evirip çevirip ustahkla kullanabilecek askeri-politik liderler ve yeni kogullara kargilik vermeye yeterli esneklikte olan askeri mekanizmaya sahip olmakti. Hayati änem tagiyan bu konularda ne Habsburg imparatorlugu ne de hatta Fransa, Prusya kadar bagarili olmayacakti. Prusya'nin 1860'11 yillarda gerçekleptirdigi, bundan kisa bir süre sonra da Disraeli'nin gösterisli bir ifade kullanarak Avrupa'yi ilgilendiolugumu yaratacak ren konularda "Alman devrimi" diye adlandirdigi olan devrim", birbirleriyle baglantili çegitli unsurlara dayanmaktaydi. Bunlardan ilki, yeni Kral I. Wilhelm'le savag bakaninin liberal muhaliflerine ragmen olugturduklari, benzeri olmayan bir kisa-döaskerlik sistem sistemiydi; bu düzenli orduda üç yil zorunlu askernem likten sonra, bir dört yil daha yedekte hizmet gerektiriyor, bundan son-
'
"askeri
230
|
I
demek ki tam seferberlik hada kipiler Landwehr'e* geçiyorlèrdi Bu hizmetin linde olan Prusya Ordusu yilda yedi kez asker ahyordu.** verilmedigi Landwehr, yaptirtilmasina parayla bagkasma garniizin ve üstlenebildigi görevleri çogunu bu tür hizmet"lerin ile için, zon bir sistem Prusya'ya, nüfusuna oranla Büynk Güçlerin hepsinden çok daha genig bir cephe hatti ordusu bulundurma imkâm veriyordu. Bu da halk arasinda. en azmdan yüksek bir ilk ögretim oramna bagliydi sogu uzmana göre, hizla genigletilebilen bir kisa-dönem askerlik sisteminin egitimsiz käylülerden olugan bir ulus içinde iglemesi zordu- ve bu kadar büyük kalabahklarla bag edilebilmesi için kusursuz bir teykilatlanEger yeterli bir biçimde egitilemez, giydirilemez, sima gerektiriyordu. lahlandirilamaz, beslenemez, sonucun alinacagi savag bölgesine tagmaelbette pek bir mazsa, yarim milyon ya da bir milyon adam toplamanm yarari olmazdi ve eger ordu komutani ige karigan onea yiginla iletigim kuramaz ve onlari denetleyemezse, insangücü ve kaynak ziyam daha da ra
-
"geri
büyük olurdu.
Bu kuvvetler üzerinde denetim saglayan, adi hiç duyulmamigken, yagh Moltke'in dehasi sayesinde 1860'11 yillarda beyni" dugelen Genelkurmaylydi. kadar barig O Prusya zamazamana rumuna nindaki ordularin çogu levazim, personel, mühendislik ve bagka smiflarm destekledigi muharebe birlikleriden olugmaktaydi; asil askeri personel ancak sefer bagladigi zaman bir araya getiriliyor ve komuta saglaniyordu. Prusya'daki duruma gelince Moltke, Savag Akademisinden yetigen en parlak kimseleri almig ve onlara ilerde çikmasi mümkün çatiçmalarm nasil planlanacagmi ve bunlar için nasd hazirlik yapilacagmi çikmadan ögretmigti. Savag epey önce harekât planlari yapilmah ve sik sik gözden geçirilmeliydi; savag oyunlari ve manevralar dikbunlar katle inceleniyor, ayal gey tarihte gärülen seferler ve bagka güçlerce gerçekleptirilen harekâtlar içinde yapillyordu. Prusya'daki demiryolu sistemini denetlemek ve askerlerle ikmal maddelerinin gidecekleri yerlere saglamak hizla ulagmalarim ilzere özel bir bölüm olugturulmuytu. Her çeyden önemlisi de, Moltke'in kurmayhk sistemi, subay topluluguna bagimsiz hareket edip savagacak, ama her zaman için sonucu belirleyecek savag alam üzerinde birleymeye hazir kalabahk asker gruplariyla ugragmak gibi bir harekat uygulamasi yaptirmaya yönelikti. Eger Moltke'nin gerideki karargâhi ile iletigim sürdürülemezse, cephedeki gene"ordunun
rallerin
inisiyatif kullanmalarina ve birkaç temel ilkenin kurallarma göre hareket etmelerine izin veriliyordu. *
Landwehr: Askerlik yagmi
veti. **
-- ç.n.
Îstisnai durumlarda
agmy
olanlarm
olugturdugu
ilk Landwehr yilhk ahmi da.
231
"terri
toriyel"
savunma
kuv-
Yukarida sözü edilen, elbette ideal bir modeldir. Prusya Ordusu kusursuz degildi ve 1-860'11yillarin bagmdan ortalarina kadar yapilan reformlardan sonra bile, savag sirasmda acemilik dönemine äzgü sikmtilar yaganacakti. Savag alanlarmdaki komutanlarin çogu Moltke'nin ögütlerine kulak asmaylp, gözü kapali ve vakitsiz saldirilara atildilar ya da saldirilarmi yanlig yönde yaptilar 1866 Avusturya seferi bu tür gaflarla doludur." Taktik düzeyde de, Prusya Muhafizlarmm 1870 tarihinde Gravelotte St. Privat'daki cephe taaruzlari (ve ugradiklari agir kayiplar), kaba saba bir budalahkti. Demiryolu ile ikmal maddeleri saglama sistemi ise tek bagma baçarmin güvencesi olamazdi; sistem, çogu kez gerekli malzemenin büyük miktarlarda smirda yigilmasindan öteye gidemiyor, bu sirada da söz konusu araç ve gereçlere ihtiyaci olan ordular yakmlardaki hatlardan uzaklagmig oluyorlardi. Prusyalilarm, bilimsel planlartyla askeri kuvvetlerine her zaman en iyi silahlari sagladigi da söylenemezdi: Avusturya'nm toplari 18 66'da kesinlikle daha üstün durumdaydi; Fransiz Chassepot sürgülü tüfekleri ise, 1870'te gagirtici älçüde daha iyiydiler. Prusya'daki sistem için gerçekten säylenmesi gereken gey, bu sistemin kusurlardan arinmig olmasi degil, genelkurmaym geçmigte yapilan hatalari dikkatle incelenmesi ve egitimi, tegkilatlanmayi ve silahlari çikan sonuçlara göre yeniden ayarlamas1ydi. Toplarm zay1f yanIari 1866'da ortaya çikmca, Prusya Ordusu hemen yeni Krupp tipi kuyruktan dolma toplara yönelmig ve bunlar 1870'te çok etkili olmuytur. Demiryollarlyla ilgili düzenlemelerde gecikmeler olunca, durumu iyilegtirmek için yeni bir teykilat kurulmugtur. Son olarak da, Moltke'in bagimsiz görev yapacak ama birbirlerinin yardimma da kogacak, tam teykilatli birkaç ordu kullam1masina änem vermesi sayesinde, bunlardan birinin ayri olarak iyice hirpalanmasi halinde bile --Avusturya-Prusya ve Fransa-Prusya savaglarmda gerçekten de böyle olmustu- yapilan sefer bütünüyle boga gitmiyordu."' O halde Prusyahlari 18 66 yazinda Avusturya kargismda kisa sürede ve pek az gözlemcinin önceden tahmin edebildigi bir zafere götüren, çeitli etkenlerin bir araya gelmesiydi. Hanover, Saksonya ve öbür kuzey Alman devletleri Habsburglara katilmigti ama Bismarck'in yürüttügü diplomasi sayesinde, Büyük Güçlerden hiçbirinin mücadelenin ilk agamalarina karigmamasi saglandi; bu da Moltke'ye üç orduyu farkh dag yollarinda geçirerek Bohemya ovasmda birlegtirme ve Sadowa'da (Koeniggratz) Avusturyahlarm üzerine sürme firsatini verdi. Geriye dönülüp bakildiginda, ahnan sonuç önceden kolayca tahmin edilebilirmig gibi gärünmektedir. Habsburg kuvvetlerinin därtte birden fazlasma italya'da gerek vardi (burada zafer kazanmiglardir); Prusyahlarm asker toplama sistemleri sayesinde de, kendi nüfuslari çegitli dügmanlarmin-
232
i
az oldugu halde, Moltke dügmanla hemen hemen aym cephede kullanabiliyordu. Habsburg Ordusunun para ihtiyaci kargilanamiyordu; dogru dürüst bir kurmayhk sistemi yoktu ve
kinin yarisindan sayida
askeri
beceriksizceydi; tek tek birlikler ne kadar yigitçe dövägürlerse dövügsunter, açik çatigmalarda Prusya'nin kendilerinden çok üstün olan tüfekli askerleri kargisinda kiyima ugruyorlardi. 1866 türlü Almanya'daki vermek her Ekiminde Habsburglar Venitia'yi ve çikarlarmdan vazgeçmek zorunda kaldilar. Almanya ise bu siralarda Bisarck'in Kuzey Almanya Federasyonu çerçevesinde yeni bir düzene kaBenedek'in
vugmak
yänetimi
yolundaydi."
hemen hemen tamamlanmigyoksa giderek daha sinirli ve kugkucu mi, oldugunu belirleyecek hale gelen Fransa'nin mi, üstün çatigma iyice taraf yaklagmigti. 1860'h yillarin sonunda her iki da gansmin ne olduguna iligkin hesaplar yapmaktaydi. Görünügte Fransa hâlâ daha güççok daha fazlaydi (ancak Avrupa'da lüydü. Nüfusu Prusya'nmkinden toplam Almanca konuganlarm sayisi daha çoktu). Fransiz Ordusu Ki"Almanya egemenligi
ti;
için mücadele"
B.ati Avrupa'da Prusya'nm
Italya'da ve denizagiri bölgelerde deneyim kazanmigti. Dunyadaki en iyi tüfege, sürgülü Chassepot tüfegine sahipti ve bunun menzili Prusyal11arin igneli tüfegininkinden çok daha uzundu ve Fransiz Ordusunun yeni bir gizli silahi vardi, dakikada 150 atimi olan bir makineli tüfek, mitrailleuse. Fransiz donanmasi çok daha üstündü, AvusturyaMacaristan ve Îtalya'dan da yardim bekleniyordu. Temmuz 1870'te Prusyahlari küstahhklari (yani Bismarck'm Lüksemburg'un gelecegi ve ispanya tahti için muhtemel bir Hohenzollern adayi konusunda yüriittügü çapragik diplomasi) yüzünden cezalandirma zamani geldiginde, yoktu. hemen hiçbir Fransizin sonuçtan kugkusu Fransizlarm ugradiklari çöküntünün boyutlari ve çabuklugu -- perian durumdaki ordu 4 Eylül'de Sedan'da teslim olmug, Napolyon esir almmig ve Paris'teki imparatorluk rejimi alaçagi edilmisti bu tür lyimolup yikici bir darbe oldu. Her yey bittikten sonra göser varsayimlara rüldü ki, ne Avusturya-Macaristan ne de Italya, Fransa'ya yardim etmemig, Fransiz deniz gücü de tümüyle etkisiz kalmigti. Her gey rakip ordularm durumuna bagli olarak geligmig ve bu noktada Prusyalilar tartigmasiz üstün olduklarim göstermiglerdi..Her iki taraf da smira çok sayida kuvvet göndermek üzere demiryolu aglarmdan yararlanmigti ama Fransizlarin yaptigi seferberlik sonuçlari yönünden çok daha zayif kalmigti. Çagrilanyedekler alaylarma yetigmek zorundaydilar; onlar ise cepheye çoktan ulagmiglardi. Topçu bataryalari Fransa'nin her yanma dagilmig noktaya kolayca bir yigilamamigti. Buna kargi, savag ilanmi izleyen ve 15 gun içinde üç Alman Ordusu (300.000'denepey fazla askeri) Saarland ve Alsace içine ilerliyordu. Chassepot tüfeginin ñstünlügü, Prusyali-
rim'da,
-
233
larin hareketli, hizli ate;
eden toplarim
öne sürme taktikleriyle çogu kez birakilmigti. Mitrailleuse geride tutulmuy ve hiçbir zaman etkili bir biçimde kullamlmamigti. Maregal Bazaine'in uyuçuklugu ve beceriksizligi anlatilir gibi degildi; Napolyon'un kendisinin de pek farkli bir yani yoktu. Buna karsi, tek tek Prusya birlikleri aptalca yanhalar yapip tozu dumani içinde" ašir kayiplara ugradilar ama Moltke'nin, çegitli ordulan uzaktan denetimi ve beklenmedik kogullardan yararlanmak amactyla planlarmda yeni düzenlemeler yapmaya hazir olugu, istilanin hizmi kesmerlig ve sonunda Fransiziar çözülmüçtür. Cumhuriyetçi güçlerin birkaç ay daha direnmeyi sürdürmelerine ragmen, Paris çevresi ve Kuzeydogu Fransa üzerindeki Alman kiskact acimasizca daralmigti. Loire Ordusunun sonuç vermeyen kargi saldirilari ve francs-tireurs'un* yarattiklari sikmtilar, gene de Fransa'nm bagimsiz bir güç olarak periçan etkisiz
"savagm
oldugu
gerçegini saklayamtyordu." Prusya-Almanya'am zaferi, hiç kugkusuz askeri sisteminin zaferiydi; ama Michael Howard'in isabetle igaret ettigi gibi ulusun askeri sistemi, onun toplumsal sisteminin bagimsiz bir bölümü degil, bütun1ügünün bir bälümüdür."" Silip süpürerek ilerleyen Alman kuvvetlerinin ve geligmeleri denetimli bir biçimde yönlendiren Alman Genelkurmay1nm ardinda, modern savaglar için Avrupa uluslarinm hepsinden daha donanimh, daha hazirkkh bir ulus vardi. 1870'te zaten Alman devletlerinin toplu nüfusu Fransa'nmkinden daha çoktu ama birlikten yoksun oluglari bu gerçegi gizlemekteydi. Almanya'mn askeri amaçlar için daha iyi düzenlenmig, mil olarak daha uzun demiryolu vardi. Gayri safi milli hasilasi ile demir ve çelik üretimi Fransizlarm toplam degerlerini o siralarda geçmek üzereydi. Kömür üretimi iki buçuk kat daha fazla ve modern enerji kaynaklari tüketimi ise yüzde 50 daha çoktu. Almanya'daki Sanayi Devrimi Krupp çelik ve silah grubu gibi genig çapli firmalarin doguçuna çok daha büyük ölçüde imkân veriyor, bu da PrusyaAlman devletine hem askeri yönden, hem de sanayi açismdan güç katiyordu. Ordudaki kisa-dönem askerlik sistemi ülke içindeki ve digardaki liberallere itici geliyordu -"Prusya militarizmi"ne iligkin electiriler de bu yillarda yaygmdi-- ama bu sistem savag säz konusu oldugunda, ülkenin insan gücünu laissez-faire yanhsi batidan ya da geri kalmig, tarima dayah dogudan daha etkili bir biçimde seferber ediyordu. Tüm bunlarin ardmda da ilk ve teknik egitim' düzeyi çok daha yüksek, rakipsiz üniversitelere ve bilimsel kuruluglara, egi olmayan kimya laboratuvarlasahip bir halk bulunmaktaydi. ri ve aragtirma enstitülerine olan O günlerde moda bir çakayi tekrarlarsak, Avrupa bir kraliçeden olmuy ama bir kral kazanmisti. Bismarck'm gagkinhk verecek ka"bir
Francs-tireurs:
Bapbozuk
savaççuar.
--
ç.n.
I
234
I
i I
Büyük Güç Sistemi 1870'ten sonra tam ustaca yönetimi sayesinde, 20 yll Alman egemenligi altmda olacakti; diplomatlar, tüm yollarm arAncak çogu kimsenin göretik Berlin'e çiktigma igaret etmekteydiler. bildigi gibi, Almanya'yi Avrupa kitasi üzerinde en önemli güç yapan acimasizligi degildi. ey yalnizca imparatorluk gansölyesinin zekâsi ve saglandiktan daha da hizla geligen Ayni zamanda ulusal birlik sonra egitimi yerel yönetimi ile Alman sanayi.ve teknolojisi, Alman bilimi, ve etkileyici Prusya ordusuydu. Ikinci Alman Reich'inin, Bismarck'in da ürekli olarak huzursuzluk duydugu iç kusurlari olmasi, digardaki gözlemciler için pek fark edilecek bir gey degildi. Avrupa'daki her ulus, bir ölçilye kadar tecrit yanhsi ingilizler bile, bu yeni devden etkilenmigti. 1870-1871 savagmda Almanya lehine olarak tarafsiz kalmalarma ve Bati Avrupa'daki bunahmdan Karadeniz'deki kendi durumlarmi iyilegragmen94 RUSlar, tirmek için yararlanmalarina Avrupa'nm agirlik merkezinin artik Berlin'de bulunmasmi içerliyor ve Almanya'nm bundan konusunda gizliden gizliye kaygi duyuyorlardi. sonra yapabilecekleri (Papa'mn koruyuculari olan) Fransizlar Lorraine'de hezimete ugrarken, 1870'te Roma'yi iggal.eden Italyanlar sürekli olarak Berlin'le yakinlagtyorlardi. Avusturya-Macaristan, imparatorlugu için de aym durum söz konusuydu (Böyle oldugu Viyana'nm Macaristan'la 18 67 tarihli uzlagmasmdan sonra ortaya çikmigtir); Avusturya-Macaristan, Albir geyler manya ve Îtalya'da ugradigt kayiplara kargihk Balkanlar'da tepkisini uyandiraemelin Ruslarm bulmay1 umuyordu ama böyle bir bilecegini de pekâla biliyordu. Son olarak da sarsintiya ugramig, aci duygular yagayan Fransizlar Ren'in öbür yakasindaki güçlu kompulariyla denk duruma gelmek için girigip, sonuç alamayacaklari ortaya çikacak bir çaba ile, yönetim ve toplum içinde genig alanlari (egitim,bilim, demiryollari, silahli kuvvetler, ekonomi) yeniden gözden geçirerek reformlar yapma geregini duydular." 1870 yih hem o strada, hem geçmige bakildigi zaman daha da belirgin bir biçimde Avrupa tarihinde kesin bir dänüm noktasiydi. Öte yandan, belki çogu ülke 1860'li yillarm çalkantilarmdan sonra almak ihtiyacmi hissettikleri ve devlet adamlari yeni düzen soluk bir içinde ihtiyatla hareket ettikleri için, 1871'den sonraki 10-12 yilm diplomasi tarihi, bir istikrar arayigmin anlatumdir. Biri iç savag sonrasmdaki yeniden yapilanma ile, äbürü de Meiji Devriminin yan etkileriyle ugragtigindan ne Birlegik Devletler ne Japonya, bir parçasi degildi; sistem de zaten daha önce oldugundan da çok Avrupa merkezliydi. Artik yeniden biçimlendirilmig bir tür "Avrupa pentargisi" vardi ama dengeler 1815'ten sonra geçerli olanlardan hayli degigikti. Bismarck yönetimindeki Prusya-Almanya, daha önce hep en zayif olan Prusya'nin yerine artik Avrupa'nm en güçlü ve etkili devletiydi. Yeni bir güç daha, birlegik
dar
-
"sistem"in
235
Îtalyavardi;
ancak
ekonomik geriliginden (özelliklede kömürü olmamasindan) dogan çaresiz durumu yüzünden, büyük güçler ittifakina hiçbir zaman dogru dürüst kabul edilmemisti; üstelik Avrupa diplomasisi içinde ispanya ya da Isveç gibi devletlerden açikça daha önemli oldugu halde? Italya'mn yaptigi gey Akdeniz'deki ve Kuzey Afrika'daki iddialarin-
dan dolayi Fransa'nm dikkatini dagitarak ve Almanya'ya gelecekte yararli bir ittifak imkâm sunarak, giderek daha büyük ölçüde Fransa ile rekabete girmek oldu; ikinci olarak da, Viyana'ya kargi yaptigi özgürlük savaglari mirasi ve Bati Balkanlardaki kendi emelleri yüzünden Italya, Avusturya-Macaristan'a da sikmti veriyordu (en azindan Bismarck'in bu gerginlikleri 1882 tarihli "Üçlü Ittifak"i içinde gidermesine kadar). Bu da pu demekti ki, Almanya'nm yükseligi sirasinda baglica iki durumundaki Avusturya-Macaristan ve Fransa'nm ikisi de, çabalarini tam olarak Berlin üzerinde yogunlagtirmayacaklardi çünkä arkalarmda (fazlagüçlü olmasa da) dinç bir Îtalya vardi. Bu gerçek Avusturyahlarin Almanya ile .barigip, sonuçta bir yari-uydu haline gelmelerini güçlendirirken, gu sonucu da yaratti, Berlin'e kargi ilerde yapilacak herhangi bir mücadelede Fransa'nm daha büyük olan ulusal gücünü ve müttefik olarak degerini belirleyecek gey" bile, güneyde yer alan, dügmanca ve ne yapacagi önceden belli olmayan Îtalya'mn varligiydi. Fransa soyutlanip, Avusturya-Macaristan yildirihnca Güney Al-
Avusturya-Almanya-Îtalya
"kurban"
devletler" de kendi ulusal birimleri içinmanya ve Îtalya'daki de eriyince," Almanya'nin daha da büyümesine engel olabilecek bagimgüçler, Rusya ve Büyük Britanya kalmigti. Gladstone'un siz ülke içi reformlara agirhk verme politikasi ile .(1868-1874) Disraeli'nin ulkenin "Imparatorluk" ve "Asya" çapmdaki kaderinin önemini vurgulayan politikasi arasmda gidip gelen Îngilizyöneticileri için, Avrupa dengesi sorunu çogu kez pek de acil görünmüyordu. Durum Rusya için herhalde böyle degildi; Rusya'da Sansölye Gorchakov ve benzerleri, yanagma-devletleri olan Prusya'nm güçlü bir Almanya'ya dänügmesini içlerine sindirememislerdi; ancak bu tür duygular St. Petersburg ve Potsdam saraylari arasinda 1871'den sonra hanedanlar ve ideolojiler açisindan var olan yakmhkla, Rusya'nin Kirim Savagino getirdigi yikimlardan sonra hâlâ giddetle duydugu toparlanma ihtiyac1yla, Ruslaçikarlarma Balkanlar'daki saglayabilme Berlin'in destegini umuduyrm la ve orta Asya'ya olan ilginin yeniden canlanmasiyla da karigiyordu. Ancak, genel olarak bakildigmda, kanat kuvvetlerin Ortabati Avrupa meselelerine karigma ihtimali büyük ölçüde Almanya'mn kendisinin neler yapacagina baghydi; eger ikinci Alman Reich'i artik doyma noktasina gelmig bir güç olarak görülebilirse, ige karigmaya elbette gerek yoktu." "tampon
"kanat"
|
236
l
Bismarck'in kendisi 1871'den sonra böyle bir güvence vermeye fazlasiyla istekliydi; çünkü milyonlarca Avusturyali Katoligi de içine alan Avusturya-Macaristan imparatorlugunu yok eden ve Almanya'yi kin durumda dolu bir Fransa ile kugkucu bir Rusya arasinda soyutlanmig gross-deutscher ("Büyük Alman") devleti kurmayi hiç isbirakacak bir temiyordu.2" Bu yüzden, ideolojik dayampmasmi ("cumhuriyetçi" Fransa'ya karyi) vurgulayan ve ayni zamanda Balkanlar'daki bazi Avusturya-Rusya çikar çatigmalarmi gideren, yari-ittifak niteligindeki Üç Imparator Ïttifakmm (1873) kurulugunu sürdürmek Bismarck'a çok dabir savag belirtisi"ne ha güvenli bir yol gibi görünüyordu. Ve, yol açan 1875 bunalimi sirasinda, Alman Hükümetinin Fransa'ya kargi önleyici bir sava; açmayi dügünebilecegini gästeren igaretler ortaya çiktiginda, gelen hem Londra'dan hem de (özellikle)St.Petersburg'dan uyarilar, Bismarck'i Avrupa dengesinde bundan sonra yapilacak herhangi bir degigikligin güçlü bir muhalefetle kargilaçacagma inandirmigoldugu kadar dig diploti." Böylece, Almanya iç politika sebepleriyle masi sebepleriyle de, 1871'de belirlenen sinirlar içinde --kimi tarihçilerin dedigi gibi bir güç" olarak- kalmig ve bu durum, askeri-smai geligimi ve bir Bismarck sonrasi yönetimin politik emelleri, kendisini mevout toprak düzenini sorgular duruma bir kez daha getirinceye kadar böylece sürmügtür." Ancak bu degigimi izlemek bundan sonraki bölüme epey girmemizi gerektirecek. 1870'li yillardan 1880'li yillara dogru uzanan dönem boyunca, Bismarck'm kendisinin yurüttügü diplomasi artik Alman çikarlari için mutlaka gerekli gördügu statükonun korunmasim sagladi. Türkler Bulgarlarla çatiginca Rusya'mn buna askeri harekâtla kargilik vermesi, tüm dikkatleri Ren'den Ïstanbul'a ve Karadeniz'e çekmigtir. meselesi" 1876'da yeniden Böylece baglangiciçok eskilere giden sertleçme girmig ve bu durum gansälyenin bu çabasina kisagamasma Surasida bir gerçekti ki, bunahmm 1878'in men yardimci olmugtur." bagmda pekâla mümkün göründügü gibi, tam anlamiyla bir Büyük Güç izin verilse apagi Tuna ya da savagma dänügecek biçimde tirmanmasina ÇanakkaleBogazinda savaç çikmasi Almanya için bile tehlikeli olabilirdi. Ama Bismarck'm tüm.güçleri Berlin Kongresinde uzlagmaya gätürearaci" rolündeki diplomatik bagarisi, bunahmm rek oynadigi ulagmasi için sürdürülen baskilart güçlendirmig ve bariççi bir çäzüme sahip oldugu merkezi Almanya'mn o strada Avrupa meselelerinde dengeleyici- konumun bir kez daha altim çizmigtir. Ama 1876-1878 Dogu Bunahmi Almanya'nm nispi konumunda da epey etkili oldu. Küçük Rus donanmasi Karadeniz'de Türkler kargismda bagarih bir performans gösterirken, Rus Ordusunun 1877 sefergerçekten etkili olmadileri Kirun Savagi ardmdan yapilan reformlarm "ufukta,
"yari-hegemon
"dogu
"dürüst
-ve
237
gim ortaya koymugtur. Cesaret ve sayi üstünlügü Ruslari sonuçta Türkler kargisinda hem Bulgaristan hem Kafkas harekât alanlarmda zafere gätürmügtü ama mevzilerinin kegfinde son derece yeeggüdüm tersiz kalindigina,- birlikler arasinda bulunmadigma ve üst kumanda düzeyinde kargaça olduguna"* iligkin örnekler fazlasiyla vardi; Ingilizlerin ve Avusturyahlarm Türklerin yanmda yer alarak müdahalede bulunma tehditleri de iflas ihtimalinin göründügünü bir kez daha anlayan Rus yönetimini, 1877 sonunda taleplerinden ädün vermeye razi olmak zorunda birakmigtir. Rusya'daki Pan-Slavlar Bismarck'i sonradan bu küçültücü ädünlere resmiyet katan Berlin Konfebile, St. Petersburg seçkinleri arasmda ransim denetlemekle suçlasalar pek çok kimsenin Berlin'le iyi sürdürme geregini. her zamankinden daha iyi bildikleri de bir gerçekti bunlar, 1881'de gözden geçirilmig bir Üç I-mparator anlagmasma yeniden girmenin bile gerekebi1eceginin farkmdaydilar. Bunun gibi, Viyana da bunalimm doruga ulagtigi 1879'da, Bismarck'in kurdugu denetim sisteminden ayrilacak gibi oldugu halde, bir sonraki yil gizli olarak gerçekleptirilen Avusturya-Alman ittifaki, onu gene ipleri elinde tutan Almanlara baglamig, ayni gey daha sonra 1881 tarihli Üç Imparator Ittifaki ve Berlin, Viyana¯ve Îtalya arasinda 1882'de yapilan ÜçlüÎttifak yüzünden de olmugtur. Üstelik,tüm bu anlagmalarin imza atan devletler üzerinde; onlari Fransa'dan uzaklagtirip, bir ölçüde Almanya bagimliligina sokma etkisi de olmugtur." Nihayet, 1870'lerin sonlarinda olanlar ingilizlerleRuslar arasinda Yakindogu ve Asya'da öteden beri süren ve bu güçlerin ikisini de Berlin'den kendilerine yarar saglayan bir tarafsizhk beklentisi egilimine sokan rekabeti bir kez daha vurgulamig ve kamu -dikkatini Alsace-Lorraine ve orta Avrupa'dan daha da ötelere çevirmigtir. Bu egilim, 1880'li yillarda meydana gelen bir dizi eylemin Fransa'nm Tunus'u almasi (1881), Ingilizlerin Misir'daki mudahalesi (1882), Afrika'mn tropikal bölgeleri için toplu ve Afganistan konusunda bir Ingiliz-Rus Savagi tehditinin tekrar belirmesi (1885) "Yeni Emperyalizm"in bagladigina igaret etmesiyle daha da güçlendi.2°' Bati sömürgeciliginin böylece yeniden patlak vermesinin daha uzun vadedeki etkileri, Büyük Güçlerden çogunun konumunu esastan degigtirecekti; ama kisa vadedeki sonuç, Almanya'mn Avrupa içindeki diplomatik nüfuzunu vurgulamak ve böylece de Bismarck'in statükoyu koruma çabalarina yaramak olmugtur. Bismarck'm 1880'li yillarda kotardigi ve ahgilmadik ölçüde dolambaçli olan bu anlagmalar anlagmalar düzeni, kalici bir isve kargi tikrar saglayacak gibi degildi ama Avrupa güç1eri arasmda en azmdan yakm bir gelecek içinde barigin egemen olmasini güvenceye almig goru"dügman
.iligkiler
--
-
"kapigma"
-
nüyordu.
I
I i 1
I
238 i
I
I
SONUÇLAR Amerikan Iç Savagi önemli bir istisna olarak dügünülürse, 18151885 döneminde uzun süreli, kargilikli olarak yipratici askeri mücadeleler olmadi. Bu çagdaki daha ufak çaph savaglar, sözgelimi 1859 tarihli Fransa-Avusturya çabgmasi ya da Ruslann 1877'de Turkiye'ye yaptiklari saldiri, Büyük Güç sistemini pek etkilemedi. Daha önemli savaglar bile kimi yönlerden smirli kaldi: Kirim Savagi esas olarak bälbir savagti ve Ïngiltere kaynaklarim tumuyle kullanmadan sona ermigti; Avusturya-Prusya savaglari da bir mevsimlik ve Fransa-Prusya çarpismalardan sonra bitti - bunlar, 18. yüzyilm çok daha uzun süreli çatigmalariyla dikkat çekici bir zitlik olugturmaktadir. O halde, askeri strateji üstatlarmm ilerki yillara iligkin olarak hayal ettikliderlerin ve 1eri Büyük Güç mücadelelerinin, hizla vurup yere indiren 1870'deki giolmasina gaçoamak gerek bi a la Prusse zaferler getirecek mücadeleler seferberlik programlarmin, demiryollarmin ve hizla gerçeklegtirilecek saldirilar için genelkurmay planlarmm, seri ateç eden silahlarm ve toplu kisa-dönem ordularmm, bir araya getirildiklerinde, dügmani birkaç hafta içinde ezecekleri mücadeleler. Seri ateg eden silahlarm dogru dükullamldiklari zaman saldiri harbinden çok savunma harbine yararh olacagi o zaman henüz anlagilmamisti; anlasilmayan bir bagka gey yazik de ne ki, Amerikan Iç Savaginm gelecege iligkin olarak verdigi igaretlerdi: Birbirleriyle bagdagmayan popüler ilkeler ve genig bir arazi bir araya gelince, bu dönemde Avrupa'da olan kisa süreli ve sert çatigmalarin hepsinden çok daha uzun ve kryastya bir çatigmaya ortam saglanmigti. Ancak bu savaglarm hepsi de Tennessee Vadisinde ya da Bohemya Ovasinda, isterse Kirim Yanmadasmda ya da Lorraine'nin düzlüklerinde yapilsm- u tek genel sonuca igaret etmekteydiler. Yenilgiye ugrayan güçler, 19. yüzyilm ortalarinda gerçeklegen devrim"i silahlar edinemeyer, ordular benimsemeyi bagaramayan, yeni büyük seferber edip bunlari donatamayan, demiryollari, buharh gemi ve telgrafm sundugu geligmig ulagtirma imkânlarmi ve silaMi kuvvetlerin bakiverimli bir sanayi tabanmi kullanamayan güçlerdi. Bu mini saglayacak çatigmalarin hepsinde kazanan taraflarin generalleri ve ordulari muharebe meydamnda zaman zaman çok ciddi potlar kirmiglardi - ama bunlar, kazananlarm yetigmig insangücü, ikmal maddeleri, teykilatlanma ve ekonomik taban açismdan sahip olduklan avantajlari silecek gibi olma-
gesel
-
.rüst
-ister
"a'skeri
miyti.
Bu noktadan, yaklagik 18 60'tan sonraki däneme iligkin son ve da-ha genel nitelikli bir dizi yoruma geçebiliriz. Bu bölümün bagmda da igaret edildigi gibi, Waterloo Savaçmi izleyen yanm yüzyila özelligini ve239
ekonominin kesintisiz olarak gelisimi, sanaren geyler, bir uluslararasi yideki ilerleme ve teknik alandaki degigiklikler sayesinde genig çapli verimlilik artiglari, Büyük Güç sisteminin nispi istikrari ve yalmzca belirli bir bölgeyle smirh ve kisa sureli savaglarm yapilmasidir. Buna ek olarak, ordu ve donanma silahlarmda bir ölçüde yenilegme olmugsa da silahh kuvvetler içindeki geligmeler, hem Sanayi Devriminin hem de yapisal-politik degigimin etkilerine açik olan sivil hayattaki geligmelerin yaninda çok önemsiz kalmigtir. Bu yarim yüzyilhk degigim döneminden en kärh çikan ingiltere olmugtu; Ingiltere, muhtemelen 18 60'larda hem verimlilik gücünün, hem dünya üzerindeki nüfuzunun doruguna çikti (ancak ilk Gladstone Hükümetinin yürüttügü politikalar, bu gerçegi örtme egilimindeydiler). En zararli çikanlar ise Avrupa digi dünyamn, Bati'nm smai mamullerine de askeri saldirilarma da kargi koyamayan sanayilegmemig köyü toplumlariydi. Aym temel sebeple, Avrupali Büyük Güçler arasinda daha az sanayilegmig olanlar da -Rusya, Habsburg Ïmparatorlugu-änceki yerlerini kaybetmeye baglamiglar ve birligini yeni saglamig bir ulus olan Îtalya da, hiçbir zaman gerçek anlamda ilk siçikamamigti. raya Üstelikbu geligmeler, 1860'li yillarda baglayarak yogunluk kazanacakti. Dünya Ticaret hacmi, bundan da önemlisi dünya imalat verimi-
büyümesi hizla artti. Eskiden ingiltere ile kita Avrupasi ve Kuzey Amerika'nm belirli bälgeleriyle simrh olan sanayilegme, bagka yänleri de degigtirmeye bagliyordu. Sanayilegme, özellikle, 1870'te zaten dünya sanayi üretiminin yüzde _13'üne sahip olan Almanya ile, daha o zaman bile toptan üretimin yüzde 23'ünü elinde tutan Birlegik Devletlerin durumlarim güçlendirmekteydi."" Böylece, 19. yüzyihn sonlarmda belirmekte olan uluslararasi sistemin baghca özellikleri, çimdiden fark edilir hale gelmisti ama burlari taniyabilen pek az gözlemci. vardi. Öte yandan 1815 sonrasi Avrupa Anlagmasi sisteminin oldukça istikrarh Pentargisi dagilmaktaydi; bunun da sebebi, yalmzca üyelerin 1860'll yillarda - birkaç onyil öncesine göre birbirleriyle savagmaya daha çok istekli olmalari degil, ayni zamanda bu devletlerden kimilerinin öbürlerinden iki ya da üç kat daha güçlü olmalariydi. Öte yandan Avrupa'nm çagdag sanayi üretimi üzerindeki tekeli de Atlantik'in öbür yakasinda kirilmaktaydi. Buhar gücü, demiryollari ve elektrik ile äbür çagdaglagma araçlari, bunlari benimseme istegi ve özgürlügü olan her topluma yarar
·
nin
.
saglayabilirdi.
Bismarck'm Avrupa diplomasisine egemen oldugu 1871 sonrasi dönemde büyük çatigmalarm çikmamasi, 1850'li ve 1860'h yillarm çatlaklarmdan sonra yeni bir dengenin kurulmuy oldugu izlenimini verebilirdi. Ancak ordularm, donanmalarm ve digigleri bakanhklarinin dünyasmdan uzaklarda, çok ötelere uzanan sanayi ve teknoloji geligmeleri 240 i
I
oluyor ve bunlar global ekonomik
dengeleri hiç olmadigi kadar büyük bir hizla degigtiriyordu. Verimlilik/sanayi tabanmdaki degigikliklerin, Büyük Güçlerin askeri kapasiteleri ve diç politikalari üzerinde etki ya-
ratmalari
çok uzun zaman almayacakti.
I
241
·
·
mm....amm.mi
_&...41
I.
I
I
BÎR DÜNYANIN DOÖUSU VE "ORTA GÜÇLER"lN BUNALIMI: BIRINCÏBÖLÜM, 18 85-1918
IKI KUTUPLU
I
kismda, dünyadaki Büyük Güç1er daha ufak birkaç devletin de katilimiyla, Batt Afrika ve Kongo'daki ticaret, denizcilik ve sinir konulari ve daha genel olarak da Afrika'mn fiili iggaline iligkin ilkeler üzerinde görüg birligine varma çabasiyla Berlin'de bir araya geldiler.1 Pek çok yänden ve Berlin Bati Afrika Konferansi, simgesel olarak, global meselelerde eski Avrupa egemenligi döneminin doruk noktasi gibi gärülebilir. Japonyakonferansin üyesi degildi; hizla çagdaglagmakla birlikte, Bati'nin gözünde hâlâ garip ve geri bir ülkeydi. Buna kargi Birlegik Devletler Berlin Konferansmda vards, çünkü Washington burada ticaret tartigilan ve denizeilik konularmi Amerika'nin ülke dqi çikarlariyla baglantih görüyordu;2 ama öteki yönlerden, Birlegik Devletler çogunlukla uluslararasi sahnenin digmda kalmigti ve Avrupah Güçlerin Washington'daki diplomatik temsilcilerinin rutbesini, ortaelçiden büyüänce olmamigti büyükelçilik birinci sikelçiye yükseltmeleril892'den mf ülke olmanin igaretiydi. Rusya da konferansda hazir bulunuyordu; ancak Rusya'nm Asya'daki çikarlari oldukça büyükken, Àfrika'da kayda deger bir çikari yoktu. Aslmda konferansa davet edilecek ikinci listedeki devletler arasmda yer allyordu3 ve genellikle ingiltere karpsmda Fransa'ya destek vermekten öte bir rolü olmadi. Bäylece meselelerin agirhk noktasi Londra, Paris ve Berlin arasmdaki ili ki üçgeniydi ve Bismarck en büyük önemi tagiyan orta noktada bulunuyordu. Gezegenimizin kaderi gene, bundan önce yüzyih açkm bir süredir belirlendigi yerde belirleniyordu: Avrupa'daki elçilik bürolarmda. Hiç kugku yok ki, konferansta Kongo havzasi yerine Osmanli Împaratorlugunun gelecegi belirleniyor olsaydi, Avusturya-Macaristan ve Rusya gibi ülkeler daha büyük bir rol oynarlardi. Ancak, bu gene de, o siralar tartigilmaz olarak görülen gu gerçegi inkâr etmek olmazdi: Avrupa'mn dünyano merkezi oldugu gerçegini. Rus Generali Dragimirov'urf gu säzleri de ay-
1884-1885
-
243
"Uzakdogu'yu ilgilendiren konular Avrupa'da ni däneme rastlamaktadir: karara baglanir."' Bundan sonraki üç yil içinde Büyük Güç tarihi içinde gerçekten de kisa bir süredir- ayni Avrupa kitasi kendi kendisini parçalayacak ve birkaç üyesi çökme noktasma yaklaçacakti. Bir 30 yil daha geçtikten sonra ise sona ulayilmig olacakti; kitamn büyük bir bölümu ekonomik yikima ugrayacak, kimi yerleri harabeye dönecek ve bizzat Avrupa'nm gelecegi, Washington ve Moskova'daki karar mercilerinin elinde -bu,
olacakti.
yikimi ve periçanligi 1885'te Avrupa'nm 60 yil sonra ugrayacagi kimsenin tam olarak änceden tahmin edemedigi açiktir; ama, su da vardi ki, 19. yüzyilm sonunda keskin görüglü pek çok gözlemci dünya gücü dinamiginin gittigi yönü hissediyordu. Aydmlar ve gazeteciler basta olmak üzere, günün politikacilari da konugmalarinda ve yazilarmda kaba bir Darwinci mücadele dünyasmda bagari ve bagarisizliktan, büyüme Dahasi, gelecekteki dünya düzeninin dave gerilemeden söz ediyorlardi. ha o zamandan belli bir biçim aldigi, en azindan 1895 ya da 1900'de
görülüyordu.' Bu kehanetlerin en belirgin özelligi de Tocqueville'in Birlegik Devletler ve Rusya'mn, gelecegin iki büyük Dünya Gücü olacaklarma iligkin dügüncesinin yeniden ortaya çikmastydi. fšeklenebilecegi gibi bu dügünce, Rusya'mn Kirim felaketine ugradigi ve 1877 savagmda Türki-
ye kargismda siradan bir görünüm sergiledigi zaman ve Amerikan Iç Savagi ile bunu izleyen kendine dönük, yeniden baymdirlagma ve bati yänünde genigleme döneminde gözden dügmügtü. Ancak 19. yüzydm sonuna gelindiginde, Amerika'nm sanayi ve tarimda gösterdigi geniëleme ile Rusya'mn Asya'da gerçekleptirdiši askeri genigleme, çegitli Avrupali gözlemcilerin 20. yüzyihn dünya düzenine, o günkü deyimle, eli kamçih Rus ve cüzdani çigkin Amerikalmm egemen olacagi yolunda bir kaygi duymalarma yol.açiyordu.' Belki neomerkantilist-ticaret görüglerinin bariççil, Cobdenci global serbest-ticaretçi gärüge baskm çikmasmdan dolayi, degigen ekonomik .gücün, ayni zamanda politika ve toprak degisiklikler doguracagini ileri surme eşlimi de öndüzeni alanlarmda oranla çok daha büynktu. Genellikle ihtiyath bir kimse olan ingiceye liz Bagbakam Lord Salisbury bile 1898'de, dünyanin ve "yagayan"
mekte
olan"
"öld
i
güçlere bölündügünü kabul ediyordu.'
Çinlilerin18941-895'te Japonlarlayaptiklari savagta aldiklari yeni yenilgi, Îspanya'nm kisa süreli 1898 çatigmasmda Birlegik Devletlerce dügürüldügü küçültücü durum ve Fransizlarm yukari Nil'de Fashoda olayi (1898-1899)yüzünden Îngilizler kargisinda geri çekilmeleri, hep güçlü olanm ayakta kalmasi" ilkesinin hayvan türlerinin oldugu kadar uluslarin kaderini de belirledigi biçiminde yorumlandi. Büyük Güç mücadeleleri ar"en
244
I
I
'
, '
tik 1830'da, hatta 1860'ta oldugu gibi yalnizca Avrupa'daki sorunlar yuzünden degil, dünya üzerine yayilmig pazarlar ve topraklar yüzünden de çikiyordu. Ancak, eger Birlegik Devletler ve Rusya .yüzölçümleri ve nüfuslari ile gelecegin Büyük Güçleri arasma girmek durumundaysalar, onlara yani en gekimler eglik edecekti? "Üç Dünya imparatorluguteorisi" ancak da kimi ulus güçlü üçünün hesaplara nig ve en devletlerinden (ya pek yolundaki är.e, dördünün) bagimsiz kalacaklari yaygin görüg çok imparatorluk devlet adamim meggul etmigti." Ingiltere Sömürgeler Bakani olan JosephChamberlain 1897'de yaptigi bir konugmada dinleegilimi, tüm gücü yicilerine "Bana öyle geliyor ki," diyordu, eline birakmaktir; küçük kralhklar ise büyük imparatorluklarm olmayanlarAmiikincil ve alt siraya dügüyor görünmektedirler. israrla donanma büyük kurmanm Albir ral Tirpitz Kaiser Wilhelm'e manya için hayati bir önem tagidigim, çünkü ülkenin bäylece "Dört -
-
-
"zamanm
-ilerici
."'
.
.
Dünya Gücü"nden (Rusya, Îngiltere, Amerika ve Almanya) biri olabilecegini söylüyordu? Monsieur Darcy'nm uyarisi Fransa'nm da üst katgitmeyenler geri giderlara çikmasi gerektiši yolundaydi, çünkü ler, geri giden de alta gider."" Yerlerini çoktan bulmuy güçler ingiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan için konu, uluslararasi statükoya yökargisinda konumlarim koruyup koruyamayacaklanelen yeni tehditler riydi. Yeni güçler Almanya, Ìtalya ve Japonyaiçin ise konu çok geç olpolitikasi özgürbir atihm yapmak, Berlin'in deyimiyle "ileri
"dünya
'madan
lügü"ne ulagip ulaçamayacaklarmi
görmekti.
üyesinin 19. yüzyil sona ererken bu tür dügüncesöylemek herhalde gerekli degildir. getirmedigini saplanti haline leri çok sorunlarla toplumsal fazla ilgiliydiler. Çogu daha ülke içi Çoklari ideallerine bašh kaldi." kimse liberal, laissez-faire'ci bariççu igbirligi askeri çevreier ve emperyalist Blinunla birlikte yönetimdeki seçkinler, rekabeti, kuvvet kullammmi ve mücadeleyi, degigikligi, kuruluglarda ulusal kaynaklarm devletin gücunü arttirmak üzere tegkilatlanmasmi egemendi. Yerkürenin daha az geligmig vurgulayan bir dünya gärügu bölgeleri hizla bölünüyordu; ama bu, igin ancak baglangiciydi; jeopolitik uzmani Sir Halford Mackinder biraz daha toprak ilhakmdan sonra çagdag devletlerin' ana amacimn yayilmacihk olmaktan çikip yeterlik ve "Daha genig cogülke içi kalkinma olmasi gerektigini ileri sürüyordu. rafi ve daha genig tarihsel sonuç1ar arasmda" eskiden oldugundan çok daha yakm bir kargilikli iligki olacakti;" bir bagka deyigle, yüzölçümü koguluyla, ulusve nüfus, bu kaynaklardan dogru dürüst yararlanmak lararasi dengelere daha isabetli bir biçimde yans1yacakti. Yüz milyonlarca käylüsu olan bir ülkenin pek bir änemi olmayacakti. Öte yandan çagday bir devlet bile eger yeterince genig bir sanayi ve verimlilik tabani
Însan soyunun her
245
üzerine oturmami sa sönük kalacakti. Ingiliz emperyalist Leo Amery, "Bagarili olan güçler en büyük sanayi tabarma sahip güçler olacaktir" uyarismi yapiyordu. "Sanayi gücü, bulug ve bilim gücü olan kipiler bag-
kalarim alt etmeyi
bagaracaklardir."I*
O Bir sonraki yarim yüzyilin uluslararasi meselelerinde olup bitenler, çogunlukla bu tür tahminlerin dogru çikmasi yönünde geligmigtir. Avrupa'nin hem içinde hem diginda, güç dengelerinde dramatik degigiklikler meydana geldi. Eski imparatorluklar çöktü, yenileri ortaya çikti. 1885'in çok kutuplu dünyasmm yerini, daha 1943'te iki kutuplu bir dünya aldi. Uluslararasi mücadele giddetlendi ve 19. yüzyilm smirli çatigmalarmdan tümüyle farkli savaglarm patlak vermesine yol açti. Sanayi verimliligi, bilim ve teknolojiyle birlikte, ulusal kudretin çok daha hayati bir unsuru haline geldi. îmalat sanayii üretiminin uluslararasi paylarinda meydana gelen degigiklikler, askeri gücün ve diplomatik nüfuzun degigmekte olan uluslararasi paylarina da yansidi. Kigiler hãlâ önemliydi Lenin'in, Hitler'in ve Stalin'in yüzyihnda kipilerin önemli olmadiklarini söyleyebilirdi?- ama güç politikasindaki änemleri yalmzca, büyük bir devletin verimlilik güçlerini denetlemeyi ve yeniden teykilatlandirmayi bagarmalarmdan geliyordu. Ve Nazi Almanya'smin -kim,
kaderinin de ortaya koydugu gibi, dünya gücü için sinav olan savag, liderinin hirsla istediklerine ulagmasim saglayacak smai-teknik güce, dolayisiyla da askeri silahlara sahip olmayan tüm uluslan acimasizca hiçe sayiyordu.
Bu 60 yildaki Büyük Güç mücadelelerinin kaba hatlari, daha 1890'larda belirmeye baglasa da, tek tek ülkelerin bagarisi ya da bagarisizhgi daha sonra belirlenecekti. Surasi açikti ki, çok gey bir ülkenin imalat verimini sürdürüp sürduremeyecegine ya da artinp artiramayacagma baghydi. Ama pek çok gey de her zaman oldugu gibi cografyanm degigtirilemez gerçeklerine bag;hydi. Bir ülke uluslararasi bunahmlarm merkezine mi yakindi, yoksa kenarmda mi yer ahyordu? Istilaya kargi güvenli miydi? Ayni anda iki ya da üç yöne bakmak zorunda miydi? Ulusal kenetlenme, yurtseverlik ve devletin kipiler üzeriiide uyguladigi denetimler de .önemliydi; bir toplumun sava; sikmtilarina dayat11p dayanamamasi iç yapisma çok baghydi. ittifak politikalarma ve kararlarina da olabilirdi. Bir ülke genig bir ittifak blokunun parçasi olarak mi yoksa tek bagma mi savagiyordu? Savaga baglarda mi, yansinda mi girmigti? Önceleritarafsiz olan öbür güçler savaga, karvi tara.bagh
fin yaninda mi katilmiglardi? Bu tür sorular guna igaret etmektedir ki, kutuplu bir dünyanm doguçu ve güçler'in bunahmi"na iligkin olarak yapilacak dogru dü"iki
'orta
246
I
bir çözümleme birbirinden ayri ama etkilegim halinde olan üç sebep-sonuç düzeyini hesaba katmak zorundadir: Birincisi, birtakim devletler maddi açidan daha çok (ya da daha az) güçlü hale gelirken, askerismai verimlilik tabaninda olugan degigiklikler; ikincisi, tek tek her devletin dünya dengelerinde meydana gelen bu tür daha genig degigikliklere gösterdigi tepkiyi etkileyen jepolotik, stratejik ve sosyokültürel sebepler savaglarmdaki ve üçüncüsü, 20. yüzyil baglarmda çikan büyük ortakhk bagari ya da bagarisizligietkileyen diplomatik ve politik degigiklikler. rüst
DEÖζEN DÜNYA KUVVETLERIDENGESÎ Dünyada olup bitenlere bakan fin de siècle* gäzlemcileri, ekonohizlandigi, bu yüzden de, mik ve politik degigikliklerin temposunun sallantili bir durumda oldugu uluslararasi düzenin änceye göre daha konusunda görüg birligi içindeydiler. Güç dengelerinde istikrarsizlik ve çogu kez de savag getiren degigiklikler her zaman olmustu. Thucydides Peleponnez Savaginda "Savagi kaçinilmaz yapan, Atina'nm gücünun büyümesi ve bunun Sparta'da yarattigt korkuydu"" diyordu. Ancak 19. yüzyilin son çeyreginde Büyük Güç sistemini etkileyen degigiklikler, önceye göre daha yaygm ve genellikle daha hizh bir biçimde gerçeklegbuharh gemiler, demekteydi. Dünya ticaret ve ulagtirma agi sayesinde makineleribilim matbaa miryollari, modern ve teknolojideilerlemeler, birkaç yil ki atthmlar ya da imalat sanayii üretimindeki yeni Gilerist ·ve içinde bir kitadan öbürüne geçebilecek ve aktarilabilecekti. Thomas'in 1879'da ucuz fosforik cevherleri çelige dönügtürecek bir yol bulmalarmdan beg y11 sonra, bati ve orta Avrupa'da 84 dönügtürücu çaligir durumdayd? ve bu yöntem Atlantik'in öbür yakasma da ulagayrt paylamigti. Ortaya çikan, sonuç, uluslarm çelik verimindeki rmda görülen degigiklikleri aglyordu; askeri potansiyelde de önemli bir -telgraf,
sayri
degigiklige igaret etmekteydi. Daha önce de gärdügümüz gibi, askeri potansiyel askeri güç1e ayni cografi güveney degildir. Bir ekonomi devi, politik kültüründen ya da tercih edebilir; olarak askeri öte yankalmayi bir cuce liginden dolayt, dan ekonomik kaynaklari büyük olmayan bir devlet de, bunlari gene de öyle bir biçimde düzenler ki, muazzam bir askeri güç haline gelebilir. "Ekonomik kudret=askeri kudret" biçimindeki basit denklemin istisnalari, bagka zamanlarda oldugu gibi, bu dänemde de vardir; bunlar agasavaglar döneminde Ancak çagdag, sanayilegmig gida tartigilacaktir. ekonomiyle strateji arasmdaki baglanti daha siki bir hal altyordu. 1880'li yillarla ikinci Dünya Savagi arasmdaki uluslararasi güç dengele*
Fin de siècle: 19. yüzyd
sonu.
- ç.n. 247
rini etkileyen uzun vadeli degigiklikleri anlayabilmek için ekonomik verilere bakmak gerekir. Bu veriler, bir ülkenin sava; potansiyelini degerlendirmek dügüncesiyle seçilmigtir ve dolayisiyla, bu yönden yarari daha az olacak birtakim iyi bilinen ekonomik endeksleri* ige katmamak-
tadir.
Nüfus büyüklügü hiçbir zaman tek bagina güvenilir bir güç göstergesi degildir; ama Tablo 12, Rusya ve Birlegik Devletlerin en azmdan nüfus bakimmdan nasil öbürlerinden farkh türde birer Büyük Güç 01duklarmi ve Almanya ile (sonradan) Japonya'ninnasil digerlerinden biraz uzaklagtiklarmi göstermektedir. TABLO
Î2
OÜÇLERÏN TOPLAM NÜFUSLARI, 1890-1938"
(milyonolarak) 1 2 3 4 5 -
6 7 8
Rusya Bir. Dev. Almanya
AvusturyaMacaristan
Japonya Fransa Britanya
Italya
1890
1900
1910
1913
¯1920
1928
1938
116,8 62,6 49,2
135,6 75,9 56,0
159,3 91,9 64,5
175,1 97,3 66,9
126,6
150,4 119,1 55,4
180,6 138,3 68,5
2 4
42,6 39,9 38,3 37,4 30,0
46,7 43,8 38,9 41,1 32,2
50,8 49,1
52,1 51,3 39,7 45,6 35,1
62,1 41,0 45,7 40,3
72,2 41,9 47,6 43,8
3 7 5 6
39,5 44,9
34,4
105,7 42,8
1
--
55,9 39,0 44,4
37,7
Ancak Tablo 12'de sunulan ham verileri etme"nin iki yolu vardir. Birincisi, bir ülkenin toplam nüfusunu, bu nüfusun.kentsel alanlarda yagayan bölümü (Tablo 13) ile kargilagtirmaktir; çünkü bu çogu kez, sinai/ticari çagdaylagmanin önemli bir gästergesidir; ikincisi olarak ahnan" ise, Büyük Britanya ile (Tablo 14) karguagtirarak, bu bulgular ile kigi bagma sanayilegme düzeyleri arasinda iligki kurmaktir. Her iki iglem de son derece ögretici olmakta ve birbirlerini tak"kontrol
"ölçü
viye
etmektedir. Bu agamada,
Tablo 13 ve 14'teki rakamlarla ilgili fazla ayrmtih bir çözümlemeye girigmeden önce, kabaca birkaç genelleme yapilabilir. Kentsel nüfusun büyüklügü ve sanayilegmenin kapsami gibi ma" ölçüleri igin içine sokuldu mu, güçlerin çogunun konumu Tablo 12'ye göre önemli ölçüde degigmektedir. Rusya, hiç olmazsa 1930'lardaki sanayi geligmesine kadar birinci siradan sonuncu straya dügmekte, "çagdaglag-
*
Denizci, ticaretçi ülkelerin konumunu orantisiz olarak güçlendiren ve kendi kendine yeterligi hayli yüksek olan devletterin ekonomik gücünü yeterince vurgulamayan dünya ticaret paylari gibi.
248
I i
I
I
TABLo 13 GÜÇLERIN KENTSEL KESIM NÜFUSLARI (MÏLYON OLARAK) VE BU NÜFUSLARIN TOPLAM NÜFUSLAR ÏÇÏNDEKÏ YÜZDESI,1890-1938"
1890 1 Britanya
1900 ·
11,2
1910
13,5
1913
15,3
1920
1928
16,6
15,8
1938
17,5
18,7
5
(1)
(%29,9) (%32,8) (%34,9) (%34,6) (%37,3) (%38,2) (%39,2) (1)
(2)
(%15,3) (%18,7) (%22,0) (%23,1) (%25,9) (%28,7) (%32,8) (2)
(4)
(%11,3) (%15,5) (%20,0) (%21,0) (%35,7) (%34,4) (%30,2) (3)
(3)
(%11,7) (%13,3) (%14,4) (%14,8) (%15,1) (%15,3) (%15,0) (7)
2 Birlegik Dev.
9,6
3 Almanya 4 Fransa
14,2
5,6
8,7
4,5
5 Rusya
(8) 6 Ítalya (5) 7 Japonya (6)
8 Avusturya-
Macaristan
(7)
(%
4,3 3,6) 2,7
(%
(%
2,5 6,3) 2,4 5,6)
(% (%
6,6 4,8) 3,1 9,6)
3,8 8,6) 3,1 6,6)
22,5
12,9
5,2
(%90) (% (%
20,3
27,4
14,1
5,7
15,3
5,9
10,2 6,4) 3,8
(%
34,3 19,1
5,9
12,3 7,0) 4,1
(%
(%
45,1 20,7
6,3
4,0 3,1) 5,0
10,7 7,1) 6,5
(%
1
3
6,3
7
36,5
2
(%20,2) (5) 8,0
6
(%11,0) (%11,6) (%13,2) (%16,1) (%18,2) (6) 5,8
6,6
6,4
9,7
20,7
3
(.%10,3)(%12,8) (%11,6) (%15,6) (%28,6) (4) (%
4,2 8,2)
(%
TABLo
4,6 8,8)
-
-
14
18 80-1938" K϶ÎBASINA SANAYÎLE§ME DÜZEYLERI, (B.B.'nin 1900=100 oluguna gäre) 1880 Büyük Britanya Birlegik Devlecler
1 2 3 4 5 6 7
8
Fransa Almanya .
Ìtalya Avusturya
Rusya
Japonya
-
87 38 28 25 12 15 ¯ 10 9
1900
[100]
·
69 39 52 17 23 15 12
1913
1928
1938
115 126 59 85 26 32 20 20
122 182
157 167 73 144
82 128 44 -
61 -
20 30'
2 1 4 3 5 -
38 51
7 6
Ïngiltereve Almanya durumlarmi düzeltmektedir;
Birlegik Devletlerin sanayileymig anda älçüde hem kalabahk hem büyük bir topluma aym sahip olarak benzersiz bir nitelik kazanmasi çarpicidir. Bu dönemin baglarinda bile, Büyük Güçlerin en kuvvetli ve en zaylf olanlari arasmdaki fark, hem salt hem nispi olarak büyüktür; ikinci Dünya Savagmm hemen öncesine gelindiginde gene de çok büyük farkhhklar bulunmaktadir. Çagdaylagma süreci, tüm bu ülkelerin aym geçmesi anlamma gelebilirdi;" hepsi de güç açisindan, älçüde aym yarar sagla"açamalar"dan
yacak demek degildir. Büyük Güçler arasmdaki önemli farkhliklar sanayi verimliligine iligkin ayrmtih veriler incelendiginde daha da açikça ortaya çikmaktadir. I
I
249
Bu dönemde demir ve çelik verimi per se sanayilegme için oldugu kadar, genellikle potansiyël askeri kudretin bir göstergesi olarak da kabul edildiginden, bununla ilgili rakamlar Tablo 15'te verilmigtir. TABLo 15
GÜÇLERIN DEMIR/ÇELIK
(milyonton Birlegik Devletler Britanya
Almanya Fransa Avusturya-Macaristan Rusya
Japonya Ïtalya
-
olarak;
1890'da
1890-1938" ÜRETIMLERI, çelik uretimi)
pik demir, sonrasmda
1890
1900
1910
1913
1920
1928
1938
9,3 8,0 4,1 1,9 0,97 0,95 0,02 0,01
10,3 5,0 6,3 1,5 1,1 2,2
26,5 6,5 13,6 3,4 2,1 3,5 0,16 0,73
31,8 7,7 17,6 4,6 2,6 4,8 0,25 0,93
42,3 9,2 7,6 2,7
41,3 7,4 11,3 9,4
28,8 10,5 23,2 6,1
-
0,11
-
-
0,16 0,84 0,73
...
-
5,7 2,3 1,7
18,0 7,0 2,3
Ancak bir ulusun sanayilegmesini gösteren en iyi ölçü, belki de, modern enerji üretim biçimlerini kullanarak (yanikömür, petrol, dogal çünku gaz ve hidroelektrik, ama odun degil) yaptigi enerji tüketimidir; bu, bir ülkenin hem cansiz enerji biçimlerini kullanmak için sahip oldugu teknik kapasitenin hem de genel ekonomik büyüme egiliminin bir gästergesidir, bu rakamlar Tablo 16'da verilmektedir. TABLO
GÜÇLERÏN
16
TÜKETIMLERI,1890-19382 ENERJÏ eydegeri milyon olarak) metrik ton
(kömür Birlegik Devletler Britanya Almanya Fransa
Avusturya-Macaristan Rusya
Japonya Italya
1890
1900
1910
1913
147 145 71 36 19,7 10,9 4,6 4,5
248 171 112 47,9 29 30 4,6 3
483 185 158 55 40 41 15,4 9,6
541 195 187 62,5 49,4 54 23 11
1920
1928
1938
694
762 184 177 97,5
697 196 228 84
212 159 65 -
14,3 34 14,3
65 55,8 24
177 96,5 27,8
Tablo 15 ve 16, hem belirli dönemlerde kimi güçler için sanayi alanmda salt anlamda hizla meydana gelen äncesi Almanya'da, 1930'lu yillarda Rusya ve Japonya'da-degigiklikleri dogrulamakta, -1914
hem de Îngiltere,Fransa ve Italya'mn daha yavag bûyüme hizlarma igaret etmektedir. Bu, bir ülkenin zaman içinde bagkalarina kiyasla olan sanayileyme durumunu gästermek üzere nispi anlamda da verilebilir (Tablo 17). 250
I i
TABLo
17
GÜÇLERÏN
NÎSPÎ PERSPEKTIFLE TOPLAM POTANSIYELLERI,1880-19382 SANAYÎ (B.K. 1900=100)
Britanya Birlegik Devletler
Almanya Fransa Rusya Avusturya-Macaristan Ïtalya ¯
Japonya
1880
1900
73,3 46,9 27,4 25,1 24,5 14 8,1 7,6
[100] 127,8 71,2 36,8 47,5 25,6 13,6 13
-
1913
1928
1938
127,2 298,1 137,7 57,3 76,6 40,7 22,5 25,1
135 533 158 82 72
181 528 214 74 152
-
-
37 45
46 88
Son olarak da, bundan önceki bölümde 19. yüzyildaki dengelerle ilgili olarak dünya imalat sanayii üretimi paylarmda, daha önce yap11an çözümlemeden bu yana meydana gelen degigiklikleri göstermek üzere Tablo 18'de Bairoch'un verdigi rakamlara dönülmesi yararh olabilir. TABLO
18
DÜNYA ÏMALAT VERÏMÏNDE
NÏSPÏPAYLAR, (yuzde)
Britanya Birlegik Devletler
Almanya Fransa Rusya Avusturya-Macaristan
Ïtalya
1880-1938"
1880
1900
1913
1928
1938
22,9 14,7 8,5 7,8 7,6 4,4 2,5
18,5 23,6 13,2 6,8 8,8 4,7 2,5
13,6 32,0 14,8 6,1 8,2 4,4 2,4
9,9 39,3 11,6 6,0 5,3
10,7 31,4 12,7 4,4 9,0
-
GÜÇLERÏN KONUMU, 1885-1914
.
-
2,7
-
2,8
-
Belli bir gücüir 1913'te dünya imalat sanayii üretiminin yüzde 2,7sini elinde tuttugu, ya da bir.bagkasom Ingiltere'nin 1900'de sahip oldugu sanayi potansiyelinin yüzde 45'ine ancak 1928'de sahip oldugukargisinnu gästeren ve insani irkiltecek kadar kesin olan bu rakamlar olan nokta gudur da, yeniden vurgulanmasmda ki, belirli bir tayarar rihsel ve jeopolitik çerçeveye yerlegtirilmedikçe, tüm bu istatistikler soyut nitelikli kahrlar. Hemen hemen tümüyle aym sanayi verimine sahip olan ülkelerin Buyük Güç olarak yeterlikleri, söz konusu edilen bir toplumun kendi içindeki büyüklügü, devletin girigecegi savaglar için kaynaklarmi seferber etme yetenegi, jeopolitik konumu ve diplomasi alanmdaki gücü gibi etkenler yuzünden, gene de birbirinden çok farkli degerekebilir. bölümdeki Bu yerin sinirli olugu yüzünden, gerlendirmeler 251
I
Cornell Barnett'in birkaç yll önce Îngiltere'yleilgili genig kapsamh incelemesinde yapmayi amaçladigmi, tüm Büyük Güçler için yapmak mümkün olmayacaktir. Ancak agagida söylenenlerde Barnett'in çizdigi daha genig çerçeveye yakm kalmaya çaba gösterilmigtir; Barnett'in burada söyledigine gäre,
Bir ulus-devletin gücü asla tek bagina silahh kuvvetlerinden degil, ekonomik ve teknolojik kaynaklarmdan, dig politikasim yürütürken gästerdigi ustahktan, uzak görüglülükten ve kararlihktan, toplumsal ve politik teykilatlanmasmdan da gelir. En çok da ulusun kendinden, halktan gelir; onlarm becerilerinden, enerjilerinden, hirslarmdan, disiplinlerinden, inisiyatiflerinden, inançlarindan, mitlerinden ve hayallerinden. Ayrica tüm bu etkenlerin birbirleriyle olan baglantilarmdan da gelir. Dahasi, ulusal güç tek bagina, salt kapsami ile degil, devietin ülke dipindaki ve imparatorlukla ilgili yükümlülüklerine kiyasla ele alinmahdir; äbür devletlerin gücüne kiyasla ele alinmasi gerekir." Yüksek stratejinin yeterligi açismdan ige karigan çok çegitli konulagöstermenin en iyi yolu, belki de änce uluslararasi sisteme ri oldukça yeni katilmig olan üç ülkeye Îtalya, Almanya ve Japonya'ya
orneklerle
bakmaktir. Bunlardan ilk ikisinin birlige kavugmalari ancak 18701871'de olmugtu; üçüncüsü ise, kendi kendisine uyguladigi tecritten 1868 Meiji Restorasyonundan sonra kurtulmaya baglamigtir. Üç toplumda da yerlegik güçlerle boy ölçügmek için itici güç vardi. 1880'li ve 1890'h yillara gelindiginde, hepsi de denizaqiri bälgelerde toprak kazanmaktaydilar; ordularim tamamlamak gene hepsi, silah altmdaki üzere donanmalar olugturmaya baglamiglardi.Hepsi de çagm diplomatik hesaplari içinde önemli birer unsurdu ve en geç 1902'de, hepsi de daha eski bir gücün ittifak ortagi olmuytu. Ancak tüm bu benzerlikler, her birinin sahip oldugu gerçek kuvvet açismdan aralarmdaki temel farkhhklara agir basacak gibi degildir. 1TALYA
Îlk bakigta, birlige kavugmug bir Italyan ulusunun doguçu Avrupa dengelerinde önemli bir degigiklige igaret ediyordu. Kismen yabanci egemenligi altinda olan ve sürekli dig müdahale tehditi altmda bulunan, birbirine rakip bir surü ufak devlet yerine, 30 milyon kipiden olugan saglam bir blok vardi artik ve nüfus öylesine hizla artiyordu ki, 1914'te Fransa'nin toplam nüfusuna yaklagmigti. Ordu ve donanma bu dönemde özellikle buyük degillerdi ama Tablo 19 ve Tablo 20'de gärüldügü üzere, gene de epeyce büyüktüler. 252
I
I
TABLO
Î9
GÜÇLERÎN ORDU VE DONANMA Rusya Fransa Almanya Britanya
1880-1914" PERSONELÏ,
1880
1890
1900
1910
1914
791.000 543.000 426.000 367.000
677.000 542.000 504.000 420.000
1.162.000 715.000 524.000 624.000
1.285.000 769.000 694.000 571.000
1.352.000 910.000
246.000 216.000 71.000 34.000
346.000 284.000 84.000 39.000
385.000 255.000 234.000 96.000
425.000 322.000 271.000 127.000
444.000 345.000 306.000 164.000
891.000 532.000
AvusturyaMa.caristan
italya Japonya
Birlegik Dev.
-
TABLo
GÜÇLERÌN
Britanya
Fransa Rusya Birlegik Dev.
Ïtalya Almanya
AvusturyaMacaristan
Japonya
-
20
GEMÏSÎTONAJLARI, SAVAS
1880
1890
650.000 271.000 200.000 169.000 100.000 88.000
679.000
1900
319.000 180.000 240.000 242.000 190.000
60.000
66.000
15.000
41.000
1880-1914r 1910
1914
1.045.000 499.000 383.000 333.000 245.000 285.000
2.174.000 725.000 401.000
964.000
498.000 1.305.000
87.000 187.000
210.000 496.000
372.000 700.000
824.000 327.000
2.714.000 900.000
679.000 985.000
Yukarida da igaret edilmig oldugu gibi," diplomatik açidan bakildigmda,italya'nm yükseliginin, Büyük Güç olan iki kompusu, Fransa ve Avusturya-Macaristan'm smirlarmi zorladigi kesindi; 1882'de ÜçlüIttiulagtirfaka girigi italya-Avusturya rekabetini görünügte mig"ken, tecrit edilmig -olan Fransa'nin iki cephede birden dügmanla kargi kargiya kalmasmi da saglamigti. Böylece, birligine'kavugmasindan sonraki on yildan bitaz daha fazla bir süre içinde Italya, Avrupa Büyük Güç sisteminin bir üyesi gibi görünüyor ve Roma öbür önemli bagkentlerin (Londra, Paris, Berlin, St. Petersburg, Viyana, Istanbul) buyükelçilik bulundurmalarma deger bir düzeye geliyordu. Ancak Italya'nm görünüçteki Büyük Güç konumu, ülkenin çok büyük birtakim zayifhklarim, her geyden çok da kirsal güney bölgelerinyüzde deki ekonomik geriligi gözlerden sakhyordu. Italya'da 37,6 ve gene güneyde çok daha yüksek olan- okuma yazma bilmezlik orani, bati ya da kuzey Avrupa devletlerinin hepsininkinden çok daha fazlaydi, bu da Italya'daki tarimm çogunlukla geri olduguna igaret ediyordu küçük çiftlikler, bereketsiz topraklar, çok az yatirim, ortakçihk, yetersiz ulagim. Îtalya'nm toplam verimi ve kigi bagma ulusal zenginligi "çözüme
-genelde
-
253
Hollanda ve Westphalia'mnkilerden çok, ispanya ve Dogu Avrupa'nm köylü toplumlarmdakilerle kiyaslanabilirdi. Italya'da kömür yoktu; hidroelektrige yönelmesine ragmen Îtalya'mn enerjisinin yüzde 88'i Ïngiliz kömüründen saglanmaktaydi; bu da ödemeler dengesi bakimindan Bu koylpratici oluyor ve çok kötü bir stratejik zayifhk olugturuyordu. gullarda, Italya nüfusunun sanayide änemli bir genigleme olmadan artmasi yari nimet, yari külfetti; çünkü bu durum öbür batili güçlere oranla kigi bagma sanayi büyümesini yavaglatiyordu;" her yll yüz binierce Îtalyan (genellikledaha hareketli ve yeterli olanlar) Atlantik'in öbür yakasma göç etmemig olsalar, bu kiyaslama Îtalya'mn daha da aleyhine olabilirdi. Tüm burlar, Kemp'in deyimiyle Îtalya'yi, geç ülke" kalan durumuna dügürüyordu." Bu, Îtalya'da çagdaçIagma hiç yoktu demek degildir. Aslinda pek çok tarihçi "Giolittia çaginm sanayi devrimi" ve ekonomik hayatmda kesin bir degigme"" derken, tam bu siralardan söz etmektedirler. Hiç degilse kuzeyde, agir sanayi -yänünde önemli bir degigme oluyordu -- demir ve çelik, gemi yapimi, otomobil yapimi ve tekstil. Gerschrenhon'a göre Italya'nm sanayilegme yolundaki çaba"si sastlamigtir; yillarina gerçekten sanayi 1896-1908 de Italya'daki büyümesi, Avrupa'da her yerden daha hizla artmig, kirsal kesimden kentlere olan nüfus hareketi yogunlagmig, bankacilik sistemi sanayi kredisi.saglamak üzere kendini yeniden ayarlamig ve gerçek ulusal gelir ani bir yükselme gästermigtir." Bunun gibi, Fiedmont tarimmda da ileri adimlar atilm14tir. Ancak, italya'yla ilgili istatistikler, kiyaslamah olarak ve ileriye dänük bir biçimde ele almirsa, bu parlak görünüm donuklagmaktadir. Îtalya gerçekten de bir demir-çelik sanayii yaratmigti; ancak bunun 1913'teki verimi, Ingiltere'ninkinin sekizde biri, Almanya'nmkinin 17'de biri, Belçika'nmkinin de ancak beste ikisi kadardi.33 Sanayi büyüme oranlarinda hiz kazandigt da bir gerçekti; ama ige äylesine dügük bir düzeyden baglanmigti ki gerçek sonuçlar çok büyük olmadi. Birinci Dünya Savagi çiktigmda, Büyük Britanya'nm 1900'de sahip oldugu sanayi gûcünün dörtte birine bile ulaçamamigti; dünya imalat sanayii üretimi içindeki payi ise gerçekte dügmüg, 1900'de topu topu yüzde 2,S'ken, 1913'te yüzde 2,4'e inmigtir. Îtalya Büyük Güçler listesine kiyismdan girmigti ) ama, igaret etmek gerekir ki, -Japonyadigmda- öbür güçlerin her biri Italya'nm iki ya da üç kati sanayi gücüne sahiptiler; kimilerinde (Almanya ve Ìngiltere)bu miktar alti katma çikiyar, birinde de (Birlegik Devletler) 13 kati agiyordu. Ïtalyan nüfusu içinde bagkalarma kiyasia daha fazla ulusal bütunlük ve kararklik olmasi, bu durumu bir älçuye kadar telafi edebilirdi; ama böyle geyler de yoktu. Italyan Hükümetinin yönetimi altinda birle"dezavantajli
"ülkemizin
"büyük
254
I
I i
halk arasmdaki mevcut baglihklar
ailesel ve yerel, belki de bölgesel nitelikte ulusal degildi. Italyan hükümeti ile, nyelerine ama devlete hizmeti yasaklayan Katolik Kilisesi arasmdaki dügmanhk, ku-
gen
nitelikteydi
büsbütun açilan uçuzey ve güney arasmda, kuzeyin sanayilegmesiyle pek çok yerinde, köy toplulugu digmda dünyayla rum ve yarimadamn herhangi bir temasm bulunmamasi söz konusuydu. Yerli liberaller ve hayranlik duyan yabanci liberallerin alkig tuttugu risorgimento' idealleri, Italyan toplumunun pek derinlerine inmemigti. Asker toplamak ordu ve ordu birliklerinin bölgesel politik hesaplar yerine, stratejik ilkelere uygun olarak fiilen yerleptirilmeleri mümkün degildi. Üst dúzeydeki sivil-asker iligkilerini belirleyen özellikler kargilikli yanhy anlama subay topgenel anti-militarizm, ve gúvensizlikti. Îtalyan toplumundaki zayiflik ve modern silahlar için yeterli- paranm lulugunun niteligindeki bulunmamasi, yikim getiren 1917 Caporetto Savagi ya da 1940 Misir seferinden çok änce. Italya'nm askeri yeterligi konusunda kugkular uyandirmigti.34 Italyan birligi savaglarmda Fransa'nm müdahalesine, daha sonra da Avusturya-Macaristan'a karsi Prusya'mn yönelttigi tehdite güvenilmigti. Adowa'daki (Habegistan) 1896 felaketi italya'ya, saaraçlardan yoksun vagta esasli bir kargilik vermesine imkân saglayacak toplumuna yenilen tek bir Afrika Avrupa ordusuna sahip ülke olmak gibi korkunç bir ün kazandirmigti. Italyan Hükümeti, Libya'da 19111912'de savagma karari alarak Italyan Genelkurmayim bile gafil avlamig ve bu karar mali açidan tam bir yikim getirmigti. 1890'da kocaman görünen donanma nispi büyüklügü açismdan sürekli olarak geriliyordu ve yeterligi her zaman kugkuluydu. Ingiltere Krallik Donanmasom Akdeniz'de birbiri ardma görev yapan bagkomutanlari, bu dönem Fransa ile bir savag yapmak gerekirse, Italyan filolarmin müttefik olmak yerine tarafsiz kalmasmi istiyorlardi." Tüm bunlarin Italya'mn stratejik ve diplomatik konumu açismdan iç kararticiydi. Italyan Genelkurriiayi (özellikle) getirdigi sonuçlar Fransiz ve Avusturya-Macaristan kargisodaki sayisal ve teknik geriliklerini çok kesin.olarak görmekle kalmiyor, Îtalya'daki yetersiz demiryolu aginin ve köklü bölgeciligin, askerlerin, Prusyalilarca yapildigi gibi genig çapta ve esnek bir biçimde yayilmasim imkânsiz kildigmi da biliyordu. Îç Îtalyan donanmasino da eksiklerinin bilincinde olmasiyla bitmiyor, korumasiz, upuzun kiyi peridi, Îtalya'nin ittifak politikalarmda çok ciddi kararsizliklar yaratiyor ve stratejik planlamayi her zamankinden daha buyük kargaçaya itiyordu. Italya'nm 1882'de Berlin'le imzaladigi ittifak anlagmasi ilk bakigta, özellikle de Bismarck'm Fransizlari felce ugratmig göründügü bir sirada rahatlatici olmustu; ama Italyan Risorgimento:
Îtalyan birliginin kurulmasi için 255
19. yüzyilda ba ayan hareket.
-
ç.n.
Hükümeti o zaman bile, ingiltereile daha yakin baglar kurmak için isçünkü Fransiz donanmasmi etkisiz kilabilecek bir tek inrar ediyordu; giltere vardi. 1900'den sonraki yillarda Îngiltereile Fransa'nm birbirlerine yakinlagtigi ve ingiltere-Almanya iligkisi dügmanliga dogru gittigi siralarda, Italyanlar rotalarmi yeni Îngiliz-Fransiz birlegmesinden yana çevirmenin digmda pek bir seçim yolu kalmadigini dügündüler. Avusturya-Macaristan kargismda geçmigten gelen hognutsuzluk bu yöneligi güçlendirirken, Almanya'ya duyulan saygi ve Almanlarin Ïtalyan sanayiine yaptiklari parasal katkinm önemi, kopmanm açiga vurulmasini engelliyordu. Böylece, Italya'nin 1914'teki konumu 1871'deki konumu gibiydi. Italya, "Büyük Güçlerin en ufagi,"" ve kompularmm gözünde, onlari sinirlendirecek kadar ne yapacagi belirsiz, ilkesiz bir ülkeydi; Alpler'de, Balkanlar'da, Kuzey Afrika'da ve daha da ötelerde, hem dostlarmm herr rakiplerinin çikarlarlyla çeligen ticari ve yayilmaci emeller besliyordu. Ekonomik ve toplumsal kogullar, olaylari etkileme gücünü zayiflatmig ama Îtalya gene de oyun digi kalmamigti. Ozetle, äbür yönetimlerin çogunun degerlendirmesi Italya'mn ortakhginm dügmanhgindan daha iyi oldugu yolundaydi; ancak aradaki kazanç büyük degildi? JAPONYA
1890'da Îtalya Büynk. Güç sisteminin önemsiz bir üyesi idi ama Japonya bu kuf übe girememigti bile. Japonyayuzyillar boyu, toprak beylerinin (daimyo)ve aristokrat ve savaççi kastin (samurai)olugturdugu, merkezilegmemig bir feodal oligargi tarafindan yönetilmigti. Dogal kaynaklarin bulunmamasi ve ancak yüzde 20'si tarima elverigli daglik arazisi yüzünden engellenmig olan Japonya,ekonomik geligme için gerekli her zamanki önkogullarin hiçbirine sahip degildi. Dünyanin geri kalan. bölümünden, yakm akrabasi olmayan karmagik bir dil ve kültürel benzersizliginin yogun bilinciyle soyutlanan Japon halki, 19. yüzy1hn iyice ortalarma kadar içe dönuk kaldi ve yabanci etkilere kargi direndi. Japonya tüm bu sebeplerle Dünya Gücü ölçülerine göre, politik yönden olgunlagmamig, ekonomik yönden geri ve askeri yänden kudretsiz kalzorunlu görünüyordu." Ancak iki kugak sonra, Uzakdogu'daki maya uluslararasi politika oyununda önemli bir oyuncu haline geldi. Meiji Restorasyonu ile 1868'den baglayarak gerçeklegen bu degigimin sebebi, Japon seçkinlerin arasindaki etkili üyelerin, ahnacak reform änlemleri feodal düzenin parçalanmasma ve samurai klanlarinin iddetli muhalefetine yol açacak olsa bile, Asya'nm bagka yerlerinde görülen Bati egemenligi ve sämürgeciliginden kurtulma konusundaki kararhhklariydi." tek tek öyle istedikleri için degil, girigimciler Japonya, buna gerek duydugu için çagdaylagmak zorundaydi. Bagtaki "devlet"
256
I
I
l I
muhalefet
-
bastirildiktan sonra, çagdaylagma Colbert ya da büyük Fresönük birakacak bir dirigisme çabalarim derick'in ve kararblikla sürdü. Prusya-Alman modeline dayah yeni bir anayasa yapildt. Hukuk sistemi reform geçirdi. Egitim sistemi çok büyük çapta genigletildi ve bäylece pek rastlanmadik bir okur yazarlik oranma ulagildi. Takvim degigtirildi. Giyim kugam degigtirildi. Çagdagbir bankacihk sistemi geligtirildi. Gücun gereklerine kargihk verecek bir Japon donanmasmin olugturulasi konusunda damsmanlik yapmak üzere ingiltereKrallik Donanmasindan, ordunun çagdaylagttrilmasma yardimci olmak için de Prusya uzmanlar Genelkurmaymdan getirildi. Japon subaylari batili askeri ve gönderildiler; yeni bir silah sanayi kuralmakla donanma akademilerine çagdag silahlar satm alindi.- Devlet bir demiryolu birlikte, digardan da agmin, telgraf hatlarmm ve deniz yollarmm olugturulmasim özendirdi; agir sanayii, demir, çelik ve gemi yapimciligim geligtirmek üzere oldugu kadar, tekstil üretimini de çagdaylaçtirmak üzere, yeni yeni ortaya çikan Japongirigimcileriyle ortak çahyti. Devlet yardimlari, ihracatçilara, deniz tagimaciligina, yeni bir sanayinin kurulmasma yararli olmak üzere kullamldi. Japonya'nmihracati, äzellikle ipek ve tekstil dalinda, tirmanma gösterdi. Tûm bunlarm ardmda, fukoken kyhoei ("güçlüordusu olan zengin ülke") diye dile gelen ulusal sloganin hayata geçirilmesi için gösterilen etkileyici politik kararhhk yatiyordu. Japonlariçin ekonomik -güç ile ordu/donanma gücü .el ele gitmekteydi. Ama tüm bunlar zaman almiç, çok ciddi engellerle kargilagilmigtir.40 Kentsel nüfus 1890-1913 arasi iki kattan fazla artmakla birlikte, toprakla ugragan kalabaliklar apagi yukari aym kaldi. Birinci Dünya Savagibegte üçünden fazlasi tarim, nin hemen öncesinde bile, Japon nüfusunun ormancilik ve bahkçihkla ugragiyordu; pek çok tarim yöntemlerindeki geligmeye ragmen, kirsal kesimin daghk olugu ve çiftliklerin ufakhgi, sözgelimi Îngiltere modeline benzer bir devrimi"ni engellemigti. tarafi agir çeken" bir tarim tabam olunca, sanayi potan.siyeli Bu tür ya da kipi bugma sanayilegme düzeyleri bagkalarmmkiyle kiyaslandigmda, Japonya'nmsürekli olarak Büynk Güç listelerinin alt çizgisinde yer almasi ya da bu çizgiye yakm gärünmesi kaçim1mazdi (bkz.Tablo 14 ve Tablo 17). 1914 äncesinde bir sanayi atilimi gerçeklegtirdigi, modern yakitlarla yaptigi enerji tüketimindeki büyük artigtan ve dünya imalat saüretimindeki nayli da, Japonpaymm yükselmesinden açikça anlagilsa ya'nm pek çok alanda hâlâ noksanlari vardi. Demir ve çelik verimi azdi. Olke büyük älçude geniglemigti ama hâlâ bagka yerlere sava; gemisi siparigleri veriyordu. Ayrica sermaye son derece kitti ve disardan giderek daha çok borç alma durumunda kalmirken, hiçbir zaman sanayiye, altyapiya ve silahh kuvvetlere yatirim yapilacak kadar para olmuyordu. Ekonomik açidan, emperyalizmin en yogun oldušu bu dönemde mucize"tarim
"dip
257
ler gerçekleptirerek,
sanayi devrimi geçiren tek batih olmayan ülke haline gelmig, ama ge'ne de. Ingiltere, Birlegik Devletler ve Almanya yamnda sanayi ve maliye açismdan hafif siklet olarak kalmigti. Bununla birlikte, Japonya'nmBüyük Güç statüsüne yükselmesine yardimci olan ve onun, säzgelimi italya'yineden geride biraktigini açiklayan iki sebep daha vardir. Bunlardan ilki, Japonya'nmcografi açidan soyutlanmigligiydi. Yakinmdaki Asya kiyisindan ancak dagilmakta olan Çin Ïmparatorlugununyöneltebilecegi kadar bir tehdit gelebilirdi. Çin, Mançurya ve (daha da korkuncu) Kore, bir bagka Büyük Gücün eline öbür emperdügebilirdi ama cografi kogullar, Japonya'yibu topraklara yalist devletlerin hepsinden çok daha yakm bir konuma getirmigti bunun bäyle oldugunu Rusya 1904-1905 yilmda alti bin millik demiryolu üzerinden ordunun ihtiyaçlarmi kargilamaya çaligtiginda büyük sikmtilara dügerek gärmüy ve bundan birkaç onyil sonra da, Filipinler'in, Hong Kong'un ve Malaya'nm kurtarilmasmda ige karigan ingiliz ve Amerikan donanmalari da lojistik sorunlarla boguçurken anlamiglardir. -
Dogu Asya'daki büyumesinin surekli olacagi varsayihrsa, Japonya'nm zaman içinde bu bölgedeki egemen güç olmasi ancak bagka bir büyük devletin en agiri çabalari sayesinde engellenebilirdi. ¯ Ikinci sebep moral nitelikteydi. Tartigilmaz görünen bir nokta gudur ki, Japonlarmkendi kültürlerinin. benzersizligine iligkin güçlü duygulari, imparatora tapinma ve devlete saygi gelenekleri, samurailerin askeri onur ve cesaret etosu, disiplin ve dayanikhliga verilen büyük önem, ayni anda hem agiri yurtseverlik hem de özverilerle engellenemeyecek bir politik kültürün dogmasma yol açm1; ve Japonya'dastratejik güvenlik kadar, pazar ve hammadde bulma amaciyla genigleyerek "Büyük Dogu Asya"yi yaratmak yolundaki istekleri güçlendirmigtir. Bu durum, Çin ve Japonya'nmKore üzerindeki iddialari yüzünden kavga ettikleri ve 1894 yilmda Çin'ekargi yapilan baçarik kara ve donanma seferleri strasinda ortaya çikti. Daha iyi donanimh Japon kuvvetlerini karada ve denizde harekete geçiren gey, bagarma iradesi olarak görunümüdayordu. Bu savagm sonunda Rusya, Fransa ve Almanya'nm hale" tehditleri, duruma çok içerleyen Japon yönetimini kuvvetlerini Port Arthur ve Liaotung Yarimadasma çekmek zorunda birakmig ama bu, Tokyo'nun ilerde bir kez daha deneme yapma kararhhämi yalnizca kamçilamigtir. Yönetimin içinde Baron Hayashi'nin vardigi müthig sonuca ters dügecek kimse varsa, bunlarm sayisi pek azdi: "üçlü
Eger yeni savag gemilerine gerek görülüyorsa, bunlarin bedeli tegkilatlanma ne olursa olsun yapmahyiz: Eger ordumuzdaki yetersizse, durumu hemen düzeltmeye baglamahy1z; eger gerekiyorsa tüm askeri sistemimiz degigtirilmelidir. .
.
.
258
|
Quara Japonyasükunetini korumali ve oldugu yerde kahp beklemelidir ki,'kendisine kargi beslenen kugkular yatigsin; bu sure içinde ulusal gücümuzün temelleri kuvvetlendirilmelidir, Dogu'da bir gün mutlaka dogacak olan firsati gäzlemeli ve beklemeliyiz. O gün geldiginde, Japonyakendi kaderini kendisi belirleyecektir. .41
.
.
Öç alma vakti on yll sonra, Japonya'mn Kore ve Mançurya'daki melleri çarhk Rusya'sminkilerle çatiptiginda gelmigti.4a Donanma uzmanlari, Amiral Togo'nun sonucu belirleyen Tsushima Savagi sirasinda Rus gemilerini yok eden filolarindan etkilenmiçlerdi ama öbür gözlemcilere asil çarpici gelen, Japon toplumunun sergiledigi genel davranigti. Port-Arthur'a yapilan baskm taarruzu (bu 1894 Çinçatigmasinda baglayip 1941'de yeniden canlanan bir abgkanhkti) Batida alkiglanmig, besergiledideli ne olursa olsun kesin bir zafer için Japon milliyetçilerinin cogku da aym gekilde alkig almigti. Daha da dikkate deger gibi gärügi nen nokta, Japonsubay ve erlerinin Port Arthur ve Mukden çevresindeki kara savaglarmda gösterdikleri performansti; buralarda Rus siperlerini almak için maym tarlalarmi agarak, tel örgüler üzerinden geçerek, makineli tüfeklerden gelen kurgun yagmuru altinda saldirirken on binlerce asker ölmügtür. Görunüge bakilirsa samurai ruhu, sanayilegmig toplu savag çagmda bile muharebe meydaninda süngüyle zafer saglayabiliyordu. O günkü askeri uzmanlarm da yaptigi degerlendirmeyle, eger moral ve disiplin, ulusal güç için hâlâ hayati änem tagiyan önkogullar olmaya devam ediyorsa, Japonyabu kaynaklar açisodan zengindi. Ancak o zaman bile Japonyatam anlamiyla olgunlagmig bir Büyük Güç degildi. Japonya, kendisinden de geri kalmig Çin ve askeri açidan orantisiz bir yapiya sahip St. Petersburg ve Uzakdogu arasindaki muazzam mesafe yuzünden de-dezavantajh duruma dügmüg olan çarhk Rusya'siyla savagmig oldugu için gansliydi. Üstelik1902 tarih'li Ingiliz-Japon Îttifaki, Japonya'nmüçüncü güçlerin müdahalesi.olmadan kendi topraklari üzerinde çarpigmasina imkân vermigti. Donanmasi Îngiliz yapimi sagüvenmigti. Hepsinden önemlisi, vag gemilerine, ordusu Krupp toplarina çok büyük savag giderlerini kendi kaynaklarmi kullanarak kargilamasinm mümkün olmadigini gärmüç ama gene de Birlegik Devletler ve Îngiltere'nin verdigi borçlara güvenebilmigti. Sonradan ortaya çikti ki, Rusya ile barig görügmelerinin bagladigi 1905 sonunda Japonyaiflasa yaklagmigti. Bu durum, Rusya son anlagmadan oldukça hafif kopullarla kurtuldu diye giddetle tepki gösteren Tokyo halki için belki açik olmayabilirdi. Bununla birlikte, kazandigi zafer dogrulanmig, silahli kuvvetleri göklere çikarilmig ve takdir görmüg, (bölgeselnitelikli olsa da) Büyük Güç statüsü herkesçe kabullenilmig olduguna gäre, Japonyaerginlik ça259
gina ulagmigti. Hiç kimse Japonya'mngösterecegi
tepkiyi hesaba katmadan Uzakdogu'da önemli bir geyler yapamayacakti; ama Japonya'nm da yerlegik durumdaki Büyük Güçlerin tepkisini çekmeden daha fazla genigleyip geniglemeyecegi belli degildi. ALMANYA
Iki nokta vardi ki, imparatorluk Almanya'simn yükseliginin, Büyük Güç dengeleri üzerindeki etkisini, onun gibi ortaya çikan" äbür iki devletinkinden daha dogrudan ve daha änemli yapiyordu. Bunlardan ilki, Almanya'nm, Japonyagibi jeopolitik bir soyutlanmadan sonra ortaya çikmak bir yana, eski Avrupa devletler sisteminin tam göbeginde yükseligiydi; kurulugu bile Avusturya-Macaristan ile Fransa'nm çikarlarma dogrudan dokunmuy, varhgi Avrupa'mn mevcut Büyük Güçlerinden hepsinin nispi konumlarmi degigtirmigti. ikinci nokta ise, dogrudan Almanya'nin sanayi, ticaret ve orduldonanma alanlarinda bungösterdigi ve.kapsamiydi. dan sonra büyümenin hizi Birinci Dünya Savaginm hemen äneesindeki ulusal gücü, Italya ve Japonya'mnkileriüç ya da dört kat geçmekle kalmamig, hem Fransa'yi, hem Rusya'yi geride birakmig ve muhtemelen Îngiltere'yi de geçmigti. 1914 Haziramnda 80'lik Lord Welby, "S0'li ytllardan hatirladigi kadariyla, Almanya'mn önemsiz prensciklerin yönetiminde, önemsiz bir devletler kümesi oldugunu""säylüyordu;gimdi ise, tek. bir adamin yasadigi süre içinde Avrupa'mn en güçlü devleti olmuytu Almanya ve hâlä da büyümekteydi. Tek bagma bu bile, 1890'i izleyen yarim yüzyildan fazla bir süre, "Alçogu kez dünya politikasindaki depremlerin merkezi manya meselesi"ni "yeni
yapacakti.
-
Burada Almanya'mn ekonomik büyümesindeki patlamayla ilgili ancak birkaç ayrinti verilebilir.46 Nüfusu, 1890'da 49 milyonken, 1913'te 66 milyona firlamigti; bu saylyi ayan, bir tek Rusya'nm nufusuydu -- ancak Almanlarm egitim, toplumsal ihtiyaçlarin devletçe kargilanma ve kisi bagma gelir düzeyleri Ruslarmkine oranla çok yüksek oldugundan, Alman ulusu, nüfusunun hem niceligi, hem niteligi yönünden güçlüydä. Bir Italyan kaynagma gäre, Italya'da askere alman 1.000 kividen 330'unun okumasi yazmasi yoktu; buna kargilik diger ülkelerdeki oranlar, Avusturya-Macaristan'da 220/1.000, Fransa'da 68/1.000) Bu durumve Almanya'da ise çok papirtici bir deger olan 1/1.000'di yalnizca Prusya Ordusu degil, beceri sahibi iççiler dan yararlananlar ihtiyaci olan girigimciler, arayan fabrikalar, iyi yetigmig mühendislere kimyaci isteyen laboratuvarlar ve yöneticiler, saticilar arayan firmalardi Alman okul sistemi, politeknik enstitüleri ve üniversiteleri, istenen elemanlarm hepsini çok sayida yetigtirmekteydiler. Alman çiftçiler, bu bilgilerin meyvelerini tarima uygulayarak hektar bagma, öbür Büyük 260
I I
I
i
arttirmak amaGüçlerin hepsininkinden yüksek olan urun miktarlarmi clyla kimyasal gübreler kullandilar ve tarimda genis çaph bir çagdaçlagJunkerlerive köylü birliklerini yatigtirmak üzere, ma gerçeklestirdilen" üretilen Amerikan ve Rus yiyecek maddeleri kargismda Aldaha ucuza man tarimma oldukça genig bir biçimde koruyucu gümrük tarifeleri uygulandi; gene de, nispi yeterligi sayesinde tarim sektörünün kigi bagma ulusal gelir ve verimi, Avrupa'daki öbür Büynk Güçlerin hepsinde görüen.düzeye yaklagan bir ölçüde apagiya çekilemedi. Ama bu yillarda Almanya'yi öbürleri arasmda gerçekten sivrilten, sanayide gerçekleptirdigi genigleme oldu. 1890'da 89 milyon ton olan kämür üretimi, 1914'te 277 milyon tona yükseldi, bu miktar ingiltere'deki 292 milyon tonluk üretimin hemen gerisinde yer ahyor ve Avusmilyon, Fransa'mn 40 milyon ve Rusya'nm 36 47 turya-Macaristan'm agiyordu. milyon tonunu hayli Çeliktekiartiplar daha bile gäz alict olmuytu; 1914'teki 17,6 milyon toniuk Alman üretimi ingiltere, Fransa ve Rusya'mn toplam üretimini geçiyordu. Bundan da etkileyici olan, Almanlarin daha yeni, 20. yüzyila özgü elektrik, optik ve kimya sanayilerindeki performanslariydi. Siemens ve AEG gibi, toptan 142.000 kigi istihdam eden dev firmalar, Avrupa elektrik sanayiine egemen durumdaydi. Beymen ve Hoechs'in bagi çektigi Alman kimya firmalari, dünya sanayi boyalarmm yüzde 90'mi üretiyordu. Bu bagarili gidig, dogal olarak Almanya'mn dig ticaret rakamlarma da yansimig ve ihracatm 18901913 arasmda üç kat artmasiyla ulkeyidünyanin öncü ihracatçisi olan ingiltere'ye yaklagtirmigti; beklenebilecegi gibi ticaret filosu da geniçÍeyerek savagtan hemen änce -dunyanin ikinci en büyügü olmuytu. Bu tarihlere gelindiginde, Almanya'nm dünya imalat sanayii üretimindeki payi (yüzde14,8), Ïngiltere'ninkini agmig (yüzde13,6) ve Fransa'ninkinin (yüzde6,1) iki buçuk kati olmuytu. Almanya, Avrupa'nin ekonomik güç odagi durumundaydi ve fazlaca sözü edilen sermaye darligi bile hizmi kesiyor gibi görunmüyordu. O halde Frederick Naumann gibi milliyetçilerin bu büyüme belirtilerinden ve bunlarin Almanya'nm dünyadaki yeri açismdan tagidigi anlamdan duyduklari keyif dogal sayilairki bilirdi. Naumann "Alman yaratlyor bunu" diye yaziyordu. "Ordu, dev güç araçlari ancak aktif donanma, para ve güç yaratlyor... Çagdag, organlarinda ilkbaharin özsuyunun dolagtigmi hissederse bir halk, olabilir."" Naumann gibi politika yazarlarmm,
mümkün
.
onlardan daha da çok,.Pan-Alazgmliga vardiran yayilBirligi gibi igi ve denizagiri bölgelerde Alman nüfuzu-
Birligi ve Alman Donanma maci baski gruplarmm, Avrupa memnunlukla kargilamalari ve bu konudaki israrcihklari nun artmasini emperyalizm" çaginda benzer iddialar pek papirtici degildi. Bu äbür Büyük Güçlerin hepsinde duyuluyordu. GiÏbert Murray'nin man
"yeni
261
1900'de kötä yureklilikle söyledigi gibi, her ülke gunu ileri sürer gibiydi: "Biz uluslarm en seçmesi, en iyisiyiz... her yeyden çok da bagkalari° Almanya'daki yänetici seçkinlerin de ni yönetme hakkimiz var." 1895'ten sonra uygun zaman geldiginde genig çaph bir toprak geniglemesinin gerekli olduguna inanir görünmeleri belki daha anlamhydi; Amiral Tirpitz, Almanya'nin sanayilegmesinin ve denizagiri bälgelerde fetihler yapmasom bir yasa kadar kargi konulamaz" oldugunu ileri sürüyor, Sansölye Bölow "Konu sömürge edinmeyi isteyip istemeyigimiz degil, istesek de istemesek de sömürgeler edinmek zorunda oldugumuzdur," gibi bir duyuruda bulunuyor ve Wilhelm Kaiser'in kendisi igi hafife ahreasina, Almanya'nm Avrupa'nm dar sinirlari diymda bagaracagi büyük igler oldugunu" bildiriyor, ancak Almanya'nm kita üzerinde ve bariççil anlamda, bir tür "Napolyonca üstünlük" kuracagim da hayal-ediyordu? Tüm bunlar Bismarck'm Almanya'nm gunluga ulagmamig," statükoyu Avrupa'daki k4rumaya hevesli ve (1884-1885'tekisömürgelegtirme girigimlerine ragmen) denizagiri topraklar edinmeye istegi olmayan bir güç oldugunu tekrar tekrar israrla söylemesinden sonra, Alman tavrmda tam bir dešigikligin meydana geldigini gästeriyordu. Almanya'da genigleme konusundaki bu görügbirligi"nin" özellikle saldirgan niteligini bu noktada bile fazlaca buyütmek dogru olmaz; belki daha az determinist ve daha az cogkulu bir tonda da olsa Fransa ve Rusya, Ïngiltereve Japonyaile Birlegik Devletler ve italya'daki devlet adamlari da kendi ulkelerininaçikça belli olan kaderini dile getirmekteydiler. Alman yayilmacihšmm önemli olan yönü, ülkenin ya statukoyu degigtirecekgüç araçlarmi zaten elinde bulundurmasi ya da bu tür araç1ari yaratacak maddi kaynaklara sahip olmasiydi. Bu gücun en etkileyici göstergesi Alman donanmasmm 1898'den sonra hizla takviyesiydi; bu donanma Tirpitz'in yönetiminde dünyadaki altmei en büyuk donanma konumundan çikarak bir tek krallik donanmasmm gerisinde kalacak kadar degigime ugradi. Savagm hemen öncesinde, açik deniz filosu 13 drednot tipi savag gemisi, bunlardan daha eski olan 16 gemi ve beg rnuharebe kruvazöründen olugmaktaydt; bu öylesine büyük bir kuvvetti ki, Îngiltere Deniz Komutanligini, ana muharebe filolarmin hemen hepsini denizayiri bölgelerdeki merkezlerinden kademeli olarak geri çekip, Kuzey Denizine getirmeye zorladi; bu arada Alman gemilerinin her yönden üstün oldugunu gösteren belirtiler (daha üstün iç yapi, top ategi gücü, optik gereçler, atig teknigi, gece egitimi vb.) ortaya çikacakti? Tirpitz "Ingiftere'ninki kadar gü.ç1ü bir donanma"" olugturmak olan asil amacina ulagabilmesi için gerekli muazzam paralari hiçbir zaman saglaFransa yamamig, ama ve Rusya'nm rakip donanmalarini tamamen ylldiracak bir kuvvet yaratmigti. "dogal
"eski
"doy-
"ideolojik
I
I
262
Almanya'mn kara üzerinde bagariyla savagma kapasitesi, kimi gözgerçektende Prusya Ordusu lemcilere gäre daha az etkileyiciydi; çok daha büyük kuv1914'ten änceki on yll içinde ÇarlikRusya'smm vetleri yanmda sönük kalmig, Fransa'runkilere denk gibi görunmekteydi. Alman hükümeti karmagik iç politika sebepleriyle, orduyu belirli bir buyüklükte tutmayi ve Tirpitz'in filosunun toplam savunma bütçesi imkan vermeyi seçmigti." içindeki paymi önemli ölçüde artirmasma kogullari Berlin'i orduyu bü911 ve 1912 yillarmm gergin uluslararasi ük ölçüde genisletme kararina ittigi zaman, hizla gerçeklegtirilen degiiklik çok etkileyici oldu. 1910-1914 arast ordu bütçesi 204 milyon dolardan 442 milyon dolara yükselmig, Fransa'nmki ise 188 milyon dolardan ancak 197 milyon dolara çikmigti -- gene de Fransa bu artigi saglamak için yagt gelmig gençlerin yuzde 89'unu askere alirken, Almanya gençlerinin yüzde 53'ùnü aliyordu. Rusya'nm 1914'te ordusuna 324 milyon dolar harcadigt bir gerçekti, ama bu, çok büyuk bir yük altma girilerek oluyordu: Savunma harcamalari Rusya'nm ulusal gelirinin Almanya'da ise bu oran yuzde 4,6 olarak kahyüzde 6,3'ünü tüketiyor, yükü"nü yordu? Ingiltere'yi bir yana birakirsak, Almanya."silahlanma äbür Avrupa devletlerinin hepsinden daha kolay kaldirabiliyordu. Üsteyedegi seferber edip donatabilirken ve lik, Prusya Ordusu milyonlarca iyi egitim ve talim gördükleri için- onlan cephe hatti harekatindan fillen kullanabilirken, Fransa ile Rusya bunu yapamiyorlardi. Fransiz Genelkurmayi yedeklerin ancak cephe gerisinde kullamlabilecekleri gärügündeydi," Rusya da teorik olarak milyonlara varan yedek ordusu için ne gerekli silah, çizme ve üniformaya, ne de askerleri denetleyecek subaylara sahipti. Ancak bu bile Alman askeri kapasitesinin büyüklügünütam olarak yansitmamaktadir; bu kapasite sayilarla ölçùlemeyecek erkenler olan elv.erigli iç ulagtirma hatlarmda, daha hizli seferberlik -daha
programlarmda, üstiin nicelikli personel egitiminde, ileri teknoloji vb.'de ortaya çikiyordu. Ancak cografyasi ve yürüttügu diplomasi Alman Împaratorlugunu zayif dügürmekteydi. Almanya kitanm merkezinde yer aldigi için, büyümesi aym anda birkaç Büyük Güç .için tehdit olarak görünüyordu. Assinirlakeri mekanizmasmin yeterligi ve Pan-Alman yanlilarmin Avrupa rmm yeniden düzenlenmesi için yaptiklari çagrilarin buna eklenmesi, hem Fransizlari hem Ruslari dehgete dügürüyor ve onlari birbirlerine yaklagtiriyordu. Alman donanmasmin hizla geniglemesi, Ingiltere'yi rahatsiz etmig, Almanlarin apagi ülkelere ve Kuzey Fransa'ya ortaya çikmadan yönelttikleri tehdit de aym etkiyi yaratmigti. Bir bilim adamimn olarak dogmugtu."" Alman yayilmacideyimiyle,Almanya ligi denizaqiri bölgelere yönelse bile, äbür Büyük Güçlerin nüfus alanlarma girmeden nereye varabilirdi? Latin Amerika'ya dogru bir girigim "kugatilmig
263
ancak
Birlegik Devletlerle savag pahasma sürdürülebilirdi. Çin'deyay111890'li yillar-da Rusya ve Îngiltere tarafmdan olumsuz kargilandi ma, ve JaponlarinRusya'yt 1905'te yenmelerinden sonra söz konusu olmaktan çikti. Bagdat Demiryolunu geligtirme çabalari hem Londra'yi, hem St. Petersburg'u korkuttu. Portekiz sömürgelerini alma çabalari Ingilizler tarafindan engellendi. Birlegik Devletler b'ati yariküresindeki etkisini geniçletebilir, JaponyaÇin'eel uzatabilir, Rusya ve Îngiltere Ortadogu'ya sizabilir ve Fransa Kuzeybati Afrika'daki kazançlarmi mamlayabilir"ken, Almanya'nm eli bog kalacakti. Bülow 1899 tarihinde yaptigi ünlü ates arasmdaki" konuçoada, äfkeyle "Hiçbir yabanci gücün, hiçbir yabanci Jüpiter'in bize 'Ne yapilabilir ki? Dünya zaten böluçülmüç durumda,' demesine izin veremeyiz!" gibi bir duyuruda bulunurken, yaygin bir öfkeyi dile getiriyordu. Alman politika yazarlarmin dünyanm yeniden bölünmesini istemeleri hiç çagirtici degildi." Kugkusuz, yükselen güç1erin hepsi de daha eski, yerlegik güçlerin yararina olarak ayarlanmig bir uluslararasi düzende degigiklik isterler." Realpolitik açismdan bakildiginda konu, bu özel meydan okumanm çok fazla muhalefete yol açmadan degigikliklerin olmasmi saglayip saglayamayacagiydi. Bu noktada cografya önemli bir rol oynarken diplomasi de önemliydi. Almanya, sözgelimi Japonya'ninjeopolitik konumuna sahip olmadigi için, devlet yönetimi olaganüstü bir üstünluk tagimahydi. îkinci Reich'm birdenbire ortaya çikmasindan dogan huzursuzluk ve kiskançhgi fark eden Bismarck, 1871'den sonra öbür Büyük Güçleri (özelliklede kanat güçler olan Rusya ve Ïngiltere'yi)Almanya'nm bagka toprak emelleri olmadigma inandirmaya çabaladi. Kendi1erini ispatlamak hevesinde olan Wilhelm ve danigmanlarmin gösterdigi dikkat ise çok daha azdi. 1; bunlarm mevcut düzenle ilgili hognutsuzluklarmi iletmeleriyle kalmiyordu, bunun yani sira kötü bagarisizlik da buydu- Berlin'deki karar olugturma süreci, yüksek imparatorluk amaçlari görünümünün ardmda, yakindan izleyenleri gagkmhga dü üren bir kargaça ve istikrarsizlik içindeydi. Bu durum, büyük älçüde IL Wilhelm'in kendi kipilik zaylfhklarmdan geliyordu, ama Bismarck'm kurdugu yapida kurumlarm da kusurlu olugu yuzünden giddetleniyordu; genel hukümet politikasimn sorumlulugunu ortaklaga tasiyacak (kabine gibi) bir kurulug bulunmadigi için, farkli bölümler ve çakar\ gruplari yukaridan bir denetim ve bir äncelikler siralamasi olmadan, kendi amaçlarinm pegindeydiler." Donanma hemen hemen yalnizca ilerde Ingiltere'yle yapilacak savagi dügünüyordu; ordu, Fransa'yi saf digi birakma planlari yapiyordu; maliyeciler ve igadamlari, Balkanlara, Türkiye'ye ve Yakmdogu'ya sokularak, Rus nüfusunu ortadan kaldiristiyorlardi. Sonaç, mayi SansölyeBethman Holweg'in 1914 Temmuzunda sizlanarak söyledigi gibi, kafa tutmak, herkesin yolu "ta-
"iki
-en
"herkese
264
l
I
|
üzerine çikmak ve gerçekte, tüm bunlar olurken, kimseyi zayiflatamaolmuytu. Bu ise, bencil ve kugkucu -ulus-devletleriyle dolu olan bir dünyada bagarmm reçetesi degildi. Sonuç olarak göyle bir tehlike de vardi ki, Junkerseçkinlerinin, tarim kazanç paymm (nispiolarak) gerilemesinden, düzenli icçi hareketlerinin ortaya çikipindan ve sanayide hizli geliçme oldugu bir dänemde sosyal demokrasinin artan gucünden kaygi duyduklari Wilhelm Almanya'smda, diplomasi ve toprak konularinda bagarisiz kahnmasi, hassas politikayi da etkileyebilirdi. Su da· bir gerçekti ki 1897den sonra Weltpolitik' amaci izlenmesinde, böyle bir geyin politik açidan herkesçe tutulacagi ve dikkatleri, Almanya'daki iç politika çatlaklarindan uzaklagtiracagt yolunda yapilan hesabin da oldukça büyük bir payi vardi? Ancak Berlin rejimi her zaman için çift yönlü bir riske giriyordu: Eger bir jüpiter"le karsi kargiya gelmekten kaçimrsa Alman milliyetçileri, Kaiser ve yardimcdarini yerip, suçlayabilirlerdi; öte yaneger ülke girerse yogunu dan, iççi, asortaya dökecek bir savaga varmi ker ve denizci yigmlarmm dogal yurtseverliginin, son derece tutueu olan Prusya-Almanya devletine kargi duyduklari hognutsuzluga baskm çikip çikmayacagi da belli degildi. Kimi gözlemciler, bir savagm ulusu arkasmda birleptirecegini dügunürken, bagkalari bunun imparatorun Almanya'nm sosyopolitik dokusunu daha da zorlamasindan korkuyorlardi.. Bu noktayi da kendi çerçevesi içine yerlestirerek görmek gerekir sözgelimi, Almanya'nin iç zayifliklari Rusya ya da Avusturya-Macaristan'dakiler kadar ciddi degildi; ancak bu zayifhklar mevcuttu ve ülkeetkileyegirieme yetenegini nin uzun süreli bir kugkusuz savaga mak""
"yabanci
-
"toplu"
bilirdi. Birçok tarihçi, Almanya'mn bir konu" oldugunu ve kendisini bir gün Nasyonal Sosyalizmin agirihklarma götürecek bir Sonderweg ("äzel yol") izledigini ileri sürmüglerdir. Bu, sirf 1900 dolaylarmdaki politik kültür ve retorik açismdan bakildigt zaman, orta'ya konmasi zor bir iddiadir: Ruslarm ve Avusturyalilarm anti-Semitizmi, en az Almanlarinki kadar güçlü, Fransizlarin govenizmi Almanlarinki kadar belirgin, Japonlarmkültürlerinin benzersizligine ve kaderlerine iligkin duygulari Almanlarinki kadar yaygmdi. Burada incelenen güçlerden her biri ve bir emperyalizm çaginda özel olduklarmi ortaya koymak için fazlasiyla hevesliydiler. Ancak güç politikasi ölçüleri dikkate ahnarak bakildigoda, Almanya gerçekten de çok önemli benzersiz niteliklere sahipti.' Almanya, batili demokrasilerin çagdag, sanayiye dayah gücüyotokratik (insano sorumsuz da diyesi geliyor) le, dogulu monargilerin olugturma özelliklerini karar kendisinde birleytiren tek Büyük Güçtü? "özel
"äzel"di
Weltpolitik:
Dünya politikasi.
-
ç.n.
265
Birlegik Devletlerin digmda, mevcut düzene kafa tutacak güce gerçekten sahip tek gelme" Büyük Güçtü. Ve eger smirlarim daha dogeniëletecek olursa, bunu ancak güçlü komguda batiya dogru guyaya aleyhine yapmak zorunda olan tek yükselen güçtü: Gelecekteki larmm büyümesi, Avrupa'nm dengesini Calleo'nun deyimiyle olarak olarak sarsabilecek bir güç. Bu, Tirpitz'in deyimiyle degil, telafi etmenin ölüm kalim meselesi"" oldugunu hisseden bir ulus için, patlamaya hazir bir bilegimdi. Yükselmekte olan devletler için atihm yaparak aradan siyrilmak hayati bir konuydu, ama baski altmdaki yerlegik Büyük Güçler için, pozisyonlarim korumak daha da acil bir durumdu. Bu noktada gene, söz konusu üç güç arasmdaki çok änemli farklara igaret etmek gerekecektir, Avusturya-Macaristan, Fransa ve ingiltere belki de, özellikle bunlardan ilki ve sonuncusu arasindaki farklara. Bununla birlikte, söz konusu ülkelerin dünya meseleleri içindeki nispi güçlerini gösteren çizelgeler, bunlarm hepsinin 19. yüzyilin sonuna gelindiginde 50 ya da 60 yil öncesine göre belirgin bir biçimde daha zayif olduklarmi ortaya koyacaktir;" savunma bütçeleri daha büyük, sömürge imparatorluklari daha genig olsa ve (Fransa ile Avusturya-Macaristan gibi) Avrupa'da hälâ toprak emelleri tapisalar bile. Üstelik, bu uluslarm liderleri, uluslararasi sahnenin, kendilerinden öncekilerin zamanmda oldugundan. daha karmagik ve tehlikeli oldugunun bilincindeydiler ve bu bilinç onlari yeni kogullari gögusleme çabasiyla politikalarmda radikal degigiklikler dügunmeye zorluyordu demek de haksiz olmaz. "sonradan
"dolayli"
"dolaystz"
"kaybedilenleri
.
.
.
-
AvesTURYA-MACARÏSTAN
Avusturya-Macaristan
Ïmparatorluguyerlegik Büyük Güçler
sinda en zayifi -ve Taylor'un mekte6"- oldugu halde, bunun
ara-
deyimiyle,. onlarin aralarmdan kayip gitböyle oldugu makroekonomik istatistiklere bakihnca belli degildir. Ü1kedigma epeyce büyük bir göç olmasma nüfus, ragmen 1890'da 41 milyonken, 1914'te 52 milyona çikarak Fransa ve Italya'yi bir hayli geride birakmig ve ingiltere'nin de bir miktar önüne geçmigti. Imparatorluk bu onyillarda büyük ölçüde sanayileymig, ancak degigme temposunda 1900 äncesi, 1900 sonrasma gäre belki daha hizh olmuytu. Kömür üretimi, 1914'e gelindiginde hatiri sayihr bir miktar olan 47 milyon tonia hem Fransa'nm, hem de Rusya'nin üreçelik üretimi ve enerji tüketimi açismdan, timini agtyordu; ikili ittifak güçlerinin ikisinden de önemli älçüde geri kalmiyordu. Tekstil sanayii veriminde yükselme oldu, bira ve geker pancari üretimi artti, Galiçya'daki petrol alanlarindan yararlamldi, Macaristan'daki büyük çiftlikmakinelegme gerçeklegti, lerde Skoda silah fabrikalati büyüdü, baglica elektrik getirildi ve devlet demiryolu yapimmi hararetle tegvik kentlere 266
ÎmparatorluBairoch'un bir hesabma göre Avusturya-Macaristan neredeyse ayn1ydi;" bu biraz Fransa'mnkiyle GSMH'si 1913'te gunun kugkulu görünmektedir -- Farrar'm, Avusturya-Macaristan'in "Avrupa gucü" içindeki payinin 1890'da yüzde dörtten, 1910'da yüzde 7,2'ye ç1ktigi yolundaki iddiasi da öyle? Bununla birlikte, imparatorlugun büyüme oranlartnin Avrupa'dakilerin en yüksek1870-1913 arasmdaki arasinda potansiyeli"nin Prusya'nmkinden bile oldugu leri ve açiktir aha hizla arttigi daha ayrintih Ancak Avusturya-Macaristan ekonomisi ve toplumu, olarak incelendigi zaman, önemli kusurlar ortaya çikmaktadir. Bunlar arasmda belki de en temel olam, kigi bagma gelir ve verim açisodan bölgeler arasindaki çok büyük farklardi; bu ise, büyük ölçude Isviçre Alplerinden Bukoniva'ya kadar uzanan topraklar üzerindeki sosyoekonomik ve etnik ayrihklari yansitiyordu. Konu, 1910 yilinda, tum imparatorluk nüfusu içindeki yüzde 55'e karpi, Galiçya ve Bukoniva'daki ibaret degildi; nüfusun yüzde 73'ünün tarimla ugraç1yor olmasindan çok daha önemli ve kaygt verici olan nokta, refah açismdan kivi bagma gelirin, Agagi Avusturya (850 kron) ve Bohemya'da (761 kron), Galiçya (316 kron), Bukoniva (310 kron) ve Dalmaçya'dakine (262 kron) gäre çikan egitsizlikti.23 Ancak sanayi ortaya daha fazla olmasiyla hamle"si Avusturya'daki illerde ve Çektopraklari üzerinde olurken ve Macaristan'da tarimi iyileptirme hareketleri sürerken, nüfusun en hizh olarak arttigi yer, yoksullugun kol gezdigi Slav bölgeleriydi. Bunun bir kigi bagma sanayilegme düzesonuca olarak, Avusturya-Macaristan'm salt yi, basta gelen Büyük Güçlerin epey gerisinde kaldi ve verimdeki artiplara ragmen, dünya imalat sanayii üretimi içindeki payi, bu onyillarda topu topu yüzde 4,5 dolayinda gezinip durdu. Bu, Avusturya-Macaristan'mki gibi stratejik yüküm1ülükleri olan bir ülkenin üzerine otutaban degildi. racagi saglam bir ekonomik gerilik nispi Bu Japonya'dave Fransa'daki gibi güçlü bir ulusal-kültürel kenetlenme sayesinde giderilebilirdi; ama ne yazik ki, Viyana'nm etnik olanlar, altinda yönden denetimi en büyük çegitlilige sahip bir halklar kümesi idi74-- sözgelimi, 1914'te savag bagladigi zaman, seferberlik emri 15 farkh dilde duyurulmuytu. Bohemya'da Almanca konuanlarla Çekçekonuyanlar arasmda, baglangici çok eskilere giden gerginlik, imparator Francis Josephve danigmanlarmm kargi kargiya bulunduklari sorunlarm en ciddisi degildi; "Genç Çek" hareketi durumu böyle gösteriyor olsa bile. 1867'den sonra egit haklara sahip bir ortak konumuna ragmen, gümrük tarifeleri, etnik azmhklar kargisindaki tutumlar ve ordunun "Macarlagtirilmasi" vb. konularmda Viyana'yla tekrar tekrar çatigan Macaristan'la gerginlegen iligkiler, 1899'da äyle gäzlemciler parçalanmasintüm imparatorlugún hale gelmigti ki, batili etti."
"sanayi
"ileri
267
dan korkuyor
ve Fransa Di i leri Bakam Delcassè, Almanya'nm Avustopraklarma-konmasmi turya ve Adriyatik'e çikmasmi engellemek üzere, Rusya'yla ikili Ittifakin kogullarmi gizli gizli yeniden gärügüyordu. 1905'e gelindiginde, Viyana Genelkurmayi, gerçekten de bunahmm agirlagmasi
halinde Macaristan'i iggal için sessiz sedasiz bir ihtiyat plaViyana'nm ulusallikla ilgili sorunlar listesi, Çeklerve Macarlarla bitmiyordu. Güneydeki Italyaniar, topraklari üzerinde uygulanan kati Almanlaçtirmaya içerliyor ve smirm ötesindeki Roma'dan yardim görmeyi umuyorlardi eski Romenlerin daha az ölçüde olsa da doguya, Bükrete yönelmeleri gibi. Buna karp, Polonyahlar sakindi; bunun sebebi de, kismen Habsburg Imparatorlugu yönetiminde sahip olduklari haklarin Alman ya da Rus egemenligi altindaki topraklarla elde edilen haklardan üstün olmasiydi. Ama iriparatorlugun bütünlügüne yönelen en büyük tehlike, Güney Slavlardan geliyordu; çünkü bunlarm arasmdaki muhalif gruplar, Sirbistan'a ve daha uzaklardaki Rusya'ya yönelmekteydiler. Viyana'daki daha liberal çevreler, zaman zaman Slav emelleriyle uzlagma konusunda israr ediyorlardi ama bu tür uzlagma, hem Macaristan'm özel statüsünde her türlü zaylflamaya kargi çikan, hem de Macaristan'm kendi etnik azmhklan kargisinda sert ayrimcihklarmi sürdüren Macar orta sinifinm giddetli direnciyle kargilagiyordu. Bu sorunun politik çözümünü bulmak, ihmhlar için mümkün olmadimeydan, Bagkani Genelkurmay General Conrad gibi Avusturyagmdan Alman milliyetçilerinin Sirplar ve bunlarm sempatizanlariyla kuvvete bagvurularak ugragilmasi gerektigi iddialarma kalmig oluyordu. Imparator Francis Joseph'inkendisi yasakladigi halde, bu çäzüm daima, imparatorlugun varligi gerçekten tehlikeye dügerse bagvurulacak son çare olarak kaldi. Tüm bunlar, kuçkusuz Avusturya-Macaristan'in gücünü etkilemigtir, hem de çeyitli biçimlerde. Çok irkhhäm kaçimlmaz olarak askeri zayiflik dogurmasi, diye bir gey yoktu. Ordu birleptirici bir kurum olmayi ve kumanda dili olarak bir sürü ayri dili olaganüstü ustahkla kullanmaaskerlerin sürdürdü i; ve garnizonlara ve yayilma konularma geldiyi ginde,eski bäl ve yönet becerileri de unutulmadi. Ancak Çekya da Maiçtenlikle igbirligi yapacaklarma güvenmek giderek zorlacar alaylarmm giyordu ve hatta Hirvatlarin geleneksel baglihklari (Hirvatlar yüzyillar smir" üzerinde kullanilmiçlardi) bile, Macar zulmü yüboyu, zünden agmmaya ugramisti. Dahasi, Viyana'nin tüm bu özel gruplarin ikayetlerine verdigi klasik kargilik, onlari komiteler, yeni igler, vergi ayncaliklari, ek demiryolu hatlari vb. ile boguntuya getirmekti. okul, hastane, sosyal yardim, vergi, demiryollari, posta igleri gibi birbirinden hayli farkh igleri yürüten 3.000.000'un epey üzerinde devlet meordunun kendisi için pek fazla para kalmiÖyleki muru vardi. ni yapmaktaydi.3
-
"askeri
"1914'te
.
.
.
.
.
.
268
I I
I
verdigi rakamlara imgäre, Avusturya-Macaristan paratorlugunda ödeneklerinin merkezi hükümet) savunma (yani ödenekleri" içindeki payi, öbür Büyük Güçlerde oldugundan çok daha azdi." Bunun bir sonucu olarak donanma, birakin Akdeniz'deki Fransiz donanmasi, Italyan donanmasma denk olacak kadar paraya bile hiçbir zaman sahip olam1yor, öte yandan, orduya ayrilan paralar, Rus ve Prusverilenin üçte biri ile yarist arasinda kahyordu. Ordudaki ya ordularma silahlarm, özellikle de toplarm modasi geçmigti ve sayilari çok azdi. Paa kithgindan dolayi, eldeki insan gücünün arcak yüzde 30'u askere ahizin"e gänderiliyor ya da sekiz hafta myor ve bunlarm çogu egitim görüyorlardi. Eu sistemle, savag zamamnda yeterli yedek yigmla-
yordu."¯6 Wright'm
"ulusal
"surekli
rmi olugturmak
mümkün
degildi.3
gerginlikler artarken, 1990'ü izleyen 10-12 yil içinde uluslararasi stratejik konumu gerçekten de tehlikede görünüyordu. Avusturya'mn lç bölünmeler ülkeyi parçalayacak gibi görünüyor ve kompularm çoguylaolan iligkilerde karigikhklar yaratryordu. Ülkeninekonomik büyümesi dikkat çekici olmakla birlikte, Ingiltere ve Almanya gibi önde gelen Büyük Güçlere yetigmesine imkân vermiyordu. Kigi basma saoldugundan azdi ve yagi tuöbür güçlerin çogunda harcamalari vunma tan gençler, Avrupa'daki tüm uluslara gäre çok daha dügük bir oranda askere ahmyordu. Üstelik, öyle çok muhtemel dügmam var gibi görünäyordu ki, genelkurmay çok çegitli seferler planlamak durumundaydi - bu, öbür Büyük Güçlerin pek azmin dikkatini dagitan türden bir kari-
gikhkti.· Avusturya-Macaristan Împaratorlugunun bu kadar çok muhtemel olmasi dügmam ise, benzersiz cografi durumundan ve çokuluslulugunItalya ile olan gerginlikler dan geliyordu. Üçlü Ittifaka ragmen, 1900'den sonra artti ve Conrad çegitli vesilelerle bu güney kompusuna askeri bir darbe indirilmesi gerektigini savundu; Conrad'in änerisi hem digigleri bakanhgi hem de imparator tarafmdan kararli~hkla reddedilse de, Italyan smiri üzerindeki garnizonlar ve tahkimat arttirildi. Viyana çok daha ätelerdeki Romanya konusunda da kaygi duymak durumundaydi; Romanya, kargi kampa girdigi için 1912'de- ayri bir tehdit unsuru haline gelmigti. Ancak.en büyük dügmanhgi uyandiran, Sirbistan'di; Sirbistan, Karadag ile birlikte, imparatorluk içinde Güney Slavlari kendine çeken bir miknatis, saf digi edilmesi geteken kanserli bir ur gibiydi. Uygun görünen bu çözümün getirecegi tek sorun guydu ki, Sirbistan'a yöneltilecek bir saldiri pekala, Avusturya-Macaristan'm en müthip rakibi olan ÇarlikRusya'sini askeri bir eylem yapmaya kigkirtabilir ve tam Avusturya-Macaristan Ordusunun buyük bir bölümü Belgrad'dan ötede, güneye dogru ilerlerken, Rus Ordusu kuzeydogu cephesini istila edebilirdi.
Son derece kavgaci biri olan Conrad bile imparatorlugun 269
tüm bu dügmanlarla ayni anda sava masmi engellemenin dügen"" bir gey oldugunu ileri sürüyordu; ama kendisinin 1914'ten önce yaptigi savag planlari ordunun nasil inamlmaz bir askeri dengeleme hareketine hazirlanmak zorunda kaldigmi ortaya koymaktadir: Dokuz "diplomatlara
kolorduluk bir asil kuvvet (A-Staffel) ya (!) Îtalya'ya ya da Rusya'ya kargi kullanilmak üzere hazirlanirken, üç kolorduluk daha ufak bir (Minimalgruppe Balkan) karpsoda seferber grup da Sirbistan-Karadag edilecekti. ek olarak Buna dört kolorduluk bir stratejik yedek kuvvet (B-Staffel) A-Staffel'i takviye etmek ve onu güçlü bir taarruz kuvvetine dönügtürmek, ya da, eger Îtalya ve Rusya'dan bir tehlike gelmezse, Sirbistan'a saldiri için Minimalgruppe Balkan'a katilmak üzere""° hazirhkli bulunacakti. Söylendigine göre, äzü ikinci swif bir gücün kaynaklarina.sahip olan Avusturya-Macaristan'm, Büyük Güç rolünü oynamaya çaligmasmdan ibaretti."" Tüm cephelerde güçlu ohpak için yapilan çilher yerde -zayiflatmak gibi ciddi bir risk gmca çabalar, imparatorlugu tagiyordu; bu çabalar, en azindan imparatorluk demiryolu sistemine ve sistemi denetleyecek kurmay subaylara insanüstü yükler getiriyordu. Bundan da kötüsü, uygulamadaki bu açmazlar, Viyana'daki çogu gözlemcinin 1870'ten baglayarak istemeden kabullenmek zorunda olduklari bir geyi dogrulamaktaydi: Bir Büyük Güç savagi çiktigi takdirde, Avusturya-Macaristan Almanya'nin destegine muhtaçti. Böyle bir çey, yalnizca Avusturya ile Ïtalya arasinda yapilacak bir savag için gerekmeyecekti (oysa Conrad'i çok korkutmasma ragmen, bu en uzak ihtimaldi); ama Avusturya-Macaristan Sirbistan'la bir savaga girigtiginde Alman askeri yardimi gerekli olacakti; o zamanlar Sirbistan da Rusya'dan yardim görüyordu; bu yüzden, Conrad -1914'ten önce Berlin'den bu ko"ya
"konunun
nuda
güvence alabilmek için tekrar tekrar çaba göstermigtir. Son olarak da, bu harekat planmm son derece karmagik ve incelikli niteligi, o dönemdeki pek çok tarihçinin gärebildigi. ama sonradan gelen birtakim tarihçilerin kabullenmeyi reddettikleri bir noktayi bir kez daha yansit-
imparatorlugun kendi içindeki hognutsuzhalinde ate; almayi sürdürürse, Kaiser Joseph'in benzersiz ama çagdigi mirasim koruma gansi hemen hemen yoktu. Ve böyle bir gey oldugunda da, Avrupa dengesinin sarsilmasi kaçimaktadir.' Balkanlardaki ve luklar, milliyetçi patlamalar
nilmazdi. F.RANSA
Fransa 1914'te Avusturya-Macaristan karçisinda önemli avantajlara sahipti. Bunlarm belki de en önemlisi, kargismda tum ulusal kaynaklarini toplayabilecegi tek bir dügmanin, Almanya'nm bulunmasiydi. Bu, 1880'lerin sonunda böyle olmamigt1; Fransa o zamanlar Misir ve Bati 270
l
|
Afrika'da Ingiltere'ye kafa tutuyor, krallik donanmasina kargi kararli bir tutumla denizlerde yariglyor, italya'yla dövügme noktasma varacak biçimde kavga ediyor ve kendisini Almanya kargisinda revanche için hazirhyordu." Daha ihtiyath politikacilar ülkeyi böyle bir çatigmanm epiginden çekip, sonra da Rusya'yla olan ittifaklarmm ilk agamasina getirdikleri zaman bile, Fransa'nin strateji açmazi çok ciddi bir açmazdi. En müthip dugmaninin pimdi her zamankinden daha güçlü durumda olan Almanya oldugu belliydi. Ama Italya'nm denizde ve sömürgelere önelttigi tehlike de (Fransizlarm görügüne göre), yalnizca kendi adina degil, italya'yla yapilacak bir savag hemen hemen kesin olarak müttefiki Almanya'yi da ige karigtiracagt için rahatsiz ediciydi. Bunun ordu açisindan túmenin güneydoguya yarattigi sonuç, oldukça çok'sayida yerlegtirilmesi oldu; donanma açisindan bakihnca da, çok eskiden beri Akdeniz'deki limanlara mi, Atlantik'teki livar olan bir sorunu manlara mi yigilsin, yoksa donanmayt daha ufak iki bölüme ayirma ris kine mi girilsin konusunu- agirlagtinyordu." -filo,
Bunlara, Ingiltere'nin Misir'i 1882'de iggalinin ardmdan, IngiltereFransa iliçkilerinin hizla bozulmasi da eklendi. 1884'ten baglayarak, iki ülke giderek tirmanan bir deniz gücü yarigina saplanip kaldilar, bu yarig, ingiltere açisindan Akdeniz'deki ulagtirma hattom kaybedilme ihtimaliyle ve (bazende) Fransizlarin Mang'i geçerek ülkeyi istila edebilecekleri korkusuyla baglantiliydi." Daha sürekli ve tehdit edici olan müsik sik tekrarlanan cadele, Ïngiltere ve Fransa arasinda sömürge çatigmalariydi. Îngiltereile Fransa, 1884-1885'te Kongo, 1880'li ve 1890'li yillar boyunca da Bati Afrika yüzünden kavga etmiglerdi. 1893'te Siepigine görünüyorlardi. yüzünden gelmig En büyük bunasavagm yam lim, 1898 tarihinde, Nil Vadisinin denetimi için 16 yildir süren rekabet, Kitchener'in ordusu-ile Marchand'm az sayidaki kuvvetinin Fashoda=da kargi kargiya gelmeleriyle doruga yükseldigi zaman yagandi. Fransizlar o sefer geri çekilmelerine ragmen, emperyalizm söz konusu oldugunda yorulmak bilmez ve gözu pektiler. Ne Timbuktu, ne Tonkin sakinlerinin Fransa'yi gerilemekte olan bir güç gibi gärmeleri söz konusu olamazdi, hem de hiç. Fransa, 1871-1900 arasi mevcut sömürge topraklarina 3,5 eklemigti-ve milyon mil kare genigliginde yeni topraklar hiç tartigmasiz, ardindan Ingiltere'nin en büyük denizagiri imparatorluguna sahip ülkeydi. Buralarda fazla bir ticaret olmamasina ragmen, Fransa oldukça büyük bir sämürge ordusu ve Dakar'dan Saygon'a bir sürü donanma yerlerde üssü kurmustu. Levant ve Güney Çin gibi sömürgelestirmedigi bile etkisi büyüktü."6 lleri sürülen bir gärüge göre, Fransa böylesine dinamik bir sämürgecilik politikasi uygulayabildi, çünkü devlet yapilari, az sayidaki bürokrata, sömürge valilerine, parti colonial heveslilerine, ÜçüncüCum271
r
'
huriyetin hizla degigen hükümetlerinin pek denetleme firsati bulamastratejiler gerçeklegtirme imkâm veriyordu." Ama Frandiklari sizlarin parlamenter politikalarmm degigken niteligi, ülkenin imparatorluk politikasina politikayi sömürge sürekli görev yapanlarin ve bu kimselerin dostlarmm eline birakarak-- amaçh olmadan bir guç ve tutarlihk katmissa da, donanma ve orduyu ilgilendiren konularda çok daha az isabetli bir etkisi olmuytur. Sözgelimi, rejimdeki hizh degigiklikler, beraberinde, kimileri ehli olmayan", kimileri de denizagiri strateji konusunda inatla inandiklari (ama her zaman degigiklikgösteren) görüglere sahip, yeni donanma bakanlari getiriyordu. Bunun bir sonucu olarak, bu onyillarda Fransiz donanmasma büyük paralar ayrilmigsa da, bu paralar iyi kullanilmamigtir: Gemi yapimi programlart bir yönetimin guerre de course (ticari gemilere saldiri) stratejisi tercihinden, bir bagka yänetimin savag gemilei·ine kesin destek saglama politikasma geçilerek sik sik degiçiklik gösteriyordu; böylece donanmano elinde ne Ingilizlerinkiyle,ne de daha sonralari Almanlarmkiyle boy ölçügecek durumda olmayan heterojen bir gemi toplulušu kahyordu.'" Ama politikanin Fransiz donanmasi üzerindeki etkisi, ordu üzerindeki etkisinin yanmda önemsiz görünüyordu; ordu içindeki subay toplulugurun cumhuriyetçi politikacilara kargi duydugu agiri hognutsuzluk ve bir süre sivil-asker çatigmasi (Dreyfus olayi bunlarin yalmzca en ünlüsüydü), Fransa'nm dokusunu zayiflatmig ve ordunun hem devlete bagliligt hem de yeterligi konusunda kugkular uyandirmigtir. Sivil-asker çatigmalari, ancak 1911'den sonra milliyetçiligin olaganüstü bir canhhk kazanmasi sayesinde, düsman Almanya'ya kargi ortak cihat açildigi zaman bir yana birakilabilirdi; ama fazlaya kaçan politika dozunun Fransiz -silahh kuvvetleri üzerinde onarilmasi mümkün olmayan zararlar yapip yapmadigini dügünen şek çok vardi." kimse Fransa'nm gücünü, içinden smirladigt belli olan bir bagka gey de, ekonominin durumuydu." Bu, karmagik bir konudur ve ekonomi tarihçilerinin farkli endeksleri tercih etmeleriyle daha da karmagik hale gelmektedir. Olumlu tarafmdan bakihrsa: "ileri"
-bu
"lobi"sinde
"iginin
syapildigim
Bu dönem içinde sanayi yatirimlarma ve digariya verilen borçlara katkida bulunan bankacihk ve maliye kuruluglarmda büyük bir geligme olmuytur. Demir ve çelik sanayli, çagdag çizgiler üzerine oturtulmuy ve özellikle Lorraine'deki demir cevheri alanlari üzerinde yeni, büyük fabrikalar yapilmigtir. Kuzey sanayi toplumlarina Fransa'daki kömür alanlarmda özgü çirkin çevre görünümü ortaya çikmistir. Mühendislik ve daha yeni sanayi alanlarmda önemli adimlar atilmigtir. Fransa 19. yüz272
l
'
i
yihn sonu ile 20. yüzyilm bagmda çelik, mühendislik, otomobil uçak alanlarmda edinen ünlü girigimcilere ve önce bir yer ve yenilikçi ünlülere sahipti. Schneider, Peugeut, Michelin ve Renault gibi firmalar öncü durumundaydilar."
Henry Ford toplu üretim yöntemlerini geligtirinceye kadar, Fransa gerçekten de dünyanin öncü otomobil üreticisiydi. 1880'lerde demiryolu yapiminda yeni bir patlarna daha olmuy ve bu geligen telgraf, posta s temleri ve úlke içi su yollariyla birlikte ulusal bir piyasa olugumunu hizlandirmigtir. Tarim, 1892 Méline tarifesiyle korunmug, ynksek kaliteli mal üretimine verilen agirlik sürmüg, bu da kisi bagma katma degeri büyük ölçüde arttirmigtir. Bu tur salt ekonomik büyüme endeksleri ve aym onyillarda Fransiz nüfusundaki artigm dügük olmasi birlikte dikkate ahmnca, Fransa'nm nüfusuyla baglantih olan verim ölçümleri etkileyici görünmektedir kigi bagina büyüme oranlart, kipi bagma ihracat degerleri vb. Son olarak da, inkâr edilemeyecek bir nokta, Fransa'nm hareketli açismdan sermaye son derece zengin olmasiydi, bu sermaye ülkenin diplomasi ve strateji çikarlarma hizmet için kullamlabilirdi. (Ve sistemli olarak böyle kullam1migtir.) Bunun en etkileyici- belirtisi ise, 1871 tarihli ve Bismarck'in hatah hesaplarina göre Fransa'nin gücünü ilerde uzun yillar felce ugratacag1 varsayilan tazminatm Almanlara hizla ödenmesi olmuytur. Ancak bunu izleyen dänemde Fransiz sermayesi Avrupa içinde ve digmda çegitli ülkelere de akmigtir. 1914'te Fransa'nm dig yatirmrlari toplam 9 milyon dolara variyor ve bu miktar, bir tek Îngiltere'ninkinin gerisinde kahyordu. Bu yatirimlar, Îspanya ve Ïtalya dahil Avrupa'nin oldukça büyük bir bölümunde sanayilegmeye yardim etmig, ayni zamanda Fransa'nm lçendisine de büyük politik ve diplomatik yararlar saglamigti. Yeni yüzyda girilirken, Italya'nin Üçlü Ittifaktan yava; yavag kopmasmda, ülkenin sermaye ihtiyacmm pay1 olmug, bélki de kopma tümüyle bundan olmuytu. Çin'e,demiryolu igletme haklari ve bagka ayricahklar kargihgi, Fransizlar ve Ruslar tarafindan verilen borçlar, hemen her zaman Paris'ten saglamyor ve St. Petersburg yoluyla aktarihyordu. Fransa'nm Türkiye ve Balkanlar'da yapt1gi muazzam yatirimlar bulamayan Almanlarin, 1914 äncesinde hiçbir zaman yetigemedikleri yatirimlar- bu úlkeye yalmzca politik-kültürel açidan degil, Alman silahlari yerine Fransiz silahlari için yapilan sözlegmelerle de üstünlük sagliyordu. Her geyden önemlisi de, Fransizlar Paris piyasasinda 1888 Ekiminde saglanan ilk borçtan baglayarak 1913'teki çok kritik nitelikli 500 milyon frankhk borç önerisine kadar, Rus müttefiklerine çagdaglagmalari için para akitmiglardi bucu, Polonya illerinde stratesisteminin älçüde Rus demiryolu genigletilerek "Rus silindijik büyük -
-umduklarim
--
273
ri"nin Almanya'yi bu yolla ezmek üzere daha da büyük bir hizla seferber edilmesi kogulayla yapiyorlardi.'2 Bu, Fransa'nm, mali gücunü stratejik gücünü desteklemek üzere kullanma yetenegini o güne kadar en açik biçimde gösteren bir örnekti. (Ancak, gariptir ki, Rus askeri
ne mekanizmasi daha yeterli hale geldikçe, Almanlar da Fransa'ya hizla vurmak için daha çok hazirlanmak durumandaydilar.) Ancak, ekonomik veriler kiyaslamah olarak ele alminca, Fransa'nm geligimiyle ilgili bu olumlu görüntüler bir kez daha silinip gitmektedir. Fransa'mn ülke dipinda çok büyük yatirimlari oldugu kesindi; ama bu sermayenin, ne elde edilen faiz gelirleri" ne de Fransiz ürünleri için yabancilarin yaptiklari sipariglerde saglanan artiçIar yoluyla ülkeye en kârli kargiligt getirdigine iligkin pek bir belirti yoktur: Çogukez Rusya'da bile, ithalat ticaretindeki aslan paymi Alman tüccarlar kapiyordu. Digartya giden. Avrupah imalatçilar arasinda Almanlarm oram daha 1880'lerin bagmda Fransizlari geçmistir; bu orany .1911'de hemen hemen Fransizlarm iki katiydi. Bu durum da, tatsiz'bir gerçegi, Fransiz ekonomisinin bir iki kugak öncesi ingilizlerin sanayi alanmdaki güçlü rekabetinden pimdi yukselisi görmügken de dev Alman sanayiinin zarar yüzünden etkilenmekte oldugu gerçegini, yansitiyordu.'Otomobil sanagibi gerçekten de ender istisnalar digmda, kargilagtirmali istatistikler yii bu gerilemeyi tekrar tekrar göstermektedir. Savagm hemen öncesinde toplam sanayi potansiyeli Almanya'mnkinin ancak yaklagik yüzde 40'1 iken, çelik üretimi altida birinin bir parça üzerine çikiyor, kämär üretimi ise zar zor yedide birini buluyordu. Üretilenkömür, çelik ve demir, daha ufak fabrikalardan ve daha fakir madenlerden geldigi için, genellikle daha pahahydi. Bunun gibi, Fransiz kimya sanayiinde ilerleme kaydedildigi yolundaki tüm iddialara ragmen, ülke büyük ölçüde, Almanya'dan yapilan ithalata bagimliydi. Fabrikalarm ufakhgi, modasi geçois uygulamalari yerel pazarlara olan agiri bave koruma altindaki gimhhgidügünülürse, Fransa'nin 19. yüzyddaki sanayi geligiminin sert bir dille kararsiz, gelip geçici ve agir"" olarak yam tutmaz tammlanmasina saçmamak gerekir. Kirsal kesiminin çekicilikleri de, en azmdan nispi güç ve zenginlik açismdan bir ferahlama getirmiyordu. Ipek ve garap üretiminin hastaliklar yüzünden yedigi darbelerden sonra tam bir toparlanma hiçbir zatarife sisteminin mümkün olmadi; gelirlerini Meline man tarim korumak ve toplumsal istikrari sürdürme çabalari sirasinda yarattigi sonuç, topraktan kopmayi yavaglatmak ve yetersiz üreticileri desteklemek oldu. Bu durum, aktif nüfusun yüzde 40'inm 1910'da hâlâ tarim kesiminde olmasi ve tarimda hälâ küçük çiftliklerin çok fazia bir yer tutmasi yüzünden, Fransa'nm hem verimliligine hem de- genel zenginligine açikça ayak bagi oluyordu. Bairoch'un verileri Fransa'mn 1913'teki "hiçbir
.
.
.
274
i
GSMH'smo Almanya'ninkinin yuzde 40'i dolaymda oldugunu gösterWright'a göre, Fransa'nm 1914'teki ulusal geliri, Almanya'nm 12 milyar dolarma kargi, alti milyar dolardi." Dogu kompusuyla yapilacak yeni bir savag, eger Fransa tek bagina kahrsa, 1870-1871'deki sonucun tekrarmdan bagka bir gey getirmeyecekti. Fransa, bu kargilagtirmah endekslerin çogunda Almanya'nin oldugu kadar, Birleçik Devlerlerin, Ïngiltere'nin ve Rusya'nm da hayli gerisiny dügmüçtü; bu yüzden de 20. yüzyilm bagmda Büyük Güçler arasmda ancak beginciydi. Bununla birlikte, önemli olan, Fransiz gücünün Alugramasiydi; sebebi bununda tek iki ülke manya kargismda agmmaya arasmdaki dügmanca iligkilerdi. Su bakimdan, geligmeler kätü günlerin habercisiydi. Almanya'nm nüfusu 1890-1914 arasmda yaklagik on sekiz milyonluk bir artig göstermigken, Fransa'ninki bir milyondan biraz fazla artti. Bu, Almanya'nm daha yüksek olan ulusal geliriyle birlikte dügünuldügünde, Fransizlar askeri yönden egit olabilmek için kendilerini ne kadar zorlasalar da, her zaman geride kalacaklar demekti. Yagi gelmig gençlerden yüzde 80'inden fazlasmi askere alan Fransa, en azmdan bazi ölçümlere gäre, kendi buyüklügü için gagirtici boyutta bir -ordu olugturmuytu: Sözgelimi, 40 milyonluk nüfusu içinden-80 tümen seferber edebilmesi, Avusturya'nm 52 milyonluk nüfusundan çikardigi 48 tümene gäre daha iyiydi. Ancak bunun imparatorluk Almanya'si kargismda pek bir yarari yoktu. Prusya _Genelkurmayi daha iyi egitilmig yedeklerini kullanarak, yüz tumenden biraz fazlasmi seferber etmekle kalmiyor,. bagvurabilecegi muazzam bir insan gücü potansiyeline de sahip bulunuyordu - gerekli ya; grubu içinde Fransa'nm bey milyonuna kargi yaklagik on milyon adami vardi; ayrica 112.000 gibi inanilmaz bir say1büyüyen bir ordu için kilit unsur olan- iyi egitimli astsuya ulagan baya sahipti, bu sayinin Fransa'daki kargihgi ise 48.000'di. Üstelik,Almanya askeri harcamalara ulusal gelirinden daha ufak bir pay ayirlyorçok daha fazlasmi vermekteydi. 1860'h ve 1870'li sa da, salt anlamda yillar boyunca .Fransa'daki üst komuta yetkilileri edilemez bir geri kalmighk durumu"" ile boguna mücadele etmiglerdir; Birinci Dünmaddi äncesinde, Almanlarm hemen üstünlügüne Savaginm iligkin ya gizli notlar da aym oranda kaygi vericiydi: "Fransa'daki 2.500 makineli tüfege karyi, 4.500 makineli tüfek, Fransa'nin 3.800 adet 75 milimetrelik topuna kargi, 6.000 77 milimetrelik top hemen ve agir silahlarda hemen tam bir tekel."" Ozellikle de sonuncu nokta, Fransizlarm zayifhšmi en kötü haliyle sergilemekteydi. Fransiz Ordusu gene de, 1914'teki savaga zaferden emin, savunma stratejisini, vargücüyle taarruz stratejisi ugruna terk ederek, Grandmaison ve digerlerinin orduya agilamak istedikleri yüksek morale agirhk vererek girdi insan, bunun, säzünu ettigimiz maddi zäyifhklari psikomektedir.
-ve
"kabul
-
275 '
I
lojik açidan gidermek
uzere oldugunu duqunnyor. General Messing, "Ne büyük sayilar, ne makinelerin mucizesi zaferi getirebilir" diye ders veriyordu. "Zafer, yürekli ve nitelikli askerlerin olacaktir bäyle derken üstün fizik ve ruh dayanikliligmi, taarruz kudretini kastediyorum."" Bu iddiaci tutum, Dreyfus olayi sirasmda ülkeyi tehlikeler karisinda çok zay1f gibi gästeren smifsal ve politik bölünmelere ragmen, 1911 Fas bunalimindan sonra meydana gelen ve Fransa'nin 1870'te olyeniden dugundan çok daha iyi savagacagma igaret eden doguçu" ile baglantihydi. Çoguaskeri uzman, çikacak savagm kisa olacagini varsaylyordu. Bu yüzden, önemli olan, savag alanina hemen indiriliverilecek tümen sayisiydt, Alman çelik ve kimya sanayilerinin buyüklügu ya da Almanya'nm milyonlara varan acemi asker potansiyeli degil." Ulusal günenin böylece yeniden canlilik kazanmasmi en güç1ü biçimde etkileyen, belki de Digigleri Bakam Delcassé ile diplomatlarmm yeni yüzyila girildikten sonra, Fransa'nm uluslaraiasi konumunda sag" için ladiklari iyilegmeydi. Bu kigiler, Kaiser yönetiminin zayiflatmak her türlü çabay1 göstermesine ragmen, St. Petersburg'la olan hayati bagi besleyip surdürmekle kalmamig, Italya ile iligkileri sürekli olarak geligtirerek, onu neredeyse tamamen Oçlü Ittifaktan uzaklagtirmiglardir. (Böylece hem Lorraine'de hem Savoy'da savagma zorunlulugundan dostratejik sorunda olmiigtu). önemlisi bir ferahlama de, En Fransizgan lar, 1904 entente'i ile, Îngiltere'yle sömürgeler konusundaki görüg ayrihklarim yatistirmiglar, daha sonra da Londra'daki Liberal hükümetin önde gelen üyelerini Fransa'nm güvenliginin ingilizler için ulusal bir çikar konusu olduguna inandirmayi bagarmiglardi. Ïç politika sebepleri ile Ingilizler degigmez bir ittifakm yapilmasini.engellemiglerdir ama, Almanlarin Açik Deniz Filosuna yaptiklari her ekleme ve Almanya'nm batidan yapacagi bir saldirmm tarafsiz Belçika'dan geçecegi yolundaki bir belirti, Fransa'nm ilerde Ïngilizdestegi saglama gansmi artirmistir. Ingiliz igin içine girdigi takdirde, Almanlar yalnizca Rusya konusunda degil, kralhk donanmasimn açik deniz filosuna yapabilecegi etki, denizagiri ticaretlerinin yok olmasi ve Kuzey Fransa'da yayllmig, küçük ama önemli olan îngiliz kuvveti konusunda da kaygi duymak zorunda kalacaklardi. Rus ve Ïngilizlerimüttefik edinerek Bochelarla* çarpigmak) Fransizlarm 1871'den beri dügledikleri bir gey olmugtu; gimdi ise bu, açik seçik bir gerçek olarak gärünüyordu. Fransa, Almanya'ya teke tek bir mücadelede kargi koyabilecek gibi degildi; bu tür bir mücadele tum Fransiz hükümetlerinin kaçmmaya ka-
"yurtseverligin
*
Boche: Fransizca konugma dilinde ilk kez bu tariblerde tagiyan terim. - ç.n. ve bir ölçüde açagilama
kullandan
276
Almanlan
kastetmek üzere
I
i
rarh olduklari
bir geydi. Eger Büyük Güç olmano
belirtisi, bir bagka
gücün kargisma rakip olarak çikmaya istekli ve buna yeterli olmaksa, Fransa (Avusturya-Macaristan gibi) bundan daha apagi bir konuma dügmügtü. Ancak bu tanim, 1914'te kendisini psikolojik olarak savaga askeri yönden her zamankinden daha kudretli, zengin göre ayarlamig," güçlü müttefiklere sahip bir ulus için, fazla soyut kalive en önemlisi yordu. Tüm bu özelliklerin bir araya gelmesinin Fransa'yi Almanya 1 argisoda dayanacak duruma getirip getirmeyecegi ise, cevabi belirsiz b1r soruydu; ama Fransizlarm çogu getirecegini dügünüyor gibiydiler. BÜYÜK
BRÏTANYA
Büyük Britanya, ilk bakigta heybetli duruyordu. 1900 yilmda dünsahipti; yaklagik yamn o güne kadar gördügü en buyük imparatorluga 12 milyon mil karelik toprak ve dünya nüfusunun belki de därtte biri. Sirf bundan önceki 30 yd içinde imparatorluga 4,5 milyon mil karelik toprak ve alti milyon insan eklenmigti. Agagida dile getirilenleri hisseden, yalnizca daha sonraki günlerde ingiltere'yi elegtiren bir tarihçi de-
günlerdeki Fransizlar ve Almanlar, Ashabiler ve Burmallar ve daha bagka pek çok insandi:
gil,o
Savagtan [1914]önceki yaklasik yarim yüzyil içinde, Ïngiltegücü muazzam ölçüde geniglemig ve bu arada bagka uluslardaki benzer geniëleme emellerine kargi, açikça, hiçbir anlayi; gösterilmemigtir. Eger dünya gücü için gerçekten girigimde bulunan bir ülke olmugsa, bu Büyuk Britanya'dir. Aslinda bu ige girigmekten fazlasini da yapmigtir. Elde etmigtir bu gücü. Almanlar ancak Bagdat'a bir demiryolu yapmaktan söz
re'nin
.
ediyorlardi.
.
.
Ingiftere Kraliçesi ise Hindistan Împaratoriçesiydi.
Eger dünyanin güç dengesini altust eden bir ülke olmugsa, bu Büyük Britanya'dir.""
ingiliz kudretinin bagka gästergeleri
de vardi: Kendinden sonraki olan krallik donanmasmda saglanan en büyük iki filonun gücüne egit muazzam genigleme; tüm dünyaya yayilmig, egi olmayan donanma üsleri ve sualti kablo baglanti istasyonlari; hâlâ dünya ticaretinin çogunlugunuelinde tutan bir ulusun mallarini tagiyan, dünyanin en büyük ticari filosa ve Londra kentinin, Ïngiltere'yiglobal ekonomi içinde en büyük yatirimci, banker, sigortaci ve mal alim satimcisi yapan mali hizmetleri. 1897de Kraliçe Viktorya'nin Pirlanta Yildänúmü genlikleri sirasinda çilginca sevinç gösterileri yapan kalabahklar gurur duymakta bir ölçüde hakhydilar. Yaklagan yüzyilm üç ya da dört dünya imparatorlugu ne zaman säz konusu edilse -Fransa ya da Avusturya-MacarisI I
277
.
---..... ....
.
Mi
de
Em
27 8
..
......-.....
.s.
..
......,.
.
...
l
tan veya daha pek çok aday degil- Ingiltere
kisa üyeler listesine hep gi-
riyordu.
Ingiliz göbagka perspektiflerden rüg"ünün" ölçülü hesaplari ya da Ingiliz gücünün çäkügünü dile getibakildiginda, 19. yüzylren daha sonraki tarihçilerin perspektifindengücü için girigim" yaptigi lin sonu kesinlikle imparatorlugun yüzyil onceyapilmig ve 1815 bir dönem degildi. Tersine, bu aferiyle doruga ulagmigti; .bu zaferin bir sonucu olarak da, bir sonraki yarim yüzyil içinde ülke hemen hemen rakipsiz deniz ve imparatorluk üstunlúgünün keyfini sürme imkãni bulmuçtu. Ancak 1870'den sonra, dünya güçler dengesinde meydana gelen degigme, Ïngiliz gücünü tehlike habercisi olan ve etkilegim içinde bulunan iki yoldan agmmaya ugratiyordu. Bunlardan ilki, sanayilegmenin yayilmasi ve ordu donanma agirliklarinda bundan dolay1 meydana gelen degigikliklerin Britanya Ìmpanispi konumunu her ülkeninkinden ratorlugunun daha fazla zayiflatstatükoda olugan teolarak masiydi; çünkü gerçek yerlegik Büyük Güç mel degigiklikler yüzünden kaybedecekleri, kazanacaklarindan daha çoktu. Ingilteregüçlü, birligini kurmuy bir Almanya'nm ortaya çikmasindan Fransa ve Avusturya-Macaristan kadar dolaysiz biçimde etkilenmemigi. (Londra'nm Almanya meselesiyle gerçekten ugragmak zorunda kahyi, ancak 1904-1905'ten sonraya rastlamigtir.) Ama Amerikan yükseligi dolayisiyla, kendi alanina en çok saldiri olan devlet gücünün Ingiltere'ydi; çünkü Ingiltere'nin bati yariküresindeki çikarlari (Kanada, Karayipler'deki donanma üsleri, Latin Amerika'daki ticareti ve yatirimlari) öbür Avrupa ülkelerinin hepsininkinden daha önemliydi;104 Rus sinirlarmm geniglemesinden en çok etkilenen de oydu, çünku bunun Yakmdogu ve Basra Körfezindeki ingiliz nufuzuna, sonuçta da belki Hint altkitasi üzerindeki denetimine yönelttigi tehditi herkes görebiliyordu;* Çin'in dig ticaretinde en buyük paya sahip ülke olarak, Çin imparatorlugunun bölüçülmesi ya da burada yeni bir gücün ortaya çikmasmdan ticari çikarlari en ciddi biçimde zarar görebilecek ülke de oydu," busirasmda sömürgeler gibi, sonrasmda 1880 konusundaki kapigma nun Afrika ve Pasifik'teki nispi konumu en çok etkilenen güç de oydu, çünkalmig dünyanm büyük bir bälümü ku (Hobsbawn'un deyimiyle) üzerinde yayilan gayri resmi imparatorlugunun yerine bunun dörtte biri kadar olan resmi bir imparatorluga sahip olmugtu"" bu Kraliçe Viksömürgelerine torya'nm sürekli olarak yapilan bir sürü ilaveye ragmen, kârh bir pazarhk olmamigti. oldukça yeni soBu sorunlardan kimileri (Afrika ya da Çin'dekiler) runlar olmakla birlikte, kimileri (Asya'da Rusya ile, Bati yariküresinde Birlegik Devletlerle olan rekabet) daha önce gelen pek çok Ïngilizyönetimini ugragtirmig sorunlardi. Simdifarkh olan nokta ise, Ingiltere'ye -säzgelimi,
Ancak,
"resmi
"dunya
"girigim"
"geri
-
279
kafa tutan çegitli devletlerin nispi güçlerinin çok daha fazla olugu ve bu arada, tehditlerin hemen hemen egzamanh olarak geliyor gibi görünmeleriydi. Avusturya-Macaristan Împaratorlugunun dikkati nasil Avrupa'da birkaç dügmanla ugragmak zorunlulugu yüzünden dagilmig durumdaysa, Îngiliz devlet adamlari da, boyutlari bakimindan hemen hemen dünya çapinda olan bir diplomatik ve stratejik dengeleme eylemi içinde bulunmak zorundaydilar. Sözgelimi, kritik bir yll olan 1895'te ardmdan Kabine, Çin-Japon savaginin Çin'indagilma ihtimali, Osmanh imparatorlugunun çäkügüyle Birlegik Devletlerle Venezuella-Ïngiliz Guyanasi simrlari yüzünden çikan kavgayla, Güney Afrika yüzünderi yaklaçan çatigmayla, Ekvator Afrika'sina gönderilen Fransiz askerleriyle ve Ruslarin Hindukug'a dogru yaptiklari saldiriyla hemen hemen ayugragmak zorundaydi?" m zamanda Yapilmakta olan, deniz gücü açisindan da bir dengeleme eylemiydi; çünkü bütçesi ne kadar düzenli bir biçimde artirihrsa artirilsm, 1890'h yillarda güçlentriekte olan beg ya da alti yabanci filo ile kargi kargiya bulunan krallik donanmasi, artik yüzyll ortasmdaki gibi egemen" olamayacakti. Donanma komutanliginin tekrar tekrar belirttigi gibi, bati yarikuresindeki Amerikan tehditine kargi koyabilirdi ama bu ancak savag gemilerini Avrupa sularmdan çekmekle olabilirdi; aym gekilde, Uzakdogu'daki krallik donangenigletilebilir, masi ama bu Akdeniz'deki filoyu zayiflatmak pahasma olabilirdi. Kralhk donanmasmm. her yerde birden güçlü olmasi mümkun degildi. Son olarak da, yapilan dengeleme hareketi, ordu açismdan da gerekliydi; Ìngiliztaburlari beliren acil durumlari gögüslemek üzere Aldershot'tan Kahire'ye, Hindistan'dan Hong Kong'a aktarthyordu ve tüm bunlarm Prusya modeline göre olugturulmug yigin ordulari yanmda tümüyle sänük kalan küçük çaph bir gänüllü kuvvetle yapilmasi "enginlere
-
gerekiyordu
"
11kiyleetkilegim içinde bulunan ikinci zaytfhk, onun kadar dolaysiz ve çarpici degildi ama belki daha da ciddi bir nitelik tagiyordu. Bu zayiflik, Ingiltere'nin deniz, kara ve imparatorluk gücünün nihai olarak ticaret dayandigi sanayi ve üstünlügünde meydana gelen agmmaydi. Sözünü ettigimiz onyillarda Ingiltere'nin kämür, tekstil ve demir gibi yerlegik sanayileri verimlerini salt anlamda artirdilar ama dünya üretimi içindeki nispi paylari sürekli olarak azaldi; çelik, kimya, imalat makineleri ve elektrikli aletler gibi daha yeni ve giderek änem kazanan sanayilerde ise, Ingiltere bagta sahip oldugu üstünlügü kisa sürede elinden kaçirdi. 1820-1840 döneminde yilda yaklagik yüzde dört, 1840-1870 arasi da yilda yaklayik yüzde üç artan sanayi üretimi daha yavagladi; 18751894 yillari arasmda yilda yüzde 1,5'dan biraz fazla artig gösterdi; bu da ülkenin baghca rakiplerininkinden çok daha dügüktu. Sanayi alanmdaki üstünlügün böylece kaybedilmesi, kisa bir süre sonra ahci bulmak 280
I
I
kiyasiya rekabette de kendisini gösterdi. Ingiliz ihraç önce çogunlukla yuksek gümrük tarifeleri engeliyle korunan sanayilegmig Avrupa ve Kuzey Amerika pazarlarinda, daha sonra da açidan, öbür güçlerin hem ticari hem de yeni ilhak ettikleri yerlerde gümrük tarifeleri koyarak rekabet ettikleri kimi sömürge pazarlarinda, piyasa fiyatlarimn üzerine çikan fiyatlari yüzünden satilamadiklari için eskiden sahip olduklari elverigli konumu kaybettiler; son olarak da Ingiliz sanayii, korunmasiz iç piyasaya digardan giren yabanci imalatçilazayifladi bu, ülkenin rekabet edemez dururin durmadan artmasiyla açik belirtiydi. ma dügmekte oldugunu gösteren en verimliliginin dügmesi ve reka19. yüzyilm sonlarmda Ingiltere'nin . .kobet gücünün azalmasi, ekonomi tarihçilerinin en çok aragtirdiklari milardan biri olmustur."° Konunun kapsami içine, ulusal özellikler, kuak farkhhklari, sosyal etos ve egitim sistemi gibi karmagik konular kadar dügük yatirimlar, çagdigi kalmig fabrikalar, iççi-igveren iligkilerindeki bozukluklar, satici olmayi becerememe ve bunlar gibi daha bagka özel nitelikli ekonomik sebepler de giriyordu. Yüksek strateji konusunu inceleyen ve ülkenin nispi tablosuyla ilgilenen bir kimse için bu açiklamalar ülkenin sürekli olarak gerilemekte oldugu gerçeginden daha az önem tagimaktadir. Birlegik Krallik 1880'de toplam dünya imalat veriminin hâlâ yuzde 22,9'unu elinde tutarken, bu oran 1913'te yüzde 13,6'ya dügtü; 1880'te dünya ticareti içindeki payi yuzde 23,2 iken, 1911-1913'te ancak yüzde 14,1 oldu. Sanayici gücü açisindan, hem Birlegik Devletler hem imparatorluk Almanya'si öne geçmigti. "Dünyanm atölyesi" artik üçüncü sirada yer aliyordu; kendisi büyümedigi için deiçin. gil,bagkalari daha hizli büyüdükleri hiçbir gey bu nispi Konu üzerinde dügünen Ingiliz emperyalistlerini ekonomik bunun da tek sebebi gerile.gerileme kadar ürkütmüyordu; menin ingiltere'nin gücü üzerinde yaratacagi etkiydi, Profesör F.A.S. Hewins 1904'te "Diyelim ki (yabancirekabeti yüzünden] tehdit altmdaki bir sanayi, ulusal savunma sisteminizin ta temelinde yatmaktadir, "Bir demir sanayii, büyük o zaman haliniz ne olur?" diye soruyordu. mühendislik olmadan igkolu bir yapamazsiniz, çünkü modern harp söz konusu olunca, filolarimzi ve ordularmizi olmturacak ve onlari yeterli Bu geligmeyle kargibir bakim düzeyinde tutacak araçlarmiz olmaz."'" lagtirildigmda Bati Afrika'daki sömürge smirlariyla ilgili ya da Samoa Adalarmm gelecegi konusundaki kavgalar önemsiz kahyordu. Bäylece sanayiini emperyalizm yanhlari korumak üzere serbest ticaret kurallarmi terk ederek- tarife reformlarryla, savunmaya katkilari olsun ve bagkalarmi digarida birakacak bir imparatorluk pazari saglasmlar diye beyaz irkm yagadigi dominyonlarla daha yakm baglar kurulmasina ilgi gästermiglerdir. Ingiltere, JosephChamberlai'in ürkütücü sözleiçin sürdürülen mallari,
-
-ingiliz
281
riyle,
"kaderinin
çok büyük agirligi altinda [sendeleyen), yorgun bir Titan'di""2 Bahriye Naziri, ilerki yillardan söz ederek "Birlegik Krallik tek basina, Birlegik Devletler'in ya da Rusya'nin yaninda ait oldugu yeri koruyacak kadar güçlü olmayacak. Onlarin agirligi bizi bir tarafa savuracak" diye uyarida bulunuyordu yanlilari uzun vadede kugkusuz hakli olsalar Ancak emperyalizm
da
kulak verilir bir gazeteci olan Garvin 1905'te karamsarhk içinde "Trafalgar'm yüzüncü yildänümünü kutlayan imparatorluk, iki ayakta olacak mi?" diye soruyordu" yüzüncü yildönümünde hemen hepsi, kendi çaglarmda belirmiç olan tehlikeleri abartma egilimindeydiler. Demir ve çelik içkollari ve imalat makineleri sanayii çegitli pazarlarda önculügu kaptirmigti ama kesinlikle silinip gitmemigti. Tekstil sanayii 1914 öncesi yillarda bir ihracat patlamasi yag1yordu; bunun bir son gürlük durumu oldugu ancak geriye dönülüp bakildigi zaman anlasilkralhk donanmasi hem de serpilip geligmekte migtir. Ïngilizlerin olan deniz ticareti için hayati önem tagiyan-- gemi yapimi sanayii hâlâ rakipsiz durumdaydi; bu onyillarda dünya ticaret gemilerinin tonaj olarak yüzde 33'ünü denize indiriyor, bu da Îngiltere'nin savag zamanmda ithal yiyecek maddeleri ve hammaddeye çok fazla bašimli hale gelmig olmasindan korkanlar için bir älçüde ferahhk saghyordu. Surasi bir gerçekti ki Ingiltere, Büyük Güçler arasinda, uzun süreli ve toplu sanayilegmenin söz konusu oldugu bir çatigmaya karigacak olsa, silah sanayiinin büyük bir bölümünün (mermikovanlari, top, uçak, bilye, optik donamm, manyeto, boya ilaci gibi) yeterli olmadigini görecekti; bu durum da Ingiliz Ordusunun, Avrupa çapindaki mücadeleler için degil, küçuk sömürge savaglari için kullamhp, donatilmasi gerektigine iligkin geleneksel varsayimin bir sonucuydu. Oysa bu dänemin büyük bir böordunun lümünde katildigi bu tür çatigmalardi ve eger bazi bilim adamlarinin daha 1898'de gelecekteki günler için tahmin ettikleri, yipsiper ve makineli tüfek harbi.gerçeklegirse, ratici, uzun sureli -sözüne
-
-hem
"itiodern"
gerekli malzemeden yoksun olan tek ülke Ingiltere olmayacakti. O halde, Ingiltere'nin bu dönemde ekonomik yänden güçlü yanlanbulunmasi, ülkenin sorunlariyla ilgili olarak çizilen fazlaca kada nm ramsar ve fazlaca genel tabloya kargi bir uyari olmalidir. Ìnsan geriye dönüp bakarken, 1970'e Ingiftere'nin tarihi, backa ülkelere kiyasla ekonomik, askeri ve politik yönden, Sanayi Devriminin 19. yüzyilda ona kazandirdigi zenginlik ve gücün doruklarmdan sürekli ve hediye bir iddiada bumen hemen kesintisiz gerilemesinin anlatimidir"'" lunabilir; ancak gerilemenin hizmi abartmak, gerçekte oldugundan önce olmuy gibi göstermek ve sanayi digindaki alanlarda bile ülkenin oldukça büyük bir varhk gösterdigini göz ardi etmek tehlikesi de vardir. Her geyden önce Ingiliz Hazinesi, yeni teknoloji tek bir muharebe gemi"1870'ten
282
'
I
sinin fiyatini ikiye katladigt için, 1914'ten önceki 20 yil içinde agir bir baski altmda bulunmasma ragmen, Ïngiltere hem içte, hem ülke diginda sayismdaki artiglar ilk kez olson derece zengindi. Üstelikseçmenlerin harcamalara yol açiyordu. Ancak dukça büyük ve geçim" için yapilan ödemelerdeki artiglar salt anlamda ürkütücü görünüyorsa da bunun sebebi, gece bekçisi durumundaki devletin kipilerin gelirinden çok az bir bölümünü vergi olarak ahp, ulusal gelirin çok küçük bir bölümünü hükümet harcamalari için kullanlyor olmasiydi. 1913'te bile toplam merkezi ve yerel yönetim harcamalari, GSMH'nin ancak yüzde 12,3'üne egitti. Böylece Ingiltere 1914 öncesinde savunmaya en çok harcama yapanlardan biri oldugu halde, ulusal gelirinden bu amaçla ayirmak zorunda oldugu pay Avrupa'daki öbür güçlerin hepsinin "silah
"sosyal"
. ayirdigi
Îngiltere'nin mali paydan daha ufakti;"' ve baç emperyalistler kudretini sanayi gücü kargismda kötüleseler de, o siralarda denizagiri bölgelerde gerçeklegtirilmig olan yatirimlar 19,5 milyar dolar gibi inanilmasi güç bir toplama ulagiyordu;"I bu yatirimlarm ulusal gelir kaynagi oldugu da kugkusuzdu. Ingiltere'nin, gerekirse genis çapta, pahali bir savagm harcamalarmi kargilayabilecek durumda oldugu tartigilmazve di; daha kuçkulu olan nokta ise, ulusal kaynaklarim silahlanmaya modern sanayiye dayali har be giderek daha büyük oranda ayirmak zorunda kahrsa, liberal nitelikli politik külturünü ticaret, dügük askerligin zorunlu bulunmamasi dodevlet harcamalari, ve esas olarak nanmaya olan güven- koruyup koruyamayacagiydi."" Ancak kaynaklarmin yeterince büyük oldugu tartigilmazdi. Birtakim bagka etkenler de Ingiltere'nin Büyük Güçler arasindaki konumunu kuvvetlendiriyordu. Stratejik demiryollarmm ve kitle ordularinin Hindistan'm ve öbür sömürgelerin jeopolitik güvenligini sarstigi bir çagda, imparatarlugun kara üzerindeki smirlarmi savunmak giderek güçlegtigi halde,"' Britanya Adalarmm denizlerle karadan ayrilmig olubu durum halki, kompu oru, her zamanki gibi büyük bir avantajdi dulardan gelecek beklenmedik istilalar korkusundan kurtariyor, kara gücünden çok deniz gücüne agirhk verilmesini saghyor ve devlet adamlarina savag ve barig konularmda anakara ülkelerinden çok daha büynk bir hareket özgürlügü tamyordu. Ayrica, yaygin ve savunmãsi zor bir stratejik sömürge imparatorluguna sahip olmak, çok muazzam sorunstratejik oldukça yararlar da saghyordu. lar getirmekle birlikte, buyük Denizden kolayca takviye edilebilecek bir sürü imparatorluk garnizonunun, kömür ikmal istasyonlarmin ve donanma üslerinin olmasi, ülkeyi anakara digmda çikacak herhangi bir çatigmada Avrupali güçler karçisinda son derece kuvvetli bir duruma sokuyordu. Ingiltere nasil onlar denizagiri bälgelerdeki sämürgelerine yardim gänderebiliyorsa, da (özelliklede özerk durumdaki dominyonlar ve Hindistan) asker, ge-serbest
-
283 I
mi, hammadde ve para saglayarak imparatorluk gücüne katkida bulunabiliyorlardi Whitehall'daki politikacilarm bu, daha iyi tegkilatve landirilmig bir savunmasi" için denizayiri ülkelerdeki akrabalarmi dikkatli bir biçimde yetigtirdikleri bir çagdi."° Son olarak, çikarci bir açidan bakihnca gu da ileri sürülebilirdi: Ingiliz gücü ve nüfuzu daha önceki dönemlerde öylesine yayilmigti ki Îngiltere, özellikle resmi imparatorluk" de yerlerde çok sayida diye adlandirilan tampon bölgeye, çok sayida hayati olmayan çikar bölgesine, dolayisiyla da uzlagma için genig bir hareket alamna sahipti. Îngiliz emperyalistlerinin kamuya açik olarak kullandiklari retorik çogu kez, ödün vermenin ve geri adim atmanm, o gün için olagan bir uygulama oldugu izlenimini vermemektedir. Ama Ïngiltere'ninstratejik önceliklerinin dikkatle degerlendirilmesi arasi danigma ile kararlarm Kabine içinde olugturulmasma dayanan sistem buna izin veriyordu3her sorunun ülkenin global taahhütleri kapsaminda incelenip, uzlagma ya da kararhlik politikalarimn belirlenmesi biçiminde yillar yih sürdü. Böylece, bir Ingiliz-Amerikan savagi ekonomik yikun getirecegi, politik açidan ho; kargilanmayacagi ve stratejik yönden çok Panama kistagi üzerindeki kazor olacagt için, Venezuella anlagmazligi, nal, Alaska siniri gibi konularda ödün vermek daha iyi görünüyordu. Buna karsi, ingiltere1890'h yillarda Bati Afrika, Güneydogu Asya ve Pasifik'teki sömürge anlagmazhklarinda Fransa ile pazarhk etmeye istekliyken, Nil Vadisindeki egemenligini korumak için savag edebiliyordu. Bir on yil sonra, (donanmaoranlari, Portekiz sömürgeleri ve Bagdat Demiryolu konularmda anlagmalar önererek) Ingiliz-Alman husumetini yatigtirma girigimlerinde bulundu; ama Avrupa'da bir sava; çikmasi halinde tarafsizlik sözü verme konusunda çok daha kugkucu davrandi. Digigleri Bakam Grey'in 1914 öncesi Berlin'e yönelttigi çabalar, neredeyse Salisbury'nin daha änceki tarihlerde St. Petersburg'la Asya konusundaki uzlagma girisimleri kadar bagarih olmugken, her iki örnek de dünyayi ilgilendiren konularda çikan çogu sorunun diplomasi aracihgiyla çözümlenebilecegine iligkin ortak varsayimi ortaya koyuyordu. Bir yandan ingiltere'nin 1900 dolaymdaki global konumunun, 1930'lagörülecegi kadar zayiflamig oldugunu ima etmek, bir yanrm sonunda dan da 1914 öncesinde "Ingiltere'ningücunde muazzam bir genigleme" oldugunu ve bunun dünyanm dengelerini altüst ettigini ileri sürmek," çok daha karmagik olan durumu ayni ölçüde tek yanh olan tablolar çizerek gästermek olur. O halde, Birinci Dünya Savagindan önceki birkaç onyilda Ïngiltere, sanayi açisindan hem Birlegik Devletler'in hem Almanya'nm gerisine dügmüg ve ticaret, sömürgeler ve denizcilik alanlarmda yogun bir rekabetle kargi kargiya kalmigti. Bununla birlikte mali kaynaklari, üretim -
"imparatorluk
"gayri
-bälümler
284
I
I
.
I
i
kapasitesi, imparatorluk sömurgeleri
ve deniz gücü bir araya gelince, oldugundan çok daha az belirgin bir biçimde olsa da, ulkenin hâlâ bir numarali" dünya gücü oldugu ortaya çikiyordu. Ama bir numara olma konumu, ayni zamanda Ingiltere'nin asil sorunuydu da. Ingiltere artik olgun bir devletti ve niteligi geregi, mevcut düzenlemeleri korumak ya da hiç degilse, iglerin yavaçça ve barigçil yolla degigmesini saglamak gibi bir kaygisi vardi. Birtakim açik amaçlar ugruna savagacakti -Hindistan'm savunulmasi, özellikle ülke sulari üzerindeki deniz Avrupa'daki güç dengücü üstünlügünün sürdürülmesi ve muhtemelen ancak genig bir çerçeve içine gesinin de korunmasiher konuyu daha tartmak gerekiyordu. 19yerlegtirmek ve ingiltere'nin bagka çikarlari ile te Salisbury bu yüzden 1889 ve 1889-1901'de Almanya ile degigmez bir askeri taahhüte karsi çikmig, Grey de 1906-1914'te Almanya'ya kargi askeri taahhüte girmekten kaçmmigtir. Eu durum, Ingiltedegigmez bir sire'nin gelecekteki politikasim Paris ve Berlin'deki karar mercilerini 1850'de "
kadar belirsiz ve kararsiz kilarken, Palmerston'un hâlâ olarak kabul gören, ülkenin sürekli çikarlari vardir ama sürekli yaygm muttefikleri yoktur iddiasmi da yansitlyordu. Ingiltere'ye böylesine bir hareket özgürlügü taniyan kogullar yuzyil sona ererken yok olmaktaydi çikarlari karçismda Avruama ülkenin çegitli çikarlari stratejik çikarlari kargisinda mali çikarlari'24pa'yla ilgili çikarlari," arasindaki geleneksel dengeleme hareketleri eski haliyle sürüp gitti. nirlendirecek
-imparatorluk
RUSYA
Çarlarmimparatorlugu da pek çok kimsenin yaptigi hesaplara göolan 20. yüzyilm seçme güçleri" kulübünün yaklagmakta re, üyesiydi. kendiliginden bir Sirf Finlandiya'dan Vladivostok'a yayilan toprak buyüklüšn bunu sagliyordu ona Almanya'nm yaklagik üç, ingiltere'nin yaklagik dört kati olan, dev ve hizla büyüyen nüfusu da därt yüzyil boyunca batiya, güneye ve doguya dogru genigleinigti ve kargilaytigi aksiliklere ragrnen artik durmak istedigi yolunda bir igaret vermiyordu. Silah altmdaki ordusu 19. yüzyil boyunca Avrupa'nm en genig ordusu olmugtu ve Birinci Dünya Savagina yaklagihrken, 1,3 milyon cephe hatti askeri ve iddiaya göre beg milyona varan yedekleri ile hâlâ herkesin ordusundan daha büyüktü. Rusya'mn askeri harcamalari da harcamalarmm üzerine ekson derece yüksekti ve hizla artan tahsisleriyle toplam harcamalenen Almanya'nm sermaye egit olabilirdi. duruma gelmig Demiryolu yapimi, 1914 öncesinde larina bir hizia ilerliyordu -bäylece kisa bir süre sonra, Almanlarm muazzam battya daha önce saldirmak için yaptiklari plan (yani Schlieffen Plam plan) bozulacak gibi görünüyordudiye adlandirilan ve Japonyaile olan savagtan sonra yeni bir Rus filosunun kurulmasi için para akitih"dünya
-
"normal"
"olagandigi"
285
yordu.
Prusya Genelkurmayi bile Ruslarm
kudretinin böyle artmasmkapilmig-görünüyor ve genç Moltke 1916 ve 1917ye gelinaskeri gücünün kendisinin bile diginde, Prusya'nm nasil baça çikacagini bilemeyecegi kadar büyümüg olacagim'"" bildiriyordu. Buna kargi, kimi Fransiz gözlemciler, Rusya batiya dogru ilerleyip Berlin'i dümdüz edecegi günü büyük bir sevinçle beklemekteydiler. Bazi Ïngilizler,özellikle de St. Petersburg'daki elçilikle baglantili olanlar, bagtaki politikacilara israrla "Rusya hizla äyle güçleniyor ki, onunla olan dostlugumuzu ne pahasina olursa olsun korumahyiz,""6 diyorlardi. Galiçya'dan Iran'a ve Pekin'e kadar Rus kudretinin artigi yaygm bir kaygi uyandirmaktaydi. Bu söylenenlerden çikarilabilecegi gibi, Rusya gerçekten de bir kez daha Avrupa'nm jandarmasi durumuna gelme noktasmda ruydi? Bu ülkenin gerçek gücünü degerlendirmek 18. yüzyildan bu yana batih gözlemciler için bir sorun olmuy ve bu tür bir güvenilir kargilagtirmah verilerin kitligi, Ruslarm. yabancilara söyledikleri ile kendi içlerinde söyledikleri arasmdaki farkhliklar ve nesnel gerçekler yerine genel nitelikli öznel ifadelere dayanma tehlikesi yüzünden hep daha da zor hale gelmigtir. "Avrupa'nm 1914 öncesinde Rusya'yi nasil degerlendirdigi"ne iligkin incelemeler, ne kadar kapsamh olurlarsa olsunlar, "Rusya'mn gücü" üzerine kesin bir çözümleme ile ayni gey dedan
telaga
"dügmanlarmm
"silindir"inin
dgerlLendirme,
gildir.
Bununla bidikte,
.
eldeki
inanihr
bilgilerden anlagilmaktadir
ki
1914'ten önceki onyillarda Rusya ayni anda hem güçlü hem zayifti durum her zamanki gibi insanm teleskopun hangi ucundan baktigma bagh olarak degigiyordu. Her geyden änce,, Kirim Savagi zamanina gäre, sanayi alamnda artik çok daha kudretliydi."* 1860-1913 yillari arasmda çok da uzun bir dänemdir- Rusya'nm sanayi verimi yilda ortalama yüzde beg gibi dikkat çekici bir oranda artti ve 1890'h yillarda bu oran yüzde sekize daha çok yaklagti. Birinci Dunya Savagmm hemen äncesindeki çelik üretimi Fransa ve Avusturya-Macaristan'mkini geçmigti ve Italya ile Japonya'nmüretiminin bir hayli önünde bulunuyordu. Kömür üretimi ise, 1890'da alti milyon tonken, 1914'te 36 milyon tona çikarak daha da hizla artti. Rusya dünyanm ikinci en büyük petrol üreticisiydi. Geçmigi hayli gerilere uzanan tekstil sanayi geniëlerken egirme araçlart gene Fransa ve Avusturya-Macaristan'a göre çok daha fazlaydikimya ve elektrik sanayilerinde de sonradan bir geligme oldu; tabii silah fabrikalarmda da. St. Petersburg, Moskova ve öbür büyük kentlerin çevresinde çogu kez binierce iççinin istihdam edildigi çok büyük fabrikalar belirdi. Daha 1900'de, yaklagik 31.000 mil uzunlugundaki Rus demiryollari agi sürekli olarak genigletilerek 1914'te 46.000 mile yaklagti, Rusya'nm 1892'de altm standartina geçigiyle istikrara kavugan dig tica-
-bu
-pamuk
286
\
l
|
arasi hemen hemen üç kat artti ve bu dönemde Rusya dünyanin en büyük ticaret ülkesi oldu. Yalnizca Rus yönetimi ve demiryollari hisseleri aracihgiyla degil, Rus i; hayatinm sahip oldugu potansiyel sayesinde de ülkeye çekilen yabanci yatir1mlari, ekonominin çagdaylagtirdmasi için çok büyük miktarda sermaye getirdi. Bu büyük para seli, devletin de (artan gümrük gelirleri ve votka ile bagka tüketim kalem1erine konan vergiler saglayarak) ekonomik altvapiya akittigi paralarla birleyti. Pek çok tarihçinin igaret ettigi gibi, 1914'e gelindiginde Rusya ünyadaki dördüncü en büynk sanayi gücü haline gelmisti. Bu geligmeler sürdügü takdirde, Rusya toprak ve nüfus büyüklügüne yaragir eko-
ret, 1890-1914
nomik
güce nihayet sahip olmayacak miydi? Ancak teleskopun öbür ucundan bakihnca oldukça farkh bir tablo ortaya çikmaktadir. 1914'te Rus fabrikalarmda yaklasik üç milyon iççi bulunmakla birlikte bu sayl, nüfusun yüzde 1,75'i gibi insana dehget verecek kadar dügük bir oran demekti. Tek bir tekstil fabrikasmda on bin iççi çahstiran firmalar kâšit üzerinde etkileyici görünmekle birlikte artik pek çok uzman bu saydarm aldatici oldugu konusunda görüç birligi içindedir; çünku emek yönünden zengin ama teknoloji yönünden yoksul olan bu ülkede, iplik egirme araçlarim geceleri, gün boyu çahganlardan olarak çahyan erkek ve kadmlar kullaniyordu " Belki ayri bir bundan da änemlisi, bazi yerli girigimcilere ragmen Rusya'daki sanayilegmenin gerçeklegtirilmesinde yabancilarin Singer gibi bagarili bir uluslararasi firma ya da çok sayida Ingiliz mühendisinin- büyuk bir pay sahibi olmalari ya da en azmdan, sanayilegmeyi büyük ölçüde yabanci yatirimctlarm yaratmalarlydi. madenciligin yüzde 90'i, petrol çikarma iginin hemen hemen yüzde 100'ü, metalurji sanayiinin yüzde 40'i, kimya sanayiinin yüzde 50'si, hatta tekstil sanayiinin yüzde 28'i, yabancilarm elindeydi.'"" Bu durum, tek baçma olagandigi bir sey degildi -Îtalya'nm dtirumu da biraz Rusya'nmkine benziyordu-- ama sinai büyüme konusunda yerli kaynaklardan çok, ilgilerini belki sürdürecek belki de (1899ve 1905'te oldugu gibi) sürdürmeyecek olan yabanci girigimcilere ve sermayeye agirt bir bagimlilik bulundugunu gösteriyordu. Rusya, 20. yüzyihn baglarmda dünyada en çok dig borcu olan ülkeydi ve para girigini sürdürebilmek için yatirimcdara piyasanin üzerinde faiz. oranlari önermek durumunda kalmigti; gene de dig faiz ädemeleri ticaret dengelerinin giderek daha çok üzerine çikiyordu: "vardiya"
-sözgelimi
"1914'te
"görünür"
Özetle,Rusya
sallantili bir durumdaydi. oluçunun Bu belki de, ekonominin bir bagka igaretiydi; Rus sanayiinin çogunlukla (säzgelimimühendislik ve kimya "olgunlagmamig"
ürünlerinden çok) tekstil ve yiyecek maddelerinin iglenmesine yer vermesi de äyle. Ayni anda hem olgunlagmamiç hem yetersiz olan sanayilerin korunmasi amaciyla, gümrük tarifeleri Avrupa'dakiler arasmda en 287
yüksek düzeyde tutulanlardi; buna ragmen, savunma bütçesinde ya da demiryolu yapunmda meydana gelen her arti la birlikte ithal mamullerin miktarmda kabarma oluyordu. Rusya'nin az geligmiglik konumunun en iyi göstergesi belki de, 1913 gibi ileri bir tarihte bile, digariya sattigi mallarm yüzde 63'ünü tarim ürünlerinin, yüzde 11'ini de kerestenin olugturmasiydi;"I Amerikan mah çiftlik donammlannin, Alman mali imalat makinelerinin kargiligim ve ülkeniti muazzam dig borç faizancak bunun lerini ödemek üzere bu ihracata giddetle ihtiyaç vardi için tam yeterli olamiyordu. Rusya'run gucunü degerlendirirken, i; karquagtirmah verim oranlarma gelince, durum daha da kötülegmektedir. Rusya 1914 öncesinde därdüncü en büyük sanayi gücü olmakla birlikte, Birlegik Devletlerin, Îngiltere'ninve Almanya'mn epey gerisindeydi. Çelik üretimini, enerji tüketimini, dünya imalat sanayii içindeki paymt ve toplam sanayi potansiyelini gösteren endekslerde, Ingiltere ve Almanya yamnda sönük kaliyordu; Bu rakamlar, nüfus buyüklügüyle birlikËe ele almir ve kigi basma degerler esas tutularak hesaplanirsa, aradaki uçurum gerçekten muazzamdi. Rusya'nm 1913'teki kigi bagma sanayilegme düzeyi, Almanya'nmkinin dörtte birinden, Ingiltere'ninkinin de altida birinden azdi."' 1914'te genç Moltke'nin ve Ingiltere'nin St. Petersburg'daki elçisinin gözünü yildiran Rusya, temelde bir köylü toplumuydu. Nüfusunun yüzde 80 kadari geçimini tarimdan sagliyor ve geri kalan nüfusun oldukça büyük bir bölumünün de käy ve komunle olan baglantilari surüyordu. Baltalayici olan bu noktayi, iki bagka noktayla birleptirmek gerekir. Bunlardan ilki, Rusya'nm nüfusundaki muazzam artigm 1890-1914 arasi doyurulmasi gereken 61 milyon kigi daha nüfusa eklenmigti- çogunlukla käylerde ve en geri kalmiç, Ruslarm bulunmadigi bölgelerde meydana gelmesiydi; buralarm ortak özellikleri ise topragm fakir olmasi, gübrenin pek az kullamlmasi ve tahta sabanlarm yaygmhgiydi.Ikincisi, bu döneme iligkin tüm kargilagtirmali uluslararasi verilerin Rus tanmmm genelde ne kadar yetersiz oldugunu gästermesidir bugday ürünü Îngiltere ve Almanya'mnkinin üçte birinden az, patates yukari onlarinkinin apagi ürünü ise yarisi kadardi."3 Baltik bölgesinde modern nitelikli genig tarim arazileri ve çiftlikler olmakla birlikte, bagka pek çok yerde toprak üzerindeki ortak mülkiyet ve yamaç1arda yüzey gekillerine bagh kalmarak, geritler halinde yapilan ortaçagdan kalma ekim yöntemleri, kipisel girigim isteklerini yok ediyordu. Topragin belirli arahklarla yeniden dagilimi da böyle bir etki yapmaktaydi. Bir aileye dügen toprak paymi arttirabilmek için bagvurulacak en iyi yol, yeni bir dagitima kadar daha çok ogul dünyaya getirmekten ibaretti. Ulagtirmadaki yetersizlikler, iklimin ekinler üzerinde önceden kestiril--
-yalmzca
-
288
|
i
I
mesi mümkün olmayan ama korkunç boyutlara varan etkileri ve güneyde fazlasi" olan illerle, asil Rusya içindeki fazla kalabahk, topragm bereketi az, iller arasindaki büyük egitsizlikler bu yapisal sorunu olumsuz yände etkiliyordu. Sonuç olarak, bu onyillar içinde, tarim verimi
"ithalatçi"
-
"sanayide
-ve
-
-
"1913
I I
I I
289
ve orantisiz askeri harcamaladaha da rin olugturdugu Eu saghksiz bilegimin toplumsal maliyetinin agir olacagi kolayca tasavvur edilebilir. 1913'te, Rus yänetimi silahh kuvvetlere 970 milyon ruble ayirmig, saglik ve egitime ise ancak 154 milyon ruble harcamigti; idari yapi, bölgelere Amerika'daki eyaletlerin ya da Ïngiltere'dekiyerel yönetimlerin sahip olduklari mali yetkileri ta-
Tarimdaki geriligin, sanayilegmenin
mmadig1 için, bu yetersizligi bagka türlü gidermenin yolu da yoktu. lyçiler hizla büyüyen kentlerde kanalizasyonsuz bir çevre, saghgi tehdit eden kogullar, berbat konutlar ve yüksek kiralarla bogugmak zorundaydilar. lçkicilik inanilmasi güç boyutlardaydi -- kaba gerçekten kisa vadeli bir kaçigti içkicilik. Ölüm oram Avrupa'daki en yüksek orandi. Bu disiplin ve yagam düzeyinde fark tür kogullar, fabrikalarda uygulanan edilir gerçek bir yükselmenin olmayigi, sisteme kargi için için kaynayan bir öfke yaratniig bu da halkçihk yandaglari, Bolgevikler, anargi egilimli radikaller sendikalistler, için ideal bir üreme tabam olugturmuytu aszorla ragmen) geregini herkes degigimin için Imda (sansüre savunan böyle olmugtur bu. 190S'teki genig kapsamh huzursuzluktan sonra duarasindaki üç yll boyunca rum bir süre için yatigti, ama 1912-1914 meydana gelen grevler, kitle protestolari, polisçe tutuklamalar ve äldür" Ancak bu tür bir kayme olaylari, kaygi verici bir düzeye tirmandi rejime bugünkü kadar tüm Rus liderleri Büyük Catherina'dan nagma, sorunu." Hakorkutan bir sorunun yanmda sönük kahyordu etkenler oldugu zamanlarda, yüksek yüksek bu satin dügük, fiyatlarin kiralar ve acimasiz çahyma kogullari kargisindaki derin öfkeyle etkileim içine girerek, tarim kesiminde çok büyük huzursuzluklarm patlak vermesine yol açiyordu. Tarihçi Norman Stone, 1900'den sonra olanlar konusunda gunlari yazmaktadir: -
"köylü
-
Poltyra ve Tambov illeri büyük ölçüde harap edilmig; malikane1er yakilmig, hayvantara zarar verilmigti. 1901'de askerler 155 bulunmuglar (1898'de bu sayi 36 idi), 1903'te kez müdahalede de 295 süvari bölügü ve kimileri topla donatilmiç 300 piyade taburunun katildigi 322 müdahale olmustu. 1902 tüm olanlar Askerler 365 olayda käylüleri ezmek için bir tepe noktasiydi. için kullanddi. 1903'te, iç düzenin saglanmasi için 1812 yihnOrta daki ordudan çok daha büyük bir kuvvet toplandi... olKara Topraklar kesimindeki 75 bölgeden 68'inde edildi. En kötü bölge Saratov'du."' 54 mülk harap mugtu .
.
"olaylar"
-
Ancak
lçigleri Bakani Stolypin, bu hognutsuzlugu 1908'den
sonra
köylü komünlerini dagitarak azaltmaya çahemca, yalmzca yeni huzursuzluklara meydan vermig oldu bunlar ya ortakçilik sistemlerini sür-
290
I
I
I
I
därmeye kararh köyler ya da hizla iflasa ugrayan, yeni bagimsizhk kaçikiyordu. Böylece Ocagmda meydazanmig çiftlikler arasmdan gelen yil patlak boyunca 13.507 ve [tüm] o na veren 114.108 olayda askerlerin yardimma gerek olmugtur. 1913'e gelindiginde, =Devletgucudolay1 100.000 kisi tutuklanmigti.""" Tüm ne yönelik saldirilar'dan bunlarin gene bu stralarda, rejimin 1905-1906 yrllarmdaki zayifligmdan yararlanarak zorla kopardiklari "Ruslagtirma" politikasmdan amaçlayan etkin azmhklari -Polonyalilar, korumayi Finler, gdünleri Gürcüler, Letonyalilar, Estonyalilar, Ermeniler- ezmekle ugraçan gönülsüz bir orduyu bunalttigmi söylemeye elbette gerek yoktur." Yeni bir askeri yenilgi bir kez daha bu gruplarm Moskof egemenliginden kurtulmak için savagmalarina yol açabilirdi. Elimizde kesin bir hesap bulunmamakla birlikte, 1914 Agustosunda evlenen ve sayilari toplam iki milyon gibi gagkmhk verici bir düzeye ulaçan Ruslar içinde bu tür gruplarm büyük bir orana sahip olduklari kugkusuzdur - bu kimseler askere cagrilmaktan kurtulmak için evleniyorlardi. Kisacasi, Rusya'nm 1914 öncesinde sosyopolitik açidan bir barut fiçisi oldugunu ve hasatm gene kötü olmasi ya da fabrika iççilerinin yaam düzeylerinde dügmeler meydana gelmesi veya büyük bir savag durumunda, büyük bir ihtimalle genig patlamalara sahne olacagmi görmek, yalmzca Bolgevik sonrasi devrimin kazandirdigi perspektif sayesinde olmamaktadir. Ïnsan bu noktada büyük bir ihtimalle" sözcüklerini zorunda kullanmak kaliyor, çünkü (bu hognutsuzluklarin yam stra) pek çok bälgede çara ve ulkeyederin bir baghhk, giderek daha çok milliyetçi nitelik kazanan bir meclis, genel bir Pan-Slavizm sempatizanligi ve bunun karyihgi olarak yabancilara duyulan nefret de ige karigiyordu. Gerçekten de, 1904'te oldugu gibi rejimin äremli uluslararasi sorunlarda suskun görünmeye tahammülü olmadigini ileri süren pek çok beceriksiz politika yazari ve sarayh çikmigti. Bunlar, saulusun zafer arayigim kararklikla destekleyecegini va; çiktigi takdirde, "1909
-muhtemelen-
"çok
israrla
söylüyordu."2 Ama Rusya'nin
1914'teki muhtemel dügmanlari dikkate almmca, zafer saglanabilir miydi? bir böyle Japonya'yakargi verilen savasta Rus askeri -Kirim'da ve 1877de Türklerle çarpigirken yaptigi gibi- yeterindövügmüç ama kurmaylarm beceriksizligi, ce cesaret ve sogukkanhlikla lojistik destegin yetersizligi ve düggücünden yoksun taktiklerin de ayn ayri etkisi olmugtu. Silahh kuvvetler gimdi Avusturya-Macaristan'm özellikle de imparatorluk Almanyasion canh askeri sinai gücünün-kargisma rakip olarak çikip daha iyi sonuçlar alabilir miydi? Bu dö-ve
nemde
sanayi veriminde meydana gelen tüm salt artiplara ragmen korkunç gerçek guydu ki, Rusya'nin verimlilik gücü Almanya'ninkine gäre fiilen azalmaktaydi. Säzgelimi 1900-1913 arasi, Rusya'nm çelik üretimi 291
2,2 milyon tonda 4,8 milyon
tona yükselmig ama aym dönemde Altondan, 17,6 milyon tona f1rlamigti. Aym gekilde, Rusya'nm enerji tüketimi ve toplam sanayi potaniyelindeki artigmanya'ninki
6,3 milyon
lar, ne salt ne nispi anlamda, Almanya'nmki kadar büyük degildi. Son olarak da, 1900-1913 yillarinda Rusya'mn dünya imalat sanayii üretimi içindeki paymin Almanya'nm ve (özelliklede) Amerika'nm paylarinda meydana gelen geniëlemelerden dolayi, yüzde 8,8'den yüzde 8,2'ye indigi görülecektir.243 Bunlar cesaret verici veriler degildi. ordulari Ancak gu da ileri sürülmügtür, degerlendirmek için kullanilan ölçüler uygulandigmda" Rusya gerçekten güçlüydü; çünoldugu kadar ekonomiyi ve devlet bürokkü askeri uzmanlar yapilarini zorlayan rasi da Eger durum bir savag" öngörmüyorlardi.3" böyleyse, insano günlerde Almanya'nm askeri gücünden söz edenlerin cephe hattmdaki kuvvetlerin yam sira, Krupp çeligine, tersanelere, boya ilaçlari sanayiine ve Alman demiryollarinm yeterligine de neden dikkat çektiklerini merak etmektedir.*** Bununla birlikte, eger önemli olan yalmzca askeri alandaki sayilar ise, o zaman Rusya'nm daha çok sayida tümen, topçu bataryasi, stratejik demiryolu ve savag gemisi çikarmasi gerçekten etkileyiciydi. Savagm kisa sürecegi varsayilirsa, bu tür genel istatistikler hep Rusya'nin büyüyen gücüne igaret ediyordu. Ancak parmak hesabma dayanan. bu tür yüzeysel bir degerlendirbir kenara birakilacak olursa, askeri durum bile bütünüyle daha me sorunlu hale gelmektedir. Belirleyici olan etken gene, Rusya'mn sosyoekonomik ve teknik alanlardaki geriligiydi. Käylü nüfusun çok büyük olmasi yüzünden eldeki toplulugun her yd ancak begte biri fiilen askebedence elverigli durumda olan her adamin askere re alinabiliyordu; ahnmasi sistemin kargaçaya dügerek yikilmasma neden olabilirdi. Ama askere alman köylülerin de sanayilegmig, modern bir savag için ideal malzeme oldugu hemen hiç söylenemezdi. Ulusal gücün daha genig, daha incelikli alanlari (genelegitim düzeyleri, teknolojik bilgi ve beceri, yeterli bir bürokrasi gibi) yerine, donatimm üzerinde kaba ve fazla agirhkh bir biçimde durulmasi yüzünden Rusya personel düzeyinde korkunç bir gerilik içindeydi. 1913 gibi ileri bir tarihte bile okur yazarhk orani ancak yuzde 30'du ve bu oran, bir uzmamn igneleyici bir dille söyledigi gibi, "Ingiltere'de 18. yüzyilm ortalarmda olan orandan) çok daha dügüktü.""' Yeni acemi erler için çok büyük miktarlarda paastsubaylar onaylanmasi iyiydi de, ordudaki yok denera ayrilmasmin cek kadar az olursa bunlar bir ige yarayabilirler miydi? Altnanya'nin bu alandaki duygusu ve imrenme ile" bakan Rus gücüne de uzmanlari, yaramazlar diye dügünüyorlardi. Bu kimGenelkurmaymm seler (kimiyabanci gözlemciler .gibi) iyi subaylarm son derece kit oldu"2 elde farkmdaydilar da Aslmda bugün bulunan bilgilerden angunun "1914'te.
"ordulari
"açagilik
292
I I
I I
I
I
I I
lagildigma göre, Rus askeri yetkilileri hemen her alanda top, makineli tüfek, çok sayidaki piyadenin yänetimi, teknik egitim düzeyleri, ulagtirma çok iyi ve hatta büyük uçak filolari- görülen zayifhklarmm farkmdaydilar. Bu tür iç karartici sonuçlar, Rusya'nm planli seferberlik ve stratejik demiryolu sistemi ayrintili biçimde incelendigi zaman da ortaya çikiyordu. Demiryolu aginin 1914'teki toplam mil uzunlugu etkileyici göünmekteydi ama Rus imparatorlugundaki uçsuz bucaksiz mesafelerle birlikte dügünüldügünde da Bati Avrupa'daki çok daha sik dokulu sistemlerle kargilagtirildiginda-- yetersiz oldugu açiga çikiyordu. Ayrica, bu hatlarin çogu ucuza çikarildigmdan, raylar son derece hafif, yol yataklari ise son derece zayifti ve su depolari ile geçitlerin sayisi yok denecek kadar azdi. Kimi lokomotiflerde kömür, kimilerinde petrol, kimilerinde de odun yanlyor ve bu durum igleri daha da kargtiriyordu ancak bu, ordunun barig zamanmdaki yerlerinin sava; sirasmdaki yayilorduyu amaçh ma yerlerinden oldukça farkli olmasi ve sava; sirasinda olarak dagitma politikasmo (Polonyahlar Asya'da, Kafkasyahlar Baltik illerinde vb. hizmet veriyordu) askerleri yerleptirme konusunu etkilemesi gibi garip bir durum yaninda hafif kalan bir sorundu. Büyük bir saaskerin, çiktigi takdirde, yigmla dörtte üçü teknik va; egitimden yoksun, askerlerinin üçte birinden fazlasmin okuma yazmasi demiryolu taburlarinm ya hiç olmayan ya da yarim yamalak olan"" yetersiz personeli tarafmdan sonuç getirecek bir biçimde tagmmasi ge-agir
-ya
-
"subaylarmm
rekiyordu.
Seferberlik ve askerleri
yayma sorunu, Rusya'nm Fransa ve Sirbisolan taahhütlerinin yol açtigi agilmaz zorluklar yüzünden büyüyordu. Ülkeninöbürlerine göre daha yetersiz olan demiryolu sistemi ve saldiriDogu Prusya ve Galiçya'dan gelebilecek muhtemel bir olan çikmtiya yayilmig Polonya'daki tehlikelere kargi kuvvetlerin sma açik oldugu dügünülünce, savaçm baglangicmda savunmada kalmak ve askeri gücü düzenli bir biçimde takviye etmek, 1900 öncesinde Rus yüksek komuta yetkililerine akilhca görünmügtü, ashnda 1912'de de kimi strateji uzmanlari hâlâ aym geyi ileri sürüyorlardi. Ancak çok sayida general tiklarmda zafer bagka de (sava kazanacaklarindan emin olduklari) Avusturya-Macaristan'i ezmek ve Viyana ile Belgrad arasmdaki gerginlik artarken, Avusturya-Macaristan'in Sirbistan'i istila etmesi halinde Belgrad'a yardim etmek hevesindeydiler. Ancak Rusya'mn kuvvetlerini güney cephesine yigmasi, Almanya'nm yapabilecekleri yüzünden duydugu korku dolayisiyla imkânsiz hale geliyordu. Planlamacilar, 1871'den sonra onlarca yil bir Rus-Alman savagmin Almanlarm doguya dogru yapacaklart genig kapsamli ve hizh bir saldiriyla baglayacagmi varsaymiglardi. Ama Schlieffen Planmm anahatlari belirginlegince, St. tan'a
"kiskaç"
293
Petersburg'a Almanya'ya kargi mümkün oldugunca çabuk taarruz baglatmasi yolunda Fransa'dan yogun baski geldi; Rusya'nin bunu batih müttefkini ferahlatmak üzere yapmasi isteniyordu. Fransa'nin saf digi kalacagi korkusu ve Paris'in bundan sonra verilecek borçlarm Rusya'nm taarruz yeterliginin geligtirilmesine bagli oldugunda inatla israr etmesi, Rus planlamacilari mümkün olan en büyük hizla batiya saldirolmak zorunda birakti. Tum burlar 1914'ten önceki birkaç maya razi yil boyunca genelkurmay içinde çok büyük çekigmelere yol açmig, farkla görüglere sahip gruplar, güney cephesine kargi kuzey cephesine yayilacak kolordularin sayisi, Polonya'daki eski yikilsavunma tahkimatmin masi (saçmabir hareketle yeni toplarm pek çogu buralara yerleptirilmigti) ve tam seferberlik yerine kismi bir seferberlik ilanmin uygulanabilirligi konularanda anlagmazhgi dügmüglerdi. Rusya'nm diplomatik yükümlülükleri dügü1tüldügünde belirsizlikleri anlamak belki mümkündü; ama bu darum, dügmanlarina kargi hizla zafer saglayacak purüzsüz bir askeri mekanizmamn olugturulmasi davasmi olumsuz yönde etkiliyordu? Bu sorunlar listesi insani neredeyse biktiracak kadar genigletilebilir. Pek az sayida modern yola sahip bir ülkede, hayati önem tagidigi dügünülen 50 süvari tümeninin o kadar buyük miktarda hayvan yemine ihtiyaci vardi ki yaklagik bir milyondu- yalnizca bunun bile desayisi miryolu sistemini iglemez hale getirmesi mümkündü; samanin saglansurdürülecek türlü kesintisiz her harekâtmi, hatta yedekmasi, taarruz lerin hareketlerini bile yavaglatacakti. Ulagim sistemindeki gerilik ve ordunun ülke içinde oynadigi polis rolü yüzünden gerçekte say11ari milyonlara varan askerin sava; sirasmda cephe hatti kuvvetleri olarak dügünülmesi mümkün olmayacakti. Orduya 1914 öncesinde ayrilan para bir miktar gibi görünäyordu ama bu paranm büyük bir bölümuazzam mü yiyecek, giyecek ve hayvan yemi gibi temel ihtiyaçlara gidiyordu. Bunun gibi, donanmada meydana gelen genig çaph artiplara ve yeni tasarimlara çogunun diye nitelenmesine ragmen donanmaçok daha nm gerçek anlamda etkili olabilmesi için personel arasmda yüksek düzeyde bir teknik egitime ve sik sik tekrarlanacak taktik eygulamalara da gerek vardy bu iki geyden de yoksun oldugu (tayfalarhâlâ çogunlukla sahilde üsleniyorlardi) ve filolarim Baltik ve Karadeniz arasmda bölmeye zorlandigi için Rus deniz gücunün gelecegi parlak degil di bir tek Türklerle savasirsa, durum farkh oluyordu. Son olarak da, Rusya'mn bu dönemdeki genel kapasitesinin degerlendirilmesi yapilirken rejimin kendisi üzerinde de bazi yorumlarda buulusal polilunulmasi kaçoilmazdir. Birtakim yabanci muhafazakärlar, tikalara bati demokrasilerinin yapabileceginden daha büyük bir tutarhhk ve kuvvet kazandirdigini fleri sürerek rejimin otokratik ve merkeziyetçi yanlarmi begendikleri halde, sistem yakindan incelenince sayisiz -at
"kusursuz""'
'
-
294
I
|
kusurlari oldugu ortaya çikacakti. Çar IL Nicholas, kisi olarak bir Potemkin köyü gibi kof, basit dügunceli, köpesine çekilmig, zor kararlardan hoglanmayan ve Rus halkiyla arasmda kutsal bir bag olduguna kör körüne inanan biriydi (tabi, Rus halkimn gerçek refahi konusuna ilgi kullandigi duydugu yoktu). Yönetimin üst düzey karar mercilerinin yöntemler ise, "Bizanscihk" admi kätäye çikartmaya yeterdi: Sorumsuz grandükler, duygusal dengesizlik içinde bir imparatoriçe, gerici generalYönetimin gäreve çagirabilecegi ve ler ve ahlak dügkünü vurguncular. verdigi gayretli ancak arada kulak ve akilh bakanlarm sayisini kat arin agiyorlardi. Sözgelimi, digigleri bakanhgi ile askerler arasmda damykat eksikligi kimi zaman kayg1 uyandiran boyutlarma ve kargilikli anlayi; bir daydi. Saraym, Meclis (Duma) kargisindaki tavri sakh tutulmayan ayricaliklarmi dügündükleri, yalnizca kendi Soylularm küçümsemeydi. Çarm da yalmzca kendi huzurunu dügündugü böyle bir atmosferde radikal reformlarm yapilmasi mümkün degildi. Ülkedeiççilerin ve köylülerin çikartacagi huzursuzluktan sürekli korkan bir seçkinler toplulugu dünyadaki en büyük vardi; gene de, devlet harcamalari salt anlamda zenginlerden alman dolaysiz vergiler en az dümiktara ulagtigi halde, zeyde tutuluyor (devletgelirinin yüzde altisi), yiyecek maddeleri ve vot(yaklagikyüzde 40). Rusya - kaya ise son derece agir yükler getiriliyordu aristokratlarm yurtdiülkeyken, ödemeler dengesi çok hassas olan bir çikigmi önleme paralarin ginda. harcadiklari çok büyük miktarlardaki siki vergilendirme) bir denetim yoktu. imkâni Kismen (ya da bu parayi uygulayan otokrasinin gelenekleri, kismen fazlasiyla kusurlu olan sinif sistemi, kismen de egitim ve ücret düzeylerinin dügüklügü yüzünden Rusya, sözgelimi Alman, Îngiliz ve Japonyönetim sistemlerinin iglemeAsimda sini saglayan yeterli devlet memuru kadrosundan yoksundu. ahnan derslere ragmen, lider Rusya, guçlü bir devlet degildi; 1904'de durumundakilerin egilimine göre, hâlâ yabanci ülkelerle hazirhksiz olarak açmazlara dügen bir devletti. O halde, Rusya'-nin bu yillardaki gerçek gücünü nasil degerlendirmeliyiz? Rusya'nm ylldan ylla hem sanayi hem askeri gücunu artirdigi büyüklügü, toplumun kikugkusuzdu. Bagka güçlü yanlari mi siniflarindaki yurtseverlik ve kader duygusu, merkez bölgelerinin tehlikelere hemen tümüyle kapah oluçu- bulundugu da bir gerçekti, Avusturya-Macaristan kargismda, Turkiye kargisinda ve belki de artik Japonya kargismda bile, savagip zafer kazanma umudu vardi. Ama korkunç olan quydu ki, Almanya ile yaklagmakta olan çatigma Rusya'mn baça çikamayacagi kadar erken bir dönemde gelmekteydi. Stolypin, 1909'da "Devletin 20 yil iç ve dig barig içinde yagamasina izin verin, Rusya'yi taniyamayacaksmiz" diye ävünüyordu. Ayni dönem içinde Almanya'nm gücünün artma ihtimaline ragmen, dogru olabilirdi bu. Ama Profesör Do-ordusunun
295
ran ve Profesör Parson'un sunduklari verilere gäre (bkz. Sema1), Rusya'mn gücü" bu onyillar içinde ancak 1894'teki dügük düzeyden yukarilara çikarken, Almanya'ninki doruga yaklagmigti.62 Bu çogu okur için çok gematik bir açiklama olabilir ama (daha önde deginildigi gibi) 19. yüzyilm büyük bir bölümünde Rusya'mn güce cünün ve nüfuzunun geriligine kabaca orantili olarak artan ekonomik "nispi
azaldigi
dogrudur. Maruz kalman her esasli sava; (Kirim Savagi, Rusyeni ve eski askeri zayifliklari ortaya koymuy ve yönetimi Savagi) Japon Rusya ile batili uluslar arasmda açilmig olan uçurumu kapatmak için girigimlerde bulunmaya zorlamigtir. 1914 öncesi yillarda, kimi gözlemcilere göre uçurum yeniden kapamyordu ama kimileri için çegitli zayifliklar sürüyordu. Rusya, Stolypin'in istedigi 20 yilhk barig dönemine kavuyamadigma göre, 1815 ve 1848 yillarinda Avrupa güç politikasi içinde sahip oldugu konumu yeniden kazanip kazanmadigmi gästermek için bir kez daha savag sinavmdan geçmek zorunda kalacakti. EMA
1
NÎSPÎGÜCÜ
RUSYA VE ALMANYA'NIN RUSYA £2
28
20
I, 1821 L, 1894
-
24
ALMANYA r2,
.68
.
I, 1960
-
-
20
i 1845
*
a
1875
1905
I 1935
16 12
a.•
1815
-
-
.62
.
I, 1859 H, 1901
.
Ï, 1942
-
i
e
I
1975
.*
1815
1845
I 1875
i 1905
I
1935
I 1975
Anahtarlar:
L H I
= = =
dügük nokta yih yüksek nokta ylh egilme noktasi yih
Kaynak: Doran ve Parsons BÍRLEgÍK
DEVLETLER
19. yüzyihn sonlari ile 20. yüzyilm baglarinda global güç dengelemeydana gelen tüm degigiklikler arasmda gelecek açisodan en belirleyici olani, hiç kugkusuz Birlegik Devletlerin büyümesiydi. Iç savag sona ermig oldugundan, Birlegik Devletler daha änce sözü edilen pek çok avantajdan tarim alanlari, çok büyük miktarda hammadde bu kaynaklari tür geligtirecek çagdag teknolojinin (demityollari,buve har makinesi, madencilik donammi) olaganüstü elverigli bir biçimde evrimi, toplumsal ve cografi kisitlamalarm olmayigi, önemli dig tehlikelerinde
-zengin
296
.
yerli yative giderek daha büyuk miktarlarda akipi-degigtirmek sermayesinin kendisini bag dändürücü bir hizla rim üzere yararlanacak hale gelmigti. Sözgelimi, iç savagm bittigi yil olan 18 65 ile Îspanyol-Amerikan savagmin parlak verdigi 1898 yili arasinda, bugday üretimi yüzde 256, misir yüzde 222, rafine geker yüzde 460, kämür yüzde 800, çelik ray yüzde 523 ve igler halde olan demiryolu mil uzunlugu yüzde 567den fazla artnnyti. "Daha sonra geligen sanayilerde, hemen hemen sifirdan baglayarak gerçeklegtirilen büyüme, yüzde ranlarmi anlamsiz kilacak kadar fazlaydi. Ham petrol üretimi 18 65'te 3.000.000 varilken, 1898'te 55.000.000 varilin üzerine, külçe ve dökme çelik üretimi 20.000 long tondan, yaklagik 9.000.000 long tona çikmigti.""3 Bu, ispanya'ya kargi yapilan savagla birlikte sona eren bir büyüme degildi; tersine, 20. yüzyihn ilk dönemlerinde çok hizh bir tempoda yükseldi. Gerçekten de yukarida sayilan avantajlar dügünülünce, bu süreç hemen hemen tümüyle kaçimlmaz bir nitelik tagiyordu. Bir bagka rin
bulunmayigi,yabanci
deyigle, ancak insanlarin beceriksizlikte ayak diremeleri ya da sürekliye yakin bir iç savag veya hava kopullarmm doguracagi bir felaket bu geniglemeyi durdurabilirdi ya da Atlantik'in öbür yakasindan bu zenginlikten pay almak ve verimli emek gücünü arttirmak üzere akin akin -
·
gelen göçmenleri engelleyebilirdi. Birlegik Devletler, öbür bazi güçlerin kismen sahip olduklari ekonomik avantajlarin onlarm dezavantajlarmm hiçbirine tümüne sahipken,
degilmig gibi görünüyordu. Çok büyüktü ama uçsuz bucaksiz 1914'te 250.000 mil uzunlugundaki demiryolu ile kisalmigti (Rusya'daki 46.000 millik demiryolu ise iki buçuk kat daha genig bir alan üzerinde yayihyordu). Dönüm bagma alman ürün miktari her zaman için Rusya'nokinden fazlaydi, hiçbir zaman Bati Avrupa'nm yogun bir biçimde ekim yapilan bölgeleri kadar genig olmasa bile, sirf tarim yapilan arazinin büyüklügü, tarim makinelerinin yeterligi ve ulagim maliyetlerinin (demiryollarive buharh gemiler yüzünden) düçmesi sayesinde, Amerikan bugdayi, misiri, domuz ve dana eti ve bagka Amerikan ürünleri Avrupa'nmkilerin hepsinden ucuzdu. International Harvester, sahip
uzakhklar
Singer, Du Pont, Bell, Colt ve Standard Oil gibi önde gelen Amerikan firmalari, teknolojik yönden dünyadaki tüm firmalara denk, çogu kez de üstün durumdaydilar ve Alman, Ingiliz ve Îsviçrelirakiplerinde bulunmayan muazzam bir iç pazara ve genig çapli üretimin sagladigi üstünlüklere sahiptiler. "Dev olmak" Rusya için sanayi yeterligine igaret eden bir gästerge degildi;1s4Birlegik Devletlerde ise genellikle öyleydi. Sözgelimi, "Andrew Carnegie, 1901'de J.P. Morgan'm dev kurulugu United States Steel Corporation'la birlegtiginde tum Ingiltere'nin ñrettigi çelikten daha fazlasim üretiyordu.""' Ünlü Ingiliz savag gemisi tasarimcisi Sir William White, 1904 yilinda yaptigi Birlepik Devletler gezi-
i
I
I
I
297
sinde
Amerikan tersanelerinde aym anda 14 savag gemisi ve 13 zirhli kruvazär yapildigmi görünce afallamigti (ancakne gariptir ki B.D. ticaret filosu ufak kalmigtir.)Sanayide, tarimda ve ulagtirma alamnda hem yeterlik hem büyükluk vardi. Böylece 1914'e gelindiginde B.D. ulusal gelirinin salt rakamlarla ve kigi bagma olarak bagkalarimnkinin çok üzerinde olugu payrtici degildir."' TABLO 21 1914'DE GÜÇLERÏN ULUSAL NÜFUSLARI VE K̶lBASINA
Ulusal gelir
Birlepik Devlerler
$ 37
Britanya
Fransa
Japonya Almanya
Italya Rusya Avusturya-Macaristan
GELIRLERÎ Kigi bagma gelir
Nüfus
milyar
11 6 2 12 4 7 3
GELIRLERI,
.
98 milyon 45 39 55 65 .37
171 52
$ 377
.
244 153 36 184 108 41 57
Bu hizh geligmenin sonuçlari Tablo 21'de ve konuyla ilgili kargilagtirmah istatistiklerde görülmektedir. Birlegik Devletler 1914'te 455 milyon ton kömür üretimi ile ingiltere'nin292 milyon tonluk, Almanya'nin da 277 milyon tonluk üretiminin bir hayli änündeydi. Dünyanm en büyük petrol üreticisi ve en büyük bakir tüketicisiydi. Pik demir üretimi, kendisini izleyen üç ülkenin (Almanya, Îngiltere ve Fransa) üretim toplammdan daha fazla, çelik üretimi ise kendisini izleyen dört ülkenin (Almanya, Ingiltere, Rusya ve Fransa) üretim toplamma hemen hemen egitti." Modern yakitlar kullanarak yaptigi enerji tüketimi 1913'te Ingiltere, Almanya, Fransa, Rusya ve Avusturya-Macaristan'm toplam tüketimine egitti. Ürettigive sahip oldugu motorlu tagit sayisi, dünyanm öbür bölümlerinin ürettigi ve sahip oldugu sayidan daha çoktu. Gerçekte, tam anlamiyla rakip bir kitaydi ve äylesine hizla büyüyordu ki Avrupa'nm tümünü geçme noktasina yaklagiyordu. Bir hesaba göre, bu büyüme oranlari sürmüg ve dünya savagina da engel olunmuy olsaydi, Birlegik Devletler 1925'e gelindiginde, dünyanm en büyük ekonomik verimine sahip bölge olarak Avrupa'yi geçecekti." Birinci Dünya Savaginin yaptigi gey, Birlegik Devletlerden daha eski olan Büyük Güçlerin ugradiklari ekonomik kaylplar ve bozulmalar yü zünden, bu tarihi alti yll öne, 1919'a almak olmustur.'" "Vasüzerindeki dört yüzyillik Avrupa egemenligi-co da Gama Çagi" 1914'teki tufandan bile änce sona ermekteydi. Dig ticaretin Birlegik Devletlerin ekonomik büyümesindeki rolü --dünya
298
I
gerçekten de ufakti. (1913'te GSMH'simn yaklapk yüzde sekizi dig ticaretten elde edilirken, aym oran Îngiltere için yüzde 26'ydi).* Ama açidan yaptigi etki hayli büyüktü. Biröbür ülkeler üzerinde ekonomik legik Devletlerin gelenegi, digariya hammadde (özelliklede pamuk) satticaretteki olagan mak, digardan mamul mallar almak ve açigi altin ihracati ile kapamak olmugtu. Ama iç savag sonrasmda sanadünyamodeli degigtirdi. Hizla çikan yilegmede ortaya büyüme bu epey nm en büyük mamul mallar üreticisi haline gelen Birlegik Devletler taelektdemir ve çelik ürünlerini, imalat makinelerini, rim makinelerini, akitmaya bagladi. ürünlerini piyasasma dünya rik donanunim ve bagka lobisi öylesine güçlüydä ki, yabanci Ayni zamanda Kuzeyli sanayiciler ürünlerin giderek yükseltilen gümrük tarifeleri sayesinde iç pazardan uzak tutulmasim da sagladi; buna kargi, hammaddeler ya da (Alman konusu olan mallar, Amerikan sanayiinin boya ilaçlari gibi) uzmanhk digardan satm ihtiyacini kargilamak üzere giderek artan miktarlarda almdi. Ülkeninsinai ihracatmda meydana gelen artig en önemli degigikdevrimi" de Amerikan tarim ürünleri ihralik olmakla birlikte, catim genigletiyordu. 1900'den önceki 50 yil içinde bir kile bugdaym Sikago'danLondra'ya tagmma maliyetinin 40 sentten 10 sente dugme"görünür"
"ulagim
siyle Amerikan tarim ürünleri Atlantik'in äbür yakasina sel halinde akti. Misir ihracati 212 milyon kile ile 1897de, bugday ihracati ise 239 ulagti; kabaran bu dalga, tahil milyon kile ile 1901'de doruk noktasina ve un, et ve et ürünlerini de kaps1yordu." Bu ticari degigimin sonuçlari, elbette çogunlukla ekonomik nitelikiligkileri de etkilemeye bagladi. Amerikan fabliydi; ancak uluslararasi ulagmasi, çok genig olan iç rikalarmm ve çiftliklerinin agiri verimlilige tüketemeyecek ürünleri hale gelecegi zamanda bu pazann bile yakm bir çikar gruplarini yolunda yaygm bir kaygi yaratti ve güç1ü (orta-bati çiftçileri kadar Pittsburg çelik üreticilerini de) denizagiri bölgelerde pazarlar açoak ya da_onlarin açik tutmak üzere her türlü yardimi yapmakapi" tutma itti. Çin'de bir si için hükümete baski uygulamaya ekonomik güç hatelagi ve Birlegik Devletleri Latin Amerika'da egemen line getirmek konusunda gösterilen büyük ilgi, ülkenin dünya ticareti içindeki paymi genigletme kaygismm ortaya çikan belirtilerinden yalmilmzca ikisiydi." Birlegik Devletler 1860-1914 arasi, ihracatmi (334 yon dolardan 2.365 milıar dolara) yedi kat arttirmig ama kendi pazari konusunda çok kopuinaci bir tavir aldigindan ithalati (356 milyon dolardan 1.896 milyar dolara) yalmzca beg kat yükselmigtir. Ucuz Amerikan yiyeceklerinin bir çig gibi gelmesi kargisinda kara Avrupa'sindaki uygulanmasi çiftçiler daha yüksek gûmrük tarifeleri için olaylar çikarserbest oldular; ticaret ugruna genellikle basarih de bu konuda dilar ve olan Ïngiltere'de ise tetahil üreticisi çiftçilerini zaten gözden çikarmig "açik
299
i
i I I
I
laç uyandiran
konu, Amerikan makinelerinin,
demir ve çeliginin ülkeye W.T. Stead kaygilara yol açacak bir biçimde Amerikahlagmasi" konusunda yazarken deyim, tarihli 1902 kitabmm bagligiydi- Kaiser Wilhelm ve Avrupali öbür liderler de olmayan" Amerikan ticaret devi kargisinda birlegme geregini ustu kapah bir biçimde dile getiriyorlardi." Belki dengeyi daha da çok bozan, ancak daha az anlagilan bir nokta, Birlegik Devletlerin dünya mali sistemi ve para akiëlari üzerindeki etkisiydi. Avrupa ile ticaretinde çok büyük bir fazlasi oldugu için, Avrupa'nm açigt sermaye transferleriyle kapatilmak zorundaydi bunlar, Avrupa'dan Birlegik Devletler sanayiine, kamu hizmeti girketlerine ve hizmetlere çok buynk miktarlarda akan dogrudan yatirimlarla (1914'te yaklagik yedi milyar dolar) eklenmekteydi. Batiya cÏogruolan bu külçe altin akipinin bir bölümü, Avrupahlarm yatirimlarmdan saglanan kazançlari deniz tagimacihgi ve sigortacilik gibi hizmet.ler kargihgi Amerika'am yaptigi ödemelerle geri dönüyordu ama çekilen miktar büyuktü ve sürekli olarak daha da büyüyordu. Birlegik Devletler Hazinesinin dünyadaki altinin yaklagik üçte birini biriktirme (ve sonra da bunun üzerine oturma) politikasi yüzünden iyice artti. Üstelik, Birlegik Devletler -artik tüm dünya ticaret sisteminin ayrilmaz bir parçasi durumuna geldigi halde saglayan ülkeler kargisinda açigi, Avrupa kargismda ise büyük bir fazlasi vardi- kendi mali sistemi tam geligmemigti. Säzgelimi, dig ticaretinin çogu sterlin esasi üzerinden yapihyor, Londra altm konusunda borç verecek en son merci gärevini yap1yordu. Mali pazarlari deretleyebilecek bir merkez bankasom bulunmamasi, New York ile genig kirlik alanlara sahip eyaletler arasmda sirf tahil ürününe da degigken iklim kopullari altmda elde edilen ürüne-- bagh olarak meydana gelen çok büyük miktarIarda mevsimlik para girig ve çikiglari ve yalnizca iç para sistemini degil, Londra'ya altm için sik sik yapilan talepleri de altüst edebilecek durumdaki vurguncular yüzünden Birlegik Devletler, daha 1914 öncesi yillarda çok büyük ama ne yapacagi kestirilemeyen bir kärük haline gelmigti; dünya ticaret sistemine onu ateglemek için hava veriyor, ancak kimi durumlarda da, bu sistemin hizmi dramatik bir biçimde kesiyordu. Amerikan bankacthk sisteminde 1907'de meydana gelen (esas olarak da vurguncularin bakir pazarmi sel gibi akmasiydi.-Gazeteci "dünyamn
-bu
"hakça
-
-hammadde
--o
ele geçirme girigimleri yüzünden çikan) ve sonuç olarak Londra'da, Amsterdam'da bunalim, Birlegik ve Hamburg'da etkiler uyandiran Devletlerin Birinci Dunya Savagmdan önce bile öbür güçlerin ekonomik hayatma nasil sarktigmi gästeren örneklerden yalnizca biridir.164 Amerika'mn sanayi gücünde ve denizagiri ticaretinde görülen bu büyüme, belki de kaçmilmaz olarak, daha iddiaci bir diplomasi ve Amerikan usulü bir Weltpolitik retorikini de beraberinde getiriyordu." 300
I I
Dünya halklari arasida Amerikan dig politikasmi eski dünyamnkilere üstün kilan özel bir manevi güçle donatilmig olundugu yolundaki iddialar, sosyal Darwinci ve irkçi görüglere ve sanayi ile tano alanlarinda baskt gruplarmm denizaqiripazarlarin güvenligi konusundaki israrlarina karigiyordu. Monroe Doktrinine yönelen tehditlere iligkin geleneksel, belki her zaman da abartilan kaygi ile, Birlegik Devletlerin Pasifik'teki "Belli Kaderi"ni gerçeklegtirme çagrilart birlikte görülüyordu. Dert kaypagi olabilecek ittifaklardan kaçimlmasi hâlâ gerekliydi ama ülke içinlieki pek çok grup Birlegik Devletlerin çok daha aktif bir diplomasi uyMcKinley, (äzelliklede) Theodore gulamasi konusunda israr ediyordu Roosevelt yönetimleri strasinda yapilan da bundan bagka bir gey olmaMonroe Doktrini çerçevesinde migtir. Ingiltere ile 1895'te anlagmazligi açiklananyüzünden çikan kavgay1, üç yll Venezuella smir yapilan dramatik savag izleile ispanya dolayislyla Küba sorunu sonra Washington'un ile daha (Ingiltere önce yaptigi yüzde elli-elli dümigtir. zenleme yerine) Panama kistagi üzerinde yapilacak kanah tek bagma denetleme talebi, Kanada'nin protestosuna ragmen Alaska smirimn yeniden belirlenmesi ve Almanlarm Venezuella'ya kargi girigtikleri eylemin -
-gerekçesi
1902-1903 yillarmda Karayipler'deki savag filosunun hazirliklart, hep Birlegik Devletlerin bati yariküresinde bagka hiçbir Büyük Gücün kendisine rakip olmamasi yönündeki kararliligmm belirtileriydi. yönetimleri sonuc"u olarak tavirlari Birlegik bunun Amerikan nymadigi zaman Nikaragua, Haiti, Meksika ve Devletterin normlarma Dominik Cumhuriyeti gibi Latin Amerika ülkelerine. diplomatik baski askeri araçlarla mudahale etmeye istekli olduklarmi gästerdiler. ve Ama bu dänemdeki Amerikan dig politikasmin gerçekten de yeni olan özelligi, bati yariküresinin digmdaki olaylara müdahaleleri ve katilmasiydi. Birlegik Devletlerin 1884-1885'te Berlin Bati Afrika Konfekattlmast, kuraldigi ve düzensiz bir biçimde olmustu..Birlegik ransma Devletler delegasyonunun serbest ticareti ve açik kapilari savunan gösçikan anlaçma hiçbir zaman terigli konugmalarmm ardindan ortaya onaylanmadi. 1892'ye gelindiginde bile New York Herald denizagiri bölgelerde yapacak pek az igi oldugu gerekçesiyle, Digigleri Bakanhgimn kaldirilmasmi öneriyordu.1" Ïspanyaile 1898'de yapilan savag bunlarm tümünü degigtirmig ve bu degigme, yalmzca Birlegik Devletleri Bati Pasifik'te (Filipinler), bir tur Asyali sämürgeci durumuna getiren konumu kazandirmasiyla kalmamig, iddiaci bir politikadan yana olanlaganslarmi artirmalarmi da saglamigtir. Digigleri rin siyaset alanmdaki Bakam Hay'in bir yil sonraki "Açik Kapi" politikasi genelgesi, Birlegik Devletlerin Çin'desöz sahibi olmak istedigini gösteren ilk belirtilerinden biriydi; düzeni yeniden saglamak üzere 1900 yilmda Çin'egönderilen uluslararasi orduya,.2.500 Amerikali askerin verilmesi taahhütn de ardmdan
"dogal
301
äyle. Roosevelt grosse Politik* içine girme konusunda daha da büyük bir isteklilik göstererek Rus-Japon savaçina son veren görügmelerde arabulucu gärevi yapmig, Fas konusunda 1906 tarihinde toplanan konferansa Amerika'mn katihmi için israr etmig ve Çin'deki"Açik Kap1"y1 koruma çabasi için de Japonyave öbür güçlerle görügmeler yapmigtir." Sonraki tarihlerde bilim adamlari bu yapilanlarin büyük bir bälümünü, ülkenin dünyadaki gerçek çikarlarmin sogukkanh bir hesabma dayanmaktan çok, olgunlagmamig bir dig politika üslubunun etnosantrik bir safdilligin ve hem ülke içindeki hem ülke digmdaki izleyicileri etkileme isteginin bir yansimasi olarak degerlendirmiglerdir bunlar gelecekte bir Amerikan dig politikasmi karmagik hale getirecek äzelliklerdi,"" ancak böyle olsa bile, bu parlak ve abartih emperyalist söylevler ve milliyetçi gurur çaginda Birlegik Devletler hiç de tek --
"gerçekçi"
bagma degildi. Nasil dügünülürse dügünülsün, Roosevelt'den sonra gelenler, Birlesik Devletleri bati yariküresinin digmda meydana gelen olaylardan uzak tutmayi tercih ederek, Çinkonusu diginda bu tür aktif bir diplomasi yürütmeyi sürdürmemiglerdir. Bu diplomatik eylemlerin yani sira, silah için yapilan harcamalarda artiplar oldu. Iki kuvvet arasmda, en fazlasini alan donanmaydi, çünkü saldiri donanma digardan gelen bir halinde (ya da Monroe Doktrinine cephe hattmi olugturuyor yönelen bir tehditte) ulusun savunmasmda ve Amerika'nin Latin Amerika'da, Pasifik'te ve bagka yerlerde yürütecegi diplomasi ve yapacagt ticaret için en yararh araç oluyordu. Filonun yeniden gekillendirilmesi, daha 1880'li yillarda baç1amigti ama en büyük geniëleme Îspanyol-Amerikan Savagi sirasmda oldu. Bu çatigmada kolayca kazanilan deniz zaferleri Amiral Mahan ve donanma" 10bisinin tartigmalarmi hakli çikarmig göründügü ve strateji uzmanlari Ingiltere ve daha sonralari da 1898'den baglayarak Almanya ile savag ihtimalinden kaygi duyduklari için savag filosu düzenli olarak takviye edildi. Hawaii'de, Samoa'da, Filipinler'de ve Karayip'lerde üsler elde edilmesi, Latin Amerika'da donanma gemilerinin görevi yapmak üzere kullanimi ve Roosevelt'in beyaz donanma"smi 1907de dünyaya salarak yaptigi dramatik jest, hep deniz gûcünün önemini vur"büyük
"polis"
"büyük
gular gibiydi. Sonuç olarak, donanma harcamalari 1890'da 22 milyon dolarla toplam federal harcamalarm yaln1zca yuzde 6,9'unu tutarken, 1914'te donanmaya ayrilan 139 milyon dolar yüzde 19'u buluyordu."" Bu mik-
hepsi de elverigli bir biçimde harcanlyor dešildi içinde (yerel politik baskilarm sonucu olarak) çok fazla sayida filo üssü ve çok az sayida refakat gemisi vardi- ama sonuç gene de etkileyici oldu. Kralhk -ülke
tarm
Grosse Politik: Büyük boyutlu politika. -- ç.n. 302
·
l
|
donanmasindan epey küçük oldugu ve Almanya'ya göre daha az Dretmuharebe gemisi bulundugu halde, Birlegik Devletler Donanmasi 1914'te dünyamn üçüncü en büyük donanmaydi. Birlegik Devletler denetiminde Panama Kanahnm yapimt bile Amerikali planlamacilaaçik biri filoyu bölmek ya da ülkenin kiyi geritlerinden birini tehlikeye rakmak kurtaramadt: Bazi sugibi stratejik bir açmazin iskencesinden baylarm bu yillarda tuttuklari kayitlar yabanci güçler kargisoda biraz paranoit bir tavri ortaya koymaktadir.'" Yüzyilin dönúmünde Büyük dügünülürse, Birlegik Dev'Britanya ile gerçekleytirilen rapprochement* letler aslmda buyük bir guvenlik içindeydi ve Alman deniz gücünün yükselmesinden korksa bile, kaygi sebepleri gerçekte öbür önemli güçlerin hepsine göre çok daha azdi.ox Birlegik Devletler askeri gücünün ufak olugu, pek çok yönden, bu güvenlik durumunun bir yansimasiydi. Ordu, Ispanya ile olan savag sakamunun ordunun yesinde takviye edilmig _durumdaydi; bu, en azmdan muhafizlarm ulusal ufak olduguru, gerçekte ne kadar ne kadar dagmik bir durumda bulundugunu ve Küba'da baglangiçta·yapilan savagta yikisaglayacak älçüde oldu.22 Ama ma ne kadar yaklagildigim anlamasmi kat artmasi ve Filiordunun üç 1900'den düzenli büyüklügunün sonra pinler ile bagka yerlerde ek garnizon görevleri üstlenilmesi, orduyu gene de Sirbistan ya da Bulgaristan gibi orta boy bir Avrupa devletinin ordusu yaninda bile ufak gästeriyordu. Birlegik Devletler, Ingiltere'den bile daha büynk älçüde silah altmda tutulan kitle ordulari kargismda laisdegigmez askesez-faire'ci hognutsuzlugunu surdürmüg ve müttefiklerle girmekten kaçmmigtir. Savunmaya GSMH'simn yüzri yükümlülüklere de birinden azi gidiyordu. Bu yüzden de Birlegik Devletler 1898-1914 dänemindeki emperyalist etkinliklerine ragmen, toplumbilimci Herbert çok bir bir toplumdan Spencer'm deyimiyle, Rusya gibi yükseligini"nin tarihçi, güçlerin olarak kaldi. Çogu yi" toplumu Birinci Dünya Savaginin bu dönemde bagladigma igaret ettiklerinden, çok papirtici hemen öncesinde Rusya ile Birlegik Devletler arasmdaki Devletlere etmek Birlegik olacaktir. göre on Rusya, farklara igaret iyi sahipti; ordusuna Devletler cephe hatti kat daha büyük bir ama Birlepik alti kat daha fazla çelik üretiyor ve on kat daha fazla enerji tüketiyordu; toplam sanayi verimi açismden da dört kat daha büyüktü (kigibagialti katiydi.)= na hesapla verimliligi Rusya'mn akillarindan eldeki ylimla askerin ige karisacagi, Savag denince, hizla gerçekleptirilen çarpigmalar geçiren tüm Avrupa genelkurmaylarinin gäzünde, Rusya kugkusuz daha güçlüydü; ama bagka bir ölçüler kullanildiginda, Birlegik Devletler kuvvetli, Rusya zaylfti. not-tipi
"sana-
"askeri"
"süper
Rapprochement: Uda
ma. - ç.n.
303
Birlegik Devletlerin bir Büyük Güç haline gelmig oldugu kesindi. Ama Büyük Güç sisteminin bir parçasi degildi. ly bagkanhk ile Kongre arasmdaki kuvvetler ayriligmm aktif bir ittifak politikastni hemen heimkânsiz kilmasiyla bitmiyordu; gu da çok açikti ki, hiç kimse çok men rahatlik büyük bir saglayan mevcut tecrit politikasmm terk edilmesini istemiyordu. Öbür güçlü devletlerden binlerce millik okyanusla ayrilmig durumda, sözünü etmeye degmez bir orduya sahip, yariküre üzerinde sagladigi egemenlikle yetinen ve hiç degilse Roosevelt'in görevden ayrilmasmdan sonra dünya çapinda bir diplomasi ugragi içine girmeye daha az hevesli olan Birlegik Devletler, 1913'te Büyük Güç Sisteminin kiyisinda yer ahyordu. Obür alkelerden çogu dikkatlerini 1906'dan sonra Asya ve Afrika'dan ayirip, Balkanlar ve Kuzey Denizindeki geligmelere çevirdikleri için, bunlarin Birlegik Devletleri uluslararasi güç dengelerinde, yeni yüzyilin baçladigi siralarda oldugundan daha önemsiz bir etkeñ gibi görme egilimleri belki de gagirtici degildi. Ama bu, 1914 öncesinde yaygm olan ve yanhghšmi bizzat Büyük Savagin ortaya koyacagi varsayimlardan bir bagkasiydi. 1TTIFAKLAR VE SAVASA SÜRÜKLENIS, 1890-1914 Büyük Güç sisteminin bu onyillarda nasil degigtigini anlamak için gerekli olan üçüncü ve son unsur, Bismarck'm gärevinin son bulmasindan Birinci Dünya Savaginm patlak verigine kadar görülen degigken ittifak diplomasisinin incelenmesidir. Çünkü 1890'li yillarda birtakim oldukça küçük çaph çatigmalar (Çin-JaponSavagi, Îspanyol-Amerikan Savagi ve Boer Savaçi), daha sonra da Rus-JaponSavagi sirasinda büyük ama gene de yerel bir çatigma meydana gelmig olmakla birlikte, bu tarihten sonraki genel egilim, Felix Gilbert'in dedigi gibi ittifak olmuçtu." bloklarmm Bunun yam sira, çogu yönetimler bundan sonra büyük bir savag meydana gelecek olursa, bu savag bagladigmda bir ortakhga üye olma beklentisi içindeydiler. Bu, nispi ulusal güç degerlendirmelerini geniëletecek ve daha karmagik hale getirecekti, çünkü müttefikler gibi sakinca da olugturabiliyarar sagladiklari "katilagmasi"
yorlardi.
Îttifak diplomasisine olan Birlegik Devletleri
elbette
egilim, bu tarihlerde, çok uzaklardaki etkilemedi ve Japonya'yada ancak bölgesel
'
olarak 1902 ve 1905 tarihli ittifaklari dolayisiyla dokunIngiliz-Japon du. Ama ittifak diplomasisi, bu yillarda beliren kargihkli korkular ve rekabetler yüzünden tüm Avrupah Büynk Güçleri, hatta denizlerle çevrili Ingiltere'yi bile giderek daha çok etkiledi. Barig änce zamani olmugsa bile ancak çok ender olarak gerçeklegen- degigmezaskeri ittifaklar kurulmasi, Bismarck tarafmdan, Viyana'nm dig politikasmi -daha
"de-
304
|
I
I
I
netlemek"
St. Petersburg'u uyarmak amaciyla Avusturya-Alman ittifakmi olugturdugu 1879 yihnda baglatilmisti. Almanya gansölyesinin gizli hesaplarma göre bu hareket, Ruslari kestirilemez olan politikalari"m3 terk etmeye ve Üç Ìmparator Ittifakina geri dänmeye Ruslar bir süre için bunu yaptilar da; ancak razi etmeyi amaçliyordu Bismarck'm eyleminin daha kalici olan mirasi, bir Rus saldirisi olduyardimma koggunda,Almanya'nm kendisini Avusturya-Macaristan'in olmuytur. zorunda gelindiginde bulmasi 1882'ye Berlin, Fransa'nin pak shldirmasi ihtimaline kargi, Roma ile de buna benzer kargilikli bir anlagma gerçekleptirmis ve sonraki bir yil içinde hem Almanya hem Avuskargisinda Romanya'ya yardim etturya-Macaristan Rus saldirganligi mek üzere gizli bir ittifak daha yapmiglardi. Bu diplomasi süreci üzerine inceleme yaparlar, Bismarck'm amacinin esas olarak kisa vadeli ve oldugu etmektedir israr konusunda Viyana'daki, savunmaya yönelik Roma'daki ve Bükre¢teki huzursuz dostlari yatigtirmak, Fransa'yi diplomatik açidan tecrit etmek ve Ruslarm Balkanlari istila etmeleri halinmevkileri de, hazirlamak. Söylenenler, kugkusuz dogrudur, ancak qu da vardi ki, Bismarck birtakim sözler vermigti; dahasi bu gizli anlagmalarin tam niteligi herkesçe bilinmese bile, hem Fransa'nin hem soyutlanmigliklari kendi konusunda kaygi duymalarma ve Rusya'nm Berlin'de ipleri kendi istegine gäre oynatan etkili adamm savag sirasinda onlari ezmek amaciyla muazzam bir ortakhk kurmug oldugundan ve
"önceden
-
-
"sigmma"
kugkulanmalarina yol açmigtir.
Bismarck'm St. Petersburg'a uzattigt anlagma), rans Antlagmasi diye adlandirilan
"gizli
men
ip" (1887tarihli, ReasüAlmanya ve Rusya'nm res-
1880'li yillarm kopmalarmi önlemigti ama Sansölyenin
sonlarinda
bir Fransiz-Rus ittifakina dogru gidigi durdurmak için gästerdigi çok karmagik, incelikli ve atlatmaci çabalarda yapay ve çilgmca olan bir geyler de vardi. Fransa'yi Alsace-Lorraine'i yeniden ele geçirme, Ruscaydirati ya'yi da Dogu Avrupa'da yayilma emellerinden baghca sebep Almanya korkusuydu. Her ikisi için de kita Avrupa'sinda bir baska önemli ittifak ortašmm bulunmasi säz konusu degildi; Rusya için Fransa'dan almabilecek askeri yardim biçiminde gerçeklegecek kargilikli yararlar da çekiciydi. Burjuva nitelikli Fransa rejimi ile gerici çarlik rejimi arasmdaki ideolojik farkliliklar, bu gidigi bir süre yavaglatirken, Bismarck'm 1890'da gärevden çekilmesi ve IL Wilhelm yänetiminin yaptigi daha tehdit edici hareket konuyu sonuca bagladi. 1894'e gelindiginde, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Italya arasindaki Oçlu Ittifak Fransiz-Rus Îkili Ittifakiyla dengelenmigti; bu Üçlüittifak sürdükçe devam edecek politik ve askeri bir taahhüttü."' Bu yeni geligme, Avrupa'daki görünümü çegitli yönlerden istikrara kavugturmus gibiydi. iki ittifak bloku arasmda kabaca bir denge kurul305
bu durum bir Büyük Güç çatigmasimn sonuçlarmi eskisine göre daha hesaba gelmez, dolayisiyla da böyle çatigmayi daha az mümkün kiliyordu. Tecrit durumlarmdan kurtulan Fransa ve Rusya, dikkatlerini Afrika ve Asya'daki çikarlarma çevirdiler. Buna Alsace ve Bulgaristan'daki gerilimlerin azalmasi da yardimci oldu. Gerçekten de ViyaPetersburg St. 1897'de Balkanlar sorununu ilerde ele almak üzere na ve gimdilik bir kenara birakma konusunda anlagmiglardi." Üstelik, Almanya da Weltpolitik'e yöneliyor, bu arada Italya'da ise kimseninkine benzemeyen üslubuyla Habeyistan'a bulagiyordu. 1890'li yillarm ortalarmda, insanlarm dikkatini çeken konular~ Güney Afrika, Uzakdogu, Nil Vadisi ve Ïran oldu. Bu ayrica, donanmalarm ve sömürgelerin birbirleriyle dogal bir baglanti içinde olduklari inanciyla bütün güçlerin filolarim geniëletmeye çahytiklari donanmacilik""6 çagiydi. Böyletahmin onyil, edilebilecegi gibi, Avrupa'daki karigikliklardan gece bu nellikle uzak duran Britanya Împaratorlugunuit, önce Fransa ve Rusya gibi eski rakiplerinin, daha sonralari da Almanya, Japonyave Birlegik Devletler gibi kendisine yeni yeni meydan okuyacak hale gelen ülkelerin çok büyük baskilarmi hissettigi bir onyil oldu. Bu kogullar altmda, Avrupa ittifak bloklarmm üzerinde anlagtiklari maddeler giderek geçerliligini yitiriyordu, çünkü Avrupa'daki genel bir savag Fagioda'daki Îngiliz-Fransiz çatigmasi (1898),Boer Savagi ya da Çin'de ädünler kazanmak için girigilen kapigma gibi olaylar yüzünden baglamayacakti. Ancak biraz daha uzun vadede, bu emperyalist rekabetler, Büyük Güçlerin Avrupa çerçevesi içindeki iligkilerini bile etkileyecekti. Yüzyilm dönümünde, Britanya împaratorlugu üzerindeki baskilar o noktaya varmigti ki, Sämürgeler Bakam JosephChamberlain'e yakin kimi çevreler bir gey olan tecrit"e son verip, Berlin'le bir ittifaka girilmesi çagrisoda bulunurken, Balfour ve Landsowne gibi bagka bakanlar, diplomatik uzlagma geregini kabullenmeye baglamiglardi. Panama Kanali, Alaska smiri, ayibaligi dalyanlari vb. konularda Birlegik Devletlere veri-Ingiltere-Amerika rapprochement'i len bir dizi ödün bunlar için kilif olmustu-- Ingiltere'yibati yariküresi üzerindeki stratejik açidan savunulamaz bir konumdan çikardi ve daha da önemlisi, 19. yüzyildaki devlet adamlarmm hiç dügünmeden kabul ettikleri bir geyi kesin biçimde degigtirdi:Ingiliz-Amerikan iligkilerinin her zaman oldukça soguk, haset \ dolu ve ara sira da dügmanca olacagi yolundaki dügünceyi.'" Ìngiliz 1902 tarihli Ingiliz-Japonittifakim kotarirken, kimi devlet adamlari koçullarda Japonya'yidesteklemek pahasina da olsa, Çin'dekiagir sti·atejik yükü hafifletme umadundaydilar."° 1902-1903 yillarma gelindiänceki Fashoda daha Ïngiltere'de, bunahminda Nil yüzünden saginde vaga gitmeyecegini gösteren Fransa ile sömürgeleri ilgilendiren konularmumkün olabilecegini da uzlagmano dügunen etkili çevreler vardi. muytu
ve
"yeni
"harika
306
I
I I
I
Tüm bu düzenlemeler ilk bakista yalnizca Avrupa digmdaki konulara iligkin gibi gärünüyorsa da Avrupa'daki Büyük Güçlerin konumlariyla dolayh olarak ilgiliydiler. ingiltere'nin batt yariküresinde stratejik açmazlarina çäzüm bulunmasi ve Japonya'ninUzakdogu'daki filosundan saglayacagi destek, krallik donanmasinm denizlerdeki düzenini etkileyen baskilarin bir bölümünü hafifletti ve donanmanm savag sirasinda bir araya gelebilme gansmi arttirdi; Ingiliz-Fransiz rekabetinin çözükavugturulmasiyla, Ingiltere'nin da denizlerdeki daha güvenligi arge thcakti. Tüm bunlar italya'yi da etkiliyordu, Italya'nm kiyi peridi bir Ïngiliz-Fransiz birleymesine karvi olan bir kampta yer almasina izin vermeyecek kadar tehlikelere açikti; zaten 20. yüzyilin ilk dönemlerinde Fransa ve Ïtalya'nmbirbirleriyle olan iligkilerini iyilegtirmek için kendilerine özgü (malive Kuzey Afrika'yla baglantili) hakh sebepleri de vardi."' Ancak, Italya Üçlü Ittifaktan koparsa, bunun Avusturya-Macaristan'la yari bastirilmig kavgalarmi etkileyecegi kesindi. Son olarak da, uzaklarda gerçeklegtirilen Ingiliz-JaponIttifakmm bile Avrupa devletler _ sistemi içinde yankilari olacakti, çünkü bu ittifak, Japonya1904'te Kore ve Mançurya'nin gelecegi konusunda Rusya'ya kafa tutmaya karar verdiginde, herhangi bir üçüncü gücün müdahale etme ihtimalini ortadan kaldiriyordu; üstelik bu sava; patlak verdiginde, îngiliz-Japon anlagmasmin ve Fransiz-Rus ittifakinin äzel maddeleri* iki yani bir ittifakta ingiltere'yi öbüründe de Fransa'yi, çatigma içine açikça çekilmekten kaçmmak için kuvvetle igbirliginde bulunmaya itiyordu. O halde, Uzakdogu'da savag çikmasmm, Londra ve Paris'i sämürgeler konusundaki çekigmelerini hizla sona erdirip, Nisan 1904 tarihli entente'i gerçekleptirmeye götürmesi gagirtici degildi.182 Ilk olarak Misir'in istila edilmesiyle baglayan Ïngiliz-Fransiz 18 82'de ingilizler tarafmdan rekabeti dänemi artik kapanmigti. îki etken daha olmasaydi, bu bile 1904-1905 tarihli unlü matik devrim"el" yol açmayabilirdi. Bu etkenlerden ilki, Ingiliz ve Fransizlarin Almanya- kargismda giderek artan kuçkulariydi; Almanya'nin amaçlari açik olmamakla birlikte hirsh ve tehlikeli gärünüyordu; çünkü Sansölye efendisi Bülow ve imparator II. Wilhelm, yeni yuzyih "Alman yuzyili" olarak ilan etmiglerdi. 1902-1903 yillarinda büyüklüözellikle Îngiltere'yi hesaba katarak kuruldugu gü ve yapisi açisindan izlenimini veren açik deniz filosu, Ingiliz Donanma Komutanligim kargi "destekçi"yi,
"diplo-
Japonyatek bir dügmanla
sizlik" içinde
çarpigiyorsa,
IngiltereJaponyakargismda
bulunacak, birden fazla dügmanla
çarpiglyorsa
"lehte
bir
taraf-
askeri yardim yapmak
zo-
kalacakti; Fransa'nin Rusya'ya yardim anlaymasi da benzer bir biçimde kaleme ahnmqu. O halde Londra ve Pai·is'in ikisi de digarida kalmaya razi olmazlarsa, yeni kurulan dostluklari yikilabilirdi. runda
307
hareketler tasarlama durumunda birakiyordu. Ayrica, Almanya'nin Avusturya-Macaristan'a yänelik amaçlari Fransa tarafindan huzursuzlukla izlenirken, Mezopotamya'daki emelleri de Imgiliz emperyalistlerince ho; kargilanmiyordu. Her iki ülke de, Bülow'un 1904 yilinda Uzakdogu'da bir savag çikmasim tegvik etmek ve onlari da savaga bulagttrmak için gösterdigi diplomatik çabalari giderek artan bir äfkeyle gözluyorlardi bu gerçeklegirse, asil kârli çikan Berlin olacakti.184 Avrupa'daki dengeler ve iligkiler üzerinde bundan da agirlikh olarak hissedilen bir etki, Japonya'ninsavag.sirasmda, Rusya'da 1905 yiolan Imda yaygm huzursuzluklarla ayni zamana denk gelen gäz ahci deniz ve kara zaferlerinden' kaynaklamyordu. Rusya'nm beklenmedik biçimde ilerdeki birkaç yil için ikinci simf bir güç durumuna inmesiyle, Avrupa'daki askeri denge kesin olarak Berlin lehine bozuldu -- bu dugelecegi 1870'dekinden de kötü görünüyorrum kargisinda,.Fransa'nin du. Almanya'mn batiya dogru saldirmasi için uygun zaman herhalde 1905 yazi olurdu. Ancak Kaiser'in ülke içi huzursulluklara iligkin kayg11ari, Rusya ile iligkileri lyileptirme istegi, savag gemilerini Çin'dengetirip ülke çevresindeki sulara yerleptiren ve Almanya'nm saldirmasi halinde Fransizlarin yardim bagvurularmi dikkate alan ingilizlerle ilgili kararsizligi, buna engel oldu. Berlin savaga atilmaktansa diplomatik zafer kazanmayi seçerek, bag dügmant Fransa Digigieri Bakani Delcassé'yi görevden ayrilmaya zorladt ve Fransizlarin Fas'taki iddialarini engellemek üzere uluslararasi bir konferans toplanmasi için israr etti. Ancak, katilanlarin çogunun Fransa'nin Fas'ta özel bir konuma sahip olma idsonuçlari, dialarini destekledigi Algeciras toplantismin sanayi, donanordu olsa alanindaki büyümüy gücü da, Almanya'nm diplomasi ma ve etkisinin geriledigini Bismarck'dan bu yana ne kadar en yikici bir biçimde dogrulamigtir.* rekabetleri Ilk Fas bunalimi uluslararasi Afrika'dan yeniden Avruegilim önemli kaydirdi. Bu daha üç olayla kisa sürede güç pa kitasina kazandi. Bunlardan ilki Iran, Tibet ve Afganistan konularmda Ingiltere entente'di; ile Rusya'nm 1907'de vardiklari bu, kendi içinde, bälgesel bir mesele olmakla birlikte daha genig anlamlar da tagiyordu, çünkü Londra ile St. Petersburg arasmda Asya'ya iligkin olarak süren ve 19. ¯ yüzyil boyunca tüm güçler tarafmdan kaçoilmaz saydan kavgalari ortadan kaldirip bu sayede ingiltere'nin Hindistan savunmasmdaki yükünü hafifletmekle kalmadi, gergin Almanlarm Avrupa'da olmaktan söz etmelerine de yol açti. ingilizier arasinda, äzellikle de liberal hükümet içinde, hâlä kendilerini Almanya kargisinda bir ortakligm parçasi olarak görmeyen pek çok kimse olsa da, bunlarm savunduklan dügünce ikinci olay yüzünden güç kaybetti: Tirpitz'in gemi ya-
"kuçatilmig"
pimi programindaki
yeni geniglemelerin ve Ingilizlerin Kuzey Denizinde 308
i
II i
bile deniz gücü üstünlügünü kaybedecekleri yolundaki korkularmm aryarigi." Îngilizlerin dindan kizisan 1908-1909 Ingiliz-Alman azaltma çabalari, Almanya'nm Avrusonraki üç yil içinde bu rekabeti talebiyle pa'da savag olmasi halinde Londra'ya yönelttikleri tarafsizlik kargilagmca, kugkucu Ingilizler gerilediler. Ingilizler ve Fransizlar 19081909 Balkan bunahmmi gerginlik içinde izlemiglerdi; bu bunahm sirasmda Avusturya-Macaristan'm Bosna-Hersek illerini resmen ilhaki karismda Ruslarin gösterdigi öfke, Almanya'mn, Rusya'dan fait accompli'yi' kabul etmesi yolunda bir talepte bulunmasina sebep oldu; kabul katlanmak zorundaydi."' etmezse, bunun sonuçlarina Japonlarlayeni yaptigi savag yüzünden zayif dügen Ruslar boyun egdiler. Ancak bu diplomatik kabadayilik Rusya içinde yurtseverlerin tepkisine, savunma daha siki sarilma kararliligiharcamalarmm artmasma ve müttefiklere "donanma
na yol açti.
Böylece, 1909'dan sonra çegitli bagkentler
arasinda
zaman zaman egilimi artti. 1911'de görülen detente girigimlerine ragmen,."katilagma" Fas yüzünden çikan ve Ingilizlerin Fransa lehine ve Almanya'ya kargi olarak müdahale ettikleri ikinci bunahm, Fransa ve Almanya'da buyük bir yurtseverlik heyecanmm kabarmasma ve milliyetçiler yaklaymakta olan çatigmadan açik açik söz ederlerken, ordularin çok buyük ölçülerde geniglemesine yol açti; Ïngiltere'deise hükümeti Avrupa'daki bir savaga katilmak söz konusu -olabilir diye birbirlerinden ayri olan birakti. hava ve deniz harbi planlarlyla ugragmak zorunlulugunda Bundan bir yil sonra ingiliz bakan Lord Haldane'nin Berlin'deki diplomatik görevinin bagarisizhga ugramasi ve Alman filolarmin daha da genigletilmesi, Londra'yi Kasim 1912 tarihli uzlagtirici ingiliz-Fransiz
deniz gücü anlaymasini imzalamaya itti. Bu sirada, Italyan kuvvetlerinin Türkiye'ye karp gerçekleptirdikleri firsatçi saldiri, Balkan ittifaki devletlerince de taklit edildi ve böylece Osmanh Ìmparatorlugu Avrupa'dan fiilen digari sürüldu, daha sonra da ittifak üyeleri ganimet konusunda birbirlerine dügtüler. Baglangici çok eskilere giden "Dogu Meselesi"nin böylece yeniden canlanmasi en ciddi nitelikli olaydi; bu kismen rakip Balkan devletlerinin üstünlük saglamak için yaptiklari gerçek anlamda denetlenategli mucadelenin Büyük Güçler tarafmdan memesinden, kismen de birtakim yeni geligmelerin bu güçlerin hayati çikarlarim tehdit eder görünmesinden ileri geliyordu: Strbistan'm yükselmesi Viyana'yi ürkütüyor, Almanlarm Türkiye üzerindeki askeri nüfuzlarmm artma ihtimali de St. Petersburg'u dehgete dügürüyordu. Aridük Ferdinand'm 1914 Haziraninda öldürûlmesi, Avusturya-Macaristan'm Sirplardan toprak almasma, sonra da Ruslarm karti hareketFait
accompli:
Oldu bittiye getirilen durum. 309
-
ç.n.
lerine yol açtigi için, argidükün ölümünün barut fiçisini atesleyen bir kivileim oldugu yolundaki eski beylik degerlendirme, gerçekten de epey hakh görünmektedir."" Haziran 1914'te meydana gelen öldürme olayi, tarihte, özel bir olayin, nasil olupta önce. genel bir bunahma, sonra da bir dünya savagma yol açtigini gösteren ärnekler arasmda en iyi bilinenlerden biridir. Avusturya-Macaristan'm Sirbistan üzerindeki talepleri ve Sirplarm buna verdikleri yumuçatici cevabi reddederek Belgrad'a saldirmasi, Rusya'nm Sirp müttefiklerine yardim için harekete geçmesine sebep oldu. Ancak bu da, Prusya Genelkurmaymm Schlieffen Plamnin derhal nygulanmasi için baski yapmasina yol açti; plan batiya, Be1çika üzerinden Fransa'ya bir önalma taarruzu* yapilmasiydi bu ise, Ingilizleriigin.içine çekmek gibi bir sonuç daha yaratti. Bu bunahmda Büyük Güçlerin her biri gördükleri ulusal çikarlar dogrultusunda hareket ederken, mevcut harekät planlarimn savaga gitme kararlarmi etkiledigi de bir gerçekti.·Almanlar 1909'dan baglayarak Avusturya-Macaristan'a yalmzca diplomatik açidan degil askeri açidan da, Bismarck'm hiçbir zaman dügünmedigi oranda taahhütte bulunduJar. Ayrica, Alman harekât plani artik, savagin özel sebebi ne olursa olsun, Belçika üzerinden Ftansa'ya hemen ve genig kapsamh bir saldiriyi da ige katiyordu. Buna kargi, Viyana'daki askeri planlamacilar farkh cepheler konusunda hâlâ kararsizdilar; ancak ilk darbeyi Sirbistan'da indirme kararhligi güçleniyordu. Fransa'dan gelen paralardan destek alan Rusya, savagm baglama ihtimali kargisinda tüm gücünü giderek hiz kazanan seferberlik ve batiya dogru saldiri için kullandi; äte yandan, böyle bir gey yapmak için daha da az sebebi olan Fransa, 1911. yilinda Alsace-Lorraine'e dügüncesizce bir saldiri öngören ünlü Plan XVIPyi benimsedi ve Italya'nm Üçlü Ittifaktaki ortaklari yanmda savagma ihtimali artik çok azalmiç oldugu halde Ingilizlerin,Almanya'nm Belçika ve Fransa'ya karsi saldirida bulunmasi durumunda Avrupa'da askeri bir müdahaleye girigmesi daha bir beklenir hale geldi. Säz konuülkelerin genelkurmaylarmda su hizin her geyin äzunü olugturdugu yotartigilmaz lunda bir varsayim bulundugu bilinmektedir; yani bir çatigma ihtimali dogdugu anda, kuvvetleri-seferber etmek ve dügmamn ayni geyi yapmasina firsat vermeden, onlari sinira gätürüp oradan da smirm öbür yanina geçirmek hayati önem tagiyordu. Bu anlayig ordunun batida indirici bir darbe vurup, sonra da daha yavag hareket eden Ruslarla kargilagmak üzere doguya dogru geri dönmesi konusunda kararli olan Berlin için özellikle geçerliydi; ama bu tür dügünceler bagka yerlerde de -
Önalmataarruzu: Bir dugnan taarruzunun dayanilarak baçIatdan taarruz. ç.n. *
-
310
yakm oldugu konusunda kesin
belirtilere
9: AVRUPA'LI VE BU GUÇLERIN GUÇLER BUYUK HARÍTA
PLANLARI 1914'DEKISAVAS
A Almanlarin Fransa
NORVE
(Schlieffen
ÎSVEÇ
B C
ilzerine saldmst
Plani)
Fransizlarm
Lorraine'i istilast (Plan XVII)
Fransa ve Belçika'ya gönderilen
Ïugiliz
kuvvederi
Di Dii
üzerine saldirisi
Ruslarm
Dogu Prusya
Rustarin
Avusturya-Macaristan'a
hircumu
Galiçya'yi Ei Avusturya-Macaristan'in Eii Avustorya-Macaristan'in Sirbistan
C
A
Di ,
ALMAN
iMPARATORLU BEL IKA
A LUKSEMBURG
U
Dii
--~
\
Ei FRANSA
A
ÍSYlÇRE
VUSTURYA-MACARÍSTAK IMPARATORLUÕU
'\
'a
Í
4
ilzerine saldirist
RL
"
U
iggali
egemendi. Eger gerçekten büyük bir bunahm dogacaksa, böyle bir bunahm dogdugu zaman diplomatlarin, strateji planlamacilari devreye girinceye kadar pek fazia zamanlari olmayacakti.2" Geriye dönülüp bakildigmda bu savag planlarlyla ilgili en önemli nokta, geriye bunlarm ilki devrilince äbürlerinin de birbiri ardma devrilecegi bir dizi domino tagi gibi görünmelerinden ibaret degildi. olan Önemli bir bagka gey de guydu ki, bir ortaklik savagi, sözgelimi 1859 ya da 1870'te oldugundan daha muhtemel göründügü için, çatigancak manin uzayip gitme ihtimali de ayni gekilde artlyordu; o dönemde pek az kigi bunu anlamig görünmektedir. Temmuz/Agustos 1914'te baglayan savagin "Noele kadar bitmig" olacagi yolundaki o pek ünlü yanlig hesap, genellikle göyle açiklanip geçigtirilmigtir: Seri atepli top Ve makineli tüfeklerin bir imkânsiz guerre de manoeuvre'u kildigi önceden.tahmin edilemedi ve bu silahlar asker y1ginlarmi siperlere girmeye zorlayip, onlarm buralardan çikarihnalarina hemen hiç izin vermedi; daha sonralari bagvurulan uzun süreli topçu bombardimanlari ve çok genis çaph piyade saldirilari da bir çäzüm getirmedi, çunkü bombardiman yalmzca tozu dumana katmaya ve dügmani saldibaglayacagi konusunda haberdar etmeye yaradt.'" Buna rmin nereden benzer bir biçimde, Avrupa'daki donanma komutanlarinin yaklagan savagi yanhy degerlendirerek kendilerini belirleyici bir muharebe filosu çarpigmasina hazirladiklari ve Kuzey Denizi ile Akdeniz'in cografi çizgilerinin ve maym, torpido ve denizalti gibi yeni silahlarm geleneksel tipteki filo harekätmi gerçekten de çok zorlagtiracagini iyi hesaplamadiklari öne sürülmektedir.a2 O halde denizde ve kara üzerinde hizla zafer kazanilmasi teknik sebeplerle mümkün degildi. Bunlarm hepsi de elbette dogrudur, ancak ittifak sistemi çerçevesi içinde de gärülmeleri gerekir." Nitekim, Ruslarin Avusturya-Macaristan'a tek baglarma saldirmalarma izin verilseydi, ya da öbür güçler tarafsiz kalirken Almanlarin, Fransizlar kargismda 1870'te yaptiklari savagt tekrarlamalarma göz yumulsaydi, zafere ulagilmasi (birazgecikmeli de olsa) tartigilmaz gibi görünmektedir. Ama bu ortakliklarm olmasi sayesinde savagan taraflardan biri bir çarpigmada agir bir yenilgiye ugrasa veya kaynaklarinm savagi sürdürebilmesi için artik yeterli olmadiim görse de, müttefiklerden gelecek yardim umudu --ve vaadi-- yüzünden savaçm içinde kalmaya tegvik edilecek demekti. Biraz daha ileriye bakarsak gäräruz ki, eger müttefiklerinden zamam geldiginde destek almasalar, Fransa'nm yikimla sonuçlanan Nivelle taarruzu ve 1917 isyanlarmdan sonra ayakta kalmasi, Italya'nm 1917de Caporetto'da aldigi yenilgiden sonra çökmekten kurtulmasi ve Avusturya-Macaristan
Imparatorlugunun1916'daki korkunç kayiplarindan (ya da 1914'te Galiçya ve Sirbistan'daki korkunç kayiplarmdan) sonra 312
ayni
yolda git-
I
,
I i I
mesi hemen hemen imkânsiz olurdu.
Böylece ittifak sisteminin kendisi, ulagmamasini hizla garantilemig sonuca savagm ve zaferin, bu upuzun düelloda --18. yüzyildaki büyük ortakhk savaglarmda oldugu gibi- orduldonanma kaynaklart ile mali/sinai/teknoloji kaynaklari bilegimi en büyük olan tarafa gitmesini saglamigtir. TOPLU SAVAS VE
GÜÇDENGELERÎ, 1914-1918
Birinci Dünya Savagm iki ortakhšm yüksek stratejisi ve elleri altmda bulunan askeri ve smai kaynaklarin igigi altmda incelemeye geçmeden önce, Büyük Güçlerin her birinin 1914'deki uluslararasi sistem içinde sahip konumu hatirlamak yararh olabilir. Birlegik Devletler oyunun dipindaydi Ingiltere ve Fransa ile olan büynk ticari ve mali baglari, oldugu gibi dügüncede de tarafsiz"" Wilson?un kalma istegini imkânsiz hale getirecek olsa bile. Japonya,Ïngiliz-Japon Ittifakmm maddelerini, Çin'deve orta Pasifik'te bulunan Alman sämürgelerini istila edebilmek için serbestçe yorumladi, ne bu, ne de daha ätelerde yaptigi refakat donanmasi görevleri belirleyici nitelikte olabilirdi; ama Müttefikler tabii ki çok daha iyiydi. için, dost bir Japonyadügman bir Japonya'dan tarafsizligi askeri Italya seçti; kargi Buna 1914'te ve sosyoekonomik açiakillica olan dan nazik durumu duçünülürse bu politikayi sürdürmesi olurdu: Italya'nm 1915'te Merkezi Güç1er karpsmda savaga girmesi Avusturya-Macaristan'a indirilen bir darbe olmussa da, bu kararm Ingiltere, Fransa ve Rusya için Müttefik diplomatlarinin umduklari önemli sagladigim söylemek zordur."' gibi, 1914 Bunun Türkiye'nin Kastyarari mmda Berlin'in yamnda savaga girmesinin en çok kime yaradigim da söylemek güçtür. Türklerin bogazlan kapadigi ve bäylece Ruslarin tahil ihracatini ve silah ithalatim engelledigi dogrudur, ama 191-5'e gelindiginde, Rus bugdaymm herhangi bir yere nakli zor bir igti, batida da harp malzemesi bulunmuyordu. Öte yandan, Türklerin karari Yakmdo_olduklari
-
"eylemde
"fazladan"
gu'yu Fransiz
ve
(özellikle)Ingiliz emperyalist
yayilmac111gma açmigt1r
--
bir yandan da Hindistan ve Whitehall'daki emperyalistlerin dikkatlerini engel olmugtur.'" tam olarak bati cephesi üzerinde yogunlagtirmalarma balde gerçekten de kritik durumdaki konumlar, Avrupa'daki o "Beg Büyük" gücün konumlariydi. Bu agamada Avusturya-Macaristan'i Almanya'dan tümüyle ayri olarak ele almak yapay bir gey olur; çünkü Viyana'mn amaçlari pek çok konuda sik sik Berlin'inkilerden ayrilsa muhtemelen yari bagimsiz bir Buyük da, sava; ya da barig yapmasi ayakta Güç olarak kalmasi-- ancak güçlü müttefikinin buyrugu ile olabilirdi.a' Avusturya-Almanya bilegimi muazzam bir geydi. Cephe hatti ordulari Fransiz ve Ruslarinkinden epey küçãktü ama bu ordular etkili iç hatlar üzerinde görev yapiyor ve giderek artan sayida yeni askerle bes-ve
313
lenebiliyordu. Agagida yer alan Tablo 22'de görülecegi gibi, ikili Ittifak kargismda, sanayi ve teknoloji açisindan oldukça büyük bir üstünlükleri de vardi. Fransa ve Rusya'mn durumu ise tabii ki bunun tam tersiydi. Aralarmda Avrupa'nm yarisindan daha büyük bir uzakhk bulunan Fransa ve Rusya, askeri stratejilerinde eggüdüm saglamakta (en azmdan) güçlük çekeceklerdi. Savagm baglangicmda ordu kuvvetleri yönünden epey ilerde görünüyorlarsa da, bu üstünlük Almanlarm egitilmig yeteneklerini cephe hatti çarpigmalarmda akilhca kullanmalariyla azalmig ve 1914 güzünde pervasizca gerçekleptirilen Fransiz-Rus taarruzlarmdan sonra daha da gerilemigti. Zafer artik hizh olana gitmedigine göre, kuvvetli olana gitme ihtimali durmadan artiyordu; sanayi endeksleri ise cesaret verici degildi. Eger Fransa-Rusya bloku, Merkezi Güçlere karçi yalniz olarak uzun bir savaga girigseydi nasil zafer kazanirdi, bunu dügünmek zordur. Ancak gerçekte olan guydu; Almanya'nm muhtemel bir saldiriya kargi Belçika üzerinden Fransa'ya bir önalma taarruzu gerçeklestirme karari, Ingiltere'de müdahaleden yana olanlara güç kazandirdi."' Ïster dengesi" ile ilgili geleneksel sebeplerle, ister zavalh Belçika"yi savunmak için olsun, Ingiltere'tiinAlmanya'ya savag ilant kritik bir karardi; ama Ïngilizlerin küçük, uzun dönemli ordusu genel askeri dengeyi ancak çok änemsiz bir ölçüde etkileyebilirdi bu en azmdan, kuvvet kendisini kara Avrupa'si çizgisinde, y1ginlarm askere ahndigi bir ordu haline dönügtürünceye kadar bäyle olacakti. Ama savag birkaç aydan daha uzun sürecegi için Ingiltere'nin kuvvetli yanlari da az degildi. Donanmasi Alman filosunu etkisiz duruma getirebilir ve Merkezi Güçleri ablukaya alabilirdi bu.onlari dize getirmezdi ama kara Avrupa'si digindaki ikmal maddeleri kaynaklarma ulagma yolunu kapatabilirdi. Bunun tersine olarak da, Müttefik Güçlerin ikmal maddeleri kaynaklarma rahatça ulagmalarini (sonradan Alman denizaltilarmm engelledigi zamaalar digmda) saglamigtir; bu avantaj, Ingiltere'ninçok zengin bir ticaolmasi, ülkesi üzerinde ret dünya geniç bir alanda baglantilara ve denizagiri bälgelerde, bir bölümünü hiç olmazsa dolar ahmlari için para saglamak üzere tasfiye edilebileceši çok buyük yatirimlara sahip olmasiyla daha da güçlenmigtir. Denizagiri bälgelerle olan bu baglar, diplomatik açidan ingiltere'nin müdahale kararmm Japonya'nmUzakdogu'da ger"toplu"
"güç
"küçücuk
-
-
çeklegtirdigi eylemi sonradan
etkilemesine,
Îtalya'nm tarafsizhk ilan etmesine (ve
bundan dönmesine) ve Birlegik Devletlerin - genel olarak lehte bir tavir almasina yol açti. Denizagm bölgelerden gelen daha dolaysiz destegi ise, dogal olarak özerk dominyonlar ile Hindistan vermig, buralardan saglanan askerler hizla Almanya'nm sömürge imparatorluguna, daha sonra da Türkiye'ye gönderilmigtir. 314
I i
I I
Bunlara ek olarak, Ingiltere''ninhâlâ çok büyük olan smai ve mali
kaynaklari Avrupa'da kullamlabilir, bunlardan hem borç saglamak ve Fransa, Be1çika, Rusya ve Italya'ya harp malzemesi göndermek amac1y-
kullamlacak büyük orduTabnun ihtiyaçlarmi ve giderlerini kargilamak üzere yararlamlabilirdi. müdahalesinin ekonomik endeksler, 22'deki lo Ingiltere'nin güç açisindan önemini göstermektedir. la, hem de Haig tarafmdan
bati cephesinde
TABLo
1914'DEKÏ ITTIFAKLARIN
22
SANAYÎlTEKNOLOJÏ
AÇISINDAN KARSILASTIRILMASI
(yukaridaki 15-18.
Dünya imalat sanayi üretim yüzdeleri
(1913)
.
Enerji tüketimleri (1913)metrik milyon ton kämür kargiligi
Çeliküretimleri milyon
(1913)
ton olarak
Toplam sanayi potansiyeli (B.K. 1900=100)
tablolardan
ahnmytir)
Almanyal AvusturyaMacaristan
Fransal Rusya
+
% 19,2
% 14,3
+
% 13,6
236,4
116,8
+
195,0
20,2
9,4
+
178,4
133,9
+
Britanya
7,7 127,2
=
% 27,9
=
311,8
=
=
17,1 261,1
Hiç kugkusuz bu, Müttefiklerin malzeme açismdan sahip olduklari ezici olmaktan çok önemli bir hale getirinig, Italya'nm üstünlügü, 1915'te Merkezi Güçlere katilmasi da dengeyi onlarm lehine olarak çok fazla bozmamigtir. Ancak,.uzaylp giden bir Büyük Güç savagmda olmugsa, zafer genellikle en genig verimlilik tabamna sahip ortakhšm iki ya da üç yillik bir savastan sonra bile Müttefiklerin neden hâlä egemenlik kuramadiklari 1917de bir ölçüde yenilgi tehlikesi yagadiklari-- ve bundan sonra Amerika'mn da çatigmaya girmesini saglamanm neden onlar için hayati bir önem tagidigi yolunda belli birtakim sorular da ortaya çikmaktadir. -ve
Buna verilecek cevabin bir bölümü, Müttefiklerin kuvvetli olduklaMerkezi Güçlere kargi hizli ya da kesin bir zafer getirmesiri nin mümkün olmadigi yolunda olmalidir. Alman sömürge imparatorlugu 1914 yihnda (Naura fosfatlarmm digmda) ekonomik açidan öylesine önemsizdi ki, elden gitmesi hemen hiçbir gey ifade etmiyordu. Almanya'nin denizaqiri ticaretinden uzaklagtirilmasi elbette daha büyük zarar dogurabilirdi ama gücünün etkisi"ne pek dügkün olen ingilizleettikleri älçüde rin hayal degildi; çünkü Alman ihracat ticareti sava; ayarlandi, üretimine Merkezi Güçler bloku, ulagim sisteminin kogöre alanlarin
"deniz
315
koguluyla yiyecek maddeleri
yönünden hemen hemen kendi kendine yeterliydi, ordu tarafmdan alman yerler pek çok hammaddenin eksikligini (Lüksemburg'daki maden cevherleri, Romanya bugday1 ve petrolü gibi) giderdi ve diger gerekli malzemeler tarafsiz kompular üzerinden saglandi. Deniz ablukasom etkili oldugu gärülmüs ama bu etki ancak ordularin her cephede birden uyguladigi baskilarla birlikte hissedilmig, hatta böyle oldugu zamanlarda bile çok agir iglemigti. Son olarak da Ingilizlerin elindeki öbür geleneksel silah, yani 1808-1814 Yarimada Savagi çizgisinde kenar harekâti, Alman kiyilarina kargi kullanilamiyordu çünkü Almanya'nm denizden ve karadan yaptigi savunma müthigti, bu silah, daha zayif güçlere kargi Gelibolu ve Selanik'te- kullanildigi zaman, Müttefik taraftaki harekât bagarisizhklari ve elinde yeni silahlardan (mayintarlalari, seri ategli kisavunmadakilerin yi bataryalari) lyulunmasi umulan etkiyi zayiflatmigtir. Ikinci Dünya Savagmda oldugu gibi, dügman ortakhšmm açik zayif noktalar"im her aray1g, Müttefik askerlerini Fransa'daki çarpigmalardan runmasi
--säzgelimi
"saldiriy.a
uzaklagtirmigtir.'" Aym geyler Müttefiklerin ezici deniz gücü üstünlügü için de söylenebilir. Kuzey Denizinin ve Akdeniz'in cografi özellikleri, Müttefik ulagtirma
hatlarinm, limanlardaki dügman teknelerinin aramp bulunmasina ya da dügman kiyilarina riskli bir yakm abluka konulmasma gerek kalmadan güvenlik içinde olmalarmi saghyordu. Tersine, eger egemenligi"ne sahip olmak istiyorlarsa, Alman ve AvusturyaMacaristan filolari ortaya çikmak ve ingiliz-Fransiz-italyan donanmalarma meydan okumak zorundaydilar; çúnkü limanlarda kaldikça, bir ige yaramiyordu. Ama Merkezi Güçler donanmalarimn hiçbiri, savag filolarim çok üstün durumda bulunan kuvvetlere kargi fiili bir intihar görevine yollamak istemiyordu. O halde, meydana gelen bir iki yüzeysel deniz çarpigmasi, rastlantlyla olan çarpigmalardi (Dogger Bank, Jutland gibi) ve Müttefiklerin denizdeki denetimlerini gästermekten öte stratejik bir önemleri yoktu. Ilerde bagka kargilagmalarm meydana gelme ihtimali de maymlarin, denizaltilarin, keyif uçaklari ya da Zeplinlerin satehlike gemilerine yänelttigi yüzünden zaylfhyordu; bunlar, her iki vag tarafm da gemilerinin komutanlarmi dügman kendi kiyilarma yaklagmakta oldugunu bilmedikçe (bu ise çok zayif bir ihtimaldi), filolarmm denize açilmasi konusunda giderek daha dikkatli yapmaktaydi. Su üstü harbindeki bu zayifhk yüzünden Merkezi Güçler yavag yavag Alman denizaltilari desteginde Müttefik ticaret gemilerine kargt saldiriya girigtiler; bu çok daha ciddi bir tehdit olugturmaktaydi ama, niteligi geregi ticarete kargi yapilan denizalti savagi agir, ylpratici bir iyti ve gerçek baMüttefik tersanelerinde yaarisi ancak kaybedilen gemilerin tonajimn, gemilerin tonajiyla baglanan kargilagtinlmasi ile älçülebilirdi pimma "deniz
-
316
|
i
bunu da imha edilen Alman denizaltilariyla kargilagtirmak gerekirdi. " Çabukzafer vaat eden bir savagma biçimi degildi bu Müttefiklerin sayisal ve sinai ustunlügündekinispi yetersizligin ikinci bir sebebi, bizzat askeri mücadelenin niteliginden ileri geliyordu. Taraflardan her biri yüzlerce millik topraklara yayllmig milyonlarca askere sahip olunca, Jenaya da Sadowa'daki gibi, sonucu belirleyici tek bir zafer kazanmak.zor (Bati Avrupa'da ise imkânsiz) hale geliyordu; aylarca öncesinden sistemli bir biçimde planlanan ve hazirhgi yapilan bir ük saldiri" bile, genellikle yüzlerce ufak çaph muharebe meydam eyleneredeyse tam bir çökügle birmine bölünüyor ve genellikle ulagtirmada likte gidiyordu. Cephe hatti kimi bölümlerde öne ve arkaya dogru kayabilirken, gerçek bir yarma harekâti getirebilecek imkânlarm bulunmamasi, her iki tarafa da bir sonraki çatigmada meydana gelecek kilitlenme durumu için yedekleri, yeni mermi, dikenli tel ve agir silah stoklarmi ve
"bü-
zamanmda
seferber
etme ve savaga sokma
firsati veriyordu. Savagm
son
kadar hiçbir ordu kendi askerlerini çogu kez dört mil derinligi olan dügman savunma hatlarmdan, onlari azaltilan kargi ategin tehlikelerine maruz birakmadan ya da änceden yapilan bombardimanlarla, ilerlemeyi kolaylagtiracak kadar tozu dumana katarak geçirmenin yollarint bulamamigti. Ara sira gerçekleptirilen bir baskm taarruzu birkaç dügman siper hattmi agtigi zamanlarda bile, bu avantajdan yararlanmayi saglayacak özel donanim mevcut degildi; demiryolu hatlari millerce geride kahyor, süvariler tehlikelere fazlastyla açik (veyem stoklarina bagh) duruma geliyor, agir yükler taçiyan piyadeler fazla ilerleyemiyor ve hayati önemi olan topçu smifmin hareketi atlarin çektigi uzay1p giden malzeme arabalari kuyruklari yuzünden kisitlaniyordu?" Muharebe meydam üzerinde hizli zafer kazanmakla ilgili bu genel soruna ek olarak, Almanlar daha özel iki avantaja sahiptiler. Bunlardan ilki, Almanya'nin 1914 Agustos/Eylülünde Fransa ve Belçika'daki geniç çaph ilerleyisi sirasinda bati cephesi hattim gören yüksek arazideki sirtlari ele geçirmig olmastydi. Almanya bu tarihten baglayarak, Verdun gibi ender görülen istisnalar diginda, batida savunma durumunda kalarak Ingiliz-Fransiz ordularim elverigsiz kogullar altmda saldirida bulunmak zorunda birakti; Ïngiliz-Fransiz kuvverleri sayisal üstünlüge sahiptiler ama bäylesine temel nitelikli bir dezavantaji giderecek sayida degildiler. Ïkincisi,Almanya'mn dogu ve bati arasinda iyi ulagtirma araçlarina sahip cografi konumundan gelen yararlarm ülkenin Müttefiklerce tilmig" olmasim bir älçüde telafi etmesiydi; bu sayede Falkenhayn ve Ludendroff gibi generaller tümenleri bir cepheden öbürüne geçirebiliyorlardi; bir seferinde de bütün bir ordu orta Avrupa'mn bir ucundan äbürüne bir hafta içinde gönderilebilmigti."' Bunun bir sonucu olarak, 1914 ylhnda ordunun büyük bölümü baagamalarina
"kuga-
317
tida saldirirken Prusya Genelkurmayi, gergin bir havada, iki kolorduyu tehlikeye açik dogu cephesini takviye için yeniden yaylyordu. Bu eylem lojistik açidan zaten sagliksiz olan bati saldirisi için çok agir bir darbe olmadi2°2 ve Almanlarm Mazuriya Gölleri çevresinde kendi harekãtlarim baglatarak Ruslarm, Dogu Prusya'ya yaptiklari vakitsiz saldiriya karsi koymalarina yardimci oldu. 1914 Kasimmda leper'de meydana gelen kanli çatigma, Falkenhayn'i batida hizli bir zafer kazanma umudu olmadigina inandirinca, sekiz Alman tümeni daha dogu komutanligma aktarildi. Avusturya-Macaristan kuvvetleri Sirbistan seferleri sirasinda küçültücü bir darbe yemig olduklarmdan Fransizlarm 1914 tarihli gerçek digt Plan XVIPsi de iflas edince, bir yarma harekätinm ancak Rus Polonya'smm ve Galiçya'nin açik alanlarinda gerçekleçtirilebilecegi orancak bunun Ruslarm Avusturya-Macaristan'a taya çikti kargi Lemberg'de kazandiklari zaferin mi, yoksa Almanlarin Tannenberg/Mazuriya Gölleri zaferlerinin bir tekrari mi olacagi belli degildi. Ingiliz-Fransiz ordulari 1915 yili boyunca (Fransizlarin 1,5 milyon, Îngilizlerin 300.000 asker daha kaybettikleri) batida saldirilarini sürdurürlerken, Almanlar da kismen Karpatya'da kugatma altmda olan Avusturya-Macaristanlilari kurtarmak ama esas olarak Rus Ordusunu savag alaninda yok etmek üzere, dogu cephesinde bir dizi iddiah saldirmm hazirligmi yapmaktaydilar. Aslmda Rus Ordusu hâlä o kadar büyüktü (ve büyümekteydi) ki imha edilmesi mümkün degildi; ama 1915 sonlarina gelindiginde, Ruslar taktik ve.lojistik yönden üstün olan Almanlardan bir dizi yikici dar be yemig ve Litvanya, Polonya ve Galiçya'dan atilmiglardi. Güneyde ise Alman takviye kuvvetleri ve firsatçi Bulgarlar, Avusturya-Macaristan kuvvetlerine katilarak Sirbistan'i nihayet iggal ettiler. Batih Müttefiklerin 1915'te yänünden beceriksizce olan Gelibolu seferinden, Selanik'e yapilan sonuçsuz çikarmaya, Îtalya'y1 savaga girmeye razi etmeye kadar- yaptiklari hiçbir girigim, Ruslara gerçekten yardimci olmadi ve saglam yapih Merkezi Güç1er bloku için bir tehlike olugturuyor gibi görünmedi?" Falkenhayn'm 1916'da Alman stratejisini akillica olmayan bir biçimde tersine çevirmesi -Verdun'a tekrar tekrar yapilacak taarruzlarla, yok oluncaya kadar Fransizlara kan kaybettirmek üzere birlikleri batiya tagimasi- eski politikanm hakli oldugunu ortaya koymaktan bagka bir ige yaramadi. Çoksayida Alman tümeni Verdun seferi yüzünden perigan olurken, General Bursilov yänetimindeki Ruslar doguda 1916 ta-
-harekat
rihli son
büyük taarruzlarmi baglatarak, düzensiz durumdaki Habsburg Ordusunu ta Karpat Daglarma kadar geri sürdüler ve ordu için çökme tehlikesi yarattilar. Bununla hemen hemen aym strada, Haig kumandasindaki Ingiliz ordusu Somme'daki büyük taarruzunu baglatarak iyi kosirtlarini aylarca zorladi. çifte Alman Bu Müttefik harekâti Verrunan 318
I
(ve 1916 Agustosunun sonunda FÀlkenhayn'm yerine Hindenburg ve Ludendorff'un geçmesine) yol açar açmaz Almanlarm stratejik durumunda iyilesme oldu. Almanlarin Somme'da ugradiklari kayiplar agirdi ama Haig'inkinden azdi ve Batida savunma durumuna geçig bir kez daha Almanlarm doguya asker aktarmalarma imkân verdi, bunlar, Avusturya-Macaristan kuvvetlerini güçlendirdiler, sonra hizla Romanya'yi istila ettiler daha sonra da güneyde dun seferinin yavaglamasma
ulgarlara
yardimci oldular.2°*
Almanlarin iç hatlar, yeterli demiryollari ve elverigli savunma konumlan açismdan sahip olduklari bu avantajlardan bagka, bir de bunlara bagh olarak zamanlama konusu vardi. Müttefiklerin sabip oldugu daha büyük kaynaklar toplami 1914'te zafer kazanmak için hemen seedilemedi. ordu ferber yönetimi muharebe meydamnda verilen kaRus yiplari gidermek üzere her zaman için çok sayida acemi er nakledebiliyordu ama bu kuvvetleri belirli bir çizginin ätesinde genigletecek ne silaha sahipti, ne personele. Batida ise Haig'in ordusundaki askerlerin bir .
milyonun
üzerine çikmasi ancak 1916 ydmda olabilmigti ve o zaman bile Ingilizler askerlerini Avrupa digmdaki seferlere kaydirma durumunda kalmiglar, Almanya üzerindeki baski da bäylece azalmisti. Bu, çatig-manin ilk iki yili içinde, Alman askeri mekanizmasmi dizginleme yükünü en çok Rusya ve Fransa'nm tagimasina yol açti. Her ikisi de göz kamagtirici bir biçimde dövugtüler, ancak 1917nin baglarma gelindiginde sikinti çekildigi açikça görülüyordu; Nivelle'in 191Tdeki aceleci taarruzlarinm da ortaya çikardigi gibi, Verdun Fransiz Ordusunu gücünün son smirma dayandirmigti; Brusilov'un taarruzu da Habsburg Ordusunu bir savag kuvveti olarak fiilen yok etmigti ama Almanya'nin kendisine bir zarar getirmemig, Rus demiryollarmi, yiyecek stoklarini ve devlet maliyesini daha da zora soktugu gibi Rusya'mn mevcut egitilmig insan yol açmigti. Haig'in yeni ordulari, Fransizlarm harcanmasina gücünün giderek artan bitkinligini telafi etmiglerse de, batida bir Müttefik zaferinin habercisi olmamiglardi; bunlar cepheden taarruzlarla boç yere harcansalar da, Almanya, doguda genig çaph yeni eylemlere girigirken Flander'deki durumunu korumayi gene de bagarabilirdi. Son olarak da, Îtalyanlarm çaresizlik içinde yardim çagrisinda bulunduklari Alp bölgesinin güneyine yardim gitmesi beklenemezdi. askeri alanda giderek daha çok yaptiklari özverileBütün taraflarm alamnda olarak, maliye-sanayi re paralel da özveri kaçmilmaz hale geliancak yordu azmdan 1917ye kadar) ortaya çikan sonuç ayni tür(en den bir kilitlenmeydi. Son zamanlarda yapilan çahymalarda, Birinci Dünya Savaquun çagdag sanayileri pek çok bölgeyle ilk kez götürecek ve silah yapimi veriminde çok büyük artiplara sebep olarak ulusal ekonomileri nasil harekete geçirdigi üzerine pek çok gey söylenmektedir"' An-
I
319
cak üzerinde rin ve bagka
dügününce, böyle bir gey elbette ça irtici degildir. Liberallekimselerin 1914'ten önceki silah yarigmm maliyeti konusundaki tüm feryatlarma ragmen, ulusal gelirin ancak çok ufak bir bälümü (ortalamaolarak yuzde därtten biraz fazlasi) silahlanmaya ayrihyordu. "Toplu savag"m geligiyle bu rakam yüzde 25 ya da yüzde 33'e çikinca savag halindeki hükümetler sanayi, emek ve maliyenin yönetimini kesin olarak ele alinca- silah yapimi veriminin hizla yükselmesi kaçmilmazdi. Her ordudaki generaller 1914 sonlarinda ve 1915 baglarmda giden yakmdiklari bir sürüp kitligi"ndan aci aci için politikacilarm, sikintinm yaratabilecegi sonuç1ardan korkarak, istenen mallan üretmek üzere i; ve iççi kesimleriyle bir ittifak içine girmeleri de kaçmilmazdi.26 Çagdagbürokratik devletlerin iç borçlanma ve vergi toplama yetkileri olduguna göre, onlari uzun süreli savaçIari sürdürmeye çaligan 18. yüzyd devlet-lerigibi felce ugratan mali engeller artik yoktu. O halde, ilk baglarda bu yeni koçullara uyum için geçen kisa bir dönemden sonra, silah üretimi tum ulkelerdekaçinilmaz olarak hizla yükselmigtir. aksayan Böylece, farkh taraffarm savaç dönemi ekonomilerinde sormak gerekir; çünkü daha iyi donanimh yönlerin nerelerde olduguru olan müttefiklerden yardim gelmezse, bu aksakliklarm çöküge yol açBu bakimdan, Büyük Güçler arasinda en zayif dumasi mümkündü. rumda olan ikisine, Avusturya-Macaristan ve Italya'ya, bu bölumde heverilmeyecektir; çünkü ilki yaptigi uzun savaglar hiç burlardan men yer sirasinda (özelliklede Ïtalya cephesinde) olaganüstü bir dayanma gücü gösterdigi halde, Almanlarm Habsburg Împaratorlugunu gittikçe daha çok Berlin'in uydusu haline getiren pek çok askeri müdahalesi olmasa, olan ile Rusya savagta çökerdi;2°' Caporetto felaketine kadar bu ölçüde dolaysiz askeri yardima hiçbir yerde gerek duymayan Ïtalya ise, hayati önem tagiyan yiyecek maddeleri, kämür ve hammadde saglamak için, tagimaciliši imkânlari için ve harp malzemeleri ile bagka ürünlere gemi ödeme yapmak üzere kullandigi 2,6 milyar dolarhk borç için kendinden zengin ve güçlü müttefiklerine giderek daha çok bagimli hale geliyordu.2" italya'nm 1918'deki nihai de Habsburg Ïmparatorlugununnihai yenilgisi ve dagihgi gibi, esas olarak bagka yerlerde gerçekleytirilen eylemler ve ahnan kararlara bagli olmugtu. 1917'de Îtalya, Avusturya-Macaristan ve Rusya'nm çöküg yolunda birbirleriyle yangmakta olduklari ileri sürülmügtür?" Rusya'nm gerçekte ilk gidecek ulke olmasi, Roma ve Viyana'nm büyük oranda kargi kargiya bulunmadiklari iki sorundan kaynaklamyordu; bunlardan ilki, Rusya'nm yüzlerce millik simri boyunca çok daha etkili olan Alman Ordusunun amansiz saldmlarma açik olmasiydi; ikincisi de, 1914 Agustosunda Türkiye'nin savaga girmesinden sonra, stratejik yönden soyutlanmig olmasi ve böylece sava; mekanizmasmm çok büyük çabalarini sürdüre-yani
"mermi
"zafer"i
320
I
I
bilmesi için gerekli olan ne askeri ne ekonomik yardimi müttefiklerinden yeterli ölçúde saglayabilme imkânim hicbir zaman bulamamasidir. Rusya, savagan öbür ülkeler gibi, cephane stoklarmi savag öncesi tahmin edilenden tukettigini pek cabuk görünce, yerli üretimi on kat daha hizla olarak çok genig çaph artirmak zorunda kaldi -- bu, kaynaklan, kendi çikarlari pesinde olan Moskovah sanayicilerin eline birakmak anlamina gelse de, denizagiri ülkelere yapilan ve çok gecikmeli olarak ulagan sipar¯çleri beklemekten çok daha güvenilir bir yoldu. Ancak Rus silah yapiveriminde
ve aslmda
genel olarak sanayi ve tarim üretiminde
savagm
ilk iki buçuk yihnda saglanan göz ahci artig, yetersiz ulagim sistemini çok zorladi; sistemin askerlerin, süvari smift için gerekli olan hayvan yeminin vb. tagmmasi iglemleriyle bag edebilmesi zaten zordu. Bäylece açik mermi stoklari cepheden millerce ätede birikti. Yiyecek maddeleri bulunan alanlara, äzellikle de kentlerheki bu tür yerlere ulagtirilamadi; Müttefiklerin gänderdigi ikmal maddeleri aylarca Murmansk ve Archangel liman çevrelerinde.kaldi. Bu altyapi yetersizliklerinin, cüce kalalt edilmesi mümkün beceriksiz bürokrasisince Rus degildi; tepede mig, alan kavgaci, güçten dügmüg lider politikacilardan da hemen hiç yaryer dim gelmiyordu. Tersine, çarlik yönetimi pervasizhga varan dengesiz mali politikalariyla kendi mezarmi kazmaya yardimci olmaktaydi, (gelirinin üçte birini saglayan) alkollü içki ticaretine -son veren, (barigdöneminde ä.bür änemli gelir kaynagini. olugturan) demiryollarmda ašir kaylplara ugrayan ve -Lloyd George'un aksine- daha iyi durumdakilerin gelir vergisini arttirmayi reddeden devlet, savag giderlerini kargilamak üzere giderek artan oranlarda iç.borçlanma ve kâgit para basma yoluna gitti. Fiyat endeksi, 1914 Haziraninda çok önemsiz bir deger olan 100'den, 1916 Arahšmda 398'e,.1917 Haziranmda 702'ye tirmandi ve yetersizligi ile agiri enflasyon korkunç bu tarihte yiyecek maddelerinin bir bilegim olugturarak art arda gelen grevlere yol açtt."° Rusya'nin sergiledigi askeri performans, savagm ilk iki ya da üç yllinki sanayi üretimi gibi övgüye degerdi ancak bunun sava; äncesinde zihinlerde yer eden ve Avrupa'da änüne geleni ezerek ilerleyen aptalca "Rus silindiri" görüntüsuyle hiç ilgisi yoktu. Rus askerleri her zamanki gibi inatla ve dirençle, batihlarin tanimadigi zorluklara ve disipline katlanarak savagtilar. Ruslarm, Avusturya-Macaristanordusu kargismda Eylül 1914 tarihli Lemberg zaferinden, parlak bir biçirnde gerçekleptirilen Brusilov taarruzuna kadar ortaya koyduklari etkinlik, Türklere kargi Kafkaslarda yapilan savaglara benzer bir biçimde, sürekli bagarilarla doluydu. Ancak, daha iyi donammh ve daha seri hareket eden Almanlar kargismda bunun tam tersi oldu; ama bunu bile bir perspektif içine yerleytirmek gerekir; çünkü bir savagta (sözgelimi, 1914'te Tannenberg/Mazuriya Gölleri ya da 1915'teki Karpatya Savaymdan) verilen kaylplar, her yil yeni askere .
-
321
almanlarla
kapatihyor ve bunlar bir sonraki mevsimde yapilacak harekât için hazirlamyordu. Ancak zamanla, ordunun niteliginin ve moralinin bu agir yapilar yüzünden etkilenmesi kaçinilmazdi -Tannenberg/Mazuriya göllerinde 250.000; 1915'in baglarmdaki Karpatya savaglarmda 1 milsaldirdiginda 400.000 daha yon; Mackensen, orta Polonya'daki çikmtiya ile Brusilov baglayip, Romanya'daki fiyaskoyla biten 1916 taarruzu ve savaglarinda 1 milyon kisi gibi, çok büyük kayiplardi bunlar. 1916'mn yaklapk 3,6 milyon älü, agir hasta sonuna gelindiginde, Rus ordusunda asker milyon yarah vardi de Merkezi Güçlerce esir ahnmigti. Bu 2,1 ve ve tarihte, ikinci kategoriye girenlerin de (ailedeeli ekmek tutan tek erkekler) askere çagrilmasma karar verilmig, bu ise käylerde çok büyük huzursuzluklar yaratmakla kalmamig, duruma piddetle içerleyen yüz binlerle acemi askerin orduya girmesine yol açmigtt. Egitim görmüg astsubay say1smin azalmasi,
cephedeki silah, mühimmat ve yiyecek miktarinin yetersizligi ve Ruslarm yapmak istediklerinin hepsinden haberli*, bunaltici ateg gücüne sahip toplari olan ve herkesten daha hizli hareket yetenegi var gibi görünen Alman savag mekanizmasi kargismda giderek artan apagihk duygusu da, neredeyse aym ölçüde önem tagiyan noktalardi. 1917nin baglarmda sava; alamnda art arda alman yenilgiler, kentlerdeki huzursuzluk ve toprak dagitimi yapilacagina iligkin söylentilerle etkilegime girerek orduda yaygin bir dagilmaya yol açtilar. Kerensky'nin .önce
1917de gerçeklegtirdigi gene Avusturyalilar kargisinda bagta baçarih olan, sonra da Mackensen'in karp saldirisi ile darmadagm edilen - taarolan ortak susamighklariruz son darbe oldu. Stavka ordu için, nm ve ortak dügmanhklarinin birleptirdigi, çok büyük, bezgin, kihksiz, yari aç yari tok, öfkeli bir insan kalabahgindan bagka ey degil"na Artik Rusya'nm bekleyebilecegi, yalnizca yenilgi ve cuna variyordu. 1905'dekinden çok daha ciddi nitelikli bir iç devrimdi. Fransa'nm da Nivelle'in anlamsiz ardindan binierce askerin ayaklandigi taarruzunun 1917 ortalarinda, buna benzeyenbir sona ne kadar yaklagtigi üzerinde dügünmek bostur;212çünkü gerçek guydu ki Rusya'daki kogullarla olan yuzeysel benzerliklere ragmen, Fransizlar savag içinde kalmalarma izin --
"bariga
verecek
anahtar
avantajlara
sahiptiler.
Bunlardan ilki, Alman istilacilari
Ren'e geri sürmek üzere çok daha büyük bir ulusal birlige ve kararlihga sahip olmalarlydi -- ancak Fransa tek bagina savagiyor olsa, bu duygula bile silinip gidebilirdi. Îkinci ve herhalde en can ahei olan fark da, Fransizlarm bir ortakhk savagmdan Rusya için söz konusu olarnayacak bir biçimde yarar saglayabilmeleriydi. 1871'den beri, Almanya'ya kargi tek baglarma direnemeyeceklerini biliyorlardi; 1914-1918 çatigmasi bu yargi*
cak
Bu da papirtici bir gey degildi, kadar dikkarsizdiler.
ç$nkü
Ruslar telsiz yayinlart
322
konusunda inanilmaya-
-
yi dogrulamaktan bagka bir gey yapmamigti. Bunu söylemek, Fransa'mn savaga yaptigi katkiyi ne askeri ne ekonomik degerler açisindan küçük gästermek degil, yalnizca kendi çerçevesi içine yerleptirerek görmeye çahymaktir. Ülkeninpik demir kapasitesinin yüzde 64'ünün, çelik kapasitesinin yuzde 24'ünün ve kömür kapasitesinin yüzde 40'mm hizla Almanlarm eline geçtigi dügünülürse, Fransiziann 1914'ten sonra sanayilerine yeniden hayat verigleri olaganüstüydü. (Sirasi gelmigken bunun, eger polit\kacilarda gerekli kararlihk bulunsaydi, 19. yüzyilda neler yapilabilirdi sórusunun cevabma da igaret ettigini ekleyelim.) Fransa'mn pek çok yerinde irili ufakli fabrikalar kurulmuy ve buralarda kadinlar, çocuklar ve emekli askerler çahstirilmig, hatta beceri sahibi iççiler siperlerden buralara geri çekilmigtir. Teknokrat planlamacilar, igadamlari ve sendikalar, olabildigince çok sayida mermi, agir silah, uçak, kamyon ve tank üretmek üzere ulusal bir çaba içine girdiler. Bunun bir sonucu olarak ortaya çikan verim artigi kargismda, bir bilim adami "Birinci Dünya Savaymda Fransa, Ingiltere'den daha fazla, Amerika'dan ise çok daha fazla bir oranda demokrasinin arsenali haline geldi,"213 görügünü dile getirmigtir. Ancak silah üretimine bäylesine orantisiz bir yogunluk kazandiriltüfek üretimi 170 kat, tufek üretimi 290 kat artmistimasi --makineli eger Fransa, Ingiltere'den ve Amerika'dan aldigi yardimlara güvenmese, hiçbir zaman mümkün olamazdi; yardimlar, yeni harp malzemeleri sanayii için hayati änem tagiyan kömür, kok, pik demir, çelik ve imalat makinelerinin bu ülkelerden sürekli olarak Fransa'ya akmasiyla, Fransa denizagiri ülkelerden gelecek hammaddelerin paralarini ödeyebilsin diye Îngiliz ve Amerikahlarca verilen 3,6 milyar dolardan fazla borçla, ÎngilizlerinFransa'ya gemi tagimacilišmdan giderek daha çok pay ay1rarak, bu mallarm büyük bir bölumünün ancak bu sayede tagmmalarina imkân vermeleriyle ve yiyecek maddesi saglamalariyla gerçeklegmigtir. Yiyecek maddeleri yardimma gerek duyulmasi barig her zaman tarimsal üretim fazlasi olan bir ulke için anlagilmaz bir kudisur gibi görunmektedir; ancak gerçek guydu ki Fransizlar (Ïngilizler mda) savagta taraf olan öbür Avrupalilar gibi, fazla sayida erkegi topraktan ayirarak, atlari süvari güçlerine ya da ordu ulagim görevlerine çekerek ve gübre ile tarim makinelerinin aleyhine olarak parlayicilara ve agir silahlara yatirim yaparak, kendi tarimlarma zarar vermiglerdi. Alinan ürün miktari açisindan kötü bir yil olan 1917de yiyecek kitligt bag göstermig, fiyatlar tehlike haberi verircesine tirmanmig ve Fransiz Ordusunun kendi tahil stoku iki gün yetecek kadar dügmügtür bu sonra) devrime yol açabilecek (özelliklede ayaklanmalardan bir durumdu ve ancak ingiliz gemilerinin Amerika'dan acilen bugday getirmeleri için gärevlendirilmesiyle atlatildi?" Fransa, buna oldukça benzer bir biçimde, bati cephesinde de gide_dönemlerinde
.çok
-
I
I I
I
323
rek artan oranda änceleri ingiliz, sonralari da Amerikan askeri yardimina bagimli hale geldi. Savagin ilk iki ya da üç yih içinde Fransa asil yübu sayi, Nivelle'in 1917dekü çekmig ve korkunç kayiplara ugramigti önce bile 3 milyon kipiyi agiyordu ve Fransa, Almanya, ki taarruzundan Rusya ve Büyük Britanya imparatorlugunun sahip oldugu gibi çok büyük egitilmemig insan gücü kaynaklarina sahip olmadigindan, bu kayiplarin yerine bagkalarim koymasi çok daha zordu. Ancak 1916-1917'de, Haig'in bati cephesindeki ordusu, Fransiz Ordusunun üçte ikisine esitlenecek kadar genislemigti ve cephe hattinda 80 millik bir bölümü tutuyordu; Ingiliz Bagkomutanhgi zaten taarruza geçmeye hovesliydi ama seferinin Verdun üzerindeki yardimci oldubaskiyi hafifletmeye Somme gu kugkusuzdur tipki, Petain çaresizlik içinde, isyanlarin ardmdan kuvvetlerine yeniden moral kazandirmaya çahgir ve y1gilmig piyadelerin yapamayacaklari belli olan igleri yapsmlar diye yeni kamyonlarin, uçaktoplarin agir gelmesini beklerken, 1917 tsarihli Passchendaele larm ve Savagmm, Almanlarm çabalarim cephenin Fransizlarm tuttugu kesimingibi. Son olarak da, 1918 Marti ile Agustosu arasinden uzaklagtirmasi cephesi da bati boyunca bir ileri bir geri hareketlerle snren çok büyük boyutlu savaglarda, Fransa sirtmi yalmzca Îngiliz ve imparatorluk tümenlerine degil, sayilart giderek artan Amerikan tümenlerine de dayamigti Ve Foch 1918 Eylûlünde son karvi taarruzunu düzenlediginde, eksikleri olan 197 Alman tümenine kargi, 102 Fransiz, 60 Britanya Împaratorlugu, 42 (iki kat büyükliikte) Amerikan ve 12 Belçika tümeni kullandi.2" Müthig Almanlar ancak bir ordular karmasi ile Fransiz topraklarmdan atilabilmig ve ülke yeniden özgürlük kazanmigti. Îngilizler, 1914 Agustosunda savaga girdikleri zaman, bunu, nihai zaferi kazanabilmek için kendilerinin de bir bagka Büyük Güce dayanmak durumunda kalacaklari duçüncesiyle yapmadilar. Savag öncesi planlarmdan ve hazirliklarindan çikarabildigimize göre strateji uzmanlari, kralhk donanmasi Alman ticaret gemilerini (vebelki de açik deniz filosunu) okyanuslardan silip süpürür ve Alman sömürge imparatorlugu, dominyonlardan gelen askerlerle ingilizlerin Hindistan'daki kuvvetleri tarafmdan ele geçirilirken, küçük ama hayati önem tagiyan bir kuvvetin Mang üzerinden Fransiz ve Belçika ordulari arasmdaki bir bogluve) silindirinin üzere gönderilecegini ve bu kuvvetin Rus gu anayurdunun Fransiz Plan XVIFsinin Alman içine dalmasina kadar Aletmiglerdi. hayal Ingilizler,hassas durumdirenecegini taarruzuna man da olan uluslararasi kredi ve ticaret aglarmda ani bir bunahm olmasmi engellemek üzere birtakun önlemler almiç1ardi ama, bütün öbür güçler gibi, uzun süreli bir savaga hazirkkli degillerdi. Ancak öbürlerinden farkh olarak, Avrupa kitasi üzerinde genig çapli harekâta da hazirlikli degildiler.22' Bandan dolayt, bir milyon Îngiliz askerinin Fransa'da sava-
-
"kapamak"
324
I
hazir hale gelmeleri için bir-iki yil kadar yogun bir hazirhk yapmak zorunda kalinmasma ve devletin tüfek, top, makineli tufek, uçak, kamyon ve mühimmat için yaptigi harcamalarda meydana gelen patlamanin, ancak Lloyd George'un Harp Malzemeleri Bakanhginca yava; yavas düzeltilen pek çok üretim aksakhgim ortaya çikarmasina hiç çagmamak gerekir.22 Tablo 23'te görüldügu gibi, bu konuda da inamlmasi güç bir verim artigi olmugtur. a
23
TABLO
B.K. HARP 1914
1915
1916
1917
1918
91
3.390
4.314 150
5.137 1.110 14.700 79.700
8.039 1.359 32.000 120.900
Top Tank Uçak Makinah
ÜRETIMÏ,1914-1918'" MALZEMELERÏ
-
200 300
-
1.900 6.100
6.100 33.500
Ama insan ingiltere'nin savag harcamalarmm 1913'te 91 milyon sterlinken, 1918'de 1.956 milyar dolara çiktigmi fark edince, bu hiç de gagirtici degildir; 1918'e gelindiginde bu giderler toplam devlet harcamalarimn yüzde 80'ini, GSMH'mn da yuzde 52'sini tutuyordu.2" Bu yuzden, ingiltereve imparatorluk tümenlerinin, uçak filolarmm, agir top bataryalarmm sayilarmda meydana gelen çok büyük artiç1arla ilgili tüm ayrmtilari vermek, Birinci Dünya Savaginin Ingiltere'nin genel stratejik konumunda ortaya çikardigi zayifhklara igaret etmekten daha az önemliydi. Bunlardan ilki, cografi kogullar ve büyük filonun sayisal üstünlügü sayesinde, Müttefikler su üstü çatigmalarinda deniz egemenliklerini sürdürurken, kralhk donanmasinm Almanlarin 1917 baglarmda uyguladigi smirsiz denizalti harbi için oldukça hazirhksiz olmasiydi. Ikincisi, birtakim ucuz stratejik silahlarm bir arada kullanilmasi (abluka,sömürge seferleri, amfibik harekât) Merkezi Güçler gibi genig kaynaklara sahip bir dugman kaigismda bir ige yaramazken, bunun alternatifi olan Alman Ordusuyla dogrudan çarpigma stratejisi de sonuç getirecek gibi görunmüyordu ve insan gücu açismdan son derece pahaliya mal oluyordu. Somme seferi, 1916 Kasimmda zayiflayarak sona ererken Ingilizlerin kayiplari 400.000'in üzerine çikmigti. Bu, Ingiltere'nin en nitelikli gönüllülerini yok edip, politikacilarmda gok etkisi yarattiysa da, Haig'in zaferin kendilerine ait olacagma iligkin güvenini zayiflatmadi. sonuçta 1917'nin ortalarina gelindiginde Haig leper'den kuzeybatida Passchendaele'e dogru bir taarruz daha hazirlamaktaydi bu, 300.000 kaybin daha verildigi, Fransa'daki ordunun büyük bölümünün moralini fena bozan, çamurlar içinde yaganmig bir karabasan oldu. Bundan dolay1 General Haig ile General Robertson ne kadar kargi çikarlarsa çiksmlar, -
-
.halde
325
Lloyd George ile emperyalizm
yanhsi Savag Kabinesinin giderek daha toprak kazançlarmo beklendigi ve iyi korunan Alman siperlerine yapilacak baskinlardan çok daha az kayiplar verilecek Yakmdogu'ya kaydtrma egilimleri çok da beklenir bir yeydi.22° Ancak Passchendaele'den önce bile (bu imparatorluk seferlerine ragmen) Ïngiftere,Almanya kargisinda verilen mücadelede liderlik rolünü üstlenmigti. Fransa ve Rusya sava; alanmda hâlä büyük ordular bulundurabiliyorlardi ama bunlar, Nivelle'in pahahya mal olan saldirilari ve Almanlann Brusilov taarruzundan sonra indirdikleri karei darbe yüzünden tükenig içindeydiler. Bu liderlik rolü, Ingiltere'ninyalmz kendisi için degil, Rusya, Îtalya ve hatta Fransa'nm aldigi borçlar için de güvence vererek dünya kredi pazarlarmda bankerlik yapma ve borç bulma igi görmesinden ekonomik düzeyde daha da belirgindi çünkü Müttefiklerden hiçbiri, denizapri bulgelerden yapilan ve çok büyük ölçüde artrug olan harp malzemeleri ve hammadde ithali için ädenecek miktarlari, kendi altmlari ya da dig sermaye yatirimlan yoluyla saglayabilecek durumda degildi. Gerçekten de 1 Nisan 1917'de Müttefiklerarasi savag kredileri 4,3 milyar dolara yükselmigti ve bunun yüzde 88'ini ÎngilizHükümeti kargihyordu. Bu, Ïngiltere'nin 18. yüzyilda oynadigi bankeri" rolünün bir tekrari gibi gärünmekteyse de arada çok önemli bir fark vardi: Müttefiklere milyarlarca dolar degerinde harp malzemesi ve yiyecek maddesi saglayan (ancakaym geyi, denizdeki. abluka yüzünden Merkezi Güçler için yapamayan) Birlegik Devletler ile arada çok büyük bir ticaret açigt olmasina ragmen, Birlegik Devletler kargihk olarak hemen hiçbir mal istemiyordu. Ne altm transferi ne de Ingiftere'nin çok büyük miktarlardaki dolar ödemeli senet satiplari bu açigi kapayamiyordu; harp malzemeleri saglayan Amerikahlara dolarla ödeme yapabilmek için bir tek New York ve Sikagopara piyasalarinda borç bulmak ige yarayabilirdi. Bunun sonucunda Müttefikler kendi sava; çabalarmi sürdürebilmek için Amerikan mali yardimma giderek daha bagimb hale geldiler. 1916 Ekiminde, Ingiltere Maliye Bakam Haziranda ya da daha önceki bir tarihte, Amerika Bagkam, eger isterse bize kendi kogullarim zorla kabul ettirebilecek bir konuma gelecektir" uyarismda bulunuyordu? Bu, siz" Büyük Güçler için hepten ürkutücü bir durumdu. Peki ya Almanya? Almanya'mn savaç sirasindaki performansi insam\ afallatiyordu. Profesör Northedge'in igaret ettigi gibi, Almanya fiklerinin änemli bir yardimi olmadan, dünyano geri kalan yanmi kendinden belli bir uzaklikta tutmus, Rusya'yi alt etmig, iki yüzyildan fazla bir süreyle Avrupa'nm askeri devi olan Fransa'yi gucünün son noktasma getirmig ve 1917de Ingiltere'yi aç birakarak neredeyse teslim olacak duruma dügürmügtü."222Bu, kismen Almanya'nm yukarida özetlenen avantajlarmdan ileri geliyordu: Ü1keiçinde iyi durumda olan ulagtirma hatlari, çok sayida
önemli Îngiliz-tümenini
--
"ortakhk
"önümüzdeki
"bagim-
"mütte-
326
I i
I
batida savunulmasi kolay mevkiler, doguda ise daha az yeterli olan dügmanlara kargi hareketli savaga elverigli açik alanlar. Eu durum kismen de, yeni savag kogullarma äbür ordularmkinden daha hizla uyum saglayabilen ve 1916'ya gelindiginde, hem savunma hem taarruz harbinin niteligini yeniden gözden geçirraig çok sayida akilli ve aragtirici kurmay subaya sahip Alman kuvvetlerinin savag gücüne dogrudan bagliydi.223 savag"m uygulanmasi için hem Son olarak da Alman Devleti ok. kalabalik nüfusundan hem de çok genig sanayi tabanindan yararlanaolarak milyona kargthk 13,25 milyon olfiili biliyordu. Gerçekten de sayida insam seferber etmigti; bu, iki ulmak üzere-- Rusya'dan daha çok kenin toplam nüfuslarina bakilmca olaganustü bir bagariydi; sava; alaninda da her zaman için Rusya'nmkinden daha çok tümen bulunduruyordu. Harp malzemeleri üretimi hizla artti; bu uretimyalnizca ordu komutanlive darbogazlari gimndegil, hayati önem tapyan malzemeleri tahsis etmek önlemek üzere karteller kuran Walter Rathenau gibi akilh bürokrat-içadamlarinin dikkatli gözetimi altmda gerçekleçtiriliyordu. Usta kimyacilar Ingilizlerin uyguladigt deniz ablukasi yüzünden kesilen kalemlerin (Sili'den gelen nitratlar gibi) yerini tutabilecek yapay maddeler ürettiler. 19gal edilen Lüksemburg ve Kuzey Fransa topraklarmdaki maden cevherlerini ve kömùrú sonuna kadar kullandilar.Belçikah iççileri Alman fabrikalarisistemli na aldilar, 1916 içgalinden sonra Romanya bugday ve petrolünü bir biçirbde yagmaladilar. Almanya'nm askeri liderleri Napolyon ve Hitler gibi, yaptiklari fetihlerin kargihgim almayi amaçhyorlardi.224 1917nin ilk yarismda Rusya çöker, Fransa gücünü yitirirken ve ingiltere de Alman de"toplu
-13
girerken, Almanya. zaferin epigine gelmig görünmekteydi. "Aci son gelinceye kadar savagmak"la ilgili tüm retoriklerine ragmen Londra ve Paris'teki devlet adamlari, haril haril bir uzlagma barip imkâmni dügündüler;sonra da igler tersine döndü. Ancak bu dev askeri-smai kudret görünügünün ardinda hayli büyük sorunlar yatiyordu. Bunlar 1916 yazmdan önce, yarii Alman Ordusaldirilar yaptigi süsu batida savunmada kahrken, doguda genig çaph rece fazla gücü degildi. Ama Verdun ve Somme savaglari gerek kullanilan ateg gücü, gerekse ugranilan kayiplar açismdan daha önce görülmemig boyutlariydi; Almanlarin 1915'te 850.000 dolayinda olan kayiplaAlmanlari ri, 1916'da yaklagik 1,2 milyona firladi. Somme taarruzu özellikle etkiledi çünkü Ingilizlerin sava; alanmda zafer kazanmak için gösteralusal kaynaklarmi nihayet var güçleriyle savaga ayirdiklarmi mekteydi; bu ise, 1916 Agustosunda Hindenburg Programi denen ve harp malzemeleri üretiminde muazzam bir artig olacašmi ve toplu savatoplumu üzerinde ve ym taleplerini kargilamak üzere Alman ekonomisi uygulanacagmi çok daha sikt bir denetim bildiren programin dogmasitürlü yetkiyi kullanan otoriter yanda üzerinde yol her Bir halk açti. na
nizaltilarmin
.
"kargi
ablukasi"
altma
327
bir yönetim, öbür yanda devletin gelir ve kazanç vergilerini artirmak yerine, giderek daha çok borç alma ve -kâgit para basma yoluna gidilmesi -bunun da yüksek enflasyona yol açmasi- bir araya gelince, halkin moraline agir bir darbe indirilmig oldu - halk morali ise yüksek strateji içinde yer alan ve Ludendorff'un, sözgelimi Lloyd George da
ya Clemencau gibi bir politikaci kadar anlayamadigi bir unsurdu. Bir ekonomik önlem olarak dügünülse bile, Hindenburg Programisorunlari vardi. Üretimin oldukça inanilmaz miktarlarda --patlayici nm maddeler veriminde iki kat, makineli tüfek veriminde üç kat olmak üzere- artirilacagmin duyurulmasi, bu talepleri kargilamaya çabalayan Alman sanayiini çegitli dar bogazlara soktu. Yalnizca çok sayida fazladan iççi degil, yeni maden eritme ocaklarmdan, Ren üzerinde kurulacak käprülere kadar çok büyük altyapi-yatirimlari gerektiriyor, bu ise daha çok emek ve kaynak taketimine yol açiyordu. Kisa bir süre içinde programin ancak beceri sahibi iççilerin askeri gärevden çekilmesiyle bagarih olabilecegi ortaya çikti; buna uygun olarak da 191 Eylülünde 1,2 mil1917 Temmuzunda da 1,9 milyon kigi görevden affedildi. yon, Bati cephesindeki ciddi kayiplar ve dogu cephesinde hâlä oldukça büyük sayida ölü ve yarali olmasi dikkate ahmrsa bu geri çekmeler, Almanya'nm askerlik yapmaya yeterli genig erkek nüfusunun bile smirlarmi zorluyor demekti. Bu bakimdan Passenchendaele, ÎngilizOrdusu için bir yikim olmugsa da, 400.000 askerinin savagm digmda kaldigina tamk olan Ludendorff'un gözünde de bir felaketti. 1917 Arahšma gelindiginde, Alman Ordusunun insan gucü toplamlari alti ay önceki tepe noktasi olan 5,38 milyon askerin devamh altmdaydi.226 Hindenburg Programmdaki son sakmca, tarimm sürekli bir biçimde ihmal edilmesiydi. Almanya'da, Fransa ve Rusya'da bile oldugundan daha çok asker, at ve yakit topraktan ahnarak ordunun ya da harp malzemeleri sanaylinin ihtiyaci için kullamldi bu durum akil almaz bir dengesizlik yaratm1çti, çünkü Almanya bu tür planlama hatalarmi (Fransa'nin yaptigi gibi) aradaki farki kapatmak üzere denizagiri bälgelerden yiyecek maddeleri bularak gideremiyordu. Almanya'nm tarim üretimi tepetaklak giderken yiyecek fiyatlan tirmandi. Insanlar her yerde yiyecek kithgodan yakmmaktaydilar. Bir bilim adammm kati yargisiyla, "Alman ekonomisinin askeri yöneticileri harp malzemeleri üretimine orantisiz bir biçimde\ agirhk vererek 1918 sonunda ülkeyi açlik simrma getirdiler."" Ancak b.u, 1917nin baglarinda epey uzak bir tarihti. 1917nin baglaroda savagm asil yükünü çeken Müttefiklerdi. Rusya gerçekten de kargaa içine dügüyor ve ne Fransa ne de Ïtalyaiçin, aym son uzak görunuyordu. Alman Bagkomutanhšmm 1917nin ilk bir iki ayi içinde Birleçik Devletler kargismdaki beceriksizce politikalarmi, her bloktm sava; yüzünden tükenmekte oldugu, ama Almanya'nm hâlâ genel bir avantaja sahip bu-
328
I i i
lundugu bu yüksek strateji çerçevesi içine yerleptirmek gerekir. Amerikan Devletinin bu tarihten änce bile Müttefiklere olan yatkmligi bir sir degildi; deniz ablukasina iligkin olarak ara sira çikan gärüg ayriliklarina ragmen, Müttefik demokrasilerinin genel ideolojisine duyulan yakmlik ve Birlegik Devletler ihracatçilarinin giderek daha çok Bati Avrupa pazarlarina bagimh hale gelmeleri, Washington'un Almanya kargismda tarafsizliin altmda bir tavir almasma yol açmigti. Ama ticari tagimaciliga karsi Alaçtiklarimn duyurulmasi ve Almanlarm man denizaltilarinin simrsiz sava; ("Zimmermann Telgrafi" ile) Meksika'ya yaptiklan gizli ittifak änerilerinin açiga çikmasi, Wilson ile Kongreyi nihayet savaga girmeye itti.22" Amerikalilarm çatigmano içine girmeleri, en azmdan 1917 Nisanindan sonraki 12-15 ay boyunca, askeri açidan hiçbir anlam tasimiyordu; çünkü Amerikan Ordusu modern savaglar için Avrupa'daki kuvvetlerin hepsinin 1914'te olduklarmdan bile daha az hazirlikliydi. Ama Müttefiklerin savag için verdikleri milyarlarca dolarlik sipariglerle desteklenen verimlilik gücüne hiç kimse yetigemezdi. Toplam sanayi potansiyeli ve dünya imalat verimi içindeki payi, artik- agiri yük altinda olan Alman ekonomisininkinin iki buçuk katiydi. Yüzlerce ticaret gemisi yapabiliyordu; bu ise, Alman denizaltilarmm her ay tonaji 500.000'i ayan ingiliz ve Müttefik gemisi batirdigi bir sirada, hayati önem tagiyan bir ihtiyaça. Birlegik Devletler üç ay gibi.gagirtici-bir süre içinde destroyerler yapabiliyordu. Dünya ithal yiyecek maddelerinin yarisini üretiyor ve burlar geleneksel Ingiliz pazarina oldugu kadar artik Fransa ve Îtalya'ya da gönderiliyordu. Böylece, ekonomik güç açisindan bakildiginda, Birlegik Devletlerin savaga girigi dengeleri. tümüyle degigtirdi ve Rusya'mn bu siradaki çökupunü fazlasiyla telafi etti. Tablo 24'te görüldügü gibi (Tablo 22 ile kargilagtirm), Merkezi Güç1er kargisodaki üretim kaynaklari artik muazzam bir düzeye çikmigti. TABLo 24
RUSYA OLMADAN
BÎRLESÌK
DEVLETLERIKATARAK
KARSILASTIRMALARI SANAYÏ/TEKNOLOJi B.K./B.D./Fransa
Dünya imalat üretim
Almanya/Avusturya-Macaristan
sanayi
yüzdeleri
(1913)
51,7
19,2
798,8
236,4
Milyou ton olarak çelik üretimi (1913)
44,1
20,2
Toplam sanayi potansiyeli (B.K. 1900=100)
472,6
Enerji tüketimi milyon
ton
(1913) metrik
kämür karpligi
-
178,4
|
| |
329
-prirrrrww---
r
--rm-9--Frr--9--
..-,
.
Bu ekonomik potansiyeli askeri yeterlige dönügtürmek için geçen farki" yüzünden, Amerikahlarm savaga giriglerinin hemen görülen sonuçlari karigik oldu. Birlegik Devletler, eldeki kisa süre içinde kendi tanklarim, sahra toplarmi ve uçaklarmi gerekli olan saylya yakm bir oranda bile üretemedi (aslmdabu tür agir silahlari Fransa ve Ïngiltere'den ädünç almak zorunda kalmigtir), ama Londra, Paris ve Roma'mn çok ihtiyaç duydugu hafif silah mühimmati ve baçka ikmal maddelerini bol miktarda üretmeyi sürdürebiliyor ve bankerlerden özel kredi duzenlemelerini devralarak tüm bu mallar için ödeme yapip onlari devletlerarast borçlara· dänügturebiliyordu. Üstelik Birlegik Devletler Ordusu, daha uzun vadede, Avrupa'daki denge içine sokulmak üzere milyonlarca zinde, kendine güvenli, iyi beslenen askerin olugturdugu çok büyük bir kuvvet halinde ¯Bu arada Ingilizler Passchendaele çamuru içinde kendilerine yol açmak için eziyet çekmekteydiler; Rus Ordusu dagthp gitmigti, Alman takviye kuvvetleri sayesinde Merkezi Güçlerin Ìtalya'ya Caporetto'da öldürücu bir darbe indirmeleri mümkün olmustu ve Ludendorff zayiflamig Ingiliz-Fransiz cephe hattina son bir saldirida bulunmak için bazi kuvvetlerini dogudan çekmekteydi. Avrupa digmda ise, Ingilizlerin Yakmdogu'da Türkiye kargismda änemli kazançlar elde ettikleri dogruydu. Ama Almanlar Avrupa'nin bagka her yerinde yaptiklarini,.nihayet batida da bagarirlarsa, Kudüs ve Sam'inelde edilmesi, Fransa'nm kaybmi hafifletecek bir kar"zaman
'genigletilebilirdi?"
gihk sayilabilirdi. Eu yüzden, savagan biitün buyük devletlerin liderleri, 1918'de baglayacak çarpigmalarin savagin bütunü için kesinlikle belirleyici olacagini dügünmekteydiler. Gerçi Almanya dogudaki fetihleri sayesinde elde ettigi ve Bolgeviklerin Brest-Litovsk Antlagmasi ile (Mart 1918) nihayet kabullendikleri yeni imparatorlugun iggali için bir milyonun epey üzerinde askeri orada birakmak zorunda kalmigti ama Ludendorff 1917 Kasimmm baglarmdan itibaren ayda on tümen olmak üzere kuvvetlerini batiya kaydirmaktaydi. Alman savag mekanizmasmm vurmak için hazir oldušu 1918 Martmm sonunda, Alman Ordusunun ingiliz-Fransiz kuvvetlerine kargi yaklagik otuz tümenlik bir üstünlügü vardi ve birliklerinin çogu, Bruchmüller ile bagka kurmay subaylar tarafmdan baskin tarzmda hücumu" harbinin yeni teknikleri konusunda egitilmig durumdaydilar. Eger Müttefik hatlarinda bir bogluk açip Paris ya da Mang'a dogru ilerleyebilirlerse bu, savagtaki en büynk askeri bagari olurdu. Ama bu igin riskleri de korkunçtu; çünkü Ludendorff bu tip çarpigma için Almanya'nm elde kalan tüm kaynaklarmi seferber etmekteydi; hep, ya hiç"lik, dev boyutlu bir kumar olacakti bu. Perde arkasmda Alman ekonomisi tehlike igaretleri vererek zayiflamaktaydi. Sanayi verimi 1913'teki düzeyin yüzde 57sine dügmügtü. Tarim her za"sagnak
"ya
330
I
I
daha büyük ihmale ugramig, kötü hava kogullari verimdeki dügmeyi körüklemigti; yiyecek fiyatlarmm daha da yükselmesi iç hoynutsuzlugu artirdi. Güçlerinin üzerinde çahetirilan lokomotif ve vagonolan miktarlardaki artik, planlanmig hammaddeleri dogudaki toplar raklardan getirecek gibi degildiler. Ludendorff'un batida kullandigi 192 tümenden 56'si tümenleri" diye nitelenmigti; bu da; bir bakima, aslan payini alaonlarm azalan donanun ve mühimmat stoklarmdan caklari gerçeginin üzerine geçirilmig bir kilifti.-° Bagkomutanliga göre, mutlaka kazanilmasi gereken bir kumardi bu. Saldiri bagarisizliga ugve bu, tam Amerikalilarin Franrarsa Alman kaynaklari tükenecekti gänderecek nihayet ayda asker hale geldikleri ve Almansa'ya 300.000 savaglarmin Müttefik tümüyle konvoylarinm delarin sinirsiz denizalti netimine girdigi bir sirada olacakti. Ludendorff'un bagtaki bagarilari sayica daha az olan ingiliz Beezilmesi, açilFransa ve Ïngilizkuvvetlerinin arasion inci Ordusunun saldirilar dan birinde masi ve 1918 Haziram baglannda gerçekleytirdigi Muttefikleri korkutarak bati Paris'in 37 mil yakmina kadar gelinmesi cephesi kuvvetlerinin üst düzey eggüdümünü Foch'a vermelerine, Ingiltere, Îtalya ve Yakindogu'dan takviye göndermelerine ve yeniden (gizli gizli) bir uzlagma barigi tasasma dügmeleririe yol açti. Ancak gerçek uydu ki, Almanlar fazlasiyla açilmiglar ve savunmadan taarruza geçigin olagan sonuçlariyla kargi karyiya kalmiglardi. Säzgelimi, Ingilizlerin oldugu kesime indirdikleri ilk iki darbede Ìngilizlere240.000, Fransizlara da 92.000 kayip verdirmigler ama kendi kayiplari 348.000'e çikmigti. Temmuz ayina gelindiginde "Almanlar yaklagik 973.000 asker kaybetmiglerdi, bir milyondan fazlasi da kayitlarda hasta olarak görünüyordu. Ekimde batida ancak 2,5 milyon adam vardi ve yenilerini askere alma umudu yoktu." Temmuz ortalarmdan baglayarak, Muttefikler yalnizca zinde savaggi askerler açismdan degil, bundan daha da büyük ölçüde top, tank ve uçak bakimindan listúndüler bu ise, Foch'un Britanya Ïmparatorlugu, Amerikan ve Fransiz ordulariyla bir dizi saldiri düzenleyerek, zaylflayan Alman kuvvetlerine soluk alacak zaman birakmamasmi saglad1. Aym zamanda, Müttefiklerin askeri üstünlügü ve sahip olduklari daha büyük dayanma gücü Suriye, Bulgaristan ve Ïtalya'da kazamlan gäz alici zaferlerle de kendisini gösteriyordu. 1918 Eylül/Ekiminde birden panige kapilan Ludendorff'a Almanya öncülügündeki blok tümüyle çöküyormuy gibi göründü; iç hognutsuzluk ve devrimler, cephedeki yenilgilerle etkilegim içine girerek, teslim olunmasma, kargaçaya ve politik çalkantilara yol açti." Yalmzca Almanlarm askeri girigimleri sona ermemig, Avrupa'daki eski düzen de yok olmuytu. Hem kargismda" hem ülke içinde ugragan korkunç kisisel acilar çekilen kayiplar, ve yikim" ile Birinci Dünya Savagmm Avrupa mankinden
"saldiri
-
-
-
-
"savag
I 331 i
uygarhgi ve nüfusunun kendi kendine indirdigi öldürücü bir darbe olarak görünmesi ya11mda,23" bu noktada yeni bir istatistiksel tablo sunmak kaba bir maddecilik olarak görünebilir (Tablo 25). Ancak gerçek gudur ki, bu rakamlar yukaridaki tartigmamn došruluguna igaret etmektedir: Merkezi Güçlerin sahip oldugu avantajlar iç hatlar, Alman Ordusunun niteligi, pek çok ülkenin iggali ve buralardan saglaekononan yararlar, Rusya'nm tecriti ve ugradigi yenilgi- uzun.vadede, mik güç açismdan olugan çok büyük dezavantaja ve seferber edilmig toplam kuvvetler sayismdaki oldukça önemli dezavantaja agir basacak gibi degildi. Yeterli asker kaynaklarinin 1918 Temmuzunda tükenigi kargisinda Ludendorff'un çaresizligi nasil kuvvetlerin dengesizligini siradan Frontsoldat'm, ayni yilin baharmda yendikleri yansitiyorsa, Müttefik birliklerinin gereç yänünden bu kadar iyi durumda olmalari kargismdaki çagkinhgi da, üretim yönünden olan dengesizligi yansitmaktaydi. -elverigli
TABLo 25
HARCAMALARI SAVAS
VE SEFERBER EDILEN TOPLAM KUVVETLER 1914-191936 1913 fiyatlariyla
harcamalari (milyardolar olarak) sava.
Britanya Ïmparatorlugu Fransa
23,0 9,3 5,4 3,2 17,1
Rusya
Îtalya Birlegik Devletler
Öbür muttefikler*
Müttefikler
-0,3
toplami
Almanya
Avusturya-Macaristan Bulgaristan,Türkiye
Merkezi güçler
toplami
Belçika, Romanya,
Portekiz,
Seferber edilen toplam
kuvverler
(milyonolarak) 9,5 8,2 13,0 5,6 3,8 2,6
57,7
40,7
19,9 4,7 0,1
13,25 9,00 2,85
24,7
25,10
Yunanistan, Sirbistan.
O halde, Birinci Dünya Savagmin sonucunun änceden belirlenmig oldugunu iddia etmek yanlig olur; ancak, burada sunulan bilgilerde çataraf arasinda tigmano genel çizgisi ile bagta görülen kilitlenme durumu, Italya'nm savaça girmesinin sonuç getirmeyigi, Rusya'nin yaAmerika'mn Müttefik baskilarini sürdürmek vag yavag tükenigi, üzere müdahalenin yaptigi belirleyici olugu ve Merkezi Güçlerin sonunda çöküntüye ugramalari-- savagm degigik evrelerinde her iki ittifakin da yararlanabilecekleri ekonomik ve smai nretim ve etkili bicimde seferber -iki
332 i
I
I
edilen kuvvetler arasmda yakin bir iligki kurmaktadir. Hiç kugku yok ki generaller gene seferlerini yönetmek (ya da kötü yönetmek) durumunda olmuytur, askerler gene bir dügman mevziine saldirmak için kipisel olarak cesaret kazanmaya çalismiglar, denizeiler ise gene deniz savaglarinin çetin kogullarma kätlanmak zorunda kalmiçIardir; ancak kayitlar bu tür niteliklerin ve yeteneklerin her iki tarafta da bulundugunu ve ortakhklarm birinin bunlara orantisiz bir biçimde sahip olmadigini göstermektedir. Yalnizca tek tarafin, äzellikle de 1917'den sonra, sahip olduverimlilik güçlerindeki belirgin üstunluktu. Daha önceki uzun gu gey, süreli ortakhk savaglarmda oldugu gibi,. bu etkenin sonuçta belirleyici oldugu gärülmügtür.
I
333 i
i.
I
BIR DÜNYANIN DOÖUSU VE "ORTA GÜÇLER"1N BUNALIMI: ÎKÎNCIBÖLÜM, 1919-1942
ÏKÎKUTUPLU
SONRASINDA ULUSLARARASI DÜZEN SAVAS ve küçük güçlerin devlet adamlari bir barig anlagmasma varmak üzere 1919 yilmm baglarmda Paris'te bir araya geldiklerinde, 1856, 1814-1815 ve kendilerinden önceki butün devlet adamlarmm daha kapsamli ve bag edilmesi daha 1763'te kargilagtiklari sorunlardan zor bir dizi sorunu kargilarmda buldular. Gündemdeki pek çok madde bizzat Versailles Antlagmasiyla (28 Haziran 1919) çözüme kavugturulup, bu anlagmanm içine almirken, Dogu Avrupa'daki rakip etnik topdevletler"* kurmak üzere kapigmalari, Rusya'daki iç luluklarin savag ve müdahaleler ve Küçük Asya'mn batihlarca bölünme amacina karsi Türklerin milliyetçi tepkisi, pek çok konunun 1920'ye, hatta kimi durumlarda 1923'e kadar bir çözüme kavugturulamayacagmi gösteriyordu. Ancak säzu uzatmamak için, bu tür anlagmalar, çözümlerin gerçek tarih sirasma góre degil,bir bütun olarak incelenecektir. degerlendirildiginde, Avrupa'da, toprak düzeni-hukuk açisindan eskiden meydana Habsburg, Romanov ve degigiklik, gelen en çarpici birer parçasini olusturan ülkelerde bir Hohenzollen imparatorluklarino ulus-devletleri Avusturya, Macariskümesinin -Polonya, Çekoslovakya, belirmesiyYugoslavya, Finlandiya, Letonya Estonya, Litvanya-ve tan, açidan olan tutarh di. Etnik Almanya Dogu Avrupa'da, hem Rusya'ya
Büyük "ardil
hem de tümuyle dagilan Avusturya-Macaristan imparatorluguna göre, pek az toprak kaybetmigti ama Almanya'nin gücü bagka biçimlerde zarara ugramigti: Alsace-Lorraine'in Fransa'ya geri verilmesi ve Belçika ve Danimarka'yla yapilan simr düzeltmeleri; Almanya'nm Müttefik asker*
"Ardil devletler": Bagka devletlerin biraktigi
devletler. 335
bo, lugu doldurarak
onlarm yerine geçen
iZLAND A
,
2
.
v.
ETONYA
ALM
.
POL
RUSY
A
NYA
LUKSEMEURG
FR A NS A
SViÇRE
AVUSTURYA
JMACARISTANr ROMANYA
FIUME .(SERBEST KEhrf)
.
g
*
'
YUCOSLAVYA N LGAR, 5
ÎSPANYA ÜRKIYE N
500 Mil 500 Kilometre
336
i
I
I
,
I |
lerince içgali ve Fransa'nin Saarland'i ekonomik açidan sömürmesi; önceden gärülmedigi kadar agir arindirma" kogullari (çokufak ordu bir ve kiyi savunma donanmasi; hava kuvvetlerinin, tanklarin ya da denizaltilarin bulundurulmamasi, Prusya-Alman Genelkurmayinm ortadan kaldirilmasi gibi) ve muazzam bir tazminat faturasi. Bunlara ek olarak Almanya, genig sämürge imparatorlugunu Îngiltere'ye, özerk dominyonlara ve. Fransa'ya kaptirdi -- bunun gibi, Türkiye'nin Yakindotopraklari da yeni Milletler Cemiyetinin uzaktan gözetimi altmda birer Ïngiliz ve Fransiz mandasina dönügtü. Uzakdogu'da ise Japonmirasçisi oldu; kuzeyindeki eski Alman takimadalarmm ya ekvatorun ama 1922'de Stantung'u Çin=egeri verdi. 1921-1922 tarihli Washing"askerden
gu'daki
Konferansmda,
güç1er Pasifik ve Uzakdogu'daki
toprak statukosuformüllere göre küçültmeye razi nu kabul ve savag filolarini olarak bir Ïngiliz-Amerikan-Japon donanma yarigimn önünü almig oldular. O halde, 1920'll yillarin baglarma gelindiginde uluslararasi sisgärünüyordu hem Batida hem Doguda istikrara kavugmuy tem ve geriye kalan (ya da ilerde çikabilecek) zorluklar, Birlegik Devletlerin papirtici bir biçimde çekilmesine ragmen Cenevre'de artik düzenli olarak toplanan Milletler Cemiyeti tarafindan çäzumlenebilecekti.2 ton
ettiler
nispi
-
Amerika'nin kendisini 1920'den sonra hiç degilse diplomatik alanda nispi bir tecritin içine çekmesi, yukarida ayrmt11arlyla verildigi gibi, 1890'h yillardan beri devam eden dünya gücü egilimlerine bir bagka aykirilik gibi görünüyordu. Daha önce bu dönemi degerlendiren dünya politikasi kâhinlerine gäre, uluslararasi sahneyi yükselen üç güç olan Almanya, Rusya ve Birlegik Devletler giderek daha çok etkileyecek, belki de bu sahneye egemen olacaklardi. Oysa, bunlardan ilki kesin bir yenilgiye ugramig, ikincisi devrimle çökmüg, sonra da Bolgeviklerin öncülügünde bir tecrit içine sokulmuytu, 1919'da açikça en güçlü olan üçünise gene diplomasi sahnesinin merkezinden çekilmeyi tercih etmigti. Sonuç olarak, 1920'li yillarda ve daha sonraki dönemde de uluslararasi meseleler,- her ikisi de Birinci Dünya Savagi'ndan çok büyük zarar gördükleri halde-ya Fransa ile Ingiltere'nin eylemleri, ya da Fransiz ve cüsü
Ingiliz devlet
adamlarino
egemenligi
altmda
bulunan Milletler Cemiye-
tinin kararlari üzerinde yogunlagir görünüyordu. Avusturya-Macaristan artik yoktu. Mussolini'nin yönetimi altmdaki Ulusal Fagist Partinin egemenligini güçlendirdigi Italya oldukça hareketsizdi. 1921-1922 tarihli
Washington Konferansmm aldigi kararlardan
sonra Japonyada sakin gärunüyordu. O halde garip ve (sonradangörecegimiz gibi) yapay bir biçimde, dünya hâlâ Avrupa merkezci görünmekteydi. Bu dönemin diplomasi tarihini anlatan çahymalar, Almanlarm flerde yeniden canhhk kazanmalaarayigi" üzerinde fazlasiyla ri ihtimaline kargi, Fransa'nm "güvenlik
337
durmaktadir. Fransa, Birlepik Devletler Senatosu Versailles Antlagmasini reddettigi sirada, özel bir ingiliz-Amerikan askeri güvencesine sahip olma gansim kaybedince, bunun yerine tutabilecek çegitli yollar yaratamaç1adi: Dogu Avrupa'da bir devletler blokumayi tegvik etti (1921tarihli Küçük Entente diye bilinen nun olusturulmasim anlagma); Belçika ile (1920), Polonya ile (1921), Çekoslovakya ile ile (1924), Romanya ile (1926)ve Yugoslavya (1927) tek tek ittifaklar olugturdu; Almanlari yildirmak ve Almanya tazminat ödemelerini yeriRuhr bunahminda oldugu gibi-- müdahale ne getirmedigi zaman etmek üzere çok büyük bir kara ve hava kuvvetine sahip oldu ve birbiri ardina gelen ingiliz hükümetlerini Fransa'nm simrlari konusunda yeni bir askeri güvence vermeye razi etme girigimlerinde bulundu; bu güvence ise 1925 tarihli çok tarafh Locarno Antlagmasi ile ancak dolayh olarak saglanabildi.2 Bu, ayrica, yogun bir mali diplomasinin uygulandigi bir dönemdi, çünkü birbirlerini etkileyen Alman tazminat borçlari ve müttefik savag borçlari yalnizca yenen .ve yenilen'arasmdaki iligkileri arasindaki degil, Birleyik Devletlerle eski Avrupa müttefikleri iligkileri de çigrmdan çikarmigti.3 Dawes Plani ile (1924)varilan mali uzlagma bu giddetli çalkantilarin büyük bir bölümünü yatiçtirmig ve bu da bir sonraki Locarno Antlagmasma zemin olugturmugtur; bunu Almanya'mn Milletler Cemiyetine girmesi ve degigtirilmig Young Plani (1929)ile varilan degigik mali çözümler izledi. 1920'li yillarm sonlarmda, refahm Avrupa'ya geri dänmesi, Milletler Cemiyetinin görünügte uluslararasi sistem içinde änemli bir yeni unsur olarak kabulü ve bir dolu devletin ilerki anlagmazliklarm çäzümü için savaga bagvurulmamasi yolunda ciddi ile) Paris Pakti bir görüg birligine varmalari ile, diplomasi (1928 sahnesi normale dönmüg gibi görünüyordu. Stresemann, Briand ve Austen Chamberlain gibi devlet adamlari, kendi çaplarmda son dänemdeki halleriyle Metternich ve Bismarck'm birer kargihgi gibi görünüyor, dünya meselelerini çözüme baglamak üzere Avrupa'nm gu ya da bu kaplicasmda bir araya geliyorlardi. Ancak bu yuzeysel izienimlere ragmen 1919'dan sonraki uluslararasi sistemin temelini olugturan yapilar, 50 yil äneeki diplomasiyi etkileyen yapilardan önemli ölçüde farkli ve çok daha bozulabilir nitelikteydi. Her geyden änce, dört buçuk yil süren savagm sebep oldugu nüfus kayiplari ve ekonomik karigikliklar muazzamdi. 8 milyon dolayinda asker fiili sava; sirasinda ölmüg, bir 7 milyon sakat kalmig ve 15 milyon kiçi de burlarin ya da ciddi olarak yaralanmigti"* çok büyük bir çogunlugu ise, en verimli olduklari yagtayditar. Bunlara ek olarak Avrupa, Rusya hesaba katilmazsa, kaynaklanan se"anti-revizyonist"
-1923
"toplu"
"hafif
-
"savaçtan
bepler" diye nitelenen sebeplerle 5 milyon sivil kaybetmigti bunlar çatigmalar kadar savagin bir sonucu olarak gelen hastahk, kitlik -
"askeri
338
|
Rusya'mn toplam kayiplari ise, iç savastaki agir kave yoksulluk"tut yiplarla bir araya gelince çok daha büyük olmuçtu. Sava; sirasmda (çok sayida erkegin evlerinden uzak cephede bulunmalari ve böylece nüfuoranlarda yenileyemeyisi yüzünden) sun kendisini sava; öncesindeki meydana gelen açiklari" son derece yüksekti. Son olarak da büyük savaglar yavag yavag sona erse bile, savag sonrasi smir çatigmalarmda, toplu kiyimlar oldu ve savagm zayif dügürdügü bu bölgelerin hiçiri 1918-1919 y1llarmda milyonlarca insani kirip geçiren grip salgmmdhn kurtulamadi. Böylece bu uzun dönemin nihai kayip sayis1 60 milyon gibi buyuk bir sayi olabilirdi; bu kayiplarin hemen hemen yarisi Rusya'ya verilmig ve Fransa, Almanya, Ïtalya da kötü etkilenmislerdi. Böylesine bir insan trajedisinde söz konusu olan kipisel acilari ve psikoölçmenin bilinen bir yolu yoktur ama, tüm katilanlarm lojik "dogum
'sarsmtilari
kadar devlet adamlarmm da-- neden bu kadar derinden etkilendiklerini anlamak kolaydir. Savagm maddi giderleri de daha önce görülmedik bir düzeyde olmuç ve Kuzey Fransa'nm, Polonya'nm ve Sirbistan'm kirik dökük görünûmü izleyenlere daha da sarsici gärünmügtü: Harabeye dänmuy yüz binierce ev, yakihp yikilan çiftlikler, havaya uçurulan yollar, demiryollari ve telgraf hatlari, bogazlanan çiftlik hayvanlari, yerle bir olmuy or-köylüler
manlar,
patlamamig
mermiler
ve maymlar
yüzünden
tarima
elverigsiz
hale gelmig arazi parçalari. Gemi tagimaciligmdaki kayiplar, seferberligindolaysiz ya da dolayh maliyeti ve savagan taraflarm sagladiklari paralar da bu listeye eklenince toplam bedel kavranmasi neredeyse mümkün olmayacak kadar muazzam hale gelmektedir: Bir hesaba göre, bu miktar 18. yüzyihn sonundan Birinci Dünya Savagmm heöncesine kadar biriken toplam ulusal borcun alti buçuk katini bumen lan"6 260 milyar dolar kadardi. Onyillar boyu süren büyümeden sonra, dünya imalat sanayii üretimi inige geçti; imalat sanayii üretimi, 1920'de hâlâ 1913'tekinden yuzde 7 daha dügüktü, tarim üretimi yaklagik üçte bir oranoda normalin-altmdaydi ve ihracat hacmi savag äncesinin yariolarak Bir dolaymdaydi. butün büyümesi belki Avrupa ekonomisinin si sekiz yil kadar gecikmigti*; ama tek tek ülkeler çok daha agir bir biçimde etkilendiler. Tahmin edilebilecegi gibi Rusya 1920'deki karmaça sirasmda en dügük verimi gerçeklegtirmig, bu, 1913'teki degerin ancak yüzde 13'üne egit olmugtu; ama Almanya'da, Fransa'da, Be1çika'da ve Dogu Avrupa'nm büyük bir bölümünde sanayi verimi çatigma öncesine göre en az yüzde 30 daha dügüktül Kimi toplumlari savag daha giddetli bir biçimde etkilediyse, kimileri "dünyada
Bir bagka deyigle, 1929'daki dünya verimi, eger savag olmasa ve 1913 öncesi büyü192f de ulaplacak toplama erigmigti. me oranlari sürseydi, muhtemelen, *
339
de elbette ucuz kurtuldular -- çogu da durumunu iyilegtirdi. Çünkügu da vardi ki, modern savag ve savapn yol açtigt sanayi verimliliginin olumlu sonuçlari da olmugtu. Tümüyle ekonomik ve teknolojik açidan duçünülürse, bu yillarda pek çok ilerleme kaydedilmigti: Otomobil ve kamyon üretiminde, petrolün saflagtirilmasi iginde ve kimyasal ürünlerde, elektrik, boya ilaçlari ve çelik alagimi sanayilerinde, sogutma ve konservecilikte ve daha bagka bir sûrü sanayide." Dogal olarak, ulke ekonomisi eger cephe hattinin yarattigi karigikhklardan uzaksa, geligme ve ilerlemelerden ticari kazanç saglamak daha kolay oldu, igte bu yüzden yalmzca Birlegik Devletlerin kendisi degil Kanada, Avustralya, Güney Afrika, Hindistan ve Güney Amerika'nin bazi bölümleri de ekonomilerinin, bir ylpratma savagimn kasip kavurdugu Avrupa'mn smai hammadde ve yiyecek maddesi talepleri sayesinde hiz kazandigmi gördüler. Daha äneeki merkantilist çatigmalarda da oldugu gibi, bir ülkenin kaybi bir bagkasmin kazanci oluyordu kazananin sakaçabilmesi ya da hiç olmazsa sava; tüm giddetiyle vagin maliyetinden surerken bundan korunmasi koguluyla. .havacihkta,
-
TAaro
26
DÜNYA ÏMALAT SANAYlÏÜRETÎMIENDEKSLERÎ, 1913-1925' Dünya Avrupa* SSCB Birlepik Devletler Dünyamn *
geri
1913
1920
1925
100
93,6
121,6
100 100
77,3 12,8 122,2 109,5
103,5
100 100
kalan bölümleri
70,1
148,0 138,1
B.K., Fransa, Beiçika, Hollanda, Almanya, Danimarka, Norveç, Îsveç,Finlandiya, Macaristan, Polonya, Romanya, Yunanistan Çekoslovakya,
Isviçre, Avusturya, Îtalya, ve Ïspanya.
Dünya imalat sanayii üretimine iligkin bu tür rakamlar, bu bakimdan çok aydmlatici olmaktadir; çünkü bagka bölgeler esasli kazançlar elde ederken, Avrupa'nm (özellikle de SSCB'nin) savagtan gördügü zaraölçüsünü belgelemektedirler. Kugkusuz, sanayilegmenin Avrupa'dan rin
Kuzey
ve
Güney Amerika'ya,
Japonya'ya,Hindistan'a
ve
Avustralya'ya
yayilmasi ve bu topraklarm dünya ticareti içindeki paylarmm artmasi, bir ölçüde 19. yüzyilm sonlarmda beliren ekonomik egilimlerin devamindan bagka bir gey degildi. Bäylece daha önce säzü edilen gizli bir hesaba göre, Birlegik Devletlerin 1914'ten önceki büyümesi o kadar yüksekti ki, toplam verim açismdan Avrupa'yi muhtemelen 1925'te geçebilecekti ° savagm yaptigi gey, bu olayi alti yil hizlandirip 1919'a getirmek oldu. Ote yandan 1880-1913'teki degigikliklerden farkh olarak, global ekonomik dengelerdeki bu belirli degigmeler barig zamaninda birkaç on340
I
I
I
ylla yayilarak ve piyasa güçlerine uygun olarak meydana gelmiyordu. Bunlarin yerine, savag ve abluka etkenleri kendi kesin taleplerini olugturdogal yapilarmi çok büyük dular; böylece de dünya üretim ve ticaretinin ölçüde çarpittilar. Sözgelimi, gemi yapimi kapasitesi (özellikleBirlegik Devletlerde) Alman denizaltilarmca batirilan gemilere kargihk saglamak çok fazla artmigti; ama 1919-1920'de dünyaüzere savagm ortalarmda çelik yerinde kita Avrupa'sinda gemi fazlasi bulunuyordu. Gene, nm her anayileri verimi, savag sirasmda dügerken, Birlegik Devletlerin ve Ïngilere'ninkinde ani bir yükselme oldu; ama Avrupali çelik üreticileri kendilerini toparlaymca olugan kapasite fazlasi korkunçtu. Bu durum ekonominin daba da büyük olan bir kesimini de etkiledi tarimi. Savag yllazalir, Rusya'nm sava; önlari boyunca kara Avrupa'simn tarim verimi cesindeki tahil ihracatt yok olurken, Kuzey ve Güney Amerika ve Avustralya'daki verimde büyük artiplar meydana gelmig, buralardaki çiftçiler argidukün ölümünden (öncedentasarladiklari bir gey olmasa da) kesin olarak yararlanmiglardi. Ama, 1920'li yillarin sonunda Avrupa'daki taeski haline dönünce, dünya üzerindeki üreticiler talepteki dügmeler rim olan fiyatlarla kargi kargiya kaldilar." Bu tür yapisal çarve tepe taklak pikhklar tüm bölgeleri etkiledi ama hiçbir yerde nazik durumda olan devletler"in yeni smirlarla, bozulmug pazarlarla ve ulagtirmadaki çarpikhklarla ugragtiklari Ortadogu Avrupa'daki kadar giddetle hissedilmedi. Versailles'da yapilan barig ve Avrupa haritasom (kabaca)etnik -
"ardil
çizgilere uygun olarak yeniden çizilmesi, ekonomik istikrarm tekrar saglanmasi için tek bagina bir güvence olugturmadi. Son olarak da, savagm finansmam daha önce görülmedik ölçude politik- sorunlar yaratmigti. Savagan takarmapk ekonomik --sonralari raflarin hemen hiçbiri (Ingiltere ve Birlegik Devletler istisnalar arasmdaydi) çatigma giderlerinin hiç olmazsa bir bälümünü vergileri artirarak kargilamaya çahymamigtt; bunun yerine, çogu devlet.hemen tümüyle alman borçlara güvenmig ve bunu yenik dügen dügmamn faturay1 ödeyecegini varsayarak yapmiglardi 1871'de Fransa'nm bagma geldigi altm olmayan gibi. Artik kargihgi devlet borçlari büyük bir hizla artti, devlet hazinelerinden akan kâgit paralar fiyatlarm firlamasma yol açti." Savagm yarattigi ekonomik yikinti ve toprak düzenindeki bozulmadölari hesaba katmca, hiçbir Avrupa ülkesi 1919'da altm standartma nen Birlegik Devletleri izlemeye hazir degildi. Gevgek para ve maliye politikalari enflasyondaki yükselmenin sürmesine yol açti ve bu durum yikim Dogu Avrupa'da getiren sonuçlar dogurdu. Ihracati artirorta ve ulusal paralarin degerinin rekabete dayali olarak ma çirpimpi içinde, dügürülmesi, yalmzca daha çok mali istikrarsizhk getirdi politik rekabete de yol açti. Buna Müttefiklerin kendi içlerindeki borçlar ve zafer kazananlarm (özelliklede Fransa'mn) Almanya'dan hayli yüklü tazmi--
-
i
341
I
nat talepleri
gibi bag edilmesi kolay olmayan baglantih sorunlar da eklendi. Tüm Avrupah müttefiklerin ingiltere'yeve bundan daha az bir oranda da Fransa'ya borçlari vardi; bu iki güç ise Birleyik Devletlere karçi agir borç altmdaydilar. Bolgeviklerin Rusya'nin 3,6 milyar dolar gibi muazzam miktardaki borcunu tammamasi, Amerikalilarm paralarim geri istemeleri, Fransa'nm, Italya'nin ve öbür ülkelerin Almanya'dan tazminat alincaya kadar borçlarini ödemeyi reddetmeleri ve Almanlarin kendilerinden talep edilen miktarlari ödemelerinin mümkün olmadigmi ilan etmeleri yüzünden, ortam yillar boyu sürecek giddetli çekigmelere hazirdi ve bunlar Bati Avrupa ile iglerin ters gitmesine sikilan Birlegik Devletler arasinda politik yakmlik açisindan belirmig olan uçurumu genigletti."
Bu kavgalarin 1924 tarihli
Dawes Plam ile yatigtirildigi dogruysa politik ve toplumsal sonuçlari, özellikle de bir önceki yil Almanya'da yaçanan hiperenflasyon sirasmaa lçorkunç olmugtu. Bunun kadar kaygi verici olan, ama o zaman bu kadar lyi anlagilamayan bir nokta da, dünya ekonomisinin 1920'li yillarin ortalarinda kavugticari mali göründügü Birinci Dünya Savagi öncesinistikrarm muy ve deki dengeye göre çok daha sallantida olan temeller üzerine kurulmug olmasiydi. Bu siralarda altm standarti pek çok ülkede yeniden benimseniyordu; ama 1914 öncesinin Londra'ya dayali, ince hath (ve neredeyse kendi kendisini déngeleyen) uluslararasi ticaret ve para mekanizmasi yeniden kurulamamigtr. Aslinda Londra bu rolü yeniden üstlenebilmek için agiri girigimlerde bulunmugtu bunlarin arasmda 1925 yilinda sterlinin degigim orammn sava; äncesindeki 1 sterlin 4,86 dolar düzeyinde belirlenmesi de vardi ve bu ingiliz ihracatçilarmi çok büyük zaraLondra denizagiri ülkelere genig kapsamli borç verme ipra ugratmigti; lemlerine de yeniden girigti. Gene de gerçek olan guydu ki, Avrupa'nm uluslararasi borçlarmm artigi ve Birlegik Devletlerin dünyanm en büyük alacakh ulusu haline geldigi 1914-1919 yillari arasmda dünya maliyesinin merkezi dogal olarak Atlantik'in öbür yakasina tagmmisti. Öte yandan Amerikan ekonomisinin oldukça farkli yapisi ticarete daha ekonomisi ile çok daha az bütünlegmig, serbest tiaz bagimh ve dünya çok (özellikletarimda) caretten korumaci egilimli, Ingiltere Merkez Bankasmi tam kargilayacak bir bankadan yoksun, geligmeler ve iflaslar arasmda çok daha piddetli bir biçimde dalgalanan úlve politikacilarm ke içindeki lobiler tarafmdan çok daha dolaysiz olarak etkilendikleri bir yapiydi bu- yüzünden uluslararasi mali ve ticari düzen degigken ve kusurlu bir merkezi nokta çevresinde dönüyor demekti. Artik dünya ekonomisinin altyapi geligimi için uzun vadeli borçlar veren ve uluslararasi hesaplardaki geçici kopmalari dengeleyecek, gerçek anlamda verecek bir son merci" bulunmuyordu." da, çalkantilarm
-
=
-dig
"borç
342
Bu yapisal yetersizlikler 1920'li yillarin sonlarinda ortaya çikmaBirlegik Devletlerden Avrupa'daki hükümet ve bemigti; bu tarihlerde, lediyelere kisa vadeli borç olarak çok büyük miktarlarda dolar akiyor, hükümet ve belediyelerin hepsi de bu paralari hem kalkmma hem de ödemeler dengesindeki açigi kapatmak için zaman akillica bir biçimde olmasa da-- kullanabilmek üzere yüksek faiz oranlari öneriyorlardi. Kisa vadeli paranm böylece uzun vadeli projeler için kullanilmasi, änemli miktardaki yatirimm (özellikleorta ve Dogu Avrupa'da) hâlâ tarima yönelerek çiftlik ürünleri fiyatlari üzerindeki apagiya itici baskilari bu yolla artirmasi, bu borçlarm faiz ödeme giderlerinin ürkütücü bir biçimde artmasi ve borçIarin, ihracat yoluyla ödenemedigi için an-kimi
cak yeniden ödünç alman paralarla ödenebilmesi yuzünden, sistem zaten 1928 yazinda çäküyordu; bu tarihte Amerika'daki iç talebin yükselartirmasi) sermesi (ve Federal Reserve'un tepki olarak faiz oranlarmi akigmi birden azaltti. mayenin digari Söz konusu talep artigmm 1929 Ekiminde "Wall Street iflasi" ile sonuçlanmasi ve Amerika'mn verdigi borçlari daha da kismasi, denetlenmesi imkânsiz görünen zincirleme bir tepkiye yol açti: Hazir krediazaltti; sanayilegmig ülkeler nin olmayisi hem yatirimi hem tuketimi arasmdaki talepin dügmesi, yiyecek maddeleri ve hammadde üreticileriartirarak duruma tepki ne zarar verdi; bu kipiler çaresizlik içinde arzi yol bu açmig oldular gösterince, fiyatlarm neredeyse toptan çökügüne almalarmi mallar mamul Deflasimkânsiz hale getirdi. onlarm da satm yon, altin standartmi terk ve para degerinin dügurülmesi, ticaret ve sermayeye getirilen kisitlayici önlemler, uluslararasi borçlarin ädenmemesi, yaygm olarak bagvurulan çegitli çarelerdi; bunlarm hepsi de global ticaret ve kredi sistemine yeni bir darbe daha indirdi. Yûklü bir ticaret fazlasina sahip tek ulke tarafmdan (Amerikah çiftçilere yardim hesaplariyla) benimsenen son derece korumaci nitelikli Smoot-Hawley Gümdaha da zorlagtirdi rük Tarifesi, bagka ülkelerin dolar elde etmelerini misillemelerin yikan Amerikan ihracatim ortaya çikmasikaçmumaz ve çok ülkenin gelindiginde pek sanayi üretimi na yol açti. 1932 yazina degeri (1928'de 58 milüçte bir oraninda azalmigti. Avrupa ticaretinin milyar dolar gibi dügük bir düzeydeydi 1935'te hâlâ 20,8 dolarken) yar vb. bu gerileme ise gemi tagimacihgina, gemi yapimma, sigortaciliga -
-
-
zarar
verdi."
Dünya çapmdaki bu çöküntü ve sebep oldugu çok genig çaph ipsizpolitikanm bunun korkunç etkilerinden lik dügünülurse, uluslararasi mümkun uzak kalmasi degildi. Mamul mallar, hammaddeler ve tarim ürünleri konusundaki piddetli rekabet uluslarm öfkesine yol açm'ig ve seçmenlerin hognutsuzlugunun farkmda olan pek çok politikac1yi bunun bedelini yabancilara ödetme çabalarma yönelmeye zorlamigtir; da-
I
|
343
ha agiri gruplar, özellikle de sagda yer alanlar, ekonomide meydana gelen bozulmalardan yararlanarak tüm liberal-kapitalist sisteme saldirmiglar ve gerekirse silah destekli iddiaci politikalar için çašrida bulunmuglardir. ÖzellikleWeimer Almanya'sinda, ama ispanya, Romanya ve bagka yerlerde de durumlari nazik olan demokrasiler bu politik-ekonomik zorlamalar altmda egilip büküldüler. Japonya'yiyöneten ihtiyatli muhafazakarlar ise milliyetçiler ve militaristlerce saf digi birakildi. Bati demokrasileri bu firtmalari daha lyi savugturabildilerse bu, komguna-yoksulluga-it tutumunu giderek daha büyük ölçüde ige katarak iç ekonominin yönetimine agirlik vermeleriyle olmugtur. Altin fazlasi bulunan baghca ülkeler durumundaki Birlegik Devletler ve Fransa borçlu devletleri kurtarmaya istekli degillerdi, aslinda Fransa'nm egilimi mali gücünü giderek daha çok Almanlarm davramplarmi denetlemek (bu da Ren'in äbür yakasmdaki äfkeyi ancak daha da yogunlagtirmigti) ve kendi Avrupa diplomasisine yardun için kullanmak oldu. Bunun gibi, Almanya'nm savaç tazminati konusunda benimsenen ve Fransizlari son derece kizdiran "Hoover Moratoryumu'" savag borçlarinda indirim (ve bunlarin igin sonunda ödenemez hale gelmesi) sorunundan ayrilamamig, bu ise Amerikalilari öfkelendirmigtir. Para degerlerinin rekabete dayah olarak dügürülmesi, 1933 tarihli Dünya Ekonomi Konferansinda dolar-sterlin degigim oranlarina iligkin gärüg ayrihklari da bu "ulusal"
kara tabloya eklenmigtir. Bu rimlere
tarihe
gelindiginde kozmopolit dünya düzeni çegitli rakip alt bibälünmüg duruma gelmigti: ingiltere'ninticaret yapilarina daya-
tercihleriyle nan ve 1932 Ottowa Konferansmin güçlesterlin bir öncülügünde bloku; altm Fransa'mn nen bir bloku; Uzakdogu'daJaponya'yabagimh bir yen bloku; (Roosevelt de altindan vazgeçtikten sonra) Birleçik Devletlerin bagi çektigi bir dolar bloku ve bu çalkantilardan tümüyle ayri olarak sürekli bir biçimde "tek ulke içinde sosyalizm" modelini olugturan bir SSCB. Böylece otargiye olan yänelim, Adolf Hitler'in dig ticareti özel pazarkklara ve anlagmalarma indirgeyen, kendi kendine yeterli bin yilhk bir Reich yaratma programina baglamasmdan önce, güçlü bir geligme kaydetmigti. Fransa'nm, Almanya'nm ädeyecegi savaç tazminatmm ele almismda Anglo-Sakson kesimin kullandigi yetkilere tekrar tekrar karp çikmasi, Roosevelt'in Birleik Devletlerin Îngiltere ile olan pazarhklarda hep kaybeden taraf oldugu yolundaki iddiasi ve Neville Chamberlain'in Amerikan politikasmin sonralari dile getirdigi gibilaf"tan" ibaret oldugu görügüne daha o zamanlarda inanmasi yüzünden demoktasiler, 1919'un kusurlu dünya düzeninde toprak iddialarina yol açacak baskilari ele almak üzere igbirligi yapabilecek dügünce yapisma sahip degildiler. Eski Dünyanm devlet adamlari ve digigleri yetkilileri ekonomik ko"imparatorluk
"takas"
-daha
"bog
344
i I
nulari anlamakta hep zorluk çekmiglerdi; ya da bunlarla ugragmakta ananlar özlemle için, belki daha yüzyilm kabine diplomasisini ama 19. da olumsuz olan bir özellik, 1920'li ve 1930'lu yillar boyunca uluslararasi konularda kamuoyunun giderek artan etkisiydi. Bu, kuskusuz kimi yönlerden kaçmilmaz bir geydi. Daha Birinci Dünya Savasi baglamadan diplomasi"nin herkesçe önce bile, tüm Avrupa'da politik gruplar bilinmeyen, gizli kapakh yöntemlerini ve seçkinci önyargilarini elestirmekte ve bunun yerine, reforma ugramig, devlet iglerinin halkm ve hal'kin temsilcilerinin incelemesine açik oldugu bir sistem çagrisinda bulunmaktaydilar." Bu talepler 1914-1918 çatigmasi yüzünden çok güçlendi; bunun sebebi, kismen, toplumun hep birden seferber olmasmi isteyen ülke liderleriyse,. kismen de toplumun yaptigi özverilerin kargihgini almak ve barigta söz sahibi olmak istedigini anlamastydi; bir bagka demokrasi ve uluslarin kendi kasebep de Müttefik propagandacilarin, yapildigim hararetle ilan etugruna belirlemeleri derlerini kendilerinin tikleri savagm, gerçekten de Ortadogu Avrupa'nin otokratik imparatorluklarmi yerle bir etmig olmasiydi; bu kismen de güçlü ve çekici bir kiiligi olan Woodrow Wilson'un, Clemenceau ve Lloyd George'un toplu zaferin gerekli oldugunu ilan ettikleri sirada, yeni ve aydm bir dünya "eski
dúzeni için
olan
baskilari sürdürmesinden
dogmuytu."
yarattigi sorun, Ama 1919'dan sonraki dönemde. safça dügledikleri liberal, egipek çok kesimin, Gladstone ve Wilson'un enternasyonalist tim görmüg, hakça dügunen, görügler, yararci inançlar egemenligine ile bir halkla uyugmadigmi donanmig hukukun saygi ve gösteriyordu. Arno Mayer'in gösterdigi gibi, (yaygmbir iddiaya göre) diplomasi", 1917den sonra yalnizca Dünya Savagina sebep olan tarafindan degil, Bolgeviklerin mevcùt düzene yöWilson reformculugu Bolgevik eleptinelttikleri çok dahasistemli elestirilerle de sarsihyordu teykilatlanmig ikisinde risi savagan kamplarin her de iççi smiflarma oleleptiriydi." Bu, Lloyd George gibi atik politikacidukça çekici gelen bir larm Wilson'un çekiciligini etkisiz birakmak ve iççilerin sosyalizme kayiglarim denetlemek üzere kendi ilerici iç ve dig politika olugturmalarina yol açarken," Müttefik kampindaki tutucu ve milliyetçi kimseler üzerindeki etkisi hayli farkh oldu. Onlara gäre Wilsoncu ilkelegerekiyordu; ulusal güri ulusal ugruna piddetle reddetmek venlik ise ancak smir düzenlemeleri, kazanilan sömürgeler ve savag tazminatlari yoluyla gelen nakit para ile ölçülebilirdi. Bu arada, Lenin'in çok daha korkutucu olan tehditini kendi Bolgevik anayurdunda ve etmek yok taklitçi Sovyetler'de acimasizca (özelliklede) Batida beliren gerekiyordu. Bir bagka deyigle, barig için yürlitülen politika ve diplomasinin geri plam,2' 1856 ve 1878 kongrelerinde olmadigi kadar ideoloji politika unsurlari yüklüydü. ile iç ve "kamuoyu"nun
"eski
-
"paket"lerini
"güvenlik"
345
Dahasi
da vardi. Batih demokrasilerde 1920'li yillarm sonlarmda Birinci Dünya Savagmm uyandirdigi imgeler ölüm, yikim, dehget, ziyan ve savagin tümüyle boguna oluguyla ilgiliydi. 1919 tarihli "Kartaca Barigi"nin, * savag dönemi politikacilarmin halkm yaptigi äzverilere kargi saglanamamasinin, ettikleri yararlarm milyonlarca sakat kalmig vaat askerin milyonlarca emekli ve savag dulunun, 1920'li yillarm ekonomik sikintilarmm Viktorya dänemine özgü toplumsal ve kigisel iligkilere ve duyulan inancin yok olmasinm ve bu tür iligkilerin yikilmasinm sorumlulugu hep 1914 Temmuzunda ahnan badalaca kararlara mal edildi? Ancak savag ve militarizm karçismda yaygm bir biçimde görülen ve pek çok çevrede Milletler Cemiyetinin böyle bir felaketin tekrarmi imkânsiz hale getirecegi- umuduyla karigan bu geri çekilme, savaga. katilanlarin hepsi tarafmdan paylagilan bir duygu degildi - Anglo-Amerikan edebiyati bäyle bir izienim veriyor olsa bile? Avrupa kitasmin her yanmda, ipsizlik, enflasyon ve savag sonrasi burjuva düzenigin sikiciligi yüzünden düg kirikhgina ugrayan yüz binierle eski Fronsoldat** için savag, çok aci ama olumlu bir gey olmuytu: Askeri degerler, savasçilar arasindaki yoldaghk duygusu, giddet ve eylemin ürpertici heyecam. Özellikle savagtan yenik çikan Alman ve Macar uluslari ve giddetli bir doyumsuzluk içinde bulunan muzaffer Italyan ulusu içinde, ama ayni zamanda Fransiz sagellari arasmda da bulunan bu tür gruplar için yeni fagist akimlarm disipline, ulusal zafere ve Yahudilerin, Bolgeviklerin, düsünsel çöküg içinde olanlarin ve hallerinden hognut liberal orta snuflarm ezilmesine iligkin- görügleri çok çekiclydi. Onlarm (veJaponya'daki benzerlerinin) gözünde, hayatm kahci özellikleri mücadele, kuvvet ve kahramanhk, çagdigi olanlar ise Wilson enternasyonalizminin ilkeleriydi." Bunlarin bir sonucu olarak, 1920'li ve 1930'lu yillardaki uluslararasi iligkiler, ideolojilerle ve dünya toplumunun änce deginilenekonomik alt bölümlerle ancak kismen uyugma gösteren politik bloklara sürekli olarak ayrilmas1 yüzünden karmagik hale gelmeye devam etti. Bir yanda özellikle Ingilizce konuqulan dünya içinde, Birinci Dünya Savagimn dehgeti kargismda geri çekilen, ülke içi (özellikle sosyoekonomik) konulara agirhk veren ve savunma kurumlarmda büyük ölçüde kismtiya giden batih demokrasiler vardi; Fransiz liderler, Almanya yeniden dirilir korkusuyla büyük bir ordu ve hava kuvveti bulundurmayi sürdürürken, Fransiz halkmin çogunlugunun savag kargismda duyulan gelen toplumsal kalkmma istegini paybu nefreti ve savasm ardmdan -düzene,
-daha
.de
Çok aşr kogullarla
yapilan barig anlagmast savaglardan sonraki gibi). ç.n. Frontsoldat: cephe askeri. - ç.n.
tiklari
-
346
(Romahlarm Kartaca kentini yakip
yik-
I I
lagtiklari da açikti. Ote yanda Sovyetler Birligi vardi; pek çok bakimdan global politik-ekonomik sistemden soyutlanmigti ama Batida hayranlari
edildigine göre, inter alia* Büyük Ekonomik Buna"yeni uygarhk" önermekteydi;26 ancak SSCB'ye dulimdan kurtulan bir nefret yulan yaygin bir de bulunuyordu. Son olarak da en azmdan 1930'lu yillarm sonlarmda kin dolu, Bolgevik aleyhtarlari olmakla kalda suçlamay1p, 1919'da yeniden kurulan liberal-kapitalist statükoyu vardi.
Çünkuiddia
Alman, Japon ve Îtalyan devletleri vardi. Tüm bunlar, ne fagist ne Bolgevik dügünce yapisim pek kavrayamayan ve tek özlemleri savagm çok kötä bir biçimde yok ettigi Edward dönemine özgü duruma dönmek olan demokrat devlet adamlari için dig politikano yürutülmesini fazlasiyla güçleptiriyordu. AvBu sorunlarla kargilagtirildigmda, 1919'dan sonra tropiklerde merkezci tehtehditler dünyaya kargi belirmeye baglayan daha az rupa likeliydi ama gene de önemliydiler. Burada da insan 1914 öncesine ait benzer ärnekler -seçebilmektedir; Misir'da Arabi Paganin ayaklanmasi, genç Türklerin 1908'den sonraki atihmlari, Tilak'm Hindistan Kongresini radikallegtirme girigimi ve Sun Yat-Sen'in Çin'dekibati egemenligine kargi savagi gibi; ayni sebeple tarihçiler, JaponlarmRusya'yi 1905'te yenmesinin ve ayni yil Rusya'da meydana gelen zamansiz devrimin Asya'nin bagka yerlerinde ve Ortadogu'daki ilk milliyetçi güçleri nasil büyüledigini ve heyecanlandirdigini da kaydetmektedir? Garip ama önceden tahmin edilebilir bir biçimde sömürgecilik, geligmemig toplumlarm içine daha çok girip, onlari global bir ticaret ve maliye agmm içine çektikçe ve onlarm batih görüglerle temasim sagladikça, bu durum yerli halklar arasinda daha çok tepki dogurmuytur; ister geleneksel yaçama ve ticaret yapilarma getirilen kisitlamalar dolayisiyla kavimler içinde huzursuzluklar biçirninde, ister daha da önemli olarak, bati egitimi gökitle partileri yaratma girigimleri ve uluslaren hukukçu ve aydmlarm kendilerinin belirlemeleri için yürüttükleri kamkendi kaderlerini rm panyalarla olsun sonuç, Avrupahlarm sömürgeler üzerindeki denetimi"revizyonist"
yan
"normal"
-
ne yönelen tehditin
giderek artmasi
olmuytu.
Birinci Dünya Savagt bu akimlara çok çegitli yollardan hiz kazandirdi. Her geyden önce tropiklerdeki hammaddelerin ekonomik sämürüsünün yogunlagmasi ve metropoliten güçlerin sava; çabalarma sömürgelerin insan gücü hem vergiler yoluyla-- katkida bulunmalarmi saglagirigimleri, Avrupa'daki iççi smiflari arasmda oldugu gibi, kaçmilma olarak kargihk"la ilgili sorularm dogmasma yol açti." maz -hem
"almacak
Dahasi, Bati, Güneybati ve Dogu Afrika'daki, Yakindogu'daki ve Pasifik'teki savaglar, sömurge imparatorluklarmm genel olarak geçerligi ve inter alia: bagkageyler
arasmda.
-
ç.n.
347
kalicihgi konusunda kugkular uyandirdi bu, Müttefiklerin kendi kaderlerini kendiferini belirlemesi"ne ve
"uluslarm
-
"demokrasi"ye
iligkin
propagandalan ve Almanlarin Magreb'e, Irlanda'ya,Misifa ve Hindistan'a yönelttikleri kargi propaganda etkinlikleriyle güçlenen bir egilimdi. 1919'a gelindiginde, Avrupali Güçler -A.J.P. Taylor'un bir zamanf ar yaptigi tanimlamayla, emperyalist çikarlarmi daha da inceden inceye igledikleri incir yapraklariyla örterek-- kendi Milletler Cemiyeti mandalarini olugtururken, Pan Afrika Kongresi kendi bakig açismi ortaya koymak için Paris'te toplamyor, Misir'da Waft Partisi kuruluyor, Çin'de Dört Mayis Hareketi etkinligini sürdürüyor, Kemal Atatürk modern Türkiye'nin kurucusu olarak ortaya çikiyor, Tunus'taki Destur Partisi taktiklerini yeniden belirliyor, Endonezya'daki Sarehat Islam'in nye say1si 2,5 milyona yükseliyor ve Gandi Hindistan'daki Ingiliz yönetimine kargi çok çegitli muhalefet yollarim harekete geçiriyordu." Daha da önemlisi, isyan"m kargisinda 3üyük Güçler artik aralarinda gärüg farkhhklari ne olursa olsun kendileriyle yerkürenin az geligmig halklari arasmda çok büyük bir durum bulundugu varsayimmda birlegmiyorlardi; bu da Berlin Bati Afrika Konferansindan bu yana ortaya çikmig olan bir baçka önemli farkti. Bu tür birlik zaten Japonlarm¯Büyük Güç kulübüne girmeleriyle iy görmez hale gelmigti, bazi Jarefah alani"na pon dügünürleri daha 1919'da bir Dogu Asya iligkin dügüncelerini dile getirmeye baglamiglardi." Lenin ve Wilson tarafmdan iki farkli biçimde önerilen diplomasi"nin ortaya çikipi da bu birligi geride birakmigti çünkü politik görüg ayrihklari ne olursa olsun, bu iki karizmatik nitelikli liderin ortak yanlari, eski Avrupa sämürge düzeni kargismdaki hognutsuzluklari ve bu düzeni farkli bir geylere dönügtürme istekleriydi. Çeçitlisebeplerle, her ikisi de bu sämürge düzeninin Milletler Cemiyetinin yarattigi mandalarla daha da geniglemesini engelleyememiglerdir; ve etkileri imparaama retorikleri "batiya
"ortak
"yeni
-
-
torluk
smir bölgelerinin ötesine sizmiç ve yerli milliyetçilerin seferberlietkilegim içine girmigtir. Bu, 1920'li yillarm sonlarinda giyle Çin'de belirgin duruma gelmig, anlagmalarin sagladigi ayricahklar, ticari sizmalar ve ara sira gerçekleytirilen gambot eylemleriyle biçimlenen eski Avrupa düzeni Rusya, Birlegik Devletler ve Japonya'nmönerdigi alternatif zenler" kargisinda gerilemeye ve dirilen Çin milliyetçiligi kargisinda gü"dü-
kaybetmeye baglamigti." Bu, batih sömürgeciligin çäkmek üzere oldugu an1'amma gelmiyordu. Ingilizlerin Amritsar'da 1919 yilmda verdikleri sert karsihk, Hollandahlarm 1920'li yillarm sonunda Sukarno ile öbür Endonezyah milliyetçi liderleri hapse atmalari ve sendikalari dagitmalari, Fransizlarin yogun geligmenin Tonkinliler arasmda yapirinç ve kauçuk tarimmdaki rattigi huzursuzluga gästerdikleri sert tepki hep, Avrupa ordulari ve sicünü
348
|
lahlarinin geriye kalan gücünün igaretleri olmugtu? Tabii, aym gey ital1930'larm ortalarmda Habetistan'a yaptiklari gecikmig saldin söylenebilir. için de Bu imparatorluk denetimlerini ancak Ikinci Dünya Savaginin yarattigi çok daha genig kapsamli sarsintilar gevgetecekti. Bununla birlikte, sömürgelerdeki huzursuziuklar, 1920'li ve özellikle de uluslararasi 1930'lu yillardaki iligkiler açismdan bir ölçüde önem tagimaktaydi. Bunlar her geyden önce, belirli Büyük Güç1erin dikkatini (ve kaynaklarim) Avrupa'daki güçler dengesine olan ilgilerinden uzaklagtirmalarina sebep olmugtur. Durum, en belirgin biçimde Ingiltereiçin böyleydi; Ingiliz liderleri Filistin, Hindistan ve Singapur konulari, Sudetenland ya da Danzig'den daha çok kaygilandiriyordu -- bu äncelikle 1919 politikalarina yansimigti;" ancak Afsonrasi "Imparatorluk" savunma rika'daki baglantuar Fransa'yi da ayni derecede etkilemig ve italyan askeri yetkililerinin dikkatini de büyük ölçüde buraya yöneltmigti. Üsteilgili sorunlarm lik, belirli ärneklerde Avrupa-digi ve sämürgelerle yeniçikqi eski ittifakinin olugturdugu yaplya da tü1914-1918 den ortaya müyle ters dügüyordu. Emperyalizm sorunu Amerikalilari, Ingiliz-Fransiz politikalari konusunda daha da kugkucu yapmakla kalmadi; Italya'nm Habegistan't istilasi ve JaponlarmÇin anayurdu içine saldirmaolaylar 1930'lu yillarda Roma ve Tokyo'yu, Londra ve Palari gibi yeni.ortaklar ris'ten uzaklagtirdi -- ve Alman revizyonistleri.için bulma imkâmni yaratti. Bu noktada da uluslararasi meselelerin "eski diplomasi" reçeteleriyle çözümlenmesi bir miktar daha zorlagmigtir. Sava; sonrasi istikrarsizligm son änemli sebebi de qu biçimsiz gerçekti: "Almanya meselesi" çözümlenmemig, tersine baga çikilmasi daha da zor ve yogun bir hale gelmigti. Alman Ordusu Belçika'dan Ukrayna'ya, Avrupa'yi hâlâ denetimi altinda tutarken Almanya'mn 1918 Ekiminde hizla çökügü milliyetçi, sagci güçler için büyük bir gok oldu; verici burlar Almanya'nin utanç bir biçimde teslim olugunun suçunu hainler"e yükleme egilimindeydi. Paris Antlagmasom koçullari bagka utançlara da sebep olunca, çok sayida Alman hem bu anlagmasi"m, hem de bu kogullara riza gösteren Weimer-demokrati posuçladi. litikacilari Savag tazminatlari konusu ve bununla iligkili olarak 1920 yilmda bag gösteren hiperenflasyon, Almanlarm hognutsuzlugunu tagma noktasma getirdi. Nasyonal Sosyalistler kadar agiri uçta olanlarin sayisi pek azdi; Nasyonel Sosyalistler 1920'll yillarin büyük bir bälümünde tuhaf, demagoji yapan, çizgi digi bir hareketin temsilcileri görünümündeydiler; olmayan pek az ama gu ya da bu biçimde revizyonist Alman vardi. Sava; tazminatlari, Polonya koridoru, silahli kuvvetlere getirilen kisintilar, Almanca konuqulan bälgelerin anayurttan ayrdmasi, sürekli olarak katlanilacak gibi degildi. Konu, yalnizca, bu kisitlamaladegigmesi için rm ne kadar çabuk ortadan kaldirilacagi ve statükonun yanlarin
"içerdeki
"esir
I
349
yapilacak
zorlamalarda diplomasi yolunun ne ölçüde tercih edilecegiydi. Bu bakimdan, Hitler'in 1933'te iktidara geligi, Almanlarm revizyo-
nist çabalarim
yalnizca güçlendirmig oldu."
Almanya'nm Avrupa içinde uygun" yerin ne oldugunu belirleme sorunu, Birinci Dünya Savagi sonrasinda uluslararasi güç dagiliminin garip ve dengesiz bir biçimde gerçeklegmis olmasi yüzünden agirlagmigti. Toprak kaylplarina, askeri açidan kisitlanmasma ve ekonomik istikrarsizligma ragmen Almanya hâlâ potansiyel olarak çok kudretli bir Büyük Güçtü. Agagida Almanya'nm güçlü ve zayif yanlaancak bu noktada hâlâ rinin ayrmtih bir çözümlemesi yapilacaktir; Fransa'ninkinden çok daha kalabalik bir nüfusa ve yaklagik üç kat daha fazla demir-çelik kapasitesine sahip olduguna igaret etmek gerekir. Îç ulagtirma agi zarar görmemiçti; kimya ve elektrik tesisleri ve üniversiteleri ile teknik- egitim veren kuruluglari da öyle. bu noktasmda Almanya bitkin durumdaydi. O anki konu Ai.manya'nin zayiflibir hayattan sonra, konu gene Algiydi;ancak bir iki yillik manya'nin gücü olacakti."34 Dahasi, Taylor'un igaret ettigi gibi, Alman yayilmaciligina gem vurulmasma yardimci olan Avrupa kitasi üzerindeki güç dengesi artik yoktu. "Rusya sahneden çekilmigti; AvusturyaMacaristan kaybolup gitmigti. Geriye kalan yalnizca Fransa ile Îtalya'ydi; bunlarm ikisi de insan gücü açisindan ve bundan daha fazla olarak ekonomik kaynaklar bakimindan Almanya'nm gerisindeydiler, Zaman ilerledikçe änce Birlegik Devletsavag ikisini de tüketmigti."" ler, daha sonra da Ingiltere Avrupa'ya yapilan mijdahaleler konusunda giderek artan bir hognutsuzluk duyduklarmi ve Fransizlarin Almanya'ya engel olma çabalarini giderek daha onaylamaz hale geldiklerini gösterdiler. Ancak Fransa'nin güvenlikte olmadigmm arilagilmasi yüzündendir ki, Paris Almanya'nin yeniden güç kazanmasmi önlemek için mümkün olan her yolu aramaya girigmigti: Fransizlar tazminatin tam olarak ödenmesi konusunda israr etmigler, kendi büyük ve pahali ordularmi korumuglar, Milletler Cemiyetini kendisini statükoyu korumaya adayan bir kurulug haline getirmeye çabalamiglar ve Almanya'nm Fransa'ya kadar silahlanmasi"na izin verilmesine iligkin tüm önerilere direnmiçIerdir" tahmin edilebilecegi gibi, burlarm hepsi de Almanlarm öfkesini bilemig ve agiri sag kanatm kigkirtmalarma katkida bulunmugtur. Fransa'nin diplomatik ve politik silahlar dizisinin öbür aract da, Dogu Avrupa'nm devletler"i ile olan bagi idi. Görunügte, Polonya'ya, Çekoslovakya'ya ve o bölgede 1919-1921 anlagmalanndan yarar saglayan verilen bagkalarma destek hem makul, hem de ilerisi için bu yolla Alman yayilmacilig1 her iki kanatumut verici bir stratejiydif tutulacakti. altmda da Gerçekte ise, bu plan güçlüklerle dodenetim ta "kendisine
"1919'un
'normal'
"yetigecek
--
"ardil
350
, '
luydu. Önceki çokuluslu imparatorluklarin yönetimi altindaki farkli halklarm cografi dagilimi yüzünden, 1919'da etnik yönden tutarli olan bir toprak çözumu getirilememigti. Bundan dolayi da, her devletin sinirlarinin yanlig tarafinda yaçayan genig azmhk topluluklari vardi ve bunlar yalmzca bir iç zayiflik kaynag1 olugturmakla _kalmiyor, dig ülkelerde de äfke konusu oluyorlardi. Bir bagka deyigle, Paris anlagmalarinm gözden geçirilmesini isteyen bir tek Almanya degildi; Fransa statüoda hiçbir degigiklik olmamasi için Israr etmeye hevesli görünse bile he Îngiltere'nin, ne Birlegik Devletlerin bu bölgede aceleyle ayarlanan olan simrlar konusunda kendilerini fazlaca yüve düzensiz nitelikte küm1ü hissetmediklerinin de bilincindeydi. Londra'nm 1925'te açikça ortaya koydugu gibi Dogu Avrupa'da Locarno tipi güvenceler artik söz konusu olmayacakti? Dogu ve orta Avrupa'daki ekonomik durum igleri daha da kötüye götürüyordu; çünkü yeni kurulan bu ülkelerin çevresinde olugturulan artirdi ve genel geligmeyi gümrük ve tarife engelleri bölgesel rekabetleri engelledi. Avrupa'da artik savagtan önceki 14 ayrt ülke parasi yerine, 27 ayri-para birimi vardi ve fazladan 12.500 mil uzunlugunda smir olugmuytu; sinirlarin çogu, fabrikalari hammaddelerinden, demir fabrikalaçiftlikleri pazarlarmdan rmi kömür alanlarindan, ayri dügürmügtü. Dahasi Fransiz ve Ingiliz bankerleri ve girigimcileri, 1919'dan sonra bu ardil devletlerin içine sokulmuglarsa¯ da, 1930'lardan sonra ekonomik istikrarina yeniden kavuyan Almanya bunlar için daha bir ticaret ortagi olmuytu. Almanya, Dogu Avrupa pazarma daha yakm, kara ve demiryoluyla daha iyi baglanmig olmano yam sira, bu bälgenin tarimsal üretim fazlasmi, çiftlik ürünleri fazlahgina sahip Fransa ile imparatorluk tercihleri olan ingiltere'nin yapamayacaklari kadar kolayhkla ahyor ve Macar bugdayi ile Romanya petrolüne karci çok ihtiyaç duyulan makine ve (sonralarida) silahlan veriyordu. ÜstelikAlmanya'nm kendisi gibi, temeline dabu ülkelerin de para sorunlart vardi ve bu yüzden yah ticaret daha kolaylarma geliyordu. Böylece ekonomik yönden orta Avrupa düzenli bir biçimde yeniden Alman egemenligi altinda bir bölge "dogal"
"taka's"
olabilirdi."
1919 Paris görügmelerine runlarm
katilaniarm çogu yukanda
cak onlarda Lloyd George gibi, yeni olugturulan
An-
Milletler Cemiyetinden bulmasmi, onarmasmi ve kusurlari düzeltmesini" bekleyebileceklerini dügünüyorlardi. [Milletler Cemiyeti] kabahklan, düzensizlikleri, adaletsizlikleri düzeltecek bir Üst Mahkeme olacak"ti." Kugkusuz devletler arasmdaki herhangi änemli bir politik ya da ekonomik kavga, artik Cenevre'de bir masa çevresinde toplanan akh baginda kimselerce çözüme kavu turulabilirdi. Bu da 1919'da makul görülen bir varsayimdi "çare
"...
I
i
deginilen so-
(herhaldehepsinin olmasa bile) bazilarmm bilincindeydiler.
351
--i
i
in-..--.am---ism
-se
-mat---lim-stem
wiwi.pt..I
A
illi-E..lL',
da'--Elilli
kati gerçekle kargilagtigindaçökecekti. Birle ik Devletleri, Cemiyete katilmayacakti. Sovyetler Birligi ise bir parya devlet iglemi gördü ve Cemiyetin diginda birakildi. Bu, yenik dügen devletler için de böyleydi, en azmdan ilk birkaç yil boyunca. Revizyonist devletler 1930'lu yillardaki saldirilarma baglaymca, kisa bir sure sonra Cemiyetten ayrildilar. Üstelik, Cemiyetin ne olmasi gerektigine iligkin olarak Fransizlaönerdikleri farkh modellerin rin ve ingilizlerin ilk zamanlar ya arabulucu modeliyarattigi da görüg ayrihklari yüzünden, kurulug uygulama yetkilerinden yoksundu ve ortak güvenlik için gerçek bir mekanizmaya sahip degildi. Bu yüzden, cemiyetin yaptigi fiili katki, garip engellemek bir biçimde, saldirganlari degil, demokrasilerin iglerini karigtirmak olmustur. Cemiyet Batmm savag bikkini kamuoyunca çok tutulmug, ancak kurulmuy olmasi, Cemiyetin ilerde savaglari gu ya da bu biçimde engelleyecegi gerekçesiyle, pek çoklari için artik ulusal savunma kuvvetlerine gerek kalmadigi tartigmasma inikân vermigtir. Bunun sonucu olarak, Cemiyetin varhgi kabinelerin ve digigleri bakanladiplomasi ara.smda kararsiz kalmalarina yol açrmin ve ärneklerinin fazlasiyla gösterdigi gibi, Mançurya ile Habegistan mig ve eskinin yararlar elde edilebilgenellikle ne ne de yeninin saglayabilecegi ama
-polis
"eski"
"yeni"
migtir.
Yukarida sözu edilen bütün güçlükler ve Avrupa'mn Versailles Antlagmasindan sadece 20 yil sonra bir bagka büyük savaga atilmasi gibi bunaltici bir gerçek kargismda, tarihçilerin bu dönemi yilhk olarak görmeleri ve iç karartici ve çatlaklarla dolu bir bir mütareke" dönem olarak tanimlamalari hiç gagirtici degildir bunahmlarla, yalan dolanla, vahgetle, onursuzlukla dolu bir dönem. Ancak bu 20 yili bütünüyle anlatan A Broken World, The Lost Peace ve The Twenty Years Crisis * gibi kitaplarm baghklari yüzünden 1920'li ve 1930'lu yillar arasmdaki büynk farklari gözden kaçirma tehlikesi de vardir? Daha 1920'li yillarin sonunda önce säylenen bir geyi tekrarlarsak, Locarno anlagmalari, Kellog-briand Pakti) (Paris Milletler Cemiyeti, Fransizve Alman görüg ayrihklarinin çogunun çözüme kavugturulmast, Cemiyet "20
-
toplantilari
ve refahin
genel olarak yeniden saglanmasi, uluslararasi iligkiler yönünden Birinci Dünya Savaginin nihayet sona ermig olduguAncak bir-iki yil daha geçtikten sonra na igaret eder gibi görünüyordu. maliye ve sanayi alanlarinda yaçanan periçan edici çöküntü, bu uyumu sarsmig ve Japon,Alman (sonralarida Italyan) milliyetçilerinin mevcut düzene yönelttikleri tehditlerle etkilegim içine girmigti. Çokkisa bir süre içinde savag bulutlari yeniden görünmüçtü. Sistem temelinden tehlikeye dügmüç ve bu tam da demokrasilerin psikolojik ve askeri yönden Ytkilmig Bir Dünya, Yitirilen Bang, Yirmi Ydhk Bunahm.
--
.
\
ç.n.
352
I
böyle bir tehlikeyi kargilamaya en az hazir olduklari ve 1919 çözümünden bu yana aralarinda en az eggüdüm olan bir sirada olmuytu. O haleylemlerinde de ganssiz 1930'lardaki ne tür kusurlar ve budalahklar olursa olsun, devlet adamlarinin bu on yil içinde ugragrnak zorunda kaldiklari görûlmedik karmagikhkta sorunlari da hatirlamak gerekir. Bu. dönemin uluslararasi bunalimlarinm savaga dogru nasil bir geigme gösterdigini gärmeden önce, hepsi de yalmzca 1914-1918 çatigrhasindan degil, iki savag arasmda kalan yillardaki ekonomik ve askeri geligmelerden de etkilenen Büyük Güçlerin kendilerine özgü kuvvetli ve zay1f yanlari incelemek önemlidir. Ekonomik ve askeri geligmeler açismdan yukarida yer verilen ve güçler arasmdaki verimlilik dengelerinde meydana gelen degigiklikleri gösteren Tablo 12-18'e tekrar tekrar gönderme yapilacaktir. Bu noktada, yeniden silahlanma ekonomisiyle ilgili olarak hazirlayici nitelikte iki dügünceyi daha dile getirmek gerekir. Bunlardan ilki 1930'lu yillarda, sözgelimi 1914'ten önceki on yila gäre çok daha belirgin olan farkh büyüme oranlariyla ilgilidir; dünya ekonomisinin çegitli bloklara ayrilarak bozulmasi ve ulusal ekonomi politikapazarhklar"dan, klasik, deflasyonist larmm (dört yilhk planlar ve bütçelere kadar) hayli farkh biçimlerde yürütülmesiyle, bir ülkedeki verim ve zenginlik artarken, bir bagkasmda dramatik bir biçimde yavagla"yatigtirma"
"yeni
'
i
-
yabiliyordu. ikinci olarak, askeri teknolojide iki savag arasinda meydana gelen geligmeler, silahh kuvvetleri daha önce olmadigi kadar uluslarm verimlilik güçlerine bagimh hale getirmigti. Serpilip geliçen bir sanayi tabani olmadan, daha da önemlisi, silahlar konusundaki yeni geligmelere ayak uydurabilmek için devletlerin seferber edebilecegi genig, ileri düzeyde bir bilim adami toplulugu olmadan, bir bagka büyük savagta zafer kazamlmasi tasavvur edilemezdi. Eger gelecek (Stalin'in deyimiyle) büyük taburlarm ellerine teslim edilmigse, onlar da giderek daha büyük ölçüde çagdag teknolojiye ve toplu ñretime dayanmak durumundaydilar. ·
MEYDAN OKUYANLAR Ulusal liderleri ne kadar aktif ve hirsh olurlarsa olsunlar, bir Büyük açidan nasil zayif olabilecegi hiçbir yerde, 1930'lu Gücün ekonomik yillardaki Italya örneginde oldugu kadar açikhkla görülemez. Görünügfagist rejimi ülkeyi diplomasi dünyasinin gerilerinden te Mussolini'nin ön siralarma getirmigti. Îngiltere ile birlikte, Italya da 1925 Locarno antlagmasmm dig garantörlerinden biriydi; Ingiltere, Fransa ve Almanya'yla birlikte o da 1938 Münih Säzlegmesini imzalamigti. Italya'mn Akdeniz'deki öncülük iddiasi, Corfu saldirist ile (1923),Libya'yi "sus-
353 i
i
yogunlagtirilmasi ile ve ispanya 1ç Savagma (50.000 yapilan çok genig çaph müdahaleyle kendisini gösterarasmda Mussolini Adowe yenilgisinin migti. 1935'-1937 yillari acismi Habegistan'i amansizca fethederek çikardi; Cemiyetin yaptirimlarina ve batihlarm dugmanca düguncelerine pervasizca meydan okudu. Bagka statükoyu zamanlarda destekledi; Hitler'in Avusturya'yi devralmasim önlemek üzere 1934'te Brenner'e asker gänderdi ve 1935 tarihinde Stresa'daki Almanya aleyhtari anlagmayi hemen imzaladi. Bolgeviklik aleyhindeki (Churchill dahil) pek uzun, sert konugmalari 1920'lerde uyandirmig sonraki çok yabancimn hayranligmi ve bir on yil boyunca. Chamberlain, Italya'nm tüm taraflar onu kazanmaya çaligmiglardir tümüyle Alman kampi içine çekilmesini önlemek çabasiyla Ocak 1939 gibi ileri bir tarihte Roma'yi ziyaret etmigti.42 Ancak diplomatik önem, Italya'mn kazandigi boyutlarm tek ölçüsü degildi. Bu fagist devlet, hizipçi parti politikasim devre digi birakaanlaymazhklar rak, sermaye ve emek arasmdaki yerine ekonomide girketlerine agirlik veren" planlar yaparak ve devlet eylemleridüç kirikliklari içindeki Avrupa topne bagh kalarak, sava; sonrasom lumuna yeni bir model sunuyor gibiydi Bolgeviklerin sundugu alternatif ürkenlere de çekici gelen bir model. Müttefik yatirimlanndan silah üretimiyle ilgili agir ötürü sanayilegme, en azindan sanayi dallarinda, 1915-1918 arasi hizla geligmigti. Devlet, Mussolini yönetimi altmda hirsh bir çagdaylagma programma girigti, bu prograsürecinin askeriyle) Italyan
turma"
-
"devlet
-
"model"den
kapsami Pontine batakhklarinin kurutulmasmdan hidroelektrik gäz alici geligmelere ve demiryolu sisteminin iyilegmesine uzaniyordu. sanayii genigletildi, rayon ve bagka Elektrokimya kadar tür yapay teller geligtirildi. Otomobil üretimi artti; Italyan havacihk sanayii dünyano bu alandaki en yenilikçi örnekleri arasma girmig gärünüyor, Ïtalyan uçaklari pek çok htz ve yükseklik rekorunun sahibi mm
alanmdaki
oluyorlar di.43 Askeri gücü de Italya'mn yükselen konumuna iligkin olumlu igaret. Mussolini 1920'li yillarda askeri kuvverlere ler verir görünümündeydi. pek fazla para harcamadigi halde, güç ve fetihe olan inanci ve italgenigletme isteginin artmasi, 1930'lu yillarda savunya'nin topraklarmi önemli yükselmelere yol açti. Nitekim 1930'lu yil-\ harcamalarmda ma ulusal gelirin yüzde 10'undan biraz fazlasi ve devlet larm ortalarmda gelirlerinin üçte bire ulagan bölümu silahli kuvvetlere ayrilmigtt ve bu. miktar salt deger olarak Ingiltere ve Fransa'nm harcadigmdan çok, toplam harcamalarmdan ise çok daha yuksekti. Fransiz Amerika'nm donanmasina ve Ingiltere'nin Akdeniz filosuna rakip olmak ve MussoliMare Nostrum:
Romaldann
Akdeniz'e
verdikleri
354
ad;
"Bizim denizimiz". - ç.n.
i
I
I
,
oldugu iddiasmi destekAkdeniz'in gerçekten de mare nostrum" lemek üzere hizh savag gemileri yapildi. Italya savaga girdiginde 113 Sovyetler Birligi'ninkinin diginda dünyadenizaltiya sahipti bu gücü"ydü.**.1940'lara yaklagan yillarda hava kuvgenig denizalti n1n en vetleri Regia Aeronautica'ya daha da büyuk miktarlarda paralar ayrihyor ve bu belki de, fagizmin ilk dönemlerde çagdagliga, bilime, hiza ve gösterige verdigi agirhga uygun olarak yapiliyordu. Ïtalyanlar hem Habegistan, hem de belki daha büyük ölçüde ispanya'da, hava gücünün ararlarim sergilediler pek çok yabanci gözlemciyive kendilerini -ve inandirdilar. Dodünyanm en ileri hava kuvvetine sahip olduklarma älçüde güçlendirilmesi nanmamn ve hava kuvvetinin bir sonucu, Italyan Ordusuna kalan para daha az miktardaydi, ama ordunun otuz tümeni 1930'lu yillarda yeniden yapilamyor, yeni tanklar ve toplar için planlar yapihyordu. Ayrica Mussolini, çok büyük sayilarda fagist squadristi* ve egitimli takimi bulunduguna ve bóylece yeni bir toplu savagmilyon süngü"ye pekâlâ sahip olabileceta ülkenin iddia edilen inamyordu. ikinci Tüm bunlar bir imparatorlugunun Roma yaragine tilmasi icin olumlu igaretlerdi. Kurulan bu dügler açisindan acikli olan nokta, fagist Italya'nin güç -politikasi söz konusu oldugunda gagkmhk verecek kadar zayif kalmasiydi. En önemli sorun, "Îtalya'nin Birinci Dünya Savaginm sonunda" yönden yan geligmig bir ülke" olaguydu 1920 yllmbile, da kigi bagina geliri, muhtemelen ingiltere ve Birleçik Devletlerin on dokuzuncu yuzyilm baglarmda, Fransa'nm da sonraki birkaç on yilda elde ettigi miktara esitti. Ulusal gelir verileri kigi bagma gelirin kuzeyde ortalamanin yüzde 20 üzerinde, güneyde ise yüzde 30'un altinda oldugu gerçegini gizlemekteydi; aradaki uçurum ise, olsa olsa genigliyordu. Ülke digma olan sürekli göçmen akigi yüzünden Italya'nm iki sava; arasindaki nüfusu yilda ancak yüzde bir oraninda artti; gayri safi yurtiçi hasila da yilda yüzde iki artigindan kigi bagina ortalama gelir artigi yilda ancak yüzde bir oldu: Bu, bir yikim getirmiyordu ama ekonomik Italya'nin zayifhginm kökünde yatan, kübir mucize de sayilamazdi. çük çapli tarima olan bagimliligm sürmesiydi; ve nüfusun yüzde 50'si bu alandaydi.46 Ekonomik geriligin bir bagka göstergesi de 1938 gibi ileri bir tarihte bile bir ailenin harcamalarimn yarisindan çogunun yiyecege gitmesiydi. Fagizm bu oranlari dügürmek bir yana, kirsal yagaverdigi büyük önemle bir dizi önlem alarak tarimi mm erdemlerine çaligti; desteklemeye bunlarin arasinda korumaci gümrük tarifeleri, topragi yaygm bir biçimde tarima elverigli hale getirme çaligmalari ve son olarak da bugday piyasast üzerinde tam bir denetim kurulmasi varni'nin
"belki
--
"sekiz
"ekonomik
*
Squadristi:
birlikEC.
-
Ç.H.
355
di. Yönetimin hesaplari arasmda
änem ta iyan bir nokta da, yabanci üreticilerine olan bagtmhhät azaltma dilegi ve köylülerin kentlere daha da çok kaymalarmi önlemek için duyulan kuvvetli istekti; köylüler kentlerdeki ipsiz sayismi kabartip, toplumsal sorunlari artiriyorlardi. Sonuçta, kirsal kesimde çok agir bir eksik istihdam sorunu ortaya ç¡kti ve bu duruma uyan tüm özellikleri de beraberinde getirdi: Düçük verim, okuma yazma bilmezlik, çok büyuk bölgesel egitsizyiyecek maddeleri
likler.
Italyanekonomisinin oldukça geri niteligi ve devletin hem silahlanmak hem de köy tarimun korumak için para harcama istegi göz önüne ahnmca, girigimci yatirimlar için yapilan tasarruf miktarmin dügük olugu gagirtici degildi. Birihei Dünya Savagi yerli sermaye stoklarim zaekonomik çöküntä ve korumacihga dönüç indirilen ten azaltmigken,
yeni darbeler olmuytu. Kugkusuz devletin uçak ve kamyon siparigleriyle desteklenen girketler iyi kâr edebiliyorlardi ama Italya'nm sanayi geligiyararla'nmasi pek olasi deminin otargi girigimlerinden (genelanlamda) gümrük tarifeleri yetersiz üreticileri korumaktan bagka bir gey gildi; yapmazken, yeni merkantilizm çagi daha önce Ïtalya'dakisanayilegmeye hayli hiz katan yabanci yatirimlarin geligini kisitladi. 1938'de Italya dünya imalat sanayii üretiminin yalmzca yüzde 2,8'ine sahip bulunuyor, dünya çeliginin yüzde 2,1'ini, pik demirinin yüzde l'ini, demir cevherinin yüzde 0,7'sini, kömürünün yüzde 0,1'ini uretiyor.ve modern kaynaklardan yararlanarak yaptigi enerji tüketimi öbür Büyük Güçlerin hepsinden çok daha düçük bir düzeyde kaliyordu. Son olarak Mussolini'nin savagmak
Fransa'yla, hatta kimi zaman Fransa ve ingiltere'yle birden için duydugu heves dikkate almirsa, Italya'nmutanç duymagerektirecek kadar ithal gübreye, kömure, petrole, hurda demire, smi kauçuga, bakira ve bagka hayati hammaddelere bagimh kaldigma igaret etmek de yararh olacaktir bunlarm yüzde 80'i Cebelitarik ya da Süveyg yoluyla gelmek zorundaydi ve çogu da Îngiliz gemileriyle taginiyordu. Bu ithalatm kesilmesi ihtimaline kargi bir ihtiyat planmin hazirstoklanmasi lanmamig olmasi ve bu tür stratejik malzemenin gibi bir politikanm söz konusu olmamasi tam bu rejimden beklenebilecek geylerdi, çünkü 1930'lu yillarm sonlarmda Italya'nm günlük ihtiyaçlarmi kargilamak için bile dövizi yoktu. Eu sürekli nakit sikmtisi, Italyanlarm uçak, 1935 dolaylarindan sonraki yillarda geligtirilen daha modern tank, silah ve gemilerin üretimi için hayati önem tagiyan Alman imalat makinelerine neden ödeme yapacak durumda olmadiklarmi da açikla-
maktadir.*'
Ekonomik gerilik ayrica, Mussolini yänetiminin silahli kuvvetlere gösterdigi tüm dikkate ve ayirdigi kaynaklara ragmen, silahh kuvvetlerin gerçek performansinm ve form durumunun neden dügük oldugunu 356
I
I
l
,
neden kätüye gittigini de açiklamaktadir. Donanma, üç kuvvet arasmolaniydi da herhalde en donanimli ama krallik donanmasini Akdeniz'den sürecek gücü yoktu. Uçak gemileri bulunmuyordu -Mussolini bunlarm yapimmi yasaklamigti-- bunun yerine Regia Aeronautica'ya dayanmak zorundaydilar; bu ise kuvvetler arasmda igbirligi bulunmadigmdan iyi bir düzenleme degildi. Kruvazörleri açik havaya uygun teknelerdi, çok sayidaki denizaltilarmin da büyük yatirimlar yapilan devri kapanmig gemiler oldugu ortaya çikmigti. "Gemilerin saldiri hesap cihazlari yoktu; su alti bombasiyla yapilan saldirilarda borularda bir kirilma oldugu zaman havalandirma sistemi digariya zehirli gaz veriyordu; ve gemiler oldukça yavag dahyor, bunun da dügman uçaklari yaklagirken sikmti yarattigi ortaya Italyan Hava Kuvvetlerinin de, çagin digmda kalmig oldugunu gösteren benzer belirtiler varçikiyordu.D48
.
di; hava kuvvetleri Habeg kabilelerini bombalayabildiklerini (belkiher göstermigler, sonra da ispanya Iç Sazaman da isabet ettirebildiklerini) vagindaki performanslari ile pek çok gözlemelyi etkilemiglerdi. Ama 1930'lu yillarin sonunda çift yüzeyli Fiat CR42 uçagi, daha yeni Îngiliz ve Amerikan tek yüzeyli uçaklarmm yanmda solda sifir kalmisti; bombardiman kuvveti de elde yalnizca hafif ve orta bombardiman uçaklari olmasmin sikmtismi çekiyordu; bu uçaklarm motorlari zayif, bombalaetkisizdi. edilen yukarida Oysa derece sözü kuvvetlerin ikisi de ri son savunma bütçesinden giderek artan oranlarda pay saglamiglardi. Onlarinkinin aksine ordunun pay1, 1935-1936'da yüzde 58,2 _iken, 19381939'da yüzde 44,5'e dügmüg, ustelikbu, ordunun modern tanklara, toplara, kamyonlara ve ulagtirma sistemlerine giddetle ihtiyaç duydugu bir dönemde olmugtu. ikinci Dünya Savagina girildiginde Italyan Ormuharebe tanki" üç buçuk tonluk, telsizi olmayan, gädusundaki rüy alam çok dar velyalnizca iki makineli tüfege sahip Fiat L3'tü üstelik o zamanlar en yeni Alman ve Fransiz tank tasarimlari yirmi tona yakmdi ve çok da agir silahlari vardi. "asil
-
Italyan
ekonomisinin
fagist yönetim altmda çektigi ve giderilmesi imkânsiz zayifhklara hemen hemen bakip, Italya'mn dogru dürüst bir bagka Büyük Güç kargisoda yapacagi bir savagi hiçbir zaman kazanamayacagim ileri sürmek fazla acelecilik olur; ancak Italya'nin gelecekle ilgili beklentileri, silahh kuvvetlerin yeniden silahlanma sirasmdaki aceleciligin kurbani olugu yüzünden daha da zayiflamig görünüyordu ve aceleciligin ardmdan gelen eskimigligin. Bu, 1930'larda Fransa ve Rusya'yi da hemen ayni ölçüde etkileyen ortak bir sorun oldugundan, Italya'nm zayif yanlarmin özel çözümlemesine geçmeden önce biraz daha ayrintlya inmek änemli olmaktadir. Ana etken, bilim ve teknolojinin bu dönemdeki askeri geligmelere yogun bir biçimde uygulanmasi, bunun da tüm kuvvetlerdeki silah sis-
I
I
| |
357
temlerini degigime ugratmasiydi. Sözgeligi, avci uçaklari, manevra yetenegi olan (ama hafif silahlarla donatilmig, bez kapli) ve yaklagik saatte çikip, hizla 200 mil yapabilen çift yüzeyli uçaklar olmaktan sayida agir makineli tüfek ve topla yüklü, pilot mahalli zirhli, delinmez yakit tanklari olan tek yüzeyli duralimünyum uçaklar"a" dönügüyordu uçuyorlar mil çok güçlü motorlar kadar daha ve bunlar saatte 400 ve uçaklari istiyorlardi. Bombardiman yapmaya parasi olan ülkeler için- iki motorlu, daha kisa menzilli orta uçaklar olmaktan çikip, dört motorlu, agir bomba yükü tagiyacak güçte, harekat yari çap1 2000 mili ayan son derece pahah uçak tiplerine dönügmügtü. Washington Antlagmasindan sonraki savag gemileri (King. George V, Bismarck ve Nort Carolina gibileri) öncekilerden çok daha hizli, zirh yönunden daha iyi ve uçaksavar savunmasi açisodan çok daha agir silahlarla donatilmiguçak gemileri genig, iyi tasarlanmig tiplerdi ve 1920'li yillalardi. Yeni ihtiyaca rm uygun hale getirilmig deniz uçagi tagiyicilarindan ve degigiklige ugratilmig savag kruvazörlerinden çok daha fazla vurug gücüne sahiptiler. Tanklarin geliçtirilmesi ile ugraçanlar daha agir, daha iyi zirhlandirilmig, 1935 öncesi yillarm hafif deneysel öncü tiplerini çekmig olanlardan çok daha güçlü motorlar gerektiren modeller üzerinde hararetle çaligiyorlardi. Üsteliktüm· bu silah sistemleri elektrikli haberlegmede meydana gelen degigikliklerden, ilk radarlar ve geligtirilmig telsiz donammindan yeni yeni etkilenmeye baçliyordu bunlar yeni sasürecini çok lahlari daha pahalilagtirmakla kalmiyor, üretim de karmagik hale getiriyordu. Daha geligmig bu modellere geçmek için insanin elinde yeterli sayida imalat makinesi, ölçme aletleri, jig var miydi? Silah fabrikalari ve elektrik saglayan kuruluglar artan talebi kargilayabilirler miydi? Yeterli sayida yedek demirbag ve egitilmig mühendis var miydi? Insan yeni tiplerin denenmesini ve ondan sonra da yapilmasun beklerken, denenmig ama belki modasi geçmig eski modellerin üretimini durdurmaya cesaret edebilir miydi? Son olarak da kritik bir noktaydi- agiriya varan bu yeniden silahlanma çabalari ulus ekonomisi, ülkenin denizagiri yerlerdeki kaynaklara oldugu kadar kendi kaynaklarma erigebilme gücü, kendi giderlerini kendisinin kargilayabilme imkânlariyla ne kadar bagdagiyordu? Bunlar, elbette, yeni açmazlar degildi-- ama 1930'lu y1llarin karar mercileri için daha önce gärülmemi bir acillik tasiyordu. Büyük Güçlerin 1930'larda yeniden silahlanmalari sirasinda ortaya çikan farkh yapilar en iyi (diplomasiçerçevesi kadar) bu teknolojikekonomik Tek tek uluslarin bu çerçeve içine yerleptirilerek anlagilabilir. yaptiklari toplamlarmi yil içinde gösteren listeon savunma harcamasi ler arasinda pek çok tutarsizlik vardir ama Tablo 27 neler olup bittigini anlamak için uygun bir kilavuz niteligindedir. "çok
-bunu
-
--bu
358
'
I
I i I
BÜYÜK GÜÇLERÏN
Japonya
Ïtalya
1930
218
266
1933
183
351
(356). [387] 934
292
(384) [427] 1935
300
(900) [463] 1936
313
(440) [488] 1937
940
(1.621) [1.064] - 1938
1.740
(2.489)
[1.706]
(361) 455
(427) 966
(966) 1.149
(1.252) 1.235
(1.015) 746
(818)
TABLo 27 SAVUNMA HARCAMALARI, 1930-1938" (carimilyon dolar olarak)
Almanya
SSCB
B.K.
Fransa
162
722
512
498
699
452
707
333
524
370
(620)
(303) 3.479
709
(980)
(914) 1.607
(2.025)
5.517
(1.607) 2.933
2.332
(3.266)
(2.903)
3.298
(4.769)
3.446
(3.430) 5.429
7.415
(5.807)
(4.527)
(500) 540
(558) 646
(671) 892
(911) 1.245
(1.283) 1.863
(1.915)
B.D.
(805) 707
803
(731) 867
(708) 806
(849) 995
(933) 932
(980) 890
(792)
-
(862) 919
(1.014)
(1.119) 1.032
(1.079) 1.131
(1.131)
Bäyle bir karplagtirma çerçevesinde bakilmca italya'mn sorunu daha bir açikhk kazanmaktadir. Îtalya, 1930'lu yillarm ilk yarismda silahlanmaya salt anlamda fazia bir harcama yapmam1çti, ancak o zaman bile, belki SSCB digmda, öbür devletlerin tumune göre ulusal gelirinin daha büyük bir orantui silahli kuvvetlerine ayirmak zorunda kalmigti. Ama uzun süren ve ispanya'daki müdahaleyle aym siral_ara denk dügen Habegistan savagi, harcamalarm 1935-1937 arasmda fazlasiyla artmasina yol açti. Böylece Îtalya'nm o yillardaki savanma harcamalarmm bir bölümü surmekte olan harekât için yapiliyor, silahli kuvvetlerin ya da silah sanayiinin güçlendirilmesine ayrilmlyordu. Tersine, Habegistan ve ispanya serüvenleri Îtalya'y1 çok ciddi olarak zayiflatmig ve bu yalmzca sava; alanindaki kayiplardan dolayi degil, savagi uzattikça, hayati änem tagiyan hammaddeleri digaridan satm almak --ve bu is için para ödearttigi için de olmuy, Italya Merkez Bankasmm remek- zorunlulugu zervleri 1939'da hemen hemen sifira inmigti. Hava kuvvetlerinin ve ordunun çagdaylagtirilmasi için gerekli olan imalat makineleri ve bagka donanima verecek parasi olmadigmdan, ülke 1940'tan äneeki iki ya da üç yil içinde herhalde daha da zayifhyordu. Yeniden teykilatlandirilmak da ordunun igine yaramamigti; çunkü sirf her tümeni üç alaydan iki ala359
I
ya indirerek ilk saymm yarisi kadar daha çok tümen olugturulmasi, pek çok subaym terfi etmesine yol açmig ama askeri yeterlik açismdan gerçek bir ilerleme saglamamisti. 1915-1918 yillarinda oldugundan daha az verimlilige sahip bir sanayinin destekledigi (tabii desteklemek säzcüšünü kullanmak dogru olursa) hava kuvvetleri 8.500'den fazia uçaga sahip oldugunu iddia ediyordu; yeni incelemeler sonucunda bu toplam 454 bombardiman ve 129 avci uçagina dügtü; bunlarm da ancak bir-iki tanesi bagka hava kuvvetleri içinde birinci smif olarak sayilabilirdi." Dogru dürüst tanklari, uçaksavar silahlari, hizli avci uçaklari, bombalari, uçak gemileri, radari, dövizi ve yeterli lojistigi olmadan, 1940 yilmda Mussolini ülkesini bir bagka Büyük Güç savapnm içine atmig ve bunu sava; zaten kazamldi varsayimiyla yapmigttr. Gerçekte ise çok büyük boyutlu bir fiyaskoyu, ancak bir mucize ya da Almanlar önleyebilirdi. Silahlar ve sayilar üzerinde bu kadar çok durmak liderlik unsurunu, personelin niteligini ve ulusun savaga egilimini; elbette göz ardi etmek demektir; ancak aci olan gerçek guydu ki bu unsunf ar Îtalya'mn malzeme eksiklerini telafi etmek bir zayifhämi nispi büsbüyana, onun tün artiriyordu. Yüzeysel fagist telkinlere ragmen, 1900-1930 arasi Italve politik kültüründe orduyu yetenekli, hirsli erkekler için yan toplumu daha çekici bir meslek haline getirecek hiçbir degigiklik olmamigti; tersine, ordunun toplu olarak yetersizligi, inisiyatiften yoksunluk ve meslekte kipisel ilerleme için harcanan çabalar, insam pagkma çeviriyordu bunlar Alman ategeleri ve bagka askeri gözlemcileri de hayrete dügürmügtü. Ordu,. Mussolini'nin elinde uysal bir araç degildi; herhangi bir igin neden yapilamayacagmi gösteren bin bir sebep ileri sürerek, onun isteklerini engelleyebiliyordu ve bunu sik sik yapmigti. Ordunun kaderi çogu kez önceden dampilmadan, bir geyler yapmanm gerekli oldugu çatigmalarm ortasma atilmakti. Ihtiyath davranan ve egitimleri yetersiz olan kidemli subaylarin yönetimi altmda ve ordunun belkemigini olugturacak deneyimli astsubaylardan yoksun olan Italyan Ordusunun muhtemel bir Büyük Güç savagindaki durumu umutsuzdu; ve (atak, mini denizaltilar digmda) donanmanin durumu da bundan daha iyi degildi.Regia Aeronautica'mn subay smifi ve mürettebati, daha iyi ögrenim ve egitim görmüg olsa da hâlâ modasi geçoig, motorlari çöl kumlarma yenik dügen, bombalari hiçbir ige yaramayan ve ateg kudreti acmacak durumda olan uçaklar kullandiklari için, egitimlerinin onlara hePlanlarm, kuvvetler arasmdaki eggüdümümen hiç yarari olmayacakti. nü saglayacak ya da savunma änceliklerini (kararlagtirmakbir yana) tartigacak bir kurmay bagkanlari komitesinin bulumnadigini söylemek belki gereksizdir bile. Son olarak da strateji dendi mi, bag belasi olmayi kimselere birakmayan Mussolini'nin kendisi vardi. Mussolini'nin kendisini göstermeye -
360
.
I
I
l
II
çaligtigi gibi Hitler çizgisinde, tüm yetkiyi elinde toplayan bir lider olmadigi ileri surülmügtür. Kral III. Victor Emmanuel yetkilerini korumak için çabalamig ve bürokrasi ile subay simfimn çogunun kendisine bagh kalmalarim saglamigtir. Pek çok Italyan için papalik da bagimsiz ve rakip bir güç odagi idi. 1930'lara gelindiginde, ne büyük sanayiciler Nasyonal ne de bagibozuk köylüler yönetim konusunda cogkuluydu. Fagist Partinin kendisi ya da en azindan partinin bölgesel patronlari da ulusal zafer peginde olmaktan çok, dagitilan iglerle ilgili görünüyorlarsahibi yetki olsaydi bile Italya'mn durumu dadi? Ama Mussolini salt sikigtigi zaman ha iyi olmazdi; çünkü Duce kendi kendini aldatmaya, yüksekten atip tutmaya ve yaygara koparmaya, yaradihytan gelen bir yalancihga, etkili biçimde hareket etme ve duçünme beceriksizligine ve idari yetersizlige yatkin bir kimseydi? 1939 ve 1940'ta batih Müttefikler Italya'nin tarafsiz kalmasmdansa, Almanya'nm yaninda savaga girmesinin lehte ve aleyhte olan yanlarmi sik sik ele aldilar. Genelde Ingiliz genelkurmay bagkanlari Akdeniz ve
Yakmdošu'da bangi koruyabilmek için Ïtalya'nmsavagm digmda tu-
ediyorlardi; ancak bugün geriye dönüp bakildigmda dogru görunen, güç1ü kargi görügler de vardi.** Insanlar arasi çatigmalar tarihinde, fazladan bir dügmanm savaga katdmasinin dügman tarafmdan çok kendi tarafina zarar verecegi pek ender ileri sürülmügtür ama Mussolini'nin Italya'si, hiç olmazsa bu bakimdan tekti. yänelen tehdit de çok äzel turden bir tehditStatükoya Japonya'dan ti ama yerlegik.güçler tarafindan çok daha ciddi bir biçimde ele almmasi gerekiyordu. 1920'li ve 1930'lu ydlarin irkçi ve kültürden gelen önyargilarla fazlasiyla nitelik degigtiren dunyasmda, Batida pek çok kisi Japonlar için Uzagi göremesari adamlar" deyip geçme egilimindeydi. anlamaz makineden yapdan bir halk diye kaba geyen, kavruk kalmig nellemenin ancak Pearl Harbor, Malaya ve Filine kadar saçma oldugu, pinlere ıänelen yikici saldirilar strasinda ortaya çikti." Japondonanmasi hem gündüz hem gece çarpigmalari için siki egitim yaplyor ve ögretilenleri iyi ögreniyordu; deniz ategeleri Tokyo'daki planlamacilart ve gemi tasarimcilagni sürekli bir bilgi akipiyla besliyordu. .Hem ordu, hem doçok sayida usta pilotlananma, hem de hava kuvvetleri iyi egitimliydiler; m ürettebatlari vardi." görevlerine derece bagl_i Asil orduya gelinson ri, sunfmm yänetiminde bushido* ruce, kararh ve agiri yurtsever subay tercih
tulmasini
"küçük
huyla dolu kuvvetler vardi; bu askerler hem taarruz hem savunma harbinde müthigtiler. (Iddiaya gäre) zayif olan bakanlarm öldürülmelerine yol açan o fanatik cogku, harp meydaninda kolayca etkili çarpigma gücune dönügturülebiliyordu. Bagka ordularda son adam kahncaya kadar *
Bushido:
Japonlanngeleneksel
savag
kur allan. 361
i
- ç.n.
dövügmek lafta kalirken, Japonaskerleri bu deyimi gerçek anlamiyla aliyor ve bunu gerçekten yaplyorlardi. Ancak Japonlari,sözgelimi Zulu savaççilarindan ayiran gey, bu tarihlerde onlarin salt yüreklilik yaninda askeri-teknik üstünlüge de sahip olmalariydi. 1914 öncesindeki sanayilegme süreci, Birinci Dünya Savatyla çok büyük bir güç kazanmig ve bu kismen Müttefiklerle yapilan harp malzemeleri sözlegmeleri ve Japon tagimaciligina olan talepten, kismen de Japonihracatçilarm Batililarin artik mal veremedikleri Asya pazarlarina adim atmalari sayesinde olmuytu." Savag sirasinda ithalat ve ihracat üç kat artti, çelik ve çimento üretimi ikiye katlandi, kimya ve elektrik sanayilerinde de büyük ilerlemeler kaydedildi. Birlegik Devletler örneginde oldugu gibi, Japonya'nindig borçlari savag sirasinda tasfiye edildi ve Japonyaborç verir hale geldi. Gemi tagimacihginda da baglica ülkeler arasina girdi ve 1914'te denizlerdeki gemileri yalnizca 85.000 tonu bulurken, bu miktar 1919'da 650.000 tona çikti. Milletler Cemiyetince yayinlanan World Economic Survey'de görüldügü gibi,. sava; sayesinde Japonya'nriimalat sanayii üretimi Birlegik Devletlerinkinden bile daha çok artmt; ve bu büyümenin 1919-1938 dörieminde devam etmesiyle, Japonya genel genigleme orani açisindan Sovyetler Birligi'nin arkasindan ikinci olmuytur (bkz.Tablo 28). TABLO
YILLIK ÎMALAT
$
SANAYÎÌÜRETIMÏENDEKSLERÎ, 1913-1938"
(1913=100)
1913 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938
Dünya
B.D.
100,0
100,0
93,2
122,2 98,0 125,8 141,4 133,2 148,0 156,1 154,5 162,8 180,8 148,0 121,6 93,7 111,8 121,6 140,3 171,0 185,8 143,0
81,1 99,5 104,5 111,0 120,7
126,5 134,5 141,8 153,3 137,5 122,5 108,4 121,7 136,4 154,5 178,1 195,8 182,7
Almanya 100,0 59,0 74,7 81,8 55,4 81,8 94,9 90,9 122,1 118,3 117,3 101,6 85,1 70,2 79,4 101,8 116,7 127,5 138,1 149,3
B.K.
Fransa
SSCB
100,0
100,0 70,4 61,4 87,8 95,2 117,9 114,3 129,8 115,6 134,4 142,7 139,9 122,6 105,4 119,8 111,4 109,1 116,3 123,8 114,6
100,0 12,8 23,3 28,9 35,4 47,5 70,2 100,3 114,5 143,5 .181,4 235,5 293,9 326,1 363,2 437,0 533,7 693,3 772,2 857,3
92,6 55,1 73,5 79,1 87,8 86,3 78,8 96,0
95,1 100,3 91,3
82,4 82,5 83,3 100,2 107,9 119,1 127,8 117,6
362
Îtalya
Japonya
100,0
100,0 176,0 167,1 197,9 206,4 223,3 221,8 264,9 270,0 300,2 324,0 294,9 288,1 309,1 360,7 413,5 457,8 483,9 551,0 552,0
95,2 98,4 108,1 119,3 140,7 156,8 162,8 . 161,2 175,2 181,0 164,0 145,1 123,3 133,2 134,7 162,2 169,2 194,5 195,2
i
I
I
Gerçekte, 1938'e gelindiginde Japonyaekonomik bakimdan yalnizimalat ve ca italya'dan çok daha güçlü hale gelmekle kalmamig, tüm Fransa'yi geride birakmigti (bkz. Tablo sanayi üretimi endekslerinde 14-18). Askeri liderleri 1937'de Çin'dekisavaga, 1941'de de daha feci sonuçlar doguran Pasifik savagma girmemig olsalardi, Japonyaverim aç1smdan 1960'h yillarin ortalarinda geride biraktigi Ïngiltere'yi bu tarihten epey önce geride birakirdi gibi bir sonuç çikarmak da insana çe-
kici geliyor. zorlanmadan yenmigti deBu, Japonyatüm ekonomik sorunlarim mek degildir; yalmzca belirgin bir biçimde güçlenmekteydi. Bankacthk ilkelliginden dolay1 Birinci Dünya Savagt sirasmda borç vesisteminin kolay olmamig ve eldeki parayi ren ulus konumuna uyum saglamasi tabii bir de 1919 kullanma biçimi yüksek enflasyona yol açmigti tekstil, ticaret ayaklanmalari"" gemileri ve öbür olmustu. Avrupa rinç ulagmca, tekrar miktarlarina mallarda barig dönemi üretim Japonyayebu aganiden baglayan rekabetin baskisi altma girdi; imalat maliyeti, daha pahaliydi. Üstelik Japonhalmada genellikle hâlâ Bati'dakinden ve bu kmm büyuk bir bölümü hâlâ küçûk arazi tarumyla ugraglyordu ithalindeki insanlar yalnizca Tayvan ve Kore'den yapilan pirinç artigtan degil, 1930'dan sonra Amerika'mn talebinde azalma olunca hayati önem tagiyan ipek ihracatmm çökügúnden de zarar gördüler. Bu sikmtilari imparatorlugu genigleterek hafifletme amaci, durumdan kaygi duçekici bir gey olmugyan ya da hirsli Japonpolitikacilari için her zaman askeri oldugu kadar eko.kazanç sözgelimi bir fethi, Mançurya'nin tu yillarda yandan, 1930'lu nomik yararlar da getirmigti. Öte Japonya'nm kismen de ele geçirilen sanayii ve ticareti kismen yeniden silahlanma Dogu Asya pazarlarinm sömürülmesi sayesinde toparlandi ve böylece bu yöithal maddelere olan bagimhhgi da artti (Japonya,en azmdan genigledigi için Çin ve nüyle Îtalya'ya benziyordu). Japonçelik sanayii Malaya'dan gelen pik demir ve cevher ihtiyaci da çogaldi. Yerli kömür ve bakir stoklari da -sanayinin ihtiyaçlari kargisinda yetersiz kaltyordu; ancak bu bile ülkenin her türlü petrol yakitma olan neredeyse tam bamilligimhligiyaninda daha az ciddi bir konuydu. Japonya'nm "pi-
-
-
-ategli
"ekonomik
güyetçileri ve askeri yöneticileri için yarari apaçik olan-olumlu de olmug, venlik"" hem ülke hem itici için hep güç ama arayisi, olumsuz sonuçlar dogurmuçtur. Bu ekonomik zorluklara ragmen -ve tabii kimi yönlerden bu ekonomik zorluklardan dolayi- Takahashi yönetimindeki maliye bakanhgi, silahh kuvvetlere daha çok ödenek ayirabilmek için 1930'lu yillarm baymda ileriyi duçúnmeden borç alma istegindeydi; devletin silahh kuvyüzde 31'ken, 1936-1937de vetlere yaptigi harcamalar 1931-1932'de sonuçlardan ekonomik çikan niyüzde 47ye çiktif' Takahashi ortaya
I
363
hayet telaça kapilip, yeni artiglari biraz kismaya kalkigmca, militarist kimselerce hemen äldürülmüç ve silahlanma giderleri tirmanmigtir. Er-
tesi yd
devlet harcamalarmin yüzde 70'i silahh kuvvetler için yap1hyor böylece salt anlamda, Japonyabu alanda kendisinden çok daha zengin demokrasilerin hepsinden daha çok harciyordu. yüzden, Bu para JaponSilahh Kuvvetleri 1930'lu yillarm sonlarmda Italyan Silahli Kuvvetlerinden çok daha iyi durumdaydi; aym gey muhtemelen Fransiz ve Ingiliz ordulari kargisoda da geçerliydi. Washington Anlagmasi ile yasal olarak, hem Ingiliz hem de Amerikan donanmasimn yarisindan biraz daha büyük olacak gekilde kisitlanan Japon Împaratorluk Donanmasi, aslindan bundan çok daha güçlüydü. Önde gelen bu iki deniz gücü, 1920'lerde ve 1930'larm bagmda ekonomi yoluna giderken Japonya, deniz gücünü anlagmanin koydugu sinirlara çikardi - aslmda bu sinirlari gizlice faziasiyla agt1. Sözgelimi, agir kruvazärleri anlagma geregi olan 8.000 hacim ton yerine 14.000 hacim tona yakindi. Büyük Japon savag gemilerinin hepsi de hizhydi ve agir silahlarla donatilmigti; eski muharebe gemileri yenilenmigti ve Japonya1930'lu yillarda dev boyutlu, dünyadakilerin hepsinden daha büyük olan Yamato-sinifi gemiler yapmaktaydi. En önemli unsur ise, muharebe gemileri amiralleri bunun tam farkinda olmasalar bile güçlü ve yeterli donanma hava kuvvetleriydi; 3.000 uçak ve 3.500 pilotu bulunan bu kuvvetler, donanma içindeki on nakliye gemisine bagliydilar ama karada da son derece etkili bombardiman uçagi ve torpido tagiyan filolara sahiptiler. Güç ve nitelik yönünden Japontorpidolarmin üzerine yoktu. Son olarak da ülke, ayrica dünyanm üçüncü en büyük deniz ticaret filosuna sahipti; donanama manm kendisi (garip bir biçimde) denizalti savunma harbini neredeyse tümden ihmal ediyordu.a Zorunlu askerlik oldugundan, JaponOrdusunun insan gücü ihtiyacmi gidermesi kolaydi ve ordu acemi erleri tam itaat ve en üst düzeyde ve
toplu
çaba geleneklerine
uygun
olarak yetigtirebiliyordu.
ilk yillarda Ja-
pon Ordusu smith kalmigti, ama genigletme programi ile 1937deki 24 tümen ve 54 hava filosu, 1941'de 51 aktif tümene ve 133 hava filosuna çikmigti. Bunlara ek olarak (egitimiçi) 10 depo tümeni ve çok sayida bagimsiz tugay ve garnizon kuvveti de vardi ve bunlar herhalde, 30 tümen daha ederdi. Böylece savagm hemen öncesinde Japon Ordusu, iki milyon egitilmig yedek destekli bir milyondan fazla askere sahipti. Tanklari açismdan güçlü degildi; ne arazi rie de Dogu Asya'nin çogu yerindeki tahta köprüler tanklar için elverigli olmuyordu; ama seyyar topçulari iyiydi ve sik ormanlar, nehir geçme, amfibik çikarmalar açismdan iyi egitimliydi. Ordunun 2.000 ilk hat uçagi arasmda (donanmadakiler gibi) muazzam Zero avci uçagt da vardi ve bu o siralar Avrupa'daki uçaklarin en hizh ve manevra gücü en yüksek olanlarma denkti."
'
364
I
I
O halde
Japonya'nmaskeri
yeterligi son derece yüksekti ama zayifliklardan kurtulmuy da degildi. Hükürnetçe alman kararlar 1930'lu yillarda farkh hizipler, sivil-asker çaagmalart ve äldürmeler yuzünden düzensiz, kimi zaman da tutarsiz olmuytu. Üstelikordu ve donanma arasmda dogru dürüst bir eggüdüm yoktu bu hiç de yalmzca Japonlara özgü bir durum degildi; ama onlar için daha büyük tehlike yaratlyordu çünkü kuvvetlerin her birinin dügündügü dügman ve harekât alam biroldukça farkliydi. Donanma ilerde ya Îngiltere ya da Birlegik şirinden Ğevletlerle savag tahmini yaparken ordu gäzlerini sirf Asya kitasma ve Sovyetier Birligi'nin burada Japon çikarlarina yönelttigi tehdite çevirmigti. Ordu, Japonpolitikasmda daha etkili ve imparatorluk genel karargâhmda egemen oldugundan, genellikle onun görügleri agir bastyordu. 1937 yihnda ordu, uydurma Marco Polo Köprüsü olaymdan sonra Çin'ekargi bagka eylemler yapmak gerektigi konusunda israr edince, istekli olmadiklari halde ne donanmadan ne de digiglerinden etkili bir muhalefet geldi. Mançurya topraklarmdan Kuzey Çin'e yapilan genis çaph istilaya ve Çin kiyilari boyunca çikarma _eylemlerine ragmen, Japon Ordusunun belirleyici bir zafer kazanmasi mümkün olmadi. Çok sayida asker kaybettigi halde, Chaing-Kai-shek, mücadeleyi sürdürdü kovalanmca kara içlerine dogru ve Japonvurucu kollari ve uçaklarmca çekildi. ImparatorlukGenel Karargâhi. açismdan sorun, bu savagm yol açtigt kayiplardan çok yalmzca 70.000 ölü ve yarali vermigtiböylesine kararsiz ve uzayip giden bir savagm son derece büyük maddi bedeliydi. 1937'nin sonlarina gelindiginde Çin'de700.000'i agkm Japon askeri vardi ve bu sayi sürekli artti, ama Çinlilerihiçbir zaman teslim olmak zorunda birakmayt bagaramadi (Wilmott'un 1938 tarihi itibariyle verdigi 1,5 milyon asker sayisi fazlaca yüksek görünmektedir)." Tokyo'nun deyimiyle, "Çin Olayi"- artik günde beg milyon dolara mal oluyor ve savunma harcamalarmda daha da büyük artiglara yol aç1yordu. 1938'de karne uygulamast baglatildi ve Japonya'yi¯hemen hemen seferberligi savag" durumuna sokan kararlar çikarildi. Devlet çok büyük savunma harcamalari için ödeme yapabilmek üzere giderek daha çok borç almca, ulusal dig borç miktari ürkütücü bir oranda tir-
-ordu
"toplu
mandi."
Bu stratejinin sürdürülmesini daha da zorlagtiran nokta, Japonerimesi ve kendisini onaylamaya'nm däviz ve hammadde stoklarino Amerika, Ingiltere Hollanda'dan yaptigi ithalata daha da bagimyan ve li hale gelmesiydi. JaponHava Kuvvetleri, Çin Savagi sirasmda çok büyük miktarlarda yakitlarindan yakit tükettikten sonra yüzde 37, gemilerin yuzde 15 ve otomobillerin yüzde 65 oramnda kiBu durum, Japonlariçin daha da kabul smti yapmalari emredildi."" edilemez hale geliyordu, çúnkä Japonlar Chaing-Kai-shek kuvvetleri"fabrikalarm
365
i
nin direnmeyi sürdürebilmesinin Burma Yolu, Fransiz Çinhindive ba ka yollar üzerinden akan batih harp malzemeleri sayesinde olduguna inamyorlardi. Mantik geregi olarak ve kargi konulmasi mümkün olmayan bir biçimde güçlenen dügünce guydu ki hem Çin'i tecrit etmek, hem -
de Güneydogu Asya, Hollanda'nin Dogu Hint Adalari
ve
Borneo'daki
petrole ve bagka hammaddelere iyice egemen olabilmek için Japonya'nin güneye saldirmasi gerekiyordu. Bu, kugkusuz Japondonanmasinm her zaman tercih ettigi bir yöndü; baghca kaygisi Sovyetier Birligi ve bu úlkenin Çin'deki yaygm harekâti olan ordu bile, Japonya'mn ekonomik güvenligini saglamak üzere eylem yapmanin gerekli oldugunu yavag yavag kabullenmek zorunda kaldi. Bu ise en agir soruna yol açti. 1930'larin sonlarinda olugturduklari silah gücü hesaba katilirsa, HollanJaponyaFransizian Çinhindi'nden,
dalilari da Dogu Hint Adalarmdan kolayca atabilirlerdi. Whitehall daki planlamacilarinm 1930'lu yillarda gizli gizli itiraf ettikleri gibi, Britanya Ímparatorlugunun bile Japonya. kargisinda durumunu korumasi zor olabilirdi ve Avrupa'da sava; patladigi sirada Ingilizlerin Uzakdodegildi. Angu'da kapsamh bir yükümlülük üstlenmeleri de inümkün cak JaponlarinRusya ya da Birlegik Devletlere kargi savaga girmeleri apayri bir geydi. Sözgelimi, Nomonhan dolaylarmda 1939 yihmn Mayis ve Agustosu arasmda Kizil Orduyla olan uzun ve kanh smir çatigmalari sirasinda Imparatorluk Genel Karargâhi, Sovyet top ve uçaklarinm açik ustünlügüve çok daha büyük olan Rus tanklarmm ateg kudreti kargisinda dehgete dügmügtü? Kwantung (Mançurya) Ordusunun, Ruslarm Mogolistan ve Sibirya'ya yerlestirdiklerinin ancak yarisi kadar tümene sahip olmasi ve çok büyük sayida kuvvetin Çin'degiderek daha çok bagarisiz kalmasi yüzünden, ordudaki en agiri görüglere sahip subaylar bile SSCB ile bir savastan kaçmumasi gerektigini anladdar -- en azmdan uluslararasi kogullar daha elverigli hale gelinceye kadar. Ama kuzeyde yapilacak bir savag Japonya'nm eksikliklerini ortaya çikaracaksa, güneydeki bir savag için de Birlegik Devletlerin katilma riski varsa- aym sey söz konusu olmayacak miydi? Japonlarm Çin'deki eylemlerini kesinlikle onaylamayan Roosevelt yänetimi, Tokyo, Hollanda'mn Dogu Hint Adalarma ve Malaya'ya el uzatirken ve bu yolla Amerika'nm ekonomik baskismdan kurtulurken bog mu duracak-) ti? 1938 Haziraninda havacihk malzemelerine konan ambaranlagmasinin go", Amerikan-Japonticaret bir sonraki yd feshedilmesi ahglarindan en önemlisi de Japonlarin1941 Temmuzunda Çinhindi'ni Îngiltere-Hollanda Devletlerin petrol Birlegik ve sonra ve demir cevheri ihracattna getirdikleri yasaklama noktayi açikhga kavugturdu: "Ekosu nomik güVenlik" ancak Birlegik Devletlerle yapdacak bir sava; pahasiAma Birlegik Devletler Japonya'nmyaklagik iki kati na saglanabilirdi. strateji
--eger
<
"moral
366
I
I
olan bir nüfusa sahipti, ulusal geliri 17 kat fazlaydi ve her yil beg kat daha fazla çelik, yedi kat daha fazla kömür üretiyor ve Japonya'dan80 kat daha fazla motorlu taçit yapiyordu. Birlegik Devletlerin sanayi kapasitesi kötü bir yll olan 1938'de bile Japonya'ninkinden yedi kat genieti;" bagka yillar söz konusu oldugunda dokuz ya da on kat daha genis olabiliyordu. Japonlarmateçli yurtseverliginin derecesi ve 1895 (Çin)ve 1905'te (Rusya) çok daha buyük rakipler karsismda kazandigt gagrtici bagarilarm anilari hesaba katilsa bile, o stralar planladiklari inanilmazhšm simrmdaydi -- saçoaligm da. Gerçekten de Amiral Yaakli gibi mamoto bagmda strateji uzmanlarma göre, Birlegik Devietler kadar güçlu bir ülkeye saldirmak budalahkti; hele Japon Ordusunun büyük bir bölumünün Çin'dekalacagi ortaya ç1ktiktan sonra; ancak 1941 Temmuzundan sonra Birlegik Devletlerin kargisina çikmamak da Japonya'yi batihlarm ekonomik gantajma maruz birakacakti ve bu da kabul edilemez bir düçünceydi. Geri dönmeleri mümkün olmayan Japon askeri liderleri ileri atilmak için hazirlandilar? 1920'li yillarda Almanya, sava; sonrasmda toprak ve ekonomi konularmda yapilan düzenlemelerden hognut olmayan Büyük GüçIer arasmda en zay1fi, en sikmtilisi görünümündeydi. Versailles Antlagmasmin tazminadari yükü altmda kogullariyla eli kolu baglanmig olan, sava; ezilen, Fransa ve Polonya'ya aktarilan simr bölgeleri yüzünden stratejik yönden kisitlanan, ülke içinde enflasyon, simflar arasi gerginlikler ve seçim etkisiyle bunlarin bölgeleri, partilerdeki degigkenlik ve karisikhklarla sarsilan Almanya, dig meselelerde italya ve Fransa'nm hareket õzgürlügune sahip degildi. 1920'li yillarin sonlarmda genel refah düzeyi Almanya'nin Stresemann'm konumunu diplomasi yoluyla güçlendirve me bagarilarmin bir sonucu olarak, igler çok büyuk älçude düzelse de, 1929-1933 arasi meydana gelen mali ve ticari bunahmlar sallantida olan ekonomi ve geni hognutsuzluk uyandiran Weimar demokrasisi için yietki yarattigmdan, ülke hâlâ politik sikmtilart olan kici özgür" bir Büyuk Güçtü." Hitler'in geligi, Almanya'mn Avrupa'daki konumunu bir-iki yil gibi içinde degigtirmigtir ama daha önce igaret edilen noktalari hasüre bir tirlamak änemlidir: Hemen her Alman az ya da çok Nazilerin ilk zamanlarda yürüttügü dig politika programinin büyük bir bölümü, Alman milliyetçilerinin ve sindirilmig silahli kuvvetlerin eski emellerinin pek çok bagka ulus.ve etnik grup bir devami niteligindeydi; Ortadogu Avrupa'daki 1919-1922 smir düzenlemelerinden memnun kalmamig, Nazilerin iktidari ele geçirmelerinden çok önce degigiklik talebinde bulunmug ve düzeltmelerin yapilmasi için Berlin'le birlikte hareket etmeyi istemiglerdi; Almanya toprak, nüfus ve hammadde kayiplarma rašmen, kendisini Avrupa güçlerinin en büyügü yapan sanayi po"'yan
"revizyonist"ti;
367
----iwiniswin-limi•mil
i
a
au--espri
i
ipui
-1w
I
e
li-
I
tansiyelini
korumuytu ve yeniden buyumesini dizginlemek için gerekli dengeler artik 1914 öncesine göre çok daha farkli ve çok daha az bir eggüdüm içindeydi. Hitler'in, Almanya'nin diplomatik ve askeri durumunu lyileptirme planmda kisa sürede gagirtici bagarilar kazandigi kugkusuzdur; ama purasi da açiktir ki mevcut pek çok kogul Hitler'in firsattardan acimasizca yararlanmasma yardimci oldu.' nitelik"i Bu kitapta irdelenen konular açismdan, Hitler'in iki alandan kaynaklamyordu. Bunlardan ilki, yaratmayi amaçladigi Nasyonal Sosyalist Almanya'mn örellikle güçlü ve taykm niteligiydi. Yahudilerin, çingenelerin ve iddiaya göre Teutonic olmayan öbür unsurlarm tasfiyesiyle irk açismdan bir toplum; kendilerini zihinleri ruhlariyla, eskiye simf, özgü kilise, din ve aile baglihklarmm yerini ve alacak olan rejime tartigmasiz destek vermeye adamig bir halk; lider, Deutschtum'u,* ne zaman, hangi alanda ve kaç tane Büyük Güce kargi genigletmenin gerekli oldugunu buyurursa buyursursi bunu yerine getirmek amaciyla seferber edilen ve denetlenen bir ekonomi; dügmanlari alan ezmekten tat ve her türlü uzlagma fikrini küçük gören bir kuvvet, mücadele ve nefret ideolojisi." 20. yüzyil Alman toplumunun büyüklügü ve karmagikligi gäz änüne ahmrsa, bunun gerçek digi bir hayal olduguriusöylemeye pek gerek yoktur; ülkenin her yerinde "Hitler'in gücünün smirlari vardi."3 1932-1933'te ve.hatta 1938-1939'da onu destekleyen kimseler ve çikar gruplari bulunuyordu ancak cogkulari azalmaktaydi ve hiç kugku yok ki rejime açikça kargi çikan kimselerin yani sira pek çoklari da kafalarmda bir direnç olugturuyordu. Ancak bu tür istisnalar bir yana pu da tartigilmaz bir gerçekti ki, Nasyonal Sosyalist yönetim halk tarafmdan fazlasiyla tutuluyordu ve da önemlisiulusal kaynaklarm yönetimi açismdan ona rakip olabilecek kimse yoktu. Almanya, savag ve fetih kararliligmda olan politik kültürü ve 1938'e gelindiginde devlet harcamalarmm 52'sini ve gayri safi milli hasilamn yürde 17si gibi çok büyük bir bälümünü silahlanmaya akitacak älçüde çarpik olan ekonomisi ile öbür Bati Avrupa devletlerinin hepsinden farkh bir nitelik almigti. Gerçekten de Münih bunahmimn oldušu yil Almanya silaha Ingiltere, Fransa ve Birlegik Devletler toplammdan daha fazla para harciyordu. Devlet mekanizmasom bir getirebildigi ölçüde, ulusal güç1eri Almanya'nin araya tüm yeni bir mücadele için seferber edilmekteydi.'" Almanya'mn yeniden silahlanmasinda ikinci önemli özellik, bu büyüme sirasinda canhlik kazanan ulusal ekonominin korku verecek ölçüde sallantili durumuydu. Yukarida igaret edildigi gibi, 1930'lu yillarm sonlarmda hem italyan hem Japonekonomisinde benzer sorunlar olan
uluslararasi
"özel
"arindirilmir
--daha
·yüzde
Deutschtum:
Alman milliyetçiligi.
- ç.n. 368
-
l
ortaya çikmaktaydi -- aym gey, silah artiplarinin inanilmaz hizma karsiFransa ve ingiltere'nin de bagma gelelik vermeyi amaçladiklarindan cekti. Ancak bu ülkelerin hiçbirinde silahli kuvvetlerin geniplemesi Almanya'daki kadar birden olmamigti. 1933 Ocaginda Alman Ordusu yasal yänden 100.000 askerden fazla olmamak durumundaydi; oysa Hitler'in iktidari ele geçirmesinden epey önce, askeri yetkililerin yedi tümenlik tipki kuvveti 21 tümene çikarmak için gizli planlari vardi ersailles Antlagmasmin yasakladigi hava kuvvetlerinin, tank düzenleyeniden olugturulmasi için gizliden gizliye r nin ve bagka unsurlarm hazirlanmalari gibi. Hitler'in 1933 Subatmdavon Fritsch'e olan en buyük güce sahip bir ordu yaratma"si" için verdigi genel nitelikli emir, planlamacilar tarafmdan para ve insan gücu kisitlamalarindan nihayet kurtalarak, daha önceki tasarilarin uygulanmaya konmasi için bir baçlama isareti sayilmigti yalmzca. Ancak 1935'te, zorunlu askerlik getirildi ve ordunun tavani 36 tümene çikarildi. 1938'de Avusturya birliklerinin ele geçirilmesi, Renanya askeri polisine el konulma-
"mümkün
si, zirhli tümenler olugturulmasi ve Landwehr'in yeniden teykilatlandinlmasiyla bu sayi daha da artti. 1938 sonundaki bunalim döneminde orduda toplam 42 aktif tümen, sekiz ihtiyat ve 21 Landwehr tümeni vardi; bir sonraki yaz savaç bagladigmda Almanya'nin sahra ordusunda 103 tümen bulunuyordu -- bir yil içinde 32 tümenlik bir s1çramaydi bu." Luftwaffe'nin* geniglemesi daha büyük ve daha hizli oldu. Alman uçak üretimi 1932'de yalnizca 36 uçak iken, bu sayi 1934'te 1932'ye, 1936'da 5112'ye çikmig, hava kuvvetlerinin 26 olan filo sayisi (1933 Temmuz direktifi) 302'ye yükselmigti ve savag bagladigmda 4.000 cep-
he hatti uçagi vardi." Donanmamn buyüklügu bundan daha az etkileyici ise bu durum, büyük ölçüde (Tirpitz'in daha änce anladigt gibi), güçlü bir muharebe filosu olugturulmasmm en az 10-20 yil almasmdandi. Gene de 1939'da Amiral Raeder'in komutasi altmda birkaç hizli, modern savag gemisi bulunmaktaydi, donanma personelinin sayisi 1932'dekihin beg katma çikmigti ve donanma Hitler'in iktidara geliginden önceki däneme oranla 12 kat daha fazla para harciyordu.'" Almanlarin karada ve havada oldugu gibi, denizde de yeniden silahlanma programlari güç dengesini mümkün oldugu kadar çabuk degigtirme kararhhšmi
tagiyordu.
Tüm bunlar digaridan bakildigmda etkileyici görünüyordu ama içdurum kesinlikle sallantidaydi. Versailles Antlagmasmin toprak düzenlemelerinin Alman ekonomisine indirdigi darbeler, 1923 yihndaki büyük enflasyon, savag tazminati ödemeleri ve 1914 öncesinin dig pazarlarina yeniden girmenin zorluklari yüzünden, Almanya'nm verimi teki
*
Luftwaffe:
Alman Hava Kuvvetleri.
-
ç.n.
369
Birinci Dünya Savaçmdan änce ulagilan degerle ancak 1927-1928'de egitlenmigti. Ama bu toparlanma, sonraki birkaç yilda görülen ve Almanya'yi öbür ülkelerin çogundan daha fazla etkileyen büyük ekonomik bunalim yüzünden altüst oldu; 1932'ye gelindiginde sanayi üretimi, 1928'dekinin ancak yüzde 58'i kadardi, ihracat ve ithalat yaridan asagi dügmügtu, gayri safi milli hasila 89 milyardan 57 milyar reichmarka inmigti ve ipsizlik 1,4 milyondan 5,6 milyona yükselmigti." Halkin Hitler'e bagta gösterdigi ilgi, büyük ölçüde yaygin yol yapimi, elektrik saglama ve sanayi yatirimlari programlarmin ipsizlik toplamlarini epey duqurmesinden kaynaklanmig ve zorunlu askerlik de geri kalanlaAncak 1936'ya gelindiginde bu ekonomik toparlanra iq saglamigtir." silahlanmaya yapilan inamlmaz giderek harcamalardan daha çok ma
-
etkileniyordu.
Bu harcamalar kisa vadede hukumetin sermaye yatirimlarma ve sanayi buyümesine verdigi, yari-Keynesci bir bagka destek olmugtu.
Degil uzun vadede,
orta
vadede
alman
ekonomik
sonuçlar
oldu.
bile
kaygi Belki bir tek Birlegik -Devletler ekonomisi büyük bir güçlüge dügmeden bu düzeyde silah harcamalarimn getirdigi yüke dayanabilirdi, Alman ekonomisinin dayanamayacagi ise kesindi. O dönemdeki yabanci gözlemcilerin pek az görebildikleri ilk ciddi verici
Nasyonal Sosyalistlerdeki karar mekanizmasmin karmakarigik bir yapiya sahip olmasiydi; bu, Hitler'in nihai otoriteyi elinde tutabilmek için tegvik ettigi bir geymis gibi görunmektedir. Dört Yilhk Planda _ söylenenlere silahlanma ragmen, artirimi ile Almanya'mn ekonomik kapasitesi arasinda bir baglanti kuran ve kuvvetler arasmdaki öncelikleri belirleyen tutark bir ulusal plan bulunmuyordu; planin sözde sorumlusu olan Goering ise berbat bir yöneticiydi. Bunun yerine, her bälüm son hizla geniglemeye bakiyor, yeni (çošu .kez de akil digi) hedefler belirliyor, sonra da gerekli sermaye yatirimlari ve özellikle de hammaddeler için rekabet içine giriyordu. Surasikesindir ki, hükümet iççilere siki denetimler getirmemig, özel sanayii kârlarmi devlet tarafindan onaylanan imalat türlerine yatirmaya zorlamamig ve yüksek vergiler, açigi kapamak için borçlanma, ücretleri ve kipisel tüketimi kisma yoluyla silah sanayiine milli hasiladan giderek daha büyük miktarlarda sermaye olsa, durum daha da karigik olabilirdi. Ama yatirimi saglamamig 1938'e gelindiginde devlet harcamalari, GSMH'nm yüzde 33'üne yük-\ seldigi zaman bile (ve bu siralarda yatirimlarin büyük bir bölügerçekten mü de devletin istegi dogrultusunda yapilmigti), silahh kuvvetlerin birbiriyle karigan ve kimi zarnan megalomani düzeyine ulaçan taleplerini karsilayabilecek kadar kaynak yoktu. Alman donanmasi için olugturulacak Z-Plani filosu 6 milyon ton sivi yakit gerektirecekti (bu 1938'deki tüketiminin ise, Almanya'nm tümüne e itti); Luftwaffe'nin 1942'ye kadar 19.000 (!) cephe hatti ve ihtiyat uçagi için dünsorun,
"özel"
"mevcut
370 m
I
I
yüzde 85'i"" gerekecekti. Bu arada kuvvetlerin her ya petrol uretiminin biri, beceri sahibi insan gücünden, çelik, bilye, petrol ve hayati önemi olan baçka stratejik maddelerden daha büyük bir pay kapma savagt içindeydiler. Son olarak da çilgmca yürütülen bu silah artirimi, Almanya'nm ithal hammaddelere olan agirl bagimhligiyla ters dügilyordu. Yalnizca kömür yönunden zengin olan Reich'm çok büyük miktarlarda demir vherine, nikele, petrole, çagdag bakira, boksite, kauçuga sanayinin ve c sistemlerininbagimh oldugu daha pek çok kaleme ih-- e çagdag silah tiyaci vardi." Buna kargi Birlegik Devletler, Britanya imparatorlugu ve Sovyetler Birligi bu bakimlardan hep iyi durumdaydilar. 1914'ten änce Almanya bu tür ithalati, mamul mallar ihracatindaki artiglarla kargilamigti: 1930'lu yillarda ise bu artik mümkün degildi, çünkü Alman sanayii artik Wehrmacht'm* kullammi için tank, silah ve uçak üretmek üzere yeniden yönlendiriliyordu. Üstelik, Birinci Dùnya Savagmm ve tazminat sonraki ödemelerinin giderleri ve bununla birlikte geledaha ticaretinin neksel ihracat çökügü, Almanya'nin elindeki dävizi hemen tümüyle tüketmigti; 1938'de Almanya dünya altm ve para rezervlerinin ancak yuzde birine sahipti; buna kargihk Birlesik Devletler, söz konusu rezervlerin yüzde 54'ünü, Fransa ve Ïngilterede ayri ayri yüzde 11'ini ellerinde tutuyorlardi." Bu da hayati önem tagiyan mallarm ithali için, altin ve para transferi yapmadan ödemede bulunmak üzere, Reich temsileilerince sikt bir para denetimi, takas düzenlemeleri ve bagka tur äzel rejimlerinin olugturulmasma yol açmigtir. Aym ekilde, bú bagimhhktan kurtulmak üzere, dogallarinin yerine geçecek sentetik tür maddeler (petrol,gübre, v.b.) uretimiiçin çaba harcaracagi Dört Ydhk Planda vurgulanarak bildirilmigtir.Bagvurulan bu yollarm hepsi ige yaradi; ama hiçbiriyle hepsi bir araya gelse de- silah artirimimn taleplerin dogurdugu dengelenmesi mümkün degildi. Bu durum, ulusal hammadde stoklari tükenir ve yeni1erine ödeme yapilabilmesi için gerekli olan para erirken, Alman silah sanayii içinde tekrar tekrar bag sebebini de açiklamaktadir. gösteren.bunahmlarm Raeder 1937de, damalzeme saglanamazsa çok tüm gemi yapimlarini durdurmak gereha kecegi yolunda bir uyarida. bulunuyordu. 1939 Ocagmda da ekonomi, döviz elde edebilmek üzere bir savagi" baglatirken, Hitler'in ayrilan çelik, kendisi Wehrmacht'a bakir, kauçuk ve äbür malzemelerde çok büyük kisintilar yapilmasim emrediyordu." Yukarida sözü edilenlerin Almanya'nm gücü ve uyguladigi politikalar açisindan baglantih üç sonucu oldu. Bunlardan ilki, Almanya'nm 1938-1939'da askeri yönden Hitler'in ävünmek istedigi ve batili demok"pazarliklar"
-.hatta
"ihracat
'
Wehrmache
Alman Ordusu
(äzellikleHitler'in
I
i
371
ordusu).
- ç.n.
rasilerin çekindigi kadar güçlü olmadigiydi. Savagm baglangicmda 2,75 milyon askerlik bir kuvvete sahip oldugu iddia edilen sahra ordusunda tümen, onlarm ardmda da donamm az sayida seyyar ve iyi silahlanmig
yönunden yetersiz çok sayida ihtiyat tümenleri bulunmaktaydi; deneyimli subay ve astsubaylar bu kadar çok sayida acemi askeri egitme zorunlulugu neredeyse eziliyorlardi. kargisoda Harp malzemeleri stoklari azdi. Savagin bagmda ünlü panzer birlikleri bile Ingiliz ve Fransizlarin toplam tanklarindan daha az tanka sahiptiler. Planlarim 1940'h yillarm ortalarmda çikacak bir savag için yapan donanma ise, kendisini "Ingiltere'yle olacak büyük çatigma için silah bakimindan tümüyle yetersiz"" görmekteydi denizaltilar dengeyi saglamaya yardim edecek olsalar bile, bu sözler su üstü savag gemilerinin durumunu iyi özetliyordu. Luftwafte'ye gelince, bu kuvvet güçlüydü ve bunun asil sebebi de dügmanlann sürekli bir zayifhk göstermeleriydi -- ancak Luftwaffe de yedekler ve destek hizmetleri eksikliginden hep olumsuz yönde etkilenmekteydi. 1930'lu yillarm sonlarmda bag gösteren- uluslararasi bunahmlarda, hiçbir zaman rakiplerinin hayal ettigi kadar güç1ü olmamigti -- ve hem uçak sanayii, hem mürettebat kugak" uçaklara uyum saglamakta büyuk güçlük çekmislerdi. Säzgelimi Münich bunahmi sirasmda anlamtyla aktif durumda"ki uçak mürettebatmin sayisi hatti"nda çok daha azdi diye tanimlananlardan ve Londra'yi yakip kül edene ka-
"ikinci
"tam
"cephe
-
dar bombalama fikri saçmalikti.66 Gene de, Almanya'nm 1939'da savag içir hazirliksizolduguna iligkin son revisyonist yazilara tümüyle katilmak akilhca olmayabilir. Her gey dikkate almmca, askeri yeterlik nispi bir gey olmaktadir. Tüm ihtiyaçlarinm' kargilandigim iddia eden silahh kuvvetler varsa, bunlarm sayisi pek azdir ve Almanya'nin zaylf yanlari, dügmanlarminkilerle kargilagtirilarak degerlendirilmelidir. Bu yapildigi zaman ortaya çikan tablo, daha çok Berlin'in lehine görunmektedir; bu da özellikle Alman silahli kuvvetlerinin harekât doktrini açismdan yeterligi sayesindedir: Ordu tank kuvvetlerini bir araya y1gmaya ve sonra da muharebe meydaninda telsiz baglantisim koruyarak onlara inisiyatif tammaya hazirlikhydi; hava kuvvetleri "stratejik"
melerini
birlikte
görev egilimlerine
ragmen, ordunun
saglayacak biçimde egitilmigti; taktik esnekligine sahipti. Tüm
saldirilarma
yardim et-
denizalti bölümü küçük olmakla burlar säzgelimi, kauçuk stoklari\
zaylfhginm zararim önemli ölçüde giderebiliyordu."? Bu nokta bizi ikinci sonuca götürüyor. Alman Silahh Kuvvetleri ekonomiye agir yük getirecek kadar hizla yeniden silahlandigi için, -bu ekonomik alabilmek zorluklarm savagmak önünü Hitler için tur üzere büyük bir çekicilige sahipti. Hitler tarafindan çok iyi bilindigi gibi, Avusturya'nm ele geçirilmesi yalnizca beg yeni tümen, bir miktar demir cevheri ve petrol alanlari ile epey büyük bir metal sanayiini Almanya'ya 372
·
I
döviz rezervi de ekonomik açidan ragmen)
katmakla kalmamig, 200 milyon dolarhk bir saglamigti."
Sutedenland
(kämüryataklarma
altm
ve
daha az yarar saglamig ve 1939'un baglarinda Reich'in däviz durumu geri kritik bir noktaya ulaymisti. O halde, Hitler'in Çekoslovakya'nm elde kalan yanina aç gözlerle bakmasi ve iggal gerçeklectikten sonra edilen ganimeti incelemek üzere 1939 Martmda Prag'a kogmasi pek sairtici olmamigti. Almanlar, Çek Ulusal Bankasinin elindeki altm ve nayaninda genig cevher ve metal stoklarmi da ele geçirmig ve it 6unlar Alman sanayiine yardimci olmak üzere hizla kullanilmigtir; buürünleri de Almannun yam sira büyük ve kärh Çek silah sanayiinin artik alicilara satilarak Balkanlar'daki nakit kazandirmak üzere ya'ya (ya takas yoluyla) kullanilabilirdi. Bir hayli büyük olan Çek Ordutanklari ve silahlari da kismen yeni Alman tumenlerini sunun uçaklari, donatmak, kismen de döviz kazanmak için satigi yapilmak üzere ele gesanayi üretimi de eklenince, çirilmigti. Tüm bunlar, Çekoslovakya'mn Almanya'nm Avrupa'daki gücüne büynk bir destek saglamig ve Hitler'in (birazsavurganca olsa da) hararetle yürütülen yeniden silahlanma programinin sürmesine imkân tanimigttr -- bir sonraki bunalima kadar. Tim Mason'un belirttiši gibi, ve yeniden silahlanmanin getirdigi bu yapisal gerginlikler ve bunalimlar rejimi için mumkün olan yolu', daha çok diktatörlü.k ve yeniden silahlanmaydi. tek Nasyonal Sosyalist yänetimi altindaki Alman'ya'ya özgü korkunç ekonomik geligme mantišina gäre, insan gücû ve malzeme yagmasi için yaçok dogru bir geydi.""' pilacak bir sava; Üçüncü sonuç sorun- da guydu: Almanya çok fazla açilmadan bu tür bir fetih ve yagma politikasini nereye kadar sürdürebilirdi? Yeniden silahlanmanin ilk agamast bagladigmda ve Alman Silahh Kuvvetleri çagdag silahlarla donatddiginda, zayif kompulari alt etme ve yeni topraklar, hammaddeler ve paralar kazanma biçiminde süren duzen, kendi kendine gerçeklegebilecek gibi gärünüyordu; 1939 Nisan/Mayisina gelindiginde, Polonya'nm ikinci agama oldugu açiga çikmyti. Ancak bu ülke hizla fethedilse bile Almanya, Fransa ve ingiltere ile kargi kargiya kalabilecek yeterlikte miydi -- yani ithal hammaddelere olan agiri bagtmliligihâlâ süren Buyük Almanya ekonomisi için çok daha büyük bir tehdit olugturacak bir savaga girigebilecek miydi? Eldeki bilgilerin verdigi izlenim Hitler'in, 1939'da batih demokrasilerle savag riskini göre almaya istekli olmakla birlikte, onlarm bir kez daha geri adim atacaklan ve kendisinin yalnizca Polonya'ya kargi smirh bir yagmalama savagi taçidigi yolundadir; bu da Alman yapmasma izin verecekleri umudunu ekonomisinin 1940'larin ortalannda bir tarihte yapacagi ilk Büyük Güç savagina hazirlanmasi için yardimci olacakti." Fransa ve Ïngiltere'nin ekonomik ve stratejik gücünün zay1fladigi ve bu ülkeIerin siyasi liderle.varliklar
_da
"diktatörlügu
'çözüm
.
-ve
373
.
.
rinin tereddütleri dügünülürse, onlarla zamamndan önce yapilacak bir mücadele bile bu riski göze almaya deger hale gelebilirdi ancak, Almanya'mn askeri harekâti 1914-1918 savagi çizgisinde bir kilitlenmeye ugrarsa, Almanlar modern silahlar edinme konusunda baçta ele geçirdikleri äncülügü herhalde yavag yavag kaybedeceklerdi. Ama Birlegik Devletler Müttefiklere yardim ederse, Führer ve rejiminin zaferi çok daha sorunlu hale gelecekti; ya da harekât, Rusya içIerine dogru yayihr da bu ülkenin topraklarmm çok genig olmasi yüzünden, ekonominin dayanma gücünü daha da önemli kilacak uzun.süreli, bitip tükenmez bir savag olursa. Öte yandan, mademki Nazi yönetimi fetihle yagiyor ve Hitler birbiri ardmca yeni topraklar kazanarak ilerliyordu, bu _ig nasil. ve ne zaman durdurulacakti? Bu megalomani mantigi, tüm boyutuyla dikkate alindigoda, Avrupa ve belki de dünyada Almanya'ya rakip olabilecek hiçbir devletin bulunmamasi gerektigine igaret ediyordu. Ancak bu yolla Hitler'in dügmanlari ezilebilir, "Yahudi meselesi" çäzülebilir ve bin yilhk Reich saglam bir temel üzerinde kurulabilirdi." Geçmigten gelen çizgiler tagimasina ragmen Alman Führer'i, dünya gücü için yaptigi inamlmaz planlari ve bu amacm önüne dikilen tüm engelleri sonuçta yok saymasiyla, atalari Frederick ve Bismarck'dan oldukça farkhydi. Bu tagkm, uzun vadeli ereklerin etkisiyle oldugu kadar, kisa vadeli bunahmlardan kaçma ihtiyaciyla da hareket. eden Hitler, Japonlargibi, uluslararasi düzeni mümkün olan en kisa zamanda degigtirme kararhhšmdaydi. -
-üzerinde
FRANSA
VE
ÎNGÍLTERE
Fransa'nin ve Ingiltere'nin yaklagan firtma kargisodaki durumlari çok agir ve giderek zorlagan bir durumdu. Aralarmda pek çok önemli
farklar bulunmasma ragmen, her ikisi de liberal-kapitalist demokrasilerdi; savaçtan çok zarar görmügler, (ellerindengelen her çabayi gösterdikleri halde) Edward döneminin anilarmda yer alan pembe umutlarla dolu ekonomiyi sürekli olarak yeniden kurmayi baçaramamiglar, ülke içindeki iççi hareketiriin genig çaph ve giderek artan baskismi hissetitig1erdi; her iki ülkede de, yeni bir çatigmadan kaçinilmasmivar güçleriyle isteyen, dig meselelerden çok içerdeki sorunlara ilgi duyan bir kamuoyu vardi. B,ukesinlikle Londra ve Paris'in yürüttügü diplomasi birbirinin aymydi demek degildir; birbirlerinden oldukça farkh cografi-stratejik konumlari ve hükümetlerinin ayri yari maruz kaldiklari degigik baskilar yüzünden bu iki demokratik ulke, "Almanya meselesi"nin nasil ele almmasi gerektigi konusunda sik sik görütayrthšma dügüyorlardi.92Ancak kullamlacak yöntemler konusunda kavga ederken, amaç konusunda görüç birligi içindeydiler; 1919'dan sonraki çalkantili yillarda Fransa ve ingiltere'nin statukocu güçler olduklari tartigilmazdi. "toplumsal"
374
I
'
I
1930'lu yillarin baglarinda, her geyden önemli olan Avrupa sahnesi üzerinde, daha güçlu ve daha etkili gärünen Fransa idi. Fransa bu yillar boyunca Büyuk Güçler arasinda (Sovyetler Birligi'nden sonra) ikinci en büyük orduya ve ikinci en büyük hava kuvvetine sahipti (havakuvvetlerinde de Rusya=ya iligkin rakamlar daha yuksekti). Diplomasi alaninda, Avrupa'da, özellikle de Cenevre ve Dogu son derece etkili durumdaydt. 1919'un hemen ardindan gelen yillarda agir ekonomik çalkantilar yagagelecek para yarmig, bu dönemde frankin, Ingiltere ve Amerika'dan Alman artik gelmesi guvenemez hale savag tazminatlarmm uimlarma ve çikan biçimsiz duruma beklenenden çok daha dügük olmasiyla ortaya yeniden uyum saglamasi gerekmisti. Ama Poincaré 1926'da parayi istiksürerara kavugturdugu zaman Fransiz sanayii olaganustu bir geniëleme tonken, milyon ortasindaydi; 3,4 pik cinin demir uretimi 1920'de 1929'da 10,3 milyon tona firlam14, çelik verimi 3 milyondan 9,7 milyozamanda kimna, otomobil üretimi 40.000'den 254.000'e çikmigti; ayni elektrikli aletler Almanya'nm ilaçlari de yasal urünler,boya sava; önve elverigli bir biçimcesi egemenliginden kurtulmuglardi. Frankm degerinin de belirlenmesi, Fransa'nm ticareti için yararh oldu ve Fransa Merkez Bankasom büyuk altm stoklari bankayi orta ve Dogu Avrupa'mn her yanmda güçlü hale getirdi. "Büyük Bunahm" -bag gästerdigi zaman bile bu, kismen Fransa bundan en az etkilenmig ülke olarak görünüyordu sayesinelverigli bir noktada elindeki altmm ve bulunmasmm parasom ekonomisinin, säzgelimi Ingiltere'ye göre, de olmus, kismen de Fransiz uluslararasi piyasaya çok daha az bagimh olmasmdan ileri gelmistir." Ancak 1933'ten sonra Fransiz ekonomisi sürekli, sistemli ve korku verici bir biçimde çökmeye bagladi. Öbür büyük ticaret ülkelerinin hepsi ederken" altin standartim frankin deger kaybetmesini önlemek için yapilan boqunasgirigimler sonucunda, Fransa'nm ihracat mallari giderek daha az rekabet edebilir duruma dügtü ve ulkenindig ticareti çäkyüzde 60, ihracat ticareti yüzde 70 dügtü."" Bir-ikiyillik felç tü: durumundan sonra, - 1935 tarihli deflasyon karari, bel vermekte olan Fransiz sanayi sektörüne agir bir darbe indirdi ve 1936 Halk Cephesi Hükümeti 40 saatlik çahyma haftasini kabul ettirip ucretlerdede artig saglayinca, bu sektör daha da büyük zarara ugradi. Bu eylem ve frankin 1936 Ekiminde genig çapli devaluasyonu, Fransa'dan zaten muazzam uluslararasi miktarlara varan altm çikigmi hizlandirmig, bu da ülkenin ulusunun etkilemigtir. çok hâlâ yarisimn istihdam Fransiz kredisini kötü edilmesi ve alman ürün miktarmm Bati Avrupa'da hâlâ en yetersiz olan tarim sektöründe gerçeklegmesi yüzünden, üretim fazlasi flyatlari apagida tutmuy ve zaten dügük olan kigi bagina geliri daha da kötülestirmig, bu egilimde sanayide iglerini kaybedenlerin köylere dönmeleriyle hiz kazanmigtir, topraga geri dönügün tek (ve çok kugkulu) yarari, ipsizligin -
"terk
"itlialat
375
gerçek düzeyini Italya'daki gibi gizlemesi oldu. Konut yapimi dramatik bir biçimdeazaldi. Otomobil sanayii gibi sonradan geligen sanayiler bagka yerlerde toparlanma gösterirken, Fransa'da durgunluk içine girdi. 1938'de frank 1928'deki düzeyinin ancak yüzde 36'smi buluyor, Fransa'nin sanayi üretimi on yil öncesinin ancak yüzde 83'ü, çelik verimi yalnizca yüzde 64'n, ingaat da yüzde 61'i olarak gerçeklegiyordu. Belki de en korkunç rakam --Fransa'nm gücü açisodan tagidigi anlam dügünülurse- Münih olaymm meydana geldigi yil ulusal gelirin 1929'dakinden yüzde 18 daha az olmasiydi" ve bu, Almanya'nin inandmaz ölçülerde daha tehlikeli oldugu ve genig çapli yeniden silahlanmanm hayati önem tagidig1 bir dönemde oluyordu. O halde, Fransa'nin askeri yeterliginin 1930'lu y111arda neden çäküg içine girdigini sirf ekonomik açidan açiklamak çok kolaydir. 1920'li yillarm sonlarinda gärülen nispi zenginligin destegi ve Almanya'nm el altodan yeniden silahlanmasom yarattigi kaygiyla,Fransa 1929-1930 ve 1930-1931 bütçe yillarmda savunma harcamalarmi de ordu ile (özellikle ilgili olarak) büyük ölçüde artirdi. Ne yazik ki, Cenevre'deki silahsizlanma görügmelerine baglanan umutlar boga çikti ve bunu çäküntünün etkileri izledi; her iki geligme de kayiplara sebep olmugtur. 1934'te savunma harcamalari hâlä 1930-1931'de oldugu gibi ulusal gelirin yüzde 4,3'ünü buluyordu ama salt toplam 4 milyon franktan fazla bir azalma göstermekteydi; çúnkü ekonomi çok büyük bir hizla batiyordu." Léon Blum'un Halk Cephesi Hükümeti silah harcamalarmdaki bu gerilemeyi tersine çevirmeye çaligmig ama 1930'daki savunma tahminlerinin agilmasi ancak 1937'de mümkün olmuçtu ve bu artigin büyük bir bälümù sahra ordusunda göze daha çok çarpan eksikliklerin giderilmesi ve yeni tahkimat için kullanilmistir. Böylece, bu kritik yillarda Almanya hem ekonomik hem askeri açidan siçrayiglar içindeydi. -
Fransa otomobil üretiminde Îngiltereve Almanya'nm gerisinde kalmigti; uçak yapimmda dördüncü siraya dügmügtü, on yildan az bir sure içinde, ilk siradan dördüncü siraya; çelik üretimi 1932-1937 arasmda yüzde 30 gibi ciliz bir artig göstermig, buna kargi Alman sanayiinde yüzde 300'lük bir artig saglanmigti; bu beg yillik dönemde kömür üretimi de änemli oranda geriledi; bu geligmemn sebebi, büyük ölçüde Saar kämür yataklarinm 1935 baglarinda geri verilmesi ve bunun bir sonucu olarak
Almanya'daki
-
üretimin artmasiydi."
Ekonomi böyle hizla zayiflar, borç giderleri ve 1914-1918 savag emekliferine maag ödemeleri toplam kamu harcamalarmm yarisini olugtururken, Fransa'nin üç askeri kuvvetini yeterli bir biçimde yeniden do376
\
·
1937 ve 1938 yillarmda oldugu gibi, bütçesinin yüzde 30'undan fazlasmi savunmaya harcadigi zamanlarda bile olacak i; degildi. Ne gariptir ki, deger bilmez Fransiz donanmasi, belki de ihtiyaçlari en iyi gekilde kargilanan kuvvetti; 1939'a gelindiginde dengeli ve modern bir filoya sahip duruma gelmigti bu ise, Almanlarm karada indirecekleri bir darbeyi önlemede pek ige yaramayacakti. Kuvvetler arasmda en olumsuz yönde etkilenen Fransiz hava kuvveti oldu; surekli olarak para kitligi çekiyor ve küçük çaph daginik havacilik sanayii 1933-1937 tarihleri arasmda ayda yalmzca 50 ya da 70 uçak üreterek bu kuvveti ayakta tutuyordu; bu sayilar Almanya toplamimn yaklayik onda biriy1937de Sözgelimi, uçak yaparken Fransa ancak 370 di. Almanya 5606 uçak üretti (ya da 743; rakamlar kullamlan kaynaga bagh olarak degigmektedir)." Hükumet ancak 1938'de uçak sanayiine para akitmaya baglamig ve böylece, çok ani geniglemeler sonucunda kaçmilmaz olarak ortaya çikan darbogazlar yaratmigtir; tabii bir de yeni yüksek perfornatmasi,
-
mansk uçaklara gelen tasarim geçigte meydana uçug- zorluklari vardi. Sözgelimi, hava kuvvetleri gelecek vaat eden 520 Dewoitine avci uçagindan ilk 80 tanesini ancak Ocak-Nisan 1940 tarihinde kabul etmigti ve Yildirim Harbi patlak verdiginde, pilotlar uçagi kullanmak için gerekli egitime daha yeni baglamaktaydilar." Ancak çogu tarihçi, ekonomi ve üretim alanlarmdaki bu güçlüklerin ardmda daha käklü toplumsal ve politik sorunlarm yattigini kabul etm'ektedir. Büyük Savagta verilen kayiplarla sarsilan, tekrar tekrar gelen ekonomik darbeler ve düg kirikhklariyla bunalan politikacilarin devalüasyon, deflasyon, 40 saatlik çahyma haftasi, yüksek vergi ve yeni--ve
den silahlanma
yüzünden
sorunlariyla
olan
mücadelelerinde
bagarisiz kalmalari
sinif ve ideolojik meselelere olan ilgileriyle bälütoplumu, 1930'lar yaklagirken halkm morali ve birligi açinen Fransiz smdan agir bir çöküntü yagiyordu. Fagizmin Avrupa'daki yükseligi bir union sacrée* yaratmak göyle dursun --en azmdan Ispanya Îç Savagi sirasindaFransiz kamuoyunda yeni bölünmelere sebep olmug, agiri sag (sokaklardabir agizdan bagrilarak tekrarlandigi gibi) Hitler'i Blum'a tercih etmig, soldaki pek çok kimse de hem silahlanma harcamalarindaki artigtan hem de 40 saatlik çaligma haftasmm iptali yönündeki önerilerden hoglanmamigti. Bu tür ideolojik çatigmalar, partilerin degigken niteligi ve iki savaç arasmdaki hükümetlerin sürüp giden istikrarsizhgi olmuytu) ile etkilegim içine girerek kimi degigiklik 24 arasi (1930-1940 epiginde bir toplum izlenimi yaratmigti. Bu görünen zaman iç savagm toplumun en azmdan Hitler'in cüretli hareketlerine ve Mussolini'nin yarattigi sikmtilara kargi duracak gücü hemen hiç yoktu.'" *
yogunlagan
Union sacrée: kutsal birlik.
-
ç.n.
377
Fransiz politikasmda daha änce de sik sik gärüldügü gibi, bütün bunlar sivil-asker iligkilerini ve ordunun toplum içindeki konumunu etkiledi."" Ancak Fransiz liderlerin içinde çaligmak zorunda olduklari bu genel kusku ve kasvet ortammdan tümüyle ayri olarak, birçok äzel nitelikli zayifhk da vardi. Ingikere'deki imparatorluk Savunma Komitesi ya da Kurmay Bagkanlari Altkomitesi gibi, hukümetin askeri ve askeri olmayan bölümlerini sistemli bir strateji planlamasi yapmak, hatta birbirine rakip kuvvetlerin görügleri arasmda eggüdüm saglamak üzere bir araya getirecek yeterli bir kurum yoktu. Ordu.içinde bagi çeken kipiler, Gamelin, Georges, Weygand ve (geri planda) Pétain, altmiglarmda ve yetmislerinde, kafalan savunmadan yana igleyen, ihtlyath, taktik yeniliklere ilgi duymayan kimselerdi. De Gaulle'ün daha ufak, modern hale getirilmig bir tank ordusu önerilerini peginen reddederken, yeni silahlari kullanmak için alternatif yollarla da ugragmiyorlardi. Çegitlimuharebe simflarmi bir arada kullanma politikasi uygulanmlyordu. Savag yönetim ve haberlegme sorunlari (sözgelimi -telsiz) göz ardi edilmekteydi. Uçaklarin rolü küçümseniyordu. Fransiz istihbarat tegkilâti Almanlarin dügünceleriyle ilgili bol bilgi sagladigi halde, bunlarm hiçbirine kulak asilmamigti; Almanlarm manevralarinda kullandiklari gibi, genië çapli zirhh düzenler kullanmanm yarari konusunda açik bir güvensizlik vardi, ve Guderian'in Fransa'daki her garnizon kitaphšma gönderilen Achkaldi." Tüm bunlarm anlami guydu, tung Panzer çevirisi okunmadan Fransiz sanayii epeyce büyük sayilarda SOMUA-35 gibi, son deniteliklitank için harekete geçirildigi rece uretmek zaman bile, bunlarin kullammi için dogru dürüst bir doktrin bulunmuyordu." Komuta ve egitim düzeyindeki bu tür bagarisizhklar dikkate ahmrsa, yeni bir büyük savag çikmasi halinde Fransiz Ordusunun, ülkenin sosyopolitik sikintilarimn gerilemesinin yarattigi boglugu kapamasi ve ekonomik son derece güçlegecekti. Bu tür zayifliklar 1914'ten önce oldugu gibi, Fransiz diplomasisinin bagarilari ve avantajh bir ittifak stratejisi ile de yenilemiyordu. Tersine, 1930'lu yillar ilerlerken, Fransiz dig politikasmdaki çeligkiler daha çok açig-a çikti. Tabii bunlardan ilki zaten önceden beri vardi; Locarno'dan sonra Maginot Hattuun gerisinde bir savunma stratejisinin benimsenmesi ile, eger gerekirse, anlagmalar uyarinca Fransa'nm Avrupa kitasi üzerindeki müttefiklerine yardim için ileri çikarak Almanya'nin Dogu Avrupa'daki geniglemesini durdurma istegi birbiriyle bagdagmiyordu. Almanlarm Saarland'i 1935 yllinda yeniden almalari ve Hitler'in askerden arindirilmig Renanye bälgesini tekrar iggali, askeri liderler taarruz harekâtini dügünmeye istekli olsalar bile Fransa'nm ilerleme imkânini azaltmigti. Ancak bu durum, Fransa'nm diplomatik ve stratejik konumunun 1936 yilmda arahksiz yedigi darbeler yanmda hiç kaliyordu: italya ile -çogu
378
Habeyistan bunalimi sirasmda girigilen ve Italya'yi Almanya kargisinda muhtemel bir müttefik olmaktan çikarip muhtemel bir dügman haline getiren kavga; Fransa'mn gerisinde yeni bir fagist gücun kurulma ihtimalini beraberinde getiren ispanya Ìç Savaginin baglamasi ve Belçika'nm tarafsizhga kaymasi ile bunun stratejik açidan tagidigi anlam. Feci geçen bu yilin sonunda, Fransa artik kuzeydogu cephesine tek bagina agirlik verebilecek gibi degildi ve dogulu bir müttefike yardim için Romanya'ya dalma fikri uzaklarda kalmigti. Böylece Münih bunalimi sirasinda, Çekoslovakya'ya olan yükümlülükleri yerine getirme zorunlulugu doguyor diye, ände gelen pek çok Fransiz'in akli bagindan gitmigti." Son olarak da,. Münih Antlagmasi imzalamnca, Paris SSCB'nin bati ile igbirligine çok daha dügmanca baktigini ve 1935 tarihli Fransa-Rusya Paktmi ciddiye almak konusunda artik isteksiz olduguna gärdü. Böylesine karanlik diplomatik, askeri ve ekonomik kogullar altinda, Fransa'nin stratejisinin Almanya'yla ileride çikacak bir savag için Ïngiltere'nin tam destegini kazanmaya dayah hale gelmesi pek pagirtici degildi. Bunun bäyle olmasinin açikça belli ekonomik sebepleri bulunuyordu. Fransa'nin ithal kömüre (yuzde30), bakira (yüzde100), petrole (yüzde99), kauçuga (yüzde100) ve hayati önem tagiyan bagka hammaddelere çok büyük bir bagimliligt vardi ve bunlarin büyük bölümü Britanya Imparatorlugu'ndan geliyor -ve Ïngiliz ticaret filosu tarafindan tagimyordu. "Toplu savag" çikacak olursa, zayiflayan frank kendi kendisini idare edebilmek için tekrar Ingiltere Merkez Bankasmm yardimina gerek duyabilirdi; gerçekten, de 1936-1937ye gelindiginde, Fransa kendisini Ingiliz-Amerikan mali destegine fazlasiyla bagimli hissediyordu." Bunun aksine Almanya'nm denizagiri bölgelerden gelen malzemelerle olan baglantisi, gene ancak kralhk donanmasom yardimlyla kesilebilirdi. 1930'lu ydlarm sonlarma gelindiginde krallik hava kuvvetinin yardimina da ihtiyaç vardi yeni bir Ingiliz kuvvetinin gänderilmesi için girigilecek bir taahhüte de. Tüm bu yönlerden bakilarak, Fransa'nm stratejik hareketsizliginin uzun vadeli bir mantigi oldugu ileri sürülmügtür. Almanlarm batidaki her türlu saldirisinm 1914'teki gibi durdurulacagi varsayihrsa, Ingiliz-Fransiz imparatorluklarmm daha üstün ulaçacakti zafere kaynaklari sonuçta ve kugkusuz, doguda geçici olarak kaybedilen Çekve Polonya topraklarmin da yeniden ele geçirilmesi -
-
saglanmig
olacakti."
Ancak Fransizlarin "Îngiltere'yi bekleme" stratejilerinin her yönüyoldugtmu säylemek mümkün pek iyi degildi. le bir gey Inisiyatifin Hit1er'e geçtigi ortadaydi, o da 1934'ten sonra, bunun nasil kullanilacagini bildigini pek çok kez göstermigtir. Buna ek olarak, Fransa eli kolu bagli kalmigtir (ancak,Bonnet ve Gamelin gibi kimselerin bu tür kisitlamalar içinde olmayi tercih ettiklerini gästeren epey igaret de vardir). Ingilizler I
379
1919'dan baglayarak, Fransizlarm Almanya kargismda daha yumusak, daha uzlagmaci bif politika benimsemeleriiçin israr etmigler ve Fransiz uyugmazhgi diye gärdukleri tutumdan hiç hoglanmamiglardi; Hitler'in iktidari ele geçirmesinden sonra da Ingilizhükümeti ve halkinin yillarca Fransa'nin güvenlik açmazmi hemen hiç takdir etmedikleri gärüldü. Îngilizier, özellikle de Fransizlarm Dogu Avrupa'daki devletler"e olan askeri taahhütlerini Îngiliz-Fransiz hiç onaylamadilar igbirligi ve kaçoilmaz hale geldigi zaman, yükümlülüklerini reddetmesi için Paris'e baski uyguladilar. Çek bunahmmdan önce bile ingiltere, Fransa'mn Berlin kargisindaki eski, sert politikasmi bozup, sarsmigti ama bu, eskisinin yerine herhangi sürekli bir politika änerilmeden yapilmigti. Iki ülke ancak 1939 baharinda dogru dürüst bir askeri ittifak kurmak üzere gerçekten bir araya geldiler, ama o zaman bile kargihkli politik kupkulari tam anlamiyla dagilmig degildi.2°2Agagida da görecegimiz gibi, "ardil
-
Íngiftere'nin
olmaktan çok uzagi göremedigini, olmadik umutlara kapildigmi ve bir sürü yurtiçi ve imparatorlukla ilgili soruna saplamp kaldigmi ileri sürmek yerinde görünmektedir; ama bu da ancak gu noktayi dogrulamaktadir, eger Alman geniglemesi durdurulacaksa Ingiltere, Fransa'run kendi politikasmi dayandirmast için zaylf, kararsiz, derme¯çatma bir destek saghyordu. Belki de Fransa'nm yaptigi en büyük hesap yanligi guydu Ingiltere'nin Almanya'dan gelen. tehditi dizginlemeye yardimci olabilecek gücü 1914'te ne kadar olmugsa, 1930'lu ytllarin sonlarinda kadardi. da o Ingiltere, elbette hâlâ epeyce büyük bir güçtü, stratejik açidan pek çok üstünlüge sahipti; ama kendi konumu da 20 yil öncesine göre daha az saglam, daha az güvenliydi. Ingiliz ulusu Birinci Dünya Savagmdan ruhsal olarak çok kätü etkilenmig ve (halkm görebildigi kadariyla) savagi izleyen "Kartaca" bansmin kisirhgt düç kirikligi yaratmigti. Halkin ilgisinin militarizmden, Avrupa meselelerine katilimdan ve güçler dengesine iligkin tasalardan bäylece uzaklagmasi, hem parlamenter demokrasinin (1918 ve 1928'de oy hakkmin geniëletilmesiyle) tam anlamiyla kurulugu, hem de iççi partisinin ynkseligiyle aym zamana denk gelmigti. Ulusal politika bu onyillarda belki Fransa'da bile oldugundan daha büsorunlar yük ölçüde çevresinde dönüyordu bu, 1933'e gelindiginde, kamu harcamalarmda sosyal hizmetlere aynlan toplama kargilik (yüzde46,6), silahh kuvvetlere aynlan miktarm (yüzde 10,5) "hain"
"toplumsal"
--
dügük olmasindan
da belliydi.'" Baldwin ve Chamberlain, kabinedeki
sik sik içinde bulunduklan ortamm, Dogu Avrupa'mn müdahale edilerek oy' toplanacak denetlenmesi zor sorunlarina bir orolmadigini hatirlatiyorlardi; Ortadogu Avrupa'nin smirlari da tam
meslektaglarma,
(Whitehall'un gözünde) dokunulmaz degildi. Toplumsal sorunlar ya da seçim manevralarmdan 380
çok dig konularla
ilgilenen politik gruplar ve strateji planlamacilari için bile, 1919 sonrasindaki uluslararasi gärünüm, dikkatli olunmasmi ve taahhütlerden uzak kalmmasmi telkin ediyordu. Savag biter bitmez özerk dominyonlar statülerinin yeniden belirlenmesi için israr etmiglerdi. Bu gerçeklestirilince, 1926 tarihli Balfour Bildirisi ve 1931 tarihli Westminister Yasasi sayesinde hemen hemen tümüyle bagimsiz devletler haline geldiler; (isterlerse) dig politikalari da ayri olabilecekti. Bunlardan hiçbiri Avrupa meseleleri yüzünden savasma heveslisi degildi; Irlanda, Güney Afrika ve hatta Kanada gibilerinin ise hiçbir konuda savagmaya istekleri yoktu. Eger Ïngiftere imparatorluk birligi görüntüsünü sürdürmek istiyorsa, ancak dominyonlarm destegini saglayacak bir sorun yüzünden savaga gidebilecek demekti; bu tur ayrtlikçihk Almanya, italya ve Japonya'nm yänelttigi tehdit artarken hafiflemig olsa bile, Londra tüm dig politika kararlarmi alirken, Avrupa-digi boyutun da önemli oldugunu hep hesaba katti.'" Tümuyle askeri açidan bakudiginda, daba da önemli olan Ingiliz Ordusunun ve RAF'in* Hindistan'da, Irak'ta, Misir'da, Filistin'de ve bagka yerlerde girigtigi polisligi" etkinlikleriydi. Gerçekten de iki dünya savagi arasmda kalan yillarm büyük bir bölümünde Ingiliz Ordusu Viktorya dönemine özgü bir role geri döndü: Ruslarm Hindistan'a yönelttigi tehdit (biraz soyut olsa da) en büyük stratejik tehlike olarak görüluyordu; yerlileri susturmak da gündelik olarak etkinligiydi."° stratejisindeki yüksek da, Ingiliz Son harekât bu emperyalist çizgi, kralhk donanmasmm "Singapur'a bir asil filo" gönderme saplantisi ve Whitehall'un uzak ve tehlikelere açik sämürgelerini Japonlarakargi savunmak için duydugu hakli kaygilarla adamakilli "imparatorluk
güçleniyordu.'"
Ingiliz "Janus"unbu stratejik belirsizliginin yüzyillar öncesine gittidogruyda; ama daha da ürkutücü olan nokta, bunun artik çok zayifgi temeliyle sanayi yürütülme zorunluluguydu. lamig bir Ìngiltere'nin 1920'li y1llardaki imalat verimi yavaglamigti; bu da kismen sterlinin fazlasiyla yüksek bir düzeyde alto standartina dönmesi yúzünden olmuytu. Almanya ve BirlegikDevletler kadar dramatik biçimde zarar görmemekle birlikte, ingiltere'nin hasta ekonomisi 1929'dan sonra dünya çapmda görülen durgunluk yüzünden kökünden sarsilmigti. Hâlâ Ingiltere'nin ihracatino yüzde 40'mi olugturan tekstil üretimi üçte iki oraninda kismtiya ugradi; ihracatm yüzde 10'unu bulan kömür begte bir oranmda dügtü; gemi yapimi öylesine kötü etkilendi ki üretim 1933'te, sava; öncesindeki degerin yüzde yedsine dügtü; çelik üretimi 19291932 arasindaki üç yil içinde yüze 45, pik demir üretimi de yüzde 53 azaldi. Uluslararasi ticaret kuruyup, bunun yerini para bloklari alinca, RAF: Kralhk Hava Kuvveti (Royal Air Force). ç.n. 381
ingiltere'nin dünya ticareti içindeki payi dügüg egilimini sürdürerek yüzde 14,15'ten (1913)yüzde 10,75'e (1929)ve yüzde 9,8'e (1937)in-
di. Üstelik gemi tagimacihgi, sigortacihk ve denizagiri bölgelerdeki yatisaglanan ve yüzyih agkin bir sure gärünür ticaret farkini bol bol kapayan gärünmez kazançlar artik bunu yapamaz hale gelmigti; 1930'lu yillarm baglarinda Ïngiltere anaparasim yiyerek geçiniyordu. 1931 bunalimmin sarsintisi ve bununla ilgili olarak igçi Partisi hukümetinin çäkügü ve altm standartini terk karari politikacilari ülkenin ekonomik zayifhgini fazlastyla görür hale getirdi.32 Bu liderlerin kaygilari, bir dereceye kadar abartih olabilir. 1934'e gelindiginde ekonomi yavag yavag toparlanmaya bagliyordu. Kuzeydeki eski sanayiler otomobil, güçlerini kaybederken yenileri kimya, elektrikli aletlergeligmekteydi.33 "Sterlin bloku" içinde yapilan ticaret Ïngiliz ihracatçilara bir ölçüde koltuk degnegi oldu. Yiyecek ve hammadde fiyatlarmdaki dügügler Îngiliz tüketicisine yaradi. Ancak bu tür rahatlatici geligmeler Îngiltere'nindigaridaki hassas kredi durumundan sterline yeni hücumlar olacagmdan kaygi duyan hazine yetkilileri ve için yeterli degildi. Onlarm gözünde en aširlikli öncelik, ülkenin dünyada kendi yagiyla kavrulmasiydi; bu da devlet hesaplarmi dengeleyerek, vergileri en alt düzeyde tutarak ve devlet harcamalarini denetleyerek olabilirdi. Mançurya bunahmi 1932 yilmda hükümetin unlü On Yil Kuralmdan* vazgeçmesine sebep olsa bile, hazine vakit geçirmeden kuvvetlerinin hâlâ geçerli olan çok ciddi mali ve ekononun, savunma mik durumu dikkate almadan harcamalarim geniçletmesini hakli gästerimlardan
-uçak,
"bu-
recek
bir gey olarak ahnmamasi"l*
için
israr
Ülke içi politikalarm ve ekonomik Fransa gibi Ingiltere'de de tam diktatör
etti.
baskilarm bir araya gelmesi, devletlerin savunma harcamalarmi artirmaya girigtikleri 1930'lu yillarin baglarmda, savunma harcamalarmda kismtiya gidilmesine yol açti. Ïngiltere'ninsilahh kuvvetlere yaptigi harcamalarda ilk önemli tirmame, ülkenin eksiklikleri"nin birkaç yil boyunca incelenmesinin ve Hitler'in açik açik yeniden silahlanmasi ve bunu izleyen Habeyistan bunahmmm yarattigi ancak 1936'da gerçeklegmigtir, ama o yll ayrilan çifte gokun ardmdan ödenekler, Italya'nmkinden az ve Almanya'nmkinin ancak üçte biri ya da dörtte biri kadardi. Bu açamada bile, Hazinenin uyguladigi denetimler ve politikacilarm halkin ne dügünecegine iligkin kaygilari tam olarak yeniden silahlanmaya engel olmug, böyle bir gey gerçek anlamda ancak bunahm yih olan 1938'de baslamigti. Ama bu tarihten epey topraklarimizi önce silahli kuvvetler ve hayati çikarlari"savunma
"ticaretimizi,
Yani 1914 sonrasinda, silahli kuvvetlerin tahminlerini ilerdeki on yil içinde büyük bir savaga girmeyecekleri varsayimina dayanarak oluyturmalan yolundaki direktif. *
382
I
l.
immizi ayni anda Almanya, Îtalya ve Japonya'yakargi" savunmano känsiz oldugu uyarismda bulunuyor ve hükümeti dügmandestegini larimizin sayisim azaltmaya ve muhtemel müttefiklerimizin zayif dügmüç Bir bagka deyigle, ekonomisi kazanmaya" zorluyordu."' ve stratejik açidan agiri geniglemig olan imparatorlugu Uzakdogu'da, Akdeniz'de ve Avrupa'nin kendi içindeki tehditler kargisinda savunmak için diplomasi -yatigtirma diplomasisi- gerekiyordu. Kurmay bagkanlarmm duçüncesine göre Ingiltere hiçbir dig harekât alaninda yeteince güçlü degildi; bu.iç karartici gerçek bile Luftwaffe'nin ürküntü verici geligmesi yaninda önemsiz kalmigti; Luftwaffe'nin yükseligi bu ada devleti sakinlerini ilk kez bir dügmanm askeri harekätma dogrudan açik hale getiriyordu."' Ingiliz kurmay bagkanlarmin da ülkelerinin gelecegi konusunda son derece karamsar olduklarim gösteren birtakim igaretler bulunmaktadir;17 onlar da hemen bütün ülkelerdeki askeri gärevliler gibiydiler; Birinci Dünya Savagi bu kimseleri ihtiyath ve kötümser yapmigti."" Ancak hiç kugku yoktu ki ingiltere 1936-1937de Almanya'ya havada geçilmigti; çok ufak uzun dönem ordusunun Avrupa kitasi üzerinde yapabilecegi pek az gey vardi ve Ingiliz donanmasi Avrupa sularini denetlemenin ve Singapur'a bir asil filo göndermenin imkânsiz oldugunu görecekti. Ingiliz karar mercileri için belki daha da rahatsizhk verici olan nokmùttefikler"i bagkanlarmin istedikleri kurmay bulma ta, artik zorlagmasiydi. Napolyon'a iginin Ingiltere'nin kargi son derece ortakliklar durmak için olugturdugu ve 1900'den sonraki yillarda gerartik saglanamiyordu. çeklegtirilen entente ve rapprachement'lar Japonmüttefiklikten dügmanhga kaym1), ya ayni gey Îtalya için de olmuytu. gúç,"' geçmigte geleRusya, yani (Dehio'nun deyimiyle) öbür neksel olarak Avrupa hegemonyasi kurmaya kalkiganlara kargi ingiltere ile birlegmigken, artik diplomatik bir soyutlanma içine girmig ve batih demokrasiler kargisinda derin kugkular taçir hale gelmi'pti. En azindan ulaçamamig yetkililerinin dügüncesine gäre, Whiteehall'un amaçiarina hemen hemen bu kadar anlagilmaz ve önceden kestirilemez olan bir gey de Birlegik Devletlerin 1930'larin bagindan ortalarma kadar uyguladigi politikaydi, her türlü diplomatik ve askeri taahhütten kaçan, Milletler Cemiyetine katilmayi hâlä istemeyen, Îngiltere'nin revizyonist devletleri satm almak için (säzgelimiJaponya'ninDogu Asya'daki özel yerini kabullenerek ya da Almanya'ya äzel ödeme ve däviz düzenlemeleri änererek) gösterdigi çegitli çabalara piddetle karsi çikan ve Ingiltere'nin sava; çabalarmi surdürebilmek için 1914-1917 arasi yaptigi gibi, Amerikan tarihli tarafsizhk yasasiyla-- imkänpazarlarmdan borç almasini siz hale getiren Birlegik Devletler, ingiltere'ninyüksek stratejisini israrli bir biçimde bozmaktaydi; tipki Ingiltere'nin Fransa'nm Dogu Avrupa "muhtemel
"muhtemel
"kanat"
-1937
383
,
belki de farkma varmadan bozdugu gibi.32 Bäylece muhteolarak geriye kalanlar, yalnizca Fransa'nm kendisi ve Britanya Ímparatorlugunungeri kalan bälümleriydi. Ancak, Fransa'nm diplomatik zorunluluklari, Ingiltere'yi orta Avrupa içinde dominyonlasavunma" yapisimn sarm giddetle kargi çiktigi ve tüm vunabilecek durumda olmadigi taahhütlerin içine çekti; öte yandan imparatorlugun Avrupa-digmdaki ilgileri, Alman tehditini denetim altinda tutmak için gerekli olan dikkati ve kaynaklari bu noktadan uzaklagtirolarak, 1930'larm sonlarmda kendilerini, global nidi. Sonuç Ingilizler telikli ve tatmin edici bir çözümü bulunmayan diplomatik ve stratejik bir açmaz içinde bulmuglardir.221 Bu, Baldwin, Chamberlain ve meslektaglarmin daha fazla bir gey stratejisini
mel müttefik
"imparatorluk
yapabileceklerini
inkär etmek
belirleyen unsurlarin
ya da
Ïngilizlerin yangtirma politikasmi
Churchill'in ve bu politikayi elestiren backalarialternatif önerdikleri politikalari uygulanamaz hale getiren nitelikn1n anlamina oldugunu iddia etmek gelmez. Ingiliz hükümetinde tüm te kargi bilgilere ragmen, sürekli olarak Nazi rejimine kargi yaklagunlara güvenme istegi vardi. Komünizm kargismdaki duygusal nitelikli hognutsuzluk öyleydi ki, Rusya'nm bir antifagist ortakhga üye olabilme potansiyeli hep göz ardi ediliyor ya da degersiz görülüyordu. Çekoslovakya ve Polonya gibi tehlikelere.kargi korumasiz olan Dogu Avrupa devletleri çogu kez bag derdi. sayihyor, Fransa'nin sorunlanna yakmhk gösterilmemesi ise son derece tehlikeli bir ruh yoksullugunu sergiliyordu. Almanya'nin ve Îtalya'nm gücü eldeki ciliz belirtilere dayanilarak durmadan büyütülüyor, Îngiltere'nin tüm savunma zayifhklariAvna ise, hareketsizligin bahanesi olarak sarilmiyordu. Whitehall'un eden iligkin görügleri dengesine güç kendi kendine hizmet kisa rupa vadeli gärüglerdi. Churcill gibi, yatigtirma politikasini elestiren kimseler sistemli bir biçimde kmanip etkisiz birakihrken, hükümet kamuoyunu (yönlendirmekyerine) ancak izleyebilecegini bildiriyordu.222 Bäylece, ingiliz hükümetinin diktatör devletlere kargi çikmaktan kaçmma istegi"makul"
nin ardmdaki
tum inanilir ve nesnel geçerligi. olan sebeplere ragmen, hukümetin sergiledigi cämertlikten uzak, dar kahph tutumda, aradan pek bunca zaman geçtikten sonra bakildigmda bile, kugku uyandiran çok yan vardir. Ote yandan, ekonomik ve stratejik gerçekler üzerine yapilacak her türlü inceleme de 1930'larin sonlarmda Ïngiliz yüksek stratejisini etkileyen temel sorunun yalmzca bir tutum, hatta bagbakan degigikligiyle çözümlenir gibi olmadigmi kabul etmek zorundadir. Gerçekten de Chamberlain -Hitler'in yeni saldirganhklari ve Ïngiliz kamuoyunun öfkesi yuzünden- yatigtirma politikasmi terke zorlandikça, temel çeligkiler da-
ha görünür hale geldi. Kurmay bagkanlari savunma 384
harcamalarmda
I
\
çok
büyuk artiplar yapilmasi konusunda israr ettikleri halde, hazine bu harcamalarm ekonomik yikim getirecegini öne sürüyordu. Daha 1937'de, Fransa gibi Ingiltere de savunma için GSMH'sindan, 1914'ten önceki bunahm yillarinda iki ülkenin de harcadiklarmdan daha fazlasigüvenlik açisodan änemli hiçbir geligme olmani harcamaktaydi -ama di-; bunun sebebi taskin istekler, agiri heyecanlarla kendinden geçen Alman Devletinin silaha çok daha büyük miktarlarda para harcamasman bagka bir sey degildi. Ama ingiltere'nin savunma harcamalari GSMH'nin yüzde 5,5'inden, 1938'de bhca söylemek gerekirse -1937de yüzde 8,5'ine, 1939'da da yüzde 12,S'ine- daha da tirmanirken, hassas durumda olan ekonomisi de zarar gärmeye bagladi. Silah harcamalarinaçildigi zaman bile, Ingilizlerin sadaki artislar için para musluklarinin nayi donanimlarmm yetersizligi ve usta mühendislerin kaygi uyandiracak kadar kit olagu, umut edilen uçak, tank ve gemi uretiminiyavaglatiyordu; ve bu silahli kuvvetleri, Isveç ve Birlegik Devletler gibi tarafsiz ülkelere silah, çelik levha, bilye ve bagka kalemler için giderek daha çok siparigte bulunmaya zorluyordu; bu ise däviz rezervlerini daha da tuketiyor ve ödemeler dengesini tehdit ediyordu. Ülkenin altm ve dolar stoklari daraldikça, uluslararasi kredisi de her zamankinden daha zayif duruma geldi. Hazine yetkilileri, 1939 Nisaninda alman yeniden silahlanma önlemlerine kargihk, soguk bir ifadeyle, "Eger uzun bir savagi 1914'te oldugu kadar sürdürebilecek güçte oldugumuz izlenimini tasiyorsak, bagimizi kuma gömüyoruz,"123 diyorlardi. Bu, strateji planlamacilarinm, kisa sürecek bir savagi kazanma ganslarinm bidunmadigi, ama uzaylp giden bir çatigmadan galip çikacaklarim her nasilsa varsaydigi bir güç için ho; bir tahmin degildi. Ayni ölçüde ciddi birtakim çeligkiler, savagin hemen äncesinde askeri alanda da ortaya çikiyordu. Ingiltere'nin 1939 yilmda Fransa'ya kargi bir kez daha resmen "Avrupa'da taahhüt"e girigme karari ve bununla hemen hemen paralel olarak deniz gücünün kullan'iminda Singapur yerine Akdeniz'e ëncelik tamma karari, eskiden beri süren birtakim stratejik sorunlari çäzume kavusturmusken, bir yandan da Ingilizlerin Uzakdogu'daki çikarlarmi Japonya'nin saldirilarma kargi tümüyle kobirakmigti. Bunun. gibi, gene çeligkili bir biçimde, Ingiltere'nin rumasiz Polonya'ya 1939 baharinda hizla güvence vermesi ve bunu Yunanistan'a, Romanya=ya ve Türkiye'ye verilen bagka güvencelerin izlemesi, Whitehall'un Dogu Avrupa ile Balkanlar'm Avrupa'daki güçler dengesi içindeki önemini yeniden kegfettigini gösteren igaretlerdi; ancak gerçek guydu ki, Ingiliz Silahli Kuvvetlerinin bu ülkeleri kararh bir Alman saldirisina kargi savunma umudu yoktu. Özetle,ne Chamberlain'in 1939 Martindan sonra Almanya'ya kari izledigi daha kati politikalar, hatta ne de 1940 Mayismda onun yeritür
-ka-
385
ChurchilPin geçmesi, Ingiltere'nin stratejik ve ekonomik açmazlarim bunlarm etkisi sorunlari yeniden belirlemekten ibaretti. Tarihinin bu son agamasmda, açiri geniglemig olan hâla dörtte birini denetimi altmda tutan ama dünya imalat sanayii gücünün potansiyeli"nin ancak yuzde 9-10'una sahip124-- bir dünya imve paratorlugu için yatigtirma politikasi da, buna kargi olan bir politika da beraberinde sakincalar getiriyordu, yapilacak tek gey kätüler arasmdan bir seçim yapmakti." eylemine karsi çikilaHitler'in yeni saldirganlik rak 1939'da dogru seçimin yapildigi kugkusuzdur. Ama bu agamaya gelinceye kadar, Ingiltere'nin Avrupa'da ve daha çok da Uzakdogu'daki çikarlari kargismda olugan kuvvetler dengesi äylesine elverigsiz bir noktaya gelmigti ki, tarafsiz Büyük Güçlerin müdahalesi olmadan fagizm karismda nasil kesin bir zafer kazanilabilecegini düg-ünmek zordu. Ve bu da kendi sorunlarini beraberinde getirecekti. ne
"çözmemigtir",
-dünyanm
"savag
SAHNE
SÜPER GÜÇLER DISINDAKÎ
·
Yukarida da igaret edildigi gibi, 1930'lu yillarin diplomatik ve stratejik tehditleriyle boguçurken ingiliz ve Fransiz karar mercilerinin kargilarma çikan en büynk güçlüklerden biri, dev boyutlu ve biraz uzak duran iki gücün, Rusya ile Birlegik Devletlerin aldiklari tavri çevreleyen belirsizlikti. Moskova ve Washington'un istekleri kargisinda önemli ödünler verilse ve bu ülke içinde eleptirilere yol açsa bile, acaba onlari fagist devletler kargisindaki bir ittifaka girmeye ikna etmek için çaba harcamaya deger miydi? Bunlardan hangisine daha büyük bir istekle ve nasil kur yapilmahydi? Säzgelimi, Rusya yönünde açiktan yapilacak bir hareket, Almanya'dan ya da Japonya'dangelecek tepkiyi engellemek yerine acaba yalmzca kigkirtici mi olurdu? Berlin'in ve Tokyo'nun bakig açismdan (bu Roma için daha az söz konusuydu) Rusya ve Birlegik Devletlerin tutumu egit ölçüde önem tagimaktaydi. Hitler orta Avrupa'mn smirlarini yeniden düzenlerken bu güçler uzaktan bacaklar miydi?
Japonya'nmÇin'dedaha
da geniglemesine ya da Güneydogu .Askargi harekâtma nasil tepki vearasinda oldugu gibi, batih demokrasilere hiç olmazsa ekonomik yardim yapacak miydi? SSCB ekonomi ve toprak konularmdaki pazarhklarla satm almabilir miydi? Son olarak de bu iki anlagilmaz, kendine dönük devlet sahiden önemli miydiler? Gerçekten ne kadar güçlüydüler? Degigen uluslararasi düzen içindeki änemleri neydi? Sovyetler Birligi gibi bir toplum söz konusu oldugunda, bu tür sorulari cevaplamaya çahymak daha zordu. Bununla birlikte, Sovyetler'in o dönemdeki ekonomik büyümesi ve askeri gücü artik açiya'daki
eski Avrupa imparatorluklarma receklerdi? Birlegik Devletler 1914-1918
"kapali"
386
ga çikmig
görünmektedir.
Ilk ve en belirgin nokta uydu, Rusya'nm güçatismasi ve sonra da devrim ve iç sava; yüzünden äbür büyük güçlerinkine göre korkunç denebilecek älçüde azalmisti. Nüfusu milyonken, 1914'te 171 hizla dügerek 1921'de 132 milyona inmigti. Polonya'nin, Finlandiya'nin ve Baltik devletlerinin kaybedilmesiyle ülkenin pek çok sanayi kurulusu, demiryollari ve çiftlikleri elden gitmig, uzayan savag da geri kalanlarm bùynk bölümünü tahrip etmigti. ÎmaIgttaki korkunç gerileme --1920 yilinda, 1913'teki verimin yüzde 1Füne inilmigti- birtakim ana mallardaki daha da büyük kayiplari gözlerden gizlemekteydi. "Böylece sava; äncesinin ancak yüzde 1,6'si kadar demir cevheri, yüzde 2,4'ü kadar pik demir, yüzde 4'ü kadar çelik ve yüzde 5'i kadar pamuk üretiliyordu."" Dig ticaret diye bir gey kalmamig, gayri safi ürün miktari sava; öncesinin yarismdan az olarak gerçeklegmig ve kigi bagma ulusal gelir yüzde 60'tan fazla gerileyerek gerçekten de dehget verici bir düzeye inmigti. Ancak bu agiri dügüglerin baghca sebebi, 1917-1921 yillarmm toplumsal ve politik kargaçalari olduguna göre, Sovyet yönetiminin (ya da aslinda herhangi bir yönetisaglayacakti. min) kurulmasi mutlaka, bir toparlanma Rus sanayiinin sirasmdaki äncesinde gelisimi Bolgeviklere bir surü fabrive sava; sava; atölyesi çelik imalathanesi kazandirmigti. Temel bir ka, demiryolu ve cü, 1914-1918
demiryolu, karayolu ve telgraf hatlart altyapisi da vardi. Iç savag bitince, fabrikalara dönebilecek olan sanayi iççileri bulunmaktaydi. Yerlegik bir tarim üretimi ve kentlere yiyecek maddeleri satig düzeni vardi ki bu, Lenin (1921tarihli Yeni Ekonomi Politikasi ile) köylüleri me" yolundaki boguna girigimlerinden vazgeçip, bunun yerine kiçisel yeniden igletilebilirdi. Böylece tarima izin verme kararim ahnca verimi 1926'ya gelindiginde, tarim sava; öncesi düzeyine çikmig, ayni de olmuytu. Savag ve devrim Rusey, iki yll sonra sanayi veriminde ya'nm 13 yillik sanayi bliyümesine mal olmuytu ama sanayi büyümesi artik yeniden artmaya hazir durumdaydi. Ancak Rusya -geleneksel ekonomik zayifhklari yuzünden sikintiya yeterince hizh olmasi mümkün degildi -dügerken bu hele giderek daha baskici hale gelen Stalin için. Digaridan yatirim olmayinca, genig kapsamh sanayi geligimi saglamak ve dügman bir dünyada oldukça büyük bir ordu olugturmak için gerekli parayi bulmak üzere, zu ya da bu biçimde yerli kaynaklardan sermaye yaratmak gerekiyordu. "komünlegtir-
"ynkselme"nin
Sermaye yaratmaya äzendirilebilecek ya da mevcut varliş yagmalanabilecek orta sinif saf digi birakildigma ve Rusya nüfusunun yüzde 78'i (1926)hâlâ dip tarafi agir çeken tarim sektärü içinde bulunduguna ve bu kesim de halâ çok büyük ölçüde äzel ellerde olduguna göre, Stalin'in gäzünde devlet için para saglamamn ve bununla egzamanh olarak çiftçilikten sanayiye olan geçigi artirmanm tek bir yolu vardi: Tarimi 387
kollektifleptirmek, käylüleri komünlere girmeye zorlamak, kulaklarf ortadan kaldirmak, topraktan alman verimi denetlemek ve hem tarim iççilerine ödenen ücretleri, hem de tekrar satilacak yiyeceklerin (çokdaha yüksek olan) fiyatlarini belirlemek... Böylece devlet korku salan bir ejderha gibi, kirsal kesim üreticileri ile kentlerdeki tüketicilerin arasma girdi ve her iki kesimden de çarlik yönetiminin hiçbir zaman cüret edemedigi ölçulerde, zorla para aldi. Kasith fiyat enflasyonu, çegitli vergi ve resimler, kipinin devlet tahvilleri satm alarak baghhgmi göstermesi için uygulanan baskilar bu izlenimi daha da güçlendirdi. Kaba makroekonomik istatistiklerde görülen sonuç oydu ki, GSMH'dan özel tüketime ayrilan pay, sanayilegme hamlesi"ni yagamakta olan öbür ülkelerde yüzde 80 dolayinda iken, Rusya'da yüzde 51 ya da 52 gibi insam dehgete dügüren bir düzeye çekilmigti." Sosyalist bir denetim ekonomisi" için yapilan bu olaganüstü girigim iki zit, ama önceden tahmin edilebilir ekonomik sonuç dogurdu. Bunlardan ilki, kulaklar (ve bagkalari) zorla kollektifleptirmeye direnir ve bunun üzerine saf digi birakihrlarken, Sovyet tarim üretiminde yikun getiren bir gerileme olmasiydi. Çiftlikhayvanlarmm änce davramlarak korkunç bir biçimde öldürülmeleri ise sayisi 1928'de 33,5 milsigir yonken, 1935'te 16,6 milyona; sayisi da 70,5 milyonken 38,4 miltahil verimlerinde dügmügtü" et yona zaten çok kätü olan yagam ve düzeyinde muazzam bir gerilemeye yol açti; bu alanlarda Khruschev'in zamanina kadar bir toparlanma olmamigtir. Ulusal gelirin daha sonralari -kollektiflegtirme ve fiyat denetimleri yüzünden çekilen miktara kargihk2"- traktörler ve elektrik saglanmasi yoluyla tarima geri dönen oraninm ne kadar oldugu konusunda herkesçe anlagilmayan birtakim hesaplar yapilmigtir; ama bunlar bizim amaçlarimiz açismdan gizli kalan hesaplardir çünkü (sözgelimi) kurulan traktör fabrikalari hafif tank üretimi yapmak için degiçtirilmek üzere tasarlaniyordu; tabii käylulerin Wehrmacht'm dizginlenmesinde böyle bir yararlari olmuyordu. Degigtirilemez olan gey, bu siralarda Sovyet tarim veringinin çöküntüye ugramig olmasiydi. Özellikle1933 yilmdaki kitlikta värilen can kaybi milyonlarla hesaplan1yordu. 1930'lu yillarda verimde toparlanma baglaymca bu sureç, yüz binlerce traktär, bir sürü tarim bilimcisi ve siki denetim altmda iglehizlandirilmigtir. Ama insan açismdan) yen bir kooperatifler ordusuyla ädenen bedel hesaplanamayacak kadar buyük oldu. Ikinci sonuç, en azmdan Sovyetler'in ekonomik-askeri güç amaçlaGSMH'daki ri bakimindan, bütünüyle daha parlakti. Özel tüketimin tarihte olmayati egi çagday yok ki, herhalde benzeri kugku payini sözgelimi Nazilerin Almanya'da dügünebileceklerinden çok daha apagi"ileri
"merkezi
"at
-
<
-ve
*
Kulaklar:
zengin köylüler.
-
ç.n.
388
|
l
bir düzeye çeken SSCB, GSMH'mn yaklagik yuzde 25'i gibi inanilmasi güç bir orant sanayi yattrimlari için kullanabilmig ve egitim, bilim ve askeri kuvvetler için gene de epey büyuk miktarda parasi olmustu. alam nüfusunun büyük bir bölümünün çahyma Rusya papirtici bir hizla degigir, tarim kesiminde çaliganlarm sayisi 1928-1940 arasmdaki 12 yil içinde yüzde 71'den yüzde 51'e dugerken, bir yandan da bu nüfusa daha önce görülmedik bir hizla egitim veriliyordu. Bu, iki düzeyde hayati ir çünkü Rusya -sözgelimi, Almanya ve Birlegik Devletlere Riyasla-- sanayi iggucünün çok az- egitim gärmüç ve okuma yazma bil.geligmeydi;
mez olugunun ve imalat sektärünün üst yönetimi ve sürekli geligimi için gerekli olan mühendis, bilim adami ve yöneticiye cok az sayida sahip olugunun zararim hep görmügtü. Milyonlarca iççinin artik ya fabrika egitilmesi ve (biraz daha sonralan) okullarinda ya da teknik okullarda sayilarmm çok üniversite büyük bir oranda artmasi sayesinde, ülke nisûrekli hayet buyume için gerekli olan egitimli kadrolara sahip oluyorekonomi" içindeki mezun olmuy mühendislerin du; sözgelimi, sayist 1928'de 47.000'ken, 1941'de 289.900'e çikti."° Sovyet propagandacilari tarafmdan çogu, kuçkusuz gigisatisi yapilan bu rakamlarm rilmigti ve çegitli zayif noktalari örtbas ediyordu; ama kaynaklarm amaçh olarak büyümeye ayrildigi tartigilmazdi. Hem Batinm hem Japonlann saldirilarina kapali olan Urallarm ötesinde muazzam elektrik santrallerinin, çelik fabrikalarimn ve bagka fabrikalarm kuruldugu da tartigilmazdi. Bunlarm sonucu olarak, imalat verimi ve ulusal gelirde meydana gelen yükselme -insan daha ihtiyatli tahminleri kullansa bile- sanayilegme tarihinde daha änce hiç görülmedik bir geydi. Önceki yillarda gerçek verimin hacmi ve degeri (sözgelimi1920 bir yana, 1913'te) öylesine dügüktü ki, yüzde degigiklikleri neredeyse anlamsiz görünmektedir ancak yukarida verilen Tablo 28, SSCB'nin imalat sanayii uretiminin Büyük Ekonomik Bunalim sirasmda nasil genigledigini göstermek gibi Ancak, yalnizca iki Bey Yillik Plan dönemi bir ige yaramaktadir. (1928'den1937ye) incelenirse görülmektedir ki, Rusya'nm ulusal geliri 24,4 milyar rubleden 93,3 milyar rubleye, kömür verimi 35,4 milyon tondan 128 milyon tona, çelik üretimi 4 milyon tondan 17,7 milyon tona yükselmig, elektrik verimi yedi kat, imalat makineleri sayilari 20 kat 1930'larm sonuna 40 kart artmigti.32 ve traktör sayilari da neredeyse gelindiginde, Rusya'nm sanayi verimi gerçekten de Fransa'nm, Japonya'nm ve Ïtalya'nokinin epey üstüne çikmakla kalmamig, muhtemelen Ingiltere'ninkini de geçmigti.62 Ama bu etkileyici büyümenin ardmda hâlâ birtakim noksanhklar yatiyordu. Tarim verimi 1930'lu yillarm ortalarmda yava; yavag artmasma ragmen, Rus tarimi ihracat için fazlalik üretmek bir yana, ulu"ulusal
389
besleme konusunda öncesine göre daha
az yeterliydi ve dönum baürün hâlâ dehget verecek kadar dügüktü. Demiryollarma yapilan yeni yatirimlara ragmen ulagtirma sistemi ilkel ve ülkenin artan ihtiyaci kargisinda yetersiz kalmisti. Pek çok sanayi yabanci firmalara ve yabanci bilgi ve becerisine fazlasiyla bagimhydi; özellikle de Birlegik Devletler kaynakli olan fabrikalarin ve tüm imalat iglemlerinin ürünlerin yapisoda hizla degigiklik yapilmasini ya da yeni tasarimlarm getirilmesini zorlagtiriyordu. Kaçinilmaz darbogazlar çünkü belirli sanayilerde da oluguyordu, planlanmig olan geniglemeler, mevcut hammadde ya da. beceri kazanmig iggücü kaynaklariyla uyugmuyordu. 1937'den sonra, Sovyet ekonomisinin muazzam bir silahlanolarak yeniden yönlendirilmesinin sanayideki uygun ma programina devamhligi etkileyecegi ve daha önceki planlamalari bozacagi kesindi. Her geyden ön-emlisi de, genig çapli temizleme hareketlerinin yapilmasiydi. Stalin'in bu kadar çok say1da insamna yaptigi tagkm, paranoid saldirilarin sebebi ne olursa olsun, bunlarin ekonomide yarattig1 sonuçlar ciddi nitelikliydi: "Devlet memurlari, yöneticiler, teknisyenler, istatistikçiler, hatta ustabaglari"* kamplara gänderilerek temizlenmig egitimli bu Rusya'nm durum personel eksigini her zamankinden dave ha agirlagtirmigti. Yaratilan terör, kugkusuz pek çoklarmi sistem karsisinda Stakhonovist bir baghlik sergilemeye itmigse de, yeniligi, deneyi, açik tartigmayi ve yapici eleptiriyi büyük älçüde kisitlamigtir: "Yapilacak en kolay ig, sorumluluktan kaçinmak, herhangi bir is için üssünün verilen heronayim almaya çaligmak, yerel kogullari dikkate almadan hangi bir emre mekanik bir biçimde boyun egmekti.""" Bu, insanin kellesini kurtariyordu ama karmagik bir ekonominin geligiminde yardimci olmuyordu. Bir savagtan çikan ve muhtemel düçmanlarm --Polonya, Japonya, ingiltere-- kendisine agir bir tehdit yönelttigini hisseden SSCB, 1920'li yillarin büyük bir bölümünde savunma harcamalarma devlet bütçesinden genig bir pay (yüzde12-16) ayirdi. Bu pay, birinci Beg Yillik Plamn ilk yillarinda dügtü, bu tarihe gelindiginde, düzenli Sovyet Silahh Kuvvetleri yaklagik 600.000 askerlik bir temele oturmug ve bu saymm iki kati kadar olan ama yetersiz nitelikteki milislerce desteklenmekteydi. Marçurya bunahmi ve Hitler'in iktidara geligi asker sayisinda hizh artiglara yol açti ve sayi 1934'te 940.000'e, 1935'te de 1,3 milyona ulagti. Beg Yillik Planlarla sanayi veriminde ve ulusal gelirde artiglar elde edilince, çok sayida tank ve uçak yapildi. Tukhachevsky'nin çevresindeki yenilikçi subaylar Douhet, Fuller, Liddell, Hart, Guderian ve bagka batili harp kuramcilarinin görüglerini incelemeye (belki de tümüyle kabullenmeye) istekli görünnyorlardi ve 1930'lu yillarin baglarmda SSCB yalnizca bir tank ordusuna degil, büyük bir paragütçü su
ma ahnan
"devasiligi",
390
Sovyet donanmasi küçuk ve etkisiz kahrken, yillarm sonunda, genig bir uçak sanayii kurulmug ve bir süre 1920'li daha çok sayida uçak üretiliçin her yll, öbur güçlerin toplamindan mistir (bkz.Tablo 29).
kuvvetine de sahipti.
29
TABLO
GÜÇLERÏN
1932 34
.
Ïtalya
368
1.968
1935
1936
1937
1938
1939
785 3.183
890 5.112
743 5.606
1.382 5.235
3.163 8.295
(500) (500) (750) (1.000) (1.000) (1.500) 1.850
Japonya B.K.
1934
(600) (600) (600)
ransa
Almanya
1933
UÇAK ÜRETÏMÏ,1932-1939"'
-
Birlegik Devletler SSCB
691 445 593 2.595
766 · 633 466 2.595
688
740 437 2.595
952 1.140 459 3.578
1.181 1.877 1.141 3.378
1.511 2.153 949 3.578
3.201 2.827 1.800 7.500
(2.000)
4.467 7.940 2.195 10.382
Ancak bu rakamlar da tehlike habercisi olan birtakim zayifhklari gizlemekteydi. Rus boyutlulugu"nun önceden de tahmin edilebilir dogal sonucu, nicelige verilen agiri änem oldu. Bu, merkezi denetim ekonomisinin niteligi geregi, 1930'lu yillarin baglarinda çok büyük sayilarda uçak ve tank üretimine yol açti; gerçekten de 1932'ye gelindifazla tank ve 2.500'den fazla uçak üretiyorduginde,SSCB bunlar dünyadaki öteki ülkelerin ürettiginden, inanilamayacak kadar yüksek sayilardi. Düzenli ordu 1934'ten sonra korkunç bir büyüme gösterdigine göre, tank taburlarmi ve hava filolarim yönetecek üst düzeyde egitim görmüç subay ve astsubay bulmak herhalde son derece zor olmugtu. Köylü fazlasi olan ve beceri sahibi iççi açigi agiri ölçülere varan bir ülkede modern bir orduyu ve hava kuvvetini çaligtirmak daha da zordu; çok gehip kapsamli egitim programina ragmen, ülkenin 1930'lu yillardaki baglica zayifhgi herhalde hâlâ çogu iyçisinin ve askerinin az egitimli oluguydu. ÜstelikFransa gibi, Rusya'da 1930'lu yillarm baglarmdaki uçak ve tank çegitlerine yapilan yüklü yatirimlarm kurbam olmugtu. Ïspanya 14Savagi, bu ilk kuvak silahlarin manevra yetenegi, menzil ve dayanikhhk açisindan simrlarmi ortaya koyunca, daha hizli uçak ve daha guçlä tank yapma yarigi hizlandi. Ama Sovyet silah sanayii deniz üzerindeki kocaman bir tekne gibi yänünü kolayca degigtiremiyordu; yeni modeller yapihp denenirken, mevcut çegitlerin üretimini sürdurmek de aptalca görünüyordu. (Bu kapsamda, igaret edilmesi gereken ilginç bir nokta gudur ki, "Haziran 194Tde igler durumdaki 24.000 Rus tankmdan yalmzca 967si, Almanlarm o dänemdeki tanklarina egit ya da onlardan üstün yeni bir tasarima sahipti.")"' Üstelik, temizlik hareketleri bagladi. Kizil ordunun baginm kesilmesi --tüm generallerin yüzde 90'i, tüm albaylarm yüzde 80'i, Stalin'in taykm hare"dev
-3.000'den
391
.
ketlerinden zarar görmü tü- yalnizca çok sayida egitimli subayin ortadan kaldirilmasi gibi bir durum yaratmakla kalmadi, silahh kuvvetlere çok zarar veren äzel sonuçlar da dogurdu. Temizlik harekâti, Tukhachevsky'yi ve baçka harp" heveslilerini ortadan yok ederek, Alman yöntemlerini ve Ingiliz teorilerini inceleyenleri saf digi birakarak, orduyu Voroshilov ve Kulluk gibi politik yänden güvenli ama dügünce yönünden geri kalmig kimselerin ellerine terk etti. Görülen ilk sonuçlardan biri, yedi mekanize kolordunun dagitilmasiydi; bu karar, Îspanya Îç Savaginda tank düzenlerinin muharebe meydaninda bagimsiz bir taarruz rolü oynayamadigina ve araçlarm piyadeleri desteklemek üzere tüfekli piyade tümenlerine dagitilmasi gerektigini gösterdigietkisiyle alinmigti. ne iligkin tartigmano Bunun gibi, TB-C stratejik bombardiman-uçaklarmm da SSCB'ye pek bir yarari olmadigma karar "modern
verildi.
-
Hava kuvvetlerinin büyük bir bölümünün çagçhgi kalmig olmasi ve zirhh birliklerin dagitilmasi, temizlik harekâti sonucunda kuvvetlerin körü kärüne boyun egecek kadar yildirilmasi yüzünden, Rusya 1930'larm sonunda beg-onyil öncesine göre çok daha zayiflamigti -- bu arada hem Almanya hem Japonya silah verimlerini büyük ölçüde artirmiglardi ve daha saldirgan bir hale geliyorlardi. 1937den sonraki Beç Yillik Planin Almanya'ninkine egit ve.çogu alanda uçak üretiminde- ondan üstün bir silah artirimi getirdigi açikti. Ancak bu yatinmlar çok daha genig ve daha iyi donanunh bir ordu yaratincaya kadar, Stalin Rusya'nm bir bölgesi"nden geçmekte oldugunu ve _bunun en az 1919-1922 yillari kadar büyük bir tehdit yarattigimidügünüyordu. Bu dig kogullar 1930'lu yillarda Sovyet diplomasisinde meydana gelen çegitli degigiklikleri açiklamakta yardimci olmaktadir. Japonlarm Mançurya'daki saldirganhgi ve belki daha da büyük ölçüde, Hitler Almanya'si yüzünden kaygiya dügen Stalin'in änünde, birbirlerinden binlerce mil uzaktaki harekât alanlarmda yapilacak iki cepheli bir savag ihtimali vardi (Ingilizkarar merciilerini felce ugratan stratejik açmaz da tam buydu). Ancak Stalin'in Bati kargisindaki diplomasisinin, Rusya nin 1934'te Milletler Cemiyetine girigi, Fransa ve Çekoslovakya'yla yapilan 1935 tarihli anlagmalari da kapsayacak biçimde yön degigtirmesi, istenen ortak güvenligi saglamadi. Bir Polonya anlagmasi olmadan, Rusya'nm Fransa yardim.için yapabileya da Çekoslovakya'ya cegi gerçekten çok az gey vardi bu, tersi.için de böyleydi. Ve Ingilizler Almanya kargisoda diplomatik bir cephesi" yaratmak için harcanan bu çabalari uygun görmüyorlardi; bu da Stalin'in ispanya Ïç Savagi sirasinda gösterdigi dikkati kismen açiklamaktadir; Moskova, Ispanya'da zafere ulaçacak bir sosyalist cumhuriyetin ingiltere ve Fransa'yi saga dogru iteceginden ve ayni zamanda Rusya'yi, Franco'nun -sözgelimi
"tehlike
--
"halk
392
destekçisi olan Italya ve Almanya ile açik bir çatigmaya sokacagmdan korkuyordu. 1938-1939'a gelindiginde, dig durum Stalin'e her zamankinden daha tehdit edici görünmüç olsa gerektir (bu da temizlik hareketlerini daha da aptalca ve axilagilmaz yapmaktadir). Munih Antlagmasi yalmzca Hitler'in Ortadogu Avrupa'daki emellerini dogrular görunmekle kalmabir biçimde- Batmm bu emellere kargi mig --daha kaygi uyandiracak çikmaya hazir olmadigini ve ashnda, Almanya'nm çabalarmi daha da doguya yöneltmeyi tercih ettigini ortaya çikarmigtir. Eu iki yil içinde Sovyet ve Japonordulari arasinda Uzakdogu'da änemli sinir çatigmalari da oldugu için (bunlar Sibirya'daki Rus bölüklerinin büyük ölçüde takviyesini gerektirmigtir), Stalin'in de Berlin'e karsi bir politikasi izleme kararini vermesi, bu politika ideolojik duçmaniyla masaya oturmak anlamina gelse de pagirtici degildi. SSCB'nin Dogu Avrupa'da kendi politik emelleri olduguna göre, Moskova'mn bu bölgedeki bagimsiz devletierin bölügtürülmesi konusunda, kendi payinm hayli büyük olmasi kaydiyla, çok daha az kugkusu olabilirdi. 1939 Agustosunda yapilan sürpriz Nazi-Sovyet Pakti, Rusya'ya hiç olmazsa bati smiri üzerinde bir tampon bölge ve Hitler'in Polonya'ya saldirisi sonucu Bati, Almanya- ile savagrken yeniden silahlanma için zaman kazandirmigttr. Timsahlarin önüne yem atmak (deyimChurchill indir), onlar tarafm' dan yutulmaktan çok daha iyi görünüyordu. Bütün bunlar, Sovyetler'in 1930'larm sonlarmdaki gücünün degerbu da äzellikle, lendirilmesini son derece zorlagtirmaktadir; moral ülke içindeki durumunu, ne silahh ne vag potansiyelleri"nin"" ileri gelkuvvetlerin niteligini, ne de cografi konumu yansitmalarindan mektedir. açiktir Mackintosh'un 1936'da ordu, ki, kizil Surasi sahip agirhgi olan, ileri donanima ve olaganüstü dayanikli savaççilara modern kuvvet" diye tanimladigi o orduya (son olarak muazzam bir sayilan yönü digmda) artik benzemiyordu " ama ordunun ne kadar geriledigi açik degildi. Finlandiya'ya kargi yapilan 1939-1940 "Kig Savagi" kizil ordunun bag apagi gittigini dogrulamis, ancak Japonlarla Nogörülen, monhan'da yapilan ve daha az bilinen 1939 çatigmalarmda akillica yönetilen, eylem.halindeki modern bir kuvvet olmugtur."° Gene yikici, 1940'ta Ordusunun kazandigi Yildirim bellidir ki Stalin Alman Harbi türünden zaferler kargisinda dehgete dugmüç ve Hitler'i savaga daha büyük bir istek göstermistir. kigkirtmamak için her zamankinden Stalin'in öbür büyük ve açikça belli kaygisi, Tokyo'nun Dogunun neresinden saldirmaya karar verecegiydi bu, Japonya öyle öldürücü bir oldugu için degil, Sibirya'mn savunmasino lojistik açidan çok dügman yipratici ve Rusya'mn Alman tehditi kargisindaki gücünü daha da zayiflatacak olmasindan doguyordu. Japonyaile doguda bir sinir mütare"yatigtirma"
"nispi'sa-
"büyük
-
I
II
393
kesi düzenlendikten sonra, Thukov'un zirhh birliklerinin Eylül 1939'da Dogu Polonya'nm istilasina katilmak üzere hizla çekilmesi, bu sallantih stratejik dengeleme hareketenin bir örnegiydi.''' Öte yandan, bu siralarda kizil ordunun ugradigi zararlar hizia gideriliyordu; asker sayisi (1941'de 4.320.000'e çikacak kadar) artmigti; tüm Sovyet ekonomisi savag üretimi için kullaniliyor, orta Rusya'da çok büyük yeni fabrikalar kuruluyor ve geligtirilmiç uçak ve tanklar (muazzamT-34 de bunun içinde olmak üzere) deneniyordu. Bütçeden 193rde savunma harcaayrilan malarina yüzde 16,5'lik pay, 1940'ta yüzde 32,6'ya firlamisti." Bu dänemdeki öbür Büyük Güçlerin çogu gibi Rusya'da zamana kargi yariglyordu. Stalin 1931 yilmda oldugundan bile çok, yurttaglarim Bati ile olan üretim farkini kapatmaya zorlamak durumundaydi. "Tempoyu gevgetmek geri kalmak demek olur. Ve geri kalanlar, yenilirler..." Çarlarin Rusya'si sanayi verimliligi ve askeri güç açisindan geride kaldigi için yenilgiler" yagamigti." Daha da baskici ve acimasiz olan liderinin öncülügündeki Sovyet rejimi Batiya hizla yetigmek kararmdaydi. Hitler'in bunun olmasina izin verip vermeyecegini säylemek ise "sürekli
imkânsizdi.
Birlegik Devletlerin iki sava;
arasmda
kalan yillarda dünya mesele-
lerindeki nispi gücü, garip bir biçimde hem SSCBhem de Almanya'mn-
kiyle ters orantihydi. Bir bagka depiyle, 1920'li yillarda son derece güçlüydü; ama bundan sonra. bunahmli 1930'larda öbür Büyük Güçlerin hepsinden daha çok geriledi ve ancak bu dönemin tam sonunda (kismen) toparlanabildi. Bu on yillardan ilkindeki üstürlügünün sebebi yukarida açiklandi. Birlegik Devletler, Japonyadigmda Büyük Savagtan yarar gären tek büyük ülkeydi. Zaten en büyük mamul mallar ve yiyecek maddeleri üreticisiyken, buna ek olarak dünyadaki en büyük mali güç ve borç veren ülke haline geldi. En büyük altm stoklari ondaydi. lç pazari öylesine genigti ki özellikle geligen otomobil sanayiindeki dev firmalar ve dagitimcilar, yarar saglayan açiri üretim yapabiliyorlardi. Birlegik Devletlerdeki yüksek yaçam düzeyi ve yatirim sermayesinin kolayca bulunabilmesi, karythkh yarar saglayan bir etkilegim içine girerek imalat sanayiinde yeni yüklü yatirimlari kamçiladi; çünkü tüketici talebi artan verimliligin sundugu mallarm hemen hepsini yutabiliyordu. Sözgelimi, 1929'da Fransa'da 211.000, Ingiltere'de 182.000 ve Almanya'da 117.000 olan sayilara karsi, Birlegik Devletlerde 4,5 .milyon motorlu tagit üretilmistir.144 Imalattaki bu patlayisi beslemek üzere kauçuk, teneke, petrol ve bagka hammaddelerin ithalatmda inamlmasi güç siçramalar olmasi hemen hiç gagirtici degildi. Ama tüm 1920'li yillar bodemirbag ve benzer yunca ihracat özellikle otomobil, tarim makineleri, mallarin ihracati da genigledi; Amerika'am hizla büyüyen denizagiri yatinmlari da butün bu sürece yardimci oluyordu."' Ancak bunlar çok iyi 394 i
I
I
"äbür
alti Büynk bilinmekle birlikte, Birleyik Devletlerin bu yillarda Gücün toplam veriminden daha fazlasi"m uretiyor oldugunu ve kalarini silip geçen üretim kudretinin, Birlegik Devletlerdeki nufusun kisi bagma urettiši mamul mallar gayri safi degerinin Îngiltere ya da Alyaklagik iki kati ve SSCB ya da Ïtalya'dakinin10-11 kamanya'dakinin tmdan fazia oluguyla da daha belirgin hale geldigini" görmek gene de "bag-
a
olmaktadir.'''
irtici
Yukaridaki satirlarm. yazarinin hemen igaret ettiši gibi, "Birlegik olaganüstü sanayi gúDevletlerin dünya üzerindeki politik nüfusunun olsa da bu, 192,0'li yillarda o cüne hiç de uygun dügmedigi"147dogru kadar önem tagimamig olabilir. Her geyden önce Amerikan halki dünya politikasi içinde äncü bir rol almayi ve bunun kaçmilmaz olarak getirecegi sorunlu olabilecek her türlü diplomatik ve askeri iligkiyi reddediyordu. Amerika'mn ticari çikarlari äbür devletlerin eylemleri yuzünden sagliksiz distaki olaylara bulaymak için hemen yände etkilenmedikçe özellikle sebep yoktu de hiç Dogu Avrupa'da ya da Somali Yarimadasinda çikan olaylara. Ikincisi, Amerikan ihracati ve ithalatmdaki salt artiplara ragmen bunlarin ulusal ekonomi içindeki yeri büyük degildi; bunun da sebebi ülkenin kendi kendisine fazlasiyla yeterli oluçuydu; asedilen mamul mallarm, bunlarin toplam üretimlerine olan linda oranlari, 1914'te yüzde 10'dan biraz dügükken, 1929'da yüzde 8'in biraz altma inmigti" ve dogrudan dig yatirimlarm GSMH'nm içindeki paymm defter degeri, degigmeden kaldil48 bu da, dünya pazarma iligkin görüglerin esas olarak yaygin kabul gärmesine ragmen, Amerikan ekonomisinin neden iç ihtiyaçlara çok daha büyük oranda cevap verdigini açiklamaya yardimci olmaktadir. Birtakim hammaddeler dikkate almmazsa, digaridaki dünya Amerika'nm zenginligi için o kadar önemli degildi. Son olarak d·a 1919'dan sonraki onyilda, uluslararasi meseleler Amerikan çikarlarina yönelen önemli bir tehditin varhšma igaret etmiyordu· Avrupahlar hâlâ kavga ediyorlardi ama 1920'li yillarin baslariazalmigti; Rusya soyutlanmig, Japonyaise sakin na göre kavgalari çõk durumdaydi. Deniz gücü açismdan olan rekabet Washington anlasmalariyla dizginlenmigti. Bu kopullar altmda Birlegik Devletler, ordusunu epey küçültebilirdi (yaklagik140.000 düzenli asker), ama makul büyüklükte ve modern bir hava kuvvetinin olugturulmasma izin verdi ve donanmanin, uçak gemisi ve agir kruvazör programlarmi geligtirmesine imkân tanidi.**' General ve amiraller, tahmin edilebilecegi gibi kongreden çikan kaynaklarm yetersizliginden yakimr ve ulusal güvenlige zarar veren birtakim önlemler ahmrken (sözgelimi,Stinson'un okumazlar" gerekçesiyle gifre çözme servisini birbirlerinin mektuplarmi tasfiye edigi)"°, gerçek olan guydu ki, bu on yil içinde Birlegik Devletler bir dev, ama askeri alanda bir orta stklet olarak kalgene ekonomide -
.
"ihraç
-
"beyefendiler
395
miçti. Birle ik Devletlerin hâlâ îngiltere'deki imparatorluk Savunma Komitesi ya da kendisinin daha sonralari sahip oldugu Ulusal Güvenlik Konseyi gibi, stratejik sorunlari gözden geçirecek bir üstdüzey sivil-askeri kurulugunun bulunmamasi, belki de bu sükûnet dönemine özgü bir durumdu. Amerikan halki savag düguncesini kesinlikle reddettigine göre, bu tür bir kuruluga ne gerek vardi? Birlegik Devletlerin 1929'da meydana gelen mali çäkügün baglamasmda oynadigi äncü rol yukarida anlatildi. Ulusal güçleri kargilagtirmali olarak degerlendirmek amaci bakimmdan daha. da önemli olan, bunu izleyen bunahm ve gümrük tarifeleri savaglarmm Birlegik Devletlere öbür ileri ekonomilerden cok daha fazia zarar vermesidir. Bu durum kismen Amerikan kapitalizn'inin oldukça denetimsiz ve degigken niteliginden ileri gelmig olsa da, 1930 tarihli Smoot-Hawley tarifeleriyle korumacihk yolunu seçme karari da yikici bir sonuç yaratmigttr. Birlegik Devletlerdeki çiftçilerin ve bazi sanayi lobilerinin haksiz yabana rekabetten gikâyet etmelerine ragmen, ülkenin sanayi ithalata ve tarim verimliligi olan fazlasmm açikça gösterdigi gibi- öyle bir noktadaydi ki, açik dünya ticareti düzeninin dagilmasi, kendi ihracatçdarma hepsinden çok zarar verecekti. "Ulusun GSMH'si 1929'da 98,4 milyar dolarken hizla dügerek üç yil sonrasmda bu miktarm zar zor yarisini bulmugtur. Mamul mallarin 1933'teki degeri, 1929'da oldugundan dörtte bir oramnda daha azdi. Hemen hemen 15 milyon. iççi igini kaybetmigti ve bagka geçim yolu bulamamigti... Bu dänemde Amerika'mn ihracatinm degeri de 5,24 milyar dolardan 1,61 milyar dolara inmigti, bu yüzde 69'luk bir dügügtu."is2 Öbür uluslarm alelacele korumaci ticaret bloklarma girmeleri yüzünden ihracata fazlasiyla bagimh olan birtakim Amerikan sanayileri periçan oldu. "Bugday ihracati on yil önce 200 milyon dolara varirken, 1932'de S milyon dolara indi. 1929'da 541 milyon dolar olan otomobil ihracati 1932'de 76 milyon dolara dügtü."L" Dünya ticareti genel olarak çökmüg ama Birlegik Devletlerin dig ticaret içindeki payi daha da hizli ufalarak, 1929'da yüzde 13,8'ken, 1932'de yüzde 10'un altma dügmügtür. Dahasi, birtakim bagka büyük güç1er 1930'lu ytllarm ortalarindan sonlarma dogru verimlerinde düzenli bir lyilegme saglarken, Birlegik Devletler 1937'de agir bir ekonomik sarsmti daha geçirmig ve bir änceki beg yil içinde kazanilanlarm çošu bä lece kaybedilmigtir. Ama tilari yerinden çikmig dünya ekonomisi"" olugumdan diye adlandirilan 1920'lerdekine --yani göre çok daha kendi kendine yeterli ticaret bloklarma dogru yönelimden-- dolayi, Amerika'nm ikinci kez yagadigi bu gerileme diger ülkelere o kadar giddetli bir biçimde zarar vermedi. Ortaya çikan genel sonuç, Münih bunahminin oldugu yil ABD'in dünya imalat verimi içindeki payi 1920 dolaylarindan bu tarihe kadar hiç olmadigi kadar dügmügtü (bkz.Tablo 30). -ihracatin
"baglan-
396
l
i
'
,
,
i i
I
I
TELo
DÜNYA iMALAT VERÎMi
30
PAYLARI, 1929-1938"
(yüzde) Birlegik Devletler SSCB
Almanya B.K. Fransa
1932
1937
1938
43,3 5,0 11,1
31,8 11,5 10,6 . 10,9 6,9 3,5 3,1
35,1 14,1 11,4
28,7 17,6 13,2 9,2 4,5 3,8 2,9
9,4 6,6 2,5 3,3
Japonya
.
1929
Îtalya
9,4 4,5 3,5 2,7
·
Bu gerilemenin giddeti ve dig ticaretin GSMH içindeki paymm dügHoover, özellikle de Roosevelt yönetimleri sirasmda izlenen Amerikan politikasi daha da kendine dönük bir nitelik aldi. Tecrit yanhsi görüglerin agirhgi ve Roosevelt'in kargilaçtigi acil nitelikli bir dizi iç sorun dügünülürse, Bagkanm uluslararasi meselelere hem Cordell Hull un hem de digiglerinin kendisinden istedigi yogun dikkati vermesi pek beklenemezdi. Bununla birlikte, Birlegik Devletlerin dünya ekonomisi içinde sahip olmayi sürdürdügü çok önemli konum dolayistyla ugragilmasi" içindeki toparlanma ile ve sonuçlarm derve hal ortaya çikmasi için duyulan arzu [ve] Amerikan programlarinin öbür.uluslar üzerinde yapabilecegi etkileri sürekli olarak göz änüne alyöneltilen eleçtiriler bir mayan politikalar olugturma ahykanhgi"na"' bakima boy degildi. Savag borç1armi vadesinde ödeyemeyen bütün ya1934 yihnda yasaklanmasi, banct hükümetlere borç verilmesininsilah ambargosu durumunda 1935'te savag karari ve bundan biraz daha sonra, savaga katilan tüm taraflara borç verilmesinin yasaklanmasi, Ingilizleri ve Fransizlari fagist devletlere kargi çikma konusunda her zamankinden ancak. Italya 1935'te suçlanirken, daha ihtiyath mesi yuzünden
"ülke
"eylem
_yapmigtir
siralarda Mussolini.yönetimine saglanan Amerikan' petrolünde çok artiplar olmuy ve bu Ingiliz Donanma Komutanhgim gagkinlik büyük içinde birakmistir. Almanya ve Japonya'ya, saldirganliklarma kismen bir kargihk olmak üzere geririlen çegitli ticarî kisitlamalar, uluslarm rakiplerine anlamli bir yardim saglamadan [her ikisinde de] husumet uyandirmaya yaradi. FDR'nin* yürüttügü ekonomik diplomasi, dost kazandirmadan ya da muhtemel müttefikleri desteklemeden dügmanhklar yaratmigtir.""' Belki de en ciddi nitelikli sonuç -ancak buradaki sorumluluk kargihkhdir- tam diktatör devletlerin meydan okuduklart bir sirada, Whitehall ile Washington arasmda kargilikh olarak dogan kugkular olmustur."" aym
"bu
FDR: F(ranklin)
D(elano) R(oosevelt). ç.n. 397
Ancak 1937 ve 1938'e gelindiginde, Roosevelt'in kendisi de fagist daha çok kaygilanir hale gelmig gärünäyordu; ama Amerikan kamuoyu ve ekonomik güçlükler onu äncü rolü oynamaktan alikoymaktaydi. Berlin ve Tokyo'ya verdigi mesajlar daha kararli, Ingiltere ve Fransa'yi tegvikleri biraz daha içten hale geldi (ancak,bu iki demokratik devlet kisa vadede durumdan pek yararlanamamiçIardir). 1938'e gelindiginde, Ingilizve Amerikan deniz güçleri arasinda, Japonyave Almanya'dan gelen çifte tehdit kargisinda ne yapilmasi gerektigine iligkin gizli görügmeler yürütülüyordu. Bagkamn konugmasi, dikayrimciliga tatör ekonomik devletlere kargi geçecegini gösteren ilk igaretlerden biriydi. Her geyden änemlisi de Roosevelt'in artik savunma harcamalarinda genig çapli artiplar yapilmasi için israriydi. Yukaridaki Tablo 26'da görüldügü gibi, Birlegik Devletler 1938'de bile silahlanmaya Ïngiltereya da Japonya'dandaha az para harciyor ve bu miktar Almanya ve Sovyetler Birligi'nce barcanan toplamlann ancak ufak bir bölümünü olugturuyordu. Bununla birlikte 1937-1938 arasinda uçak uretimi hemen hemen ikiye katlanmig ve Kongre 1938'de çikardigi "En Büyük Donanma" yasasi ile, donanmada çok büyük genigleme yapilmasma firsat vermigtir. Bu siralarda B-17 bombardiman uçašimn prototipi üzerinde denemeler yapiliyordu. Deniz piyade smift amfibik harp doktrinini daha incelikli hale getiriyor ve ordu (dogru dürüst bir tanki yokken) zirhli harbin getirdigi sorunlarla ugragiyor ve çok buynk bir kuvveti seferber etme planlari yapiyordu.is' Avrupa'da savag patladigmda, ordudaki smiflarin hiçbiri hazir denecek durumda degildi; ama modern harbin talepleri kargisinda, 1914'te olduklarindan daha iyi durumdaydilar. yeniden silahlanma önlemleri Birlegik Devletler boyutlarinda Bu bile, bir ekonomiyi rahatsiz etmedi. 1930'lu yillarm sonunda, Amerikan ekonomisiyle ilgili temel gerçek, bu ekonominin büyük ölçüde yetersiz kullanimiydi. Ïçsizsayisi 1939'da on milyon dolaymda idi; gene de tagiyici kayiglara, (buharlimotor yerine) elektrik motorlarma ve daha iyi yönetim tekniklerine yapilan yatinmlar sayesinde saatte kigi bagma dügen sanayi verimliligi çok buyük oranlarda geligtirilmisti; ama emekçi güçlerin çahyma saatlerinde yaptiklari oldukça büyük indirimler yuziinden bu artig, salt verim rakamlarmda hemen hiç görunmuyordu. Talepte görülen ve 1937-1938 yillarindaki durgunlugun da olumsuz yände etkiledigi dügügler yüzünden New Deal'le* gelen çegitli yäntemler ekonominin canlandinlmasi ve yeterince kullanilmayan üretim kapasitesinden yararlanilmasi için yeterli olmadi. Sözgelimi, Birlegik Devletler 1938'de 26,4 milyon ton çelik üretmekteydi; bu miktar Almanya'daki 0,7 milyon, SSCB'deki 16,5 tehditlerden
"karantina"
*
New Deah Roosevelt'in, 1928-32
rosmi
yeniden inga etmek
ekonomik
bunahmmdan sonra Amerikan ekonoilgill bir dizi yazi. ç.n.
üzere getirdigi, ekonomiyle
398
-
I
milyon ve edilen
Japonya'daki6
milyon tonun epey üzerindeydi; ancak sözü çelik sanayileri tam kapasite ile çahçirken, Ameri-
bu üç ülkenin
kan çelik fabrikalarmin üçte ikisi iglemez durumdaydi. Sonradan göräl-
dügü gibi, bu yetersiz kullanun durumu, çok büyük çaph yeniden silahlanma programlarlyla kisa sürede degigecekti." 1940'ta donanmamn muharebe filosunu iki kat (!) büyütmesine yetki verilmesi, ordu hava simfmin 7800 muharebe uçakli 84 grup olugturma karari, (Zorunlu Askerlik Hizmeti ve Egitimi Yasasi yoluyla) bir milyona yakin askerden oliigan bir ordunun kurulmasi tüm burlarm Îtalyan, Fransiz ve ingiliz ekonomileri gibi agir yapisal sorunlari olmayan, ama ekonomik bunahm dolayisiyla yalnizca yetersiz kullanilan bir ekonomi üzerinde birtakim etkileri olmuçtur. Sirf Birlegik Devletler, öbür ekonomiler zorlamrken çok büyük bir kapasite fazlasina sahip oldugu içindir ki, ilerde çikacak çatigsonuçlannin anlagilmasmda belki de önemli olan istatistikler, mano ait 1938 ydina gerçek çelik ve sanayi üretimine iligkin olan rakamlar degil, ulusal geliri (Tablo 31) ve kesin olmasa da savaç potansiyeli"ni (Tablo 32) degerlendirmeye çahgan rakamlardir. Çünküher ikisinde de rakamlar Birlegik Devletlerin,' Büyük Ekonomik Bunahmdan orantisiz bir biçimde zarar görmüg olsa bile (Amiral Yamamoto'nun deyimiyle) uyuyan bir dev olarak kaldigmi bize hatirlatmaktadir. --
"nispi
TABLO
GÜÇLERÎN
1937DEKIULUSAL
3Î
GELlRLERÏVE
BUNLARIN
SAVUNMAYAHARCANAN YÜZDELERI" Ulusal gelir olarak)
Savunmaya
(milyardolar Birlegik Devletler Britanya Ïmparatorlugu
Fransa Almanya
harcanan yüzde
68 22 10 17
·
,
Italya
1,5 5,7 9,1 23,5 14,5 26,4 28,2
6
SSCB
19 4
Japonya
GÜÇLERÌN
TABLO 32
1937DEKI NISPISAVAS POTANSÏYELLERI"
Birlegik Devletler
%41,7
Almanya
%14,4 %14,0
SSCB B.K.
·
Fransa
%10,2
% 4,2 % 3,5 % 2,5 (yedigüç %90,5)
Japonya Italya
399
Bu devin 1938'den, özellikle de 1940'tan sonraki uyanigi, dönemin silah yariglari ve stratejik hesaplarma iligkin can alici zamanlama sorununun son bir dogrulanmasi olmuytur. îngiltere ve ondan biraz daha
önce SSCB'nin yaptigi gibi, Birlegik Devletler de artik fagist devletlerin yaptiklari savunma harcakendinden önce ve çok büyük miktarlarda malariyla açilan silahlanma farkmi kapamaya çabahyordu. Birlegik Devletlerin, ülke içindeki politik irade o yönde olursa, tüm ülkelerden daha fazla harcama yapabilecek durumda bulundugu istatistiklerde açikça görülmektedir: 1939 gibi ileri bir tarihte bile, Birlegik Devletletoplam ancak rin savunmasi yüzde 11,7'sini harcamalarin ve tutuyordu" yalnizca yùzde 1,6'sini GSMH'nm bunlar, öbür Büyük Güçlerin hepsinde oldugundan çok, çok daha dügük yuzdelerdi. Fagist ayrilan oranlara yaklagabilmek için savunma devletlerde silahlanmaya harcamalarmin Amerika'nin GSMH'si içindeki payimn artirdmasi, Birlegik Devletleri kendiliginden dünyanin en güçlü agkeri devleti haline getirecektir. Üstelik Berlin ve Tokyo'nun, bu tür bir geligmenin ileriye dönük yayilma imkänlarini kisitlaya.cagmi anladiklarmi gösteren pek çok belirti de vardi. Hitler söz konusu oldugunda sorun, onun Birlegik Devletleri yozlagmig, melezleymig bir güç diye küçuk görmesi yüzünden karmagik hale gelmekteydi; ama Hitler de fetihlerine yeniden baglamak için 1940'h yillarin ortalarma kadar beklemeye cesaret edemeyecegini hissediyordu; çünkü o zaman, askeri denge kesinlikle Ingiliz-FransizgelinCC, Amerikan kampmdan yana bozulmuy olacakti.164 JapORÏarâ Onlarda Birlegik Devletler daha çok ciddiye alindigi için, yapilan hesaplar da daha kesindi: Böylece Japon Deniz Kuvvetleri kendi savag gemisi güAmerikan donanmasmin yuzde 70'i gibi cü 1941 yilinm sonlarmda ulagirken, büyük bir degere deger, 1942'de yüzde 65'e, epey 1943'te yüzde 50'ye, 1944'te feci bir oran olan yüzde 30'a dügecek" " tahmininde bulunuyordu. Almanya gibi Japonya da giderek daha büyük ölçüde süper güçlerin gölgesi altma giren bir dünyada, orta siklet bir -ulus olma kaderinden kurtulacaksa, kisa sürede harekete geçmek üzere güçlü bir stratejik sebebe sahipti. -
"bu
GELISEN BUNALIM, 1931-1942 Büyük Güçlerin her birinin öbürlerine gäre kuvvetli ve.zayif yanlar1 dinamigiyle uluslararasi diplomasinin 1930'lu ydbirleptirildigi zaman, larda izledigi yol daha anlagihr hale gelmektedir. Bunu söylemek, çegitli bunahmlarm yerel köklerinin Mukden, ister Etiyopya ya da Sudetenland'da olsun- konuyla hiçbir baglantisi olmadigi ya da Büyük Güçler nyum içinde olsalardi, uluslararasi hiçbir sorun çikmazdi anlamma
bütunlügu içinde görüldügu ve çagm ekonomik ve teknolojik-askeri -ister
400
I
|
gelmez. Ama gurasi açiktir ki bölgesel bir sorun çiktigi zaman, büyük bagkentlerin tumünde devlet adamlart bu tür olaylara hem daha genig diplomatik ortamin, hem de belki özellikle, ülke içindeki acil sorunlarm igigi altinda bakiyorlardi. Ingiltere Bagbakam MacDonald, 1931 tarihli Mançurya olaymm sterlin bunahmi ve ikinci lyçi Partisi hükümetinin düsmesiyle etkilegim içine girmesinin ardmdan, bu noktayi, ince bir ifadeyle meslektagi Baldwin'in dikkatine göyle sunuyordu:
Bir günden öbürüne çikan sorunlarla hepimizin dikkati öylesine dagildi ki, durumu tümüyle gözden geçirmeye ve ona göre bir politika biçimlendirmeye firsat bulamadik, bunun yerine bir sikmtidan öbürüne geçerek yagamak zorunda kaldik?" Bu, politikacilarm ilgilerinin uzun vadeli ve stratejik nitelikli olmak yerine, nasil genellikle en yakmdan ve pratik olana yöneldigini hatirlatan iyi bir örnektir. Ama Ingilizhükümetinin yeniden soluk alir hale geldikten sonra bile, Japonya'nin Mançurya'yi fethi kargisinda yürüttüihtiyath politikada bir degigiklik dügündügünü gösteren hiçbir belirgü ti yoktur. Ekonomik sorunlarla ugragma gereginin sürmesinden ve halkm Uzakdogu'daki sorunlu iligkilere duydugu ädün vermez hognutsuzluktan tumüyle bagimsiz olarak, Ingiliz liderler barig konusunda dominyonlardan gelen baskilarin ve Japonya'mnstratejik avantaja sahip oldugu bir bölgede imparatorluk savunmasinin içine dügtügü zayif durumun kendisinin Çin rnilliyetçilerinin
de bilincindeydiler. Ayrica, Tokyo'nun sinir bozucu icabma bakma kararmi onaylayan bazi Ingilizler vardi; onlardan çok daha fazla sayida Ingiliz de Japonyaile iyi iligkiler sürdürülmesini istiyordu. saldirganhklarindan yeni Japonlarin sonra bu duygular sönüp gittigi halde, Whitehall'un daha piddetli bir eyleme geçebilmesi ancak Milletler Cemiyeti ve/ya da.öbür Büyük Güçlerle birlik-
te olabilecekti. Ancak, ilkeleri ne kadar hayranlik verici olursa olsun, Cemiyetin kendi elinde de ände gelen üyelerinin silahli kuvvetleri dipinda, Japonlasaldirganligmi önleyecek etkili bir araç yoktu. Böyrm Mançurya'daki lece Cemiyetin bir sorupturma komitesinden (Lytton. Komisyonu) medet ummas1, güçlere eylemlerini geciktirmek için bir bahane yaratmaktan öteye gitmezken, bu arada Japonyada fetih hareketini sürdürdu. Önde gelen devletler arasinda yer alan Îtalya'nmUzakdogu'da gerçek bir çikari yoktu. Almanya, Çin'leticari ve askeri baglara sahip olmakla birlikte, bir yeye karismadan Japon Avrupa için yararli bir örnek oluçturup olugturmayacagmi gözlemeyi tercih ediyordu. Sovyetler Birligi, Japonlarinsaldirganhšmdan kaygihydi ama öbür guç1erce ipbirligine çagrilma ihtimali yoktu ve tek bagma ileriye atilmaya da niyet"revizyonizm"inin
401
li degildi. Tahmin edilebilecegi gibi, Fransizlar bir açoazm içine dügmüglerdi: Mevcut toprak sinirlarimn degigtirilmesi ve Cemiyet kararlarma açikça kargi çikilmasi yolunda örnekler olugtugunu gärmek istemiyorlardi; öte yandan, Almanya'mn gizli gizli yeniden silahlanmasi ve Avrupa'daki statükoyu koruma geregi yüzünden giderek daha çok kayaskeri kaygilanan Fransizlar, Uzakdogu'da dikkatleri ve muhtemelen naklari Almanya meselesinden uzaklagtiracak karisikhklar çikabilecegi dügüncesi kargisinda dehgete kapihyordu. Paris açik açik Cemiyet ilkelerinde ayak direrken, Japonya'ninÇin'dekisorunlarmi anladigmi Tokyo'ya özel yollardan duyurmugtu? Bunun tersine, Birlegik Devletler yönetimi --en azmdan Digigleri Bakani Stimson'un temsil ettigi kadarlyla- Japonlarin eylemlerine hiçbir biçimde göz yummamig ve bu eylem1erde, Amerikan yagam biçiminin teorik olarak, büyük ölçüde dayandigi açik kapi dünyasina yönelen bir tehdit bulundugunu isabetli bir biçimde görmügtür. Ancak Stimson'un yüksek ilkeler.e dayah kmamalari, bunlarin bir sonucu olarak ortaya çikacak dertlerden korkan Hoover'e de tarafsiz görünmeyi cihat açmaya tercih eden ingiliz hükümetine de çekici gelmedi. Bunlarm dogurdugu sonuç, ayri ayri kaleme aldiklart amlarda sürdürülen bir Stimson-Hoover kavgasi ve (daha da önemlisi) Washington ve Londra arasinda bir güvensizlik mirasi olmugtur. Tüm politikanm simrlari"1" diye adlandirdigt bunlar bir bilim adammm duruma iç karartici ve inandirici bir örnek olugturuyordu. JaponOrdusunun 1931'de Mançurya'ya giriginin bu ülke hukümetinin bilgisi digmda olup olmadigi konusu'6', bu eylemin, Bati'nm esash bir çeyler yapmasina meydan kalmadan bagariya ulagttrilmasi ve genigletilmesi yamnda daha az önem tagiyordu. Ortaya çikan daha genig nitelikli sonuçlar ise, Cemiyetin saldirganhgi änlemede etkisiz bir araç 01dugunun görülmesi ve üç batili demokrasinin birlegerek hareket etmeyi bagaramamalariydi. Aym gey, bu siralarda karada ve havada silahlanda açiga çikmigti; tamaya iligkin olarak Cenevre'de yapilan tartigmada bii burada Birlegik Devletler bulunmuyordu ama Almanlarm talepleri konusunda, Ingilizlerin ve Fransizlarin dügtükleri görüg ayrthklari ve ingilizlerin Fransa'nm korkularma kargi herhangi bir güvence vermekten çikan anlam guydu ki, Hitler'in kaçinmayi sürdürmelerinden yeni yönetimi görügmeleri terk edebilir ve herhangi bir biçimde kargilik\ görecegi korkusunu duymadan mevcut tum anlagmalari.geçersiz sayabilirdi."° 1933'e gelindiginde yeni bir Alman tehditinin ortaya çikmasi, Dünkendi para ve ya Ekonomi Konferansinin dagildigi ve üç.demokrasinin Ingiliz-Fransiz-Amerikan ticaret bloklarmi olugturduklari bir zamanda diplomatik igbirligine yeni sikintilar getirmigtir. Gerçi Almanya Fransa'yi daha dolaysiz bir biçimde tehdit ediyordu, ama manevra özgürlü"dig
"egitlik"
402
I
I
ölçüde saldiriya ugradigmi hisseden ingiltere ololan hem kabine, hem de bagh mugtu. 1934'te ona savunma ihtiyaçlari olugturdugu daha yakm bir tehlike komitesi, Japonya halde, Almanya'mn uzun vadede daha büyuk bir tehdit yönelttigini kabul ettiler. Ama mademki her ikisine kargi da kuvvetli olmak mümkün degildi, bu iki bölgeden birinde uyugma saglamak önem tagiyordu. Bazi çevreler, Almanya'ya daha iyi kargi cikabilecek duruma gelebilmek için, Japona'yla olan iligkilerin iyilestirilmesinden yana olurken diçisleri, Uzakdovarilacak anlagmasinin bir Ïngiliz-Japon Londra'nm Birlegik Devnazik noktada letlerle bir bulunan iligkilerini yrkacagi göruçünü ileri
günündaha
änemli
'da
sürdü. öncelik
Öte yandan, Îngiltere'nin Dogudaki
hemen
.aym
güçIendirmeye savunmasmi imparatorluk çevrelerine qu donanma ve söylenebilirdi ki, Fransa'nin Alman revizyonizmi kargisindaki kaygisma sirt çevirmek imkansizdi ve (1935'tensonra) Luftwaffe'den gelen tehditi göz ardi etmek felaket olurdu. Bu onyilm geri kalan bölümünde Whitehall'daki karar mercileri, muhtemel dügmanlarla yerkürenin karsi uclarinda yüz yüze kalmaktan dogan bu stratejik açoazdan kurtulmaya çahgtilar? Ancak 1934 ve 1935'te, bu tur bir açmaz rahatsiz edici görünüyordu ama korku verici degildi. Hitler yönetiminiñ hosa gidecek gibi olmadigi açik olsa da Hitler, Polonya ile bir anlagmaya varmak için görügmeler yapma konusunda insani gagirtacak kadar istekli görünmügtü; ayrica Almanya hâlâ askeri açidan Fransa ya da Rusya'dan epey zayifti. Üstelik, Dollfuss'un 1934'te öldürülmesinin ardmdan Almanlarm Avusturya'ya girme çabalari, Mussolini'nin bir uyari olarak Brenner Geçitigüçlerle birleyne asker yerlegtirmesine yol açmigti. Îtalya'nm statükocu me ihtimali, Nisan 1935 tarihli "Stresa Cephesi"yle Almanya'ya karsi ortakhk olugturmayasçali an Fransa için özellikle rahatlaticlydi. Hemen verilmesini
siralarda,
isteyen
"barigsever"
Stalin de devletlerle birlegme dilegini ortaya koymuy ve 1935'e gelindiginde, Sovyetler Birligi Milletler Cemiyetine girmekle kalmamig, Paris ve Prag'la kendi güvenlik paktlarmi olugturmuçtu. Gerçi Hitler bir Locarnosu'na karp oldugunu açikça ortaya koymugtu ama Almanya her yandan elverigli bir biçimde denetim altma almmig görünüyordu. Uzakdogu'da ise, Japonya'danses "dogu
çikmiyordu."
Oysa, 1935'in ikinci yarisma gelindiginde bu yüreklendirici tablo Hitler parmagmi bile oynatmadan hizla dagilmaktaydi. Ingiliz ve Fransizlarm sorunu"nu anlama biçimlerindeki farklar, zaten bir yandan Fransa'mn Rusya ile tazeledigi baglar kargisinda Ingilizlerin duydugu huzurluklukla, öte yandan da Haziran 1935 tarihli Ingiliz-AlFransizlarda uyandirdigi dehgetle ortaya çikman deniz anlagmasom miçti. Her iki änlem de fazladan güvenlik saglayabilmek için tek yanh "güvenlik
403
olarak
almmigtt;
Fransa, SSCB'yi Avrupa dengesinin içine çekmek istiihtiyaçAvrupa sulari ve Uzakdogu'daki de donanmasmin yor, Ïngiltere atilan adim larim bagdaptirmaya çabahyordu; ama her iki da äbür komgunun gözünde Berlin'e yanhe bir igaret vermisti."3 Bäyle olsa bile, bu tür çeligkiler zarar vericiydi ama felaket getirmiyordu; ancak aym gey Mussolini'nin bir dizi yerel çatigmamn ardindan ve yeni bir Roma Imparatorlugu yaratma emelini gerçeklestirmek üzere harcadigt boga çabayla aldigi Habegistan't iggal karari için söylenemezdi. Bu da bölgesel bir kavganm nasil dallanip budaklanabilecegini gösteren iyi bir örnekti. Almanya'ya karg1 yeni bir muhtemel müttefiki, sert bir dügmana· dänügtürme dügüncesiyle dehgete dügen Fransizlar için, Habegistan olayi tam bir felaketti; Cemiyetin ilkelerinin pek gäze batar biçimde çignenmesine izin vermek rahatsiz edici bir geydi; Mussölini'nin yaptigi güç denemesi de böyleydi (çünkü bir dahaki sefere kimbilir nereye saldiracakti); öte yandan Italya'yi Alman kampmm içine itmek de salt Realpoaçismdan litik bakildiginda korkunç bir .budalahk olurdu ama bu son hesabin idealist ingilizlerietkilemesi mümkün degildi."* Gene de Whitehall'un açmazi en azmdan bu kadar ciddiydi; çünkü Whitehall yalnizca italya'am, Cemiyetin ilkelerini kaba bir biçimde çignemesinden dolayi halk arasinda daha da yaygin olan huzursuzlukla ilgilenmek zorunda kalmamig, bunun yanmda, Batt'nm Akdeniz'deki bir kargagayla ugUzakdogu'da neler yapabilecegi konusunragmasi halinde, Japonya'nm da tasalanmak durumuna da gelmigti. Fransa, Italya ile yapdacak kavgamn Hitler'i Renanya içlerine çekebileceginden korkarken, Ïngilizler de bunun Japonya'yiAsya'nm daha içine dogru yaydmaya tegvik edecegindenkugku duyuyorlardi; bu äzellikle böyleydi, çünkü tam bu sirada Tokyo deniz anlagmalarini geçersiz say1p, sinirsiz bir filo geniëlemesine gitmek üzereydi.175 Daha genig dügünuldügünde, her ikisi de hakhydi; zorluk, genellikle oldugu gibi acil olan sorunu, daha uzun vadede söz konusu olabileceklerle bagdagtirmakti. Önce Fransizlarin korkulari dogru çikti. 1935 tarihinde Îngiliz·ve Fransizlarm Kuzeydogu Afrika'da Italya'nm lehine yeni bir toprak düzenlemesi önermeleri (Hoare-Laval Pakti), özellikle Ingiliz kamuoyunda moral açidan bir öfke patlamasma yol açti. Ancak Londra ve Paris hükümetieri, bu psikolojiye bir karyihk verme zorunlulugu ve özel olarak\ gitmemeleri gerektigine iligkin son derece mada italya ile niçin savaga kul stratejik ve ekonomik sebepler arasmda bocalaya dursunlar, Hitler askerden arinmig Renanya'nin yeniden iggali için emir vermeyi seçti (Mart 1936). Sirf askeri açidan bakildigmda, önemli bir darbe degildi bu; o siralar Fransa'nm Almanya'ya karsi bir taarruz saldirisinda bulunmasi hiç mümkün degildi, ayni gey Ingilizler için de imkânsizdi."6 Ancak Versailles sözlegmesinin böylece daha da güç kaybetmesi Lo-
-ve
404
i
I
l
Antlagmasinin tümden terk edilmesi- statükoyu degigtirmek için uluslararasi düzeyde kabul edilebilir ya da edilemez yolun ne oldugu gibi genel nitelikli bir sorun ortaya çikardi.. Önde gelen üyelerinin Mussolini'nin saldirganligini 1935-1936'daki durdurmaktaki baçarisizhklaoldukça gözden dugürmügtü; Cemiyeti Cemiyet, sözgelimi ÎspanyaÎç ri, Savagi ya da Japonya'mn1937'de Çin'eyaptigi açik saldirida ya çok ufak bir rol oynamig ya da hiç rolü olmamigti. Eger mevcut toprak dueninde yeniden yapilacak degigikliklerin önü alinacak ya da bunlar en azmdan güçlerin denetim altinda tutulacaksa, bu ancak mumkün oladevletler kargismdaki kararli hareketleriyle bilirdi. Ancak statükocularin hiçbiri için silaha sarilma tehditi pratik bir gibi görünmüyordu. ihtimal Gerçekten de fagist ülkeler daha yakolagirken (Mussolini'nin Roma-Berlin eksenini ilanmdan kisa bir süre sonra Kasim 1937'de Almanya ve Japonyakendi Comintern aleyhtari paktlarim imzalamiglardi), muhtemel rakipleri daha da kendi içlerine dönüyor ve birbirlerinden kopuyorlardi." Amerika, JaponlarinÇin'i iggalibombalanmasma içerledigi halde 1937 ylh, Rone ve U.S.S..Panay'in osevelt'in denizagiri bälgelerdeki meselelerde kesin önlemler almasi için, böyle bir geyi yapmak istemig otsa bile uygun bir yil degildi: Ekonomi yeni bir çöküntü yaylyor, kongre giderek daha sertlegen tarafsizlik yasalari çikariyordu. Roosevelt'in-tek yapabilecegi, eylem vaadinde bulunmadan kwama sözleri etmek oldugu için, uyguladigi politikalar ancak "Amerika'mn güvenirligi konusunda Ingiliz ve Fransiz kugkularmi güçlendirme egilimi göstermigtir.""6 Bundan oldukça farkh bir biçimde Stalin de ülke içi konulara agirhk veriyordu, çünkü yaptigi temizleme hareketleri ve göstermelik yargilamalar o siralar doruk noktasina çikmigti. lç savag sirasinda ispanya Cumhuriyetine ihtiyath bir biçimde yardim etmigti ama Batidaki pek çok kimsenin duyduklari hognutsuzlugun duyduklari hognutsuzluktan daha da büyük oldugunun ve Mihver ile açik bir çatigmaya sürüklenmenin son derece tehlikeli olacagimn da farkindaydt. Japonya'nm Uzakdogu'daki eylemleri ve Comintern aleyhtari paktm imzalanmasi, Stalin'i daha da ihtiyath yapti. Ancak, 1936-1937 yillarinda en kötü biçimde etkilenen güç, kugkusuz Fransa'ydt. 14,Fransiz ekonomisinin bel vermekte olugu ve politika sahnesinin kimi gözlemcilere ülkenin bir iç savaga yakm oldugunu dügündürecek kadar bölünmüglüguyle kalmiyordu; Fransa'nin Avrupa'daki kendi incelikli güvenlik sistemi de aldigi bir dizi yikici darbe sirasmda hemen tümüyle çäkmügtü. Almanlarin Renanya'y1 yeniden iggali, Fransa'nm Berlin'e baski uygulamak üzere hälâ söz konusu olabilecek taarruz eylemlerine geçme ihtimalini ortadan kaldirdi; ülke, tam carno
"statüko"cu
"revizyonist"
"kizilgämlekliler"den
"karagömlekliler"e
405
Fransiz Hava Kuvvetleri çagdisi kalmaya bagladigi bir sirada, Luftwaffe kargisinda tehlikeli bir zayifhk içindeydi ve Habeyistan olayi ile RomaBerlin ekseni, Italya'yi muhtemel bir müttefik konumundan çikararak ne yapacagi hiç bilinmez ve tehdit dolu bir dügmana dönügtürmustü; Belçika'mn tecrit durumuna çekilmesi, Fransa'nm kuzey simrlarinm saiçin mevcut planlarmi bozdu; bu boglugu kapamak üzere Mavunmasi ginot Hattmm genigletilmesi de (iginmaliyetinden dolayi) hiç mümkün degildi. Ispanya Îç Savagi, Fransa'mn gerisinde fagist, Mihver-yanhst bir devletin kurulmasi gibi korkunç bir ihtimal yaratmigti; Dogu Avrupa'da da Yugoslavya, Ïtalya'ya yaklagmak için dümen kiriyor ve Küçük " Entente can çekipiyor görünüyordu Bu iç karartici, neredeyse felç yaratan kogullarda, Büyuk Britanya'nin rolü son derece önemli hale geldi ve bu arada Neville Chamberlain bagbakan clarak Baldwin'in yerine geçti (Mayis 1937). Ülkesinin ekonomik ve stratejik yönden tehlikede olmasindan kaygi duyan ve kigi olarak savag ihtimali kargismda dehgete dügen Chamberlain, Avrupa'da gelecekte dogabilecek her türlü bunahmi, diktatörlerin gikâyetlerini gidermek üzere önerilerde bulunarak savugturmaya kararhydi. Sovyetler Birligi'nden kugku duyan, Roosevelt'in kalabahgi"ni küçük gären, Fransa'mn karigik bir uyugmazlik ve hareketsizlik diplomasisi diye gärdügü tutumuna sinirlenen ve Cemiyeti tümüyle etkisiz sayan ÏngilizBagbakam, yatiçtirma- yöntemiyle kalici barig saglamak üzere kendi stratejisini baglatti. Londra, bundan önce bile Berlin'e ticaret ödünlerden söz etmigti, Chamberlain'in katkisi, ve sämürgeler alaninda toprak bizzat Avrupa'da degigiklikleri üzerinde dügünmeye istekli olarak bu süreci hizlandirmak oldu. Chamberlain, ayni zamanda ve sirf en büyük tehlikeyi Almanya olarak gördügü için, Mihverden koparabilme umuduyla Îtalya ile olan iligkileri de iyileptirme hevesindeydi."° Bunlaalla, Chamberlain'in rm hepsi, mutlaka tartigmalar doguracakti digigleri bakaninin (Eden) 1938 baglarmda istifasina, ülke içinde sayilan az ama buyümekte olan yatigtirma aleyhtari kimselerin electirilerine yol açmig ve Washington ile Moskova'mn kugkularñu çogaltmigti-- öte yandan gu da öne sürülebilirdi ki, geçmig diplomasi tarihi içindeki pek çok atilgan hareket de tartigilabilir nitelikteydi. Chamberlain'in stratejisinde bulunan ve Avrupa'da bazi kimselerin anladigi ama çogunlušun anlamadigi gerçek kusur, Hitler'in temelde yatigtirilamaz olugu ve ufak çaph düzenlemelerin tek bagina hiçbir zaman saglayamayacagi yeni bir toprak düzeni olugturma konusundaki kararhgiydi. Bu sonuç 1939'a, daha dogrusu 1940-1941'e gelindiginde açiga çikmigti ama, bir bunahm yih olan 1938'de ne Ingiliz ne de Fransiz hükümeti için açikti. Avusturya'nm o yihn baharinda almmasi, Hitler'in önceden haber vermeden hareket etmekten hoglandigmi gösteren tatsiz bir "olumlu"
"laf
-inter
'
406
I
I
örnekti, ancak insan Almanya'mn Almanla birleçtirilmesi ilkesine gerçekten kargi çikabilir miydi? Bu durum, olsa olsa, Chamberlain'in Çebunahkoslovakya'da bulunan Almanca konugan azmhk sorununun, egišin geçirmeden güçleri ätesine egigine getirip, çözümbu mm savagm lenmesi gerektigi görügünü güçlendirmigti. Sudetenland sorununun, çok daha çekigmeli bir sorun oldugu kabul edilmeliydi -Çekoslovakya'mn düzeyde güvence altina alman egemenlik haklari vardi da uluslararasi güçlerin Hitler'i tatmin etme istekleri artik olumlu ideallerden ve ok olumsuz, bencil korkularm etkisine girmig görünüyordu- ama gerçek çuydu ki Führer o siralar savaga hazir tek liderdi ve Münih sirasmda kopardiši ödünlerin Çekleriperiçan etme ihtimalini ortadan kaldirHer zaman oldugu gibi, bir Büyük mig olmasi onu sinirlendiriyordu. Güç Savagi için iki taraf gerekiyordu; 1938'de ise Hitler'e rakip olmaya istekli kimse yoktu." Batida, savag için politikacilarda ve halkta bir istek bulunmadigmadina savagsalardi ne olurdan, eger ingiltere ve Fransa, Çekoslovakya du diye uzun süredir yapilan tartigmaya girmek pek anlamh görünmemektedir; ancak guna da igaret etmek gerekir ki askeri denge, yatigtirma politikasmi hos gästermeye çahyan çegitli kimselerin ileri sürdügü kadar, Almanya'nin lehinde degildi." Ancak, bu dengenin Münih Söz.batih
Hitler'den yana _daha da bozuldugu bellidir. Çekoslovakya'nm Mart 1939'da önemli bit orta siklet Avrupa gücü olarak saf digi birakilmasi, Almanlarm Çek silahlarim, fabrikalarmi ve hammaddelerini ellerine geçirigi ve Stalin'in bati karpsmdaki kugkulanÎngilizlerin silah veriminde oldukça büyük artiplar saglamn artmasi; malari, daha yakm Ingiliz-Fransiz askeri igbirligi ya da Ingiltere'de ve dominyonlardaki kamuoyunun Hitler'e kargi çikilmasmdan yana kaymasi gibi Londra ve Paris'in lehine içleyen etkenlere agir basti. Bunun yam sira, Chamberlain Italya'yi Mihverden koparmayi (Ocak 1939) ya da Îtalya'nin Balkanlar'daki saldirganligmi änlemeyi bagaramadi -- gene de Mussolini kendine özgü acil sebeplerle, benzeri Alman diktatörunun yamnda batih uluslara kargt hemen bir Büyük Güç Savagma girecek de-
legmesinin ardmdan
gildi.
Böylece, Hitler 1939. baharmm sonlarmda Polonya'ya baski uygulamaya bigladtgi zaman, çatigmadan kaçinma ihtimali önceki yildan daha azdi savagm çikmasi halinde, bir Ingiliz-Fransiz zaferinin gelme ihtimali ise çok daha azdi. Almanya'nm 1939 Martmda kalan" ilhaki devletini bir Arnavutluk'a Ïtalya'mn ve ay Çekoslovakya sonra girmesi, demokrasilerin "Hitler'in durdurulmasi" için artan kamu baskisi altmda Polonya'ya, Yunanistan'a, Romanya'ya ve Türkiye'ye güvence vermelerine yol açmig ve böylece Bati Avrupa, Dogu Avrupa'nm kaderine, en azmdan Îngilizlerino güne kadar hiç dügünmedikleri ölçüde -
"geriye
407
baglanmigti. Gene de batili ülkeler Polonya'ya dogrudan yardim edemiFransiz Ordusunun stratejik savunmaya geçtigi ve Îngilizlerin kaynaklarmin buyük bir bölümünü, ülke içindeki hava korunaklarimn iyileptirilmesine ayirdiklari bir sirada yapilacak her turlü dolayli yardim da ufak çapli olmak zorundaydi. Polonya'ya verilebilecek tek dogrudan yardim dogudan gelmeliydi ve Chamberlain Hükümeti Moskova'yla yapilacak anlagmalar konusunda ne kadar isteksiz ise, Polonyalilar da kizil ordunun topraklarma girmesine o kadar kargiydilar. Stalin'in her geyi bastiran kaygisi, zaman kazaamak ve bir savaçtan kaçinmak, Hit1er'in istegi ise Polonya'yi biraksmlar diye batili uluslar üzerindeki baskiyi artirmak oldugu için, her iki diktatör de, ideolojik ayrihklari ne olursa olsun, Varçova'mn aleyhine bir konusuna maddeci bir ilgi duyuyorlardi. Molotov-Ribbentrop Paktom gok yaratan ilani (23 Agustos 1939), Almanya'mn stratejik konumunu güçlendirmekle kalmadi, Polonya yüzünden yapilacak bir savagi hemen hemen kaçinilpolitikasi Londra ve Paris için semaz hale getirdi. Bu kez çilebilecek bir yol degildi, ekonomik ve askeri kogullar, bir' Büyük Güç çatigmasmdan kaçmma geregine (belkiönceki yllara göre daha da çok) igaret etseler bile "' Böylece ikinci Dünya Savagi patlak verdiginde, Ingiltere Fransa ve kendilerini bir kez daha Almanya'nm kargisinda buldular ve 1914'deki gibi Ïngiftere Man¢m ötesine bir. kuvvet yollarken, Ingiliz-Fransiz donanmalari da denizden ablukaya bagladilar.'"' Ancak bu savagin stratejik çizgileri pek çok bagka yönden öncekinden oldukça farkhydi ve Müttefikler için sakincalarla doluydu. Söz konusu olan yalnizca bir dogucephesinin bulunmayiçi degildi; Berlin ve Moskova arasmda Polonya'nm bölünmesi için yapilan politik anlagma, ticari düzenlemeler de getirmig, bäylece Rusya'dan giderek artan miktarlarda akan hammaddeler ablukamn Alman ekonomisi üzerinde yapabilecegi etkileri sürekli olarak änlemigti. Savagm ilk yihnda Almanya'daki petrol ve bagka hammadde stoklarmin hâlâ kayg1 verecek ölçüde az oldugu dogruydu, ancak aslmin yerine geçecek yapay maddeler üretimi, Isveç kaynakli demir cevheri ve Rusya'dan artarak gelen harp malzemeleri açigin kapatilmasma yardimci oldu. Buna ek olarak, Müttefiklerin bati cephesindeki hareketsizligi yüzünden, Almanlarin elindeki petrol ve mühimmat 3 üzerinde hemen hiç baski bulunmuyordu. Son olarak da, bu kez Almanya'nin 1914-1918 savagi sirasinda Avusturya-Macaristan gibi desteklemek zorunda kaldigi ve kendisine yük olan müttefikleri yoktu. Italya çatigmaya 1939 Eylülünde katilmig olsaydi, bu ülkenin kendi ekonomik eksiklikleri Reich'in cihz malzeme kaynaklari uzerine agiri yük. bir bindirebilirdi ve Almanlarm 1940'taki bati saldirilari gansmi belki de bozabilirdi. Kugkusuz Italya'mnkatihmi, Ingiliz ve Fransizlarin yorlardi;
"pazarhk"
"yatigtirma"
408
I
,
·
Akdeniz'deki konumlanm da karmagik hale getirebilirdi ama bu, belki de büyük ölçüde olmazdi; Roma'nm tarafsizligi, Almanya'nin ticareti için yararli bir geçit olugturmugtu iyte Berlin'deki pek çok planlamactnin Mussolini'nin kenarda kalmasmi dilemeleri bu yüzdendi." "Uydurma Sava Almanya'nm ekonomik yönden görebilecegi zararlar için bir sinav olusturmazken, Almanya'nm Wehrmacht'm epey ulusal strateji unsurlarmi geligtirüstün durumda bulundugu birtakim mesine imkân saglamigtir yani harekât doktrini, smiflarin karma olarak kullammi, taktik hava gucü, merkezilikten uzak taarruz savagi. Özellikle Polonya seferi, Yildirim Harbinin sonuç verici etkisini dogrulamig, bir-iki zayif noktayi açiga çikarmig (böylecebunlar düzeltilebilmig) ve Almanlarin hizh, baskin taarruzlari, hava gücü ve zirhh gücün dogru bir biçimde bir noktaya yagilmasi yoluyla, dügmanlarmi ezebileceklerine olan güvenlerine güç katmigtir. Ayni gey bir kez daha Danimarka ve Hollanda'nm hizla istilasi sirasinda rahatça sergilenmig, ancak cografi kogullar Alman panzer tümenlerinin Norveç'e girmelerine etkisine açik vermemig hale getirmigtir; ve Îngiliz deniz gücünün izin böylece bu sefer, Luftwaffe üstünluk kuruncaya kadar bir süre için yüzeysel nitelikli kalmigtir. Ama Alman askeri doktrininin ve harekât taktik yeteneginin üstünlügünú gösteren en iyi örnek, 1940 Mayis-Haziranmdaki Fransa seferi olmugtu; burada daha genig, ancak teykilatlanmalari daha zay1f olan Müttefik piyade ve zirhh kuvvetleri, Guderian'in tank ve motorize piyade gruplan tarafmdan periçan edildi. Bu kargilagmalarm hepsinde·saldiran tarafm epey büyük bir hava üstünlügü bulunuyordu. Böylece hiçbir tarafm yeni savag kogullariyla bag etme konusunda pek bir beceri sergileyemedikleri 1914-1916 savaglarmm aksine, açiga çikarmig ve bun1940 yihndaki seferler Almanlarm avantajlarini vadede ugrayabilecegi ekonomik zararlari engellar Almanya'nin uzun -
",
-
liyor görünmügtür.'" Dahasi,
Alman sava; ulaymakla,¯elinde
mekanizmasi
1939-1940'ta bu kadar kesin bulunan petrol ve hammadde kaynaklarini büyuk ölçüde artirdi. Almanya yenilgiye ugrattigi dügman ülkeleri bol bol yagmalama imkânma kavugmakla (vebu yagmalamayi gerçekleçtirmekle!) kalmadi, Fransa'nin saf digi edilmesi ve ingiltere'nin büyük bir askeri sefer baglatacak güce -sahip olmadigimn açiga çikmasi sayesinde de, Wehrmacht'm gerçeklegtirdigi yaygin seferler boyunca stoklarda ciddi bir tükenig olmadi. Ispanya'daki hammaddelere ulagmak için kara üzerinden bir hat olugturulmug, Isveç'teki cevherler Müttefik seferlerine kargi artik güvenli hale gelmigti ve Hitler'in hizla kazandigi zaferler kargismda. gizli bir dehçete dügen Rusya ise harp malzemelerini artiriyordu. Bu kopullar altinda, Fransa tam çäkmekteyken Ïtalya'nm savaga girmesi, bagka bir durumda yaratabilecegi ekonomik sikmtiyi yaratmazaferlere
I
I
409
---...-li
imil
lillin
i
imilom
I
li
-
-9
e
li
9-
a
.
•
••III,I
I
II
=I
•h
.
.• I
I
di -- aslinda, Îtalya'nm katihmi, Îngiltere'ninkaynaklarim Avrupa'dan Yakindogu'ya yörieltmesine de yol açm1ç, oysa italya'nm gagkmhk uyandiracak kadar bagarisiz seferleri, bu ülkenin 1930'lu yillar boyunca gäzlerde nasil boguna büyütüldügünü ortaya koymuytur. Savag yalnizca bu üç taraf arasinda sürseydi ne kadar uzardi, bunu säylemek zordur. Churchill önderligindeki Britanya Împaratorlugu, mücadeleye devam kararmdaydi ve büyük sayilardaki insan ve büyük miktarlardaki harp malzemesi kaynaklarmi seferber etmekteydi sözgelimi, 1940'ta hem uçak hem tank üretiminde Almanya'yi geçmiçti " Ìngiltere'nin kendi elindeki altin ve dolar, o siralar Amerika'dan alman ikmal maddelerini kargilamak için yetersizdi; ama Roosevelt zararh olan tarafsizlik yasalanm bozmayi ve kongreyi Îngiltere'yi desteklemenin ülkenin kendi güvenlik çikarlari için oldugu koriusunda ikna etmeyi bagariyordu destekleme yollari ödünç verme-kiralama, kargihgi destroyerler" anlagmasi, konvoy korumasi vb. idi.1" Ortaya çikan genel sonaç, savagan iki büyük tarafi birbirlerine kesin bir zarar veremeyecek bir durumda birakmak oldu. Britanya Savagi, Almanlarm Mang'i geçerek Ìngiltere'yi istilalarini imkânsiz hale getirmisse, kara kuvvetleri arasindaki egitsizlik de Ingiliz Ordusunun kara Avrupa'sina giriçini olmayacak bir iq yapmigti. Bombardiman uçaklarmm Almanya'ya düzenledikleri akolar, Ingilizlerinmorali açismdan yararhydi ama bu agamada verdikleri gerçek zarar pek azdi. Kuzey Atlantik'e ara sira yapilan akinlara ragmen, Alman su üstü filosu kralhk donanmasimn kargisina çikacak durumda degildi; öte yandan, Doenitz'in yeni taktikleri ve filoya eklenen gemiler yüzünden, denizalti seferleri her zamanki gibi tehlikeliydi. Britanya Ïmparatorluk kuvvetleri Kuzey Afrika, Somali ve Habeele geçirirken zorlanmadilar gistan'da Italyanlarm tuttugu mevkileri Rommel'in Afrika Korps'u ya da Yunanistan'a Alman istila kuvama vetlerince uygulanan tahrip savagi ile baça çikmak son derece güç bir iëti. Böylece Avrupa savagi" diye nitelendirilen savagin ikinci yilinm belirgin özelligi, ganh kargilaµnalar ve fetihler yerine savunma zaferleri ve ufak çaph kazançlar olmustur.'" O halde, Hitler'in Haziran 1941'de Rusya'yi istila için aldigi ve savagin kaderini belirleyen kararin çatigmayi tüm boyutlariyla degigtirmesi kaçmilmazdi. Bunun stratejik açadan anlami, Almanya'nm artik çegitli cephelerde savagmak zorunda olmasi ve böylece 1914-1917'deki açbu, filolari bati, dogu ve Akdeniz arasmda mazina geri dönmesiydi seyrek düzende yayilan Luftwaffe'ye özellikle agir bir yük getirmigti. Bu durum, Britanya imparatorlugunun Ortadogu'daki konumunun -Hitler buraya Barbaros Harekâtinda kullanilan asker ve uçaklarin dörtte birini gönderseydi, hiç kugkusuz onlari silip geçerdi- Îngiliz Adalari gibi, ilerideki bir dugman kargi taarruzu için baglangiç noktasi olarak kalma-
"üsler
-
"son
-
I
410
I
I
sina yol açti. En önemlisi de Rusya'nm yüzlerce mil derinligine yapilan seferin cografi açidan genigligi ve lojistik gereklerinin Wehrmacht'm en büyük avantajim bozmasiydi: Kendi ikmal maddeleri täkenip, savag agirlagma olmadan änce, smirh bir bälge içinde yapimekanizmasinda lan baskm saldirilariyla dügmam bunaltma yetenegi. Almanya'nin ve müttefiklerinin 1941 Haziraninda bir araya getirdikleri muazzam cephe hatti gücunün aksine, destek ve izleme kaynaklari, özellikle de kötü karayolu sistemi yüzünden en alt düzeydeydi; kig harbi hesaba katilmamigti, çünkü mücadelenin üç ay içinde sona erecegi varsayilmigti; Almanlarm 1941'deki uçak üretimi, degil Birlegik Devletlerinkinden, ingiltere ya da Rusya'mn üretiminden bile epey dügùktü. Wehrmacht, Rusya'dan daha az tanka sahipti, petrol ve mühimmat kaynaklari. da seferin genigligi yüzünden hizla azaliyordu."" Wehrmacht'm savag alam üzerinde gagkinhk yaratacak kadar bagarih oldugu zamanlarda bile olan saldiri verdigi Stalin'in yaklagmakta yayilkargismda beceriksizce ma emri, Almanlarm savagm ilk därt ayinda üç milyon Rus'u öldürmelerine ya da esir almalarina imkân vermigti- bu bagari, tek bagma sorunu çözemedi. Rusya dehget verici insan ve araç-gereç kaybina ugrayip bir milyon milkarelik topragi dügmana terk ediyor ama gene de yenilmiyordu; ülkenin olaganüstü zengin rezervleri yüzünden Moskova=nm, hatta stalin'inkendisinin bile ele geçirilmesi -Ruslari teslim olmak zorunda birakmayabilirdi. Özetle,bu simrsiz bir savagti ve tum etkileyici bagarilarina ragmen, ÜçùncüReich bu tür bir savag yapmak için gerekli özelliklerle donatilmig degildi. Rusya, Moskova kapilarina dayanan Alman Ordusu ve Arahk 1941'de JaponlarmSibirya'ya yapacagi agir bir saldiri kargisinda hâlâ ayakta kalabilir miydi, bu tümüyle ayri bir konu, üzerinde fikir yürütmesi çok çekici ve oevaplandirilmasi mümkün olmayan bir sorudur. Japonya, Almanya ve Îtalya ile Üçlü Pakti (Eylül 1940) ve Sovyetler Birligi ile daha sonraki (Nisan 1941) tarafsizhk anlagmasun imzalarken, güneydeki kendi yayihgina aširhk verip, SSCB'yi engellemek istiyordu; Almanlarm Moskova'ya yürüdükleri haberi üzerine Tokyo'daki pek çok kipiye Ruslarla yeni bir savag çekici geldi. Japon Ordusu gerçekten de güneydeki harekäta razi olmak yerine Asya'daki geleneksel kompusuna saldirsaydi, Roosevelt'in Amerikan halkmi bu tür bir savaga tam anlamiyla girmeye razi etmesi gene zor olur ve Îngilizlerin Ruslara Uzakdoyapabilecekleri yardim gu'da (egeryalmzca Churchill bu çatigmaya girseydi) en alt düzeyde kahrdi. Stalin, bu iki-cepheli korkunç senaryo ile Alman taarruzunun kargi kargiya kalmak yerine, 1941'in sonlarmda gucünü kesmeye, sonra da geriletmeye yardimci olmak üzere iyi egitimli, kiga dayamkli tümenlerini Sibirya'dan çekmeyi bagardi." Ama Tokyo'nun gözüyle bakildigmda güneye dogru yayilma karari tümüyle man-ve
411
tikhydi. Bati'mn, Japonya'ylaolan ticarete ambargo koymasi ve (Tokyo'nun Fransiz Çinhindiniele geçirmesinden sonra) Temmuz 1914'te Japonya'ninvarligmi dondurmasi yüzünden, hem ordu, hem donanma, eger Amerika'nin politik taleplerine oyun egmezier, ya da Güneydogu Asya'daki petrol ve hammadde kaynaklarmi ele geçirmeye kalkismazlarsa, birkaç ay gibi kisa bir zaman içinde ekonomik yikima ušrayacaklarim iyice anladilar. Böylece 1941 Temmuzundan sonra Rusya'yla bir kuzey sava i hemen hemen imkânsiz, güney harekâti da hemen hemen kaçmilmaz hale geldi - ama JaponyaBorneo'yu, Malaya'yi ve Hollanda'nin Dogu Hint Adalarini kendi kendine ikram ederken Amerikalilarin kenarda durup bakacaklari hiç dügünülmediginden, Amerikahlarm Bati Pasifik'teki askeri tesislerinin Pear Harbor'daki filo üslerininde icabma bakmak gerekiyordu. Sirf "Çin Olayi"nin hizmi kesrnemek için, Japon generaller adini hemen hiç duymadiklari hedeflere kargi, ülkelerinden binlerce mil uzakta yapilan genig çaph harekâti desteklemek zorunda kaldilar." 1941 Arahgi, artik global bir nitelik almig olan savag içinde ikinci önemli dönüm noktasmi olugturdu. Bu ayda Ruslarin Moskova dolaylarindaki kargi saldirilari Yildirim Harbinin en azindan burada bagarisiz oldugunu dogruluyordu. Ve Pasifik Savagi'nm ilk alti aymda Japonlarm insani afallatici bir suru bagarisi Müttefiklere agir darbeler indirse --ve
de, kaybedilen
topraklarm
hiçbiri (hatta
singapurve
Filipinler bile)
yüksek strateji açisindan hayati önem tagimiyordu. Çok daha önemli olan, Japonya'nm eylemleriydi; Hitler'in Birlegik Devletlere keyfi olarak yaptigi savag ilani ise dünyamn en güçlü ülkesini de nihayet çatigmano içine sokmuy oldu. Hiç kugkusuz, sanayi verimliligi tek bagina askeri yeterlik saglayamazdi Almanlarm harekât becerileri yüzünden insan sayisinm insan sayisi ile, dolar miktarrun dolar miktari ile kargilaçtir11masiyoluyla yapilan basit kryaslamalar aptalca görünüyordul94- ama Churchill'in sevgiyle Büyük Ititfak diye niteledigi ittifak, malzeme açisindan Mihvere äylesine üstündü ki ve verimlilik tabanlari Alman ve JaponSilahh Kuvvetlerinden öylesine uzaktaydi ki, fagist saldirganligma daha önce kargi gelenlerin sahip olmayi ümit edemeyecekleri kadar ezici bir askeri güç olugturacak kaynaklari ve imkänlart bulunuyordu. Gerçekten de, bir yil daha geçtikten sonra, de Tocqueville'in 1835'te iki kutuplu bir dünyamn dogacagina iligkin olarak yaptigi tahmin nihayet gerçeklegme noktasma gelmigti. -ve
412
'
l
VE EKONOMÏNÏN STRATEJÎ
BUGÜNÜVE
I
I I
I
I
I
I
(
YARINI
l
I-
I
I
ÎKÏ KUTUPLU
BÎR DÜNYADA ÎSTÎKRAR VE DEÖlSME 1943-1980
Churchill
ABD'ain savaya girdigi haberini almca açik açik sevinmigti hakli sebepleri de vardi. Daha sonra açikladigi gibi, "Hitler'in kaderi belli olmuçtu. Mussoli'nin kaderi belli olmugtu. Japonlara gelince, onlar da un ufak edileceklerdi. Geriye kalan, ezici kuvvetin dogru olarak kullammodan ibaretti.'" Ama bäylesine bir güven, Müttefikler tayer alan daha ihtiyatli kimselere, 1942 yih boyunca ve - rafindan 1943'ün ilk yarasina kadar, gäzü kara bir biçimde yanh; odaga yönelmig gibi gärünse gerektir. Pearl Harbor'dan sonraki alti ay boyunca Jacirit atarak, Avrupa sökuvvetleri Pasifik Güneydogu Asya'da ve pon mürge imparatorluklarim ylldirmiglar, Çin'i güneyden kuçatmiglar, Hindistan'a, Avustralya'ya ve Hawai'ye gözdagi vermiglerdi. Rus-Alman 1941-1942 kigi atlatilir atlatilmaz, Wehrmacht vahyice taarsavagmda, ruzlarina yeniden bagladi ve savagarak Kafkaslara dogru ilerledi; bununla hemen hemen ayni zamanda Kuzey Afrika'da Rommel yönetimi altindaki çok daha ufak- Alman kuvveti, iskenderiye'nin 55 mil yakmlakadar dayanmigti. Müttefik konvoylarina kargi yapilan denizalti rma saldirilari, her zamankinden daha äldürücü oluyor ve ticaret gemileri arasmda en büyük kayiplar 1943 baharmda veriliyordu; ama Îngiliz ve Amerikalilarin stratejik bombardiman yoluyla· Alman ekonomisine uyguladiklari arasmda
"kargi
abluka"
-
ulaçamiyor ve uçak mürettebatlari açiyordu. yol Mihver Güçlerinin kaderi, olmugsa da onlarm bunu bildiklerini gös-
amacina
can kayiplarma 1941 Arahšmdan sonra belli teren hemen hiçbir belirti yoktu. agir
"EZICI KUVVETÎN DOÖRU OLARAK KULLANIMI" Bununla birlikte, Churchill'in temel varsaytmi dogruydu. Çatigmaglobal bir sanm bir Avrupa savagi olmaktan çikarak gerçek anlamda 415
dönügmesi, Ïngiltere'nin kendi stratejik dengeleme hareketlerini karmagik hale getirmig olabilir -pek çok tarihçinin igaret ettigi gibi SinAkdeniz'deki haregapur, Ingilizlerin uçaklarmi ve egitimli tümenlerini ket alanina yigmalari sonucu kaybedilmigti2- ama savaga yeni giren taraflarm dogru dürüst seferber olmalarmdan sonra, genel kuvvetler dengesini toptan degigtirdi. Bu arada, Alman ve Japonsavag mekânizmalari fetihlerini hãlâ sûrdürebiliyorlardi; araama yayildikça, múttefiklerin liksiz olarak hazirladiklari kargi taarruzlara gögüs germe güçleri azalivaga
yordu. Bu ärneklerden
ilki Pasifik'te
gärüldü; Nimitz'in, uçak gemilerine bagli hava kuvveti, JaponlarinMercan Denizinin içlerine (Mayis 1942) ve Midway'e dogru (Haziran 1942) gerçeklegtirdikleri süpürücü taarruzun önünü kesmig ve donanma hava kuvvetlerinin uçsuz bucaksiz okyanus için ne ka
-
"hava
uzun zaman alacakti ama çözüm yolu, uzun menzilli Mustang avci uçaglylahizla geligtirilmekteydi; bu uçaklar ABD Hava Kuvvetlerinin bomDenizalu kurt sürüleri: Almanlaan düµnan gemi ve konvoylarim avlayan
IL Dünya Savapnda denizalalan. ç.n. -
416
gruplar
balinde ilerleyerek,
I
I
bardiman filolarina ilk kez 1943 Araligmda eglik etmiglerdi; birkaç ay daha geçtikten sonra Luftwaffe'nin, Üçüncü Reich'in askerlerinin, fabrikalarino ve sivil halkmin üzerindeki hava sahasmi savunma kapasiteölçüde zayiflamigtt.' si onarilamayacak Wehrmacht bagkomutanhgi için daha da kätü belirti, dogu cephesi boyunca
dengesinin degigmesiydi. Daha 1941 Agustosunda, iginin bitmekte 01gunudügünürken, General Halder, karamsarhk içinde Savag Günlü¯ne içini gäyle däküyordu: g avantaj
pek çok gözlemci Rusya'nin bir Büyük Güç olarak
Dügmano yaklagik 200 tümeni oldugunu hesapladik. Simdiden 360 bölük saymiç durumdayiz bizim ölçümüzde silahh taktik liderleri de zayif. Ama ve donarilmig degiller ve biz bir dúzinesini periç an etsek, Ruslar bir düzine daha ortaya çionlardan Zaman kariveriyorlar. yana igliyor, çünkü onlar kendi kaynaklarmin yakomdalar, biz ise kendi kaynaklarimizdan gitgide daha çok uzaklagiyoruz.' .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Böylesine toplu,
böylesine dügüncesizce ve vahgetle çarpigilan bir ölü ve yarah sayilari yanmda, Birinci Dünya Savagiyla ilgili bile hafif kalmaktadir. Almanlar, mücadelenin ilk beg ayinda 3 milyondan epey fazla Rus askerini öldürduklerini, yaraladiklarmi ya da esir aldiklarmi iddia ettiler." Ancak tam o siralarda Stalin ve Stavka, Moskova çevresindeki ilk kargi taarruzu planlarken kizil ordunun, sahl hâlâ 4,2 milyon askeri vardi, tank ve uçak sayisi açismra ordularinda dan da üstündü.' Kugkusuz, kizil ordu ne karada ne havada Almanlarin profesyonel ustaligiyla boy ölçügemezdi 1944'te bile Ruslar her Alman askerine kary beg ya da alti kayip veriyorlardi"ve o korkulu 1941-1942 kigi geçtikten sonra Hitler'in sava; mekânizmasi yeniden savagtaki toplamlar
-ta
bagliyor ve bu kez Stalingrad'a, oradan da felakete gidiyordu. Stalingrad'in ardtadan 1943 yazinda Wehrmacht bir deneme daha zirhh kuvvetlerini, Kursk'un kugatilmasi için bir araya getirerek yapip 17 panzer tümeni gibi inanilmaz bir toplama ulagti. Ancak IkinciDünya Savaginin en büyük tank savagi olan çarpigmada kizil ordu, 14 zirhli birlik ve 4.000 kadar araçla Almanlarm 2.700 aracina karyihk veriyordu. Sovyet tanklarinm sayisi bir hafta içinde yaridan apagi inmisti ama bu sirada onlar da Hitler'in Panzerarmee'sinin büyük bir bölümünü periçan etmigler ve Berlin'e kargi yapilacak amansiz kargi taarruz için hazir hale gelmiglerdi. Bu noktada, Müttefiklerin Italya'ya çiktiklari haberi Hitler'e sürekli bir yikim olan savastan çekilmek için bahane oldu ve Reich'm dügmanlarrim çemberi ne derece daralttiklarini da dogruladi. taarruzuna
417
kuvvetin dogru olarak kullamO halde, tum bunlar yalnizca miydi? ekonomik mi" ki, güç 1939-1945 yillarmm mekaniQurascaçiktir toplu savagmda bile hiçbir zaman tek etki degildi; Clausewitz'in ze olmuy ekonominin sözleri bagka bir ifade kullanilarak aktarilirsa, savaçla olan ustahginm eskrim sanatiyla olan apagi iligkisiyle iligkisi, kiliç yapimcismm yukari ayni geydi. Alman ve Japonliderlerinin 1941'den sonra kendilerine pahahya mal olan ciddi politik ve stratejik hatalari nerelerde yaptiklabu rmi gösteren fazlasiyla örnek vardi. Almanlar söz konusu oldugunda hatalar, Kuzey Afrika'ya 1943'ün baglarmda, tam onlarm esir almmalari için uygun olan bir sirada, takviye kuvvetler akitmak gibi oldukça ufak çaph kararlardan, SSCB'deki Ukrayna kökenli ve Rus olmayan bagka azinhklara kargi insani dehgete dügurecek kadar aptalca ve canice olan Stalinci baskidan kurtulduklari davraniglara uzamyordu; bu azinhklarm için duyduklart sevinç, Nazi mezalimini yagaymcaya kadar sürmügtur. Hatalar Enigma gifrelerinin hiçbir zaman çözulemeXecegi varsayimindaki küstahhktan, Alman kadinlarin mühimmat fabrikalarinda çahemalarina kargi çikan ideolojik önyargiya kadar uzaniyordu; oysa Almanya'mn tüm dügmanlari büyük ölçüde dokunulmamig olan bu iggücü kaynagmi seve seve kullandilar. Bunlara bizzat ordunun üst kademelerindeki rekabet de ekleniyor ve orduyu, Hitler'in Stalingrad ve Kursk örnegindeki gibi agiri iddiaci taarruzlar baglatmak için drydugu ta km istege direnme konurakip sunda etkisiz birakiyorlardi. Her geyden çok da, bilim adamlarmm bakanhklar ve alt imparatorluklarca (ordu, SS, Gauleiter, ekonomi bakargaça" diye niteledikleri bir durum vardi; kanligi) yaratilan strateji" denen stratejinin gekillendirilmesiyerlerde ve bu bagka ne imkân vermek bir yana, kaynaklarm tutarh bir biçimde degerlendirilmesini ve ayrilmasim bile engelliyordu. Bütün bunlar sava; yönetmek için tutulacak ciddi bir yol degildi." Japonlarinyaptiklari stratejik hatalar bu kadar kötä olmadigi ve amaçlara daha az zarar veren sonuçlar dogurduklari halde, gene de çagirticiydi. Japonya,ordunun etkisinin agir bastigi bir stratejisi yürüttügü için, Pasifik ve Güneydogu Asya'daki harekäti kullanabilecegi en az kuvvetle gerçekleptirmigti Mançurya'daki 13, Çin'deki22 tümene kargihk, yalnizca 11 túmen. Orta Pasifik'teki Amerikan kargi taarruzu·bagladigi zaman bile Japonya'nmbu bölgeye gänderdigi takviyà asker ve hava kuvvetleri fazlasiyla gecikmig ve fazlastyla ufak kalmisti için ayrilan de 1943-1944 tarihli büyük çapli Çin taarruzlari kaynaklarla kiyaslanirsa. Ne gariptir ki, Nimitz'in kuvvetleri 1945 baglarmda Japonya'yitehdit eder, Japon kentleri havadan yok edilirken, Çin'dehâlâ 1 milyon, Mançurya'da da 780.000 dolayinda asker vardi,Amerikahlarm yürüttügü denizalti savaglarmm etkili olmasindan dolayi bunlar artik geri çekilemiyorlardi. "ezici
"poliktatik
"yüksek
"kara"
-
-äzellikle
418
M
ç1eran
Fethedilen
Topraklar
Tarafsazlar Müttehk
.
Güçler
YA nue.uw
-
-asse
RP
+
:÷:
am.
H::+*e-:ent;÷:+;÷;÷N EGB:
:
e cox
6:::5½¤:+;+;÷
HAZAR o:m.
FN.giframis‡¾ m•s mur ras a m som.mmta±÷±a ro granimouemmitgelt es -wa
4¾aw t¥±¥±*Phy2im
er
-
-k
.
FRANSIZ KUZEY AFRiK ASI
.Ÿ
I II I I
i
Ancak JaponyaÎmparatorluk Donanmasi da elegtirilerden paymi almalidir. Midway gibi anahtar nitelikli savaglarm harekât açismdan yönetimi hatalarla doluydu; ama uçak gemileri Pasifik savagmda üstünlüklerini ortaya koyarlarken bile, Yamato'nun ölümünden sonra pek çok Japon Amirali savaç gemilerine bagli kaldilar ve ikinci Trushima savagi yapmak böyle oldugunu, 1944 tarihli için firsat kollamayi sürdürdüler Leyte Körfezi harekâti ile, daha da simgesel bir biçimde, Yamato'nun yaptigi tek yönlü intihar yolculugu ortaya koymuytur. Muazzam torpidolara -bunun
dügmamn ulagtirma hatlarma kargi kullam1mak yerine, savag filosu için kesif görevinde ya da kugatma altmdaki ada garnizonlarma ikmal maddeleri tagmmasmda kullanilarak ziyan ediliyordu. Buna kargi donanma, kendi ticaret filosunu korumayi bagaramiyor ve konvoy sistemleri, denizalti savunma teknikleri, refakat uçak gemileri ve arayici-vurucu gruplar geligtirme konusunda oldukça geri kahyordu; oysa Japonya ithal malzemelere ingiltere'den bile daha çok bagimhydi." Donanmamn, dev Yamato-simfi tekneler için kaynak ayirirken, 1941-1943 arasinda hiçbir destroyer refakat gemisi yapmamasi; bu savag gemisi saplantisinm bir belirtisiydi- buna kargilik, Amerikahlann bu tür 331 gemileri vardi.'" Japonyaayni zamanda istihbarat teykilatlari, gifreler ve kripto açicdarm savagim da hepten kaybetti." Tüm bunlarin Büyük Dogu Asya Ortak Zenginlik Alanmm korunmasma olan yaran, Almanlarm igledikleri hatalarm Bin Yillik Reich'm surdürulmesine sagladigi yarar kadardi. Surastaçiktir ki, bu hatalari (iktisatçilarmzarif olmayan deyimini kullamrsak) birakma" yoluna giderek bu tür budalahklar önlenseydi, Mihver Güçlerinin durumu ne olurdu sorusunun cevabmi bulmak mümkün degildir. Ancak Müttefikler de ayni älçüde ciddi nitelikli olan stratejik ve politik hatalar iglemedikçe, bu úlkelerin sahip oldugu verimlilik ustünlügüonlan, uzun vadede nasil baçanya gätürmezdi, bunu dügünmek de zordur. Surasibellidir ki Almanlarm 1941 Arahšmdaki Moskova iggalleri bagariya ulagsaydi, böyle bir gey Rusya'nm savag ça.basina (ve Stalin rejimine) zarar verirdi; ama kaderleri yalmzca yok edilmek olacagma göre, SSCB halki hemen oracikta teslim olacak miydi hem de binlerce mil doguda hâlâ genig üretim ve askeri rezervleri varken Barbaros Harekânmn verdigi ekonomik kayiplara ragmen mi kömür üretimi yüzde 57, pik demir yüzde 68 dügmuçtiP'- guna. dg igaret etmek yerinde olur ki, Rusya 1941'de Almanya'dan 4000 adet, 1942'de de 10.000 adet daha çok uçak üretmig ve bu üretim, Almanlann üç cephesine kargihk tek bir cephe için yapilmigt1." Kizil ordu asker, tank, top ve uçak sayilan bakimindan giderek daha üstün duruma geldigi için, çatigmanm ikinci yilmda (kendiaskerlerinin ödedigi dehget verici bedele ragmen), fiilen beg ya da altiya bir oramnda verilen kaylplan olan Almanlarm üzerine hâlâ gidebilikaldirabiliyor ve zayiflamakta sahip
Japondenizaltilari,
"digarida
-
--sözgeli-
420
I
I I
yordu. 1945 baglarina gelindiginde yalmzca Belorusya ve Ukrayna cephelerinde bile "Sovyet üstünlügü hem kesin hem de ürküntü verecek kadardi; Almanlarm insan gücünün beg katini, zichli kuvvetlerinin beg katini, toplarmm yedi katmdan daha fazlasini,hava gücunün de 17 katmi bulan bir üstünlük."" Bundan birkaç ay önce Fransa'daki Ingiliz-Arnerikan kuvvetleri bakimindan 20'ye 1 ve uçak bakimmdan 25'e 1 gibi etkili bir üsünlük"e" sahip olduklarma göre, çaçkmhk verici olan Almanlarin bu ltadar uzun bir süre bu kadar bagarih olmalaridir; 1944'ün sonunda bile, tipki 1918 Eylülünde oldugu gibi iggal ettikleri topraklar hâlâ Reich'm alan simrlari içinde topraklarmdan daha genigti. Assavagm bagindaki yer keri tarihçiler bu soruya verdikleri kargilikta hemen hemen agizbirligi etmektedirler: Almanlarin, esneklige ve muharebe meydani düzeyindemerolmayan keziyetçi karar alma uygulamasma agirhk veren harekat doktrininin, Ingilizierin ihtiyath, ölçüp biçerek planlamp, dikkatle uygulanan taktiklerinden, Ruslarm kanli tam cephe hücumlarmdan ve Amerikalilarm cogkulu ama profesyoneke olmayan ileri hücumlarindan çok daha üssimflar" deneyimi, hertün oldušu ortaya çikmigti; Almanlarin kesinkinden üstündü ve savagm son yilmda bile hem kurmay subaylari, hem astsubaylari çaplari ve egitimleri bakimindan son derece üstünduler. "tank
"karma
Ancak, bugün Almanlarin harekât .performansi kargisinda duyduguher yeni kitapla" artmakta oldugunu gördügümüz hayranhk, Berlin'in Tokyo gibi fazla açilmig oldugu gerçegini gözlerden saklamamahdir. General Jodl'untahminine göre 1943 Kasimmda, dogu cephesi üzerinde 3,9 milyon Alman (toputopu 283.000 kadar Mihver müttefiki askerle birlikte), 5,5 milyon Rus'u tutmaya çahgiyordu. Bundan ayri olarak Finlandiya'da 177.000 Alman askeri vardi ve Norveç ile Danimarka'ya 483.000 asker yerleptirilmigti. Fransa ve Belçika'da ise 1.370.000 asker daha Balkanlar'da kipilik bir iggal kuvveti bulunuyordu. Hitler=in ordulabagli durumdaydi, Italya'da da 412.000 asker vardi. enine cephede boyuna dagilmigti ve her ri Avrupa'nm sayi ve donanim yönünden dügmanlarmdan geri kahyorlardi."" Aym gey, Burma'dan Aleutia Adalarina kadar Uzakdogu'nun her yamna seyrek bir biçimde yayilmig olan Japon tümenleri için de söylenebilirdi. gidigini degigtiren" çarpigmalarda bile inGörünüge göre, san, eger Müttefikler yerine Mihver güç1eri zafere ulagmig olsalardi, bu durum nihai sonucu ancak ertelemig olmaz miydi, diye dügünüyor. Sözgelimi Nimitz Midway'de birden çok uçak gemisi kaybetmiç olsaydi, bunlarin yerini ayni yll üç yeni filo uçak gemisi, üç hafif filo uçak gemisi ve beg refakat gemisi; 1943'te beg filo uçak gemisi, alti hafif uçak gemisi ve 25 refakat gemisi; 1944'te de alti filo uçak gemisi ve 35 refakat gemisi alacakti." Bunun gibi, Atlantik Savagmin kritik yillarinda Mütmuz ve çikan
"612.000
.
"savagm
421
.
.
tefikler 1942 yilmda 8,3 milyon tonajlik, 1943'te de 4 milyon tonajlik gemi kaybettiler; - ama bu korkunç kayiplar Müttefiklerin 1942'de 7 milyon tonajlik, 1943'te de 9 milyon tonajhk yeni ticaret gemilerini denize indirmeleriyle giderilmig oldu. Bunun baghca sebebi, Amerikan gemi yapimi verimindeki inamlmaz patlayisti; bu sayede daha 1942 yilimn ortalannda denize yeni gemiler indirme içIemleri, Alman denizaltilarinm bu gemileri batirabileceklerinden daha büyük bir hizIa gerçeklegiyordu taninmig bir yetkili yazarm bundan çikardigi sonuç, "Ikinci Diinya Savagmdaki Alman denizalti mücadelesi, sonucu ertelemig ama etkilememigtir"" biçimindeydi. Karada da -Îkinci Dünya Savagi Avrupa'da çok agirlikli olarak niçancilarm savagi, tank mürettebatino savai idi- Almanlarin ašir silah, kundagi motorlu top ve tank üretimi, Müttefiklerin ortak toplamlari yöyle dursun, Rusya'mnkinden bile hayli gerideydi (bkz.Tablo 33). -
TABLO
33·
1944'TEKÎTANK ÜRETÏM1" Almanya Rusya
17.800 29.000 5.000 17.500
Britanya Birlegik Devletler
Ama en
(1943'te29.500)
aydmlatici
istatistikler, uçak üretimi ile ilgili olanlardi (Tablo 34); çünkä hava egemenligi olmadikça, ordularin ve donanmalarin etkili bir biçimde harekât yapmalarmm imkânsiz oldugunu herkes görüyordu; hava egemenliši ile yalnizca yapilan seferlerde zafer kazanmakla kalinmiyor, dügmanin savaç dönemi ekonomisine agir darbeler indirile biliyor du. TABLO
GÜÇLERIN
Birlegik Devletler
SSCE Britanya Britanya Uluslar
Toplulugu Müttefikler
toplann
UÇAK
34
ÜRETÏMÎ,1939-19452s
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
5.856 10.382 7.940
12.804 10.565 15.049
26.277 15.735 20.094
47.836 25.436 23.672
85.898 34.900 26.263
96.318 40300 26.461
49.761 20.900 12.070
250
1.100
2.600
4.575
4.700
4.575
2.075
167.654
84.806 7.540 11.066
24.428
I
39.518
64.706
101.519
151.761
Almanya
8.295 10.247
Japonya
4.467 1.800
4.768 1.800
11.776 5.088 2.400
15.409 8.861 2.400
24.807 16.693 1.600
39.807 28.180
14.562
16.815
19.264
26.670
43.100
67.978
Îtalya
Mihver
toplami
y.
422
-
-
18.606
\
i
Üstelik bu tür rakamlar, Ingiliz-Amerikan
toplamlarmin
çok sayi-
da dört motorlu agir bombardiman uçagini da kapsadigi gerçegini ortaya koymamaktadir; bäylece motor sayilari ya da uçak yapi agirliklakargilagtirildigmda, Müttefiklerin ästünlügü ri Mihver toplamlariyla kodaha da belirgin hale geliyor." Igte, Almanlarin hava egemenligini çabaya ragmen27, Alman kenderirumak için harcadiklari olaganüstü nin, fabrikalarmm ve demiryolu hatlarinin giderek daha büyük ölçüde nihai sebebi budur -- hemen tümüyle korumasiz olan şar.apolmasinin Almanlarinkinden anayurdunun bile daha kötü biçimde harap Japon olmasi da äyle. Doenitz'in denizaltilarinin kalma zorunsuyun altinda luluklari, Slim'in Burma Ordusunun Imphal'i takviye edebilmesi; Amerikan uçak gemilerinin tüm Bati Pasifik'teki Japonüslerine tekrar tekdüzenleyebilmeleri; ve Müttefik askerlerinin, ne zaman rar saldirilar dügmani ezmek inatçi bir Alman savunmasi tarafindan engellenseler, ve taarruzu yeniden baglatabilmek için her zaman uçak isteyebilmeleri hep bundan dolay1dir. Sunoktaya da igaret etmek gerekir ki, Fransa'ya asker çikarildigi gün (6 Haziran 1944) Almanlar, Müttefiklerin batidaCluseki 12.837 uçagina kargi ancak 319 uçak toplayabiliyordu. witz'in säzünü tümüyle degigtirerek denebilir ki, eskrim sanati (sava; ancak kiliç sanati gibi), gerçekten de beceri ve deneyim gerektiriyordu; stoku tükenirse, bunun vurugan kimseye pek hir yarari olmuyordu. Kiliç yapimcilarmm savaginda, Müttefiklerin kazanmakta olduklari çok açikti. genigledikten sonra bile, iki tarafta yer alan ekonomi ve verimlilik güçleri Birinci Dünya Savagindakine göre çok daha orantisizdi. Daha änce gärdügümüz kabaca tahminlere göre," 1938'in Büyük Almanya'smin dünya imalat verimi içindeki payi ve savag potansiyeli" ayri ayri, Îngilapagi yukari egitti. Almanya, Britanya ve Fransa karmasomkine tere ve toplam imparatorluklarmm kaynaklari ve sava; potansiyelinin Fransiz muhtemelen gerisinde kahyordu; ama savag patlak verdiginde bu ülkeler Almanya ölçüsünde seferber olmuy degillerdi ve daha önce de tartigibi, Müttefikler hayati bir konu olan harekât bilgi ve becerisinde pek yeterli degildi. Almanya'nm-1939 ve (äzellikle)1940'ta toprak kazanmasi, bu ülkeyi kesin bir biçimde Churchill'in bagma geçtigi, soyutlanmig ve bir ölçüde de hirpalanmig gücün önüne geçirdi. Bäylece Fransa'mn çökügü ve Italya'nin çatigmanin içine girigi, Britanya Împaratorlugunu, kendisinden belki de iki kat sava; potansiyeli açisindan güçlü bir askeri kuvvet ylgilmastyla karvi kargiya biraktt; askeri açidan denizde hälä zayif, bakmca Berlin-Roma Mihveri, karada yüzden de Ingilizler Avruhavada ise apagi yukari egit durumdaydi bu tercih etmielerdir. Almanlarm yerine Kuzey Afrika'da savagmayi pa
Çünkä igin ash
guydu, Alman
ve
Japonimparatorluklari
"nispi
udigi
"sarsilmaz,
-
423 t
SSCB'ye yönelttikleri saldiri ilk ba ta bu dengeyi degigtirecek gibi göbu da sirf kizil ordunun ugradigi korkunç can kaybmdan olsonradan Sovyetierin toprak ve sanayi demirbagi kayiplari da bumug, rünmedi;
na eklenmistir.
Öte yandan, 1941 Araliginm belirleyici olaylari, bu dengeleri tümüyle degigtiriyordu. Ruslarin Moskova'daki karsi taarruzlari, Rusya'nin Yildirim Harbiyle yenilemeyecegini gösteriyordu ve Japonya ile Birlegik Devletlerin artik global bir nitelik almig olan çatigmaya
katilmalari, sanayi-verimlilik açisodan dayanma gücüne muazzam sahip bir "Büyük Îttifak" yaratmig oldu. Bu askeri mücadelenin gidigini hemen degigtiremezdi, çúnkü Almanya 1942 yili boyunca Rusya'daki taarruzlarini yeniden baglatacak güce hälä sahipti; Japonya da hazirliksiz Birlegik Devletler, Hollanda ve Britanya Împaratorlugu kuvvetlerine kargi ilk alt ay içinde kolay zaferler kazaniyordu. Ancak tüm bunlar, Fransiz paylarimn Almanya'nm eklendigi Devletlerin (Birlegik bile zaman payini dügük gösteren çarpitilmig 1938 rakamlari ile) Müttefiklerin, Mihver devletlerinin iki katt imalat gücüne, üç kati ulusal gelire sahip olduklari gerçegini ortadan kaldirmiyordu." 1942 ve 1943'te ise bu potansiyel güç rakamlari uçak, top, tank ve gemi olarak saglam gerçege dönügüyordu; gerçekten de 1943-1944'te, Birlegik Devletler tek bagma günde bir gemi ve her bey dakikada bir uçak üretiyordu! Dahasi, Müttefikler çok sayida yeni tip silahlar (Superfortress'ler, Mustanglar, hafif filo uçak gemileri) üretiyor, buna karçilik Mihver güçleri yalmzca ileri silahlari (jet avct uçaklari, Tip 23 denizaltilari) oldukça az sayilarda üretebiliyorlardi. Dengelerdeki bu kesin degiçikligin en iyi älçüsü, Wagenführ'ün savagan baghca taraflarm toplam silah üretimi rakamlarmda görülmektedir (bkz.Tablo 35). .toplamina
TABLo
35
GÜÇLERÏN SILAH ÜRETIMLERI,1940-1943"
(1944milyar
dolan olarak)
Britanya SSCB . Birlegik Devletler
1940
1941
3,5
6,5 8,5 4,5
(5,0) (1,5)
Savagan Müttefikler toplamlan
3,5
Almanya
6,0
Japonya
(1,0)
Italya
Savagan Mihver güçleri toplamlan
1943 .
11,1 13,9 37,5
19,5
62,5
6,0
13,8 4,5
0,75
2,0 1,0
6,75
9,0
.
--
18,3
424
i
I
Böylece, Îngilizlerin 1940'taki silah üretimleri, Almanya'dan önemälçüde geriydi ama hizla büyüyordu; öyle ki bir sonraki yil biraz üsli tün durumu geçmigti Alman ekonomisinin nispi bir rahatlik içinde yönetildigi son yil. Stalingrad ve Kuzey Afrika'da yaganan çifte yok ve Speer'in ekonomi bakanligina geligi, 19433te Alman silah üretiminde muazzam bir artirima yol açti," Japonyada verimini iki katm üzerine yükseltti. Gene de Ingiliz ve Sovyet karma üretiminde bu iki yil boyunca görülen artiglar, Mihver verimindeki yükselmeye egit olmug (1941-43'de B.B/SSCB'deki arti; 10 milyar dolar, buna kargi Mihver güçlerde 9,8 milyar dolar) ve toplam silah üretimindeki üstunliiklerini gene sürdürmuytü. Ancak en sarsici degigiklik, 1941-1943 arasinda Amerika'mn silah veriminde görülen sekiz kattan fazla artipla ortaya çikti; bu da 1943 yilindaki Müttefikler toplamimn dügmaninkinden üç kat daha fazla olpotansiyeli" ve ulusal gelirde en bagta masi demekti- böylece olan hafifçe belirmeye baglamig dengesizlik, iyice gerçeklegmig oldu. taktik kargi taarruzlarim Wehrmacht hem bati hem dogu cephesindeki aylarma ölçüde akilhca düzenlemiç hemen hemen kadar son savagm ne olursa olsun, Müttefiklerin ateg kudretinin yogunlugu yüzünden, enin-
"savag
de sonunda bunalacakti. 1945'e gelindiginde, Reich'i her gun hirpalayan binlerce Ïngiliz-Amerikan bombardiman uçagi ve yollari üzerindeki her geyi yakip yikarak Berlin ve Viyana'ya girmeye hazir durumda yüzlerce kizil ordu tümeni hep aym çiplak gerçegin farkli belirtileriydi. Bir kez daha, uzun süreli ve taraflarin varlarim yoklarm ortaya dökerek yaptiklari bir ortakhk savagmda, en geniç kaynaklara sahip úlkeler sonunda
galibiyete ulagmiglardi.
Bu, Japonya'mn Pasifik savagindaki
çökügü için de geçerliydi.
Qu-
rasi artik açiktir ki, 1945'te atilan atom bombalari, dünyanm askeri tarihinde bir dönüm-moktasi yaratmigtir ve bu öyle bir dönúm noktasidir
ki, atom silahlariyla yapilacak bir Büyük Güç savagi ohnasi halinde insan soyunun yaçama yetenegini kugkulu kumaktadir. Ancak, bu silah 1945 mücadelesi kapsammda Birlegik Devletlerin Japonya'yi teslime zorlamak içi kullanabilecegi bir dizi askeri araçtan yalmzca biriydi. Baarili Amerikan denizalti mücadelesi, Japonya için açhk tehditi yaratiyor, sürüyle B-29 bombardiman uçagi Japonkentlerini yakip kül ediakmi", yaklagik 185.000 kipinin yordu (9 Mart 1945'te Tokyo ölüp yaralanmasma ve 267.000 binanm yok olmasma yol açmigti); ve Amerikah planlamacilar ile müttefikleri JaponAdalarina yönelik çok geniç çaph bir istila hareketinin hazirligi içindeydiler. Birtakim tereddütlere ragmen, bombay1 atma kararmm verilmesine yol açan degigik sebepler -Müttefiklerin can kayiplarmi änlemek, Stalin'e bir uyari mesaji vermek, atom projesine yaplan çok büyük harcamalari hakh çiancak burada belirtilmek karma ihtiyaci- bugün hâlâ tartigilmaktadir,' "ateg
425
istenen nokta gudur, o siralar yalnizca genig çapli iki konvansiyonel sabelirsiz yeni bir silahm vag yapmak için degil, etkili olup olmayacagi geligtirilmesi için bilim adami, hammadde ve para (yaklayikiki milyar dolar) yatirimi yapmaya yeterli verimlilik ve teknoloji kaynaklarma sahip tek ülke Birlegik Devletlerdi. Hirogima'nm ugradigi yikim ile Berlin'in kizil ordunun eline geçmesi, yalnizca yeni bir savaym daha bitigini simgelemiyor, dünya meselelerinde yeni bir düzenin bagladigim da gösteriyordu.
YENI STRATEJiK GÖRÜNÜM Bu yeni düzenin çizgileri, daha savag tüm giddetiyle sürerken Amerikah askeri planlamacilarca ortaya konmaktaydi. Politikalariyla ilgili bir belgede bu, göyle ifade ediliyordu:
Bugunkü dügmanlarimiza kargi yapilan savagin
nuçlanmasinin
ardindan,
nispi ulusal
askeri
bagariyla so-
giiçler bakimmdan derinden degigmig bir dünya gelecektir; bu, gerçekten de son bin beg yüz yil içinde meydana gelen degigikliklerden daha çok, Roma'nm çäkügüyle gelen degigiklikle kiyaslanabilir. Japonya'nin yenilgisinden sonra, yalmzca Birlegik Devletler ve Sovyetler Birligi, birinci derecede askeri güç olacaklardir. Bu, her ikisi için de cografi konum ve geniglik ile çok büyük bir harp malzemeleri potansiyelinin bir arada bulunmasindan dog.
.
.
maktadir?
Tarihçiler, son bin beg yüz yll içinde kiyaslanabilir nitelikte hiçbir olmadigi iddiasmi tartigma konusu yapabilirler; ama, savastan songey raki global güç dengesinin sava; öncesininkinden tümüyle farkh olacagi ortaya çikiyordu. Eski Büyük Güçler --Fransa, Italya- daha o zamandan sönmüglerdi. Almanya'nm Avrupa egemenligi için yaptigi girigim çöküntüye ugruyordu; Japonya'ninUzakdogu ve Pasifik'teki girigimleri de
öyle. Ïngiltere, Churchill e ragmen gücünü kaybediyordu. 19. yüzyilda ve 20. yüzyilm baglarinda yapilan tahminIerde sik sik sözü edilen iki kutuplu dünya, nihayet dogmugtu; uluslararasi düzen, de Porte'un deyisistemden miyle artik öbürüne"> geçiyordu. Görünü e bakihrsa, bir tek Birlegik Devletler ve SSCB'nin säzü geçiyordu ve burlarm ikisi arasinda, Amerikan gûc"ü çok daha üstündü. Sirf dünyanm geri kalan yam ya savasta tükenrug durumda ya da geligmiglik"i agamasinda hälâ sömürge bulundugunda, Amerika'nm 1945'teki gücü için, daha iyi bir ifade dügünemedigimden, yapay olarak yüksekti diyecegim; tipkt Ingiltere'nin 1815'teki gücü gibi. Bu"bir
"süper
"az
426
\
nunla birlikte, kudretinin gerçek boyutlari, salt anlamda hiç görülmedik büyüklükteydi. Savag harcamalarmdaki çok buyük kabarma yüzünden, ulkeninGSMH'si 1939 sabit dolar hesabiyla 88,6 milyar dolardan 135 milyar dolara (1945) ve cari dolar hesablyla .da çok daha yüksek bir miktara (220milyar dolar) ulagti. Ekonomide gärülen ve New Deal'in ortadan kaldiramadigi nihayet tam anlamiyla bir düverilmig,.yetersiz kullanilan kaynaklar ve insan gücünden dogru düzen rüst yararlanilmigti: ülkedeki sirasmda "Savag uretim donammimn bo1 yutlari neredeyse yuzde 50 oraninda ve fiziksel mal verimi yüzde 50'den fazla artmigtir."" Gerçekten de 1940-1944 yillarmda Birlegik genigleme, o zamana kadar ya da o zamandan Devletler sanayiindeki yüzde 15'in üzerinde- artti. Gerçi beri hiç olmadigi bir tempoda bu büyüme daha çok (1939'datoplam verimin yüzde ikisiyken, 1943'te yüzde 40'ina f1rlayan) savag üretimi sayesinde olmugtur ama savagla ilgisi olmayan mallar da artmig ve böylece savaga katilan äbür ülkelerde sivil sektörüne el uzatilmamistir. görüldügü gibi, ekonominin Amerika'daki yagam düzeyi öbür ülkelerin hepsinden yüksekti; ama aym gey kigi bagma verimlilik için de geçerliydi. Birlegik Devletler, Büyük Güçler arasmda, çok sava; yüzünden yoksullaymak yerine zenginlegen çok zenginlegen-- tek ülkeydi. Savaym bitiminde Washington'un elinde 20 milyar dolarhk altm rezervi vardi ve bu 33 milyar dolarlik dünya toplamimn neredeyse üçte ikisiydi? Bunun gibi, dünya imalat veriminin yarisi ABD'de elde ediliyor ve ülke ashnda dünyadaki her tür mal üretiminin üçte birini gerçekleytiriyordu."37 Bu da Birlegik Devletleri savag sonunda büyük bir farkla en büyük mal ihracatçisi haline getiriyor, birkaç yil sonra da Birlegik Devletler dünya ihraç mallarmm Gemi yapimi imkânlarmdaki çok büyük genigleüçte birini saghyordu. meden dolayi, dünyadaki gemi kaynaklarmm yarisma sahipti. Ekonomik açidan diledigini- yapabilecek durumdaydi. Bu ekonomik güç, Birlegik Devletlerin askeri kuvvetine de yansiyor, ülke, savagm sonunda 7,5 milyonu denizagiri yerlerde olmak üzere, milyon silahli kuvvetler personeline sahip oluyordu. Bu toplam, 12,5 barig zamanmda haliyle azalacakti (1948'egelindiginde ordu personelinin sayisi, därt yil öncesinin ancak dokuzda biri kadardig ancak, bu azalma yalmzca politik bir seçimi gästeriyor, gerçek askeri potansiyeli yansitmiyordu. Birlegik Devletlerin sava; sonrast döneminin baglarmda denizagiri bölgelerde oynayacagi rolün smirli olacašina iligkin varsayim göz önüne almirsa, ülkenin gücü modern silah girig kayitlarmda daha iyi ortaya çikmaktadir. Bu agamaya gelindiginde, ABD Donanmasi tarüstün" durumdaydi; 1.200 ana savag gemitigmasiz sinden olugan filosu (bunlar muharebe gemilerinden çok, düzinelerce uçak gemisi çevresinde toplan·yordu), tik krallik donanmasmdan epey a "gevgeklik"e
-yilda
-aslmda
"...toplam
-
"herkesinkinden
427
büyüktü ve dünyada önemli bir bagka deniz gucü de bulunmuyordu. Birlegik Devletler hem uçak gemisi äzel hizmet kuvvetleri, hem de deniz piyade simflari bakimindan, gücünü yerküre üzerinde denizden ulagilabilecek her yerde gösterebilecek kapasitede oldugunu fazlasiyla ortaya egemenlik"i bundan daha da görkoymugtu. Amerika'nm kemliydi; Hitler'in Avrupa'sim hallaç pamugu gibi atan 2.000'den fazla agir bombardiman uçagt ile pek çok Japon kentini yakip kül eden 1.000 ultra-uzun-menzilli B-29'a, gimdi, daha da güçlü B-36 gibi jet-güdümlü stratejik bombardiman uçaklari eklenecekti. Her geyden änemlisi de, Birlegik Devletlerin atom bombasi tekeline sahip olmasiydi ve bu gelecekteki her turlu dügmanin Hirogima ve Nagazaki'deki kadar korkunç bir yikima ugratilabilecegini gösteriyordu? Daha sonraki çözümlemelerin gösterdigi gibi, Amerika'mn askeri gücü belki de göründügùndendaha azdi (hazirdaçok az sayida atom bombasi vardi ve bunlapolitik açidan çok genig anlamlari rm azaltilmasinm olurdu) ve bu gücü SSCB kadar uzak, anlagilmaz ve kugkucu· bir ülkenin tutum ve davramiçin kullanmak zordu; ama Amerika'nm sözlerle ifade ymi etkilemek edilemeyecek bir üstün1üge sahip oldugu kamsi, Kore Savagina kadar, oldugu gibi sürdü ve pek çok ulusun -Amerika'dan borç, silah ve askeri destek sözü dilekleriyle güçlendi. Birlegik Devlerlerin sahip oldugu bu olaganüstu elverigli ekonomik ve stratejik konum göz önüne almirsa, 1945'ten sonra digariya dogru uluslararasi yaptigi politika tarihine agina kimseler için hiç de agirtici degildi. Geleneksel Büyük Güçler ortadan silinirken, Birlegik Devletler sürekli olarak onlarm arkalarmda biraktigi boglugu dolduruyordu; bir numara haline geldikten sonra, kendi kiyilari, hatta kendi yariküresi içine sikipip kalamazdi. Kugkusuz, Amerikan gücünün ve nüfuzunun böyle digariya dogru uzanmasinm baghca sebebi, savagm kensözgelimi, disi olmustu; savag yüzünden, 1945'te Avrupa'da 69, Asya ve Pasifik'te 26 tümeni varken, kendi kitasi üzerinde hiç yoktu." Sirf politik açidan, Japonya'yive Almanya'yi (ve de Avusturya'yi) yeniden düzene sokma yükümlülügü altina girmig oldugu için ve Pasifik'teki takimadalar üzerinden ve Kuzey Afrika, Italya ve Bati Avrupa'ya dogru seferler yaptigi için, bu topraklar üzerinde de kuvvetleri bulunuyordu. Ancak, Amerikan Silahh Kuvvetlerinin yayilma yerlerinin yeniden 1941 äncesi duruma getirilecegi beklentisiyle (özellikleaskerler arasmda) kisa surede evlerinde olmay1 uman pek çok Amerikali vardi. Ama bu dügünce Churchill gibilerini dehgete dügürür, tecrit yanhsi Cumhuriyetçilere de çekici gelirken, zamam geriye çevirmenin mumkün olmadigi ortaya çikti. 1815 sonrasmdaki ingilizier gibi, Amerikalilar da çegitli ulkelerdekiresmi özelligi olmayan nüfuzlarimn, daha resmi bir nitelik alarak pekigtigini gördüler dolagik bir hale geldigini de; -- daha "havadaki
.atdim,
"oralarda"ydi;
'
428 i
I
I
l i
ingilizlergibi,
onlar da ne zaman çizgiyi çekmek isteseler, kargilarmda güvensizlik simrlari" buluyorlardi. "Pax Americana" olgunluk dönemine ulagmisti." Bu yeni düzenin ekonomik yönleri, en azindan önceden tahmin edilebilir gibiydi. Savag sirasinda, Cordell Hull gibi enternasyonalizm yanhlari, biraz da hakh olarak 1930'lardaki global bunahmin büyük älçüekonominin de uluslararasi kötü igleyiginden dogdugunu ileri sürdüler: Bunalima korumaci gumruk tarifeleri, haksiz ekonomik rekabet, hammaddelere erigilmesine -getirilen kisitlamalar, otargi yanlisi hükümet politikalari yol açmtyti. 18. yüzyil Aydmlanma çagma özgü, yen ticaret barigla tam bir uyugma gösterir,"" görügü, ihracata yänelik "yeni
"engellenme-
kollarmdan gelen baskilarla birlegiyordu, bu kesim, Amerika'nm yeni denizagiri pazarlar gerilemeyi bir sava; sonizlemesinden Buna bir de askeri yetkidurgunlugunun korkuyordu. rasi cevherleri petrol, metal gibi stratejik lilerin, Amerika'am kauçuk ve yönden son derece önemli malzemeler úzerinde denetim kurmasmm (ya da bunlara hiçbir kisinti olmadan ulagmasmm) saglanmasi için kararli, belki de agiriya varan bir biçimde yaptiklari savunma da ekleniyordu.' Tüm bunlar bir araya gelerek, Amerika'yi bati kapitalizminin ve tabii, battli kapitalist devletler arasinda yildizi en çok parlayanlarin yararina olacak yeni bir dünya düzeni yaratma taahhütú altma sokmuytur ancak bu, Adam Smith'in daha uzun vadeli ticaret sayesinde, kaynaklarin daha etkili bir biçimde dagihmi, verimliligi her yerde yukseltir ve böylece herkesin satm alma gücünü artirir"* güvencesiyle olacakti. Böylece, 1942-1946 yillan arasindaki yeni düzenlemeler paketi --Uluslararasi Para Fonu ile Uluslararasi Ïmar ve Kalkmma BankasiGilmräk Tarifemn kurulugu-- bunun ardmdan da daha ileri tarihlerde leri ve Ticaret Genel Anlaçoasi (GATT) olugturulmuçtur. Bu yeni ekonomik rejimle imar ve kalkmma için almmaya hazir duruma gelen paralardan bir miktar -yararlanmak isteyen ulkeler,Amerika'mn para konusunda getirdigi konvertibilite serbestisi ve açik rekabet kogullarina uymak zorunda olduklarim gördüler (Ingilizler,imparatorluk tercihlerini koruma cabalarma ragmen, burlara uymuglardir)* ya da tüm sistemin digmda kalacaklardi (sosyalistdenetimle ne kadar bagdasmaz olRuslar böyle yapmiglardir). dugunu anlaymca Bu tür düzenlemelerde uygulamaya iligkin kusurlar, ilkin eldeki paranin alti yd süren toplu savagm getirdigi yikimla baça çikmak için yetersiz olugundan geliyordu; ikincisi de laissez-faire'e dayali bir sistemin kaçoilmaz olarak en çok rekabet yetenegi olan ülkenin yararma durumda, zarar görmemig, hiperverimli Birlegik Devlerler- ve rekabet için daha az donammli ülkelerin zararina iglemesidir savagm periçan sanayi
gelen ürünleri tüketecek artan verimliligiyle açilmazsa ABD yönetiminin harcamalarmdaki
-
"engellenmeyen
-
-bu
-
429
ettigi uluslar,
smirlari degigmig, yiginlarca mülteci gelmi konutlari bombardimanla yok edilmig, makineleri yipranmig, borçlari iflas getirecek düzeye çikmig, pazarlarini kaybetmig ulkeler.Amerika'nm Avrupa'daki yaygin toplumsal ile Sovyet nüfuzunun hognutsuzluk geniglemesinden dogan çifte tehlikeyi ancak sonradan anlamasi, Marshall Pladünya"da sanayinin yenlmn olugturulmas1 için itici güç olmug, niden esasli bir geligim göstermesi için gerekli paranin serbest birakilmasma imkan saglamigtir. Ancak bu döneme gelindiginde, Amerika'nm alandaki nufuzunun geniëlemesi, dünyanin her yamnda ekonomik yapilan bir surü askeri üs ve güvenlik anlasmastyla bir arada gerçeklegiyordu (bkz. s. 265-66). Bu noktada Ingiltere'nin 1815'ten sonra äs ve anlagma iligkilerinde meydana gelen geniëleme ile pek çok paralellik bulunmaktadir; ancak en göze çarpan fark guydu ki ingiltere, Amerika'nm o siralar egemen devletlerle yapmakta oldugu ve ilerde kendisine sorun yaratacak bir sürü ittifaktan kaçinctiayi genellikle bahemen hepsinin Soguk Savag yaklagarmigti. Amerikan taahhütlerinin irken verilen bir tepki"* oldugu dogruydu; ama hangi gerekçeyle olursa olsun, çiplak gerçek oydu ki bunlar, Birlegik Devletleri daha önceki geçmigiyle tam bir çeligki olugturacak ölçüde agiri global yay1lma sürecine sokmaktaydi. Bunlarm hemen hiçbiri 1945 yihndaki karar mercilerini kaygilandirmig görunmemektedir; bu kimselerin çogunun, olup biteni yalnizca belli olan kader"in gerçeklegmesi olarak almadiklari, bunun yani sira kendiferini, eski. Büyük Güçlerin yüzlerine gözlerine bulagtirmayi bagardiklari geyleri düzeltmek için ellerine altin bir firsat geçmig gibi hissettikleri anlagihyor. Life dergisinden Henry Luce, "Amerikan deneyimi, gelecegin anahtaridir" diye övünüyordu, insanlarm kardegligi içinde Amerika uluslara agabeylik yapmahdir."" Yalnizca çok büyük umutlar saglanan Çin degil, kisa bir süre sonra Üçancü Dünya ülkelerin hepsi Amerika'nm- kendi kendine yardim, diye adlandirilacak girigimcilik, serbest ticaret ve demokrasi ideallerini taklite özendirildi. Hull, "Tüm bu ilkeler ve politikalar äzgür halklarm adalet, hak ve mutluluk duygulari için öylesine yararh, äylesine çekicidir ki, birkaç yil mekânizma içinde tüm uluslararasi oldukça doyurucu bir biçimde igleyecektir"'¯' kehanetinde bulunuyordu. Bu gerçegi takdir edemeyecek kaeski kafali ingilizve Hollandah emperdar anlay1gsiz kim varsa yalistler, ister Avrupa'daki sola egilimli siyasi partiler, ister suratsiz Molotov olsun-- kimi zaman sopanm ucunu göstererek, kimi zaman bu agizlara bir parmak bal çalmarak dogru yönde ikna edilecekti. Bir Amerikah yetkili bu durumu "Asya'da topla oynamak sirasi artik bizde"48diye dile getiriyordu; rahathkla dünyanin hemen her yerinde, diye ,
"özgür
-bagka
"olaylara
"açikça
".
.
-ister
de ekleyebilirdi.
430
.
I I
-
iglemesinin büyük älçüde imkänsiz oldugu Amerikan nüfuzunun tek alan, 1945'te (ve o zamandan bu yana) fagizm kargisinda asil zaferi kendisinin kazandigim iddia.eden Sovyetler Birligi'nin denetimi altinda bulunan bölgeydi. Kizil ordunun istatistiklerine göre, toplam 506 Alman tümeni yok edilmigti ve ikinci Dünya Savagi sirasinda Almanlarin saytlari 13,6 milyon olan ölü, yarali ve esir dügen askerinden 10 milyocephesi üzerinde gelmisti.49 Ama Üçüncü Reich'm nunun sonu .dogu çökmesinden bile änce, Stalin düzinelerle tumeni Uzakdogu'ya aktariyoksunluk içinde yor ve uygun zaman geldiginde bunlari Mançurya'da salmak bulunan Japon Kwantung Ordusunun üzerine için hazir tutuyordu; bu da belki gagiraci olmayan bir biçimde, Hirogima'nm bombalanmasindan üç gün sonra gerçekleptirilmigtir. Batida uzayip giden mücadele, Rusya'nin Avrupa'da 1917den sonraki feci gerileyigini tersine çevirmekten de fazlasini yapmigti; gerçekten de Rusya'yi, büyük ordukosunun Ortadogu Avrupa'mn jandarmahšmi yaptigi 1814-1848'deki noktaya smirlari, getirdi. toprak fiilen Ruslarin kunumuna benzer bir zeyde Finlandiya'nin, merkezde Polonya'nm ve güneyde de Besarabya'nm yeniden ahnmasiyla, Romanya'mn aleyhine olarak genigledi. Baltik devletleri olan Estonya, Letonya ve Litvanya yeniden Rusya'ya katildi. Dogu Prusya'mn bir bölümü almdi ve Dogu Çekoslovakya'dan bir parça (Ruthenia ya da Alt Karpatya Ukraynasi) hesaph olarak Rusya'ya eklendi ve böylece Macaristan'a dogrudan yol açilmig oldu. Bu yolla genigleyen Rusya'nin batisinda ve güneybatismda, uydu devletler Polonya, Dogu Almanya, Çekoslovakya,Macaristan, Romanya ve Bulgaristan ile (aradan siyrilmcaya kadar) Yugoslavya ve Arnavutluk'un olugturdugu yeni bir cordon sanitaire uzaniyordu. Onlar ile Bati arasiperde" inmekteydi; bu perdenin ardmda komunist parti na ünlü tükadrolari ve gizli polis, tüm bölgenin Cordell Hull'in umutlarma müyle ters dügen ilkeler dogrultusunda yagamasini saglamaktaydi. Ayni gey Uzakdogn için de geçerliydi; burada Mançurya, Kuzey Kore ve Sakhalin'in iggali ile yalnizca 1904-1905 savaginin öcü almmakla kalmamig, laissez-faire kapitalizmi ögretisini yutacak gibi olmayan Maocu Çinkomünistleriyle baglanti da saglanmigti. Ancak, Sovyet nüfuzunun bäylesine artmasi etkileyici görünse de ülkenin ekonomi tabam, savagtan çok zarar görmügtü bu durum, Birleatihmla gik Devletlerde engellenmeden süren ekonomik zithk olugturmaktaydi. Rusya'nm nüfus kayiplari dehget verici düzeydeydi: Silahh kuvvetlerde 7,5 milyon ölü; Almanlarca öldürülen 6-8 milyon sivil; bunazalma, zorla lara ek olarak karneye baglanan yiyecek miktarlarmdaki çaligtirma ve çaligma saatlerinin artmasiyla gelen savag kayipyillari arasmda muhtemelen toplam 20-25 millari; öyle ki yon kadar Rus yurttaçi, vakitsiz ölümlerle hayatlarim kaybettiler."" Can "demir
-
"dolayh"
"1941-1945
431
.
m
.
9.9
ri.»
.
.
.
m
ii
n
...m·mmmmmmmmmw·
is
i
m·.a
i
IWRTTI
err-F1
..
kayiplari çogunlukla
erkekler
arasmda oldugundan, bunun sonucunda çikan dengesizlik, ülkenin demografik yapisiortaya etkiledi oranmda büyuk bir dugmeyeyol açti. Avm fazlastyla ve dogum altmda iggali Rusya'sinin Alman kalan bölümlerinde, Ukrayna ve rupa maddi edilemeyecek Belorusya'daki kadar büyüktü: zarar tasavvur
cinsiyetler arasmda
Iggal altindaki topraklarda bulunan 11,6 milyon attan 7 milyoalmip äldürülmüg götürülmügtü, ayni gey 23 milyon nu ya da domuzdan 20 milyonunun da bagma geldi. 137.000 traktör, 49.000 biçerdöver, çok sayida agil ve çiftlik binasi tahrip edildi. Ulaçim, iggal bölgesindeki 65.000 kilometrelik demiryolu15.800 lokomotifin, 428.000 ynk vagonunun, nun tahripi, 4.280 nehir gemisinin ve tüm demiryolu köprülerinin yarismm kaybi ya da zarar görmesiyle darbe yedi. Pek çok kent yikmti halindeydi. Binlerce köy yerle bir edilmiçti. Ïnsanlar yerdeki deliklerde yagiyorlardi.
O halde, Ruslann Almanya'da kendilerine ait bölgesi"ne girince, buradaki tüm taginabilir degerleri, fabrika demirbagim, raylari v.b. soyup sogana çevirme girigimleri ve öbür Dogu Avrupa topraklarmdan (Romanya'dan petrol, Finlandiya'dan kereste, Polonya'dan kömür) tazminat talep etmeleri hiç de gagirtici degildi. Surasibir gerçekti ki Sovyetier Birligi, Büyük Almanya'yi cephede savagmda da daha çok üretim yaparak geride yendigi gibi, silahlanma birakmigti; ancak bunu, askeri-smai uretime inanilmaz bir tek amaçliagirlik vererek hkla ve bagka her sektörde çok ciddi indirimler gerçeklegtirerek yapmigti tüketim mallari, perakende ticaret.ve tarim ürünlerinde (ancak yiyecek verimindeki gerileme, buyük älçüde Almanlarm yagmalari yüzünden olmuytur).32 Bäylece 1945 Rusya'si, özde askeri bir dev ama ayni zamanda ekonomik yönden yoksul, yoksunluk içinde ve dengesizdi. Sovyetler Birligi, Ödünç Verme-Kiralama uygulamasinm arkasi kesildigi, sonra da beraberinde getirecegi politik kogullar yüzünden Amerika'dan gelecek parayi reddettigi için, 1928 sonrasinm kendi kaynaklarmi kullanarak zorla büyüme saglama programma döndü o za"iggal
-
-
manki gibi tüketim mallari ve tarimm zararma olarak yatirim mallarma (agir sanayi, kämür, elektrik, çimento) ve ulagima büyük agirlik veriyor ve askeri harcamalarda savag zamam düzeyine göre dogal bir indirim yaplyordu. Sonuç, bagtaki birtakim güçluklerden sonra, ašir sanayi açismdan bir ekonomik mucize"" olmuy, verim 1945-1950 arasmda neredeyse ikiye katlanmigtir. Ulusal gücün dayanaklarini yeniden inga etme geregini saplanti haline getiren Stalin yönetimi, bu kaba amaca erigirken ya da çogu Rus'un yaçam düzeyini Devrim öncesi düzeyin"küçuk
I
432
l
| I
de tutarken bir sorunla kargilagmadi.Ancak guna da igaret etmek gerekir ki, 1922 sonrasinda gerçekleptirilen büyümede oldugu gibi, sanayi üretimindeki büyük älçüde savag oncesi verime dönmeyi Ukrayna'da sözgelimi 1950 dolaylarindaki metalurji ve kapsiyordu; elektrik verimi, 1940 rakamlarma ulagmig ya da bunlari biraz geçmigti. Rusya'mn ekonomik buyümesi, sava; yüzünden bir kez daha on yil kadar tikanip kalmigti. Daha da ciddi olan durum, daha uzun vadede haygti taç1yan tarrn sektöründe sürüp giden bagarisizhkti: Savag därumu acil tegvik önlemlerinin kaldirilmasi ve yatirimlarin tümüyle yetersiz kalmasi (ve yanh; yönlendirilmesi) yüzünden, tarimm solugu verimi dügtü. Stalin älünceye kadar, käylülerin özel takesildi, yiyecek tercih etmeleri kargisinda güttügü sert kan davasmi sürrim arazilerini dürmüg ve böylece Rus tarimmdaki geleneksel dügük verimin ve ciddi boyutlardaki yetersizligin devam etmesine yol açmigttr." Buna karyi, Stalin savag sonrasi dünyasmda askeri güvenligi üst düzeyde tutmaya açikça kararhydi. Ekonomiyi yeniden inga geregi dügünüldügünde, muazzam boyutlardaki kizil ordunun 1945'ten sonra üçte iki oranmda küçültülerek, gene de çok- büyük bir toplam olan ve 25.000 cephe hatti tankmm ve 19.000 uçagin destekledigi 175 tümene dügürülmesi gagirtici degildi. Bäylece kizil ordu, gene de dünyanm en büyük savunma kurulugu olarak kalacakti bu durum (-enazmdan Sovyetler'in gözünde) gelecekteki saldirganlari engellemek ve buna göre ayagi çok daha yerde olan bir -dügünceyle, Avrupa'da yeni kazanilmig olan uydular kadar, Uzakdogu'da ele geçirilen topraklari da denetim altmda tutma ihtiyaci yüzünden, zorunluydu. Bu kuvvet muazzam boyntlarda olmasma ragmen, tümenlerin çogu ancak iskelet halindeydi ya da esas olarak garnizon kuvvetiydi."Üstelik, bunlar dev Rus Ordusunun 1815'i izleyen ylllarda maruz kaldigi bir tehlikeye de açik durumdaydi yeni askeri ilerlemeler kargismda giderek daha çok çagdigi kalma tehlikesi, Bu durumla, "toparlanma"
.önem
-
-
yalmzca ordu tümenlerinin önemli oranda yeniden tegkilatlandinlmasi ve çagdaglagtirilmasi yoluyla degil," Sovyet Devletinin ekonomik ve bilimsel kaynaklarim yeni silah sistemlerinin geligtirilmesine ayirmasiyla da savagilacakti. 1947-1948'e gelindiginde, muazzam MÏG-15 jet avci uçagi hizmete giriyordu ve -Amerikalilarla ingilizlertaklit edilerek-- uzun menzilli bir stratejik hava kuvveti olugturulmuytu. Ele geçirilmig olan Alman bilim adami ve teknisyenleri, çegitli güdümlü füzelerin geligtirilmesinde kullanilmaktaydi. Savag sirasmda bile bir Sovyet atom bombasom geligtirilmesi için kaynak ayrilmigti. Almanya'yla mücadelede yalnizca yardimci bir kuvvet olan Rus donanmasi da yeni agir kruvazörler ve okyanusa daha elverigli denizaltilarm katihmiyla degigim geçiriyordu. Bu silahlarin çogu, eskilerinden türetilmiç ve batili ölçülere göre kaba sabaydi. Ancak kugkusuz olan nokta, Sovyetler'in geri kalmama konusundaki kararliligiydi." 433 ' ¯i
.
unii
.................
a
si
i-.imii
.
.
...
..........i
.
.
.
..
..
.
.
.
.
Rus gücünün desteklenmesindeki üçúncü änemli etken, Stalin'in 1930'lu yillarm sonlarina özgü iç disiplin ve kurallara tam uyma unsurlarma yeniden agirhk vermesiydi. Bu, Stalin'in giderek artan kendi paranoyasmin bir sonucu muydu, yoksa diktatör konumunu güçlendirmek için dikkatle hesaplanmig bir dizi hareket miydi --ya da bu ikisinin bir karigimi miydi?- säylemek zordur; ama yaganan olaylar ortadadir.'" Yabancilarla baglantisi olan herkes zan altmdaydi; geri dänen sava; esirleri vuruluyordu; Israil devletinin yaratilmasi ve bu yolla Yahudiler için alternatif baghhklarm ortaya çikmasi, Rusya'da yeniden Sami irkina kargi önlemler alinmasina yol açti. Ordu liderlerine hadleri bildirildi ve saygi gören bir kimse olan Maregal Zhukov 1946 yilinda Rus Kara Kuvvetteri uzaklagtirildi. Komutanligindan Komünist partinin kendi içindeki disipsiki girigler partiye daha bir nitelik aldi; 1948'de (Stalin'in her zalin ve man hognutsu2 oldugu) Leningrad parti liderlerinin tümü ternizlendi. Sansür, yalmzca edebiyat ve yaratici sanatlarda degil dogal bilimleri, biyoloji, dilbilimi üzerinde de yogunlagtirildi. Sistemin böylece genel olarak daha önce säzünü ettigimiz koltarim alanmda lektifleptirmenin yeniden vurgulanmasma ve Soguk Savag gerginliklerinin yukseligine de, uygun düçüyordu. Sovyet egemenligi altmda olan Dogu Avrupa devletlerinde bir ideolojik sertlegme ve totaliter denetim snrecinin sürmekte oluçu da dogaldi; buralarda rakip partilerin yok edilmesi, uydurma yargilamalar, kisi haklarina ve mülkiyetine kargi olan çabalar çok olagan hale gelmisti. Tüm bunlar ve özellikle de Polonya ve "sikilagtirilmasi",
kaldirihp, batililarin Sovyet sistemi kargisindaki cogkularmi büyük ölçüde azaltti. Bu önlemlerin hepsi dikkatlice hesaplanmg m1ydi -Sovyet seçkinlerinin kendi halklarim oldugu kadar uydularim da Bati'mn dügüncelerinden ve zenginliklerinden uzaklagtirma isteklerinde kaba bir mantik vardi ve hâlã demokrasinin (1948'de)Çekoslovakya'da
ortadan
yoksa yalnizca Stalin'in sonu yaklagtikça artan paranoyasinin bir yansimasi miydi, bu konu gene açik degildir. Sebep ne olursa olsun, "Pax Americana"nin her türlü etkisine kargi tam bir bagigikligi olan ve gerçekte ona alternatif getiren muazzam bir toprak parçasi vardi. Sovyet imparatorlugunun bu büyümesi, Mackinder ve digerlerinin, dev bir askeri gücün Avrasya'nm "En Merkezi Bölgesi"ndeki kaynaklaBöll ri denetim altmda tutacagi ve bu devletin dig smira ya da "Kenar ge"ye dogru geniglemesine, eger global güç dengesini korumak istiyorlarsa, büyük denizci devletlerin kargi çikmak zorunda kalacaklarina iligkin jeopolitik tahminlerini dogrular gibiydi." ABD yönetimlerinin, Kore Savagi ile sarsilarak, daha önceki "Tek Dünya" görügünü tümüyle arenada terk edip bunlarm yerine, uluslararasi bir süper güç amansiz aradan mücadelesi yll bir-iki daha geçecekgörüntüsunu koymalari için ti. Ancak böyle bir gey büyük ölçüde, 1945 kogullari içinde de üstü kavardir-
434
'
i
I
\ I
pah olarak vardi. De Tocquevill'e'in bir zamanlar ifade ettigi gibi, yerkürenin yarisimn kaderini degigtirme gücüne sahip ülkeler artik yalnizdügünceye ca Birlegik Devletler ve SSCB'ydi ve her ikisi de yem olmuglardi. Molotov 1946'da, "SSCB artik dünyanm en kudretli ülkelerinden biridir. Artik uluslararasi iligkilerdeki hiçbir ciddi sorun, iddiasmdaydi; bu iddia da AmerikaSSCB'siz karara baglanamaz lilarin daha önce (Churchill ve Stalin'in Dogu Avrupa konusunda özel "globalist"
.""
.
.
varmalarimn mümkün göründügü siralarda), Moskoir anlagmaya vh'ya global savagta, politik ya da askeri olsun, Birlepik Devletlerin ilgi duyrnadigi bir konu gerçekten de yoktur"" yolundaki imalarini hatirlatlyordu. Ciddi bir çikar çatigmasi olmasi kaçmilmazdi. Peki, artik yalnizca orta siklet ülkeler haline gelmig ve çökügleri süper güçlerin yükseliginin öbür yüzünü olugturmuy eski Büyuk Güçler ne alemdeydi? Bu noktada hemen gunu söylemek gerekir ki, yenilgiye ugramig fagist Alman, Japon ve Ïtalyan devletleri, 1945'ten hemen sonraki "bu
dönemde Büyük Britanya'dan ve belki Fransa'dan da farkh bir kategorideydiler. Sava; son buldugunda Müttefikler ne Almanya'mn ne de Japonya'nin uluslararasi düzene hiçbir zaman yeni bir tehdit olugturmalagirigtiler. Bu yalnizca her iki ülkermi saglayacak planlarru uygulamaya nin uzun vadeli askeri iggalini kapsamiyor, Almanya söz konusu oldugunda,ülkenin därt iggal bölgesine, sonra da iki ayri Alman devletine bölünmesini de getiriyordu. Japonya'mndenizagiri ulkelerdekazandiklari elinden almdi (aynigey 1943'te italya'ya da yapildi). Almanya Avrupa'daki kazançlarmdan ve dogudaki daha eski topraklarmdan oldu (Silezya, Dogu Prusya, v.b.). Stratejik bombardimamn yarattigi yikmtiya, ulagim sisteminin agiri zorlanmasma, konut sayilarindaki gerilemeye, pek çok hammaddenin bulunmayigma ve ihracat pazarlarmm kaybma, müttefiklerin sanayiye getirdikleri denetimler de eklendi Almanya'da sanayi demirbagi da sãküldü. Almanya'nm 1946'daki ulusal geliri ve verimi, 1938'dekinin üçte birinden azdi; korkunç bir azalmaydi bu.'2 Japonya'da da buna bertzerbir gerileme olmuytu; 1946'daki gerçek ulusal gelir, 1934-1936'dakinin ancak yüzde 57si kadardi ve imalat sektöründeki gerçek ücretler yüzde 30'a dügmugtü; dig ticaret öylesine apagi düzeydeydi ki iki yll sonra bile, ihracat 1934-1936 rakammm ancak yüzde 8'i, ithalat ise yüzde 18'i kadardi. Sava; Japonya'nin gemilerini yok etmig, pamuk çikrik makinelerini milyona milyondan dugürmüg, 12,2 2 kömür verimini yariya indirmigti v.b.'3 Askeri oldugu kadar ekonomik açidan da güçlü uluslar olduklari günle geride kalmig görünüyordu. Italya 1943'te taraf degigtirdigi líalde, onun ekonomik kaderi de ayni älçüde karanlikti. Müttefik kuvvetler, iki yil boyunca savagip bombalayarak yarimadada ilerlemigler ve Mussolini'nin stratejik açiriliklari-
mn yol açtigt zarara pek çok yeni zararlar 435
I
:
.
eklemiglerdi.
"1945'te
.
.
.
Îtalya'mn gayri safi milli hasilasi 1911 düzeyine geri dönmüg ve gerçek anlamda,
1938'e kiyasla yaklagik yüzde 40 oraninda ufalmigti. Nüfus, savagta verilen kayiplara ragmen, sömurgelerden yurda dänenler ve diariya göçün durmastyla genig ölçüde artmigti. Yaçam düzeyi ürküntü verecek kadar dügüktu ve uluslararasi yardim, äzellikle de Birlegik Devletlerin yardimi olmasa, çok sayida Italyan açliktan ölebilirdi."" italya'daki gerçek ücretler, 1945'e gelindiginde 1913 degerlerinin yüzde 26,7sine inmigti." Aslmda bu ülkelerin hepsi, bu dänemde Amerikan yardimma siddetle bagimhydilar ve böyle oldugu için de ekonomik uydulardan pek bir farklari yoktu. Ekonomik açidan, Fransa ve Almanya arasmdaki farkm ne oldugunu söyleyebilmek zordu; Almanlarca dört yil yagmalandiktan sonra 1944 yiyollarmm ve lilinda aylarca süren genig çapli savaglar yapilmigti; manlarin çogu kapanmig, köprülerin çogu tahrip edilmig, demiryolu sisteminin büyük bölümü geçici olarak kullamlamaz 11alegelmiçti."" Fohlen'in Fransa'am ithalat ve ihracatma iligkin olarak verdigi endeksler, bunlarm 1944-1945'te hemen hemen sifira dügtügunü göstermektedir; Fransa'nm ulusal geliri, o siralar, kendisi de karanlik bir yil olan 1938'dekinin ancak yarislydi Fransa'nm döviz stoklan tükenmigti, frank da yabanci kambiyolarda kabul görmemigti; frankm degeri, 1944'te bir dolar uydurma" kargisoda 50 frank olarak belirlendigi zaman, bu olmug" ve bir yil içinde dolar bagma 119 frank düzeyine inmigti; durumun daha istikrara kavugmuy gäründügü 1949'da bir dolar 420 frank olmuytu. Hiç kugku yok ki, Fransa'daki parti politikalari ve özellikle de ko"su
"tamamen
partinin· oynadigi rol tümuyle ekonomik nitelikli olan .bu yeniden imar, devletlegtirme ve enflasyon sorunlarlyla etkilegim halindeydi. Öte yandan, özgür Fransizlar, fagizm kargisindaki "Büyük Ittifak"m üyeleri olmuglar, pek-çok önemli mücadelede savaymig ve Bati Afrika, Levant ve Cezayir'deki Vichy-yanlisi kuvvetlere kargi yaptiklari savagta zafer kazanmiglardi. Fransa'nm Almanlarca i gali ve Fransizlarm bagliliklari açisodan bölünmeleri yüzünden de Gaulle'ün teykiyardimina Ingiliz-Amerikan lati fazlasiyla bagliydi ve de Gaulle daha fazlasmi isterken bile bu duruma içerliyordu. Bununla birlikte, Ingilizler çökmekte olan Almanya'dan çok, Rusya kargismda bir engel olugturmasi için, Fransa'nin Avrupa'da bir Büyuk Güç olarak yeniden kurulmasim istiyorlardt; Fransa böylece Büyük Güç statüsünün gerektirdisahip oldu: donanimin iggal çoguna Alnianya'da bir bölgesi, BM Gügi venlik Konseyinde daimi üyelik, v.b. Suriye ve Lübnan'daki eski mandalarini yeniden kazanamadt ama Çinhindin'de ve yönetimi altmdaki amaçladi; denizagiri bölümleri ve Tunus ve Fas'da yeniden güçlenmeyi topraklariyla da hâlâ dünyadaki ikinci en genig sömürge imparatorlumünist
"iç"
-
guna sahipti
ve
bundan vazgeçmemekte 436
kararhydi?
Çogudig gözlemci-
:
I
I
i
I
ye, özellikle de Amerikalilara göre, ekonomik açidan bu kadar ciddi bir zayiflik içinde bu yüzden Amerikan mali destegine bagimh--. iken beraberinde getirdigi faziahklari yeniden edinbirinci simf statüsunün grandeur'den* bagka bir gey degildi. Büyük ölgirigimi bir folie de me çüde de öyleydi. Belki bu durumun baglica sonucu, dünyanm stratejik görünümünün savag yüzünden ne kadar degigtigini, en azindan birkaç yil daha gözlerden saklamak oldu. 1945 yilmdaki çogu ingiliz böyle bir kiyaslamaya içerleyebilirdi dünyamn Büyük Güçlerinden uma,uluslarmm ve imparatorluklarmin stratejik dengeleri gizlemeksürdurmesi olma yeni de görüntüsünü biri mercilerinin, Londra'daki kendilerini gerileme dänemi poteydi karar uydurmalarmi Britanda psikolojik açidan zorlagtiriyordu. litikalarma Savagmda bastan ikinci Dünya Imparatorlugu sona çarpigmig tek ya altmda Churchill'in yönetimi bir biçimde tartigmasiz büyük devletti. olmugtu. Denizde, havada, hatta kara üzerinde"Üç Büyükler"den biri ki askeri performansi, Birinci Dünya Savagmdakinden önemli ölçüde daha iyi olmuytu. 1945 Agustosuna gelindiginde -Hong Kong da dahil olmak üzere- kral-imparatorun tüm sömürgeleri yeniden Ïngiltere'nin elindeydi. Ingiliz askerleri ve hava üsleri Kuzey Afrika'ya, Îtalya'ya, Almanya'ya, Güneydogu Asya'ya yayilmtyti. Agir kaylplarma ragmen, kralbk donanmasi, 1.000'den fazla savag gemisine, yaklayik 3.000 küçük savag gemisine ve yaklayik 5.500 çikarma aracma sahipti. RAF bombardiman uçaklari komutanhgi, dunyadaki ikinci en büyük stratejik hava kuvvetiydi. Gene de Cordell Barnett'in güçlü bir ifadeyle dile getirdigi gibi, -ve
-
.
"zafer"
Ingiltere'nin gucunun korunmastyla eganlamli degildi. Alman-
yenilgisi çok önemli de olsa, bu korunma içinde yalnizca tek bir etkendi. ÇünküAlmanya yenilebilir ama ingiltere'nin gücü gene de sona erebilirdi. Önemli olan tek bagma degil, zaferin kogullari, äzellikle de in7° giltere'niri kendisini içinde buldugu kogullardi. ya'nm
[vemüttefiklerinin] "zafer"
.
.
Çünkü çiplak
.
Ingilizler savagin zaferle sonuçlanma-
gerçek oydu ki,
kendilerini son derece zorlamiçlar, altin ve dolar rezervlerini tuketmigler, ulke içindeki makineleri ylpratmiglar ve (kaynaklarini bir biçimde seferber etmelerine ragmen) savag ve nüfusu olaganüstü için Amerika'dan gelen mühimmata, gemilere, yiyeiçinde kalabilmek cek maddelerine ve bagka malzemeye giderek daha bagimh hale gelmig1erdi. Ingiltere'nin digardan gelen bu ürünlere olan ihtiyaci bir yildan sim saglarken,
Folie de grandeur; büyüklük çdginhgi.
-
ç.n.
437
öbürüne artarken, ihracat ticareti sönüp gitmigti ihracat, 1944'te 1938 rakaminin ancak yüzde 31'i kadardi. Ïççi partisi hükümetinin 1945 Temmuzunda iktidara geldigi zaman, okumak zorunda oldugu ilk belgelerden biri, Keynes'in ülkenin kargi kargiya bulundugu Dunkirk"e iligkin tüyler ürpertici notlariydi: Ü1kemuazzam ticaret açigi, sanayi tabanmin zayiflamasi, denizagiri bölgelerdeki çok büyük kuruluglari yüzünden kesilmig olan ödünç verme-kiralama uygulamasinin yerini tutacak Amerikan yardimina. giddete ihtiyaç duyuyordu. Gerçekten de bu yardim olmazsa, sirasmda hiçbir zaman yapmadigimiz kadar kemerleri sikmak gerekecek Birinci Dünya Savagmm ardin-dan oldugu gibi, kahramanlara layik bir yurt yaratma amaci, bir kez daha yumugatilmak zorundaydi. Ancak bu sefer, Ïngiltere'nin politik açidan hälâ dünyanm merkezinde oldugunu dügünmek imkänsizdi. Oysa Büyü·k Güç statüsü hülyalari sürüp gitti, hatta bir devleti" yaratmaya kararh olan iççi partisi bakanlari a.tasmda bile. Böylece bu tarihi izleyen birkaç yilda olup bitenlerde Ingilizlerin birbirleriyle bagdagmayan.birtakim amaçlarla ugraçoak için yaptiklari ciddi girigim vardir ülke içindeki yaçam düzeyini iyileptirmek, ekonorni"ye geçmek, ticaret açigim kapamak ve ayni zamanda, denizagiri bölgelerde çok genig bir alana yayilmig, Almanya'da, Yakmdogu'da ve Hindistan'da yer alan bir sürü üssü yagatmak ve Rusya'yla iligkilerin kätüye gitmesi kargisinda büyük bir orduya sahip olmak. Atlee yönetimine iligkin ayrmtill incelemelerin igaret ettigi gibi," bu yönetim pek çok açidan kayda deger bagarilar elde etti· Sanayi verimliligi artti, ticaret açigi daraldi, toplumsal reformlar gerçekleptirildi, Avrupa'daki durum istikrara kavuçturuldu. Igçi partisi hükümeti Hindistan'dan çekilmenin, Filistin'deki kargaçadan siyrilmanin ve Yunanistan ile Türkiye'ye verilen güvencelerden vazgeçmenin akilhca olacagmi düçündü ve böyle yaparak denizagiri bölgelerde öbürlerine gäre kendisi için daha büyük baski olugturan yüklerinin hiç olmazsa bir bölümünden kurtulmuy oldu. Öte yandan gerçekleptirilen ekonomik toparlanmamn kendisi de Keynes'in 1945'te Washington'daki görügmeler sonucunda sagladigi büyük borç;Marshall Plam yoluyla ayrica gelen çok büynk destek ve Ïngiltere'nin ticari rakiplerinin çogunun hâlâ yikim içinde olmasi sayesinde elde edilebilmigti; bu yüzden de hassas ve kopullara bagli bir ekonomik canlanmaydi. Ìngilizlerin 1947'de bazi yerlerden çekilmelerinin uzun vadede baçarih olup olmadigi da aym oranda kugkuluydu. Altmdan kalkilamaz yükleri ülkenin sirtindan attigi kesindi; ancak, stratejik açidan bu tür ayak hareketleri," Ingiltere'nin birtakim bälgeleri terk ederek üslerini gerçek imparatorluk çikarlarma daha uygun bir biçimde yeniden kurabileceši varFilistin yerine, Süveyg Kanah; Hinsayimma dayamlarak öneriliyordu distan yerine, Arap petrolü. Bu agamada, Whitehall'un imparatorlugun -
"mali
"sava;
."ti.,
.
.
"refah
"karma
-
"ustahkh
-
438
I
\
I
kendilerine bagunh ve
ekonomik
yönden
ingiltere için her zamankinden
daha önemli olan geri kalan bölümünden vazgeçmek gibi bir niyeti kesinlikle yoktu." Ancak yeni sarsmtilar ve aym yolda ayak diremenin arsonralari maliyeti, daha ingiltere'nindünyadaki yerinin bir kez daha tan degerlendirilmesini zorunlu kilacakti. Ama Ingilterebu arada iki büyük güç blokuna bölünmekte olan bir dünyada, fazlaca yayilmig ancak hâlâ Birlegik Devletlere bagimli güç1ü bir stratejik varhk, güvenlik açisindan --ve önemli müttefiki bir stratejik igbirlikma bu ülkenin çok yararh bir isi-- olarak kalacakti. Ingiliz ve Fransiz hukümetlerinin aksi yöndeki tum çabalarma ragsirasmda Birmen, "Avrupa çagmm geçtigi"ne hiç kugku yoktu. Sava; anlamda üzerinde yuzde 50'nin bir artig leyik Devletler GSMH'si gerçek kaydederken, (Sovyetler Birligi digmda) bir bütun olarak Avrupa'mnki yaklagik yüzde 25 oramnda dügrnügtü.3 Avrupa'nm toplam dûnya imalat verimi içindeki pay1 19. yüzyilin baglarmdan bu yana tüm zamanlarda elde edilen miktarin altindaydi. 1953'te, savagin verdigi zararm büyük bir bölümünün giderilmig oldugu sirada bile Avrupa, bütünün ancak yüzde 26'sina sahipti (buna kargihk Birlegik Devletlerinki yüzde 44,7'ydi)/6 Nüfusu ise, toplam dünya nüfusunun ancak yüzde 15-16'si kisi bagma GSMH'st Birlegik Devletlerinkinin - dolaymdaydi. 1950'deki Sovyetler Birligi bu döneme gelindiginde, üstelik, ancak yarisi kadardi; aradaki farki önemli älçüde kapamigti; bäylece güçlerin toplarn GSMH'lari, Tablo 36'daki gibi gerçeklegiyordu. GÜÇLERIN
ÎABLO 36 GSMH'LARI VE T OPLAM 1950'DEKÎ (1964dolan olarak
To;>lamGSMH Birlegik Devletler SSCB
B.K. Fransa Bati Almanya
Japonya Italya
¯
-
381 126
milyar
BASINA KÏQÏ
Kigi bagma GSMH 2.536
699 1.393 1.172 1.001 382 626
71 50 48 32 29
GSMH'LARI
-
(1951)
(1951)
Avrupali güçlerin yildizlarmin bäylece sönügü, askeri personele ve harcamalara daha da belirgin bir biçimde yansidi. Säzgelimi, 1950'de, Birlegik Devletler savunmaya 14,5 milyar dolar harcadi ve 1,38 milyon askeri personeli vardi; öte yandan SSCB 4,3 milyonluk çok daha büyük silahh kuvvetleri için biraz daha fazla harcama yapti (15,5 milyar dolar). Her iki bakimdan da super güçler Îngiltere'nin (2,3 milyar dolar; 680.000 personel), Fransa'nin (1,4 milyar dolar; 590.000 personel) ve 439
Ïtalya'nm (0,5 milyar dolar;
230.000 personel) çok önündeydiler; Altabii ise, ki hälâ askerden arinmig durumdaydi. Kore manya ve Japonya Savasinm yarattigi gerginlikler yüzünden, 1951 yihnda orta siklet Avruharcamalarmda oldukça önemli artiplar oldu pa güçlerinin savunma Birlegik bunlar Devletlerin ama (33,3 milyar dolar) ve SSCB'nin (20,1 milyar dolar) harcamalari yanmda sönük kaldi. Yalmzca.o yil bile ingiltere, Fransa ve Îtalya'nin savunma harcamalari bir araya getirildiginde, Birlepik Devletlerinkinin beste birinden, SSCB'ninkinin de üçte birinden azdi; bu ülkelerin askeri personeli ise bir araya getirildiginde, Birlegik Devletlerininkinin yarist, Rusya'ninkinin de üçte biri kadardi.' Hem nispi ekonomik güç, hem askeri güç açismdan Avrupa devletleri kesinlikle geri kalmig görünüyorlardi. Bu tür bir izlenim, nükleer silahlarm ve uzun menzilli atig sistemlerinin geligiyle ancak güçlendi. Tutulan kayitlardan anlagildigina gäre, atom bombasi üzerinde -çahyan pek çok bilim adami savaglarin, silah sistemlerinin ve insanm tahrip gücünün_ tüm geçmiji dikkate ahndigmda, bir dönúm noktasina yaklagtiklarmi çok iyi biliyorlardi; 16 Temyapilan bagarih deneme, gözlemcimuz 1945 tarihinde Alamogordo'da lere bulunuqundan ya da hayatimizi etkilemig bagka büyük buluglarin hepsinden, ölçülemeyecek kadar daha änemli oldugu görülecek buyük ve yeni bir geyin yaratilmig" oldugunu dogruluyordu. "Kiyamet günü uyarisi yapan o güçlü, sürekli ve ürkutücü gürleme"" Hirogima ve Nagazaki'deki gerçek yikimda tekrarlandiginda, silahin gücü konusunda kimsenin kugkusu kalmadi. Silahin yaratilmig olmasi, Amerikah karar mercilerini ilerisi için uygulamada çikacak pek çok sonuçla bogugmak durumunda birakmistir. Silah konvansiyonel harbi nasil etkilemigti? Savagm bagmda hemen mi, yoksa bir son çare silahi olarak mi kullanilmahydi? Daha büyük (Hidrojen bombasi) ve daha küçük (lastik)nükleer silahlar geligtirmek, ne gibi anlamlar ve ihtimaller getiriyordu? Bu bilgiler bagkalariyla paylagilmah Bunun, zaten nükleer silahlar geligtirmekte olan Sovyetler için bir itici güç oldugu da kugkusuzdu; çünkü Stalin, Hirogima'nin ertesi günü müthig güvenlik çefi Beria'y1 atom programinin bagina getirraigti." Bu sirada Ruslarin hem bomba hem de atig sistemleri olugturmak açisindan geride olduklari belliydi; ama Amerikahlarin tahmininden çg daha hizla, onlara yetigtiler. 1945'ten sonraki birkaç yil içinde Amerikahlarin sahip oldugu nükleer üstünlù¿ür Ruslarm konvansiyonel kuvvetlerdeki "elektrigin
-m1ydi?"
üstünlügünü
"dengeleme"ye
yardim ettigini
varsaymak
yerinde olabi-
lir. Ama Moskova'nm yetigmeye baglamasi ve böylece Birlegik Devletlerin bu silah üzerindeki tekelinin ancak geçici olduguna iligkin iddiasim ispatlamasi, uluslararasi iligkiler tarihi dügünülurse, kesinlikle uzun sürmemigtir."
440
I
I
i
çikigi Atom silahlarimn gärünüm"ü ortaya degigtirdi, çünkü burlar, kendilerine sahip olan her devlete ayrim yapmadan kitleleri yok etme, hatta insan soyunu yok etme gücü veriyorlardi. Silah teknolojisinde varilan bu yeni düzey, çok daha dar bir anlamda ve hemen geleneksel Avrupa devletlerinin aym noktaya gelmek için hissettikleri baskiyi arttirdt ya da bu devletler gerçekten de ikinci sinif statusüne dügtüklerini kabul edeceklerdi. Tabii, Almanya ve Japonya ile ekonomi teknoloji alamnda zay1flamig olan Îtalya için nükleer kulüve be katilma umudu yoktu. Ama Londra'daki yönetim için, Atlee Churchill'in yerini aldigi zaman bile, hem caydirici bir güç olarak hem de "Îngiltere'nin,sirf asker sayisi göz önüne ahnirsa, çok eksik kalan gücünün dayanmak zorunda oldugu bilimsel ve teknolojik üstün1ügün_ bir göstergesi olduklari"" için, ülkenin bu silahlara sahip olmamasi dügünülemezdi. Bir bagka deyigle, bu silahlar, bagtmsiz Büyük Güç etkisini korumak için nispi olarak ucuz bir yol gibi gärülüyorlardi bu, kisa süre çekici gelen oldu." bir Ancak, ne bir hesap sonra Fransizlara da kadar çekici gärünürse görünsün, bu mantik uygulamadaki birtakim etkenlerie zayifhyordu: Hiçbir devlet birkaç yil için bu silahlara ve atig sistemlerine sahip olamayacakti, nükleer arsenalleri süper güçlerinkiyle yeni bir siçrayi; olursa, kiyaslandiginda ufak kalacak ve teknolojide gerçekten de eskimig duruma dügecekti. Londra ve Paris'in (daha sonradan da Çin'in) nükleer kulübe katilma emellerine ragmen, 1945'ten sonraki ilk onyillara äzgii bu çirpinma bir ölçüde Avusturya-Macaristan ve Italya'nin 1914'ten önce, kendi drednot-tipi savag gemilerine sahip olma çabalarmi andiriyordu. Bir bagka deyigle, kuvvetten çok zaylfhk göstergesiydi. Dünyanin artik geleneksel çok kutuplu hali yerine, stratejik ve politik açidan, iki kutu,plu sayilrnasi gerektigini vurgular görünen son unideolojinin rolúydü. da güçlenen Kuçkusuz, klasik 19. yüzyil diplosur masisi çagmda bile, ideolojik etkenlerin politikalarda rolü olmustu eylemleri Metternich'in, L Nicholas'm, Bismarck'in ve Gladstone'un bunu fazlasiyla göstermigtir. "Burjuva-liberal merkez"in egemen varsayimlarina kafa tutmak üzere sag" ile sol"un ortaya çiktigi iki savag arasi yillarda, bu durum çok daha geçerliydi. Böyle olmakla birlileg, 1930'lu yillarm sonlarma özgü çok kutuplu rekabetlerin karmagik dinamigi (Churchill gibi Îngiliz Toryleri, Nazi Almanya'sina kargi komiinist Rusya ile bir ittifakm kurulmasini, liberal Amerikalilar da Avrupa'daki ingiliz-Fransiz diplomasisinin desteklenmesini ama Avrupa digmdaki Britanya ve Fransa imparatorluklarmin dagilmasmi istiyorlardi) dünyada olup bitenleri ideolojik yänden aç1klama giriçimlerinin hepsini zorlagtiriyordu. Üstelik, savag sirasinda politik ve toplumsal ilkelere iligkin görüç ayriliklari, her geye ašir basan fagizmle mücadele "stratejik
-
--
-
"radikal
'
"radikal
441
gereginde
birlegebilmigti.Stalin'in 1943 yihnda Komünist Enternasyodagitmasi ve Batinm, Ruslarm Barbaros Harekäti kargisinda gösterdikleri direnige olan hayranhgi daha äneeki kuykulari belirsizleytirmi görünüyordu äzellikle de Birlegik Devletlerde; buradaki Life dergisi, 1943 yilmda hafif gönüllülükle Ruslar "Amerikalilara benziyor, Amerikahlar gibi giyiniyor ve Amerikahlar gibi dügünüyorlar," iddiasmda bulunuyor, bir yil sonra da New York Times "Marksçi dügüncenin Sovyetler Birligi'nde igi bitmigtir"" diye aç1klamada bulunuyordu. Bu dügünceler, ne kadar safça olursa olsun, Amerikahlarm, sava; sonrasmdaki dünyamn, uluslararasi uyum üzerine kurduklari hayale yarair gibi olmadigmi kabullenme konusunda gösterdikleri yaygm isteksizligi de açiklamaya yardimci olmaktadir bu yüzden, pek çoklari Churchill'in Mayis 1946 tarihli ünlü "Demir Perde" konuymasma içerleme ve äfkeyle tepki göstermiglerdir." Ancak, bir iki yll içinde Rusya ile Bati arasmda artik Soguk Savag diye kabul edi'len geligmenin ideolojik nitelikli oldugu fazlasiyla açiga çikmigti. Rusya'nm Dogu Avrupa'da parlamenter demokrasiye izin vermeyecegini gösteren belirtilerin artmasi, Rus Silahh Kuvvetlerinin muazzam boyutlari, komünistler ile Yunanistan, Çin ve bagka yerlerdeki rakipleri arasmda süren giddetli iç savag ve bir de "Kizil Tehlike", casus gebekeleri ve ülke içindeki bozgunculara iligkin korkularm dügüncelerinde büyük bir yän degigikligine yol artmasi, Amerikahlarin yönetimi açti ve Truman buna istekle tepki verdi. Bagkan, Rusya'nm, Ïngiltere'ninYunanistan'a ve Türkiye'ye verdigi güvenceleri geri çekmesiyle dogan güç bogluguna sokulacagi kaygisiyla yaptigi Mart 1947 tarihli "Truman Doktrini" konugmasmda, birbirinden farkli iki ideolojik ilkeler dizisi arasinda seçim yapma durumunda kalan bir dünya tablosu nali
-
-
-elbette-
çiziyordu:
Bu yagam biçimlerinden biri, çogunlugun iradesine dayanmakta ve özgür kurumlar, temsili hükümet, serbest seçimler ile kigisel özgürluk, konugma ve din äzgürlügü ve politik baskdardan bagigikhk konularmda verilen güvencelerle öbüründen ayrilmaktadir. ikinci yaçam biçimi, azmligm çogunluga zorla kabul ettirdigi
iradesine dayamr. Terör ve baskiyla, basmm denetiseçimlerle ve kipisel äzgurlüklerin bastirilmasiyla ayakta kahr.62
miyle, uydurma
insanlara, Truman devamla, Birlegik Devletler politikasmm, onlara totaliter rejimleri zorla kabul ettirme amaci güden saldirgan hareketler kargismda, kendi kurumlarim ve bütünlüklerini korumalari için yardim etmek" olacagim söylüyordu. Bundan bäyle, uluslararasi "özgür
442.
meseleler, daha da duygusal bir açidan, Manici bir mücadele olarak sunulacakti. Eisenhower göyle diyordu: ve per güçleri tarihte ender görülen bir biçimde yigilmig, silahlanmig ve birbirleriyle kargi kargiya gelmiglerdir. Özgurlük tutsakligm kargisina, aydinhk karanhgin kargisi"lyilik
dikilmektedir."" Kugkusuz, bu tür retorikin çogunlukla ülkenin kendi içine yönelik bir amaci vardi ve yalniz Birlegik Devletterde degil Ingiltere'de, italya'da, Fransa'da ve muhafazakar güçler için bu tür ifadelere bagvurmagözden dügürmede ya da kendi hükumetlerine nin kendi rakiplerini yararli oldugu her kargisoda yumuçak" diye saldirmada yerde. Bir bagka gerçek de, bu tür retorikin Stalin'in Battya iligkin kugkularmi derinleptirmig olmasidir, Sovyet basimnda Batiya, hizla Dogu alam"na Avrupa'daki Rus itiraz eder, Sovyetler Birligi'ni her yandan yeni dügmanlarla kugatir,.ileri usler kurar, her türlü komünist etkiye kargi gerici rejimleri destekler ve Birlegmig Milletleri amaçh ola*kendi adamlariyla rak doldurur" görüntüsü verildi. Moskova, "Amerikan dig politikastnin yeni çizgisi, sava; çikararak dünyada zorla ingiliz ve Birlegik Devletler egemenligi kurmaya yänelik, eski Sovyet aleyhiddiasmda bulunmaktaydi. tari çirgiye bir dänüg anlami tagiyordu,"" sindirici katt Böyle bir açiklama da Sovyet rejiminin, iç muhaliflerini güçlendirmesini, sanaönlemlerini, Dogu Avrupa üzerindeki.denetimini yilegmeyi zorla saglama girigimlerini, silahlanmak için yaptigi agir harcamalari hakh göstermeye yardimci oluyordu. Böylece Soguk Savagm dig ve iç gerekleri, karsilikli olarak ideolojik ilkelere seslenme kilifi altinda birbirlerini besliyordu. Liberalizm ve komünizm, her ikisi de evolarak birbirlerini digliyorlarrensel gärügler oldugundan di."" Bu ise, her iki tarafin da tüm dünyayi ideolojik kavgano güç pobir arena olarak anlamasma litikasmdaki üstunlükten ayrilamayacagi tanimlamasma imkân veriyordu. Kigi ya Amerika önderliginve böyle deki blokun içindeydi ya da Sovyet önderligindeki blok içinde. Ortasi yoktu; bir Stalin ve Joe McCarthy çagmda ortasinin olabilecegini düünmek akillica degildi. Bu, yalnizca bölünmüg Avrupa halklarmm deil Asya'da, Ortadogu'da, Afrika'da, Latin Amerika'da ve bagka yerlerdeki halklarm da uyum saglamak zorunda olduklari yeni stratejik gerna
"komunizm
"nüfuz
"kargihkli
çeklikti.
SOÖUK
DÜNYA VE ÜÇÜNCÜ SAVAS
Olaylar öyle geligti ki, bunu izleyen 20 yll içinde uluslararasi politirekabetine saglamayl, ka büyük ölçüde bu Sovyet-Amerikan sonuyum edinecekti. reddetmeyi Baylangiçta Soguk da kismen konu bunu Sara smirlarin yeniden çizilmesi üzerinde odaklaniyordu. Avrupa'daki vag, 443
Böylece alttan alta, gene de "Almanya meselesi" ile ilgiliydi; çünkü bu konunun çözume kavugturulmasi, 1945 yllimn galip devletlerinin Avrupa üzerinde sahip olacaklari nüfuzun älçüsünü belirleyecekti. Ruslarin 20. yüzyilm ilk yarisindaki Alman saldirganligmdan öbür güçlerin hepsinden daha çok çektikleri kugkusuzdu ve Ruslar, Stalin'in paranoya ölçüsüne varan güvenlik talebiyle güç kazanarak, yüzyilm ikinci yarisinda izin vermemeye aym geylerin tekrarma kararhydilar. Dünya komünist devrimini desteklemek ikincil, ama bununla baglantisiz olmayan bir düçünceydi; çünkü eger Marksçi dügünceyle yönetilen ve Moskova'nin kendilerine etmesini bekleyen bagka devletler yaratilabilirse, Rusya'nm politik ve stratejik konumunun güçlenme ihtimali çok yüksekti. Bu tür dügünceler, 1945 sonrasi dünyasinda Rusya'nin politikasini, geçmigi yüzyillar öncesine giden ihk su limanlarina ulagma isteginden herhalde çok daha fazla biçimlendiriyordu; ama çegitli sorunlarm ayrintili çäzümünü gene de açik birakti. O halde lluslarda her geyden tamamlama önce, stratejik amaçlarla iglemleri" yapmak üzere, 1918-1922 toprak anlagmalarmi bozma kararliligi vardi; yukarida da igaret edildigi gibi bu Baltik ülkeleri üzerindeki Rus denetimini yeniden saglamak, Polonya-Rus sinirim batiya dogru itmek, Dogu Prusya'yi devre digi birakmak ve Finlandiya, Macaristan ve Romanya'dan toprak almak demekti. Bunlarm hemen hiçbiri Batiyi rahatsiz etmiyordu; aslmda çogu üzerinde savag sirasmda anlagma saglanmigti. Daha rahatsiz edici olan, Ruslarm eskiden bagimsiz olan Ortadogu Avrupa ülkelerinde "Moskova ile dost" rejimlerin kurulmasmi hangi yollarla saglama amacmda olduklarmi gästeren belirtilerdi. Bu bakimdan, Polonya'nin kaderi baçka yerlerde de neler olabileceginigösteren bir igaretti; ama Ïngiltere'nin bu ülkenin bütunlügu agruna savagmak için 1939'da verdiši karar, Batida etkinlik gösteren Polonyah asker gruplari (ve sürgündeki Polonya hükümeti), Polonya'nm kaderini daha da dokunakh bir hale getiriyordu. Katyn'de Polonyah subaylara ait toplu mezarm ortaya çikarihyi, Rusya'nm Varçova ayaklanmasini onaylamayigi, Stalin'in Polonya'nm smirlarmm degigmesi kotiusundaki israri ve Lublin'de Moskova yanlisi Polonyahlarin olugturdugu bir hizbin belirmesi, äzellikle Churchill'i Rusya'nm niyetinden kugkuya dügürdü; birkaç yil içinde bir kukla rejimin kurulugu ve bati yanhsi bütun Polonyalilarin güç mevkilerinden hemen hemen tumden uzaklagtirilmalari bu korkulari gerçege dänügtürdu.' Moskova'nm Polonya konusunu ele ahs biçimi çok çegitli yänlerden "Almanya meselesi"yle baglantihydi. Toprak açasmdan bakildiginda, batidaki sinirlarm ayarlanmasi, yalnizca Alman topraklarmin boyutlarmi ufaltmakla kalmadi (Dogu Prusya'nin tümüyle ahnmasi da aym geyi yapmigtir), Polonyahlar için Almanlarin ilerde herhangi bir yol.rehberlik
"sinirlari
444
I
I
\
la, Oder-Naisse hattim yeniden gözden geçirmelerine kargi çikmak için bir itici güç de olugturdu. Stratejik bakimdan, Ruslarm Polonya'yi güvenli bir Almanbölge" haline getirme konusundaki Israrlari, önlelarm 194fde yaptiklari saldirmin bir kez daha tekrarlanmasmi yönelikti; yüzden Alman bu Moskova'nm halkmm kaderini belirmeye leme konusundaki israri da mantikhydi. Politik yönden, "Lublin"li Polonyahlarm desteklenmesi ile sürgündeki Alman komünistlerinin yurtlarma döndüklerinde benzer bir rol oynamalari için özel olarak haziranmalari arasmda bir paralellik vardi. Ekonomik bakimdan, Rusya'mn Polonya'yi ve Dogu Avrupali kompularmi sämürmesi, Alman nasil soyulup sovana.çevrileceginin varhšmm bir ön belirtisiydi. Ancak Moskova, Alman halkmi sistemli bir biçimde yoksulluga iterken, onlardan iyi niyet görmesinin mümkün olmadigmi anlayinca, soyguna son verildi ve Molotov'un tavri daha umut verici bir nitelik aldi. Ama bu taktik degigiklikleri, Rusya'nm Almanya'nin geleceginin belirlenmesinde söz sahiplerinden biri, belki de baghcasi olma niyetini belli eden açik mesaja kiyasla daha az önem tagiyordu." O halde, Rusya'mn politikasi, hem Polonya, hem Almanya konusunda Batminkiyle çatigmak durumundaydi. Politik ve ekonomik açidan Amerikahlar, Ingilizler ve Fransizlar, serbest piyasa düguncesinin ve demokratik seçimlerin tüm Avrupa'da.norm haline gelmesini istiyorlardi (ancak Londra ve Paris'in laissez-faire yanlisi Amerikalilara göre, devletin daha büyük bir rol oynamasim istedikleri açikti). Stratejik yönyeniden canlanmasmi önlemek konusunda den, Alman militarizminin özellikle Bati da Moskova kadar kararliydi; de Fransizlarin kaygilari 1950'li yillarm ortalarma kadar sürecekti; ama hiçbiri Avrupa'daki alWehrmacht egemenliginin yerini dogrudan kizil ordu egemenliginin istemiyordu.sVe 1945'ten sonra hem Fransiz, hem Italyan hükümasini metlerinde komünistler¯ de bulunmasma ragmen, Marksçi partilerin herhangi bir yerde gerçekten güç kazanmalart kargismda derin bir güvensizlik vardi bu, Dogu Avrupa'daki komünist olmayan partilerin sürekli bir biçimde ortadan kaldirilmalariyla dogrulanan bir duyguydu. Rusya ve Bati arasmda bir uyugma umudunu hâlâ dile getirenler vardi olan gerçek guydu çok çeki, ile Bati Rusya'nin ama ayri ayri amaçlari, gitli biçimlerde çatigma içindeydi. Bir tarafin programi bagariya ulaçsa, öbür taraf kendisini tehdit altmda hissedecekti; Soguk Sava; en azurdan bu anlamda, her iki taraf da tum insanliga yönelik varsayimlarinda bir uzlaymaya gidinceye kadar, kaçmilmaz gäränüyordu. Bundan dolayi, gerilimlerin tirmampmi burada adim adim anlatmak gereksizdir;" böyle bir geyin dünya gücü dinamiginin geligimiyle ilgili bu çözümleme için gerekliligi, sözgelimi, daha änceki bir bölümde yer alan Metternich diplomasisinin ayrmtih incelemesi kadar olacaktir. "tampon
-
445
-
L
I
Ancak Soguk Savagm 1945'ten sonraki özellikleri incelenmeye deger, çünkü bunlar uluslararasi iligkilerin yönetimini günümüze kadar etkilemeyi sürdürmüglerdir. Bunlardan ilki, Avrupa'da yer alan iki blok arasmdaki derinlegmesiydi. Bu ikiye bälünmenin 1945'ten hemen sonra olmayigt anlagilabilir bir yeydir: O stralar Müttefik iggal kuvvetleri ve Almanlar uzaklagir uzaklagmaz saklanma yerlerinden ayrihp sürgünden dönerek acil çikan partiler yapilacak için idari kobaglica görev, ortaya nularla ilgiliydi ulagtirma ve kamu hizmetlerini yeniden igler hale getirmek, kentlere yiyecek maddeleri ulagtirmak, mültecilere konut saglamak, savag esirlerinin çogunlukla ideolojik kobulmak. izini Bunlar, numlari belirsizleptirdi: Almanya'nm iggal altindaki bölgelerinde Amerikahlar Ruslarla oldugu kadar Fransizlarla da kavgaya girigtiler; tüm Avrupa'da kurulan ulusal meclislerde ve kabinelerde doguda sosyalist1erle komünistler, batida ise komünistlerle Hiristiya.n demokratlar yan yana geldiler. Ama 1946'mn sonunda ve 1947'nin bagmda, aradaki genigliyor açik geliyordu: Alman bälgelerindeki daha hale uçurum ve çegitli halkoylamalari ve bölgesel seçimler, "Bati Almanya'nm politik görünügünün Dogu Almanya'nmkinden belirgin bir biçimde farkli hale geldigini"ni" gösteriyordu; komunist olmayan unsurlarm Polonya, sürekli olarak saf digi birakilmalari, 1947 Bulgaristan ve Romanya'da Nisanmda Fransa'da komünistlerin hukümetten çekilmeye zorlandiklari iç politika bunalimiyla aym geydi. Bir ay sonra ayni gey Îtalya'da da oldu. Yugoslavya'da ise, (Müttefiklerin savag sirasinda güç paylagtm1yla ilgili olarak yaptiklari anlagma yerine) Tito'nun politik egemenlik kurmasi, Bati tarafmdan Moskova'nin planh ilerleyiginde yeni bir adim olarak yorumlandi. Bu gärüg ayriliklari ile Sovyetler Birliši'nin IMFye ve Uluslararasi Bankasma katilma konusundaki isteksizligi, özellikle Moskova ile savastan sonra iyi iligkiler sürdürmeyi uman Amerikahlari "çatlak"m
"ardil"
-
.
rahatsiz
.
.
etti.
elverdiginde Bati ve Güney Av- O halde Bati için, Stalin'in kogullar ashnda rupa'da denetim kurmayi ve kogullarm olugumunu bu yönde çabuklagtirmay1 planladigindan kugkulanmak, olabileceklerle ilgili varsayimlarda fazla ileri gitmek olmuyordu. Bunun açiktan askeri kuvvet kullanimi ile gerçeklegmesi mümkün degildi; ama Ruslarm Türkiye üzerinde artan baskisi kaygt vericiydi ve bu durum, Washington'u 1946'da Dogu Akdeniz'e bir donanma özel görev kuvveti yerlegtirmeye itmigti, ayni gey, askeri kuvvet kullanimi yerine, Moskova'ya dalkavukluk edenlerin savag yüzünden ortaya çikan ekonomik bozukluklarm ve politik rekabetlerin sürmesinden yararlanma becerileri ile gerçeklegtirilebilirdi. Yunan komünist ayaklanmasi bunun bir igareti olarak görüldü. Fransa'daki komünist destekli grevler de öyle. Ruslarm Alman kamuoyuna 446
I i
\
'
I
kur yapma girigimi de kugku uyandiriclydi ve insan gerçekten kaygilanmak istiyorsa, komünistlerin Kuzey Ìtalya'daki gücü de bäyleydi. Söz konusu hareketleri ayri ayr1 inceleyen tarihçiler, bunlarm ne älçüde plan"a göre denetlenebilMoskova tarafmdan tasarlanan bir dikleri konusunda bugün daha kugkuludur. Yunan komünistleri, Tito ve Mao Tse-tung, en çok yerel dügmanlarmm derdine dugmuglerdi,global bir Marksçi düzenin degil; Batidaki komünist partilerin ve sendikalarin liderleri de en çok kendi yandaylarmm duygularina kargilik vermek zorundaydilar. Ote yandan, bu úlkelerden herhangi birinde komünizm adma saglanacak bir kazancin, büyük bir savaga yol açmadikça memnunlukla kargilanacagi kugkusuzdu; ve bu siraRuslar tarafmdan üzerine uzmanligi olan kipilerin Sovyetler gibi larda George Kennan yönündeki savunmalariSovyetler Birligi'ni bulundugu yerde anlamak da kolaydir. neden sempatiyle kargilandigmi nm Hizla geligtirilen, Sovyetleri bulunduklari yerde strateji"master
"tutma"
"tutma
arasinda ikisi äne çikiyordu. Kennan'm olumçegitli unsurlari etmesine ragmen, istikrar konusunda sagnitelikte oldugunu kabul suz sundugu askeri giderek daha çok tercih için liderlerce lam güvenceler edilen ilk unsur, Birlegik Devletlerin Moskova'ya, dünya üzerindeki dügman olanlarm eline geçmesine bölgelerden hangilerinin oldugunu göstermesiydi. Böylece, bu devletlere diizin veremeyecek"" verilecek ve onlara yönelik renme güçlerini takviye için askeri destek bir Sovyet saldirisi hemen hemen bir casus bellis olarak gärülecekti. Çok daha olumlu olan ise, Îkinci Dünya Savagmm yol açtigi dedemirbagmdaki maddi, ruhsal güç açisindan da manevi anlamdaki rin tükenig" yüzünden Sovyet bozgunculugu kargisindaki direnigin kirdrug oldugunu Amerika'nm .görmesiydi." O halde Sovyetler'i uzun vadeli olarak tutma- politikasmin en änemli unsuru, Avrupa ve Japonya'da yerle bir olmuy sanayilerin, çiftliklerin ve kentlerin yeniden kurulmasina imkân vermek üzere çok genig kapsamh bir Amerikan ekonomik yardim programiydi; çünkü bu, yalmzca böyle yerlerin komüsmif mücadelesi nist ve devrim doktrinlerine kapilmalari ihtimalini azaltmakla kalmayacak, güç dengelerinin Amerika'nin lehine olarak yeniden ayarlanmasina da yarayacakti. Kennan'm çok inandirici jeopolitik tartigmasma göre, ulusal güvenlik açisodan bizim sadece askeri smai ve merkez"" varsa -Birlegik Deviçin önemli" letlerin kendisi, rakibi SSCB, Büyük Britanya, Almanya ile orta Avrupa ve Japonya-o halde, adi geçen son üç bölgeyi bati kampi içinde tutmak ve onlarm gücünü arttirmakla, sonuçta ortaya çikacak sürekli olarak geride kalmasim sagkorrelasyonu", Sovyetler Birligi'nin si"nin"
"bize
.
"sanayi
"dünyada
"bey
"kuvvetler
Casus belli: savagmayi
gerektiren
olay.
- ç.n. 447
.
.
layacakti. Bunun kadar belli olan bir nokta da, Stalin Rusya'smm bu stratejiye derin bir kugkuyla bakacagiydi; bu da özellikle, söz konusu stratejinin yakm zamanlara kadar Sovyet dügmam olan iki ülkeye, yani Almanya ile Japonya'ya,yeniden güç kazandirilmasim da kapsamasodan
geliyordu.
"Dönüm noktasi olusturan"
1947 yih boyunca ya da daha sonra adimlarin çegitli genel soattigi tam bir tarihçesini vermek, nuç1ardan daha az önem tagimaktadir. Yunanistan ve Türkiye'ye daha önce Ïngiltere'ninverdigi güvencelerin Birlegik Devletlerce devrahnmasi simgesel olarak sorumluluklarm, daha önce global polislik yapan ülkeden, global polis konumuna yeni yükselen ulkeye aktarilmasi ve Londra'mn oldugu kadar, Washington'un da mantigmin bir parçasiydi"- Truman tarafmdan bölgesel sinirlari olmayan bir çerçevesinde hakh gösteriliyordu. Ancak, Avrupa kapsami içinde, Amerika'nm halklarm kendi kurumlarun korumalarma yardim" için gösterdigi açik istek, kitaya bela olan yaygin ekonomik dertler, yiyecek sikintisi ve kömür kithgiyla nasil baga çikilacagma iliçkin olarak yapilan ciddi tartigmalara baglanabilir. Amerikan yönetiminin çözüm yolu açidan kendi ayaklari üzerinde durdurmak" -"Avrupa'yi ekonomik üzere, genig kapsamli yardim için Marshall Plani diye bilinen planamaçh olarak, komünist olsun olmasm, tüm Avrupa ülkelerine yapilan bir öneri diye sunulmuytu. Ancak,- bu yardimi kabul etmenin Moskova için ne gibi çekici yanlari olursa olsun, Sovyet ekonomisinin tam en kati sosyalleyme ve kollektifleptirme biçimlerine döndügü bir sirada, Bati Avrupa ile ortak igbirligini getiriyordu ve plano raison d'etre'nin, her yerdeki Avrupalilari özel girigimin kendilerine komünizmden daha koikna etmek oldugunu anlamak için dahi ollay refah mak gerekmiyordu. Molotov'un plan üzerindeki -Paris görügmelerini terk etmesinin ve yardim bagvurusunda bulunmamalari için, Rusya'nm Polonya ve Çekoslovakya'yabaski yapmasmm sonucu olarak, Avrupa äncesine göre çok daha fazla bölünmüg bir hale geldi. Milyarlarca dolarhk Amerikan yardimiyla (bu yardim özellikle daha büyük devlerler olan Ingiltere, Fransa, Ìtalya ve Bati Almanya'ya verilmigti) destektenen Bati Avrupa'da ekonomik buyüme hizla artti ve bir Kuzey Atlantik ticaret agmm içinde bütunlesti. Dogu Avrupa'da ise komünist denetimler sikilagt1. 1947'de yeniden kurulan ve ancak yari gizli bir tür komünist enternasyonali olan Cominform kuruldu. Prag'daki çogulcu rejime bir komünist darbe ile 1948'de son verildi. Tito'nun Yugoslavya'si, Stalin'in bogucu kollarmm arasindan siyrilmayi baçartrken, äbür uydular iki tarafm
-bu,
"doktrin"
"äzgür
-getirebilecegine
'
temizlik
hareketlerine maruz kaldilar, 1949'da da Comecon'a (Kargihkli Ekonomik Yardim Konseyi) girmek zorunda birakildilar; bir Sovyet uydulaMarshall Plant olmakla ilgisi bulunmayan Comecon, "yalmzca
448
I
\
parçasiydi."'" Churchill ri sagmak için olan yeni bir mekânizmanm 1946 tarihinde "Demir Perde"yi anlatirken biraz erken davranmig olabilirdi; iki yd sonrasmda ise dedikleri çikiyordu. Dogu-Bati ekonomik rekabetinin yogunlagmasmi, askeri düzeydeki rekabet tamamhyor ve Almanya bir kez daha tartigmanm merkezinde ahyordu. 1947 Martmda Ìngilizlerve Fransizlar bir Alman saldirisi yer kargismda her iki tarafin da imza sahibi öbür tarafa tüm gücüyle askeri yardim taahhütünde bulundugu Dunkirk Antlagmasmi imzaladilar (anckk Londra'daki digigleri-bakanhgi, bu ihtimalin soyut" oldugu dügüncesini tagimakta ve Bati Avrupa'nm iç zayifliklarmdan daha çok kaygi duymaktaydi). Bu pakt, 1948 Martmda Brüksel Antlagmasiyla, Benelux ülkelerini de kapsamak üzere genigletildi. Bu ikinci anlagmada Almanya'nm adi anilmiyordu; ama Bati Avrupa'da (özelliklede Fransa'da), pek çok politikacmin o siralardaki saplantisinm hâlä "Rusya meselesi"nden çok, "Almanya meselesi"I°' oldugunu säylemek yerinde olur. Bu kimselerin kaygilarmin Nuh nebiden kalma niteligi, 1948 ylli ilerledikçe büyük degigiklige ugradi. Brüksel Antlagmasom yapildigi yil Ruslar, Almanya'yla ilgili Dörtlü Denetim Konseyinden, bu ülkenin ekonomik ve politik gelecegi konusunda Bati'yla aralarmda uyugma saglanmasi mumkün olmayan görüç ayriliklari bulundugu iddiasiyla, çekildiler. Oç ay sonra, üç batih denetim gücü, Almanya'daki karaborsa ve para kargagasina son vermek uzere yeni bir deutschemark olugturduklarim duyurdular. Ruslarin bu tek tarafli eyleme verdikleri tepki Bati Alman parasini kendi bälgelerinde yasaklamakla kalmadi; kendi alanlarmin yüz mil içine sokulan ve bir Batih nüfuz bölgesi olan Berlin'e girig ve çikiglara kisitlama getirdiler. Dügmanligin boyutlarmi iyice açiga çikaran 1948-1949 Berlin bunahmi oldu.*°2 Washington ve Londra'daki yetkililer Avrupa devletlerini, dominyonlari ve Birlegik Devletleri, Rusya ile bir savag halinde bir araya getirerek birlikte kargi koymano yollarmi bile tartigmaktaydi. Amerikahlar --Marshall Plamnda oldugu gibi- Avrupahlarin önce askeri guvenlik tasarilariyla ortaya çikmalanni isterken, Birlegik Devletlerin komünist tehlikesini bu agamada ne kadar ciddiye aldigi kugku götürmezdi. Ülke içinde tüm özellikleriyle görülen korkusu" ile ülke digmdaki daha sert eylemler birbirini tamamladi. Truman, Mart 1948'de, kongreden zorunlu askerligin yeniden getirilmesini istiyor ve bu istek ayni yil Haziran ayinda zorunlu askerlik yasasiyla yerine geliyordu. Sovyetler'in· Berlin'e giden kara yollarmi abluka altina almalari bu hareketlere güç katti. Hava gücü çagina erigilmig olmasi, Amerikaltlara ve Ïngilizlere bunu izleyen 11 ay içinde Berlin'e uçakla malzeme göndererek Stalin'in blöfüne meydan okuma imkâm verse de, kara yolu geçigi yeniden saglamncaya kadar, kente zorla girecek bir askeri konvoy "biraz
"kizil
449
gerektigini savunan pek çok kigi oldu. Bäyle bir eylemin saolmayacagim dügünmek zordur; gerçekte olan ise Birkigkirtici için vag Devletlerin yeni bir anlagma uyarmca, B-29 bombardiman uçaklaleçik rindan olugan bir filoyu, Ingiliz hava alanlarina gändermesiydi; bu da onlarm igi ne kadar ciddiye aldiklarmi gösteriyordu. Bu kogullar altmda, tecrit yanhsi senatörleri bile, sonradan Kuzey Atlantik Anlqmasi Teykilati (NATO) haline gelecek kurulugun olugturulmasi için yapilan önerileri desteklemeye ikna etmek mümkün oldu; ashnda stratejik.amaç, Amerika tam üye olacakti Rus saldirist halinsaglanmasiydi. de, Kuzey Amerika'dan Avrupa'ya yardim NATO, ilk yillarmda kesin askeri hesaplardan çok, politik kaygilari yansitmig ve Amerika, Avrupa dengesifli korumayi kendine gärev edinen baglica güç roliinü Ingiltere'den devralirken, Amerika'mn dipbatih lomatik geleneklerinde meydana gelen tarihi degigikligin simgesi olAmerikan ve ingiliz hükümetlerinin ¯gözünde baglica görev, muçtu. Birlegik Devletler ve Kanada'yi Brüksel Paktim imzalayanlarla birlegtirmek ve kargilikli destek vaadini Norveç ve Italya gibi kendilerini guvensiz hisseden ülkeleri de kapsayacak biçimde geniçletmekti. Aslinimzalandigi gün, ABD Ordusunun Avrupa'da da NATO anlagmasinm askeri aricak 100.000 bulunuyordu (oysa 1945'teki asker sayisi 3 milyondu) ve batiya. dogru yönelen bir Sovyet baskisma direnecek yerleik tümen sayisi yalnizca 12'ydi yedi Fransiz, iki ingiliz, iki Amerikan, bir Belçika tümeni. Bu dönemdeki Rus kuvvetleri, sayi ve yeterlik yönünden, Bati'da etrafi telaça veren kimselerin iddia ettiklerinin yarisi kadar bile olmamasina ragmen, her iki bloktaki asker toplamlari dengesizligi huzur bozucu idi; bu korkular, komünistlerin Kuzey Almanya ovasma girerek Kore Savagmda Yalu'yu geçtikleri kadar hizia yayilabilecekleri dügüncesiyle artti. Bu gu demekti, NATO stratejisi giderek daha büyük älçüde, bir Sovyet istilastna cevap olarak uzun menzilli Amerikan bombardiman uçaklarmin yapacaklari genig misilleme" esasina dayanirken, büyuk bir konvansiyonel ordu olugturgüçleda vardi. Öte yandan, bu durum Batili ma zorunlulugu rin üçünü de --Birlegik Devletler, Kanada ve Ingiftere- Avrupa kitasi üzerindeki sürekli askeri yükümlülüklerle e derece bagliyordu ki, bu ülkelerin 1930'lardaki strateji planlamacilari durumu görseler, gagkm lik içinde kahrlardi." NATO ittifaki, Marshall Planmm ekonomik açidan yaptigim askeri açidan yapmigtir; NATO Avrupa'nin 1945'te iki kampa bölünmesini derinlegtirmig, yalniz geleneksel olarak tarafsiz ülkeler (Isviçre,Isveç), Franco ispanyasi ve birtakim äzel örnekler (Finlandiya, Avusturya, Yugoslavya) her iki kampta da yer almamiglardir. Zarnani geldiginde, bu ittifaka Sovyet egemenligi altmdaki Varçova Pakti ile kargihk verilecekgöndermek
-
"kanat"
-
"çok
"kanat"
450
Bu derinlegen bölünme ise Almanya'nin yeniden birlige kavugmasmi daha da uzun bir ihtimal haline getirdi. Fransizlarin kayg11arma ragBati Alman Silahh Kuvvetlerinin sayisi NAmen, 1950'lerin sonlarinda TO yapisi içinde artmaya bagladi bu da, Bati asker sayisi toplamlari arasindaki farki gerçekten daraltmak istiyorsa, yeterince mantikli bir geydi." Ancak bu kaçimlmaz olarak SSCB'yi de özel denetimlere ragmen bir Dogu. Alman Ordusu olugturmaya itti. Her iki Alman devleti e kendi askeri ittifaki içine girince, iki blokun da Almanya'nm ilerde thrafsizhk yolundaki her türlü girigimine urküntü ve kuçkuyla, kendi güvenliklerine bir darbe olarak bakmalari kaçinilmazdi. Rusya söz kobu duygular, Stalin'in 1953'teki ölümünden sonra bile, nusu oldugunda bir kere komünist olan bir úlkenin bu gärüsten vazgeçmesine izin verilti.
-
memesi gerektigine iligkin inanç1a, pekigmekteydi (bu, sonraki tammlamasiyla, "Brezhnev Doktrini" idi). 1953 Ocaginda, ABD Ulusal Güvenlik Konseyi gizli olarak Dogu Avrupa uydu devletlerinin genel bir savag ile ya da Ruslarm kendileri tarafmdan, äzgürlüge kavugturulabilecekleri"ni kabul etmigti. Bartlett'in üstü kapah olarak igaret ettigi gibi, ikisi de imkânsizdi.""" 1953'te Dogu Almanya'daki bir ayaklanma hizla bastmldi. 1956'da Macaristan'm Varçova Paktindan çekilme kararmdan telaça dügen Rusya, tümenlerini bu ülkeye geri yolladi ve ülkenin bagimstzlišina son verdi. Khrushchev, yenilgiyi kabullenerek yetenekli kipilerin Batiya olan akigmi durdurmak üzere 1961'de, Berlin Duvarinm yapilmasmi emretti. 1968'de Çekler12 yll önce Macarlarin ugradigi akibete ugradilar; ancak bu kez daha az kan döküldü. Bati'nm çekiciligine (resmipropagandalarina ragne ideolojik ne de ekonomik men) denk bir geyler verineyi bagaramayan Sovyet liderlerinin aldigi bu önlemlerin hepsi de iki blok arasmdaki bölünmeyi pekigtirmekten bar ka bir gey yapmadi.""i Soguk Savagin ikinci ana özelligi, yani Avrupa'nm kendisinden, dünyanm öbür bölümlerine dogru olan sürekli yanal-tirmanigi, hiç de Ruslar- tüm güçlerini neregagirtici degildi. Savgin kendisi sürerken, deyse tek amaçla, Alrhan tehditiyle ugragmak için bir noktada toplamiglardi; ancak bu, Moskova'nin Türkiye, Ìran ve Uzakdogu'nun geleceklerine duydugu politik ilgiden vazgeçmesi demek degildi böyle olmadigi da 1945 Agustosunda açikça ortaya çikti. O halde, Rusya'nm Avrupa ile ilgili konularda Bati ile olan kavgasmin cografi olarak bu kitayla suurli kalmasi pek mümkün degildi; äzellikle de anlagmazhäm ilkeleri evrensel nitelikte oldugu için - ulusal güvenlige kargi özerklik, sosyalist planlamacihga kargi liberalizm, v.b. Daha da savain kendisi Balkanlar'dan Dogu Hint Adalarina kadar çok büyük toplumsal ve politik çalkantilarm çikmasina yol açmigti ve iggal ordulariHindistan ya da Minin dogrudan girmedigi ülkelerde bile (säzgelimi. "ancak
"her
-
onemlisi,
451
kaynaklarm ve dü üncelerin seferber edilmesi, käklü degigikliklere yol -açmigti. Geleneksel toplumsal düzenler alaçagi olmug, sömürge rejimleri gözden dügmüg, yeralti milliyetçi gruplari serpilip geligmig ve kendini yalnizca askeri savaga degil, politik degigime adayan direniççi hareketler geligmigti."" Bir bagka deyigle, dünyanin 1945 yili içinde bulundugu durum, barig dönemi istikrarini bir an änce yeniden saglamak hevesinde olan Büyük Güçlere tehdit olugturabilecek muazzam politik çalkantilar tagiyordu; ama bu ayni zamanda, tüm insanliga yönelik kendi doktrinleriyle dopdolu olan süpergüçlerin her biri için, yikilmig eski düzenin enkazi içinden çikmakta olan pek çok halk arasmda destek aramakta bir firsat olabilirdi. Müttefikler, strasmda Alman kendilerine hükmeden sava; ve Japonlarla mücadeleetofylerdi yardim girigen çegit her direnig hareketine ve bu gruplaye rin, 1945'ten sonra, iktidar için savagan rakipleriyle kapigirken bile bu tür yardimlarm sürmesini beklemeleri dogaldi. Bu partizan gruplardan kiminin komünist, kiminin agin komünist aleyhtari olmalari Moskova ve Washington'daki karar mercilerinin bu bölgesel kavgalari ayirmalarini dakendi global nitelikli ugraglarindan her zamankinden ha zorlagtiriyordu. Yunanistan ve Yugoslavya örnekleri, ülke içi yerel bir tartigmanin nasil hizla uluslararasi bir anlam kazanabilecegini gässir) iggücünün,
termigti.
Rusya ile Bati arasmda Avrupa digmda ortaya çikan tartigmalardan ilki, büyük ölçüde bu tür savag zamanma özgü ad hoc* düzenlemelerden arta kalan bir mirasti; 1941-1943'te Tran üç tarafli askeri korunma altina alinmig
ve
bu, kismen iran'in Müttefik kampi içinde kalmasi, kismen
de Müttefiklerden hiçbirinirr Tahran yönetimi üzerinde haksiz bir ekonomik nüfuz kazanmamasi için yapilmigti.'" Moskova 1946'mn baymda buradaki garnizonunu çekmeyip, bunun yerine kuzeydeki ayrilikçi, komünist yanlisi hareketleri tegvik eder gärününce, Ingilizlerin Rusya'nm dünyanm bu bölgesi üzerindeki haksiz nüfuzuna karçi geleneksel itirazlari artmig, sonra da Truman yönetiminin giddetli protestosu yamnda·bu itirazlar sänük kalmigti. Rus askerlerinin geri çekilmesi ve çok geçmeden de bizzat Îran Ordusunun kuzey illerini ve Tudeh (komünist)partisini sindirmesi, Washington'da büyük bir memnunluk yaratti ve Truman'm Sovyetler'le dille konugma"mn yararma olan inancini dogru çikardi. Durum, Ulam'in deyigiyle, Sovyetler'i ne demek oldugudile iligkin getirilmeden'"" ortaya koymuy doktrin fiilen nu, bu konuya ilgili haberler ve Washington'u Ruslarm bagka yerlerdeki etkinlikleriyle kargisinda benzer tepkiler göstermesi için psikolojik açidan hazirlamisti. Böylece Yunanistan'da süren iç savag, Moskova'nm Bogazlarda ve Kars
.
"sert
"tutmamn
*
Ad hoc: durumun geregi
olarak.
- ç.n. 452
I
\
sinir bölgesinde ödünler konusunda Türklere yaptigi baskilar ve ingiliz Hükümetinin 1947'de, bu iki ülkeye vermig oldugu güvenceleri artik sürdüremeyecegini ilam, Amerika'da zaten belli belirsiz baglamig olan ("Truman Doktrini" biçiminde) genel bir tepki dogurslu. Daha 1946 Nisaninda digigleri bakanligi "Birlegik Kralhšm ve Ingiliz Uluslar Toplulugu arasmdaki baglantilarm""° desteklenmesi geregi üzerinde israr ediyordu. Bu tür dügüncelerin giderek daha çok kabul görmesi ve Washington'un Ruslarm Dogu Akdeniz ve Ortadogu'ya dogru yayilmalarim enelleyen älkelerin hatti" üzerinde meydana gelen bunalimlar arasinda baglanti kurmasi, Amerikan dig politikasmdaki idealist çizgilerin nasil hizla jeopolitik hesaplara baglanmaya, belki de yerlerini bunlara terk etmeye bagladigma igaret etmektedir. Batih Güçler Uzakdogu'da meydana gelen degigikliklere de Komünizmin bu global ilerleyiginin bilinciyle baktilar. Sukarno'nun genig tabanh milliyetçi hareketi yüzünden kisa bir süre sonra kendi "Dogu Hint .Adalari"ndan kovulacak olan Hollandalilarm ya da Ho Chi Minh'in Vietminhleri ile bir acele silahli mücadeleye dalan Fransizlarm, veya Malaya'da kisa sürede ayaklanma bastirma harekâtma girigen ingilizlerin,eski sämärgeci güçler olarak tepkilei·i, Süveyfin dogusunda hiçbir komünist bulunmasa da ayni olabilirdi.1" (Öteyandan, 1940'h yillarm sonlarmda Washington'un sempatisini ve Fransa örneginde oldugu gibi Amerikan askeri yardimim saglamak için, ayaklanmalari Moskova'nm çekip çevirdigini iddia etmenin yararh oldugu ortaya çikmigtir.) Ama Çin'in Birlegik Devletler için daha güneydeki bu tehlikelerden çok daha agir bir gok olmugtur. Birlegik Devletler 19. yüzyilda Amerikali misyonerlerin çabalariyla baglayarak bu genig ve kalabahk ülkeye (mali yönden çok daha az olsa da), kültürel ve psikolojik anlamda çok büyük yatirimlarda bulunniustu ve bunlar savag sirasmda Chiang Kai-shek yönetimi basmmm yazdikÍariyla daha da büyümügtü. Birlegik Devletler, anlamindan da öte anlamda bir bulundugunu Çin'de dinsel hissediyordu."2 Digigleri bakanhgindaki ve ordudaki yetkililer de Kuomintang'm kätü yolda ve yetersiz oldugunu giderek daha iyi görüyorlardi ama, onlarm bu gärüglerini kamuoyu, özellikle de 1940'lara gelindiginde dünya politikasmi kati bir biçimde ak-ve-kara olarak görmeye baglayan Cumhuriyetçi sag kamuoyu, paylagmtyordu. Bu yillarda Dogunun her yerinde var olan politik çalkantilar ve belirsizlikler Washington'u tekrar tekrar açoaza soktu. Bir yandan, Amerikan Cumhuriyetinin ahlaki çöküntü içindeki ÜçüncüDünya yänetimlerinin ya da çürüyüp giden sämürge imparatorluklanmn destekçisi olarak görülmesi söz konusu olamazdi. güç1eÖte yandan, ri"nin daha fazla yayilmasi istenmiyordu, çünkü bu, (iddiaya göre) Moskova'nm nüfuzunu artirirdi. îngilizleri 1947de Hindistan'dan çe"kuzey
"kaybi"
"misyon"u
"devrim
453
kilmeye tegvik etmek oldukça kolay bir geydi, çünkä bu yalnizca Nehru yönetiminde bir parlamenter demokratik rejime geçig anlamina geliyordu. Ayni gey, 1949'da Hollandalilari Endonezya'yi terke zorlarken de yapilabilirdi; ancak Washington buradaki komünist ayaklanmanm bü-
yümesinden hâlâ kaygi duyuyordu Filipinler'deki için de öyle (bagimsizhäma 1946'da kavugmuçtu). Ama bagka yerlerde daha açikti. Sözgelimi, toplumsal toplumunda degigim ve astam bir Japon kerden arindirma gerçekleptirilmesine iligkin önceki dügünceleri sürdürmek yerine, Washingtonlu planlamacilar sürekli olarak Japon ekonomisini dev firmalar (zaibutsu)aracihgiyla yeniden kurma ve hatta Japonya'yi kendi silahh kuvvetlerini olugturmaya äzendirme gibi dügüncelere yöneldiler bu, kismen Birlegik Devletlerin ekonomik ve askeri yüklerini hafifletmek, kismen de Japonya'ninAsya'da komünizme kargi bir kale haline gelmesini saglamak içindi."-' Washington'un tavrmin 1950'ye gelindiginde bâyle sertlegmesi iki etken sonucunda olmugtu. Bunlardan ilki, Truman ve Acheson'un daha esnek politikalarma kargi, yalnizca onlari eleptiren Cumhuriyetçilerin ve hizla güç kazanan avcisi" Joe McCarthy'nin degil, yönetimin kendi içinde yer alan Louis Johnson,JohnFoster Dulles, Dean Ruske ve Paul Nitze gibi yeni tutucularm yänelttigi saldirilarin artmasiydi bunlar Truman'i ülke içinde kendi politik kanatini korumak için daha iddiaci davranmaya zorluyorlardi. Ikincisi de, 1950 Haziramnda 38. paralel üzerinde gerçeklegen Kuzey Kore saldirisiydi, bu saldiri, Birlegik Devletter tarafindan hemen Moskova'nm sahneledigi saldirgan master planin olarak bir parçasi yorumlandi. Bu etkenler bir araya gelince, Washington'da is igten geçmeden müdahale etmek için daha aktif ve hatta savaga gidebilecek bir politika isteyen güçlere üstünlük kazandirdi. Sözüne kulak verilir bir gazeteci olan Stewart Alsop, on lobutlu bowling oyununun gösterigsiz imgelerine bagvurarak "Asya'yi hizla kaybediyoruz," diye yaziyordu. Kremlin, sert vuran, hirsli bowling oyuncusuydu. -
"bocaladigi"
-
"tutma"
-
"kizil
-
Bagtaki lobut Çin'di. Simdiden devrilmig durumda. Ikinci siradaki iki lobut, Burma ve Çihhindi'dir.Onlar giderse, bir sonraki sirada yer alan üç lobutun Siyam, Malaya ve Endonezya'nm da arkadan devrilmeleri oldukça kesindir. Ve eger Asya'mn geri kalan yam da giderse, bunun bir sonucu olarak ortaya çikacak paikolojik, politik ve ekonomik miknatis gücünün dördüncü siradaki dört lobutu, Hindistan'i, Pakistan'i, Japonya'yive Filipinler'i yere indirmesi hemen hemen kesindir."' Dügüncelerde meydana gelen bu degigikligin sonuçlari, Dogu Asya'nin her yamndaki Amerikan politikasim etkiledi. Bunun en belirgin 454
I
i
I
biçimde ortaya çikisi, Güney Kore'ye verilen askeri destegin hizla tirmanmas1yla olmustur Güney Kore rejimi tatsiz, baskici bir rejimdi ve çatt;mada o da kusurluydu; ancak o siralar masum bir kurban olarak görülüyordu. Bagtaki B.D. hava ve deniz destegi çok geçmeden ordu ve deniz piyade tümenleriyle takviye edildi ve böylece Mac Arthur etkili kargi taarruzuna (Inchon) baglama imkämni bulmuy oldu. Birlegmig Milletler kuvvetlerinin kuzeye došru ilerleyigi, Çin'in Ekim/Kasim müdahale etmesine kadar surdü. Atom bombasi kullanimina kân verilmedigi için, Amerikahlar 1914-1918'deki siper savasim andiran bir mücadele yürütmek zorunda kaldilar."' 1953 Haziramnda ateykes saglanmcaya kadar, Birlegik Devletler savag için 50 milyar dolar harcamig .savag bälgesine iki milyon asker göndermig ve bunlardan 54.000'den fazlasmi kaybetmigti. Birlegik Devletler Kuzey Kore'yi engellemig ama kendi kendisini Güneye karsi, vazgeçilmesi zor, belki de -
L950'de
imkânsiz olan uzun süreli, önemli askeri taahhütler altma sokmuytu. Bu savag, Amerika'nin Asya'daki bagka yerlerde yürüttügü politikada da önemli degigikliklere yol açti. 1949'a gelindiginde, Truman yönetimi içindeki pek cok kimse nefret duygusuyla, Chiang Kai-shek'i desteklemekten vazgeçti; Tayvan'da kalanlar"m kurdugu hükümeti küçük gördü; bu kipiler, Ingiltere'nin yaptigi gibi Mao'nun komünist rejimini tanimayi dügunmekteydi. Ancak - bir yil geçtikten sonra, Tayvan B.D. filosunca korunuyor ve Çin'inkendisi (en azmdan Mac saldirganhgina Arthur'un bakig açismdan), kargi koymak üzere atom silahlari kullamlmasi gerekecek bir can dügmam olarak gorülüyordu. Sahip oldugu hammaddeler ve yiyecek kaynaklari ile büyük önem tagisavagmayan Endonezya'da yeni hükümete komünist ayaklanmacilarla edilecekti; yardim için Îngilizler geyi Malaya'da da si aym yapmaya tegvik edileceklerdi. Birlegik Devletler Çinhindi'nde de Fransa'yi temsil niartik Vietteligi daha çok bir hükümet kurmasi için hâlâ sikigtmrken, "geride
minh'e karyi mücadele uygarhginm manevi ve
için silah ve para akitmaya hazirdi."6 Amerikan kulture) yönden olan çekiciliginin komünizmin
yay11masini önleyeceginden artik emin olmayan Birlegik Devletler, özellikle de Dulles digigleri bakam olduktan sonra, giderek daha çok askeritoprak düzeni güvenceleri.vermek yoluna gitti."' 1951 Agustosunda bile, bir anlagmayla, ABD'nin Filipinler'de hava ve donanma üsleri kurma haklart ve bu adalarin savunmasi için olan Amerikan taahhütleri Birkai yeniden dogrulamyordu. gün sonra Washington, Avustralya ve Yeni Zelanda ile üç tarafh guvenlik anlagmasmi imzaladt. Bir hafta sonra da Japonya ile olan barig anlagmasi nihayet sonuçlandirildi ve Pasifik'teki savag, böylece yasal olarak sona erdirildi; Japondevletine de yeniden tam egemenlik verilmig oldu ama aym gün hem JaponAdalari üzerinde hem de Okinawa'da Amerikan kuvvetleri bulunmasini sagla-
455
yan bir güvenlik pakti da imzalandi. Washington'un komünist Çin'e kargi politikasi ödün vermez bir biçimde dügmanca, Tayvan'a karti ise giderek daha destekleyici nitelikte oldu; bu tutum, Quemoyve Matsu gibi fazla önem tagimayan ileri karakol mevkileri konusunda bile böy-
leydi.
Soguk Savagm üçüncü önemli unsuru ise, destekleyici askeri ittifaklar kurulmasinin yani sira iki blok arasmda giderek giddetlenen silah yariglydi. Harcanan paralar yönünden bakildigmda, Tablo 3rde de görüldügü gibi, bu hiç de dengeli giden bir ešilim olmadi. TABLo
37
GÜÇLERÏN SAVUNMA HARCAMALARI, 1948-1970""
(milyardolar .
Tarih
B.D.
1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958
10,9 13,5 14,5 33,3 47,8 49,6 42,7 40,5 41,7 44,5 45,5 46,6 45,3 47,8 52,3 52,2 51,2 51,8 67,5 75,4 80,7 81,4 77,8
1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970
SSCB
Bao Almanya
13,1
13,4 15,5 20,1 21,9 25,5 28,0 29,5 26,7 27,6 30,2 34,4
36,9 43,6 49,9 54,7 48,7 62,3 69,7 80,9 85,4 89,8 72,0
-
1,7 1,7 2,1 1,2 2,6 2,9 3,1 4,3 4,9 4,9 5,0 5,0 5,3 4,8 5,3 6,1
olarak)
Fra nsa 0,9 1,2 1,4 2,1 3,0 3,4 3,6 2,9 3,6 3,6 3,6 3,6 3,8 4,1 4,5 4,6 4,9 5,1 5,4 5,8 5,8 5,7 5,9
B.K. 3,4 3,1 2,3 3,2 4,3 4,5 4,4 4,3 4,5 4,3 4,4 4,4 4,6 4,7 5,0 5,2 5,5 5,8 6,0 6,3 5,6 5,4 5,8
Îtalya Japonya
..
'
Çin
0,4 0,5
0,5 0,7 0,8 0,7 0,8 0,8 0,9 0,9 1,0 1,0 1,.1 1,2 1,3 1,6 1,7 1,9 2,1 2,2 2,2 2,2 2,4
0,3
0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,4 0,6 0,8 0,9 1,0 1,1 1,3 1,3
2,0 2,5 3,0 2,7 2,5 2,5 2,5 5,5 6,2 5,8 6,6 6,7 7,9
9,3 10,6 12,8 13,7 15,9 16,3 17,8 20,2 23,7
Amerika'mn savunma harcamalarinda 1950'yi izleyen birkaç yll içinde görülen muazzam artig, Kore Savagimn giderlerini ve Washington'un tehditlerle dolu bir dünyada yeniden silahlanma ihtiyacma duydugu inanci açikça göstermekteydi; 1953 sonrasmdaki gerileme ise, Eisenhower'in kompleksi", hem topluma hem ekonomiye zarar vermeden denetim altina alina girigimiydi; 1961-1963'teki artiplar Berlin Duvari ve Küba füze bunahmlarini yansitlyordu ve 1965 sonra"askeri-smai
456
I
I
smda görülen siçrama, Amerika'nin Güneydogu Asya'yla ilgili taahhüt1erindeki artigi göstermekteydi."" Sovyetler'le ilgili rakamlarin birer tahminden öteye gitmemesine ve Moskova'mn politikasmin bir esrar perdesi altmda kalmasma ragmen, bu ülkenin 1950-1955 arasmda gerçekleptirdigi artiplarin, uçak ve füze sayilarini büyük älçude çogaltmadigi taktirde Bati ile savagin Rus anayurduna kargi yikici hava saldirilarma yol açacagi kaygisodan ileri geldigi sonucunu çikarmak, herhalde yerinde olur; 1955-1957 ydlarindaki indirimler Khruschev'in detente diplomasisini ve parayi tuketim mallari için serbest birakma çabalarmi sonraki yansitmaktadir; çok büyük artig ise, Batiyla 1959-1960'tan olan iligkilerdeki bozulmayi, Küba bunaliminm getirdigi utanci ve silahh kuvvetlerin her dalmda güçlu olma kararhgim gözler önune sermektedir " Komünist Çin'in gerçekleptirdigi daha gästerigsiz artiplar, bagka geyler kadar, ülkenin kendi ekonomik buyümesininde bir yansimasiydi; ama savunma harcamalarmda 1960'h yillarda görülen çogalma, Pekin'in Moskova'dan kopuçunun bedelini ödemeye hazir olduguBati Avrupa devletlerine gelince, Tablo 37deki rana igaret etmektedir. kamlar hem Ingiltere'nin, hem Fransa'mn Kore Savagi sirasmda savunma harcamalarini arttirdiklarini
ve Fransa'nm harcamalarinm Çinhindin'deki kavgasmdan dolayi 1954'e kadar yükselmeye devam ettigini göstermektedir; ancak o tarihten sonra bu iki güç ve Bati Almanya, Îtalya ve Japonya savunma harcamalarmda ancak simrh artiplara (ve ara sira da gerilemeye) izin vermiglerdir. Çin'in büyümesi bir yana- birailgili rakamlar kihrsa da kesinlikten çok uzaktir-- 1950'li ve yillardaki silah 1960'h harcamalari düzeni, gene dünyanm iki kutuplu -bununla
oldugu izlenimini vermektedir. Belki de, tek bagina rakamlardan daha anlamh olan nokta, silah cok niteligiydi. çok yanh düzeyli ve Birlegik Devletler, Ruslayarigmm rm 1949'da kendi atom bombalarim yapmayi bagarmalarmdan dolayi sarsilmiç olmakla birlikte, nükleer silahlarin kargilikh kullamminda, çok daha buyük zarar vereceSSCB'ye onun kendisine verebileceginden gine inamyordu. Õte yandan, ideolojik yani hayli agir basan NSC68'de (Ocak 1950 Ulusal Güvenlik Konseyi Muhtirast 68) belirtildigi ait hava, kara ve deniz gücünü üzere, ve müttefiklerimize mümkün olabildigince askeri yönden hizla, atom silahlarina bu kadar noktaya olmayacagimiz getirmek"= gartti. Nitekim, 1950bagimh bir 1953 yillari arasinda ABD Kara Kuvvetleri sayica üç kat artmig ve bu büyuk ölçüde, yedeklerin Kore'de savaga çagrilmalari yüzünden olmugsa da, igin içinde NATO'yu genel nitelikli bir dizi askeri yükümlülük 01maktan çikararak bir kara kuvvetleri ittifaki haline getirmek kararbligi da vardi - amaç, Sovyetlerin, Amerikah ve Ingiliz planlamacilarm muhtemel gärerek'korktuklari Bati Avrupa iggallerini önceden davranarak "kendimize
457
i
FFTPDF
FITWTC
änlemekti.122 1952 tarihli Lizbon Antlagmasi uyarinca, inanilmaz güç bir toplam olan 90 Müttefik tümeni olugturma umudu gerçekte bulunmamakla birlikte, Avrupa'da girigilen askeri taahhütlerde änemli bir ar1953'te ABD tümenleri birden beye çikmig, Ingiltig gene de olmugtu tümen Almanya'ya yerlegtirmeye razi olmus, böylece, Bati Aldört tere Ordusu Londra ve Paris tarafmdan yapilan indirimlerin telafi edilman mesi için genigletilince, 1950'li yillarm ortalarinda makul bir denge saglanmigti. Buna ek olarak, Müttefiklerin hava kuvvetlerine yaptiklari harcamalarda çok büyük artiplar oldu; böylelikle 1953'e gelindiginde, NATO'nun kullanimma hazir 5.200 kadar uçak bulunuyordu. Sovyet Ordusunun ve hava kuvvetlerinin bu yillardaki geligimine iligkin olarak bilinenler çok daha az olmakla birlikte, gurast açiktir ki Thukov, Stalin ölünce önemli ölçüde yeniden teykilatlanmaya girigti - yart hazir durumdaki ylginlarca askerden kurtuldu, birlikleri çok daha güç1ü, çok daha kolayca yer degigtirebilir ve derli toplu hale getirdi, toplarm yerine füzeler koydu; äzetle birliklerine, Batmm saldirmasmdan en çok korktugu 1950-1951 yihnda sahip oldugundan çok daha genig bir taarruz kapasitesi sagladi. Ayni zamanda, su da.açiktir ki, Rusya bütçe artiplarmda en büyük oram, savunmaya ve taarruza yänelik hava gücune --
ayiriyordu.">
Dogu-Bati silah yarigi için yapilan ikinci ve oldukça yeni bir alan da denizlerdi; ancak, bu da düzensiz bir biçimde olmustur. ABD donanmasi Pasifik Savagini, çevik uçak gemisi hizmet kuvvetleri ve denizalti filosunun göz ahci bagarilari sayesinde, ardmda birçok ganh zaferler birakarak bitirmigti; kralhk donanmasi da bir savag" çikardigmi dügünüyordu; bu savag, kilitlenip kalan 1914-1918 deniz çatigmasindan çok daha belirleyici bir biçimde gerçeklegmiçti.32 Ancak uzun menzilli stratejik bombardiman uçaklari ya da füzeler tarafindan tagmacak atom bombalannm geligi (özelliklede çegitli savag gemilerine kargi yapilan Bikini Mercanadalari deneme atiplarmda) deniz harbinin geleneksel araçlarmm, hatta uçak gemilerinin gelecegi konusuna bile gölge düürmüç gibiydi. 1945'ten sonra savunma harcamalarmda yapilan indirimler ve ayri ayri kuvvetlerin birlegik bir savunma bakanhgi bünyesinyeterli hale getirilmesi" yüzünden, her iki donanma da agir de baski altma girdi. Durumlarini, en azindan bir miktar, gene amfibik çikarma hareketlerinin, uçak gemilerine dayah hava darbe harekatmm yapildigi ve batih deniz gücünün akilhca kullanildigi Kore Savagi sayesinde düzeltebilmiçlerdir. Atom silahlariyla donatilmig darbe bombardisahip yeni tip çok büyuk uçak gemilerinin olugturulmaman uçaklarma yillarm sonunda uzun menzilli balistik füzeler atabilen si ve 1950'li nükleer güçlü denizaltilarm planli olarak yapimi sayesinde, ABD donanmasi da nükleer kulübe katilmayi bagarmigtir. Modern uçak gemile"iyi
"daha
458
rinin maliyetini kargilama güçleri daha az olan ingilizler,gene de ufak çaph dar bölge savagi diye adlandirilan çarpigmalar için gemilerine dönügtürülen uçak gemilerini korudular ve Fransizlar gibi çahytilar. Batih dodenizaltilara dayah bir caydirici güç olugturmaya nanmalarin hepsi 1965 yihnda, 1945'tekine göre daha az sayida gemi ve askere sahip olsalar da, vurucu kuvvetlerinin daha büyük oldugu ke"komando"
sindi.126
harcamalarin sürmesi için en büyük Ama bu donanmalata i ici güç Sovyet filosunun genigletilmesinden geliyordu. Ikinci Dünya Savagi sirasmda, genig denizalti gucüne ragmen Rus donanmasi pek az baçari kazanmig ve personelinin çogu karada da çarpigmigti (ya da ordu, nehirleri geçerken yardimct olmugtu). Stalin, 1945'ten sonra daha dayah ve muhtemelen geniëletilmig üstün nitelikli Alman tasarimlarma görevinde kullamlmak kiyi savunma uzere, daha pek çok denizaltmm muharebe gemileriyle-uçak gemilerine sahip yapimina izin verdi; ama daha genig bir su üstü donanmasi olugturulmasi görügünn de destekledi. Bu iddiali proje, nükleer füzeler çagmda genig, pahah savag gemileri hemen durdurulingasmda bir amaç göremeyen Khrushchev tarafindan mustur. Khrushchev'in bu konudaki görügleri, Bati=daki pek çok politikaci ve hava maregalininkiyle ayniydi. Bu varsayimi sarsan gey, muhtemelen Rusya'ya dügman olmalari en çok beklenebilecek ülkelerin, pek çok kez su ustü deniz gücünü kullanmalari oldu Ïngilizve Fransizlasaldirisi, ABD kuvvetlerinin dayah gücune 1956'da deniz Süvey; ran 1958'de Lübnan'a çikiglari ve (böyleceRusya destekli Suriyelileri durdurmalari), özellikle de, 1962 tarihli füze bunalimi sirasindaki gergin kargilaymada Amerikan savas gemilerinin Küba çevresinde olugturduklari cordon sanitaire. Bu olaylardan Kremlin'in (sözü geçer Amiral çikardigi ders pu olmustu, Rusya güçlü bir Gorschkov'un zorlamasiyla) donanmaya sahip' olmazsa, dünya gücü oyunlarinda ciddi bir dezavantaji olacakti çikarilan bu sonuç, ABD donanmasmin 1960'h yillarm Polaris bagmda hizla füzeleri tagiyan denizaltilara yönelmesiyle güç kazandi. Sonuçta, hem kizil donanmadaki hemen hemen bütün gemi tipdestroyerler, her çegit denizalti, karigik uçak gemilerinde çok büyük leriartig oldu.hem de bunlarm denizagiri bölgelerdeki yay1hmlarmda çok bûyük bir geniëleme gerçeklepti, böylece kizil donanma, säzgelimi Akdeniz ya da Hint Okyanusundaki Batili deniz gücü egemenligine, Stalin'in hiçbir zaman girigmedigi bir biçimde meydan okur hale geldi.12e Amiral Ancak bu tür bir meydan okuma, gäzlemciler tarafmdan Gorschkov'un donanmayi takviyesi ile Tirpitz'in 40, yll önceki takviye giriçimi arasinda yaptiklari pek çok kiyaslamadan da anlagildigi gibi, geleneksel anlamda bir meydan okuma olarak gärülebilirdi; Sovyetler _yaplan
.
-
-
-kruvazörler,
459
Birligi kendisini yeni bir gücü yari 1"na adamig görünse de, ABD donanmasrun son derece pahali uçak gemisi hizmet kuvvetlerine denk duruma gelmesi onyillar (o da böyle bir gey eger olabilirse) ahrdi. silah yarigunn asil devrim yaratan yänü bir bagka 1945 sonrasmdaki yerde, atom silahlari ve onlari firlatacak uzun menzilli füzeler alanmda ortaya çikmaktaydi. Hirogima ve Nagazaki'deki korkunç can kaybma ragmen atom silahlarmi, insamn tahrip gücü tarihinde bir dönüm noktasi olmaktan çok, hälâ yeni bir çegit bomba" olarak gören pek çok kigi vardi. Üstelik, atom gücüyle ilgili geligmelere uluslararasi bir nitelik kazandirma amacini güden 1946 Baruch Plammn bagarisizhga ugramasmdan sonra rahatlatici olan pöyle bir dügünce bulunuyordu. Birlegik Devletler bir nükleer tekel kurmuytu ve Stratejik Hava Komutanligmm bombardiman uçaklari Sovyetler'in kara kuvvetlerindeki üstünlügünü telafi edecek (ve onlar için caydirici olacak) durumdaydi;" özellikle de Bati Avrupa devletleri, bir Rus istilasink Amerikahlarm (daha sonra da ingilizlerin)nükleer silahlar kullanarak hava bombardimanlariyla kargilik vereceklerini kabul ediyordu. Teknolojik yenilikler, özellikle de Sovyetler'in gerçekleptirdigi ilerlemeler, bunlarin hepsini degigtirdi. Rusya'mn 1949 yilmda, (çogu Batih tahminlerden epey änce) bir atom cihazim baçarlyla parlatmasi, Amerikan tekelini kirdi. Daha da telaglandirici olan, uzun menzilli Rus .bomäzellikle de Bison tipi olanlarm yapimlydi; bardiman uçaklarmin, 1950'li yillarin ortalarmda, bunlarm yalnizca Birlegik Devletlere ulaçabilecek güçte olduklari dügünülmüyor, (yanligolarak) -sayilarinin da arada bir uçagi açigi" olugturacak kadar fazla oldugu sanihyordu. Bunun ardmdan gelen tartigmalar hem Ruslarm güçleri konusunda saglam bilgiler bulmano zorlugunu hem de ABD Hava Kuvegilimini ortaya koyuyordu,226ama Amerika'nin tehvetlerinin abartma ik olma döneminin sona ermesi ashnda ancak birkaç yll likeden bagi daha alacakti. Washington 1949'da tahrip kapasitesi akillara durgunluk verecek kadar büyük olan yeni bir bombamn (hidrojen bombasi) yapimma razi oldu. Öyle görünüyordu ki bu bomba Birlegik Devletlere yeniden kesin bir üstürlük saglayacak nitelikteydi ve 1950'li yillarin baglarmdan ortalarma kadar, hem Foster Dulles'in insam irkilten konugmalarmda, hem de kara kuvvetleriitin kendi planlarmda, yeni bir savag çikmasi halinde Rusya ya da Çin'ekargi .kapsamh misilleme" kararhhgi görülmekteydi."' Bu doktrinin kendisi hem Truman, hem Eisenhower yönetimleri içinde oldukça büyük äzel huzursuzluklar mahgerin yaratirken boganmasma alternatif olarak konvansiyonel kuvvetlerin ve taktik (yani meydani") nükleer silahlaasil darbe Rus takviyesi stratejiye getirmigtirsöz konusu rm sonucu tarafindan geldi. 1953'te Rusya da bir hidrojen bombasi denemesi yapti "deniz
.
"yalmzca
"bombardiman
"süper"
"genig
-bunlar
"muharebe
460
'
I
-Amerika'mn yaptigi denemenin üzerinden yalmzca dokuz ay geçtikten sonra. ÜstelikSovyet yönetimi Almanlarm savag sirasmdaki roket teknolojisinin kullammi için epey büyuk kaynaklar ayirmisti. 1955'e gelindiginde SSCB orta menzilli bir balistik füzenin (SS-3) toplu üretimini yapiyordu; 1957de be; bin milden daha uzak bir menzile kitalararast bir balistik füze ateglemig ve bunun için, dünyanin ilk yapma uydusu Spuknit'i ayni yllm Ekiminde yärüngesine firlatan roket motorunun bir gini kullanmtyti. Ruslarm gerçekleptirdigi bu ilerlemeler ve hem B.D. kentlerinin hem de B.D. bombardiman kuvvetlerinin bäylece ani bir Sovyet hücuizlenimini alarak sarsilan Washington, tahmin edimuna ugrayabilecegi açigi" diye lebilecegi gibi kaynaklarmdan çok buyük miktarlari adlandirilan açigi kapamak üzere kendi kitalararasi füzelerinin yapimina ayirdi." Ama nükleer savag yarigi yalmzca bu tür sistemlerle smirlanmig degildi. Her iki taraf da 1960'tan baglayarak htzli bir tempoyla denizaltilardan balistik füze firlatma kapasitelerini geligtiriyorlardi, bu "fuze
meydani nükleer silahlari tarihe gelinceye kadar çok çegitli muharebe ve daha kisa menzilli roketler yapilmisti. Bütün bunlarm yani sira, hem takimlari"yla strateji planlamacilari, hem sivil analistler, kendi olan stratejideki tepki" stratejisi gelmig artik haline bu tirmamnasil bag etmeleri gerektigine iligkin zihinsel bir in çegitli agamalariyla bogugma içindeydiler. Önerilerin çözüm yollari ne kadar açik olursa olsun, hiçbiri nükleer silahlari konvansiyonel harbin geleneksel çarpigma biçimleriyle birleptirmenin zor, belki de imkânsiz olacagi yolundaki çok geçmekorkunç sorundan uzak kalmayi bagaramtyordu (sözgelimi anlagilmigti muharebe meydam ki, Almanya'mn den büyük bir bölümünü havaya uçurabilirdi). Ancak Rus ve Amerikan topraklarina yüksek patlama kuvveti olan hidrojen bombalari atilmasi durumunda kargihkh can -kaybi ve zarar gärülmedik ölçüde olacakti. Churchill'in kargihkh bir terör dengesi diye adlandirdigi durum içinde silahlarini edilmemig icat kilitlenip kalan ve kendi toplu tahrip sayamaWashington Moskova, giderek kaynaklarindan daha büyük mikve yan tarlari nükleer savag teknolojisine ayirdilar?' 1950'li yillarda Ingiltere sistemlerini olugturmaya hiz ve Fransa. kendi atom bombalari ile atig verirken, hâlâ gärünen oydu ki bütun uçak, füze ve nükleer bombalarmin her türlü degerlendirilmesiyle- bu alanda da sözü geçen, yalmzca süper güçlerdi. Bu rekabet içindeki son änemli unsur da hem Rusya'nm hem Batimn dünyamn her yerinde ittifaklar kurmalari ve kendilerine yeni ortaklar bulma yarigma girmeleriydi da hiç olmazsa Üçüncü Dünya "beyin
"esnek
"nuke"lari*
-dänemin
-ya
"Nuke":
Amerikan (Özellikle
Ingilizce'si
konuyna dilinde)
461
nükleer
silah.
- ç.n.
ülkelerini öbür tarafa katilmaktan alikoyma yari ma. Bu, ilk yillarda çok agirlikh olarak Amerika'nm surdürdügü bir etkinlikti ve Amerika'nm 1945'teki avantajli dururnundan, bati yariküresi dismda zaten çok sayida garnizona ve hava ussüne sahip bulunmasindan ve bunlar kadar änemli bir nokta olarak da, çok sayida ülkenin Washington'dan ekonomik
kimi zaman da askeri destek beklemelerinden kaynaklaniyordu. Buna kargi, SSCB acil olarak kendi kendisini yeniden geligtirmek ihtiyacmdaydi; ülke digmdaki baghca kaygtsi ise, smirlarim Moskova için elverigli olacak bir biçimde istikrara kavugturmakti, daha ätelere uzanmak için ne ekonomik ne de askeri güç araçlarina sahipti. Baltik, Kuzey Finlandiya ve Uzakdogu'daki toprak kazançIarina ragmen Rusya, bagkalarma kiyasla gene de kara içine hapsolmuy bir süper güçtü. Üstelik, gimdi iyice anlagillyordu ki Stalin'in dig dünyaya bakigmda büyük älçüde ihtiyat ve kusku vardi komünistlerin açik kazançlarmi 1947'de Yunanistan'da) hoggörmeyeceginden korktugu Bati(sözgelimi yönelik olarak; zamanda gibi Tito.ve Mao kesinlikle "Sovyet ya ve ayni kuklasi"* olmayan komunist liderlere yönelik olarak. 1947'de Cominform'un kurulmasi ve ülke digmdaki devrimcilerin desteklenecegine iligkin ategli propaganda 1930'lardan (belkidaha da büyük oranda, 19181921 däneminden) yankilar tagiyordu; ama ashnda Moskova bu dönemde ülke dismda sorun yaratabilecek iligkilere bulugmaktan kaçmve
-
mig görünmektedir.
Ancak, yukarida da igaret edildigi gibi, Washington'a göre, dünyada komünist egemenligi kurmak üzere yapilmig bir master plan· adim adim geligtirilmekteydi ve bunu gerekiyordu. Yunanistan ve ytlmda önerilen 1947 Türkiye'ye güvenceler iz1enen yolda yapilan bu degisikligin ilk igareti, 1949 tarihli NATO anlagmasi da en gösterigli örnegiydi. Bu 1950'lerde NATO'ya yeni üyelerin katilmasiyla, Birlegik Devletlerin "Avrupa'mn büyük bir bälümünün ve hatta Yakindogu'nun kimi yerlerinin savunmasmi -Spitzberger'den Berlin Duvarma ve ötelerde Türkiye'nin Asya smirlarina kadar""3 olan savunmasmi-- taahhüt etmesi demek oluyordu. Ama bu, Amerika'nm agiri yayiliminm daha baglangiciydi. Rio Pakti ve Kanada'yla yapilan özel düzenleme, Birlegik Devletlerin tüm bati yariküresinin savunmasmdan sorumlu olmasi de"tutmak"
mekti. ANZUS Antlagmas1* Güneybati Pasifik'te yüküm1ülükler yaratti. 1950'li yillarm baglarmda Dogu Asya'da meydana gelen çatigmalar çeyitli iki tarafli anlagmalarm imzalanmasma yol açti ve Birlegik Devletaltma ler bäylece boyunca yer alan ülkelere yardim taahhütü girdi Japonya,Güney Kore, Tayvan ve Filipinler. Bu, 1954'te bir de "kenar"
-
ANZUS: Avustralya, Birlegik Devietier ve Yeni Zelanda arasmda zalanan güvenlik anlagmast. - ç.n.
1 Eylül 1951'de
im-
462
I .
I
SEATO'nun (Güneydogu Asya Anlasma Teskilati) kurulmasiyla daha pekistirilmig ve Birlegik Devletler bu uçsuz bucaksiz bölgedeki saldirganliklarla mücadelede kargihkli destek sözü veren ingiltere, Fransa,
Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler, Pakistan ve Tayland'a katilmigtir. Birlegik Devletler Ottadogu'da bir bagka bälgesel grubun, 1955 tarihli Bagdat Paktmin da (sonradanMerkezi Anlasma Teykilati ya da CENTO olmuytur). bay kefili oldu; bu paktla Ingiltere, Türkiye, Irak, Iran ve Pakistan bozgunculuk ve saldiriya karp birlegiyorlardi. Birlegik Devletbagka yerlerinde de Israil, Suudi Arabistan ve Ürer Ortadogu'nun anlagmalar dün'le özel yapmigti ya da yapmak üzereydi; burlar ya güçlü Yahudi-Amerikan baglari, ya da Arap Devletlerine Amerikan yardi"Eisenhower Doktrini" yüzünden olmuytur. mi öneren 1957 tarihli gözlemcinin 1970'in baymda bir igaret ettigi gibi, Birlegik Devletler, 30 ülkede 1.000.000'dan fazla asker bulunittifakimn üyesi ve bir beduruyordu, dört bölgesel savunma gincisinin aktif katilimcist idi; 42 ulusla kargihkh savunma antegkilata üye bulunuyordu ve lagmalari vardi, 53 uluslararasi yerküre üzerinde neredeyse 100 ulusa askeri ya da ekonomik yardim yapiyordu.13*
Bu, XIV. Louis'nin ya da Palmerston'un biraz elini ayagini birbirine dolagtiracak cinsten b.ir taahhütler dizisiydi. Ancak hizla küçülen ve her parçasi bir bagkasina baglaniyor görunen bir dünyada adim adim gelien bu taahhütlerin hepsinin bir mantigi vardi. Iki kutuplu bir sistem içinde, Washington'un çizgiyi çekecegi yer neresi olabilirdi - hele de Kore'nin hayati olmadigi yolunda daha önce yaptigi belirlemenin, bir sonraki yil komünist saldirisma davetiye çikardigi iddia edildikten sonra."' çok ufaldi", gärügünü öne Dean Rusk 1965 Mayisoda sürüyordu, tümüyle ilgilenmek zorundayiz - karalarmm, sula"gezegenimiz
"onunla
atmosferinin her yantyla ve onu çevreleyen uzayla.""6 Sovyet gücü ve nufuzunun digaridaki dünyaya dogru uzanmasi buçok dar daha kapsamda olmugsa da, Stalin'in älümünù izleyen na göre yillarda gene de önemli ilerlemeler kaydedilmigtir. Surasiaçiktir ki Khrushchev, Sovyetler Birligi'nin korkudan çok hayranlik hatta sevgi uyandirmasini istiyordu; kaynaklari askeri yatirimlardan çekerek tarim mallari alanmdaki tüketim yatiruna yõneltmek de istiyordu. Dig pove erimesi"ne litikaya iligkin genel dügünceleri Soguk Savasta yänelik umutlarmi yansitmaktaydi. Molotov'a baskin çikarak, Sovyet askerlerini Avusturya'dan uzaklagtirdi; Porkkala donanma üssünü Finlandiya'ya, Port Arthur'u Çin'egeri verdi; Yugoslavya'yla olan iligkilerinde, giden ayri yollar" oldugu görügüyle iyilegme sagladi rmin,
"buzlarm
"sosyalizme
463
oldugu kadar (onun bu tavri Presidium'daki çahema arkadaylarmin Mao Tse-tung'un da canim sikmigti). Bati Almanya'nm NATO'ya girmesine bir kargihk olarak 1955'te Varçova Pakti resmen kurulmuçtu ama Khruschev Bonn ile diplomatik iligkiler baglatmaya istekliydi. Birlegik Devletlerle iliçkilerini de iyileptirmeye hevesliydi ama kendi degigken tavirlari ve Washington'un Rusya'nin yaptigi her harekete bakarken artik surekli hale gelmig bir güvensizlik duymasi, gerçek bir détente'i imkãnsiz kihyordu. Ayni yil Khrushchev Hindistan'a, Burma'ya ve Afganistan'a gitti. Sovyetler Birligi, bundan böyle Üçüncü Dünya Ülkelerini ciddiye alacakti, tam da giderek daha çok sayida Afrika-Asya devleti bagimsizligmi kazamrken." Bunlardan pek azi, cogkulu Khrushchev'in istedigi kadar tam ve pürüzsüz bir degigim biçiminde gerçeklegmekteydi. 1956 Nisamnda bir Stalinci denetim-araci olan Cominform dagildi. Sikmti yaratan bir geliguzaklaçan bir me de, iki ay sonra çikan Macar isyammn yol"- Stalinci bir kararklikla bastirmak zorunda kalmmasiydi. Çin'leolan kavgalar artti ve apagida tartigilacagi gibi komünist dünyada derin bir yarilmaya yol açti. Détente, U-2 olayi (1960),Berlin Duvari Bunahmi (1961),sonra da Küba'daki Sovyet füzeleri konusunda Birlegik Devletlerle olan kargilaçma yüzünden (1962)iflas etti. Ancak bunlardan hiçbiri Ruslari dünya politikasma yönelik hareketlerinden. geri çeviremedi; sirf yeni kurulan ülkelerle diplomatik iligkilerin baglattlmasi olan temaslar, Sovve bunlardan Birlegmig Milletlerdeki temsilcileriyle yetler'in dig dünyayla olan baglarmm artmasmi kaçmilmaz hale getirdi. Ayrica, Sovyet sisteminin kapitalizm kargismda kendiliginden sahip oldugu üstünlügü sergileme çabasinda olan Khrushchev, digarida kendisi1%4'ten sonra onun yerini alan ne yeni dostlar aramak zorundaydi; daha pragmatik dügünceli kimselerin ilgisi SSCB'yi kugatan Amerikan kordonunu kirmaya ve Çin etkisine set çekmeye yöneldi. Üstelik sämürgecilik" diye adlandirdiklari olugumun diginda kalmaya ve laissez-faire ekonomisinden çok, planh bir ekonomi kurmaya istekli olan pek çok Üçüncü Dünya ülkesi vardi onlarin bu tercihi ise, genellikle oluyordu. yardimmin Bati kesilmesine sebep Tüm bunlar bir araya gelerek, Rus dig politikasmin belirgin bir biçimde dogu atilim"mi sagladt Bu atilim, çok kesin olarak 1953 Araliginda Hindistan'la imzalabagladi (anlagma,pek elverigli bir biçimde, nan ticaret anlagmasiyla Bagkan Yardimcisi Nixon'un Yeni Delhi gezisine rastlamigtir). 1955'te Bhilai çelik fabrikasmi yapma änerisi, daha sonra da büyük askeri yardimlarla sürdü; bu, Rusya ile en önemli Üçüncü Dünya gücü arasinda kurulan bir bagdi; ayni anda hem Amerikahlart hem Çinlilerikizdirdt ve Bagdat Paktma üyeligi yüzünden Pakistan'a verilen bir ceza oldu. -sosyalignden
"ayri
"yeni
-
"digariya
464
Hemen hemen ayni siralarda,
1955-1956 yillarmda SSCB ve Çekosloyardim etmeye baglayarak, Aswan Barajina para verme konusunda Washington'un yerini aldilar. Sovyetler, Irak, Afganistan ve Kuzey Yemen'e de borç verdi. Gine, Mali ve Gine gibi emperyalizme açikça karvi olan Afrika devletleri de Moskova'dan tegvik gördüler. SSCB, 1960'ta Latin Amerika'daki büyuk atihmi gerçeklestirerek, Castimzaladi; daha o zamandan, bu ro Küba'siyla ilk ticaret anlagmasim duruma sinirlenen Birlegik Devletlerle arasi bozuldu. Tüm bunlar vakya
Misir'a
hrushchev'in dügmesiyle degigmeyen bir düzen yaratti. Emperyalizme kargi gürultücü bir propaganda kampanyasi açmig olan SSCB, çok doanlagmalagal olarak, sömürgelikten yeni kurtulan her ulusa, ri", ticari krediler, askeri danigmanlar ve bunlara benzer geyler öneriyordu. Rusya, Ortadogu'da BD'nin Ìsrail'e verdigi destekten de yararlanmayi bildi (säzgelimibu yolla, 1960'h yillarda Suriye'ye, Irak'a ve Misir'a yaptigi yardimlari arttirmistir); Kuzey Vietnam'a askeri ve ekonomik yardim sunarak ün ve saygmlik kazandi, çok uzaklardaki Latin Amerika'da bile milliyetçi-özgürlük hareketlerine olan bagliligini ilan ediyordu. Dünya çapmda nüfuz kazanmak için yaptigi bu mücadelede SSCB Stalin'in paranoid temkinliliginden bu yana bir hayli yol almig du"dostluk
rumdaydi.""
Ama Washington ve Moskova arasinda yerkürenin geri kalan yanikrediler, nm ilgisini kazanmak için sürdürülen bu yarigma; anlagmalar, silah ihraci yardimiyla nüfuz saglamak için süren bu kapigma, uluslararasi meselelerde
önem tagiyan her geyin Birlegik Devletler ve SSCB'nin birbirine kargi olan iki Schwerpunkte'si* çevresinde döndüšü iki kutuplu bir dünyanm gerçekten ortaya çiktigi anlamina mi geliyordu? Bir Dulles ya da Molotov'un bakig açisindan, dünya gerçekten de böyle bir biçime sahipti. Ama de, bu iki blok yarikürenin her yerinde ve 1941'de ikisi için de bilinmez olan bölgelerde yarigirken, oldukça degiik bir egilimle karçilayiyorlardi. Çünkü tam bu siralard'a, bir Üçüncü Dünya olgunluk dönemine erigiyordu ve bu dünyanm üyelerinden çogu, geleneksel Avrupa imparatorluklarmm denetimini nihayet üzerlerinden atmig olduklari için uzak bir süper gücün dogrudan uydulari haline gelmeyi isteyecek bir ruh yapismda degildiler, böyle bir süper güç onlara yararli olacak ekonomik ve askeri yardimi saglasa bile. Ashnda olan guydu, 20. yüzyil güç politikalarmdaki änemli bir egilim, yani süper güçlerin yükseligi, daha yeni bir bagka egilimle etkilegim içine giriyordu -- dünyanin politik açidan bölünmesi ile. 1900 dolaylarinda egemen olan sosyal Darwinci ve emperyalist hava içinde, tüm gücün, sayilari giderek azalan dünya bagkentlerinde yigilmakta oldugunu ,gene
Schwerpunkt:
Merkezi
agirhk.
-- ç.n. 465
.
-µ=-99mismiimiummmer.I
armme..mun-n,m,wumammai..
.m,-li·l
i.
............--.......--..
duçünmek kolaydi (bkz. s. 228-29). Ama Bati emperyalizminin kendini bilmezligi ve hirsi, kendi kendisini yok edecek tohumlari da içinde tagiyordu; Cecil Rhodes'un ya da Pan-Slavlarin ya da Avusturya-Macaristan askeri yetkililerinin abartih milliyetçiligi, Boerler, Polonyalilar, Finliler arasinda tepkilere yol açmigti; Almanya ve Îtalya'da birlik saglanmasmi ya da Müttefiklerin 1914'te Belçika'ya yardim kararmi hakh çikarmak için yaydan, uluslarm kendi kaderlerini kendilerinin belirlemesine iligkin görügler, durmak nedir bilmeden, doguya ve güneye dogru, Misir'a, Hindistan'a, Çinhindi'nesizdi. Britanya, Fransa,. Italya ve Jaimparatorluklari, 1918'de Merkezi Güç1er kargisinda zafer kazanpon diklari ve Wilson'un 1919'da yeni bir dünya düzeni konusundaki görüglerini engelledikleri için, bu milliyetçilik kimildaniëlari ancak seçici bir tutumla tegvik edildi. Avrupali olduklari ve bğylece sayildiklari için Dogu Avrupa halklarma kendi kaderlerini belirleme vermek iyi bir geydi; ama bu ilkeleri, emperyalist güçlerin tophakkini raklarini geniglettikleri ve bagimsizlik hareketlerini bastirdiklari Or. tadogu'ya, Afrika'ya ya da Asya'ya yaymak iyi bir yey degildi. Bu imparatorluklarm 1941'den sonra Uzakdogu'da yerle bir olmalari sava; geligtikçe, bagimli backa topraklarm ekonomilerinin seferber ediligi ve insan gücünün savag için kullanimi, Atlantik Bildirgesinin ideolojik etkileri ve Avrupa'nm gerileyigi bir araya gelerek, 1950'lere gelindiginde, artik Üçúncu Dunya diye adlandirilan oluçumu gerçeklegtirecek güçlerin serbest kalmasma yol açti."' Bu dünyanm bir dünya olarak adlandirilmasinin sebebi, gerçekten de hem Amerikan egemenligi hem de Rus egemenligi altinda bulunan bloktan farklihgi.konusunda israrc1 olmasiydi. Ancak böyle bir ey, Nisan 1955'te ilk Bandung Koferansinda bir araya gelen ülkelerin, super güçlerle hiçbir baglari ya da onlara kargi hiçbir yükümlülükleri olmadigi anlamma gelmiyordu - sözgelimi Türkiye, Çin, Japonyave FilipinIer konferansa katilanlar arasmdaydi teve bunlar için rimini kullanmak yanlig olurdu."6 Ote yandan, hepsi de sömürgeciligin daha çok ortadan kaldirilmasi, Birleçoiq Milletlerin dikkatini Soguk Savag gerilimlerinden bagka konulara da vermesi ve ekonomik açidan hâlä egemenligi altinda bulunan bir dünyayi degigtirecek beyaz adamlarm änlemler ahnmasi konularmda israr ediyordu. 1950'lerin sonlarmda.ve) ortadan 1960'larin baglarmda sömürgeciligi kaldirmak sürecinin ikinci gerçeklegince, ilk üyeleri arasma, Üçüncü Dünya hareketinin agamasi onydlar (ya da yüzyillar) boyu yabanci boyundurugu çekmig olmalarina sorunla karsi içerleyen ve bagimsizhšm kendilerini bir sürü ekonomik kargiya birakmasi gibi katt bir gerçekle bag etmeye çaligan çok sayida yeni äye de katildi. Saydarindaki çok büyük artiplar sayesinde artik Birlegmig Milletler Genel Kuruluna egemen olmaya baslayabilirlerdi; basta "uygarlagmig"
"üçúncü"
"baglantisiz"
466
50 ülkeden (bunlarbüynk agirhkla, Avrupa ve Latin Amerika ülkeleriydi) olugan BM, pek çok yeni Afrikali-Asyah üyesiyle düzenli olarak 100'ün epey üzerinde üyeye sahip bir teykilat haline geldi. Bu durum Güvenlik. Konseyi daimi üyeleri olan ve veto hakki bulunan büyük güçlerin eylemlerini kisitlamadi- bunlar, ihtlyati elden birakmayan Stalin'in üzerinde israr ettigi kosullardi. Ama pu da vardi ki, iki süper güçten biri kamuoyu"na seslenmek isterse (nitekimBirlesik Devletler 1950 yilmda Güney Kore'ye Birlegmig.Milletler yardimi saglamak için bunu yhpmigti), üyeleri, Washington ve Moskova'nin baglica kaygilarmi paylaçoayan bir kesimin onayim almak zorundaydi. Buyük ölçüde, 1950'li kaldirilmasi konusu ve geligmigve 1960'h yillarda sömürgeciligin lik"e son verme çagrilari agir bastigi ve bunlar da Ruslarin ustaca benimsedikleri davalar oldugu içindir ki, ÜçüncüDünyanm oyu 1956 Süvey; bunahmindan, daha ileri ki tarihlerde beliren Vietnam, Ortadogu savaglan, Latin Amerika ve Gñney Afrika sorunlarma kadar belirgin bir biçimde Bati aleyhtari bir nitelik tayidi. Baglantisiz ülkelerin resmi zirvealeyhlerinde bile giderek daha çok agirlik verilen konu, tarhgiydi ve bu toplantilarm yapildigi yerler (1961'deBelgrad, 1964'de Kahire ve 1970'de Lusaka), Avrupa merkezci konulardan uzaklagmay1 simgeliyordu. Dünya politikasmm gundemi artik yalmzca en büyük askeri ve ekonomik kudrete sahip güçlerin elinde degildi.141 Ilk baglantisizhk savunucularmm en göze çarpaniari -Tito, Nasir, simgeliyorlardi. Nehru- bu degi imi Yugoslavya'nm Stalin'den kopup (daha 1948'de Cominform'dan çikarilmigti) bir Rus istilasria ugramaolaganustü bir geydi. Stalin'in ölüdan bagunsizhämi sürdürülebilmesi münden sonra kararhlikla sürdürülen bir politikaydi bu; ilk baglantisiztoplanmasi lar zirvesinin Belgrad'da da boguna degildi." Nasir 1956'da Îngiltere, Fransa ve Israil'le çatigmasindan sonra tüm Arap dünyasinda ün kazanmisti, bati emperyalizmini ve Sovyaman bir dille eleptiriyordu ancak yardimmi isteyerek kabul etti; Moskova'nm kuk'lasi da degildi yet ülkesinin çikardigt komünistlere kätu davraniyordu ve Nasir, radyo ve basinda güçlü bir Sovyet aleyhtari 1959-1961 arasmda propaganda kampanyasi baglatildi."* Pan-Arabizm, özellikle de agiri Islam materyalizmle tutuculugu,* tanntanimaz dogal olarak bagdagacak geyler degildi; yerel Marksçi aydmlar bu ikisini kaynaptirmaya çabalasalar da. Uzun süredir baglantisizlarm simgesel lideri olan Hindistan'a gelince, Çin-Hindistan ve Pakistan-Hindistan çatigmasindan sonra yeni boyutlara ulaçan ve sürekli olarak verilen Sovyet ekonomik ve askeri yardimi, Nehru'yu Ruslarm bagka yerlerdeki eylemlerini eleptirmekten ve Hindistan Komünist Partisine kargi fazlasiyla kugkucu olmaktan "dünya
"az
"sömürgecilik
"kendi
-
"ilimli"
Agm
Islam tutuculugu·
Muslim fundamentalism.
467
-
ç.n.
Nehru'nun ingilizlerinSüveyg'teki politikasina yönelttionun Büyük Güçlerin digarida yaptiklari tüm müdahaleler gi kargismdaki hognutsuzlugundan ileri geliyordu. Bu yillarda pek çok yeni devletin uluslararasi topluluga katilmasi ve hevesi Rusya'nm yerel kogullari bilmeden bunlari Bati'dan uzaklagtirma ile yüzünden, Ruslarin diplomatik çogu kez birlikte gidiyordu. Bunlarm arasinda en çarpici örnek, Çin'in kendisi olancak bagka pek çok örnek de mugtur; bu konu apagida tartigilacaktir, vardi. Irak'taki rejimin 1958'de degigmesi, Rusya'nm bu Arap devletinin dostu olarak görunmesine ve ona borç verme önerisinde bulunmasma imkân vermigti; ama dört yil sonraki Baasci darbe buradaki komünist partisini kanh bir biçimde sindirmigti. Moskova'nm Hindistan'a yaptigi yardimi sürdürmesinin Pakistan'i öfkelendirmesi liaçmilmazdi; bunlardan birini kaybetmeden öbürünü memnun etmenin yolu yoktu. Burma'da ilk zamanlar umut veren bir baglangiç yapd.rmy, ancak bu, ülke tüm yabancilara yasaklama getirince iflasa ugramigti. Endonezya'da ipler daha da kötüydü; Sukarno Hükümeti, Rusya'dan ve Dogu Avrupa'dan büyük oranlarda yardim aldiktan sonra, 1963'te Moskova'dan uzaklagip Pekin'e yöneldi. Endonezya Ordusu bundan iki yil sonra komünist partisini büyük bir vahyetle ortadan sildi. Gine'deki Sékou Touré yerel bir greve karigtigi gerekçesiyle Rus elçisini ülkesine geri yolladi ve Küba, füze bunahmi sirasmda, S.ovyetler'in äzellikle geniçlettikleri Conakry'deki hava.limanmi Sovyet uçaklarmm yakit almak için kullanmalarma izin vermedi." Rusya'nm 1960 Kongo.bunalimmda Lumumba'yi desteklemesi, Touré'nin beklentilerini boga çikardt ve Lumumba'nm yerine geçen Mobutu Sovyet elçiligini kapadi. Bu tiir tersliklerin en çarpici ärnegi Sovyet nüfuzuna indirilen önemli bir darbe- 1972'de Sedat 21.00 Rus danigmani Misir'dan çikardigi zaman görülmügtür. iki dünya" arasmdaki iligki karmaO halde, Üçüncü Dünya ile gik ve degigken bir iligkiydi. Kugkusuz, surekli olarak Rus yanlisi olan ülkeler (Küba, Angola). ve büyük älçüde, kendilerini kompularmin tehditi altinda hissettikleri için kuvvetle Amerika yanhsi olanfar da (Tayvan, Israil) vardi. Ilk dönemlerde Tito'nun açtigi yolu izieyerek, baglantisiz olmaya içtenlikle çaligan bazi ülkeler de bulunuyordu. Bagka kimi ülkeler de vardi ki kendilerine yardim verdigi için bir bloka yöneliyor) Ve son olarak da, ama haksiz bagimlihga giddetle kargi çikiyorlardi. Üçüncü Dünya içinde Washington'u ve Moskova'yi gafil avlayan devrimler, iç savaglar, rejim degigiklikleri ve smir çatigmalari sik sik oluyordu. Kibris'ta, Ogaden'de, Hint-Pakistan smiri boyunca ve Kamboçya'da baç gösteren yerel rekabetler, süper güçleri sikmtiya sokmaktaydi, çünkü çatigan taraflarm her biri onlardan yardim istiyordu. Önceki Büyük Güçler gibi hem Rusya, hem de Birlegik Devletler qu kati gerçekle alikoymuyordu. suçlamalar,
"kazançlar"i,
"kayiplari"1
-ve
"ilk
468
II
l I
"Evrenselci" mesajlari, öbür toplumlar bag etmek zorundaydilar: tarafindan kültürler kendiliginden kabul görecek degildi.
ve
ÎKI KUTUPLU DÜNYADA MEYDANA GELEN ÇATLAKLAR 1960'h yillar 1970'li yillara dogru ilerlerken, gene de WashingtonMoskova iligkisinin dünya meselelerinde her geyden önemli görünmeye vardi. SSCB askeri açidan Birlegik evam etmesi için esash sebepler Devletlere çok daha yakinlagmigti ama her ikisi de hâlâ öbürlerinin hepsinden farkli bir. çizgideydiler. Sözgelimi, 1974'te savunma icin Birlegik Devletler 85 milyar dolar, SSCB de 109 milyar dolar harciyordu ve bu toplamlar Çin'inharcamalarmin (26 milyar dolar) üç ve dört kati ve önde gelen Avrupa devletlerinin harcadiklarinin sekiz ve on kattydi (B.K. 9,7 milyar dolar; Fransa 9,9 milyar dolar; Bati Almanya 13,7 milyar dolar);"' ve sirasiyla iki milyon ve üç milyonu agkm askerden olugan Amerikan ve Rus silahli kuvvetleri, Avrupa devletlerininkinden çok daha büyük ve üç milyon askerlik Çinkuvvetlerinden çok daha fyi douçagt nanimliydi. Her iki super gücün de 5.000'in üzeride muharebe sahip olduklarino vardi ve bu sayi daha önceki Buyük Güçlerin on katOplam Birlegik tindan fazlaydi.146 S2LVag g€ñ1ÏÏ€fÏRÏH tonaji Devletterinki 2,8 milyon ton, SSCB'ninki 2,1- milyon tondu-- Ingilte--1974'te
re'nin (370.000ton), Fransa'mn (160.000ton), Japonya'nm(180.000 ton) ve Çin'in (150.000ton) çok ilerisindeydi." Ama en büyük egitsizlik Tablo 38'de görüldügü gibi nükleer atigh silahlarm sayismdaydi. TABLO
GÜÇLERIN NÜKLEER -
Kitalararasi balistik füzeler Orta menzilli balistik füzeler Denizaltilara yerleptirilmig-balistik füzeler Uzun menzilli bombardiman uçaklari Orta menzilli bombardiman uçaklari
38 19743"
ATISARAÇLARI, B.D.
SSCB
1.054
1.575 600 720 140 800
-
656 437
66
Îngiltere -
Fransa
Çin -
-
-
64
18 48
-
-
50
52
80 kadar -
-
100
Her iki süper güç de öbürünü (ve öbürüyle birlikte bagka herkesi) yok etmeye öyle yeterli hale gelmiçti ki --bu durum hemen MAD, ya da nükleer silah yariKargihkh Garantili Yok Etme* diye adlandirilmigtirçegitli olugturmaya için biçimlerde denetlemek düzenlemeler baglaymi dilar. Küba füze bunahmmm ardmdan her iki tarafm da bir bagka kri*
"Çilgm"anlamina
vermektedir.
-
gelen MAD kisalttuasim Mutually Assured Destruction
ç.n.
469
sözcükleri
tik
durumda iletigim saglamasina imkân tammak için telefon hatti" kuruldu; 1963'te yapilan ve atmosferde, su altmda ve uzayda yapilacak denemeleri yasaklayan anlaçmayi Birlegik Krallik da imzaladi; Stratejik Silahlarin Sinirlandirmasi Antlagmasi (SALT I) 1971'de yapildi; bu anlaçma her iki tarafm da sahip olabilecegi kitalararasi balistik füze sayisina kisitlama getirdi ve Ruslarm bir anti-balistik füze sistemi kurma çaligmalarmi durdurdu. Söz konusu anlagma, 1975'te Vladivostock'da genigletildi; 1970'li yillarm sonlarinda da bir SALT II anlaymasma yönelik görügmeler yapildi (bu, 1979 Haziraninda imzalanmig ama B.D. Senatosunca hiçbir zaman onaylanmamiçtir). Ancak çegitli anlagma änlemleri ve her iki tarafi da bu anlagmalara iten äzel ekonomik ve iç ve dig politik sebepler silah yarigini durduramamigtir; olsa olsa, bir silahm yasaklanmasi ya da sinirlandirilmasi kaynaklaan bir bagka alana aktarumasma yol açmigtir. SSCB, 1950'lerin sonlarmdan itibasilahli ayirdigi ödenegi sürekli kuvvetlerine ren te inatçi bir biçimde artirdi; Amerikan savunma harcamalarinin düzeni Vietnam'da yapilan pahali savag, sonra da halkin bu tehlikeli serüvene kargi tepkisi yüzünden bozulmuytur ama egilim uzun vadede hep daha yüksek toplamlara dogru olmustur. Birkaç yilda bir, yeni silah sistemleri eskilerine eklendi· Her iki tarafm roketlerine de birden fazla savag baghgi takildi; füze taiyan denizaltilar her iki tarafin donanmasma güç kattilar, stratejik füzelerdeki kilitlenme (bu durum Avrupahlarda Birlegik Devletlerin Batiya yönelik bir Sovyet saldirisma uzun menzilli Amerikan füzeleri firlatarak kargihk vermeyecegi korkusunu uyandirmigtir, çünkü bu kargihk Amerikan kentlerinin atom hücumuna ugramasina yol açabilecekti), Pershing II ve Rus SS-20'lerine bir kargihk olarak geligtirilen Cruise füzeleri gibi, yeni tip orta menzilli alam" nükleer silah örya da neklerinin olugturulmasma sebep olmugtur. Silah yarigi ve silah denetimine iligkin çegitli görügmeler a m madalyonun farkh yüzleriydi; ama her iki yüz de Washington'un ve Moskova'nm sahnenin orta yerinde kalmalarini sagladi. Öbür alanlarda da ikisi arasindaki rekabet çok önemli gärünnyordu. Daha änce de deginildigi gibi, Sovyetlerin 1960'tan baglayarak yaptiklari silah artirimmin daha çok dikkat çeken özelliklerinden biri, su üstü filosunda gerçeklestirilen muazzam büyüme idi fiziksel olarak giderek daha güçlü, füze tagiyan destroyerler ve kruvazörler, sonra orta boy helikopter gemileri, sonra da uçak gemileri yaptigi için;'" cografi olarak da Sovyet donanmasi giderek daha çok sayida gemiyi Akdeniz'e ve daha ötelere, sayilan çogalmakta olan üslerden yararlandigi Hint Okyanusuna, Bati Afrika'ya, Çinhindi'ne ve Küba'ya gönderdigi için. Bu son geligme, Amerikan-Rus rekabetinin Üçüncü Dünya içine dogru çok önemli bir uzantismi yansitiyordu; bunun da baghca sebebi, Mos"dogrudan
"harekât
--
470
I i
I
kova'nin, yabanci nüfuzunun o zamana kadar Batililarm tekelinde oldugu bölgelere de sokularak yeni bir basari daha kazanmasiydi. Ortadogu'da suren gerginlik ile 1967 ve 1973 Arap-Israil savaglarinin (bu savaglarda Amerika'nm Israil'e gönderdigi silahlar belirleyici rol oynamigtir) bir sonucu olarak, çegitli Arap devletleri -Suriye, Libya, IrakMoskova'dan yardim beklemeye devam ettiler. Güney Yemen ve Somarejimler Rus donanmasina donanma üssu kolayliklart Marksci li'deki aglayarak, ülkenin Kizil Deniz'de yeni bir deniz gücü vardigi haline gel,thesine imkân verdiler. Ama, genellikle oldugu gibi, yapilan atillmlar aksiliklerle birlikte gidiyordu: Moskova'nin Etiyopya'yi gözle görülür tercih edigi, Sovyet personeli ve gemilerinin 1977'de Somabicimde li'den çikarilmasina yol açti; bu, ayni geyin Mistr'da olmasindan bir-iki yil sonra meydana geliyordu ve Ruslarin bu alanda kaydettikleri ilerlemelere, Amerikalilar, Umman ve Diego Garcia'daki varhklarini artirarak, Kenya ve Somali'de deniz üsleri kurma haklari elde ederek ve Misir'a, Suudi Arabistan'a ve Pakistan'a daha çok silah göndererek kargilik verdiler. Ancak daha güneyde, Angola'daki MPLA kuvvetlerine* yapilan Sovyet-Küba askeri yardimi, Libya'da Sovyetlerden yardim gören Kaddafi rejiminin devrimi bagka yerlere de tagimak için tekrar tekrar yaptigi girigimler ve Etiyopya'da, Mozambik'te, Gine'de, Kongo'da ve bagka Bati Afrika devletlerinde Markçi hukümetlerin bulunmasi, Moskova'nin global nüfuz mücadelesini kazanmakta oldugu izlenimini veriyordu. Rusya'mn kendisinin 1979'da Afganistan'a yönelik askeri haretür yayilmamn (Dogu Avrupa digmda) Ikinci Dünya Savagmkati dan beri ilk örnegiydi-- ve Küba'mn Nikaragua ve Grenada'daki solcu yolunyönetimleri tegviki, Amerikan-Rus rekabetinin sinir tanimadigi ek izlenimi pekigtirmig hareketler Washington'un daki kargi yapmave yol açmigtir. 1980'e gelindisma ve savunma harcamalarmi artirmasma ginde, yeni bir Cumhuriyetçi yönetimin, Sovyetler Birligi'ni kendisine ancak çok büyük savunma kuvvetleri ve ädünsüz politikalarla kargihk verilebilecek suçlamasi, ¯imparatorlugu" diye bir John Foster Dulles döneminden bu yana pek bir gey degigmedigini gösteriyordu.'" Ancak, Amerikan-Rus iligkilerinin bu kadar agirlikli olmasma ve iligkilerde 1960-1980 arasmda görülen pek çok inis ç1kiga ragmen, bu uluslararasi güç sistemini önceki döneme göre daha az iki kutuplu yapan backa geligmeler de olmugtur. Söz konusu olan yalmzca Üçüncü Dünyanm igleri daha karmagik hale getirmek üzere ortaya çikig1 degil-bu
"ger
di, bunun yam sira, daha änce Moskova ve Washington egemenliginde bütünlügü olan iki blok gibi görünen sistemlerde de önemli çatlaklar
MPLA: Movimento Popular de Libertaçao de Angola; 1950Si ydlarm bagmda olugan Marksçi siyasi hareket. ç.n. *
-
471
---maimmlisimmmissimmi
i
-il
---i-misilups
U-i-JihasilW
i
-t--F--itgliFgşi
meydana gelmigti. Bunlar arasmda en kesin olan ve bugür bile tam olarak degerlendirilemeyecek yankilar yaratan SSCB-komünist Çin bölünmesiydi. Bugün geriye dönülüp bakildigmda, Markçihgin sözde sel" ve iddialarino bile yerel kogullar, yerli kültürlerin gücü ve farlili ekonomik geligme agamalari yüzünden iflas edecegi açikça "bilim-
"evrenselci"
belliydi gibi gelebilir ne de olsa, Lenin'in kendisi bile 1917 Devrimini güvenceye almak için äzgún diyalektik materyalizm doktrininden çok büyük sapmalar yapmak zorunda kalmigti. Mao'nun 1930'lu ve 1940'li yillardaki komünist hareketini gözleyen kimi yabancilar en azindan onun Stalin'in iççilerin ve käylülerin nispi äremi konusundaki tavrma körü körune bagli kalma egiliminde olmadigini görüyorlardi. Sununda farkmdaydilar ki Moskova, Çin Komünist Partisini pek gänül1ü olarak desteklememig ve hatta onu 1946 ve 1948 gibi iteri bir dänemde bile Chiang Kai-shek'in milliyetçileri ile dengelemeye çaligmigtir. SSCB'ye ordunun göre bu, yardimi olmadan, Rùsya'mnkinin hemen hemen üç katt büyuklüge sahip bir ülkede kurulmug, dünya komünist hareketi içinde ister istemez rakip bir çekici kutup yeni [olugturabilecek] bir komunist rejim"in doguçunu önleyecekti."2 Bununla birlikte, bölünmenin bu kadar genig olmasi pek çok gözlemciyi pagirtmig ve uzun yillar, dünya çapinda bir gizli komünist anlagmasindan korkan Birlegik Devletlerin gözünden kaçmigtir. Surasibir gerçektir ki Kore Savagi ve onun ardmdan Tayvan konusunda üstün1ük saglamak için Çinlilerinve Amerikahlarin yaptigi manevralar, dikkatleri Moskova-Pekin eksenindeki sogukluktan uzaklagtirmisti; Stalin'in Çin'eyaptigi oldukça büyük yardimlar her zaman için Rusya'mn Mogolistanve Mançurya'daki ayricahklarmi vurgulayan bir bedel kargiligmdaöneriliyordu. Mao, Ruslarla 1954 yihada yaptigi görügmeler sirasinda dengeyi saglamigt1 ama Birlegik Devletlere kargi kiyilarmm açigindaki Quemoyve Matsu adalari yüzünden duydugu dügmanhk ve kapitalizmle çatqmasmm kaçinilmazligina olan inanca (en azindan o siralarda) daha da agiri baglihgi, Mao'nun Khrushchev'in ilk zamanlardaki détente politikalarma epey kugkuyla bakmasma yol açmisti. Oysa Moskova'mn bakig açisindan, 1950'li yillarin sonlarinda Amerikalilari gereksiz yere kigkirtmak, hale onlar açik bir nükleer üstünlüge sahipken, budalaca bir gey olarak görünüyordu; 1959 yilmda Hindistan'la\ olan simr çatigmasinda Çin'i desteklemek de diplomatik .açidan terslik olurdu, çünkü Hindistan, Rusya'nm Üçüncü Dunya politikasi için çok önemliydi ve Çinlilerinbagimsiz eylemlere olan yatkinhklari dügünülurse, bir ölçüde denetim imkâm elde etmeden Çinfilerinnükleer programma yardim etmek de epey akilsizlik olacakti bunlarin hepsi Mao için birbiri ardinca gelen ihanetlerdi. 1959'da Khrushchev Pekin'le olan anlagmasmi atom iptal etmig, Hindistan'a, Çin'ehiçbir zaman verilme-
"kizil
-
472
-.I
-
I
i
I
digi kadar buyük borçlar öneriyordu. "Bölünme" bir sonraki yil Moskova'daki Dünya Komünist Partileri toplantisinda herkesin görebilecegi kadar su üzerine çikti. 1962-1963'e gelindiginde igler daha da kätüye gitmigti: Mao, Ruslari Küba konusunda teslim olmakla, sonra da Birleik Devletler ve ingiltere ile kismi Nükleer Deneme Yasagi Antlagmasmi imzalamakla suçlamigti; Ruslar o siralarda Çin'eve müttefiki Arnavutartirmiglardi luk'a yaptiklari yardimi kesmig, Hindistan'a verdikleriri çatigmalari meydana bunlar hiçbir geldi (ancak ve. ilk Çin-Sovyet smir ciddi olan önemli degildi). Daha da zaman 1969'da olanlar kadar Çinlilerin 1964'te ilk atom bombalarmi patlattiklari ve atig sistemleri üzerinde hartl haril çaligtiklari haberiydi." Bu bölünme, stratejik açidan, 1945'ten bu yana tek bagma. en önemli olaydi. 1964 Eylülünde Pravda okurlari Mao'nun Çin Ïmparatorlugunun 19. yüzyilda Rusya'ya kaptirdigi Asya topraklarmi geri istemekle kalmayip, SSCB'yi Kurile Adalarma, Polonya'nm bati bölumlerine, Dogu Prusya'ya ve Romanya'nm bir bölümüne el koymakla da suçladigma iligkin bilgiyi görerek sarsildilar. Mao'ya göre Rusya'nm boyutlart küçültülmeliydi Çin'iniddialarma gäre bu küçulme, 1,5 miloranmda olacakti!" Dikkafah Çin liderinin kendi yon kilometrekare retoriki ile kendi kendisini ne ölçüde buyüledigini söyleyebilmek zordur; ama tüm bunlarm sira da smir çatiernalarmm ve Çinlilerin Kremlin için bagtan sona dehget verici atom silahlari geligtirmesininoldugu kesindi. Gerçekten de, Rus Silahh Kuvvetlerinin 1960'lardaki takviyesinin Kennedy yänetiminin savunma harcamalarmda yaptigi artrylara kargilik verme ihtiyacmdan oldugu kadar, en azindan bir ölçüde, dogusunda gördügu bu yeni tehlike yuzünden de gerçeklegtirilmig olma ihtimali yüksekti. "Çin simri boyunca yayilmig olan Sovyet tümenlerinin sayist 1967'de 15 iken, 1969'da 21'e ve 1970'te 30'a çikarildi" ikinci siçrama, 1969 Martida Damansky (ya da Chenpao) Adasindaki ciddi çarpigmadan dolayi olmugtu. gelindiginde, Çin'le olan 4.500 millik smir boyunca 44 Sovyet tümeni nöbet tutuyor (Dogu Avrupa'da ise, 31 tümen vardi), Sovyet Hava Kuvvetlerinin dörtte biri de batidan doguya yaylliyordu." ** Çin'in de artik bir hidrojen bombasina sahip olmasi yüzünden, .Moskova'nm Lop Nor'daki nükleer tesislere bir önalma taarruzu dügündügune iligkin ipuçlari vardi - bunlar, Birlegik Devletleri kendi muhtemel durum planlarmi yapmaya itmigtir; Birlepik Devletler, Rusya'nm Çin'i ortadan silmesine izin veremeyecegini dügünüyordu."' Washington, Çin'in bir nükleer güç olarak geligimini askeri eylem"de önlemek üzere, 1964 yilinda SSCB'ye katilalmigti!"' mayi dügündügünden bu yana epey yol Bu hiç de, Mao Çin'itam geligmig bir üçüncü süper güç olarak oraçidan çok büyük sorunlari taya çikti demek degildi. Çin'inekonomik -
-yani
-bu
"1972'ye
"önleyici
473
vardi
-bunlar,
liderinin tüm kesintileri ve belirsizlikleriyle, "Kültür Devrimi"ni baglatma karariyla piddetlenmigti. Çin dünyanin en genig ordusuna sahip olabilirdi ama halk milisleri Sovyetlerin motorlu piyade tümenleriyle boy ölçügecek gibi degildi. Çin donanmasi genipleyen Rus yanmda filosunun önemsiz kahyordu; hava kuvvetleri ise, büyük olmanükleer sina ragmen, genelde daha eski tip uçaklardan olugmaktaydi; atig sistemi ise daha baglangiç dönemindeydi. Bununla birlikte, SSCB Çin'ekargi genig çaph bir nükleer saldiri yaparak Amerikahlari kigkirtma ve dünya kamuoyunu kizdtrma riskini göze almaya hazir olmadikça, daha alt düzeyde yapilacak bir savag, kisa zamanda çok büyük can kaybma yol açabilirdi- ve bu, Çinlilerin kabullenmeye hazir göründükleri ama Ruslarm Brezhnev çaginda daha az istekli olduklari bir geydi. O halde, Rus-Çiniligkileri kötüye giderken, Moskova'nm Bati ile nukleer silahlari smirlandirma toplantilarina ilgi göstermekle kalmayip, Federal Alman Cumhuriyeti gibi ülkelerle olan fligkiletini iyileptirme sürecini de hizlandirmasi gagirtici degildi, Willy Brandt yönetimindeki Almanya da Adenauer'in dönemine göre détente'i geligtirmeye çok daha istekli görünüyordu. Çin-Sovyet bölünmesi, politik ve diplomatik arenada Kremlin için daha sikmti vericiydi. Khrushchev'in kendisi giden ayri yollar"i (bu yollarm her zaman için kendininkinden fazlaca sapmamasi kaydiyla!) hoggärüyle kargilamaya hazir olmakla birlikte, SSCB'nin gerçek Marksçi ilkeleri terk etmiç olmakla açikça suçIanmasi, uydulari"sosyalizme
Sovyet "boyunduruk"unu üzerlerinden atmaya nm ve yanagmalarmm özendirilmeleri ve ÜçüncüDünyadaki diplomatik çabalarinm Pekin'in rakip olarak yaptigi yardim ve propagandalarla karmagik hale getirilmesi apayri çeylerdi bu özellikle böyleydi, çünkü Mao'nun köylüye dayah komünizmi çogu kez Ruslarin sanayi proletaryasina verdigi agirhktan daha uygun görünüyordu. Bu, Dogu Avrupa'daki Sovyet Împaratorlugunun Çin'in peçine takilmasi gibi gerçek bir tehlike var demek degildi bir tek ahgilmigtan farkh olan Arnavutluk yönetimi bäyle yapmigti Ama Moskova'mn 1968 tarihli Çek bagimsizhk reformlarini bastirmasi ve 1979'da Afganistan kargisindaki eylemleri Pekin tarafindan bir kez daha elestirilmesi, gene de sikinti vermigti. Üstelik Çin, Üçüncü Dünya için Sovyet nüfuzunu engellemek için daha elverigli bir konuma sahipti: Kuzey Yemen'de siki bir rekabet içindeydi; Tanzatiya'daki demiryolu yapimi projesinden epey yararlandi; Moskova'yi, Vietminh ve Vietkong'a Birlegik Devletler kargismda yeterli destek vermeyi bagaramadigi için elestirdi ve Japonya'ylaolan iligkilerini tazelerken, Tokyo'yu Rusya ile Sibirya'da fazlaca yogun bir ekonomik igbirligine girmemesi yolunda uyardi. Yapilan mücadele, gene, hiç de denk bir mücadele degildi Rusya'nm kredi ve ileri silahlar konusunda --
--
·yüzünden
-
474
ÜçüncüDünya devletlerine
çok daha fazla gey vardi; Kübali ve Libyah vekilleri aracihgiyla da etkisini yayabilirdi. Ama sirf Birlegik Devletlerle oldúgu kadar kendisi gibi Marksçi bir devletle de yarigmak zorunda kaligi, yirmi yil öncesinin, ne oldugu belli, iki kutuplu rekabetlerine göre tumüyle daha rahatsiz ediciydi. Böylece, Çin'inizledigi iddiaci ve bagimsiz çizgi, diplomatik iligkileri, özellikle de Asya'da, her yönden daha karmagik ve incelmig hale getirdi. Çinliler,Moskova'nin Hindistan'a kur yapmasma ve bundan daha da çok, Çin-Hint simr çatigmalarinm ardmdan Yeni Delhi'ye askeri malzeme gändermesine içerlemiglerdi; o halde, Pekin'in Pakistan'in Hindistan'la olan kendi çatismalari sirasmda Pakistan'a destek vermesi gagirtici degildi; Ruslarin Afganistan'i iggali Çin'i fena kizdirdi. 1970'li yillarin sonunda Moskova'nm Kuzey Vietnam'in geniglemesini desteklemesi, Kuzey Vietnam'm Comecon'a girmesi ve Ruslarin Vietnam limanlarindaki deniz gücü varhklarima artmasi, Çin'i Rusya'dan daha da soguttu. Vietnam 1978 Arahšmda Kamboçya'yi istila edince, Çin güney kompusuyla kanh ve pek bagarili olmayan smir çatigmalarina giBu agamada rigti; bunfara da Ruslar çok sayida silah sagliyorlardi. Moskova, Tayvan rejimine daha da sicak bakiyor ve Pekin, Rus filolarina kargi durmasi için, Birleçik Devletlere Hint Okyanusu ve Bati Pasifik'teki deniz gücünü arttirmasi için .israr ediyordu. Çin, SSCB'yi Bati'ya kargi fazla yumugak oldugu için eleptirdikten ancak 20 yll sonra, NATO'yu savunmasim pekigtirmesi için sikigtiriyor ve hem Japonya'yi hem Ortak Pazari, Rusya'yla olan ekonomik baglarim güçlendirmeme verebilecegi
konusunda uyarlyordu."* Bunlarla kiyaslandigmda, bati kampinda 1960'h yillarm baglarmdan sonra meydana gelen ve büynk älçüde de Gaulle'ür Amerikan hegemonyasina karçi açtigi kampanya yüzünden ortaya çikan bozukluklar, uzun vadede hiç de bu kadar ciddi nitelikli degildi --, ancak bunlarm oldugu izlenimini güçlendirdikleri kesinda iki blokun parçalanmakta amlari zihninde hâlâ canh olarak duran de di. Ikinci Dünya Savaginm Gaulle, Birlegik Devletlerin kendisine egiti degilmig gibi davranmasma hirslamyordu; Amerika'nm 1956'daki Süvey; bunahmi sirasmda yürüttügü politikaya içerlemigti; tabii bir de Dulles'm Quemoygibi konularaligkanligi vardi. da nükleer cehennem yaratma tehditini savurma 1938'den sonra Fransa'yi Cezayir'den kurtarmaya çabgirken de Gaulle'ün birkaç yil boyunca yapacak çok igi vardi; ama o zaman bile Bati Avrupa'nm Amerikan çikarlarma (kendi gärügüne gäre) boyun egigini eleptirdi. Îngilizlerin on yil önce gördükleri gibi, de Gaulle de, nükleer silahlarda Büyük Güç statüsünü koruma gansi buluyordu; 1960 yilmda ilk Fransiz atom denemesi haberini aldigmda yöyle bagirmigtir: "Yaçaçünkü bu sabah daha güçlü ve daha gururlu o."'" Fransm Fransa -
475
sa'nm bagimsiz bir nükleer caydiricilik gücüne sahip olmasi konusunda kararh göriinen de Gaulle, Washington'un ingiltere'ninkinebenzer bir Polaris füze sistemi kurma önerisini, Kennedy yönetiminin bu öneriye ekledigi kogullar yüzunden öfkeyle geri çevirdi. Gerçi bu, Fransa'nm
kendi nükleer
silahlar oldugundan
programimn, toplam savunma bütçesinin bagka ülkelerde çok daha büyük bir bälümünü (belkide bu oran yüzde 30'a variyordu) tüketmesi demekti, ama de Gaulle ve onun yerini alan kimseler bu bedelin ödenmeye deger oldugunu dügündüler. De Gaulle aym zamanda Fransa'yi NATO'nun askeri yapismdan ay1rmaya baglayarak, teykilatin genel merkezini 1966'da Paris'ten çikardi ve Fransa topraklan üzerindai tüm Amerikan üslerini kapadi. Buna paraolarak igleri hararetle alkiplayan- Moskova lel da, Fransa'nm ile iligkilerini iyileptirmeyi amaçladi ve hiç durmadan Avrupa'mn kendi ayaklari üzerinde durmasinin gerekli oldugunu ilan etti."° De Gaulle'ûn gösterigli eylemleri yalmzca Fransplara özgü retorike ve kültür gururuna dayanmiyordu. Marshall Platu yardimlari ve Amerikahlarin yaptigi bagka yardimlarla desteklenen ve Avrupa'nm 1940'11 yillarm sonlarindan itibaren yagadigt genel ekonomik toparlanmadan yararlanan Fransiz ekonomisi, hemen hemen 20 yil boyunca hizla bü-yaptigi
yüinügtü.*
Çinhindi'ndeki(1950-1954)ve Cezayir'deki (1956-1962)
sämärge savaglari
Fransa'nm kaynaklarini bir süre için bu alanlara. çekolmayan bir durum yoktu. 1957 yilmda Avrupa Ekonomik Toplulugunun kurulugu sirasindaki görüçmelerde kendi ulusal çikarlari bakimmdan çok elverigli kosullar elde eden Fransa, daha genig olan bu pazardan yararlanabilmig, bir yandan da kendi tariti ama
onanlmasi
mümkün
minda yeniden yapilanma gerçekleptirmig ve sanayiini de çagdag çizgiye· getirmigtir. De Gaulle, Washington'u eleptirdigi ve Ingiltere'nin AET'ye girigini kararlihkla engelledigi halde, 1963 yilmda Adenauer Almanya'si ile dramatik bir bangma gerçeklegtirildi. Bu arada hep, Avrupa'nin kendi ayaklari üzerinde durmasi, süper güçlerin egemenliginden kurtulganh geçmigini ölçüde ganh kendi hatirlayip, masi, bir kader arayinynt igbirligi yapmasi gereginki Fransa'nin önderligi altmdagi için den söz etti."2 Bunlar büyük laflardi ama Demir Perdenin her iki tarafmda da tepki uyandirdi ve hem Ruslarin hem de Amerikalilarm politik kültürlerinden ve tabii ki ayri ayri yürüttäkleri dig politikalardan hopnut olmayan pek çok kimseye çekici geldi. Ancak 1968'e gelindiginde, de Gaulle'ün kendi politikacilik meslesarsilmigti. Çagdaylagmanin ögrenci getirdive iççi ayaklanmalariyla gi, ekonomisinin yükler oldukça hâlå küçük boyutlari ve Fransiz gi (1963'te dünya imalat sanayii üretimi içindeki payi yüzde 3,S'di)* ülkenin General de Gaulle'ün dügledigi etkili rolü oynamaya yetecek kadar kudretli olmadigini gösteriyordu; ve de Gaulle kendilerine ne tür -tabii
476
äzel anlaymalar onerirse önersin Bati Almanlar, Birlegik Devletlerle olan siki baglarinda vazgeçmeye cesaret edemiyorlardi; çünkä Bonn'daolarak, politikacilar ki bu baglara, son çare fazlasiyla yaslandiklarmi
biliyorlardi. Üstelik Rusya'nm Çeklerin 1968 tarihli reformlarim acigöstermigti ki, Dogulu kendi bastirmalari süper gücün masizca gunu alani içindeki ülkelerin, Fransa änderliginde Avrupa çapinda bir konfederasyon olugturmalari göyle dursun, kendi politikalarmi geligtirmelerine bile izin vermeye niyeti yoktu. Bununla birlikte, tüm kibirliligine ragmen de Gaulle durdurulmasi mümkün simgesi olmuy ve bunlari hizlandirmigti. olmayan akimlarm Birlegik Devletler ve SSCB'ye kiyasla askeri yönden zayifliklari olmasina ragmen, Bati Avrupa devletlerinin silahh kuvvetleri nispi olarak, çok daha büyük ve güçluydü; ikisi 1945 sonrasi yillarda oldugundan nukleer silahlara sahipti ve atig sistemleri geligtirmekteydiler. Ekonomik yönden apagida daha ayrmtih olarak tartigilacagi gibi "Avrupa'mn toparlanmast" olmuytu. Dahasi, Rusya'am 1968'de son derece bagarili iggal etmesine ragmen, Soguk Savagm Avrupa'yi simsiÇekoslovakya'yi ki kapah bloklara bälme dänemi zayifhyordu. Willy Brandt'm Rusya ile, Polonya ve Çekoslovakya ile ve özellikle de 1969-1973 ylllari arasinda Dogu Almanya ve rejimi ile (ilk basta çok gönülsüz de olsa) temelde 1945 smirlarimn sürekli sayihnasina dayali olan gösterigli barigpolitikasi, geligme iligkilerinde bir Dogu-Bati dänemi açti. Bati yatima rimlari ve teknolojisi Perdenin ötesine geçti ve bu Demir détente" kültür degigimi programlarma, Helsinki Ïnsan Haklari Säzlesmelerine (1975)ve ilerde askeri alanda ortaya çikabilecek yanhy anlamalari önleme ve kargilikh olarak kuvvet indirimi saglama çabalarma dogru tagti. Süper güçler, kendilerine göre hakli sebepler ve (özellikle Sovyetler açismdan), bir miktar kugku payi ile bunlarm hepsine onay verdiler. Ama belki de en önemli konu, Avrupalilarin kendilerinin rapprochement'm gerçeklegmesi için yaptiklari israrh baskilardi; böylece, Moskova ve Washington arasindaki iligkiler sogudugu zaman bile ilerde bu süreci durdurmak, ister SSCB, ister Birlegik Devletler için olsun, son derece zorlaçacakti.144 Amerika, yeni çogulcu uluslararasi için ortama uyum saglamak Ruslara göre çok daha iyi bir konumdaydi. De Gaulle'un Amerikan aleyhtart hareketleri ne olursa olsun, bunlar hiçbir zaman, Çin-Sovyet çatigmalart, ikili ticaretin durdurulmasi, kargilikli ideolojik atigsimr malar ve 1969'a gelindiginde dünyanm her yanmda kimi gözlemcileri bir Rus-Çin savaginin kaçmilmaz oldugunu ileri sürmeye götürecek yaklagmiyordu kapigmano ciddiyetine bile." Amerikan yänetimleri eylemlerine Fransa'nin ne kadar içerleseler de silabli kuvvetlerini (bu tür kavgalardan dolayi) bagka alanlara yayma geregini hiç duymadilar. "ekonomik
477
Zaten NATO'nun Fransa'nm hava sahasmi ve Fransa'nm ortasindan geçen siki yakit boru hattim kullanma haklarmi korumasina izin verilmigti; Paris de Bati Almanya ile olan özel savunma düzenlemelerini sürdürüyordu -böylece, Varçova Pakti kuvvetleri batiya dogru saldirirlarsa, Fransa askerlerinden de yararlanilabilecekti. Son olarak da, Amerika'nin 1945'ten sonraki politikasinin temel bir aksiyomu guydu ki, güçlü ve bagimsiz bir Avrupa'nm (yani Rus egemenligi karsisinda bagimsiz) varhgi, Birlegik Devletlerin uzun vadede çikarmaydi ve bu ülkenin savunma yüklerini azaltabilirdibu tür bir Avrupa'nm Birlepik Devletlere ekonomi ve belki de diplomasi alanmda rakip olabilecegi kabul edilirken bile, bu böyleydi. Iste bu yüzden, Washington Avrupa'nin bütunlegmesine yänelik tüm hareketleri desteklemisti ve Ingiftere'ye AET'ye katilmasi için israr ediyordu. Buna karçi, güçlü bir Avrupa konfederasyonu ortaya çiktigi takdirde, Rusya yalmzca kendisini askeri yönden güvensiz hissetmeye degil, böyle bir kurulugun Romanyalilar, Polonyalilar ve öbür uydu halklar üzerindeki çekici etkisi konusunda kaygi duymaya da baglayacakti. Moskova'nin Bati Avrupa kargismda seçici bir détente ve ekonomik igbirliši politikast yürütmesi, kismen böyle bir politika teknoloji ve ticaret alanlarinda yarar saglayabilecegi, kismen Avrupahlari Amerikahlardan daha da uzaklagtirabi1ecegi için ve kismen de Çin'inRusya'mn Asya smirmda yarattigi.tehdit yüzünden, ayri bir konuydu. .Ancak uzun vadede, SSCB'yi askeri alan dipinda her yönden gölgede birakacak (belki askeri alanda da güçlü hale gelecek) zengin, yeniden zindelik kazanmiç bir Avrupa hiç de Rusya'nm çikarina olmazdi.'" Ote yandan, geriye dönülüp bakildigmda, Birlegik Devletlerin dünya gücü düzenindeki degigikliklere ayak uydurmak için daha iyi konumda oldugu görülüyorsa da, bunu böyle oldugu 1960'i izleyen uzun yillar boyunca ortaya çikmadi. Her geyden önce, "Asya komünizmi" konusunda sürüp giden bir hognutsuzluk vardi ve pek çok Amerikahnm.gözünde dünya devrimini yayma kigkirticiligini artik Khrushchev'in Rusya'si yerine Mao'nun Çin'i-yaplyordu. Çin'in,Washington'un da (Moskova gibi) kur yapmak istediši bir ülke olan Hindistan'la 1962 yilinda yaptigi smir savagi, Quemoyve Matsu yüzünden çikan çatigmalarda. daha önceden yarattigi saldirgan izlenimini dogrulamisti; ve i 1960'h yillarm baginda Mao'nun propaganda mekânizmasi Ruslari, geriledikleri Küba konusunda ve Bati ile sinirh nükleer deneme yasagi anlagmasini imzaladiklari için suç1arken, Birlegik Devletler ve Çin arasinda bir détente olmasi hemen hiç tasavvur edilecek bir gey degildi. Son olarak da, Çin 1965-1968 yillari arasmda, Mao'nun Kültür Devriminin yol açtigi çirpiniglar içindeydi ve bunlar ülkeyi sürekli bir istikrarsizlik içinde gösterirken, Washington yönetimleri için ideolojik açi478
dan daha da itici yapiyordu. Bu geligmelerin hiçbiri, "Birlegik Devletlerle iligkilerin düzelmesi için epey yol almmasi mümkun bir durum"un varhšma igaret etmiyordu." Tabii hergeyden änemlisi, Birlegik Devletlerin kendisinin de bu yillarda Vietnam'daki savagm çikardigi sorunlar altmda giderek daha çok çirpinmasiydi. Kuzey Vietnamlilar ve Güneydeki Vietkong, çogu Amerikalino gözünde usul usul sokulan ve daha fazia zarar vermeden zorla durdurulmasi gereken Asya komünizminin yeni belirtisinden bagka bir tegvik edilip ey degildi ve bu devrimci güçler, Çinve Rusya tarafmdan beslendigine gäre, bu iki güç de (belki, özellikle, sert elestiriler yapan Pekin yönetimi) ancak dünya" kargisma dikilen dügman bir Marksçi ortakhgin parçalari olarak gärülebilirlerdi. Gerçekten de Johnaskeri varligim tirmandirirken, Washingson yönetimi Vietnam'daki ton'daki karar mercileri, çogu kez, Çin'i Kore Savagindaki gibi bir müdahalede bulunmaya kigkirtmadan ne kadar ileri gidebileceklerini dügünüyorlardi." Çin hükümeti açismdan, kuzeyde Sovyetlerle artmakta olan çatigmanm, güneyde sûrekli tirmanan, Amerikan askeri ve hava olup tehlike olmadigi, 1960'h yillar boyunca harekâti kadar belirtisi ciddi bir tartigma konusu olsa gerektir. Ancak, Çin'in etnik yönden farkli olan Vietnamblarla iligkisi, ashnda geleneksel bir rekabet biçiminde olmuy ve Çin, Rusya'nm Hanoi'a verdigi askeri araçlarin sayisi konusunda derin kugkular duymugsa da Kennedy ve Johnsonyönetimleri sirasmda bu gerilimler çogu Batili gözden kaçmigtir. Pek çok bakimdan, simgesel oldugu kadar pratik açidan da Amerika'nm Vietnam ve Güneydogu Asya'nin bagka yerlerinde sürdürdügn "özgür
.
uzayip giden mücadelenin uluslararasi güç sistemi üzerindeki etkisi ne kadar vurgulansa yeridir -- ya da bizzat Amerikan halkimn bir ulus olarak manevi varligini.n üzerinde yarattigi etki; bu halkin çogunlugunun ülkelerinin dünya üzerindeki rolüne iligkin görüçleri, farkh biçimlerde de olsa hãlâ aym çatigmamn kuvvetli etkisi altmdadir. Gerçek olan guytoplum" tarafindan yapilmigti du ki, bu savag bir ve Pentagon örnegindeki gibi çegitli açiklamalar Belgeleri basinin save televizyonla vaym tüm yiktmim ve bogunahšmi her gür haber yapmasiyla daha da açik bir hale gelmigtir. Bu, Birlegik Devletlerin kugku götürmeyecek bir biçimde kaybettigi ilk savagti; Ikinci Dünya Savagmm zafer deneyimlerini bulandirmig; därt yildizh generallerden parlak ve en nitelikli" aydmlara kadar pek çoklarinin adma leke dügürmügtü; Amerikan toplumunun, ulusun amaç1ari ve öncelikleri konusundaki gärüg birliginde meydana gelen çatlaklarla ayni zamana denk gelmig ve bunlarin olugberaberinde enflasyonu, masma yaptigi katki hiç de ufak olmamigti; daha önce görülmemig boyutlarda kargi äärenci gösterilerini ve kentlerdeki bagka huzursuzluklari getirdi ve ardmdan da bir süre için bagkan"açik
-
"en
479
lik makammin kendisini gözden dügären Watergate bunahmi geldi; pek çoklari için Vietnam Savagi, Founding Fathers'm* ögrettikleri her geyle aci ve ironik bir aykirihk gösteriyordu ve Birlegik Devletleri dünyamn
büyük bir bölumünde gözden dügürmügtü, son olarak da Vietnam'dan dönen Amerikan askerleri kargisindaki mahcup ve ihmalci davraniglar, bir onyil sonra kendi tepkisini doguracak böylece bu çatismanm anilannin, sava; anitlari, kitaplar, televizyon belgeselleri ve kipisel trajedilerle kamu bilincini rahatsiz etmeyi sürdürmesine yol açacakti tüm bunçok lar gösteriyordu ki, can kaybi daha az olmasina ragmen, Vietnam Savagi Amerikan halkim, birazi Birinci Dünya Sava mm Avrupahlari etkiledigi biçimde etkilemigti. Etkileri, kipisel ve psikolojik düzeylerde çok agirhkh bir biçimde görüldü; bunlar, daha genig anlamda Amerikan uygarligmda ve bu uygarkgin yapisal d11zenlemelerinde bir bunahm olarak yorumlandi. Böyle olunca da çatigmanm stratejik ve Büyük Güç boyutlarmdan tümüyle bagimsiz olarak önem tagiriaya devam edecek-
lerdi.
Ancak igin stratejik ve Büyük Güç boyutlari, incelememiz açisodan önemli yönlerdir ve bunlara daha çok deginmek gerekir. Her geyden en verimlifikleri Vietnam askeri araçlar ve ekonomik önce, çok büyük üstürilügün her zaman için ve kendiliginden askeri yeterlige dönüsmeyecegini hatirlatmak bakimmdan yararh ve dügündürücü oldu. Bu nokta, Büyük Güçler arasinda ve her savagan tarafin kendisini ayni ölçüde zafer kazanmaya adadigi genig çapli, uzayip giden (vegenellikle ortakliklara dayali) savaglarda, ekonominin ve teknolojinin önemini vurgulaiddiasmi zayiflatmamaktadir. bu kitabin Ekonomik açidan Birlegik yan Devletler Kuzey Vietnam'dan 50-100 kat daha verimli olmuy olabilir; askeri açidan da (kimi savag ve giddet yanlilarimn ileri sürdügü gibi) dügmanmi tag devrine geri gätürebilecek ateg kudretine sahipti da, nükleer silahlar dügünülurse Gùneydogu Asya'yi hepten haritadan silecek kapasiteye sahipti. Ama bu, bäyle üstünlüklere hakkiyla güç kazandiracak bir savaç degildi. Ülke kamuoyunun ve dünyada uyanacak tepkilerin korkusu, Birlegik Devletlerin kendisi için hiçbir zaman hayati tehlike olugturmayacak bir dügmana kargi atom silahlarmin kullanimiAmerikan halkmm, yasalhgi ve yarari giderek daha çok m engelledi. sorgulanan bir çatigmada agir can kaybma kargi çikmasi da aym gekilde, yönetimin konvansiyonel sava; yöntemlerini kullanimim kisitladi. Bombardiman harekâtma smirlama getirildi; tarafsiz Laos'dan geçen Ho Chi Minh Yolu iggal edilemiyordu; Haipong limamna silah tagiyan teknelerine el Rus konamiyordu. iki büyük Komünist devleti savaga girecek biçimde kigkirtmamak önemliydi. Bunlar savagi, esas olarak cen-aslin-
Founding
Fathers· 1787 Amerikan
Yasama Meclsi üyeleri.
480
-- ç.n.
I
I
,
gelde ve çeltik tarlalarmda, Amerikahlarm ateg kudretini ve (helikopterle saglanan) hareket yetenegini körelten ve bunun yerine cengel harbi tekniklerine ve birlik baglihima dayanan bir dizi ufak çaph çarpigmaya indirgedi bu ise, usta kuvvetler için, hizla devrolan kura neferi birliklerine göre daha az sorun oluyordu. Johnson,Kennedy'nin izinden giderek Vietnam'a artan sayilarda asker gönderdi (bu sayi 1969'da 524.000 askerle doruga ulagmigttr) ama bunlar hiçbir zaman General taleplerini Westmoreland'in kargilamaya yeterli olmadi; savagm hâlâ sihirh bir çatigma oldugu görügüne bagh kalan hükümet, ihtiyatlart seferber etmeyi, hatta ekonomiyi savaga göre ayarlamayi reddetti."' Savagin Birlegik Devletlerin gerçek askeri gücüne ters dugen kogullarda yapilmasi daha genig kapsamh bir politik sorunu yansitmaktaydi (Clausewitz'in dile getirebilecegi bir biçimde söylersek) araçlar ve amaç1ar arasindaki uyugmazlik. Kuzey Vietnamblar ve Vietkong, kuvvetle inandiklari bir gey için çarpigiyorlardi; bäyle yapmayanlarin da totaliter, tutku derecesinde milliyetçi bir yönetim tarafmdan disiplin alkesindi. Buna kargi, Güney Vietnam yönetimi ahlakça tina alindiklari bozulmug, gözden dügmüg, açikça azinhkta kalmig, Budist rahiplerin muhalefetine yol açmig; korku içinde, sömürülen, savag bitkini köylülerin destegini kaybetmig görünüyordu. -bagh Rejime kalan ve genellikle iyi dövügen yerli birlikler ise, bu iç çürürneyi gidermeye yeterli sayida degildi. Savag tirmamrken, gittikçe daha çok Amerikali, Saigon rejimi için savagmanm yararim sorguluyor ve tüm bu olanlarin, Amerikan Silahli Kuvvetlerini nasil bozmakta oldugunu görerek kayg11aniyordu -- moral gücünde zay1flarna, artan bir kinizm, disiplinsizlik, uyugtukarpsmda giderek artan itkçi kürucu kullanuni, fahigelik, canavarhklar; çük görmeler, sava; alanmdaki tabii bir de Birlegik Devstratejik letler parasmda ya da ülkenin daha genig anlamdaki konumunda meydana gelen aginma. Ho Chi Minh, kuvvetlerinin ona bir oraninda asker kaybetmeye gönüllü oldugunu ilan etmigti ve 1968 saldirmak gibi, kentlere Tet taarruzundaki üzere cengellerden çikacak kadar gäzleri kara oldugu zamanlarda, bu kadar kayba ugradiklari çok oluyordu; ama Ho Chi Minh, bu kaylplara ragmen savagacaklarim da ekliyordu. Bu tur bir irade. gücü Güney Vietnam'da görünmüyordu. Saduyan Amerikan halvagm çeligkilerinden giderek daha çok rahatsizhk kinm kendisi de zafer için her geyi feda etmeye istekli degildi. Bu duygu, her iki taraf için de nelerin kaybedilebilecegi göz önüne ahnirsa, anlagilir nitelikteydi; ama ashnda, bir demokrasi rejiminin gänülsüz bir olmadigim gösteriyordu. Temel savagi bagariyla yapmasimn mümkün -
--
"gook"lar*
-
"Gook":
bir ifade.
-
Amerikan
Uzakdogulu ingilizce'sinde
ç.n.
481
anlammda
ku11amlan çok
apagilayici
çeligki buydu ve bunu ne McNamara'mn sistemler analizi degiçtirebilirdi, ne de Guam'da-üslenen B-52 bombardiman uçaklari."° Saygon'un dügmesinin üzerinden (Nisan 1975) onyildan fazla bir süre geçmigken ve bu çatigmanin tüm yönleri üzerine yaymevlerinden hâlã bir kitap seli bogamrken, savagm B.D.'in dünya üzerindeki konudegerlendirmek hâlâ zordur. Daha uzak munu nasil etkileyebilecegini perspektiften, diyelim ki 2000 ya da 2020 yihndan geriye dogru babir kildigmda, Amerika'mn dünya kargisindaki agiri gururu (ya da Senatär
Fulbright'm
"gücün
kendini bilmezligi" diye adlandirdigi
durum) açi-
yararh bir yok yaratmig, bäylelikle de ülkeyi politik ve stratejik. önceliklerini daha derinden dügünmeye ve 1945'ten bu yana zaten çok degigmig dünyaya daha makul biçimde yeniden uyum saglamaya zorlabir bagka deyigle, Ruslarm Kirun Savaginda ya da Ingilizmig olabilir Savagmda yagadiklari ve onlari yararli reformlara ve yeniden Boer lerin degerlendirmelere götüren yoka oldukça benzer-bir biçimde. Öte yandan, savaym kisa vadedeki etkileri, o siralarda zarardan bagka bir gey olamazdi. Savaga yapilan harcamalarm, tam Johnson'un "Büyük Toplum" için yaptigi iç harcamalarm siçrama gösterdigi sirada, çok büyük oranda artmasi, Amerikan ekonomisi üzerinde apagida incelenecek (s. 510-11) çegitli biçimlerde kötä etkiler yaratti. Üstelik Birleik Devletler Vietnam'a para akitirken, SSCB nükleer kuvvetlerine sürekli olarak daha çok para ayirmig kabaca bir stratejik denklik saglamig- ve bu yillarda dünya gambot diplomasisinde önemli bir harcamiggüç olarak beliren donanmasma da giderek artan miktarlar tir; böylece büyüyen dengesizlik,Amerikah seçrnenlerin 1970'li yillarm smdan
-
-bäylece
büyük bir bölümünde askeri harcamalara kargi tavir -almalariyla daha güvenlik harcamalari" da kötü hale gelmigtir. 1978'de GSMH'nin ancak yuzde 5'i kadardi ve son 30 yilda oldugundan daha Silahli kuvvetlerin moral gücü, hem savagin hem de sava; dügüktü yapilan indirimlerin bir sonucu olarak zayifladi. CIA'de ve öbür sonrasi önlemek teykilatlarda gerçekleptirilen yeni düzenlemeler, suistimalleri için ne kadar gerekli olsalar da bu kuruluglarm güç1erini zayiflattiklari kugkusuzdu. Amerika'nm Vietnam'a verdigi agirlik, kendisine anlayi; gösteren müttefiklerini bile kaygilandirdi; ahlakça bozuk bir rejimi desteklemek için uyguladigi sava; yöntemleri kamuoyunu, ÜçüncüDünyada oldugu kadar Bati Avrupa'da da kendisinden soguttu ve kimi yazarlarin Amerika'nm dünyamizin büyük bir bölümüne olugumda önemli bir etken oldu." Amerika'mn diye adlandirdiklari Kennedy'nin Latin Amerika'yi ihmaline yol açti umut ettigi "Îlerleme için Ittifak" yerine, demokratik olmayan rejimlere askeri destek verme ya da kargidevrimci eylemlerde bulunma (1965'teDominik Cumhuriyetinde yapilan müdahale gibi) egilimine de... Vietnam Savagmdan sonra, "ulusal
"yabancilagma"si
-
482
Birlegik Devletlerin ilerde diinyanin hangi bölgeleri için savagacagi ya da savagmayacagt konusunda --kaçimlmaz olarak- yapilan açik tartigrahatsiz etti, dügmanlarina kesinlikle cesaret ma mevcut müttefiklerini verdi ve bocalayan tarafsizlari, kendilerini öbür taraf katmda yeniden güvenceye almayi düsünmeye itti. Birlegmig Milletlerde yapilan tartigmalarda Amerikalt temsilciler giderek daha da kugatilmigve soyutlanmig göründüler. Henry Luce'un insanlarm kardegligi içinde Birlegik Devetlerin uluslara agabeylik edecegine iligkin iddiasmdan bu yana çok gey òlmuytu."¯' Vietnam
-
Savagmm güç politikalari açismdan yarattigi öbür sonuç da, belki on yil kadar Washington'un Çin-Sovyet bölünmesinin boyutlarmi görügunü bulandirmasiydi ve böylece bu durum kargisinda bir politika olugturma gansim da. Komünizmin can dügmani Richard Nixon'un 1969 Ocagmda bagkan olmasindan sonra bu ihmalin hizla giderilmesi, böylece daha da çarpici olmustu. Ama Nixon, Profesär Gaddis'in deyigiyle, katiligi politik pragmatizm ile epsiz bir biçimde birleptiriyordu""' politik pragmatizmi de özellikle yabanci Büyuk Güçlerle olan aligveriginde ortaya çikiyordu. Nixon ülke içindeki radikallerden hoglanmamak ve sosyalist politikalarmdan ötürü sözgelimi Allende'nin Sili'sinekargi dügmanhk duymakla birlikte, is global diplomasiye geldiginde, ideolojik dügünmedigi. iddiasmdaydi. Nixon'a göre --Hanoi'u güneyden çekilmek için Amerika'nm pazarhk noktasina yaklagmaya zorlamak amaciyla1972'de Kuzey Vietnam'a yapilan yolunda verdigi emirle, bombardimanlarm büyük oranda artirilmasi aym yil Mao ile barigmak üzere Çin'egidigi arasmda büyük bir çeligki yoktu. Daha da anlamh olan, Henry Kissinger'i ulusal güvenlik dam;Kissinger'in mani (daha sonra da digigleri bakam) olarak seçmesiydi. dünya meselelerine yaklagimi, tarihselci ve relativistti: Olaylar daha genig çerçeveleri içinde görälmeli ve birbirlerine baglanmahydi; Büyük Güçler ne yaptiklarina bakilarak degerlendirilmeliydi, ülke içi ideolojilerine göre degil; güvenlik için saltçi arayiglar ütopyacihkti, çünkü böyle bir gey bagka herkesi salt güvensiz yapardi insanm elde etmeyi umabilecegi en iyi gey, dünya meselelerinde makul bir güçler dengesine dayali nispi güvenlik, dünya sahnesinin hiçbir zaman tam bir uyum içinde olmayacagmi olgunlukla kabullenme ve pazarlik etmeye isteklilikti. Yazilarma konu ettigi devlet adamlari gibi (Metternich, Castlereagh, Bismarck) Kissenger da, insan iligkilerinde oldugu kadar, uluslanerede iligkilerde de duracagim bilmekle baglar,'"" diyordu. Özrarasi deyigleri Palmerstoncu ("Bizim sürekli dügmanlarumz yoktur") ve Bismarckci ("Çin ve Sovyetler Birligi arasmdaki dügmanhk, eger biz her iki tarafla da onlarm birbirleriyle olan baglarmdan daha yakm baglar sürdürürsek, nitebizim amaçIarimiza en lyi hizmeti yapmig olur")"'bir -
"ideolojik
-
-
"bilgelik,
483
lik tagimaktaydi ve Kennan'dan bu yana, Amerikan diplomasi tarihi içinde benzeri yoktu. Ama Kissinger'm politikalari yönlendirme gansi, kendisi gibi 19. yüzyil devlet adamlarma hayranhk duyan Kennan'dan çok daha fazlaydi." Son olarak da Kissinger, Amerika'nm gucunün simrlarmi görüyorBirleçik Devletlerin Güneydogu Asya cengellerinde yalmzca du; uzaylp giden bir savagta dövügecek ve bagka, daha hayati çikarlarim koruyabilecek durumda olmamasi açisindan degil, hem kendisi hem Nixon, dünya dengelerinin degismekte oldugunu ve yeni güçlerin iki süper gücün o zamana kadar kimsenin meydan okuyamadigi egemenliklerinisarsmakta oldugunu gärdükleri için. Bu iki ülke, salt askeri güç açismdan hãlâ çok ilerdeydiler; ama bagka bakimlardan dünya çok kutuplu açidan en az beg bir nitelik kazanmigti: Kissinger, 1973'te, açidan çok daha fazla etki merkezi belirdi..." önemli grup var. Politik diyordu. Kissinger, Kennan'm duçüncelerini kimi yerde tekrarlayarak (ve bunlarda düzeltmeler yaparak) beg önemli bölge belirliyordu: Birlegik Devletler, SSCB, Çin,Japonyave Bati Avrupa; Washington'daki pek çok kipiden ve (belkide) Moskova'daki herkesten farkh olarak, Kissinger bu degigikligi olumlu kargilamaktaydi. Büyük Güçlerin birbirlerini derigeleyerek ve hiçbirinin bir bagkasma hükmetmeden olugturdugu taraf için kazanç olan .geyin äbürü için kesin kayip olabirliktelik, rak göründügü" güvenli bir dünya ve kutuplu bir durumdan olacakti.13 Kissinger, Amerika'nin çikarlaridaha iyi bir dünya" demek yetenekte olduguna güni böylesine çogulcu bir dünyada savunabilecek venerek, Amerika'nin yürüttügü diplomasinin en genig anlamiyla, temelden yeniden biçimlendirilmesi konusunda israr ediyordu. 1971'den sonraki sürekli Çin-Amerikan rapprochement'i ile gerçeklestirilen diplomatik devrim, global korrelasyonu" üzerinde derin bir etki yaratti. Japonya,Washington'un hareketine gagirmakla birlikte, nihayet Çin Halk Cumhuriyeti ile iligkiler kurabilecek duruma geldigini dügündu ve bu yolla geligmekte olan Asya ticaretine yeni bir güç katti. Görünüge göre, Asya'daki Soguk Savag sona ermigti - belki de daha dogru olan, bu savagm daha karmagik hale geldigini söylemektir: Washington ve Pekin arasmda gidip gelen gizli mesajlar için diplomatik bir kanal olugturan Pakistan, Hindistan'la 1971'de olan çatigmaaldi; Moskova ise, tahmin si sirasinda bu güçlerin ikisinden de destek sagladi. edilecegi gibi Yeni Delhi'ye büyük destek Avrupa'da da dengeler degigmigti. Çin'in dügmanhšmdan telaça kapilan ve Kissinger'm yürüttügü diplomasi kargisinda gagkmhga dügen Kremlin, SALT I anlagsonuçlandirmanm ve Demir Perdenin gerisiyle iligkileri iyileytirmasini mek için yapilan çegitli girigimleri tegvik etmenin akillica oldugunu düSavaginda Birlegik Devletlerle olan gergin kargündü. 1973 Arap-Îsrail "ekonomik
"bir
"daha
"iki
"güçlerin
484
I
bulmak üzere sonra, Kissinger Misir ile Israil'in arasini diplomasisi"ne baglayarak, Rusya'yi anlamh bir rol oynamaktan etkili bir biçimde alikoydugu zaman da kendisini tuttu. skandali Watergate Nixon'u Beyaz Saraydan uzaklagtirip, pek çok Amerikaliyi, yöneticileri konusunda daha da büyük kugkulara düçürmemig olsaydi, Kissinger Bismarck üsluplu dengeleme hareketini ne kadar sürdürebilirdi, bunu söylemek zordur. Olan guydu ki, Digisleri Baani, Ford'un bagkanligi süresince makaminda kaldi ama manevra serbestisi giderek azaldi. Savunma bütçesiyle ilgili talepler kongrede çogu kez kesintilere ugradi. Güney Vietnam'a, Kamboçya'ya ve Laos'a yapilacak her türlu yardim 1975 Subatmda,bu ülkelerin isgalinden birkaç ay önce kesildi. Savag yetkileri yasasi, Bagkanin denizapiri bälgelere asker gönderme yetkisinde büyük kismti yapti. Kongrede yapilan oylama oradaki Bati sonucuna göre, Angola'daki Sovyet-Küba mudahalelerine, silah yanlisi hiziplere CIA'den para ve gönderilerek kargihk verilemeyecekti. Cumhuriyetçi sagin, Amerika'mn ülke digmdaki gücünde meydabaglamasi ve Kissinna gelen bu gerileme kargismda sabirsizlanmaya ulusal eski çikarlari (Panama Kanali) ve ger'i dostlari (Tayvan) bagkalasuçlamasi yüzünden, Digigleri Bakannun durumu, rma terk etmekle önce bile zay1flaFord 1976 seçimleriyle iktidardan uzaklagtirilmadan ilagmadan
"mekik
maya baghyordu. Birlegik Devletler 1970'li yillar boyunca ciddi sosyoekonomik sorunlarla ugragir ve farkli politik gruplar kendilerini ülkenin zayiflayan uluslararasi konumuna aligtirmaya çaligirken, uygulanan dig politikalarin huzurlu dönemlere gäre daha düzensiz olmasi, belki de kaçmilmazdi. Ancak bu dönemi izleyen birkaç yil boyunca nygulanan politikalarda, degerlendirme ölçùleri ne olursa olsun, çarpici görünen olmuytur. "Daha hakça" bir global düzen yaratma geregine iligkin son derece övgüye deger Gladstonecu ve Wilsoncu dügüncelerle dolu olan bagi" Carter, öbür oyuncularm çogunun (özelliklede dünyanin politikalarmi ilkelerine Musevi-Hiristiyan bölgelerinde) göre yönetmesisteme guven ve*yevkle ye hiç de niyetli olmadiklari bir uluslararasi daldi. Üçüncü Dünyanm, zengin ve yoksul ülkeler arasmda açilmig ve 1973 petrol bunahmiyla .derinlegmig olan ekonomik kargisinuçurum daki hognutsuzlugu dûçünülürse, Carter'm kuzey-güney igbirligi konusundaki äzel çabasmda yüce gönüllülük oldugu kadar sagduyu da varsonuçlandirilan di; tipki, yeni görügmeÏerle Panama Kanah anlagmasiAmerika'daki Latin her türlü reformcu hareketi nm kopullarinda ve Marsçihkla bir tutmayi reddediginde sagduyu bulundugu gibi. Carter, 1978 Camp David anlagmasma Misir ve Îsrail arasmdaki yaparak" da hakli bir itibar kazandi ancak öbür Arap uluslarin gösterdikleri eleptirici tepkiye o kadar gagmamasi gerekirdi; bu tepki de Rus"sapmalar"
"çiban
"aracihk
-
485
.
.
.
I
l'i
i
I
i
%
EIEMBil
V
.
.
Il
i
i
I--ippgi
utmpmWiwd
li.pi-iMI
-
II
=I
i
I
-FI
IN-immi--
m.--mm...
w--wi..
in.
.
.
...
..
.
..........--.....
.
.
lara Ortadogu'daki daha radikal devletlerle olan baglarmi güçlendirme verecekti. firsati Ancak Carter yönetimi tüm saygideger amaçlarma ragmen, Amerika'nin sözünü dinlemeye giderek daha az istek gösteren karmagik bir dünya kargisoda ve kendi politikalarmdaki tutarsizhklar yüzünden iflas etti (bu tutarsizhklara çošu kez yönetim içindeki kavgalar neden olmuytur).'" Dünyanm her yerinde, otoriter sagci rejimler-insan haklari ihlalleri yüzünden kmanip sikigtiriliyor, ama Washington Zaire Devlet Bagkani Mobutu'yu, Fas Krali Hasan'i ve Iran Sahinidesteklemeyi sürdürüyordu Sahaverilen destek en azmdan 1979 yilmda görevden aynlmasina kadar sürmüg bu olay rehineler bunalimma, o da hatali kurtarma girigimine yol açmigtir.'"° Yänetim, Nikaragua'dan Angola'ya, dünyanin bagka yerlerinde desteklenmeye _degerdemokratik-liberal güçler bulmakta zorlanmig ama Marksçi devrimcilere kargi olan bir taahhüte girme konusunda da tereddüt etmigtir. Carter savunma harcamalarmi da dügük tutmayi ummustu ve ssCB ile olan détente'm bu ülkenin ne silah harcamalarmi ne de·Üçüncü Dünyadaki eylemlerini durdurmamig olmasmdan pagkinhga dügmüg görünüyordu. Rus askerleri 1979 sonunda Afganistan'1 istila edince, o tarihte genig kapsamli bir savunma takviyesine girigmig olan Washington, SALT II anlagmasim geri çekti, Moskova'ya olan tahil satiplarmi iptal etti ve de Brzezinski'nin Çin'eve Afganistan'a yaptigi ziyaretlerle- bagkanm daha dört yil änce mahküm ettigi dengesi" politikasmi izlemeye bagladi. " Carter yönetimi igbagma karmaçik bir dünya için bir dizi basit reçeteyle gelmigse, 1980'de Carter'm yerini alan bagkanm reçeteleri de onunkilerden daha az basit degildi bu reçeteler kesinlikle farkh olsalar da. Bundan önceki 20 yil boyunca Birlesik Devletlerle ilgili olarak gitmig" her yeye kargi duygusal bir tepki kuganan, seçimlerde Ïran'da yaganan utançtan çok etkilenmig büyük bir çogunlugun destegini alan, kimi zaman kesinlikle Manici görünen ideolojik bir dünya gösahip Reagan yönetimi, devlet gemisinin dümenini oldukça rügune farkh yeni yönlere dogru kirmaya kararbydi. Détente artik söz kontisu degildi, çünkü Rus yayilmaciligma kargi maske olugturmaktan bagka bir ige yaramamigti. Silah takviyesi her yände artirilacakti. Insan haklarejimler" gözde hale geldi. Saplacak ri gündemden çikarildi; bir gey olmakla birlikte "Çinkozu" bile, sagci Cumhuriyetçilerin Tayvan'i desteklemelerinden dolayi kugkulu duruma dügtü. Beklenebilecegi gibi, bu yahnkat dügünceler de digaridaki dünyanm karmagik gerçeklerine toslayarak iflas etti; tabii bir de baskanlarinm·basit yurtseverliginden hoglanan ama onun Soguk Sava; politikalarindan kugku duyan bir kongre ve halk vardi. Latin Amerika'da ya da cengellerle kaph, bu yüzden de Vietnam'i andiran her yerde yapilacak müdahaleler sürekli en-
--özellikle
"güç
--
"ters
"baskici
486
.
I
I
gellendi. Nükleer silah yarigmm tirmanmasi yaygin huzursuzluga ve silah görügmelerinin yeniden baglatilmasi için baskilara yol açti; özellikle de yänetim destekçileri Sovyetler Birligi ile nükleer bir kargilagmadan olarak çikilabilecegini söyledikleri zaman. Tropiklerdeki basrejimler çöktü; bunlari daha da gözden dügüren, çogu kez Amerikici kan yänetimiyle bašlantili olarak dügünülmeleriydi. Avrupalilar, kendilerinin SSCB'den dogal gaz almalarini yasaklayan ama Amerikali çiftçilerin aym ülkeye tahil satmalarma izin veren mantik kargisinda gaykmhga dügmekteydi. Ortadogu'da Reagan yönetiminin Begin Israil'ine baski uygulayamamasi, bir çizgi üzerinde Arap dünyasini Rus aleyhtari topl.ama stratejisiyle çeligiyordu. Birlegik Devletler, Birlegmig Milletlerde her zamankinden daha çok soyutlanmig görünüyordu; 1984'te UNESCO'dan çekilmigti görebilse, Franklin Roosevelt'i gagkinlik içinde birakacak bir durumdu bu. Beg yll içinde savunma bütçesini iki katmdan fazla arttiran Birlegik Devletlerin 1980'e gäre daha çok askeri araca sahip olacagi kesindi; ama Pentagon'un harcamalarmm kargihgini alip almadigt giderek daha kugkulu hale geliyordu, kuvvetler arasi rekabetleri denetleyip denetleyemedigi de öyle.182 Grenada'mn istilasi büyük bir bagari olarak ilan edilmigti ama harekât olarak, çeyitli yönlerden kaygi verecek kadar bir Gilbert ve Sullivan farsina benziyordu. Son ama änemli olan bir nokta da guydu ki, duruma sempati ile bakan gözlemciler bile, hükümet üyelerinden pek çogu (Haig'in digigleri bakanligindan istifasindan sonra bile) birbirleriyle kavga ederken, hükümetin bagi kritik sorunlarla pek ilgilenmez gärunürken ve (pekaz istisgäzlükler ardmna dipinda) digaridaki dünyaya bäylesine etnosantrik mi didan bakarken, bu yönetim tutarli bir yüksek strateji olugturabilir "bagarili"
-
ye dügünmekteydi."
Bu konularm bir çoguna son bölümde yeniden dönecegiz. Carter ve sebep Reagan yönetimlerinin çegitli kismtilarini birlikte siralamaktaki quydu bunlar bir bütün olarak görüldüklerinde, dikkatleri global güç politikalarina biçim veren daha änemli etkenlerden uzaklagtirmiglardi özellikle de Kissinger'm çok änceden gärebildigi ve uyum saglamaya çaligtigi iki kutuplu bir dünyadan çok kutuplu bir dünyaya olan degiikligi. (Agagida görülebilecegi gibi, eklenen üç politik-ve-ekonomik güç- merkezinin -Bati Avrupa, Çin ve Japonya-ortaya çikipi, bunlarm sorunlardan da gelmiyordu; ama buradaki armmig olduklari anlamma konu da degildir.) Daha da önemlisi, Amerika'nin dikkatini hizla geliüzerinde toplamig olen Nikaragua, Iran, Angola, Libya v.b. sorunlari sakladigi gerçek guydu ki, 1970'li yillar boyunmasmm hälâ gözlerden meydana gelen degigimlerden en çok etkilenen ca dünya politikasmda bu bälümü kapamadan, ulke muhtemelen SSCB'nin kendisi olmustu üzerinde biraz daha ayrmti verilmesi gereken bir dügüncedir bu. -
-
487
.
Bu yillarda SSCB'nin askeri gücünü arttirmig oldugu kugkusuzdur. Ama, Profesör Ulam'm igaret ettigi gibi, bagka geligmelerden dolayi bunun anlami
gudur:
Sovyetler Birligi'nin yöneticileri, pek çok Amerikalmin kirklarda ve ellilerde yaptiklari rahatsiz edici keyfi anlayacak durumdaydi: Gücün artmasi, özellikle de nükleer çagda, bir devlete kendiliginden daha büyük güvenlik saglamaz. Brezhnev yönetimindeki SSCB, hemen her açidan, ekonomik ve askeri alanda, salt ve nispi olarak, Stalin yönetiminde oldugundan çok daha güçlüydü. Ama büyük ölçüde artan bu güç, Sovyet Devletini dig tehlikelerden huzursuzluklardan, ve dünya politikasmdaki sözgelimi 195Tde oldugundan daha çok etkilenir hale getiren yeni uluslararasi geligmeler ve dig taahhütlerle birlikte geldi."
Üstelik Birlepik Devletler, Carter döneminin
son yillarinda bile, sasonraki Reagan Hükümeti vunma takviyesine yeniden bagladi ve sirasmda çok hizh bir tempoyla süren- bu geligme, B.D.'ye stratejik nükleer silahlar alanmda yeniden askeri.üstünlük saglayacak, B.D.'nin denizlerdeki egemenligini güç1endirecek ve ileri teknolojiye her zamankin-bir
den daha büyük bir agirhk kazandiracak gibi görünüyordu. Sovyetlerin harcamalarda ve silah alamnda geri kalmayacaklarini gösteren öfkeli cevaplari gu tatsiz gerçegi saklayacak gibi degildi: Böyle bir gey, önemli ölçüde yavaglamig olan (bkz. s. 504-9). ve bir yüksek teknoloji yarigma girigecek kadar iyi durumda bulunmayan Sovyet ekonomisine artan bir baski yapacakti."' 1970'li yillara gelindiginde, ekonominin içinde bulundugu durum, teknoloji bir yana, yabanci ülkelerden büyük miktarlarda tahil alma gereši duyulacak kadar sikmti verici bir durumdu. Sovyetlerin Dogu Avrupa'daki uydu imparatorlugu, seçme komünist parti kadrolari bir yana birakilirsa, kendilerinden giderek daha çok sogumuytu;äzellikle de Polonyalilarm hognutsuzlugu korkunç bir sorun yaratmaktaydi; ama, 1968 Çekistilasmm bir tekrari, pek ferahlama getirecek gibi görünmüyordu. Buradan uzaklarda, güneyde bir tampon olan devlet Afganistan'in kaybedilerek yabanci (muhtemelende Çin) nüfuzu altma girme .tehlikesi, 1979'daki darbeye yol açti ve bu Sovyetlerin içine dügtükleri askeri bir batak olmakla kalmay1p, Sovyetler Birligi'nin ülke digmdaki itibari açisindan da yikici bir sonuç yaratti."6 Ruslarm Çekoslovakya,Polonya ve Afganistan'daki eylemleri, ister Bati Avrupa'da, ister Afrika'da olsun, bagkalari için bir'"model" olarak sahip olduklari çekiciligi büyük älçüde azaltti. Ortadogudaki agiri Islam tutuculugu, rahatsizhk yaratan bir durumdu ve hincini (Iran'daki gibi) yanlisi gruplardan oldugu kadar, yerel komünistlerden de çiAmerika 488
\
karacak gibi görünüyordu. Her yeyin üzerinde de, Çinlilerinödün vermez dugmanligi vardi ve bu Afganistan ve Vietnam'da iglerin karigmasmdan dolayi, 1970'li yillarm sonunda, baglarda oldugundan daha belirgindi." Eger iki süper güçten biri "Çin'i kaybetmig" ise, bu Rusya'ydi. Son olarak da, genig kapsamh reformlar kargismda yaglanmakta olan yöneticilerin etnosantrik tavirlari ve ülke içindeki seçkinlerin, noengelleyici tutumlari menklatura'nm yeni dünya dengelerine bagarili bir saglamayi,
uyum şiçimde Mandaha da
muhtemelen
Birlepik Devletler için oldugun-
zor bir hale getirecekti. Tüm bunlar Washington'u herhalde bir ölçude rahatlatti ve dig politika sorunlarmi daha yumugak ve daha incelikli bir biçimde görmesi rehber oldu; bu sorunlar beklenmedik ve tatsiz oldugu zamanlarda için bile. Su da kabul edilmelidir ki, Reagan yönetimi, Tayvan'a daha önce verilen destekte biraz degigiklige gidilmesi gibi konularda daha pragmatik ve uzlagici hale geldi. Ancak 1979-1980 seçim kampanyast sirasmda söylenenleri silkip atmak zordu; bunun da sebebi, bu tür sözlerin belki de sirf retorik olmaktan öte, dünyanm düzeni ve Birlegik Devletlerin bu düzen içinde almak durumunda bulunduklari yer konusunda tutucu bir görüg dile getirmeleriydi. Geçoigte pek çok kez oldugu gibi, bu tür dügüncelere sahip olmak, ülkelerin dig meselelerle, meselelerin böyle olmasi gerekir diye dügündükleri biçimleriyle degil, gerçekte olduklari zorlagtiriyordu. halleriyle ugragmalarmi
1950'DEN 1980'E DEÖlSEN EKONOMIK
DENGELER
Richard Nixon 1971 Temmuzunda Kansas City'de basm-yayin organlarindan bir grup yöneticiye artik dünyadaki ekonomik güç açismdan beg küme bulundugu yolundaki görügünü tekrarhyordu SSCB ve oldugu Avrupa, Birlegik Devletler kadar, Bati Japonya ve Çin. "Bunlar, gel'ecegini ve ekoekonominin yüzythmizin son üçte birlik bölümünde, nomik güç öbür güçlerin de anahtari olacagi için, dünyanin bagka bakimlardan da gelecegini belirleyecek beglerdir.""* Bagkanm ekonomik gücün önemine iliskin sözünü geçerli sayarsak, Soguk Savagm ilk y111armdan baglayarak global ekonomide meydana gelen degigiklikleri daha derinden anlamak gerekir; çünkü uluslararasi ticaret ve zenginlik (özellikle 1970'li yillarda) bazi olagandigi huzursuzluklardan etkilenmigtir görälebilir gelecege dogru biçimlendirmeleri ama, dünya politikasim mümküri görünen bir takim uzun vadeli temel egilimler de seçilebilmek-
tedir.
Bu kitapta ele alman daha önceki dönemlerde oldugu gibi, burada kullanilan kargilagtirmali istatistiklerde de tam bir kesinlik söz konusu i olamaz. Mulhall'm Dictionary of Statistics'inden bu yana, hükümåtler 489
.
I
in-lill-i.iima-all-tri-----maailmili.inwimmil--mier--
r.
a.iin...i.
admilliimmmimmmm-
ve uluslararasi
kuruluglar tarafinda çaligtirilan profesyonel istatistikçisayisinda lerin görülen artig ve çok daha incelmig tekniklerin geligtirilmesi, olsa olsa dogru dürüst kiyaslama yapmanin ne kadar zor bir is oldugunu gösterme egilimindedir. "Kapali" toplumlarm rakamlarim yayimlama konusundaki isteksizlikleri, gelir ve hasilayi degerlendirmede kullamlan farkli ulusal yöntemler ve däviz kurlarmdaki dalgalanmalar (özelliklede 1971 sonrasmda alto degigim standartini terk ederek degigkendäviz kurunu benimseme yolunda alman kararlarm ardindan) bir araya gelince, ekonomik veri dizilerinin tümünün dogrulugu konusunda kugku uyanmaktadir.'"" Ancak birtakim istatistiksel göstergeler, kabul edilebilir bir güven älçüsüyle, birbirleriyle olan baglantilarini kurmak ve zaman içinde olugan genel akimlara igaret etmek üzere kul-
1amlabilir.
Îlk ve en önemli äzellik, Îkinci Dünya Savagindan sonraki onyillarda Bairoch'm hakh olarak smai üretiminde benzeri hiç gärülmemig bir büyüme orani'"" diye tanimladiši özelliktir. 1953-1975 ylllari arasmda bu büyüme orani, kabaca yilda yüzde 6 gibi olaganüstü bir ortalamaya ulagmig (kigibayma yüzde 4), 1973-1980 däneminde bile ortalama artig yilda yüzde 2,4'ü bulmustur ki, bu da geçoipin ölçülerine göre, hayli yüksek bir orandir. Bairoch'un imalat sanayilerinin üretimi"ne iligkin smai üretimi""' Rostow'un rakamlarmca da, esas olarak d.ogrulanan- kendi hesaplamalari, bu bag döndürücü yükselme konusunda bir fikir vermektedir (bkz.Tablo 39). "dünya
"dünya
"dünya
-ve
TABLO
DÜNYA ÏMALAT
39
ÜRETIMI,1830-1980"' SANAYÏLERÌ (1900=100)
Toplam üretim 1830 1860 1880 1900 1913 1928 1938 1953 1963 1973 1980
Yilhk büyüme orarn
34,1 41,8 59,4 100,0 172,4 250,8 311,4 567,7 950,1 1730,6 3041,6
(0,8) 0,7 1,8 2,6 4, 3 2,5 2,2 4,1 5,3 6,2 2,4
arasmda Gene Bairoch'un igaret ettigi gibi, biriken dünya sanayi verimi hacim olarak 1953'ü 1800'den aytran tam bir buçuk yüzyildakine denkti.'"" Savagtan zarar gören ekonomilerin toparlanmasi, yeni teknolojilerin geligtirilmesi, tarimdan sanayiye olan "1953-1973°yillari
490
i
ekonomiler" içinde denekaymanm sürmesi, ulusal kaynaklarin Üçüncü Dünyaya da tim altma alinip kullamlmasi ve sanayileymenin "planh
yayilmasi, hep bu dramatik degigikligin olugmasma yardim etti. Daha da dikkat çekici olarak ve hemen hemen ayni sebeplerle, dunarasmdaki bozulmalarla zitlik olugya ticaret hacmi de iki dünya savagi turacak biçimde, gözahci bir büyüme gösterdi: TABLo 40 DUNYA TICARET HACMI,
\
1850-1971"'
(1913=100) 1850 1896-1900 1913 1921-1925 1930 1931-1935
1938 1948 1953 1963 1968 1971
10,1 57,0 100,0 82 113
93
103 103
142 269 407 520
Ashworth'ün igaret ettigi gibi, daha da yüreklendirici olan quydu ki, 1957ye gelindiginde, dünya mamul mallar ticareti, o zamana kadar ilk kez, ilksel nrünlerticaretini agmigti, bu da kendi içinde, bu onyillardaki genel mamul mallar veriminde meydana gelen artigm tarimsal mallar ve minerallerdeki (çok dikkat çekici) artiplardan epey büyük olmasmin bir sonucu idi (bkz.Tablo 41). TABLo
DÜNYA ÜRETIMINDE
Tarunsal mallar Mineraller, Mamul mallar
41
YÜZDE ARTISLARI, 1948-1968"
.
1948-195 8
195 8-1968
%32 %40 %60
% 30 % 58 %100
bir ölçüye kadar ileri sanayilegmig ülkeler (özelliklede imalat ve ticarette göAvrupa Ekonomik Toplulugu ülkeleri) arasmdaki açiklanabilir; ancak bu ülkelerin ilksel ürünlere rülen büyük artiglarla olan taleplerinin çogalmasi ve sanayilegmenin daha çok sayida Üçüncü Dünya ülkesi arasmda da baglamig olmasi, Üçüncü Dünya ülkelerinin büyük bir bölümünde ekonomilerin bu onyillarda 20. yüzyilm hiçbir döneminde olmadigi kadar hizla büyudügü anlamma geliyordu."' Bati emperyalizminin dünyamn öbür bölümlerinde yer alan çok sayida topverdigi luma zarar bir yana, bir toplumlar ihracat ve genel ekonomik büyüme açismdan en büyük yarari sanayilegmig uluslar genigleme dönemini yagarlarken saglamig görünmektedir. Foreman-Peek, azgeligmig ülekonomilerin kelerin (LD C'ler) daha, Ïngiltere'ninki gibi hizla Bu egitsizlik,
"açik"
491
genigledigi 19. yüzyilda hizli bir geligme gästerdiklerini ileri sürmektedir tipki, sanayi dunyasom 1930'larda bunalima dügmesi strasinda de bu ülkeler olmasi gibi. Bu ülkeler 1950'll ve en kötü etkilenenlerin 1960'li yillar boyunca yeniden daha hizh buyüme oranlari tutturdular çünkü geligmiç ülkeler hizla ilerliyor, hammadde talebi çogaliyor ve sanayileyme yayiliyordu.1" Bairoch, Üçüncü Dünyamn, dünya imalat sanayli üretimi içindeki paymm 1953'teki en dügük orandan sonra (yüzde 6,5) hizla artarak yüzde 8,5'e (1963), sonra yüzde 9,9'a (1973), sonra da yüzde 12'ye (1980) çiktigim göstermektedir.1" CIA'nin tahminlerine safi dünya hasilasi" paylan da göre daha azgeligmig ulkelerin artmaktadir; bu pay, yüzde 11,1',den (1960),yüzde 12,3'e (1970) ve -
"gayri
yüzde 14,8'e
(1980)çikmigtir.'"
Ancak, Dçüncü Dünyadaki insanlarin ne kadar büyük bir sayiya ulagtigi düçünülürse, dünya hasilasi paylari hâlâ orantisiz bir biçimde dügüktü -- ve yoksulluklari da dehget verici bir biçimde ortadaydi. Sanayilegmig ülkelerde ortalama kigi bayma GSMH 1980'de 10.660 dolarken, Brezilya gibi orta gelirli ülkelerde kigi bagma ancak 1.580 dolar, Zaire gibi en yoksul Üçüncü Dünya ülkelerinde kiçi bagma 250 dolar gibi korkunç bir rakamdi?" Çünkü gerçekte olan guydu, bu ülkelerin dünya hasilasi ve imalat verimi içindeki paylari genel olarak artarken, kazanç LDC'lerin tümü tarafmdan egit oranlarda paylagilmiyordu. Tropiklerdeki kimi ulkelerarasmdaki zenginlik farklari sömürgeciler çekilirken de büyüktü - tipki, çogu yerde emperyalizm döneminden önce de büyük oldugu gibi. Farklar, ülkelerin ürünlerine olan talebin düzensiz bir çizgi izlemesi, saglamayi bagarabildikleri yardimm her biri için ayri düzeyde olmasi, iklimde, politikalarda, dogal çevreyle oynama konusundaki degigiklikler ve tümüyle denetimleri dipinda olan ekonomik güçler yüzünden buyümügtür. Kuraklik bir úlkeyi yillar boyu periçan edebiliyordu. îç savaglar, gerilla etkinlikleri ya da käylülerin zorla bagka yerlere yerlegtirilmesi, tarim verimini ve ticareti azaltabiliyordu. Dünya fiyatlarimn, sözgelimi fistik ya da teneke gibi ürünlerde dügmesi, tek ürüne dayali bir ekonomiyi neredeyse iglemez hale getirebiliyordu. Faiz oranlarinin firlamasi ya da Amerikan dolarinin degerinde meydana gelen yükselmeler igleri tersine çevirebiliyordu. Bati tibbinm hastahklarin änünü almadaki bagarisi sayesinde tirmanan nüfus artiëlari, yiyecek stoklari üzerindeki baskilari çogaltti ve ulusal gelirdeki genel artyi silip süpurecek bir durum aldi. Öte yandan devrim" geçiren ulkelerde vardi; bunlarin tarim verimi, tarim tekniklerinin iyilegmesi ve yeni cins bitkilerin üretimi sayesinde artti. Bunlara ek olarak, topraklaroda petrol bulunacak kadar gansli olan ülkelerin 1970'li yillarda elde ettikleri çok büyük kazanç1ar, onlari farkli bir ekonomik kategorinin içine soktu --ancak petrol fiyatlari 1980'li yillarda tepetaklak olurken "yegil
492
l
OPEC-LDC'leri diye anilan bu ulkeler bile zarar gördüler. Son olarak da, en önemli geligmelerden biri ÜçüncuDünya ülkeleri arasmdan, Rosecrance'm ülkeler" diye adlandirdigi birkaç ülkenin çikmasiydi bunlar girigimcilikleri ve kendilerini dünya pazari için smai ma"ticaretçi
-
mul mallar üretmeye vermig olmalariyla
1sviçre'yitaklit
Japonya'yi,Bati
Almanya'yi
ve
Güney Kore, Tayvan, Singapur ve Malezya'dir.2°i ü.lkeler arasindaki egitsizlik, son birkaç onyildaki Daha azgelismig pakroekonomik degigikliklerin ikinci önemli özelligine igaret etmektedir - dünya üzerindeki degigik uluslarin büyüme hizlarindaki farklilayma daha büyük, sanayilegmig güçler için oldugu kadar, daha küçuk ülönceki yüzyillann tamkhšma keler için de geçerliydi. Bu geligme göre- uluslararasi güç dengeleri üzerinde en büyük etkiyi yaratan geligoldugu önde gelen uluslari bu onyillarda nasil etkiledigini biraz için, me ayrmtih olarak incelemek yerinde olabilir. Hiç kugku yok ki, Japonya'nm 1945'ten sonra geçirdigi ekonomik gerçekleptirilen sürekli çagdaylagmanin en göz degigim, bu onyillarda alici örnegidir; Japonya, ticaret ve teknoloji alanlarinda bir yarigmac1 olarak mevcut ülkelerin hemen hepsini geride birakmig ve Asya'daki öbür ülkeler" için örnek ahnacak bir model olugturmuytur. Kugkusuz, Japonya hemen hemen yüzyil önce Batt'yi hem de felaket getirecek bir biçimde-- askeri ve emperyalist yönleriyle taklit eden ilk Asya ülkesi olarak zaten sivrilmigti. Gerçi, 1937-1945 savagmda büynk zararlara ugramig ve geleneksel pazarlari ile kendisini besleyen ülkelerden kopmustu ama, onarilabilir bir smai altyapisi, yetenekli, iyi egitim görmüg ve toplumsal yönden birbirlerine kenetli bir vardi geligtirme kararhhgi artik bariççil, kendilerini halki ve bu halkin amaçlara yönlendirilebilirdi. izleyen ticari 1945'i birkaç yil boyunca Japonya, bitkin, iggal altmda bir ülkeydi ve Amerikan yardimma bagimh durumdaydi. 1950'de, olaylarm yönü degigti ne gariptir ki, bu büynk ölçüde, Birlegik Devletlerin Kore Savagmdaki savunma liarcamalarmm olmug, bu artiglar Japonya'ninihracata yönelik fazlastyla artmasmdan girketlerine güç katmigtir. Sözgelimi, Toyota iflas tehlikesi yayarken B.D. Savunma Bakanhšmm yaptigi ilk kamyon siparigi sayesinde kurtuldu; hemen hemen ayni geyler daha pek çok girket için de söz konusu eden
-daha
"ileri"
"ticaretçi
-kendisine
-
olmugtur.2°2
Elbette ki, "Japon mucizesi"ni -yar atan gey, Amerika'nin Kore Save bir kez daha Vietnam Savaymda yaptig,1 harcamalarm itici gücünden çok daha fazla bir geydi; ülkenin kendisini tam olarak nasil böyle bir degigimden geçirdigini ve bagkalarmm onun bagarismi nasil anlatma çabasmm kendisi de, minyatür taklit edebilecegini bir büyüme sebep, sanayiine dänügmüç durumdadir.2" Önemlibir Japonlarinen üst düzeyde kalite kontrolü elde etmenin degerine oldukça agiriya varan vagmda
493
inançlariydi; bunu.Batidaki incelikli yönetim ve üretim tekniklerini ödünç alarak (ve bunlari geligtirerek) yapiyorlardi. Japonya,ulusun güçlü, yüksek dúzeyli, herkes için egitim konusundaki kararliligmdan, sahip
oldugu çok sayidaki mühendisten, elektronik hsmdan, dev zaibutsu kadar, küçuk ama girigimci rarlanmigtir. Çok çaligmaktan, igyerine baghhktan, lagmazliklarim, uzlagma ve boyun egme yollarim
ve otomobil merakatälyelerden de yai; yönetimi-iççi an-
birlikte kullanarak
uzlagtirmaktan yana bir sosyal etos da vardi. Ekonomiye, sürekli büyüiçin, çok büyuk miktarlarda sermaye bulmak gerekime saglayabilmek yordu, bulundu da bunun kismen sebebi, Amerikan stratejik gemsiye"askerden armdirilmig" si altma siginan pek az bir ülkenin -
savunmaya
harcama yapmasaydi; belki daha da çok, mali alanlarda ve vergilendirmede kipisel tasarrufu ahgilmadik ölçüde özendiren politikalarm benimsenmesinden ileri geliyor, bu tasarruflar da yatirim amaçlarina uygun olarak kullanilabiliyordu. Japonya, MITPnin (JaponUluslararasi Ticasanayileri ret ve Sanayi Bakanhgi) ve teknolojik geligmeleri beslerken, bir yandan da eskiyen, çürüyen sanayilerin düzenli bir biçimde geriletilmesini eggüdümlemede"2°* oynadigi rolden de yarar görmügtür; tüm bunlar Amerikalilarm laissez-faire'ci yaklaprmndan tamamen fark11bir biçimde yapihyordu. Yapilan açiklamalarda ne tür etkenler bir araya getirilirse getirilsin Japonyauzmanlari daha agirhkh olarak kültürel ve sosyolojik sebeplere igaret edebilir ve tabii, bir de sira kendisine gelen bir halkm ulusal özgüveni ve irade gücünden olugan o tammlanamaz etken"e de- Japonya'nmekonomik bagarisinin büyüklüšü inkär edilemez. 1950-1973 arasinda gayri safi yurtiçi hasilasi yilda yüzde 10,5 gibi inamlmasi güç bir ortalama ile artti; bu, sanayilegmig öbür ülkelerin hepsininkinden çok daha ilerde olan bir degerdi; 1973-1974 yilinda ortaya çikan ve dünyadaki geniglemeye giddetli bir darbe indiren petrol bunahmi bile Japonya'ninbüyüme oranlarmm bunahmi izleyen yillarda hemen hemen iki kati olarak sürmesini engellemedi. Japonya'nmsürekli olarak egemen dünya üreticisi oldugu mamul ürünlerin kapsami insafotograf makineleri, mutfak egyalari, elektrikli aletler, ni afallatiyordu müzik aletleri, küçük motosikletler ve liste uzay1p gitmektedir. Japon ürünleri Isviçre saat sanayiine meydan okumus, Alman optik sanayiini\ gölgede birakmig, Ingiliz ve Amerikan motosiklet sanayilerini periçan etmigtir. On yil içinde, Japon tersaneleri, dünyada denize indirilen gemilerin yarismdan fazlasim üretiyordu. 1970'li yillara gelindiginde, daha modern nitelikli olan çelik fabrikalari Amerikan çelik sanayii kadar ürün vermekteydi. Otomobil sanayiinde meydana gelen degigim ise daarasmda oldu ha da çarpici dünya otomobil üretimindeki payi, yüzde birden, yuzde 23'e yükseldi-- ve bunun bir sonucu olarak, "yeni
--bagka
"arti
-
-1960-1984
494
milyonlarca
Japonotomobili
ve kamyonu tüm dünyaya satilmaya ba ladi. ve ödün vermez bir biçimde dügük teknoloii ürünlerinden yuksek teknoloji ürünlerine geçti bilgisayarlara, telekomunikasyona, uzay sanayiine, robot yapimma ve biyoteknolojiye. Sürekli ve ödün vermez bir biçimde, ticaret fazlasi artti --Japonya bir sanayi devi oldugu kadar maliye alanmda da bir dev olmustu- ve dünya üretimi içindeki pay1 ve pazarlari genigledi. Müttefik iggali 1952'de sona erdigi safi milli hasilasi, Fransa ya da ingiltezaman, Japonya'nm üçte birinden biraz daha fazlaydi. 1970'li yillarm sonunda ise, Japon GSMH'si Birlegik Kralhk ve Fransa toplami kadar ve Amerika'mnkinin yarisindan çoktu."" Bir kugak içinde Japonya'mndünya içindeki imalat verimi ve GSMH'si payi yaklagik yuzde iki-nçten yaklaik yüzde 10'a çikmigti - ve yükselmeyi sürdürüyordu. Bir tek Rusya 1928'i izieyen yillarda buna benzer ölçüde bir büyüme gerçeklegtirmigti, ama Japonyaayni geyi çok daha az zahmetli ve çok daha göz ahei bir biçimde, çok daha genig bir tabana yayarak yapti. Japonya'ylakiyaslandigmda, äbür Büyük Güçlerin her biri, ekonomik açidan hareketsiz görünmek durumundadir. Bununla birlikte, Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) 1949'daki kurulugunu izleyen yillarda kendisini ortaya koymaya bagladigi zaman, bu ülkeyi ciddiye almayan görlemci hemen hemen yoktu. Eu kismen "Sari Tehlike"ye iligkin geleneksel bir kaygiyi yansitmig olabilir; çünkü Dogunun uyuyan devi, 800 anda, dünya milyonluk nüfusunu ulusal amaçlar için teykilatlandirdigi meselelerinde önemli bir güç olacagi kesindi. Daha da önemli olan, ÇHC'nin hemen hemen kurulugundan baglayarak yabanci güçler kargismda çok sivri,.hatta saldirgan denebilecek bir rol benimsemesiydi; bu rol, kendisini kugatilmig olarak görmenin sinirliligiyle verilmig bir tepki olsa bile. Kore, Querpoyve Matsu konularmda Birlegik Devletler ile çatigmalari; Tibet'e girigi; Hindistan'la olan simr mücadeleleri; SSCB'den öfke içinde kopmasi ve tartigmah bölgelerde onunla olan çarpigmalar1; olan Vietnamla kanh Kuzey çatigmasi ve Çinpropagandasion (äzellikle de Mao'nun yänetimi sirasmda) Bati emperyalizmini ve "Rus hegemonizmi"ni eleptirirken ve dünya üzerindeki halk kurtulug hareketlerini tegvik ederken, genellikle tagidigi kavgaci üslup, bu ülkeyi dünya meselelerinde sagduyulu ve incelikli Japonya'dandaha önemli, ama aym zamanda daha hesaba gelmez bir varhk haline getirmigtir.2°6 Sirf dünya nüfusunun dörtte birine sahip oldugu için, Çin'inpolitik yänden qu ya da bu yöne kaymast ciddiye ahnmak zorundaydi. Bununla birlikte, yalmzca ekonomik älçülere vurularak degerlendirildigi zaman ÇHC klasik bir ekonomik gerilik örnegi veriyordu. Sözgelimi, 1953'te dünya imalat sanayii üretiminin ancak yüzde 2,3'ünü gerçeklegtirmisti ve sanayi potansiyeli" Îngiltere'nin 1900'deki -
Ülke, sürekli
-
"gayri
'ninkinin
"toplam
495
i
potansiyelinin ancak yüzde 71'ine e ittiP" Her yil, on milyonlarca kipilik siçrayiglarla artan nüfus, büynk bir agirhkla yoksul köylülerden olugmaktaydi;
bunlarm kipi bagma verimleri son derece dügüktü ve devlete deger" olarak hemen hiçbir gey saglamiyordu. Yerel diktatörlerin, Japon istilasimn ve daha sonra da 1940'larm sonlarmdaki iç toprak yarattigi karisikhklar, köy komünlerinin 1949'dan sonra savagm sahiplerinin yerine geçmesiyle sona ermedi. Bununla birlikte, ekonominin gelecegi tümüyle umutsuz degildi. Çin'in temel bir yol ve hafif demiryolu altyapisi vardi; tekstil sanayii hayli. geligmigti, kentleri ve limanlari girigimci etkinliklerin merkeziydi ve özellikle de Mançurya böl"katma
gesi
Japonlartarafmdan
1930'lu yillarda geligtirilmigti?"
Sanayide ileri
hamle agamasma girilmesi isteniyorsa, gerekli olan gey, uzun bir istikrar dönemi ve çok. büyük miktarda sermayenin ülkeye girmesiydi. 1950'li yillar sürerken, her iki kogul da partinin egemenligi ve Rus yardiminin akisi ile- bir ölçüde saglandi. 1953¯tarihli Bey Yilhk Planda Stalin bilinçli olarak taklit edilerek, agir sanayinin geligtirilmesine ve çelik, demir ve kämär uretimininartirilmasma öncelik verildi. 1957'ye gelindiginde, sanayi verimi ikiye katlanmiçti.2°' Öte yandan, sanayi yatirimlari için eldeki sermaye miktari, ister úlke içinden saglanmig, ister alinmig ödünç olsun, Rusya'dan Çingibi bir ülkenin ekonomik ihtiyaçlari için yeterli degildi ve Çin-Sovyet bälünmesiyle Ruslardan gelen mali ve teknik yardim birden kesiliverdi. Mao'nun ev büyüklügünde binlerce çelik fabrikasmm kurulmasini tegvik etme yoluyla "Ïleri Dogru Büyük Siçrayig" gerçekleytirmek için verdigi budalaca kararlar ve (teknik uzmanlarm, profesyonel yöneticilerin ve yetigmig iktisatçilarin gözden dügmesine yol açan) "Kültür Devrimi" kampanyasi, geligmeyi epey yavaglatti. Son olarak da ÇHC'nin 1950'li ve 1960'11yillar boyunca yürättügu kavgaci politika ve komçularmm hemen hepsiyle askeri çatigmalara girmesi sonucunda ülkenin kit kaynaklarmin fazlasiyla büyük silahh bir bölümü, kuvvetlere ayrilmak zorundaydi. Kültür Devrimi dänemi, ekonomik açidan tümüyle kätü geçmedi; bu devrim, hiç olmazsa kirsal alanlarm änemini vurgulamig, geligmig tekniklerini sanayileri oldugu çapli kadar küçãk tarim de harekete geçirmig, temel saglik ve toplum hizmetlerini köylere tagimigt1r.L° Bununla birlikte, milli hasilada önemli artiplar ancak sanayilegme ile altyapida\ -komünist
-
saglanacak
iyileptirmeler
ve uzun
vadeli yatirimlarla
saglanabilirdi
-
Kültür Devriminin hizmm kesilmesi ve Birlegik Devletler, Japonyave bagka ileri ekonomilerle olan ticaretin artigi bunlarm hepsi için yararli olmugtur. Çin'in kendisine ait kömür ve petrol kaynaklarindan hizla yararlanildi; pek çok degerli mineral stoklarmdan da. 1980'e gelindiverimi, tonluk çelik Ingiltere'nin ya da Franginde,Çin'in 37 milyon sa'mnkinin epey üzerindeydi ve mddern kaynaklardan yaptigi enerji tü496
i
l
ketimi ileri gelen ülkelerin hepsininkinin iki katiydi.23 O siralarda Dünya imalat sanayii üretimi içindeki payi da (1973'teyüzde 3,9 iken) yüzde bege yükselmig, Bati Almanya'yla olan fark giderek kapamyordu.222 Son zamanlarda elde edilen bu çarpici büyüme, sikintisiz olmamig ve alanda çagdaylagma"si için konan hedefleri parti liderleri ülkenin yapmak zorunda kalmiglardir; su nokdügurerek yeniden ayarlamalar tayi da tekrarlamak gerekir ki Çin'inrefah ve verimiyle ilgili istatistiktümü, lerin kigi bagma degerlerle gösterildikleri zaman ülkenin nispi onomik geriligi e gene açiga çikmaktadir. Ancak bu yetersizliklere ragAsyali devin nihayet harekete geçtigi ve oynamayi amaçladigi Bümen, rolü yük Güç için yeterli bir ekonomik temeli insa etmeye kararli oldugu,zaman içinde açiklik kazanmigtir?" Nixon'un Temmuz 1971 tarihli konugmasinda beginci ekonomik güç bölgesi olarak belirledigi yer, "Bati Avrupa" olmúgtu; tabii bu Çin, SSCB ve Birlegik Devletler gibi, birligini kurmug, iddiaci bir güç demek ilgili bir ifadeydi. Terimin kendisi bile degildi, daha çok cografyayla farkli kimseler için farkh anlamlar tagiyordu Rus egemenligi altmdaki alanm digmda kalan ülkelerin tumu olabiliyordu (o zaman iskandinavYunanistan ya, ve Türkiye'yi de içine alirdi), ilk bagta kurulmug (ya da genipletilmig) haliyle, hiç olmazsa kurumsal bir çerçeveye sahip, Avrupa gelebiliyordu ya da çogu kez önceki büEkonomik Toplulugu anlamma _ yük devletlerin (Ïngiltere, Fransa, Almanya, Italya) olugturdugu ve sözgelimi B.D. Digigleri Bakanligmin Rusya'ya kargi ya da Ortadogu'da yeni bir politika baglatmadan önce danigma ihtiyaci duyabilecegi devletler kümesi için bir kisaltma niyetine kullaniyordu. Ancak bu kadari bile dogabilecek anlam kargagasmm hepsi degildi; çünkü bu dänemin büyük bir bölümünde, Ingilizler "Avrupa"nm Mang Denizinin öbür yakasmda bagladigmi dügündüler; dahast, kitano 1945 sonrasmdaki bälünmüglügünü yalnizca geçici bir durum sayan ve bu dänemin ardmdan, her. iki taraftaki ülkelerin de daha büyük bir birlegme içine girecegini dügünen çok sayida ciddi Avrupa birligi savunucusu (ve tabii ki Alman milliyetçileri) vardi. O halde politik ve yapisal açidan, "Avrupa" hatta "Bati Avrupa" terimini, säzün geligi diye kullanmaktan öte bir amaçla kullanmak, zor olmugtur -- ya da belirsiz bir kulturel-cografi kavram "dört
-
niteligi
vardir.2" Ancak ekonomik
'
açidan bakildigi zaman bu yillarda Avrupa'nin her yaninda olup bitenler arasinda temel bir benzerlik var gibi gärünüyordu. En önemli özellik ve yüksek bir ekonomik büyüme düzeyi"2" idi. 1949-1950'de çogu ülke yeniden sava; öncesindeki verim düzeylerine dönmügler, kimileri de.(tabii ki özellikle savag sirasmda tarafsiz kalantar) bu düzeyleri önemli ölçüde agmigt1 Ama bundan sonra her yil imalat verimi yükseldi, ihracatta görülmedik düzeylerde büyüme "sürekli
497
oldu, tam istihdam olaganüstü ölçülerde gerçeklesti, tarihsel açidan bakildigmda yüksek. olan düzeylerde harcanabilir gelir ve sermaye yatirimi saglandi.
Sonuçta, Japonyabir yana birakihrsa, Avrupa dünyanm en yillari arasmda Avrupa'nm gayri hizli geligen bölgesi oldu. safi yurtiçi hasilasi ortalama yilda yüzde 5,5 kigi bagma da yuzde 4,4 yükseldi; bu alanlardaki dünya ortalamalari ise, sirasiyla, yüzde beg ve yüzde üçtü. Sanayi üretimi ise daha büyük bir hizla ve dünyadaki yüzde 5,9 oramna kargi, yüzde 7,1 oranmda artig gösterdi. Böylece, 1970'e gelindiginde, Avrupa'nm kisi bagma verimi, 1950'de oldugundan neredeyse iki buçuk kat fazlaydi."21' Su da ilginç bir noktadir ki bu büyümeye kitano tüm bölumleri ortak olmuytur -- Kuzeybati Avrupa'mn sanayi merkezinde, Akdeniz ülkelerinde, Dogu Avrupa'da; agir aksak igleyen ingilii ekonomisi bile bu dönemde, onyillar boyu olmadigi kadar hizla büyndü. Avrupa'mn dünya ekonomisi içinde bagkalarma göre sahip oldugu ve yüzyilm baglamasiyla gerileme gästeren konuman kisa süre içinde güçlenmeye baglamasi da pagirtici degildi. 1970'e dönemde, Avrupa'nm dünya mal ve hizmetler verimi içindeki uzanan payi (GSMH) yüzde 37den yüzde 41'e çikmig, sinai üretiminde ise yüzde 39'dan yüzde 48'e ulaçan daha büyük. bir artig kaydedilmigtir."217 CIA'nm hem 1960'ta, hem 1970'te verdigi rakamlar --bunlarm tartigilabilir nitelikte istatistiklere dayandigi da dogrudur2"- "Avrupa Toplulugu"nungayri safi dünya hasilasi içinde Birlegik Devletlerden bile daha büyük bir paya sahip oldugunu ve bunun Sovyetler Birligi'nin paymm iki kati oldugunu gösteriyordu. "1950-1970
"1950'den
Avrupa'nm
ekonomik
toparlanmasom
ardindaki
sebepler üzerinde
dügunüldügünde, bu hiç de gagirtici degildir. Fazlasiyla uzun bir süre, kitanm büyük bir bölümünde istilalar, uzayip giden savaglar ve yabanci iggalleri, kentlerin, fabrikalarm, kara ve demiryollarmin bombalanmadolayisiyla çekilen yiyecek ve hammadde darligi, milyonsi, ablukalar larca insanin askere alomasi ve milyonlarca hayvanm telef olmasiyla sikotilar yaganmigti. Savaç· baglamadan önce bile Avrupa'nm ekonomik geligmesi yani, yeni enerji ve üretim kaynaklari ortaya ç1kar, yeni pazarlar harekete geçer, yeni teknoloji yayihrken, bir bölgeden öbürüne evrim sonucu olan büyüme milliyetçi egilimli Machtstaat'm* eylemleri yuzünden bozulmaya ugramigti?". Giderek yükselen gümruk) duvarlari, mal saglayanlari pazarlarmdan ayirmigti. Devlet yardimlari, yetersiz firma ve çiftçileri yabanci rekabeti kargisinda korumuçtu. Ulusal gelirden, ticari girigimler yerine silahlanma harcamalarma giderek ayrilmigti. çok daha O balde bu tür bir para ve otargi, ekonomik milliyetçilik vererek kazanç saglama ortave bagkalarina zarar "dogal"
--
-
"engeller
*
Machtstaat:
Askeri guce dayah devlet. ç.n. --
.
498
i
I
mi"2" içinde, Avrupa'nm ekonomik buyumesini en üst düzeye çikarmak mümkün degildi. 1945°ten sonra ise yalnizca, geçmigin yanliglarina dügmeyecek ekonomik yapilar kurmaya kararli Monnet, Spaak ve Hallstein gibi Avrupalilar" degil, kendisiyle içbirligine dayali bir atihm olmak kaydiyla, Avrupa'nin ekonomik kalkinmasim (Marshall Plani ve bagka yardim projeleri yoluyla) finanse etmek isteyen, yardimsever ve iyilik etmeye hazir bir Birleçik Devletler de vardi. Böylece, ekonomik potansiyeli, savag ve politika yüzünden bozuln ya ugramig ve yeterince kullamlmamigolan Avrupa'mn önünde artik bu eksikleri gidermek için bir firsat vardi. Kitamn hem dogu, hem bati geyi yeniden inga etmek" yolunda yaygm bir kararlibölümlerinde yillarm hk ve 1930'lu budalaliklarmdan ders alma istegi gärülüyordu. Devlet planlamacihgi, ister Keynesci, ister sosyalizme özgü çeyidiyle oldüzelme yolundaki bu istek için yogun bir sun, toplumsal ve ekonomik eski sagladi; yapilarm çökügü (ya da gäzden dügmesi) yenilikleitici güç ri kolaylagtirdi. Birlegik Devletler Marshall Plani yardimlari çerçevesinde milyarlarca dolar vermekle kalmadi -bu paralar için yerinde bir ifazamanda yapilan kuvvet agisi" denmigtir2"- Avrupa devdeyle letlerinin altma sigmacaklari bir savunma gemsiyesi de sagladi. (Hem ingiltere'ninhem de Fransa'nm Kore Savagi sirasinda ve sömürgecilikleri bitmeden önceki dönemde savunmaya çok büyük paralar harcadiklari dogrudur - ancak onlar da, tüm kompulari da Birlegik Devletler tarafmdan korunmamig olsalar kit kaynaklarindan çok daha büyük bir bölümü silahlanmaya ayirmak zorunda kalacaklardt.) Ticaret engelleri azaldigi için, firmalar ve kigiler çok daha genig bir pazar içinde geligebiliyorlardi. Bu, özellikle böyleydi çünkü geligmig ülkeler arasindaki ticaret (bu örnekte Avrupa devletlerinin kendileri arasmda) her zaman için bagka yerde ticaret y4pmaktan daha kârhydi; bunun da sebebi, kargilikh talebin daha büyük olmasindan ibaretti. En onyillarda Avrupa'nm ticareti her geyden daha büyük hizla artmiçsa, bunuri baghca sebebi komçular arasinda çok daha fazla aligverig olmasiydi. 1950'den sonraki 25-30 yll içinde kipi bagina gelir bu tarihten önceki 150 yil boyunca oldugu kadar artmigti;222 Bu degigikligin sosyoekonomik hizi gerçekten olaganüstüydü: Bati Almanya'mn çaligan nüfusunun tarim, ormancilik ve balikçihkla ugragan bölümu 1950'de yüzde 24,6'yken, 1973'te yuzde 7,5'e dügtü; Fransa'da ise, ayni süre içinde yüzde 28,2'den, yüzde 12,2'ye (1980'de de yüzde 8,8'e) indi. Harcanabilir gelirler, sanayileymenin yayilmasiyla büyüdü; Bati Almanya'da kigi bagina gelir 1949'ta 320 dolarken, 1978'de 9.131 dolara firladi; Italya'da ise 1960'ta 638 dolarken, 1979'da 5.147 dolara yükseldi. Bati Almanya'da her 1.000 kipiyedügen otomobil sayist 6,3'ten (1948),227ye (1970),ayni dönem içinde Fransa'da da 3Tden 252'ye çikti.223 Însan nasil bir yöntemle äl"yeni
"her
"kritik
"dig"
499
çerse ölçsün, bölgesel egitsizliklerin sürmesine ragmen çok buyük kazançlar elde edildigini gösteren igaretler açikti. Eski Büyük Güçlerin her birinde olup bitenler incelenirse, bu genel ekonomik büyüme ve degiçikligin hem hizi hem de sonuçlarmdaki genig açikça görülecektir. Alplerin goneyinde gazetecilerin abartafarklihklar rak "Ïtalyan mucizesi" diye adlandirdiklari gey oldu; ülkenin GSMH'si gerçek degerlerle 1948'den sonra iki savag arasindaki yillarda olanin yükseldi;.gerçekten hemen hemen üç kati hizla de Îtalyan ekonomisi bu yillarda büyümenin yavagladigi 1963'e kadar, Japonyave Bati Almanya digmda kalan tüm ülke ekonomilerinden daha hizla geligti. Ancak belki bu da, geriye dönnlüp bakildiginda, çaçartici gärünmemektedir. Italya, Avrupa'nin "Dört Büynkler"i arasinda her zaman için en az geligmig olaniydt; bu da büyüme potansiyeli, onlarmki kadar tam olarak kullanilmamig demekti. Fagist ekonomik politikalarm saçmaliklarindan kurtulan ve Amerikan yardimmdan fazlasiyla yararlanan Ìtalyan imalatçilari, ülkenin daha dügük ücret maliyerinden ve tasanm konusundaki saglam ününden yararlanarak ihracati, özellikle de Ortak Pazar içinde, gagirtici bir hizla artirdilar. Hidroelektrik ve digardan ucuza ahnan petrol, yerli kömur kaynaklarmm eksikligini giderdi. Motor yapimi büyük bir itici güç olugturdu. Yerel tuketim düzeyleri yükselirken, yerli otomobil üreticisi FIAT, uzun yillar iç pazarda rakipsiz bir konumda kaldg bu da ona Alplerin kuzeyine dogru yaptigi ihracat atihmi için saglam bir taban sagladi. Ayakkabi ve gik giysiler gibi geleneksel mamullere yeni ürünler ekleniyordu; 1960'h yillarda Italyan buzdolaplari Avrupa'da bagka ülkelerin hepsininkinden daha fazla satildi.- Ancak bu, hiçbir zafark man tam bir bagari olmadi. Italya'nin kuzeyi ile güneyi arasindaki sürekli sabit kaldi. Hem kentlerdeki yoksul mahallelerde, hem de daha toplumsal yoksul kirsal alanlardaki kogullar, Kuzey Avrupa'da oldugundan çok daha kätüydü. Yänetimden kaynaklanan istikrarsizhklar, ekonomi," bir devlet bütçesi açigi ile, ortagenig çaph bir lamanm üzerinde seyreden enflasyon orani, liretin degerini etkiledi ve oldugu izlenimini bunun kolayca bozulabilir bir ekonomik toparlanma verdi. Gelirler ya da sanayilegme, öbür Avrupa ülkeleriyle kiyaslandigmdaÎtalya hiçbir zaman daha ileri durumdaki kompularina ayak uyduramiyordu; büyüme oranlari kiyaslandigmda ise, durum çok daha.iyi görünüyordu. Bu da Ïtalya'nin ige epey geriferden baglamig oldugunun bir bagka ifadesidir yalnizca. Buna kargi, Büyuk Britanya 1945'te epey öndeydi; en azmdan büyük Avrupa devletleri arasinda; bu da Ingiltere'nin·1945'i izleyen 40 yil boyunca yagadigi nispi ekonomik gerilemenin sebebini kismen açikla-yabilir. Bir bagka deyigle, Ïngiltere (Birlegik Devletler gibi) savastan çok zarar görmedigi için, büyüme orani da askeri iggallerden ve zararlardan "kara
'büyük
500
i
l
,
sonra toparlanan úlkelerde oldugu kadar yüksek olmasi zordu. Psikolojik olarak da, yukarida tartigildigi gibP" Ingiltere'nin yenilmemig olugu, hâlä Potsdam'daki "Üç Buyükler"den biri olmasi ve tüm dünyaya yayeniden kazanmasi, insanlarm kendi ekonomik yilmig imparatorlugunu esash reformlar yapmak geregini görmelerini zorlagtirdi. sistemlerinde yapilar yaratmak göyle dursun, sendikalar, devlet daireleri, Savag yeni eski üniversiteler gibi geleneksel kurumlari korumugtu. Gerçi 1945devleti" yaratma 951 iççi partisi yönetimi devletlettirme ve bir sürdürdü ama ekonomik uygulamalarda ve çaligplanlarini uygulamayi ma kargisindaki tutumlarda daha temelli bir yeniden yapilanma gerçeklegmedi. Dünya üzerinde äzel bir yeri bulundugundan hâlâ emin olan ingiltere kendisi için çaligan sömürge pazarlarina yaslanmayi sürdürdü. Sterlinin eskiden sahip oldugu pariteyi korumak için boguna mücadele etti, denizagiri bölgelerde büyük garnizonlar bulundurmayi sürdürdü (bu da sterline büyük yük getirdi), Avrupa birligine yönelik ilk hareketlere katilmayi istemedi ve savunmaya Birlegik Devletlerin diginda, öbür NATO güçlerinin hepsinden daha çok para harcadi. Ingiltere'nin uluslararasi ve ekonomik konumunun zayifhgi, 1945 sonrasi dönemin baglarmda öbür devletlerin kendisinden daha da zayif olmalari, akillica hareket ederek Hindistan ve Filistin'den çekilmesi, ihracatindaki kisa vadeli artig ve Ortadogu ve Afrika'da imparatorlugun korunmasi sayesinde kismen gizli kaldi." Bu yüzden de Süveyfte 1956'da yaganan küçültücü durum daha büyük bir sarsmti olmuqtur, çünkü yalmzca sterlinin zayifligim degil, Ingiltere'nin onay vermeyen bir Amerika kargisinda Üçüncü Dünyada askeri harekât yapamayacagi gibi çiplak bir gerçegi de ortaya koymuytur. Bununla birlikte, o tarihlerde gerileme gerçeklerinin hälä gizli kaldigi ileri sürülebilir savunma söz konusu oldugunda, 1957den sonra büyük konvansiyonel kuvvetlere sahip olmaktan çok daha ucuza çikan ama Büyük Güç statüsünün dayanma politigene de sürdügü izlenimini veren nükleer caydiricihga kasi sayesinde; ekonomik konularda da Ingiltere'nin 1950'li ve 1960'h yillara özgü genel büyümeden payini almig olmasi sayesinde. Büyüme oranlari Avrupa'dakilerin hemen hemen en dügük degerleri olsa da, gene de änceki onyillarda olan geniglemeden daha iyiydi ve Macmillan'm kadar bundan iyisini görmediniz!" iddiaÎngiliz seçmenlerine sinda bulunmasma imkân veriyordu. Harcanabilir gelir ya da çamagir makineleri otomobil sayilarma bakarak degerlendirildigi zaman, bu ve iddia tarihsel açidan dogruydu. Ancak bagka yerlerde gerçeklegmekte olan çok daha hizh ilerlemelerle ölçüldugünde ülke, Almanlarin acimasizca "Ingilizhastaligi" diye adlandirdiklari militan sendikacihk, geyi yagamaktaydi kötü yöneticipolitikalari ve siki çaligma ile girigimcilik lik, hükümetin "refah
-
"bugüne
-
"yap-boz"cu
501
kargismda kulturden gelen olumsuz bir tutumun meydana getirdigi bilegim. Yeni zenginlikle birlikte, tasarimlari daha lyi olan Avrupa ürünleri ile daha ucuz Asya mallari ithalatinda büyük bir kabarma oldu; bu da ödemeler dengesi güçlüklerine, sterlin bunahmina, enflasyonun körüklenmesine ve böylece daha yüksek ücret taleplerinin dogmasma yarayan devaluasyonlara yol açti. ingilizhükümetleri enflasyonu durdurmak ve sürekli büyüme için uygun kogullari yaratmak üzere çegitli zamanlarda fiyat denetimleri uygulama, ücret artiplari ile ilgili yasalar ç1karma ve mali deflasyon yoluna gittiler. Bunlarm etkisi, ender olarak uzun süreli oldu.
Ingiliz otomobil sanayii
sürekli
olarak yabanci rakip-
leri karç1sinda sarsildi; bir zamanlar geligmekte olan gemi yapimi sanayii hemen hemen tümüyle Deniz Kuvvetleri Komutanligima sipariglerielektrikli geldi, dayamr hale aletler ve motosiklet üreticileri artik rene edemeyecek kabet duruma dügtüklerini gördüler. Bazi girketler (ICI gibi) bu egilimlerin digmda kalan önemli istisnalardi; Londra kentinin sundugu mali hizmetler de iyi gitti ve perakende satiçIarda zayiflama
olmadi ancak Ingiltere'nin sanayi tabanindaki agmma aman vermiyordu. 1971'de Ortak Pazara girilmesi de umut edildigi gibi her derde deva olmadi: Ingiliz pazarmi mamul mallarda daha da büyük bir rekabete sokarken, bir yandan da ingiltere'yi AET'nin tarimdaki pahah fiyat politikalariyla bagladi. Kuzey Denizindeki petrol de hizir gibi yetigmig degildi: Ingiltere'ye-çok büyük döviz kazançIari getirdi ama bu, sterlinin fiyatmi öylesine yukari çekti ki mamul ürünler ihracati zarar . gördü.= Ekonomik istatistikler, Bairoch'un "Büyük Britanya'nin sinai gerilemesinin hizlanmasi"226 diye adlandirdigi olugumun ölçüsünü göstermektedir. Ingiltere'nin dünya imalat sanayii üretimi içindeki pay1 1953'te yûzde 8,6'yken, 1980'de yüzde 4'e kaydi. Dünya ticareti payi hizla inerek, yüzde 19,8'den (1955)yüzde 8,7ye dügtü (1976). Gayri safi milli hasilasi, 1945'te dünyada bagtan üçüncü durumdayken, sirastyla Bati Almanya'mn, Japonya'nm Fransa'nmkinin gerisine dügtü. ve Kigi bagina harcanabilir geliri sürekli olarak daha küçük ama daha zengin bir sürü Avrupa ülkesininkine geçildi; 1970'li yillarin sonlarmda, bu deger Akdeniz ülkelerininkine, Bati Almanya'mn Fransa'nm ya d Benelux ülkelerinkinden daha yakindi.22" Kugkusuz, Ingiltere'nin paylarmda olan bu gerileme (gerekdünya ticareti, gerek dünya GSMH'sinda olsun) özel teknik ve tarihsel kogullarm daha önceki onyillarda ülkeye 01global zenginlik ve ticaretten orantisiz büyüklükte bir saglamig pay masindandi; mademki artik bu özel kogullar ortadan kalkmig ve öbür ülkeler kendi sanayilegme potansiyellerini kullanacak hale gelmiglerdi; o halde Îngiltere'nin nispi konumunda dügme olmasi dogaldi. Bu kadar çok ve bu kadar hizla dügmesi gerekir miydi, bu ayri bir konudur; Av-
502
I
I
I I
rupah kompularma göre daha da dügüp dügmeyecegini söylemek de ayni oranda zordur. 1980'li yillarm bagmda, geril_emeistikrar kazanmig görünüyordu ve Ingiltere hâlâ dünyanm altmci en büyük ekonomisiydi; silahh kuvvetleri de çok güçlüydü. Ancak Lloyd George, hatta 1945'teki Clement Atlee dönemine kiyasla, artik yalmzca siradan, orta büyüklükte bir gûçtü, bir Büyük Guç degil. Ingiliz ekonomisi nispi gerileme içinde güç kaybederken, Bati Almucize"sini yagamakanya wirschaftswunder'ini ya da oldugunu taydi. Bu geligmenin gette, nispi anlamda, ne kadar CumhuAlman Federal Ufaltilmig bile haliyle olur. yerinde vurgulamak altyapiya kaynaklari sahipti, genig iç varriyeti Avrupa'daki en geligmig di (kömurdenimalat makineleri fabrikalarma kadar) ve egitim düzeyi hayli yüksek, belki de dogudan gäç eden yetenekli kimselerle de kabayil boyunca, ekonomi ran bir nüfusa sahip bulunuyordu. Geçmig 50-55 talepleriyle bozulmaya ugramigti. güçleri Alman askeri mekanizmasom gibi) yalmzca ticari bagari Mademki artik ulusal enerji (Japonya'daki toparlanmanm boyutlarinm tek toplanabilecekti, konu için bir noktada Weimar'a, ne olacagi idi. Kendisini oldukça kolaylikla Ikinci Reich'a, alemi, yeni uydurmug olan Alman i; sonra da Nazi yönetimi dönemine yönetimi görüglerini kapmak saglamak Amerikan i; koçullara uyum ve Büyük bankalar yeniden sanayiye yönelik önemli bir rol zorundaydi? oynayabilecek duruma geldiler. Kimya ve elektrik sanayileri, kisa süre içinde yeniden ortaya çikarak Avrupa sanayiinin devleri oldular. Wolksotomobil girketlerinin kaçiwagen ve Mercedes gibi son derece baçanli ufak tedarikçi firma ile görületkileri" yüzlerce daha mlmaz ihracat ticaretinde Almanya'nm önünde dü. Ihracat geniglerken vardigiderek daha çok sayida firma ve yeyalmzca Birlegik Devletler topluluk igniteliksiz igçiye olan acil talebi karydamak üzere rel çiler" getirme geregini duydular. Alman ekonomisi, ayni yüzyil içinde büyümesinde üçüncü kez olmak üzere yeniden Avrupa'nm ekonomik güç odagi haline geldi.23' O halde bu, istatistiksel açidan kesintisiz bir baçari olmuçtu. 19481952 yillari arasinda bile Alman sanayii üretimi yüzde 110, gerçek GSMH'si da yüzde 67 oramnda yükseldi.232 Ülkenin Avrupa'da en yükAlman firmalan sek gayri safi yatirim düzeylerine ulagmasi sayesinde, kolayca ulagma imkânlarmdan fazlastyla yararlandilar. sermayeye 1946'da hemen hemen hiç olmayan çelik verimi, kisa surede Avrupa'daki en yüksek miktara ulagti (1960'ta 34 milyon tonun üzerindeydi); aym gey öbür sanayi dallarmin çogu için de geçerliydi. Ülke yillar boyu, gayri safi yurtiçi hasilada en yüksek büyümeyi gerçekleptirdi. 1952'de ancak 32 milyar dolar olan GSMH, on yll sonra Avrupa'daki sonunda da 600 en yuksek degerdi (89 milyar dolar); 1970'li yillarm "ekonomik
"dogal"
"çogaltan
-dünya
"konuk
503
milyar dolari agmigti. Kigi bagina harcanabilir geliri 1960'ta 1.186 dolar gibi gösterigsiz bir rakamdan (o zaman Birlepik Devletlerinki de 2.491 dolardi), 1979'da çarpici bir rakam olan 10.837 dolari buldu
bu ise, 9.595 dolarlik Amerikan ortalamasuu agmisti. " ihracat fazlalari yillar boyu birikti ve Alman markim sik sik yukari dogru çekerek ayarlamai< gerekti; gerçekten de mark bir tur rezerv parasi haline gelmigti. Kendiferinden daha da igbilir Japonlarmrekabeti kargismda dogal olarak kaygi duysalar da, Batt Almanlarm daha büyük ülkeler" arasmda ikinci en bagarih devlet olduklari kesindi. Bu durum, daha da dikkat çekici hale geliyordu çünkü ülke, topraklarimn yüzde 45'inden, nufusunun da yüzde 35'ini agan bir bölümünden ayrilmigti; ne gariptir ki, Demokratik Alman Cumhuriyeti de sayilari milyoniara varan yetenekli çaliganim batiya kaptirmig olmasina ragmen, kisa bir süre sonra (SSCB de dahil) tüm Avrupa devletleri arasinda kisi bagma en verimli ve en çok sanayilegmig ülke oldugunu g.ästerecekti. 1937 sinirlarma dönmek mümkün olsa, birlegik bir Almanya Avrupa'da bir kez daha ekonomi alanmdaki tüm rakiplerinin çok önüne geçecek ve belki de kendisinden çok daha büyük olan SSCB'nin bile önemli älçüde gerisine dugmeyecekti. Sirf Almanya'nin yenik dügmüg ve bolünmüy olmasinda ve uluslararasi statüsünün (veBerlin'inkinin) hâlâ güçleri" tarafindan düzenlenmesinden dolayi, bu ekonomik agirhk politik kudrete dönügmedi. Dogudaki Almanya'ya karçi dogal bir sorumluluk duyan Federal Cumhuriyet, NATO-Varçova Pakti iligkilerinde meydana gelen her türlü 1sinma ya da soguma kargismda özellikle duyarhydi. Dogu Avrupa ve SSCB ile en çok ticareti olan ülkeydi; ama purasi da açikti ki bir savag daha oldugu takdirde, cephe hatti uzerinde yer ahyordu. "Alman militarizmi"nin yeniden dirilmesi ihtimali kargismda Sovyetler'in ve (onlardanancak biraz daha az olarak) Fransizlarin duydugu telay yüzünden, hiçbir zaman nükleer bir güç haline gelemeyecekti. Polonya ve gibi kompulari kargismda suçluluk, Rusya kargisinda Çekoslovakya zayifhk duyuyor, Birlegik Devletlere de çok bagimli oldugunu biliyordu; de Gaulle'ün önerdigi özel Fransiz-Alman iligkisini minnet drygulariyla karydadi ama kendi ekonomik gücünd Fransizlarm daha iddiaci politikalarmi denetlemek üzere kullanabileceginihissettigi zamanlar pek ender oldu. Kendi geçmigleriyle derin bir dügünsel hesaplagmaya dalan Bati Almanlar uluslararasi iligkilerde iyi takim arkadaglari olarak görünmekten çok memnundular ama belirleyici rol oynayan liderler gibi gö-
"ticaretçi
"anlagma
rünmek istemiyorlardi.234 Bu durum, Fransa'nin sava; sonrasi dünyasmda, daha dogrusu de Gaulle'un devletin dümenini eline aldigi 1958 sonrasi dünyada oynadigi tolle çok belirgin bir zitIik gästeriyordu. Yukarida da deginildigi gibi 504
(s. 472-73), Monnet'in çevresindeki planlamacilarin 1945'ten sonra elekonomik ilerleme sämürge savaglari, politik isde etmeyi umduklari tikrarsizliklar ve frankm zayifhgi yüzünden etkilenmigti. Ama Çinhindi ve Cezayir mücadeleleri sirasinda bile Fransiz ekonomisi hizla büyüdu. Onyillardan beri ilk kez nüfus artiyor ve bäylece iç talebi körüklüyordu. Fransa zengin, renkli ama yari geligmig bir ülkeydi; ekonomisi de 1930'lu yillarin bagindan beri durgunluk içindeydi. Sirf barigm gelmesi, merikan yardiminin ülkeye girmesi, kamu hizmetlerinin devletlestirilesi ve daha genig bir pazarin sagladigi itici guçle büyüme mümkündü. ûstelik, Fransa'nm küçük kent ve tarim agirhkli ekonomisi yuzünden (Ïtalyagibi) kigi bagina sanayilesme düzeyi oldukça duçüktü; bu da bu alandaki artislari oldukça gösterigli hale getirdi: 1953'te 95'ken, 1963'te 167'ye, 1973'te 259'a çikilmigttr (B.K.'nin 1900=100 oluguna göre)." Yilhk buyüme orani 1950'de ortalama yuzde 4,6'ya ulagti ve Ortak Pazarm özel düzenlemeleri Fransiz tarimini dünya pazari fiyatlari kargisoda korumakla kalmadi, ona Avrupa içinde genig bir pazar da sagladi. Bati'daki genel büyüme, Fransa'nin geleneksel yüksek katma degerli mallarmi (giysi,ayakkabi, parap, mücevher) ihracatma da yardimci oldu; bu ihraç mallari arasma artik uçak ve otomobiller de katilarasmda alüminyum alti otomobil üretimi on kat, nugti. 1949-1969 kat, traktör ve çimento därt kat, demir ve çelik iki buçuk kat artti." Ülke, az sanayilegmig olsa da, her. zaman için oldukça zengindi; 1970'li yillarda ise çok daha zengin olmuy ve genelde daha çagdaç bir görünüm almigtir.
Bununla birlikte, Fransa'nm büyümesi hiçbir zaman Ren'in ötesindeki kompusununki kadar genig bir sanayi tabanma dayanmiyordu ve Cumhurbagkam Pompidou'nun, ülkesinin yakmda Bati Almanya'yi geçecegine iligkin umutlarmm gerçeklegmesi pek mümkün degildi. Elektrik, otomobil ve uzay sanayilerindeki birkaç önemli istisna digmda, Fransiz firmalarmin çogu hâlâ küçük ve sermayeleri yänünden yetersizdi; ürünlerinin fiyatlan da Almanya'nmkilere kiyasla çok yüksekti. Taverimli hale getirme" iglemlerine ragmen nmda gerçekleptirilen pek çok küçük çiftlik hâlâ duruyordu -- aslmda bunlar Ortak Pazarm sürdürmekteydiler; ancak, Franpara destegi politikasiyla -varhklarmi sa'mn kirsal kesimi üzerindeki baskilar ile sanayideki çagdaylagmamn getirdigi toplumsal gerginlikler (eskiçelik fabrikalarm kapatilmasi vb.) iççi smifi arasmda hognutsuzluklarin patlak vermesine yol açti; bunlaYerli yakit kaynaklari bakirin en ünlüleri de 1968 ayaklanmalarlydi. mmdan fakir olan Fransa digardan alman petrole agiri bagimli hale geldi ve (iddialinukleer enerji programma ragmen) ädemeler dengesi, petrolün dünya fiyatma göre giddetli dalgalanmalar gösterdi. Bati Almanya'yla olan ticaret açigi sürekli artti ve (rahatsizedici de olsa) Alman "daha
505
marki kargisoda düzenli olarak devalüasyonlar yapma geregini dogurdu bu, belki de Fransa'nin ekonomik durumunu dolar-frank däviz kurlarmda görülen giddetli dalgalanmalara göre daha güvenli bir biçimde ölçüyordu. O halde, ekonomik büyümenin sürekli oldugu dönemlerde bile Fransiz ekonomisi için bi.r älçüde güvensizlik söz konusuydu -bu da, gok durumu yaganabilecegi zamanlarda pek çok akilli kentsoylunun, aile tasarruflarmi da yanina alarak isviçresmirmm ötesine geçmesine yol açti. Fransa, gene de her zaman için, dünya meselelerini, dünya GSMH'siancak yüzde 4'üne sahip olan bir úlkeden beklenebileceginden çok nm dödaha fazla etkiledi ve bu yalnizca de Gaulle'ün cumhurbagkanhgi nemine özgü bir gey de degildi. Sebebi, belki de dogrudan ulusal-kültürel iddiacihkti= ve bu iddiacilik, Ingiliz-Amerikan nüfusunun zayifladiçõkiciligini Rusya'nm çok yitirdigi daha giderek boAlmanya'mn ve gi, egici oldugu bir denk geliyordu. Eger Bati Avrupa'nm bir yun zamana tecrit olacaksa, yanhsi bu is için lideri ve säzcüsu ingiltere'den,ya da boynu egik Almanya'dan daha çok, Fransa'mn aday olduıu açikti. Üstelik birbiri ardina gelen Fransiz yönetimleri gu noktayi hemen anlamiglardi ki, ulkelerininkendi halindeki gerçek gücü, Ortak Pazarm rimdaki yüksek teknoloji, denizagiri bölgelere yargümrük tarifeleri, -
-
-ta-
dim, Birleymig Milletlerde igbirligi, Arap-Îsrail çatigmasi kargismda politika gibi konularda- belli bir çizgiyi benimsemeye ikna edilmesiyle pekigtirilebilirdi; böylelikle de dünyamn en büyük ticaret bloku haline gelmig olan bu kurulugun Paris'ce onaylanan tutumlar dogrultusunda çahymasi etkili bir biçimde saglanabilirdi. Bunlarm hiçbiri Fransa'yi, duolan eylemler yapmaktan ahkoytümüyle tek tarafli rum gerektirdiginde madi.
Öbürlerinden daha büyük bu dört Avrupa devletinin hepsinin de, kendilerinden küçük kompulariyla birlikte, bu onyillar içinde zenginlik ve verim yönünden güçlenmeleri, sonsuz mutlulugun güvencesi olmuyordu. Giderek daha siki bir politik ve yapisal bütünlegme saglanmasiyüzünden na iligkin ilk umutlar, üyelerin hâlâ güç1ü olan milliyetçileri çikmigti; ardindan boga bunu änce de Gaulle Fransa'si, da AET'ye ancak sonradan ve ihtiyath bir biçimde katilan devletler (Ïngiltere, Danimarka, Yunanistan) gösterdiler. Ekonomik alanda, özellikle de tarim destekleme politikasinin yüksek maliyeti konusundaki anlagmazhklar, çogu kez Bruksel ve Strasbourg'da igleri felce ugratti. Tarafsiz durumdaki Irlanda'mn da üye olmasi yüzünden ortak bir savunma politikasi uygulamak mümkün degildi; bu iç, NATO'ya birakilmak zorundaydi (Fransizlar ise kendilerini hep NATO komuta sisteminin diginda tutmuglardi). 1970'li yillarda petrol fiyatlarindaki yükselmelerle gelen gok, Avrupa'yi äzellikle sarsmig göründü ve ilk zamanlara özgu iyimserligin
'
506 i
I
solugunu kesti, uyanan korkunun yaygm olmasma ve Brüksel'de önemli ölçüde planlama çahymalari yapilmasina ragmen, Japonyave Amerikargilik verecek yüksek teknoloji ka'dan gelen rekabet tehditine politikalarmm olugturulmasi zordu. Ancak, bu tür pek çok zorluk bir yana birakihrsa, AET'nin ekonomik boyutlarinin büyüklügü, uluslararasi änemli älçüde farkli olduguna görünümün 1945 ya da 1948'dekinden igaret ediyordu. AET dünyada üretilen mallarm en büyük ithalatçisi ve ihracatçisi durumundaydi bu ticaretin büyük bir bälümü Avrupa içinde gerçeklegiyordu) ve 1983'e gelindiginde, dünyadaki en genig uluslararasi döviz ve altm rezervleri AET'nin elindeydi; otomobil imalati.(yüzde 34), hem Japonya'nin(yüzde24), hem de Birlegik Devletlerin.imalatmdan (yüzde23) daha fazlaydi; çimentoda herkesin önünde, ham çelik uretimindeise yalmzca SSCB'nin gerisindeydi." 1983'te, Birlegik Devletlerininkini änemli ·ölçüde geçen ve Rusya'ninkine apagi yuikisi de 272 milyondukari egit olan toplam nüfusu ile on üyeli adamakilh AET, Sovyetler ya da tum Comecon blokununkini ayan bir GSMH'ya ve dünya imalat sanayii üretimi payina sahipti. Avrupa toplulugu politik ve askeri açidan henüz olgunluga ulagmamig durumda, dengeler içinde 1956'da oldugundan çok ama artik global ekonomik daha güçlü bir varliga sahip bulunuyordu. 1950'lerden 1980'lere geçmekte olan SSCB için ise, hemen hemen bunun tam tersini söylemek mümkündu. Yukanda da anlatildigi gibi (s. 452-55), bu onyillar içinde Sovyetler Birligi güçlü bir ordu beslemekle .(ancak
-her
kalmadi, Birlegik Devletlerle nükleer epitlik de sagladi, bir açik deniz donanmasi olugturdu ve dünyanm çegitli yerlerindeki nufusunu genigletti. Ancak Amerikalilarla global sahne üzerinde epitlik kazanmak üzeatihma yaragir benzer bagarilar, ekonomik bu israrci düre sürdürülen zeyde gerçeklegtirileinemigtir. Ne gariptir ki, (Marks'm üretim altyapisidügünülürse) dünmn olaylari belirlemedeki önemini nasil vurguladigi olma devleti iddiasinda bulunan bu ülke, zaman ilk komünist yanm
geçtikçe çogalan ekonomik zorluklar çekiyor görünmekteydi. SSCB'de Bunu söylemek, Sovyet egemenligi altmdaki blokun tümünde-- Stalin'in son yillanndan bu yana gerçeklegtirilen hayli çar pici ekonomik ilerlemeyi inkâr demek degildir. Söz konusu bälge, pek çok yönden, bu birkaç onyil içinde Bati Avrupa'dan daha da çok degigime ugradi; ancak bunun baglica sebebi, bölgenin igin bagmda çok daha yoksul ve geligmig" durumda bulunmasi olabilir. Ne olursa olsun, kaba istatistiksel ölçulere vuruldugunda elde edilenler göz aliclydi. Rusya'nm çelik verimi 1945'te yalnizca 12,3 milyon tonken, 1960'ta 65,3 milyon tona, 1980'de de 148 milyon tona firladi (bu da SSCB'yi dünyanm en büyük çelik üreticisi durumuna getiriyordu); elektrik verimi de aym dänemlerde 43,2 milyon kilovat-saatten, 292 milyona ve 1.294 -ve
"az
507
milyara çikti; otomobil uretimi 74.000 birimden, 524.000 ve 2,2 milyon birime siçradi ürünlerde meydana gelen artiçlarla ilgili liste neredeyse hiç durmadan uzatilabilir.23' 1950'lerde ortalama yilda yüzde 10'un üzerinde bir büyüme gösteren genel sanayi verimi 1953'te farazi olarak 100'ken, 1964'te 421'e çikti,24 bu da olaganüstü bir bagariydi Rus yeteneginin açik belirtileri olan Sputnik, uzay aragttrmalari ve geligtirilen askeri araçlar da öyle. Khrushchev'in politik hayati sona erdiginde,ülke Stalin dänemine gäre çok daha zengin ve çok daha genig tabanh bir ekonomiye sahipti ve salt anlamdaki bu kazanç kesintisiz ola--
rak artmaktadir.
Ancak bu bagarilari gölgelemeye baglayan ciddi nitelikli iki kusur görülüyordu. Bunlardan ilki, büyüme oranmda görülen sürekli, uzun vadeli gerilemeydi; sanayi verimi, 1959'dan baglayarak iki basamakh artig rakamlarindan gittikçe daha dügük rakamlara iniyordu; öyle ki 1970'li yillarm sonlarinda yilda yüzde üç-därte dügynügtü ve hâlâ dügmekteydi. Geriye dönulüp bakildigi zarran, bu oldukça dogal bir geligme olarak
görülmektedir; çünkü gu nokta artik açiga çikmigtir ki bastaki dikkat çekici yillik artiplar, esas olarak çok buyük miktarlarda emek igin içine girmesindendi. Mevcut emek arzi tümüyle kulve sermayenin lanilmaya baglamnca (vesilahli kuvvetler ve tarimin talepleriyle rekabet mümkün degildi. Seretmeye baglayinca) büyüme hizmin azalmamasi yatirimlarma olarak gelince, agirkkh bunlar genig çapli sanayiye maye ile ilgili üretime yöneltilmigti; bu da gene niteliksel büyüve savunma meden çok niceliksel buyümeye agirlik veriyor ve ekonomideki bagka pek çok sektörü sermaye yönünden yetersiz birakiyordu. Ortalama Rus yurttaginm yaçam düzeyi Khrushchev ve ondan sonra gelenler tarafmdan iyileptirilmisti ama dogal kaynaklari agir sanayi ve ordu için saklamak üzere kisisel tüketimin dügük tutuldugu tüketici bir ekonomide, talebi büyüme için (Bati'daki gibi) itici bir güç olamiyordu. Belki de her eyden önemlisi, Sovyet tarimmi etkileyen sürekli yapisal zayifhklarm ve iklimden kaynaklanan zayrfhklarin devam etmesiydi; tarimdaki net verim 1950'lerde yilda yüzde 4,8 oramada büyürken, 1960'larda ancak yüzde 3, 1970'lerde de yüzde 1,8 oramnda büyüdü durumdan kaygi duyan Sovyet planlamacilarin ve bakanlarm bu alana gösterdikleri ilgiye ve akittiklari onca sermayeye ragmen.21 SSCB'deki tarim sektörünün büyüklügü ve 1950'den sonraki 30 yilda nüfusun 84 milyon arttigi düünülürse, kigi bagma milli hasiladaki genel artiglar, sanayi verimindeki oranlardan önemli ölçüde dügüktü; sanayi verimi oranlari da kendi iç-
lerinde biraz
"zorlama"
'
bagarilardi.
ikinciciddi kusur, tahmin edilebilecegi gibi, Sovyetler Birligi'nin nisekonomik pi konumu açismdandi. 1950'll yillarda ve 1960'larin baglarinda, ülkenin hem dünya imalat verimi hem de dünya ticareti içindeki 508
i
li
artarken,
Khrushchev'in Marksçi üretim biçiminin daha üstün oldugu ve bunun bir gun gömecegi" yolundaki iddiasi bir ölçüde inandiricihk tagir görünüyordu. Ancak o zamandan bugüne gärülen geligme, Kremlin açisindan daha kaygt verici hale gelmigtir. Sanayi alamnda yari-dev olan Bati Almanya öncülügündeki Avrupa Ekonomik Toplulugu SSCB'den çok daha zengin ve daha verimli durumdadir. Küçük ada devleri Japonya öyle hizh geligti ki, Rusya'nin toplam GSMH'sini geçmesi yalnizca zamana kalmig bir konudur. Kendisi de saayide nispi bir gerileme geçirmesine ragmen, Birlegik Devletler toplam önde olmayi surdürdü. Ortalama. Rus verim ve zenginlik açisodan yurttaginin ve Dogu Avrupah yoldaylarmin yasam düzeyi, Bati Avrupa'ninkiyle arasmda olan farki kapatamadi ve Marksçi ekonomilerin halklari Bati Avrupa'daki yagam düzeyine bir älçüde imrenerek baktialamndaki lar. Bilgisayarlar, robotlar, telekomünikasyon daha yeni teknolojiler, SSCB ve uydularmin rekabet açismdan zayif durumda olduklarmi ortaya çikardi. Tarim ise, verim yänünden, her zamanki gibi yetersiz kaldi. 1980 yihnda Amerikah tano iççisi 65 kipiyi beslemeye yetecek kadar yiyecek üretirken, aym isi yapan Rus ancak sekiz kipiyeyetecek kadarmi üretiyordu." Bu da Sovyetieri rahatsiz eden bir biçimde, -giderek daha çok yiyecek maddesi ithali geregini dogurdu. çogu uydularinda Rusya'nin kendi ekonomik zorluklarmm da benzer biçimlerde ortaya çikti; onlar da 1950'li yillarda ve 1960'11 yilancak gene Balarin baglarmda yüksek buyürne oranlari elde ettiler ti'ninkine kiyasla dügük düzeylerden bagladilar ve aym gekilde merkezi planlamaya, agir sanayiye ve tarimm kollektifleptirilmesine agirhk veren öncelikleri izlediler.2'3 Dogu Avrupa devletlerinde zenginlik ve büyüme yönünden önemli degigiklikler oldu (hälä da olmaktadir), ama genel egilim bagta genigleme, sonra da yavaglama olarak görüldü bu da Marksçi planlamacilari zor seçimlerle kargi kargiya birakti. Rusya'da bir miktar tarim arazisi daha iglenir hale getirebil'mig, ancak kuzeyde kig çevre kopullarmm, güneyde de çöllerin getirdigi kisitlamalar bu yöndeki imkânlari smirlamigtir. (Ve Khrushchev'in degmemig topraklar"i güvenle kullanimimn burlari nasil kisa zamanda toz firtinalarinm koptugu çöllere çevirdigini de pek çoklarria hatirlatmigtir).2 Bunun gibi, hammaddelerin daha yogun kullammi, sözgelimi, petrol kaynaklarmm ele almigindaki mevcut yetersizlikleri artirma tehlikesini getirirken," madenciligin don altindaki bölgeye yaydmasiyla, maden çikarma giderleri hizla yükseldi. Sanayi ve teknolojiye daha çok sermaye akitilabilirdi ama bu, ancak kaynaklari ya savunmadan önma ise, liderler ne kadar degigirse degigsin, SSCB'nin bir numaralt celigi olarak kalmigtirbu alanlara aktaraya da tüketici mallarmdan rak olabilirdi tüketici mallarmm fazla önemsenmeyiginin de ileti impay1
"kapitalizmi
-
--
"el
-savun-
-
509
de meydana gelen geligmelerin Bati'nm nispi zenginligini daha da gözler önüne serdigi bir zamanda (äzelliklede Dogu Avrupa'da) buyük bir hognutsuzlukla kargilandigi gärüldü. Son olarak da Rusya ve yandagi komünist rejimler bir dizi reform dügünebilirdi ve bunlar yalmzca aligilmig, yozlagmaya son verici ve bürokrasiyi silkeleyici çegitten reformlar degil, sistemin kendisiyle ilgili, kipilerin özendirilmesini saglayan, getiren, özel tarimin geniglemesidaha gerçekçi bir fiyat mekanizmasi açik kullammmda giritartigmayi ne izin veren, ve yeni teknolojilerin imciligi tegvik eden vb. türden reformlar olabilirdi; bir bagka deyigle, Macarlarin 1970'lerde ustaca yaptiklari gibi, yavag sokulan. yönelebilirdi. kapitalizm"e Çeklerin1968'deki deneyimlerinin gösterönlemleri digi gibi, bu stratejinin güçlügü guydu ki, dirigiste komünist rejimin kendisini kugkuya dügürilyordu bu yüzden de ihtiyatli Brezhnev dönemi boyunca parti ideologlari ve askeri yetkililerce olumsuz kargilandi."' O halde nispi gerilemenin tersine çevrilmesi dikkatle gerçekleptirilmeliydi; bu da çarpici b1r bagari beklemeyi imkânsiz hale getiriyordu. Kremlin'deki karar mercileri içinde belki de tek teselli, bag rakipleri Birlegik Devletlerin de 1960'11 yillardan baglayarak ekonornik güçlüklerle kargi kargiya kalmig görunmesi ve dünyadaki refah, üretim ve ticaret içindeki 1945 yihnda sahip oldugu nispi payi hizla kaybediyor olmaslydi. Ancak 1945 yilindan söz etmek, Amerika'nm nispi gerilemesini anlamak için, kugkusuz en önemli noktadir. Yukarida da öne sürüldügü gibi, Birlegik Devletlerin tarihin bu noktasmda sahip oldugu elverigli ekonomik konum hem daha önce görülmedik bir geydi, hem de yapay bir durumdu. Dünyamn doruguna çikigi, kismen kendi verimliliginden meydana gelen ani yükselmeden olmuytu; ama öbür uluslarin geçici zayifhgi da bunun bir sebebiydi. Bu durum, Avrupa'nm ve Japonya'nin sava; öncesi verim düzeylerini yeniden saglamalariyla Birleik Devletler aleyhine degigecekti; dünya imalat sanayii üretimindeki genel büyüme yüzunden (bu üretim 1953-1973 arasmda üç kat artmigti) durum daha da degigecekti çünkü dünyanm her yamnda yeni fabrikalar ve sanayi demirbagi ortaya çikarken, Birlegik Devletlerin 1945'te dünya imalati içinde sahip oldugu yari payi korumasi tasavvur edile"yavag
"liberallegtirme"
-
.
mezdi.
Bairoch, Amerika'nm yüzdesinin 1953'te yüzde 44,7'ye, 198 O'de de yüzde 31,S'e dügtügünü hesaplamaktadir, bu oran, hâlâ dügmeye devam ediyordu.247 Hemen hemen aym sebeple, CIA'on ekonomik göstergeleri de, Birlegik Devletlerin dünya GSMH'si içindeki paymm 1960'ta yüzde 25,9'ken, 1980'de yüzde 21,5'e dügtügüne igaret ediyordu. (Ancak, dolarm para piyasalarmdaki kisa ömürlü yükseligi, sonraki beg yil içinde bu payi artiracakti.)" Olan gey, Amerikahlarm (Bati dünyasmda genellikle gerilemekte olan sanayiler digmda) önemli ölçüde 510
i
l
daha azini üretmeleri degil, öbürlerinin çok daha fazlasmi üretmeleriydi. Otomobil üretimi, bu olugumu yaratan iki egilimi belki de en kolay yoldan gösterecek bir örnektir: Birleçik Devletler 1960'ta 6,65 milyon otomobil yapmigttr ki, bu 12,8 milyonluk dünya veriminin yüzde 52'si gibi cok buyük bir orandi; 1980'e gelindiginde Birlegik Devletler, dünya veriminin ancak yuzde 23'üne sahipti ama bu üretim 30 milyon birim tutarmda oldugundan Amerika'mn salt uretimi 6,9 milyon birime
yükselmigti.
Ancak bu yari-avutucu dügünceye ragmen -Ïngilitlerin 70 yll önce dünya verimi paylari agmmaya ugradigmda kendilerini yari-avutmak için kullandiklari görüge benziyordu bu- söz konusu geligmenin kaygi verici bir yönü vardi. Asil konu "Amerika nispi olarak gerilemek zorunda miydi? degil, "Bu kadar hizla mi gerilemek zorundaydi? konusudur. gerçek olan guydu güçlü oldugu döki, Pax Americana'nin en Çünkü nemde bile, ülkenin rekabet rahatsiz edecek olan kadar dügmüç gücü ortalama yillik yüzünden kigi bayma büyüme oram baglamigaginmaya ti; özellikle de daha änceki onyillarla kargilagtirihrsa (bkz.Tablo 42). "
"
TABLo
.
42
KISI BASINA YILLIK ORTALAMA VERÏM
Birlegik Devletler B.K.
.
ORANLARI, BÜYÜMESÎ 1948-62 (1913-50) . 1,6 (1,7)
Belçika Fransa
(0,7)
Almanya / FAC
(0,4)
Italya Bunun, gene
(1,3) (0,7)
(0,6) tari'hsel-açidan
'
1948-1962"
2,4 2,2 3,4 6,8 5,6
bir geligme oldugunu ileri sürMichale Balfour'un igaret ettigi gibi, Birlegik Devlet1er 1950'den änce onyillar boyunca verimini bagka herkesten daha hizla artirmigti, çünkü standartizasyon ve toplu üretim yöntemlerinde baghca yenilikçi ülke oydu. Bunun bir sonucu olarak da ihtiyaçlarikonusunda öbür úlkelerin hepsinden ileri gitmig durumda m tatmin olup, daha o zamandan (saattekigi bagma verim açismdan ölçüldügünde) yüksek bir yeterlik düzeyinde içliyordu ve böylece, verimi, daha iyi yöntemler ya da daha iyi makineler kullanarak artirmamn bilinen imkânlari, dünyanm geri kalan bälumüyle kiyaslandigmda daha azdi.""° Ancak bu kesinlikle dogru oldugu halde, Birlegik Devletlerin ekonomisinde olugan birtakim bagka uzun süreli egilimler de ülkenin lehine olmuyordu: Mali politikalar ve vergi politikalari agiri tüketime yol açiyor tasarruf askeri amaçlar kipisel dügük kaliyordu, digindaki ama oram "dogal"
mek miimkündür.
"insan
511
Ar-Ge* yatirimlari,
äbür ülkelere kiyasla, yava yavag azahyordu, samilli hasilanin bir oram olarak, Bati bloku ülkeharcamalari da vunma lerin hepsinde oldugundan daha büyüktü. Ayrica, Amerika nüfusunun giderek artan bir bölümü sanayidenhizmetkesimine,yani.verimliligi dügük olan alanlara kayiyordu." Bu geligmelerin çogu, 1950'li ve 1960'h yillarda Amerikan yüksek teknolojisinde (özelliklede havada) meydana gelen göz kamagtirici geligmeler, gösterigli arabalar ve renkli televizyonlara olan talebi kiçkirtan büyük zenginlik ve Birlesik Devletlerden dünyanin daha yoksul bälgelerine dig yardim, askeri harcama ya da bankalarm ve girketierin yatirimlari yoluyla gözle görülür dolar akigi sayesinde gizli kaldi. Bu bakimdan, 1960'll yillarm ortalarmda Servan-Schreiber'in le défi Americain** diye adlandirdigi durum kargisoda yaygm olarak duyulan korkuyu hatirlamak aydmlatici olmaktadir B.D. yatirimlarinin diga dogru çok büyük bir dalga halinde Avrupa'ya (ve daha genig cerçevede dügünülüruydulara dänügtürmesi; Exxon se her yere) taparak buralari ekonomik ve General Motors gibi çokuluslu dev girketlere saygi ve korku ya da nefretle bakilmasi ve bu egilimlerle baglantili olarak Amerikan i; yöne-
yayilan incelikli yönetim tekniklerinin gärdügü saytimi okullarinca gi.2'2 Belli bir ekonomik perspektiften bakinca Birlegik Devletler yatirimlarino ve üretiminin bu yolla transferi gerçekten de bir ekonomik güç ve yenilik göstergesiydi; bäylece daha dügük emek maliyetlerinden yararlanlyor ve denizagiri pazarlara daha çok girme imkäm sagliyordu. Ancak bu sermaye akigi zamanla öylesine güçlendi ki Amerikalilarin mamul maddeler, yiyecek maddeleri hizmetler ihracave tmdan agir basmaya bagladi. Artan bu ödemeler kazandiklari fazlalari açigi 1950'li yillarm sonunda bir miktar altmm Birlegik Devletler digma çikmasina yol açtigt halde, çogu yabanci hükümetler altmla ädeme talebinde bulunmak yerine ellerinde daha çok dolar tutmaktan memnundular. (dolar o siralarda önde giden rezerv para birimiydi.) Ancak 1960'11 yillar flerledikçe bu rahatlik ortamt uçup gitti. Hem . Kennedy hem (daha da büyük oranda) Johnsonyönetimi denizagiri yerlerdeki askeri harcamalari artirma istegindeydifer ve bu yalntz Vietnam için degildi; oysa Vietnam'daki çatigma ülke digina olan dolar akipini bir sele döndürmügtü. Hem Kennedy hem (dahada büyük oranda) Johnson, ülke içi harcamalarda da artig yapmaya kararbydilar; bu daha 1960 äncesinde seçilebilen bir egilimdi. Sonuç, her yil görülen federal hükümet açiklari, tirmanan fiyat artiçlari ve Amerika'nm giderek sanayi rekabeti yönünden zayiflamasi oldu bu ise, daha büyük ödeineler dengesi açikla"görünmez"
\
-
* "
Ar-Ge: R8cD (Aragirma ve Gehgirmeh Le défi Americain: Amerika'mn meydan
-
ç.n.
okuyuçu.
512
-
ç.n.
<
yönetimince) dizginrma, B.D. firmalarmm dig yatirimlarinin (Johnson yeni bir araç olan Eurodolara yönelmesilenmesine, sonra da Johnson'un ne yol açti. Ayni dönemde B.D'nin (Comecon dipindaki) dünya altm rezervi içindeki payi hiç durmadan dugerek, yüzde 63'ten (1950),yüzde 27'e (1973)indi. Tüm uluslararasi ädemeler ve para akigi sisteminin, birbirleriyle etkilegim içinde bulunan bu sorunlar altmda egilip bukülmesive ihracati" diye gärdügü oluçuma de Gaulle'ün, Amerika'nin ypnelttigi öfkeli kargi saldirilarla daha da zayiflamasi yuzünden, Nixon yğnetimi dolarm özel piyasalarda altmla baglantisma son vermek, sonra da dolari bagka paralar kargisinda dalgalanmaya birakmak digmda pek bir seçim yolunun kalmadigmi gördü. Büyük ölçüde, Birlegik Devletlerin mali yänden çok üstün oldugu dönemlerin bir ürünü olan Bretton Woods sistemi, temel diregi artik yükü tagiyamaz hale gelince çöktü. * Dolarm 1970'll yillarda serbestçe dalgalanirken olan inig ve çikiglaburada anlatilacak bir gey degildir; birbiri ardma gelen rmm ayrmtilari yönetimlerin hep fazla politik sikmti yaratmadan enflasyonu dizginlemek ve büyümeye hiz kazandirmak için harcadiklari çabalarm izledigi zikzakh çizgi de. Birlegik Devletlerde ortalamanm üzerinde olan enflas1970'li yillarda Alman genellikle dolarm yon, ve Japonparalari kargismda zayiflamasina sebep oldu; OPEC kaynaklarma daha çok bagtmh olan ülkelere (sözgelimi Japonya,Fransa) zarar veren petrol goklari, dünyanm "enflasyon
çegitli yerlerindeki politik çalkantilar ve Amerika'nm uyguladigi yüksek faiz oranlari, 1980'li yillarm bagmda oldugu gibi, dolari yukari çekme egilimi gösterdi. Ancak bu. çalkantilar änemli olsalar ve global nitelikli ekonomik güvensizlikleri artirma egilimi gösterseler de, bunlar bizim açisindan daha uzun vadeli ve durmak bilmeyen birtakim egiamacimiz artiplarmda yanmda limler belki daha az önem tagimaktadir:Verimlilik sektörde yüzde 2,4'ten (1965-1972)yüzde dügme oldu; verimlilik, özel 1,4'ya (1972-1977)ve yüzde 0,2'ye (1977-1982)indi;" federal açiklar veriyor gibi artti ve bunlar ekonomiye Keynesci anlainda bir oranlarinin görünseler de, bu destek (Amerika'daki faiz daha yüksek olugu yüzünden) ülkeye çok fazla miktarda nakit paranin çekilmesi, bu yüzden dolarm fiyatmm yapay olarak yükselmesi ve ülkenin net borç verici ülke durumundan, net borç ahci ülke haline gelmesi pahasina oldu; Amerikah imalatçilar için ithal otomobiller, elektrikli aletler, mutfak egyalari ve bagka mamullerle rekabet etmek giderek daha zorlagti. Sagirtici olmayan bir geligmede, bir zamanlar dünyadaki en yüksek GSMH olan Amerika GSMH'smin listede apagilara dogru inmeye baglamastydi." Amerikan ekonomisini ve bu ekonominin ihtiyaçlarim Îsviçre'nin gelirleri, ya da Japonya'nmverimliligi ile ilgili seçme kargilagtirmalar yaparak ele almak yerine daha genig bir açidan görebilenler için, gene de teselli konusu olabilecek yönler vardi. Calleo'nun igaret ettigi gibi, Ameri"destek"
513
ka'nin 1945 sonrasmda uyguladigi politika birtakim çok temel ve önemli amaçlara ulaçmigti: 1930'lardaki gerilemeye kargi yerli zenginlik; Sovyet yayilmaciliginin savaga meydan vermeden durdurulmasi; Bati Avrupa ekonomilerinin demokratik geleneklerinin- canlandinlmasi ve sonraaskeri konulari oldugu dan bunlara katilan Japonyaile birlikte kadar, ekonomik konulari da yönetmek üzere... bir dizi dikkat çekici uluslararasi kurulug"a sahip bütünlegen bir ekonomik blok"un olugturulmasi ve son olarak da sämärge imparatorluklarmm, gene dünya ekonomisi ile tam bir butünlegme halinde olan bagimsiz devletlere dönüçtürülmesi."" Özetle, Birlegik Devletler kendisinin de giderek daha çok dayandigi uluslararasi liberal düzeni korumuytu; ve dünya üretimi ve zenginligi içindeki payi, belki gerekmedigi kadar hizla ufalmigti ama global ekonomik dengelerin yeniden dagihmi ile gene de Birlegik Devletlerin kendi açik pazar ve kapitalist gelenekleri için çok ters olmayan bir çevre olmustu. Son olarak da üretimdeki öncü rolü daha. hizh büyüyen birtaugramasina kim ekonomiler kargisinda agmmaya r ãšmen, gerçek ulusal gücün hemen her alamnda Sovyetler Birligine olan oldukça büyük üstünlügünü korudu ve girigimçi inançlarma bagh kalarak-- kendisini, atihmlarm teknolojik idari inisiyatif ve itici gücüne açik tuttu; böyle bir yeyin kabulü Marksçi rakibi için çok daha güç olabilirdi. Bu ekonomik hareketlerin taçidigi anlam üzerinde yapilacak daha ayrmtili tartigmayi son bölüme birakiyoruz. Ancak yukarida incelenen egilimlerin özünü istatistiklerle vermek (bkz.Tablo 43) yararh olabilir; çünkü bunlar global ekonomik dengeleri, yani dünya hasilasi payinm azgelismig ülkelerde daha kismen daha lyiye gittigini, Japonya'nm, bir ölçüye kadar da Çin'ingerçekleçtirdigi olaganüstü büyümeyi; dünyadaki en genig ekonomik blok olarak kalmasma ragmen, Avrupa Ekonomik Toplulugu paymin agmmaya ugradigmi; SSCB'nin payimn istikrara kavuçup sonra yava; yavag geriledigini, Birlegik Devletlerin çok daha hizla gerileyen ama hâlâ çok daha büyük olan gücünü göstermektedir. -ve
"ortak
"gittikçe
"eski
-kendi
TABLo
43
GAYRISAFi DÜNYA HASILASI
PAYLARI, 1960-1980"
(yüzdeolarak) 1960 Daha azgeligmig
ülkeler
11,1 4,5 3,1 26,0 25,9 10,1 12,5
Japonya Çin
Avrupa Ekonomik Toplulugu Birlegik Devletler Öbür gehymig ülkeler SSCB Öbür komunist ülkeler
6,8
,
1970
1980
12,3 7,7 3,4 24,7 23,0 10,3 12,4 6,2
14,8 9,0 4,5 22,5 21,5 9,7 11,4 6,1
514
I
l
Gerçekten de Tablo 43'teki son yil olan 1980'e geldiginde Dünya Bankasmm nüfus, kigi bagma GSMH ve GSMH'nm kendisiyle ilgili olarak verdigi rakamlar, Tablo 44'te de görüldügü gibi, global ekonomik dengelerin çok kutuplu olarak dagildigma çok açik olarak igaret ediyordu. TABLo
1980'DE
NÜFU5.,
44
KζÏBASINA GSMH Nüfus
(milyonolarak) Birlegik .Devletler SSCB
Japonya AET (on iki devlet) B. Almanya Fransa B.K.
Îtalya Bati ve Dogu Almanya birlikte
Çin2"
22 8 265 117 317 61 54 56 57 78
980
VE GSMH2s
Kigi bagna GSMH (dolarolarak) 11.360 4.550 9.890 -
13.590 11.730 7.920 6.480 290 ya da 450
GSMH
(milyar
dolar
olarak)
2.590 1.205 1.157 2.907 828
633 443 369 950 284 ya da 441
Son olarak da punu hatirlamak yararh olacaktir ki, verimlilik dengelerindeki bu uzun vadeli degiçmeler kendi baglarina önemli olmaktagidiklari anlam dolayisiyla önemtan çok, güç politikalari açisodan lidirler. Lenin'in kendisinin de 1917-1918'de igaret ettigi gibi, belli birtakim güçlerin yükselmesine, öbürlerinin de gerilemesine kaçimlmaz bir biçimde yol açan çey, ülkelerin egit olmayan ekonomik büyüme
hizlariydi:
Yarim yüzyil önce Almanya, kapitalist gücü gäz önüne almdiginda, Îngiltere'nin o günkü gücüne kiyasla zavalli, önemsiz bir ülkeydi. Japonya'da Rusya ile kargilagtirildigmda aym gekilde önemsizdi. On ya da yirmi yil sonra emperyalist güçlerin nispi kudretlerinin degigmeden kalmig olacagt edilebilir" mi? Kesinlikle edilemez.2'° "tasavvur
Lenin'in kendisinin kapitalistlemperyalist devletler üzerinde bu kadar çok durmasma ragmen, onayladiklari ekonomi türü ne olursa olsun tüm ulusal birimler için geçerli gärünen kural odur ki, egit olbüyüme oranlari, er ya da geç, dünyanm politik ve mayan ekonomik askeri dengelerinde degigikliklere yol açacaktir. îçinde bulundugumuz dönemden äneeki dört yüzydhk Büyük Güç geligmelerinde gäzlenen düzenin bu oldugu kesindir. Demek ki, son 20-30 yil içinde dünya 515
görülen olaganüstü üretim merkezlerinde nün önde gelen güçlerinin yüksek stratejik
leri olmasi deger.
hizh degigikliklerin, bugügelecekleri
açisindan
etki-
kaçmilmazdir ve bunlar son bir bälüm içinde incelenmeye
516
I
l
21. YÜZYILA DOÖRU
TARIH VE SPEKÜLASYON baghgi olan bir bölüm, yalnizca kronoloji açismdan degil, çok daha önemli bir biçimde, metodoloji açismdan da bir degigiklik olduguna igaret etmektedir. Çokyakin geçois bile tarihtir; egilim ve kayolam temel nak konulari, geçen on ylh anlatan bir tarihçi-için tarihçi zorlagtirmaktadir,"' de bu olandan ayirmayi ayni akaama gene etmektedir. Oysa gimdiki zamamn gelecedemik .disiplin içinde hareket nasil bir geligme gösterecegine iligkin yazilar, zaten baglamig dogru ge olan egilimleri tartigsalar bile, tarihsel gerçek olmak gibi bir iddia tagtekonomik tahminler ve poyamazlar. Argivlere dayali monograflardan elde edilen materyal degigmekle kalmaoranlamalara kaba kadar, litik edilen geçerliligi artik ortadan kalkmaktade makta, yaziya konu geyin açisindan her zadir. "Tarihsel gerçekler"le2 ugragirken de metodoloji askeri argidükün öldürülmesi zorluk olsa da pek çok bile, ya man için olmuytur. Însamn gelecege iligbir yenilgi gibi geçmig olaylar gerçekten kin olarak söyledigi hiçbir geyde böyle bir kesinlik olamaz. Önceden olanlar, görülmeyen olaylar, sirf rastlantlyla bir egilimin durmasi, en tahminleri inandirici boga çikaracaktir; eger çikarmiyorsa, tahmin yapan kipiye yalntzca gansi yardim etmigtir. O halde bundan sonra söylenenler, gimdiki egilimlerin global ekonomi ve strateji içinde nasil geligebileceklerine iligkin olarak, üzerlerinde duçünulerek yapilan tahminlere dayah, yalmzca geçici ve varsayim nitelikli geylerdir ve bütün bunlarin ( yada bunlardan herhangi biriolacagma nin) iligkin bir güvence vermemektedir. Dolarm uluslararasi degerinde son bir-iki yil içinde meydana gelen dairesel hareketler ve 1984 sonrasmda petrol fiyatlarinda (Rusya, Japonyaiçin ve OPEC için farkli anlamlari olan) çöküg, ekonomik temelli egilimlerden sonuç çika-
Böyle
"geçici
-
517
rilmamasi
için iyi bir uyari olu turmaktadir; politika ve diplomasi dünyasi da hiçbir zaman düz çizgiler izleyen bir dünya olmamigtir. Çagdag meselelerle ilgili eserierdeki son bölümlerin bir çogu, ancak bir-iki yil sonra olaylar daha iyi anlayildigi için degistirilmek zorunda kalmistir; bu bölümünde yara almadan kalmasi papirtici olacaktir. Ilerde olacaklari anlamanin belki -de en lyi yolu, geriye dogru, son yüzyil içinde Büyùk Güçlerin nasil yükselip çöktügune bakmaktir. beg Bu kitapta savunulan ana dügünce çudur, esas olarak ekonomik ve teknolojik geligmelerle harekete geçen bir degigme dinamigi bulunmaktadir ve bu sonra da toplumsal yapilari, politik sistemleri, askeri gücü ve tek tek devlet ve imparatorluklarin konumunu etkilemektedir. Bu global ekonomik degigikligin hizi hep bir kararda olmamigtir; bunun da sebebi teknolojik yenilik ve ekonomik büyüme hizmin kigi olarak buluu yapanm ve-girigimcínin durumunu oldugu kadar, iklim, hastalik, savaglar, cografya, toplumsal çerçeve vb.'ye bagli olarak düzensiz olmasodan ibarettir. Ayni gekilde, yerküre üzerindeki farkli bölge ve toplumlar, daha hizh ya da daha yavag büyüme hizlarma sahip olmuçIar ve bu yalruzca teknoloji, üretim ve ticaret yapilarmm degigmesine göre degil, onlarm yeni verimlilik ve zenginlik artiglari usullerini kabul egilimlerine göre de olmustur. Dünyadaki bazi alanlar yükselirken, äbürleri geride kalmigtir nispi olarak ya da (kimizaman) salt anlamda. Bunlarin hiçbiri gagirtici degildir. Insano durumunu iyilegtirmek için doguçtan sahip oldugu itici güçten dolayi, dünya hiçbir zaman oldugu yerde kalmamigtir. Ve Rönesanstan baglayarak Aydinlanma ve Sanayi Devrimi sirasinda bilimler"in doguçuyla güç kazanan dügünsel ati11mlarsayesinde de degigme dinamigi önceye göre giderek daha güçlü ve kendi kendine yeterli olmugtur. Bu kitabm savundugu ikinci ana dügünce de, bu egitsiz ekonomik büyüme hizmin devletler sistemi üyelerinin nispi askeri güçleri ve stratejik konumlari üzerinde uzun vadede çok önemli etkileri oldugu yolundadir. Bu da gene gagirtici degildir ve farkli biçimlerde vurgulanmig ve sunulmug olsa da, daha änce pek çok kez söylenmigtir.3 Dünyanin, gey ordu ve donanma kadar ekonomik kogullara bagli degildir"" dersini almasi için, Engels'in ortaya çikmasun beklemesi gerekmemigti. Askeri gücün yeterli zenginlik kaynaklarma dayandigi, bu kaynaklarin da geligmekte olan bir verimlilik tabamndan, saglikli bir maliyeden ve üstün teknolojiden saglandigi gerçegi, bugün Pentagon için nasil açiksa, Rönesans dänemindeki bir hükumdar için de kadar açiko ti. Yukarida anlatilanlarin gästerdigi gibi, ekonornik zenginlik her zaman ve hemen askeri yeterlige dönügmemektedir, çünkü askeri yeterlik cogratyadan ve ulusal moral gücünden komutanlarin bilgisine, yönetme yeteneklerine ve taktik ustaliga kadar bagka pek çok etkene de dayan-
"pozitif
"hiçbir
518
maktadir. Bununla birlikte, gerçek gudur ki, dünyanm askeri güç dengelerindeki önemli degigiklikler, verimlilik dengelerindeki degigikliklerin sistem içindeki çegitli imparaardmdan gelmigtir; dahasi, uluslararasi zaferi her zaman en çäkügleri, torluklarm yükseliçleri ve devletlerin ve büyük maddi kaynaklara sahip olan tarafm kazandigi Büyük Güç savaglarmm sonuçlarlyla da dogrulanmigtir. tarihten çok spekülasyon Böylece, bundan sonra söylenecekler, egilimlerin sürecegi yolunda inamlurken, son beg yüzyildaki bu genig 11'rhgiolan bir varsayima dayanmaktadir. Uluslararasi sistem, bir süre için ister alti, ister iki Büyük Gücün egemenligi altmda bulunsun, kural bencil ulus-devletintanimaz niteligini sürdürmektedir -- yani egemen, den daha büyük bir otorite bulunmamaktadir.' Belirli dänemlerin her birinde, bu devletlerin uzun süreli gûçten aldiklari nispi pay büyümekte ya da ufalmaktadir. Dünyanin 1987 ya da 2000 yihnda oldugu gibi kaldaha büyük degildir. ma ihtimali 1870'te ya da 1660'ta oldugundan uluslararasi yapilannm hiç üretim ticaret iktisatçilar kimi Tersine, ve sürmektedir: Tarim olmadigi kadar hizla dešigtigini ileri ve hammadde smai sinai ürünleri nispi degerlerini kaybetmekte, dam"la olan bagi kopmakta, bilgi-yogun mallar tüm ileri toplumlarda egemen hale gelmekte ve dünya sermaye akiplari giderek daha büyük ölçüde, ticaret düzenlerinden ayrilmaktadir.' Tüm burlarin ve bilimdeki meseleleri etkileyecegi kesindir. pek çok yeni geligmenin uluslararasi afet Özetle, insamn gücünü ayan bir ya da felaket getiren bir nükleer müdahalesi cehennemin olmadikça, esas olarak teknolojik ve ekonomik degismenin hareketlendirecegi bir dünya gücü dinamigi var olmaya devb. etvam edecektir. Eger bilgisayarlarm, robotlarin, biyoteknolojinin ek olaçikarsa tahminler buna ve eger, dogru kilerine iligkin iyimser devrim"in bagarirak Üçüncü Dünyanrn kimi yerlerinde yapilan olarak net tahminlerin düz.enli iligkin (Hindistan'm hatta ve Çin'in sma tahil ihracatçisi haline gelmesi söz konusudurf yerinde oldugu anlagihrsa -- dünya, 21. yuzyihn baglarmda bir bütün olarak çok daha zenginlegebilir. Teknoloji alamndaki ilerleme daha az çarpici olsa bile, ekonomik bûyüme olabilecektir. Degigen demografik yapilar, talep üzerinde yapacaklari etki ile bunu saglayacak; hammaddelerin daha incelikli kullammi da ayni geyi yapacaktir. deAçik olan bir bagka nokta da, bu büyümenin egitsiz olacagidir olarak, yerde kimi yaratacak kimi daha hizh, koçullara bagh gigiklik yerde daha yavag. Agagidaki tahminleri fazlasiyla gelip geçici kilan da, her geyden çok bu noktadir; çünkü, sözgelimi Japonya'nmson 40 yil içinde gösterdigi çarpici ekonomik geligmenin bundan sonraki 20 yil içinde de surecegine iligkin bir güvence verilemez. Rusya'nin 1960'lardan beri gerilemekte olan büyüme oranlarinm, ülkenin ekonomik poli"ürecim"in
"istih-
-
"yegil
.
-
519
tikasi
yapilan degigiklikler göz önüne ahnirsa, ve mekanizmalarinda 1990'h yillarda yeniden yükselmesi de imkânsiz degildir. Ancak mevcut egilimlerin igaret ettiklerine bakmca, bu sonaçlarm ikisi de çok mümkün görünmemektedir. Bir bagka biçimde ifade etmek gerekirse, gimdi ile 21. yüzyihn baglari arasinda Japonyadurgunluk agamasma girecek yönden ileri gidecek olursa bu, ancak kopullarve Rusya'da ekonomik da ve politikalarda, eldeki bilgilere gäre beklenmesi akla yakin görünen degigikliklerden çok daha kesin degigiklikler sonucunda olabilir. Sirf dünyanm 15 ya da 25 yd sonraki gärügüne iligkin tahminierin yanhy çikma ihtimali var diye, insanin, bugün için geçerli genel geligmelere dayah akla yakin beklentiler yerine, inanithgi olmayan sonuçlari cercih etmesi gerekmez.
Sözgelimi, günümüzün daha iyi bilinen egilimler"inden biri olan Pasifik.bölgesinin yükseligi sürecek diye beklemek, akla uygundur; bunun da tek sebebi, bu geligmenin çok gerrig tabanli olmasidir. Yalmzca bir ekonomik güç odagi olan Japonya'yidegil, hizla degigmekte olan dev Çin Halk Cumhuriyetini; yalmzca Avustralya ve Yeni Zelanda gibi zengin ve yerlegik sanayi ülkelerini degil; Tayvan, Güney Kore, Hong Kong ve Sinpagur gibi yeni sanayilegmekte olan son derece baçanh Asya ülkelerini de içine almaktadir - ayrica daha genig olan Güneydogu Asya OlkeleriBirligi (ASEAN) içindeki Malezya'yi, Endonezya'yi, Tayland'i ve Filipinleri de; daha geni; çerçevede dügünülürse, Pasifik'teki Birlegik Devletlere bagh eyaletleri ve Kanada'ya ait topraklari da içine ahr." Bu çok genig alandaki ekonomik büyüme birtakim etkenlerin elverigli bir biçimde bir araya gelmesiyle hiz kazanmigtir: Ih"global
racata
yönelik
toplumlar
tarafindan
smai verimlilikte
saglanan
gör-
kemli yükselme ve bu sayede diç ticarette, gemi tagimaciliginda ve mali hizmetlerde meydana gelen büyuk artiplar; yeni teknolojilere oldugu kadar, daha ucuz emek-yogun imalata dogru belirgin bir yönelim ve verimini tarim (özelliklede tahil ve çiftlik hayvanlarmda) toplam nüfus büyümesinden daha hizli bir biçimde artirmaya yönelik son derece bagarili çabalar. Her bagari öbürleriyle elverigli bir etkilegim içine girmig ve böylelikle geleneksel Batih güclerin kadar Comecon'un da- son yillarda ¯sagladiklarmi fazlasiyla gölgede birakan bir ekono-onlar
mik genigleme saglanmigtir. Säzgelimi, 1960'ta Asya-Pasifik ülkelerinin (Birlegik Devletler dimda) birlegik gayri safi yurtiçi hasilasi dünya GSYH'smm yalnizca yüzde 7,8'iydi, 1982'ye gelindiginde, bu oran iki kattan fazla artarak yüzde 16,4'e çikmigti ve o zamandan bu yana bölgenin büyüme hizlari, Avrupa'ninkini, Birlegik Devletlerinkini ve SSCB'ninkini giderek artan farklarla geçmigtir. 2000 yilma gelindiginde, dünya GSYH'som yüzde 20'den fazlasma sahip olmasi çok muhtemeldir bu da Avrupa --
520
I
ya da Birlepik Devletlerinkine egittir ve bu bagari son çeyrek yüzyilda daha ufak" büyüme sürmüç olan büyüme oranlarininkinden oranlari diferansiyelleriyle bile gerçeklegecektir? Pasifik havzasmin di"çok
boyunca Birlegik Devletlerin kendi içinde degigen dengelerde de hissedilmigtir. Amerika'nin Asya ve Pasifik'le olan ticareti, 1960'ta Avrupa (OECD üyeleri) ile olan ticaretinin ancak yüzde 48'i iken, 1983'e gelindiginde Amerika-Avrupa ticaretinin yüzde 122'sine yükselmigti bu degigiklik, Birlegik Devletler içinde hem nüfus, hem gelirin Pasifik'e dogru yeniden dagihmiyla birlikte sürmügsözgelimi, tür." Bu egilimlerin, ülkelerin herhangi birinde, buyümenin ragyavaglamasina ya da sorunlarin belli bir sanayi dalini etkilemesine etmekte açiktir. ekonomi olduklari O halde, bir men, genelde devam sahip olan tüm anda yüzde dünya GSMH'simn 403ma uzmanmm gu Pasifik bölgesinin 2000 ydma gelindiginde, bu miktarin yüzde 50'si gibi hayli büyük bir bölümüne sahip olacagi yolunda güvenle tahmin yürü tmesi gagirtici degildir; uzman, "Pasifik, dünya ekonomik gücünün kilit merkezlerinden biri olarak yerini ahrken dünya ekonomisinin agirlik merkezi Asya ve Pasifik'e dogra kaymaktadir"" sonucuna varisözler, yuzyildan duyulmaktadir; Buna 19. beri benzer kugkusuz yor. ama bu tahminin gerçege dönügmesi, ancak bölge ticaret ve verimlilibuyüme muazzam ginde1960'li yillardan baglayarak meydana-gelen namizmi, ekonomik
ayni
süre
-
sayesinde olmugtur. Bunun gibi, änümüzdeki 10-20 yilda çok daha az çekici, ama daha da genig nitelikli bir egilimin sürecegini varsaymak da akla yakindir: Silah yarig1 maliyetinin tirmanmasi; bunu körükleyen gey uluslararasi rekabetler kadar, daha yeni silah sistemlerinin de çok pahah olugudur. "Tarihteki tek tük degigmezlerden biri, askeri harcamalara ayrilan ödeneklerin hep artmig olmasidir"" denilmektedir. Eger bu (kisavadeli dalancak yavag galanmalar oldugu da kabul edilerek) silah teknolojisinin yüzyilin savaglari yariglari silahlanma degigtigi 18. için dogyavag ve enflasyon uçak, kugak ruysa, payi birakddigmda bile, her yeni sava; gemisi ve tankin bir öncekine göre çok daha fazla pahah oldugu yüzyilimiz için daha da dogrudur. 1914 öncesinde bir savag gemisinin 2,5 milyon sterline mal olmasi kargismda dehgete dügen Edward dönemi devlet adamlari, bugün bir degigtirme firkateyninin Ìngiliz Deniz Kuvvetleri Komutanhšma 120 milyon sterlinden fazlasina mal oldugunu duysalar, kahrlardi. 1930'lu yillarm sonlarmda binlerce B-17 bombardiman gagip uçagina seve seve para ayiran Amerika Yasama Meclisi üyeleri, bugün anlayigla kargilanacagi gibi, Pentagon'un yeni B-1 bombardiman uçagmdan yalnizca yüz tanesinin 200 milyar dolardan fazlaya mal olacagi yolunda yaptigi tahmin kargismda yüzlerini burupturmaktadir. Tirmanma
her alanda
sürmektedir:
521
Bombardiman uçaklari ikinci Dünya Savagmda oldugunun iki yüz katma mal olmaktadir. Avei uçaklari ikinci Dünya Savaginda oldugunun yüz kati ya da daha fazlasma mal olmaktadir. Uçak gemileri ikinci Dünya Savagmdakine göre 20 kat, muharebe tanklari 15 kat daha pahahdir. Gato simfi bir denizalti ikinci Dünya Savagmda ton bagina 5.500 dolara mal oluyordu, buna karçi Trident, ton bagma 1,6 milyon dolara mal olmaktadir." Bu sorunlari agirlagtiran çey, bugünün silah sanayiinin ticari nitelikli, serbest pazar imalatmdan gittikçe uzaklagmakta oldugu yolundaki igaretlerdir. Savunmanm kendisini ilgilendiren bälümü ile (ister Birlegik Devletler, Ingiltere ya da Fransa'da olsun, ister daha da büyük älçüde SSCB'nin denetim ekonomisi"nde) özel bir iliski içinde buluelinde silah toplanmig bir iki olan dev firma sanayii, çogu kez devnan letin yalnizca kendisinin (ve dost devletlerin) tüketicisi olacagi ürünler için tekelci iy sözlegmeleri yapmasi ve maliyetin agilmasi karpsoda güvence vermesiyle, piyasa hareketlerinden korunmaktadir. Ticari, serbest pazar imalatmda ise, IBM ve General Motors gibi dev girketler söz konusu oldugunda bile kalite, tüketici zevki ve fiyatin hayati önem tagiyan degigkenler oldugu hareketli iç ve dig pazarlardan sirf pay kapmak Silah sanayii, askeri yetkililerin, siiçin kiyasiya rekabet edilmektedir. olan lahli kuvvetler mümkün (kimi zaman da inamrhgi hemen hiç 01mayan) her türlü sava; senaryosunda çarpigabilsinIer diye en ileri, geligme durumuna uygun" silahlara sahip olma arzulariyla harekete geçmekte ve gittikçe daha pahali, daha incelikli ve çok daha az sayida mal üretmektedir. Öbüründe ise, ev egyalarmri ya da büro bilgisayarlabagta çok büyük yatirim yapildiktan sonra, pirinm ilk prototiplerine apagiya yasa rekabeti ve genig çapli üretim yuzünden birim maliyetleri Sonlarmdan ÜZ llm çekilmektedir.14 dogru itibaren yeni teknolojik Î9. meydana geligmelerde patlamamn bilimsel gelen ve savunma imalatç11aolarak hükümetlerle, kaçuulmaz piyasa" normlarmdan" run uzaklagan fligkiye ittigi dogrudur ama bu artigin günümüzdeki hizi bir "merkezi
"son
"serbest
ürküntü vericidir. Birlegik Devletlerde reform" için yapilan çeitli öneriler, birtakim alayci kimselerin, 2020 yihna gelindiginde, tek bir uçak tüm Pentagon bütçesini yutacak diye yaptiklari tahminin gerçege dänügmesini belki önleyebilir ama bu çabalarm bile giderek artan maliyetlerle giderek daha az sayida silah üretimi egilimini tersine çevir"askeri
mesi mümkun
degildir.
Bu, buyük ölçüde
modern avei parçasi olabilen gibi- silahlarm gittikçe daha büynk ölçude ve kaçmilmaz bir biçimde incelikli hale gelmesi yüzündendir; ama silah yariglarmm karada, okyanuslarm üzerinde ve altmda, havada ve uzayda devam etmesinuçaklari
-100.000
ayri
522
·
I
den de kaynaklanmaktadir. Bu rekabetlerin en büyügü, NATO ve Varda (iki süper güç yüzünden, dünya siova Pakti ülkeleri arasmdaysa lahlanma yatirimlarmm hemen hemen yüzde 80'i, bu ülkelerce yapilmakta ve bunlar dünyadaki uçak ve gemilerin yüzde 60-70'ine sahip bulunmaktadirlar) Ortadogu'da, Afrika'da, Latin Amerika'da ve Ïran'dan Kore'ye Asya üzerinde daha ufak çaph silah yariglari --ve tabii savaglarsurmektedir. Bunun bir sonucu olarak, Üçúncü Dünya Ülkelerinin askeri harcamalarmda, en yoksul rejimler söz konusu oldugunda bile, bir patlama gerçeklegmig ve bu ülkelere olan silah sattglari ve transferlerinde genig kapsamh artiglar meydana gelmigtir; 1984'e gelindiginde, 35 milyar dolar gibi muazzam bir miktara ulaçan dünya silah ithalati, dünya tahil ticaretini geçmisti (33 milyar dolar). Sunada igaret etmek yerinde olur ki, ertesi yil dünya askeri harcamalari toplam 940 milyar dolara ulagmisti; bu da dünyamiz nüfusunun daha yoksul yarismm tüm gelirinin bayagi üzerine çikiyordu. Dahasi, silaha yapilan bu harcamalar, global ekonomi ile ulusal ekonomilerin çogunun geniëlemesinden daha hizh olarak artiyordu. Bagi Birlegik Devletler ve SSCB çekiyor, ikisi de savunmaya yilda 250 milyar dolardan daha fazlasmi ay1riyor ve bu miktari yakm bir gelecekte 300 milyar dolarm üzerine çikaracak gibi görünüyorlar. Çogu ülkede silahh kuvvetlere yapilan harcamalar, devlet bütçelerinden ve GSMH'dan gittikçe daha çok pay allyor ve bu gidigi (Japonyaya da Lüksemburg'da oldugu gibi, amaç1arm rol oynadigi birkaç istisna digmda) silah harcamalarmi indirmek için içten bir kararlilik yerine, ekonomik zayifhklar, saglam para darligi vb. dizginliyor." Worldwatch Institute'un, ekonomisinin militarizasyonu" süreç, gimdilerde bir önceki 25-30 yila göre daha hizdiye adlandirdigi la ilerlemektedir.17 verimlilik Bu iki egilim dengeleri Pasifik havzasina dogru kayarken, büyümenin egitsiz olarak sürmesi ve silah ve silahh kuvvetlerin maliyetlerinin yükselmesi- kugkusuz birbirlerinden ayrt geligmelerdir. Ama aym zamanda birbirlerini giderek daha çok etkileyebilecekleri de açiktir ve aslmda bunu gimdiden yapmaktadirlar. Her ikisini de teknolojik ve smai degigmeler dinamigi harekete geçirmektedir (ayri ayri silahlanma yariglarmm ardmda politik ve ideolojik sebepler bulunsa bile). Her ikisi de ulusal ekonomileri Îlki, zenfazlasiyla etkilemektedir: ginlige ve verimlilige daha hizli ya da daha agir bir tempoyla destek vererek ve birtakim toplumlari öbürlerinden daha varhkh hale getirerek; ikincisi de, ulusal kaynaklari tüketerek bu tüketig yalnizca sermaye yatirimi ve hammadde yönünden degil, (belkidaha da önemlisi) ticari ihracata yönelik büyüme yerine, savunmayla baglantih üretimde çaliçan bilim adamlari, mühendisler ve Ar-Ge personelinin orani ile de ölçülmektedir. Savunma harcamalarinin birtakim ticari nitelikli ekonomik "dünya
-global
-
523
yan ürünler verebilecegi ileri sürülmesine ragmen, a iri silah harcamalanmn ekonomik büyümeye zarar verecegi yolundaki dügünceye karvi çikmak giderek daha zor gäränmektedir." Askeri açidan dengesizce geniëleyen çagdag toplumlarm yaçadiklan güçlükler, II. Philip Îspanya'sini, II. Nicholas Rusya'smi ve Hitler Almanya'sim etkileyen güçlüklerin birer tekrarmdan bagka bir gey degildir. Genig bir askeri kurulug, buyük bir anit -gibi etkilenmeye yatkm gözlemcilere heybetli gärünebilir; ama saglam bir temele dayanmiyorsa (bu temel bizim örnegimizde verimli bir ulusal ekonomidir), ilerde çäkme riski tagir. O halde, daha genig bir çerçeve içinde dügünüldügünde, bu egilimlerin ikisi de derin sosyoekonomik tagimaktadir. ve politik anlamlar Belli bir ülkede büyümenin yavag olmasi, muhtemelen, halkm moralini çökertecek, hognutsuzluklar yaratacak ve ulusal harcama öncelikleri üzerindeki tartigmalari piddetlendirecektir, äte yandan hizli bir teknolojik ve sinai genigleme temposu da özellikle bugüne sanayilegmemig bir toplumda birtakim sonuçlar doguracaktir. Genig kapsamh silahlanma harcamalari ulusal ekonomi içindeki belli bir takim sanayi kollarina yararli olabilir; ancak kaynaklarm toplum içindeki bagka gruplardan uzaklagmasina da yol açabilir ve ulusal ekonomiyi bagka ülkelerin ticari rekabetiyle bag etme konusunda daha az yeterli hale getirebilir. Sinir kapilarina dayanmig bir dügman olmadikça, yüksek savunma.harcamalari yüzylhmizda hemen her zaman kargi geçim" tartiçmayol açiktan olmasa kadar açmigtir. Bu bile, bizim amaçlarimiz sma açisindan daha da önemli olan bir tartigmayi da ekonomik kudretiri askeri gúçle olan gerçek iligkisi konusunda baglatmigtir." O halde bugün, tarihte ilk kez olmamakla birlikte, bir ulusun düdünya içindeki varhét ile laissez-faire'ci zen tanimaz bir askeri-politik ekonomik bir dünya içindeki varhgi arasmda bir gerilim hüküm sürmektedir; bir yanda en son silah sistemlerine yaptig1 yatirimlar ve ulusal kaynaklarin çok büyük oranlarda silahh kuvvetlere kaydirilmastyla somutlagan stratejik güvenlik arayigi; äbür yanda da büyümeye (büyu.kadar
"silaha
me ise yeni üretim ve zenginlik yaratma yäntemleriyle saglamnaktadir), verim artigma ve iç ve dig talebin gelismesine dayanan güçIenmig bir ulusal ekonomiyle somutlagan ekonomik güvenlik araytyi arasmda bunlarm hepsi de silahlanmaya yapilan agiri harcamalardan zarar görebilir. Dengesizce geniëlemig bir asker kurulug ekonomik büyüme oranim yavaglatabilecegi ve ülkenin dünya imalat verimi içindeki payimn, zenginliginin, dolayisiyla dolayisiyla da gücünün gerilemesine yol aça-
cagt
içindir ki, sorun tümüyle,
büyük savunma kuvvetleriyle saglanan kisa vadeli güvenligi, artan üretim ve gelirin getirecegi uzun vadeli güvenlikle ölçüp biçmek sorunu haline gelmektedir. Bu çeligen amaçlar
arasindaki
gerilimin 20. yüzyilin sonunda özel-
524
I i i i
çegitli alternatif likle giddetlenmesi, belki de örnek ahnabilecek deller"e gösterilen genel ilgi yüzündendir. Bir yanda, 1945'ten baglayarak dünya üretiminde ve kargihkli ticari bagimhhkta ortaya çikan büyük artiçtan yararlanan ve dig politikalarinda bagka toplumlarla ticari, barigçil ilkelere aširlik veren Japonyave Hong Kong gibi Asya'da bulunan ama isviçre, Isveç ve Avusturya'mn da aralarina katildigi-- son derece bagarih devletler" vardir. Sonuç olarak bunlar, savunma harcamalarim ulusal egemenliklerinin korunmasiyla bagdagacak kadar dügük tutmayi amaçlamiçlar ve bu yolla, kaynaklayüksek tüketim iç rini ve sermaye yatirimi için serbest birakmiglardir. ekonomiler Öte yandan çegitli Güneybulunmaktadir dogu Asya'daki Vietnam, Yakmdogu'da uzaylp giden savaglar sürdürmekte olan Ïran ve Irak, Ïsrailile onu kiskanan kompulari ve SSCB'nin kendisi; bunlarm hepsi de her yil GSMH'larimn yüzde 10'undan çogunu (kimi zaman çok daha fazlasmi) savunma harcamalarma ayirmakta ve bu düzeylerde harcamalarm askeri güvenligi saglamak için gerekli olduguna kuvvetle inamrken, kaynaklarinm verimlilige yönelik, bariççil amaçlardan uzaklagmasi yüzünden açikça zarar görmektedirler. Deyim yerindeyse, bu tüccar ve savaççi devletlerin olugturdugu ise, yerkürenin geri kalan uluslarmin çogunlugu yer - iki kutup arasmda almaktadir; bunlar dünyanin, silah harcamalarmi Japonya'dagörülen olaganüstü dügük düzeye indirmelerine izin verecek kadar güvenli bir olduguna inanmakta, ancak silahlanmaya yapilan genig çaph haryer camalarm yüksek ekonomik genellikle huve toplumsal maliyetinden "mo-
-çogu,
"ticaretçi
"militarize"
-
zursuz olmakta ve kisa vadeli askeri güvenlik ile uzun vadeli ekonomik güvenlik arasinda belli bir degig-tokuç oldugunu da bilmektedirler. Denizagiri yerlerde Japonya'nmaksine- genig ve kurtulmasi askeri taahhütleri bulunan ülkeler için, sorun daha da agirzor olan lagmaktadir. Üstelikönde gelen güçlerin çogunda planlamacilar silah maliyetlerini yalmzca verimli yatirimlar kargismda degil (özelliklede nüfuslari genel yaglandigi için), artan toplumsal talepler karytsinda da älçüp biçmek zorunda olduklarmi çok iyi bilmektedirler; bu da harcamalardaki önceliklerin belirlenmesini her zamankinden daha çok zor-gene
lagtirmaktadir. O halde, dünya 21. yüzyila dogru ilerlerken, yönetimlerin çogundan, belki de tümünden beklenen bagari üçlü bir bagaridir: Aym anda ulusal çikarlar için askeri güvence (ya da geçerli olabilecek bir tür alternatif
güvence) saglamak
ve yurttaglarimn
sosyoekonomik
ihtiyaçlarmi
kargilamak ve sürekli büyümenin gerçeklegmesini saglamak; bunlardan hem bugün icin gerekli olan silahlari ve geçimi saglamak gisonuncusu, nitelikli amaçlar, hem de ilerde insanlarm askeri ve ekonomik olumiu bi güvenligine zarar verebilecek nispi ekonomik 525
gerilemeden
kaçomak gi-
bi olumsuz nitelikli amaçlar için garttir. Tiknolojik ve ticari degi ikliklerin egitsiz temposu dügünülürse, bu bagarilarm üçünn birden uzun süreyle elde etmek, çok zor bir i; olacaktir. Ancak üçüncüsü olmadan ikisinin da ilk ikisinden herhangi birinin- elde edilmesi uzun vadede kaçoilmaz olarak nispi güç kaybma sebep olacaktir; tabii, dünya gücü dinamigine ayak uydurmayi bagaramayan, büyümeleri daha yavag tüm toplumlarm kaderi de bu olmuçtur. Bir iktisatçmm yaptigi hesaba dayanarak i aret edildigi gibi, "Tasavvur etmesi zordur ama bir ülkenin verimlilik büyümesi, Îngiltere'ninki gibi yüzyil boyunca öbür ülkelerin yüzde bir gerisinde kalirsa, dünyanin tartigilmaz sanayi lideri olan o ülke, bugün sahip oldugu orta halli ekonomi düzeyine inebilir."2° Dünyanm ände gelen uluslarinin bu görevi yerine getirme konusuniyi (ya da kätü) durumda olduklari, bundan sonraki böda ne olusturmaktadir. lümlerin odak nektasmi Vurgulamaya gerek kalmadan ortada olan bir nokta gudur ki, savunma harcanialari/askeri güvenyänelik ihtiyaçlarin gerektirdikleri ile büyüme lik, toplumsalltüketime için yatirimlar, kaynaklarin kullamminda bir rekabet üçgeni olugturduklari için, bu gerilime tam bir çözüm getirmek mümkün degildir. Elde edilebilecek en büyük baçari, herhalde bu üç amacm hepsini kabaca ancak, bu dengeye nasil ulaplabilecegi bir uyum içinde tutabilmektir; konusunu kuvvetle etkileyen gey, teorik bir denge tammi degil, her. zaman için ulusal kogullar olacaktir.. Dügman kompularla çevrili bir devlet, yurttaglari kendilerini nispi olarak tehdit altinda hissetmeyen bir bagkasma gäre, askeri güvenlige daha fazla para ayirmamn daha iyi olacagint dügünecektir; dogal kaynaklari zengin bir úlke için, silah ve geçim saglamak daha kolay olacaktir; bagkalarma yetigmek için ekonomik büyüme konusunda kararh olan bir toplum, savagm epiginde olan bir toplumdan farkli önceliklere sahip olacaktir. Cografya, politika ve kultür hep, bir devletin bir bagkasinmkiyle hiçbir zaman tümüyle ayni olmamasma saglayacaktir. Bununla birlikte temel dügünce aynidir: Savunmanm, tüketimin ve yatirimin bir birleriyle gene yarigan talepleri arasinda kabaca bir denge olmazsa, bir Büyük Gücün bu statüsünü uzun süre korumasi mümkün degildir. -ya
'kadar
"çäzüm"ünün
ÇîN'IN DENGELEME POLÎTlKASI Silahlarm
çagdaylagtirilmasi, halkin sosyal ihtiyaçlarinm kargilangirigmelere tüm kaynaklarm, askeri olmayan masi yöneltilmesi gereginin birbirleriyle yarigan talepleri, ayni anda Büyük Güçler arasinda hem en yoksul hem de stratejik açidan muhtemelen en az elverisli olan bir konuma sahip Çin Halk Cumhuriyetinde (ÇHC), bagka hiçbir yerde olmadigi kadar zorlayicidir. Ancak, ÇHC birtakim ve eldeki
"verimli"
526
sürüp giden güçlukler çekiyorsa da, ülkenin bugünkü liderleri Moskova'da, Washington'da, ya da Tokyo'da ve tabii Bati Avrupa'da olanlardan tümüyle daha tutarb ve daha gelecege dönük bir yüksek strateji geligtiriyor görünmektedir. Çin'i sikigtiran maddi kisitlamalar büyük olmakla birlikte, bunlar, sürdürülebildigi takdirde ülkeyi 10-20 yil içinde degigime ugratma umudu veren ekonomik genisleme sayesinde hafiflemektedir.
Ülkenin zaylf yanlari o kadar iyi bilinmektedir ki burlara burada
deginmek yeterlidir. Pekin kendisini (bir ölçüde hakh olarak) tecolarak görmüç tür. Bu kismen Mao'nun Çin'in komsularma yönelik politikalari yüzünden olsa da, onyillar içindeki rekabetlerinin ve emellerinin de bir sonucudur. Japonya'nindaha önceki anilari Çinlilerinzihninden saldirganhklarinin silinmig degildir ve Pekin'deki liderlerin Japonya'nm son yillardaki ani ve genig boyutlu büyümesi kargismdaki ihtiyath tutumlarun pekigtirmektedir. 1970'li ylllarda Washington'la iligkilerde buzlarm erimesine ragmen, Birlegik Devletlere de bir ölçüde kugkuyla bakilmaktadir bu, Rusya kargismda bir blok olusturmaya fazla hevesli görünen, Tayvan'a geçmek bilmez bir ilgi duydugu anlagilan ve Üçüncü Dünya ulkelerineve devrimci hareketlere kargi Pekin'in hoguna gitmeyecek kadar istekle müdahalede bulunan Cumhuriyetçi yänetim varken, äzellikle böyledir. Tayvan'in ve kiyi açiklarmdaki daha küçük adalarm gelecegi sikmti verici bir konu olarak durmaktadir ve ancak yari bastirilmig durumdadir. ÇHC'nin Hindistan'la olan iligkileri soguk kalrug, iki ülkenin Pakistan ve Rusya'yla ayri ayri iligkileri yuzünden karmagik bir duruma gelmigtir. Çin, son yillarda Moskova'nm kendisine yapma" çabalarina ragmen, tehlike .hissetmektedir SSCB'yi baghca dig olarak görme zorunlulugunu -- bu da yalmzca Ruslar simra yigmlarca tümen ve uçak yerlegtirmig olduklari için degil, Ruslarm Afganistan'i iggal etmeleri ve daha da kaygi verici olarak Sovyet destekli Vietnam devletinin güney'e dogru askeri yayilmaciligi yüzündendir. O halde, bir ölçúde, yüzyihmizm daha änceki dänemlerindeki Almanlar gibi, Çinlilerde, aym global güç sistemi Isaca
rit edilmig ve sarilmig
-
"kur
içindeki
yerlerini saglamlagtirmaya çahgirlarken, üzerinde de ciddi olarak dügünmektedirler.21 Üstelik häner gerektiren, çok tarafli bir dizi diplomatik görevi yerigetirmek durumunda olan bu ülke, baghca rakiplerine bakilarak dene gerlendirildigizaman, askeri ya da ekonomik yönden çok güçlü olan bir ülke de degildir. Çin Ordusu, sayisal açidan büyüklügüne ragmen, çagdag harp araçlari yänünden hãlâ kaygi verecek kadar yetersiz donanimhdir. Elindeki tanklarin, agir silahlarm, uçaklarm ve savag gemileriedinmig yillar nin çogu Çin'in oldugu Rus ya da Bati modellerinin önce yerli örnekleridir ve daha sonraki, çok daha incelmig silah tipleriyle ay"kugatilmiglik"
527
I
ni düzeyde olmadiklari kesindir; saglam bir parasom olmamasi ve bagka ülkelere fazla bagimh hale gelme konusundaki isteksizligi, yabanci silah ahmmi
en alt
düzeyde tutmugtur. Pekin'deki liderler için belki daha da kaygi verici olan, Çin'in muharebe yeterligi açisindan olan zayifliklaridir; bunun da sebebi, ordu içindeki profesyonellige yöneltilen Maocu saldirilar ve köylü milislerin tercih edilmesi olmustur bu tür -
çözümler Vietnam'la 1979'da olan simr savaginda pek yararli Vietnam'in savaga dayamkh ve lyi egitilmig askerleri yaklagik 26.000 Çinliyiäldürmüg, 37.000'ini yaralamiglardir." Çin, ekonomik alanda daha da geri görünmektedir; resmi kigi bagma GSMH rakamlabiri, Batih kavramlar ve ekonomik älçülere daha iyi uyum saglayacak çimde düzeldikten sonra bile," elde edilen rakam çogu ileri kapitalist devletlerdeki 13.000 dolart hayli açan ve SSCB'de de epeyce büyük bir deger olan 5.000 dolar yamnda, ancak 500 dolardir. Bugün bir milyar olan nüfusun 2000 yilma gelindiginde 1,2 ya da 133 milyara çikmasi beklenirken, kipisel gelirde önemli bir artiç umudu pek büyük olmayabilir; önümüzdeki yüzyilda bile, ortalama Çinyurttagi, yerlegik güçlerin insanlarina kiyasla yoksul olacaktir. Dahasi, puna söylemeye bile gerek yoktur ki bu kadar kalabahk bir ülkeyi yänetmenin, farkh gruplari (parti, ordu, bürokratlar, çiftçiler) birbirleriyle bagdagtirmanin ve toplumsal ve ideolojik çalkantilar olmadan buyüme elde etmenin güçlükleri en esnek ve en aktlh liderler için bile, zorlu bir sinav olacaktir. Çin'in vadeli kalkinma stratejileri son yüzyilda ülke içinde yagadiklari, .uzun için cesaret verici örnekler olugturmaktadir. Bununla birlikte Çin'de,son alti ya da sekiz yil içinde ortaya çikan reform ve kendi kendini düzeltme belirtileri dikkat çekicidir ve Deng Xiao-ping'in önderligi altmdaki bu dänemin bir gün tarihçiler tarafmdan Colbert'in Fransa'si, ya da Büyük Frederick'in saltanatmm ilk dänemleri veya Meiji Restorasyonunu izleyen onyillardaki Japonya'yi gärdükleri gibi degerlendirilebilecegi izlenirnini vermektedir; yani, her türlü pragmatik yolu kullanarak gücünü (bu sözcügün tagidigi her anlamda) artirmaya çabalayan, ulusal amaçlara olabildigince hizla ve pürüzsüz bir biçimde ulagilsin diye girigimi, inisiyatifi ve degigmeyi tegvik ile, olaylari yönlendirmek yolundaki étatiste kararlihgi dengelearzusu ülke. Bu tür bir strateji, hukümet politikasmin ayri ayri yönleribir yen nin birbirleriyle olan bagintisim görme yetenegi gerektirir. Böylece bu degigimlerin güvenli bir biçimde gerçeklesmesine izin verecek olugum hizina, kisa vadeli ihtiyaçlara göre uzun vadeli ihtiyaçlar için ayrilacak kaynaklarin miktarina., devletin iç ve .dig ihtiyaçlarinin eggüdümlenmesine ve degigtirilmig" Marksçi bir sistemi olan ama hälâ bir ülke için, belki de äbürlerinden daha önemli bir nokta olarak daideoloji ile uygulamayi bagdagtirma yollarina iligkin dikkatli degerlenütopyaci olmamty,
-son,
"biraz
528
dirmeler isteyen, incelikli bir dengeleme politikasi gerektirmektedir. Güçlükler olmasma ve ilerde yeni güçlükler çikacak gibi görünmesine ragmen, bugüne kadar yapilanlar dikkat çekicidir. Sözgelimi, Çin Silahh Kuvvetlerinin 1960'h yillardaki çirpmiglardan sonra, kendilerini pek çok yönden nasil degigtirdikleri görülmektedir. Halk Kurtulug Ordusunun (bu ordu, donanma ve hava kuvvetlerini de içine almaktadir) planh bir biçimde 4,2 milyonluk personelden 3 milyona indirilmesi, aslinda gerçek güç açisindan bir artistir çúnkü b nlardan çok büyük bir bölümü demiryolu yapimi ve belediye görevlerinde kullamlan destek kuvvetleriydi. Silahh kuvvetler içinde kalanlamuhtemeldir: Yeni üniformalar ve rm genelde daha nitelikli olmalan ("burjuva" nitelikli olduklari için Mao tarafmdan kaldirilan) askeri rütbelerin geri getirilmesi, bunun digardan görülen bir belirtisidir; ama ordunun bu kuvvetler, büyük ölçüde gönüllülerin olugturdugu yerine
(devletinyüksek nitelikli personele ulagmasmi saglamak için) zorunlu askerlik hizmetini getirerek, askeri bölgeleri yeniden düzenleyerek, daha verimli hale getirmek üzere kurmaylarm sayismi indirerek ve Maocu dönemde gözden dugtukten sonra, yeniden ortaya çikan akademilerdeki subayhk egitimini iyilegtirerek takviye edilecektir.24 ËUUUR yan1 Slfa, ragmen, bir hayli çagdigi kalmig silahlasayica epey büyük olmalarma gerçekleptirilecektir. Donanmaya, destroyerler ve rm çagdaylagtirilmasi refakat gemilerinden, hizli taarruz araçlari, hatta hoverkraftlara kadar bir sürü yeni gemi saglanmaktadir; çok buyük bir konvansiyonel ve Çin denizalti filosu olusturarak (1985'te107 denizalti ile) bu alanda dünyanm üçüncü en büyük kuvvetine sahip olmustur. Tanklarmda artik lazerli telemetreler bulunmaktadir; uçaklari ise çagday radarlarla donatilmigtir ve tüm hava kogullarma uygun hale getirilmektedir. Tüm bunlarin yam sira çagdas muharebe meydani kogullari altmda genig çapli tatbikatlar yoluyla denemeler yapma (1981'deyapilan böyle bir tatbikata uçaklarla desteklenen alti ya da yedi Çin Ordusu katilmig'- 1979'da Vietnam'la yapilan çatigmada bunlar yoktu),23 ve Rusya ile olan simr bosavunma" stratejisini, uzun ve tehlikeye açik yunca benimsenen miktar taarruzlara gerisinde bir yönelik olarak yeniden ele kargi sinirm alma istegi gärülmektedir. Donanma da çok daha genig çapta denemeler yapmaktadir: 1980 yllinda 18 teknelik bir özel hizmet kuvveti, Çin'in en yeni kitalararasi balistik füze denemeleriyle baglantil olarak Güney Pasifik'te sekiz bin deniz milini kapsayan bir görev yerine getirmigtir. acaba, Cheng Ho'nun 15. yüzyildaki gezilerinden bu yana Çin deniz gücünün ilk önemli gösterisi miydi bu, diye dügünmeden edemiyor.) (Bkz. s. 6-7) Çin'in askeri açidan bir Büyük Güç olarak ortaya çikigmda daha da çarpici olan nokta, bu ülkenin nükleer teknolojisini olaganüstü bir "ileri
(Ínsan
529
yaptigi ilk denemeler Mao htzla geligtirmesi olmuytur. Gerçi, Çinlilerin erdemlerini savap"nin olmugtu tercih zamamnda ama Mao, ederken, nükleer silahlari açikça küçúmsemigti; buna kargi Deng yönetimi Çin'iolabildigince çabuk bir biçimde modern askeri devletler katina çikarmaya kararhdir. Çin daha 1980'de yedi bin deniz milli menzili olan (bu yalnizca SSCB'nin tümünü degil, Birlegik Devletlerin de bazi bölümlerini kapsamaktadir) ICBM'ler* denemekteydi? Bir yll sonra da roketlerinden biri üç uzay nydusu firlatti; bu ise, birden fazla sava bagteknolojisinin bir belirtisidir. Çin'innükleer kuvvetlerinin çolikh roket çok orta menzillidir; karaya baghdir ve uzun mesafeli olmaktan angu cak bunlara yeni ICBM'ler, caydincilik yönünden) belki en (nükleer önemli adim olarak da, füze tagiyan bir denizalti filosu katilmaktadir. Çin 1982'den beri denizaltilardan firlatilan balistik füze denemeleri gerçekleptirmekte ve hem menzil, hem artig isabetini iyilegtirme çahy"halk
taktik nükleer silah. denemeleri yaptiklamalari yapmaktadir. Çinlilerin vardir. Tüm bu yapilanlar, j;enigkapsamh atom nna iligkin bilgiler de aragtirmalan ile ve Çin'in nükleer silahlarim geligtirme çaligmalarmin uluslararasi smirlandirma anlagmalari yoluyla redancak detmesiyle desteklenmektedir; çünkü böyle bir gey mevcut Büyük "dondurulmasi"ni
Güçlerin igine yarar. Açikça belli olan bir askeri-teknolojik güce kargi, devam etmekte etmek zayiflik olan belirtilerine igaret de kolaydir. Bir silahin ilk prototipinin üretimi ile, bunun sinanip denendikten sonra büyük sayilarda yapilarak silahli kuvvetlerin eline geçmesi arasmda her zaman için önemli bir zaman farki olmaktadir; ve bu, sermaye ya da bilimsel kaynaklar yönünden zengin olmayan bir ülke için özellikle böyledir. Ciddi terslikler arasinda füze firlatma girigimi strasinda Çin denizaltilarindan birinin infilak etme ihtimali, silah programlarinm iptali ya da yavaglatilmasi; metal teknolojisi, ileri jet motorlari ve radar, seyir ve haberlegme donanimi konularinda bilgi ve beceri noksanligi vardirÇin'in, SSCB ve Birlegik Devletlerle gerçek askeri egitlik elde edebilmek için yaptigi atihmi kästeklemeye devam etmektedir. Donanmasi da, Pasifik Okyanusunda yapilan tatbikatlara ragmen bir su" filosu oluzaktir ve füze tagiyan denizaltilari önceki denizaltilarin hepmaktan sinden daha derinlere dalan ve daha hizh giden dev tipler (Ohio simfi Alfa sinifi) geligtirmek üzere, para akitan "Iki Buyukler"in filolarmm uzun sure gerisinde kalacaktir? Son olarak da, mali konularda söz edince qu da hatirlanmaktadir ki, Çinsavunma için süper güçlerin harcadiklarinin sekizde biri kadar ya da o dolayda para harcadigt sürece, egitlik saglanmasinm yola yoktur; bu nedenle de her türden silah tam -burlarin
"mavi
*
ICBM: Kitalararast
balistik füze.
--
ç.n.
530
.
I
edinmesi
ya da tasavvur edilebilecek her tehdite kargi hazirhk planlari degildir. Bununla birlikte, Çin'in mevcut askeri gücü bile, ora birkaç yll öncesinden çok daha agirhkli bir nüfuz saglamaktadir. Egitim, teykilatlanma ve donanimdaki iyile;tirme çaligmalart PLA'yi* Vietnam, Tayvan ve Hindistan gibi bölgesel rakipleri ile kargilagmak konusunda son 20 ylldakine gäre daha iyi bir duruma getirmis olmalidir. Sovyetler Birligi karpsindaki askeri denge bile artik fazla orantasiz bir biçimde Moskolehine olmayabilir. Asya'da ilerde çikabilecek anlagmazhklar bir Çin-Rus savagina yol açacak olursa, Moskova'daki liderler Çin'e kargi tepki, agir nükleer saldirilara onay vermeyi, hem dünyada uyandiracagi hem de Amerika'nm verecegi kargihšm belirsizligi yüzünden politik açioldugu takdirde, dan zor bulabilirler, ancak Sovyet Siolan Kuvvetlerinin lahli kara ve (özelliklede) deniz Çin'inbüyümekte füze sistemlerini, onlarm misilleme yapmasma meydan vermeden yok etmeyi garantileme ihtimalleri giderek azalmaktadir. Öte yandan, yalyapmasi mümkün
'nin
"nukleerlesme"
konvansiyonel savag olursa, Sovyetlerin
gene çok ciddidir. Moskova'nm savag ihtimalini Urallar'm dogusundaki iki askeri bälgeye 50 tamen dolayinda (bunlarmiçinde alti ya da yedi tank çikarilabilir. Bu kuvvetletümeni vardir) Rus askeri yaymig olmasindan rin smir bälgesine benzer biçimde yerleptirilmig olan 70 ya da daha çok PLA tümeniyle bag edecegini varsaymak mümkünse de, sahip olduklari üstünlük çarpici bir zafer kazanmaya pek yeterli degildir hele Çinliler bir Sovyet Yildirim Harbinin etkilerini zayiflatmak üzere zaman yerine mekam kullanirlarsa. Çogugözlemci açisindan bugün Orta Asya'da bir denklik", bir dengesi mevcuttur" ve eger dogstratejik yankilari yakindaki bu durumun Mogolistan bälgeruysa, en sinden çok ötelere uzanmaktadir. Ancak Çin'indaha uzun vadeli savagma gücünün en önemli yönü bir bagka noktadadir: Ekonomisinde son birkaç onyil bo'yunca meydagelen gelecege dogru sürecek gibi duran olaganüstü hizli büyümeve na de. Bundan äneeki bälümde deginildigi gibi (bkz.s. 490-92), komünistler egemenliklerini iyice saglamlagtiran önce bile, Çin epeyce büyük bir imalatçi güçtü ama bu, ülkenin büyüklügü, nüfus çogunlugunun köylü ve çiftçilerden olugmasi ve savag ile iç savagm sebep oldugu kesintiler yüzünden ortaya çikmiyordu. Marksçi bir rejim olugturulmasi ve barigin gelmesi, üretimin hizla ileri gitmesini saglamig, devlet de hem tarimsal hem sinai büyümeyi tegvik etmiçtir bunu kimi zaman (yaniMao bagtayken) garip bir gekilde amaca zarar veren yollarla yapmig olsa bile. 1983-1984'de yazan bir gäzlemci "Çin,1952'den bu yana sanayi ve nizca
ciddiye
açmazi
aldigi,
-
"yaklaçik
"kuvvetler
-
-
-
*
PLA: Halk Kurtulug Ordusu.
-
ç.n.
531
sirasiyla yakla ik yüzde 10 ve yüzde 3'lük yiluk büyüme oranlari ve GSMH'da her yil yüzde S-6'hk bir genel büyüme elde etmigtir"" Asya'da Singapur ve Tayvan gibi digsatima demektedir. Bu rakamlar yönelik devletler"in bagarilarma denk olmasa bile, Çinkadar genig ve kalabahk bir nlke için etkileyicidir ve hemen önemli bir ekonomik güce dönügmektedir. Bir hesaba göre, 1970'li yillarda Çin sanayi ekonomisi, SSCB ve Japonya'mn 1961'de sahip olduklari sanayi ekonomisi kadar (belkide ondan daha) genigti.* Üstelik, bir kez daha söylemek yerinde olacaktir ki, bu ortalama büyüme oranlari 1958-1959 sözde lleri Dogru Büyuk Siçrayi; dönemini; Rusya'dan kopuçu ve 1960'11 yillarm bagmda Sovyet parasmm, bilim adamlarmm ve projelerinin ülkeden çekilipini; smai planlamayi bozmakta kalmay1p hemen hemen bir kugak boyu tüm egitim ve bilim sistemini de sarsan Kültür Devriminin yarattigi karigiklik dönemini de kapsamaktadir. Bu olaylar meydana gelmemig olsaydt, Çin'in büyümesi genelde daha da hizh olacakti -- bu da, Deng önculügündeki son beg yilhk. reformlar döneminde tarunda ortalama yüzde 8'lik, sanayide de göz kamagtirici bir oran olan yüzde 12'lik büyümeden anlagilmaktadir." Tarim sektörü, çok büynk bir ölçüde, hem Çin'in elinde bulunan bir firsat, hem de zayif bir noktasidir. Uzakdogu kökenli sulu pirinç tarimi yöntemleri hektar bagina ürün olarak son derece verimli olmaktadir ama bunlar ayni zamanda agiri derecede emek-yogun yöntemlerdir sözgelimi Amerika kirlarmda kullarnlan genig çaph, makineley-- bu da, mig tarim biçimlerine geçmeyi zorlagtirmaktadir. Ancak tarim Çin'in GSYH'smm yüzde 30'undan fazlasim olugturdugu ve tartmda nüfusun yüzde 70'i istihdam edildigi için, bu kesimde bir zayiflama (hatta yaliçin bir engel olugturacaktir mzca yavaglama) olmasi, tüiu ekonomi Sovyetler Birligi'nde açikça oldugu gibi. Eu tehdit, ilerde patlayacak bir saatli bomba olan nüfus konusu yüzünden giddetlenmektedir. Çin,gimtarimda
"ticaretçi
-
diden bir milyar insant ancak 250 milyon dönümlük ekilebilir araziden yararlanarak doyurmaya çaligmaktadir (buna kargi Birlegik Devletlerin nüfusu için 400 milyon dänümlük ürünü bulunmakta230 milyonluk ülkenin dir);" 2000 yilma gelindiginde, hem ädemeler dengesi yüzünden, hem de stratejik açidan bir bedeli olan yiyecek ithaline gittikçe daha bagimh hale gelmeden bir 200 milyon Çinliyidaha beslemesi mümn kün müdür? Bu hayati soruya açik bir cevap almak zordur; bunun sebebi uzmanlarm farkh belirtilere igaret etmeleridir. Çin'in geleneksel yiyecek maddeleri ihracati son 30 yil içinde yavag yavag gerilemig ve ülke 1980'de, çok kisa ifadesiyle, net bir ithalatçe olmugtur. Öte yandan Çinhukümeti, çok genig bilimsel kaynaklari, Hindistan modeli bir gil devrim" elde edebilmek için kullanmaktadir ve Deng'in piyasaya yötegviki ve bunun yani sira tarimdaki ahm fiyatlarmda nelik reformlari "ye-
532
l
(maliyetikentlere yansitmadan)
meydana
beg yil içinde yiyecek üretiminde 1979-1983 ydlari arasinda
son yükselmelere yol açmigtir. öbür yanlarmm büyük bir bälü-
muazzam
-dünyanin
münde
gelen çok büyük artislar
ekonomik
çöküntü yaçamrkenkirsal kesimde yagayan 800 milyon Çinligelirlerini yaklagik yüzde 70 oranmda yukselttiler ve aldiklari kalori miktari hemen hemen Brezilyahlarm ya da Malezyalilarinki kadar oldu. "Çinliler, 1985'de bir äneeki on yila göre 100 milyon on. daha fazla tahil ürettiler, bu ise, bugüne kadar kaydedilmig en bübiridir.n34Nüfusun artmasi ve gittikçe da) ük verim yükselmelerinden oranda tüketimine yönelmesi (bu daha da çok tahil gerekha büyük et tüketimde tanmsal tirmektedir) yüzünden, olan bu geniglemeyi sürdürmek için olan baski daha da yogunlaçacaktir gene de eldeki arazi miktari simrh kalmaktadir ve üründe gübre kullammi yoluyla elde edilen artig, mutlaka yavaglayacaktir. Bununla birlikte, belirtiler guna igabu bölümünü ret etmektedir ki, Çin incelikli dengeleme politikasom oldukça büyük bir bagariyla sürdürmeyi becermektedir. Çin'insanayilegmeye dogru olan atilimmm gelecegi daha da büyük bir önem tagimaktadir daha ince ama ülkenin iç kogullari açismdan bir hüner de gerektirmektedir. Sanayileçme yalnizca tüketici alim gucünün eksikligi dolayisiyla degil, yillar boyu Rus ve Dogu Avrupa modellerine benzer siki denetimci bir planlama yüzünden de engellenmigtir. sanayilerinin Son beg yilin önlemleri kalite, fiverir talebi gibi gerçeklere ticari hale getirilmesi, yat ve pazar cevap özel kipilerce çaligtirilan küçük çapli girigimlerin tegvik edilmesi ve dig ticarette büyük bir genigleme olmasina izin verilmesi"- imalat sanayiinde etkileyici artiglara yol açmigtir; ancak beraberinde pek çok sorun da getirmigtir. On binlerce özel içyerinin açiligi parti ideologlarini telaglangerekli uyumun saglanmasi dirmig ve (pazarmaliyetlerine kadar sik sik açikça suçlarian olaylarinin da sebep olve dugu) fiyat artiglari, gelirlerine çiftçilerin ne de girigimcilerin gelirleri kadar hizla artmig olan kent kesimi iççileri arasinda homurdanmalara yol geligme, ülkeye hizia ithal maaçmigtir. Buna ek olarak dig ticaretteki mullerinin çekilmesine, böylece de ticaret açigina sebep olmuytur. Bagbakan Zhao Ziyang'm 1986'da iglerin biraz çikmig" olagerekebilecegine iliçkin säzbilecegine ve bir süre için leri yani sira agiri ve aceleci büyüme hedeflerinde indirim yapildigmin duyurulmasi- iç ve ideolojik sorunlarin sürdugünü gästeren be-
-
"liberalleptirme"
-devlet
"haraççihk"
.
"vurgunculuk"
"denetimden
"konsolidasyon"
-bunun
lirtilerdir? Ancak indirilmig büyüme oranlarinin bile ilerki yillarda yilda yüzde 7,5 gibi epeyce yüksek bir rakam olarak planlanmasi-dikkat çekicidir. (Bu indirim 1981'den bu yana yüzde 10 olan orana kargi yapilmaktadir.) Bu bile Çin'in GSMH'sini on yildan az bir zaman içinde ikiye kat533
layacaktir (yüzde10 orani ile ayni gey yalnizca yedi yll içinde saglanaçegitli sebeplerle bilirdi), ama öyle görünüyor ki, ekonomi uzmanlari ulagmanin mümkün oldugunu dügünmektedir. Her böyle bir hedefe geyden önce Çin'in tasarruf bu yana yatirim ve orani, 1970'den GSMH'nin yüzde 30'undan fazlast olmugtur; bu durum sorunlar yaratirken (tüketimiçin hazir olan oram dugürmekte, bu ise fiyat istikrari ancak bu da giriçimcilige ayak bagi ve gelir egitligi ile giderilmekte, verimli yatirimlar için elde çok büyük miktarda olusturmaktadir), para bulundugunu da gästermektedir. Ikincisi, maliyetten tasarruf için çok büyük firsatlarm olmasidir: Çin enerji tüketimi açismdan dunyadaki en hovarda ve en savurgan ülkeler arasmda yer almigtir (bu da ülkenin gerilemelere yol açti), ama 1978 hayli buyük olan petrol stoklarmda sonrasinda yapilan enerji reformlari sanayinin ana birinin maliyetini önemli ölçüde dügürmüç ve böylece bagka alanlara yapilacak yatirimlar için paranin serbest kalmasim saglamigtir ya da bagka tuketim alanlari için? Üstelik Çin, Kültür Devriminin yol açtigi sonuçlardan daha yeni yeni silkelenmeye baglamigtir: Çinüniversitelerinin enstitülerinin oldugu aragtirma kapah ve (yada tümüyle amaca ters düçahymak zorunda bir kaldiklari) biçimde en on yildan fazla sürenin ardmdan bagka yerlerde gerçekleptirilmig olan bilimsel ve teknolojik ilerlemelere yetigmek için bir süre geçmesi gerekecegi tahmin edilebiliyordu. Birkaç yll önce söylendigi gibi, "Ancak geri planda olup bitenlerin böyle oldugu dikkate alinirsa", "girdiler"inden
-
1970'li yillarm sonunda binlerce bilim adammm bir ya da iki yil için, kimi zaman da daha uzun süreferle Birlegik Devletlere ve Batida bagka yerlere gidiglerinin önemi anlaçilabilir. Çin, 1985 gibi yakin bir tarihte -ve kesinlikle 1990'a gelindigindesinirlarini taniyan binlerce bilim kendi degigik ilgi alanlarmm teknisyenin adammm ve olugturdugu bir kadroya sahip olacaktir. Diyarida oldugu kadar, ülke içinde de ešitim gören daha stratejik on binlercesi Çin'in sanayi teknolojisini, en azindan etkinlik alanlarmda, en üst düzeydeki uluslararasi standartlara yükseltmek için gerekli olan programlari uygulayacak enstitü çaligacaklardir. kuruluglarda ve .
.
.
Ayni gekilde, Çin'dekiyönetici ve girigimcilerin, Batili hükümetterin ve girketlerin kendilerine hararetle sunduklari ve bu tür kalemler icin teknolojik abartan cihazlar, oldukça boyutlarmi mevcut Çin pazarmm patentler ve üretim kolayliklari arasmdan istediklerini seçme firsatim da, došru dürüst ancak dig ticaret ve yatirimlarin (seçerekde olsa) tegvik edildiši 1978 sonrasi dönemde elde etmiglerdir. Pekin hükumetinin 534 I i
i
denizagiri ticaretin düzeyini ve kapsammi denetleme istegine ragmen da daha dogrusu, hükämet bunu yapmak istedigi için- ithal mallarmm ekonomik büyümeyi desteklemek üzere amaçb olarak seçilme ihtimali de vardir. için ileri atihy"inm son ve belki de en dikkat çekiÇin'in ci yönü, silahli kuvvetler bagka yerlerde gerekli olan kaynaklari tüketmesin diye savunma harcamalari üzerinde uygulanan çok siki denetim lmuytur. Deng'in dügüncesine göre, savunma Çin'in büyük övünme esilesi olan alanda çagdaglagma"nin dördüncüsü olarak kalmaarkasmda, sanayinin lidir tarimin, ve bilimin Çin'in savunma harcaelde etmek zordur (bunun baglica sebemalari ile ilgili kesin rakamlar bi de farkli hesap yöntemlerinin kullanilmasidir)," ama açik gibi görünen nokta, silahli kuvvetlere GSMH'dan ayrilan oranm son 15 yil içinde dügmekte olugudur. Bu oran 1971'de belki yüzde 17,4'ken, (bir kaynaga göre) 1985'de yüzde 7,5'e inmigtir.* Bu da askeri yetkililer arasinda gikâyetlere yol açabilecek ve böylece úlke içinde ekonomik -ya
"buyüme
"dört
-
öncelikler ve politikalar konusundaki tartigmayi piddetlendirebilecektir; eger kuzeyde ya da güneyde yeniden ciddi sinir çatigmalari olursa bu durumu tersine çevirmek gerekecegi de açiktir. Bununla birlikte, savunma harcamalarino daha geri planda birakilmasi Çin'in kendisini ekonomik büyümeye var gùcüyle adami; olmasinm herhalde bugüne kadar görülen en anlamh belirtisidir ve hem Sovyetler'in guvenlik" saplantisi, hem de Reagan yönetiminin silahh kuvvetlere büyük paralar akitma kararbligiyla tam bir zithk olugturmaktadir. Pek çok uzmamn igaret ettigi gibi," Çin'in meveut GSMH'si, ulusal tasarruflar ve yatirimlarin bu toplam içindeki miktari dügünülürse, ülkenin bugün harcadigi yaklagik 30 milyar dolardan çok daha savunmaya fazlasini harcamasi gerçek bir sorun yaratmayacaktir. Pekin'in bunu ancak olmasi, vadeli seçmig gimdiki verigüvenligin yapmamayi uzun saglanacagma min ve varligm kat kat artirilmasiyla olan inancim yan"askeri
sitmaktadir.
Özetle: "Bu büyümeyi durdurma ihtimali bulunan olaylar, ancak S.ovyetler Birligi'yle patlak verecek bir savas ya da Kültür Devrimine benzer uzun süreli karigikhklardir. Çin'in i; yönetimi, enerji ve tanm ciddidir; ancak burlar geligmekte olan tüm ülkelerin büyüme sorunlari süreci içinde kargi kargiya kaldiklari ve yendikleri türden sorunlardir."" Bu, fazla umutvar bir ifade gibi gärünse de, The Economist'in, eger Çin yilda yüzde 8'lik buyüme oranini sürdürurse bunu saymaktadir- önce 2000 yihnda Ingiltere ve Italya GSMH toplamlannin epey önüne geçecegini ve 2020'ye gelindiginde de, Avrupah Güçlerin hepsininkini büyük ölçüde asacagma iligkin hesabi yamnda sönük kalmaktadir. -ki
535
"olabilir"
EMA 2 VE BAZI BATI AVRUPA DEVLETLERÏNÌN 1980-2020 GSYH ORANLAMALARI
ÇÏN, HiNDÏSTAN
4
.
GSYH otanlamalan 1980 sabit dolan
Çin*
(5,06)
.-'
2
.-
-
O 1980
Hindistan" Bati Almanya
IIII 1990
2000
2010
2020
1980-1985'de yüzde 7, sonrasmda da yüzde 8 büyümeoram varsayarak 1980-1985'de yüzde 5,5 sonrasmda da yüzde 7 büyüme oram varsayarak Õbür ülkeler için 1970-1982'deki ortalama ydhk oranlan varsayarak *
**
Kaynak: The Economist / IMF
Yapilacak en büyuk yanhg bu tur bir oranlamanm, çok çegitli degigebilir etkenlere dayanirken, bu kadar kesinlikle gerçeklegebilecegini varsaymak olur. Ancak gu genel nokta hâlâ geçerlidir: Çin ciddi bir felaket olmadikça, oldukça kisa bir süre içinde çok bùyük bir GSMH'ya sahip olacaktir; kigi bagma, nispi yoksullugu hâlâ sürecektir ama bugünkünden kesinlikle daha zengin olacaktir. Çin'in uluslararasi sahne üzerinde gelecekte yapacagi etkiye iligkin olarak säylenecek üç nokta daha vardir. Bunlardan ilki ve bizim amaçlarimiz açisindan en az önemli olan gudur ki, ekonomik büyüme dig ticareti artiracaktir ama ülkeyi bir bagka Bati Almanya ya da Japonya haline dönügtürmek mümkün degildir. Çin gibi kita iriliginde bir gücün iç pazarimn, nüfus ve hammadde tabammn boyutlari ulkenindenizagiri ticarete daha küçük, denizci devletler"den biri kadar bagimh\ duruma gelmesini hayli imkânsiz kilmaktadir.44 Çin'in emek-yogun tabüyüklügli ve yönetimin dagardan ahnan yiyecek madrim sektörünün delerine fazla bagimb hale gelmeme konusundaki kararliligi da dig ticareti köstekleyecektir. Muhtemel olan gey, Çin'intekstil gibi dügük maliyetli mallarda giderek daha änemli bir üretici durumuna gelmesidir; bu da Batidan -hatta giderlerini kargilaRusya'dan- ahnan teknolojinin yardimci olacaktir; Pekin yabanci ama maya sermayeye, yabanci ma"ticaretçi
536
I
,
'
mullere, yabanci pazarlara ya da özellikle tek bir ülkeye veya ihtiyaçlabir tek kaynaga bagimh hale gelmemeye kararhdir. Yarmi saglayan edinmek, banci teknolojisini, araçlarim hep ve uretim yöntemlerini politikasino nitelikli gereklerine genig dengeleme daha bagh kaÇin'in olmasi zamanlarda Bankasina Dünya IMF'ye lacaktir. Çin'in son ilye ve (ve GATT ile Asya Kalkmma Bankasina ilerdeki muhtemel üyeligi) bununla çeligmektedir bunlar Pekin'in dünya"ya katilmasmdan çok, diç pazarlara ve uzun vadeli borçIara bir Büyük Güç ya da özel ankalarla yapilacak tek yanh yerine, uluslararasi kuruluglar yoluyla yaklagmanin daha iyi olacagina iligkin çikarci hesabimn birer belirtisidir. Bir bagka deyigle bu tür adimlar, Çin'in statüsünü ve bagimsizhgun korumaktadir. Ikinci nokta ayridir ama bu noktayla kargihkh bir iligki içindedir. Pekin, 1960'larda Mao'nun yönetimi altmdayken, sik sik çikan sinir çatigmalarmdan neredeyse zevk alir gärünürken, artik kompulariyla baktiklari bile olsa- barigçil iligkiler suretmektedir. Yukarida da igaret edildigi gibi, barig, dürmeyi tercih Deng'in ekonomik stratejisi için.en can alici noktadir; savag bälgesel nitelikli bile olsa, kaynaklari silahh kuvvetlere kaydiracak ve Çin'in alani arasmdaki çagdaylaçoa" öncelikler siralamasmi degigtirecektir. Son zamanlarda ileri sürüldügü gibi,45Çin'inMoskova'yla olan iligkilerinde kendisini daha rahat hissetmesinin sebebi, sirf askeri alanda elde ettigi-geligmelerin olabiOrta Asya'da kabaca bir denge yaratmasindan azmdan yeteri kadar salir. Bir korrelasyonu"na ya da en ulagmig ekonomik kapasitesine bulunan geligmeye daha vunma Çin, çok agirlik verebilecektir. Ancak, amaçlan bariççil olsa da Çin,gene.de tam bagimsizhämi korumaya ve iki süper gücün ülkelerinin diginda yaptiklari müdahaleleri onaylamamaya ne kadar kararli oldugunu vurgulamaktadir. Çinliler, Japonya'ya bile ihtiyatla bakarak, Japonya'nmithalat/ihracat içindeki paylarim simrlamiglar ve ayni zamanda Tokyo'yu Sibirya'nin kalkmmasi igine fazlaca girmemesi için uyarmiglardir.46 Washington ve Moskova'ya kargi Çinçok daha ince eleyip sik dokumugtur ve çok daha eleptirel olmugtur. Sovyetler'in iligkilerin iyilegtirilmesine iligkin tüm önerileri ve ile bilim adamlarmin Sovyet mühendisleri 1986 bagmda Çin'edönmeleri bile, Pekin'in temel tavrim degigtirmemigtir. Moskova, üç önemli konudan bazilarinda, belki de hepsinde ödün vermezse, gerçek bir iyilegme olamaz Afganistan'daki Rus istilasi, Vietnam'a verilen Rus destegi ve uzun süredir devam eden Orta Asya simrlari ve güvenligi sorunu." Öte yandan, B.D.'nin Amerika ve Ortadogu politikalari da pek çok kez Pekin'in saldiristna ugramigttr (kugkusuz,Rusya'mn tropiklerdeki benzer serüvenleri azgeligmig ülkeler"den biri olde). Ekonomik yönden irkm egemenligi üzerindeki beyaz dünya kargisinda içten gelen masi ve "özgär
-
"pazarhklar"
-kugkuyla
"dört
"kuvvetler
-
-
"daha
537
bir kugku duymasi, Çin'i süper güç müdahalelerini
meye itmektedir;
elestiriferi,
ÜçüncüDünya hareketinin
dogal olarak elegtirresmen üyesi olmasa ve bu
Mao'nun 1960'h yillardaki ateg püskürmelerinin yanmda oldukça ihmh kalsa bile. Ruslarm Asya'daki iddialarma kargi daha änceden takmdigi (ve hala da güçlü olan) dügmanca tavirlarina ragmen, Amerika'am "Çinkozu"nun nasil ve ne zaman oynanmasi gerektigine iligkin tartigmasi, Çinlilerihälâ kugkulandirmaktadir?" Pekin'e göre, Rusya'ya došru meyletmek gerekli hale gelebilir ya da (Çin-Rus kavgalarmdan bu yana, daha sik olmak üzere) Ruslarm nükleer denemelerinin ortaklaga izlenmesini ve Afganistan ve Vietnam konularmda bilgi aligverigini içine alan önlemler yoluyla Amerika'ya dogru meyletmek gerekebilir; ama ideal olan konum, ikisi arasmda egit uzaklikta bulunmak ve ikisinin de Orta Kralliga" kur yapmasini saglamaktadir. Bu çerçevede, Çin'in gimdiki (ve gelecekteki) uluslararasi sistem içinde gerçek anlamda bagunsiz bir etken olarak tagidigt önem, daha iyi bir karphk bulamadigi için insamn, ülkenin öbür güç1erle baglanti kurmasmdaki diyebilecegi özellik sayesinde artmaktadir. Bunu JonathanPollack öylesine isabetle dile getirmigtir ki, söylediklerini in "üslup"u
extenso**
tekrarlamakta
yarar vardir:
Yalmzca silah, ekonomik kudret ve güç potansiyeli, Çin'eglobal güç denklemi içinde atfedilen änemi açiklayamaz. Stratejik önemi orta diye degerlendiriliyorsa ve ekonomi alanmdaki performansi da en çok iyi ve kötünün karigimi olmugsa, bunlar hem Washington'un hem Moskova'nin yaptigi hesaplarda taçidigi önemi büyük öbür anahtar dünyanm epey Çin'in ve bagkentlerinin Çin'e gösterdikleri dikkati açiklayamamaktadir. Cevabm bulunabilecegi nokta gudur, Çinkendisini her ne kadar tehdit altmda ve zarar gärmuy bir devlet olarak tammliyorsa da, elindeki politik, ekonomik ve askeri kaynaklari çok kurhatta yüzsüzce kullanmigtir. Pekin'in süper güçler karginazca sodaki genel stratejisinde, çegitli zamanlarda anlagmazhk ve silahh çatigma, kismen memnun etme, resmi nitelikli olmayan baglantdihk ve ilgiyi kesme noktasma yaklagan ve içine kimi retorikin öfkeci de karistigi uzaklaçma olzaman yaygaraci, mustur. Bunun bir sonucu olarak Çin, tüm uluslar için her türlü anlama gelmekte ve Çin'inuzun vadeli amaçlari ve yönelimleri konusunda pek çogu belirsizlik, hatta kaygi içinde kalmaktadir.
"
Orta Kralkk: Eski Çinîmparatorlugu. In extenso: Tam olarak, kisaltmadan.
-
-
ç.n. ç.n.
538
Kuskusuz, böylesine belirsiz bir strateji kimi zaman önemli politik ve askeri riskleri de beraberinde getirmigtir. Ancak aym strateji Çin'in kendisini göstermeye baslayan önemli bir güç konumuna epey güvenirlirlik de kazandirmigttr. Çin, çogu kez meydan okur bir biçimiki süper gücün tercih ya da taleplerine etmigtir; zamanlarda öbür de hareket ise bagkalarinm beklediçok davranmigtir. gärunügte zarara ugdaha farkh Çin, ginden rayabilecek durumda olmasma ragmen ne Moskova'ya, ne Washington'a karpi yumuçak ve bag egici olmadigini göstermigtir... Çin, tüm bu sebeplerle, hem savag sonrasmda meydana gelen önemli politik ve askeri çatigmalarm çogunda katihmei olarak, hem de politik ve ideolojik kategorilere kolay kolay sigmayan bir devlet olarak, bagkalarmmkine benzemeyen bir uluslararasi Gerçekten de Çin, kendi konum kazaamigtir. adma bir super güç adayi olarak degerlendirilmelidir ne Sovyetler Birligi'ni ne de Birlegik Devletleri taklit ettigi ya da onlara benzemeye çaligtigi icin degil, Pekin'in dünya politikasi içindeki benzersiz konumunun bir yansimasi olarak. Uzun vadeli olarak dügünüldügü zaman Çin,ne Moskova'mn ne Washington'un yardimcisi, ne de yalnizca orta bir güç gibi gärülemeyecek kadar önemli olan bir politik ve stratejik gücü temsil et.
.
.
-
mektedir."
ki, Çin gu ara Son bir nokta olarak gurasi yeniden vurgulanmalidir askeri harcamalar konusunda eli siki davranmaktadir ama ilerisi için stratejik siklet" olarak kalmaya hiç niyeti yoktur. Tersine, bir Çin, ekonomik geniëlemesine Colbertçi, étatiste bir biçimde hiz verdikçe, bu geliçmenin gaç politikasi yönünden daha çok anlami olacaktir. Insan, Çin'in bilimsel/teknolojik tabamni genigletmek için bugün harcadigi dikkati ve bu tabano çok daha smith oldugu zamanlarda roketler "hafif
ve nükleer
silahlar alamnda zaten elde etmig oldugu etkileyici
bagarilari
hatirlaymca, bu daha da muhtemel gärünmektedir. Ülkeninekonomik altyapisini, silahlanmaya hemen yatirim yapmamak pahasina da olsa geligtirmek için yapilan bu çaba, Çin'dekigeneralleri hemen hiç memnun edecek gibi degildir (bu generaller de her yerdeki askeri gruplar gibi kisa vadeli güvenlik araç1armi uzun vadelilere tercih etmektedirler.) Ancak The Economist'in isabetle kaydettigi gibi: [Ekonomik] reformlari
bagtan sona izlemeye sabirlari olan yetkililer bunun karyihimi alacaklardir. Eger Deng'in ekonomi için yaptigi planlarm bir bütün olarak dogal seyirlerini izlemelerine imkân verilirse ve Çin'in verim degeri
[Çinli]askeri.
539
planladigi gibi 1980-2000 arasmda därt katma çikarsa (bu epey kapsamh oldugu kabul edilmelidir), 10-15 yil içinde sivil ekonomi, askeri sektäru sürükleyip götürecek kadar güç toplamq olacaktir. Igte o zaman ÇinOrdusunun, kompularmin ve büyük güçlerin, üzerinde dügünmeye gerçekten deger bir geyleri olacaktir egerlerin
J
Bu yalnizca bir zaman meselesidir. JAPONLARIN
AÇMAZI
Pekin'in Dogu Asya'da olup bitecekler konusunda bu kadar amaçh olugu, Japonya'nm(kendikendine ilan ettigi) yönelik bariççil diplomasi"si üzerindeki baskilari artirmaktadir ya da daha alayci bir biçimde için her gey olmak"" diye açiklana.bilecek tutumu üzerindeki baskilari. Japonlann açmazi belki en iyi gäyle özetlenebilir: Ülke, 1945'ten bu yana son derece bagarih bir biçimde büyümüg olmasindan dolayt, global ekonomi ve güç politikasi düzeni içinde benzersiz ve çok elverigli bir konuma sahip bulunmaktadir; ancak bu, aym zainanda -Japonlarin dügündügüne göre- son derece nazik ve tehlikele.kogullarm degigmesi halinde çok re açik bir konumdur ve uluslararasi altust olabilir. bir biçimde O kötü halde, Tokyo'nun bakig açisina göre, olabilecek en iyi gey, bagta "Japonmucizesi"ni doguran etkenlerin degüçlerin vami olacaktir. Ancak içinde yagadigimiz dünya ulagmig" olanlarm yam sira birbirleriyle kapigarak yarigtiklari düzen tanimaz bir dünya oldugu, teknolojik ve ticari degiçme dinamigi de çok büyuk hizla sürüklendigi içindir ki, muhtemel görünen gey bu elverisli etkenlerin azalmasidir - ya da hepten yok olmasi. Kendi koolduguna inanmasi yüzünden, denumunun nazik ve zarara ugrayabilir gigmeninbaskisi kargismda açikça direnmek, Japonyaiçin zor olmaktadir; bunun yerine, degigiklikler diplomatik uzlagma yoluyla yavaglatilmah ya da baçka yönlere saptirilmalidir. Bäylece de sürekli olarak ulussorunlara lararasi bariççil çözümler getirilmesini savunmakta, kendisini ortasmda bagka ülkeler arasindaki diplomatik anlagmazliklarm bulunve-sikinti ürküntü duymakta hiç durmadan zengin ca daha hale geve lirken, belli ki herkesle iyi geçinmek istemektedir. Japonya'ninolaganüstü ekonomik baçarisi yukarida tartigildi (bkz. s. 488-90). 40 yili açkm bir süredir Japon anayurdu Amerikan nükleer ve konvansiyonel kuvvetlerince, deniz yollari ve B.D. donanmasinca korunmaktadir. Böylece ulusal güçlerini militarist yayilmaciliktan, kaynaklarim da yüksek savunma harcamalarmdan bagka yönlere kaydirabilecek daruma gelen Japonya, kendisini äzellikle de ihracat pazarlari "herkese
-
"herkes
"doyumsuz"
"doyuma
540
l
açismdan
sürekli
ekonomik
büyümeye adamigtir. Bu bagari, Japonhalki girigimciligi, kalite kontrolünä ve çok çahymayi kendisine iyice görev edinmemig olsa kazamlamazdi; ama birtakim özel etkenler de buna yardimci oldu: Ihracati hizlandirmak için yenin onyillar boyu yapay olarak duçük degerde birakilmasi; digardan gelen yabanci mamullerin satin almmasina getirilen hem resmi nitelikli hem de resmi nitelikli olkisitlamalar (tabii,bu kisitlamalar sanayinin ihtiyaci olan hayati mayan hammaddeler için säz konusu degildi); Japonmallarina hemen hiç enel gerirmeyen liberal bir uluslararasi ticaret dúzeninin varligi -- bu düragmen, gittikçe çok yük üzerine daha binmesine Birlegik Devletzen, tutulmustur. çeyrek yuzyil içinde lerce O halde, son Japonya bir global ekonomik dev haline gelmenin sagladigi tüm yararlari kullanmig ama bu, tarihte bu tür bir büyümeyi izleyen politik sorumluluklar ve toprak kazanimlarimn getirdigi sakmcalari yagamadan olmuytur. O halde Japonya'nmher geyin oldugu gibi kalmasini istemesinde gagilacak bir gey yoktur. Japonya'mnbugünkü b.açarisinin temelleri yalmzca ekonomik alanda bulundugundan, Tokyo'yu en çok kaygilandiran alamn da ekonomi olmasi gagirtici degildir. Öte yandan (agagidada tartigilacagi gibi) teknolojik ve ekonomik büyüme, yaklagan 21. yüzyil için en lyi konumda bulunan ülkeye yeni parlak ödüller vaat etmekte ve Japonya'nmbu tür elverigli bir konuma sahip oldugu görügünú tartisma konusu yapacak pek az kimse çikmaktadir.62 Ancak, Japonya'mn bu bagarisi daha gimdietkisi" yaülkenin yönelik geniglemesine den ihracata kargi bir ratmaktadir. taraf"i Güney Kore, Singapur, TayMakasm bir van, Tayland vb. gibi bagka hirsh NIC'lerin (yenisanayilegmig ülkeler) tabii bir de ürün siralamasmda daha Japonya'ya benzeme çabalaridir alt uçta yer alan (tekstilgibi) Çin'inkendisi vardir." Bu ülkelerin hepsinde de emek maliyeti Japonya'nmkinden çok daha dügüktür* ve bu ülkeler Japonya'mnartik kesin üstünlük sahibi olmadigi alanlarda ona "açik"
"makas
"keskin
-
adamakilli
meydan
okumaktadir
tekstil, oyuncak, ev egyasi, gemi yapimi (çok daha az bir älçüde olsa da) çelik ve otomobil. Bu elbette, Japonlarin gemi, araba, kamyon ve çelik üretimlerinin sona geldi demek alici yükseltmesi"ne gitmeleri (sözgelimi degildir ama yüksek çelik tasarimlari daha incelmig ve büyük otodaha kaliteli ya da mobil üretimine geçilmesi) giderek daha gerekli hale geldikçe, uretim spektrumunun daha änce rakipsiz olarak yer aldiklari alt siralarmdan çekinmektedirler ve MITI nin (Uluslararast Ticaret ve Sanayi Bakanhgi) yerine getirecegi daha önemli görevlerden biri, artik rekabet edemez duruma gelen sanayi kollarinin agamah olarak kapatilmasini planla-
"piyasalarmda
Japonfirmalarmm bile buralarda fabrikalar kurmalari bu yüzdendir. 541
maktir
yalmzca gerilemeyi daha az sarsici hale getirmek için degil, ekonominin bagka, rekabete daha kaynaklari ve personeli uluslararasi elverigli sektärlerine aktarmak için. Makasm daha da kaygilandirict olan ikinci keskin tarafi, Amerikalilarm ve Avrupalilarin Japon ürünlerinin kendi iç pazarlarina, görünügte kargi konulamaz bir biçimde sizmast üzerine giderek daha dügmanca bir tepki gästermeleridir. Yillardir bu zengin pazarlarm halklart Japonlarmürettigi çeligi, imalat makinelerini, motosikletleri, otomobilleri, TV cihazlarim ve bagka elektrikli aletleri satm almaktadir. Yillardir Japonya'ninAET ve Birlegik Devletlerle olan ticaret fazlasi büyümektedir. Avrupahlarm tepkisi daha sert olmug, ithalat kotalarmdan bürokratik engellemelere kadar degigik biçimlerde ortaya çikmigtir (Fransa'nm elektrikli cihazlarmm yalmzca Poitiers'de personel sayisi yetersiz Japon bir gümrük kapismdan girebilecegi kogulunu koymasi gibi? Amerikan yönetimleri açik bir dünya ticaret sistemine olan inançlarmdan dolay1, kugkulu görünen kisitlamalar.digmda, Jaşon ithal mallarinin yasaklanmasi ya da bagka bir biçimde smirlandinlmasi konusunda tereddüt etmielerdir. Ancak en koyu laissez-faire savunucusu Amerikahlar bile, esas olarak, Amerika'nin Japonlara yiyecek maddeleri ve hammadde saglamasi ve onlardan mamul ürünler almasi biçiminde geligen -
"gänüllü"
bu durum karsismda huzursuzluk duymaktadir bu, ticari statü yönünden Amerika'nm 150 yildir unuttugu bir tür ya da mig" úlke konumu olmaktadir. Dahasi, Birlesik Devletlerin Japonya ile olan ticaret açiginin büyümesi--bu açik, 31 Mart 1986'da sona eren mali yilda 62 milyar dolardi- ve bu Pasifikötesi rekabetin yükünü hisseden kugatilmig durumdaki Amerikan sanayi kollaruidan gelen baskilar, Washington'un dengesizligi azaltici önlem taleplerini artirmigtir yerin degigim degerindeki yükselmeleri tegvik, Japonya'yagiren Amerikan ithal mallarinda önemli artig vb. Üstelik, Bati dünyasi yari-korumacihga dogru kayarken, tekstil ürünleri ve televizyon ithalation toplam miktarina kisitlama getirme egilimi, Japonya'nmdaralan bu pazari Asyah rakipleriyle bölügmek zorunda kalmasi anlamma da gelmektedir. O halde, kimi Japon sözcülerinin iglerin yolunda gittigini yalanla-
"sömürge"
"azgelig-
-
malari cü
ve pazar paylarma
bir biçimde
ve zenginliklerine yänelen tehditlerin üst üste geldigine igaret etmeleri hiç de çaqirtici
ürkütü-
degildir:
Pek çok sanayi kolunda Asyah NIC'lerin Japonya'yagiderek daha çok meydan okumalari, Batih hükümetierin Japonya'nmyaptigi ihracata getirdigi kisitlamalar, Japonvergi yasalarmm degigtirilmesi, parano tasarruftan tüketime kaydirilmasi ve ithalatta büyük·bir artig saglanmasi için yapilan baskilar, son olarak da yenin degerinde meydana gelen hizh yükselme. Iddiaya göre, bunlarm hepsi Japonya'nut ihracata dayah ilerödemeler leyiginin sonu, fazlasom gerilemesi, büyüme hizino yavagla542
I
masi demek olabilir (ekonomidaha nigleme gerçeklegtirme potansiyeli daraldikça, "olgun"lagtikça
ve gösterigli bir gebüyüme hizi zaten kesilmeye baglamig durumdadir). Japonya, böyle bir çerçeve içinde, olgunlasmakta olamn yalnizca ekonomisi olmadigi yolunda bir kaygi da duymaktadir: Nüfusunun yas yapisi yüzünden, 2010 yilma gelindiginde, gelen sanayi ülkeleri arasmda en dügük çaligabilir insan (15 ile 64 yag arasmda olanlar) orani"na sahip olacaktir; bu da sosyal güvenlik giderlerinin yükseltilmesini gerektirecek ve dinamizm kaybina yol çabilecektir? Üstelik,Japon tüketicisini yabanci ülkelerde yapilmis ürünler satm almaya yönlendirme girigimlerinin hepsi (Mercedes arabalar gibi bir ölçüde sayginlik belirtisi olanlar digmda) ülke içinde politik çekiçmelere yol açmaktadir;" bu ise, geçmigte Japonya'mnihracata dasürekli yals olarak büyumesinin ayrilmaz bir parçasi olan görüg birligi politikasmda muhtemel bir çözülmeye yol açabilir. Japonya'nmekonomik büyümesinin daha olgun bir agamaya girerken yavagladigi dogru olabilir ve öbür ülkelerin Japonya'ninänceki ihelinde tutmasina racat patlamasma yardimci olan ekonomik avantajlari izin vermeye istekli olmadiklari da kesinlikle dogrudur; ama gene de, Japonya'mn ilerde öbür Buyuk Güçlerden daha hizh bir genipleme saglayacagmi gästeren hatiri sayihr saglam sebepler, hâlâ vardir. Her geyden _ önce, digardan alman hammaddelere inanilmaz ölçülerde bagimh bir ülke oldugu için (petrolününyüzde 99'unu, demirin yuzde 92'sini, bakiripek çok maden cevherinin, yanin yüzde 100'ünü digardan almaktadir) kitm ve yiyecek maddelerinin fiyatlarmi düguren ticari kogullardan çok petrol fiyatlarmda 1980-1981'den sonbüyük ölçüde yararlanmaktadir; dolarhk döviz tasarrufu ra meydana gelen ve Japonya'yamilyarlarca saglayan dügügler, hammadde ve yiyecek maddeleri fiyatlarmda meydana gelen dügüglerin yalnizca en çarpici ärnekleridir." Ayrica, yenin degerindeki hizli artig, ülkenin denizagiri ihracatmi bir älçüde (herzaman ta1epin esnekligine bagli olarak) kesintiye ugratma ihtim-alini tagimakla birlikte, ithalatin maliyetini de çok büyük ölçude dügürmektedir böylece sanayinin rekabet edebilir niteligini korumasma ve enflasyonun duük kalmasina da yardimci olmaktadir. Bunlara ek olarak, 1973 petrol bunahmi, Japonlari her türlü enerji tasarrufu arayigma itmigtir; bu da sanayinin daha da artan verimliligine katkida bulunmaktadir; Japonya, yalnizca son on yllda petrole olan bagimliligini yüzde 25 oraninda azaltmigtir. Ayrica, söz konusu bunalim, Japonya'yisürekli olarak yeni hammadde kaynaklari arayigina ve bu alanlarda buyük yatirimlar yapmaya zorlamistir. (bu bir ölçüde, Ingiltere'nin 19. yüzyilda denizagiri bölgelerde yaptigi yatirimlari andirmaktadir.) Bunlarm hiçbiri, tam bir kesinlikle, Japonyadügük fiyath hammadde akigmm sürecegine güvenebilir demek degildir; ancak bu yolda iyi belirtiler bulunmaktadir. "ände
-
543
.
IslilllLI
Lrlip-Bl.
.
.
I,,,,LLI..
MIELMilli--i-Riih
lulN
111
i
I
i
M.M
I--p
i
Indi-li-----El------------li--
mmmmm-a--mmmm.
m..li
i
I.:
...
minanimi
Daha önemli olan, Japonsanayiinin, 21. yüzyihn baglari için ekonominin en umut verici (ve sonuçta, en kârh) sektörleri yönünde büyümesinin sürmesidir: Yüksek teknoloji yönünde. Bir bagka deyigle, Japonya'nm sürekli olarak tekstil üretimi, gemi yapimi, ham çelik iginden emek maliyetleri daha dügük ülkelere birakarak- çekilirken, çok daha yüksek bir katma degeri olan, bilimsel yönden ileri nitelikli mamullerde önde gelen güçlerden biri (belki de en bagtaki) olmay1 amaçladigt açiktir. Bilgisayar alanmdaki bagarilari öylesine iyi bilinmektedir ki bunlar arak bir efsane halini alnuçtir. Bagta Amerikan teknolojisini bol bol ödünç alan Japon firmalari, içteki avantajlarin hepsinden (iç pazarin koruma altmda olmasi, MITI destegi, kalite kontrolünün daha iyi olmasi, yenin dolar kargisindaki elverigli orani) oldugu kadar büyük bir ihtimalle-- ister 16k RAM, $4k RAM ister daha sonraki 265k RAM olsun, çogu Amerikan girketini yari-iletken üretiminden uzaklagtirmak üzere maliyet fiyatmm.altmda kalan " ping"lerden de yararlanmiglardir Amerikan bilgisayar sanayii için daha da kaygi verici olan, Japonya'mn iki yeni (ve çok daha kärh) alana kararhhkla geçtigini gästeren igaretlerdir. Bunlardan ilki, ileri bilgisayar uretimidir;özellikle de mevyüzlerce kez daha hizh çahyan ve sahiplericut en buyük makinelerden ne gifre çözmekten uçak tasarunma kadar çok büyük yararlar saglayan, incelikli ve çok pahah kugak" süper bilgisayarlar. Amerikah uzmanlar gimdiden, daha Japonya'nmbu alana böylesine bir hizla kayolmasi miç ve MITI ile Hitachi ve Fujitsu gibi büyük girketlerin bu alanda yapilacak aragtirmalar için akittiklari sermaye miktarlari kargisinda afallamig durumdadir." Üstelik aym gey, Amerikan firmalarmin (ve bir iki Avrupa firmasmm) 1980'li yillarm bagina kadar rakipsiz olduklari bilgisayar yazihmi* alamnda da olmaktadir.'° Kugkusuz hem süper bilgisayarlar hem de yazihm alanmdaki üretimin bagarili olmasi, yariiletkenlerin yapimindan çok daha büyük bir iytir ve Japontasarimcilari için en zorlu smav olacakttr; bu arada hem Amerikan hem Avrupa girketleri (Avrupa'dakiler hükümetlerinden büyük destek görmektedir) ticari rekabeti gägüslemek üzere hazirlik yapmaktadir; B.D. Savunma Bakanhgi, süper bilgisayarlarm geligtirilmesinde ilerde olabilmelerini saglamak için ulusal firmalarma çok büyük destek verecektir. Bunun-bunlari
-çok
"dam-
"beginci
sürekli la birlikte, söz konusu kuruluglarm Japonya'ninbu .alanlarda olarak geride birakilabilecegini dügünebilmeleri için çok iyimser olmalari gerekir. The Economist, Wall Street Journal,New York Times gibi saygm gazeteler ve daha pek çoklari, Japonya'mn yüksek teknolojinin yem *
Yazam:
Software.
- ç.n.
I
I 544
l
alanlarina
girigini konu alan yazilara sik sik yer verdikleri için ayrintilatekrarlamak gereksiz olur. Mitsubishi'nin Westinghouse'la burada da ri baglantist, Japonya'ninnukleer güç sanayiine olan ilgisinin artigmi gösBiyoteknoloji de özellikle tarim ürünlerinin teren bir igaret sayilmigtir." artirilmasi yänünden tagidigi anlamla, Japonlarmbuyük ilgisini çekmektedir. Seramik de öyle. Japon Uçak Geliçtirme Kurulugunun 1990'lar için yakit yeterligi olan yeni bir uçak kugagi üretmek üzere Bgeing'le bir araya geligi -Amerikali bir uzman bu anlagmayi, Japonyd'run ucuz finansman saglay1p Birlegik Devletlerden teknoloji ve bilgigelecek açibeceri alacagi "Faustça bir pazarhk" olarak suçlamigtir'2sindan daha da änemli olabilir. Ama (sirf verim açisindan) en önemli nokta belki de, robotlari alamnda sanayi gimdiden dikkat Japonya'nm çekici olan öncülügü ve hemen tümüyle bilgisayarlarm, lazerlerin ve robotlarin denetiminde olan tam (deneysel)fabrikalar geligtirmesidir: Ülkedeki iggücünün azalmasmin nihai çäzümü olarak! Son rakamlar gunu göstermektedir ki, "Japonyatüm dünyanin toplu üretimi kadar, Birlegik Devletlerin geligtirme hizino da bir kaç kati bir hizla, sanayi robotu çikarmayi sürdürmugtür." Bir bagka inceleme de Japonlarinrobotlarmi Amerikahlara göre çok daha etkili bir biçimde kullandiklarmi göstermektedir?
Tüm bu yuksek teknoloji girigimlerinin ardmda Japonya'ya baglica rakiplerin kargisinda belirgin avantajlar saglayan daha genig bir yapisal etkenler kümesi yer almaktadir. MITI için, ekonomide ünlü Prusya Genelkurmayinmkine denk bir rol oynuyor denmesi, yabancilarm bir abartmasi olabilir" düzenleyerek, ama MITI'nm yapilan aragtirmalari
.
büyümeye elverigli sanayi kollarma para saglayip, gerilemekte olanlarm yumuçak ekonomik geligmesine genig anlamda yön vermesi, bugüne kadar, Birlegik Devletlerin eggüdümsüz laissez-faire'ci yaklagimmdan daha iyi sonuç vermigtir. Góç veren ikinci nokta firma ve sanayi kolsebeplerini açiklayan yükselig çäküglerinin larmm ve en önemli yönlerden biri-- Japonya'dakiAr-Ge çaligmalarma büyük (ve giderek artan) miktarlarda "GSMH'dan Ar-Ge'ye ayrilan pay bu on para ayrilmasidir. yil içinde hemen hemen ikiye katlanarak, 1980'de GSMH'nin yüzde 2'siyken 1990'da beklenen yüzde 3,5 oranma çikacakttr. Birlegik Devletler ise Ar-Ge giderlerini GSMH'mn yaklagik yüzde 2,7si olarak belirlemigtir. Ancak, askeri aragtirmalar bir yana birakihrsa, JaponyaArGe'ye daha gimdiden Birlepik Devletler kadar adam bagi is saati ay1rmaktadir ve yakmda bu ige onun kadar para harcayacaktir. Bugürkü egilimler sürerse, Japonya1990'li yillarin baginda askeri nitelikli olmaalamnda Ar-Ge äne geçecektir."" Belki daha da ilginç olan nokta, yan -belirli
Japonya'dakiAr-Ge
giderlerinin, Avrupa ve Birlegik Devletlerdekinden sanayinin kendisi tarafindan kargilanmak-
çok daha büyuk bir oranda,
545
ta ve bu isi, çok daha büyük ölçüde gene sanayinin kendisinin yapmakta olugudur (öbür taraflarda ise hukümetler ve üniversiteler bu konuda çok gey yapmaktadir). Bir bagka deyigle, säz konusu çahqmalar dogrudan piyasayi hedef almaktadir ve bunlarin kisa bir süre içinde kendi
kendilerinin cikarmasi beklenmektedir. "Salt" bilim bagkalarina birakilmigtir ve ancak ticari yönden geçerligi açik hale geldigi zaman kullamlmaktadir. Üçüncü avantaj, Japonya'dakiulusal tasarruflarm çok yüksek bir düzeyde olugudur; bu durum, äzellikle Birlegik Devletlerle kiyaslama yapildigi zaman belirgin hale gelmektedir. Sebebi ise kismen vergi sistemleri arasindaki farkhhklardir. Birlegik Devletlerdeki sistem geleneksel olarak kipisel borçlari ve tüketici harcamalarmi tegvik etmigtir -- Japonya'daki ise, kipisel tasarruflari. Ayrica, ortalama olarak, Japonya'daki birey, dönemi için çok daha fazla para biriktirmek zorundadir, çünkü emeklilik için yapilan düzeniemelerde genellikle o kadar eli açik davramlmamaktadir. Bu demektir ki, Japonbankalari ve sigorta girketleri para içinde yuzmekte ve sanayiye dügük faizle kredi saglayabilmektedir. Japonya'dahem vergi, hem sosyal güvenlik ödentisi olarak toplanan devleti" toplumlariGSMH payi, kapitalist ve riinkinden çok daha dügüktür ve Japonlarmbu miktari, sermaye yatiniyetinde olduklari bellidir." rimlari için dügük tutmayi sürdürme "Jausulleri"ni taklit etmek Avrupalilarm, her geyden önce, sosisteyen pon yal refah harcamalarmi büyük ölçüde kismalari gerekecektir. Japonsistemine tutkun olan Amerikahlar da hem savunma hem sosyal harcamalarmi dügürmek, hem de vergi yasalarim gimdiye kadar yaptiklarmdan daha esasli bir biçimde degigtirmek zorunda kalacaklardir. Ülkenin dördüncü güçlü yam gudur, Japonfirmalari, saygmhk belirtisi sayilan ya da özel uzmanhk alanma giren mamuller digmda, iç piyabu ise, çogu Amerikan firmasi sayi hemen tämüyle garantilemiçlerdir ya da (korumacilikyolundaki çabalarma ragmen) Avrupa'daki girketlerin çogunlugu için artik söz konusu olmayan bir durumdur. Durumun böyle olmasma büyük älçüde, Japon üreticilerini iç piyasada kayirmay1 amaçlayan, bagtan beri mevcut bürokratik uygulamalar ve yönetmelikler yardim etmigtir ama bu tür mekantilist düzenlerin ortadan kaldirilhammaddeler ve temel yiyeceg masi bile, Japonya'daki tüketicileri, aligverig"e maddeleri ikna edecege benzememektedir; digmda, ürünlerindeki ynksek kalite ve burlara olan ahykanhk, saglam Japon bir kültür gururu ve ülke içindeki dagitim ve satiglarm karmagik yapisi böyle olmasmi saglayacaktir. Son olarak da, Japonya'dakiiggücünün çok üst düzeyde bir nitelige azmdan çegitli matematiksel ve bilimsahip olmasi söz konusudur sel yetenek testlerinin älçtügu kadariyla- ve bu iggücü yalmzca y'ogun masraflarmi
·
-yaghlik
"refah
-
"yabanci
-en
546
i
rekabete dayali bir devlet egitim sistemi içinde yetigtirilmemekte, girketlerin kendileri tarafindan da sistemli bir biçimde egitilmektedir. Japonya'da 15 yaginda olanlar bile, smanabilir konularda (matematikgibi) çogu Batih yagitlarma gäre belirgin bir üstünlük göstermektedir. Daha yüksek bilgi alanlarinda denge farklidir: Japonya Nobel ädüllu bilim adami kitligi çekmektedir ama tüm Bati çok daha fazla saulkelerinden yida mühendis yetistirmektedir (Birlegik Devletlerin kendisinden de ygzde 50 oramnda daha fazla). Ayrica Japonya'dayaklayik 700.000 Al-Ge görevlisi vardir ve bu say1 Ingiltere, Fransa ve Bati Almanya'nm bir araya getirebildiginden daha yüksektir." Yukarda geçen be; erkenin karma sonuçlarmm, öbür önemli uluslarin kogullarma göre, istatistiklerle ölçülerek degerlendirilmesi yapuamaz; ancak, bir arada dügünüldüklerinde, Japon sanayiine son derece saglam bir temel kazandirdiklari açiktir. mugakbagliligt ve çahykanligi ile, yalnizca
Japonya'daki iggücunun
yugirket sendikalarmm bulundugu, görüg birligine varma çabalarmin yapildigi ve grevlerin hemen hiç görülmedigi sanayi iligkileri sistemine egemen oldugu gärünen uyum havasi da öyle. Insana çekici gelmeyen niteliklerin bulundugu da açiktir: Daha uzun çaligma saatleri; çirket etosuna yaygin olarak boyun egig (sabahmerken saatlerinde yapilan beden egitiminden baglayarak)
gerçek anlamda bagimsiz sendikalarin bulunmayigi, daracik konutlar, hiyerargiye ve üste gästerilecek sayg1ya verilen agirhk, Üstelik Japonya'daki fabrika kapilannin digmda radikallegmig bir ögrenci toplulugu da vardir. Bunlar ve Japontoplumundaki bagka rahatsizlik verici özellikler pek çok Batili gözlemci tarafindan yorumlanmigtir" bu gäzlemcilerden bazilari ülkeyi, kara Avrupa'si üzerinde yagayanlarin 19. yüzyil sistemi" kargismda ortaya koyduklari türden Ïngiltere'sindeki görünmektedir. Bir bagka deyigle, igçilerin bir dehget ve saygiyla sizliyor toplumun verim ve (ve bäylece de zenginlik yaratma) açisindan daha etkili oldugu açikça görülen düzenlenme biçimlerinde, geleneksel normlara ve bireyci davraniç biçimlerine yönelmig rahatsiz edici bir tehdit --
"fabrika
.
bulunmaktadir. Japonsanayii mucizesinin takliti yalnizca teknoloji ve alanindan iy yönetimi gu ya da bu parçanm kopya edilmesini degil, Japonya'nin toplumsal yapisinin büyük ölçüde taklitini gerektirecegi içindir ki, David Halberstam gibi gäzlemciler, "Bu, yuzyilin geri kalan bölümbnde Amerika kargismdaki en yeni ve en zorlu meydan okumadir. Sovyetler Birligi ile olan politik-askeri yarigmadan çok daha zorlu ve daha yogun bir yarigma. demektedir. Sanayide bu tür güçlü yönlerin olmasi yetmiyormuy gibi, bir de burlara Japonya'nmgagilacak bir hizla dünyanin baglica borç veren ülkesi olarak ortaya çikigi eklenmigtir; Japonyaher yll on milyarlarca dolar ihraç etmektedir. MITI'nin 1969'da Japonya'mn digariya borç ver.
.
.
.
.
.
.
.""
.
.
547
.
.
I
mesi konusuna getirilmig olan ihracat denetimlerini kaldirmasmdan ve denizagiri ülkelerde yatirim için mali tegvikler yaratmasindan baglayarak süren bu degigim, iki ana sebepe dayanmaktadir. Bunlardan ilki Japonya'daki kipisel tasarruflarm agiri yüksek bir düzeyde olugudur -Japonya'da verilen ücretlerin yüzde 20'sinden fazlasi biriktirilmektedir; öyle ki 1985'e gelindiginde, "Japon ailelerin toplam ortalama tasarruflari ilk kez olmak úzere ortalama ydlik geliri agmigttr""bu durum mali kuruluglari paraya bogmugtur ve bu paralar daha yüksek kârlar getirmeleri için giderek daha büyük oranlarda dg yatirimlarda kullamlmaktadir. ikinci sebep ise, ihracattan gelen kazançlardaki patlama yüzünden, Japonya'nm son yillar içinde görülmemig boyutlarda ticaret fazlasi elde etmesidir. Eu tür fazlalarin (ülkeyegeri döndügü takdirde) iç enflasyonu kärükleyeceginden korkan JaponyaMaliye Bakanhgi, dev bankalari, denizapri ülkelerde çok büyük miktarlarda yatirim yapmaya özendirmektedir 1983'te Japonya'dan digari yönelen net sermaye akii 17,7 milyar dolardi, bu rakam 1984'te 49,7 milyar dolara 1985'te 64,5 milyar dolara yükseldi ve Japonya'yidünyanm en büyük net borç verici ulkesi yapti. Uluslararasi Ekonomi Enstitüsü direktörü, 1990'a gelindiginde, dünyanin geri kalan bölümünün Japonya'ya500 milyar dolar gibi pagkmlik verici miktarda bir borcu olacagmi tahmin etmektedir ve Nomura Aragtirma Enstitüsünün tahminine gäre, 1995'e gelindiginde,Japonya'nmdenizagiri bölgelerde sahip oldugû gayri safi varligi bir trilyon dolari agacaktir." Japonbankalari ve tahvil firmalarmm hizla dünyanm bu alanlardaki en büyük ve en bagartli kuruluglari haline geliyor olmalari çagirtici degildir."
Japon sermaye ihracatmdaki bu büyük kabarma, dünya
ve belki
ekonomisi
için de, yarar sagladigi kadar tehlike de taönemli bir miktari dünyadaki altyapi çaligmalarma (Many Denizi Tüneli gibi) ve yeni demir cevheri alanlarinm açil(sözgelimiBrezilya'da); bunlar Tokyo'ya dolayli masina yatirilmaktadir olarak Bagka paralar da Japongirda dolaysiz ya yarar saglayacaktir. ketleri ve bunlarm sermaye fazlalarmm denizagiri ülkelerde para yardimi haline dönügmesi yoluyla kullamlmaktadir (özellikleuretim için) ya Japonmallarmi dügük emek maliyeti olan ülkelerde yaptirarak bunimaktadir.
Japonya'nmkendisi Eu paralarin
-
durumda kalmalarim saglamak ya da korumac\ kaldirmak üzere, sözgelimi AET ülkelerine ya da Birlegik Devletlere ait topraklarda fabrikalar kurmak için. Ancak bu sermaye akipinin büyük bölümü kisa vadeli bonolara (äzelliklede B.D. Hazine bonolarma) gitmigtir; bunlar Japonya'yabuyük miktarlarda gelarm rekabet
tarifeleri
edebilir
ortadan
mali sistemi ri getirilecek olursa, uluslararasi bi-- altüst edebilir ve dolar ile B.D. ekonomisi
lar olugturabilir, çünkü bu paralarin
1929'da oldugu giüzerinde korkunç baskibuyük bir bölümü Reagan yöneti-tipki
548
I
i
l i
-ve
"görün-
"görünür"
"olgunluk"
'
549
i
h-
mi sirasmda ortaya çikan çok büyük bütçe açiklarini finanse edecektir. Ancak, Tokyo'nun, genel olarak sermaye faziasmi ülkeye geri getirmek yerine, denizagiri ülkelerdeki yeni girigimlere yatirarak tekrar tekrar kullanma ihtimali çok daha fazladir. Japonya'nmson birkaç yil içinde dünyano ände gelen net alacakh ülkesi haline geligi bunun yani sira Birlegik Devletlerin en çok borç ülke durumundan en çok borç alan ülke durumuna dönügmesi-veren yle.sine hizla olmaktadir ki, bunun tam olarak ne antama geldigini he, saplamak zordur. "Tarihe bakildiginda, alacakh bir ülke global ekonomik geniçIemenin her döneminde büyümeye öncülük ettigi ve Japonya'am devri de yaklagtigi"na" göre, Tokyo'nun dunyamn oncu bankeri olarak ortaya çikigmin, daha önce gärülen Hollanda, Ingiltere ve Birleik Devletler örneklerinde oldugu gibi, uluslararasi ticaret ve maliyeye vadeli saglamasi pekâla yeni bir destek mumkündür. Bu orta ve uzun agamada dikkat çekici görünen nokta gudur ki, Japonya'nm mez" mali rolü, (säzgelimi)Îngiltere örneginden farkh olarak, sanayi alaninda sahip oldugu çok büyük boyutlardaki äncülügü önemli bir asmmaya ugramadan gerçeklegmektedir. Belki bu degigebilfr. Eger yenin degeri çok yukarlara firlarsa, Japonyada imalat tabanmda artig oraninda ve verimlilik uzun vadeli bir ve yavaslama geçirirse, bu degigiklik hizia olur. Ancak böyle bir gey olsa bile (yukartda da gösterildigi gibi) -Japonya'ninbir imalatçi ülke olarak gerilemesinin yavag bir süreç olacagmi dügundürecek sebepler bulunmaktadir.Açik olan bir gerçek vardir: Japonya'mn 2000 yihna gelindiginde denizaziri ülkelerde sahip olacagt tahmin edilen varhk dikkate almirsa, digarda elde edilen kazançlar bol miktarda ülke içine akarak cari hesap dengelerine büyük miktarda eklenecektir. O halde, Japonyaher yönden çok daha zengin olacak gibi görünmektedir. Peki, Japonya21. yuzydm bagmda ekonomik yönden tam olarak güçlü olacaktir? Genig çapta bir savag, ekolojik bir felaket, ya kadar ne da dünyada 1930'lard-aki gibi bir durgunluk ya da korumacihga dönüg olmazsa, bu soruya oybirligiyle verilecek cevap gäyle olacak gibi görünmektedir: Çokdaha güçlü. Bilgisayarlarda, robot yapimmda, telekomünikasyonda, otomobilde, kamyon ve gemi yapimmda ve muhtemelen biyoteknoloji ve hatta uzay sanayiinde, Japonya ya en ände olacaktir ya da ikinci ülke durumunda. Mali konularda o zamana kadar bagkalariyla kiyas kabul etmez hale de gelebilir. Daha gimdiden kigi bagma GSMH'smm Birlegik Devletler ve Bati Avrupa'mnkini geçip gittigi bildirilmektedir; bu da Japonya'yahemen hemen dünyadaki en yüksek yasaglamaktadir. Dünya imalat verimi ya da toplam dünya düzeyini gam GSMH'si içindeki paymm ne olacagmi söylemek ise imkânsizdir. toplam GSMH'smm Ingiltere'ninkinin üçte biri 1951'de Japonya'nin ve
.
9,
I
Birlegik Devletlerinkinin yirmide biri (!) kadar oldugunu hatirlamak yerinde olacaktir; ancak 30 yll içinde Ingiltere'ninkinin iki katma ve Birlegik Devletlerinkinin hemen hemen yarisina yükselmigti. Kugkusuz Japonya'nin o onyillardaki büyüme hizi, özel koçullardan dolayi olaganüstü büyüktü. Ancak pek çok degerlendirmeye göre," önümüzdeki birkaç onyilda Japon ekonomisinin öbür büyük ekonomilerden (tabii Çin diginda) yilda yüzde 1½-2 oraninda daha hizh olarak geniglemesi hâlâ mümkündür.* Igte bu yüzden, Herman Kahn ve Ezra Vogel gibi bilim adamlari Japonya'nin21. yüzyilin baginda ekonomik yönden, olacagmi ileri sürmüglerdir ve pek çok numara" Japonun bu beklentiden hiz almalart gagirtici degildir. Dünya nüfusunun ancak yuzde 3'üne, yaçanabilir topraklarin da ancak yüzde 0,33üne sahip olan bir ülke için, bu neredeyse inanilmaz bir bagaridir. Insan gäyle dügünebilir: Yeni teknolojinin kendi içinde tagidigi imkânlar olmasaydi, Japonya, halkinm sahip oldugu potansiyeli ve topraklarinin en üst düzeyde kullanmaya yaklagmisti zaten ve oldukça küçük öbür kenar ya da ada devletleri gibi (Portekiz, Venedik, Hollanda, hatta kendi döneminde Ingiltere), kendisinden çok daha büyük kaynaklara sahip olan ve onun baçari getiren ahqkanliklarini kopya etmekten bagka hiçbir geye ihtiyaci olmayan aluslar bir gün Japonya'yigeçebilirlerdi. Ancak üzerinde tahmin yürütülebilir gelecekte Japonya'ningeligirn çizgisi yukari dogru gitmeyi sür"bir
dürecektir.
ÏnsanJaponya'ninbugünkü ve gelecekteki ekonomik gücünü hangi yolla ölçerse ölçsün, baskin çikan iki nokta vardir. Bunlardan ilki, Japonya'nin çok büyük ölçüde verimli ve zengin olmasi ve giderek çok daha verimli ve zengin hale gelmesidir. Ikincisi ise, askeri gücünün ve harcamalarinin uluslararasi ekonomik düzen içindeki yeri ile savunma hiçbir benzerligi olmarnasidir. Japonyamakul büyüklükte bir donanmaya (31 destroyeri ve 18 firkateyni vardir), ülke savunmasina yönelik bir hava kuvvetine ve sinirli bir orduya sahitir ve äbür ülkelere kiyasla
I I
* Bunun dogru oldugu varsayibrsa, kesin rakamlarla ne anlama geldigine igaret etmek, teknik sebeplerden, gene de zordur. Uluslararasi kargilagtirmalarda yaygm olarak kullandan (sözgelimi CIA tarafindan) istatistiklerin çogu, Amerikan dolarma ve piyasa döviz kurlarma dayanmaktadir, böylece, 1985-1986'da dolarm degerinin yen kargismda.he men hemen yüzde 40 oranmda dü mesi, bu tür hesaba göre, Japonya'nmGSMH toplammi Birlegik Devletlerinkine kiyasla, çok büyük ölçüde artirabilir (SSCB'ninkine kiyasla da öyle; çünkü bu ülkenin GSMH'si ortalama dolar" üzerinden olmaktadir.f' Sirf yenin bugünkü degigim degerinde bir dolara 120, hatta 100 -gibi ekonomi uzmanlari bunun yen için bir artig olmasi kur oldugunu düünmektedir"Devletlerinkine yako Rusya'nmkini Birlegik ve Japonya'ya epey ayan bir toplam GSMH saglayacaktir. Hizla dalgalanan kurlann yarattig1 sorunlar yüzünalma paritesi oranlan" dendir ki, kimi iktisatçilar kullanmayt tercih ermektedirler; ancak bu cür degerlendirmenin de kendine özgü sorunlari vardir. 'genellikle
"geometrik
-kimi
"gerçek"
"satm
550
i
I
1930'lar, hatta 1910'larda oldugundan çok daha önemsiz bir askeri güçtür. "Yükün paylagimi"na" iligkin tartigmayla daha yakindan baglantih nokta ise, Japonya'nm savunmaya baskalarma kiyasla çok daha gäre, Jaaz para ay1rmasidir. The Military Balance'in verdigi rakamlara milyar yilmda 11,6 dolar harcarug, 1983 buna karsavunmaya ponya milyar Devgilik Fransa, Bati Almanya ve Îngiltere 21-24 dolar, Birlegik letler ise 239 milyar dolar gibi muazzam bir miktar harcamiglardir, o _ 14aldekipi bagma dù;ünüldügünde, ortalama bir Japonyurttayi o yil savunma icin yalnizca 98 dolar ödemek zorunda kalmis, buna kargilik ortalama bir Ingiliz 439 dolar, ortalama bir Amerikali ise, 1.023 dolarlik ödeme yapmak zorunda kalmiglardir." Bugünku zenginligi dügünüldügünde,Japonya savunma maliyeti açisindan ucuz kurtuluyor gibi görünmektedir Birincisi, ve bu, birbiriyle bagmtih iki yolla olmaktadir: bagkalarmm korumasi altina siginmigtir, yani Birlegik Devletlerin; ikincisi de, savunma giderlerinin dügük olmasi, Japonya'ninkamu harcamalarini dügük tutmasma ve Amerikali ve Avrupali rakiplerine onca zasaglanmasma yardimci olçok imalat çabalarina daha kaynak veren rar -
maktadir.""
harcamalarini Avrupali NATO üyelerinin belirledigi düzeyde bu miktar, ortalama olarak GSMH'nm yuzde 34'üdür-- çikarmasi yolunda Birlegik Devletler Hükümetinden ve kendisini eleptiren baçka Batililardan gelen baskilara kargilik verecek olsa, dramatik bir degigim meydana gelecek ve bu degigim, Japonya'yi (Çin'in yani stra) dünyadaki üçüncu en büyük güç yaparak, savunma harcamalarini yilda 50 milyar dolara yükseltecektir. Japonya'mnteknolojik ve verimlilik kaynaklan göz önüne ahnacak olursa, sözgelimi doiçin uzun nanmasi için uçak gemisi gärev kuvvetleri ya da caydiricihk menzilli füzeler olugturabilecegi kugkusuzdur. Uzakdogu'daki Sovyet gücü için bir kargi güç olugturacagi ve böylelikle fazla yayilmis olan Birlegik Devletlere yardimci olacagi kesindir. Ancak, olmasi çok daha muhtemel görunen odur ki, Tokyo bu dig baskilardan kurtuimaya ya da hiç olmazsa Washington'la uyugmazliga dügük tutdugmemek kaydiyla, savunma harcamalarmi olabildigince Bunun baghca sebebi, Japonya'mnsavunma harmaya çabalayacaktir. camalarmi GSMH'mn yüzde l'i gibi bir üst simr içinde tutma isteginden kaynaklanan salt simgesel bir sebep olmamigtir; Japonya NATO belirlemelerinegöre (yaniasker emekli maaçIari da içinde olmak üzere) bu engeli zaten yikmig durumdaydi ve 1950'li yillarm bagmda savunma için zaten GSMH'simn epey büyük' bir oramm harcadi. 1951 tarihinde yapilan B.D.-Japonya Güvenlik Antlagmasom kogullariyla da pek bir ilgisi yoktur; bu anlagma Amerika'mn Japonya'dakiaskeri varhgrim yasal dayanagidir ve Tokyo'yu stratejik güçten çok, ticareti dügünmeye teg-
Japonya,savunma -ki
551
vik etmigtir; çünkü 1980'li yillarm kogullari, Kore Savagimn kogullarindan hayli farkhdir. JaponHükümeti açisodan gerçek sebepler, savunma harcamalarmda çok büyük bir artig yapilmasma ve ülke digma asker gändermeyi (hatta silah satigmi) yasaklayan anayasamn yeniden gözden geçirilmesine kargi iç bölgesel itirazlardir. 1930'lu ydlarm agiri militarizmi, savag dönemi kayiplart ve (özelliklede) atom bombalarimn anilari, Japonbilincinde savaga ve savag araçlarma kargi, en az Birinci Dünya Savagi sonrasmdaki Bati pasifizmi kadar güçlu olan bir sogukluk sebep olmuytur; ve kugkunun kök salmasma bu, daha genç, daha iddiaci bir kugagin ortaya çikmasiyla zaman içinde degigebilir ama yakm gelecek için egemen düçüncenin, Tokyo Hükümetini, isabetli bir biçimde kuvvetleri" diye adlandirilan silahli savunma 've
·olan
"öz
kuvvetlere yapilan harcamalari sinirh bir düzeyde tutmak yönünde kisitlamasi çok daha muhtemeldir? Bu moral ve ideolojik sebeplere ekonomi'k se.bepler de eklenebilir. Japon igadamlari ve politikacilari arasmda kamu harcamalarmm artmasina önemli ölçüde bir muhalefet vardir (buharcamalar, yukarida da deginildigi gibi, Japonya'daäbür OECD ülkelerinin hepsinden çok daha dügüktürh Bu kipilere göre, savunma harcamalarmm ikiye ya da üçe katlanmasinin bedeli ya genig kamu sektörü açigini büyüterek ya da vergileri arttirarak ödenmek zorundadir burlarin ikisine kargi da yogun bir hognutsuzluk vardir. Ayrica 1930'lu ylliarda büyük bir ordu ve donanmamn ister askeri, ister ekonomik türden olsun, Japonya'ya venlik" saglamadigi ileri sürülmektedir ve savunma harcamalarin da yapilacak bir artigm, Araplardan gelen petrolde söz konusu olabilecek bir kesilmeyi nasil önleyebilecegini dügünmek gimdilik zordur böyle bir ey ise, stratejik açidan Japonyaiçin, sözgelimi farazi bir nükleer kiga göre çok daha büyük bir tehlikedir ve bu durum, Ortadogu'da ne zaman bir bunahm çiksa, Japonya'ninneden görünmeyip hiçbir gey söylemedigi"ni açaklamaktadir. O halde, kozmopolit bir retçi devlet"in yapmasi gerektigi gibi, kuvvet kullanimmdan açikça vazgeçip tüm uluslararasi çekigmeleri bariççil yollarla çözmeye karar vermek Japonyaiçin daha iyi degil midir? Çagdagsavaglar son derece pahali olduklari ve genellikle amaçlarma ters düçtükleri için Japonlar zenhoi heiwa gaiko'larmda ("herkesekargi bariççil diplomasi") çok büyük\ yararhk bulundugunu hissetmektedir. Japonya'nmaskeri gücünde yapilacak genig kapsamli bir takviyeye kompularmm ürküntüyle tepki göstereceklerini Tokyo'nun bilmesi -de, bu tür duygulari kugkusuz güçIendirmektedir. Ruslarm tepkisinin bu yolda olacagi bellidir ne de olsa Birlegik Devletler, Japonya'nmRuslara kargi yapilacak savunma konusunda paylagma"smi istemekte ve Ruslar Hokkaido'nun kuzeyindeki adalar, yüzünden Tokyo ile. hälã --
"gü-
-
"ortalarda
"tica-
-
"yükü
l
552
I
\
tartismakta
ve herhalde Çin gücünün geniglemesi yüzünden, Uzakdogu'da kendilerini yeterince ugragtiracak konu bulundugunu dügunmektedirler. Ama daha önce Japon iggaline ugramig ùlkelerin -Kore, TayFilipinler, Malezya, Endonezya-ve Avustralya ile Yeni Zelanda'nm van, tepkileri olacaktir, da bunlarm hepsi de Japon milliyetçiligi ve busaym hido zihniyetinin yeniden canlandigini gösteren tüm igaretlere sinirlenerek tepki göstermigler ve Tokyo'yu "Güneydogu Asya'daki barig ve güvenligi pekigtirici askeri nitelikli olmayan verimli yollara agirlik verme"ye" tegvik etmiglerdir. Hepsinden önemlisi belki de gudur, Japonya'nm 1937-1945 yillarmda yaptigi mezalimin amlarim hâlâ canh tutan ve Japonya'yiSibirya'nm kalkomasi igine fazlaca dalmamasi (bu ise Tokyo-Moskova iligkilerini karmagik hale getirmektedir) ya da Tayvan'i desteklememesi yolunda uyarmig olan, ahngan durumdaki Pekin'in kugkularmi hafifletmenin zorlugu, Tokyo'nun kargisina durmaktadir. Japonya'nmekonomik geniglemesi bile (beraberindeçok gerekli yatirimlari ve buna ek olarak bir ölçüde kalkinma.yardimi ve turist getirçogunu kugkuda birakmistir, bunlar tekrar, daha de) kompularimn se yeni ve daha karmagik, bir tür "Büyük Dogu Asya Ortak Zenginlik Alani"nm içine dogru çekilmekte olduklaruu hissetmektedir Japonya bu úlkelerden (hammaddedigmda) pek bir gey almadigi ama onlara kendi mamullerinin büyük bir bölümünü satmakta oldugu için, duygulari özellikle böyledir. Bu konuda da sözünü en sakinmayan ulke Çin olmug, Japonyaile olan ticarette ve Japon yatirimlarmda 1970'li yillameydana memnunlukla sonunda gelen etmig, sonönce kabúl artigi rm açiklari ödemeler yuzünden, kismen de tek dengesi ra da kismen kendi bir yabanci ülkeyle, haksizca yararlanmak isteyebilecegi ekonomik bir bagimlihk içine girmekten kaçinmak üzere, burlari büyük ölçüde kisitlamigtir; Deng 1979'da Amerika'nm Çin'le olan ticaretinin "Japonya'nokiyle egitlenmesinin part oldugu"nu" ve bu yolla özgü Japonya'ya ticaret emperyalizmi" bir tür imkânmm ortadan kaldirilmasi gerektigini äne sürmügtür. Su anda bunlar yalnizca gelecege iliçkin ipuçlari vermekte ama Tokyo'daki politikacilari 21. yüzyila girerken Japonya için tutarh bir diç stratejinin en iyi nasil geligtirilebilecegi konusunda kayglya dügürmektedir. Hiç kugku yoktur ki ekonomik gücü genigledikçe, Japonya ikinci yalmzca yaygin olarak ticaret yapmak anbir Venedik olabilir lammda degil, deniz ticareti yollarmi korumak ve denizagiri bölgelerde yari-sämürgeler olugturmak anlammda da; ancak güçlü bir Japonya'ya yapilan öyledir-ki, itirazlar digta içte ve Japonyamodasi geçmis empertoprak yalist çizgilerde kazanmaya yönelik her türlü hareketten kaçmmakla kalmayacak, muhtemelen savunma kuvvetlerini de fazla arttirmayacaktir. Ancak säzünn ettigimiz ikinci sonuç, Bati Pasifik'te -
"serbest
-
"yükün
553
paylagimi"
konusunda bastiran Amerikali çevreleri de daha çok kizdiNe gariptir ki, Japonyasilahlanmaya yaptigi harcamalari önemli ölçüde artirmazsa eleçtirilecek, artirirsa da suç1anacaktir. Her iki yolda Japonya'nin isabetli bir biçimde çok kazanç/en az riskli dig politika"" politikasmda sikinti ifade etmektedir. diye adlandirilan Bu artarken Dogu Asya'nm askeri ve gene, Japonya'nm,büyüme temposu politik meselelerinde olabildigince az dešigiklik meydana gelmesini tercih ettigine igaret etmektedir. çünkü Bu da açmazi agirlagtirmaktadir Marksçi olmayan bir kimse bile, Asya'daki derin ekonomik degigimle birlikte bagka alanlarda da genig kapsamli degigikliklerin olmasmin änü nasil ahnabilir, bunun tasavvuru kargisinda gaçkma dügecektir. açiktan tartiO halde, Japonlarmen derin kaygilari, muhtemelen, ancak pek ender tartigilan kaygigilmalari eger mümkün olabiliyorsa, lardir -bu kismen politik ihtiyattan, kismen de böyle geligmelere yol açmaktan kaçmmak içindir- ve bizzat Dogu Asya'daki kuvvetler dengesinin gelecegini ilgilendirmektedir. "Herkese yönelik bariççi diplomasi bugün için iyidir ama, fazla yayilmig durumda olan Birlegik Devletler çekilir ya da Arabistan'dan Yokohama'ya Asya'daki taahhütlerinden olan petrol akismi korumanin artik imkänstz oldugunu görürse, ne ölçüde yararli olacaktir? Yeni bir Kore Savasi olsa ne älçüde yararli olacaktir? Bälgeye Çin egemen olsa, ne ölçüde yararli olacaktir? Gerilemekte olan ve gergin durumdaki bir SSCB saldirgan eylemlere geçerse ne ölçüde yararli olacaktir? Bu tür farazi ve ürkütücü sorunlara cevap vermenin elbette bir yolu yoktur. Bununla birlikte az sayida" öz savunbir devlet" için bile, bu sorulara ma kuvvetleri"ne sahip, salt birtakim cevaplar vermek bir gün kaçmilmaz hale gelebilir. Bagka uluslarin da geçoiçte anladiklari gibi, ticari bilgi-beceri ile mall zengirligin uluslararasi güç politikalarinin düzen tanimaz dünyasinda artik yeterli racaktir.
"en
"ticaretçi
olmadigi
AET
-
zamanlar
vardir.
POTANSÌYELIVE SORUNLARI
Bugünkü
dünyada
arasmda
egemen
ekonomik
ve askeri
gücün yigildigi beg ana bir ulus-devleti olmayan bir tek Avrupa vardir çikacak olan Büyük Güç -- bu durum, 21. yüzyilm baglarinda ortaya sistemine yänelen bu bölgenin kargi karsiya bulundugu baslica soruanlatmaktadir. Kita üzerinde gelecekte neler olabilenun ne oldugunu cegini gözden geçirirken, doguda yer alan komünizm denetimi altindaki rejimleri ige katmasak bile (pratik sebeplerle böyle yapmak zorundayiz) elimizde gene de, bir ekonomik-politik kurulugun (AET) üyesi olup da, baglica askeri ittifakm (NATO) üyesi olmayan bazi devletler, bunlardan ikincisine bagh olup, ilkine bagh olmayan bazi bagka devletodak
554
\
,
I
ler, ne birinin, ne öbürünün üyesi bulunmayan önemli tarafsizlar kalmaktadir. Tüm bu sapmalardan dolayi bu bälüm, bir bütün olarak komünist olmayan Avrupa'nm degil, Avrupa Ekonomik Toplulugunun (ve bu kurulugun bagta gelen kimi üyelerinin politikalari) üzerinde yoolmak için gerekli teggunlagmaktadir -- çünkü bir beginci dünya gücü kilatlanma ve yapi, en azmdan potansiyel olarak, yalnizca AET'de bu-
lunmaktadir.. Ancak AET'nin bugünkü gerçekliginden çok, potansiyel gerçekligini inceledigimiz için, 2000 ya da 2020 yihnda nasil bir duruma gelecegini tahmin konusu güçlesmektedir. Durum, kimi yönleriyle ve daha dar kapsamh olarak, 19. yüzyil ortalarmda Alman Federasyonu üyelerinin kargisindaki durumla benzerlik göstermektedir." O zaman bir gümrük birligi vardi ve ticaret ile sanayiye hiz katmakta öylesine bagarili oldu ki, hizla yeni ùyeler kazandi; gurasi da açiktir ki, bu genigletiltopluluk mig ekonomik kendisini bir güç devletine dönügtürebilseydi, uluslararasi sistem içinde yeni bir önemfi etken olabilirdi yerlegik Büyük Güçler de kendilerini ona göre ayarlamak zorunda kahrlardi. Ancak bu degigim meydana gelmedikçe, gümrük birliginin ûyeleri arasmda daha fazla ekonomik bütünleyme konusunda, bundan da äte, politik ve askeri bütünlegme konusunda bölünmeler oldukça, hangi ulkenin öncülük edecegine iligkin kavgalar ve çegitli taraflar ve baski gruplari arasmda kendi paylarina dügecek yararlar (ya da kayiplar) konusunda çekismeler oldukça; bölünmüy olarak kalacak, potansiyelini gerçeklegtiremeycek ve öbür Büyük Güçlerle, onlarin egiti gibi iligki kurmayi beceremeyecekti. Zaman farkma ve kogullardaki tüm farkhliklara ragmen, geçen yüzyilm sonuna özgü "Almanya meselesi" günümüzün "Avrupa meselesi"nin bir mikrokozmuydu. AET'nin potansiyel olarak, bir Büyük Gücün boyutlarma, varligma verimlilik kapasitesine sahip oldugu açiktir. Ispanya ve Portekiz'in ve de _baglanmasiyla, 12 üyesinin sahip oldugu nüfus, artik 320 milyon dolayindadir bu ise SSCB'ninkinden 50 milyon fazla ve gene B.D. nüfusundan yaklagik yarisi kadar daha fazladir. ÜstelikAvrupa'nm her yanmdaki yüzlerce üniversitesi ve yüksek okulu, milyonlarca bilim adami ve mühendisi ile, çok iyi egitim görmüç bir nüfustur bu. Ortalama kigi bagma gelir oranlari arasinda --sözgelimi Bati Almanlarm ve Porteçok büyük uçurumlar olmasina ragmen kizliferin gelirleri arasmdaAET, genelde Rusya'dan çok daha zengindir ve üye devletlerden kimileri kigi bayma degerlerle Birlegik Devletlerden zengindirler. Daha önce de igaret edildigi gibi, AET büyük birafarkla, dünyadaki en genig ticaret blokudur, ama bu ticaretin büyük binbölümü Avrupa içinde yapilan ticarettir. Ekonomik kudretinin degerlendirilmesi için daha iyi bir ölçü, belki de üretim verimi, onu, Birlegik Devletlerin, Japonya'ninve (çelik -
-
sss s's
p
Ilinilt
-Li
IF
I
Is
er
I
•
I
Til-hi----di----
--
--i------
dipinda) SSCB'nin önüne geçiren otomobil, çelik, çimento vb. uretimidir. Yillk istatistiklere ve dolarin degerinin Avrupa paralari kargismda son alti yil içinde gösterdigi asiri degigikliklere bagh olarak, AET'nin toplam GSMH'si, ABD'ninkine yaklagik olarak esit (1980, 1986) ya da rakamlari). üçte iki orarunda daha büyüktür (1983-1984 Dünya GSMH'si ya da imalat verimi içindeki paymin Rusya, Japonyaya da Çin'inkindençok daha büyük oldugu kesindir. Askeri açidan da, Avrupah üye devletler hiç de azimsanacak gibi degildir. Yalmzca en büyük därt ülke (Bati Almanya, Fransa, Ingiltere, Italya) dikkate ahnirsa, birlesik düzenli ordularmm bir milyon askerin üzerinde bir büyüklügü oldugu ve buna ek olarak 1,7 milyon yedek bulundušu gärülmektedir" bu toplam elbette Rus ve Çin ordularimnkinden küçüktür ama B.D. Ordusundan adamakilli büyüktür. Ayrica, bu dört devletin-yüzlerce büyük su ustu savag gemisi, denizaltisi ve binlerce tanki, topu ve uçagi vardir. Son olarak da Fresa ile Ingiltere'nin elinde nükleer silahlar ve atig sistemleri -bulunmaktadir hem denize, hem de karaya bagli olarak. Bu askeri kuvvetlerin tagidigi anlam ve yeterlik düzeyleri, apagida tartisilacaktir, burada vurgulanmak istenen nokta yalnizca, bir araya geldiler mi, bu toplamlarm çok önemli sayilar olugturdugudur. Dahasi, bu kuvvetlere yapilan harcamalar, kabaca bir ortalama ile, GSMH'mn yaklagik yüzde 4'ünü tutmaktadir. Bu ülkeler, daha da önemlisi tüm AET, Birlegik Devletlerin bugün yapttgi gibi toplam GSMH'nin yaklagik yüzde Tsini savunmaya harcasa, ayrilan miktar yüz milyarlarca dolari bulurdu yani kabaca, iki askeri süpergücün harcadiklari miktar kadarmi. Gene de Avrupa'mn dünya üzerindeki gerçek gücü ve yeterlik düzeyi, ekonomik ve askeri gücün kaba toplammm verdigi izlenimden çok daha azdir bu da sirf birlik olmayigindan dolayidir. Sözgelimi, silahli yalmzca konugulan pek çok dil olmasmm sikmtismi çekmekuvvetler mekte (bu, Alman Federasyonu üyelerinin hiçbir zaman kargi kargiya olmadiklari bir sorundur), pek çok farkh silahla donatilmig bulunmakegitim nitelik ile açisindan çok belirgin farkhhklar gästermekteta ve dir sözgelimi Bati Alman ve Yunan ordulari ya da krallik donanmasi yolundave Ïspanyoldonanmasi arasmda. NATO'nun standartizasyon ki pek çok girigimine ragmen, gene de farkh· degerde 10-12 ordudan, donanmadan ve hava kuvvetlerinden söz edilmektedir. Ancak bu sorunlar bile, Avrupa'daki dig ve savunma politikalariyla ilgili olarak, politik düzeydeki engellerin yanmda hafif kalmaktadir. Irlandinin geleneksel (ve çaga uymayan) tarafsiz konumu, AET'nin savunma sorunlarini tarancak tigmasma engel olmaktadtr tartigma yapilsa bile bunlar herhalde Yunanhlarm itirazlart kargismda çözülmeye ugrardi. Hayli büyük bir orduya sahip olan Türkiye ise AET üyesi degildir; Türk ve Yunan .
-
-
-
-
--
-
556
|
ordulari
da çogu kez, Varçova Paktmdan daha çok birbirleriyle ilgili kaygi duymaktadirlar. Fransa'mn bagimsizlik konumunun (agagidada görülebilecegi gibi) hem yararlari, hem sakmcalari vardi; ancak, karigiksavunma ve dig politika konularinda danisma, çahimalarindaki ligi artirmaktadir. Hem Ïngiltere, hem Fransa kendilerini digi" harekata sokmakta ve aslinda denizayiri bölgelerde hâlâ bir sürü üs ve asker bulundurmaktadir. Bati Almanya'ya gelince, bu ülkenin en baskin olarak tum yänelik kuvvetleri buna düzenlenmig savunma sorunu urumdadirdogu simrinm güvenligidir. Säzgelimi, Filistin sorunu, Birlegik hatta bizzat Devletler kargismda birlik saglanmig bir Avrupa politikasi geligtirmek, nye devletlerin her birinin farkli ilgilere ve geleneklere sahip olmasindan dolayi son derece karmagik bir içtir (ve çogu ugramaktadir). kez bagarisizliga Ekonomik bütunlegme yänünden ve ekonomik alandaki kararlari uygulamak için gerçekleptirilmig yapisal ve kurumsal düzenlemeler açisindan AET'nin çok daha büyük ilerleme kaydetmig oldugu bellidir; topluluk" böyle olsa bile, bir olarak, egemen bir ulus-devçok daha bölünmüglük içindedir; politik letinde görülebileceginden ideoloji, her zaman için ekonomik politikay1 ve öncelikleri etkilemektedir. Kimi üye devletlerde sosyalist yönetimler iktidarda, kimilerinde ise muhafazakar partiler egemen olunca, eggüdüm zor, belki de imkânsizdir. Paralararasmdaki eggüdum gimdilerde eskisine gäre çok daha olmakla bagarih birlikte, ara sira yapilan yeni düzenlemeler (bunlar, revalüasyonunu genellikle, Alman markom kapsamaktadir) üyelerin ayri mali sistemleri farkh kredi degerligi- oldugunu hatirlatmaktadir. Avrupa Komisyonunca yapilan önerifere ragmen, havayollari üzerindeki denetimlerin tam olarak kaldirilmasmdan, mali hizmetlere kadar çok çegitli konuJarda ottak bir Avrupa politikasmin olugturulmasi yönünde henüz pek az bir ilerleme kaydedilmigtir. Ortak sinirlarin pek çogunda hâlâ gümrük noktalari bulunmakta, kamyon sürüculerini öfkelendiren uzun kontroller yapilmaktadir. AET'nin yaptigi harcamalarda baghca dayanagi olan ve bir pazar"i bulunan bir iki ekonomik sektörden biri durumundaki tarimm bile bir anlagmazhk sebebi oldugu ortaya çikmigtir. Ve dünya yiyecek maddeleri üretimi, Hindistan ve öbür Asya ülkeleri ihracat pazarlarina giderek daha çok girerken, gerçekten geniëlemeye devam edecekse, AET'nin fiyat destekleme reform yapilmasi için baskilar çogalacak sisteminde ve bu durum, sopatlak verinceye kadar sürun yeniden hararetli bir çekigme.biçiminde olarak
"alan
-ki
"ekonomik
-ve
"ortak
recektir. ekonomik Son olarak da, savag sonrasindaki büyüme ve bagari döneminin ardindan, Avrupa'mn durgunluga girmeye, hatta belki de gerilemeye bagladigma iliçkin sürekli bir kaygi vardir. 1979'daki petrol bu557
nalimmm yol açtig1 sorunlar fiyatlarindaki agiri yükselme, ödemeler dengeleri üzerindeki baskilar ve talep, verim ve ticaret açismdan -yakit
dünya çapmda çöküntü- Tablo 45'te igaret edildigi gibi, Avrupahlari dünyadaki öbür önemli ekonomilerden daha sert bir biçimde etkilemig
görünmektedir.
TAB1,o
45
BÜYÜME, 1979-1983"¯
GERÇEK GSMH'DA
(yüzdeolarak) 1979 Birlegik Devletler
2,8 3,4 5,1 7,0 3,5
Kanada
Japonya Çin AET (on üye)
1980
1981
-0,3
1,0 4,9 5,2 1,1
1982
2,6 4,0 4,0 3,0
1983
-0,5
-4,2
_
-0,3
3,2 7,4 0,5
.
2,4 3,0 3,0 9,0 0,8
'
Avrupahlari en çok kaygilandiran konulardan biri de bu çäküntüyillarda Bati Avnün istihdam düzeyleri üzerindeki etkisi olmuytur rupa'da iglerini kaybedenlerin sayisi 1945 sonrasi dänemde hiçbir zaman olmadigt kadar yükselmigtir (sözgelimi,AET içinde 1978-1982 arasmda 5,9 milyondan 10,2 milyona f1rlamigttr)ve dügecegi yolunda hemen hiçbir igaret yoktur- bu ise zaten son derece yüksek olan sosyal harcamalari gigirerek, yatirim için kalan parayi azaltmaktadir."" 1980'li yillar ilerlerken, Birlegik Devletlerde (esas olarak dügük ücretli hizmet sanayiinde) ve Japonya'da(yüksekteknoloji ve hizmetlerde) oldugu älçüde, yeni igler yaratilmasi da söz konusu olmamistir. Insan bunu ister is alaninda tegvik edici unsurlarin bulunmayigma, yüksek maliyetlere, emek piyasasom hareketsizligine ve agiri ölçüde bürokratik kurallarma varhšma baglasm (sagkanattakilerin egilimi budur); ister devletin planlamadaki bagarisizligma ve yetersiz yatirimlara yorsun (solungörügü genellikle böyledir) ve ister bu ikisinin yikici bir biçimde birlegmesi diye yorumlasm, sonuç aymdir. Pek çok yorumeu için daha da urkutacú olan, Avrupa'nin gelecekteki yüksek teknoloji yarigmda Amerikah (özelgerisinde kaldigini gösteren igaretlerdir. Bu likle de) Japon rakiplerinin yüzden de, 1984-1985 tarihli Avrupa Komisyonu Yillik Ekonomi Raporu'nda gu uyari yer almigttr: -son
sanayi kaTopluluk, gimdi yeni ve hizla geligen teknolojilerdeki pasitesinde, Birlegik Devletler ve Japonya'ya kiyasla belirlemekte olan gerilik durumunun yarattigi tehdite vermek zorundadir. Toplulugun bilgisayar, mikro-elektronik ve doalanlarmdaki dünya ticareti performansmm bozuldugu namm artik genellikle kabul edilmektedir." 'kargihk
.
.
.
V
558
|
|
Bu "Eurosclerosis" ve "Europesimizm" tablosunun fazla karanlik bir biçimde çizilmi olmasi mümkündur; çünku Avrupa'nm rekabet gücünü gösteren pek çok bagka igaret de vardir üstün nitelikli otomobilticari uçaklar ler, ve avci uçaklari, uydular, kimyasal ürünler, telekomünikasyon sistemleri, mali hizmetler, vb. Bununla birlikte iki zorlayic1 konu hälä kuskuludur. AET, üyelerinin sosyopolitik farklihklarmdan dolayi, istihdam düzenlerindeki hizh ve genig çapli degigikliklere denikadar kargihk verebilecek yetenekte midir? za iri yerlerdeki rakipleri Yoksa, varhk sebebi, daha çok ekonomik degigikliklerin rekabet edesektörler mez durumdaki (tarim, tekstil, gemi yapimi, kömur, çelik) üzerindeki etkilerini yavaglatmak midir? Kisa vadede böylesine insancil davranmakla daha uzun vadede kendisine zarar mi vermektedir? Kendi irketleri hiçbir zaman Amerika'nin ve Japonya'nm dev girketlerinin boyutlarma yaklaçamaz durumda olan ve her tür stratejisi" MITI gibilerince degil, her biri ayri ilgileri oldugunu gästeren on iki hüolugturulmak kümet (arti AET Komisyonu) tarafindan zorunda kalan AET, yüksek teknoloji oyununda önemli bir yarigmaci olarak kalabilmek için gerekli bilimsel kaynaklari ve yatirim kaynaklarini seferber edebilecek durumda midir? Dikkatimizi, bir bütun olarak AET'den ayirip, Avrupa'daki üç önemli askeri/politik ülkenin içinde bulunduklari durumu kisaca incelevarligi tehdit ettigi dügüncesi çevirirsek, meye ancak pekigmektedir. Herhalde hiçbir devlet gelecek konusundaki bu belirsizligi Federal Alman Cumhuriyeti kadar ortaya koymamaktadir; bu da önemli ölçüde, ülkenin geçmigten devraldigi miras ve Avrupa'mn bugünkü yapismm hâlâ bir nitelik tagimasmdan ileri gelmektedir. Pek çok Alman, ülkelerinin 21. yüzyilm baglarindaki ekonomik beklentileri konusunda huzursuzlanmaktadir ama bu konunun baçlica kaygi olarak görülmesi pek mümkün degildir (hele öbür toplumlarm karça kargiya bulunduklari ekonomik güçlüklerle kiyaslanirsa). Bati Almanya'mn toplam emek gücü, Ingiltere'nin ya da Fransa'mnkinin ancak biraz üzerindeyken, GSMH'st önemli ölçüde daha yüksektir ve bu durum, ekonominin uzun vadeli verimlilik büyümesinin son derece dikkat çekici bir biçimde gerçeklestigini gästermektedir; AET içinde en büyük çelik, kimyasal mamul, elektrikli cihaz, otomobil, traktör ve hatta (Ingiftere'deki gerileme dügünülürse) ticaret gemisi ve kämür üreticisi durumundadir. Hem enflasyonun, hem iççi anlagmazhklarmm dikkat çekecek kadar dügük bir düzeyde.kalmasi sayesinde, ihracat fiyatlarmi, Alman markinm degerinin sik sik yükseltilmesine ragmen, rekabet edebilir nitelikte tutmuytur Bati Almanya'mn eko-- bu da, öbür uluslarm nomik yönden gösterdigi performansin daha iyi oldugunu gecikerek de olsa kabul etmelerinden bagka bir gey degildir. Alman iq yönetimi gele--
"sanayi
"sorunlar"m,
"potansiyel"
"egreti"
559
.i
dh
a
.
L.i•rsilla.
I
i
in
ma-mune
i
i
e
i
i
i
,
I
i
-i
-i
mini-mi
-i-mi---
---------
neginde mühendislik ve tasarima büyuk agirlik verilmesi (Amerika'da ise üzerinde durulan gey finanst2r) ülkeye, yüksek nitelikli ürünler alamnda, uluslararasi ticaret bir ün kazandtrmigtir. Alman ekonomisi, gerisinde kalan bir fazladengelerinde yillardir ancak Japonya'ninkinin hk elde etmigtir. Uluslararasi rezervleri (sonzamanlarda gerçekleptirdigi artiplardan sonra, belki de, Japonya'nindigmda), dünyadaki äbür ülkelerin hepsinden daha zengindir ve Alman marki çogu zaman öbür ülkelerce bir rezerv parasi olarak kullamlmaktadir. Tüm bunlara kargi, Almanlar için Angst sebebi olan etkenlere de igaret edilebilir." AET'nin, Alman vergi yükümlüsü için uzun süreden beri bir yük olugturan, tarimda fiyat destekleme sistemi, ¯kaynaklari ekonominin en çok rekabet edebilir sektörlerinden uzaklagtirip, en az rekaber edebilecek sektörlerine dagitmaktadir yalnizca Federal Cumhuriyettekilere degil (Almanya'da pagilacak kadar çok sayida küçãk çiftlik bulunmaktadir), Güney Avrupa köylüsüne de. Bunun toplumsal açidan olan degeri bellidir; ancak Amerikan, hatta belki Japontarimma saglanan korumaya oranla çok daha büyük bir yük getirmektedir. Israrli bir biçimde yüksek olan ipsizlik düzeyi, Federal Cumhuriyetin ipgücünür hâlâ çok büyük bir bölümünün daha eski sanayi dallarinda bulunduguna igaret etmekte ve sosyal güvenlik harcamalari GSYH içinde çok yüksek bir oran tutarak, ekonomide önemli bir tüketici etken olmaktadir; gençler arasindaki ipsizligi, egitimin ve çiraklik uygulamasimn dikkat çekici bir yaygmlik düzeyine sahip olmasi sayesinde azaltmak mümkün olmaktadir hizla ve bu tür içsizlik, Alman nüfusunun yaylanmasiyla hafifleyecektir; ama nüfusun yaçIanmasi, belki de en çok endigeyle izlenen durumdur. Alman irkmm yok olacagi" --
"tükenerek
düguncesi açikça bir abarti olsa da, nüfusunun daha da büyük bir bölüolugtugu zaman, dogum oranmdaki hizli gerilemenin mü emeklilerden Alman ekonomisinde belli birtakim yankilari olacaktir. Nüfusla ilgili bu korkeyla birlikte giden ve çok daha az elle tutulur olan bir kaygi da, kugak"m Almanya'yi savag döneminin külleri arasindan yeniden edenler inga kadar içtenlikle çahymayacagi ve Japonya'dakinegöre daha yüksek ücret rnaliyetleri ve çaliçma haftasinin çok daha kisa yüzünden, Alman verimlilik artiplarmin bile, Pasifik havzasmdan kaynakla"ardd
yolundadir. nan rekabete ayak uyduramayacagi olsa sorunlarin Böyle bile, bu hiçbiri Almanlarin dügük enflasyon, üstün nitelikli mal, yeni teknolojiye ynklü yatmm, üstün tasarim ve sakoruyabilmeleri tig gücü ve çahyma gücu ve çaligma barisi açdmaz azmdan, söylenebilir kaydiyla, degildir. (En ki, yukarida sigu ralanan sorunlar, eger Alman ekonomisini etkiliyorsa, rekabet gücü dadaha fazla zarar verecekha az kompularmm çogunun ekonomilerine tir!) Üzerinde tahmin yürütülmesi çok daha zor olan ise, _"Almanya me-
\
<
·
"paket"ini
560
I
I
i
I
selesi"nin 1940'h yillarm sonundan beri süren olaganüstü karmagik ve oldukça benzersiz çizgilerinin 21. yüzyila girerken oldugu gibi kahp yakmlagma artmakla kalmayacagi konusudur: Yani, aralarmdaki birayirdigi iki "Almanya"nm likte, dügmanca ittifaklarm birbirinden varhit sürecek midir, sürmeyecek midir? (Federal Alman Cumhuriyetinin çok önemli bir parçasmi olugturdugu) NATO ittifaki, Dogu-Bati iligkileri kötülegip savaga dönügtügü takdirde, Alman topraklarmi, onlari mi, savunamaz mi? Amerika'nm yok etmeden savunabilir gücünde bir akalma olur ve Avrupa'daki kuvvetlerinde bir indirim gerçeklegirse, Almanya ile baghca, AET/NATO ortaklari, son 40 yddir çok ige yarayan B.D. stratejik gemsiyesinin yerini tutacak kadar yeterli olan bir sistem olugturabilirler mi, olugturamazlar mi? Birbirleriyle baglantih bu sorunlarm hiçbiri, hemen çözüm bekleyecek nitelikte degildir, ama hepsi de dikkatli gäzlemciler için kaygi sebebi olmaktadir. "Almanya-Almanya" iligkisi, qu siralar, küme içinde en teorik nitelikli olani gibi görünecektir. Bundan önceki bölümlerde de ortaya kondugu gibi, Alman halkmm Avrupa devletler sistemi içinde dogru yerinin rahatsiz ne oldugu konusu, en azmdan son 150 yildir devlet adamlarmi etmigtir.' Alman dilini konuganlarm hepsi tek bir ulus-devleti olarak yila yakm bir sûredir Avrupa'daki norm bu olbir araya getirilse muytur-- bunun sonucu olarak bir araya yigilan nüfus ve smai kudret, Almanya'yi her zaman için Ortabati Avrupa'nin ekonomik güç merkezi yapacaktir. Bunun tek bagina, hem Wilhelm, hem de (daha da çok) Nazi dönemi. emperyalizminin Alman hegemonyasi kurma girigimine yol açtigt gibi, Almanya'yi ille de Avrupa'da asker ve toprak yönünden egemen kuvvet haline getirmesi gerekmez. Askeri yönden hâlâ Washington ve Moskova'nm egemenligi altmda olan iki kutuplu bir dünyada, Büyük Güç saldirganliklarmin nükleer bir savag baglatma riski tagidigi bir çagda ve Bonn ile Dogu Berlin'de igleri 1945 sonrasi "Nazilikten armdirilmig" bir politikacilar kugagmm yürütmesi sayesinde, Almanlarm ilerde "Avrupa egemenligi" için bir girigimde bulunabilecekleri dügüncesi çagdigi gärünmektedir. Böyle bir girigim olsa bile, (birakm dünyadakini) Avrupa'daki güç dengesi buna kargi duracaktir. O halde, soyut anlamda, 62 milyon "Bati" Alman ile 17 milyon "Dogu" Almanin yeniden birlegmelerine izin vermenin kesinlikle kötü bir yani olmadigi gibi, bir çok da iyi yanit vardir; hele halklarin ikisi de. birbirleriyle olan ortak yanlarmin, süper güç koruyucularlyla olan ortak yanlarmdan daha fazla oldugunu giderek daha iyi anlarken. Ancak trajik olan gerçek gudur ki, bu çözüm yolu bir anlamda ne kadar mantikh olursa olsun iki Alman halki (aradakiideolojik uçuortak ragmen) miras igaretlerini ne ölçüde verirkültürlerinin ruma ve versinlergünümüzdeki politik gerçeklik buna ters dügmektedir, lerse -200
-ve
561
birle me, akillica änerildigi gibi, 19. yüzyildaki modele dayah gev ek dokulu bir Alman Federasyonu biçiminde olsa bile." Çünküçiplak gerçek gudur, Dogu Almanya, Sovyetler'in Dogu Avrupa'daki tampon devletler üzerindeki denetimi için gerekli bir stratejik duvar (vetabii ki, Batiya yönelik bir harekatta atlama noktasi) igini görmektedir ve Kremlin'dekiler hâlâ emperyalist Realpolitik çerçevesi içinde dügündüklerinden Demokratik Alman Cumhuriyetinin, Federal Alman Cumhuriyetine (ve Federal Cumhuriyetin içine) dogru çekilmesi, büyük bir darbe olarak
görülecektir.
Bir yetkilinin
yakin zamanlarda
igaret ettigi
gibi,
bugunkü kuvvetlere dayah olarak, birlegik bir Almanya. 660.000'in üzerinde düzenli asker ile 1,5 milyon paramiliter ve yedek çikarabilir. SSCB, bati kanadmdaki iki milyonluk ordusu ile birlegik bir Alman ulusuna sükunetle bakamaz." Öte yandan, bariççil yolla birleymig bir Almanya'nin, neden soguk savagm gerginliklerini yansitan, bu kadar büyük bir silahh kuvvet bulundurmak isteyecegini anlamak da zor görünmektedir. Ikinci Dunya Savagindan alman dersi sert bir biçimde vurgulamalarma ragmen, Sovyet liderlerinin bile, Almanya'mn öç alile ilgili kendi propagandalarmi dogru ma politikasi ve neo-Nazizm olarak kabul ettiklerine inanmak da zordur (Willy Brandt'm igbagma geliginden bu yana, söz konusu tavri sürdürmek giderek daha zorlagmigttr). Ancak gu da açiktir ki, Moskova'nm herhangi bir yerden çekilmeye kargi kendiliginden bir hognutsuzlugu vardir ve Moskova yeniden birlegen bir Almanya'mn. getirecegi politik sonuçlar kargisinda derin kaygi duymaktadir. Böyle bir Almanya, yalnizca bagh bagina muazzam bir ekonomik güç olmakla kalmayacak GSMH'si- en azmdan resmi dolar-kargihgi hesapla tehlikeli bir biçimde SSCB'ninkine yaklaacaktir-- Dogu Avrupali kompularmi, ticaret konusunda miknatis gibi kendine çekecektir. Çokdaha temel nitelikli bir nokta da gudur: Rusya, Çekoslovakya,Macaristan ve Polonya'dan da ayni gekilde çekilmesi gündeme gelmeden, Dogu Almanya'dan nasil geri çekilecektir hem onlari olarak, milyon yoldan 50 Ukraynahya, de,. SSCB'nin bati smiri çikaracak kadar yakm olan, kugkulu Polonya/Ukrayna smir çizgisini. biyalnizca
.
-toplam
-
rakarak?
O halde, sürüp giden durum, bir tür kig uykusu durumudur. Alarasindaki
ticari iligkilerin geligmesi mümkün görünmektedir (bu geligmeyi yalmzca, süper güçler arasmda kimi zaman baggösteren gerginlikler gälgeleyecektir); Alman devletlerinin her ikisinin de kompularma kiyasla, verimliligini artirmasi ve daha zenginlegmesi beklenebilir; her ikisi de kardegi olan Alman devletiyle özel düzenlemeler yapar-
manyalar
kendi askeri (NATO/VARSOVA Pakti) ve ekonomik ken, uluslarüstü baghlik yemini edecektir. Sovyetler Birlikuruluguna (AET/Comecon) sarsilacak ve iç düzeni bozulacak olursa, Bonn'un buna gi'ninkendisi 562
l
tepkisi ne olur tahmin etmek imkânsizdir ve böyle bir yey Demokratik Alman Cumhuriyeti içinde ciddi huzursuzluklarla ayni zamanda denk dügerse. Batiya yönelik bir Varçova Pakti saldirisi olsa, buna "Dogu" Almanlar nasil tepki verir, bunu da kestirmek zordur. Demokratik Cumhuriyet Ordusu ùzerindeki özel Sovyet düzenlemelerinin ve bu ordunun tumenlerinden her birinin Rus motorlu piyade tümenlerince gälge gibi izlenmesinin, Kremlin'deki acimasiz kimselerin bile, Almam Almanla birbirine dügürmekten kaygi duyduklarina igaret ettigi kesindir zaten böyle bir kaygi duymalari da gerekir. Ancak, Federal Cumhuriyetin kargi kargiya oldugu kurulugun-
"denetim"
-
-ve
dan bu yana kargisinda buldugu- daha somut ve acil sorun, Avrupa'da savag ihtimaline kargi uygun bir savunma politikasi bulmaktir. Baçtan beri (bkz.s. 443-44) çok daha üstün durumda olan kizil ordunun fazla engelle kargilagmadan batiya saldirabilecegi korkusu, hem Almanlari, hem öbür Avrupahlari baghca guvenlikleri olarak Birleçik Devletlerin nükleer caydiriciligina dayanmaya itmigtir. Ancak, SSCB'nin kendi ICBM'leri ile Amerikan anayurdunu vurma kapasitesine erigmesinden beri, bu strateji kugkulu hale gelmig -Rusya'nm Kuzey Alman ovasma konvansiyonel kuvvetlerle saldirmasi halinde, Washington buna tepki olarak kargihkh nükleer savagi gerçekten baglatacak midir?- ama hiçbir zaman resmen terk edilmemistir. Ayni gey, bununla baglantih olan ve Ruslarin yalnizca Avrupa'daki hedeflere yönelik olarak kisa ya da orta menzilli füzeler (SS-20'ler) ateglemekle yetinmeleri halinde, Birlegik Devletlerin Sovyetler Birligi'ne (gene kendi kentlerine misilleme yapilnukleer saldirilar baglatip baglatmasmi davet eder biçimde) stratejik mayacagi yolundaki soru için de geçerlidir. Bu tür muhtemel durumlara caydiricilik" hazirlanmak üzere yaratilmasi için kugkusuz äneriler yapilmigtir: Rus SS-20'lerine kargi durmak üzere Persing II ve "inandirici
çegitli cruise-füze sistemlerinin
yerlegtirilmesi;
istilaci Varçova Pakti as-
kerlerini binalara ve altyaplya zarar vermeden öldürmesi amaçlanan gúçlendirilmig radyasyonlu bomba (ya da bombasi) üretimi; söz oldugundaAmerikan guvenilmez --Fransizlar konusu ve savunma sistemine bir alternatif olarak, Paris denetiminde bir caydirici kuvvete dayanilmasi. Ancak tüm bunlarm beraberinde getirdigi sorunlar vardir," ve yarattiklari politik tepkilerden ayri olarak, her biri de nükleer silah sistemlerinin yalmzca kendilerine özgü olan çeligkili niteliklerine igaret etmektedir bu silahlara ulagilmasi, insanm savunmak istedigi geyin "nötron"
-
yok edilmesine
yol açabilecektir. O halde, birbiri ardma gelen Bati Alman yänetimleri, NATO'nun nukleer caydiricilik stratejisinin. yararma inanmadan buna bagli kalir, vazgeçerken, kendi adlarma nükleer silah edinmekten güçlü bir konvansiyonel än sirayi almalari gasavunma sisteminin olugturulmasmda 563
maammim...n..n.m..
••---••••-••••••--
h
I
I-edaha-laidimidt-b.
I
Il
I.E.I
fiMLI.1&."."d
irtici degildir. Bundeswehr,"¯ gimdiki haliyle, yalmzca Avrupa'daki en büynk NATO Ordusuna (335.000 asker ve 645.000 egitim görmug)" yedek degil, üstün nitelikli ve iyi donanimh bir orduya sahiptir ve havadaki egemenligini kaybetmedikçe, göz alici bagarilar kazanabilir. Ote yandan, dogum oranmdaki hizh gerileme, Bundeswehr'i en güçlü olabilecek haliyle tutmayi gittikçe zorlagtirmaktadir; bu arada, hükümetin savunma harcamalarim GSMH'nm yüzde 3,5-4'ü oramnda birakma arzusu da silahh kuvvetler için ihtiyaçlari kadar yeni donanim edinmeyi güçlegtirecektir.'6 Her gey bir yana, bu tür zayifhklarin üstesinden gelinebilir - tipki, gerekli politik irade olsa, Bati Almanya'da yerlegik durumda olan daha yetersiz donanimh Müttefik ordularm noksanlarmm da giderilebilecegi gibi. Ancak Almanlar gene de rahatsiz edici (kimilerine göre de dayamlmaz olan) bir açoazla kargi kargiyadirlar; orta Avrupa'da patlak-verebilecek genig çaph bir savag, kendi topraklari üzerindeölçülemeyecekkadar çok-kan dökülmesineye maddikayba yol .
açacaktir.
.
olugundan bu yana, O halde, en azmdan Willy Brandt'm gansölye Bonn Hükümetinin Avrupa'daki détente arayiglarmda ön saflarda olyalniz degildir kardeg Alman devletiyle degil, fazla güçlü mast gagirtici bit Almanya kargismda geleneksel korkularmi yatigtirma çabasiyla Dogu Avrupa uluslari ve bizzat SSCB ile .Almanya'mn, NATO içindeki ortaklarmin hepsinden daha büyük älçüde Dogu-Bati ticaretine kat11masi ve bunu finanse etmesi de gagirtici degildir; Almanya bunu kargilikh ekonomik bagimliligm savagi zorlagtiracagi yolundaki Cobdenci inançla (vekugkusuz Bati Alman bankalari ve sanayii bu tür ticaretten yararlanmak üzere elverigli bir durumda -bulundugu için) yapmaktadir. Bu, iki Almanya için --sol kanat Sosyal Demokratlar ve Yegiller Partisince politikasi"na kimi zaman önerildigi gibigeçig anlamina gelmemektedir çünkü böyle bir gey Moskova'mn Dogu Almanya için de tarafsizhk politikasma razi olmasina baglidir, bu da hemen hiç olasi degildir. Bunun anlami gudur, Bati Almanya güvenlik sorununu, hemen tümüyle Avrupa'da yogunlagmig olarak görmek ve -Fransizlarla Îngilizlerin ara sira Avrupa digmda girigmekten hâlâ hoglandiklari türden eylemler göyle dursundigi" her türlü askeri imkân ve güçten kaçinmaktadir. O halde, daha genig çerçevede dü únülürse, Ortadoguida\ dikkatleri dagitacak, uzakta kalan ve daha ötelerde (kendi açisindan) sorunlarda almaya zorlanmaktan bir tavir hoglanmamakta, bu ise Batimn güvenligini koruma konusunun bu kadar kesinlikle.orta Avrupa ile smirlandirilamayacagmi dügünen Birlegik Devletler hükümetiyle anlagmazhklara yol açmaktadtr. Bati Almanya, bir yandan Moskova ve Do"tarafsizhk
-
"alan
'
Bundeswehr:
Bati Alman Silahh Kuvvetleri.
564
-
ç.n.
l.I
.
olan iligkisinde, ile bir yandan da Avrupa digindaki sorunlarla yalnizca iki tarafh bir politika yürütmenin zor, belki de imkânsiz oldugunugörmektedir; böyle bir gey yerine, Washington'un (ve çogu kez de Paris'in) tepkilerini dikkate almak zorundadir. Bu da onun uluslararasi güç sistemi içinde sahip oldugu biçimsiz ve benzersiz konum için ödedi-
gu Berlin
gi bir
bedeldir."
Dig ve savu'nma politikalarmm yarattig1 sorunlar yanmda, ekonogisine yönelen tehditler, Federal Cumhuriyet için kolay bag edilebilir n'iteliktedir; ama aym gey Birlegik Kralhk için söylenemez. O da tarihsel cografi varisidir tabii konumununbu durum diki bir geçoigin ve etkilemektedir. Ancak garidaki dünyaya yönelik politikastni kuvvetle daha önceki bölümlerde gördügumüz gibi Ingiltere ayni zamanda, eski 1945'i izleyen onyillarBüyük Güçler arasinda ekonomisi ve toplumu, onyillarda yönden tarihten önceki da) meydana gelen bu da (ve pek çok saglamakta teknoloji ve imalat düzeni degigikliklerine uyum en çok zodanmig ülkedir. Global degi iklikler, en yikici etkiyi, bir zamanlar Ïnatölyesi" sifatini kazandiran imalat sektöründe giltere'ye yapmigtir. Surasida dogrudur ki, dünyadaki ileri ekonomilerin çogunda imalatm verim ve istihdamdaki. payi sürekli olarak dügmüg, bu arada öbür sektörlerinki (sözgelimihizmetler) artmigtir; ama Ingiltere örneginde,bu dü üç çok daha birdenbire olmustur; Ingiltere'nin dünya imalat verimi içindeki -payi aman vermez gerilemesini yalnizca nispi olarak sürdürmemig, salt anlamda da dugmügtur. Daha da sarsici bir nokta, Ingiltere'nindig ticareti içinde mamul mallarm yerinde aniden meydana gelen degigikliktir. The Economist'in, bu yana, Îngiltere'nin mamul mallar ticaret dengesi, Romalilarin Îngiltere'yiistilasmdan beri vermektedir" yolundaki igneleyici sözlerinin dogruluguru ilk kez göstermek zor olabilir ama, mamul mallar ihracatmm, 1950'li y111arm sonunda bile ithalatindan üç kat daha fazla oldugu gerçektir." Bu fazlaartik görülmemektedir. Dahasi, istihdam alanmdaki gerileme yalnizlik vaktini yaçayan" yüksek eski sanayi kollarinda degil, ca daha teknoloji firmalarinda da vardir." Ingiltere'nin imalat alanindaki rekabet gücünün dügmesi, yüzyil öncesine giden bir geçmige sahipse de,'" bu dügmenin Kuzey Denizinde petrol bulunmasiyla hizlandigi açiktir; petrolün bulunmasi görünur ticaret açigim kapatmak üzere kazanç saglarken, bir etkisi de sterlini bir dönügtürmek oldu; degerini bir süre için gerçekçi olmayüksekliklere çikararak pek çok ihraç malini rekabet edemez yan yapay duruma getirdi. Petrol, sterlinin daha da gerilemesine sebep olarak tükendigi zaman bile, bunun imalatta ipso facto* bir canlanmaya yol aça-ve
"dünyanm
"1983'ten
.açik
"gafak
"petropara"ya
*
Îpso facto: Durumun
geregi olarak.
- ç.n. 565
cagi hiç
de belli olan bir gey degildir: Sanayi demirbagi hurdalagmig, dig
pazarlar (belkide sürekli olarak) kaybedilmig ve birim emek maliyetle-
rinde ortalamanin üzerinde olan artiplar yüzünden uluslararasi rekabet gücü agmmaya ugramigtir. Îngiltere'ninhizmetler sektörüne kayigi biraz daha umut vericidir; ancak Birlegik Devletler örneginde oldugu gibi, Ïngiltere için de geçerli olan nokta gudur: Pek çok hizmet (camsiliciliginden hizh yemek servisine kadar) ne döviz kazandirmakta ne de özellikle verimli olmaktadir. Uluslararasi bankacilik, yatirim, mal alim satimi vb. gibi geni.glemekte olan, yüksek kazanç getiren alanlarda bile gärngeride nen odur ki, rekabet, olsa olsa daha yogunlagmigtir yil içinde 30 de "Ingiltere'nindünya hizmetler ticareti içindeki pay1 miz yüzde 18'den, yüzde Tye dügmügtür.""" Bankacilik ve maliye giderek daha büyük älçüde New York'ta, Londra'da ve Tokyo'da çok büyük sermaye kaynaklari olan (çogunluklada Amerikan ve Japon)firmalarm egemenligi altina giren, global nitelikli bir is alanihaline gelirken, îngiltere'nin payi daha da ufalabilir. Son olarak da telekomünikasyon ve büro donammoda ilerde meydana gelecek geligmeler, gimdiden, Bati dünyasi içinde beyaz frenk gömleklilerin masa bagmda yaptiklari iglerin yakinda mavi änlüklü iççilerin daha önce geçtikleri yolu izleyecegine iga.biraktigi-
-
ret etmektedir.
Dilegimiz, tüm bunlarin kiyamet gününün' habercisi olmamasidir. gelecek genel bir büyüme, Îngiliz ve ticaretinde meydana batmadan su üstünde kalmasma yardimci olabilir; ancak bütün içindeki payi yava; yavag gerileyecek ve kigi baçma GSMH'si, sürekli olarak Italya'dan Singapur'a kadar pek çok ulusunkinin gerisine dügecektir. Bir hükümet degigikligi ile, (verimliyatirimlar yerine) harcamalarda büyük artiplar, vergi düzeylerinde yükselme, iq dünyasmda gükaybi ven ve sterlinden kaçig meydana gelirse, gerileme daha yogun hale gelebilir; daha az siki bir para politikasi benimseyecek, tutarh bir yi stratejisi" geligtirecek ve öbür Avrupah ülkelerle pazarlanabilir (ve saygmlik göstergesi olmayan) girigimlerde igbirligine gidecek bir hükümet çikarsa yavaglayabilir. Bir iktisatçmm savundugu gibi," rönesansi" geçirmig olan ingiliz imalat sektörünün, artik tümüyle daha dinç, daha diri ve daha çok rekabet gücüne sahip oldugu belki dogrudu Ama gösterigli bir iyilegme olabilecegi yolunda olumlu belirtiler görül memektedir; emek piyasasindaki nispi hareketsizlikve egitim noksachgi birim maliyetleri ve en buyük Ïngiliz imalat firmalarmin bile bagkalarina göre küçük olmasi, çok önemli engellerdir. Mühendis ve bilim adamlarin1n verimi hâlâ karamsarhk verecek kadar dügüktur: Her geyden önce, Ar-Ge'ye yapilan yatmm düzeyi dügüktür: 1980'li yillarin bagmda Ingiltere'de Ar-Ge içinde harcanan her dolarm Almanya'daki karghgi 1,50 dolar, Japonya'da3 dolar ve Birlegik Devletlerde 8 dolardi buna ragDünya verimi ekonomisinin
"sana-
"sanayi
'
'
-
566 I
men, vunma
Ìngiltere'dekiAr-Ge çaligmalarmin etkinliklerine
yüzde 50'si verimli olmayan saayrilmig, buna kargi Almanlar yüzde dokuz, Japonoldugumiktar ayirmiglardir." Baglica rakiplerinde
lar ise çok ufak bir nun aksine (Birlegik Devletler bunun digmdadir) Ingiltere'deki Ar-Ge çahgmalari, sanayinin ihtiyaçlari ile çok daha az baglantilidir ve giderler çok daha az bir oranda sanayinin kendisi tarafmdan kargilanmaktadir. Savunmayla baglantih Ar-Ge'ye büyük bir pay ayrilmasi, bizi Ingil-
açmazindan öbür zor seçenege götürmektedir. iddiasiz, gözlerBen uzak, soyutlanmig bir Pasifik devleti olsa, Ingiltere'nin sanayi alamnda yavag yavag soluksuz kalmasi üzücu olurdu - ama uluslararasi güç .sistemi açismdan bir anlami bulunmazdi. Oysa gerçek gudur ki, Viktorya döneminde çiktigi doruktan epey açagilara inmesine ragmen, Îngiltere'nin
hâlâ dünyanin boy" güçlerinden biridir ya da bu iddiadir. Savunma bütçesi (Çin'intoplamini ölçme biçimine bagh olarak) üçüncü ya da dördüncü en büyük bütçe, donanmasi ve hava kuvvetleri dördüncü en büyük kuvvettir104 bunlarin hepsinin de ülkenin cografi boyutlari (yalnizca 245.000 kilometrekare), nüfusu (56 milyon) ve dünya GSMH'si içindeki smith, gerilemekte olan paylyla (1983'teyüzde 3,38) önemli bir orantisizhk içinde olduklari dügünülebilir. Üstelikimparatorluk günegi batmigtir ama Ingiltere'ninülke diginda hâlâ çok genig stratejik taahhütleri vardir: Yalnizca Almanya'da NATO'nun. Merkez Cephesine katkisi olarak tuttugu 65.000 asker ve havaci degil, dünyanm her Belize'de, Kibris'ta, yerinde bulundurdugu garnizonlar ve hava üsleri Cebelitarik'ta, Hong Kong'da, Falkland Adalarmda, Brunei'de, Hint Okyanusunda. Vaktinden änce öyle ilan edilmig olmasma ragmen, Ïngiltere hâlâ Ninova ve Sur'la ayni gey degildir." Ingiltere'nin ufalmig ekonomisi ile fazla geniglemig stratejik konumu arasindaki Rusya'yi bir yana birakirsak, muhtemelen bu uyuginazhk, bütün öbür büyük güçleri etkileyen farkhliklardan daha agiri bir nitelik tagimaktadir. Bu yüzden de ingiltere, silah fiyatlarimn enflasyondan yüzde 6-10 daha hizla artmasi ve her yeni silah sisteminin yerine konacagi eski sistemden üç bey kat daha pahali olmasi kargismda özellikle zay1f durumdadir. Savunma harcamalarina, iç politikalarin sonucu olarak gelen baskilar, ülkeyi daha da zayif hale getirmektedir; Muhafazakär yönetimler, açigi daraltmak üzere silahlanmaya yapilan harcamalari smirlamak gerektigini duqunmektedir ama onlarm yerine geçebilecek herhangi bir alternatif yönetim, savunma harcamalarmi salt anlamda kesme egilitümüyle ayri olarak, Ingiltemine girebilir. Ancak bu politik re'nin önüne temel ve (çok geçmeden) kaçimlmaz olan bir seçim dikilmektedir: Ya silahh kuvvetlerin tümüne ayrilan ödeneklerden kesinti yaparak, her birini yeterlikten uzak bir duruma getirmek, ya da ülkenin savunma taahhütlerinin bazilarindan vazgeçmek. tere
"orta
-
-
---
-açmazdan
567
Ancak bu öneri dile getirildigi anda engeller belirmektedir. Yeni Eumaliyeti gözle izlenemeyecek kadar hizla artarken roavci uçaklarimn egemenlik havada kurma geregi tartigmasiz kabul edilmektedir (bu yüzden de RAFm bütçesi daha büyüktür). Ingiltere'ninen genig denizaçiri taahhütu Almanya ve Berlin'e kargidir (yaklagikdört milyar dolar) ama böyle oldugu halde, buradaki 55.000 asker, 600 tank ve 3.000 bagka zirhh araç, yüksek moral gücune ragmen yetersiz donanimhdir. Ancak, BAOR'da (Ren'deki Ingiliz Ordusu) yapilacak herhangi bir indirim ya da askerlerin yarismi Alman garnizonlari yerine Îngiliz garnizonlarinda tutmak gibi, ustahkh bir ayak hareketi bile -Almanlarda uyandiracagi üzüntüden, Belçikahlarda aynini yapma istegine, sonra da Amerikahlarm öfkesine kadar- öyle politik yankilar doguracaktir ki amacina tämüyle ters dügebilir. Ikinci bir alternatif su üstü filosunu küçültmektir Savunma Bakanliginin 1981'de buldugu çözüm buydu; ta ki Falkland bunahmi bu plani altüst edinceye kadar " Ancak, Whitehall'daki yetkili çevreler arasinda en çok bu alternatif savunuIdugu halde, Rusya'mn artan deniz gücünün olugturdugu tehdit ve NATO'nuti digi" bir vuruculuga sahip olmasi konusunda Arnerikahlarm israyüzünden böyle bir gey zamansiz olur. (NATO'nun Avrupa'daki konri vansiyonel kuvvetlerinin güçlendirilmesini savunanlar için en büyük Atlantik refakat filosunda indirim yapilmasmi onaylamak elbette bir. çeligkidir.) "Kesintiler" için daha uygun bir alan Ingiltere'nin Falkland Adalarindaki pahah (ancakduygusal açidan anlagilabilir) ve fazla agiri taahhütleri olabilir. Ancak böyle bir kisinti bile, daha kapsamh bir karari, herhalde yalnizca bir-iki yll için erteleyecektir. Son olarak da maliyetieri aydan aya artiyor görünen, çok pahah Trident denizalti balistik füze sistemlerine yapilmig yatirimlar dügünülebilir." Muhafazakâr yänetimin ileri ve bir caydiricihk sistemi olusturma konusundaki hevesi dügünülürse -tabii bir de Trident gemilerinin genel nükleer dengeyi gerçekten degigtirmeleri säz konusudur (bkz. s. 596)- bu alanda bir kesinti karari ancak yönetimde meydana gelebilecek radikal bir dealmabilir; böyle bir durum ise, ülkenin gelecege yöneigme sonucunda lik savunmasmdan bagka geylerin de sorgulanmasi anlamina gelebilir. Ancak, her gey bir yana, tatsiz seçim gene de yapilacaktir. Sunday Times'in belirttigi gibi, "Kisa bir süre içinde bir geyler yapilmazsa, bu ülkenin savunma politikasi giderek, aym igi daha az parayla yapmaya çahgmaktan ibaret olacaktir; bu da Ingiltere ve NATO'ya ancak zarar getirir.wi" Bu durum (tüm partilere mensup) politikacilari, birtakim taahhütleri azaltarak bunun yaratacagi sonuçlara katlanmak ya da savunma harcamalarmi daha da artirarak -Ïngilterebu alanda oran olarak Yunanistan diginda tüm Avrupali NATO ortaklarmdan daha çok (GSMH'smm yüzde 5,5'i) para harcamaktadir- verim artirici yatirim-
"alan
"bagimsiz"
568
larim ve uzun vadeli ekonomik kalkmma umutlarmi azaltmak alternatifleriyle kargi karplyadir. Zayiflamakta olan güçlerin çogunun bagina geldigi gibi, Ingiltere'nin önündeki seçim de her yönüyle zorlu olan bir seçimdir.
Îngiltere'nin Mang ötesindeki kompusu da
aym açmazla
karsi kargi-
ülke içixide sùekonomik alanda, rekli olarak sorgulanmamasi 1950'li yilve ulkenin ardan bu olmakla birlikte) daha iyi performans gästeryana (kusurlu esi sayesinde gizli kalmigtir. Her gey hesaba katildiktan sonra ortaya çikan odur ki, Londra gibi Paris de genig ulusal çikarlari ve denizagiri taahhütleri boy" bir güç olmanm sorunlariyla bulunan, ancak olan merkezdir; ugragmak durumunda bir bu çikar ve taahhütlerin savunulmasi da giderek daha buyük ölçüde, silah _giderlerindeki tirmamin yarattigi baskilarm altma girmektedir.1" Fransa'nm nüfusu Îngiltere'ninkiyle birlikte, toplam GSMH'si kigi bagina ayni olmakla GSMH'si daha büyüktür. Fransizlar Îngiltere'den daha çok otomobil ve çelik üretmektedir ve çok geni bir uzay sanayiine sahiptirler. Îngilteahnan petrole olan re'den farkh olarak, Fransa'nm digardan agiri basurmektedir; yandan oranda büyük desteginAET'nin äte para gimhhgi de bulundugu tarim urünlerindehâlâ hayli büyük bir fazlasi vardir. Fransizlar, önemli birkaç yüksek teknoloji alamnda da -telekomünikas-
yadir ama bu açmaz,
Fransa'nm savunma politikasom
"orta
-ve
güç- dünyadaki rekabete ayak uydurmaya kararh olduklarini göstermiçIerdir. Gerçi Fransa ekonomisi 1980'li yillarm bagmda (tam da änemli ticaret ortaklarmm tumü mali sosyalist yönetimin büyüme için yaptigi ani atilim kismtilara giderken) yüzünden epey zarar gördü ama bunu izleyen daha siki politikalar enflasyonu dügürmüg, ticaret açigim daraltmig ve franki istikrara kavugbütün bu geligmelerin, Fransa'da ekonomik büturmag görünmektedir; yümenin yeniden baglamasma imkân saglamasi gerekir. Ancak Fransa'nm ekonomik yapisi ve gelecegi ne zaman Ren ötesindeki güç1ü kompusuyla da Japonya'yla-kargilagtirihrsa, duruFransa, avci ne kadar sallantida oldugu ortaya çikmaktadir. munun uçaklari, ahci tahil ustahk ihracatmda hâlâ bir gäz gösterse de parap ve mamullerin digariya satigmdaki nispi zayifhgi sürmektedir.""° Fransa'nin alic11armm pek çogu, baraj ya da Mirage'ler gibi çok büyük projeler siparig eden, sonra da bunlar için ödeme yapmakta güçlük çeken istikrarsiz ÜçüncüDünya úlkeleri olmugtur; buna kargi sanayi malsizmasi", lari, otomobil ve elektrikli aletlerde Fransa'ya olan rekabet olmadigi alanlar genig bulundugunu gästergücünün ulkenin mektedir. Bati Álmanyaile olan ticaret açigi her yil buyumektedir ve Fransa'daki fiyatlar her zaman için Almanya'dakilerden daha hizli yükseldiginden, bu açigm frankta yeni devalüasyonlara yol açacagi kugkuyon, uzay uydulari,
uçak,
nukleer
-ya
"siradan
"ithalat
569
suzdur.
Fransa'mn kuzeyinin görünümü, hâlâ çöküntü halindeki sanayi kollarmm --kömür, demir, çelik, gemi yapimi- çizgilerini tagimaktadir; otomobil sanayiinin büyük bir bölümü de sikmtilart hissetmektedir. Yeni teknolojiler umut verici gärünmekle birlikte, ne Fransa'daki pek çok saglayabilecek ipsize iq durumdadir, ne de Alman, Japon ve Amerikan ayak nydurmalari teknolojilerine için gerekli olan miktarda yatirima kavuçabilmektedir.Ekonomik yänden (vebelki daha da önemlisi psikolojik açidan) tarima bu kadar bagh olan bir ülke için daha kayg1 verici olan tahil, süt ürünleri, meyve, çarap vb.'de dünya çapmda agiri üretim bunahmmm belirmig olmasidir -- bu durum, tarun destekleme fiyatlart sürdükçe Fransa ve AET bütçelerine giderek daha büyük yük bindirecek, fiyatlarda kesinti yapilmasi halinde ise toplumsal huzursuzluk yaratacaktir. Birkaç yil äncesine kadar Paris, tarimda yeniden yapdanma için Toplulukta·n saglanan paralarm yardimci olacagma güvenebiliyordu; gimdi ise, bu paralarm çogunun ispanyol,Portè,kizve Yunan käyhilerine gitme ihtimali vardir. Bunlarm hepsi, önümüzdeki 20 yll için Fransa'yi çok daha genig bir Ar-Ge çabasi ve yüksek teknolojiye dayah buyüme için gerekli sermaye kaynaklarmdan yoksun birakabilir. Ulusal savunma politikasina iligkin tartigmaya, Fransa'mn gelecekteki önceliklerinin belirlendigi bu daha genig çerçeve içinden bakmak gerekir. Fransa'nm son zamanlardaki stratejisinde ve askeri eylemlerinde, etkileyici çok olan epey gey vardir. Amerika'nm stratejik pek bakimdan nükleer caydtriciliginm inanilirhšma iligkin olarak artan kugkulan gören (ve bunlari iddiah bir biçimde dile getiren) Fransa, Sovyetler saldirdigi takdirde kullamlmak üzere kendi atiç sistemini olugturmuytur. Fransa, nükleer caydiricihgim (üretimdenhedeflemeye) her yönüyle kendi elinde tutarak ve caydiricihk bir ige yaramazsa, tüm füze kuvvetini Rusya'nm üzerine salacagi konusunda israr ederek, Kremlin'i denetim altinda tutmanin daha emin bir yolunu buldugunu dügünmektedir. Aym zamanda en büyük kara ordularmdan birini beslemeyi sürdürmügtür; Güneybati Almanya'da epey büyük bir garnizonu vardir ve Federal Almanya'ya yardim etmek konusunda taahhütü bulunmaktadir. NATO komuta yapisinm digmda kalmak ve böylece stratejik konularda bagimsiz bir "Avrupali" ses olarak önerilerde bulunabilecek duruma gelmig olmakla birlikte, bir Rus saldirisi halinde, askeri açidan Merkez Cephesinin takviyesi ihtiyacma engel olamamigtir. Fransizlar, Avrupa digmda da rol oynamiglar ve --denizagiri bölgelerde ara sira yaptiklari askeri müdahaleler, Üçüncü Dünya ulkelerindetuttuklari garnizonlar, damgmanlar, bagarili silah sati¯ç politikasi yoluyla- hem'SSCB hem de Birleik Devletlere alternatif bir nüfus (ve malzeme verebilecek kaynak) olusturmuglardir. Bu durum, kimi zaman Washington'u sinirlendirmig Fransizlarm Güney Pasifik'teki nükleer denemeleri bu bölgenin ül"üç1ü"
--ve
570
:I
kelerini hakh olarak äfkelendirmig-
ise, Moskova'nm da Fransizlarm çegitli ve kimi zaman önceden kestirilemez bagimsizlik gösterileri kargisinda rahathk duymasi pek mümkün degildir. Üstelik Fransa'daki sag sol ülkenin da da, digarida baçkalarmdan farkh bir rol oynamasi görüünü desteklediginden, Fransizlarm bu amaca yänelik iddia ve eylemleri, öbür Batih toplumlarin hemen hepsinde görülebilecek türden ülke içi elestirilere yol açmamaktadir. Tüm bunlar yabanci gözlemcileri (vetabii ki.Fransizlarin kendilerini) ülkenin politikasmi mantikli, çikarci, gerçekçi vb. olarak tanimlamaya itmigtir. Ancak, bu politikanm kendisi sie Fransiz yorumcularm açiktan kabul etmeye bagladiklari gibi'"-- zorluklardan uzak degildir ve tarihsel açidan bakabilenlere, Fransa'nm 1914 ve 1939 äncesi yürüttügü diç politikada teori ile gerçeklik arasmda var olan uçurumu hatirlatiyor olsa gerektir. Her geyden önce, Fransa'nin bagimsizhk tavirlarmi hep Bati Avrupa'da hem konvansiyonel, hem nukleer alanda var olan Amerikan kalkam ve güvencesinin arkasma geçerek takindigi yolundaki serinkanh gözlemde epey gerçek payi bulunmaktadir. Raymond Aron, de Gaulle'cü iddiacihk politikasimn, ancak Fransa bu yüzyilda ilk kez cephe hattinda yer almadigi için mümkün olduguna igaret etmigtir."2 Peki, ya bu güvenlik ortadan kalkarsa? Yani, ya Amerikan nükleer caydiriciliginm güvenilir olmadigi kabul-edilirse? Ya Birlegik Devletler, zaman içinde Avrupa=daki askerlerini, tanklarmi ve uçaklarini düzenli olarak çekerse? Bu ihtimallerin ikisi de belli kogullar altmda memnunlukla kargilanir gibi görünebilir. Ancak Fransizlarin kendilerinin de kabul etigiginda tikleri gibi, Moskova'mn son zamanlardaki politikalarinin böyle görünmeleri pek mümkün degildir: Moskova kendi nükleer gücünü ve Avrupa'da üslenmig konvansiyonel kuvvetlerini sürekli olarak siki bir agiri düzeylerde takviye etmekte, Dogu Avrupa'daki uydularim denetim altmda tutmakta ve amaci belki de, özellikle Bati Alman halkini NATO'dan kopararak tarafsizhk politikastna yöneltmek olan taarruzlari" yapmaktadir. Fransa'nm "Yeni Atlantizm"i diye adlandirilan"3 tutumun pek çok igareti -Sovyetler Birligi'ne kargi daha kati bir egilimleüslup, Alman Sosyal Demokratlari arasinda görülen tarafsizhk rinin eleytirilmesi, Force d'Action Rapide'in Almanya'da (muhtemelen taktik nükleer silahlarla) yayihmma iligkin Fransiz-Alman anlagmasi, NATO ile daha yakm iligkiler" Fransizlarin gelecekle ilgili kayg11arimn açik sonuçlaridir. Moskova degiçene kadar Paris'in, Birlegik Devletler çikmca (hatta çikmadan önce) SSCB'nin Bati Avrupa'ya girecegi yolunda kaygi çekecegi kesindir. Peki, bu tehdit daha bir olasilik kazansa, Fransa bu konuda pratikte neler yapabilir? Dogal olarak, konvansiyonel kuvvetlerini daha da artirabilir ve B.D. kuvvetleri azalmig olsa (hatta hiç olmasa) bile bir -kimi
"barig
-
571
Rus taarruzunun önüne geçebilecek kadar kuvvetle güçlendirilmig bir Fransiz-Alman Ordusunun olugturulmasina yönelebilir. Helmut Schmidt gibi kimselere göre"' bu, yalnizca Paris-Bonn entente'mm degil, uluslaegilimlerin de rarasi (sözgelimiAmerika'nm güçlerinin zayiflamasi) mantikh bir uzantisidir. Bu tür bir projenin änüne dikilen çok çegitli politik nitelikli ve teykilatlanmaya iligkin zorluklar vardir bunlar, ilerde ortanm solu bir Ahnan yönetiminin takiñmasi mümlsün olan tavirdan, komuta, dil ve yayilma sorunlarma ve nazik bir konu olan taktik nükleer silahlarma kadar uzanmaktadir"'-Fransiz ama ne olurtoslayarak agilamaz olsun, stratejinin böyle bir bir kayaya iflas etme sa ihtimali de bulunmaktadir: Para kithgi. Fransa günümüzde GSMH'siharcamaktadir (bu oran Birlegik nm yaklagik yüzde 4,2'sini savunmaya Devletlerde yüzde 7,4 ve Ïngiltere'de yüzde 5,5'tir); ancak Fransiz ekonomisinin içinde bulundugu hassas darum dikkate alimrsa, bu yüzden pek fazla artirilamayacaktir. Üstelik,Fransa'mn bagunsiz olarak atom silahlari geligtirmesi yüzünden ifülëleer stratejik kuvvetleri savunma bütçesini yüzde 30'a varan oranlarda yutacak demek.tir; bu oran ise, her yerdekinden çok daha yüksektir. Geriye kalan miktar da AMX saileri nitelikli uça-klar, yeni nükleer güçlü uçak gemileri, vag tanklari, müharebe meydam silahlari vb. için yeterli degildir. Fransiz Silahh Kuvvetlerinde birtakim artiplar olabilir ama bunlarm tüm ihtiyaçlari kargilamasi mümkün degildir.127O halde, tipki Ïngiltereörneginde oldugu gibi, Fransizlarm kargismda da, ya kimi silah sistemlerini (ve rolleri) ortadan kaldirmayi ya da her alanda zorunlu tasarruf yapmay1 gerektiren biçimsiz bir seçim bulunmaktadir. Ayni ölçüde kaygi verici bir nokta da Fransa'mn nükleer caydiricihkonusunda hem teknik, hem de (bununla baglantih olan) str.atejik gi düzeyde beliren kuskulardir. Fransiz nükleer silahlar üçlüsü kurulu füzeler ve özellikle de uçaklar- zaman içinde bozulmaya ugramaktadir ve bunlarda çok pahahya mal olan nitelik yükseltilmesi ve çagdaylagtirma yapilmasiyla bile, daha yeni silah teknolojisine ayak nydurmak mümkün olmayabilir.'" Amerikan Stratejik Savunma inisiyatifi (SDI) teknolojisinde önemli bir atilim yapihr ve Ruslar da çok daha genig bir balistik füze savunma sistemi geligtirirlerse, sorun özellikle agirlagabilir. Fransizlarin bakiç açismdan, iki süper güç, Avrupa'da tehlikeler karçisodaki korunma potansiyellerini güçlendirirken, Avrupa'nm korunmasiz kalmasi kadar rahatsiz edici gey yoktur. Buna kargi da Fransizlarm denizalti balistik füze sistemleri önemli ölçüde güçlendirilmektedir (bu konuda agagida (bkz. s. 5%) tartigilacaktir). Ama su genel ilke geçerliligini korumaktadir: lleri teknoloji mevcut silah tiplerini yararsiz hale getirebilir ve bunlarm yerine bagkalarim koymanin maliyeti kesinlikle çok daha yüksek olacaktir. Ne olursa olsun, Fransizlar --ve
"keskin"
--karada
572
da äbür nükleer güçlerin dügtügü inamhrlik tuzagma dügmüç darumdadirlar. Paris, SSCB Alman smirim istila etti diye, Birlegik Devletlerin SSCB'yle nukleer bir ahyverigi göze almasmin giderek daha imkânsiz hale geldigini dügünmekte.dir; ama Federal Cumhuriyet ugruna kendisisözü ne älçüde gerçeklik tagimaktadir? nin (Bati Almanlarin buna hemen hiç inandiklari yoktur.) Fransa=nm mazhk"mi, eldeki tüm füzeleri Rusya üzerine ategleyerek savunmak youndaki de Gaulle'cü gelenek bile, Fransiz halkmin yok olmayi, Ruslar tarafmdan konvansiyonel araçlarla ugratilmalari mümkün (ya da muhtemel) bir yenilgiye tercih edecekleri gibi dogrulugu ortaya konmamig bir varsayima dayanmaktadir. "Rus ayisom bir kolunu koparmak" her zaman için kulaga hog gelmigtir ama bu, aymm insam yutacagmi ve Rusya'nm kendi füze tahrip savunma sisteminin, ugrayacagi zarari simrh tutabilecegini hatirlayana kadar böyledir. Surasibellidir ki, Fransiz nükleer stratejisine iligkin resmi tutum degigecek olursa bile, yakin zamanda degigmeyecektir. Ama, Dogu-Bati dengesi bozuldugu ve Birlegik Devletler zayrfladigi takdirde, bu tutumun ne kadar gerçekçi olacagini dügünmek de yararhdir."' O halde Fransa'mn sorunu, pek çok talepin, smirh ulusal kaynaklari üzerinde baski yapmasidir. Demografik ve yapisal-ekonomik egilimler dügünülürse, sosyal güvenligin ulusal gelirden aldigi paym yüksek olmaya devam etmesi beklenebilir; bu pay herhalde artacaktir da. Kisa bir zaman sonra, tarim için büyük miktarlarda para gerekli olabilir. Ayni zamanda silahli kuvvetlerin modernizasyonu da önemli miktarlarda para gerektirmektedir. Öte yandan, bunlarin hepsinin Ar-Ge çaligmalari ve ileri sanayi iglemlerine yapilmasi çok zorunlu olan hayli geniç yatirimlarla älçülüp biçilmesi ve bunlardan keserek yapilmasi geregi vardir. . Fransa sözünü ettigimiz bu son alana gerekli olan parayi ayiramazsa, sasosyal güvenlik ve geriye kalan ne varsa, bunlarm giderlerini vunma, kargilayabilme ihtimalini de zaman içinde tehlikeye atacaktir. Surasida bellidir ki bu, yalnizca Fransa'nm açoazi degildir; ancak, uluslararasi ekonomi ve savunma konularmda ayirici bir "Avrupali" tavri alinmasim herkesten çok savunan Fransizlar olmugtur bu yüzden de Avrupa'nm çikarlarmi en açik bir biçimde onlar dile getirmektedir. Gene bundan dolayidir ki, yeni politikalarm baglatilmasmda öncülügü genellikle Paris Fransiz-Alman askeri baglarimn derinleçtirilmesi, Avrupa yapmigttr Airbus'larmm üretimi vb. Bu tasarilarm çogu ülkenin ve uydularmm arasmda, kompulari Fransizlarm bürokratik planlamaya ve saygmhk getiren girigimlere olan dügkünlükleri sayilarak ya da Avrupa'nin finanse ettigi projelerde aslan paymi muhtemelen Fransiz girketleri kapacak diye Ancak kugkuyla kargilanmigtir. bagka projelerin yarari gimdiden ortaya çikmigtir ya da bunlar büyük umut vaat etmektedir. "nükleerlegme"
"dokunul-
-
-
-
573
elbette burada ele almanlardan daha çokAvrupa'nin arasinda nüfuslarin eskimesi, yaglanmasi, sanayilerin Sorunlar tur: etnik kentlerin yoksul mahallelerindeki hognutsuzluklar, zengin kuzey ile daha yoksul güney arasmdaki uçurum, Belçika, Ulster ve Kuzey Ispanya'daki politik/dinsel gerginlikler bulunmaktadir. Birtakim kätümser gözlemciler de, zaman zaman bazi Avrupa devletlerinin (Danimarka, Bati Almanya) "Finlandiyahlagma" ihtimaline deginmektedir, böyle olursa bu ülkeler Moskova'ya bagimh hale gelecektir. Bu geligme ancak söz konusu ülkelerde politikada sola dogru meydana gelebilecek bir kaymano ardindan olabilecegi için, böyle bir ihtimalin olabilirlik derecesini tahmin etmek zordur. Insan, Avrupa'ya bugünkü durumuyla esas olarak AET'nin temsil ettigi haliyle- global sistem içinde bir güçpolitikasi birimi olarak bakarsa, Avrupa'nm kargi kargiya bulundugu yukarida tartiçilanlar oldugu açiktir: Yaklagan en önemli sorunlarin yüzyil için, uluslararasi güç dengelerinde önemIi degigiklikler çagi olabilecek bir dänemde bile geçerli olacak ortak bir savunma politikasi geile yeni ticari rakiplerden ligtirmek ve yeni teknoloji gelen çok büyük ve ürkütücü ekonomik tehditler kargismda rekabet gücünü korumak. Bu bälümde incelenen öbür dört bälge ve toplum söz konusu oldugunda, burlarm gimdiki durumlarmda ilerisi için ne tür degigiklikler olabilecegineigaret etmek mümkündür: Japonyave Çin, herhalde dünya üzerindeki statulerinin güçlendigini, SSCB ve hatta Birlegik Devletler ise kendi statülerinin aginmaya ugradigmi göreceklerdir. Ama Avrupa bir bilrnece olarak durmaktadir. Avrupa Toplulugu gerçekten birlikte hareket edebilirse, dünya üzerindeki konumunu hem askeri, hem ekonomik açidan tabiatmm pekâla iyileptirebilir. Bäyle yapmazsa ne oldugu düçünülürse, yapmamasi daha akla yakm bir sonuç gibi gelmektedir-- nispi gerilemesinin sürmesi kaçmilmaz görünmektedir. "sorunlari"i
-ve
-insan
SOVYETLER
BÎRLIÖlVE "'ÇELISKILER"Î
"Çeligki"säzcugü, Marksçi
terminoloji içinde çok özel bir sözcüktür ve kapitalist üretim sistemi içinde (iddiayagöre) kendiliginden var olan ve kaçmilmaz bir biçimde sistemin çökmesine sebep olacak gerginliklere igaret etmektedir '" Bu yuzden de, aym ifadenin, dünyanm ilk komunist devleti olan Sovyetler Birligi'nin, bugün kendisini içinde buldugu durumu anlatmak için kullammi, amaçh bir ironi çabasi gibi gibi, birkaç son derece kritik görunebilir. Ancak asagida anlatilacant alanda, Sovyetier Birligi'nin hedefleri ile bunlara ulagmak için kullamlan yäntemler arasmda sürekli genigleyen bir uçurum var gibi görünmektedir. Sovyetler Birligi tarim ve sanayi veriminin artirilmasi geregini ilan etmekte ama böyle bir imkâni kollektifleptirme ve agir bir plan574
,
l
lamacilikla kösteklemektedir. Dünya bariginm her geyin üzerindeki önemini dile getirmekte ama çok büyük älçüde yaptigi silah artirimi ve devletlerle olan bagi (ve kendi devrimci mirasi), uluslararagerginliklerin yaramaktadir. artmasma Genig smirlari boyunca tam si bir güvenlige gerek duydugunu iddia etmekte ama kompularinin güvenlik kaygilari kargisinda bugüne kadar yürüttügü kati politika, Moskova'mn --Bati ve Dogu Avrupa ile, Ortadogu halklari ile, Çin ve Japonya ile olan- iligkilerini kötulegtirmekte, bu ise Ruslarm kendilerini uçatilmig" ve daha az. güvende hissetmelerine yol açoaktadir. Rusdevam edip giden diyalektik deya'mn felsefesi, dünya meselelerinde gigme sürecini, bunun teknoloji ve yeni üretim araçlarlyla harekete geçtigini ve kaçinilmaz olarak, çok çegitli politik ve toplumsal degigimler getirecegini kuvvetle ortaya koymaktadir; ama kendi otokratik ve parti seçkinlerini kollayan ayricaliklar, bürokratik uygulamalar1, serbest bilgi degigimine getirilmig olan sinirlamalar ve bir kipisel tegvik sisteminin olmayigi, Rusya'y1 Japonyave Kaliforniya'da daha simdiden belirmekte olan ve patlayiglarla dolu, ama gene de karmagik yüksek teknoloji gelecegi ile bag etme konusunda son derece hazirliksiz yapmaktadir. En önemlisi de gudur ki, parti liderleri sik sik SSCB'nin bir daha hiçbir zaman askeri yönden geri kalmig bir durumu kabullenIsrarla meyecegini söylemekte ve bundan daha da çok, ulusu üretimi zorlamaktadir; artirmaya ama Rusya'mn bu iki amacm bagdaçtirilmasindaki güçlügü anladigi açiktir ve özellikle de Ruslarin silahli kuvvetlere ulusal kaynaklardan fazlasiyla büyük bir pay ayirma· gelenegine engel olmamn güçlügünü ticari rekabet yetebu ise öbür toplumlarla negi açisindan saghksiz sonuçlar dogurmaktadir. Belki bu sorunlari adlandirmanm bagka yollari da vardir ama diye nitelendirmek de aykiri gelmengektedir. Marksçi felsefenin, varhšm maddi temeline verdigi agirhk dügünülürse, bugün SSCB'nin kargi karplya oldugu ana sorunlarin ülkenin ekonomik altyapisindan kaynaklanmasi, iki kat daha ironik gärünebilir, uzmanlarm sabirla bulup çikardiklart bilgiler -ve tabii bizzat ama Batih Sovyet liderlerinin gittikçe daha açiklikla bunu kabullenmeleri- durumun böyle oldugu konusunda herhangi bir kugku birakmamaktadir. 1950'li yillarda,.SSCB'nin Birlegik Devletleri ekonomik yönden geçip, güvenle tahmin eden Khrushchev, Gorbackapitalizmi hev'in 1986 tarihli 27. Komünist Parti Kongresindeki itiraflari kargismda neler hissederdi. Dogrusu bunu ögrenmek ilginç olurdu: "devrimci"
-
.
"çeligkiler"
"gömecegi"ni
Ekonomideki güçlükler, ekonomik büyüme oranlarinin gözle gärünür biçimde gerilemesiyle, 1970'li yillarda üst üste yigilmaya bagladi. Bunun bir sonucu olarak, Komünist Parti prog575
rammda
belirlenen hedeflere, hatta 9. ve 10. Beg Yilhk Planlardaki daha dügük hedeflere bile ulaçilamadi. Bu dönem için planlanan sosyal programi da uygulamayi bagaramadik. Bunun ardmdan, bilim ve egitim, saghk, kültür ve gündelik hizmetler alanmdaki maddi tabanda bir gecikme meydana geldi. Son zamanlarda harcanan çabalara ragmen durumu tam olarak düzeltmeyi bagaramadik. Sermaye olugturma açisodan, mühendislik, petrol ve kämür sanayileri, elektrik mühendisligi sanayii, demirli metaller ve kimyasal ürünler alanlarmda ciddi gecikmeler vardir. Yeterlik ve halkin yaçam düzeyini iyilegtirme konularmdaki ana göstergeler için konmuy hedeflere de yetigilemedi. geligmesinin hizlanmasi, tüm sorunlaÜlkenin sosyoekonomik rimizin
toplumsal,
anahtaridir;
gu andaki ve uzun vadeli, politik ve ideolojik, iç ve dig."' ¯
ekonomik
ve
_
Bu sözlere kargi, sonuç cümlesinin dünyadaki herhangi bir yönetim tarafindan da ve e,konomik sorunlar bulundugunu görmenin, bunlarin çözümünü garantilemedigini ifade edebiliriz. Sovyetler Birligi'nin tüm tarihi boyunca ekonomide en kritik zayiflik alam tarim olmugtur; Rusya'mn yüzyil.önce dünyanm en büyük iki 1;ahil ihracatçisindan biri oldugu duçünülürse, bu daha da papirtici olmaktadir. Rusya, 1970'li yillarin bagindan bu yana, her yll digardan on milyonlarca ton bugday ve misir alma geregini duymustur. Dünyadaki yiyecek üretimi egilimleri aynen sürerse, Rusya (veDogu Avrupa'mn öbür sosyalist ekonomilerinden bazilari), Afrika'nm ve Ortadogu'nun bazi kesimleriyle birlikte, net yiyecek ihracatçilari iken, son yillarda, genig ölçekli ve sürekli bir biçimde yiyecek ithalatçilarma dönügen ülkelerinden biri olmak gibi kuçkulu görünen bir farkhhgi paylaçacaktir." Rusya örneginde, tarim veriminde meydana gelen rahatsizlik verici durgunluk, ilgi ya da. çaba eksikliginden olmamistir; Stalin'in ölümünden bu yana görev yapan her Sovyet lideri, tüketici talepini kargilamak ve Rusya'daki yaam düzeyinde vaat edilen yükselmeyi gerçekleptirmek üzere, yiyecek olmu tur. Yaçam düzeyinde yüküretiminde artig yapilmasi için israrci selme meydana gelmedigini dügünmek yanh olur ortalama Rus yurtçaresizlik yihna çok tagmm içine dügtugü 1953 daha iyi durumda göre, oldugu açiktir. Ama çok daha iç karartici- olan nokta gudur ki, Rus yurttagmm yagam düzeyi birkaç onyil kadar Bati'ya yaklagmigken, gene Bati'nm gerisine dügmektedir devletin, toplam yatirimlarmin hemen heyüzde 30'unu yutan (bu oran Birlegik Devletlerde yüzde 5'tir) ve igmen gücünün yüzde 20'den fazlasim istihdam eden (bu ise Birlegik Devletlerde yüzde 3'tür) tarima onca kaynak ayirmasma ragmen. SSCB, sirf mev.söylenebilecegini
-
576
cut düzeyini korumak için tarima her yil 78 milyar dolar yatirim yapmak ve yiyecek fiyatlarmi 50 milyar dolar daha harcayarak desteklemek zorundadir SSCB, buna ragmen zamanlar sahip oldugu ihracatçi niteliginden gittikçe daha çok uzaklagiyor"* görünmekte ve ihracat yapmak yerine, verimdeki kendi açigini kapamak üzere tahil ve et ithalatma milyarlara varan saglam para akitmak geregini duymaktadir. Surasida gerçektir ki, Sovyet tariminin sallantih durumu ve tarimdaki verimliligin Amerika'mnkinin yaklagik yedide birini bulmasi, birthkim dogal sebeplerden ileri gelmektedir. SSCB, çogu kez, cografi yönden Birlegik Devletlere oldukça benzer kabul edilmektedir de kita büyüklügünde, kuzey yariküresinde yer alan devletlerdir-; gerçekte ise, SSCB çok daha kuzeye dügmektedir: Ukrayna, Güney Kanada ile aym enlem üzerinde bulunmaktadir. Söz konusu olan yalmzca bu durumun misir yetigtirmeyi zorlagtirmasi degildir; Sovyetlerin bugday yetigtiren bölgeleri bile Kansas ve Oklahoma gibi eyaletlere göre çok daha sogùk kiglar yagamakta ve kurakhga daha sik maruz kalmaktadir. 1979-1982 arasmdaki dört yil bu bakimdan äzellikle kötü geçmig ve hükumet bundan äylesine sikmti duymugtur ki, tarim verimine iligkin ayrmtilar vermeyi durdurmuytur. (ama, digardan her yll ortalama 35 milyon ton tahil almasi, durum hakkmda bir ipucu veriyordu!) "Îyi" geçen 1983 yih bile SSCB'yi kendi kendine yeter hale getirmedi onun ardmdan da bir bagka soguk ve kurak felaket yili geldi.'2 Üstelik,bugday ekim alanlaridegmemig topraklar"a dogru geniëleterek üretimi artirma girigimni leri, kuzeyde don, güneyde de arazinin kiraçligi yüzünden her zaman için sinirh kalmaktadir. "bir
-
--ikisi
--
"el
Bununla birlikte hiçbir dig gözlemci, Sovyet tarim verimindeki çöküntüye yalmzca iklimin sebep olduguna inanmamaktadir."' En büyük sorunlari yaratan gey dogrudan, tarimdaki Rus halkini memnun etmek için, yiyecek fiyatlari devlet yardimlariyla yapay olarak dügük tutulmakta, böylece libresinin üretimi devlete dört dolara mal olan et, libresi 80 centten satilmaktadir""' bu da, sözgelimi köylüler için, ekmek ve patates satin alarak hayvanlarini bunlarla beslemeyi, iglenmemig tahil kullanmaktan daha ucuz hale getirmektedir. Tarima yapilan çok büyük miktarlardaki devlet yatirimlari, siradan bir käylünün ihtiyaci olan ambar ya da yeni model küçük traktörler yerine, genig çapli projelere (barajlar,drenaj) gitmektedir. Ekim, yatirim gibi konulardaki kararlari, tarlalari igleyenier degil, yöneticiler ve bürokratlar almaktadir. Köylülere tek tek sorumluluk ve inisiyatif tanmma"sosyalizasyon"dur.
"bir
-
masi, ürün miktarlarinin tatmin edici olmamasmda, yetersizliklerin sürüp gitmesinde ve çok büyük oranlarda fire verilmesinde, herhalde bagancak fire verilmesinde depolama imkân11bagma en büyük sebeptir larmm yetersizligi ve bütün yil boyunca açik olan yollarin azhgi da et-
577
"depolama,
tagima ve dagitim yetersizligi yüzünden tahil, meyve ve sebze ürününün yaklagik yüzde 20'si, patates ürününün de yaklagik yüzde 50'si gibi büyük bir bölümünün [yok olmasi]"" so-esaslarmm degigmesi halinde nucunu dogurmaktadir. Sistemin kollektifleptirmeden uzaklagip tek tek köylülerce igletilen çiftliklere geçmek gibi çok büyük bir degigiklik oldugu takdirde-- neler yapilabilecegi, gu gerçekle de· ortaya çikmaktadir ki, mevcut özel araziler, Rusya'mn toplam ürün veriminin yüzde 25 kadarmi üretmekte ancak ulkeyalnizca yüzde 4'ü üzerinde yer allerin tarima elverigli topraklannm maktadir.22' Ancak en ynksek kademelerde konusunda yapilan ategli tartigmalar ne olursa olsun, belirtiler gunu göstermektedir ki, Sovyetler Birligi, Deng'in tarimda yaptigi genig kapsamli degigiklikleri, Çin'in berallegmersine varan (bu konuya yukarida yer verilmigti) ölçülerde izlemeyi dügünmemektedir; Rusya'nm veriminin serüvenci kompusununkinin çok gerisine dügtügü açikça belli olsa bile." Kremlin'in, bugünkü kollektifleçtirilmig tarim sistemini, yetersizlikleri ortada oldugu halde, neden tercih ettigini açiktan anlatmasi olacak ge^ydegildir; ancak bu inadm iki sebebi äne çikmaktadir. Birincisi udur, özel arazilerin çok büyük ölçüde geniëletilmesi, birçok özel pazarm daha olugturulmasi ve tarim ürünleri için ädenen fiyatlardaki artiplar, köylünün ulusal gelir içindeki payinda önemti ynkselmeler olmagelecektir -- bu da, duruma içerleyen kentsel nüfusun ve si anlamma belki de sanayi yatirimlarmin zararma olacaktir. Bir bagka deyigle, Bukharin'in (tarimda tegvikten yana olan) politikalarimn nihai zaferi ve Stalin'in önyargilarimn sonu demek olacaktir."° Ïkincisi, Sovyet tarimini düzenleyen bürokratlarm ve yöneticilerin yetkilerinde bir azalma anlamma gelecek ve bäylece, karar mekanizmasinin bagka bütün alanlari için de birtakim anlamlan olacaktir. "Piyasadan aldiklari igaretlere, degigen havaya ve urünlerinin durumuna göre gündelik kararlar alan tek tek çiftçilerin bir araya getirdikleri bilginin, ne kadar iyi düzenlenmig olsa ve ne kadar yeterli kimselerden olugsa da, merkezi bir
kili olrnakta,
bu da
-yani
"reform"
"li-
bürokrasinin bilgisini kat kat agtigi"ux dogru olabilir; ama böyle bir bürokrasi"nin gelecegi açisindan nasil bir anlam tagiyabiey tutarh, arasmda lir? Eger ve ulusal yiyecek açiklari"* edici oldugu ise, bir iligki dogru bunun Politbüronun dikkatinhatsiz den kaçmig olmasi pek rnumkün degildir. Ama kendi perspektifinden bakildigmda, komünist sistemin baçarisizligim kabullenmek ve toplumun bu kadar büyük bir kesimi üzerindeki mevcut denetimleri kaldirgelse bile, sosyalist maktansa, yiyecek flyatlarmin artmasi anlamma de (yanikollektifleptirilmig) tarimi sürdürmek belki daha iyi daha güvenli- görülebilir. "merkezi
.rag
"sosyalizm
-kesinlikle
578
I
MA 3 ÇIN'DE TAHIL
VE BIRLÏÖÎ
SOVYETLER
300
ÜRETIMÏ,1950-1984
-
.
Sovyetler Birligi 10 0
..• .
0 1950
.
.
I
I
i
1960
1970
1980
Kaynak: Brown
et. al. I
i 1990
B.D. Tanm Bakanhş
Aym sebeple, SSCB'nin sanayi sektörünün degigtirilmesi de zordur. Sovyet ekonomisinin 1945'ten bu yana elde ettigi dikkat çekici bagarilar ve sözgelimi imalat makineleri, çelik, çimento, gübre, petrol vb. üretiminde Birlegik Devletleri geride birakmig oldugu dikkate ahmrsa, bazi gäzlemciler için degigiklik hemen hiç gerekli görünmemektedir Ancak Sovyet sanayiinin de durgunlagmaya girdigini ve verim hedefleri belirleyip, sonra da bu rakamlara ulagmak için çok büyük miktarlarda para ve insangücü ayrilmasi sayesinde yaganan- oldukça kolay bir geniëleme däneminin sona ermekte oldugunu gösteren pek çok igaret vardir. Bu kismen, büyümekte olan emek ve enerji darligmdan dolayidir, bu konular agagida ayri ayri tartigilmaktadir. Ancak ay-iddiah
.
ni ölçüde önemli olan nokta, agiri bürokratik planlama, agir sanayi üzerinde fazlaca yogunlagilmasi ve yeni talepler ya da pazarlarin gereklerini yerine getirmek üzere, tüketici seçimlerine de ürünleri degigtirme ihtiyacina da kargilik verecek durumda olmamasi yüzünden imalatin zarar gördügüne iligkin igaretlerin tekrar tekrar ortaya çikmasidir. Çok büyük miktarlarda çimento.üretmek, eger bu alana yapilan agiri yatirim, kaynaklari daha muhtaç durumdaki bir sektörden uzaklagtirmissa, yapilan çimento üretme iglemi enerji kullammmda büyük bir savurganhga sebep olmugsa; nihai ürün zaten gücünün üzerinde çahyan demiryolu sistemine yeni yükler bindirecek biçimde ülke içinde uzun mesafelere taginacaksa ve çimentonun kendisi Sovyet planlamacilarin ruhsat verdigi ama hiçbir zaman tamamlanamamig olan binlerce bina arasmda dagitilacaksa, ille de iyi bir gey degildir." Ayni geyler, veriminin büyuk bälümü ziyan ediliyor gibi görünen çok büyük Sovyet çelik sanayii için 579
I J
5 9Rir25.Inh•
IN.
..JAIMnhLLipati-itMilimpHT•Il
limmt..li
.mb
.
."-
.
11-11--
yoksullubu durum, bazi bilim adamlarmin gu ortasmda smai bolluk paradoksu'"" yüzünden hayrete dügmelerine yol açmaktadir. Sovyet sanayli içinde yeterli durumda olan sektörler vardir kugkusuz (bunlar genellikle emrinde çok buyük kaynaklar olan ve Bati ile rekabet etmek zorunda bulunan savunma sektörü ile ilgilidir), ama genel sistem, piyasa fiyatlarina ve tüketici talepine fazla ilgi gösterilmeden uretimeagirlik verilmesinin sikintismi çekmektedir. Sovyet fabrikalarmm, Batidakiler gibi igi kapatmalari mümkün olmadigi için, bunlar etkili üretim yapma konusundaki en kuvvetli itici güçten de yoksundur. Sanayinin daha hizh büyümesine yardim için ufak tefek onarimlar ekonone kadar çok yapihrsa yapilsm, eger mevcut atilim yaratacagina mi" sistemi sürerse, bunlarin sürekli bir inanmak
de söylenebilir
"tüketici
--
"planli
zordur.
Öte yandan, bugün Sovyetler'deki
sinai yeterlik düzeyleri ancak ortavrina bakilirsa giderek dayanilmata ise (ya da hükümetin yacak kadar kötülegiyorsa), sistem maruz kaldigi üç ayri baski yüzünden daha çok zarar görecek gibidir. Bunlardan ilki, enerji kaynaklariyla ilgilidir. Su nokta giderek daha çok ortaya çikmigttr ki, Sovyet sanayi veriminde 1940'll yillardan beri görälen buyük genigleme, maliyete hebulunan kömür, petrol ve domen hiç bakilmaksizm bol miktarlarda galgazkaynaklarma fazlasiyla dayanilarak gerçekleptirilmigtir. Bunun bir sonucu olarak da, hem SSCB'de hem baghca uydularmdaki ziyani" Bati Avrupa ile kiyaslamrsa, Tablo 46'nm da ziyani" ve gibi, olaganüstü olmuytur. koydugu ortaya sertlegen
"enerji
"çelik
TABLo
46
1979-1980'DE GSYH'NIN 1000 DOLARINI ÜRETMEK ÎÇÌN KULLANILAN KÎLO OLARAK KÖMÜR KARSILIÖI VE ÇELÏK"' Kömür Rusya Dogu Almanya
Çekoslovakya
Macaristan
1.490 1.356 1.290 1.058
Çelik
Kömür
Îngiltere
135
B. Almanya
88
Fransa
132 88
Ïsviçre
820 565 502 371
Çelik 38 ·52
42 26
bu kötü kullanimi, enerji kaynaklari\ Rusya örneginde, çok bol ve (nispiolarak) kolaylikla eriçilebilir durumdayken, makul görünmüg olabilir; ama igin korkunç yani gudur ki, artik durum böyle degildir.CIA'nin 1977'de Sovyet petrol üretiminin kisa bir süre içinde teulaçacagi ve sonra da hizla gerileyecegi yolundaki ünlü pe noktasma tahmini vakitsiz olmuy olabilir, ancak Rus petrol verimi, 1984 ve 1985'te Ikinci Dünya Savagindan beri ilk kez olmak üzere, gerçekten de biraz dügmügtür.137 Daha da ürkütücü olan nokta, geri kalan (ve hayli "girdiler"in
580
I
dogalgaz- stoklarimn, çok daha derinlerde ya da Bati büyük) petrol Sibirya gibi don olayindan kötü etkilenen iç bölgelerde bulunmasidir. Gorbachev'in 1985'te bildirdigi gibi, son on yil içinde fazladan bir ton Sovyet petrolü çikarmano maliyeti yuzde 70 artmisti ve bu sorun, olsa olsa daha da agirlagmaktaydi."" Rusya, büyük ölçüde bu yüzden, nükolabildigince hizla verimini leer güç artirmayi ve bu yolla elektrik ureti10'dan yüzde 20'ye olmak üzere) iki kami payini 1990'a kadar (yüzde Çernobil tina çikarmayi çok kapsamh bir biçimde görev edinmigtir. antralindeki felaketin bu planlari ne älçude bozacagini säyleyebilmek için vakit henuz çok erkendir -Çernobil'dekidört reaktör, Rusya'nm nükleer güçten elde edilen toplam elektriginin yedide birini üretiyordu; böylece, bunlarm kapanmasi bagka yakit stoklari kullamminda artig olmasi anlamina gelmektedir- ancak belli olan nokta gudur ki, bu durum hem (ek güvenlik önlemleri yüzünden) giderleri artiracak, hem de sanayideki planli geligmenin temposunu dugürecektir " Son olarak göyle tatsiz bir gerçek de vardir, enerji sektörü zaten çok büyük miktarda sersanayi yatirimlarimn yaklagik yüzde 30'u- ve maye yutmaktadir bu miktarin hizla yükselecegi kesindir. "Sirf petrol, kömur ve elektrik degücü için yapilan yatirimlarda son zamanlarda görülen egilimlerin eklenmevam etmesi ve dogalgaz için hedeflenen yatirim artigmin buna si Sovyet sanayiinin sermaye kaynaklarindan 1981-5 dönemi için mümkün olan artigm hemen tümünu yutacaktirn14° geklinde yakm dönemde verilen bilgiye inanmak güçtür; çünku böyle bir geyin bagka alanlar için anlami fazlasiyla agir olacaktir. Ancak genel gidigin ne oldugu da bellidir: Sirf ekonominin gösterigsiz bir tempoda büyümesini devam ettirmek için, enerji sektärüne GSMH'dan daha büyük bir pay ayrilmasi ge-ve
.
-tüm
rekecektir.n141
Rus liderlerinin bakig açismdan bunun kadar sorun yaratan bir gey de, SSCB'nin Batinin giderek daha çok gerisinde kalma tehlikesi içinde oldugu robot, süper bilgisayar, lazer, optik, telekomünikasyon vb. gibi alanlarinda yüksek teknoloji beliren tehdittir. Daha dar ve tümüyle asmuharebe meydani silahlarmin keri bir açidan bakildiginda, askeri araçlardaki sayisal sistemlerinin ileri üstünbulucu Rusya'nm ve etkisiz birakmasi.gibi bir tehlike de bulunmaktadir: Bäylece süluklerini bilgisayarlar Ruslarm kodlarmi çözebilir, okyanus yüzeyinin altmdaper ki denizaltilarm yerini belirleyebilir, hizla degigen savag kogullarinin üstesinden gelebilir ve --son ama belki de öbürlerinden de önemli bir nokta olarakAmerika'nin nukleer üslerini koruyabilir (Bagkan Reagan'in "Yildiz Savaglari" programinda bu ima edilmektedir); bir yandan da incelmig radar, lazer ve güdüm-kontrolü teknolojisi, Batih uçak ve topçu/füze kuvvetlerine, kendileri zarar görmeden dügman uçak ve tanklaIsrail rinin yerini belirleme ve onlari tahrip etme imkâni saglayabilir "keskin"
-
581
de, (Sovyet donammh) Suriye silah sistemlerine sürekli böyle yapmaktadir. Sirf bu ileri teknolojilere ayak uydurmak bile, Rusya'mn savunmayla baglantili sektärüne bilim ve mühendislik kaynaklarmdan giderek ar-
tan miktarlarda pay ayirmayi gerektirmektedir.* Sivil alanda, sorun daha da büyüktür. Emek ve yatirim sermayesi gibi klasik smirlarma dayamldigi dügünülünce, dogru olarak, yüksek teknolojinin Rusya'nin verimini artirmada hayati bir önem tagidigi sonuouna varilmaktadir. Tek bir örnek vermek gerekirse denebilir ki, genig çaph bilgisayar kullammi, enerji kaynaklarinm bulunuqu, üretimi ve dagitimmda verilen fireyi büyük ölçüde azaltacaktir. Ancak bu yeni teknolojinin benimsenmesi, yalnizca yüklü yatirimlar yapilmasi (bunlar nereden kesilerek yapilacaktir) anlamma gelmemekte, agiri gizlilik yanlisi, bürokratik ve merkezi olan Sovyet sistemi için de bir tehlike olugturmaktadir. Bilgisayarlar, kelime iglemciler, telekomünikasyon, bilgi-yogun sanayi kollari olduklari için, en yatarli biçimde kullanimlari, özgürce deney yapmaya, yeni görüg ye varsayimlari olabildigince genig bir biçimde birbirlerine aktarmaya äzendirilen teknoloji egitimi gärolugturdugu müg insanlarm bir toplumda mümkün olabilir. Bu sistem, "girdiler"in
California ve Japonya'daiyi iglemektedir, ama Rus Devletinin bilgi tekelini gevgetebilir. Eger bugün bile, kidemli bilim adamlari ve aragtirmacilarm kopya makinelerini kigisel olarak kullanmalari yasaksa (kopçahymaktadir), polis denetimlerinde ya bälümlerinde KGB elemanlari ve sansürde änemli ölçude bir gevgeme olmazsa, ülkenin kelime iglemcilere, interaktif bilgisayarlara, elektronik posta sistemine vb. nasil geçebilecegini anlamak zordur.14a O halde, tarim alanmda oldugu gibi, yönetimin konusundaki kesin kararhhgi ve bu ige ek para insan gücü kaynaklari ve ayirmaya hazir olugu, degigmeye temel bir engel.olugturan ekonomik altyapi ve politik ideoloji yüzünden hükümsiiz kalmaktadir. Bir karçilagtirma yapihrsa, Sovyetler Birligi'nin digardan alinan teknolojilere ve makinelere gittikçe artan bagimliligi ister Batidan yasal yollarla ahnmig, ister çahnmig mallar olsunciddi nitelikli olgene sa da, daha az önem tagiyan bir sorundur. Sanayi ve bilim alanlarmda (isteraskeri ister ticari amaçlarla) yapilan casuslugun ne ölçülere vardigi elbette hesaplanamaz; ama bu durum, Rusya'nm gerilerde kalmaktan \ duydugu kaygmm bir bagka belirtisi olmaktadir."* Daha düzenli olarak yürüyen ticaret -Rusya'nin sattigi hammaddelere kargilik Bati teknolojisi (ve Dogu Avrupa ülkeleri mamulleri) ithalati- ülkenin kapama"ya çahemak üzere bagvurdugu geleneksel- yoldur; ayni gey, 18901914 döneminde ve 1920'li yillarda da yapilmigtir. Böyle bakihnca, degigentek gey ürünün daha modern nitelikli olmasidir: Petrol sondaj makineleri, haddeden geçirilmig çelik, boru, bilgisayar, imalat makineleri, "çagdaglagma"
-banlar
"açigi
582
kimyalplastik sanayii donanimi vb. Sovyet planlamacilar yönünden çok Batida oldudaha.kaygi verici olan nokta, digardan alman teknolojinin, sürede kuruldugunu ve kullammdaki yeterligin gundan daha uzun bir Bati'ya göre çok daha dügük oldugunu gösteren igaretlerin artmasi olmalidir."' ikinci sorun bu tür teknolojinin satui alinabilmesi için gerekli saglam olan paramn bulunmasidir. Bu sorun geleneksel olarak, Comecon ortagi ülkelerden mamul mallar alarak (böylecede saglam para kayatlatilabiliyordu; ancak bu ülkelerin ürünleri Bati yol açoadan) şma uydurmakta ayak giderek daha çok bagarisiz kalmaktadir; Münlerine ekonomilerinin çäkmesini änlemek için gene de bu ama, Dogu Avrupa ürünleri kabul etmek gerekmektedir.146Rusya batidan aldiklarimn parasmi, geleneksel olarak petrol fazlasmin takasi ya da dogrudan satigi yoluyla ödemigtir ama bu konudaki beklentileri (ve Dogu Avrupa'mnkiler), petrol fiyatlarindaki belirsizlikler, kendi enerji ihtiyacinin büyümesi ve imalat islemleri daha incelikli hale geldikçe hammadde ile yapilan aligverig kogullarinda meydana gelen degigiklikler yüzünden azalabilir." Aym zamanda Rusya'nin petrol ve öbür hammaddelerden kazandigi padogal gaz digmda) azalirken, çegitli ithal mallari için yapira (tahminen, ödemeler, lan gene de yüksek kalmaktadir bunlarm hepsinin, yatirim için hazir olan parayi azalttigi tahmin edilebilir. Rusya'mn gelecekteki ekonomik büyümesine iliçkin üçüncü önemli etken, demografiden kaynaklanmaktadir. Buradaki durum öylesine karanhktir ki, bir bilim adaminm yakm zamanlarda kaleme aldigi "Nüfus ve Emek Gücü" baghkh inceleme apagidaki açik sözlü satirlarla bagla-
maktadir:
Kisa ya da uzun vadeli olsun, her kogulda, Sovyetler'in nüfus ve insan gücü kaynaklarmm bu yüzyilm sonuna kadar olan geligimi bir hayli karanlik görünmektedir. Ülkedekidogum oranigeçmigte makiil görünen nm dügmesinden, ölum oranlarmda tahminlerin
ötesinde gerçeklegen inamlmaz
artiça; emek gücü-
ne katilacaklarm kaynagmda meydana gelen ve bölgesel dagilietki yaratan mmdaki egitsizlik yuzünden daha da olumsuz azalmadan, nüfusun nispi olarak yaglanmasina kadar, bu egilimlerde, Sovyet Hükümeti açismdan pek umut verici bir gey
bulunmamaktadir.""
etkilegim içinde bulunmaklaBütün bu unsurlar ciddi olmakla birlikte, en sarsici olan egilim, 1970'li yillardan de daha änceortalama ölüm oranlarinda kömur de bebek den- baglayarak, hem gärülen sürekli kötülegmedir. Hastane ve genel saghk hizmetlerinde ya-ve
-belki
.hem
vag yavag meydana
gelen agmma,
genel temizlik ve saghk
583
standartlari-
I
mn dügük olmasi ve inanilmasi güç olan düzeylere çikan alkolizm yüzünden, Sovyetler Birligi'ndeki ölüm oranlari, özellikle çaliçar erkek nüfus arasmda artmigtir. "Bugün ortalama Sovyet erkegi, ancak 60 yama kadar yagamay1 umabilir; bu da 1960'h yillarm ortalarindaki süreden alti yil eksiktir.""' Aym ölçüde sarsici olan bir nokta da, bebek ölümlerinin artmasidir artiç äyle bir noktaya ulaçmiçtir ki, Sovyetlerde çok sayida doktor olmasina ragmen, bebek älüm oram Birlegik Devletlerdekinin üç kati durumundadir. Öte yandan, Rus nüfusu eskisinden daha çabuk ölürken, dogum oranlari da hizla yavaglamaktadir. Kentleyme, kadmlarin iggücüne daha çok katihmi, konut durumundaki yetersizlik ve isteksizlige yol açan bagka etkenler (äyleanlagillyor ki) her yil bin kipiye isabet eden dogum sayismm sürekli olarak dügmesine sebep olmuy ve bu dügüç, ülkenin özellikle Rus nüfusu arasmda görülmügtür. Bütün bu egiliailerin sonucunda ortaya çikan gudur ki, ülkenin erkek Rus nüfusu hemen hiç artig göstermemektedir. Bütün burlarm tagidigi anlamlar, Rus liderleri' bir süredir rahatsiz etmektedir; daha çok çocuk sahibi olmanm tegvik edilmesinin, alkolizme kargi daha sert bir kampanya yürütülmesinin ve daha ileri yagtaki iççilerin fabrikalarda kalmaya ikna çabalarmm ardinda da, belli ki gene bunlar vardir. Säz konusu geligmelerin tagidigi anlamlardan ilki gudur, kaynaklarin daha büyük bir bölümünün saghk hizmetlerine ve sosyal gü_ venlige ayrilmasi, özellikle de yagli nüfus çogalmakta oldugundan, ülke için açik bir ihtiyaçtir: SSCB, bu konuda öbür sanayilegmig ülkelerden (artury olan ölüm oranlari digmda) farkli bir durumda degildir, ama bu da gene harcamalardaki öncelikler konusunu gündeme getirmektedir. Ikincisi, emek gücünün büyüme oranlarmda meydana gelen dramatik dügüg dikkate almirsa, geligmeler hem Sovyet sanayii, hem silahli kuvvetler için birtakim anlamlar tagimaktadir: Tahminlere göre, 1980-1990 -
arasi emek gucünde meydana gelecek net artig, 5.990.000 kipiliktir, oysa bundan önceki on yil içinde emek gücünde tahmin edilen artig 24.217.000 kipilikti.""° Askeri yetkililerin sorununu daha sonra ele almak üzere bir yana birakirsak, bu egilim bize bir kez daha gunu hatirlatmaktadir: 1950'li ydlardan 1970'li yillara kadar Rus sanayi veriminde gerçeklegtirilen büyüme, genellikle, yeterlikte meydana gelen artigtan çok, emek gücündeki zenginlegme sayesinde olmugtur; bundan bäyle, ekonomik genigleme imalat alamndaki emek gücünün hizla artigma güvenmekle olmayacaktir. Bu zorluk, tabii ki daha çok sayida güçlü erkegin, tarimdan kurtarilmasiyla epeyce giderilebilir; ama buradaki sorun udur ki, Slav bölgelerinde çok fazla sayida genç, zaten komünleri terk ederek kente gitmig durumdadir; Slav käkenli olmayan cumhuriyetlerdeki genç fazlasi ise, daha az egitimlidir, çogunlukla da Rus dilini pek az bilmektedir; bunlarm sanayiye yönelik olarak egitilmeleri çok büyük bir "ancak
584
I
planlamacilari rahatsiz yatirim gerektirir. Bu nokta bizi Moskova'daki eden son egilime getirmektedir: Özbekistan gibi Orta Asya cumhuriyet1erindeki dogurganhk oranlari, Slav ve Baltik halklari arasmdaki oranlardan üç kat fazla oldugu için, uzun vadedeki nüfus dengelerinde änemli bir degigiklik baglamigtir. Bunun bir sonucu olarak Rus nüfusunun 1980'de yüzde 52 olan oramnm, 2000 yilma gelindiginde ancak yüzde 48 olmasi beklenmektedir." SSCB'nin tarihinde ilk kez olmak üzere Ruslar çogunluktan dügeceklerdir. Bu güçlukler listesi, birtakim yorumculara fazla karanlikmig gibi görünebilir. SSCB'deki orduyla baglantih üretim, çogu kez dikkat çekici bir düzeydedir ve silah yarigmm kendi dinamigi yüzünden sürekli olarak kendi kendisini geligtirmeye zorlamaktadir." Bir tarihçinin igaret ettigi gibi (bunu 1981 tarihinde yazdigim da eklemeliyiz)," Sovyetler'in özellikle son 50 yil içinde gerçeklestirdigi ekonomik bagarilara bakinca, ortaya çikan tabloyu tümüyle álumsuz gibi görmek mümkün degildir, bir dänemde Rusya'nm güçlü yönlerini, bir sonraki dönemde ise zayifhklarmi abartmak da Batili gäzlemciler arasmda bir aliskanhk haline gelmigtir. Bununla birlikte, SSCB Lenin'den bu yana kendisini ne kadar geligtirmig olursa olsun, birtakim tatsiz gerçekler de vardir. SSCB, Bati'ya ye-tigememigtir; aslina bakilirsa, gerçek yagam düzeyleri arasmdaki uçurum Brezhnev rejiminin son yillardan bu yana daha da açilmig görünmektedir; kipi.bagma verim ve smai yeterlik yönunden yapilan her türlü degerlendirmeye gäre, Japonyave birtakim baçka Asya ülkelerine geçilmektedir ve büyüme hizmdaki yavaglama, nüfustaki yaglanma ve iklim, enerji stoklan ve tarim konularmdaki güçlükler, Sovyet liderinin iddialarina ve tegviklerine kara bir bulut gibi gölge dügürmektedir. Böylece, Gorbachev'in sosyoekonomik geligmesi tüm sorunlarimizm anahtasidir" görügü, bu çerçeve içinde daha anlagihr hale gelmektedir. Ancak, dogal zorluklardan (don vb.) tümüyle ayri olarak, siçrayig"m önüne dikilen iki ana politik engel varÇinmodeli bir dir. Birincisi, (rütbelerinegäre) sahip olduklari bir dizi ayricaligm, Sovyet günlük yagaminin zorluklarini kendileri için yumugattig1, güç ve nüfuzu tekelleri altmda tutan parti yetkilileri, bürokratlar ve seçkin grubun öbür üyelerinin kolay kolay degigtirilemez konumlaridir. Planlamauzaklagtirilmasi, merkeziyetçilikten köylülerin mn ve fiyat sisteminin komünlerin denetimlerinden kurtarilmasi, fabrika yöneticilerine daha genig hareket özgürlügü tanomasi, partiye baghlik yerine kipisel girigimin äzendirilmesi, zamano gerisinde kalmig fabrikalarin kapatilmasi, niteliksiz ärunlerin kabul edilmemesi ve bilginin çok daha özgürce dolagimma izin verilmesi, iktidari ellerinde tutanlarca, kendi konumlarma yöneltilmig korkunç tehditler olarak görülecektir. Tesvikler, daha esnek planlama, gu ya da bu sektäre daha çok yattrim ve alkolizm ya da bozuk "ùlkenin
"ileri
585
yänetime kargi disiplinci çabalar da bir geydir; ama Sovyet parti yetkilisosyalizm leri, önerilen tüm degigikliklerin çerçevesi içinde" ekonomisi ve ya da özel girigime dogru hiçbir kayman154 dan yapilmasi gerektigini vurgulamigladir. Ülkeye yakmlarda giden bir ziyaretçiye göre, "Sovyetler Birligi için tüm yetersizliklerin Sovyetlere özgü yetersizlikler olarak kalmasi gerekmektedir.""' Eger durum buysa, Gorbachev'in sistemin degigme"si gerektigi yolundaki israrlarinin uzun vadeli büyüme oranlarinda farkh bir etki yaratmasi mümkün degildir. Ïkincipolitik engel, SSCB'nin GSMH'dan çok önemli bir payi savunmaya ayirmasmdan kaynaklanmaktadir. Bu konudaki toplamlarm en iyi nasil hesaplanabilecegi ve bunlarin Batmm savunma harcamalari yanmda ne anlama geldigi konusu, pek çok çäzümlemeciyi ugragtirmigtir; CIA'nm 1975 yilmda Sovyet silaltlanmn ruble fiyatlarmm daha önce tahmin edilenin iki kati oldugunu -ve Rusya'mn savunma için GSMH'smin yüzde 6-8 yerine, tahminen yüzde 11-13'ünü harcadigmi- duyurmasi, bunun anlami konusunda çegitli yanlig yorumlamalara yol açmigtir.is' Ama (belki Sovyet planlamacilarmo bile elinde bulunmayan) kesin rakamlar, silahlanma harcamalarindaki büyümenin, 1976'dan sonra yavaglamasina ragmen, Kremlin'in bu alana ülke hasilasmm, ABD'nin Reagan'm silah artirimi programi s1rasmda ayirdigi miktarm bile iki katmi ayirmig olmasi yanmda, daha az änem tagimaktadir. Bunun anlami gudur, Sovyet Silahli Kuvvetleri, sivil ekonomisi için ayirabilecek insan gücü, bilim adami, makine ve yatmm sermayesi stoklarmdan büynk miktarlan kendisine çekip tüketmigtir. Ekonomiyle ilgili birtakim tahminlere göre, savunma harcamalarmda büyük bir indirime gidilmesi, Rusya'nm büyüme oranlarinda hemen buyük bir artiça yol açmayacaktir; bunun da sebebi, säzgelimi bir T-72 tank montaj fabrikasmin bir bagka is görmek üzere alet ve makinelerle yeniden donatimimn uzun zaman almasidir." Öte yandan, bu yüzyilin geri kalan bölümünde, NATO ile yapilacak silah yarigi, Rusya nm savunma harcamalarino GSMH içindeki payru 2000 yilma kadar yüzde 14'ten, yüzde 17ye ya da faziasma çikaracak olursa, makine yapim ve metal igleme aletleri gibi donanim, gittikçe artan miktarlarda ordu tarafmdan kullanilacak, bu da sanayinin äbür sektärlerine gidecek seriktisatçilar, durum, Sovyet karar\ maye yatinmi payini zorlayacaktir. mercileri için çok buyuk bir sorun olusturacaktir""" diye .dügünseler de tüm belirtiler o yoldadir ki, savunma harcamalari GSMH'nin büyüme --ve oranindan daha büyük bir hizla artacaktir buna bagli olarak ulke "bilimsel
"pazar
"derinden
"bu
zenginligi ve tüketim etkilenecektir. O halde, öbür büyük güçlerin hepsi gibi SSCB de ulusal kaynaklarim ayirmak üzere gunlar arasmda bir seçim yapmak zorundadir: (1) askeri yetkililerin talepleri bu yetkililer, Rusya örneginde, ülkenin güven-
586
I
lik ihtiyaçlarini kendilerine özgü yetenekleriyle dile getireceklerdir; (2) Rus halkom tüketim mallarma ve daha iyi yagam ve çahyma koçullarma iligkin olarak artan istekleri ve tabii, yüksek olan ölüm ve hastalik oranlarmm denetim altma almabilmesi için sosyal hizmetlerin iyileptirilmesi istekleri; ve (3) ekonomiyi çagdaglagtirmak, verimi arttirmak, bagkalarinm gerçeklegtirdigi ilerlemelere ayak uydurabilmek ve uzun vadede, ülkenin gerek savunma, gerekse toplumsal ihtiyaçlarini kargilayabilmek çin, hem tarimin hem de sanayinin taze yatirun sermayesi ihtiyaçlari."" Bagka yerlerde de oldugu gibi bu durum, ilgili karar mercileri için zor seçimler getirmektedir; ancak insan, gene de öyle hissediyor ki, hem Rus tüketicisi hem de ekonomide açisindan ihtiyaçlar ne kaacil olsun, olursa dar büyük ve Moskova'nm geleneksel askeri güvenlik saplantisi yüzünden, seçim zaten yapilmig demektir. Gorbachev rejimi, igleri gerçekten degigtirmeyi bagaramadikça, silah her zaman için geçimden ve eger gerekiyorsa, ekonomik büyümeden önce gelecektir. Bu durum, Rusya'yi bagka özellikleri kadar, Japonyave Bati Avrupa'dan, hatta Çinve Birlegik Devletlerden farkli kilmaktadir. Tarihsel açidan bakarsak, Kremlin bugün silahh kuvvetleri açismdan, äbür güçlerin hepsiyle egit (ve tercih edilebilir bir geyse, daha gùçlü) olmayi isterken, Romanov çarlarimn ve bizzat Stalin'in gelenegini anda SSCB'nin askeri gücünün son derece etkileyici sürdürmektedir.§u olduguna kugku yoktur. Sovyetler'in bugün yaptiklari savunma harcamalarimn yilhk tutarlarini göstermek üzere gerçekçi rakamlar vermeye olur: Bir yandan Moskova'nm verdigi çahymak herhalde bir aldatmaca resmi rakamlar, buyük miktarlardaki savunma baglantih harcamalari bagka baghklar altmda gizledikleri için ("bilim", uzay programlari, iç güvenlik, sivil savunma ve ingaat) saçmahk ölçüsünde dügüktür; öte yandan gerçek tutarla ilgili olarak Batihlarm yaptiklari tahminler, yapay olan dolar-ruble kurlari, Sovyet bütçesiyle ilgili iglemlerin tam olarak anlagilmamasi, sözgelimi CIA'mn Rus yapimi silahlarm maliyetine giderlerine da insan gücü bir koyma çabalarmdaki ya zorluklar ve kurumsallideolojik egilimler dolayisiyla karmapk hale gelInektedir. Sonuçta ortaya çikan, insamn aralarindan gönlünün çektigini alabilecegi tahmin"dir."* Ancak kugku götürmeyen bir suru nokta, gerek nükleer, gerek konvansiyonel olsun, karada, denizde ve havada Sovyet Silahli Kuvvetlerinin her dalmda çok genig çaph bir modernizasyonun oldugudur. Însan, Rus kara ve deniz stratejik füze sistemlerinde meydana gelen hizh büyümeyi, binlerce uçagi ve on binlerce asil savag tankmi, su üstü donanmasi ve denizalti filosundaki olaganüs"çagdaglagma"
_temel
"dolar-maliyeti"
"tahmini
tü geligmeleri, özel uzmanli etkinliklerini (hava indirme ve amfibik sabirlikleri, kimyasal silah yarigi, haber alma ve etkinlikleri) dügünürse, ortaya çikan sonu¢ göz alicidir. Bunlar gerçek "dezenformasyon"
vag
587
anlamda, Pentagon'un kendi ödenekleri düzeyine çikmig ya da çikmamig olabilir; ama hiç kugku yoktur ki SSCB'ye ancak rakibi olan Amerikali süper gücün sahip olabilecegi askeri kudreti vermektedir. Kargimizda duran, ilk ciddi smavda yikilmaya hazir bir tür 21. yüzyil askeri
Potemkin köyü degildir."' Öte yandan, Sovyet savag mekanizmasmm da kendine gäre zayif yanlari ve sorunlari bulunmaktadir ve kesinlikle gücü her geye yeten, Kremlin'in kendisinden isteyebilecegi mümkün olan her türlü askeri harekåti tam bir yeterlikle yerine getirecek bir kuvvet olarak dügünülmemelidir. Bu bölümde dünyadaki äbür Büyük Güçlerin strateji organlariRusnm kargi karyiya bulunduklari zorluklara da igaret edildiginden, ya'nm askeri-siyasi liderlerinin kargisma dikilen çok çegitli. güçlüklere ancak, Sovyetler Birligi'nin bu yüzdikkat çekmek yerinde olacaktir den, pek uzun kalma"smm mümkün olmadigi yolundaki varmamak hemen kaydiyla."2 sonuca Rus askeri karar mercilerinin orta ve daha uzun vadede kargilagtiklari kimi güçlükler, dogrudan dogruya Sovyet Devletinin yukarda äzetlenen ekonomik ve demografik sorunlarindan kaynaklanmaktadir. Bunlardan ilki, teknolojiyle ilgilidir. Rusya, Büynk Petro zamanmdan bu änceki bölümlerde igaret edilen bir noktayi tekrarlarsakyana Bati kargisindaki en büyük üstünlügüne, hep, silah teknolojisi temposustandartnun, donammda, böylelikle de savag birlikleri ve taktiklerinde verecek lagmaya izin kadar yavaglama gösterdigi zamanlarda kavugmugtur - ister, 18. yüzyddaki piyade kollarmda olsun, ister 20. yüzyd -
-süre
"ayakta
-daha
zirhh tümenlerde. ortalarmdaki Öte yandan, silah teknolojisinde olan ilerlemeler, ne zaman nicelikten çok nitelige agirhk kazandirsa, Rusya'nin üstünlügü azalmigtir. Rusya'nm çarhk döneminde Batiyla arasmda olan teknolojik uçurumu änemli älçüde kapattigi ve askeri yetkililerin devletçe yönetilen ekonominin bilimsel ve verimli kaynaklarina bagolmadigi kalarmda kadar kolaylikla ulagma imkânina sahip olduklari ku.gku gätürmez biçimde dogru olsa da, birkaç teknolojik iglemde gene de önemli gecikmeler* oldugu yolunda igaretler vardir. Bunun en. açik iki belirtisinden biri, Sovyetler Birligi'nin son birkaç onyil içinde Ortadogu'da ve bagka yerlerde vekillerince yapilan savaglarda kendi silahlarmm Amerikan silahlarmdan geride kahyini izlerken duydugu huzursuzluktur. Surasmikabul etmek gerekir ki, Kuzey Koreli,_Misirli, Suriyeli ve Libyah pilotlar ve tank mürettebati hiçbir zaman birinci smif olmadi; ama böyle olsalardi bile, çok daha üstün avionik sistemleri, radar güdüm sistemleri vb. olan Amerikan sidonanimlari ve çok ufaltilmi miydi, bu konuda kugku duymak olabilirler lahlari kargismda bagarth sebepler vardir. için Sovyet Ordusunu inceleyen Batih uzmanlarin haber verdikleri nitelik yükseltme** ve birkaç yd sonra da- Birlegik -bundan
I
I
588
I I
Devletler silah sistemlerinin benzerleri"ni üretme konusundaki sürekli çabalar, herhalde bu duruma tepki olarak harcanmigtir. Ancak bu çabalar Sovyet planlamacilari Batih savunma programlarmi da· tehdit eden girdabm içine dogru sürüklemektedir: Daha incelikli donanim, daha genig bakim ve onarim progyapim sürelerinin çok uzamasma, ramlarmin yapilmasina, silahlarin (çogukez) daha agir ve (her zaman) çok daha pahali olmasina ve üretim sayilarmda dügüge sebep olmaktadir. Bu, çegitli ve birbirinden tümüyle farkh stratejik gärevlerini yürüürken, geleneksel olarak, silah sayisinm çokluguna güvenmig bir guç için iç açici bir gidig degildir. Sovyetler'in, teknoloji alaninda çagm gerisinde kalmig olmaktan dolayi duyduklart huzursuzlugu gösteren ikinci igaret, Reagan yönetiminin Stratejik Savunrna Ïnisiyatifi (SDI) denilen sistemiyle ilgilidir. Bu sistemin, Birlepik Devletleri nükleer bir saldirmm tehlikelerinden tam olarak koruyacagma inanmak gu agamada zordur (sözgelimi,alçaktan füzelerine kargi yapacagi hiçbir gey yoktur), ama sistemin uçan Amerikan füze firlatma yerleri ve hava üsleri için saglayabilecegi korubutçesine, SDI sistemini salt sayi fazlahg1yla ma ve Sovyet savunma bogmak üzere daha pek çok roket ve savag baçhämm üretimi için ek bir açismdan hop kargilanacak gibi degildir. Belki - yük bindirmesi, Kremlin daha da kaygi verici olan, konunun yuksek teknolojiye dayah konvansiyonel harp kapsammda tagidigi anlamdir. Bir yorumcu göyle diyor: "tipatip
"cruise"
Sovyet nükleer arsenalinin yüzde 99'una kargi koruma saglayacak bir savunma, geride kalabilecek silahlarin tahrip kapasitesi göz önune ahnirsa, yeterli sayilmayabilir. [Ama eger] Birleik Devletler, Sovyetler Birligi'nin konvansiyonel silahlarla donatilmig uçak, tank ve gemilerinin çogunun tahrip edilmesini saglayacak bir teknolojik üstunlüge ulagirsa, Sovyetler'in sayi avantaji daha az tehdit edici hale gelebilir. SDI içiri pek ideal sayilmayan teknoloji, nükleer olmayan çatigmalar için pekâla .
.
.
uygun olabilir.* Bu da Ruslari ileri. lazer, optik, süper bilgisayar, füze sistemleri ve seyir teknolojilerine çok daha büyük miktarlarda yatirim yapmaya zorlamaktadir: Bir bagka deyigle, Ruslarin bir sözcüsünün de dedigi gibi daha yüksek bir teknoloji düzeyinde yepyeni bir silah yarigi'"" yapilacaktir. Maregal Ogarkov'un 1984 yilinda genelkurmay bagkani iken, Rusya'nm Bati teknolojisine ayak uydurmamasi halinde dogacak korkunç sonuçlara iligkin olarak yaptigi uyarilara bakilirsa, kizil ordu bu tür bir yarigi kazanabilecegine pek güvenmemektedir. Spektrumun öbür ucunda ise, Rusya'nin sayisal insan gücünün bü"çok
589
yüklügü açisindan sahip oldugu avantaja yönelik muhtemel bir demografik tehlike bulunmaktadir. Yukanda da igaret edildigi gibi, bu, iki egilimin bir sonuçtur: Toplam SSCB dogum oranlarinda görülen genel gerileme ve Rus käkenli olmayan kesimlerin dogum orani paymda görülen yükselme. Eger bu durum, insan gücünün tarim ve sanayi arasmda dagilmasi açisindan zorluklar yaratiyorsa, askere almacaklar konusunda uzun vadeli bir sorun olma niteligini daha çok tagimaktadir. Yuvarlak olarak dügünüldügünde, eldeki 2,1 milyon erkekten her yll-1,3-1,5 milyonu askere almanm bir sorun olugturmamasi gerekir, ancak bu sayimn giderek artan bir bölümü, Asyali Türkistan gençlerinden olugmaktadir, bu gençlerin pek çogu Rus dilini iyi bilmekte, (elektronikkonusu bir yana) mekanik konularda yeterlik düzeyleri daha dügük _kalmakta ve _ bunlar kimi zaman Islam'm etkisine fazlaca girmektedir. Sovyet Silahh Kuvvetlerinin etnik bilegimiüzerinde yapilan tüm incelemeler, subay siniflarmm ve astsubaylarm büyük bir agirhkla Slav k,äkenli oldugunu ortaya koymaktadir roket kuvvetleri, hava kuvvetleri, donanma ve teknik kuvvetler de bäyledir." Kizil ordunun I. kategori (I. swif) tümenlerinin de ayni durumda olmasi gagirtici degildir. Buna kargi, II. kategori ve (özellikle) III. kategori tumenleri ile hizmet ve ulagim birliklerinin çogunda Slav kökenli olmayanlar görev yapmaktadir; bu da NATO'ya kargi yapilacak konvansiyonel bir savasta, I. kategori tümenlerinin,esasli bir biçimde takviyesi gerektigi takdirde, tümenlerinin yeterliginin ne olacagi yolunda ilginç bir soruya yol açmaktadir. Bu egilimi, pek çok Batili yorumcunun yaptigi gibi, diye yafve (Büyük Rusya) talamak, salt askeri açidan, genelkurmaym eldeki Sovyet insan gücünün büyük bir bölümünü güvenilmez ve etkisiz saymasi yanmda, daha az önem tagimaktadir Güney Rusya'nm her yaninda görülen agiri Islam tutuculuguna ve bu askerlerin, sözgelimi Afganistan'i istila durumunda kalmalari kargismda yagadiklari gagkmliga iligkin bilgiler dikkate ahnirsa, genelkurmayin yaptigi degerlendirmenin dogru olmasi mümkündür. Bir bagka deyigle, 80 yll önceki Avusturya-Macaristan Ïmparatorlu. gu, ya da ona gelinceye kadar, 80 yil önceki Çarhkimparatorlugu gibi, Rus liderleri de Marksçihk ideolojisinin azaltamadigi bir sorunu""" ile kargi kargiya bulunmaktadirlar. Hiç kugkusuz denetim mekanizmasi 1914 öncesinden daha müchigtir ve insanm, sözgelimi, Ukrayna'nm rejime yabanclagmano oldugu yolundaki iddialari belki biraz ihtiyatla dinlemesi gerekir." Gene de, Ukraynahlarm Alman 'dogurdugu
-
"idame"
"irkçihk"
"milliyetçilik"i
-
"ulusalhk
"yuva"si
istilacilari
1914'de nasil memnunlukla
kargiladiklarma iliçkin uzak
am-
lar, Baltik illerindeki hognutsuzluk haberleri, Gürcülerin 1978'de Rusçayi kendi dilleriyle egit hale getirme girigimi kargisoda gerçekleptirdikleri etkili (ve baçarih) protestolar, belki hepsinden önemlisi de, Çin-Sovyet simrimn her iki yamnda da milyonlarca Kazak ve Uygur'un bulun590 L
I
I
I
masi ve Türkiye, Iran ve Afganistan'la ortak istikrarsiz smirlarin kuzeyinde 48 milyon Müslüman'in varligi: Anlagiliyor ki tüm bunlar, Rus liderlerinin kafalarmi kurcalamakta ve güvensizlik duygularini artirmakolan daha tadir. Daha äzel olarak da, sayilari azalmakta Slav gençlerinin hangi alanlara yerleytirilmeleri gerektigi konusunda gittikçe artan bir kaygi yaratmaktadir. Tarim ve sanayi için kullanilabiazalsa olanlarm lecek ve hem tarim hem sanayide egitimli sayisi giderek ve yönetime sadik yeni kimselere giddetle ihtiyaç duyulsa bile, bu gençler silahli kuvvetlerin I.. kategori tümenlerine ve ordunun öbür saygin bölümlerine mi yöneltilmelidir? Yoksa, askeri yeterlik konusunda tagidigi risklere ragmen, Rus ve Slavlarin sivil amaçlarla kullanmak uzere serbest kalmalarini saglamak için, Slav kökenli olmayan nufus kizil ordu içinde giderek büyüyen bir pay mi olugturmahdirF° Sovyet gelenegi, egilimlerden olduguna muhtemelen güvenlik" bu ilki egegäre, men olacaktir; ancak bu durum, açmazi gidermek bir yana, ortada kötüler arasmda yapilacak bir seçim bulundugunu gästermektedir. Eger Sovyet stratejistlerin korrelasyonu""2 diye adlanekonomik unsurlari, dirdiklari durumun Politbürodakiler arasmda bir kaygi sebebi olugturuyorsa, aym liderlerin, htzla degigen global kuvvet olan yönlerini cesaret verici - dengesinin daha büyük kesinlikle askeri bulmalari pek mümkün degildir. Sovyet askeri mekanizmasi digardan bakan gözlemcilere ne kadar etkileyici ve ürkütücü görünürse gärünsün, bu kuvvetleri, Sovyet askeri yetkililerden yerine getirmeleri istenecek bir sürü stratejik göreve bakarak degerlendirmek, yararli olur. Böyle bir igleme girigirken, konvansiyonel harp açisindan yapilacak bir degerlendirmeyi, nukleer silahlarin igekarigabilecegi bir savagm hesabmdan ayri tutmak yararh olur. Belli sebeplerle, askeri dengelerde en büyük ilgi ve kaygiyi uyandiran baghca konu, Büyük Güçlerin, özellikle de dünyay1 yerle bir etme kapasitesine sahip Birlegik Devletler ile SSCB'nin elinde bulunan stratejik nükleer silah depolaridir. Durumun bilinmesi için, Uluslararasi Stratejik Etüdler Enstitüsünün bu ülkelerin elindeki tekrarlamak nükleer savag baghklari 1986 yerinde olacaktir "güvenilir"
"önce
"kuvvetler
"sayim"im
(bkz.Tablo 47).
TABLo
STRATEJIK NÜKLEER
47
BASLIKLARI TAHMÏNLERÌiz2 SAVAS
ICBM'lere takih savag baghklari SLBM'lere* takih savag baghklan ·Uçaklara takth sava; baghklari Toplamlar SLBM:-Denizaltidan
.
atdan
balistik füze.
-·ç.a.
591
B.D.
SSCB
2.118 5.536 2.520
6.420 2.787+ 680
10.171
9.987+
Ïnsaninbu tür rakamlara verecegi tepkinin niteligi, ilgilerine baghdir. Yalmzca sayilar, ya da sayilarda bulunmasi muhtemel yanhylarla ilgilenenler için säz konusu olan gey, alt toplamlari dikkatle kontrol etelinde genig ek taktik nükleer silah stoklari mek ve her iki süpergücün oldugunu hatirlamaktir? Resmi kimligi olmayan önemli sayida yorumcu ve halktan çok sayida insan için ise, bu iki arsenalde bulunan nükleer silahlarm kapsami ve tahrip kapasitesinin büyüklügü, bir politik güçsüzlük ya da akil hastahgi belirtisi olup, gezegenin üzerindeki gündelik hayati tehdit etmektedir ve mümkün olan en kisa zamanda edilmesi yok ya da büyük ölçüde azaltilmasi gerekir. Öte yandan bir bälümlerinde oldugu kadar, beyin grup yorumcu vardir ki takimi arasinda üniversitelerdebunlar, nükleer silahlarm, ulusal ve stratejinin bir parçasi olarak, gerçekten de kullamlma imkânlari oldugunukabul etmiglerdir; bäyle oldugu için de, bu kipiler, tüm zihinsel güçlerini iki ülkenin silah sistemlerini, tirmandirma stratejilerini ve savag oyunlarim, silah denetiminin ve onay anlagmalarmin iyi ve kötü yanlarmi, agirhklari"ni, izleri"ni, kargihklari"m ve darbe" senaryolarru yogun bir biçimde incelemek için kullanilmaktadir."' "Nükleet sorun"un"6 nasil ele almmasi gerektigi konusunun, beg yüzyili inceleyen bäyle bir çahgma için büyük bir güçlük olusturdugu açiktir. Nükleer silahlarm varhšmin dogrusu, bunlarm toplu olarak kullamlma ihtimalinin-- geleneksel bakis açisodan, savag, strateji, ekonomi üzerine yapilacak her türlü degerlendirmeyi gereksiz kildigi dogru degil midir? Tüm güçlerin ortaya döküldügü bir stratejik nükleer silah ahyverigi oldugu takdirde, bu silahlarin dünya meseleleri içinde güç dengeleri" üzerinde yapacaklari etkilere iligkin tahminler kuzey yariküresindeki- herkes için (belki güney yariküresindeki herkes için de) anlamstz hale gelmeyecek midir? Geleneksel yapi -Büyük Güç rekabetlerinin zaman zaman açik savagma dänügmesiyle olugan yapi1945'te nihayet ortadan kalkmadi mi? Bu tür sorulara kesin cevaplar vermenin mümkün olmadigi bellidir. Ancak bugünkü Büyük Güçlerin, nükleer silahlarm varhšma ragmen bakimdan da bu silahlarin varligmdan dolayi-- kuvvet kullanivarsayimlara konusunda daha geleneksel olduklarmi gösdönmekte mi vardir. geyden belittiler günümüzde Her önee, iki süpergüç arasmteren da nükleer silahlanma açtsmdan temel bir denge var muhtemelen birkaç yildir sürmekte- gibi görünmektedir. "Firsat bogluklari"na ve bir ya da äbür tarafin darbe yetenegi" imkânlarma sahip olabilecetartigmalara iligkin rašmen, tüm gurasi açiktir ki, ne Washinggine ton'un, rakibini ne Moskova'nin, kendisi de yikima ugramadan ortadan silebilecegi yolunda bir güvencesi yoktur; "Yildiz Savaglari" tekno-savunma
"atom
"ayak
"megatonaj
"ikinci
:
I ,
-daha
"degigen
-birçok
.
-ve
"ilk
li i
ss2
I
I
I
I i
lojisinin geligi bile bu gerçegi önemli ölçüde degigirmeyecektir. Özellikle her iki tarafin da, bulunmasi zor olan sualti araçlarma yerleytirilmig denizaltidan atilabilir balistik füzelere sahip olmasi," ikisi için de düç.manm nükleer silah kapasitesini bir anda tahrip edebilmeyi tasavvur edilemez hale getirmektedir. Bu gerçek, karar mercilerini bir kig" korkusundan daha çok -ya da en az bu korku kadar- rastlanti olugan bir tirmanma yüzunden olmamak kaydiyla, harekete sonucu ggçmekten ahkoyacaktir. Demek ki, her iki taraf da geri çekilmeleri söz konusu olmayan bir nükleer pata durumu içine kitlenip kalmigtir - gerçekten de, ne bulunmuy olan nükleer teknolojinin bulunmamig sayilmasi mümkündür, ne de supergüçlerden birinin (ya da her ikisinin de) bu silahlara sahip olmaktan vazgeçmesi --böyle bir gey onlara gerçek bir avantaj saglamazçúnkü birinin sistemine öbürü kargilik vermekte ya da bu sistemi taklit etmektedir ve silahlarin kendilerini fiilen kullanmak fazla risklidir. ikisinin de sahip olduklari çok geBir bagka deyigle, süpergüçlerin nükleer silah nig depolari varhklarim sürdürecek ancak (kazarabir tik çekme" olmadikça) bunlar büyük bir ihtimalle kullanilmayacaktir; çünkü bu silahlar, çogu konuda oldugu gibi, savagta da araç ile amaç arasinda bir denge bulunmasi yolunda eskiden beri var olan dügüriceyle çeligmektedir. Bu dügünceye aykiri olarak, nükleer bir savagta insan soyuna öylesine büyük bir zarar verme riski bulunmaktadir ki, böyle bir savag, hiçbir politik, ideolojik ya da ekonomik amaca hizmet edemez. savag yürütme stratejisi" geligÇok büyük bir beyin gücü, bir silahlarm kullanimi için tirmeye ayrilmaktadir ama Jervis'in akilei bir stratejiden säz etmek kendi içinde bir çeligkidir""" görügüne kargi çikmak zordur. Ïlk füze yerinden bogandirildigi. an, Birlegik Devletlerin nükleer tekelini kaybetmesinden· bu yana iki tarafin da elini ko. rehin tutulma" durumu sona erecektir. Böyle lunu baglayan oldugu zaman da dogacak sonuçlar öylesine büyük bir yil¿im getirecektir ki, akilei olan hiçbir siyasi liderin, egikten ilk adimi atmasi olasi dehatasi gildir.Dikkatsizlik sonucu bir nükleer sava; çikmadikça mümkündüri"-teknik yüzünden bir ariza ki, bu her zaman her ya da iki taraf da herhalde çekinecektir. Eger gerçekten bir çatigma olursa, hem siyasi hem. askeri liderler çatigmayi konvansiyo"nnkleer
"te-
"nükleer
"nukleer
"kargilikh
-insan
"nükleerlegmekten"
nel savag düzeyinde
"tutma"ya
çabalayacaktir.
Eu durumun, iki rakip süpergüç için änümüzdeki 20 yil sonrasmda çok daha ciddi sorun olabilecek bir konuyla ilgisi
içinde ve bulunmarnaktadir: Nükleer silahlarin dünyanm daha istikrarsiz bölgelerindeki ülkelere yayilmasi sorunu -- Optadogu, Hint altkitasi, Güney Afrika ve belki de Latin Amerika.'" Söz konusu ülkeler Büyük Güç sisteminin parçasi olmadiklari için, bunlarm. bölgesel bir çatigma sirasmda nükleer 593
silahlara
bagvurmalari gibi korkunç bir ihtimal burada ele alinmayacaktir. Genel olarak bakildiginda, nükleer silahlarin yayilmasmin durdurulmasinda Birlegik Devletler ve SSCB'nin ortak çikari bulunmaktadir gibi bir sonuç çikarmak uygun görünmektedir; çünkü böyle bir gey global politikayi her zamankinden daha karmagik hale getirmektedir. Yayilma yönündeki egilim, olsa olsa, süpergüçlerin birbirleriyle ortak olan yansaglayabilir. larmi anlamalarmi Bundan oldukça farkh bir boyutta olan da Moskova'nin bakig açisodan, kuçkusuz, böyledir-- Çin,ingiltereve Fransa'da hizla genigleyen nükleer silah depolarinin varhgidir. Bundan bir iki yil öncesine kadar genel varsayim, bu üç ulusun nükleer denge içinde ancak marjinal etkenler nitelikte olduklari ve nükleer stratejilerinin hiç de olmadigi, çünkä (her üçünün de) kendilerinin bir¯atom savagmda ortadan silinmelerine kargi, SSCB'ye ancak smith bir zarar verebilecek durumda bulunduklari yolundaydi. Ancak ortada äyle belirtiler vardir ki, bu varsayim yakm bir zamanda degigiklige ugrayabilir. En ürkütücü olan geligme bakig açisodan böyledir- Çin gene, Moskova'nm Halk Cumhuriyetinin nükleer kapasitesinin artmakta olugudur; bu durum son 25 yildir Moskova'yi kaygilandirmaktadir." Eger ÇHC yalnizca daha incelikli bir kara ICBM sistemi geligtirmekle kalmayip, uzun menzilli bir denizalti balistik füze sistemi de olugturabilirse bu oldugu anlagilmaktadir-her iki ve eger Çin-Sovyet anlaçmazhklari tarafi da memnun edecek bir biçimde çözülemezse, SSCB ilerde, smirla11ükleer silah kullanimina dogru ri üzerinde Çinlikompusu ile kargihkh tirmanabilecek bir silahh çatigmaya girme ihtimaliyle kargi kargiyadir. Bugünkü durumda, ÇHC'nin ugrayacagi yikim korkunç olur; ancak Moskova da, en azindan belli sayida Çin nükleer füzesinin (1990'liylllarda bu sayi daha da büyüyecektir.) Sovyetler Birligi'ni vurma ihtimalini göz ardi edebilecek durumda degildir. Teknik açidan daha kaygi verici, ancak politik yönden daha az ürkütücü olan da, Ingiltere ve Fransa'mn nükleer artig ve savag bagliklari kapasitelerinin geniplemesidir. Yakin zamana kadar bu iki gücün stratejik silah sistemlerinin etkisi kugkulu görünüyordu. Inandiricihktan çok uzak bir ihtimal olsa da, bu ülkelerin SSCB ile kargihkh bir nükleer çatigmaya girigmeleri,- Birlegik Devletlerin de.tag rafsiz kalmasi halinde (Ingilizlerin ve Fransizlarin kendi sistemleriyle Rusya'ya ancak kismi bir zarar verebilecek durumdayken ulusal intihar riskine atilmalarmi dügünmek zordur. Oysa, önümüzdeki birkaç yil içinde bu·orta boy güçlerin her birinin SSCWye verebilecegi yikici sistemlerinin genigletilçok ölçüde denizalti balistik füze büyük zarar, mesi sayesinde kat kat artacaktir. Sözgelimi, Ingiltere'nin -The Economist'in yüksek maliyeti ve agiri vurucn fügücü dolayistyla, -bu,
"inanihr"
-bu
-amacinm
"caydiricihk"
"nükleer
I
594
| | |
zelerin Rolls Royce'su"162diye alay ettigi Trident II fuze sistemleri taedinmesi, ülkeye, kendisinin zarar görmesi hemen giyan denizaltilar hiç söz konusu olmayan ve bugün için vurulabilecek 16'yi askin Sovtahrip yerine edebilecek bir Sovyet 350'den fazla hedefini hedefi yet caydirici saglayacaktir. oldukça benzer bir biçimde, FranBuna güç sa'nm daha uzun menzilli, çok savag baglikli M-4 füzesine sahip yeni L'Inflexible denizaltisi, muhtemelen, 96 Sovyet hedefine saldirabilecek güçtedir -"Fransa'mn önceki beg nükleer denizaltismin bir arada saldilabilecekleri hedef sayismdan daha büyük""3 bir sayidir buve öbür gemiler de ayni M-4 füzesiyle yeniden donatildiginda, Fransa'nin stratejik savag bagliklari be; kat artmig olacak ve bu durum, teorik olarak, ülkeyi binlerce mil uzaktan yüzlerce Rus hedefini vuracak guce eristirecektir. Bunun gerçekte ne anlama geldigini tahrnin etmek, elbette imkânsizdir. ingiltere'ninkendi içinde bile önde gelen pek çok kimse, ülkelerinin nükleer silahlarmi Rusya'ya kargi bagimsiz olarak kullanabilecegi dügüncesini, düpedüz bulmuglardir,'"* ve bu tür muhalif kimselerin, ülke intihar ederken, en azindan SSCB'ye daha änce mümkün olandan çok daha agir bir zarar verecegi yolundaki kargi görügten etkilenmeleri strateji de mümkün degildir. Fransa'da da kamuoyu konusundaki bazi yorumcular- ulkenin açiklanan caydiricihk politikasim hemen hiç inanihr bulmamaktadir.1" Öte yandan, nükleer savag ihtimallerini gerçeken de çok ciddiye alan Rus askeri planlamacilarinm, da yerinde gärünson geligmeleri rahatsiz edici bulduklarmi varsaymak -bir mektedir. yalnizca tek Ruslar Birlegik.Devletler yerine- ülkenin en olaganüstü merkezi bölgesine agir (belkide agir) bir zarar verme potansiyeline sahip dört ulkeylekargi kargiya olmayacak; Rusya bu Güçlerden biri ile (säzgelimiÇin'le)kargilikli nükleer savaga girip öbürlerinin onlar birbirini sikmtiya ugratirken tarafsiz gözlemciler olarak kalmalari halinde, bu savagm ardindan ortaya çikacak dünya askeri'dengelerinin nasil olacagmi da hesaba katmak zorunda kalacaktir. Sovyetler'in Birleik Devletlere yapilacak genel nitelikli bir stratejik silahlari smirlandirma.anlagmasmda, Ingilizve Fransiz sistemlerinin de dikkate almmasi ve çikabilmesi baça için, SSCB'ye bir nükleer güç farki tammasi yoÇin'le lundaki sürekli israri bundandir. Makul gibi görunen bir nokta gudur, bütün bunlar, Kremlin'in bakig açisindan nükleer silahlarm akilci bir askeri politikanm araçlari olma niteligini giderek daha kugkulu hale getirmektedir. Böylece, Sovyet askeri gücünün baglica ölçüsü Sovyet Devletinin politik amaçlarina erigebilmesi için baghca araç- olarak geriye konvansiyonel silahlar kahyorsa, Rus planlamacilarin uluslararasi askeri dengenin bugünkü durumu kargismda kendilerini çok daha güvenlikte -
"inanilmaz"
-ve
-ve
595
,
hissedebileceklerine inanmak zordur. B.D.-SSCB denge"siyle ilgili degerlendirmelerde, Sovyetlerin uçak, tank, top ve piyade tümenleri toplamlarmin çok daha fazla oldugu yaygm bir biçimde duyuruldugu söylemek tabii bir de, Avruiddiacilik gibi görünebilir için, bunu pa'daki genig çaph bir savagta, durumlarini korumaya yeterli olmadiklari için NATO kuvvetlerinin birkaç gün gibi kisa bir süre içinde leerlegmek" zorunda kalacaklari da sik sik dile getirilmektedir. Oysa en son yapilan bilimsel aragtirmalar giderek daha büyük bir oranda, meviki cut durumun tam da bäyle olmadigma igaret etmektedir -- yani tarafta da zaferi güvence altina alacak genel gucün eksik oldugu" bir durum."' Bu sonuca varabilmek için hem çok ayrintili kargilagtirmali çözümlemeler yapmak (Sözgelimi, B.D. ve Rus tank tümenlerinin kiyaslanmasi), hem de daha genig ve soyut nitelikli etkenleri (sözgelimi, Çin'in rolü, Vargova Paktinm güvenilirligi) hesaba katmak gerekmektedir; burada ise, sözkonusu tartigmalann yalnizca bir özetini verebiliriz. Ama ortaya çikan igaretler ancak kabaca dogru o'lsa bile, Sovyet planlamacilari için pek de rahatlatici olmamaktadir. Säylenebilecek ilk ve en açik nokta gudur ki, konvansiyonel kuvvet1erleilgili her tür çözümleme, rakip ittifaklari äzellikle Avrupa kapsam1 içinde bir bütun olarak degerlendirmek zorundadir. Böyle yapilinca da, NATO'nun Amerika diginda kalan bälümlerinin Varçova Paktmm Rusya digmda kalan bölümlerinden çok daha önemli oldugu ortaya çakmaktadir. 1985 tarihli Ïngiliz Savunma Raporunda özenle igaret edildigi gibi, "Avrupa'ya yerlegtirilmig hazir kuvvetlerin [NATO kuvvetleri] büyuk bir bälümünu Avrupa ülkeleri saghyordu: insangücünün yüzde 90'im, tanklarm yüzde 85'ini, toplarin yüzde 95'ini ve muharebe uçaklarmm yüzde 80'ini, Atlantik ve Avrupa sularmdaki büyük savag gemilerininde yüzde 70'ten fazlasmi... Avrupali kuvvetlerin tam seferber durumdaki gücü, Birlegik Devletlerin 3,5 milyon askerine kargi, yaklagik 7 milyon askerdi.'"" Tabii, Birlegik Devletlerin Almanya'ya in situ* asker yaydigi, 250.000 Avrupa'da savag oldugu takdirde, Atlantik'in öbür yakasma akitacagi ordu tümenlerinin ve hava filolarmin. çok önemli bir takviye kuvvet olugturacagi ve NATO'nun bir bütün olarak Amerika'mn nükleer caydiricibima ve Amerikan deniz gücüne dayandigi da dogrudur. Ancak önemli olan nokta gudur ki, Kuzey Atlantik 14 tifaki, deyim yerindeyse, üst yam agir çeken ve Moskova'ya dogru yaiki ayagi arasmda çok daha dentan Varçova Paktma göre, geli bir durumdadir. Suna da dikkat çekmek gerekir ki, Amerika'nm NATO müttefikleri savunma için, Rusya'nm Varçova Pakti müttefiklerinden alti kat daha fazla para harcamaktadir; aslmda Ingiltere, Fransa "askeri
-
"nuk-
"hâlâ
"kemer"in
.
*
In situ:
Asil yerinde.
- ç.n. 596
Bati Almanya tek tek, Rusya diginda kalan Vargova ülkelerinin topluca harcadiklarindan daha çogunu harcamaktadir " O halde, iki ittifakin güçleri bir bütün olarak ve daha telaççi görünen bazi Batili degerlendirmelerin ayirici özelligi olan garip atlamalar ölçülecek olursa, pek çok yönden, bir strave kogullara* yer vermeden tejik epitlik tablosu ortaya çikmaktadir; Varçova Paktmm sayi yönünden üstün oldugu durumlarda bile, bu ustunluk belirleyici görünmen ektedir. Sözgelimi, her iki ittifak da kabaca birbirlerine yakm sahip kuvvetleri toplamlari" ve kuvvetleri yedek toplamlari"na görünmektedir."' En yuvarlak degerlendirmeyle bakildigmda, Varçova Paktinm 13,9 milyon askeri (6,4 milyon kuvvetler" ve 7,5 milyon yedek), NATO'nun 11,9 milyon askerinden kuvvetler" (5 milyon milyon yedek) çok özellikle da fazla degildir; de, Varçova Pakti ve 6,8 toplammm büyük bir bölümünü kizil ordunun III. kategori birlikleri ve yedek kuvvetleri olugturdugu için. NATO kuvvetlerinin, çok buyuk save
"kara
"kara
"asil
"asil
yllardaki
Rus zirhh ve motorlu piyade tümeninin en ciddi sakincayi yakadar gerisinde kaldigi kritik öneme sahip merkez cephesi üzebile, Varçova Paktmm ustün1ügüpek de rahatlatici bir üstunluk äzellikle de Kuzey Almanya'mn kalabahk arazisi üzerinde degildir hizh, taarruza yönelik harbi" yönetmenin ne kadar zor oldumuharebe tanki"ndan kaçigu hatirlandigi ve Rusya'nin 52.000 oldugu edildigi T-54'ler çagin gerisinde kalmig fark bu n1n zaman tanklar ancak sokaklari tikayacaklardir. NATO'nun yeterli mühimmat, yakit, degigtirme silahlari vb. rezervleri oldugu sürece Sovyet konvansiyonel saldirilarini kesmek açismdan, 1950'li yillara göre çok daha iyi görùndügu durumda kesindir.'" Bunlara ek olarak, söz konusu askeri ittifaklar için, bütünlük ve kenetlenme gibi hesaba gelmeyen unsurlar da söz konusudur. NATO'nun pek çok zaylf yam oldugu inkar edilemez: Atlantik ätesiyle sik sik ortaya çikan paylagimi" çekigmelerinden, nükleer füzelerin firlatilmasi için baski yapilmasi durumunda hükümetlerarasi damgma gibi ratacak rinde
-
"manevra
"ana
-
"yük
kaypak bir konuya kadar. Bati Almanya ve Îngiltere'den, ispanya ve Yunanistan'a kadar ortanm solunda yer alan partilerde görülen, tarafsizlik politikast yankhgi ve NATO aleyhtari dügünceler belirli arahklarla ortaya çikan bir kaygi sebebidir."2 Ilerde bir gün, Varpova Paktmm bati smiri üzerinde uzanan devletlerden birinde (tabii özellikle Bati Alolursa, bu SSCB'ye ekomanya'mn kendisinde) bir "Finlandiyalagma" nomik ferahhk saglamanin çok büyük bir stratejik kazanç da sira, yani Sözgelimi, Rusya'mn tüm silahh kuvvetlerini'(hatta Çin'ekary: yayilmq olanlari da) ige katarak ya da Fransa'nmkileri digarida tutarak, Varçova Paktuu kat kat üstün göstermek çok kolaydir. "
597
getirecektir. Ancak böyle bir senaryo teorik olarak mumkün gärünse bile, Moskova'nin qu siralar Dogu Avrupa'daki kendi luk"una iligkin olarak yagamak durumunda kaldigi kaygilarla hiç kiyaslamr gibi degildir. Polonya'daki Dayamgma hareketinin uyandirdigi genig tabanh ilgi, Dogu Almanlarm Bonn'la iligkilerini iyileptirme konusundaki açik istekleri, Macarlarin olan kapitalizm"leri, yalmzca Polonya'yi ve Romanya'yi degil, tüm Dogu Avrupa'yi etkileyen ekonomik dertler Sovyet liderleri için olaganüstü zor sorunlar olugturmaktadir. Bunlar, kizil ordunun kullamlmasiyla hemen çözülüverecek sorunlar degildir; ne de yeni dozlarla uygulanacak sosyalizm" Avrupahlar için doyurucu bir kargihk saglayabilir. Çagdaylasma ve Marksçi ekonomi ile Marksçi sosyal politikalarm yeniden incelenmesikullandigi retorike ragne iligkin olarak Kremlin'in son zamanlarda men, Rusya'ñm Dogu Avrupa üzerindeki denetiminden vazgeçecegini dügünmek zordur. Öte yandan politik hognutsuzlok ve ekonomik sikintilara iligkin bu tür çegitli igaretler, Varçova Pakti içindeki Rus olmayan ordularm güvenilirligi konusunda daha çok kugku uyandiracakttr." Sözgelimi, Polonya'nm silahh kuvvetlerini paktin gücüne bir katki olarak görmek pek mümkün degildir; olsa olsa, bunun tersi dogru olabilir, çünkü bu kuvvetler kritik bir önem tagiyan Polonya kara ve demiryolu hatlari- savag zamam kizil ordunun siki gäzetimini gerektirecektir * Btmun gibi, Çekve Macar ordularmin, Moskova äyle emretti diye NATO mevzilerine saldirmak için istekle ileri atilacaklarmi tasavvur etmek de zordur. Rusya'nm müttefikleri arasinda herhalde en güçlüsü ve çagdagi olan Dogu Alman kuvvetlerinin tutumu bile, Batiya saldiri emrinden etkilenebilir. Varçova Pakti kuvvetlerinin büyuk çogunlugunu (begtedärdü) Ruslarm olugturdugu ve Batiyla yapilacak bir konvansiyonel savasta asil öncülerin onlar olacagi dogrudur; ancak, kizil ordu komutanlari için hem bäylesi bir savagi yürütmek, hem de çogunlugu pek etkili, kimileri de pek güvenilir olmayan bir milyon ya da daha fazla Dogu Avrupah askere göz kulak olmak epey zorlu bir is olacaktir. * NATO'nun (ne kadar uzak olsa da) bir Vargova Pakti taarruzu üzerine kendi taarruzunu, säzgelimi Çekoskovakya'ya" yänelterek bile cevap vermeye çahyma ihtimali, askeri oldugu kadar, herhalde politik niteli i de olan bir huzursuzlugu ancak artiracaktir. Üstelik, Rus planlamacilar, 1960'11 yillarin baglarmdan bu yana, daha da korkunç bir soruna iligkin olarak dengeleme hareketleri yapmak zorunda kalmiglardir: Bu, NATO ve Çin ile genië çaph bir çatiggirebilme ihtimalidir. içine Böyle bir gey ayni siraya rastlasa, takvima cepheden aktarmak öbürüne ye kuvvetlerini bir son derece kisith, belki de imkânsiz bir iq olur; ama savag tek bir cephede yapilsa bile, Kremlin, tümenlerini teknik olarak tarafsiz kalan ama smiri boyunca "imparator-
"sokulmakta
"bilimsel
·
-ve
598
l
|
muhtemel bir dügmanm kocaman ordularimn dizili bulundugu bir bölgeden alip, bagka bir yere yaymaktan pekâla çekinebilir. Simdikidurumda, kargisinda, yakSSCB, bir Çin-Sovyet çatigmasimn olabilirligi lagik 50 tümen ve 13.000 tanki hazir bulundurmak zorundadir; Rus daha modern ve hareketli olduklari halde, kenkuvvetleri Çinlilerden
dilerinin därt kati büyüklügünde bir ordu kargisinda tam bir zafer tabii ki uzun bir iggal durumunu- nasil garantiye alabilirler, bunu tasyavvur etmesi zordur."6 Bütün bunlar haliyle, savagin konvansiyonel dh"zeyde kalacagt varsayimma dayahdir (bu ise, Ruslarm Çin'i nasil ezeceklerine iligkin birtakim imalari dügünulärse, tümuyle sakat bir nükleer bir ahyverig olabilir); ama Rusya ve Çin arasinda da varsaytm ülkelerinin hâlâ tarafsiz ama planlamacilar, bu kez de olursa, Sovyet -bakan Bati kargismda zayrf bir duruma kendilerine çok eleptirici gäzle dügüp dügmeyecegini bilmek isteyeceklerdir. Aym gekilde, NATO'ya kargi yapngi, ister nükleer ister genig çaph bir konvansiyonel savagtan kirilmig" konumukötü etkilenen bir Sovyetler Birligi eger nasil bag edebileceginin baskilariyla tabu kez de dügmügse, Çin'in na " sasma dügecektir. Çin, sirf büyuklügü yüzunden, Sovyet planlamacilarmin (NATO digmda) en ciddi kaygist olsa da, Sovyetlerin tüm Asya kaygi duyduklarmi tasavvur etmek zor degildir. En geni; jeopolitik anlamda öyle görünmektedir ki, Moskof/Rus politikasinm çok eskilere Asya üzerinde sürekli yayllma egilimi son bulmustur. Çin'in uanan, yeniden ortaya çikipi, Hindistan'in bagimsizligi (ve buyüyen gücü), Jatabii ki çok sayida ufak Asya ponya'nm ekonomik toparlanmasi devletinin iddaciliklari- hiç kugkusuz Rusya'nm yava; yavag tüm kitayi denetimi altma alacagina iligkin olarak 19. yuzyilda duyulan korkulari dindirmigtir. (Bugün. bunun dügüncesi bile Sovyet Genelkurmayinin korkudan benzini artirabilir!) Kugkusuz, bu gene de Moskova'yi Afganistan'daki gibi önemsiz kazançlar elde etmekten alikoymamaktadir; ancak bu çatigmamn -sürüp gitmesi ve bölgenin bagka yerlerinde yaratyeniden genigletmelerinin hesabi tigi dügmanhk, Ruslarin topraklarmi mümkün olmayan bir askeri ve politik bedeli olacagmi yalmzca dogruözgüvenle ilan etmelamigtir. Rusya'mn yüzyil önce "Asya misyonu"nu sine ters dügen bir biçimde bugünün Kremlin yöneticileri, Ortadogu'dan içeri sizan agiri Îslam tutuculugunun, gelerek güney smirlarindan Çin tehditinin ve Afganistan'daki, Kore'deki ve Vietnam'daki karigikhklarm tasasmi çekmek durumundadir. Asya'ya yerleptirilmig tümenlerin sayisi ne olursa olsun bunlar, herhalde hiçbir zaman, bu kadar uçsuz saglar görünmeyeceklerbucaksiz bir kenar üzerinde yeterli dir; bu da, äzellikle Trans-Sibirya Demiryollarimn. bir dügman roket saldirisina karsi hâlâ çok zayif durumda bulunmasindandir; böyle bir -ve
"belkemigi
"kanat"mdan
,
-ve
"güvenlik"
599
tehlikenin
ise Uzakdogu'daki Sovyet kuvvetleri bakimmdan korkunç bir olabilir. " Rus yönetiminin anayurdun güvenligi konusundaki geleneksel kaygisi dügünülürse, Sovyetler'in hem denizlerde, hem denizaziri bölgelerdeki kapasitelerinin, nispi olarak çok daha az önem tagimasi pek de çaprtici degildir. Ancak böyle derken, kizd donanmanm son çeyrek yüzyil içinde çok çarpici bir genigleme gösterdigi ve çok çegitli yeni ve daha güçlü denizaltilarin, su üstü gemilerinin, hatta deneysel uçak gemilerinin yapildigi inkâr edilmemektedir. Sovyet ticaret ve bahkçi filolarmm çok genigledigi ve bunlarm önemli stratejik rolleri oldugu da inkâr edilemez.1" Ancak, SSCB'nin deniz silahlari deposunda henüz, B.D.'in 15 uçak gemisi özel hizmet kuvvetinin sahip oldugu vurucu güce ulaçan hiçbir gey bulunmamaktadir. Üstelik,kiyaslama illi süpergücünkiler yerine, iki ittifakm filolari arasmda yapilinca, Amerika digmda kalan ülkelerin oldukça büyük donanmalarino da eklemnesi çok büyük bir fark yaratmaktadir. anlami
TABLo 48 NATO VE VARSOVAPAKTI DONANMA
GÜÇLERP"
Varçova Pakti
Sovyetler dignda Nükleer denizaltilar Diesel denizaltalar Buyük su üstü savag gemileri Donanma uçaklari
NATO B.D.
SSCB
Toplam
6
105 168
105 174
97 137
85 5
3 52
184 755
187 807
376 2.533
149 2.250
-
Toplam
B.D.
dqmda 12 132 227 283
Tablo 48'de görüldüšü gibi, "Çiniçe katilmadigi zaman bile Batih Müttefikler, Vargova Paktmm yaklagik iki kati kadar büyük su üstü muharebe gemisine, üç kati donanma hava gücüne ve hemen hemen aym sayida denizaltiya sahiptir." insan buna, Varçova Paktmin genig su üstü gemilerinden ve denizaltilarmdan çok daha fazlasmo 20 yaçin üzerinde bulundugunu, dügman denizaltilarmi bulma kapasitesinin daha kisith oldugunu ve kizd donanma personelinin yüzde 75'inin acemilerden olugtugunu (buna karp Bati'nmkiler uzun hizmet süreli profesyonellerdir) eklerse, SSCB'nin yakm bir gelecekte nasil olup da egemenligi" için girigimde bulunabilecek durumda oldugunu anlamak zordur?" Son olarak da, eger Sovyet donanmasmdaki daha yeni ve büyük su üstü savag gemilerinin asil amaci, gerçekten de, säzgelimi Barents Denizinde nükleer füzeli denizaltilarmi korumak üzere bir kalesi" olugturmaksa -- yani, eger Rus filosunun esas olarak ülkenin kiyilarinin açiklarma dogru kayan stratejik caydiriciligmi kollamasi amaçlamyor"deniz
"okyanus
600
I
sa2°2 bunun, NATO deniz ulagtirma hatlarmi kesmek üzere (eskidenizaltilari digmda) ülkeye pek az bir kuvvet fazlasi sagladigi açiktir. Daha genig çerçevede dügünürsek, Batiyla büyük bir çattyma olmasi halinde, SSCB'nin dagimk denizagiri üslerine ve askeri yayihm yerlerine yardim etme imkâm, bu yüzden pek azdir. Bugunkü durumda, Rusya'nm Üçüncü Dünyaya girigine gösterilen bütün ilgiye ragmen, ülkenin denizaqiri bölgelerde yerlegik pek az kuvveti bulunmaktadir (yani, Dogu Avrua'mn ve Afganistan'm digmda) ve buyuk denizagiri üsleri yalnizca Vietham, Etiyopya, Güney Yemen ve Küba'da vardir; bunlarin hepsine de dogrudan mali yardim gerekmekte, bu durumun Rusya'nm kendi içinde giderek daha çok öfke uyandirdigi anlagilmaktadir. Çin'in ige karigtigi bir savag durumunda Trans-Sibirya Demiryolunun ne kadar tehlikelere açik oldugunu gären SSCB, Hint Okyanusu üzerinden Uzakdogu'daki topraklarma giden bir deniz ulagtirma hatti olugturmak üzere sistemli girigimlerde bulunuyor olabilir. Söz konusu olan, yalnizca SSCB'nin nüfuz alanlarmm Amerika'nm (vebuna ek olarak Ingiltere ve Fransa'mn) dünyerlegtirilmig çok daha fazla sayidaki üsleri, askerleri ve yerine her yanm -
denizaqiri filolariyla kiyaslanamaz durumda olugu degildir; mevcut birkaç Rus mevkii de korunmasiz olduklari için sava; sirasmda Batidan gelecek baskilar kargismda çok zayiftir. Eger Çin,Japonya ve bazi daha ufak Bati yanhsi devletler de denkleme katihrsa, tablo daha bile egitsiz görünmektedir. Kugkusuz, Sovyetler Birligi'nin zorla Üçüncü Dünyamn digmda birakilmasi ekonomik yönden büyük bir darbe olmayacaktir çünkü bu ülkelerle olan ticareti, buralarda yaptigi yatirimlar ve verdigi borçlar Batminkilere kiyasla pek ufak kalmaktadir23 ama bu da Sovyetler Birligi'nin global güç olmadiginin bir bagka yansimasidir. Bütür bunlari söylemek, Sovyetler Birligi'nin aleyhine olan kogullaabartmak gibi görünebilir ama guna da igaret etmek gerekir ki, ülkeri nin kendi planlamacilarinin kötü durum" çäzümlemelerini dikkate aldiklari ortadadir; ayrica silah denetimi görügmelerine katilan yetkililer Birlegik Devletlerle salt bir kuvverler egitligi dügüncesine hep direnmig ve Rusya'mn, epitlik yerine Çin'e kargi güvenligini saglayabilmesi kara smiri için gerekeni yapabilmesi ve sekiz bin mil uzunlugundaki ihtiyaci oldugunu ileri sürmüglerdir. için bir Makul dügünebialmaya.yetip altma gözlemci güvenligini len her için SSCB, de garanti artacak kadar kuvvete zaten sahip durumdadir ve Moskova'nm hep daancak kendi diçinda ha yeni silah sistemleri kurma konusundaki israri, güvensizlik uyandirmaktadir. herkeste kalan duygusu Militarist ve çogu kez de paranoid bir devlet yönetimi geleneginin mirasçilari olan Kremlin karar mercilerinin gözünde, Rusya çözülen smirlarla çevrilidir -- Dokenar"i boyunca ve Çin'leortak gu Avrupa'da, Ortadošu'nun smirlari üzerinde, upuzun smir istikrara kavugturmak için çok ama bu -
-
"en
"fark"a
"kuzey
601
sayida Rus tümeninin ve hava filosunun buralara gönderilmesi, tehlikeÖte yandan, Dogu Avruye karsi istenen bagigikhgi saglayamamigtir. ödünler vermek de, sapa'dan çekilmek ya da Çin'e smir sorunlarmda yerel sonuç1ar yüzünden geyin yaratacagi dece böyle bir degil, Moskova açismdan bir irade kaybi belirtisi sayilabilecegi için de korkulan bir geydir. Kremlin ülkenin yayihp giden kara sinirlari için toprak güvenligi saglama konusundaki bu geleneksel sorunlarla boguçurken bir yandan gibi alanda roketler, uydulara yerleptirilmig silahlar, uzay aragtirmalari larda Amerika'dan geri kalmamaya çahymak zorundadir. Böylece SSCB dogrusu, SSCB'nin Marksçi sistemi- dünya gücü yarigmasinda, nicelik hem hem nitelik yönünden bir sinavdan geçmektedir ve olabilecekler, kendisini hognut edecek gibi degildir. Oysa, ekonomi saglikli olsa, bu ihtimallerin (ya da korrelasyonu"nung daha iyi görünecegi bellidir; bu da bizi yeniden Rusya'mn uzun vadeli sorununa götürmektedir. Ekonomi, Sovyet askeri yetkililerini, sirf Marksçi olduklari, ya da yalnizca ellerindeki silahlarin uzun süreli ve ücretlerinin parasi oradan çikiyor diye degil, ekonominin sonuç1ari açismdan tagidigi önemi bir Büyük Güç ortakhk savagino Soviet Military Encyclopedia kavradiklari için de ilgilendirmektedir. 1979 yllinda bir global ortaklik savagmm, özellikle nükleer silahlarin kullamlmasi halinde kisa sürecegi görügünün dogru olabilecegini kabul1eniyordu. "Ancak, taraf.devletlerin kurabilecekleri ortakhklarm büyük askeri ve ekonomik potansiyelleri hesaba katilarak, savagin uzayabilme olasihgi da göz ardi edilmemektedir."" Ama böyle bir savag geçmigteki büyük ortakhk savaçlarmda oldugu gibi, agirlik gene ekonomik dayanma gücünde olacaktir. Bu varsayimi dikkate almca, SSCB'nin dünya GSMH'sinin ancak yüzde 12 ya da 13'üne (ya da insan SSCB'nin Varçova Paka uydularmi da arti etkenler olarak bu miktara katmaya cesaret ederse, yaklagik yüzde 17sine) sahip oldugunu ve GSMH'smin büyüklügu açisindan sadece Birlegik Devletlerin ve Bati Avrupa'nm çok gerilerinde kalmayip, Japonya'yada geçilmekte oldugubugünku gibi sürerse- änünu ve --eger uzun vadeli büyüme oranlari müzdeki 30 yll içinde Çin'in de kendisine yaklaçacagmi dügünmek, olamaz; The Economist'in çu serinkanh Sovyet liderleri için rahatlatici gözlemini hatirlamak yerinde olabilir: 1913 yihnda "Imparatorluk Rusya'simn kisi bagma bir saatlik çahyma hesablyla elde ettigi.hasila Japonya'ninkinden 3½ kat fazlaydi [ama Rusya) 70 yda yakm sosyalizm dänemini nispi olarak geriye dogru kayarak geçirmig ve gimdi de Japonya'nin gerçeklegtirdigi oranin belki dörtte birine inmigtir.""' O halde, insan SSCB'nin bugünkü askeri gücünü nasil degerlendirirse degerlendirsin, ülkenin 21. yüzyilin baglarinda dünyanin büyük verimlilik merkezieri arasinda ancak dördüncü ya da beginci strayi alma ihtimali var-daha
"kuvvetler
"uzarsa,"
602
I
I
I
dir. Eu Rusya'nm uzun vadedeki gücü için tagidigi anlam yuzünden, Sovyet liderlerine, olsa olsa kaygi verebilir. Bunlar, SSCB'nin çäküge yakm oldugu anlamma gelmez; böyle olmadigi gibi, neredeyse, dogaüstü güce sabip bir ülke olarak da görnlmemelidir. Ortaya çikan anlam gudur ki, Rusya birtakim tatsiz alternatiflerle karsi kargiya bulunmaktadir. Rusya konusundaki bir uzmamn ifade ettigi gibi, geçim ve buyüme politikasi -Brezhnev döneminin politik temel tagiydi, bu-- artik mümkün degildir daha iyimser senaryolara göre bile 1960'h 1970'li yillarda Sovyetler Birligi, ve kargilagtiklarmin hepsinden çok daha agir bir ekonomik bunalimla yüz durumunu iyileptirmek üzere, çayüze kalacaktir.""' Rus ekonomisinin tegviklerin yogunlagtirilmasi beklenmektedir. Ancak Moskova'da ba ve görev yapacak enerjik bir yänetimin bile ekonomiyi desteklemek üzere sosyalizm"i terk etmesi, ne de savunma harcamalarmm yüne azaltip, bu yolla Sovyet Devletinin askeri äzünn etkilemesi hemen künü SSCB'nin kargi kargiya bulundugu çeligkihiç mümkün olmadmdan, lerden kurtulma gansi pek yoktur. Muazzam askeri gücü olmasa, dünya için pek fazla önem tagimamaktadir; muazzam askeri gücu ile, bagkalarmm kendilerini güvensiz hissetmelerine yol açoakta ve kendi ekonoaçmazdir mik gelecegine zarar vermektedir. Korkunç bir bu.2°2 Ancak bu durumun Batiya katiksiz bir sevinç vermesi de pek mümkün degildir; çünkü Rus Devletinin yapisinda ya da geleneginde imparatorluk gücunün azalmasmi incelikle kabullenebilecegineigaret edebilecek hiçbir gey yoktur. Ashnda, tarihsel açidan bakarsak, bu aragtirmada ele ahnan agiri geniglemig, çokuluslu imparatorluklardan -Osmanh, Îspanyol, Napolyon, Britanya imparatorluklari- hiçbirinin kendi etnik tabanma çekilmesi, bir Büyük -Güç savagmda yenilinceye kadar söz ko1945'ten sonra oldugu gibi) bunlar nusu olmamig, ya kla (Îngiltere'ye zayif öylesine dügmüglerdir ki imparatorluk topraklarmi terk savagta etmeleri politik yönden kaçimlmaz hale gelmigtir. Sovyetler Birligi'nin günümüzde yagadigi güçlükleri görerek keyiflenen ve bu imparatorlugun çökmesini dört gözle bekleyenler belki gunu hatirlamahdir; Bu tür degigimler, normalde çok büyük bir bedel kargihimda olmakta ve her . edilebilir bir biçimde gerçeklegmemektedir. zaman önceden tahmin "silah,
.
.
.
.
.
.
"bilimsel
BIRLESÏK DEVLETLER:
NISPÎ GERiLEME ÎÇINDE BÏR NURAMA OLMA SORUNU Iki önemli farkhhktan dolayi, Birlegik Devletlerin bugünkü ve gele-
cekteki
durumunu çözümlemeye geçerken, Sovyetler Birligi'nin yaçadigi zorluklari hatirda tutmak yararh olur. Bu farkhhklardan ilki gudur, Amerika'nin dünya gücünden aldigi payin son birkaç yil içinde Rus603 (
ya'ninkinden nispi olarak daha büyük hizla geriledigini ileri sürmek mumküdür; ama herhalde, bu ülkenin sorunlari hiçbir yönden Sovyet rakibinin
sorunlarmm
büyüklügü ile kiyaslanacak gibi degildir. Üstelik
salt gücu (özelliklede sanayi ve teknoloji alanlarinda) hâlâ SSCB'ninkinden çok daha genigtir. ikinci farkhhk da gudur, düzenci olmayan laissez-faire'ci yapisi, (zayifyanlari olsa da) Amerikan toplumunu degiaçismdan, en kogullara yeniden uyum saglamak kati ve dirigiste bir güçten daha gansli yapmaktadir. Ama bu da, bugün dünya üzerinde igler durumda olan daha genig süreçleri anlayabilen ve kendisini degigen çevreye uyarlama amacmda olan Birlegik Devletlerin konumunun hem güçlü hem de zayif yanlarinm bilincinde olan ulusal liderlerin varhšma
baghdir. Birlegik Devletler bugün ekonomik ve belki de askeri yänden hâlâ kimseyle kiyaslanamayacak kadar üstün bir durumda olmasma ragnumara"h yeri iggal eden her büyük gümen, dünya meselelerinde cün ömrü için bir tehdit olugturan iki büyük smavla kargi kargiya kalmaktan kurtulamayacaktir: Askeri/stratejik alanda ulusun belirlenmig ihtiyaçlari ile, bu yükümlülüklerini yerine getirmek için sahip savunma oldugu araçlar arasinda makul bir denge koruyabilecek midir; global üretimin sürekli degigen yapilari karpsmda, sahip oldugu gücün teltnoloji ve ekonomi tabanlarmi nispi agmmadan koruyabilecek midir? Amerika'nm yeteneklerini ölçecek bu smav äbürlerininkinden daha da büyük bir smav olacaktir. Çünkü1600 dolaylarmdaki imparatorluk Ispanyasi, ya da 1900 dolaylarindaki Britanya Imparatorlugu gibi Amerika da, ulusun dünya meselelerini etkilemek açisindan sahip oldugu politik, ekonomik ve askeri kapasitenin çok daha saglam göründügü onyilöncesinde girigilmiç pek çok stratejik taahhütün mirasçisi durumunlar dadir. Bunun bir sonucu olarak Birlegik Devletler, bugün daha önce Büyük Güçlerin ynkseligi ve çökügleriyle ilgilenen tarihçiler tarafmdan çok iyi bilinen ve kabaca emperyalist yayilma" denebilecek bir riskin içindedir: Bir bagka deyigle, Washington'daki karar mercileri, Birlegik Devletlerin global çikar ve yükümlülükleri toplammm, ülkenin bunlarin hepsini aym anda savunma gücünü çok aptigi yolunda tatsiz ve kalici nitelikli bir gerçegi kabullenip ona göre davranmak zorundadir. Birlegik Devletler, agiri stratejik yayilma sorunuyla ugrayan daha önceki güçlerden farkli olarak, nükleer silahlarla yok edilme ihtimaliyle de kargi kargiyadir - bu pek çok kimsenin dügüncesine göre, uluslararanitelišini tümden degigtirmig bir gerçektir. Genig si güç politikasmm çapta bir nukleer aligverig gerçekten meydana gelirse, Birlegik Devletlerin üzerinde dügünmek, öylesine sorunlu bir hale gelmektedir ki, bäyle bir geyin anlami bile kalmiyor Amerika'nm bäyle bir çatigma içindeki konumu (sahipoldugu savunma sistemleri ve cografi bü"bir
"agiri
"gelecek"i
-
604
yüklügü sayesinde), säzgelimi Fransa'nm ya da Japonya'ninkinden muhtemelen daha elverigli bir konum olsa bile. Öte yandan, silahlanma günümüze kadar olan geçoiginin gösterdigi yarigimn 1945 sonrasmdan odur ki, nükleer silahlar Dogu ve Bati için kargihkh bir tehdit olugtursalar da, kargihkh olarak kullanilamaz gärünmektedir güçlerin konvansiyonel kuvvetlerine yaptiklari harcamalari artirmaya devam etme-
lerinin baghca sebebi de budur. Ancak, büyük devletlerin bir güii nükleer nitelikli olmayan bir savaga girmeleri ihtimali varsa (bu savag yalniza bölgesel ya da daha genig çapli olabilir), o zaman günümüz Birlegik Devletlerinin stratejik kogullari ile imparatorluk Ispanyasi ya da Edward dönemi ingiltere'sinino günlerdeki stratejik kopullari arasindaki benzerlik çok daha yerinde olmaktadir. Örneklerin her birinde de gerilemekte olan bir numarah güç, kendi anayurdunun güvenligine kargt degil de (Birlegik Devletler söz konusu oldugunda istilaci bir ordunun ülkeyi fethetme ihtimali uzaktir), ulusun ülke digmdaki çikarlarma yönelen tehditlerle karsi kargiyadir bu çikarlar öylesine genig bir alan üzerine yayilmigtir ki, bunlarm hepsini ayni anda savunmak zordur; ancak bagka risklere girmeden bunlarm herhangi birinden vazgeçmek de hemen hemen ayni ölçüde zordur. Su noktaya da içaret etmek uygun olur, Birlegik Devletlerin ülke dimdaki çikarlarmin hepsi de o siralar çok inandirici (çogukez de acil) görünen sebeplerle girigilen taahhütler sonucu dogmugtur ve çogu örvarhginm nekte, Amerika'nm sebebi, önemini kaybetmeo noktadaki migtir; dünyano belli birtakim yerlerindeki Amerikan çikarlari, artik Washington'daki karar mercilerine birkaç onyil öncesinde oldugundan daha. büyük görünebilir. Bunun, Amerika'nin Ortadogu'daki yükümlülükleri için kesinlikle dogru oldugu söylenebilir. Burasi, batida Fas'tan, doguda Afganistan'a kadar uzanan ve Birlegik Devletlerin, sirf art arda siralamasi bile (bir gözlemcinin söyledigi gibi) soluksuz birakan"'" bazi çatigma ve sorunlarla kargi karµya oldugu bir bälgedir. Öyle bir alandir ki, dünyadaki petrol fazlasi kaynaklarino çošunlušu burada bulunmaktadir; (en azindan harita üzerinde) Sovyetler'in sizmasina çok açik gärünmektedir; ülke içinde kuvvetli bir biçimde teykilatlanmig olan bir lobi, tecrit edilmig, ancak askeri yönden etkili Israil'e hiçbir geyden yilmadan destek verilmesi için bastirmaktadir; burada yer alan genellikle Bati yanhsi egilimlere sahip Arap devletleri "Misir, Suudi Arabistan, Ürdün-veKörfez emirlikleri), Libya gibi dig tehditlerin oldugu kadar, kendi içlerindeki agiri Ïslam tutucularinm da baskisi altmdadir ve Arap devletlerinin aralarmdaki rekabetler hepsi, kendi ne olursa olsun, Israil'in Filistinliler kargisindaki politikasma muhaliftir. Bunlar bölgeyi Birlepik Devletler için çok önemli hale getirmektedir ama ayn1 zamanda herhangi basit -
"insam
605
bir politik seçime de son derece direnç1i kilmaktadir. Bunlare ek olarak, en azmdan bazi bölümleriyle, dünyada savaça en sik bagvurulan bölge olarak görülmektedir. Son olarak da Sovyetler Birligi'nin silahh kuvvetleri araciligiyla fethetmeye çalistigi tek ülke -Afganistan- buradadir. O halde, Ortadogu'nun ister askeri, ister diplomatik yoldan olsun, Amerika'mn sürekli ilgisini gerektiriyor olarak görülmesi, hemen hiç gagirtici degildir. Öte yandan, 1979'da Iran'daki kötü yenilgi, 1983'teki talihsiz Lübnan serüveni, bölgedeki dügmanhklar sonucunda diplomasinin karmagik hale gelmesi (Suudi Arabistan'a Îsrail'i ürkütmeden nasil yardim edilecektir?) ve Birlegik Devletlerin Arap yigmlar arasmda tutulmayigt, Amerikan yönetiminin Ortadogu'da tutarli, uzun vadeli bir politika yürütmesini son derece zorlagttrmaktadir. Latin Amerika'da da Birlegik Devletlerin ulusaÏ çikarlarina yänelik oldugu görülmektedir. Dünyanin herhangi bir yerinde artan tehditler global kredi sistemine ve özellikle de B.D. bankalarma ašir bir darbe indirecek önemli bir uluslararasi borç bunahmi ortaya çikacaksa, bunalimin baçlayacagi yer bu bälge olabilir. Bugünkü durumda, Latin Amerika'nin ekonomik sorunlari, pek çok Amerikan bankacilik kurulugunun kredi degerlendirmesini dügürmekle kalmamig, B.D.'in buraya olan mamul mallar ihracatindaki önemli gerilemeyi de artirmigtir. Dooldugu gibi, burada da dünyamn ileri, zengin ülkelerinin gu Asya'da digardan ahnan dügük emek maliyetli mamullere kargi gümrük tarifegidelerini sürekli yükseltecekleri ve denizagiri yardim programlarmda rek daha az eli açik hale g~elecekleri yolundaki tehdit derin bir kaygt duyulmasma sebep olmaktadir. Bütün bunlari daha da agirlagtiran, Latin Amerika'nm son birkaç on yil içinde ekonomik ve toplumsal açidan olaganüstü bir hizla degigmesidir " nüfus patlamasi da eldeki sayidaki devletin eski, muhakaynaklar üzerinde ve.küçümsenmeyecek fazakâr yönetim yapilari üzerinde giderek artan baskilar uygulamaktadir. Bu ise, toplumsal ve yapisal reformlar ve hatta dogrudan için geniç tabanli hareketlere yol açmigtir devrim için olan hareketlerejimleri de etkilemigtir. ri Küba ve Nikaragua'nm gimdiki radikal .Bu hareketler ise tutucu bir ters tepki dogurmug, gerici yönetimler ülkelerindeki tüm komünizm belirtilerinin ortadan silinmesi gerektigini ilan etmig ve bu amaca ulagmak için Birlegik Devletlere yardim bagvurusunda bulunmuglardir. Bu tür topiumsal ve politik çatlamalar, Birlegik Devletleri, çogu kez Latin Amerika'daki demokratik haklari güç1endirbir seçim yapmaya me arzusu ile, Marksçihgt yenme istegi arasmda zorlamaktadir. Bunlar ayrica, Washington'u, yalmzca politik ve ekonomik yollarla amaca ulagilabilir mi, yoksa askeri eyleme bagvurmak zorunlu mu (Grenada ärneginde oldugu gibi) diye dügünmek zorunda bi"devrim"
-
rakmaktadir.
606
I
I I
Ancak en kaygi verici durum, Birlegik Devletlerin hemen güneyinde ve bu duruma bakildiginda, SSCB'nin Polonya daha hafif görünmektedir. Dünya üzerinde, bugünkü Meksika-Birlesik Devletler iligkisinin bir benzeri bulunmamaktadir. Meksika, ekonomik iflasm. ve borç ödeyemezligin esigine gelmig bulunmakta, iç ekonomik bunalimi her yil yüzbinierce kipiyi yasadigi yollardan kuzeye dogru sürüklenmeye zorlamakta, ülkenin Birlegik Devletterle olan en kârli ticareti acimasizca yönetilen bir uyugturucu akisi haline gelmektedir; bu tür rafik için smirdan sizmak da hâlâ son derece kolaydir?° Amerika'nm Dogu Asya'daki çikarlarma yönelen tehditler, daha uzaklarda olsa da bu durum, son derece genig olan bölgenin bugün için tagidigi änemi azaltmaz. Dünya nufusunun en büyük bälümü burada Amerika'nm ticaretinin büyük bir bölümü "Pasifik keya amaktadir; nari"ndaki ulkelerdirve bu ticaret gittikçe artmaktadir; dünyanm gelecekteki iki Buynk Gücü, Çin ve Japonya,burada yer almaktadir; Sovyetler Birligi dogrudan ve (Vietnam aracihgiyla) dalayli olarak gene buradadir. Yeni sanayilesmekte olan, hassas yar1-demokrasiler durumunAsyah ülkeler daki birtakim de buradadir ve bunlar, bir yandan kapitalist laissez-faire'ci etosa beklenmeyecek kadar siki siki sarihrken, öbur yandan da tekstilden elektronige kadar, Amerikan imalat sanayiinin her Amerikalitarm askeri yükümlüluklerinden yönünü etkilemektedir. önemli bir bölümü de, Soguk Savagm ilk dönemlerinin urünleri olarak gene Dogu Asya'dadir. Bu yükümlülükleri yalmzca siralamak bile, bölgedeki Amerikan çikarlarmm olaganüstü genig kapsamma igaret etmek olacaktir. Bir-iki yil önce, B.D. Savunma Bakanligi, Dogu Asya'daki Amerikan çikarlarim kisaca özetleme girigiminde bulunmuy ve verilen bilginin az ve äz nitelikte olugu, bu nitelige ters düger bir biçimde, söz konusu stratejik yükümlulüklerin neredeyse-smirsiz olan kapsamini ortaya koymuytur: sürmekte
"bunahm"i
Dogu Asya ve Pasifik'in güvenliginin Birlegik Devletler lçin olan önemi Japonya,Kore ve Filipinler'le olan iki tarafh anlaymalarimiz; Tayland'i anlagma ortaklarimiz arasina katan Manila Pakti ve Avustralya ve Yeni Zelanda'yla olan anlagmamiz -ANZUS Antlagmasi- ile ortaya çikmaktadir. Bu önem, Kore kara ve hava kuvvetleri yayihmlari ve Yedinci ve Japonya'daki Filonun Bati Pasifik'teki ileri yayilimi ile artmaktadir. Bölgedeki dostlarimiz ve müttefiklerimizle birlikte, en änemli bälgesel hedeflerimiz gunlardir: Ana deniz yollarimizin ve Birlegik Devletlerin bölgedeki çikarlarmm güvenligini korumak; Pasifik ve Dogu Asya'daki anyerine getirme gücümüzü korumak; Sovlagma taahhütlerimizi --
607
yetler Birligi'nin, Kuzey Kore'nin ve Vietnam'm bagkalarmm igine karigmalarim engellemek; ÇinHalk Cumhuriyeti ile kahci bir stratejik iligki kurmak ve dost ülkelerin istikrarmi ve ba-
gimsizhginidesteklemek.2" Üstelik,özenle
seçilmig bu sözler, kaçmilmaz olarak hassas nitelikli politik stratejik birkaç Tayvan'i terk etsorunu da gizli tutmaktadir: ve meden ÇHC ile iyi bir iligki kurmak; ihraç mamullerinin Amerikan piülkelerin isyasasma akimm denetim altina tutmaya çahprken, tikrar ve güvenligini desteklemek"; çegitli kompularim ürkütmeden Japonlarin Bati Pasifik'teki savunmada daha buyük bir pay almalarmi saglamak; sözgelimi, Filipinler'de bu úlke içinde öfke yaratmadan B.D. üslerinin varligmi sürdürmek; Kuzeye yanlig göndermeden, Güney Kore=deki Amerikan askeri varhgini azaltmak En azindan, askeri yayihmlar açismdan ölçüldügünde, bunlardan daha da önemli olan, Amerika'mn Bati. Avrupa'ya yaptigi yatirundi Bati Avrupa'nin savunmasi, bagka her. geyden daha fazla olarak, Amerikan Ordusu ve Amerikan Hava Kuvvetleri ile donanmano büyük bir bölümünün stratejik temelini olugturmaktadir. Herkese açik olmayan birtakim hesaplara göre, aslinda Amerika'nm genel amaçh kuvvetleriniri yüzde 50 ya da 6031, NATO'ya ayrilmiç durumdadir; NATO ise (muhaliflerinintekrar tekrar igaret ettikleri gibi), Avrupa'nin toplam nüfusu ve geliri artik ABD'ninkinden daha büyük oldugu halde, öbür üyelerin savunma harcamalarma GSMH'larmdan hayli dügük bir payla katildiklari bir tegkilattir?" Bu kitap, Avrupalilarm paylagimi" tattigmasindaki kargi gärüglerini (Fransa ve Bati Almanya gibi ülkelerde zorunlu askerligin sürdürülmesinin toplumsal maliyeti gibi) tekrarlamaya ya da Bati Avrupa'nm "Finlandiyalagma"si halinde ABD'nin sagimdi oldugundan daha çok harcama yapacagi vunma için muhtemelen görügünü tartigmaya uygun bir çaligma degildir.2'3Amerika'nm stratejik perspektifinden bakildiginda, kaçim1masi mümkün olmayan gerçek qudur: Bu bölge Rus baskisma, sözgelimi Japonya'yagöre her zaman dabu da, kismen bölgenin bir ada olmamasmdan, ha açik görünmügtür "dost
"sinyal"
.
.
.
-
"yük
-
kismen de SSCB'nin kara ve hava kuvvetierinin en büyük bölümünü Avrupa ile kara smirmm öte yanma yigmig olmasindandir; bu kuvvet, iç güvenlik amaçlari için makul görünebilecek boyutlari änemli älçüde agmaktadir. Bu durum, gene de, Rusya'ya Bati Avrupa'yi istila edecek kapasiteyi saglamayabilir (bkz.s. 597-99); ama Birlegik Devletlerin kara ve hava kuvvetlerini tek tarafh olarak önemli ölçüde çekmesinin akilhca olacagi bir durum da degildir. Mamul mallar üretiminin dünyada en yogun olarak toplandigi bir bölgenin, Sovyet yörüngesine girebilecegi gibi konu digi bir ihtimal bile, Pentagon'un "Bati Avrupa'mn gü608
\
I i
venligi, Birlegik Devletlerin güvenligi için özellikle maktadir"214 gärügüne sahip olmast için yeterlidir.
hayati bir änem tagi-
Gene de, Amerika'nm Avrupa'ya olan taahhütú stratejik yönden ne kadar mantikli olursa olsun, böyle bir gey, Atlantik ötesi anlagmazhklara yol açan birtakim askeri ve politik karigikhklara kargi güvence olugturmamaktadir. NATO ittifaki, Birlegik Devletleri ve Bati Avrupa'yi bir noktada birbirlerine yaklagtirmaktadir ama AET'nin kendisi, Japonya açidan rakiptir; ekonomik äzellikle gibi, bir de daralan tarim ürünleri pizarlarmda. Daha da önen11isi, Avrupa'nm resmi politikasi, her zaman için Amerikan gemsiyesi" altinda bulunmanm önemini vurgulamigtir ama, Avrupa ülkeleri halklart arasmda Amerikan silahlarmm (degilnötron bombalari, cruise füzeleri, Pershing IPler, Trident tagiyan denizaltilarm bile) Avrupa topraklarma yerleptirilmesinin tagidigi anlam konusunda genig tabanli bir huzursuzluk vardir. Ama, daha önce büyük bir çatigma durumunda igaret edilen bir noktayi tekrarlarsak, her iki supergüç de kaçmsalar bile, gene de Bati konvansiyonel yollarla güvenceye almmasmda Avrupa savunmasom önemli sorunlar bulunmaktadir. Her geyden önce, bu çok pahali bir eydir. Ïkincisi,insan, Varçova Paktinin kara ve hava kuvvetlerinin,.gerçekten de durdurulabilecegine igaret etmeye baglayan belirtileri kabul etse bile, bäyle bir dügünce NATO'nun bugünkü gücunün bir älçüde artirilmasina dayanmaktadir. Bu perspektiften bakildiginda, hiçbir gey, Avrupa'daki Birlegik Devletler kuvvetlerinin indirimi ya da çekilmesi yolundaki äneriler kadar rahatsiz edici olamaz böyle bir gey, ekonomik sebeplerie ya da dünya üzerindeki bagka Amerikan yayihmlarim desteklemek açismdan ne kadar zorlayici olsa da. Ama Amerikan Silahh Kuvvetlerinin bu kadar büyük bir bölümü, belli bir bölge için ayrilmigken, hem global nitelikli, hem esnek olan bir ynksek stratejinin yürütülmesi de son derece zorlagmaktadir. Yukarida söylenenler dikkate almirsa, Amerika'nin taahhütleri ile uyngmazhktan gücü arasindaki en çok kaygi duyan çevrelerin de bizzat silahh kuvvetler olmasi gagirtici degildir; çúnkä savagla gelen çetin si"nükleer
"nükleerleymek"ten
-
navda stratejik zayifliklar ortaya çikarsa, sikmtiyi ilk çekecek onlar olacaktir. Bu yüzden de Pentagon, yeni huzursuzluklar ortaya çikarken r10kta"dan öbürüne aktararak global nitelikli lokuvvetleri bir jistik dengeleme hareketleri yapma zorunluluguna karçi sik sik nyarilarda bulunmaktadir. Durum, Orta Amerika'ya, Grenada'ya, Çad'a-ve Liibnan'a yeniden B.D. kuvvetlerinin yayildigi ve bu yayilmalarm Kurmay Bagkanlari Kurulu eski bagkanma,Amerikan kuvvetleri ile Amerikan stratejisi arasmdaki bugün her zamankinden büyüktür,',216 dedirttigi 1983 sonunda äzellikle agirlagmigti; ama, sorun daha yillar öncesinderi üstä kapali bir biçimde vardi. Ne ilginçtir ki, Ameri"sicak
"uyumsuzluk,
-
609
kan Silahh Kuvvetlerinin
yayilma" durumunda olduguna iligkin eglik eden "Dünya ÜzerindekiBaglica B.D. Askeri Yayilma Yerleri" haritalari,26 tarihçilerin gözüyle, äneeki dönemlerin dünya gü"tam
uyarilara
cü olan
Büyük Britanya'nm agiri stratejik geniglemesinin doruklarmdayken sahip oldugu donanma üsleri ve garnizonlar zinciriyle olaganüstu bir benzerlik göstermektedir. Öte yandan, Birlegik Devletlerin denizagiri bölgelerdeki çikarlarmm hepsini aym anda ve önemli sayida müttefikinin yardimi olmadan -Bati Avrupa'da¯NATO üyeleri, Ortadogu'da Israil, Pasifik'te Japonya,Avustralya ve belki Çin- savunmaya çagrilmasi da hemen hiç mümkün degildir. Bölgesel egilimlerin tümü de, savunma açisindan, Birlegik Devletler için elverigsiz bir biçimde geligiyor degildir; sözgelimi, ne yapacagi belli olmayan Kuzey Kore rejiminin saldirgan olmasi her zaman için mümkündür; ama böyle bir yeyin bugünlerde Pekin tarafmdan hog kargilanmasi hemen hiç mümkün degildir Üstelik Güney Kore de, Kuzey Kore nüfusunun iki, GSMH'stnin da dört katma sahip duruma gelmigtir. Bunun gibi, Uzakdogu'daki Rus kuvvetlerinin geniglemesi, Washington için ürkütücü olmakla birlikte, ÇHC'nin Rusya'nm Dogu ile. olan kara ve deniz ulagtirma hatlarma giderek artan boyutlarda yönelttigi tehdit, bu durumu. önemli ölçüde dengelemektedir. B.D. Savunma Bakanmm taahhütlerison zamanlarda, temkinli bir biçimde kabullendigi mizi yüzde yüz güvenli kargilamaya yeterli olacak kapasiteyi satm almaya hiçbir zaman paramiz yetmez"'" görügü, elbette dogrudur; ancak dünya üzerinde ilerde Sovyet aleyhtari olabilecek kaynak potansiyeli toplammm (Birlegik Devletler, Bati Avrupa, Japonya,ÇHC, Avustralya) çok daha büyük olRusya'nin yaninda yer alan kaynaklar toplammdan dugu hatirlamrsa, bu durum ilk bakigta göründügünden daha az kayg1 -
"bütün
verici olabilir.
sebeplere ragmen, temel yüksek strateji açmazi sürBirlegik Devletlerin bugün dünya üzerinde sahip oldugu çok büyük ve çegitli askeri yükümlülükler, dünya GSMH'si, imalat sanayii üretimi, askeri harcamalar ve silahh kuvvetler personeli içindeki paylarinin bugünkünden çok daha büyük oldugu 25 yil öncesindeki. askeri apagi yukari aynidir?" yükümlülükleriyle Ikinci Dünya Savagindaki zaferlerinin üzerinden 40 yll, Vietnam'dan çekiliginin üzerinden de on askm bir sürenin geçoi; oldugu 1985 yilinda bile, Birleçik Devletler Silahli Kuvvetlerine bagli 320.000 asker ülke diginda bulunuyordu. (bun-
Bu tür avutucu
mektedir:
_yd
larm arasinda
65.000 denizei vardt.?"
verdigimiz toplam, Britanya
Bu arada gunu da ekleyelim
Împaratorlugunun gücünün dorugunda
ki,
ol-
dugu siralarda denizagirt bälgelerde bariç zamani bulundurdugu kara önemli ölçude yüksektir. Bununla birlikve deniz kuvvetleri sayisindan kuvvetle dile te, Kurmay Bagkanlari Kurulu ile pek çok sivil uzmanin= 610
HARíTA 12: B.D. KUVVETLERÍNIN DÜNYA ÜZERÎNDEKIYAYILIMI, 1987
B.D. / Bati Yaraküresi. 1 Hava Ïndirme Tümeni 1 Hava Hücum Tümeni 4 Zarhh Tümen 6 Mekanize Piyade Tümeni 6 Piyade Tümeni 4 Hafif Piyyade Tugayi 28 M e Tugay:
Bati Avrupa (NATO) 2 Mekanize Tümen 4Z6 A cil r uz Uçagt
.
Kuzeydogu Asya/Bata Pasifik 2 Piyade Tümeni 215 Avci/Taarruz Uçagi 1 Deniz Piyade Amfibik Kuvvet
.
Atlantik
Komutanhgi: Kuzey Atlantik (2. Filo) 5 Uçak Gemisi 5 Helikopter Gemisi 1 Muharebe Gemisi 9 Kruvazär 35 Destroyer 50 Firkateyn 49 Taarruz Denizalt 18 Amfibik Gemi 290 Avci/Taarruz Uça
Pasifik Komutanhgi Bati Pasifik (7. Filo) 2 Uçak Gemisi 1 Helikopter Gemisi 5 Kuruvazör 8 Destroyer 7 Firkateyn 8 Taarruz Denizaltist 5 Amfibik Gemi A.vcs/T'aarruz Uçaga
.
Pasifik . Komutanhga Dogu Pasifik (3. Filo) 4 Uçak Gemisi 5 Helikopter Gemisi 1 Muharebe Gemisi 21 Destroyer 43 Firkateyn 36 Taarruz Deni2altisi 20 Amfibik Gemisi 230 Avci/Tarruz Uçagi
Kaynak: Amerikan
-.
.
.
Akdeniz (6. Filo) 2 Uçak Gemisi 1 Helikopter Gemisi 3 Kruvazär 5 Destroyer 6 Firkateyn 6 Taarruz Denizaltist 4 Amfibik Gemi 1Ï5 Avei/Taarruz Uçagt
Ortadogu Kuvveti 1 Komuta Gemisi 4 Suüstü Muharebe GemfW
--
.1
' -
Hint Okyanusu ÖzelHizmet Kavveti Uçak Gemisi Muharebe Grubu (normal kogullarda Pasifik Filosunca
·
«
saglanmaktadir)
Savanma Yalhgi, 1987
I
l
getirdikleri
dügüncelere göre, bu sayi yeterli degildir. 1970'li yillarm bu yana, Amerikan savunma bütçesi üçe katlandigi halde, görevde olan silahh kuvvetlerin sayisal büyüklügü, ancak yüzde bey oranmda artiç göstermigtir.222îngilizve Fransiz askeri yetkililerinin kendi dönemlerinde fark ettikleri gibi, denizaqiri bölgelerde çok genig yükümlülükleri olan bir ulusun silahh kuvvetlerisorunu", ni yalnizca ülke savunmasi için hazir tutan bir devletinkinden daha agir olacaktir; ve politik yänden liberal, ekonomik yönden de laissez-faire'ci askerligin hop kargilanmadigmm bilincinde olan- bir topluülkeninkinden çogu de daha büyük olacaktir mun sorunu, üzerindeki çikarlari ve sahip oldugu güçler araAmerika'nm dünya azindan, Vietnam Savagi sindaki uçuruma iligkin bu kaygi zamanmdan bu yana- sistemin kendi kendine yeterligi konusunda bu kadar çok kugku dile getirilmese, belki böylesine yogun olmayabilirdi. Bu kuskular bagka incelemelerde tekrar tekrar açiga vuruldugundan, burada yalnizca özet olarak verilecektir; çúnkä kitap, reformu" gibi hararetli bir konuda kaleme alinmig yeni bir çahyma degildir. Sözgelimi, önemli bir çekiçme alani, kuvvetler arasindaki piddetli rekabettedir; bu, kuçkusuz silahh kuvvetlerin çogunda ortak bir durumdurama Amerikan sistemi için daha- derinlere käk salmiç görünmektedir. belki Kurmay Baykanlari Kurulu bagkamnin yetkililerinin sinirh olmasmdan, belki de strateji ve hareket sorunlarina kiyasla, araç-gereç saglama konusunda daha çok çaba harcanmasmdan gelmektedir. Bu dupolitika"nm rum, barig däneminde agiri bir örnegi diye önemsenmeyebilir; ama gerçek savag dönemi harekati sirasmda limi, içinde dört kuvvetin hepsinden unsurlar bulunan Hizh Yayihm Ortak Gärev Kuvvetinin acilen gänderilmesi durumunda- dogru dürüst bir eggüdümün bulunmamasi feci sonuçlar dogurabilir. Askeri araç-gereç saglanmasi konusunda bile, sahtecilik, kötüye kullanma"" iddialari, siradan iddialar haline gelmig durumdadir. Son yillarda kamuoyunun dikkatini çeken, korkunç pahah, makul açiklamadügük performansh silahlarla ilgili çegitli skandallarm lari bulunmaktadir: "Askeri-smai kompleks" içinde, dogru dürüst rekabete dayah fiyat önerilerinin ve piyasa güçlerinin bulunmayisi ve kaplamah" silah sistemlerine olan egilim ve tabli ki büyük kâr mücadeleleri. Ancak, araç-gereç saglama konusundaki bu bozukluklari çok daha esash nitelikte oldugu açikça görülen bir olugumdan ayirmak zordur: Yeni teknolojik ilerlemelerin, harp sanati üzerindeki etkilerinin yoSSCB'nin genellikle en zayif göründügü yer, ynksek teknogunlagmasi. loji alani olduguna göre --bu da, silahlardaki Amerikan kalitesinin, sözgelimi, Ruslarm tank ve uçaklarmdaki sayisal üstünlügune kargi kullasonlarindan "aktif
"insangücü
-zorunlu
-en
"lavunma
"bürokratik
-sözge-
"savurganhk,
"altm
nilabilecegine
igaret etmektedir-
yeni silah siparig ederken,
Caspar We-
612
I
inburger'm dayah stratejiler" diye adlandirdigi geyin çekici bir yam oldugu bellidir.226Bununla birlikte, Reagan yönetiminin ilk görev süresi içinde, yeni uçaklar için Carter yönetiminden yüzde 75 daha çok harcama yaparak, ancak yüzde dokuz oranmda daha fazla uçak edinmesi, saglama 20. yüzyil sonlarmda en korkunç askeri araç-gereç etmektedir: sürüklenmesiyle gittikçe daha Teknolojinin sorusuna igaret büyük miktarlarda parayi gittikçe daha az sayidaki silah sistemleri için lyrcama yapma egilimi hesaba katihrsa, giddetli çarpigmalarm oldugu ko'nvansiyonel bir harbin ilk agamalari geçtikten sonra, Birlegik Devletler ile müttefiklerinin elinde incelikli ve çok pahah uçak ve tanklardan yeterli sayida yedek olacak midir? Bir üçüncü Atlantik savagmm ilk agamalarmda agir kaylplara ugranirsa, B.D. donanmasmin yeterli sayida taarruz denizaltisi ya da firkateyni var midir? Eger yoksa, sonuç korkunç olur; çünkü açik olan nokta gudur ki, bugünün karmagik silahlarmin yerine yenilerinin konmasi, Ikinci Dünya Savagmda oldugu kadar kisa süreler içinde mümkün degildir. Bu açmaz, etkili bir Amerikan savunma politikasi olugturulmasi için yapilan karmagik hesaptaki iki ayri unsur yüzünden daha da belirginlegmektedir. Bunlardan ilki, bütçe kisitlamalari konusudur. Dig kogullar çok daha tehdit edici bir nitelik almadikça, ulusal savunma harcamalarmin yükseltilmesi, säzgelimi yüzde 7,5'ine GSMH'nin epeyce çikarilinasi, politik açidan olaganüstü bir inandiricilik yetenegi gerektirecektir bu äzellikle bäyledir, çünkü federal açiklarm boyutlari (bkz. 621-22) devlet harcamalarini dengeleme gereginin devletin ilk öncelis. olduguna igaret etmektedir. Ancak, silah maliyetleri sürekli tirmamrgi ken, savunma harcamalari artiginm hizi kesilir, hatta bunlarda bir duraklama olursa, o zaman Pentagon'un kargi kargiya bulundugu sorun çok daha agirlaçacaktir. Ikinci etken, Birlegik Devletler gibi global bir super gücün üzerinde dugünerek planlar yapacagi askeri ihtimallerin çok çegitli olmasidir bunlarin hepsinin de kendilerine göre, silahh kuvvetler ve kullanabilecekleri silahlar konusunda ayri istekleri bulunmaktadir. Bu da, Büyük Güçler tarihi içinde daha önce gärülmedik bir gey degildir; Îngiliz Ordusu, çogu kez Hindistan'm kuzeybati smirmda ya da Belçika'da savaysikmtismi yagamistir. Ancak böymak için plan yapma zorunlulugunun çetin numara"som kargisma dikilen gölesine bir iq bile, bugünün revler yanmda sänük kalmaktadir. Eger Birlegik Devletler için, kritik nitelikli olan sorun, Sovyetler Birligi kargisinda nükleer caydiricihšmi her tirmandirma düzeyinde korumaksa, o zaman MX füzesi, B-1 ve "Stealth" bombardiman uçaklari, Pershing IFler, cruise füzeleri ve Trident-tagiyan denizaltilar gibi silahlara para akitilmasi, kaçmilmaz olacaktir. Eger Vargova Paktma kargi genig çaph bir konvansiyonel savag, "rekabete
-
-
"bir
613
en muhtemel senaryo ise, paranm herhalde oldukça mesi gerekecektir: Taktik hava tagitlari, ana muharebe uçak gemileri, firkateynler, taarruz denizaltilari ve
farkli yönlere gittanklari,
büyük lojistik hizmetler.
Eger Birlegik Devletler ile SSCB'nin dogrudan bir çatigmaya girmekten kaçmmalari, ama Üçüncü Dünyada daha aktif duruma gelmeleri ihtimali varsa, o zaman silahlarin bilegimi gene degigmektedir: Bu kez hafif silahiar, helikopterler, hafif uçak gemileri ve oynadigi rol genigletilmig olan B.D. Deniz Piyade Kuvveti listedeki ana konular olmaktadir. Simreformu"na diden açiga çikmig olan bir nokta gudur ki, iligkin çekigmeler, büyük ölçüde, Birlegik Devletlerin yapmak durumunda kalabilecegi savagin türlü konusundaki farkh varsayimlardan kaynaklanmaktadir. Ama ya yetkili kimselerin varsayimlari yanhg olursa? Sistemin yeterligi konusunda belirmig olan ve Amerika'ya gücünün kazãndirilmasi" kampanyasimn güçlü destekçileri tarafmdan bile dile22'getirilen bir bagka önemli kaygi ise, bugünkii karar mekanizmasmin uygun bir yüksek stratejinin yürütülmesine imkân verip vermestratejisi"ne kargi yecegidir. Böyle bir gey, yalmzca savagi"22" tartigmalarmi azaltmak için askeri politikalarda daha büyük bir tutarlik saglanmasi anlamma gelmeyecek, Washington'da politikalarm olugturulmasmda büyük älçüde görülen bürokratik iç kavgalar yerine, Birlegik Devletlerin uzun vadeli politik, ekonomik ve stratejik çikarlarindan bir sentez yapilmasmi da gerektirecektir. Bunun sik sik dile getirilen bir örnegi, Birlegik Devletlerin ulusal çikarlarmi güçlendirmek ya da savunmak üzere ülke digmdaki kuvvetlerini nasil ve nerede kullanmasi gerektigine iligkin ve çok sik olarak ortaya çikan kamuya açik çekigmedir Digigleri Bakanhgi ülke çikarlarmi tehdit edenlere açik ve kararli kargihklar verilmesini istemekte; Savunma Bakanligi ise (äzellikle Lübnan'daki kötä yenilgiden sonra) özel kogullar olmadikça denizairi bölgelerde olaylara bulagmak istememektedir?" Ama bu tutuma ters dügen bir biçimde, Pentagon'un Rusya'yla olan silah yarigmda, önemli müttefiklerine danigmadan tek yanh kararlar almayi tercih ettiginigösteren ärnekler de vardir (SDI programi, SALT IPden vazgeçmek gibi); bu ise Digigleri Bakanligi için sortinlar yaratmaktadir. Ulusal Güvenlik Konseyinin, özellikle de tek tek ulusal güvenlik dampmanlarmig rolü konusunda birtakim belirsizlikler ortaya çikmigtir. Ortadogu'ya tutarsizhklar iligkin politikalarda olmus, bu durum kismen, sözgelimi Filistin sorununun kolayca denetlenemez olugundan kaynaklanmig ama Birlegik Devletlerin, Ruslarin bu alana sizmalarma kargi ayni zamanda yanhsi gärdügü desteklenmesinde devletlerinin Bati Arap tutucu, stratejik çikarin, çogu kez ülkenin kendi içindeki Israil yanlisi lobinin iyi tegtoslayarak engellemesi yüzünden de olmugtur. kilatlanmig muhalefetine boykotlar Amerika'nm diplomatik çikarlarmi savunmak üzere "savunma
"yeniden
"deniz
"ortakhk
-
-ticari
614
I
I
ve teknoloji
transferi ambargolarindan, dig yardimlar, silah satiplari ve tahil satiplarina kadar-- ekonomik araçlarin kullamlmasi konusunda da bakanhklar arasinda çekigmeler olmuytur; bunlar ulkeninUçüncu Dünya, Güney Afrika, Rusya, Polonya, AET vb.'ne yänelik politikalarim etärnekleri kilemektedir ve bu politikalarda kimi zaman eggüdümsüzlük çeligkiler görülmügtür. Akli bagmda hiç kimse, dünyanm bagina dert ve olan pek çok dig politika sorununun hepsinin de belli ve hazir birer bulundugunu savunamaz; öte yandan, ülkedeki karar olug-tdrma çikmasion sistemi içinde sik sik anlagmazliklar uzun vadeli açiktir. çikarlarmm yardimci olmadigi da korunmasma Amerikan Bütun burlar durumu daha karamsar bir gözle eleptirenleri, Washington'daki karar mercilerinin çahgmalarma ortam olugturan genel politik kültüre iligkin bir takim sorular sormaya itmigtir. Eu ise, burada derinlemesine aragtirilamayacak kadar genig ve karmagik bir konudur. Ama gittikçe daha çok igaret edilen bir nokta gudur ki, yüksek stratejisini dünya meselelerinde ortaya çikan daha genig, denetlenmesi mümkün olmayan degigikliklerinigigi altmda yeniden belirlemek ihtiyacmda olan bir ülke için, dig politikalar olusturma mekanizmasmi iki yilda bir felce ugratir görünen bir seçim sistemi yararh olamayabilir. Böyle bir ûlkeye, nitelikleri geregi, hepsi de gu ya da bu tür bir politika degigikligine kargi önyargilari olan çegitli lobicilerden, politik eylem komitelerinden ve bagka çikar gruplarmdan gelen olaganüstu baskilar da yarar getirmeyebilir; ne de, hayati ama karmagik nitelikli uluslararasi ve stratejik sorunlarin, bu tur konular için yeri ve zamam dar, rasion d'étre'i önce para kazanmak ve izleyici çekmek ve ancak ikincil olarak bilgilendirmek olan kitle iletigim araçlari yoluyla ve bu araçlarm niteligi geregi yardimci olabilir. Amerikan toplum kültüründe hälâ güçlu olan ktbuguna çekilme" istegi de yararh degildir; bu istek, ulusun topraklar üzerinde yaganan" geçmigi diigünülürse anlagilabilir bir geydir ama, bugünün karmagik, bütünlegmig dünyasi ve bagka kültürlet ve ideolojilerle bzlagma saglamaya engeldir. Son olarak da, anayasal yetkiler ve karar alma yetkilerinin birbirinden ayrilmig olbu ayrihk, ülkenin iki masi da ülkeye her zaman yardimci olmayabilir; yüzyil önce, cografi ve stratejik açidan dünyamn geri kalan bölümünpolitikayi gerçekten ilgilendiren bir den tecrit edilmig oldugu ve iki konu üzerinde görüç birligi saglamak üzere yeteri kadar zaman bulabildigi stralarda amaçli olarak getirilmigti; ama, bu tür kisitlamalarm daha az oldugu ülkeler kargismda hizla karar vermesi istenen bir global süper güç haline geldikten sonra, bu sistemin igleyigi daha zor olabilir. Bunlardan hiçbiri tutarh, uzun vadeli bir Amerikan yüksek stratejisinin ancak uygulanmasi konusunda agilamaz bir engel olugturmamaktadir; olarak etkileri, eger özel çiigleyen bunlarm üst usteyigilan ve kargihkh "gçözum"ü
"basitleptirilmesi"
"kendi "issiz
"dig"
615
karlara zarar veriyor ve bir seçim yihna rasthyorsa, gerekli olan politika degigikliklerinin yapilmasini çok daha zor hale getirmektedir. Eu
yüzden de, 21. yüzyih karplayacak etkili bir genel Amerikan politikasi, verecektir. en zorlu smavini burada, kültür ve iç politika alanmda, Amerika'nm global çikarlarmm savunulmasmda ve amaçlar" arasmda dogru bir iligki kurulmasi konusuyla ilgili son nokta, ülkeyi zorlayan ve çok çegitli olduklari için karar mercilerine ulusal politikalarin olugturulmasmda son derece büyük sikintilar veren ekonomik tehditlerle ilgilidir. Amerikan ekonomisinin olaganüstü geni ligi ve karmagikhgi, bütün kesimlerde olup bitenleri özetlemeyi zorlagtirmaktadir hele digariya böylesine çeligkili sinyaller gönderdigi bir dönemde."° Gene de, bir önceki bölümde anlatilan özellikler (s. 627-29) hâlâ sürmektedir. Bunlardan ilki, ülkenin yalmzca tekstil, demir ve çelik, gemi yapimi temel kimyasal ürünler gibi daha eski imalat dallarmdaki dünya üreve timiyle degil düzeydeki sanayi-teknoloji mücadelesinin nihai sonucunu degerlendirmek daha zor olmakla birlikte- robot yapimi, uzay sanayli, otomobil, imalat makineleri global ve bilgisayar alanlarmdaki açismdan paylar bakildigi zaman da nispi bir smai gerileme içinde olugudur. Bunlarm ikisi de çok büyuk sorunlar dogurmaktadir. Geleneksel ülkeler arasmve temel imalatta, Birlegik Devletler ile yeni sanayilegen daki ücret cetvelleri farki herhalde hiçbir önlemi"nin kapayamayacagi kadar buyüktür, ama gelecegin teknolojileriyle ilgili yaripta kaybetmek, eger böyle bir gey gerçekten olursa, daha da feci sonuçlar "araç1ar
-
-bu
"verimlilik
doguracaktir. Säzgelimi, 1985 sonunda kongrece hazirlanan bir raporda, Birlegik Devletlerin yüksek teknoloji ürünleri alarundaki ticaret fazlasmin 1980'de 27 milyar dolarken, 1985'te därt milyar dolara dügtügu ve hizla açik verme noktasma gittigi bildiriliyordu." Gerilemenin görüldugü ve pek çok yönden daha az beklenir oldugu ikinci sektär ise tarimdir. Daha on yil öncesi, bu konunun uzmanlan beslenmeyle ilgili taleplerle tarim verimi arasmda korkutucu bir global dengesizlik olacagmi tahmin etmekteydi.232 Oysa bu kithk ve felaket senaryosu, güçlü iki tepki uyandirmigtir. Bunlardan ilki, Amerikan tarimina yapilan ve denizagiri ülkelere gittikçe daha büyük miktarlarda yiyecek satigi gerçeklegtirilecegi beklentisiyle körüklenen muazzam yatirim lardi; ikinci olarak da, Üçüncü Dünya ürün verimlerini bilimsel yollarla arttirmak üzere (giderleriBati dünyasi tarafmdan kargilanan) genig çapli aragtirmalar yapilmig ve burlar öylesine bagarih olmuglardir ki, bu tür ülkeler arasindan
giderek artan
sayilarda
yiyecek ihracatçilari çikmig, dolayistyla da burlar Birlegik Devletlere rakip olmuglardir. Bu iki egilim, AET'nin, fiyat destekleme sistemi sayesinde önemli bir tarim fazlasi üreticisi haline dönügmesinden ayri olarak geligmig, ama bu olugumla 616
I
l I
|i
aym zamana rastlamigtir. Bunun sonucunda da, uzmanlar artik bu da tanm yiyecek maddeleri içinde yüzmesi"nden"3 söz etmektedir, Amerika'nm yiyecek ihracatmda ürünleri dügfiyatlarmda agiri ve rim melere yol açmakta - böylece pek çok çiftçi tarimin digma itilmektedir. birçok O halde, bu ekonomik sorunlarm, Amerikan ekonomisinin sektäründe ve igadamlari, sendikalar, çiftçiler ve çiftçileri temsil eden kongre üyeleri arasinda korumacihk dügüncesi yanhlarmda artig olmasma yol açmasi gagirtici degildir. Edward dönemi Ingiltere'sinde eformu'nun yarattigi çalkantilar strasmda oldugu gibi,234korumacihgin artirilmasim savunanlar, yabancilarm haksiz uygulamalarindan, Amerialtmda maliyetinin yapilüretim kan piyasasinda fiyatlarla saglanan masmdan çok büyük para desteklerinden ve yabanci çiftçilere onlara göre, bu durumda verilecek tek kargihk, B.D. yakmmaktadir yönetimlerinin ticaretteki laissez-faire'ci politikayi terk etmeleri ve sert kargi önlemler getirmeleri olabilir. Bu tür tek tek yakmmalarin çogunun asli vardir (JaponlarmAmerikan piyasasina maliyet fiyatmm altmda slikon yonga* göndermeleri gibi). Birlegik Devletlerin önceden rakipsiz olan imalat üstünlügünün aginmaya ugradigmi da göstermektedir. Orta Viktorya dönemideki ingilizler gibi Amerikahlar da, 1945'ten sonra serbest ticaret ve açik rekabetten yana olmu ve bunu, yalmzca global ticaret ve zenginligin bäylelikle artacagmi savunduklari için degil, korumacihgin terk edilmesinden yararlanmaya en yakm olanlarm kendileri oldugunu bildikleri için de yapmiglardir. 40 yil sonrasinda ise, bu güvenin zayiflamasi yüzünden, dügüncelerde iç pazarm ve yerli tüketicinin korunmasmdan yana beklenebilir bir degigmeolmustur. Daha önce Inartmlan giltere ärneginde oldugu gibi, mevcut sistemin savunuculari, yerli ürünleri uluslararasi alanda daha az rekabet gumrük tarifelerinin, edebilir hale getirmekle kalmayacagina, bunun yam sira çegitli dig yanglobal nitelikli bir gümigaret etmektedir kilar da uyandirabilecegine rük tarifeleri savagi, Amerika'nm ihracatma indirilecek darbeler, yeni sanayilegen birtakim- ülkelerin paralarinm zayiflatilmasi ve 1930'lu ylllardaki ekonomik bunahma geri dönüg... Amerikan imalat sanayiini ve tarimmi etkileyen bu zorluklarin yani stra, ülke maliyesinde de.daha önce görülmedik çalkantilar yaganmaktadir. B.D. sanayi ürünlerinin älke dipinda rekabet edemez hale geligi ile tarimdaki ihraç ürünlerinin satiplarmda ortaya çikan gerileme bir araya gelerek, gärünür ticarette insam gagkmhk içinde birakan açiklara yol miktar, 198 6 Mayisina kadar olan 12 ayhk dönemde 160 açmigtir milyar dolardir- ancak bundan daha ürkütücü olan nokta gudur ki, elde ettigi kazançlarla böyle bir açigm Amerika'nm "dünya-
"tarife
"damping"
-
-
-bu
"gärünmezler"den
Yonga:
Çip.
-
ç.n.
617
kapatilmasi artik mumkün degildir; böyle bir yol
bir ekonominin bagvurabilecegi geleneksel çözüm yoludur (1914 öncesinin Büyük Britanyasi gibi). Tam tersine, Birlegik Devletler için masraflarim çikarmanm tek yolu, digardan gittikçe daha büyük miktarlarda sermaye ithal etmek olmaktadir; bu durum Birlegik Devletleri birkaç yil gibi kisa bir süre içinde, dünyanm en büyük alacakh ülkesi olmaktan çikararak dünyanin en büyük borçlu ülkesine dönügtürmügtür. Bu sorunu agirlagtiran çok muhalifin gözünde ise bu sorunu yaratan233- gey, bizzat B.D. Hükümetinin yürüttügü bütçe politikalari olmugtur. 1960'li yillarda bile, Washington'un egilimi, artan savunma maliyetinin ve sosyal programlarm giderlerini kargilamak üzere, ek vergiler getirmek yerine, bütçe açigi finansmanma güvenmek olmustur. Ancak, Reagan yönetiminin 1980'lerin baglarinda aldigi kararlar bagka alanlarda-federal harcamalarda önemli indirimler olmaksizin, sagiderlerinde genig ölçekli artiplar olmasi, bana ek olarak vergivunma 1erde meydana gelen epeyce büyük dügügler- Tablo 49'da da gärüldügü gibi, bütçe açiginda, bunun sonucu olarak da ulusal borçlarda olaga01gun
-pek
-yani
nüstü
yukselmelere
sebep olmuytur.
TABLo
49
B.D. FEDERAL AÇIK,
1980-198536 BORÇVE FAÎZLERÎ, (milyardolar olarak)
Açik 1980 198 3 1985
Borç
59,6
Borç faizi
914,3
195,4 202,8
1.381,9 1.823,1
.
Ortahgi telaça veren bazi kimselerin igaret ettigine gäre, bu egilimlerin böylece sürmesi, 2000 yilina gelindiginde Birlegik Devletlerin ulusal borcunu 13 trilyon dolara (1980'dekinin14 katma), bu borcun faiz ödemelerini de 1,5 trilyon dolara (1980'dekinin29 katma) yükseltecektir." Asimda faiz oranlarmin dügürülmesi, bu tahminleri de apagiya çekebilir;2" ancak genel egilim gene de çok sagliksizdir. Federal açiklar, yilda 100 milyar dolara indirilebilse bile, 21. yüzyilm baglagelindiginde, ulusal borç ve faiz ädemelerinin birikmesi yüzünden, rma gene de daha önce görülmedik miktarlarda parama bu yöne kaydirilmasi gerekecektir. Tarihe bakildigmda, borçlarun barig döneminde bu kadar yüksege çikaran bagka bir Büyük Güç ärnegi olarak akla yalmzca 1780'li yillarm Fransa'si gelmektedir; burada baggästeren mali bunalim iç politika bunahminm sebeplerinden biri olmugtur. Amerika'mn ticari ve federal açiklari, gimdi de dünya ekonomisi içinde yeni bir durumla etkilegim halindedir belki de en iyi biçimde "yalmzca"
.
52,5 8 7,8 129,0
--
618
içindeki yerbir durumla. Dünya ekonodiye tammlanabilecek misinde giderek artan bütünlegmeden dolayi, hem mamul mallar, hem mali hizmetlerdeki ticaret hacmi, daha önce hiç olmadigi kadar geniëlemigtir ve toplam olarak yilda yaklagik üç trilyon dolar tutabilir; ama bu miktar, artik dünya para piyasalari yoluyla olan çok büyük sermaye akigi yanmda sönük kalmakta, bir tek Londra'daki Eurodolar piyasasiticaretinin en az 25 kat"im bulmaktadir.23' Bu eghmn hacmi Ini, 1970'li yillarm olaylari (sabit döviz kurlarmdan degigken kurlara yönelme, OPEC ülkelerinden para fazlasi akipi) körüklemisse de Birlegik Devletlerin açiklari bunlara hiz kazandirmigtir; çünkü federal hükümet gider ve gelirleri arasmdaki derin uçurumu ancak ülkeye Avrupa,ve (äzellikle)Japonya'dançok büyük miktarlarda para çekerek kapayabilmigtir bagvurdugu bu yol, yukarida deginildigi gibi, ülkeyi dünyanm en büyük borçlu ülkesine dönügtürmügtür?° Aslmda, 1980'li yillarin baglarinda ülkeye digardan para akigi olmasaydi, bu akig dolarm degigim degerini yukariya itmek ve Birlegik Devletlerin tarim ve imalat sanayii ürünleri ihracatma daha da zarar vermek gibi biçimsiz bir sonuç dogurmug olsa bile, Amerikan ekonomisi nasil ayakta kalabilirdi, bunu hayal etmek zordur. Ama bu durum da, büyük miktarlara ulagan ve degigkenolan bu paralar dolardan uzaklagip, dolarm degerinin bag apagi gitmesine yol açarsa, ne olur gibi rahatsiz edici bir soru dogurmaktadir. Öte yandan, bu egilimlerle ilgili öyle açiklamalar yapilmigtir ki, oruluslararasi
1erinden
"oynamasi"
sermaye hareketlerinin mal ve hizmet ticareti
"dünya
-
olanlarin ciddiyetini abarttiktelaça verenlerin B.D. ekonomisine nitelikli" oldugunu göremediklari ve bu geligmelerin çogunun leri izlenimi dogmaktadir. Sözgelimi, o kadar çok kimse, 1970'li yillarin sonlarmda gigirilmig fiyatlar ve .agiri faiz oranlariyla arazi satm almamig olsaydi ortabati tarim kugaginin durumu daha az kötü olacakti. Bunun gibi imalattan hizmetlero dogru olan hareket anlagilabi_lir, tüm ileri ülkelerde olan bir harekettir; gun,u da hatirlamak iyi olur ki, imalat sanayiinde istihdam (özelliklede fabrika iççisi istihdami) dügse de, B.D. imalat verimi salt anlamaa yükselmektedir dünya, giderek daha büüretimden, bilgi-tabanli üretime geçtigi için, yük ölçüde, madde-tabanli bir egilimdir. Ayni gekilde, Amerikan mali kurulugbu da gene larmm büyuk sermaye akigt hacmini yönetmek (ve bundan kâr etmek) üzere Tokyo, Londra ve New York'ta üçlü bir tabana oturan dünya mali kuruluglarma dönüçmelerinde de bir sakinca yoktur; bu, ancak ülkenin hizmetlerden gelen kazancmi artirabilir. Kimi zaman, büyük miktarlarda gerçeklegen yilhk federal açiklar ve tirmanan ulusal borçlar bile, enflasyon dikkate alminca, fazla ciddi olarak ifade edilmemektedir bir bularak ve kimi çevrelerde, ekonominin bu açiklardan kurtulacagi" ya da politikacilarin ister vergileri yukselterek, ister harcataligi
"dogal
-
"dogal"
"yolunu
619
malari kisitlayarak veya bu iki yolu birlikte kullanarak açigi kapamak üzere önlemler alacaklari inanci vardir. Igaret edildigine göre, açigi çok acele olarak azaltma girigimi, änemli bir gerilemeye yol açabilir. Amerikan ekonomisindeki büyüme belirtilerinin daha da güven verici oldugu söylenmektedir. Hizmetler sektäründeki canIanma sayesinde Birlegik Devletler, son on yil içinde bundan önceki barig dönemlerinde hiçbir zaman gärülmeyen bir hizla iq imkânlari yaratmaktadir bunun Bati Avrupa'dakinden çok daha büyük bir hizla gerçekleptigi kesindir. Bununla baglantili olan bir nokta da, çahganlar arasmda çok daha büyük ölçüde olan hareketliligin iq pazarmdaki bu tür degigimleri kolaylagttrmasidir. Dahasi, Amerika'nm yüksek teknoloji konusundaki büyük kararliligi yalniz California'da degil, New England, Virginia, Arizona ve ülkenin daha pek çok yerinde görülmektedirilerisi için üretim veriminde ve bäylece ulusal gelirde giderek buyüyen artiglar vaat etmektedir. (ayrica SSBC'ye kargi stratejik bir ügtün1ük saglayacaktir.) Ashnda Amerikan ekonomisinin sundugu firsatlar yüzündendir ki, ülke milyonlarca göçmeni çekmeye ve binlerce yeni girigimçiyi harekete geçirmeye devam etmektedir; öte yandan, ülkeye dogru olan sermaye selinden de yeni yatirimlar özellikle de Ar-Ge alanmda yapilack yatirunlar için yararlamlabilir. Son olarak da, eger global ticaretteki kogullar gerçekten de yiyecek maddeleri ve hammadde fiyatlarinda dügmelere yol açiyorsa, bu durumun digardan hålâ çok büyük miktarlarda petrol, metal cevheri, vb. alan bir ülke ekonomisi için yararh olmasi gerekir. (Çiftçiler ve petrolcüler gibi belli birtakim Amerikan üreticilerine zabile.) rar verse Sözü edilen bu noktalarm çogu ayri ayri geçerli olabilir. Amerikan ekonomisi çok genig ve çegitlilik açisindan çok zengin oldugu için kimi sektör ve bölgelerin, öbürleri gerilerken büyümesi mümkündür bu yüzden de ekonominin tümünü gibi da genig ya kapsamli genellemelerle nitelendirmek dogru degildir. Hammadde fiyatIarmdaki dügüglere, dolarm 1985 yih baymda sürdürülemeyecek kadar yüksek olan degigim degerinin gerilemesine,- faiz oranlarmdaki genel duçüge bu üç egilimin hepsinin enflasyon ve ig güveni üzerindeki etkilerine- bakmca, bazi iktisatçilarm geleçek konusunda iyimser olduklarmi görmek pagirtici degildir. Bununla birlikte, konuya yüksek Amerika stratejisi ve etkili, uzun vadeli bir stratejinin zorunda üzerine oturmak oldugu ekonomik taban açisindan bakildigmda, tablo çok daha az pembedir. Her geyden önce, Birlegik Devletlerin 1945'ten bu yana, dünya çapoda bir sürü sorumluluk üstlendigi dikkate alimrsa, bu yükleri tagima kapasitesinin, bundan birkaç onyil öncesinde, global imalat ve GSMH paymm çok daha yüksek gerçekleytigi, tarimmm banalim içinde bulunmadigi,
.
-
-bu
--
"bunahm"
"canhhk"
--ve
620
I r
I
I
I
ödemeler
dengesinin çok daha saglikli, devlet bütçesinin de denk oldugu ve dünyanm geri kalan bölümiine bu kadar agir borcu bulunmadigi zamanlara gäre daha az oldugu bellidir. Daha genig olan bu çerçeve içinde dügünüldugünde, bazi siyaset bilimcilerinin Birlegik Devletlerin bugünkü konumu ile, änceki dönemlerde hegearasmda devletler"in242 durumu kurmalarmda dogru benzerlik mon "gerileyen
olan yönler vardir.
Bu noktada
da, günümüz
Birleçik Devletlerindeki dikkatli çevreler
rasmda yaygm hale gelen kaygi psikolojisi ile Edward dänemi Ingilte"ulusal resinde tüm siyasi partilere verimlilik" hareketi egemen olan ve ruhsal adlandirilan diye durumun açiklamasi geligmeye yol açan zor olan benzerliklerine igaret etmek aydinlatici olmaktadir: "Ulusal verimlilik" hareketi, ulusun karar üretme durumunda olan, i; ve egitim dünyalarinda yer alan seçkinler arasmda, ülkenin öbür ileri toplumlar kar-
çismda rekabet gücünü giderek daha çok kaybetmesi diye gärülen süreci tersine çevirecek änlemler konusunda yapilan genig tabanh bir tartigma idi. Ticari bilgi-beceri, egitim ve äärenim düzeyleri, üretim verimliligi,gelir ve (durumlaridaha kötü olanlar arasinda) yaçam, saghk ve koaçismdan bakildigmda, 1900 yihnm numara"li nut standartlari gü-cü, sahip oldugu yeri kaybediyor görünüyor ve bu durum ülkenin uzun vadeli stratejik konumu yönünden korkunç anlamlar tagiyordu; böyleteykilatlanma" çagrilari, soldan ne kadar ce, ve gelmigse, sagdan da en az o kadar gelmigtir.243 Bu tür kampanyalar, orada burada reform yapilmasina yol açarlar; ancak reformun kendisi, gerilemenin dogrulanmasidir, çünkü bu tür bir kampanya, ülkenin önculügünün tartigilmadigi birkaç onyil öncesinde gerekli olmamistir. Yazar G.K. Chesterton alayci bir dille, güçlü kuvvetli bir adamin beden yeterligi konusunda kafa, yormadigim söyler; ancak zayif dügtügü zaman saghktan söz edecektir Bunun gibi, bir Büyük Gücün kuvvetli ve rakipsiz oldugu zamanlarda yükumlülüklerini yerine getirme kapasitesini tartigma ihtimali nispi- olarak zayifladigi zamana gäre çok daha azdir. Daha dar bir çerçevede dügünürsek, Amerikan sanayi tabanmdaki ufalma devam ederse, bu durumun ülkenin yüksek stratejisi açismdan ciddi bir anlami olacaktir. Ilerkidänemlerde (çarpigantaraflar kargihkh olarak nükleer cehennemi yaratmaktan korktuklari için) konvansiyonel düzeyde kalacak genig çapli bir sava; yapilsa, bunun, kilit sanayilerde yillar boyu süren gerileme, fabrikalardaki iççi istihdammda meydana gelmig olan agmma vb.'den sonra Birlegik Devletlerin verim kapasitesi üzerinde ne gibi bir etki yaratacagmi merak etmemek mümkün degildir. Ïnsan buna bagli olarak, Hewins'in 1904 yilmda Îngiliz sanayiindeki zayiflamamn bu ülkenin gücüne olan etkileri konusundaki dehget dolu "bir
"yenilenme"
"yeniden
-"
feryadmi hatirlamaktadir.245
621
*
Diyelim ki, [yabancirekabeti yüzünden] tehdit altmdaki bir sanayi ulusal savunma sisteminizin ta temelinde yatmaktadir, o olur? Bir demir sanayii, büyük bir mühendiszaman haliniz ne edemezsiniz, çúnkü modern harp söz konulik igkolu olmadan ordularmizi olugturacak olunca filolarimzi su ve onlari yeve terli bir bakim düzeyinde tutacak araçlariniz olmaz. Amerika'nm sanayi kapasitesindeki gerilemenin bu kadar giddetli olabilecegini tasavvur etmek güçtür: Imalat tabam Edward dänemi Ingiltere'sininkinden bir nokta olao kadar daha genigtir ki, ve raksanayiler" ilgili Pentagon'un sürekli siparigleriyle beslenmekle kalmamig, madde-yogun imalattan, bilgi-yogun imalata (yüksekteknoloji imalatma) olan geçige de ayak uydurmustur; bu, daha Batmm kritik nitelikli hammaddelere olan bagimhhgim uzun vadede, da azaltacaktir. Gene de, sözgelimi montaji yabanci ulkelerdeyapilarak çok' büyük bir oranda Birlegik Devletlere gönderilen yariiletkenlerin -önemli
"savunmayla
olugu"
mümkün oldugu kadar farkh bir ürün ya da -yarilletkenlerden dügünecek olursak- Amerikan gemi tagimacihšmda ve gemi yapimmda meydana gelen agmma veya Amerika'daki pek çok madenin ve petrol alammn kapatilmasi - bu tür egilimler, uzun süreli bir Büyük Güç ortaklik savagi oldugu takdirde, ancak zararh olabilir. Üstelik, tarihteki edersek diyebiliriz ki, sava; siörneklerin bir geçerligi oldugunu.kabul rasinda uretimde meydana gelebilecek herhangi bir üzerindeki en kritik kisitlama, genellikle usta zanaatçilarin bulunmamasmdan dog-
'
"artig"
bu da insana, gene Amerika'daki fabrika iççisi (yani genelistihdammda meydana gelen genig çapli ve uzun vagerilemeyi dügündürmektedir. deli Bundan oldukça farkh ama uygun bir yüksek stratejinin sürdürülebilmesi için aym ölçüde önemli olan bir sorun da, ekonomideki yavag büyümenin Amerika'daki toplumsallpolitik uyugma uzerindekietkisiyle ilgilidir. Birlegik Devletler, 20. yüzydda 'Avrupahlari gaçkinliga dügürecek derecede, gärünügteki politikasindan kurtulmayi bagarmiggerçeklerden tahmin edebiliriz: Gelen tir. Bu durumun dogdugunu qu gäçmenlerin çogu bagka yerlerdeki kati toplumsal kogullardan kaçiyordu; ulkeninçok genig olugu, kendi ekonomik konumlari yüzünden haimkân sagladi ve ayyal kirikhgina ugrayanlarin Batiya sözgelimi iççilerin teykilatlanmasini, zamanda Fransa ni ya da Ingiltere'de oldugundan çok daha zor bir hale getirdi; ülkenin cografi boyutlari ve bu boyutlar içinde girigimcilere sundugu firsatlar da, esasta yeni bir tür laissez-faire kapitalizminin geligkogullara göre uyarlanamamig mesini tegvik etmig ve bu sistem (ara sira soldan gelen kargi saldirilara ragmen) ulusun politik kültürüne egemen olmuytur. Sonuç olarak, Birmuçtur247
-
likle usta-zanaatçi)
"smif"
"kaçma"larina
622
I
leçik Devletlerde zenginlerie yoksullar
arasindaki
"kazanç
farki" öbür änemli daha genistir, sosyal.hizmetlere yapilan devlet harcamalari, benzer ülkelerdekine göre GSMH içinde daha büyük bir paya sahiptir (yoksullar ve yaghlar için aile temelinde çok daha güçlü bir destek sistemine sahip görünen Japonyadiçmda). Ortada olan sosyoekonomik egitsizliklere ragmen politikasiBirlegik bulunmayiginda yillardan Devletlerin mn 1930'lu bu yana olan büyümesinin nüfusun çogunluguna, kigisel durumlarmi düzeltme umudu vermesinin; daha rahatsiz edici olarak da, Amerikan toplumunun en yoksul üçte bir bölümünün düzenli oy kullanmak üzere ber edilmemig" olmasmo payi da açiktir. Ancak bir taraftaki beyaz etnik gruplar ile, öbür taraftaki siyah ve ispanyol etnik gruplar arasmda oranlari görülen farkh dogum ve tabii Birlegik Devletlere olan göçakigmdaki degigiklikler dügünülünce, olmen ayrica imalat alaninda yüksek dukça kazançh iglerden milyonlarcasmm kaybma ve hizmetler alamnda, oldukça düçük kazançli milyonlarca igin yaratilmasma yol ekonomik degigim meydana de hesaba katilmca, açan dolar degerinde gelen agiri dügmeler ve büyümenin yavaglamasi sonucu sürekli bir ekonomik güç1ükler dönemine girilmesi halinde, Amerikan ekonomisine egemen olan normlann (devletharcamalarmm dügük tutulmasi, zenginlerden dügük vergi almmasi) korunabilecegini varsaymak akillica olmaz. Bu durumun igaret ettigi bir bagka gey de gudur, digtan gelen tehditlere savunma harcamalaruu artirarak tepki gösteren ve bütçe bunalimina mevcut sosyal harcamalari keserek kargilik veren bir Amerikan yönetimi, sonuçta, ters bir politik tepkiye yol açma riskine girebilir. Bu bälümde ele alman äbür güçler için de söz konusu oldugu gibi, ulusal sanayilegmig ayni sebeple,
ileri ülkelerde
oldugundan
oranda
"smif"
genel
"sefer-
-
önceliklerin belirlenmesinde savunma, tüketim ve yatirim sürekli üç yänlü gerilimle-baça çrkmamn kolay yolu yoktur.
arasindaki
Bu nokta bizi, ister istemez yavag ekonomik büyüme'ile yüksek savunma harcamalari arasmdaki hassas iligkiye götürmektedir. "Savunma harcamalari ekonomisi" konusundaki tartigma çok çekigmeli bir tartigmadir ve - Amerikan ekonomisinin büyüklügü ve çegitliligi, bûyük devsaglayabilecegi itici güç ve silah aragtirmalarma let sözlegmelerinin gelen teknik yan ürünler hatirda tutulursa ortadaki belirtiler yalmzca tek bir yöne igaret etmektedir.2'" Ama bizim amaç1arimiz için änemli olan, igin kargilagtirmah boyutudur. Savunma harcamalari (çogu kez igaret edildigi gibi), Eisenhower yönetimi sirasmda GSMH'nm yüzde onunu, Kennedy yönetimi sirasinda da ylizde dokuzuna olugturmug olsa bile, Birlegik Devletlerin global üretim ve zenginlik içinde o zamanlar sahip oldugu pay, bugünkünün yaklagik iki katiydi, daha önemlisi de Amerikan ekonomisi o dänemde ne geleneksel, ne yüksek teknoloji -
623 | |
4 i
µ•i
I
i
I
i.h.I,
I
h.i.I.E.1
i
t
si
limi
--Ilimallisia
III
II
I
I
I
-
·
...
Immmm---.mulimmmmmmmm..
------
I
i
in
I
li
•II
I•••••*•
;
I
bugünkü tehditlerle kargi kargiya degildi. Dahasi, eger Birleik Devletler bugün GSMH'smm yüzde yedi ya da daha fazlasmi savunbaghma harcamalarma ayirmaya devam ederken, ekonomi alanmdaki ca rakipleri, özellikle de Japonya,çok daha küçük bir oranda para ayiriyorsa, o zaman ipso facto bu ülkelerin sivil yatirimlar için olan paralari, potansiyel olarak daha fazla demektir; eger Japonlar ve Bati Almanlar ticari Ar-Ge'ye agirhk verirlerken, Birlegik Devletler ArGe etkinliklerinin büyük bir bölümünü orduyla baglantih üretime yatirmaya devam ederse ve eger, Pentagon'un harcamalari ülkenin bilim adamlari ve mühendislerini dünya piyasasi için mal tasarimi ve uretiminden uzaklagtirirken, äbür ülkelerdeki bu tür personel esas olarak sivil tüketici için daha iyi urünler çikarmak üzere ugraprsa, o zaman Amerika'mn dünya imalati içindeki paymm sürekli olarak gerilemesi kaçmilmazdir; büyume hizlari, kendilerini pazaryerine adayan ve kaynaklarm savunmaya yäneltilmesinde daha az istekli olan ülkelerdekine göre daha yavag olacaktir.24' Bu egilimlerin, Birlegik Devletleri daha uzun vadede birbirinden beter iki seçenegi olan son derece çetin bir açmaza sürükleyecegini söyleSirf asil global süper güç oldugu ve Japonmeye gerek bile olmayabilir. gibi bälgesel bir güçten çok daha genig askeri ya ya da Bati Almanya taahhütleri bulundugu için, çok daha bir savunma kuvvetine ihtiyaci vardir -- tipki imparatorluk ispanya'simn çagdaylarminkinden çok daha büyük bir orduya sahip olma geregini duydugu, Viktorya dänemi Ingiltere'sinin baçka ülkelerin hepsininkinden çok daha büyük bir oldugu gibi. Üstelik, SSCB Amerika'nm donanma konusunda israrli dünyanin her yerinde çikarlari için baglica askeri tehdit olarak görüldügü ve bu ülkenin kendi GSMH'smdan çok daha büyük bir oram savunmaya ayirdigi belli oldugu için, Amerika'daki karar mercileri Rusya'yla olan silah yarigim ister istemez kaygi duymaktadir. arasinda makul mercileri daha dügünebilenler gunu da göAncak karar rebilirler zayiflatmaktadir ki, silahlanma yükü Sovyet ekonomisini ve eger iki süper güç verimsiz bir alan olan silahlanmaya ulusal zenginlikkisa bir süre 1erinden giderek daha çok pay ayirmay1 sürdürürlerse, nitelikli olacaktir: "Büyümekte olan Jasonra kritik soru belki de gu ponya, Çinvb. devletlere kiyasla, kimin ekonomisi en hizh olarak geri-\ leyecektir?" Silablanmaya az yattrim yapilmasi, Birlegik Devletler gibi dünya üzerinde apri yayilmaya gitmig bir gücün, kendisini her yerde tehlikelere açik hissetmesi sonucunu dogurabilir; ancak silahlanmaya yapilan çok yüklü.yatirimlar da ülkeye kisa vadede daha büyük güventicari rekabet gücünü äylesine lik saglarken, Amerikan ekonomisinin vadede agindirabilir ülke daha az güvenli hale gelir." ki, uzun Bu konuda da tarihteki benzer örnekler cesaret verici degildir. Çünimalatmda
"serbest"
-ve
.büyük
"kaybetmek"ten
624
|
i
numara"li ülkelerin kargi karytya kaldiklan ortak açmaz gu olmugtur. Nispi ekonomik güçleri azalirken, konumlarma yönelen dig tehditler onlari kaynaklarmi giderek daha çok miktarlarda askeri sektöre ayirmaya zorlamigtir; bu ise, verimli yatirimlara yer birakmaz ve zamanla daha yavag büyüme, daha agir vergiler, ülke içinde harcarna äncèliklerine iligkin görüglerde daha derin çatlaklar, savunma yükünü tagima. kapasitesinde zayiflama biçiminde ortaya çikan ters yönlü bir akima yol açar.21 Eger, tarihte görülen düzen gerçekten böyinsan, Shaw'un son derece ciddi çakasinm sözlerini degigtirerek göyle demekten kendisini alamiyor: "Roma dügtü; Babil dügtü; sira Scarsdale'e de gelecek."262 O halde olabildigince genig kapsami içinde dügünürsek, kamuoyunda gittikçe daha çok tartigilan Birlegik Devletler mevcut konumunu koruyabilir mi sorusuna verilecek tek cevap bu da sirf, sürekli bagkalarmm önünde bulunmamn hiçbir toplumun kaderi olmaylymdandir; çünkü böyle bir gey çok eski zamanlardan beri var olan farkh büyüme oranlari, teknolojik.ilerlemeler ve askeri geligmeler düzeninin donmasi anlamina gelir. Öte yandan, tarihteki benzer örneklere yapilan bu gänderme, Birlegik Devletlerin de ufalarak Ispanya ya da Hollanda gibi eski öncü güçlerin nispi sönüklügüne dügecek, ya da Roma ve gelAvusturya-Macaristan imparatorluklari gibi dagilacak anlamma anlagildigma ilk iki ülkenin durumuna dügmeyecek kadar genig ve mez; göre, öbürleri gibi dagilmayacak kadar hornojendir. Günümüz siyaset bilimi literatüründe çok tutulan ingiltere benzetmesi bile, ölçulerdeki farkhhklar gözardi ediliyorsa, iyi bir benzetme olmamaktadir. Bu gäyle
kü bundan önceki
"bir
lŠse
"hayir"dir
-
de ifade edilebilir: Britanya Adalarmin cografi büyüklügü, nüfusu ve dogal kaynaklari, bagka etkenler söz konusu olmadikça, bu ülkenin dünyada var olan zenginlik ve gücün kabaca yüzde üç ya da därdüne sahip ohnasi gerektigine igaret etmektedir; ama her zaman bagka etkenler sözkonusu oldugu içindir ki, bir dizi özel tarihsel ve teknolojik kogul, Britanya Adalarmin dorukta oldugu strada, dünya zenginligi ve gücünün yaklagik yüzde 25'ine sahip olmasma yetecek gekilde geniglemesine imkân tanimigtir ve bu elverigli kogullar ortadan kalktigi içindir ki, bugüne kadar olan gey, ülkenin daha boyutlarma dönmesidir; bunun gibi, Birlegik Devletlerin büyuklügü, nüfusu ve dogal kaynaklabelki yüzde 16 ya da rinin, bu ülkenin dünya zenginlik ve .gücünün 18'ine sahip olmasi gerektigine igaret ettigi ileri sürülebilir; ancak kendisi için elverigli olan tarihsel ve teknolojik koçullar sayesinde bu pay yüzde yükselmigtir; daha fazlasma bugür tamk oldu1945'te 40 ya da yuksek rakamdan olan bir daha gumuz gey ise, bu olaganüstä sahip ilk onyillaridir. ülkenin inigin Bu günümüzde oldugerileme, paya askeri kapasite ve Amerikan kapitalizmi ile külturunü çok büyük gu "dogal"
"dogal"
625
"enternasyonellegtirme"
ba arisi yüzünden gizli kalmaktadir.2'3Ancak, ilerde, dünyadaki zenginlik ve güçten "dogaP' olarak alacagi paya epey sahip olacak kadar geriledigi zaman bile, Birleçik Devletler, sirf büyüklügü dolayisiyla, iki kutuplu bir dünyada gene çok önemli bir güç ola-
caktir.
O halde, önümüzdeki onyillarda Amerikali devlet adamlarim bekleyen gärev gunu anlamaktir, genig kapsamli birtakim egilimler harekete geçoigtir ve Birlegik Devletlerin konumunda meydana gelen nispi ašir
bir tempoda
ve pürüzsüzce gerçeklegmesini saglamak ve ancak kisa vadede yarar getiren ama uzun vadede sakmcah olan politivermemek kalarm bu süreci hizlandirmasina meydana üzere, igleri etmek" gerekmektedir. Bu ise, gu gerçeklerin, bagkanlik makammdan baglayip apagi kademelere dogru herkes tarafindan anlagilmasim gerektirmek.tedir: Dünyadaki teknolojik, dolayisiyla da sosyoekonomik nitelikli degigme, daha önce hiç olmadigs kadar hizla ilerlemektedir; uluslararast topluluk, politik ve kültürel açidan dügünüldügünde, varsayilandan çok daha büyük bir çegitlilik içindedir ve ister Washington'dan, ister Moskova'dan gelsin, sorunlari için önerilen yalinkat çözümlere boyun egmemektedir, ekonomik güç ve verimlilik gücü dengeleri artik 1945'teki kadar, Birlegik Devletlerden yana bir egilim göstermemektedir; askeri alanda bile, dengelerin bir ölçüde, iki kutuplu bir sistemden, çok kutuplu bir sisteme došru yeniden dagihmma igaret aginmano
"idare
eden
belirtiler vardir;
bu.sistem içinde, Amerika'mn
ri güç yigilmasi, muhtemelen
ha büyük olmaya
ekonomik-ve-aske-
tek tek öbür ülkelerin hepsininkinden
da-
devam edecek ama ikinci Dünya Savagim hemen izleyen onyillardaki kadar orantisiz olmayacaktir. Kissinger'in her zaman için iki kutuplu diye görülen bir dünya içinde politika yürütmenin sakmcalariyla ilgili gözl.emleri (bkz.s. 480-81) hatiriamrsa, bu, tek baçina kötü bir gey degildir; Rusya'nin degigen dünya gücü dinamiginden çok daha fazla etkilenecegi kabul edilirse, bunun kötü bir gey olarak gärülAmerika'nm önderlik gücünde meydame ihtimali daha da azalacaktir. gelen tartigmalarda tekrar tekrar igaret edilmena agmmaya iligkin tüm si gereken nokta gudur ki, söz konusu olan gerileme salt anlamda degil, ni.spidir ve bu yüzden de tümüyle dogaldir; Birlegik Devletlerin gerçek çikarlarma yönelecek tek ciddi tehdit, yeni dünya düzenine makul big biçimde uyum saglayamama bagarisizhšmdan gelebilir. Birlegik Devletlerin hâlâ sahip oldugu pek çok güçíü yan hesaba katildiginda, bu yeniden uyum sürecinin diplomasi ve stratejisini, Walyükümlülükleri ile ulusun ter Lippmann'm klasik deyimiyle, dengeli durum"a254 getirmek üzere düzenlemek, birbirini izgücünü leyecek yönetimlerin yeteneklerini teorik olarak agacak bir gey olmasa gerektir. Amerika'nm global sorumluluklarmi, bu ülkenin 1.940'h yil"ulusun
.
.
.
I
626
I
larda Ingiltere'nin rolünü ustlenmesine benzer biçimde devralacak belirgin, tek bir devlet" bulunmamakla birlikte, gurasi da bir gerçektir ki, Birlegik Devletlerin sorunlari, dügmanlart tarafmdan çepeçevre kugatilmig bir imparatorluk Ispanya'si, ya da Fransa ile Ingiltere arasma sikigip kalmigbir Hollanda veya kargismda kendisine meydan okuyan bir topluluk bulan Britanya Ïmparatorlugunakiyasla, daha azdir. 21. yüzyila dogru giderken, Birlegik Devletleri bekleyen smavlarm ürky¯tücu oldugu -kesindir; belki äzellikle de ekonomi alanmda; ancak ülkènin kaynaklari gene de -epey büyüktür; eger bu kaynaklar dogru dürüst teykilatlandirilabilirse ve eger Amerika'nm sahip oldugu gucün hem smirlarmm hem imkânlarmm ne oldugu makul bir biçimde anlaçihp kabul edilirse. Belli bir perspektiften bakildigmda, Birlegik Devletlerin kargisina dikilen açmazlarm benzersiz oldugunu säylemek hemen hiç mümkün degildir. Insan, dünyadaki hangi ülke uygulanabilir bir askeri politika geligtirir ya da silah, geçim ve yatirim arasmda bir seçim yaparken, sorunlarla kargilagmiyordiye sormadan edemiyor. Bir bagka perspektiften bakildiginda ise, Amerika'nm durumu çok özel bir durumdur. Ekonomik ve belki de askeri açidan gerileme sürecinde olmasma raimen, Birlegik Devletler, Pierre Hassner'in deyimiyle, tür denge ve sorunda olmayi sürdürmektedir. belirleyici etken"" lyilik ya da kötülük yapmak için çok buyük bir güce sahip oldugu, Bati ittifaki sisteminin temel diregi ve mevcut global ekonomik sistemin merkezi durumunda bulundugu için, Birlegik Devletlerin yaptiklari, ya da yapmadiklari, öbür güççok daha büyük bir lerin her birinin yapmaya karar verdiklerinden "ardil
"her
änem tagimaktadir.
627 I I
dBmmm
I
i I
SONSÖZ
Güçlerin uluslararasi sistem içindeki yükselig ve çökuglerini beg yüzyil boyunca inceledikten sonra, sözü teori ve metodolojiyi konu edinen uzunca bir son bölümle kapamak ve burada bütun olup kez- gelecek için de birtakim bitenlere bir anlam katabilmek ve anlamlar çikarmak üzere, hizla yaygmlagan ve nispi güç çevrimini savag, devlet borçlari ve büyük çevrim,"' larin boyutlari ve ömürleri"3 teorileri ile, siyaset bilimcilerinin çegitli bagka girigimlerini kullanmak uygun bir davranig olabilir. Ancak bu, bir siyaset bilimi çahymasi degildir; gene de bu disiplinde çahgip uluslararasi düzen içinde yer alan daha genig savag ve degigme yapilarmi aragtiranlar için ayrintih gerçekler ve yorumlar tagiyan genig bir kaynak
Büynk
-çogu
"savag
"imparatorluk-
"global
sunulmug
oldugu umulmaktadir.
Bu bälüm, gunumüzde nerelerde oldugumuz konusunda kesin çizçünkü böyle bir gey, kitabm gili bir özet vermeyi de amaçlamamaktadir; verdigi ana mesajlardan biriyle çeligecektir: Uluslararasi sistem surekli degigikliklere ugramakta ve bu degigiklikler yalmzca devlet adamlarmm günlük eylemleri ve p-olitik ve askeri olaylarm gel-gitleri yüzünden degil, dunya gücünün temellerinde olug.an ve zamanla yollarini bularak yuzeye çikan daha derin degigmeler yüzünden de meydana gelmektedir. Gene de, bu incelemeyi noktalamadan önce bir-iki genel gözlem sunmak yerinde olur. Kitap boyunca ileri sürülmüg olan gudur, uluslabakildigmda, zenginlik ve güç ya da ekonomik rarasi sistem açisindan kudret ve askeri kudret, her zaman için nispidir ve. madem ki tüm toplumlar kargi konulmaz bir degigme egilimine açik durumdadir, o halde uluslararasi dengeler, hiçbir zaman olduklari yerde duramaz; durabileceklerini varsaymak devlet adamhgi açisindan budalalik olúf. Uluslar rekabetlerin arasmdaki düzen tanimaz ve yarigmaci nitelikli oldugu dügünülürse, son beg yüzyildaki uluslararasi meselelerin tarihi, çogu kez, 629
harp tarihi ya da en azindan harbe hazirhk tarihi olmu tur burlarm ikisi de toplumlarm, ister devletin ister özel kipilerin kullammi için olüretilmesinde kullanabilecekleri kaynaklari tükesun, bagka tir. Bu yuzden, ekonomik ve bilimsel geligme düzeyi ne olursa olsun, her yüzyilda ulusal gelirden ne kadarmo askeri amaçlar için kullamlmasi gerektigi konusunda tartigma olmuytur. Her yüzyilda ulusal zenginligin en iyi nasil artirabilecegine iligkin bir tartigma da vardir ve bu tartigma yalnizca artan refah kipisel yararlar getirecegi için degil, ekonomik büyümenin, verimliligin, lyilegen mali durumun bagka uluslararast bir çatigma oldugu zaman bir Büyük Gücün bagkalarina kiyasla olan bagari gansmi etkileyecegi anlagildigi için de yapihr. Gerçekten de, Büyük Güçler arasmda yapilmig olan ve burada gözden geçirilen bütun önemli, uzun süreli savaglarm dogurdugu sonuç, tekrar tekrar, verimli olan ekonomi-k kuvvetlerin hayati önem tagiyan etkileri bulunduguna igaret etmektedir -- hem bizzat mücadele sürerkey, hem de farkhlagan büyüme hizlarmin ayri ayri güçleri äbürlerine göre.daha güçlü ve zay1f kildigi savaglar arasi dönemlerde. 1500-1945 döneminde olan büyük ortakhk savaglarmm sonuçlari, daha uzun bir süre içinde ekonomik düzeyde olagelen degigiklikleri büyük ölçüde dogrulamaktadir. Böylece her savagin sonunda kurulan yeni toprak düzeni, uluslararasi sistem içinde süregelen yeni güç dagihmmi yansitir. Öte yandan, barigm geligi, bu arahksiz degiçme sürecini durdurmaz ve Büyük Güçler arasmdaki farkhlaçan ekonomik buyüme hizlari, bunlarm birbirlerine kiyasla yük-
"mallar"in
selip çökmeye
devam etmesini
saglar.
Kural tammaz bir uluslararasi sistem içinde ve güç1erin var olugu, daima savaga yol açar mi, açmaz mi, bu kesin degildir. Tarih literatüründe çogunlukla ve "Büyük Güç sistemi"nin el ele gittigi varsayilmaktadir. Neomerkantilist ve jeopolitik dügüncenin kurucularmdan biri olan Mackinder'in savunduguna gäre, büyük savaglari dolayli ya da dolaysiz olarak, ülkelerin egitsiz büyümelerinin sonucudur."' Peki bu düzen 1945'te sona ermig midir? Iki tarafh silah kullanimim kargihkli yikima dänügtürme tehditini kendilerinin dogal bir parçast olarak taçiyan nükleer silahlarm ortaya çikigiyla, Büyük Güç dengelerindeki uzun süreli degigmelere silahh çatigmaya bagvurarak tepki verme aliskanligmm nihayet denetim altina ahndigi vi bu durumda, geriye yalmzca dolayh, ufak çapli araciligiyla yapilan" savaglarin kaldigi gerçekten dogru olabilir. Ancak belki gu da dogrudur, nükleer silahlarm kargilikli olarak yarattigi korkularm sagladigt tek gey, gelecekteki çatigmalarm Büyük Güçler arasmda çikmasi halinde, konvansiyonel düzeyde kalacak olmalaridir -- ama bu tür savaglar bile, çagdag muharebe meydani silahlarmm niteligi dügünüldügeçecektir. derece kanh gündeson "yükselen"
"çäken"
"savag"
"tarihin
.
.
.
"vekiller
630
'
Bu tür kritik sorunlarm cevabmi kimsenin bilmedigi açiktir. Insanhgmkendisine yikim getirecek kadar pahah olan yeni bir Büyük Güç sabelki de aym göstermeyecegini varsayanlara, vagma girme aptalhgim inancin 19. yüzyihn büyük bir bölumünde de saygm oldugunu hatirlatmak gerekir; gerçekten de, Norman Angell'in The Great Illusion bagligim tagiyan ve savagm hem yenen hem yenilen taraf için ekonomik yikim demek olacagt .yolundaki ana dügüncesiyle uluslararasi düzeyde satig reorlari kiran kitabi, ta 1910 yilmda çikmigti ve o siralar, Avrupa'daki savag planlarmi sessizce sonuçlandirmaktaydilar. Büyük devletler arasmda nükleer ya da konvansiyonel çatigmalar çikma ihtimali ne ölçüde olursa olsun, çurasi açiktir ki, dengelerde änemli degigimler olmaktadir ve muhtemelen eskisinden daha hizh bir tempoda olmaya da devam edecektir. Dahasi, bu degigmeler birbirinden üretim ayri olan, ancak etkilegim içinde bulunan iki düzeyde, ekonomik egilimgelmektedir. ydm meydana stratejik düzeylerinde Son 20 güç ve 1erinde bir degigiklik olmazsa (nedenolsun ki?) dünya politikasimn düenelkurmaylar
zeni kabaca göyle görünmektedir: Birincisi, hem toplam dünya hasilast hem toplam askeri harcama paylarinda, en büyük beg güç odagmdan baska pek çok ulusa bir kayma gerçeklegecektir; ama bu, agamah bir süreçtir ve yakm bir gelecekte,
bagka hiçbir devletin Birlegik Devletler, SSCB, Çin,Japonyave AET katilmasi mümkün.degildir. Îkincisi,bu begli arasindaki verim dengeleri, pimdiden belli yönlere dogru egilmeye baglamigtir: Rusya'dan, Birlegik Devletlerden ve AET'den ve Çin'e dogru. Ancak bu durum, ekonomik yänden, beg keJap.onya'ya çúnkü, Birlegik Devletler ve nari dengeli bir düzen yaratmamaktadir; AET kabaca ayni verim ve ticaret gücüne sahiptirler (ancakAmerika askeri bir devlet olmaktan çok büyük ölçülerde kârh çikmaktadir); SSCB ve Japonyada kabaca aym durumdadir (ancakJaponyadaha hizh büyümektedir); her ikisi de Birlegik Devletler ve AET'nin verim gücünün ancak yaklagik üçte ikisine sahiptir; ÇHC ise hâlâ çok gerilerdedir ama hepsinden daha hizh büyümektedir. Üçüncüsü, askeri açidan hâlä iki kutuplu bir dünya vardir; yani, yalnizca Birlegik Devletler ve SSCB birbirlerinin yok olmasini saglayacak kapasiteye sahiptir äbür devletlerin her birinin yok olmasini da. Gene de bu iki kutupluluk, hem nükleer hem konvansiyonel düzeyde yavag yavag aymmaya agruyor olabilir; nükleer düzeyde, ya bu tür silahlarm çogu kullanilamaz olduklan için ya da Çin,Fransa ve ingiltere kendi nükleer arsenallerine ayri ayri çok büyuk katkilar saghyor olduklan için; konvansiyonel düzeyde ise Çin, gücünü sürekli olarak takviye ettigi ve buna ek olarak, eger birlikte gerçekten etkili bir biçimde çahgabilirlerse, Bati Almanlann ve Fransizlarin (onlarla birlikte belki Îngiliz "pentargi"sine
-
I
|
631 '
·
I
Italyanlarm)
kara, deniz ve hava kuvvetlerinin bir araya y1gilmasiyla derece büyük bir karma kuvvet elde edilebilecegi anlagildigi için. lç son politikadan gelen sebepler yuzünden bunun yakm bir gelecekte gerçekleymesi mümkün degildir; ama sirf böyle bir potansiyelin var olugu, kutuplu" sisteini, en azmdan konvansiyonel düzeyde daha kuykulu hale getirmektedir. Buna kargi, gu siralar hiç kimse Japonya'mnkendisini büyük bir askeri güce dänügtürecegine igaret etmemektedir; bununla birlikte, ve dünya politikasmda dešigme" düzenine agina olan hiç kimse, Tokyo'da i; bagma gelecek yeni siyasi liderler günün birinde ülkenin ekonomik gücünü daha büyük askeri güce dönügtürme karari ahrlarsa, bunu gagirtiet bulmayacaktir. Eger Japonya,dünya meselelerinde daha aktif bir askeri varlik olmaya karar verirse, bu, herhalde çikarlarini artik sirf bir devlet"' olmakla koruyamayacagini hissettigi için olacaktir, bu yüzden de, silahh kuvvetlerini takviye ederken, uluslararasi gaç askeri ve nüfuzunu olmayan önlemlerle elde edilemeyecek bir ölçüde arttirmayi umacaktir. Oysa uluslararasi rekabetin son beg yüzyilhk tarihi, askeri hiçbir zaman yeterli olmadigim göstermektedir. Japonyakisa vadede, rakip devletlerin gözünde caydirici olabilir ya da onlari yenebilir. (Bu, çogu siyasi lider ve halk için tümüyle tatmin edici bir yeydir.) Ama bu tür ve
"iki
"savag
"ticaretçi
"güvenlik"in
zaferlerle, ülke cografi
ve stratejik
açidan
aµri yayilma
"korunma"ya
"verimli
-niteligi
."'
"imalat
.
.
"verimsiz"
.
gerçeklegtirirse
nitelikte olan bir düzeyde bile, toplam gelirinin ve daha az emperyalist büyük bir bölümünü ayirarak, yatirim"lar için daha az miktarlar birakirsa, ekonomik veriminin yavagladigmi ve bunun, hem yurttaglarinm tüketim taleplerini kargilama, hem de uluslararasi konumunu koruma açismdan sahip oldugu uzun vadeli kapasite için son derece ciddi anlamlar taçidigini görür.' Bu SSCB, Birlegik Devletler ve Ïngiltereiçin gimdiden söz konusu olmaktadir; su da önemli bir noktadir ki hem Çin,hem Bati Almanya, askeri harcamalara agiri älçüde yatirim yapmaktan kaçmma mücadelesi vermektedir; ikisinin de kugkusu, bunun uzun vadeli büyüme beklentilerini etkilemesidir. Böylece, klasik dönemlerden bu yana, ekonomi stratejistlerini, iktisatçilari ve siyasi liderleri ugragtiran bilmeceye dönüyoruz. Büyük zor Güç geregi, bagka bütun uluslar kargisinda durumunu koruma yetenegine sahip bir devlet"- olmak, geligen bir ekonomik taban gerektirir. List'in deyigiyle, "Sava; ya da savag ihtimali, imalat gücünün kurulmasmi, ilk sirada yer alan bir ülke için vazgeçilmez bir kopul haline getirir Ancak, savaga gitmek ya da ulusun gücü"nden büyük bir payi silahlanma harcamalarina ayirmakla, ulusal ekonomik açindirma tabani riskine de girilebilir; özellikle de gelirlerinden daha büyük oranlari, uzun vadeli büyüme için verimli yatirimlarda toplayan bir devlet kargisinda. 632
Politik ekonomi konusuyla ilgilenen klasik yazarlar bunlarm hepsini tüm yönleriyle anlamiglardir. Adam Smith'in tercihlerini izleyenler, egilimine girdi; List'in Nationalo harcamalarmi dügük tutma savunma ekonomie kavramma yakmhk duyanlar, devletin daha buyük güç araçlarma sahip olmasmi istediler. Hepsi de, dürüst davrandiklari zaman, igin gerçekten de bir seçim meselesi, hem de zor bir seçim meselesi olel ele dugunu kabul ediyorlardi." Ideal olarak, elbette ve adamlari çogunlukla, itmelidir. Oysa devlet büyük bir kendilerini her amanki açoazla kargi kargiya buldular: Gerçek bir tehlikenin var oldugu ya da böyle bir tehlikenin seçildigi dönemlerde, askeri guvenligin satm almmasi ve bunun sonradan ulusal ekonomi için bir yük olugturmasi; ya da savunma harcamalarmi düguk tutmak ama çikarlarm kimi zamanlarda bagka devletlerin eylemleri yuzünden tehdit altma girdigini gärmek." Böylece, uluslararasi sistem içinde yer alan bugünkü Büyük Güçler, kendilerinden önce gelenlerin hepsinin kargi -kargiya kaldiklari iki tehditle bag etmek zorundadir: ilk olarak, kimilerinin öbürlerine gäre daha zengin (genelliklede daha kuvvetli) olmalarina yol açan egitsiz ekonomik büyüme düzenleri ile, ikinci olarak da, rekabete dayali, ara sira da tehlikeli olan dig kogullarla; bu kogullar onlari, daha yakm bir zamanda elde edilecek askeri güvenlikle, daha uzun vadeli ekonomik güvenlik arasinda seçim yapmaya zorlamaktadir. Hiçbir genel kural, zabir hareket manimizin karar mercileri için evrensel olarak uygulanabilir biçimi saglayamaz. Yeterli bir askeri savunma gücü saglamayi ihmal ederlerse, rakip bir güç onlarin bu durumundan yararlanmak istediginde, bu güce kargihk vermeyebilirler; silahlanmaya --ya da daha sik görüldügü gibi, önceki bir dönemde üstlendikleri askeri yükumlulukleri maliyetlerle surdürmeye-- çok fazla harcama yaparlarsa, kendileartan rini agiri ölçüde zorluyor olabilirler; dogal gücünü agaca.k ölçüde çaligma girigiminde bulunan ihtiyar bir adam gibi. "Savag maliyetinin artma yasasi" 2 da bu konalarda yardimci olmamaktadir. En çok amlan bir verirsek, örnegi insan, B.D. Hava Kuvvetleri bütçesinin tümünün 2020 yilinda tek bir uçagm üretimiyle tükenip gitmesine belki gerçekten engel olabilir ama modern silahlarm maliyetinde görülen tirmanma, tüm hükümetler için, dehget verici bir egilimdir bu hükümetlere bagli vergi yükümlüleri için de. Böylece, günümüz Büyük Güçlerinden her biri -Birlegik Devletler, SSCB, Çin,Japonyave (äyle varsayildigi için) AET-- çok eskiden beri var olan ynkselig ve çäküç açmazlariyla,. degigen verim artigt hizlariyla, teknolojik yeniliklerle, uluslararasi kogullardaki degigikliklerle, tirmanan silah maliyetleriyle, güç dengelerindeki degiçmelerle ugragmak durumundadir. Bunlar tek bir devlet ya da kipinin denetleyemeyecegi gelig"kâr"
---
I
I
e
"güç"
melerdir. Bismarck'm ünlü yorumunu, sözcükleri degigtirerek tekrarlarirmagi" sak, bu güçlerin tümü de üzerinde yolculuk yapmaktadir; onu degigtirebilir, ne yönlendirebilirler" ama üzerinde çok ya da daha az beceri ve deneyimle seyredebilirler."" Bu yolculugun sonunda, ne durumda olacaklari, büyük ölçüde Washington, Moskova, Tokyo, Pekin ve çegitli Avrupa bagkentlerindeki hükümetlerin bilgeliklerine baglidir. Yukaridaki çözumlemede bu devletlerden her birine, soileri dönük ihtimallerin neler nuçta da Büyük Güç sistemi açismdan, olabilecegine çaligildi. Ancak gene de pek çok gey onlarin igaret etmeye irmagi" üzerinde yolculuk etmelerini saglayacak ve.deneyim"lerine bagli kalmaktadir. "zaman
"ne
"daha
"zaman
"beceri
I I
634
,
\ \
NOTLAR
EtRiNCÍ ËÖLÜM
BATI DÜNYASININ 1
2
YÜKSELϧÎ
W.H. McNeill, A Word History (London, 1979 edn.) s. 295; aym yazar, The Rise of the West (Chicago, 1976), s. 565; J.M. Roberts, The Pelican History of the World (Harmondsworth, Mdssx, 1980), s. 519; G. Barraclough (ed.),The Times Atlas of World History (London, 1978), s. 153. 1500 dolaylarinda Avrapa'daki uluslararasi iligkiler konusu için bkz. The New Cambridge Modern History (bundanböyle NCMH olarak geçecektir), cilt 1, The Renaissance 1493-1520, ed. G.R. Potter (Cambridge, 1961), özellikle de bölüm 7. 14; cilt 2, The Reformation 1520-1529, ed. G.R. Elton (Cambridge, 1958), bölüm 10-11 ve 16; G.R. Elton, Reformation Europe 1517-1559 (London, 1963), bälüm 2;¯G. Mattingly, Renaissance Diplomacy (Harmondsworth, Mddsx., 1965), s. 115 ve devami.
3
4
5
6
Ming Çinlyleilgili olarak McNeill, R.ise of the West, s. 524-34'de kisa ve özlü bilgiler bulunmaktadir.Daha çok ayrmtl için bkz. C.O. Hucker, China's Imperial Past (Stanford, Calif, 1975), s. 303 ve devami; J.A. Harrison, The Chinese Empire (New York, 1972); W Eberhard, A History of China (2ndedn. London, 1960), s. 232-70; M. Elvin, The Pattern of the Chinese Past (London, 197-3). Y. Shiba, Commerce and Society in Sung China (Ann Arbor, Mich., 1970), J. Needham, The Devel-opment of Iron and Steel Technology in China (London, 1958), L.S. Yang, Money and Credit in China (Cambridge, Mass., 1952); ve özellikle, W H. McNeill, The Pursuit of Power: Technology, Armed Forces and Society Since 1000 A.D. (Chicago, 1983), bölüm 2. yazdmig) asd kaynak, J. Needham, Yukaridaki konuyla ilgili olarak (ingilizce Science and Civilization, cilt 4. Kisim 3. Civil Engineering and Nautics (Cambridge 1971), özellikle de s. 379-536'dir; ayrica bkz. Lo Jung-pang,"Çin'inGeç Sung ve Erken Yunan Dönemlerinde bir Deniz Gücü Olarak Ortaya Çikip",Far Eastern Quarterly,cilt 14 (1955),s. 489-503; C.G. Reynolds, Command of the Sea: The History and Strategy of Maritime Empires (New York, 1974), s. 98-104. Bundan sonra söylenenler için bkz. McNeill, World History, s. 254-55; Needham, Science and Civilization in China, cilt 4, Kisim 3, s. 524 ve devami; R. Dawson, Imperial China (London, 1972), s. 230 ve devann, Lo Jung-pang,"Erken Ming Gerilemesi," Orient Extremus, cilt 5 (1958), s. 149-68; ve Dönemi Donanmasinm
635
·
·
\
"Çin Împaratorlugunun Gerilemesinde Ekonomik ve Kurumsal Etkenler," C.C. Cipolla (ed.),The Economic Decline of Empires (London, 1970) s. 264-76; ancak burada çizilen tablo, genellikle, bagka kaynaklarda buldugumuz tablolardan daha az karanlik görûnmektedir. Ayrica bkz. J. Needham, The Grand Titration: Science and Society in East and West (London, 1969), çegitli bälümlerinde yer alan ve özenle yapilmig kargilagtirmalar. 7 Jones,European Miracle, bölüm 9, E Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, 2 cilt (London, 1972), cilt 2, s. 661 ve devami; P. Wittek, The Rise of the Ottoman Empire (London, 1938); H. Inalcik, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600 (New York, 1973) M.A. Cook (ed.),A History of the Ottoman Empire to 1730 (Cambridge, 1976); 1924) M.G.S. Hodgson, The Venture of Islam, 2. ve 3. cilt (Chicago/London, C.M. Kortepeter, Ottoman Imperialism During the Reformation (London, 1973). 8 A.C. Hess, "Osmanlilarm 1453-1535 Okyanus Kegifleri ÇagindaDeniz Yoluyla Kurduklari Imparatorlugun Evrimi," Arnerican Historical Review, cilt 75, say: 7 (Arahk 1970), s. 1892-1919; Braudel, Mediterranean, cilt 2, s. 918 ve devami; Reynolds, Command of the Sea, s. 112 ve devami; ve J.E Guilmartin'in Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at Sea in the Sixteenth Century (Cambridge, 1974)'teki yorumlari. 9 Jones,European Miracle, s. 176 ve devami; Cook (ed.),History of the Ottoman Empire, özellikle de s. 103 ve devami; B. Lewis, "Osmanh imparatorlugunun Gerilemesi Üzerine Bazi Dügünceler," Cippola (ed.),Economic Decline of Empires, s. 215-34; H.A.R. Gibbs ve H. Bowen, Islamic Society and the West, cilt I, 2 Kisim (London, 1950 ve 1957), K1sim 1, s. 273 ve devami; Kisim 2, s. 1-37. Ayrica bkz. H. Ïnalcik, The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy: Collected Studies (London, 1978), bölüm 10-13. 10 Jones,European Miracle, s. 182. 11 Ïçindaha karanlik yänlerini görmek için bkz. ayni eser, bölüm 10; Roberts, History of the World, 415-23; W.H. Moreland, From Akbar to Aurangzeb: A Study in Indian Economic History (London, 1923), M.D. Morris, "Degerlerin Güney Asya'da Ekonomik Büyüme Îçin Engel Olugturmalari," Journal of Economic History, cilt 27 (1967),s. 588-607. Konunun daha iyimser bir yorumu . için bkz. (çegitli bölümleriyle) A.J.Qaisar,The Indian Response to European Technology and Culture, A.D. 1949-1707 (Delhi, Ïndia, 1982); bundan biraz daha sonraki dönem için de bkz. C.A. Bayley, Rulers, Townsmen and Bazaars Ho Ping-Ti,
(Cambridge,
12
13
1983).
McNeill, Rise of the West, s. 645-49; Jones,European Miracle, s. 157-59; R. Bendix, Kings or People: Power and the Mandate to Rule (Berkeley/Los Angeles, 1978), s. 431 ve devamt; G.B. Sansom, The Western World and Japan (London, 1978-), s. 3-208; ayrn yazar, A History of Japan, cilt 2-3 (London, 1961 ve 1964); C.R. Boxer, The Christian Century in Japan 1549-1650 (Princeton, 1966); D.M. Brown, "Ate. li Silahlarm JaponlarmYaptiklari Savaglar Üzerindeki Etkileri," Far Eastern Quarterly,cilt 7 (1947),s. 236-45; R.P. Toby, State and Diplomacy m Early Modern Japan (Princeton, N.J., 1984). McNeill, World History, s. 328-43; Bendix, Kings or People, s. 491 ve devami; I. Wallerstein, The Modern World System, cilt 1, Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Econorny in the Sixteenth Century (New York/London, 1974), s. 301-24; G. Vernadsky The Tsardom of Muscowy 15471682 (New Haven, Conn, 1949); R.H. Fisher, The Russian Fur Trade 1500-1700 (Berkeley, Calif., 1943); M. Florinsky, Russia: A Short History (New York, 1694), bölüm 3-9; R.J.Kerner, The Urge to the sea (New York, 1971 reprint); T. 636
|
|
I
14
5
16
17
18 19 20
Szamuely, The Russian Traditions (London, 1974); L. Kochan and R. Abraham The Making of Modern Russia (Harmondsworth, Mddsx., 2nd edn., 1983) bälüm 3-6. Ekz. Roberts, History of the world, s. 585: "Rusya'yla ilgili olarak bilinenler kadar azdi ki, [17.]yüzyilda bile, bir Fransa krali Çar diye mektup yazdigt hükümdarm on yd ötice öldügünü bilmiyordu." Ayrica, Kochan ve Abraham'm Making of Modern Russia, s. 56-57'de, Rusya'daki ingiliztüccarlarm söyledikleriyle ilgili olarak verdikleri alintilarda bu kimselerin säzde alçakgänüllü üsluplari da ilgi çekicidir. Tabii bu, E.L. Jones'unetkileyici kitabmm baghgadir. Bu eserin ve W.H. McNeill'in The Pursuit of Power adli kitabmin ilerdeki bölümlerde dile getirdigim dügüncelerde büyük bir payi olda. Ayrica bkz. McNeill, Rise of the West, çegitli bölümleri; Wallerstein, Modern World System; D.C. North ve R.P. Thomas, The Rise of the Western World (Cambridge, 1973); J.H. Parry, The Establishment of the European Hegemony 1415-1714 (3rd edn., New York, 1966); S. Vilijoen, Economic System in World History (London, 1974), çegitli bölümleri; P. Chaunu, European Expansion in the Later Middle Ages (Amsterdam, 1979). H.C. Darby "Büyük Kegiflerin ÖncesindeAvrupa'nm Görünümü," NCMH, cilt 1, 20-49; Ball, Bölgeler S.S. Devletler N.J.G. Pounds "Merkezi Avrupa ve ve s. 54 Sisteminin Geligimi," Annals of the Association of American Geographers,.cilt (1964),s. 24-40; R.G.Wesson, State Systems: International Relations, Politics and Culture (New York, 1978), s. 111; Jones,European Miracle, bölüm 7. N.J.G. Pounds, An Historical Geography of Europe 1500-1840 (Cambridge, 1979), bälüm 1; C. Cipolla, Before the Industrial Revolution: European, Society and Economy 1000-1700 (2nd edn., London 1980), çegitli bälümleri; C. Cipolla (ed.),The Fontana Economic History of Europe, cilt 1, The Middle Ages (London, 1972), bälüm 7; E. Samhaber, Merchants Make History (London, 1963), s. 130 ve devami; Wallerstein, Modern World Systems, cilt 1, s. 42 ve devami; Brauel, Mediterranean, cik 1, s. 18 8-224. Roberts, History of the World, s. 505-6; J.H. Parry, The Age of Reconnaissance (2ndedn., London, 1966), s. 60 ve devami. Almtiyi veren: Jones,European Miracle, s. 235. McNeill, Pursuit of Power, bölüm 3; J.U. Nef, War and Human Progress (New York, 1968 edn.) bölüm 2; R.A. Preston, S.F.Wise ve H.O. Werner, Men in Arms (London, 1962), bölüm 7; C. Cipolla, Guns and Sails in the Early Phase of European Expansion 1400-1700 (London, 1965), çegitli bälümleri; R. Bean. "Savag ve Ulus-Devletin Doguçu," Journalof Economic History, cilt 33 (1973),s. 'o
.
203-21.
21
Însan
"ulusal"
derken, tirnak igareti kullanmak zorunda kahyor; çünkü, Fransg Ordusunda çarpigaolarin büyük bir bälümü parali askerlerdi: Bkz. V.G. Kiernan, "Yabanci Parali Askerler ve Mutlaklyetçi Monargiler," Past and Present, cilt 11 (1957),s. 72. Yukaridaki genel nitelikli yorumlar için bkz. McNeill, Pursuit of Power, bölüm 3; H. Thomas, History of the World (New York, 1979 edn.), bölum 24; M.E. Mallet, Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissance Italy (London, 1976); J.R. Hale, "Ordular, Donanmalar ve Harp Sanati," NCMH, cilt 2, özellikle de s. 486 ve devanu; aym yazar War and Society in Renaissance Europe 1450-1620 (London, 1985), bölüm 2. Cipolla, Guns and Sails, çegitli bölümleri; Nef, War and Human Progress, s. 461 ve devami. C. Duffy, Siege Warfare: The Fortressin the Early Modern World 1494-1660 (London, 1979), bölüm 1-2; McNeill, Pursuit of Power, bölüm 3; Wesson, States ·
22 23
637
| |
|
|
'
Systems, s. 112 ve devami; Braudel, Mediterranean, cilt 2, s. 845 ve devami; J.R. Hale, "Kale Burçlarmm Ïlk Geligimi: Italya'dakiGeligimin Kronolojisi, 1450-1513 dolaylari," Hale et al. (eds.),Europe in the Later Middle Ages (London, 1965), s. 466-94.
24
25
26 27
28 29 30
31
Bundan sonra söylenenler için bkz. Parry, Age of Reconnaissance, bölüm VII; Reynolds Command of the Sea, s. 106 ve devami; P. Padfield, Guns at Sea (London, 1973) kisim 1; V. Scammell, The World Encompassed: The First European Maritime Empires, c. 800-1650 (Berkeley, Calif., 1981); bu kitap 15. yüzyilda yapilan deniz gezilerini daha genig anlamdaki Avrupa yayalmacihgi çerçevesi içine yerlegtirerek ele almaktadir. Jones,European Miracle, s. 80. "Yeterli Ekonomik Tegkilatlanma"mn önemi, Norton ve Thomas'm Rise of the Western World adh eserlerinin çegitli bälümlerinde tekrar tekrar vurgulanmaktadtr. Bu, Guilmartin'in kusursuz çahymasi Gunpowder and Galleys'in çegitli bölümlerinde dile getirilen dügüncelerin özünü olugturmaktadir. Portekizlilerin yagadiklari deneyim için bkz. Parry, Age of Reconnaissance; P. Padfield, Tide of Empires: Decisive Naval Campaigns in the Rise of the West, cilt 1, 1481-1654 (London, 1979), bölüm 2; C.R. Boxer,'The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825 (London, 1969); V. Magalhaes, Godinho, L'économi de PEmpire Portugais aux XV et XVI siécles (Paris, 1969), B.W. Diffie ve C.D. Winius, Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580 (Minneapolis, 1977) Wallerstein, Modern World System, s. 325 ve devami; Braudel, Mediterranean, cilt 2 s. 1174-76; Scammell, World Encompassed, bölüm 5. P.M. Kenriedy, The Rise and Fall of British Naval Mastery (London/New York, 1976), s. 18. Padfield, Tide of Empires, cilt 1, s. 49. Portekiz yönetiminin kendisi bu kadar kôrh çikti mi, bu nokta çok daha kugkuludur; bkz. M. Newitt, "Portekiz imparatorlugunda Yagma ve Makam Kazançlari, "M. Duffy (ed.)The Military Revolution and the State 1500-1800 (Exeter Studies in History, Exeter, 1980), s. 10-28; ve W. Reinhard, Geschichte der europ¿iischen Expansion, cilt 1 (Stuttgart, 1983), bölüm 3 ve 5. Wallerstein, Modern World System, s.170; C.H. Haring, The Spanish Empire in America (New York, 1947); Parry, Spanish Seaborne Empire, çegitli bölümleri; Scammell, World Encompassed, bälüm 6; Gibson, Spain in America (New York,
1966).
32
Wallerstein, Modern World System. Ayrica bkz. Jones,European Miracle, bölüm 4; Parry, Age of Reconnaissance, ktsim 3; Roberts, History of the World, s. 600 ve devami; Cambridge Economic History of Europe, cik 4, The Economy of Expanding Europe in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (Cambridge, 1967), çegitli bölümleri. R.A. Dodgshon "Mekânm Perspektifinden," Peasant Studies, cilt 6, sayi 1 (Ocak 1977), s. 8-19'da gerçek bir sistemi"nin zamanmdan önce gösterilmemesi konusunda mantikh bir uyari yer almaktadir. Ïberya'mndenizagin bölgelerdeki ticari tekeli kargismda ortaya çikan bu meydan okuyuçun baglangiç dönemleri için bkr. NCMH, cilt 1, bölüm 16 ve cilt 3, bölüm 17; Padfield, Tide of Empires, bölüm 4; Scammel, World Encompassed, bölüm 7 ve 9. K. Mendelshon, Science and Western Domination (Londra, 1976), çegitli bälümleri; Nef, War and Human Progress, bölüm 3; Elton, Reformation Europe, s. 292 ve devami; McNeill, Rise of the West, s. 592-98; Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 2, bölüm 3; A.Wolf, A History of Science, Technology and Philosophy in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (New York, 1935). ,
"dünya
33
34
638
35
36
Jones,European Miracle,
s. 170-171 ve çegieli bölümleri; bununla baglantili olarak, A.G. Frank, World Accumulation 1492-1789 (New York/London, 1978), s. 137 ve devami. Tekrar bkz. Mendelssohn, Science and Western Domination; bu eser bilimselgäzlem ve tahminierin önemini vurgulamaktadir, ve McNevill, Rise of the West, s. 593-99.
HABSBURGLARIN 1
ÎKÌNCÍßÖLÜM
EGEMENLÎK
C. Oman, A History of the Àrtof War in the Sixteenth Century (London, 1937), Daha önceki savaglar için bkz. aym yazar, A History of the Art of War in the Middle Ages, 2 cilt, (London, 1924). Bu konudaki uyari için bkz. G.R. Elton, Reformation Europe 1517-1559 (London, 1963), s. 305 ve devami. Aym eser, s. 35. R.A. Stradling, Europe and the Dedine of Spain: A Study of the Spanish System, 1580-1720 (London/Boston, 1981), s. 44. Sözgelimi, Gattinara'nin V. Charles'a "Tanri sizi bir dünya monargisine dogru yola çakardi" geklindeki duyurusu; ahntiya veren: NCMH, cilt 2 s. 301 ve devami; ve H. Kamen, Spain 1469-1714 (London, 1983), s. 67deki ahntilar. Oman, War in the Sixteenth Century, s. S. Bu kitap hâlâ säz konusu dönemi askeri açidan anlatan en iyi çaliçoadir. Agagidaki eserin dänemle ilgili üç cildinde bu 140 yilm kisa ve özlü bir biçimdeanlatildigi bölümler de okura yarar saglamaktadir. Fontana History of Europe: G.R. Elton, Reformation Europe 1517-1559 (London, 1963); J.H. Elliot, Europe Divided 1559-1598 (London, 1963); J.H. Elliott, Europe Divided 1559-1598 (London,-1963); J.H. Elliot, Europe in Crisis 15981648 (London, 1979). Ayrica bkz. NCMH, cilt 2-5, ve H.G. Koenigsberger, The Habsburgs and Europe 1516-1660 (Ithaca/London,1971). NCMH, cilt 2, bölüm 11 ve 17. V.S. Mamatey, Rise of the Habsburg Empire 1526-1815 (Huntingdon, N.Y. 1978 edn.), s. 9. Ayrmtilar Oman War in the Sixteenth Century, s. 703 ve devaminda yet almaktadir; Braudel, Mediterranean World, cilt 2, s. 904-1237. H.C. Koenigsberger, "Bati-Avrupa ve Ïspanya'mnGücü," NCMH, cilt 3, 234s. 318; G. Parker, Spain and the Netherlands 1559-1659 (London, 1979), çegitli bölümleri; C.Wilson The Transformation of Europe 1558-1648 (London, 1976), bölüm 8-9. Rekabetin uluslararasi niteligine Parker, "Hollanda Ayaklanmasi ve Uluslararasi Politikada Kutuplagma", Spain and the Netherlands, s. 74 ve devammda genig yer vermektedir; konunua ekonomik/toplumsal yänü agir basan yorumu için bkz. J.V. Polisensky, The Thirty Years War (London, 1971), özellikle de bölüm 4. C.V. Wedgewood, The Thirty Years War (London, 1964 edn.), bölüm 3-6. Parker, Europe in Crisis, s. 252; J.H. Elliott, The Count-Duke of Olivares (New Haven, Conn., 1986), s. 495. Parker, Spain and the Netherlands, s. 54-77; C.R. Boxer, The Dutch Seaborne Empire 1600-1800 (London, 1972), s. 25-26. Son çatigma yillari için bkz. Stradling, Europe and the Decline of Spain, bölüm 24; J. Stoye, Europe Unfolding1648-1688 (London, 1969), bälüm 3-4. Agagidaki notlarda adlari verilen/belli birtakim çahemalarm dignda, bu bölümün kaleme ahmqmda Ïspanya'mnimparatorluk gücü üzerine yazilmig birkaç son derece s. 3.
2 3 4 5
6
7 8 9
10
11
12 13 14 15 16
639 I I I il
.
I
e
luis-i-
I-II-
GIRζÎMI,1519-1659
i
.I.stilium
-imi--illip-
-BE..imF
I
I--
a
mir
mism
-i-
---i-••••--••I--
---
l
bagarih incelemenin de büynk
17 18
payi olmugtur: J.H. Elliott, Irnperial Spain 14691716 (Harmondsworth, Mddsx., 1970); J. Lynch, Spain Under the Habsburgs, 2 cilt (Oxford, 1964 ve 1969); Stradling, Europe and the Decline of Spain, çegitli bölumleri.Ayrica daha eski iki çahymadan da yararlandnuptir; R. Trevor Davies, The Golden Century of Spain 1519-1643 (New York, 1969 edn.). Son olarak da JohnnElliott'm Cippola (ed.), Economic Decline of Empires, s. 167-95'te "Ïspanya'nmGerileyigi" olarak yeniden yayimlanan, dikkatli makalesi sayilabilir. Koenigsberger,Habsburg and Europe, s. xi. R. Ehrenberg, Das Zeitalter der Fugger: Geldkapital und Creditverkehr im 16. Jahrhundert,2 cilt (Jena,1896); E. Samhaber, Merchants Make History (London, 1963), bälüm 8; genel nitelikli yeni bir inceleme için ayrica bkz. G. Parker, "Modern Maliyenin 1500-1730'da Avrupa'da Doguçu, Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 2, s. 527-89. NCMH, cilt 1, bälüm 7; R.A. Kann, A History of the Habsburg Empire 15261918 (Berkeley/Los Angeles/London, 1914), bölüm 1-2. Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 1, s. 77. M. Roberts, "Askeri Devrim, 1560-1660," Roberts, Essays in Swedish History (London, 1967), s. 195-225; G. Parker, "Askeri Devrim, 1560-1660 Bir Mit mi?" Parker, Spain and the Netherlands, s. 86-105; M.Va'n Creveld, Supplying War: Logistics fromWallenstein to Patton (Cambridg,1977), s. 5-6; J.R. Hale, "Ordular, Donanmalar ve Harp Sanati," NCMH, cilt 2, s. 481-509 ve cilt 3 s. 171-208; McNeill, Pursuit of Power, bälüm 4; R. Bean, "Savag ve Ulus Devletinin Doguçu," Journalof Economic History, cilt 33 (1973),s. 203-21. G. Parker, The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659: The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries War (Cambrid ge, 1972), s. 6. I.A.A. Thompson, War and Governrnent in Habsburg Spain1560-1620 (London, 1976), s. 16; daha genel kapsamda,- bkz. Reynolds, Command of the Sea, bolüm 4-6. Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 1, s. 53-58. Aym eser, s. 128. Ayrica bkz. Parker, Army of Flanders and the Spanish Road, "
19 20 21
-
22 23
24 25
bölüm 6.
26
27
28 29 30
Braudel, Mediterranean World, cilt 2, s. 841 ve giderlerin tam bir çäzümlemesi için bkz. Parker, "Ìnebahti(1571):Zaferin Giderleri," Spain and the Netherlands, s. 122-34. NCMH, cilt 3, s. 275 ve devami; Parker, "Hollanda Ayaklanmasi Neden O Kadar Uzun Sürdü?" ve "Flander ÎspanyolOrdusunda Isyanve Hognutsuzluk 15721607," Spain and the Netherlands, s. 45-65. 106-21. Thompson, War and Government in Habsburg Spain, bölüm 3. Aym eser,.s. 36 ve devami, 89 ve devama;Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 2, s. 30 ve devama. Daha fazla ayrinta için bkz. J. Regla, "Ïspanyave ÎspanyaÎmparatorlugu," NCMH, cilt 5 s. 319-83; Lynch, Spain Under the Habsburg, cilt 2, bälüm 4-5; Elliott, Imperial Spain, bölüm10; Stradling, Europe and the Decline of Spain, bälüm 3-5; ayrica bkz, Kamen, Spain 1469-1714; bu kitapta daha ileri tarihte bir "toparlanma"
31
32
oldugu
savunulmaktadir.
Braudel'in, iki olan ispanyave Îslam genig" imparatorluk imparatorluklarmin kargi kargiya bulunduklari dezavantajlar konusundaki ilgi çekici yorumlari için bkz. Mediterranean World, vol. 2, s. 701-03. Îspanyollarm bir harekât alanmdan öbürüne yönelen çabalari Parker, "Ìspanya Dügmanlari ve Hollanda Îsyan1,1559-1648," Spain and the Netherlands, s. 1742'de isabetli bir biçimde gösterilmektedir. "agm
640
--
|
Lynch, Spain Under the Habsburg, cilt 1, s. 347. Ayni eser, cilt 2. s. 70. E. Heischmann, Die.Anfänge des stehenden Heeres in Oesterreich (Vienna, 1925). NCMH, cilt 5, bölüm 18 ve 20; Kann, History of the Habsburg Empire. Hollanda'daki savaµn kusursuz bir çözümlemesi için bkz. Duffy, Siege Warfare, bölum 4. Parker, Spain and the Netherlands, s. 185, 188. Aymyazar Army of Flanders and the Spanish Road, s. 50 ve devami. NCMH, cilt 3, s. 308. Parker, Europe in Crisis, s. 23.8'den aktardm14tir. Aym eser, s. 239. Bundan sonra söylenenler için bkz. Kamen, Spain 1469-1714, s. 81 ve devami, 161 ve devami, 214 ve devami; H.G. Koenigsberger, "Y Charles'm Avrupa'daki Ìmparatorlugu,"NCMH, cilt 2, s. 301-33; ve geniëletilmig haliyle, Koenigsberger, Habsburgs and Europe, çegitli bälümleri. H.G. Koenigsberger, The Government of Sicily Under Philip II (London, 1951), çegitli bölümleri. Aym yazar, The Habsburgs and Europe, çegitli bölümleri; ayrica bkz. D. Stella, Srisis and Continuity: The Economy of Spanish Lombardy in the Seventeenth Century (Cambridge,Mass., 1979); bu yeni kitap kusursuz bir incelemedir. Parker, Spain and the Netherlands, s. 21-22. NCMH, cilt 1, s. 450 ve devami ve cilt, 2, s. 302 ve devami; Elliott, Imperial Spain, bölüm 5 ve 8; Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 1, s. 53 ve devami ile, çegidi bälümleri ve cilt 2, s. 3. ve devami. Bundan sonra soylenenler için bkz. Cipolla, Before the Industrial Revolution, s. 250 ve devami; J.V. Vives, "Ïspanya'nin On Yedinci Yüzyildaki Gerileyigi," Cipolla (ed.)Economic Decline of Empires, s. 121-67; Davies, Golden Century of Spain, bölüm 3 ve 8; Wallerstein, Modern World System, cilt 1, s. 191 ve devami; aynca bkz. Elliott ve Lynch'in kitaplan. Cipolla, Guns and Sails, s. 33; Thompson, War and Government in Habsburg Spain, s. 25. D. Maland, Europe in the Seventeenth Century (London, 1966), s. 214; Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 2, s. 139 ve devann. Ancak Israel'in makalesinde açikça ortaya kondugn gibi (bkz.not 82), ispanyollarin dügmanlari olan Hollandahlarla ticareti hoggörüyle karplama politikalari çoga kez tersine
33 34 35 36 37 38 39 40 4( 42 43
44 45
46 47
48
49 50
dönüyordu.
Thompson, War and G'overnment in Habsburg Spain, s.i; Parker, Europe in Crisis, s. 71-75; daha genel kapsamda, Hale, War and Sóciety in Renaissance Europe, bölüm, 8-9. Parker, Spain and the Netherlands, s. 96. NCMH, cilt 2, s. 472. Aym eser, cilt 1, bälüm 10; ve özellikle, M. Wolfe, Fiscal System of Renaissance France, (New Haven/London, 1972), bölüm 2-3. Oman, War in the Sixteenth Century, s. 393-536'da Fransa savaglarma iligkin askeri ayrmtdar verilmektedir. Politik yän için bkz. J.H.M. Salmon, Society in Crisis; France in the Sixteenth Century (London, 1975), çegitli bälümleri; ve R. Briggs, Early Modern France 1560-1715 (Oxford, 1977), bölüm 1. Nef, War and Human Progress, s. 103 ve devann; Wolfe Fiscal System of Renaissance France, bälüm 8; Salmon, Society in Crisis, s. 301 ve devami; E.J. Hamilton, "Devlet Borçlarmin Bati Avrupa'daki Baglangici ve Büyümesi," American Economic Review, cilt 37, say1 2 (1947),s. 119-20.
51
52 53 54 35
56
641
I
I
i
I
'
57
58 59
60 41 62
63 64
65
66
67
68
cilt 3, s. 314-17, Wolfe,Fiscal System of Renaissance France, bölüm 8; Salmon, Society in Crisis, bälüm 12; Briggs, Early Modern France, s. 80 ve devami, Parker, Europe in Crisis, s. 119-22. Parker, Europe in Crisis, s. 17 ve devami, 246 ve devami; J.B. Wolf, Toward a European Balance of Power 1260-1715 (Chicago, 1970), s. 17-19, A. Guery, "Fransit Monargisinin Maliyesi," Annales, cilt 33, say1 2 (1978),s. 21639, äzellikle de s. 228-30, 236. Fransa ve Îspanya'mn üzerindeki baskilarm benzerligi, J.H. Elliott, Richelieu and Olivares (Cambridge, 1984), özellikle bölüm 3 ve 5-6'da ve M.S. Kimmel, "Savag, Devlet, Maliye ve Devrim," P. McGowan ve C.W. Kegley (eds.)Foreign Policy and the Modern World-System (Beverly Hills, Calif. 1983), s. 89-124'te bagarih bir biçimde tartigilmaktadir. E.H. Jenkins,A History of the French Novy (London, 1973), bälüm 4; Briggs, Early Modern France, s. 128-44, Parker, Europe in Crisis, s. 276 ve devami. R. Stradling, "Yikim ve Toparlanma: Ïspanya'am Yenilgisi 1693-43," History, cilt 64, sayi 211 (Haziran 1979), s. 205-219. tarihiyle Ingiltere'nin bu dönemdeki ekonomik ilgili olarak bkz. Cipolla, _Before the Industrial Revolution, s. 276-96; D.C. Coleman, The Economy of England 1450-1750 (Oxford, 1977); B. Murphy, A History of the- British Economy (London, 1973), kisim1, bölüm 4, C. Hill, Reformation to Industrial Revolution (Harmondsworth, Mddsx. 1969); R. Davis English Overseas Trade 1500-1700 (London, 1955), D.M. Loades, Politics and the Nation 1450-1660 (London, 1974), s. 118 ve devami; P. Williams, The Tudor Regime (Oxford, 1979) özellikle de bölüm 2 ve 9 politik açidan yapilmig incelemelerin ün1üleri arasmda yer almaktadir. Kralhk maliyesi için bkz. daha eski bir çahema olan F.C. Dietz, English Public Finance 1485-1641, cilt 1, English Government Finance 14851558 (London, 1964 edn.). Nef, War and Human Progress, s. 10-12, 71-73, 87-88. C. Barnett, Britain and Her Army 1509-1970; A Military_, Political and Social Survey (London, 1970), bälüm1; Oman, War in the Sixteenth Century, s. 285 ve devami; G.J.Millar, Tudor Mercenaries and Auxiliaries 1485-1547 (Charlottesville, Va., 1980). Daha sonraki dönem için de bkz. C.G. Cruikshank, Elizabeth's Army (2ndedn., Oxford, 1966). William, Tudor Regime, s. 64 ve devaru; Dietz, English Government Finance, bölüm 7-14; Hill Reformation to Industrial Revolution, bälüm 6; P.S. Crowson, Tudor Foreign Policy (London, 1973) bölüm 25. K.R. Andrews, Elizabeth Privateering (Cambridge, 1964); aym yazar, Trade, Plunder and Settlement (Cambridge, 1983); Padfield, Tide of Empires, cilt 1, s. 120 ve devami; D.B. Quinnand A.N. Ryan, England's Sea Empire 1550-1642 (London, 1983), bölüm 5; Scammell, World Encompassed, s. 465 ve devamt. Kennedy, British Naval Mastery, s. 28'de verilen ahntiya uygun olarak aktardmytir. Ayrica bkz. M. Howard, "Ingiliz Usulü Harp" (Neal Lecture, London, 1975), Barnett, Britain and Her Army, s. 25 ve devamt, 51 ve devamt; R.B. Wernham, "Elizabeth Däneminde Savat Hedefleri ve Stratejisi", Elizabethan Governenent and Society, ed. S.T. Bindoff, J. Hurtsfield ve C.H. Williams (London, 1961), s. 340-68. Genel nitelikli iki inceleme için de bkz. Wernham, Before the Armada: The Growth of English Foreign Policy 1485-1588 (London, 1966) ve The Making of Elizabethan Foreign Policy 1588-1603 (Berkeley/Los Angeles/London, 1980). Bu rakamlar için bkz. EC. Dietz, "Elizabeth'in Saltanati sicasinda Hazine," Smith College Studies in History, cilt 8, say1 2 (Ocak 1923); ayni yazar English Public Pinance 1485-1641, bölüm 2-5; W.R. Scott, The Constitution and Finance of
NCMH,
442
I
I
English, Scottish and Irish
69
70
7T
72 73 74 75
76
77
78
79 80 81 82
Joint Stock Companies to 1720, 3 cilt (Cambridge, 1912), cilt 3, s. 48 5-544. Loades, Politics and.the Nation, s. 301 ve devami; R. Ashton, The Crown and the Money Market 1603-1640 (Oxford, 1960), çegitli bälümleri, äzellikle de bälüm 2ve7. R. Ashton, The English Civil War: Conservatism and Revolution 1603-1649 (London, 1979); C. Hill, The Century of Revolution 1603-1714 (Edinburgh, 1961), kisim 1; C. Russell (ed.)The Origins of the English Civil War (London, 1973); L. Stone, The Causes of the English Revolution 1529-1642 (London, 1972); Loades, Politics and the Nation, s. 327 ve devami. Kennedy, British Naval Mastery, s. 44 ve devami; Barnett, Britain and her Army, s. 90 ve devamt; Hill, Reformation to Industrial Revolution, s. 155 ve devami; J.R. Jones,Britain and the World 1649-1815 (London, 1980), s. 51 ve devami. Ayrica Almanca olarak yazilmq iki änemli inceleme bulunmaktadir: B. Martin, "Cromwell Yänetimi Altmda Îngiltere'ninDig Ticareti ve Dq Politikasi," Historische Zeitschrift, cilt 218, sayi 4 (Haziran 1974), s. 571-92; ve H.C. June, Flottenpolitik und Revolution: Die Entstehung der englischen Seemacht Während der Herrschaft Cromwells (Stuttgart, 1980). M. Ashley, Pinancial and Commercial Policy Under the Cromwellian Protectorate (London, 1982 edn.), s. 48. C. Hill, Century of Revolution, s. 61. North ve Thomas, Rise of the Western World, s. 118, 150 ve çegitli bölümleri. Bundan sonra säylenenler büyük ölçüde Michael Roberts'in yazdigi eserlere dayanmaktadir. Yalmzca klasik nitelikli Gustavus Adolphus 2. cilt, (London, 1958) degil, daha genel nitelikli arqtirmalari da kullamlmigtir:Essays in Swedish History (London, 1967) Cipolla, Guns and Sails, s. 52 ve devami; Roberts, Gustavus Adalphus, cilt 2, s. 107 ve devami; Wallerstein, Modern World System, cilt 2, s. 203 ve devami; ve E.F. Heckscher, An Economic History of Sweden (Cambridge, Mass., 1963) bölüm 4, özellikle de s. 101 ve devami. Roberts, Gustavus Adolphus and the Rise of Sweden, bölum 6-7de reformlarm kisa bir özeti verilmektedir; genig ayrmti için bkz. ayna yazar, Gustavus Adolphus, cilt 2. s. 63-304. Ekz. F. Redlich, "Otua Yil Savaginda Katkdar," Ekonomic History Review, dizi 2, cilt 12 (1959),s. 247-54 ve ayni yazarm daha genig kapsamli eseri, The German Military Enterpriser and His Work Force., 2 cilt, (Wiesbaden, 196'4). M. Ritter, "Wallenstein'in Katki Sistemi," historische Zeitschrift, cilt 90 (1902)ve A. Ernsberger, I-Ïansde Witte: Finanzmann Wallensteins (Weisbaden, 1954)'te bagka ayrmtilar da bulunmaktadir. isveç konusunda, bkz. Roberts, Gustavus Adolphus and the Rise ofSweden, bälüm 8; ve S. Lundkvist, "Isveç Savag Mallyesi 16301635," Historisk tidskrift, 1966, s. 377-421; burada Almanca bir özet de verilmektedir. Roberts, "XI. Charles," Essays in Swedish History, s. 233. Aym yazar Swedish Imperial Experience, s. 132-137. Aym eser, s. 51. G. Parker, The Dutch R.evolt (London, 1977), "Seksen Yil Savagi"nm 16. yüzyildaki agamasiru anlatan bagka eserlerin hepsinin yerini almig durumdadir. Daha sonraki mücadele için bkz. J.L Israel'in önemli makelesi: "Imparatorluklarm ÇatymaseÏspanyave Hollanda, 1618-1648;" Past and Present, sayi 76 (1977), s. 34-74; ve ayru yazar, The Dutch Republic and the Hispanic World, 1606-1661 (Oxford, 1982). 643
-
\
83 84
85
86
87
88
89
G. Gash, Renaissance Armies 1480-1650 (Cambridge, 1975), s.106. C. Wilson, The Dutch Republic and the Civilization of the Seventeenth Century (London, 1968), s. 31. Ayrica bkz. Walllerstein, Modern World System, cilt 1, s. 199 ve devami, cilt 2, bölüm 2. Parker, Dutch Revolt, s. 249'dan almti; Reynolds Command of the Sea, s. 158 ve devami, Boxer, Dutch Seaborne Empire, çegitli bälümleri; Padfield, Tide of Ernpires, cilt 1, bölüm 5; Scammell, World Encompassed, bölüm 7. Akdeniz'den Atlantik dünyasma dogru olan bu için bkz. Cipolla, Before the Industrial Revolution, bälüm 10; Braudel, Mediterranean World, cilt 2, Wallerstein, Modern World System, cilt 1 ve 2; R.T. Rapp, "Akdeniz Ticaret Hegemonyasmin Bozulmasi," Journal of Economic History, cilt 35 (1975),s. 499525. Burada olup bitenlerle ilgili olarak dile getirilen kuskular yararh olmaktadir. Hollanda Cumhuriyetinin sava; yüzünden.ugradigt kay1plar için bkz. Parker, "Savag ve Ekonomik Degigiklikler," çegitli bölümleri ve Israel "Imparatorluklarm Çatigmasi,"çegitli bölümleri. Amsterdam'm mali rolü ve-resmi borçlar konusu için bkz. Parker, "Modern Maliyenin Avrupa'daki Doguçu," s. 549 ve devami, 573 ve devamt; V. Barbour, Capitalism in Amsterdam in the Seventeenth Century (Baltimore, 1950), çegitli bölümleri; André-E. Sayous, "Amsterdam'm Ticari ve Mali Kapitalizm Tarihi lçindekiRo1ü," Revue Historique; cilt 183, sayi 2 (EkimArahk 1938), s. 242-280. Bean, "Savag ve Ulus Devletinin Doguçu," çegitli bölümleri. Ayrica bkz. S.E. Finer, "Avrupa'da Devlet ve Uluslagma: Askeri Yetkiliterin Rolü," C. Tilly (ed.),The Formation of National States in Western Europe (Princeton, 1975), s. 84-163. NCMH, cilt 3, bälúm 16, Wesson, State Systems, s. 121 ve devann; O. Ranun (ed.),National Consciousness, History and Political Culture in Early -Modern Europe (Baltimore/London, 1975); ve E.D. Marcu, Sixteenth Century ekonomik Nationalism (New York, -1976). Bu, dänemin teorilerinde de gärülüyordu: bkz. G.H. McCormick, "Ekonomik Düguncenin Geligmesinde Stratejik Hesaplar," s. 4-8, G.H. McCormick ve R.E. Bissess (eds.),Strategic Dimenswns of Economic Behavior (New York, 1984). Daha genel nitelikli yorum ve sentezler arasmda bkz. Tilly (ed.) Formation of National States in Western Europe, çegitli bölümleri;Bendix, Kings or People, s. 247 ve devami; Wallerstein, Modern World System, cilt 1, bälüm 3; V.G. Kiernan, "Bati Avrupa'da Devlet ve Ulus," Past and Present, cilt 31 (1965),s. 20-38; J.H. Shennan, The Origins of The Modern European State 1450-1725 (London, 1974); H. Lubasz (ed.) the Development of the-Modern State (New York, 1964), Creveld, Supplying War. s. 17'den aktarilmqtir. Aym eser, s. 13-17. Tekrar bz. Elliott, Richelieu and Olivares, bälüm 6. "kayma"
"ulusal"
90
91 92 93
ÜçüNcu
BÖLÜM
MALlYE, COÖRAFYA VE SAVASLARINKAZANILMASI, 1
1660-1815
anfatimi Bu dönemin temel politik olaylarmm için bkz. D. McKay ve H.M. Scott, TheRise of the Great Powers 1648-1815 (London, 1983); bu, kusursuz bir incelemedir; NCÀfH, cilt 3-9; W Doyle, The Old European Order 1660-1800 (Oxford, 1978); E.N.Williams, The Ancien Regime in Europe 1648-1789 (Harmondsworth, Mdds" 1979 edn.). D4 dünyadaki Avrupa konusu, J.H. Parry, Trade and Dornimon: T;e European Overseas Empire in the Eighteenth Century (London, 1971); G.WilÏiams,The Expansion of Europe in the Eighteenth .,
644
I
| | |
2
3
4
5
6
7
8
9 10
Century (London, 1966)'da ele ahnmaktadir. Eu egilimleri gösteren haritalar için bkz. G. Barraclough (ed.),Times Atlas of World History, s. 192 ve devami. Ordular ve donanmalar konusundaki genel geligmeler için bkz. Nef, War and Human Progress, kisim2; Ropp, War in the Modern World, bölüm1-4; Preston, Wise ve Werner, Men in Arms, bälúm 9-12; McNeill, Pursuit of Power, bälüm 46; H. Strachan, European Armies and the Conduct of War (London/Boston, 1983), bölüm 1-4; J. Childs, Armies and Warfare in Europe 1648-1789 (Manchester, 1982). Donanmalar konusunda bkz. Reynolds, Command of the Sea, bölüm 6-9; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 3-5, Padfield, Tide of Empires, cilt 2. Bu geligmeler konusunda yukaridaki 2 numarah notta yapilan göndermelere ek olarak bkz. Corvisier, Armies and Societies in Europe 1494-1789 (Bloomington, 1979), äzellikle de kisim 2; Howard, War in European Hrstory, bälüm 3; van Creveld, Supplying War, s. 10 ve devami; C. Tilly (ed.), The Formation of National States in Western Europe (Princeton, N.J., 1975), özellikle de S.E. Finer'm denemesi "Avrupa'da Devletlegme ve Uluslagma: Askeri Yetkililerin Rolü," s. 84-163. G. Parker, "Modern Maliyenin Avrupa'da Ortaya Ç1kigi," çegitli bälämleri, Tilly (ed.),Formation of National States in Western Europe, bölüm 3-4; F. Braudel, The Wheels of Commerce, Civilization and Capitalism, 15th-18th Centuries (London, 1982) in 2. cildi; H. van der Wee, "Para, Kredi ve Bankacilik Sistemleri," E.R. Rich ve C.H. Filson (eds.),The Cambridge Economic History of Europe, cilt 5 (Cambridge, 1977), s. 290-392; P.G.M. Dickson ve J. Sperling, "Sava; Maliyesi 1689-1714," NCMII, cilt 6 bölüm, 9. Ayrica K.A. Rasler ve W.R. Thompson, "Global Savaglar, Kamu Borçlara ve Uzun Çevrim,"World Politics, cik 35 (1983), s. 485-516; ve C. Webber ve A. Wildavsky, A History of Taxation and Expenditure in the Western World (New York, 1986 ), s. 250 ve devami. Terim, tabii, P.G.M. Dickson'un kusursuz kitabmm baghšma gönderme yapmaktadir: The Financial Revolution in England: A Study in the Development of Public Credit 1688-1756 (London, 1967). Sonu gelmez bu tartigma W. Sombart, Krieg und Kapitalismus (Munich, 1913), Nef, War and Human Progress, ve daha sonralari kaleme almmq bir çok kitap ve makalede yet almaktadir. Ekz. J.M. Winter (ed.),War and Economic Development (Cambridge, 1975)'in okura yarar saglayan girig bölümü ve bibliyografyasi. Parker, "Modern Maliyenin Ortaya Çikigi,"çegitli bölümleri; Wa'11erstein,Modern World System, cilt 2, s. 57 ve devami; C.H.Wilson, Anglo-Dutch Commerce and Finance in the Eighteenth Century (Cambridge, 1966 reprint); V. Barbour,. Capitalism in Amsterdam in the Sventeenth Century (Baltimore, 1950), özellikle de bölüm 6. En önemlisi olatak .da bkz. J.C. Riley, International Government Finance.and the Amsterdam Capital Market 1740-1815 (Cambridge, 1980). Bu konudaki tartyma.içia bkz. Wilson, "Hollanda'nm Gerileyigi," Economic History and the Historian: Collected Essays (London, 1969), s. 22-47, ve ayni yazar Anglo-Dutch Commerce and Finance; ayrica apagidaki 23 numarah notta gönderme yapilan eserler. Riley, International Government
Finance, bölüm 6-7. mali politikalari ve mali sistemleri arasmda yapilan için bkz. Wallerstein, Modern World System, cilt 2, bölüm 3 ve 6; Mathias ve P.O'Brien, "Fransa ve ingiltere'deVergilendirme, 17151810," Journalof European Economic History, cilt 5, say: 3 (Kig 1976), s. 60149; E Crouzet, Yüzydda Ingiltereve Fransa: Kesigen Îki Ekonominin ve Ingilizekonomileri, genel nitelikli karplagtirmalar
Fransiz
"18.
645
ÜzerineBir Deneme", Annales, cilt 21 (1966),s. Çözümlemesi 254-91; McNeill, Pussuit of Power, özellikle de bälüm 6, N.ER. Crafts, "Ìngiltere ve Fransa'da Sanayi Devrimi: 'Neden änce davranan ingiltereoldu?' Sorusu ÜzerineBazi Dügünceler," Economic History Review, dizi 2, cilt 30 (1977),s. 429-41. P. Kriedte, Peasants, Landlords and Merchant Capitalists: Europe and the World Economy, 1500-1800 (Leamington Spa, 1983), s. 115 ve devammda kisa bir özet yer almaktadir. Mathias ve O'Brien ve Fransa'da Vergilendirme," çegitli bölümleri; daha önceki dönem için tekrar bkz. Dickson ve Sperling, "Savag Maliyesi 1689-1714," çegitli bälümleri. Ancak R. Braun'un derine inen kargilagtirmah denemesi "Vergilendirme, Sosyopolitik Yapi ve Devletlegme" ile kiyaslanabilecek bir çahqma bulunmamaktadir: Tilly (ed.),Formation of National States in Western Europe, : s. 243-327. Dickson, Financial Revolution in-England, s. 198. Kurumlarin geligmesi konusunda bkz. J.H. Clapham, The Bank of England, cilt 1, 1694-1797 (Cambridge, 1944); ve H. Roseveare, The Treasury: The Evolution of a British Institution (London/New York, 1969.); 1688'den önceki daha yetersiz (ve düzensiz) dutumla karplaµirilabilir: C.D. Chandan·1an, The English Public Revenue 1660-1688 (Oxford, 1975). Riley, International Government Finance, bälüm4 ve 6; Wilson, Anglo-Dutch Commerce and Pinance; çegitli bölümleri A.C. Carter, "Hollanda'nin Dig Yatirimlan, 1738-1800," Economica, yeni dizi, cilt 20 (Kasim 1953), s. 322-40. Îngiltere'ninBüyümesinde Hollanda Maliyesinin Rolü Wallerstein, Modern World System, cilt 2, s. 279 ve devammda da vurgulanmaktadir (belkide abartumaktadir); ancak L. Neal, "Ekonomik Tarih Îçinde Güç ve Kârm Yorumu: Yedi Yil Savagi Üerine Bir Încelemë," Journalof Economic History, cilt 37 34-35'teki ilginç gärügleri de dikkate almak gerekir. (1977),s. Dickson, Financial Revolution in England, s. 9; bu bälüm Tablo 2 için kaynak Karidagtirilmah
11
"ingiltere
.
12
13
14
olarak
15
"geri
16
17
kullamlmigtir.
Bishop Berkeley'den
yapilan almti, aym eser, s. 15'te yer almaktadir. McNeill'in iligkin tartigmasi için bkz. Pursuit of Power, s. 178,
beslemedängüsü"ne
206 ve devami. Bu konudaki en yararh inceleme, J.E Bosher, French Finanes, 1770-1795 (Cambridge, 1970)'dir; aynca bkz. Dickson ve Sperling, "Savag Maliyesi", Mathias ve O'Brien, "Ingiltereve Fransa'da Vergilendirme", ile yukarida Bölüm 2=de Bonney'nin, Deat'in ve Guery'nin yazdarma yapdan göndermeler. Ayrica bkr. R. Mousnier'in daha eski carihli çahynasi: "Habsburg Ittifaki ve Ïspanya Taht Savaglari Sirasmda Ïngiltereve Fransa'da Kamu Maliyelerinin Evrimi," Reveu Historique, cilt-44, sayi 205 (1951},s. 1-23. Bosher, French Finances 1770-1795, s. 20. Eu tartyma Bocher'in "Fransa'am Avrupa Ortammdaki Yönetimi ve Kamu Maliyesi" baghkh makalesinde özetlenmektedir. NCMH, cilt 8, bölüm 20. Vergilerin özel ellere dogra sizdirilan miktarlarina iligkin hesaplasnalar için bkz. Mathias ve Brien, "Îngiltere ve Fransa'da Vergilendirme", s. 643-46. Dogrudan almtilar J.G. Clark, La Rochelle and the Atlantic Economy During the 1981), s. 23 ve 226'dan aktarilmigtir;. Eighteenth Century (Baltimore/London, apagida verilen özellikle ile 7 1 bölüm ayrica bkz. ve sonuç bälümü. Anlatuanlar, kaynaklarda dile getirildigi biçimiyle Îngilirlerin yagadiklara deneyimle karplagttrilabilir: R. Davis, The Rise of the Atlantic Econornies (London, 1975) W.E. Minchinton (ed.),The Growth of English Overseas Trade in the Seventeenth and Eighteenth Centuries (London, 1969); A.Calder, Revolutionary Ernpire: The ·
18
646
I
I
19
20
21
22 23
Empires frondthe Fifteenth Century to the 1780s Rise of the English-Speaking (London, 1981), 2-3. kitaplar; ayrica tek tek hmanlar ve degigik ticaret biçimleriyleilgili olarak kaleme ahamq pek çok kitap vardir.
ayrmtilar: Bkz. "Maliye" ve "Ikmal ve Teçhizat" bölümlerindekiaydiolatici L. Kennet, The French Armies in the Seven Years War: A Study in Military Organization and Administration (Durham, N.C., 1967). Donanmanm, özellikle erzak ve kereste yönünden zayifhklari için bkz. P.W. Bamford, Forests and French Sea Power 1660--1789 (Toronto, 1956), çegitli bölümleri; ve Jenkins,History of the French Navy, bälüm 8; ve J.E Bosher'in dikkate deger çözümlemesi için bkz. "Yedi Yil Savaginda Fransiz Donanmasuun Finansmam: Beaujon, Goossens et compagnie" 1759'da; U.S. Naval Institue Procedings'de yayimlanacaktir. Ïngilizlerlekarµlagtirmak için bkr. D.A. Baugh, British Naval Administration in the Age Of Walpole (Princeton, 1965), çegitli bälümleri. Bu kargilagttrmahistatistikler için bkr. Bosher, Prench Pinavices 1770-1795, s. 23olabilecek nitelikte 24. Bunu tamamlayica kaynaklar: R.D. Harris, "Fransiz Maliyesi ve Amerikan Savagi, 1777-1783," Journalof Modern History, cilt 46, sayi 2 (1976),s. 233-58; G. Ardent, "Modern Devlet ve Uluslarm Mali Politikalari ve Ekonomik Altyapdari," TiÏly (ed.),Pormation of National States in Western Europe, s. 217 ve devami; Hamilton, "Bati Avrupa'da Ulusal Borçlarm Fransizlarm Baylangici ve Büyümesi," s. 122-24. 1780'li yillarm sonlarinda dügtügü bunahmda vergilendirmenin pay1, Doyle, The Old European Order, s. için 313-20 ve NCMH, cilt 8, bölüm 20-21'de anlatilmaktadir. Pitt'in reformlari cilt çikmig Ehrman, 2 haliyle The kadar (London, Younger Pitt, bugüne bkz. J. 1969 ve 1983), cilt 1, s. 239 ve devami;ve J.E.D. Binney, British Public Finance and Administraiton, 1774-1792 (Oxford, 1958), çegitli bölümleri. edilen öbür devletlerin sava; maliyeleri konusunda yapilan Söz konusu
göndermelerin (degilayrmtih) yeterli listesinivermenin imkäm yoktur. Genel anlamda, bkr. Tilly (ed.),Ponnation of National States in Western Europe, bölüm 3-4, NCMH, cilt 6, s. 20 ve devama, 284 ve devami, ve C. Moraze, "Mallye ve Despotizm, Aydm Despotlar ÜzerineBir Deneme," Annales, cilt 3 (1984),s. 27996. Prusya konusunda yapilan kisa yorumlar için bkz. NCMH, cilt 7, s. 296 ve devami ve cilt 8, s. 7 ve devami, 565 ve devanu; ve C. Duffy, The Army of Frederick the Great (Newton Abbott, 1974), bölüm 8. Habsburg Imparatorlugu konusunda bkz. ayntsyazar, The Army of Maria Theresa: The Armed Forces of Imperial Austria, 1740-1780 (London, 1977), bölüm 10. Zorunlu askerligin bulundugu ve ülke kaynaklarinm askeri amaçlar ugruna talan edlidigi Rusya örneginde bile, daha önceleri nakit para ve egya açisodan var olan kendi kendine yeterlik durumu, 18. yüzyihn son onyihnda ortadan kalkmig,bunun yerine giderek daha büyük oranda dig borç ve kâgit para kullammma gidilmigti; bkz. aym, Russia's Military Way to the West: Origins and Nature of Russian Military Power 1700-1800 (London, 1981), s. 36-38, 179-180. Jones,Britain and Europe in the Seventeenth Century, bölüm 5; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery s. 50 ve devami. J.G. Stork-Pennig, "Devletler lçin Ategten Gömlek: Hollanda'mn ispanyol Taht Savagi Sirasmda izledigiPolitika," Acta Historiae Neerlandica, cile 2 (1967).,s. 107-41; C.R. Boxer, "Hollanda'mn Ekonomik Gerileyigi," Cipolla (ed.)Economic Decline of Empires; Wilson, "Vergilendirme ve imparatorluklarm Gerileyigleri: Gözden Düµnüç Bir Konu," Economic H¿story and the Historian, s. 114-27; Wolf, Toward a European Balance of Power, bälüm 7. Ayrica bkz. C.P. Kindleberger, "Ticari Yayilma ve Sanayi Devrimi," Journalof European Economic History, cilt 4, say1 3 (Kig 1975), s. 620 ve devammdaki özet.
647 I I
24
25 26
27
A.C. Carter, The Dutch Republic in Europe in the Seven Years War (London, 1971), .özellikle de bälüm 7, ve daha genel olarak, aym yazar, Neutrality or Commitment: the Evolution of Dutch Foreign Policy (1667-1795) (London, 1975); bu, kusursuz bir incelemedir. Carter, Neutrality or Commitment, s. 89 ve devami; ve E.H. Kossmann, The Low Countries 1780-1940 (Oxford, 1978)'deki ilgili bälümler.
Rakamlar Doyle, Old European Order, s. 242'den ahnmigtir. XIV. Louis yänetimindeki Fransa konusunda bkz. NCMH, cilt 5-6; A. de St. Leger ve P. Sagnac, La Preponderance française,Louis XIV 1661-1715 (Paris, 1935); R.M. Hatton (ed.),Louis XIV and Europe (London, 1976); P. Goubert, Louis XIV and Twenty Million Frenchmen (London, 1970); ve J.B. Wolf, Louis XIV (London, 1968). Bu dönemde Viyana'daki hükümdarlarm karµ kargiya olduklari askeri-jeopolitiksorunlar üzerine yapilmig son derece bagarih çözümlemeler için bkz. K.A. Roider, Austria's Eastern Question1700-1790 (Princeton, N.J., 1982); ve C.W. Ingrao, Yüzyilda Habsburglarm Stratejisi ile Jeopolitigi," G.E. Rothenberg, B.K. Kiraly ve P.E Sugar (eds.),East Central European Society and War in the PreRevolutionary Eighteenth Century (New York, 1982), s. 49-96. Ayrintill yorumlar için de bkz. D. Mackay, Prince Eugene of Savoy (London, 1977). O. Hufton, Europe: Privilege and Protest 1730-1789 (Lo'ndon, 1980), s. 155. Ayrica bkz. NCMH, cilt 9, bölüm10, Kann, History of the Habsburg Empire, bölüm 3 ve 5; daha genel anlamda da E. Wangermann, The Austrian Achievement (New York, 1971). Aynca son derece yararh yorumlari için bkz. Duffy, Army of Maria Theresa, çegitli bölümleri. Hufton, Europe: Privilege and Protest, bölüm 7; Williams, Ancien Regime in Europe, bälüm 13-16; Wallerstein,Modern World System, cilt 2, s. 225 ve devami; EL. Carsten, The Origins of Prussia (Oxford, 1954), çegitli bölümleri;H. Rosenberg, Bureaucracy, Aristocracy and Autocracy: The Prussian Experience 1660-1815 (Cambridge, Mass., 1958), Ayrica NCMH, cilt 7. bölüm 13'te de lyi bir inceleme yer almaktadir. G. Craig, The Politics of the Prussian Army 1640-1945 (Oxford, 1955), s. 22 ve devami; Duffy, Army of Frederick the Great, çegitli bölümleri, T.N. Dupuy, A Genius for War: The German Army and General Staff 1870-1.945 (EngÏewood Cliffts, N.J.,1977) s. 17 ve devarn; P. Paret, Yorck and the Era of Prussian Reform (Princeton, N.J., 1961), çegitli bölümleri. Kisa ama çok yararh bir çözümleme için bkz. P. Dukes, The Emergence of the Super-Powers: A Short ComparativeHistory of the USA and the USSR bölüm 1-2. P. Bairoch, 1980'e Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," Journalof European Economic History, cilt 11, sayi 2 (11kbahar 1982), s. 291'den almti. Ayrica bkz. L.H. Gipson, The Coming of the Revolution 1763-1775 (New York, 1962), s. 13-18; R.M. Robertson, History of the American Economy (3rd ed., New York, 1973), s. 64. NCMH, cilt 7, bölüm 14 ve cilt 8, bölüm 11; Kochan and Abraham, Making of Modern Russia, bölüm 7-9, Duffyl, Russia's Military Way to the West, çegirli bälümleri; P. Dukes, The Making of Russian Absolutism 1613-1801 (London, of Russia 1700-1914 1982), çegitli bälümleri; M. Falkus, The Industrialization (London, 1972), bölüm 2-3; M. Raeff, Imperial Russia 1682-1825 (New York, 1971), çegitli bölümleri; ayrica Rusya'mn yükseligi konusunda M.S. Anderson, Europe in the Eighteenth Century (London, 1961), özellikle de bälüm 9'da yer alan pek çok yorum. A. de Tocqueville, Democracy in America, 2 cilt (New York, 1945 edn.), s. 452; bölüm 1-3'te aktarilan ayrica, bkz. Dukes, Emeregence of the Super-Powers, "18.
28
29
30
31
32
33
"1750'den
·
34
I
648
I
des Weltpolitischen Denkens, 2 cilt (Gättingen, 1972, 1982), cilt 1, s. 403 ve devami; ve W. Woodruff, America's Impact on the World: A Study of the Role of the United States in the World Economy 1750-1970 (New York, 1973). A.T. Mahan, The Influence of Sea Power upon History 1660-1783 (London, 1965 edn.), s. 29. Bu konuda bkz. Kennedy, The Rise and Fall of the British Naval Mastery, girig bölümü ile bölüm 3-5; M. Howard, The British Way in Warfare (Neale Lecture, University ofLondon, 1974), çegitli bölümleri;Jones,Britain and the World, bälüm 1-2've çegitli bälümleri. D.E.C. Eversley, Ïngiltere'deÏç Pazar ve Ekonomik Büyüme," E.L. Land, Labour and Population of the Industrial G.E. Mingay ve (eds.), Jones Revolution (London, 1967), s. 206-59, E Cronzet, "Bir ihracat Ekonomisine Dogru: Ïngiltere'ninSanayi Devrimi Sirasmdaki Ïhracati," Explorations in Economic History, cilt 17 (1980),s. 48-93; P.J.Cain ve A.G. Hopkins, "Ïngiltere'ninDenizapri Yayihnasmin Politik Ekonomisi, 1750-1914," Economic History Review, dizi 2, cilt 33, say1 4 (1980),s. 463-90. Ahntiyi veren: H. Richmond, Statesmen and Sea Power (Oxford, 1964), s. 111; bu strateji tartigmasi konusunda bagka ayrmtdar için de bkz. R. Pares "Amerikan Usulü Harp Kargismda Avrupa Usulü Harp 1739-63," English Historical Review, cilt 51, say1 103 (1936),s. 429-65; Wallerstein, Modern World System, cilt 2, s. 246 ve devami; G. Niedhart, Handel und Krieg in der Britischen Weltpolitik 1738-1763 (Munich, 1979), s. 64 ve devami. L. Dehio, The Precarious Balance (London, 1963), s.118. Rakamlar de tahminidir- çegitli kaynaklardan almmigtir; bunlarm arasmda Cipolla, Before the Industrial Revolution, s. 4, A. Armengaud, Avrupa'daki Nüfus," C.M. Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe, cilt 3 (1976),s. 22-76; NCMH, cik 8, s. 714; B.R. Mitchell, European Historical Impact of Statistics, 1750-1970 (London, 1975), kisim A; A.W.Woodruff, Western Man: A Study of Europe's Role in the World Econorny 1750-1960 (New York, 1967), s. 104. Corvisier, Armies and Societies in Europe 1494-1789, s. 113'te Child s, Armies and Warfare in Europe 1648-1789, farkh rakamlar verilmektedir s. 42'dekinden ilgili olarak belli ve tek tek savaglarla ve bu ikisi, kimi zaman, ulusal ordular birtakim eserlerde akmrilan verilerden de ayrilmaktadirlar. Europe (London,-1963), Bu rakamlar, LW Cowie, Eighteenth-Century s. 14142'de yer alan biraz farkh rakamlarla birlikte, Anderson, Europe in the Eighteenth Century, s. 144-45'ten aharuptir. Bunun gibi, daha yetkili gibi görünen bir kaynagm iggi altmda da düzeltmeler yapilangtir. Boylece, 1779 rakamlari J. Dull, The French Navy and American Independence (Princeton, N.J., 1979), ek F'den; 1970 ylhna ait toplamlar, O. von Pivko Navies of the Napoleonic Era (Newton Abbott, 1980), s. 30'dan ahnmadir (ancakbunun baglantih olarak bkz. NCMH, cilt 8, s. 190.) Bkz. apagidaki s. 135-137. Bundan sonra säylenenler için bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 14 ve devann; Stoye, Europe Unfolding 1648-1688, bölüm 9; Wolf, Toward a European Balance of Power, çegitli bälümleri; yan1 yazar, The Emergence of the Great Powers 1685-1715 (New York, 1951), bölüm 1-7; NCMH, cilt 5, bölüm 9; Leger ve Sagnac, La Préponderance française,çegitli bölümleri; ve.Hatton (ed.) Louis XIV and Europe, çegitli bälümlert L. Andre, Michel Le Tellier et Louvois (Paris, 1946 edn.); C. Jones,"Ancien kehanetier; H. Gollwitzer, Geschichte
35 36
"1750-1780'de
37
38
39 40
-hepsi
"1700-1914'te
41
42
43 44
45 I
649
I
I
I
I
'
I
46 47 48 49
50
51 52
53
54
55
56
57 58 59
60
Rëgime'de Askeri Devrim ve Fransiz Ordusunun Profesyonellegmesi," M. Duffy and The Military the State Studies Revolution 1500-1800 (Exeter in History, (ed.), sayi 1, Exeter, 1980), s. 29-48; Jenkins,History of the French Navy, bälüm 5. Jones,Britain and the World, s. 100-110; aynt yazar, Country and Court 16581714 (London, 1978), s. 106 ve devami; Padfield, The of Empires, cilt 2, bälüm 4. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 34 ve devami; Hatton (ed.),Louis XIV and Europe, çegitli bölümleri. NCMH, cilt 6, bölüm 7, Wolf, Toward a European Balance of Power, bölüm 4; McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 43-50. G. Symcox, The Crisis of French Seapower 1689-1697 (The Hague, 1974) çegitli bälümleri; Jenkins,History of the French Navy, s. 69-8 8; Padfield, Tide of Empires, cilt 2, bölüm 5. Bu yorumlar için bkz. Symcox, Crisis of French Seapower, çegitli bälümleri; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 76-80; G.N. Clarke, The Dutch Alliance and the War Against Prench Trade 1688-1697 (New York, 1971 eda.) çegitli bölümleri; D.G. Chandler, "Dokuz Yd Savaglan Sirasmda, Giderlerini Ingilizlerinkarquayarak Flander'e Gönderdikleri Kuvvetlerin Gücünde Dalgalanmalar, 1688-1697, "War and Society, cilt I,¯sayt2 (Eylül 1983), s. 1-20, S. Baxter, William III and the Defense of European Liberty 1650-1702 (Westport, Conn., 1976 reprint), s. 288 ve devami. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 54-63; Wolf, Toward'a European Balance of Power, bälüm 7; NCMH cilt 6, bälüm 12. Bu savagraki askeri olay ve taktikler için bkz. G. Chandler, The Art of Warfare in the Age of Marlborough (London, 1976 ); Barnett, Britain and her Army, s.152 ve devami; McKay, Prince Eugene of Savoy, s. 58 ve devami. Mahan, Influence of Sea Power upon History, bölüm 5; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s..82-88, Padfield, Tide of Empires, cilt 2, s.156 ve devami; Jones,Britain and Europe in the Seventeenth Century, bälüm 7; NCMH,
cilt 6, bölüm 11-12, 15. Utrech Barigt için bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 63-66; NCMH, cilt 6, bälüm 14. Asiento ayricaligi konusunda, bkz.. G.J.Walker, Spanish Politics and Imperial Trade, 1700-1789 (Bloomington, 1979), bälüm 4. J.W. Stoye, The Siege of Vienna (London, 1964); T.M. Barker,Double Egale and Crescent (Albany, N.Y., 1967); McKay, Prince Eugene of Savoy, bölüm 3 ve 5; NCMH, cilt 6, bölüm 19. Dogu Avrupa'daki askeri harbin özellikleri için bkz. B.K. Kiraly ve G.E. Rotherberg (eds.),War and Society in Eastern Europe, cilt 1 (New York, 1979), äzellikle de s. 1-33, 361 ve devami. XII. Charles konusunda bkz. R.M. Hatton, Charles XII of Sweden (London, 1968), ve yazarm NCMH, cilt 6, bälüm 20(i)'si ile, Roberts, Swedish Irnperial Experience. Petro konusunda bkz. M.S. Anderson, Peter the Great (London, 1978); R. Wittram, Peter I: Czar and Kaiser, 2 cilt (Gättinggen, 1964) B.M.Sumner, Peter the Great and the Emergence of Russia (London, 1940) NCMH cilt 6, bölüm 20(i) ve 21. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 102. Dehio, Precarious Balance, s. 102. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 92. NCMH cilt 7, bälüm 9, Tek tek güçlerin politikalan konusunda bkz. A.M. Wilson, French Foreign Policy During the Administration of Cardinal Fleury (Cambridge, Mass., 1936); P. Langford, The Eighteenth Century 1688-1815: British Foreign Policy (London, .1976), s. 71 ve devami; Kann, History of the Habsburg Ernpire, s. 90 ve devami.
650
I
I
I I
I I
i I
62
.s.
63
64
and Trade in the cilt 2, s. 194 ve devami; R. Pares, War West Indies, 1739-1763 (Oxford, 1936); M. Savelle, Empires to Nations: Expansion in America, 1713-1824 (Minneapolis, 1974), bölüm 6; Walter, Spamsh Politics and Imperial Trade, özellikle de kisim 3, W.L. Dorn, Competition for Empire 1740-1763 (New York, 1940). Avusturya Taht Savagi konusunda bkz. NCMH, cilt 7, bölüri 17. Dorn, Competition forEmpire, çegitli bölümleri; Pares, War and Trade, çegitli bölümleri; aym yazar, "Amerikan Usulü Harp Kargismda Avrupa Usulü Harp," çeyitli bölümleri, NCMH, cilt 7, bölüm 20 ve 22; Padfield, Tide of Empires, cilt 2, 224 ve devami; Saville, Empires to Nations, s. 135 ve devami; C.M. Andrews, "Ïngiliz-Fransiz Ticari Rekabeti, 1700-1750," American Historical Review, cilt 20 (1915),s. 539-56, 791-80; P.L.R. Higonnet, "Yedi Yil Savagmm Käkenleri," Journalof Modern History, cilt 40 (1968), s. 57-90. Tekrar bkz. Carter, Dutch Republic in the Seven Years War, çegitli bälümleri; Walker, Spanish Politics and Imperial Trade. Genel anlamda Yedi Yd Savagi konusunda, bkz. NCMH, cilt 7, bölüm 20; McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 192-200. Ïngilizleriniziedigi politika, Niedhart, Handel und Krieg in der Britischen Weltpolitik, s. 121-38; Jones,Britain and the World, s. 207 ve devami; E. Tunstall, William Pitt, Earl of Chatham (London, 1938); J.S. Corbett, England in the Seven Years War: A Study in Combined Strategy, 2 cilt (London, 1907); R. Savory, His Britannic Majesty's Army in Germany During the Seven Years War (Oxford, 1966)'da ele ahnmaktadtr. Fransizlarm canh çabalari isabetli bit biçimde Kennett, French Armies in the Seven Years War; Avusturyahlarm iyilegen performansi da Duffy, Army of Maria Theresa'da dile getirilmektedir. Rusya'nin baglardaki rolü ise H.H. Kaplan, Russia and the Outbreak of Seven Years War (Berkeley, Calif., 196 8 ) ve Duffy, Russia's, Army of Frederick the Great ve yararh kargilagarmalarm da yapildigi J. Kunisch, Das Mirakel des Hauses Bradenburg (Munich, 1978)'de Prusyahlarm performansi konusunda kisa ve äzlü bölümler
Padfield, Tide of Empires,
61
buluomaktadir.
65
66
67
68
Geçtigi yer, Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s.106, ayrica bkz., Pares, "Amerikan Usulü Harp Kargisinda Avrupa Usufü Harp," çegitli bälümleri. Pitt'in 1757-1762'de hükümette oldugu sirada kargikargiya bulundugu güçlükler konusunda bkz. R. Middleton, The Bells of Victory (Cambridge, 1985). Almtryi veren: H. Rosinski, "Gelecegin Global Savaglarmda Deniz Gücünün Rolü," Brassey's Naval Annual (1947),s. 103. Fransizlarin Yedi Yil Savaglari sirasindaki mali zaytfhklari konusunda tekrar bkz. Kennett, French Armies in the Seven Years War, ve Ëosher,"Yedi Yil Savagmda Fransiz Donanmasmin Finansmam," çegitli bölümleri Yukarida säzü edilenler içia bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 253-58; NCMH, cilt 8, s. 254 ve devami; J.F. Ramsay, Anglo-French Relations 1763-70: A Study of Choiseul's Poreign Policy (Berkeley, Calif., 1939); H.M. Scott, "Bourbon Donanmasmm Yeniden Ïnçaasmm Yedi Yd Savagmdan Sonra Choisel'ün Stratejisi Için Önemi,"International History Review, cilt 1 (1979),s. 17-35; R. Abarca, "Klasik Diplomasi ve Bourbon 'Revanche' Stratejisi 17631770," Review of Politics, cilt 32 (1970),s. 313-37; M. Roberts, Splendid Isolation 1763-1780 (Stenton Lecture, Reading, 1970). Bundan sonra söylenenler için·bkz. I R. Christie, War and Revolutions: Britain 1760-1815 (London, 1982), bölüm 4-6; P. Mackesy, The War forAmerica 17751783 (London, 1964); B. Donoughue, .British Politics and the American Revolution (London, 1964); G.S. Brown, The American Secretary: The Colonial
651
Policy of Lord George Germain 1775-1778 cilt 8,
69
70 71
72
73
bölüm 15-19,
ve okura
yarar saglayacak
Higginbotham (ed.),Recorsiderations on the Revolutionary War (Westport, Conn., 1978), H.M. Scott, "Amerikan Devrimi Çaganda Ïngiltere'nin Dg Politikast," International History Review, cilt 6 (1984),ve s. 113-25'te daha yeni tarihli literatür bagarih bir biçimde gözden geçirilmektedir. D. Syrett, Shipping and the American War 1775-83 (London, 1970), s. 243 ve çegitli bölümleri.Ayrica bkz. N. Baker, Government and Contractors: The British Treasury and War Supplies 1775-1783 (London, 1971); R.A. Bowler Logistics and the Failure of the British Army in Amerika 1775-1783 (Princeton, N.J., 1975); E.E. Curtis, The Organization of the British Army in the American Revolution (Menston, Yorkshire, 1972 reprint). Îçin Amerikahlar cephesi için bkz. kusursuz bir inceleme olan D. Higgnbotham, The War of American Independence (Bloomington, Ind., 1977 ed.). Barnet, Britain and Her Army, s. 225. Rakamlar, Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery s. 111'den almmigtir. Ayrica bkz. kusursuz bir çahyma olan Dull, French Navy and American Independence, ve A.T. Patterson, The Other Armada: The Franco-Spanish Attempt to Invade Britain in 1779 (Manchester, 1960). Igindiplomatik yönleri için bkz. I. de Madariaga, Britain, Russia and the Armed Neutrality of 1780 (London, 1962); 5.F. Bemis, The Diplomacy of the American Revolution (New York, 1935); ve Higginbotham, The War of American Independence, bölüm 10; en son olarak da, Dull, A Diplomatic History of the American Revolution (New Haven, Conn., 1985). Bundan sonra söylenenler için bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, bölüm 8; NCMH, cilt 8, bölüm 9 ve 12; I. de Madariaga, Russia in the Age of Catherine the Great (London, 1981). Ehrman, Younger Pitt, cilt 1, s. 516-71, ve cilt 2, s. 42 ve devami; Jones,Britain and the World, s. 252 ve devami; Binney, British Public Finance and Administraiton; yapilan ve Fransa'nm 1780'll yillardaki ekonomisiyle karplastirmalar için tekrar bkr. Crouzet, ve Fransa"; Mathias ve O'Brien, "Îngiltere ve Fransa'da Vergilendirme, 1715-1810"; ve Nef, War and Human Progress, s. 282 ve devami. Askeri reformlar konusunda bkz. NCMH, cilt 8, s. 190 ve devami ve cilt 9, bölüm 3; McNeill, Pursuit of Power, s. 158 ve devami; Strachan, European Armies and the Conduct of War, s. 25 ve devami; R.S. Quimby The Background Napoleonic Warfare (New York, 1957); D. Bien, "Fransiz Aydmlanmasi Sirasinda Ordu: Reform, Tepki ve Devrim," Past and Present, The Art of Warfare in the Age.of say: 85 (1979),s. 68-98; G. Rothenberg, Napoleon (Bloomington, Ind., 1987). Seferlerin ilk agamalari konusunda, bkz. M. Glover, The Nopoleonic Wars: An Illustrated History 1792-1815 (New York, 1979); S.T. Ross, Questfor Viktory: French Military Strategy 1792-1799 (London/New York, 1973), bälüm 1-4; G. Rothenberg, Napoleon's Great Adversaries: The Archduke Charles and the Austrian Army 1792-1814 (London, 1982), bölüm 2. Ïngilizpolitika ve stratejisi, Jones,Britain and the World, s. 259 ve devanunda; Ehrman, Youner Pitt, cilt 2, kisun 4-5'te; Christie, Wars and Revolutions, s. 215326'das J.M. Sherwig. Guineas and Gunpowder: British Foreign Aid in the Wars with France 1793-1815 (Cambridge, Mass., 1969), bälüm 1-4'de; M. Duffy, "Devrim Fransa'sma Kargi Yapuan Savagta ÏngilizPolitikasi," O. Jones(ed.), Britain and Revolutionary Conflict, Subversion and Propaganda (Exeter Studies in "ingiltere
74
75
(Ann Arbor, Mich., 1963); NCMH, denemeleri bir araya toplayan D.
652
4
I I
History, sayi 5, Exeter, 1983)'de; D. Geggus, "Pitt'in Karayipler Seferlerinin Mallyeti, 1793-1798," Historical Journal,cilt 26, say1 2 (1983), s. 691-706'da alinmaktadtr.
76
77
78
79
80
81
82
Almtiyi veren: Glover, Napoleonic Wars, s. 50. Napolyon'un stratejist ve komutan yönleri için bkz. D.G. Chandler, The Campaigns of Napoleon (New York, 1966); C. Barnett, Napoleon (London, 1978); Rothenberg, Art of Warfare in the Age of Napoleon; ve G. Lefevre, Napoleon, 2 cilt (London/New York, 1966)'da yapilan ayrmtih yorumlar. Bkz. A.B. Rodger, The War of the Second Coalition, 1798-1801 (Oxford, 1964); .P. Mackesy, Statesmen at War: The Strategy of Overthrow, 1798-1799 (London, 1974); E. Ingram, Commitment to Empire: Propehicies of the Great Game in Asia, 1797-1800 (Oxford, 1981); Sherwig, Guineas and Gunpowder, böläm 6-7; Rothenberg, Napoleon's Great Adversaires, bölüm 3. bin Fransiz cephesi için bkr. Ross, Questfor Victory, bölüm 5-12; ve aym yazar, European Diplomatic History 1789-1815: France Against Europe (Malabar, Fla., 1981 reprint) bölüm 6. Ruslarm müdahalesi, A.A. Lobanov-Rostovsky, Russia and Europe 1789-1925 (Durham, N.C., 1974), s. 43-64'te ve Duffy, Russia's Military Way to the West, s. 208 ve devammda ele ahamaktadir. Jones,Britain and the World, s. 272-80; C. Emsley British Society and the French Wars 1793-1815 (London, 1979), bölüm 4-5; Lefevre, Napoleon, cilt 1, bölüm 5 ve 7; Glover, Napoleonic Wars, s. 83-84. Ayrica bkz. E.L. Presseisen, Amiens and Munich: Comparisons in Appeasement (The Hague, 1978). Lefevre, Napoleon, cilt 1, bälüm 7 ve 9; Ross, European Diplomatic History, bölüm 8; Chandler, Campaigns of Napoleon, kisim 7; Glover, Napoleonic Wars, bölüm 3; Rothenberg, Napoleon's Great Adversaries, bölüm 5; Sherwig, Guineas and Gunpowder, bölüm 7-8; Jones,Britain and the World, s. 281-87; Marcus, Naval History of England, cilt 2, s. 221-302. Bundan sonra söylenenler için bkz. Jones,Britain and the World, s. 289 ve devami; E Crouzet, L'Economie Britannique et le Blocus Continental 18061813, cilt 2 (Paris, 1958); ayni yazar, "Savaglar, Abluka ve Avrapa'daki Ekonomik Degigiklikler, 1792-1815," Journal of Economic History, cilt 24 (1964),s. 56788; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 143-45; NCMH, cilt 9, s. 326 ve devami; E.E Heckscher, The Continental System (Oxford, 1922). 1793-1815 mücadelesinin Íngilizekonomisi üzerindeki etkileri konusunda yapilan tartyma için bunlara ek olarak bkz. Emsley, British Society and the French Wars, bölüm 7-8; J.E.-Cookson, "Politik Aritmetik ve Savag, 17931815," War and Society, cilt 1, sayi 3 (1983),s. 37-60, G. Hueckel, "Savag ve Ïngiliz Ekonomisi, 1783-1815: Bir Genel Denge Çäzümlemesi," Explorations in Economic History, cilt 10, sayi 4 (Yaz, 1973), s. 365-96; P. Deane, "Savag ve Sanayilegme," Winter (ed.),War and Economic Development, s. 91-102; J.L Anderson, "Fransa'ya Kargi Yapilan Savagm Îngiliz Ekonomisi Üzerindeki Etkilerinin ÇegitliYönleri, 1793-1815," Australian Economic History Review, cilt 12 (1972), 1-20. s. Bkz. yukaridaki Tablo 2. Ïngilizlerin sava; maliyesi konusunda bkz. N.J. Silberling, "Büyük Britanya'nm Napolyon Savaglari Sirasindaki Mali ve Para Politikast," QuarterlyJournalof Economics, cilt 38 (1923-24),s. 214-33; E.B. Schurnpeter, "Îngiltere'deki Fiyatlar ve Devlet Maliyesi, 1660-1822," R.emew of Economic Statistics, cilt 20 (1938),s. 21-37; A. Hope-Jones, Income Tax in the Napoleonic Wars (Cambridge, 1939); P.O'Brien, British Financial and Fiscal Policy in the Wars Against France, 1793-1815 (Oxf ord, 1984). L. Bergeron, France Under Napoleon (Princeton, N.J., 1981), s. 37 ve devami, 653
.
il
I
i
I
i
iblallii
inimaa.
eÏe
.
-I
.
nimi
i
-i-.......m.nl
i
.
.
.
i
·
·
·
-..,..--·---··---
milia.i
83
84 85
-
-
-
i.it
i
inns.lii.--BEEU•iti.ie
v.
...,•Ğœ--MWilitigFlipilloimi
159 ve devama; G. Brunn, Europe and the French Imperium, 1799-1815 (New York, 1938), bölüm4-5; S.B. Clongh, Franch: A History of National Economics 1789-1939 (New York, 1939), bölüm 2-3; Lefevre, Napoleon cilt 2, bälüm 1-4; C. Trebilcock, The Industrialization of the Continental Powers 1780-1914 (London, 1981), s. 125 ve devami. Bergeron, France Under Napoleon, s. 167 ve devami, 184 ve devami; Crouzet, "Savaglar, Abluka ve Ekonomik Degigiklikler," çegitli bölümleri. Bergeron, France Under Napoleon, s. 37 ve devami; Lefevre, Napoleon, cilt 2, s. 171 ve devami; Clough, France, bölüm 2-3. Bundan sonra säylenenler için bkz. Bergeron, France Under Napoleon, s. 40-41; Lefevre, Napoleon, cilt 2, s. 291; McNeill, Pursuit of Power, s. 198 ve.devami; Brunn, Europe and the French Irnperium, s. 73-75; 110 ve devann; E.J. Hobsbawn, The Age of Revolution 1789-1848 (London, 1962), s. 97; G. Rudé, Revolutionary Europe 1783-1815 (London, 1964), bölüm 13 ve äzellikle s. 27475; S. Schama, "Savagin Getirdigi Zorunluluklar Vergilendirme ve Hollanda'da Politikalari, 1795-1810," Winter (ed.),War and Economic Development, s. 111, 117, 128.
86
Almtiyi
Glover Napoleonic Wars, s. 129; bu sözleg Guibert'in Devrim ucuza çikarmayi ve zaferin ganimetleriyle-geçinmeyi bilen" bir sebepler yüzünden silahlariru birakmak zorunda degildir," yolundaki halk dikkat çekici yorumu (NCMH, cilt 8, s. 217) ile ve Spencer Wilkinson'in Tilly (ed.),Pormation of National States in Western Europe, s. 147-48; 152'de yer verilen yorumlariyla karplagtirilabilir. Glover, Napoleonic Wars, s. 140-141, Jones,Britain and the World, s. 22, 317; Sherwig, Guineas and Gunpowder bälüm 9-10. Rakamlar, Glover, Napoleonic Wars, s. 152'den almmtytir; ayrica bkz. Chandler, Campaigns of Napoleon, s. 734. Avusturya Ordusunun seferleri toparlanma dönemi-- için bkz., Rotheriberg, Napoleon's Great Adversaries, s. 123 ve devami. Yarimada Savag için, bkz. Glover, Campaigns of Napoleon; J. Weller, Wellington in the Peninsula (London, 1962); R. Glover, Peninsular Preparation: The Reform of the British Army; 1795-1809 (Cambridge, 1963); M. Glover, The Peninsular War, 1807-1814; A Consice History (Newton Abbot, 1974); Sherwig, Guneas and Gunpowder, s. 198 ve devami. Igin Fransa cephesi, J. Thiry, La Guerre d' Espagne (Paris, 1964); Ross, European Diplomatic History, s. 276 ve devami; G.H. Lovert, Napoleon and the Birth of Modern Spain, 3 cilt (New York, 1965)'de ele ahnmaktadu. Ïspanya'mn katkisimn änemi, The Spanish Ulcer: A History of the Peninsula War (London, 1986)'da isabetli bir biçimde oncesinde
veren:
"savap
"mali
87 88
-ve
89
vurgulanmaktadir.
90
91
Brunn, Europe and the French Imperium, bölüm 8; Rudé, Ret olutionary Europe, bälüm 13-14; Lefevre, Napoleon, cilt 2, bölüm 7-8; J. Godechet, B.E Hyslop ve D.L. Dowd, The Napoleonic Era in Europe (New York, 1971), özellikle de bälüm 8; G. Best War and Society in Revolutionary Europe, 1770-1870 (London, 1982,), bölüm 11-13; R.J. Rath, The Fall of the Napoleonic Kingdom of Italy (New York, 1941), bölüm 1-2. Crouzet, "Savaglar, Abluka ve Ekonomik Degigiklikler," çegitli bölümleri; Glover, Napoleonic Wars, bälüm 4-5; Connelly, Napoleon's Satellite Kingdoms (New York, 1965), çegitli bälümleri. Ruslarm politikasi için bkz., Chandler, Campaigns of Napoleon, s. 739 ve devami; NCMH, cilt 9, s. 512 ve devamt; LabonovRostovsky, Russia in Europe, 1789-1825, çegitli bölümleri;.ve daha äneesi için H. Ragsdale, Détente in the Napoleonic Era: Bonaparte and the Russians (Lawrence, Kansas, 1980). 654 I
I
i
I
Chandler,
92
Campaigns of Napoleon, kisim 13-14; Glover, Napoleonic Wars, s. 160 devami; Ross, European Diplomatic History, s. 310 ve devama; A. Palmer, Napoleon in Russia (New York, 1967); C. Duffy, Borodino and the War of 1812 (London, 1973); Lefevre, Napoleon, cilt 2, bälüm 9; G. Blond, La Grande Armée 1804/1815 (Paris, 1979). Glover, Napoleonic Wars, s. 193; Sherwig Guineas and Gunpowder, bölüm 1213, äzellikle de s. 287-8 8; Rochenberg, Napoleon's Great Adversaries, s. 178 ve ve
93
devami.
Bu dönemle ilgili olarak yazilmig ve standart hale gelmig askeri ve diplomatik tarihferin pek çogunda hemen hemen tümüyle göz ard2 edilmesi belki bu ylizdendir. Ayrintilar için bkz. E.B.Potter (ed.),Sea Power: A Naval History, 2. baski (Annapolis, Md., 1981), bölüm 10 ve s. 392'deki bibliyografya: B. Perkins, Prologue to War: England and the United States 1805-1812 (Berkeley, Calif., 1961); A.T. Mahan, Sea Power in the Relations to the War of 1812, 2 cilt (London, 1905); Marcus, Naval History of England, cilt 2, bölüm 16. 95 Ingram, Comrnitrnent to Empire, çegitli bölümleri; G.J.,Adler, "Ingiltereve Hindistan'm Savunmasi- Sorunun Kökenleri, 1798-1815," Journalof Asian History, cilt 6 (1972),s. 14-44. 96 Chandler, Campaigns of Napoleon, kisun 17; Glover, Napoleonic Wars, s. 212 ve devami; Lefevre, Napoleon, cilt 2, bölüm 10; Blond, La Grand Armée, bälüm 16; H. Lachouque, Waterloo (Paris, 1972), U. Pericoli ve M. Glover, 1815: The Armies at Waterloo (London, 1973). 97 1815'te vartlan anlagmalarm ayrmtilari için bkz. Sherwig, Guineas and Gunpowder, bälüm 14; NCMH, cilt 9, bälüm 24; E.V. Gulick, Europe's Classical Balance of Power (New York, 1967 edn.), çegidi bölümleri; C.K. Webster, The Foreign Policy of Castlereagh, 1812-1815: Britain and the Reconstruction of Europe (London, 1931); H.G. Nicolson, The Congress of Vienna (London/New York, 1946); D. Dakin, "Viyana Kongresi, 1814-15 ve Öncesi," A. Sket (ed.), Europe's Balance of Power 1815-1848 (London, 1979}. 98 Gulick, Europe's Classical Balance of Power, s. 304. Ayrica bkz. H. Kissinger, A World Restored: Metternich, Castlereagh ant the Problems of Peace 1812-1822 (Boston, 1957). 99 Kapsamh literatürün kisa ve äzlü bir biçimde ele almismi gärmek için bkz., P.J. Marshall, "Ingiltere'nin 18. yüzyilda Hindistan'daki yaydmasi: Tarihin Yeniden Gözden Geçirilmesi," History, cilt 60 (1975),s. 28-43; ayrica bkz. Ingram, Commitment to Empire'deki yorumlar. 100 Uzun mesafeli ticaretin änemi konusunda yapdmig yararh bir tartigma için bkz. Eraudel, Wheels of Commerce, s. 403 ve devann. Konuya özellikle Îngiltere açasmdan bakarken Patrick O'Brien'm Tarihli Devrim ve Napolyon Savaglarmm ÏngilizEkonomisinin Uzun Vadedeki Büyümesi Üzerinde Yapagi Etki" baghkh bildirisinden yararlandim (Davis Center Paper, 1983). 101 Bu tür çahqmalar, Crouzet, "Bir Îhracat Ekonomisine Dogru," çegitli bölümlerinde; Cain ve Hopkins, "IngilizlerinDenizaqiri Yaydmalarmm Politik Ekonomisi, 17501814," çegitli bölumlerinde R. Davis, The Industrial Revolution and British Overseas Trade (Leicester, 1979)'da; N.ER. Crafts, "ÏngilizEkonomisinin Büyümesi, 1700-1831: Eldeki Bilgilerin Yeniden Gözden Geçirilmesi," Economic History R.eview,dizi 2, cilt 36 (1983),s. 177-99'da ele ahamaktadir. 102 Bu ifadeyi E Crouzet, The Victorian Economy (London, 1982), s. 1'de
94
.nitelikli
•
"1793-1815
'
kullanmaktadir.
103 Glover, Napoleonic Wars, s. 182-183. 104 Ahntlyt veren: Marcus, Naval History of England, cilt 2, s. 501.
655
mmmmmmimmi
SANAYÎLESME 1
2 3 4 5 6
7
8
9 10 11
12 13
14
15 16
17 18
BÖLÜM DÖRDÜNCÜ
VE DEÓÎQEN GLOBAL DENGELER,
....
-
il
-
i
i
mmm-il
sings-
mi•
i
1815-1885
5. Pollard, Peaceful Conquest: The Industrialization of Europe 1760-1970 (Oxford, 1981) çegitli bälümleri. Sanayi Devrimini Batidaki tek tek ülkeler temelinde. baçanh bir biçimde ele alan çahgmalar için bkz. T. Kemp, Industrialization in Nineteenth-Century Europe (London, 1969); W.O. Henderson, The Industrial Revolution on the Continent: Germany, France, Russia 1800-1914 (London, 1967 edn.); C. Trebilcock, The Industrialization of the Continental Powers 1780-1914 (London, 1981); C.M. Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 3, The Industrial Revolution (London, 1973) A.S. Milward ve S.B. Saul, The Economic Development of Continental Europe 1780-1870 (London, 1973). C.M. Cipolla, "Girig," Cipolla (ed.),Industrial Revolution, s. 7. D. Landes, The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial Development in Western Europe From 1750 to the Present (Cambridge, 1969), s. 41.
Aym
eser.
Civilarition and Capitalism, cilt 1, s. 42 ve devami. Ayrmtdar için bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 185 ve devami; G. Rudé, Paris and London in the Eighteenth Century: Studies in Popular Protest (New York, 1971), çegitli bölümleri. T.S. Ashton, The Industrial Revolution 1760-1830 (Oxford, 1968 eda.), s.129. Ingiliz ekonomisinde bu dönemde meydana gelen degigiklikleri inceleyen bagka son derece bagarih çahymalar için bkz. Mathias, First Industrial Nation, çegitli bölümleri; Hobs bawn, Industry and Empire, bölum'2-4 ve 6; ve Crouzet, Victoriean Economy, ktsim 1; bir önceki paragrafEa yer alan nüfus ve GSMH rakamlari buradan ahonugttr. Landes Unbound Prometheus, s. 97-98. Ashton, Industrial Revolution, s. 129. . Mathias, First Industrial Nation, s. 5. 1980'e Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," siraslyla s. 296 Bairoch, ve 294. Bairoch bu önemli denernesindeki "Metodoloji Eki"nde, bu rakamlara nasil ulagtigun tartigmaktadir. Ancak Bairoch'un varsaytmlari hiçbir gekilde tartiplmaz degildir Ekz. A. Maddison, "Geligmig ve Geligmekte Olan Ü1kelerde Kigi Bagma GSYH Düzeyleri Kargilagtirmalari, 1700-1980," Journal of Economic History, cilt 43 (1983),s. 27-41. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 290 ve devami; Crouzet, Braudel,
"1750'den
Victorian Economy, Girig. Woodruff, Impact of Western Man, çegitli bölümleri; D. Fieldhouse The Colonial Empires: A Comparati ve Survey from the Eighteenth Century (London, 1966), kisim 2; ayru, Economics and Empire 1830-1916 (London, 1973), çegitli
bölümleri. Bu konuda bkz.V. Kiernan, European Empires from Conquest to Collaphse, 1815-1960 (London, 1982); Strachan, Eurpoean Armies and the Conduct of War, bölüm 6. Rakamlar Fieldhouse, Colonial Empires, s. 178'den ahnmigtir. Bu konu çok kapsamh olarak D.R. Heandrich, The Tools-ofEmpire: Technology and European Imperialism in the Nineteenth Century (Oxford, 1981), bölüm 2 ve çeyitli bälümlerde ele ahnmaktadir. E. Hobsbawn, The Age of Capital 1848-1875 (London, 1975), bälüm 7. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düreyleri," s. 291. Îngilizekonomisinin bu 656
I
I
I I i
onydlardaki
geniglemesinde görülen nispi yavaghšl vurgulayan (belkide fazlaca yeni bir çahyma için bkz. N.ER. Crafts, British Economic Growth During the Industrial Revolution (Oxford, 1985). Crouzet, Victorian Economy, s. 4-5. Almtiyi veren: R. Hyam, Britain's Imperial Century 1815-1914 (London, 1975), s. 47. Daha çok ayrmti için bkz. B. Porter, The Lion's Share: A Short History of British Imperialism 1850-1970 (London, 1976) çegitli bölümleri; Cain ve Hopkins, "Ingiltere'nin Denizagiri Yayilmasmm Politik Ekonomisi, 1750-1914," çegitli bölümleri; Crouzet, "Bir ihracat Ekonimisine Dogru," çeyitli bälümleri; J.B. Williams, British CommercialPolicy and Trade Expansion 1750-1850 (Oxford, 1972), çegitli bölümleri. P. Bairoch, "Avrupa'nin Gayri Safi Milli Hasilasi: 1800-1915," Journalof European Economic History, cilt 5, sayl 2 (Sonbahar 1976), s. 282. Ayrica bkz. apagidaki Tablo 10. D. French, British Economic and Strategic Planning, 1905-1915 (London, 1982), bälüm 1, "On Dokuzuncu Yüzyilda Politik Ekonomi ve Savag Sorunu," bu dügünceler için iyi bir girig olugturmaktadir. Bkz. H. Strachan, Wellington's Legacy: The Reform of the British Army, 1830-54 vurgulayan)
19 20
21
22
23 24
25
26 27
28
29
(Manchester, 1984). Bunlar, A.T. Peacock ve J.Wiseman, The Growth of Public Expenditure in the United Kingdom (London, 1976 eda.); ve P. Flora (ed.),State, Economy and
Society in Western Europe 1875-1975, cilt 1 (Frankfurt/London, 1983), äzellikle de kisim 4, s. 441'de bulunan ve Ingif tere'nin GSMH'si ile devlet harcamalarmi görünmektedir. kabaca gösteren rakamlara dayah, makul varsayimlax.olarak Bu rakamlar, Michigan Üniversitesindeki Politik ve Sosyal Aragtirmalar Íçin ÜniversitelerArasi Konsorsiyum araciligiyla bilgisayardan "Savaçm Korrelatlari" baghgi altmda elde edilen basth verilerden ahnungtir. C. Lloyd, The Nation and the Navy (London, 1961), s. 223. Ayrmtdar için bkr. Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bälüm 6; ve äzellikle C.J.Barlett, Great Britain and Sea Power 1815-1853 (Oxford, 1963), çeyitli bölümleri. Durumun bazi bölgelerdeki gärunümü için bkz. G.S. Graham, Great Britain in the Indian Ocean: A Study of Maritime Enterprise 1810-1850 (Oxford, 1967); B. Gough, The Royal Navy and the North West Coast of America 1810-1914 (Vancouver, 1971); G. Fox, British Admirals and Chinese Pirates 1832-1869 (London, 1940). A.G.L. Shaw (ed.),Great Britain and the Colonies 1815-1865 (London, 1970), s. 2. Eu konuda, Hyam, Britain's Imperial Century, çegitli bölümleri; Porter, Lion's Share, çegitli bälumleri; J. Gallagher ve R. Robinson, "Serbest Ticaret Emperyalizmi," Economic History Review, dizi 2, cilt 6, sayt 1 (1953), s. 1-15'te önem taµmaktadtr. Ingilizlerinbüyüklük iddialari konusunda bkz. B Porter, Britain, Europe and the World, 1850-1982: Delusions of Grandeur (London/Boston, 1983), bölüm 1; B.J. Wendt, "Serbest Ticaret ve Barig Säzlegmesi: îngittere ve Fransa Arasmda 1860'ta Yapilan Cobden Anlagmasmm Önemi ûzerine," Vierteljahresschrift fur Sozial-und cilt 61 Wirtschaftsgeschichte, (1974),s. 29 ve devann. Ekonomi konusundaki ayrmtilar için bkz. Cain ve Hopkins, "Ïngiltere'nin Denizaqiri Yayllmasima Politik Ekonomisi," çegitli bälümleri; L.H. Jenks,Migration of British Capital to 1875 (London, 1963 basinn), Crouzet, Victorian Economy, bälüm 10-11 ve çegitli bölümleri; Mathias, First Industrial Nation, bälüm 11; A.H. Imlah, Economic Elements in the "Pax Britannica" (Cambridge, Mass., 1958). Ticaret/ödemeler unsurlar iligkisinde birbirlerinitamamlayici S.B. Saul, Studies in British Overseas
657
30 31 32
Trade 1870-1914 (Liverpool, 1960); ve J. Foreman-Peck, A History of the World Economy: International Economic Relations since 1850 (Brighton, Sussex, 1983), özellikle de bölüm 1-6'da isabetli bir biçimde ele almmaktadir. Bu cartyma için bkz. Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery, bölüm 7. E Crouzet, "Bir ihracat Ekonomisine Dogru," s. 70. Porter, Britain, Europe and the World, bölüm 1-2. Ingiltere'ningiderek daha ilgili" sanayilere dayanmasmm tapdigi anlamlar büyük oranda konusunda bkz P. Kennedy, Strategy and Diplomacy, 1860-1945; Eight Essays (London/Boston, 1983), bölüm 3; French, British Economic and Strategic Planning, çegitli bälümleri. Ahntlyi veren: Higham, Britain's Imperial Century, s. 49. Ekz. yukaridaki s. 131-133. Kemp, Industrialization in Nineteenth century Europe, bölüm 2-3; Pollard Peaceful Conquest, bölum 2-3; T. Hamerow, Restoration, Revolution, Reaction: Economics and Politics in Germany (Princeton, N.J., 1958). J. Droz, Europe Between Revolutions 1815-1848 (London, 1967), s. 18. D. Thomson, Europe Since Napoleon (Harmondsworth, Mddsx., 1966 edn.), s. 111; ayrica bkz. Best, War and Society in Revolutionary Europe, kisim 3, A. Sked, "Metternich'in Dügmanlari ya da Agagalardan Gelen Tehtlit," Sked (ed.), Europe's Balance of Power 1815-1848 (London, 1979), bälüm 8. F.R. Bridge ve R. Bullen, The Great Powers and the European States Systern 18151914 (London, 1980), bälüm 2-3; Craig, Politics of the Prussian Army, s. 65 ve devanu; R. Albrecht-Carrié, A Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna (London, 1965 edn.), bölüm 1 ve 3-4. Eu dänemde Prusya ve Almanya'daki devlet meseleleri üzerine, kateme almmig en iyi inceleme, aruk, T. Nipperdey, Deutsche Geschichte 1800-1866 (Munich, 1983'dir). D. Showalter, Railroads and Rifles. Soldiers, Technology and the Unification of Germany (Hamden, Conn, 1975), çegitli bölümleri; Dupuy, Genius for War, bölüm 4-6; NCMH, cilt 10, The Zenith of European Power 1830-70, bälüm12 ve 19; L.H. Addington, The Patterns of War Since the Eighteenth Century (Bloomington, Ind., 1984), s. 39 ve devami. Tekrar bkz. Mamatey, Risek of The Habsburg Ernpire 1526-1815, çegitli bölümleri; Kann, A History of the Habsburg Empire, Bölüm 3 ve 5. A. Sked, "Metternich Sistemi, 1815-48," Sked (ed.),Europe's Balance of Power 1815-1848, bölüm 5; Bridge and Bullen, Great Powers and the European States System, çegitli bölümleri;Albrecht-Carrié, Diplomatic History, bälüm 3-4; P.W. Schroeder, "Doludizgin L Dünya Savagi," Journalof Modern History, cilt 44 (1972),s. 319-45 bu çalgma, yazarm Austria, Britan and the Crimean War: The Destruction of the European Concert (Ithaca, N.Y., 1972) adh kitabmda yer alan bazi yorumlarini tekrarlamaktadir. Ahntlyt veren· C. McEvedy, The Penguin Atlas of Recent History (Harmondsworth, Mddsx., 1982), s. 8; ayrica bkz. Droz, Europe Between Revolutions, s. 170 ve devami. G. Rothenberg, The Army of Francis Joseph(West Lafayette, Ind., 1976), s.xi, 61. Ayrica bkz. A. Sked, The Survival of the Habsburg Empire: Radetzky, The Imperial Army and the Class War, 1848 (London, 1979), kisim1. D.F. Good, The Economic Rise of the Habsburg Empire, 1750-1914 (Calif., 1984) bu konadaki en iyi çahqmadir. Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 9; ve J. Niemeyer, Das Oesterreichische Militarwesen im Umbruch (Osnabruck, 1979), s.43-45. Ayrdan ädenekler konusunda bkz. Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 10, 41, "askerlikle
33 34 35
36 37
38
39
40 41
-
42
43
44 45 46
658
I
I
I
|
|
I
I
47
48
49 50 51 52
53
46, 58; kuruluçIa ilgili güçlükler konusunda da bkz. G.A. Craig, "Avusturya Ordusunda Komuta ve Personel Sorunlari, 1740-1866," M. Howard (ed.),The Theory and Practise.of War (London, 1965), s. 43-67. Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 19; Kann, History of the Habsburg Empire, bälüm 6; A. Sked, "Metternich Sistemi," Europe's Balance of Power 1815-1848, çegitli bölûmleri. Kisa ve özlü bir inceleme için bkz. R. Bullen, "Fransa ve Avrupa, 1851-48: Yenilgi ve Toparlanma Sorunlart," Sked (ed.),Survival of the Habsburg Empire, s. 12244. Ekonomi tarihi olarak tekrar bkz. Clough, France: A History of National Economics, çegitli bölümleri; E Caron, An Economic History of Modern France (New York, 1979), kisim 1; T. Kemp, Economic Forces in Prench History (London, 1971), bälüm 6-8, 10. Bullen, "Fransa ve Avrupa, 1815-48," s. 125-126.
Aym eser.
McNeill, Pursuit of Power, s. 213, 57 numarah dipnot. Milward ve Saul, Economic Development of Continental Europe 1780-1870, s. 307-9. Ayrica bkz. Clough, Prance, s. 41 ve devami; Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers 1780-1914, s. 130 ve devami; Kemp, Economic Forces in French History, s. 106 ve devami. Bairoch, 1980'e Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 296'daki Tablo 10'a gäre hesaplanmistir. Ayrica bkz. R.E. Cameron, Fransa'da Ekonomik Büyüme ve Durgunluk," Journalof Modern History, cilt 30 "1750'den
"1815-1914'te
54
(1985), s. 1-3'te verilen rakamlar. Bu tartigmalar için bkz. Caron, Economic History of Modern France, özellikle de bölüm 1. P.O'Brien ve C. Keydor'in incelemeleri, Economic Growth in Britain and France 1780-1914 (London, 1978) de, daha änceki çahqmalari düzeltici nitelikte oldugundan yararl1dir; ancak bu kitap, yazarlarmin güç'ün merkantilist çevreferde geçerli olan terimleri" adlandirdiklart 176) diye konuyla ilgili (s. olmadigi için bizimçözümlememiz açasindan o kadar önem tagimamaktadir. O'Brien ve Keydor'un_kargilagtirmali istatistikleri ele ahy biçimlerinegetirilen eleptiriler için bkz. V. Hentschel, Yüzyihn Ortasindan Birinci Dünya Savagma Kadar Ingiltere,Fransa ve Almanya'da Üretim, Büyüme ve Verimlilik," Vierteljahresschrift furSozial-und Wirtschaftgeschichte, cilt 68 (1981),s. 457-310. R. Cameron, France and the Economic Development of Europe 1800-1914 (Princeton, N.J. 1961); Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, s. 176 ve devami; A. Rowley, Evolution économique de la Prance de'milieu du xixe siécle à 1914 (Paris, 1982), s. 413 ve devami. McNeill, Pursuit ofPower, s. 226 ve devann. Fransizlardaki taktik ve stratejik (ve teknik) yenilikler, C.E. Hamilton, "Krallik Donanmasi, La Royale aym zamanda ve Donanma Harbinin Militarizasyonu, 1840-1870," Juornalof Strategic Studies, cilt 6 (1983), 182-212'de isabetli bir biçimde karplayttrilmaktadir. s. Padfield'in yaptigi tanim: Ekz. Tide of Empires, cilt 1, änsöz. Tekrar bkz. Bullen, "Fransa ve Avrupa," çegitli bölümleri. Fransa'nin sämürgecilik çabalari, Fieldhouse, Colonial Empires, bölüm 13'te kisaca ele almmaktadir. Bu, Palmerston'un Nisan 1848'de kullandigt terimdi: Bkz. NCMH, cilt 10, s. 260. Rusya'nm 18 15'ten sonraki uluslararasi konumuyla ilgili genel nitelikli incelemeler için bkz. Bridge ve Bullen, Grear Powers and the European States System, çegitli bölümleri, Lobanov-Rostovsky, Russia and Europe 1789-1825, çegitli bölümleri; R.W. Seton-Watson, The Russian Empire 1801-1917 (Oxford, 1967), bölüm 9. Bkz. M.E. Falkus, The Industrialization of Russia 1700-1914 (London, 1972), '"ulusal
"19.
.
55
56
57
58
59
659
I
bälüm 4'teki
60 61
62 63
64
65 66
67 68
69
70 71
72 73
74
75
76
W.C. Blackwell, The Beginnings of Russian Industriahzation, tartyma; 1800-1860 (Princeton, N.J.1968);ve aym yazar, The lndustrialization of Russia: An Historical Perspective (New York, 1970), bölüm 1-2. Bairoch, "Avrupa'am Gayri Safi Milli Hasilasi, 1800-1975," Tablo 4, s. 281. Aym eser, Tablo 6, s. 286. Kochan ve Abraham, Making of Äfodern Russia, s. 164. Aym eser, bälüm 9-10; Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, of Russia, bälüm 4-5; Dukus, Emergence of the bölüm 4; Falkus, Industrialization Super-Powers, bölüm 3-4. J.S. Curtiss, The Russian Army Under Nicholas I. 1825-1855 (Durham, N.C., 1965 ) çeyitli bälümleri, Best, War and Society in Revolutionary Europe, bölum 18; Seton-Watson, Russian Empire, s. 289 ve devami; J. Keep, "Romanov Hükümdarlarmm Askeri Üsluplari," War and Society, cilt 1, say1 2 (1983),s. 6184. Ingiliz-Rus rekabeti için bkz. D. Gillard, The Struggle for Asia 1828-1961 (London, 1977); E. Ingram, The Beginning, of the Great.Game in Asia 1828-1834 (Oxford, 1979); Ingram (ed.),"Asya'daki Büyük Oyun," International History Review, cilt 1, sayi 9 (Nisan 1980), özel sayl. Curtiss, Russian Army Under Nicholas I, s. 310-11. Eldeki incelemeler arasmda en iyisi, J.S. Curtiss, Russia's Crimean War (Durham, N.C., 1979)'dur; aynea bkz. A. Seaton, The Crimean War: A Russian Chronicle (London, 1977), çegitli bolümleri;aym yazar The Russian Army of the Crimea (Reading, Berkshire, 1973). D.W. Mitchell, A History of Russian and Soviet Sea Power (New York, 1974), bälüm 8. Bu ayrmtilar için bkz. Curtiss, Russia's Crimean War, çeyitli bölümleri; Seaton, Crimean War, çegitli bölümleri;Seton-Watson, Russian Empire, s. 319 ve devanu; Blackwell, Beginnings of Industrialization in Russia, s.183 ve devami; ve W. Baumgart, The Peace of Paris, 1856 (Santa Barbara, Calif., 1981), s. 68-80'de çok iyi bir özet yer almaktadir; ahnti buradan yap11mtytir. Baumgart, Peace of Paris, s. 72-74; Seton-Watson, Russian Empire, s. 248; Pintner, "Rusya'da Kirim Savagi Döneminde Enflasyon," American Slavic and East European Review, cilt 18 (1959),s. 85-87. Baumgart, Peace of Paris, s. 25-31. Aym eser, s. 31 ve devami, Barnett, Britain and Her Army, s. 283-91; E.M. Spiers, The Army and Society 1815-1914 (London, 1980), bölüm 4; J.A.S. Grenville, Europe Reshaped 1848-1878 (London, 1976), bölüm10. O. Anderson, A Liberal State at War (London, 1967), çegitli bölümleri. Michigan ÜniversitesindekiPolitik ve Sosyal Aragtirmalar Için Bu rakamlar, ÜniversitelerArasi Konsorsiyum aracthgiyla bilgisayardan "Savagin Korrelatlari" baghgi altmda elde edilen basih verilerden almmigttr. Tekrar bkr. MacDonagh, Liberal State at War; Schroeder, Austria, Britain and the Crimean War, Baumgart, The Peace of paris ve N. Rich, Wyh the Crimean War? A Cautionary Tale (Hanover, N.H., 1985), s. 157 ve devami ile kargilagtirilabilir. Bunlar Palmerston'un kavgaci tonu üzerinde çok daha fazia durmaktadirlar. Alintlyt veren: D.C.B. Lieven, Russia and the Origins of the First World War (London, 1983), s. 21. Ayrica bkr. D. Beyrau, Militär und Gesellschaft im vorrevolutionaren Russland (Gättingen, 1984). of Russia (New York, 1962 W.E. Mosse, Alexander II and the Modernization edn.), çegitli bölumleri; Kochan ve Abraham, Making of Modern Russia, bölüm of Russia 10; Seton-Watson, Russian Empire, kasim 4; Falkus, Industrialization of Russia, bölüm 2. 1700-1914, bölüm 5; Blackwell, Industrialization .
660
I
77 78 79
0
81 82
83 84 85
Tekrar bkr. Dukes, Emergence of the Super-Powers, bölüm 3-4; Gollwitzer, Geschichte des Weltpolitischen Denkens cilt 1, bölüm 3-4. K. Bourne, Britain and the Balance of Power in North America 1815-1908
(London, 1967)'de ele almmaktadir. "Savagm Korrelatlari" baghkh basih bilgisayar verileri; demiryollari mil uzunluklari için,-bkz.W.W. Rostow, The World Economy, History and Prospect 1978), s. 152. Ayrica bkz. W.H. Becker ve S.E Wells, Jr. (eds.), Texas, (Austin, Economics and World Power: An Assessment of American Diplomacy Since 1789 (New York, 1984), s. 56 ve devami. Amerikan Iç Savagiyla ilgili literatur insarn hayrete dügürecek kadar genigtir. Benim en yararh buldugum çahymalar gunlardir: H. Hattaway ve A. Jones,How the North Won: A Military History of the Civil War (Urbana, III., 1983); P.J. Parish, The American Civil War (New York, 1975); A.R. Millett ve P. Maslowski, For the Common Defense: A Military History of the United States of America (New York, 1984), bölüm6-7; R.F.Weighley, History of the.United States Army (Bloomington, Ind., 1984 edn.), bölüm 10-11; Ropp, War in the Modern World, s. 175-194; Addington, Patterns of War, s. 62-82. Millett ve Maslowski, For the Common Defense, s. 155. R.E Weigley, The American Way of War: A History of the United States Millitary Strategy and Policy (Bloomington, Ind., 1977 edn); Millett ve Maslowski For the Common Defense, çegitli bölümleri. Bu konumla ilgili kisa ayrmtilar için bkr. K. Boume, Victorian Poreign Policy 1830-1902 (Oxford, 1970), s. 90-96; daha çok ayrinti için de. E.D. Adams, Great Britain and the American Civd War, 2 cilt (London, 1925). Inheritance J. Luvaas, The Military Legacy of the Civil War: The European (Chicago, 1959), çegitli bölümleri. Avrupa'da Kiram Savagt sonrasi diplomasi için bkz. Bridge ve Bullen, Great Powers and the European State System, s. 88 ve devami; Albrecht-Carrié, Diplomatic History, s. 94 ve devami; W.E. Mosse, The Rise and Pall of the Crimean System 1855-71 (London, 1963); NCMH cilt 10, s. 268 ve devami; Mastery in Europe 1848-1918 (Oxford, 1954), s. A.J.P. Taylor, The Struggle
for
86 87
88
83 ve devami. Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 52 ve devami. McNeill, Pursuit of Power, bölüm 7; C. Harvie, War and Society in the 19th Century, blok 4, unite 10; War and Society (The Open University Bletchley, 1973) bölüm 6; Strachan, European Armies, bölüm 8; Ropp, War in the Modern'World, Showalter, Railroads and Rifles, çegitli bälümleri; NCMH, cilt 10, bölüm 12; M. Glover, Warfare fromWaterloo to Mons (London, 1980), kisim 2-3. Prusya'da askeri geligmeler için, tekrar bkz. Dupuy, Genius for War, s. 75 ve devamt; Showalter, Railroads and Rifles, çeyitli bälümleri; Strachan, European Armies, s. 98 ve devami. 18663da yapilan yanhglar için bkz. M. van Creveld, Command in War (Cambridge, Mass., 1985), bälüm 4-; G.A. Craig, The Battle of Koeniggratz (London, 1965), çegitli bälümleri. Igin Avusturya cephesi, Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 66 ve devaminda özet olarak verilmektedir.
89 90
91
in War, s. 140 ve devami; M. Howard, The War (London, 1981 edn.), çegitli bölümleri. Franco-Prussian için bkz. Craig, Koeniggratz, çegitli bälümleri; diplomatik ve Askeri ayrmtilar politik ortam için bkz. O. Pflanze, Bismarck and the Development of Germany: The Period of Unification 1815-1871 (Princeton, N.J., 1963), bölüm13-15. ba anyla ele almaktadir. Howard, Franco-Prussian War, bu olaylari olaganüstü
Tekrar bkz. Van Creveld, Command
661 I
I
92 93
94
95
96
97 98 99
100
101
102
103
Fransizlarm askeri zayifhklari için ayrica bkz. R. Holmes, The Road to Sedan: The French Army 1866-70 (London, 1984). Howard, Franco-Prussian War, s. 1; ve Fransiz tarafi için Holmes, Road to Sedan, çeyitli bälümleri. Kaba rakamlar Flora, State, E conorny and Society in Western Europe 1815-1975, cilt 1; ve B.R. Mitchell, European Historical Statistics 1750-1975 (2nd,edn., New York, 198 1)'de bulunmaktadir: Säzgelimi, kämürle ilgili rakamlar, v.b. Iki s. 381 ulkeninekoncimilerinin kargilaçtirmah çözümlemeleri için tekrar bkz. Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, bölüm 2-3; Kemp, Industrialization in Nineteenth-Century Europe, bälüm 3-4; Landes, Unbound Prometheus, bölum 4. Fransa-Prusya Savagmdaki diplomasi konusu, Taylor, Struggle forMastery, s. 20117; W.E. Mosse, The European Powers and the German Question1848-1870 (Cambridge, 1958); E. Kolb (ed.),Europe und die Reichsgründung (Historische Zeitchrift, Ek 6, Munich, 1980), çegitli bölümleri; Bridge ve Bullen, Great, Powers and the European States System, s. 108 ve devamanda ele ahnmaktadir. Bu konada bkz. A. Mitchell, The German Influence in France After 1870: The Pormation of the French Republic (Chapel Hill, N.C., 1979); ve aym yazar, Victors and Vanquished: The German Influence on Army and Church in France after 1870 (Chapel Hill, N.C., 1984). Bkz.Taylor,Struggle for Mastery in Europe, s. xxiv-xxvi'daki aydmlatici rakamlar (ves. xxiii, 4 numarali dipnottaki yorum); ayrica D. Mack Smith, Italy: A Modern History (Ann Arbor, Mich., 1959), ve C.J. Loweve F. Marzari, Italian Foreign Policy 1870-1940 (London, 1975). P.W. Schroeder'in kullandigt terimleri kullarursak, "Ortadakilerin Kaybolugu: 1870'in Avrupa Sistemi ÜzerindekiEtkisi," International History Review, cilt 6 (1984), s. 4. Bunun tagsdigi anlamlar için bkz. ayni eser, çegidi bölümleri. Taylor, Struggle for Mastery in Europe, s. 218 ve devami; Bridge ve Bullen, Great Powers and the European State System, s. 112 ve devanu; W.L. Langer, European Alliances and Alignments 1871-1890 (New York, 1950 edn.), çegitli bölümleri, Grenville, Europe Reshaped 1848-1878, bölüm 18. Ingilizlerinpolitikasi, K. Hildebrand, "Büyük Britanya ve Alman Reich'mm Kurulugu," Kolb (ed.),Europa und die Reichsgründung, s. 37 ve devammda genig olarak ele almmaktadtr. Bu konuda yap11an iyi bir tartigma için bkz. A. Hillgruber, Bismarcks Aussenpolitik (Freiburg, 1972); kisa bir özeti de, ayni yazar, die gescheiterte Grossmacht: Eine Skizze des Deutchen Reiches 1871-1945 (Düsseldorf, 1980), s. 17-30'da yer almaktadir. A. Hillgruber, '"Ufukta Beliren Sava¢ Bunahmi, 1875," Bchulin (ed.), Gedenkschrift Martin Göhring Studien Geschichte (Wiesbaden, zur europäischen 1968), s.239-53; P. Kennedy, The Rise of the Anglo-German Antogonism, 18601914 (London/Boston, 1980), s. 29-31. Hillgruber, Die gescheiterte Grossmacht, s. 30 ve devami; daha uzun vadeli sorunlar konusunda yapilmq aydmlatici taragmalar için bkr. D. Calleo, The German Problem Reconsidered: Germany and the World Order, 1870 to the Present (New York/Cambridge, 1978), äzellikle de bölüm 2-4; W.D. Gruner, Die deutsche Frage.· Ein Problem der europäischen Geschichte seit 1800 (Munich, 1985), çegirli bälümleri; K. Hildebrand, "Devlet Sanati mi Yoksa Sistemin Getirdigi Bir Zorunluluk mu? Bir Dünya Gücü Sorunu Olarak 'Almanya Meselesi,"' Historische Zeitschrif, sayi 228 (1979). Taylor, Struggle forMastery in Europe, s. 228 ve devami; Langer European Alliances and Alignments, bälüm 3-5; B. Jelavich,The Great Powers, the Ottoman Empire, and the Straits Question1870-1887 (Bloomington, Ind, 1973).
·
662 i
I
104 Almtiyi veren: Seton-Watson, Russian Empere, s. 455. Konuyu donanma açismdan gärmek için bkz. Mitchell, A History of Russian and Soviet Sea Power, s. 184-90. Daha genel bir kapsamda görmek için de bkz. B.H. Samoer, Russia and the Balkans 1870-1880 (London, 1937). 105 Ekz. Beyrau'nun (Rusya üzerine), Rumpler'm da (Avusturya-Macaristan üzerine) denemeleri, Kolb (ed.),Europa und die Reichsgriandung;Taylor, Struggle for Mastery in Europe, bälum 12; Langer, European Alliances and Alignment, bölüm Grossmachte 1878-85 Bismarck und die europ¿iischen 6-7; W.Windelband, (Essen, 1940); B.Waller, Bismarck at the Crossroads (London, 1974). 1g6 Taylor, Struggle for Martery in Europe, bölüm 13; Langer, European Alliances and Alignments, bölüm 7-9; NCMH, cilt 11, bölüm 20-22. 107 Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery, s. 189-90.
BÖLÛM BE§ÍNCÍ
ÍKÌKUTUPLU BIR DÜNYANIN DOÖU§U VE "ORTA GÜÇLER"ÏN BUNALIMI· BIRÎNCIBÖLÜM, 18 85-1918 1
2
3 4 5
6
7
8
9 10
Genig ayrmti için bkz. S.E. Crowe, The Berlin West African Conference 1884tekrar 1885 (Westport, Conn., 1970.reprint). Genel anlamda ortam konusunda cilt Alignments, 9; NCMH, and 11, bälüm Alliances bkz. Langer, European bälüm 20-22; E.A. Benians et al (eds.),The Cambridge History of the British 1870-1919 (Cambridge, 1959)'un Empire, cilt 3, The Empire-Commonwealth çegitli bölümleri. Genel antamda bkz.D.M. Pletcher,"Ekonomik Büyüme ve Diplomasi Alanmda W.H. Becker ve S.F. Wells (eds.), Economics Yapilan Ayarlamalar, 1861-1989," and World Power: An Assesment of American Diplomacy Since 1789 (New York, M. Plesur, America's Outwart Thrust: Approaches to Foreign 1984), 5.119-71; Affairs 1865-1890 (DeKalb, III, 1971), s, 151 ve devami; W.A. Williams, The Roots of the Modern American Empire (New York, 1969), s. 262. Crowe, Berlin West Africa Conference, s. 220. G.F. Hudson, The Far East in World Affairs (2ndedn., London, 1939), s. 74. çahymalarda izlenebilir. G. Barraclough, An Genel nitelikli bu olaylar zu Introduction to Contemporary History (Harmondsworth, Mddx., 1967), bälüm 3-4; A. de Porte, Europe Between the Super Powers (New Haven/London, 1979) bölüm 1-5; NCMH, cilt 12, The Shifting Balance of World Forcës, 1898-1965, çegitli bölümleri; W.R. Keylor, The Twentieth-Century World: An International History (Oxford, 1984), kisim1; J. Bartlett, The Global Conflict, 1880-1970: The Rivalry of the Great Powers (London, 1984), bälüm1-9; F.H. International Hinsley, Power and the-Pursuit of Peace (Cambridge, 1967), s. 300 ve devamt. Barraclough, Conteporary History, bälüm 3; F. Fischer, War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914 (London, 1975), bölüm 3; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 7. J.A.S. Grenville, Lord Salisbury and Foreign Policy: The Close of the Nineteenth Century, 1895-1902 (London, 1964), s. 165-66; daha genel olarak da W.L. Langer, The Diplomacy of Imperialism1890-1902 (2ndedn., New York, 1965),
bölüm 3 ve s. 505. Fischer, War of Illusions, s. 36
ve
devami.
Ayni eser, s. 35. P. Kennedy, Strategy and Diplomacy 1860-1965: 157-58'den aktarilmaktadir.
663
Eight Essays (London,
1983), s.
11 12 13 14 15
H. Gollwitzer, Geschichte des weltpolitischen Denken, cilt 2, Zeitalter des Imperialismus und Weltkriege (Göttingen, 1982), s. 198. P. Kennedy, The Rise of the Anglo-German Antagonism, 1860-1914 (London/Boston, 1980), bölüm 16-17. Ayni yazar, Strategy and Diplomacy, s. 46; Keylor, Twentieth-Century World, s. 27 ve devami. Amery'nin H.J. Mackinder hakkmdaki yorumu, "Tarihin Co ,rafya Ekseni," Geographical Journal,cilt 23, sayi 6 (Nisan 1904), s. 441. Thucydides, The Peleponnesian War (Harmondsworth, Mddsx., 1954), s. 49. Bu görüç üzerine yapilmig bir tartigma için bkz. R. Gilpin, War and Change in World Politics (Cambridge, 1981).
16
Landes, Unbound
17
Bu rakamlar,
18
Universitelerarasi Konsorsiyum aracillglyla bilgisayardan "Savaym Korrelatlari" baghgialtinda elde edilen basih verilerden almmigur. C.E. Black et al., The Modernization of Japanand Russia: A Comparative Study (New York, 1975), s. 6-7, ve artik klasik hale gelmig tarihçe için bkz. W.W Rostow, The Proces of Economic Growth (2ndedn., Oxford, 1960).
19
20
Ayni eser.
Bu rakamlar almmigttr.
21 22 23 24 25 26 27 28 29
Prometheus,
Michigan
Bairoch,
s. 259.
Politik ve Sosyal Aragtirmalar Üniversitesindeki
Îçin
"Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 292, 302'den
"Correlates of War," bilgisayardan elde edilen basih veriler. Ayni kaynak. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 292, 299.
Ayni eser, s. 296, 304. C. Barnett, The Collapse of British Power (London/New York, 1972), s. xi. Wright, Study of War, s. 670-671. Aynt eser. Wright, Birlegik Devletlerle ilgili 1890 rakamun 40.000 olarak vermektedir; bunun yanlig oldugu bellidir. Bkz. yukardaki s. 188-89. Bkz. yukardaki Tablo 14. Eu dönemdeki genel italya tarihi D. Mack Smith, Italy, A Modern History (Ann Arbor, 1969), s. 101 ve devammda, C. Seton Watson, Italy fromLiberalism to Fascism (London, 1967), s. 129-412'de ele almmaktadir. New Cambridge Modern History, cilt 11, 1870-98'de bir bälümü olmadigi, cilt 12, 1898-1945'te ise, ancak bir kaç sayfa buluodugu (s.482-87) gärülmektedir. Kemp, Industrialization in Nineteenth-Century Europe, bälüm 6. Ekz. apagidaki çahymada yapilan göndermeler: A. Tamborra, "Italyan Sanayiinin Yükseligi ve Balkanlar," Journalof European Economic History, cilt 3, sayi 1 (1974), s. 87-120. Bu konuda yararh olan bagka çahymalar da gunlardir: G. Mori, "Îtalya'da Sanayilegmenin Baglangici," Journalof European Economic History, cift 4, say1 1 (Ilkbahar 1975), s. 79-94; aym yazar, "Îtalya'da Sanayileyme Süreci: Bazi Öneriler,Meseleler ve Sorular," Journalof European Economic History, cih 8, sayi 1 (11kbahar, 1979), s. 60-82; Trebilcock, Industrialization of the continental Powers, 1780-1914, böllim 5; Pollard, Peaceful Conquest, s. 229-32; SetonWatson, Italy fromLiberalism to Fascism, s. 284 ve devami; S.B. Clough, The Economic History of Modern Italy, 1830-1914 (New York, 1964); L. Cafagua, "Italya'da Sanayi Devrimi, 1830-1914," C. Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 4, ki sun 1, _The of Industrial Societies, s. 287-325. A.S. Milward ve S.B. Saul, The Development of the Economies of Continental Europe 1850-1914 (Cambridge, Mass., 1977), s. 253 ve devami; J.S. Cohen, "italya"
30 31
,
32
664
I
"îtalya'daki
Sanayilegmenin Finansmani, 1894-1914: Geç Kalan Bir Ülkede Gerçekten Kismi Degigim," Journalof Economic History, cilt 27 (1967),s. 36382; V. Castronovo, "Îtalya'nmAtihmi: Sorunun Eleptirici Gözle Yeniden
incelenmesi,"Journal of
Italian History, cilt 1 (1978),s. 492-510. R.J.B. Bosworth, Italy, the Least of the Powers: Italian Foreign Policy Before the First World War (Cambridge, 1979), s. 4. Askeri Açidan Yeterligi" konusunda Journalof Strategic Studies, 34 Bkz. cilt 5, sayi 2 (1982),s. 248 ve devammda yer alan ilginç (vebütünüyle iç karartici) makaleter; ÖncekiItalya: Zayif Durumda Olano Sagkmhgi," J. Gooch, E.R. May (ed.),Knowing One's Enemies: Intelligence Assesment Before the Two World Wars (Princeton, N.J. 1984), s. 205 ve devami; J. Whittam, The Politics of the Italian Army 1861-1918 (London, 1977), çegitli bölümleri ve aym yazar, "Savag Hedefleri ve Strateji: Îtalyan Hükumeti ve Bagkomutanhk 1914-1919," B. Hunt and a. Preston (eds.) War Aims and Strategic Policy in the Great War (London, 1977), s. 85-104. 35 P. Halpern, The Mediterranean Naval Situation, 1908-1914 (Cambridge, Mass., 1971), bölüm 7; A.J.Marder, The Anatomy of British Sea Power (Hamden, Conn., 1964 reprint), s. 174-75. 36 Bosworth, Italy the Least of the Great Powers, çegitli bölümleri. Ayrica bkz. aym yazar, Italy and the Apprõach.of the First World War (London, 1983), Lowe ve Marzari, Italian Foreign Policy, 1870-1940, çegitli bälümleri. 37 P. Kennedy, "Birinci Dünya Savag ve Uluslaratasi Güç Sistemi," S.E. Miller (ed.), Military Strategy and the Origins of the First World (Princeton, N.J.,1985), s. 15. World, s. 14-15. Olaylarm genel olarak 38 W.R. Keylor, The Twentieth-Century anlatildigi bagka kaynaklar için bkz. NCMH, cilt 12, bölüm 12; L Nish, Japan's Foreign Policy, 1869-1942 (London, 1978); R. Storry, Japan and the Decline of the West in Asia 1894-1943 (London, 1979). çagdaylagmasi R. Storry, A History of Modern 39 Japonya'mnpolitik ve ekonomik Mddsx., 1982 edn.), bölüm S'te kisaca; W.H. Beasley, (Harmondsworth, Japan The Meiji Restoration (Stanford, Calif., 1972); E.H. Norman, Japan'sEmergence as a Modern State (New York, 1940); T. Smith, Political Change and Industrial Development in Japan: Government Enterprise 1868-1880 (Stanford, Calif., olarak -ele ahnmaktadar. 1955)'de çok daha ayrmah ekonomik çagdaglagmamn yönleri apagidaki kaynaklarda izlenebilir: 40 Japonya'daki G.S. Allen, A Short Economic History of Japan (London, 1981 edn.), bölüm 2-5; Since - L. Klein ve K. Ohkawa (eds.), Economic Growth: The JapaneseËxperience the Meiji Era (Holmwood, 11L, 1968); Rostow, World Economy, s. 416-25; K. Ohkawa ve H. Rosovsky, JapaneseEconomic Growth (Stanford, Calif., 1973). 41 E.B. Potter (ed.), Sea Power: A Naval History (Annapolis, Md., 1981). 42 Ahneiyi veren: Storry, Japan and the Decline of the West in Asia, s. 30. 43 Bu konuda bkz. yeni bir çaligma olen I. Nish, The Origin of the Russo-Japanese War (London, 1985), çeyitli bölümleri. Çatigmanm kendisi en iyi J.N. Westwood, Russia Against Japan, 1904-5: A New Look at the Russo-Japanese War (London, 1986)'da anlatalmakta ve Storry, Japanand the Decline of the West in Asia, bälüm 4-5'te; Okamoto, The JapaneseOligarchy and the Russo-Japanese War (New York, 1970)'da; J.A.White, The Diplomacy of the Russo-Japanese War (Princeton, N.J., 1964)'da da ele ahnmaktadir. Denizlerdeki savag Potter (ed.),Sea Power s. 168 ve devammda kisaca ve P. Padfield, The Battleship Era (London, 1972), s. 167 ve devammda anlatumaktadir. Karadaki savag ise, The Short Victorious War: A History of the Russo-Japanese War, 1904-5 (New York, 1974)'de ele ahnmigttr. 33
"italya'nm
"1915'ten
665
44 45 46
47
48 49 50
Bkz. A.J.Sherman, "Dünya Politikasi Içinde Alman-Yahudi Bankerler: Rus-Japon Savagimn Finansmani," Leo Baeck Institute Yearbook, cilt 28 (1983),s. 59-73. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 464'ten aktarilmaktadir. Almanya'mn ekonomik büyümesinin genel olarak anlatildigi kaynaklar için bkz. Fisher, War of Illusions, kisim 1; Calleo, The German Problem R.econsidered, bälüm 4; N. Stone, Europe Transformed 1878-1916 (London, 1983), s. 159 ve devami; W.G. Hoffmann, Das Wachstum der Deutschen Wirtschaft seit der Mitte des 19. Jahrhunderts,(Berlin, 1965); W.O. Henderson, The Rise of German Industrial Power, 1834-1914, (Berkeley/Los Angeles, 1972), kisim 3; M. Kitchen, The Political Economy of Germany 1815-1914 (London, 1978). Bu rakami John Gooch'un, Military Effeqtiveness (ed.,A. Millett ve Murray)'in çikacak olan birinci cildinde yer alacak "Birinci Dünya Savap Sirasmda italya" baghkh bildirisinin2. sayfasmdan aldam. Ekz. Calleo, German Problem Reconsidered, s. 66, 68'de yeralan rakamlar. Alintiyi veren: J. Steinberg, "Kopenhag Kompleksi," Journalof Contemporary History, cik 1, kisun 3 (1966),s. 26. Langer, Diplómacy of Imperialism, s. 96; tekrar bkz. Gollwitzer, Geschichte des weltpoltischen Denkens, cilt 2, s. 83-252; aym yazar, Euf ope in the Age of Imperialism (London, 1969), çeyitli bälümleri; W. Baumgart, Imperialism: The Idea and Reailty of British and French Colonial Expansion 1880-1914 (Oxford, 1982), kisam3. Bu ahotdar için sirasiyla bkz. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 311; J.C. Röhl, "Almanya, Prusya ve Polonya Üzerine1892 Tarihli Bir Belge," Historical Journal,cilt 7 (1964), s: 144 ve devaru; Fisher, War of Illusions, bälüm 3. Bu terimi H.U. Wehler, Bismarck und der Imperialismus (Cologne, 1969), kisim 3, s. 112 ve devanundan allyorum. Bkz. A.J.Marder, Prom the Dreatnought to Scapa Flow: The Royal Navy in the Fisher Period, cilt 1, The Road to War 1904-1914 (London, 1961), bölüm 13; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 8-9'daki degerlenditmeler. Kennedy, Strategy and Diplomacy, s. 160. B.F. Schute, Die deutsche Armee (Düsseldorf, 1977); V.R. Berghahn, Germany and the Approach of War in 1914 (London/New York, 1974), bölüm 1 ve 6. Almanya'nm askeri gücünùn (özelliklede Rusya ve Fransa ile kargilagtirildiginda) nasil budalaca gerçek degerinin altmda hesaplandigim gösteren iyi örnekler için Avrupa'daki Güç Dengesi," Army Quarterlyand Defense bkz. R Towle, ·
51
52 53
54 55
"1914'te
56 57 58 59 60 61 62
63
Journal,cilt 104 Bütün bu rakamlar
(1974),s. 333-62.
Wright, Study of War, s. 670-71'den ahamistir. J.K. Tanenbaum, "Fransizlarm Almanya'mn Sava; Harekãt Planlari Tahminieri,"· May (ed.),Konwing One's Enemies, s. 162. Calleo, German Problem Reconsidered, girig. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 311. Tekrar bkz. Gilpin, War and Change in World Politics, çegitli bölümleri. Bu konudaki inandirici bilgiler için bkz. J.G. Röhl ve N. Sombart (eds.),Kaiser (Cambridge, 1982)'deki makaleler. Wilhelm II: New Interpretations Ahntiyi veren: G.A. Craig, Germany 1866-1965 (Oxford, 1978), s. 336. I.N.. Lambi, The Navy and German Power Politics 1862-1914 (London/Boston, 1984)'de amaçlardaki bir kargikligi lyice gösteren bilgiler bulunmaktadir. Fisher, War of Illusions, çegitli bölümleri; Berghahn, Germany ant the Approach of War, çegidi bölümleri.
666
l
Bu konu P. Kennedy (ed.),The War Plans of the Great Powers 1880-1914 (London/Boston), girig bölümünde daha derinlemesine irdelenmektedir. 65 Calleo, German Problem Reconsidered, s. 5. 66 Ahntiyi veren: Kennedy, Strategy and Diplomacy, s. 157. 67 Bkz. C.E Doran ve W. Parsons, "Savag ve Nispi Güç Çevrimi,"American Political Science Review, cilt 74 (1980),s. 956'da yer alan ve Fransa, Büyük Britanya ve Avusturya-Macaristan'm "Nispi Güç"lerini gästeren gemalar. 68 Taylor, Struggle forMastery in Europe, s. xxviii. 69 Konu Kann'm, History of the Habsburg Empire, s. 461 ve devammda kisaca ele ahnmakta, Milward ve Saul tarafmdan, Development of the Economics of Continental Europe 1850-1914, s. 271 ve devarunda genig olarak incelenemektedir: Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, bölüm S'te ise daha incelikli bir çäzümleme yer almaktadir. 70 Bairoch, "Avrupa'nm Gayri Safi Milli Hasilast 1800-1975," s. 287. 71 L.L. Farrar, Arrogance and Anxiety: The Ambivalence of German Powers 18491914 (lowaCity, lowa, 1981), bälûm 3, 9 ve 18 numarah dipnotlar. Farrar nüfusu imalat sanayii üretimi ile çarparak hesaplamaktadir. Eu bölümün baglarmda gücün çok daha karmagik bir fenomen oldugu gästerilmek istenmistir. 72 Kargilagtirmah büyüme oranlan için bkz. Good, The Economic Rise of the Habsburg Empire 1750-1914, s. 239; sanayi potansiyeli için de bkz. yukaridaki Tablo 17. 73 Bu rakamlar Good, Economic Rise of the Habsburg Empire, s. 150'den almmigtir. 74 Bundan sonra säylenenler için bkz. Stone, Europe Transformed, s. 303 ve devammda çok bagarih bir biçimde çizelen tablo: Kann, History of the Habsburg Empire, bölüm 8; C.A. MacArtney, The Habsburg Empire 1790-1918 (London, bölüm 14-17; A.J.May, The Habsburg Monarchy 1862-1916 (Cambridge, Mass., 1960), s. 343 ve devami. 75 Rothenberg, Army of Francis Joseph,bölüm 9; Langer, Diplomacy of Imperialism, s. 596-98; äzellikle de C. Andrew, Théophile Delcassé and the Making of the Entente Cordiale (London, 1968), s. 127 ve devami. 76 Ahntiyi veren: Stone, Europe Transformed, s. 316-17; ayrica bkz. Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 125-26, 148, 160, 172. 77 Wright, Study of War, s. 670-71, sùtun 10-12; Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 125-126, 148, 160, 172'de yararh olmaktadir. 78 Avusturya-Macaristan donanmasom durumn için bkz. Halpern, Mediterannean Naval Situation, bölüm 6. Ordunun 1914'ten önceki durumu Rot'henberg'in son derece bagarih çahgmasi Army of Francis Joseph,bölüm 9-12'de, N. Stone, "Moltke ve Conrad: 1909-1914'te Avusturya-Macaristan ve Alman Genelkurmaylari Arasmdaki liigkiler,"Kennedy (ed.),War Plans of the Great Powers, 1880-1914 s. 22 ve devammda; ayni yazar, The Eastern Front 1914-1917 (London, 1975), bölüm 4'te; aym yazar, "Avusturya-Macaristan," May (ed.), Knowing One's Enemies, s. 37 ve devaminda ele almmaktadir. 79 Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 159 ve s. 152, 163. 80 Ayni eser, s. 159. Ayrica bkz. "Moltke ve Conrad," Kennedy (ed.),War Plans of the Great Powers. 81 Stone, "Avusturya-Macaristan", s. 52. 82 Bu noktada bkz. P.W. Schroeder'in, Büyük Güçlerin (özelliklede Büyük Britanya'nm) statükoyu kurtarmak için Avusturya-Macaristan imparatorlugunu oldugu gibi korumalari gerekirdi yolunda yaptigi etkili ve çok akilh savunma: "Doludizgin I. Dünya Savagt," Journalof Modern History, cilt 44, sayi 3 (1972), s. 319-45. Eu Birlevik Devleeler ve SSCB, ilerde OçuncüDünyada ortaya çakacak 64
"gûc"ü
'1969),
i
I
667
83
84
85
86
87
88
oldugu istikrarsizhgi önlemek amaciyla, 1945'ten sonra Britanya Imparatorlugunu iddiasmdan çahymahydilar gibi korumaya farkh degildir. Fransa'nm dig politikasi konusunda, bkz. daha eski bir çahyma olan E.M. Carroll, French Public Oprnion and Foreign Affairs 1880-1914 (London, 1931), G.E Kennan, The Decline of Bismarch's European Order: Franco-Russian Relations 1875-1890 (Princeton, N.J., 1979); Andrew, Théophile Delcassé and the Making of the Entente Cordiale; J.EV. Keiger, France and the Origins of the First World War (London, 1983). Bu dönemdeki Fransiz savunma politikasi konusunda kapsamh bir tarih bulunmamaktadir; ancak, D. Porch, The March to the Marne: The French Army 1871-1914 (Cambridge, 1981); P.M.de la Gorce, The French Army: A Military Political History (New York, 1963), bölüm 1-5; R.D. Challenor, The French Theory of the Nation in Arms 1866-1939 (New York, 1955)'da yararh ayrmt11ar vardir; 88-89 numarah notlardaki gändermeler. aynca bkz. apagidaki Marder, Anatomy of British Sea Power, s. 71-3, 86-7, 107-9, 124 ve devami; ve Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, bälüm 11, 27 numarah dipnotta yap11an göndermeler. imparatorlugu apagidaki kaynaklarda Franstz sömürgeciligi ve Fransiz sömürge ele ahnmaktadir: A.S. Kanya-Forstner, The Conquest of the Western Sudan: A _ Study in French Military Imperialism (Cambridge, 1969), R. Betts, Tricouleur: The French Empire (London, 1978); H. Brunschwig, French Colonialism, 18711916: Myths and Realities (London, 1966); R. Girardet, L'idée colonialen en France de 1871 à 1962 (Paris, 1972); J. Ganlage, L'expansion coloniale de la (Paris 1968). France sous la Troisiéme Rebuphlique1871-1914 Bu tartigmanm iyi·bir özeti için bkz. A.S. Kanya-Forstner, "Afrika'daki Fransiz Yayilmasi: Mit Teorisi," R. Owen ve R. Sutcliffe (eds.),Studies in the Theory of Imperialism (London, 1972), s. 285 ve devami. Fransa'mn donanma politikasi Jenkins,History of the French Navy, s. 303 ve devami; Williamson, Politics of Grand Strategy, s. 227 ve devami; Halpern, Mediterranean Naval Situation, s. 47 devami; ve T. Ropp, The Development of a Modern Navy: French Naval Policy 1871-1904 (Annapolis,.Md., 1987), çeçitli
bälümlerinde kisaca ele 89
90
91 92
ahamaktadir.
çok tarihçinin, per se askeri politika yerine neden Fransa'daki sivil-asker iligkileri üzerinde durduklarim da açiklayabilir. Örnekleriçin, yukaridaki 84 numarah notta siralanan çaligmalara ek olarak bkz. R. Girardet, La Sociétá militaire (Paris, 1953), G. Krumeich, Armaments dans la France comtemporaine and Politics in France on the Eve of the First World War (Leamington Spa., 1986). Bundan sonra säylenenler için bkz. Milwar ve Saul, Development of the Economzes of Continental Europe, 1850-1914, bälüm 2; Kemp, Industrialization in Nineteenth-Century Europe, bälüm 3; aym yazar, Economic Forces in French of the Continental Powers, bälüm History, bölüm 9; Trebilcock, Industrialization 3 (bu son derece baçanh ve incelikli bir çahymadir); Rowley, Evolution économique de la France du Milieu du XIXe siécle à 1914, çegitli bölümleri, Caron, Economic History of Modern France, kisim 1; J.H. Claphan, The Economic Development of France and Germany 1815-1914 (Cambridge, 1948) R. Price, The Economic Modernization of France (London, 1975). 71-72. in Nineteenth-Century Euroşe, Kemp, Industrialization Fransiz bankacihgi ve denizapri yatirimlari konusundaki çahgmalar çok fazladir; kisa bir özet için bkz. Kindleberger, Financial History of Western Europe, s. 225 of the Continental Development of ve devami; Trebilcock, Industrialization Europe (Princeton, 1961), çegitli bölümleri. Rusya'nm aldigi borçlar ve Fransiz-
Bu, pek
:
-s.
668.
I
1
i I
Rus diplomasisiR. Girault, Emprunts russes et investisements français en Russie, 1887-1914 (Paris, 1973); ve Krumeich, Armaments and Politics in France, bölüm 6'da ele ahnmakta dir. of the Continental Trebilcock, Industrialization Powers, s. 182.
93
94 95
Aym eser, s. 158.
Barioch, "Avrupa'ma Gayri Safi Milli Hasilasi," s. 281; aym yazar, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 297; Wright, Study of War, s. 670-671. Ayrica bkz. V. Hentschel, Yüzyil Ortasmda Birinci Dünya Savagma Kadar Ïngikere,Fransa "19.
ve Almanya'da .
Üretim,Büyüme ve Verimlilik," Vierteljahresschrift fur Sozial-und cilt 68 (1981),s. 457-510'da yapuan dikkatli
Wirtschaftsgeschicht,
karydagtirmalar. Bütün bunlar, -Stone, Europe Transformed,
96 97 98
99
100
101
102 103
s. 282 ile hayli çeligmektedir. Ekz. Mitchell, Victors and Vanquished, bölüm 1-5, äzellikle de s. 109-11'de bu noktayi dogrulamak üzere verilen son derece agirhkh bilgiler. Porch, March to the Marne, s. 227. Bu tür iddialarm pek çok örnegini görmek için bkz. E. Weber, The Nationalist Revival in France, 1905-1916 (Berkeley, Cali., 1959); H. Contamine, La Revanche, 1871-1914 (Paris, 1957), Krumeich, Armament and Politics in France, çegitli bölümleri. Ayni eser. Ayrica bkz. Williamson, Politics of Grond Strategy, bälüm 5 ve 8; B.H. Liddell Hart, "Fransa'da Birinci Dünya Savagmdan ÖncekiAskeri Görügler," M. Gilbert (ed.),A Century of Conflict, 1850-1950 (London, 1966), s. 133-48. Bundan sonra söylenenler için bkz. Andrew, Théoplie Delcasse and the Making of the Entente Cordiale, çegitli bälümleri; Keiger, France and the Origins of the Pirst World War, bälüm 1. ve 4. J.J. Becker, 1914: Comment les Français sont entrés dans la guerre (Paris, 1977) J. Joll, The Origins of the First World War (London/New York, 1984), bölüm 8. J. Remak, - Üçüncü Balkan Savap: Savagm Käkenleri ÜzerineYeni Bir Ïnceleme," yeniden basimi, Koch (ed.),Origins of the First World War, s. 89-90. Bu ifade, ilk kez R. Robinson, J. Gallagher ve A. Denny Africa and the Victorian: The Official Mind of1mperialism (2nd edn., London, 1981)'de kullamlmigtir.Eu ifade ve yazarlarm bagka görügleri üzerine yapilan bir tartyma için bkz. P. Kennedy, ingiliz Emperyalizminde Süreklilik ve Kesintiler," C.C. Elridge, (ed.) BritishJmperialism in the Nineteenth Century (London, 1984), s. 20-38. Tekrar bkz. Bourne, Britain and the Balance of Power in North Africa, çeyitli bölümleri. Eu gärüy ayrihklaramn çäzüme ulagtirilmasi ve iligkinin bagka yönleri konusunda bkz. B. Peikins The Great Rapprochement (New York, 1969). Gillard, Struggle for Asia, çegitli bälümleri; E Kazemzadeh, Russia and Britain in Persia, 1864-1914 (New Haven, Conn., 1968); E. Hälzle, Die Selbstentmachtung Europas, s. 85 ve devami. L.K. Young, British Policy in China 1895-1902 (Oxford, 1970); P. Lowe, Britain in the Far East: A Survey from1819 to the Present (London, 1981), bölüm 3-4. Hobsbawm, Industry and Empire, s. 150. Ayrica bkz. P.J.Cain, Economic Foundations of British Overseas Expansion 1815-1914 (London, 1980), bölüm 9; WG. Hynes, The Economics of Empire: Britain, A;·rica and the New Imperialism, 1870-95 (London, 1979), çeyitli bölümleri; Cain ve Hopkins, "Ingiltere'nin Denizayiri Yayilmasmm Politik Ekonomisi," s. 485 ve devami. Ayrmtilar için bkz. Grenville, Lord Salisbury and Foreign Policy, ilk bälümler. Marder, Anatomy of British Sea Power, çegitli bölümleri;Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery bölüm 7-8; ve J. Gooch, The Plans of War: The General "1914
"1815-1914'te
104
105
106 107
108 109
669
110
111 112 113 114
Staff and British Military Strategy, c. 1900-1916 (London, 1974), donanma ve orduya iligkin olarak yapilan planlamay1 ele almaktadir. Sonuç olarak literatür son derece genigtir ve her yll geniglemektedir. Hobsbawm, Industry and Empire, s.136-53, 172-85, Landes, Unbound Prometheus, s. 32658; ve Mathias, First Industrial Nation, s. 243-52, 306-34, 365-426, hâlä çok aydmfatici niceliktedir. Crouzet, Victorian Economoy ise, kisa ve äzlü olan yeni bir çaligmadir. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonisrn, s. 315'ten aktartimaktadir. Almtiyi veren: N. Mansergh, The Commonwealth Experience (London, 1969), s. 134. Benzer almtilar için bkr. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagomsm, s. 307 ve çegitli bölümleri. Alinti G.R. Searle, The Quest for National Efficiency 1899-1914 (Oxford, 1971), s. 5'te yer almaktadir; bu çaligmada soz konusu ruhsal duruma iligkin olarak çok
genig ayrmtilar
da bulunmaktadir.
115 Porter, Lion's Share, s. 353-54. 116 Taylor, Struggle For Mastery in Europe, s. xxix; Peacock ve Wiseman, Growth of Public Expenditure in the United Kingdom, s. 166; Kennedy, Rise of the AngloGerman Antagonism, bälüm 17. 117 Bu rakamlar W. Woodruff, "Bir Sanayi Ekonomisinin Doguçu, 1700-1914," Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 4, kisam 2, The Emergence of Industrial Societies, s. 707'den ahamigtir. 118 Bu konuda bkz. Porter'in kusursuz çaliçmast Britain, Europe and the World, çegitli bölümleri. 119 Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s 195 ve devami. 120 Mansergh, Commonwealth Experience, bölüm 5, D.C. Gordon, The Dominion Partnersihip in Imperial Defense 1870-1914 (Baltimore, Md., 1965). 121 Bu konuda bkz. Ehrman, Cabinet Government and War 1890-1940 (Cambridge, 1958); EA. Johnson,Defense by Committee (London, 1960). 122 Ekz. yukardaki 102 numarah not. 123 M. Howard, The Continental Commitment (London, 1972), çegitli bälümlerinde üstün bir bagariylaçözümlenmektedir. 124 French, British Economic and Strategic Planning, çegitli bälümleri; Kennedy, "Yirminci Yüzyd Ingiltere'sinde Strateji Kargismda Maliye," Strategy and Diplomacy, s. 89-106, ve Porter, Britain, Europe and the World, bälüm 3'te yer alan aydinlatici tartigma. 125 Fischer, War of Illusion, s. 402'den aktardmaktadir. 126 Bu säzcükler, Ingiltere'ninRusya'daki elçisi Buchanan=a aittir. Almtiyi veren: K. Wilson, "Avrupa Dengesi ÏçindeIngiltere'nin Gücü, 1960-1914," D. Dilks (ed.), Retreat fromPower: Studies in Britain's Foreign Policy in the Twentieth Century 2 cilt (London, 1981), cilt 1, s. 39. 127 Bunlar, strasiyla R. Ropponen, Die Kraft Russlands: Wie Beurteilte die politische und militarische Führung der europäischen Grossmächte in der Zeit von 1965 bis 1914 die Kraft Russlands? (Hensinki, 1968)'in kabaca altbaghgi ve asil baghgidir; bu çabyma, olaganüstü zengin bir derlemedir. 128 Bundan sonra, Rusya'nm 1914 öncesi ekonomisine iligkin olarak gelen bölüm, apagidaki kaynaklara dayanmaktadir: G. Grossman, "Rusya ve Sovyetler Birliginin Sanaydegmesi," Cipolla (ed.),Fontana Economic History ofEurope, cilt 4, kisim 2, s. 486 ve devamt; R. Munting, The Economic Development of the USSR (London, 1982), bölüm1; O. Crips, Studies inthe Russian Economy Before 1914 (London, 1976), äzellikle de bölüm 1, "Rusya'nin Sanayileyme Düzeni,
670
1700-1914,"; Seton-Watson, Russian Empire, s. 506 ve devami, 647 ve devami; of Russia bälüm 2; M.E. Falkus, Industrialization of Blackwell, Industrialization Russia1700-1914, bölúm 7-9; Milward ve Saul, Developrhent of the Economies of Continental Europe, s. 355-423; Black (ed.),Modernization of Japan and Russia, çegitli bölümlerindeki karglagtirmalar; ve daha eski bir çahyma olan M.S. Miller, The Economic Development of Russia, 1905-1914 (London, 1926)'daki
pek çok istatistik. 129 Crisp, "Sanayilegme 130 Munting, Economic
131
132
133
134 135 136
137
138
139 140 141
142 143 144 145
Düzeni", s. 40-41. Development, s. 34; Girault, Emprunts russes et Investisements Français en Russie, çeyitli bölumleri;J.P. Machay, Pioneer for Profit: Foreign Entrepreneurs and Russian Industrialization (Chicago/London, 1970), çegitli bölümleri. Yerli girigimçiler için bkz. R. Portal, "Moskof Sanayiciler: Pamuk Sektörü, 1861-1914," W.L. Blackweel (ed.),Russian Economic Development fromPeter the Great to Stalin (New York, 1974), s. 161-96. Munting, Economic Development, s. 31. Daha genel anlamda, A. Gershrenkon, Economic Backwardness in Historical Perspective (Cambridge, Mass, 1962); M. Falkus, "ÇarhkRusya'smda Yabanci Yattrimlarmm ÇegitliYönleri," Journalof European Economic History, cilt 8, sayi 1 (Ilkbahar 1979), s. 14-16. En son çakan, çok incelikli (dolayisiyla da çok karmagik) inceleme için bkz. P. Garrell, The Tsarist Economy, 1850-1917 (London, 1986), çegitli bölümleri. Bkz. yukardaki Tablo 14-18; ve Nove'nin An Economic History of the USSR (Harmondsworth, Mddsx., 1969), s. 14-15'te yer alan son derece baçarih kargilagtirmaliistatistikleri. Munting, Economic Development, s. 27; Trebilcock,1ndustrialization of the Continental Powers, s. 216 ve devami, 247 ve devami. Grossman, "Rusya ve Sovyetler Birliginin Sanayilegmesi," s. 489. Ayni eser, s. 486. Lieven, Russia and the Origins of the First World War, bölüm 4. Lieven'in kitabmm 1. ve 5. Bölümleri bu bakimdan inandiricidir; T.H. von Laue, Sergei Witte and the Industrialization of Russia (New York, 196 3) da äyle. Lieven, Russia and the Origins of the Pirst World War, bölüm 13; H. Rogge, Russia in the Age of Modernization and Revolution, 1881-1917 (London, 1983), s. 77; Falkus, Aspect of Foreign Investment, s. 10 Stone, Europe Transfgrmed, s. 257 ve devami bu konuda äzellikle yararhdir. Ayrica bkz. Seton-Watson,,Russian Empire, s. 541 ve devamt; Milward ve Saul, Development of the Economies of Continental Europe, s. 397 ve devami; J.H.L. Keep, "Rusya," NCMH, cilt 9, s. 369. Stone, Europe Transfo¯rmed, s. 212-13. Ayrica bkz. Blackwell, Industrialization of Russia, s. 32 ve devami. Stone, Europe Transformed, s. 244. Seton-Watson, Russian Empire, s. 485 ve devami, 607 ve devami, 643 ve devami; Rogge, Russia in the Age of Modernization and Revolution, bölüm 9. Ordunun ülke içi polis görevleri karµsindaki hognutsuzlugu konusunda bkz. Bushnell, J. Mutiny and Repression: Russian Sodiers in the Revolution of 1905-1906 (Bloomington, Ind., 1985), s. 32 ve devami. Lieven, Russia and the Origins of the Pirst World War, bälum 5; Joll, Origins of the First World War, s. 102 ve devaru. Ekz. yukardaki Tablo 14-18. K. Neilson, "Silindit'i Izlerkeru ÏngilizGözlemciler ve 1914 ÖncesindeRus Ordusu," Journalof Strategic Studies, cilt 8, sayi 2 (Haziran 1985), s. 213. Bu da gagirtici degildir, çünkü Savag Dairesinin yabanci ülkelerle ilgill "Askeri
671
I
I
Raporlar"i
cografyayi,
topografyayl,
etnografyay1, ticareti, savunmayx, politik kogullari vb. kapstyordu bkz. T.G. Ferfuson, British Military Intelligence, 1870-1914 (Frederick, Md., 1984), s. 223. 146 O. Crisp, ahntiyi veren: Lieven, Russia and the Origins of the Pirst World War, s. 9; ve ayrmtilar Käylüler: Köylü Bir Topluluk için bkz. J. Bushnell, "Üniformali Olarak ÇarhkOrdusu," Journalof Social History, cilt 13 (1980),s. 565-76. The End of the Russian Imperial Army (Princeton, Ayrica bkz. A.K.Wildman, 1980), bölüm 1-2. 147 Almtiy1 veren: Fuller, "Rus Imparatorlugu," May (ed.),Konwing One's Enemies, s. 114 ve çegitli bälümleri. Bu noktada apagidaki kaynaklar da änemlidir: J. Bushnell, "ÇarmSubay Simflari, 18 81-1914; Gelenekler, Gärevler ve Yetersizlikler," American Historical Review, cilt 86 (1981),s. 753-80; P. Kenez, "Devrimden Önce Rus Subay Simflari: Askerlerin Dügünce Yapisi," Russian Review, cilt 31 (1972),s. 226-36. Bushnell'in incelemesi Mutiny and Repression okuyucu için aç1klayici olan bagka ayrmtilar da vermektedir; W.C..Fuller, CivilMilitary Conflict in Imperial Russia 1881-1914 (Princeton, N.J., 1985) de öyle. 148 Fuller, "Rus Imparatorlugu", çegitli bölümleri; A.K. Wildman, End of the Russian Imperial Army, bölüm 1-2; W B. Lincoln, Passage Through Armageddon: The Russians m the War the Revolution 1914-1918 (New York, 1986 ), s. 52 ve
kaynaklari, ulagtirmaya,
--
devami.
149 Liven, Russia and the Origins of the Pirst World War, s. 149-50; Stone, Eastern Front, s. 134 (almtida buradan yapilmigtir). 150 Ruslarm savag oncesindeki planlamalarmda ortaya çtkan karigskhklarStone, Eastern Front, s. 30 ve devammda; Lieven, Russia and the Origins of the First World War, bölüm 5; L C.E Turner, Rus Seferberligi," gözden geçirilmig baskisi, Kennedy, War Plans of the Great Powers ve devaminda ele almmaktadir. 151 Mitchell, History of Russian and Soviet Sea Power, s. 279. 152 Doran ve Parsons, "Sava ve Nispi Güç Çevrimi",s. 956. 61-1898: Ekonomik Büyüme ve Diplomasi Alaninda Yapilan 153 D.M. Pletcher, Ayarlamalar," W.H. Becker ve S.E Wells (eds.),Economics and World Power: An Assessment of American Diplomacy Sinse 1789 (New York, 1984), s.120. Bu büyüme konusunda yapilmig bagka incelemeler için bkz. M.L. Eysenbach, American Manufactured Exports 1897-1914: A Study of Growth and Comparative Advantage (New York, 1976 ); H.G. Vatter, The Drive to Industrial Maturity: The U.S. Economy, 1860-1914 (Westport, Conn., 1975 baskisi.) 154 Stone, Europe Transformed, s. 211 ve devarn; R.M. Robertson, History of American Economy (New York, 1975 edn.), bölüm 13 ile kargilagttrilabilir. 155 Barraclough, Introduction History, s. 51 to Contemporary 156 O. Wright, Study of War, s. 670-671'den ahnmigttr; kivibayma gelir hesaplari ·
"1914'teki
"18
bana
aittir.
ancak, Taylor, Struggle 157 Bkz. yukardaki tablo 15-16 for Mastery in Europe, ile kargilagtirila bilir. p.xxx 158 Farrar, Arragonce and Anxiety, s. 39, 168 numarah dipnot. 159 Aym eser; D.H. Alderoft, From Versailles to Wall Straeet: The International Economy in the 1920s (Berkeley/Los Angeles, 1977), s. 98, Tablo 4. 160 Keylor, Twentieth-Century World, s. 39, Crouzet, Victorian Economy, s. 342, 153 numarah dipnot. 161 Woodruff, America's Impact on the World, s. 161. of American Expansion 1860162 W. LaFeber, The New Empire: An Interpretation The Roots of The Modern American 1898 (Ithaca, N.Y. 1963); W.A.Williams, -
672
Empire (New York, 1969). Amerika'nm dig politikasi üzerine daha genel nitelikli incelemeler için bkz. T.A. Bailey, A Diplomatic History of the American People (New York, 1974 edn.); R.D. Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth Century (New York/Oxford, 1984), s. 122 ve devami. 163 Pletcher, China Market: s. 124 ve devami; T. McCormick, America's Questfor Informal Empire (Chicago, 1967); D.G. Munro, Intervention and Dollar Diplomacy in the Cribbean 1900-1921 (Princeton, N.J., 1964); E.R. May, Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power (New York, 1961), s. 5-6; Perkins, Great Rapprochment, s. 122 ve devami. 144 Eleptirici bir çäzümleme için bkz. M. de Cecco, Money and Empire: The \ ÌnternationalGold Standard 1890-1914 (Oxford, 1974), s. 110-126; 1907 bunahru için bkz. J.H. Clapham, The Economic History of Modern Britain, 3 cilt (Cambridge, 1938), cilt 3, s. 55 ve devami. ardmdaki 165 1895-1915 arasmda Amerikan emperyalizminin sebepler ve bu yolda gerçekleptirilen eylemler konusundaki literatur son derece genigtir. Yukaridaki 162 notlarda yapilan göndermelerden ve 163 numarali ayri olarak bkz. R. Dallek, The American Style of Foreign Policy (New York, 1983), bälüm 1-3; E.R. May, American Imperialism· A Speculative Essay (New York, 1968); G.E Lindermann, The Mirror of War: American Society and the Spanish American War (Ann Arbor, Mich., 1974), Howard, K. Beale, Theodore Roosevelt and the Rise of America to World Power (New York, 1962 baskisi). 166 Dallek, American Style of Foreign Policy s. 23. 167 Beale, Theodore, Roosevelt and the Rise of America to World Power, çegitli bölümleri, Dallek, American Style of Preign Policy, bölüm 2; Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth Century, s. 24-38. 168 Özelliklebkz. G.E Kennan, American Diplomacy (Chicago, 1984 edn.), bälüm 13, ve Dallek, American Style of Foreign Policy, çeyitli bölümlerdeki eletiriler. 169 B.D. deniz gücünün bu dönemde geniëlemesi ve ülkenin deniz gücü politikasi, artik, kapsamh olarak ele almmy durumdadir. Potter (ed.), Sea Power, bälüm 15 of ve 17-18 dryinda bkz. K.J.Hagan (ed.),In Peace and War: Interpretations American Naval History, 1775-1978 (Westport, Conn., 1978), bälüm 9-10, W.R. Braisted, The United States Navy in the Pacific, 2 cilt (Austin, Texas, 1958 ve 1971); ve daha eski olan çahymalar: H. ve M. Sprout, The Rise of American Naval Power, 1776-19,18 (Princeton, N.J., 1946 edn.) ve W. Mills, Arms and Men (New York, 1956), bülüm 2, 170 Braisted'in önemli çabgmalarmm dipnda, bkz. R.D. Challenor, Admirals, Generals and American Foreign Policy 1898-1914 (Princeton, N.J., 1973); J.A.S. Grenville ve G.B. Young, Politics Strategy and American Diplomacy. Studies in "1861-1898,"
-
Foreign Policy, 1873-1917 (New Haven, Conn., 1966). 171 Challenor, Admirals, Generals, and American Foreign Policy, çegitli bölümleri; H.H. Herwig, Politics of Prustration: The United States in German Naval Planning, 1889-1941 (New York, 1976). Ìngiliz-Amerikan iligkilerindeki iyilegme için bkz. C.S. Campbell, From Revolution to Rapprochement: The United States and Great Britain, 1783-1900 (New York, 1974), bölüm 13-14. 172 Millett ve Maslowski, For the Common Defense, bölüm 9-10. Daha çok ayrmti için bkz. D.E Trask, The War with Spain in 1898 (New York, 1981); ve G.A. Cosmas, An Army for Empire: The United States Army in the Spanish-American War (Columbia, Missouri, 1971). Tutumlarda meydana gelen degigiklik konusunda yararh olan bagka kaynaklar: J.L. Abrahamson, American Arms for a New Century (New York, 1981); R.Weighley, History of the United States Army, bälüm 13-14.
673
i
ih
-a
mus
I
.i..
I
MI
I
.
IIIIF
IFlil-t
-f•rm.•.•iiWi
ri
reFEEFFIP15I&l-AI
LE
wi
d
•
173 Tekrar bkz. yukaridaki tablo 14-20. 174 F. Gilbert, The End of the European Era, 1890 to the Present (3rd eda., New York, 1984), s. 110. Bu onylllarin ayrmtih çäzümleri için bkz. Taylor, Struggle for Mastery in Europe, s. 325 ve devamy Bridge ve Bullen, Great Powers and the European States System, bölüm 6-8; Albrecht-Carrié, Diplomatzc History of Europe Since the Congress of Vienna, s. 207 ve devami; Barlett, Global Conßict, bölüm 2-3. of German Foreign 175 B. Waller, Bismarck at the Crossroads: The Reorientation Policy After the Congress of Berlin 1878-1880 (London, 1974), s. 195. Ayrica bkz. Taylor, Struggle forMastery, s. 258 ve devaru; ve Kennan, Decline of Bismarck's European Order, s. 73 ve devamt. 176 Kennan, Decline of Bismarck's European Order, çegitli bölümleri; ve aym yazar, The Fateful Alliance: France, Russia and the Coming of the First World War (New. York, 1984), çegitli bolumleri. Îçin Almanya cephesi, N. Rich, Friedrich von Holstein, 2 cilt (Cambridge, 1965), cilt 1, çegitli bölümlerinde genig olarak ele almmaktadir.
1890'larda 177 Avrupa sahnesinin kavuçup," sömürge meselelerine yönelmeyi mümkün kildigma iligkin tartyma en iyi W.L..Langer, The Diplomacy of Imperialism 1890-1902 (New York, 1951 eda.), çegitlf bälümlerinde ele "istikrara
,
almmaktadir.
178 Langer'in ifadesi: Bkz. aym eser, bölüm 13; ve daha genel olarak, Padfield, Battleship Era, bölüm 14. 179 Bu degigim konusunda tekrar bkr. Perkins, Great Rapprocohement, çegitli bälümleri, Campbell, Prom Revolution to Rapprocohement, bölüm14. 180 Bu konuda standart hale gelmig çabyma, LH. Nish, The Anglo-Japanese Alliance (London, 1966)'dir; ayrica bkz. C.J. Lowe, The Reluctant Imperialists: British Foreign Policy 1878-1902, 2 cilt (London, 1967), cik 1, bälum 10. 181 Taylor, Struggle for Mastery in Europe, bölüm 18; Andrew, Delcassé and the Making of the Entente Cordiale, çegidi bälümleri; Albrecht-Carrié, Diplomatic History, s. 232 ve devami. Ayrica bkz. M. Behnen, Riistung-Biindnis-Sicherheit (Tübingen, 1985fde yet alan yorumlar. 182 Bu konu en iyi Andrew, Delcassé, çegitli bälümleri, ve G.L. Monger, The End of Isolation: British Foreign Policy 1900-1907 (London, 1963)'de ele ahnmaktadir. 183 O.J.Hale, Germany and the Diplomatic Revolution1904-1906 (Philadelphia, Pa., 1931); Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, bälüm 14. 184 Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 268 ve devami; daha çok ayrmti için bkz. B.Vogel, Deutsche Ruslandpolitik, 1900-2906 (Düsseldorf, 1973). 185 Bu karmagik olaylar Taylor, Monger, Andrew, Rich ve Kennedy'nin yukanda · sayilan çahymalarmda ele ahnmaktadtr. Ayrica bkz H. Raulff, Zwischen Mactpolitik und Imperiahsmus: Die deutsche Frankreichpolitik 1904-5 (Düsseldorf, 1976); ve Lambi'nin son derece bagarth -çalymasi, Navy and German Power Politics 1862-1914, bälüm 13. 186 Taylor, Struggle for Mastery, bölüm 19; Z. Steiner, Britain and the Origins of the First World War (London, 1977), bölüm 2 ve devami. 1909'daki küçük dúpürücü duruma Ruslarm gösterdigi tepki için bkz. Lieven, R.ussia and the Origins of the First World War, s. 36 ve devami. 187 Steiner, Britain and the Origins of the First World War, s. 200 ve devami; Williamson, Politics of Gran Strategy, çegitli bälümleri, äzellikle de bälüm 7. 18 8 Bu olaylarla ilgili en ayrmtih inceleme, L. Albertini, The Origin of the War of 1914, 3 cilt, (London, 1952-57)'dir; ama apagidaki çalgmalarda da olaylar kisa ve
674
|
l
,
özlü bir biçimde anlatilmaktadit L.C.E Turner, Origins, of the First World War (London, 1970); J. Joll, Origins of the Pirst World War, bölum 2-3; ve Langhorne, Collapse of the Concert of Europe, bölüm 6-7. 189 1914 öncesi savag planlarina iligkin literatür son derece geniytir; incelemeler için bkz. P.M. Kennedy (ed.), The War Plans of the Great Powers 1880-1914 (London/Boston, 1979); S.E. Miller (ed.),Military Strategy and the Origins of the First World War (Princeton, N.J., 1985); J. Synder, The Ideology of the Offensive (Ithaca, N.Y., 1984). 190 Strachan, European Armies and the Conduct of War, bölüm 9; B.E. Schmitt ve H.C.Vedeler, The World in the Crucible 1914-1919 (New York, 1984), s. 62 ve
devami. 191 Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 9. 192 Bu tactqma için bkz. L.L. Farrar, The Short-War Illusion (Santa Barbara, Calif. 1973), çeyitli bölümleri. 193 B.ukonuda kisa bilgi için bkz. Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth. Century, s. 62 ve devami; ve daha ayrmtih olatak D.M. Smith The Great Departure: The United States and World War I, 1914-1920 (New York, 1965); P. Devlin, Too Proud to Fight: Woodrow Wilson's Neutrality (New York, 1975); E.R. May, The World War and American Isolation (Chicago, 1966 edn.); A.S. Link, Wilson, bugüne kadar çakan 5 cilt (Princeton, N.J.,1947-65), cilt 3-5. 194 Bu konuda en iyi çahyma, Bosworth, Italy, The Least of the Great Powers'dir. 195 Dikkatleri dagitan bu geligmeler konusunda bkz. P. Guinn, British Strategy and Politics, 1914-1918 (Oxford, 1965); Beloff, Imperial Sunset, cilt 1, bälüm 5, ve D. French, British Strategy and War Airns 1914-1916 (London/Boston, 1986), çegitli
bälümleri.
196 Rothenber, Army of Francis Joseph,bölum 12-14'te, Avusturya-Macaristan'in güçlü hem zaylf yanlari savag sirasindaki askeri politikasi konusunda çäzümleme bulunmaktadir. kapsayan- kusursuz bir 197 Bu tartigma için bkz. Steiner, Britain and the Origins of the First World War, bälüm 9; Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 458 ve devami. 198 Bu çizgilerde daha genig bir tartyma için bkz. Kennedy, British Naval Mastery, bälüm 9. 199 Aym eser. 200 Strachen, .European Armies and the Conduct of War, bälüm 9; bu sorunun çok iyi bir çözümlemesi için bkr. S. Bidwell ve D. Graham, Fire-Power: British Army Weapons and Theories of War, 1904-1945 (London, 1982), bälüm 7-8. Kisa ve özlü bir inceleme için bkr. B. Bond, "Birinci Dünya Savagi," NCMH, cilt 12, bälüm 7. 201 Çok iyi örnekler için bkz. Stone, Eastern Front, s. 265 ve çegitli bölümleri. 202 Bu konuda Van Creveld, Supplying War, bölüm 4 inandiricidir. Ayrica bkz. G. Ritter, The Schlieffen Plan (New York, 1958), ve L.C.F. Turner, "Schlieffen Planinin Önemi",Kennedy (ed.),War Plans of the Great Powers, s. 199-221'deki elestiri. 203 Daha çok ayanti için bkz. Stone, Eastern Front, bölünl 3-8; Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, bölüm 4-5; B.H. Liddell Hart, History of the Pirst World War (London, 1970 baskisi), bölüm 4-5; Lincoln, Passage Through Armageddon, bölüm 2-4. 204 Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, bälüm 6; J.L. Stokesbury, A Short History of World War I (New York, 1981), bälüm 11-12. 205 Sörgelimi Rusya konusunda bkz. Stone, Eastern Front, bölüm 9; Britanya konusunda bkz. Barnett, Collapse of British Power, s. 113 ve devami, Fransa konusunda bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 318 ve devami. -hem
675
206 McNeill'in kasursuz genel incelemesinden ayri olarak bkz. G. Hardach, The First World War 1914-1918 (London, 1977) äzellikle de, bälüm 4 ve 6 ve A. Marwick, War and Social Change in the Twentieth Century (London, 1974), bälüm 2-3. 207 Tekrar bkz. Rothenberg, Army of Prancis Joseph,bölüm 12-14; iç sorunfar konusunda bkz. Kann, History of the Habsburg Empire, bälüm 9, A.J.May, The Passing of the Habsburg Monarchy, 1914-1918, 2 cilt (Philadelphia, Pa., 1966), çeyitli bälümleri. 208 Özelliklebkz. J. Gooch'un yakmda çikacak olan A. Millett ve W. Murray (eds.), Military Effectiveness'de basalacak"Birinci Dünya Savagi Sirasmda Ïtalya,"
baghkh bildirisi.
209 J.A.S. Grenville, A World History of the Twentieth Century 1900-1945 (London, 1980), cilt 1, s. 218-19. 210 Stone, Eastern Pront'in çegitli bälümlerinde son derece iyi ayrmtdar bulunmaktadir (ancakyazarm Rusya'nm sanayi alamndaki bagarilarma iligkin iddialart birtakun noktalart dayamksiz olarak dogru saymaktadir).. Ayrica bkz. Secon-Watson, Russian Ernpire, s. 689 ve devami, D.R. Jones, "Imparatorluk Rusya'smm Silahh Kuvvetleri Savagta, 1914-1918: Muharebe Yeterligi ÜzerineBir Çözümleme,"Millett ve Murray (eds.),Military Effectiveness. Moskova sanayicilerinin rolú ve hükümetlerle olan kavgalan LH. Siegelbaum, The Politics of Iridustrial Mobilization in Russia, 1914-1917 (New York, 1984)'de ayrmt111 olarak verilmektedir. A.L Sidorov, The Economic Position of Russia During the Pirst World War (Moscow, 1973 çevirisi)'da bagka pek çok ayrmti vardir. Çarm kendi çabalari, D.R. Jones,"II. Nicholas ve Yüksek Komutanlik," Sbornik, clit 11
(1985),s..47-83'te
ele ahnmaktadu.
211 Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 188-99. Eu almti N. Golovine, Russian Army in the World War (New Haven, 1932), s. 281'den ve yarali sayilart ve askere çagnlmasiyla ilgili hognutsuzluklar konusunda bkz.Wildman, End of the Russian Imperial Army, bälüm 3; ve Lincoln, Passage Through Armageddon, çegitli bölumlerdeki bagarih inceleme. 212 G. Pedrocini, Les mutineries de 1917 (Paris, 1967), bu bunahm konusunda kaleme almmig birkaç incelemeden en iyisidir. 213 McNeill, Pursuit of Power, s. 322; bu çahqmada mevout literatürün iyi bir sentezi de yer almaktadir. Ayrica bkz. Har dach, First World War, s. 8 6 ve devami, 131 ve . devamt. 214 Ekz. daha eski bir çahgma olan M. Ange-Laribë, L'agriculture pendant la guerre (Paris, 1925) ve Hardach ve McNeill'in anlattiklari. Stokesbury, Short History of World War I, s. 289'dan almmigtir. 215 Bu rakamlar, 216 Kennedy, ÖnceBilyük Britanya," May (ed.),Knowing One's Enemies, s. 172-204; French, British Economic and Strategic Planning, çegitli bölumleri. 217 Tekrar bkz. Barnett, Collapse of British Power, s. 113 ve devami; Hardach, First World War, s. 77 ve devami; McNeill, Pursuit of Power, s. 325 ve devami; R.J.Q. Adams, Arrns and the Wizard: Lloyd George and the-Ministry of Munitions, 19154 (London, 1978), çegidi bälümleri. 218 Bu rakamlar Hardach, First World War, s. 87den ahnmigttr. 219 Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 146; rakamlar ise Peacock ve Wiseman, Growth of Public Expenditure in the United Kingdom'daki tablolardan çikanlmigtir. 220 Bond, "Birinci Dünya Savagi," çegitli bölümleri, NCMH, cilt 12; Guinn, British Strategy and Politics, çegitli bälümleri; Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, bölüm 6-8; D.R.Wooward, Lloyd George and the Generals (Newark, N.J., 1983)
yapumigtir.-Ölü
"ikinci-kategori"nin
"1914'ten
676
221 Almtiyi veren: Beloff, Imperial Sunset, cilt 1, s. 255. Genig ayrmti için bkz. K. Burk, Britain, America and the Sinews of War 1914-1918 (London/Boston, 1985). 222 ES. Northedge, The-Troubled Giant: Britain Among the Great Powers, (London, 1966), s. 623. 223 Bu konu. T. Lupfer, "Doktrinin Dinamigi: Birinci Dünya Savagt Sirasmda Alman Taktik Doktrininde Meydana Gelen Degigiklikler," Leavenworth Papers, say14 (Fort Leavenworth, Kans., 1981); ve Vam Creveld, Command in War, s. 168 ve devammda kapsamh olarak ele almmaktadir. 224 Hardach, Pirst World War, s. 55 ve devami; G. Feldman, Army, Industriy and Labour in Germany 1914-1918 (Princeton, N.J., 1966). 225 Bunun nasil gergin bir havada ele alindigini görmek için bkr. Beloff, Imperial Sunset, s. 239 ve devami, 246 ve devami, 271. 226 Hardach, The First World War, s. 63 ve devami; McNeill, The Pursuit of Power, s. 338 ve devann; Bond, "Birinci Dünya Savagi", s. 198-99, NCMH, cilt 12. 227 Genig ayrinti A. Skalweit, Die Deutsche Kriegsnährungswirschaft (Berlin, 1927) ve bir özetle birlikte Hardach, First World War, s. 112 ve devammda bulunabilir. Savagm Alman halki üzerindeki etkisi için bkr. J. Kocka, Facign Total War: German Society 1914-1918 (Leamington Spa, Warwick, 1984), bälüm 2 ve 4; almti için de bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 340. 228 Ekz. yukaridaki 193 numarali notta yer alan gändermeler. Tarihsel olaylarin bir özeti için bkz. D.M. Smith, "Ulusal Çikarlarve Amerikan Müdahalesi, 1917: Tarihsel bir Degerlendirme," Journalof American History, cilt 52 (1965),s. 5-24. 229 Amerika'mn katkisi, Millet ve Maslowski, For the Common Defense, bolüm 11; Weighley, History of the United States Army, bölum 16, T.K. Nenninger, "Birinci Dünya Savag Sirasmda Amerika'oin Askeri Yeterligi," Milett ve Murray (ed.), Military Effectiveness (yakmda çikiyor). 230 Strachan, European Armes and the Conduct of War, s.148. Aynca bkz. Ritter, The Sword and the Scepter, 4 cilt (London, 1975), cilt 4, s. 119 ve devami, 229 ve devann. 231 Bond, "Birinci Dünya Savagi," NCMH, cilt 12 s. 199; rakamlar da buradan almmigtir. Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 261. 1918 tarihli seferler üzerine yapilmig ayrintih incelemeler için bkz. J. Toland, No Man's Land: The Story of 1918 (London, 1980); H. Es same, The Battle for Europe, 1918 (New York, 1972); B. Pitt, 1918 The Last Act (New York, 1962). 232 Ayrmtilar için bkz. Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 255 ve devann, 376 ve devami, A.J.Ryder, The German Revolution of 1918 (Cambridge, 1967), çegitli bälümleri. 233 J. Keegan, The Face of Battle (Harmondsworth, Mddsx., 1978), çegitli bölümleri; J. Williams, The Home Pro nts: Britain, France and Germany, 1914-1918 (London, 1972); A. Marwick, The Deluge British Society in the First World War (London, 1965), aym yazar, War and Social Change in the Twentieth Century, bälüm 2-3. 234 Bu görüg Kennan'm kitaplarmda vardir; sözgelimi, bkz. Decline of Bismarck's European Order, s. 3. Hölzle, Die Selbstentmachtung Europas da benzer bir etkilerle ilgili ve daha ayrmtih çitgidedir. Psikolojik-kültürel çalgmalara gönderme incelemeler Schmitt için bkz. ve Vedeler, World in the Crucible, s. 476 ve yapan devami, ve J. Joll, Europe Since 1870 (London, 1973), özellikle bölüm 11. The Kaiser's Battle: 21 March 1918 (London, 1978)'deki 235 Bkz. M. Middlebrook, --
-
anekdotlar.
236 Savaç harcamalariyla ilgili rakamlar-Hardach, First World War, s. 153'ten; seferber edilen toplam kuvvet sayilara Barraclough (ed.)Atlas of World History, s. 252'den almmigttr.
677
ALTINCI
BÖLÜM
ÏKI KUTUPLU BÎR DÜNYANIN DOÖUSU VE "ORTA BUNALIMI, ÏKÏNCI BÖLÜM, 1919-1942
GÜÇLER"ÏN
·
1
1919-1923
için, bunlarm genel olarak ele almdigi kaynaklar: NCMH, bälüm 8; Albrecht-Carrié, Diplomatic Hrstory of Europe, s. 360 ve devama; G. Ross, The Great Powers and the Decline of the European States System 1914-1915 (London, 1983), bölüm 3; R.J. Sontag, A Broken World, 1919-1939 (New York, 1971), bölüm 1 ve 4; M.L. Dockrill ve J.D. Goold, Peace Without Promise: Britain and the Peace Conferences 1919-23 (London, 1981), çeyitli bölümleri, S. Marks, The Illusion of Peace: International Relations in Europe 1918-1933 (London, 1976), bölüm 1. Ross, Great Powers, bälüm 4; Marks, Illusion of Peace, bälüm 3; A.J.P. Taylor, The Origins of the Second _World War (Harmondsworth, Mddsx., 1964 edn.), bölüm 3; J. Jacobsen,Locarno Diplomacy: Germany and the West 1925-1929 (Princeton, N.J., 1972); ve G. Grun, "Locarno, ideal ve Gerçeklik," International Affairs, cilt 31 (1955),s. 477-85, bu konudaki en lyi çahgmalardir. Tazminatlar ve savag borçlari konusundaki literatur artik sel halinde akmaktadir. Daha önemli yeni çahymalar arasmda M. Tachtenberg, Reparation in World Politics: France and European Diplomacy 1916-23 (New York, 1980); W.A. McDougall, France's Rhineland Diplomacy1914-1924 (Princeton, N.J., 1978); H. Rupieper, The Cuno Government and Reparations, 1922-1923 (London, 1979); S.A. Shuker, The End of French Predominance in Europe: The Financial Crisis of 1924 and the Adoption of the Daves Plan (Chapel Hill, N.C., 1976); D.P. Silverman, Reconstructing, Europe After the Great War (Cambridge, Mass., 1982) vardir. Marks, Illusion of Peace, bälüm 2 de okuyucuya yarar saglamaktadir ve Kindleberger, Financial History of Western Europe, kisim 4'te iyi bir özet yer almaktadir. D.H. Aldcroft, From Versailles to Wall Street, 1919-1929 (London, 1977), s. 13. Bu, giderleri" konusunda 1919 sonrasmda çikan bütür incelemeler kadar (bunlarçogunlukla Carnegie Foundacion tarafmdan desteklenmigtir) daha yakm tarihlerde çikan çahgmalarm da iyi bir özetini olugturmaktadir. Alderoft, From Versailles to Wall Street, s.14. Alderoft, The European Economy 1914-1980 (London, 1978), s. 19. Aldcroft, From Versailles to Wall Street, s. 34-35, 98 ve devamt. Rostow, World Economy, s. 194-200'de iyi bir özet yer almaktadir; ayrica bkz. Kenwood ve Lougheed, Growth of the International Economy, bälüm 11, A.S. Milward, The Economic Effects of the World Wars in Britain (London, 1970), çegitli bölümleri; Landes, Unbound Prometheus, bölüm 6. I. Svennilson, Growth and Stagnation in the European Economy, (Geneca, 1954), anlagmalari
cilt 12,
2
3
4
"savagm
5 6 7 8
9 10 11
12 13 14
s. 204-05, Farrar, Arrogance and Anxiety, s. 39, 17 numarah dipnot. Aldcroft, Prom Versailles to Wall Street, bölüm 1, ve s. 99-101; Kenwood ve Lougheed, Growth of the International Economy, s. 176 ve devami; Amerika'daki tarim ürünleri fiyatlarmda 1919'dan sonra meydana gelen çöküntünür ayrmtilari konusunda bkz. Robertson, History of the American Economy, s. 515. Îyi bir äzet için bkz. Hardach, First World War, bölüm 6; ayrica Alderoft, From Versailles to Wall Street, s. 30 ve devami. Bkz. yukardaki 3 numarah notta yapilan göndermelers ve Alderoft, From Versailles to Wall Street, bälüm 4. Bu konuda bkz. Rowland (ed.), Balance of Power or Hegemony: The Inter-War
678
.
i
System'da yer alan denemeler; C.P. Kindleberger, The World in Depression 1929-1939 (California, 1973), çegitli bölümleri, özellikle de bölüm 1 Yüzyilda ve iki Dünya Savagi ve 4; A. Fishlow "Geçmigin Verdigi Ders: 19. Araswdaki Dönemde Sermaye Piyasalari," International Organization, cilt 39, 334-47de çok iyi bir sayi 3 (1985), özellikle de s. 415-27. Kennedy, Over Here, s. çözümleme yer almaktadir. Bu olaylarm bir çözümlemesi için bkz. Alderoft, From Versailles to Wall Street, bälüm 7-11; Kindleberger, World in Depression, bälüm 3-9; ayni yazar, Financial Monetary
15
of Western Europe, bölüm 20. Kindleberger, World in Depression, s. 231; Rowland, "Amerika'nin
History 1
17
bälüm 5. 18 19
20 21
22
23 24
25 26
Üstünlügünü
Hazirlarken: Ekonomik Gücün Îngiftere'denBirlegik Devletlere Transferi, 19331944," Rowland (ed.), Balance of Power or Hegemony, s. 198 ve devama. yapuan almti için bkz. D. Reynolds, The Creation of the AngloChamberlain'den American Alliance, 1937-61 (London, 1981), s. 16 ve çegitli bälümleri, ayrica, The United States, Britain and Appeasement 1936-1939 C.A. MacDonald, 1980). (London, A.J.P. Taylor,The Trouble-Marks: Dissent over Foreign Policy, 1789-1939 (London, 1969 edn.), bölüm 4-6; Z.S. Steiner, The Foreign Offise and Foreign Policy 1898-1914 (Cambridge, 1969), çegitli bölümler; G.A. Craig ve A.L. George, Force and Statecraş· Diplomatic Problerns of Our Time (Oxford, 1983), Woodrow Wilson and the Sözgelimie, bkz. L. Martin, Peace Without Victory English Liberals (New York, 1973 edn.); Taylor, Trouble-Makers, bölüm 5. (New York, 1970 edn.), A.J.Mayer, Political Origins of the New Diplomacy and the Russian Revolution 1917çegitli bölümleri; S.R. Grabaud, British Labour and Soviet Wells, Britain A. 1956); F.S. 1924 (Cambridge, Northedge ve Communism: The Impact of a Revolution (London, 1982), bölüm 8. G. Schmidt, "Neden Hâlã Politik Tarih?" Aus Politik und Zeitgeschicht, B15/75 (Nisan 1975), s. 32 ve devamt. Mayer, Politics and Diplomacy of Peacemaking.· Containment and Counterrevolution at Versailles 1918-1919 (London, 1968), Joll,Europe Since 1870, bälüm 9, "Devrim ve Kargi-Devrim" C.S. Maier, Recasting Bourgeois Europe (Princeton, N.J., 1975), özellikle de bölum 1'de, devrimin yarattigi bu tür korkulara iligkin yararli ayrmtilar bulunmaktadir. Joll,Europe Since 1870, bälüm 9-12; Sontag, Broken World, s. 24 ve devami. Schmidt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 467 ve devami; B. Etngonzi, Heroes Twilight (New York, 1966); P. Fussel, The Great War and Modern Memory (New York, 1975); Barnett, Collapse of British Power, s. 426 ile kargilagttrilabilir. Tekrar bkz. Joll,Europe Since 1870, s. 262 ve devami; Gollwitzer, Geschichte des Weltpolitischen Denkens, cilt 2, s. 538 ve devami; A Hamilton, T'he Appeal of Ascism (London, 1971); P. Hayes, Fascism (London, 1973), çeyitli bölümleri, Vanguard of Nazism: The Free Corps Movement in Postwar R.A.L.Waite, Germany (Cambridge, Mass., 1952), çegitli bölümleri; J. Diehl, Paramilitary Politics in Weimer Germany (Bloomington, Ind., 1977). D. Caute, The Fellow Travellers (London, 1973); Northedge ve Wells, Britain and Soviet Communism, bälüm 6-8. Bundan sonra söylenenler içinkkz. Barraclough, Introduction to Contemporary History, bölüm 6, baghkhkusursuz çözümleme; ve Barraclough (ed.),Atlas of World H story., s. 248, 260-61'deki haritalar. Ayrica bkz. Denkens, cilt 2, s. 575 ve devami; Gollwitzer, Geschichte des weltpolitischen NCMH, cilt 12, bölüm 10-12; H. Bull ve A. Watson, The Expansion of International -
"Bat1Karpsmdaki,Îsyan,"
679
Society (Oxford, 1984), äzellikle kisim 3; R.F. Holland, European Decolonization 1918-1981 (London, 1985), bälüm 1; H. Griml, Decolonization.· The British, Frenc, Dutch and Belgian Empires 1919-1963 ·(London, 1978), bälüm 1-3. ingilizlerkonusunda iyi bir ärnek için bkz. B.R. Tomlinson, The Political Economy ofthe Raj1914-1947 (Cambridge, 1979), çegitli bälümleri; daha genel antamda da Tomlinson, "Ingiltere'nin Ufahp: Ulusal Gerileme ve imparatorlegun
27
Kaybedilmesi," Journalof Imperial and Commonwealth History, cilt 11 (1982),s. 58-72; Thornton, Imperial Idea and its Enemies, bälüm 4-6; Beloff, Imperial
28 29
30 31
32 33
"süreklilik"le
34
35
"denge"
36 37
38
39
Sunset, cilt 1, bälum 6. Barraclough, Introduction to Contemporary History, s. 156-58. Storry, Japan and the Decline of the West in Asia,-s. 107 ve devami; Grenville, World History of the Twentieth Century, s. 117 ve devami; Keylor, TwentiethCentury World, s. 229 ve devami; Gollwitzer, Geschichte des weltpolitischen Denkens, clit 2, s. 575 ve devami. A. Iriye, After Imperialism: The Search for a New Order in the Par East 19211931 (New York, 1978 baskisi), çegitli bölümleri. Kiernan, European Empires from Conquest to Collapse, bölüm13; NCMH, cilt 12, s. 319, 324-25; C.M. Andrew ve A.S. Kanya-Forstner,The Chmax of French Imperial Expansion 1914-1924 (Stanford, Cali., 1981), s. 246. Howard, Continental Commitment, s. 56 ve devami; B. Bond, British Military .Policy Between the Two Wars (Oxford, 1980), bälüm 1, 3-4. 1919 sonrasmda Almanya'mn politikasmdaki ilgili tartigmalar bu için bkz. konunun genel olarak ele almdtši kaynaklar: Calleo, German Problem Reconsidered, çegitli bälümleri; Gruner, Die deutsche Frage, s. 126 ve devami; Hillgruber, Germany and the Two World Wars, çegitli bälümleri. Ayrica bkz. önemli iki yeni çahyma: G. Stoakes, Hitler and the Questfor World Dominion: Nazi Ideology and Foregn Policy in the1920s (Leamington Spa,Warwickshire, 1986); M.-Lee veW. Michalka, German Foreign Policy 1917-1933: Continuity or Break? (Leamington Spa, Warwieskhire, 1987). Taylor, Origins of the Second World War, s. 48. Ayni eser, 1919 sonrasmdaki konusunda yapilmig bagka incelemeler için bkz. DePorte, Europe Between the Super-Powers, bölüm 3, Thomason, Europe Since Napoleon, s. 622 ve devami; Ross, Great Powers and the Decline of the European States System, balüm 3-6. E.M. Bennett, German Rearmament and the West, 1932-1933 (Princeton, N.J., 1979),s. 92 ve devami, bu konoda en iyi kaynaktir. P.Wandycz, France and Her Eastern Allies 1919-25 (Minneapolis, Minn., 1962), çegitli bölümleri; ve daha eski tarihli, klasik hale gelmig olan, A. Wolfers, Britain and France Between Two Wars (New York, 1966 eda.), özellikle de, bölüm 8. Fransa'nm Almanya'yi Dogu Avrupa'da oldugu noktada tutmak iço sonradan harcad i çabalar, L. Radice, Prelude to Appeasement, East Central European Diplomacy in the early 1930s (New York, 1981),.bölüm 3-4'te ara.itirdmaktadir. W.N. Medlicott, British Poreign Policy Since Versailles, 1919-1963 (London, 1968), s. 61-63; Ross, Great Powers, s. 57; A. Orde, Britain and International Security 1920-1926 (London, 1978), çegirli bölümleri. Bu politikamn sürekliligi konusunda bkz. P.W. Schroeder, "Münih ve Îngiliz Gelenegi," Historical fournal, cilt 19 (1976),s. 223-43. A. Keichova, An Economic Background to Munich (Cambridge, 1974), çegirli bölümleri; D. Kasire, Economic Diplomacy and the Origins of the Second World War (Princeton, N.J., 1980), çeyitli bölümleri; B.J.Wendt, "Îngiltereve Almanya'mn 'Güneydogu'ya Dogru Yayilmas1'" I. Geiss B.J.Wendt (eds.),
.
680
Deutschland in der Weltpolitik des 19.
und 20.
s. 483-512.
Jahrhunderts(Düsseldorf,
1973),
40
Ahnnyi veren: Northedge,
41
E.H. Carr, The Twenty Years Crisis 1919-1939 (London, 1939); Sontag, Broken World çegitli bölümleri, A. Adamwaite, The Lost Peace: International Relations in Europe 1918-1939 (London, 1980), çegitli bölümleri. D. Mack Smith, Mussolini: A Biography (New York, 1982), Mussolini'nin kipisel portresini bagariylaçizmekte, ancak ayni geyi Îtalya'nm Mussolini dänemindeki politikasi ve ekonomisi için aynt ölçüde yapmamaktadir. Igin bu yönleri için bkr. M. Knox, Mussolini Unleashed 1939-1941 (Cambridge, 1982), bölüm1, J. Whittam, Genelkurmayi ve Yaklagan ÏkinciDunya Savagi," A. Preston and Diplomacy Before the Second World War (London, General Staffs (ed.), 1978), s. 77-97; A. Raspin, 1940'a Kadar Italyan Silahlanmasom Ekonomik ve Politik Yönleri," E Forstmeier ve H.E. Wolkmann (eds.),Wirtschaft und Rüstung and Worabend des Zweiten Weltkrieges (Düsseldorf, 1975), s. 202Silahh Kuvvetleri, 1918-1940," Millet ve Murray (eds.) 21; B.R. Sullivan, Military Effectiveness, cilt 2 (yakmdaçikiyor.) S. Ricossa, "Ïtalya" Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe, cilt 6, sayi 1, s. 272 ve devami; R. Higham, Air Power: A Concise History (Manhattan,Kan., 1984 baskisi), s. 48; J.W. Thompson, Italian Civil and Military Aircraft 1930-1945 (Falbrook, Cali., 1963). Knox, Mussolini Unleashed, s. 20. Ricossa, "Italya", s. 266'dan aktarilmigttr, ayrica bkz. Knox, Mussolini Unleashed, s. 30-31, 43. Ricossa, "Îtalya", s. 270. Knox, Mussolini Unleashed, bälüm1; Mack Smith, Mussolini's Roman Empire bölüm 13; Raspin, "Ekonomik ve Politik Yönleri" çegitli bölümleri; W. Murray, The Change in the European Balance of Power, 1938-1939 (Princeton, N.J., 1984), s. 110 ve devamt. Knox, Mussolini Unleashed, s. 48. Aym eser, s. 73. Daha genel olarak da bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 350 ve devami; W. Murray, *Almanlarm Hava Gücü ve Münih Bunahmi", B. Bond ve I. Roy (eds.)War and Society, cilt 1 (1976),s. 107-18. Yuvarlak ve käpeli parantez için olmayan rakamlar Hillman, "Güçlerin Karplaytirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret," A.J.Toynbee ve F.T. AshtonGwatkin (eds.),The World in 1939 (London, 1952), Tablo. VI, s. 454'ten almmig, degigtirme iglemi yazarm dipnotunda verdigi döviz kuruna gäre yapilmigtir. Yuvarlak parantez içindeki rakamlar "Correlates of War"dan almmadir. Insana öyle geliyor ki, ayumsuzluklar paralardaki degigmelerden meydana gelmektedir; uygulamalarinm ülkelerin farkh muhasebe da bunda payi vardir. Japonya'nm darumu, düzeni ve harcamalari ile, kuvvetler" savunma ve (ÇinSavag gibi) arasmda gözetilen farkhhklar yüzünden daha da karmaµk hale gelmektedir. Kägeli parantez içindeki rakamlar, K. Ohkawa ve M. Shinohara (eds.) Patters of JapaneseEconornic Development (New Haven, Conn., 1979)'dan ahnnustir kapsamarnaktadtr. ve Mac Smith, Mussolini's Rornan Empire, s. 177-78. Knox, Mussolini Unleashed, s. 9-16; aym yazar "Fagist Ïtalya ve Nazi Almanya'smda, Digarda ve Içerdeki Fetihler", Journalof Modern History, cilt 56 (1986),s. 1-57.
42
Troubled Giant, s. 220. NCMH, cilt 12, bölüm 9, ve Ross, Great Powers, bölüm Tde cemiyetin etkinlikleriyle ilgili kisa ve özlü olarak kaleme almmig yararh incelemeler bulunmaktadir.
"italyan
"1930'lardan
"italyan
43
44 45 46 47
48 49
50
"olaganüstü"
"ülkedeki
"digerleri"
"digerleri"ni
51 52
681
53 54 55
Bu konuda Mac Smith, Mussolini, bagkalarimgeride birakmaktadir.
Ekz. apagidaki s. 340-41. Irkçahga/kültüre dayah bu tutumlar Thorne, The Issue of War: States, Societies, and the War Eastern Conflict of 1941-1945 (London, 1985)'de isabetli bir Ayrica bkz. Storry, Japan and the Decline of the West in biçimde ele ahnmaktadir. Asia, çegitli bölümleri. 56 Howarth, Pighting Ships of the Rising Sun, s. 199 ve devami. 57 Allen, Short Economic History of Modern Japan, s. 100 ve devami. 58 Milletler Cemiyeti, World Economic Survey (Geneva, 1945), Tablo HI, s. 134. 59 Allen, Economic History, s. 101-13; Storry, Japan and the Decline of the West in Asia, s. 115. 60 Bu änemli konuda, özellikle bkz. J.B. Crowley, Japan'sQuestfor Autonamy: National Security and Foreign Policy 1930-1985 (Princeton, N.J., 1966), çegitli bölûmleri; M.A. Barnhart, "Japonya'nmEkonomik Güvenligi ve Pasifik Savagimn Käkenleri," Journalof Strategic Studies, cilt 4, sayi 2 (19-81),s. 105-24; J.W. Morley (ed.), Dilemmas of Growth in Prewar Japan (Princeton, N.J., 1971). 61 Allen, Economic History of Modern Japan, s.141. 62 Howarth, Fighting Ships of the Rising Sun, kisim4; H.P.Willmott, Empires in the Balance (Annapolis, Md., 1982), bölüm 3; A.J.Marder, OTdFriends, New Enemies: The Royal Navy and the Imperial JapaneseNavy (Oxford, 1981), bölüm 11; S.E. Pelz, Race to Pearl Horbor (Cambridge, Mass., 1974), özellikle de kisim 1 ve 5; C. Bateson, The .War with Japan (East Lansing, Mich., 1968), bölüm 2. 63 Willmott, Empires in the Balance, s. 89 ve devami;R.H. Spector, Eagle Against in with Japan (New York, 1985), bälüm 2 ve 4; S. - the Sun: The American War Hayashi ve A. Coox, Kogun: The JapaneseArmy in the Pacific War (Westport, Conn., 1978 reprint), bölüm 1. 64 Willmott, Empires in the Balance, s. 55, P.M. Kennedy, "Japonya'mnStratejik Kararlari, 1939-45," Kennedy, Strategy and Diplomacy 1870-1945, s. 182 ve devamis C. Boyd, "Askeri Harekät Yeterligi: Iki Dünya Savagi Arasmda ÏmparatorlukJaponya'smmSilahh Kuvvetleri," Millet ve Murray (eds.),Military Effectiveness, cilt 2. Pelz, Race to Pearl Harbor, bölüm12, ordu-donanma kavgalari konusunda çok yararh olmaktadir. ÇinSavagrun kendisi de E Dorn, The Sino-Japanese War 1937-1941 (New York, 1971)'de ele ahnmiyar. 65 Barnhart, "Japonya'nmEkonomik Güvenligi", s. 112-16. sözler buradan 66 Barnhart, "Japonya'ninEkonomik Güvenligi, s. 114; aktarilan ahnmistir. Ayrica bkz. B. Martin, "Bir Seferberlik Etkeni Olarak Saldirganhk Politikasi: 1931'den 1941'e JaponAskeri ve Ekonomik Emperyalizmi," E Forstmeier ve H.E. Volkman (eds.), Wirtschaft und Ri2stung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges (Düsseldorf, 1975), s. 234-35. 67 Hayshi ve Coox, Kogun, s. 14-17; M.A. Barnhart, "ÎkinciDünya Savagi. ÖncesindeJapon Ïstihbaratt," May (ed.),Knowing One's Enemies, s. 435-37; özellikle de A. Coox, Nomonhan, 2 cilt (Stanford, Calif., 1985), çegitli bölümleri. 68 Wright, Study of War, s. 672; Overy, Air War, s. 151; Bairoch, "Dünya Sanayilegme Düzeyleri," s. 299. 69 Kararm kendisi için bkz. Willmott, Empires in the Balance, bälüm 3; Hayashi ve Coox, Kogun, s. 19 ve devami; Barnhart, "Japonya'mnEkonomik Güvenligi", s. 116 ve devami; L Nobutaka (ed.),Japan'sDecision for War (Stanford, Calif., 1967), çegitli bölümleri, Spector, Eagle Against the Sun, bölüm 4; R.J.Butow, Tojo and the Coming of War (Princeton, N.J., 1961). 70 Genel incelemeler için bkz. Craig, Germany 1866-1945, s. 396 ve devami; A.J. Nicholls Weimer and the Rise of Hitler (London, 1979 edn.), çeyitli bölümleri.
682
,
Nazi dönemindeki Almanya ile ilgili çok sayida tarih eserinin ve ategli özetleri için bkz. I. Kershaw, The Nazi Dictatorship (London, 1985), (London/Boston, 1984). Hildebrand, The Third Reich K. ve Taylor, Origins of the Second World War, çegidi bölümleri; J. Hiden, Germany and Europe 1919-1939 (London, 1977), äzellikle bälüm 7; E Fischer, Bündnis der ilgili Eliten (Düsseldorf, 1979). Silahh kuvvetler arastadaki ayrmtlar (Stuttgart, için bkz. G. Schreiber, Revisionismus und Weltmachstreben 1978) çeyitli bölümleri; J. Dülffer, Weimar, Hitler und die Marine: Reichspolitik und Flottenbau 1920-1939 (Düsseldorf, 1973); M. Geyer, Aufriistung oder Sicherheit (Wiesbaden, 1980). Bundan sonra söylenenler için, Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, cilt 1, Ursachen und Voraussetzungen der deutschen Kriegspolitik, eds. W Deist et aL (Stuttgart, 1979) de önemlidir. A. Bullock, Hitler: A Study in Tyranny (London, 1962 baskisi); A. Hilgruber, Germany and the Two World Wars (Cambridge, Mass., 1981), özellikle bälüm 5 ve 8; N. Rich, Hitler's War Aims, 2 cilt (London, 1973-74); G. Weinberg, The Foreign Policy of Hitler's Germany, 2 cilt (Chicago, 1970 ve 1980); ve M. Hauner "Irkçt Bir Devrim mi?" Journal of Contemporary History, cilt 19 (1984),s. 66987de yer alan çahgmalar; Calleo, The German Problem Reconsidered, s. 85-95; Gruner, Die deutsche Prage, s. 145 ve devamt; A. Kuhn, Hitlers aussenpolitisches Programm (Stuttgart, 1970); E. Jackel,Hitler's Weltanschauung (Middletown, Conn., 1982). Bu ifade E.N. Petersen, The Limits of Hitler's Power (Princeton, N.J., 1969)'dan ahnmigtir; ayrica bkz. Craig, Germany 1860-1945, bölum 17; Kershaw, Nazi Dictatorship, bälüm 4 ve 7; Hildebrand, Third Reich, s. 83 ve devami, 152 ve devami; ayrica, L Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich: Bavaria 1933-1945 (Oxford, 1983). Murray, Change in the European Balance of Power, s. 20-21; Hilman, "Büyük Güç1erin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret," s. 454. Ahntiyi veren: A. Seaton, The German Army 1933-45 (London, 1982), s. 55. Ayrica bkz. Craig, Politics of the Prussian Army, s. 397 ve devami. Seaton, German Army 1933-45, bälüm 3-4, bu tehlikeli yayilmayi anlatmaktadir; (London, 1981), aym gey W. Deist, The Wehrmacht and German Rearmament bälüm 3 ve 6'da da ele ahamigtir; burada çok sayida bagka çahymaya da gänderme yapilmaktadir. Bagka ayrmtdar için bkz. Deist, Wehrmacht, bölüm 4; Overy, Air War, s. 21; W. Murray, Luftwaffe (Baltimore, Md., 1985), bölum 1; E.L. Homze, Arming the Luftwaffe (Lincoln, Neb., 1976); K.H.Volker, Die deutsche Luftwaffe1933-1939 (Stuttgart, 1967). Deist, Wehrmacht, s. 81; Dülffer, Weimar, Hitler und die Marine, çegitli bölümleri; 1935-1945; 3 cilt (Frankfurt, 1970ve M. Salewski, Die deutsche Seekriegsleitung 75)'de çok daha ayrmtih olarak ele almmaktadir. R.J. Overy, The Nazi Economic Recovery 1932-1938 (London, 1932), s.19 ve tartymalarm
71
"süreklilik"le
72
73
74 75 76
77
78
79 80
81 82
devami. Aym eser, s. 28 ve devami. Overy'nin kisa çabymasi, Nazi yönetimi altindaki Alman ekonomisi üzerine yapilung bagka incelemelere kapsamli göndermeler
yapmaktadir. Deist, Wehrmacht, s. 89-91 ve çegitli bölümleri; A.S. Milward, The German Economy at War (London, 1965), s. 17-24. Murray, Change in the EuropeanBalance of Power, s. 4 ve devamt bu konudaki Olarak en iyi äzeti vermektedir; ayrica bkz. Hillman, "Guçlerin Kargilayttrmah Sahip Olduklari Kudret," s. 368 ve devami.
683
83
84
85 86
87
88
Murray, Balance of Power, s. 15. Aym eser, s. 15-16. Ayrica bkr. H.E. Volkmann'm "Sava a Hazirhk Sirasmda Nazi Ekonomisi" bagligt de kaleme aldigt bölüm, Deist et aL, Ursachen und Voraussetzungen der deutschen Kriegspolitik, özellikle, s. 349 ve devami. Deist, Wehrmacht, s. 90; Seaton, German Army, s. 93-96. Almtiyi veren: Murray, Luftwaffe, s. 20 aym yazar, "Almanlarm Hayal Gücü ve Münih Bunahnu," Bond ve Roy (eds),War and Society, cilt 1, çegitli bölümleri;
Deist Wehrmacht, s. 66-69. B.R. Posen, The Sources of Military Doctrine: France, Britain and Germany Between the World Wars (Ithaca, N.Y., 1984), çegitli bölümleri; W. Murray, "Alman Ordu Doktrini, 1918-1939 ve 1945 sonrasi Yildirim Harbi Stratejisi Teorisi," C. Fink et al (eds),German Nationalism and the European Response 1890-1945 (Chapel Hill, N.C., 1985), s. 71-94; Dupuy, Genius for War, bälüm 15. Murray, Balance of Power, s. 150-51; ve Volkmann, "Savaga Hazirhk Sirasmda Nazi Ekonomisi", s. 323 ve devami. Almanya'nm ekonomik güçlükleri ile politikasi arasmdaki iligkinin ayrmtilari Hitler'in apagidaki kaynaklarda verilmektedit: B.A. Caroll, Design for Total War: Arms and Econornics in the Third Reich (The· Hague, 1968); T.W. Mason, "IçtekiBugahm ve Taarruz Harbi 1938/39," Forstmeier ve Volkmann (eds.), Wirtschaft und Rüstung am Vorabend des zweiten Weltkrieges, s. 158-88; J.Dulffer, Savagimn Baglangici," Geschichte und Gesellschaft, cilt 2 (1976),s. 443-70. T.W. Mason, "Îkinci Dünya Savaymm Kaynaklarmdan Bazilari," s. 125, E.M. Robertson (ed.),The Origins of the Second World War (London, 1971); ayni yazar, "Içteki Bunahm ve Taarruz Harbi 1938-39," çegitli bälümleri, Murray, Balance of Power, s. 290 ve devaminda 1938 ve 1939 yagmasmm ayrintilari "ileri"
"1939
89
verilmektedir.
90 91
92
R.J. Overy, "Hitler'in Savagt ve Alman Ekonomisi: Yeni Bir Yorum," Economic History Review, dizi 2, cilt 35 (1982),s. 272-91, bu konuda önemli bir kaynaktir. Hillgruber, Germany and the Two World Wars, çegitli bölümleri; Deist, Wehrmacht, bölüm 7; Murray, Luftwaffe, s. 81 ve devamt; M. Hauner, "Hitler Dünya Egemenligi Ïstiyormuydu?" Journalof Contemporary History, cilt 13, s. 15-32, J. Thies, Architekt der Weltherrschaft: Die "Endziele" Hitlers (Düsseldorf, 1976), çeyitli bälümleri; ve bkz. Kershaw, Nazi Dictatorship, bölüm 6'da tarihsel olaylar açisindan yapilan tartigma. Bu konuda bkz. daha eski tarihli iki çabyma: A. Wolfers, Britain, France and the German Problem (London, 1943); ayrica bkz. N. Waites (ed),Troubled Neighbours: Pranco-British Relations in the Twentieth Century (London, 1971); ve N. Rostow, Anglo-French Relations 1934-1936 (London, 1984), çegitli bölämleri.
93
C. Fohlen, "Fransa,"
Cipolla
(ed.),Fontana
Economic History of Europe, cilt 6, 1913-39: The History of a Decline (New York, 1972), bölüm 5-7; G. Ziebura, "Fransizlarm Dig Politikasmm Belirleyici Unsurlari," K. Rohe (ed.),Die Westmachte und das Dritte Reich 1933-1939 (Padermorn, 1982), s. 136 ve devami. A Sauvy Historie economique de la France entre les deux guerres, 2 cilt (Paris, 1965-67)'de pek çok ayrmti (veönyargih yorumlar) bulunmaktadir; Histoire economique et sociale de la France, cilt 4, kisim 2, 1914-1950 eds. E Braudel ve E. Labrousse (Paris, 1980) ise daha dengelidir. Fohlen, "Fransa", s. 88. Ayni eser, s. 96-91; Landes, Unbound Prometheus, s. 388 ve devamt; Kemp, French Economy 1913-39, bölüm 8-12 (çokyararh ayrmtilar vermektedir), Caron Economic History of Modern France, s. 258 ve devama. sayi 1, s. 80-86; T. Kemp, The French Economy
94 95
684
96
97
8 \
Bu konudaki en iyi kaynak R. Frankenstein, Le Prix du rearmement français19351939 (Paris, 1939), çegitli bölümleridir; harcanan miktarlar için bkz. s. 303. Ulusal gelir rakami A. Adamwaite, France and the Coming of the Second World War (London, 1977), s. 164'den almmigttr. Aynca bkz. B. A. Lee, "Strateji, Silahlar ve Fransa'nm Yikihp 1939-1940," R.T.B. Langhorne (ed.),Diplomacy and Intelligence During The Second World War (Cambridge, 1985), s. 63 ve devami. R.J. Young, In Command of France: French Poreign Policy and Military Planning 1933-1940 (Cambridge, Mass., 1978), bälüm 1, ayrica bkz. Les Relations francoallemandes 1933-1939 (Paris, 1976)'da yet alan denemeler. Frankenstein, Le Prix du rearmement français,s. 317; ayni yazar, "Fransa'mn Gerileyigi ve Fransizlarm Yangtirma Politikalari, 1936-9," Mommsen ve Kettenacker (eds.),Fascist Challenge and the Policy of Appeasement, s. 238, Overy, Air War, s. 21, Donanmaya karp oldukça cämert davranddigt donanmanm deger bilmerligi- R. Chalmers Hood, Royal Republicans: The French Naval Dynasties Between the World War (Baton Rouge, La., 1985)'de -ve
ayrmtilariyla
99
anlatilmaktadir.
Frankenstein, Le Prix des réarmement français,s. 319; Murray, Change in the European Balance of Power, s. 107-8. Donanmanm sahip oldugu güç, o siralarda P. Masson, Fransa'am Deniz Gücü," Revue historique des armées, sayi 4 (1979), s. 57-77'de degerlendirilmektedir. Burada, 1930'lu yillarin Fransiz politikasi ve toplumu ile bunlarm 1940'taki yenilgi"yle olan iligkisi üzerine yazilmq bütün eserleri ele almak gibi bir girigimde bulunulmayacaktir. J.B. Duroselle, La Décadence 1932-1939 (Paris, 1979); R. Hohne, "Içte Çözülmeve Dqta Güç Keybi: 1933-36'da Fransiz Politikasi," Rohe (ed.),Die Westmächte und das Dritte Reich, s. 157 ve devami: H. Dubief, Le declin de la IIIe République 1929-1938 (Paris, 1976), J. Joll(ed.), The Decline of the Third Republic (New York, 1959), önemli incelemelerin bulundugu kaynaklardir.J.C.Cairns, "Bazi Yeni Tarihçiler ve 1940'taki 'Garip Yenilgi,'Journalof Modern History, cilt 46 (1974),s. 60-85. Ayrmt11ar için bkz. A. Horne, The French Army and Politics 1870-1970 (London, 1984), bölüm 3; P.C.E Bankwitz, Maxime Weygand and Civil-Military Relations in Modern Prance (Cambridge, Mass., 1967); daha teknik ayrintdar için bkr. Frankenstein, Le Prix du rearmement français,ve H. Dutailly, Les Problémes de l'Armée de terre française 1933-1939 (Paris, 1980); R.A. Doughty Franstz Silahh Kuvvetteri," Millet ve Murray (eds),Military Effectiveness, cilt 2'de daha uyaria nitelikte yorumlar yer almaktadir. Adamthwaite, France and the Coming of the Second World War, s. 166; Gorce, French Army: A Military-Political History, s. 270 ve devann; Young, "Franstz Askeri istihbarati ve Nazi Almanyast," May (ed.),Knowing One's Enemies, s. 271-309. Posen, Sources of Military Doctrine, bälüm 4; Doughty "Fransiz Silahh Kuvvetleri, 1918-1940," çegitli bölümleri; Murray, Change in the European Balance of Power, s. 97 ve devami; L Mysyrowicz, Autopsie d'une Défaire: Origines de l'effonement militaire françaisde 1940 (Lausanne, 1973). Ancak en dikkatli çözümleme, artik R.A. Doughty, The Seeds of Disaster: The Development of French Army Doctrine 1919-1939 (Hamden, Conn., 1985) olarak "1939-40'da
100
"garip
101
"1918-1940'ta
102
103
dügünülebihr.
1Q4 Bu kritik
ydlardaki Fransiz en iyi Adamthwaite, France and the dipÏomasisi Coming of the Second World War, çegitli bölümleri; Duroselle, La Décadence, çegitli bälümleri; ve P.Wandycz, The Twilight of the Prench Eastern Alliances, 1926-1936'da (yakindaçiktyor) ele ahamaktadir.
685 I i
I i
I
i I
i
105 Bkz. R Girault, "Ekonomik Durumun Fransa'nm Dig Politikasi Üzerindeki Etkisi, 1936-9 Mommsen ve Kettenacker (eds.),Fascist Challenge and the Policy of Appeasement, s. 209-26. 106 Ozellikle bkz. Young, "La Guerre de Longue Durée: 1930'lardaki Fransiz Stratejisi ve Diplomasisi ÜzerineBazi Dügünceler," Preston (ed.),General Staffs and Diplomacy Before the Second World War, s. 41-64, ve Posen, Sources of Military Doctrine, s. 112 ve devami, 127 ve devam1. Diplomasi'konusunda genig ayrmti için bkr. Adamthwaite, France and the Coming of the Second World War, özellikle de kisim 3; Le Relations Franco-Britanniques 1935-39 (Paris, 1975g ve Young, In Command of France, bälüm 8-9. 107 Adamthwaite'in bagka, bkz. Barnett, ve Young'm kitaplarmdaki ayrintuardan Collapse of British Power; Howard, Continental Commitment- ve son ama änemli bir kayoak olarak, J.C. Cairns, "Uygún Bir Fransa Arayan Bir Dükkancilar Ülkesi,"American Historical Review, cilt 79 (1974),s. 710-43. 108 Rakamlar, Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 240'tan almmistir. Ingiltere'nin 1930'lu ydlardaki politikasi üzerine yapilmq incelemelerirr onda birini bile siralamak mümkün degildir; ancak, Mommsen ve Kettenacker (eds.),Pascist Challenge and the Power of Appeasement, bölum 6-13 G. Schmidt, ve 19-25'te toplayici nitelikte çok yararh denemeler buluÃmaktadir; England in der Krise: Grundziige und Grundlagen der britischen AppeasementPolitik, 1930-1937 (Opladen, 1981)'de de çok geai; ayrmtilar (veson derece "
,
"yatytirma"
109
110 111
112
113
114
115 116
.
kapsamli bir bibliyografya) vardir. Ozellikle biz. R. Ovendale, Appeasement
and the English-Speaking World (Cardiff, 1975) ve yazarm Mommsen ve Ketternacker (eds)Fascist Challege'daki 23. bälümü; R.F. Holland, Britain and the Commonwealth Alliance, 1918-1919 (London, 1981). B. Bond, British Military Policy Between Two World War (Oxford, 1980), özellikle de bäläm 1 ve 4 bu konuda en iyi kaynakur. R. Meyers "Îngiltere'nin ÏmparatorlukÇikarlarive Yatigtirma Politikast," ve W.R. Louis, "Singapur Yolu: Uzak Dogu'daki Ïngiliz Emperyalizmi, 19321942," Mommsen ve Ketternacker (eds.)Fascist Challenge, A.J.Marder, Old Friend, New Enemies: The Royal Navy and the- Imperial JapaneseNavy (Oxford, 1981); L.R. Pratt, East of Malta, West of Suez: Britain's Mediterranean Crisis (London, 1975); S.W. Roskill, Naval Policy Between the Wars, cilt 2 (London, 1976). Kennedy, British Naval Mastery, bälüm 10. Politikanm tagidigi anlamin ayrmtdari konusunda bkz. yapuan degigik degerlendirmeler G.C. Peden, British Rearmament and the Treausry 1932-1939 (Edinburgh, 1979); R.P. Shay, British Rearmament in the Thirties: Politics and Profits (Princeton, N.J., 1977); Barnett, Collapse of British Power, bölüm 5; ve N.H. Gibbs, Grand Strategy, cilt 1 (London, 1976), çegitli bälümleri. Ekonomik toparlanma ve yeni sanayiler konusunda bkz. Pollard, Development of the British Economy, bälüm 3; H.W. Richardson, Economic Recovery in Britain, 1932-1939 (London, 1967); B.W.E. Alford, Depression and Recevery? British Economic Growth 1918-1939 (London, 1972). Howard, Continental Commitment, s. 99'dan aktarihrugttr. Daha çok ayrmti için bkz. Peden, British Rearmament and the Treasury, bölüm 3-4; ayrica bkz., R. Meyers, Britische Sicherheitspolitik 1934-1938 (Düsseldorf, 1976); ve Gibbs, Grand Strategy, cilt 1, bölüm 4. Howard, Continental Commitment, s. 120-121. Ayrmtilar için bkz. U. Bialer, The Shadow of the Bomber: The Pear of Air Attack
'
I
and British Politics 1932-1939 (London, 1980); M. Smith, British Air Strategy Between the Wars (Oxford, 1984), özellikle kisim 2. 117 Bu tartigma için özellikle bkz. Barnett, Collapse of British Power; ve Murray, Change in the European Balance of Power. 118 D.C. Watt, Too Serious a Business: European Armed Forces and The Approach the Second World War (London, 1975), bu konudaki anahtar çalgma
of
durumundadtr.
119 Tekrar bkz. Dehio, Precarieous
Balance.
açmazlari
Ingiliz Hükümetinin
ülkenin
stratejik
konusundaki bilinçliligi üzerine yapilan bagarik incelemeler için bkz. .Barnett, Collapse of British Power; Howard, The Continental Commitment; Posen, Sources of Military Doctrine, bölüm 5; D. Dilks, "Gereksiz bir Sava. mi?
120 121
122
123
124 125
126
127
128
1931-1939'da Büyük Britanya'da Ask.erlerin Tavsiyeleri ve DigPolitika," Preston and Diplomacy Before the Second World War, General Staffs (ed.), s. 98-132; ve G. Schmidt'in, Rohe (ed.), Die Westm¿ichte und das Dritte Reich, s. 29-56'da yer alan dikkatli çalismasi. Schmidt, Rohe (ed.)Die Westmächte, b, 46 ve devami, C.A. MacDonald, United States, Britain and Appeasement, 1936-1939, çegitli bölümleri. Schmidt, England in der Krise, bölüm 1, bu konuda en lyi kaynakttr; ayrica bkz. Howard, Bond, Barnett, Dilks, Gibbs ve Meyers'in yukarida amlan çahymalari; ve G. Niedhard, "Yacigarma: ÎngilizierinIkinci Dünya Savagmdan Önce Uluslararasi Sistemdeki ve Dünyadaki Bunalima Verdikleri Kargilik," Historische Zeitchrift, cilt 226 (1978),s. 68-88'deki bagarah özet. Barnett, Collapse of British Power, çegitli bälümleri; Murray, Change in the European Balance of Power, çegitli bälümleri; Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 290 ve devami, A. Adamthwaite, "Ingiliz Hükümeti ve Kitle ÏletigimAraçlari, 1937-38," Journalof Contemporary History, cilt 18 (1983), s. 281-97. Barnett, Collapse of British Power, s. 564'ten aktarilmistir. Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret," Toynbee (ed.)World in March 1939, s. 439, 446. Bu tartigmayla ilgili baçka ayrmtilar için bkz. Kennedy, "Yirminci Yüzyil Ingiltere'sinde Strateji Kargismda Mallye," Strategy and Diplomacy, s. 100-6; daha da determinist bir bakig açisi için bkz. Porter, Britain, Europe and the World, s. 86 ve devami, 95 ve devami. Rakamlar Pollard, Peaceful Conquest, s. 294'ten ahnmigtir; ayrica bkz. Munting, Economic Development of the USSR, s. 45 ve devami; Nove, Eco'nomic History of Russia, bölüm 6-10; ve Grossman, "Rusya'nm ve Sovyetler Birligi'nin Sanayilegmesi," Cipolla (ed.) Fontana, Economic History of Europe, cilt 4, kisim 2, s. 501 ve devammdaki ilginç tartigma. S.H. Cohn, Economic Development in the Soviet Union (Lexington, Mass., 1970), s. 70-71; ED. Holzmann, "Sovyet Ekonomik Kalkinmasom Finansmam," Blackwell (ed.),Russian Economic Development fromPeter the Great to Stalin, s. 259-76; Kochan ve Abraham, Making of Modern Russia, s. 361 ve devami. Ayrica bkz. M. Lewin, Russian Peasants and Soviet Power (Evanston, III., 1968). W.A. Lewis, Economic Survey 1919-1939 (London, 1949), s. 131; Nove, Economic History, bölüm 7; Munting, Economic Development of the USSR, s. 99; H.J. Ellison, "Tarimi Kollektifleptirme Karari," Blackwell Russian
(ed.),
Economic Development fromPeter the Great to Stalin, s. 241-55. 129 Bu konuda bkz. Munting, Economic Development of the USSR, s. 106 ve devami. 130 Nove, Economic History, s. 232; Lewis, Economic Survey, s. 133; M. McCauley, The Soviet Union Since 1917 (London, 1981), s. 85-87. 687
Economic Development of the Soviet Union, s. 93; Nove, Economic of Russia, s. 132 ve s. 187 ve devami Blackwell, Industrialization devama;Lewis, Economic Survey, s. 125. Ekz. Hillmann, "Büyük Güçlerin Karquagtirmali Olarak Sahip Olduklari Kudret" Toynbee (ed.),World in March 1939, s.439, 446; Black et al., Modernization of Japan and Russia, s. 195-98; S. Cohn, "Sovyet Ekonomisi: Performans ve Büyüme"; Blackwell (ed.),Russian Economic Development fromPeter the Great to Stalin, s. 321-51. Nove, Economic History, s. 236. Daha çok ayrmti için, bkz. Kochan ve Abraham, Making of Modern Russia, s. 382 ve devami; R. Conquest, The Great Terror (London, 1968). Nove, Economic Histovy, s. 236. Rakamlar Overy, Air War, s. 21'den almmigur. italya'yla ilgill 1932-37 rakamlari (burlar Overy'de yoktur) meslektapm Brian Sullivan tarafindan verilmigtir; ama öteye gitmemektedir. Aym gey, genellikle ayda bunlar ka baca tahminlerden yaklagik 50 uçak diye hesaplanan 1932-34 tarihli Fransa rakamlari için de nispeten geçerlidir -- bkz. Young, In Command of France, s. 164. Donanmamn ihmal edilmesi Mitchell, History of Russia and Soviet Sea-Power, bölüm 17de de ele almmaktadtr. McNeill, Pursuit of Power, s. 350, 77 numarah dipnot. Bunun ardmdan Sovyeder'deki genel askeri geligmeler konusunda yapilan yorumlar için bkz. J. Erickson, The Soviet Hig Command, 1918-1941 (London, 1962), çegitli Savag Arasmdaki Dönemde Sovyet Silahli bölümleri: E.F. Ziemke, Kuvvetleri," Millet ve Murray (eds.),Military Effectiveness, cilt 1; B.H. Liddell Hart (ed.),The Red Army (New York, 1956), bölüm 3-9. Ruslarm savunma harcamalan Nove, Economic History, s. 227-28; ve Munting, Economic Development of the USSR, s. 114. Ulam, Expansion and Coexistence, bolüm 5-6, J. Haslam, The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe 1933-39 (New York, 1984), ve J. Hochmann, The Soviet Union and the Failure of Collective Security 1934-1938 (Ithaca, N.Y., 1984), bu konudaki en iyi kaynaktardir. Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklan Kudret," s. 446. "Kizd Ordu, 1920-36," Liddel Hart (ed.),Red Army, s. 63. M. Mackintosh, Erickson, Soviet Hig Command, s.'532 ve devann, 542 ve devami; K. Ditmar ve G.J.Antonov, "Finlandiya Savagi Sirasinda Kizil Ordu," Liddell Hart (ed.),Red Army, s. 79-92. En agirlikli olarak da, Coox, Nomonhan, çegitli bolûmleri. Erickson'un çaligmalari - The Soviet High Command; The Road to Stalingrad, bagtaki bölümler; ve "Sovyetler'in Tehditin Ne Oldugunu Belirlemeleri ve Yaptiklara Stratejik Degerlendirme," May (ed.), Knowing One's Enemies, s. 375423 bu konuda en iyileridir. Diplomasi ottami konusunda, bkz. W. Carr, Poland to Pearl Harbor (London, 1985), bölüm 3-4. Rakamlar, Nove, Economic History, s. 228'den almmigtir. Ahntlyt veren: Munting, Economic Development of the USSR, s. 86; 1939-1941 yillarmda yapuan çdgmca hazirhklar konusunda ayrica bkz. Ziemke, "Sovyet Silahla Kuvvetleri," çegitli bölümleri. Rostow, World Economy s. 210. Ekz. M.P. Leffler, "Yaydmacuik Yönündeki itici Güçler ve Olke lçindeki Becker ve Wells (ed.), Economics and World Power, s. Kisidamalar, 1921-1932," alan 246-48'de yer son derece bagarili çözümleme. Hillman, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret," Toynbee (ed.) World in March 1939, s. 421-22.
131 Munting, History, 132
133
134 135
136
'
.
"iki
137
138 139 140
141
-
142 143
144 145
146
688
'
147 Aym eser, s. 422. 148 Leffler, "Yayilmacihk Yönündeki itici Güçler ve ÜlkeIçindekiKisitlamalar, 19211932," Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, s. 258. 149 Amerikahlarin iki sava; arasmda yürûttükleri savunma politikasi konusunda, kisa ve äzlü, bagarilibir inceleme için bkt. Milletve Malowski, For the Common
Defense, bölüm 12.
150 H. Yardley, The American Black Chamber (New York, 1931), s. 262-63. 151 Bkz. yukardaki s. 281-82. 152 R.M. Hathaway, "Bir Bunahm Däneminde Ekonomik Diplomasi," Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, s. 277-78. 153 L. Silk, "Korumacihk Havasi: Artan Baskilar," New York Times, Eylül 17, 1985, S. D1; Robertson, History of the American Economy, s. 516 ve devami. 154 Kindleberger, World in Depression, bälüm 12 ve s. 280-87. 155 Tablo, Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret"; Toynbee (ed.),World in March 1939, s. 285'ten almmigtir. 156 Hathaway, "Bir Bunahrn Döneminde Ekonomik Diplomasi"; Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, s.285. 157 Aym eser, s. 309, 312. Kisa bir inceleme için bkr. Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth Century, s. 285. 1.58 Bu konu MacDonald, United States,. Britain and Appeasement 1936-1939, çegitti bölümleri; ve Carr, Poland to Pearl Harbor, bälüm 1'de kapsamh bir biçimdeele altamaktadir. Ayrica bkt. D. Reynolds, Creation of the Anglo-American Alliance 1937-1941, bölüm 1-2; A. Offner, American Appeasement, United States Foreign Policy and Germany 1933-1938 (Cambridge, Mass., 1969); ve N. Graebner, America as a World Power (Wilmington, Del., 1984), bölüm 2. 159 Millet ve Maslowski, Por the Common Defense, s. 386 ve devann; Mills, Arms and Men, s. 237 ve devami; J.A. Iseley ve P.A. Crowl, The U.S. Marines and Amphibious War (Princeton, N.J., 1945); M.H. Gillie, Forging the Thunderbolt (Harrisburg, Pa., 1947), M.S.Watson, Chief of Staff; Pre-War Plans and Preparations (Washington, D.C., 1950); J. Major, "Doranmamn Savag Planlari, 1937-1941"; Hagan (ed.),In Peace and War, s. 237 ve devami; Weighley, History of the United States Army, s. 416 ve devami. 160 Robertson, History of the American Economy, s. 709 ve devann. Çelikleilgili istatistikler, Hillmann, "Büyük Güçlerin Karydagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret"; Toynbee (ed.)World in March 1939, s. 443 ve dipnottaa ahamigtir. 161 Rakamlar Wright, Study of War, s. 672'den ahnmigttr. 162 Rakamlar, Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret"; Toynbee (ed.);World in March 1939, s. 672'den ahnungtir. 163 M.S. Kendrick, A Century and A Half of Federal Expenditures (New York, 1955), s. 12. 164 Hitler'in Birlegik Devletlerle ilgili görüglerini ele slan genig literatür, Herwig, Politics of Frustration, s. 179 ve devammda elverigli bir biçimde özetlenmigtir. Ayrica bkz. Weinberg, Foreign Policy of Hitler's Germany, cilt 1-2; aym yazar, World in the Balance (New Hampshire/London, 1981), s. S3-136'daki yorumlar. 165 Wilmott, Empires in the Balance, s. 62'den aktarilmigtir; ayrica bkz. Race to Pearl Harbor, s. 217-218, 224. 166 Thorne, Limits of Foreign Policy, s. 90 bu kitap, Mançurya bunahmun kendinden önce inceleyen bütün äbür eserleri gereksiz kilmaktadir. 167 Ayni eser, s. 148 ve devann, 231 ve devarn. 168 Aym eser, çegitli bölümleri, Crowley, Japan'sQuestforAutonomy, s. 161 ve -
I
i
169 170 171
172 173
devami; A. Rappaport, Henry L. Stimson and Japan, 1931-1933 (Chicago, 1963), Schulzinger, American Diplomacy, s. 148. Crowley, Japan'sQuestforAutonomy, bälüm 2; Storry, History of Modern Japan, s 186 ve devami. Bennett, German Rearmament and the West, bu konuda en iyi çahymadir. Ekz. yukardaki s. 315-20; ve Howard, The Continental Commitment, bölüm 5. anlagmasinin lehinde ve aleyhinde yapilan 1934 yilmda, bir Ingiliz-Japon tartigmalar, W.R. Louis, "Singapur Yolu: Uzakdogu'daki ingiliz Emperyalizmi, 1932-42," Mommsen ve Kettenacker (eds.),Fascist Challenge and the Policy of Appeasement, s. 359 ve devammda elverigli bir biçimde ele almmaktadir. Ross, The Great Power and the Decline of the European States System, s. 85-87; Ulam, Expansion and Coexistence, bölüm 5. Bu konuyu en kapsamli biçimde ele alan kaynak artik, Rostow, Anglo-French Relations 1934-36, äzellikle de bölüm S'tir; ayrica bkz. Taylor, Origins of the Second World War, bolüm 5; Ross, Great Powers, s. 90 _ve devami. Ìngiliz-Alman donanma anlagmasi E. Haraszti, Treaty-Breakers or "Realpolitiker"? The Angloahnmaktadir. German Naval Agreement of]une 1935 (Boppard, 1974)'de E Hardie, The Abyssinian Crisis (London, 1974), çegitli bölümleri; A.J.Marder, Italya-Etiyopya Savagmda Krallik Donanmast,e' American Historical Review, cilt 75 (1970),s. 1327-56; R.A.C. Parker, "Büyük Britanya, Fransa ve 1935-36 Etiyopya Bunalimi," English Historical Review, cilt 89 (1974),s. 293-32 Mack Smith, Mussolini's Rornan Empire, bölüm 5; ED. Laurens, Prance and the Italio-Ethiopian Crisis 1935-6 (The Hague, 1967); G. Baer, Test Case; Îtaly, Ethiopia, and the League of Nations (Stanford, Calif., 1976). Pelz, Road to Pearl Harbor, kisim 4. Bu konu J.K. Emmerson, The Rhineland Crisis (London, 1977), ve E. Haraszti, The Invaders: Hitler Occupies the Rhineland (Budapest, 1983)'de ele ahnmaktadir. Ayrica bkz. Rostow, Anglo-French Relations 1934-36, s. 233 ve devami. Tekrar bkz. Rohe (ed.),Die Westmächte und das Dritte Reich, çegitli bölümleri. Ross, Great Powers, s. 98; ayrica bkz. MacDonald, The United States, Great -ele
174
"1935-36
175 176
177 178
Britain, and Appeasement, çegitli bölümleri. 179 Ekz. yukardaki s. 313-14. 180 Konu üzerinde yetki.sahibi olan D. Dilks'in biyografisinin ikinci cildi henüz çikmamiç olmakla birlikte, Chamberlain ve politikasiyla ilgili mevcut literatür son derece genigtir. Yapilmig olan incelemeler için bkz. apagidaki kitaplarm ilgili bölümleri:Mommsen and Kettenacher (eds.),Fasast Challenge and the Policy of Appeasement; K. Middlemas, Diplomacy of Illusion: The &itish Government 1937-39 (London, 1972); M. Cowling, The Impact of Hitler: British Politics and British Policies 1933-1940, çegitli bölümleri; Barnett, Callopse of British Power, bölüm 5. Çokänemli bir bagka kaynak da, M. Gilbert, Winston Churchill, cilt 5, 1922-1939 (London, 1976 )'du. 181 Bu konuda en kapsamh çözümlemeyi T. Taylor, Munich: The Price of Peace (New\ York, 1979) yapmaktadir; ayrica bkz. A.J.P. Taylor, Origins of the Second World War, bölüm 8; Middlemas, Diplomacy of Illusion, s. 211 ve devami; Weingberg, Foreign Policy of Hitler's Germany, cilt 2, bölüm 10-11; K. Robbins, Munich, 1938 (London, 1968). 182 W. Murray, "Münih 1938 Askeri Karplagma," Journalof Strategic Studies, cilt 2 (1979),s. 282-302; Barnett, Collapse of British Power, s. 505 ve devami; Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 291-93. 183 Olaylarm 1939'daki geligimi, Murray, Change in the European Balance of Power, "yatigarma"
690
I
bölüm 8-10; Taylor,
184
\I 185
186
. 18 7
188 189
Origins of the Second World War, bälüm 9-11; 5. Aster, 1939: The Making of the Second World War, (London, 1973); Weinberg, Foreign Policy of Hitler's Germany, cift 2, s. 465 ve devami, Barnett, Collapse of British Power, s. 554 ve devami; H. Graml (ed.),Surnmer 1939.· Die Grossmachte und der europaische Krieg (Stuttgart, 1979); D. Kaiser, Economic Diplomacy and the Origins of the Second World War, s. 263 ve devammda ele almmaktadir. 1939-1940'daki durumun genel stratejik boyutlari konusunda bkz. Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery, s. 300 ve devami; Murray, Change in the European Balance of Power, s. 310 ve devami; B.H. Liddell Hart, History of the Second World War (London, 1970), s. 16 ve devami; Grand Strategy, cilt 1 (Gibbs) ve 2 (Butler). Murray, Change in the European Balance of Power, s. 314-21; apagidaki kaynaklarla karydaptir11abilir: Pratt, East of Malta, West of Suez, bölüm 6; Gibbs, Grand Strategy, s. 664 ve devami; G. Schrebier et al., Der Mittelmeerraum und Siidostreuropa, Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg'in 3. cildi, bölüm 1. K.A. Mair et al., Die Errichtung des Hegemonie auf dem europaischen Continent, Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg'in 2. cildi, (Stuttgart, 1979), çegitli bälumleri; Murray, Change in the European Balance of Power, bölüm 10; aynt yazar, Luftwaffe, bölüm 2; Overy, Air War, s. 26-30; Posen, Sources of Military Doctrine, bölüm 3; J.A. Gunsberg, Divided and Conquered: The French High Command and the Defeat of the West, 1940 (Westport, Cona., 1979). Müttefiklere egemen olan atalet ve Almanlarm saldiri kararmm sebepleri konusunda yapumig bagarih bir çözümleme için ayrica bkz. J. Mearsheimer, Conventional Deterrence (Ithaca, N.Y., 1983), bälüm 3-4. Ïtalya=nmbirbiri ardmca yagadigi bu felaketler konusunda en iyi kaynak, Knox, Mussolini Unleashed'dir; aynca bkz. Schereiber et al., Mittelmeerraum, kisim 2-3 ve 5. Italya'tunzay1fliklarma daha sempati ile yaklagan bir kaynak için bkz. J.L., Sadkovich, "Mineraller, Silahlar ve Harp: Italya'nm II. Dünya Savagmdaki yayimlanacaktir. Bagarisizhgi," Storia contemporanea'da Overy, Air War, s.28; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 309. Carr, Poland to Pearl Harbor, s. 99 ve devami; Reynolds, Creation of the AngloAmerican Alliance, s. 108 ve devann. Ayrica bkz. J. Leutze, Bargaining for Supremacy: Anglo-American Naval Relations 1937-1941 (Chapel Hill, N.C.,
1977).
190
J. Lukacs, The Last
European War, September 1939 / December 1941 (London, 1977); H. Baldwin, The Crucial Years 1939-41 (New York, 1976); Carr, Poland to Pearl Harbor, çeçitli bälümleri. igin Almanya cephesi için bkz., A. Hillgruber, Hitler's Strategie: Politik und Kriegsfuhrung 1940-41 (Frankfurt, 1965). 191 Van Creveld, Supplying War, bälüm 5; Murray, Luftwaffe, bälüm 3-4; Milward, German Economy at War, s. 39 ve devaru. Ilk seferlerle ilgili genig ayrmti için bkz. H. Boog et al., Der Angriff auf die Sowjetunion_, Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg'in 4. cildi (Stuttgart, 1983); ve A. Clark, Barbarossa: The Conflict 1941-1945 (London, 1965), s. 71-216. Ïçin Rusya cephesi Russo-German için de bkz. Erickson, Road to Stalingrad, çegitli bölümleri; A. Seaton, The Russo German War 1941-45 (London, 1971). 192 Erickson, Stalingrad, s. 237 ve devarn; Carr, From Poland to Pearl Harbor, s. 150
devami. Empires in the Balance, s. 68 ve devami, bu konuda en iyi kaynaktir; aynca bkz. J. Morley (ed.),The Pateful Choice: Japan'sAdvance into Southeast ve
193 Wilmott,
Asia, 1939-1941 194 Dupuy, Genius
(New York,
for War,
1980).
ek E.
691
I-
•
i
9
i
I-lii-
in-
liirimpp
in
i
I
i
1F-•I
-
i
I
i
•
YEDÍNCÍ ËÖLÜM
ÏKÏ KUTUPLU BIR DÜNYADA ÏSTÎKRAR VE DEÖÏSME, 1943-1980 1 2
3 4 5
Almtiyi
veren: Spector, Eagle Against the Sun, s. 123. Kisa bir özet için bkz. Liddell Hart, History of the Second World War, s. 230-33; J. Neidpath, The Singapore Naval Base and the Defense of Britain's Eastern Empire 1919-41 (Oxford, 1981), bölüm 8; Barclay, Empire is Marching, bölüm 8-9. Spector, Eagle Against the Sun, bölüm 8-12 Liddell Hart, History of the Second World War, bölüm 23.ve 29. Liddell Hart, History of the Second World War, bölüm 20-22 ve 25. Aym eser, bälüm 24; S.W. Roskill, The War at Sea, 3 cilt (London, 1954-1961) EH. Hinsley et al., British Intelligence in the Second World War, cilt 2 (London,
1981),
6
7 8
·
9 10 11 12
13
14 15 16
.
bälüm 26.
Bugün için en iyi inceleme, Murray, Luftwaffe, bälüm 5-7de yer almaktadir; ayrica bkz. N. Frankland, The Bomber Offensive Against Germany (London,
1965). Ahntlyi veren: Ropp, War in the Modern World, s. 336. Aym eser, s. 334. Çokdaha ayrmtill bilgi için bkz. Erickson, Road to Stalingrad, çegitli bölümleri; aym yazar, The Road to Berlin (London, 1983) çegitti bälümleri; E.E Zimke, Starlingrad to Berlin: The German Defeat in the East 1942-1945 (Washington, D.C., 1968); Clark, Barbarossa, çegitti bölümleri; ve Seaton, RussoGerman War 1941-45, çegitli bälümleri. Erickson, Road to Stalingrad, s. 272. Dupuy, Genius for War, s. 343. Clark, Barbarossa, bälüm 17-18; Erickson, Road to Berlin, Bölüm 4. Bu rekabetler Clark'm, Barbarossa adh yapitima çegitli bölümlerinde açikça ortaya çikmaktadir; ayni konu daha ayrmtih olarak Milward, German Economy at War, äzellikle bölüm 6; Speer, Inside the Third Reich (New York, 1982 edn,), bölüm 2-3; Seaton, German Army, 1933-45, bölüm 9-11; Hildebrand, Tibird Reich, s. 49 ve devammda ele almmigtir. Kennedy, "JaponlarmStratejik Kararlari, 1939-45", Strategy and Diplomacy, s. 181-95; C.G. Reynolds, "Împaratorluk Japonya'smm Avrupa Stratejisi", U.S. Naval Institute Proceedings, cilt 109 (Agustos 1983), s. 65-71; Spector, Eagle Against the Sun, çegitli bälümleri; ve A. Coox'un kusursaz incelemesi "Japonya'mnAskeri Kurumlarmm IL Dünya Savagi Sirasmdaki Yeterligi", Millett ve Murray (eds.),Military Effectiveness, cilt 3. Willmott, Empires in the Balance, s. 89. R. Lewin, The American Magic: Codes, Cyphers and the Defeat of Japan (New York, 1982), bu konudaki en iyi senteri sunmaktadir. Clark, Barbarossa, s. 228; Erickson, Road to Staungrad, bälüm 6.. Sovyetler'in için bkz. Nove, Economic History of the USSR, bölüm 10; savag üretimleri Munting, Economic Development of the USSR, bölüm 5; A. Milward, War, Econ omy and Society 1939-1945 (Berkeley, Calif., 1979 ) s. 94 ve devami. Bkz. apagidaki Tablo 34; ve Overy, Air War, s. 49 ve devami. Erickson, Road to Berlin, s. 447. Ayrica bkz.·Liddell Hart (ed.),Red Army, bölüm 13'teki rakamlar. Liddell Hart, History of the Second World War, s. 559, Bu egilim için bkr. Dupuy, Genius for War, çegitli bölümleri; M. van Creveld, Fighting Power: German and U.S. Army Performance, 1939-1945 (Westport, Conn., 1982), çegitli bölümleri; M. Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy (London, 1984), s. 14, 370 ve çegitli bölümleri ile benzeri çahqmalar.
i
,
17 18 19 20
I
I
692
i
21
22 23
24
25
yayilma"sina iligkin Ropp, War in the Modern World, s. 342. Japonya'nin ayrmtilar da, bkz. A.J. için bkz. Hayashi ve Coox, Kogun. Daha genel anlamda Levine,."II. Dünya Savagi Neredeyse Bir Yenilgi mi oldu?" Journal of Strategic Studies, cilt 8, sayi 1 (Mart 1985), s. 38-63. Rakamlar, Willmott, Empires in the Balance, s. 98'den ahnmigtir. Ropp, War in the Modern World, s. 328, S.E. Morison, History of United States Naval Operations, cilt 10; The Atlantic Battle Won (Boston, 1956), s. 64'ten ahnti yapmaktadir. Daha çok ayrmti için bkz. Roskill, The War at Sea, 3 cilt, çeyitli bölümleri; Liddell Hart, History of the Second World War, bölüm 24; Potter (ed.), Sea Power, bölüm 24; Levine,."II. Dünya Savagt Neredeyse Bir Yenilgi mi Oldu?" s. 46 ve devami. Kargilagtirmalar için bkz. Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 309toplari da bu 10; Seaton, German Army 1933-45, s. 329 (Seaton kundaga motorlu tank toplamalarmm içine katmaktadir). Overy, Air War, s. 150. Overy'nin Îtalyanlarmsavagm ilk yarismdaki üretimleriyle ilgili olarak verdigi rakamlar, JamesJ. Sadkovich'in makalesinde yer alan Tablo XVIII'deki rakamlardan çok daha dügùktür: "Mineraller, Silahlar ve Harp: Italya'nin II. Dünya Savagi'adaki Bagarisizligi", Storia contemporanea (yakmda "agiri
çikiyor).. 26 27
28 29
.
30
Overy, Air War, s. 150. Murray, Luftwaffe, bölüm 6-7. Ekz. yukaridaki Tablo 30 ve 32, Hillmann, "Güçlerin Kargilagtirmali Olarak Sahip Olduklari Kudret"; Toynbee (ed),World in March 1939, s. 439; 446; Wrihgt, Study of War, s. 672. Aynca bkz. R.W. Goldsmith, "Zaferin Gücü: IL Dünya Savagi Sirasmdaki Harp Malzemeleri 1946), s. 69-80. Verimi", Military Affairs, cilt 10 in Kriege 1939-1945 (BerlinRakamlar, R.Wagenführ, Die Deutsch·Industrie 1963), s. 34, 87den ahnmigtir. Italya'ylailgili rakamlar benim, ülkenin äbür güçlerinkine kiyasla sahip oldugu.ekonomiye dayanarak yaptigim çok kaba tahminler"dir. Bagka karplagtirmalar için bkz. E Forstmeler ve H.E. und Rüstung 1939-1945 (Düsseldorf, 1977). Volkmann (eds.),Kriegswirtschaft Milward, German Economy at War, s. 72 ve devami; Wagenführ, Die Deutsche Industrie in Kriege, bälüm 3; ve daha genel nitelikli kargilagtirmalariçin bkr. Alderoft, European Eaonomy 191F1980,s. 124 ve devami. Spector, Eagle Against the Sun, bölüm 23; L. Giovannetti ve E Freed, The Decision to Drop the Bomb (London- 1967), çegitli bälümleri; H. Fels, The Atomic Bomb and the End of World War II (Princeton, N.J., 1966 edn.), çegirli bölümleri; M.J. Sherwin, A World Destroyed: The Atomic Bomb and the Grand Alliance (New York, 1975). M. Matloff, Strategic Planning for Coalition Warfare, 1943-1944 (Washington, D.C., 1959), s. 523-24'ten aktarilmigttr. Deporte, Europe Between the Superpowers, bölüm 4. W. Ashworth, A Short History of the International Economy Since 1850, s. 268. Aynca bkz. Milward, War, Economy-and Socitey 1939-1945, s. 63'teki rakamlar. Rowland (ed.),Balance of Power or Hegemony, s. 220. Ashwort, Short History of the International Economy Since 1850, s. 268. L. Freedman, The Evolution of Nuclear Strategy (London, 1981)'nin ilk bölümlerineek olarak bkz. D.A. Rosenberg, "Ezici Gücün Kökenleri: Nükleer Silahlar ve Amerikan Stratejisi, 1945-1960", International Security, cilt 7, say1 4 The United States and (ilkbahar1983); M. Mandelbaum, The Nuclear Question: Nuclear Weapons 1946-1976 (New York, 19.79).
(Îlkbahar
"tahmini
31
32
33 34 35 36 37
38
693
-lii-lin
liiniinin•Fpi
imisil
i
p
i
¶¶lmiMIE-fit
li
I
I
39 40
41 42
43 44 45 46 47
Rakamlar, W.P. Mako, U.S. Ground Forces and the Defense of Central Europe (Washington, D.C., 1983), s. 8'den ahamigtir. R. Steel, Pax Arnericana (New York, 1977), bälüm 2. Ingiftere'nin 1815'ten sonraki durumu ile olan paralellikler için bkz. yukaridaki s. 151-58, ve T. Smith, The Pattern of Irnperialism: The United States, Great Britain and the LateIndustrializing World Since 1815 (Cambridge, 1981), s.182 ve devami. M. Balfour, The Adversaries, America, Russia, and the Open World, 1941-62 (London, 1981), s. 14. G. Kolko, The Politics of War 1943-1945 (New York, 1968), çegitli bölümleri; Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, bölüm 6-7; R. Keobane, "Devlet Gücü ve Sanayinin Etkisi: 1940'h Yillarda Amerika'nm Dig Petrol Politikast", International cilt 36 (Kaq1982), Organization, s. 165-83; A.E. Eckes, The United States and the Global Struggle Minerals (Austin, Texas, 1979). for Balfour, Adversaries, s. 15. Bu konuda bkz. R.N. Gardner, Sterling-Dollar Diplomacy (New York, 1969), çegitli bälümleri. Terim Steel'in Paax Americana kitabmda s. 10'da kullamlmaktadir. Almttyi veren: R. Dallek, "Sava; Soarasi Dünya: Made in the USA"; S.J.Ungar (ed.), Estrangement: America and the World (New York, 1985), s. 32. J.W. Spanier, American Poreign Policy Since World War II (London, 1972 edn.), s. 26'dan aktarilmigtir. Ayrica bkz. R.A. Divine, Second Chance: The Triumph of Internationalism in America During World War II (New York, 1971), çegitli
bölümleri.
48
Thorne, 1ssue of War, s. 206. Ayrica bkz. M.P. Leffler'in yeni çahymalari: "Amerikalilarin Ulusal Güvenlik Kavrami ve Soguk Savagm Baglangici, 1945-48",
American Historical Review, cilt 89 (1984),s. 349-81; ve Lehrman Institute için yazdigt "Kennan'dan önce Güvenlik ve Tutma Politikase II. Dünya Savaginm Sonunda Amerika'mn Çikarlarinin Belirlenmesi" baghkli bildirinin çegitli bölumleri. 49 Erickson, Road to Berlin, s. ix. 50 G. Hosking, A History of the Soviet Union (London, 1985), s. 296. 51 Nove, Economic History of the USSR, s. 285. 52 Skz. Munting, Economic Development of the USSR, 118'deki rakamlar. s. 53 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 138. Daha fazla ayrmti için bkz. Nove, Economrc History of the USSR, s. 140-42. 54 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 140-42. 55 Ayrinalar için bkz. M.A. Evangelista,"Stalin'in Sava; sonrasi Ordusu Üzerine Yeni Bir Degerlendirme", International Security, cilt 7, sayi 3 (1982-82),s. 110-38. 56 Mackintosh, Juggernaut:A History of the Soviet Armed Forces, s. 272-73. 57 Ayni eser. Ayrica Bkz. Liddell Hart (ed.), The Red Army, kisun 2'deki ilgili bölümler; D. Holloway, The Soviet Union and the Arms Race (New Haven, Conn., 1983), s. 15 ve devami; Mitchell, History of Russian and Soviet Sea Power, s. 469 ve devami. 58 Hosking, History of the Soviet Union, bälüm 121, bu konudaki en iyi kaynaktir. Ayrica bkz. McCauley, Soviet Union Since 1917, bölüm 5; Nove, Economic History, s. 266 ve devami; Ulam, Expansion and Coexistence, s. 467 ve devami. 59 Spanier, American Foreign Policy Since World War II, s. 3; G. Challiand ve J.-P. Rageau, Strategic Atlas: A Comparative Geopolitics of the World's Powers (New York, 1985), s. 18 ve devami, J.L. Gaddis, Strategies of Containment (New York, 1982), s. 57 ve devami; ve A.K. Henrikson, "Amerika'nm Dunya Uzerinde Degigen Yeri: 'Kenar'dan 'Merkez'e mi?" J. Gottman (ed.)-Center and Periphery (Beverly Hills, Calif., 1980), s. 73-100'deki yorumlar.
I
694
I
60 61
Ulam, Expansion and Coexistence, s. 405. H. Feis, Churchill-Roosevelt-Stalin (Princeton,
N.J., 1967),
aktardmigttr.
62 63 64
65 6( 67 68 69
70 71
72
s. 462'den
dipnot. Landes, Unbound Prometheus, s. 488, 1 numarah Allen, Short Economic History of Modern Japan, s. 187 ve devami; ve ek E'deki ilgili tablolar. Ricossa, "Italya,1920-1970", Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe, cilt 6, kisim 1, s. 240. Aym eser, s. 316. Wright, Ordeal of Total War,.s. 264. Fohlen, "Fransa, 1920-1970", Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe, cilt 6, kisim 1, s. 92, 109. Aym eser, s. 100. De Gaulle'ün Anglo-Sakson güçlerine kargi olan tutumu, E Kersaudy, Churchill and de Gaulle (London, 1981) ve de Gaulle'ün kendi yardigi Memoires deGuerre, 3 cilt (Paris 1954-59)'de çok iyi bir biçimde ortaya çikmaktadir. politikasi için Fransa'nm savag sirasinda ve sonrasinda yürüttügü sömürgecilik bkz. L. von Albertini, Decolonization (New York, 1971), s. 358 ve devami; ve -Ïngiltere'yle kargdagtirmalarm da yapudigi- Smith, Pattern of Imperialism, bölüm 3. Barnett, Collapse of British Power, s. 587-88; ve benzer bir nitelik tagiyan, Potter, Britain, Europe and the World 1850-1982, s. 111 ve devami. burada Kennedy, R.ealities Behind Dipolmacy, s. 318'den aktarilmigtir; Ingiltere'ain ekonomik konumuyla ilgili bagka aytmtilar da vardir. Ayrica bkz. Hobsbawn, Industry and Empire, s. 356 ve devami; Barnett, The Audit of War (London, 1986), çegitli bölumleri. Bunlann en iyisi, K.O. Morgan, Labour in Power 1945-1951 (Oxford, 1984), çegitli bölümleri ve ek 3-5'tir. Ayrica bkz. apagidaki kitaplarm ilgili bölümleri: K. Harris, Atlee (London, 1982), ve A. Bullock, Ernest Bevin: Poreign Secretary (Oxford, 1983). Ekonomik politika A. Cairncross, Years of Recovery: British verilmekte; D.H. Economic Policy 1945-51 (London, 1985)'te ayrintdarlyla Alderoft, The British Economy, cilt 1 (London, 1986), balüm 8'de ise özetlenmektedir.
75
Bölgenin artan önemine iligkin ayrmtdar için özellikle bkz. H.M. Sachar, Europe W.R. Louis, The British Leaves the Middle East 1936-1954 (London Empire in the Middle East, 1945-1951 (Oxford, 1984); ve H. Rahman, "Ikinci Dünya Savap Sonrasinda IngilizlerinOrtadogu Için Yap^tiklari Askeri Planlama Journalof Strategic Studies, cilt 5, sayi 4 (Arahk 1982), s. 511-30. Imparatorlugun 1945'ten sonraki ekonomik degeri için bakuuz, Porter, Lion's Share, s. 319 ve devami. Bu igbirligi konusunda, ilk zamanlardaki degig tokugla ilgili olarak bkz. H.T. Anderson, The United States, Great Britain and the Cold War, 1944-1947 (Columbia, Mo., 1981); genel bir degerlendirme için de bkz. J. Baylis, AngloAmerican Defense Relations 1939-1980 (London, 1981); ve Bartiett, Global Conflict, s. 269 ve devami. Bkz. Bairoch, "Avrupa'nm Gayri Safi Milli Hasilasi, 1800-1975", s. 291-92=deki
76
ayrmtdar. Bkz. Bairoch, "Uluslararasi
73
·1972);
",
74
Sanayilegme Düzeyleri", s. 304; s. 296 ile
karydagtirdabilir, 77
S.H. Cohn, Economic 1950 ydi için olan kigi bagma GSMH rakamlari, Development in the Soviet Union (Lexington, Mass., 1970), ek C, Tablo C-1'den
495
almnugttr.
Uluslarm GSMH rakamlarmi elde etmek için "Savagm Korrelatlari"nda nüfus büyüklügü ile çarptim. "Savaym Korrelatlari". Almtilar Sherwin, World Destroyed, s. 314'dendir. Bu konuda bkz. Freedman, Evolution of Nuclear Strategy, çegitli bälümleri; ve A.L. Friedberg, "B.D. Stratejik 'Doktrin'i Tarihi, 1945-1980" Journalof Strategic Studies, cilt 3, sayi 3 (Aralik 1983), s. 40 ve devanundaki çok yararh inceleme. Eu tür dügüncelerin eski tarihlerde yaytmlannug ärnekleri için bkz. B. Brody, The Absolute Weapon (New York, 1946); aymyazar, Strategy in the Nuclear Age (Princeton, N.J., 1959); H. Kahn, On Thermonuclear War (Princeton N.J., 1960); J. Slessor, Strategy for the West (London, 1954); P.M.S. Blackett, Fear, War, and the Bomb (New York, 1948). Holloway, Soviet Union and the Arms Race, böläm 2; J. Prados, The Soviet Estimate: U.S. Intelligence Analysis and Russian Military Strength (New York, 1982), s. 17 ve devam1; R.L. Garthoff, Soviet strategyin the Nuclear Age (New York, 1958), çegitli bölümleri; H.S. Dinerstein, War and the Soviet Union (London, 1962, edn.), äzellikle de bälüm 1-6. Prados, Soviet Estimate, s. 17-18; Freedman, Evolution- of Nuclear Strategy, bölüm 5 ve devami; T.B. Larson, Soviet-American Rivafry (New York, 1978), verilen
.
78 79 80
81
82
s.
83
84
85 86 87
88 89 90
92
93
178 ve devami. M. Growing, Independence and Deterrence: Britain and Atomic Energy 19541952, 2 cilt (London, 1974), cilt 1, s. 184. Aynca bkz. L. Freedman, Britain and Nuclear Weapons (London, 1980); A. Pierce, Nuclear Politics: The British Experience with an Independent Strategic Nuclear Force, 1939-1970 (London, 1972); ve J. Groom, British Thinking About Nuclear Weapons (London, 1974). Ekz. apagidaki s. 401; ve Freedman, Evolution ofNucleer Strategy, bälüm 21; W. Kohl, French Nuclear Diplomacy (Princeton, N.J.,1971), çegitli bölümleri; burada daha genig göndermeler yapilmaktadir. Dallek, American Style of Foreign Pollcy, s. 130. Aym eser, s. 152. Ahntiyi veren: Balfour, Adversaries, s. 71. Amerikan politikasi ve gärüglerindeki degigiklikler konusunda ayrica bkz. Anderson United States, Great Britain, and the Cold War, 1944-1947, bäläm 6-7; J.L Gaddis, The United States and the Origins of the Cold War; 1941-1947 (New York, 1972); B.R. Kuniholm, The Origins of the Cold War in the Near East (Princeton, N.J., 1980), çeyitli bölümleri. Dallek, American Style of Foreign Policy, s. 170. Ulam, Expansion and Coexistence, s. 437. G. Lichteim, Europe in the Twentieth Century (London, 1972), s. 91 Balfour, Adversaries, s. 8 ve devami; daha genig ayrmti için de bkz. L.E. Davis, The Cold War Begins: Soviet-American Conflict over Eastern Europe (Princeton, N.J., 1974); Feis, Churchill-Roosevelt-Stalin, çegitli bölümleri; B. Dovrid, The Myth of Liberation (Baltimore, Md., 1973); A. Polonsky, The Great Powers and the Polis (London, 1976); V. Rothwell, Britain and the Cold War Question1941-1945 1942-1948 (London, 1982), äzellikle de bälüm 3; R. Douglas, From War to Cold War 1942-1948 (London, 1981), çegitli bälümleri. Ulam, Expansion and Coexistence bölüm 7-9; T.Wolfe, Soviet Power and Europe, 1945-1970 (Baltimore, Md., 1970); M. McCatuey (ed.),-Communist Power in Europe, 1944-1949 (London, 1977); W. Taubman, Stalin's American Policy: From Entente to Detente to Cold War (New York, 1982), çeyitli bölümleri. Burada Soguk Savagla ilgili çok geniç literatürü tam olarak vermek gibi bir oneride de bulunulmamaktadir. Balfour, Adversaries; Larson, Soviet-American
,
696
I
Rivalry; Ulam, Expansion and Coexistence; ve Bardett, Global Conflict, bölüm 10-11, konuyu inceleyen ve bagka çahymalara da g'önderme yapan kaynaklardir. Ayrica bkr. yukaridaki 87 numarah not. Balfour, Adversaries, s. 94; M. Balfour ve J. Mair, Pour-Power Control in Germany and Austria 1945-1946 (London, 1956); Rothwell, Britain and the Cold War, bölüm 6. Aynca bkz. çok önemli bir derleme olan, J. Foschepoth (ed.), Kalter Krieg und deutsche Frage (Göttingen, 1985), özellikle de bälüm 3. incelemesi, Strategies of Containment'a yapalan bir gönderme. 95 Gaddis'in 96 Aym eser, s. 30. 7 Aym eser, s. 31. 98 Aym eser, s. 30. 99 Anderson, United States, Great Britain and the Cold War, çegitli bälümleri, Bullock, Ernest Bedin: Foreign Secretay, äzellikle de bälüm 10; Kuniholm, Origins of the Cold War in the Near East, çegitli bälümleri; Keylor, Twentieh-Century World, s. 28 0-71. nottaki gändermeler; ve 100 Ulam'm kitabma ek olarak, bkz. yukaridaki 92 numarali M.D. Shulman, Stalin's Foreign Policy.Reappraised (New York, 1969); M. Kaser, Comecon (London, 1967); J.K. Noensch, Sowietische Osteuropa-Politik 19451974 (Düsseldorf, 1977). 101 Ekz. R. Poidevin, "Fransiziarm Almanya Politikasom 1948/9'daki Yeni Yönleri", 94
,kusursuz
Foschepoth (ed.),.Kalter Krieg
102
103
104
105 106
107
und
Deutsche Frage; J.W.Young, Britain, France
and the Unity of Europe 1945-51 (Leicester, 1984), özellikle de bölüm 5; Douglas, From War to Cold War, s. 167 ve devammdaki göndermeler; Ïngilizlerin kararsithklari için de bkz. S. Greenwood, "Dunkirk'e Dönüg: Mart 1947 tarihli ingiliz-Fransiz Anlaymasmm Kökenleri", Journalof Strategic Studies, cilt 6, sayi 4 (Aralik 1983), s. 49-65. Bullock, Bevin, s. 571 ve devami; W.P. Davisori, The Berlin Blockade (Princeton, N.J. 1958); R. Morgan, The United States and West Gerrnany 1945-73 (London, 1974), ilgili bölümler; J.H. Backer, Winds of History The German Years of Lucius DuBignon Clay (New York, 1983), bälüm 10; M. Bell, "Berlin AblukasiMüttefiklerin Almanya'daki Karµlagmalari"; Foschepoth (ed.),Kalter Krieg und deutsche Frage, s. 217 ve devañu. Evangelista, "Stalin'in Savag Sonrasi Ordusuna Yeni Bir Bakif, çegitli bölümleri; W. LaFaber, America, Russia, and the Cold War 1945-1975 (New York, 1976), s. 8 3 ve devami; Lord Ismay, NATO-the First Five Years, 1949-1954 (Utrecht, 1954); Gaddis, Strategies of Containment, s. 72 ve devami; A.K.'Henrikson, Naval War College Review, "Kuzey Atlantik Ittifakom Kurulugu, 1948-1952" cilt 32, sayi 3 (Mayis/Haziran 1980), s. 4-39; L.S. Kaplan The United States and NATO: The Formative Years (Lexington, Ky., 1984), çegitli bälümleri. Bu konada bkz. A. Grosser, West Germany fromDefeat to Rearmament (London, 1955); R. McGeehen. The German Rearmament Question (Urbana, IIL, 1971) D. Lerner ve R. Aron, France Defeats ED C (New York, 1957); Deporte, Europe Between the Superpowers, s. 158 ve devami; ve T. Schwarz, 'Almanya'nm Yeniden Silahlanmast Meselesi: 'Altm Çag'daÏttifak Bunaluni", Fletcher Forum (Summer 1984), s. 295-309. Bartlett, Global Conflict, s. 312. Ulam, Expansion and Coexistence, s. 544 ve devami; D.J. Dallin, Soviet Foreign Policy After Stalin (Philadelphia, Pa., 1961); R.A. Remington, The Warsaw Pact (Cambridge, Mass, 1971). Bu konuda tekrar bkz. Kolko, Politics of War, çeyitli bölümleri; ve Thorne, Issue of
War. I '
I
697 I
'I
108 Kolko, Politics of War, s. 298 ve devami; Kuniholm, Origins of the Cold War in the Near East, çegitli bölümleri; Louis, British Empire in the Middle East, s. 53 ve devami. 109 Ulam, Expansion and Coexistence, s. 428; ayrica bkz. Anderson, United States, Great Britain and the Cold War, s.103 ve devarn. 110 Bartlett, Global Conflict, s. 261'den ahamt tir (vurgulamayi ben yaptim); ve tekrar bkr. Anderson, Louis ve Kuniholm'un yukarada adi geçen çahymalari. 111 Griml, Decolonization, s. 183 ve devami, bu konuda iyi bir äzet vermektedir; aynca bkz. Kiernan, European Empires from Conguest to Collapse, s. 210 ve devami; Holland, European Decolonization1918-1981, s. 86 ve devami. 112 M. Heald ve S. Kaplan, Culture and Diplomacy: The American Experience (Westport, Conn., 1977), bölüm 5 ve 9; P.A. Varg, Missionaries Chinese, and Diplomats... 1890-1952 (Princeton, N.J., 1952); A. Iriye, Across the Pacific (New York, 1967); ve daba özel olarak da, B.W. Tuchman, Stilwell and the American Experience in China (New York, 1971); H. Feis, The China Tangle (Princeton, N.J., 1953), çegitli bälümleri; N.B. Tucker, Patterns in the Dust: ChineseAmerican Relations and the Recognition Controversy 1949-50 (New York, 1983). 113 M. Schaller, The American Occupation of Japan:The Origins of the Cold War in Asia (New York, 1985); bu çahyma B.D.'nin Japonyakariisodaki politikasuu çok daha genig bir Dogu Asya ve Soguk Sava; çerçevesiiçine yerleptirmektedir; ve W.S. Borden, The Pacific Alliance (Madison, Wis., 1984), çegitli bölumleri. 114 Schaller, American Occupation of Japan,s. 232'den aktarilmigtir; ayrica bkz. Smith, The Pattern of Imperialism, s. 193-94. Amerika'nm bölgede izledigi politika agagidaki kaynaklarda genig olarak ele ahnmaktadir: WW Stueck, The Road to Confrontation (Chapel Hill, N.C., 1981); R.M. Blum, Drawing the Line: The Origin of American Containment Policy in East Asia (New York, 1982); B. Cumings, The Origins of the Korean War (Princeton, N.J., 1981); N. Yonosuke ve A. Iriye (eds.),The Origins of the Cold War in Asia (New York, 1977). Ayrica bkz. R. Dingman, "Stratejik Planlama ve Politika Süreci: Amerika'nm Dogu Asya'daki Savag Planlari, 1945-50", Naval War College Review, cilt 32, say1 6
(1979),s. 4-21. 115 Kore Savap, Millet ve Maslowski, For the Common Defense, s. 484 ve devammda D. Rees, Korea: The Limited War (New York, kisa ve özlü olarak anlatilmaktadir; 1966); EH. Heller, (ed.),The Korean War: A 25-Year Perspective (Kansas, 1977) ve B.D. resmi tarihlerinde ise çok daha ayrmtali bir biçimde ele ahnmigttr. 116 N: A. Graebner, Arnerica as a World Power (Wilmington, Del., 1984), bölüm 7, "Global Düzeyde Tutma Politikasu Truman Yillari"; Tucker, Patterns in the Dust, çegitli bälümleri; D. Borg ve W. Heinrichs (eds.),Uncertain Years: ChineseAmerican Relations, 1947-50 (New York, 1980), çegitli bölümleri; Schaller, American Occupation of Japan,bölüm 11-15; E.M. Irving, The First Indochina War: French and American Policy, 1945-1954 (London, 1975). 117 Daha kati tutumlar konusunda bkz. Gaddis, Strategies of Containment, bölum 56. Ayrica bkz. R. Jervis'indikkatli çahymasi: "Kore Savagimn Soguk Sava; ÜzerindekiEtkisi",]ournal of Conflict Resolution, cilt 24, sayi 4 (Arahk 1980), s. 563-92. 118 "Savagm Korrelatlari". 119 Ayrica bkz. R.W. DeGrasse, Mihtary Expansion, Economic Decline (Armonk, NY- 1983), s. 119'daki gema. 120 Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s. 43, 115 ve devami. Tabii, Sovyetler'in harcamalarlyla ilgili güvenilir rakamlar elde etmek mümkün degildir; bütçedeki savunma harcamalari payl ise faziasiyla düçüktür; bkz. F.D. "açik"
I 698
Holzman, Financial Checks 1975), çegitli bölümleri.
Expenditures (Lexington, Mass.,
121 Gaddis, Strategies of Containment, Ayrica bkz. S.E Wells, s. 100'den aktarilmistir. "Alarm Zilleri Çalarken:NSC-68 ve Sovyet Tehditi", International Security, cilt 4 (Sonbahar 1979), s. 116-38 ve Paul Nitze'nin cevabi, "NSC-68'in Geligimi", International Security, (Ilkbahar1980), s. 159-69; Paul Y. Hammond, "NSC-68: Yeniden Silahlanma îçin Baglangiç"; W.R. Schilling et al., Strategy, Politics and Defense Budgets (New York, 1962), s. 267-378. . 122 Ekz. Bartlate, Global Conflict, s. 303 ve devami; NATO'nun kuvvet takviyesi konusunda da bkz. Ismay, NATO, çegitli bölümleri; T.R Ireland, Creating the Entangling Alliance (London, 1981); ve Kaplan, United States and NATO, s. 143
devami.
ve
123 Mackintosh, Juggernaut,s. 292 ve devami; Liddell Hart (ed.),Red Army, kisim 2'deki çeyitli denemeler; Wolfe, Soviet Power and Europe, çegitli bölümleri; A. .Lee, The Soviet Air Force (London, 1916); R. Kilmarx, A History of Soviet Air Power (London, 1962). 124 Reynolds, Command of the Sea, s. 530-43; Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery, Bälüm 11. 125 Reynolds, Command of the Sea, s. 545 ve devann; Hagan (ed.),In Peace and War: Interpretations of American Naval History 1775-1978, bälüm 15-16; Potter (ed.) Sea Power, bälüm 31-32; J. Woods (pseud.), "II. Dünya Savagmdan Bu Yana Kralhk Donanmasi", U.S. Naval Institute Proceedings, cilt 108, sayi 3 (Mart 1982), s. 82 ve devami. 126 Mitchell, History of Russian and Soviet Sea Power, bälüm 21-22, 1945'ten soaraki kuvvet takviyesini ele almaktadar. Ayrica bkz. N., Polmar, Soviet Naval Developments, 1982 (4th edn., Annapolis, Md., 1981), bölüm 3-13; R.W. Md., 1968); L.L. Whetton, Herrick, Soviet Naval Strategygnnapolis, "Akdeniz'deki Tehdit", Survival, say1 8 (Agustos 1980), s. 252-58; G. Jukes, "Sovyetler'in Deniz Politikasmda Hint Okyanusu", Adelphi Papers, say1 8 7 (Mayis 1972). Bu konuda, M. McGwire'in çalqmalari da büyük änem capmaktadir: Sovier Naval Developments (New York 1973), Soviet Naval Policy (New York, 1975) ve Soviel Naval Influence (New York, 1977); bunlar, aym yazarin, "Sovyet Deniz Gücünün Geligtirilmesinin Mantigi"nda; ve J. Baylis ve G. Segal (eds.),Soviet Strategy (London, 1981), s. 210'da äzetlenmektedir. 127 Bu konuda bkz. G. I-lerken, The Winning Weapon: The Atomic Bomb in the Cold War 1945-1950 (New York, 1980); Freedman, Evolution of Nuälear Strategy, s. 38 ve devami, ayrica bkz. H.R. Borowski, A Hodow Threat: Strategic Air Power and Containment before Korea (Westport, Conn., 1982). Bunlarm taçadigt antam ve kargilagtirmalar için de bkz. M. Madelbaum, The Nuclear Revolution: International Politics Before and After Hiroshima (New York, 1981). 128 Prados, Soviet Estimate, bolüm 4, bu konudaki en iyi kaynaktir. 129 Gaddis, Strategies of Containment, bölüm, 4-5, konuyu genel çerçevesiyle vermektedir. Ayrica bkz. D.A. Rosenberg, "Amerikan Atom Stratejisi ve Hidrojen Bombasi Karari", Journal of American History, cilt 66 (Haziran 1979), s. 62-87; ayni yazar, Saatin sonunda Tütmekte Olan, Radyasyon Yayan Bir Yikmti: Amerika'am Sovyetler Birligi'yle Nükleer Savag Planlarma iligkin Belgeler", International Secutiry, cilt 6, sayt 3 (Kig 1981-82), s. 3-38; Freedman, Evolution of Nuclear Strategy, bälüm 6; Weighley, The American Way of War, bälüm 17. 130 Prados, Soviet Estinate, bölüm 5-8; ayrica, E. Bottome, The Missile Gap (Rutherford, N.J., 1971), çegitli bölümleri. "iki
699
:
I
on Soviet Defense
silmi-iminula---m•
i
a
e
....-minimmimm.ali.I
-i
..
i
I
131 Freedman,
Evolution of Nuclear Strategy s. 175 ve devami, Friedberg, 1980'e B.D. Stratejik 'Doktrin'i Tarihi", s. 41 ve devami. Gene çok yararh bir çahyma da, John Gaddis, "Kendi Kendine Caydiricihgin Käkenleri: Birlegik Devletler ve Nükleer Silahlarin Kullanilmasi, 1945-1958", baglikh makaledir (henüzbasilmadi). Strateji konusuyla ilgili dügünceler, G. Herken, Counsels of War (New York, 1985) ve E Kaplan, The Wizards of Armageddon (New York, "1945'den
1983)da tartigilmaktadir. 132 R.V. Daniels, Russia, The Roots of Confrontation (Cambridge, Mass., 1985), s. 234; McCamley, The Soviet Union Since 1917, s. 155 ve devann; Ulam, Expansion and Coexistence, bälüm 9-10. 133 Steele, Pax Americana, s. 9; ve daha ayrmtth olarak da, R.E. Osgood, NATO: The Entangling Alliance (Chicago, 111., 1962), çegitli bälümleri; DePorte, Europe Between the Superpowers, s. 115 ve devami; Kaplan, United States and NATO. 134 Steele, Pax Americana, s. 134. Ayrica bkz. R. Aron, The Imperial Republic (London, 1975); D. Horowitz, The Pree World Colossus (New York, 1971 edn.) Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth Century, bälüm 11-12. 135 Keylor, Twentieth Century World, s. 375; J.L Gaddis, "Stratejik Perspektif: 'Savunma Çevresi'Kavranumn Yükseligi ve Çökügü", Borg ve Heinrichs (eds.), Uncertain Years, s. 61-118; ve çok iyi bazi ahntua'rla- Schaller, The American Occupation of Japan,s. 279 ve devamt. 136 Ahntlyt veren: Woodruff, America's Impact on the World, s. 65. 137 Ulam, Expansion and Coex.istence, s. 539 ve devarn; McCauley, Soviet Union Since 1971, s. 198 ve devami; Daniels, Russia. The Roots of Confrontation, s. 333 -
-yaptigi
ve devami. 138 Bu konuyla ilgili literatür artik çok geniglemig durumdadir. Daha önemli olan kaynaklar gunlardir: G. Jukes,The Soviet'Union in Asia (Berkeley, Calif., 1973) H.D. Cohn, Soviet Policy Toward Black Africa (New York, 1972); R.H. Donaldson, Soviet Policy Toward India (Cambridge, Mass., 1974); R. Kanet (ed.), The Soviet Union and the Developing Nations (Baltimore, Md., 1974); E. Taborsky, Comrnunist Penetration of the Third World (New York, 1963). 139 P. Lyon, "ÜçüncüDünyanm Ortaya Çikigd,H. Bullve A. Watson (eds.),The Expansion of International Society (Oxford, 1984), s. 229 ve devami ile, bälüm 3'teki öbür denemeler;Barraclough, Introduction to Contemporary History, bölüm 6; R. Enerson, From Empire to Nation: The Rise of Self-Assertion of Asian and African Peoples (Cambridge, Mass., 1962), çeyitli bölümleri. 140 Lyon, "ÜçüncüDünyanin Ortaya Çikip"; Bull ve Watson (eds.),Expansion of International Society, s. 229; ayni yazar, Neutralism (Leicester, 1963); G.H. and Non-Alignment Afro-Asia (London, 1966). Jansen, 141 Yukaridaki 139 numarah -notta yer alan çahgmalara ek olarak bkz. L.S. Stavrianos, Globa( Rift: The Third World Comes of Age (New York, 1981); R.A. Mortimer, The Third World Coalition in International Politics (New York, 1980) R.L Rothstein, The Weak in the World of the Strong: The Developing Coimtries System (New York, 1977); aym yazar, The Third World and in the International U.S. Foreign Policy (Boulder, Colo., 1981). 142 Balfour, Adversaries, s. 157 ve devami; Ulam, Expansion and Coexistence, s. 461 ve devarn; D. Rusinov, The Yugoslav Experiment, 1948-1974 (London, 1977) Lyon, "ÜçüncüDünyamn Ortaya Ç1kty1", çegitli bölümleri. 143 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 204. Daha genel olarak da, bkz. yukaridaki 138 aumarah notta yer alan göndermeler ve R.C. Horn, The Soviet Union and India: The Limiteds of Influence (New York, 1981); R.H. Donaldson (ed.),The Soviet Union in the Third World: Successes and Failures (Boulder, ·
700
'
144
145 146 47. T48 149 150
151
152
153
154 155
156 157
158
Colo., 1981); M.H. Haykal, The.Sphinx and the Commissar: The Rise and Fall of Soviet Influence in the Middle East (London, 1978); K. Dawisha, Soviet Foreign Policy Towards Egypt (London, 1979), çegitli bölümleri. McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 210; Doñaldson (ed.),Soviet Union in the Third World: Successes and Failures, çegitli bölümleri; A. Dawsha ve K. Dawisha (eds.),The Soviet Union in the Middle East (New York, 1982). "Savagm Korrelatlari"; bu kaynak Military Balance'm (bkz.bundan sonraki not) daha güvenilir niteliktedir. 1970"li yillarm baglarina ait rakamlarmdan Military Balance 1974-75 (London, 1974), s. 7, 10; s. 19, 22 ile kargilagtirilabilir. H. Pemsel, Atlas of Naval Warfare (London, 1977), s. 159. Military Balance 1974-75, s. 75-77; Çinkonusunda, s. 48-49. Ekz. yukaridaki 126 numarah notta yer alan göndermeler. 1970'li yillarda Sovyet-Amerikan Îligkileriiçin bkz. Keylor, Twentieth-Century World, s. 346 ve devami, 405 ve devami; Schulzinger, American Diplomacy in the .Twentieth Century, s. 299 ve devami; S. Hoffman, Primacy or World Order (New York, 1978), çegitli bölümleri; Lawson, Soviet-American Rivalry, çeyitli bälümleri; McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 238 ve devami; Daniels, Russia: The Roots of Confrontation, s. 321 ve devarn, ve s. 394-96'daki tam bibliyografya. En önemlisi de yeni bir çahgma olan R.L. Garthoff, Detente.and Confrontation: Relations fromNixon to Reagan (Washington, D.C., 1985)dir; American-Soviet bu kitapta çok genig ayrinti bulunmaktadir. Keylor, Twentieth-Century World, s. 371. Bundan sonra säylenenler için bkz. R.C. Thornton, The Bear and the Dragon (New York, 1972); R.C. North, Moscow and the Chinese Communists (Stanford, Calif., 1953); R.R. Simmons, The Strained Alliance (New York, 1975); G. Ginsborgs ve C.F. Pinkele, The Sino-Soviet Territorial Dispute, 1949-64 (New York, 1978); D. Floyd, Mao Against Khrushchev (New York, 1964); A.D. Low, The Sino-Soviet Dispute (Rutherford, N.J., 1976); ve Bartlett, Global Conflict, s. 325 ve devammdakikisa ve bagarth äzet. Ulam, Expansion and Coexistence, s. 693; O.E. Clubb, China and Russia: The "Great Game" (New York, 1971), çegitli bölümleri; bu kitap daha çok ayrmti vermektedir. J. Camilleri, Chinese Foreign Policy: The Maoist Era and Its Aftermath (Seattle, Wash., 1980)'da genig ayrinti vardir. Keylor, Twentieth-Century World, s. 398. H. Kissinger, The White House Years (Boston, 1979), s. 172 ve devaru; ve D.L. Strode, "Silah Denetimi ve Çin-Sovyet Îligkileri",Orbis, cilt 28, hay1 1 (Ïlkbahar 1984), s. 163-8 8'deki önemli çözümleme. Gaddis, Strategies of Containment, s. 210, dipnot. W.E. Griffith (ed.),Communism in Europe: Continuity, Change and the SinoSoviet Dispute, 2 cilt (Cambridge, Mass., 1964-66); J.G. Whelan, World Communism, .1967-1969: Soviet Attempts to Reestablish Control (Library of Congress, Legislati ve Reference Service, Washington, D.C., 1970); Z. Brzezinski, The Soviet Bloc: Unity and Conflict (Cambridge, Mass., 1967 edn.). Ekz.C. Bell, "Çin ve Uluslararasi Düzen", Bull ve Watson (ed.),Expansion of International Society, bälüm 17deki kisa, bagarili incelerne; M.B. Yahuda, China's Role in World Affairs (New York, 1978), konuyu daha ayrmtih olarak ele almaktadu·.
159 W.L Kohl, French Nuclear Diplomacy (Princeton, N.J., 1971), s. 103'den aktarilmigtir. Ayrica bkz.W. Mendl, Deterrence and Persuasion: French Nuclear Armarnent in the Contexst of National Policy, 1945-1969 (London, 1970); M.M. Harrison, Reluctand Ally: France and Atlantic Security (Baltimore, Md., 1981); ve
701
I
özellikle, E. Kolodziej, French International Policy Under de Gaulle and Pompidou: The Pohtics of Grandeur (Ithaca, N.Y,, 1974). 160 Kolodziej, Prench International Policy, çegitli bölämleri; A. Grosser, The Western Alliance: European-American Relations since 1945 (London 1980), s. 183 ve devami, 209 devami. 161 Skz. apagidaki s. 427-28. 162 De Porte, Europe Between the Superpowers, s. 229 ve devanu; ve Keylor, Twentieth-Century World, s. 346 ve devammda, de Gaulle'ün politikalari kisa ve äzlü bir biçimde incelenmektedir. 163 Barroch, "Uluslararast Sanayilegne Düzeyleri", s. 304. 164 Keylor, Twentieth-Century World, s. 354 ve devami, 408 ve devamt; A. Bronke ve D. Novak (eds.), The Communist States in the Era of Detente, 1971-1977 (Oakville, Ont., 1979); R.L. Tokes, Euro-Communism and Detente (New York, 1978); G.B. Ginsburgs ve A.Z. Rubinstein (eds.),Soviet Poreign Policy Towards Western Europe (New York, 1978); L.L.Whetten, Germany's Ostpolitik (London, 1971) ve W.E. Griffith, The Ostpolitik of the Federal Republic of Germany (Cambridge, Mass., 1978), konunun Almanya'yla ilgili yönlerini ele almaktadir. 165 H. Salisbury, The Coming War Between Russia and Ching(London, 1969), çegitli bölümleri. 166 Bu kaygilarm bazilara E. Morton ve G. Segal (eds.),Soviet Strategy Toward Western Europe (London, 1984fda tartiplmaktadir. 167 Bartlett, Global Conflict, s. 355. Aynca bkz. G. Segal, The Great Power Triangle (London, 1982); R: Sutter, China Watch: Toward Sino-American Reconcihation (Baltimore, Md., 1978), çegitli bälümleri: ve apagidaki kaynaklarda yer alan · denemeler· R.H. Solomon (ed.),The China Factor: Sino-American Relations and the Global Scene (New York, 1981); G. Segal (ed.),The China Factor: Peking and the Superpowers (London,-1982), özellikle de B. Garrett, "Birlegik Devletler ve Büyük Güç Üçgeni", s. 76-104. 168 Gaddis, Strategies of Containment, s.249-50, 259. 169 A. Kendrick, The Wound Within: America in the Vietnam Yeras, 1945-1947 (Boston, 1974); T. Powers, The War at Home· Vietnam and th.« American People, 1964-1968 (New York, 1973); F. Fitzgerald, Fire in the Lake: The Vietnamese and the Americans in Vietnam (Boston, 1972); W. O'Neill, Coming Apart (New York, 1971); R.J. Lifton, Home fromthe War: Vietnam Veterans (New York, 1973), L. Basker ve P. Strauss, Chance and Circumstance: The War, The Draft, and the Vietnam Generation (New York, 1978 ); ve G. Kolko, Vietnam: Anatomy of a War, 1940-1975 (New York, 1986), bu konular üzerine yazdmig ve say11ari çig . gibi büyüyen bagarih bazi çahymalar arasmda yer almaktadir. 170 Aym gekilde, Amerika'nm stratejisi ve savagi yonetme biçimi konusunda kaleme almmig literatür daha gimdiden çok genig hale gelmig durumdadir. Millet ve Maslowski, For the Common Defense, bälüm 17, konunun lyi bir özetini vermektedir. H.G: Summers, On Strategy: A Critical Analysis of the Vietnam War (New York, 1972), savagi, Clausewitzei bir bakig açismdan incelemektedir. B. Palmer, The 25-Year War: America's Military Role in Vietnam (New York, 1984), özellikle de "Degerlendirme" baghkh kisim 2; S. Karnow, Vietnam, A History
(New York, 1984); G.C. Herring, America's Longest War: The United States and Vietnam, 1950-1975 (New York, 1979), hep änemli çaligmalardir. 171 Rakamlar, Gaddis, Strategies of Containment, s. 359'dan almmigtir; ayrica bkz. Millet ve Maslowski, For the Common Defense, s. 565 ve devami. 172 Tekrar.bkz.Ungar (ed.)Estrangement: America and the World, çegitli bälümleri; özellikle de, G. Hodgson, "Îçerde Kargaça, Drçarda Kargaça".
702
I
173 Bu, inter alia, uluslararasi sistem ve Birlegik Devletlerin bu sistem içindeki yeri üzerine Amerikalilarca kaleme ahnmig pek çok incelemenin bagligmda görülebilir. Ungar (ed.)Estrangement'a ek olarak, bkz. K.A. Oye et al. (eds.),Eagle Entangled. U.S. Poreign Policy in a Complex World (New York, 1979); R.D. Keohane, After Hegemony (Princeton, N.J. 1974); J. Kwitny, Endless Enemies (New York, 1984), ve daha eski tarihlere ait änemli bir çabyma olan 5. Hoffman, Gulliver's Troubles (New York, 1968). 174 Gaddis, Strategies of Containment, s. 275. Ve tekrar bkz. yukaridaki 147 numarali notta yapilan göndermeler ve çok yararh bir inceleme olan Garthoff, .Detente and Confrontation, s. 24 ve devami. IVS Gaddis, Strategies of Gontainment, s. 179. Ayrica bkz. Kissinger'm kendi çahymase White House Years; ve H. Starr, Henry Kissinger: Perceptions of International Politics (Lexington, Ky. 1982), çegitli bölümleri. Dallek, American Style of Poreign Policy, bölüm 9, konuya çok daha elegtirel gözle yaklagmaktadir. 176 Gaddis, Strategies of Containment, s. 284, 297. 177 Kennan, Decline of Bismarck's European Order ile, Kissinger, "Beyaz Devrimci: Bismarck", Daedelus, cilt 97 (Yaz 1968), s. 888-924, kargilagtirilabilir. 178 Gaddis, Strategies of Containment, s. 280-82; ve daha ayrmtih olan iki çok bagarih çahyma: C. Bell, The Diplomacy of Detente: The Kissinger Era (New York, 1977); ve R.S. Litwak, Detente and the Nixon Doctrine: American Foreign Policy and the Pursuit of Stability, 1969-1975 (Cambridge, 1984). 179 Carter'm (genellikle ters dügen) amlari ile, Dyigleri Bakam Vance ve Ulusal Güvenlik Dampmam Erzezinski'ain amlarma ek olarak bkz. Garthoff, Detente and Confrontation, s. 563 ve devami; ve çok daha kisa olarak, Ambrose, Rise to Globalism, bälüm15; Schulzinger, American Diplomacy, s. 316 ve devamt; ve John Gaddifin Strategies of Containment'da yet alari "Epilogue" bälümündeki son dügünceleri. En önemlisi olarak da bkz. G. Smith, Moratily, Reason and Power: American Diplomacy in the Carter Years (New York, 1986), çegitli bölümleri, özellikle de s. 241 ve devami. 180 B. Rubin, Paved with Good Intentions: The United States and Iran (New York, 1980), çeyitli bälümleri; G. Sick, All Fall Down: America's Tragic Encounter with Iran (New York, 1985); ve Smith, Morality, Reason and Power, bölüm 9, bu konudaki en lyi kaynaklardir. 181 Garthoff, Détente and Confrontation, bälüm 26-27, bu konuda en iyi kaynakttr. 182 Ekz., inter alia, J.S. Gansler, The Defense Industry (Cambridge, Mass., 1980), çegitfi bälümleri; J. Fallows, National Defense (New York, 1981), özellikle de bölüm 3; R.W. DeGrasse, Military Expansion, Economic Decline (Armonk, N.Y., 1983); J. Coates ve M. Kilian, ifeavy Losses (New York, 1985 edn.), çegirli bölümleri. 183 Bkz. Schulzinger, American Diplomacy, s. 339 ve devammda yer alan sert yorumlar; açaklayici ayrmtdar veren, S. Talbott, Deadly Gambits: The Reagan and the Stalemate in Nuclear Arms Control (New York, 1984), Administration Haig'in kendi amlari olan Caveat (New York, 1984); E. Luttwak, The Pentagon and the Art of War (New York, 1985). 184 Ulam, Dangerous Relations: The Soviet Union in World Politics 1970-1982 (New York, 1983), s. 39. 185 D. Holloway, The Soviet Union and the Arms Race (New Haven, 1984, 2nd ed.), s. 134 ve devami; ve daha teknik bir çözümleme olan A. Bergson, "Teknolojik Ílerlemeler";Bergson ve H.S. Levine (eds.),The Soviet Economy: Toward the Year 2000 (London, 1983), s..34-38. 186 Garthoff, Détente and Confrontation, s. 887 ve devami, bu konuda son derece yararh bir kaynaktir. Ayrica bkz. H.S. Bradsher, Afghanistan and the Soviet Union
703
187
.
188 189
190 191 192 193 194 195 196
197 198 199 200
201 202 203 204
205
(Durham, N.C., 1983), çegitli bölumleri;ve T.T. Lammond, Red Flag over Afghanistan (Boulder, Colo., 1984), çegitli bölümleri. Garthoff, Détente and Confrontation, s. 982 ve devami. Ayrica bkz. yukaridaki 167 numarah notta adi geçen çah;malar ve B. Garrett, "ÇinPolitikasi ve Üçgen Mant1šmm Kisitlamalan", K.A. Oye et al. (eds.),Eagle Defiant: United States Foreign Policy in the 1980s (Boston, 1983), özellikle de s. 245 ve devami. Gaddis, Strategies of Containment, s. 280 (vurgulamayi ben yaptim). Tabii bu, Ruslarm verileri açismdan en kritik sorundur: Ekz. F.D. Holzmann, Sayilar Oyununun Degerlendirilmesi," International "Sovyet Askeri Harcamalari: Security, cilt 6, sayi 4 (Îlkbahar 1982), s. 78-101, bu kaynak konu için iyi bir girig olusturmaktadir. Bairoch, "Uluslararasi Sanayileyme Düzeyleri," s. 273. Rostow, World Economy, s. 662. (Baghca fark udur ki, Bairoch 1900 yihm seçmigken, Rostow 1913=100 geklinde bir baglangiç noktasim temel almaktadir.) Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 273. Aym eser, s. 276. Rostow, World Econorny, s. 669'dan almmigtir. Ashworth, Short History of the International Economy, 8..287-88. Aym eser, s.289; ve Bairoch, The Economic Developmentof the Third World Since 1900 (Berkeley, Calif., 1975), çegitli bölümlerde yer alan daha ayrmtih tartigma. Foreman-Peck,
History of the World Economy, s. 376. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 304. Bkz. Oye et al. (eds.)Eagle Defiant, s. 8'deki tablo. G. Blackburn, The West and the World Since 1975 (New York, 1985), s. 96; ve Bairoch, Economy Development, çegitli bölümleri;s. 250-52'de de yararli bir bibliyografya bulunmaktadir. R. Rosecrance, The Rise of the Trading State (New York, 1985), äzellikle de bölüm 7; ve M. Smith et al., Asia's New Industrial World (New York, 1985). Bkz. Schaller, American Occupation of Japan, s. 289. Bu konuyu inceleyen en lyi eser, belki de, E.E Vogel, Japanas Number One: Lessons forAmerica (New York, 1980 edn.)'dir. Smith et al., s. 18, C. Johnson, Miracle (Stanford, Calif., MITI and the Japanese 1982), çegitli bölümleri. Vogel, Japan-as Number One, s. 9-10 (vurgulamayi ben yaptim). Allen, A Short Economic History of Modern Japan, kisam2, bu konuda çok degerli bir kaynaktir. Otomobil konusundaki istatistikler, The Economist, 2 Kasim 1985, s. 111'den
ahnnugtir. 1945'ten sonra yapilung çahymalarm buyük bir bälümü, ülkenin dig politikasmdan çok, Mao ya da kültür ideoloji meseleleri üzerinde yogunlapr göränmektedir. Ancak gunlari saymak mümkündür. Bell, "Çin ve Uluslararasi Düzen"; Bul ve Watson (ed.),The Expansion of International Society, s. 255-67; H. Harding (ed.),Chinat Foreign Relations in the 1980s (New Haven, Conn., 1984), äzellikle de bölüm 1 ve 5-6; A.D. Barnett, China and the Major Powers in East Asia (Washington, D.C., 1977); M. Yahuda, Chinat Role in World Affairs (New York, 1978 ); P. Van Ness, Revolution and Chinese Foreign Policy (Berkeley, Calif., 1971); ve R.H. Solomon (ed.),The China Pactor: Sino-American Relations and the Global Scene- (Englewood Cliffs, N.J., 1981); bu çahgmanm bazi bölümleri son d.erece yararhdir. 207 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 299, 302. 208 Rostow, World Economy, s. 525 ve devann; ve D.H. Perkins (ed.), China's 206
Çin konusunda
704
Modern Economy in Historical Perspective (Stanford, Calif., 1975), çegitli .. .. bolumleri. Blackburn, West and the World Since 1945, s. 77. Aym eser; ve Bairock, Economic Development of the Third World, s.188 ve devami, 201 ve devami; bu çaligma Çinlilerintarima gösterdikleri dikkat konusunda, bunu onaylar biçimde yorumda bulunmaktadir. 1980 ylh için "Savag Korrelatlart" verileri. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 304. D.H. Perkins, "Çin'inEkonomik Kalkinmasmm Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlari"; Solomon (ed.),China Factor, s. 114-136, bu konuda änemli bir .
209 210
211 212 213
kaynaktir.
214 Avrupa'nin açmazlarmdan bazdari, Deporte, Europe Between the Superpowers, çegitli bölümleri; J.R. Wegs, Europe Since 1945 (New York, 1984, 2nd edn.), özellikle de bölüm 8-15; S. Holt, The Common Market: The Conflict of Theory and Practice (London, 1967)'de tartigilmaktadir. 215 Alderot, European Economy 1914-1980, s. 161. 216 Aym eser; ayrica bkz. Landes, Unbound Prometheus, bälüm 7; Pollard, Peaceful
Conquest, bölüm 9; Maddieson, Avrupa'da Ekonomi Politikasi ve Performans"; Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 5, kisim 2, s. 476 ve devami. Ilk dönem üzerine ayrintih incelemeler bulunmaktadir: M.M. Postan, An Economic History of Western Europe, 1945-1964 (London, 19G7); ve A.S. Milward, The Reconstruction of Europe, 1945-1951 (London, 1984). 217 Alderoft, European Economy, s. 161-62. 218 Oye et al. (eds.),Eagle Defiant, s. 8, ve Tablo 1-1=deki notlar. 219 Bu tartigma için tekrar bkz. Pollard, Peaceful Conquest, çegitli bölümleri "1913-1970'de
220 221 222 223
Ayni eser, s. 305. Ayni eser, s. 171. Aldcroft, European Economy, s. 161. Bkz. Wegs, Europe Since 1945, bälüm 9; A.S. Deaton, Yapisi"; Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe,
"1920-1970'de
veriler.
Talebin cilt 5,
kisim1'deki
"Îtalya, 1920-1970"; Cipolla (ed.), Fontana Economic History Europe, 6, kisim 1, s. 290 ve devami; G. Scimone, "Îtalyan Mucizesi"; J. Hennessy et al., Economic "Miracles"·(London, 1964); G.H. Hildebrand, Growh and Structure in the Econo'my of Modern Italy (Carnbridge, Mass., 1965).
224 Ricossa, cilt
225 226
Bkz, yukaridaki s. 367-68. Porter, Britain Europe and the World, bölüm 5; Kennedy, Realites Behind Diplomacy, bölüm 7-8. Ïngiltere'nin1945 sonrasmdaki nispi ekonomik gerilemesi üzerine yap11mig çahymalar pek çoktur. Ekz., inter aila, Gamble, Britain in Decline, çegitli bölümleri; Kirby, Decline of British Economic Power Since 1870, bölüm 5; F. Blackaby (ed.), De-industrialization (London, 1979), çegitli bölümleri; W. Beckerman(ed.),Slow Growth in Britain: Causes and Consequences (Oxford, 1979); J. Eatwell, Whatever Happened to Britain? (London, 1982), çegitli bölümleri. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 303. Wegs, Europe Since 1945, s. 161. Dünya imalat sanayii üretimi rakamlan Bairoch'dan, dünya ticaret paylart rakamlari ise Kirby, Decline, s. 149, tablo 15'ten ahamigtir. V. Berghahn, Unternehmer und Politik in der Bundesrepublik (Frankfurt, 1985), çeyirli bälümleri; K. Hardach, The Political Economy of Germany in the Twentieth Century (Berkeley, Cali£, 1980), s. 140 ve devami. .
227
228 229
230
.
705
I
I
231 Daha çok ayrmti
bkz. Hardach, Political Economy of Germany, s. 178 ve devami; L Erhard, The Economics of Success (Princeton, N.J. 1963), çegirli bälümlerinde çizilen güvenli tablo; Hardach, "Almanya, 1914-1970"; Cipolla (ed.), Fontana Economic History of Europe, cilt 6, kisim1, s. 217 ve devami; Landes, Unbound Prometheus, s. 502 ve devami, 531 ve devami; Balfour, Adversaries, s. 122 ve devami. 232 Hardach, "Almanya 1914-1970"; Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe, cilt 6, kisim 1, s. 221. için
233 Wegs, Europe Since 1945, s.161. 234 Federal Cumhuriyetin diplomasi ve güvenlik alanmdaki
kaygilari ve öbür güçlerin bu kaygilar karpsmdaki tutumu apagidaki kaynaklarda incelenmektedir: DePorte, Europe Between the Superpowers, s. 1180 ve devami; C.M. Kelleher, Germany and the Politics Of Nuclear Weapons (New York, 1975); W.F. Hanrieden, West German Foreign Policy 1949-1963 (Stanford, Calf., 1976), Willis, France, Germany and the New Europe, çegitli bölümleri; Calleo, The German Problem Reconsidered, s. 161 ve devami; P. Windsor, German Reunification (London, 1969), çegitli bölümleri; Kaiser, German Poreign Policy in Transition, çegitli bölümleri; Gruner, Die deutsche Frage,
s. 176 ve devamt. 235 Bairoch, "Uluslararasi sanayilegme Düzeyleri," s. 302. 236 Fohlen, "Fransa, 1920-1970"; Cipolla (ed.), Fontana Economic History of Europe, cilt 6, kisim 1, s. 100 ve devami; E. Malinraud, La Croissance française (Paris, 1972), çegitli bölümleri; M. Parodi, L'economie et la societe françaisede 1945 a 1970 (Paris, 1971); Caron, Economic History of Modern France, s. 182 ve devams; R.E Kuisel, Capitalism and the State in Modern France, (Cambridge, 1981), bälüm 7-9; ve Kindleberger, "Fransa Ekonomisinin Sava; Sonrasmda Yeniden Diriligi"; S. Hoffman (ed.),In Search of France (Cambridge, Mass., 1963). 237 Tekrar bkz. Kolodziej, French International Policy Under de Gaulle and Pompidou: The politics of Grandeur. 238 Bkz. CIA'nia çikardigi Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 16 ve devaminda yer alan istatistikler. 239 Sözgelimi, bkz. Hosking, History of the Soviet Union, ek C ("Sanayi ve Tartm ÜretimineIligkinSeçme Endeksler"), s. 483; Munting, Economic Development of the USSR, s. 133, Nove, Economic History of the USSR, s. 340, 387; J.P. Nettle, The Sovier Achievement (London, 1967), bölüm 6. 240 Munting, Economic Development of the USSR, s. 133. 241 Sovyet tariminin sorunlan, yazilarmda buyük bir ilgi bilim adamlarmm özellikle bkz. Bergson ve Levine gärmektedir, (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000'de yer alan 4. ve S. denemeler; D.M. Schooner, "Sovyet Tarim Politikalari," Soviet Economy in a Time of Change (Washington, D.C., 1979; Papers, Joint Economic Committee, U.S. Congress), s. 87-115; ve Munting, Economic Development of the USSR, s. 142 ve devami, 160 ve devamt. 242 CIA, Handbook of Economic Statistics, s. 27. 243 Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 5, kisim 2, s. 476 ve devami ile, cilt 6, kisim 2, s. 593 ve devami; N. Spulber, The State and Economic Development in Eastern Europe (New York, 1966), çegitli bölümleri; Kaser, Comecon, çegitli bölumleri; ve Aldcroft, European Economy 1914-1980, bölüm Odaki son derece baçarili äzet. 244 Nove, Economic History, s. 330 ve devami, 363 ve devami; Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 148. ,
706
I
245 Konunun ayrmtilari M.I. Goldman, The Enigma of Soviet Petroleum (London/Boston, 1980)'da yer almaktadir; bu çahgmada Rusya'mn petrol gelecegine,. iyimser daha CIA'den bir yaklagimla bakilmakta, ancak uretimioin savurganhk konusu da gözardi edilmemektedir. 246 Bu konalarin çogu, son bälümde yeniden tartigilacaktir; bkz. Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, özellikle de s.402 ve devami; H.S. Rowen, "Hastahkli Bir Ay1yla Birlikte Yagamak," National Interest, say1 2 (Kig 1985-86), s. 14-26; M J. Goldman, USSR in Crisis: The Failure of an Economic System (New York, 1983); P. Dibb, The Soviet Union: The Incomplete SuperPower (London, 1985), bölüm.3; T.J.Colton, The Dilemma of Reform in the Soviet Union (New York, 1984), çegitli bölümleri. Dogu Avrupa'mn sorunlari konusunda bkz. "Sovyet Împaratorlugu Çathyormu?", International Security, cilt 6, sayi 3 (Kig 1981-82). 247 Bairoch "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 304. 248 Ekz. apagidaki Tablo 43; CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 4 ile karquagtmlabilir- (hesaplamaAmerikan dolari üzerinden oldušu için) Amerikan parasinm degerindeki gerileme yüzünden 1987 için verilen rakamlar, herhalde, hayli degigmig olacaktir. 249 Balfour, Adversaries, s. 204. 250 Aym eser, s. 193. 251 L. Thurow, "Amerika Egitler Arasmda", Ungar (ed.),Estrangement, s. 159-78, aym yazar, The Zero-Sum Game (New York, 1980), çegitli bälümleri, äzellikle de bölüm 1 ve 4; DeGrasse, Military Expansion, Economic Decline, äzellikle de bälüm 2. 252 Özelliklebkz. Western Alliance, s. 217 ve devami; J.J.Servan-Schreiber, The American Challenge (Harmondsworth, Middlesex, 1969 edn.), äzellikle kisim 2; R. Barnet, Global Reach (New York, 1974), çegitli bolumleri; S. Rolfe, The International Corporation (Paris, 1969); ve Woodruff, America's Impact on the World, bälüm 4. 253 Becker ve Wells (ed.),Economics and World Power, bölüm 7-8; D. Calleo, The Imperious Economy (Cambridge, Mass., 1982), çegitli bälümleri; J. Gowa, Closing the Glod Window: Domestic Politics and the End of Bretton Woods (Ithaca, N.Y., 1983); G. Epstein, "Üçlü Borç Bunalimi," World Policy Journal,cilt 2, say1 4 (Sonbahar 1985), s. 628 ve devami; Economist, 5 Ekim 1985, "Para Reformu," Aragtirmasi s. 11 254 Thurow, "Amerika Egider Arasmda," Ungar (ed.),Estrangement, s: 163. 255 Aym yazar, Zerro-Sun Society, s. 3-4. (Birlegik Devletlerle ilgili rakamlar, dolarm degerinin 1983-1985'teki yükselmesi sayesinde daha iyi görünüp, 1985'ten sonraki dügügü yüzünden gene kötüye gitmig olsa gerekir.) 256 Calleo, "196Tden Bu Yana: Yeni Bir Dünya ÏçindeAmerika'ma Gücü," Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, s. 391-93. 257 Oye et al. (eds.), Eagle Defiant, s. 8. (Burada kullanilan kaynaklarla ilgili bir not
da bulunmaktadar.) 258 Nüfus ve kisi bagma GSMH ·
rakamlarmi, Dünya Bankasmm çikardigt Report on World Developrnent, 1982'yi temel alan Chaliand ve Gageau, Strategic Atlas, s. 214-20'den aldim. Toplam GSMH, benim tahminimdir. 259 Perkins'in Solomon (ed.),China Factor, s. 118-119'da, Çin'in1979'daki kigi bayma GSMH'smm resmi degigim rakami olan 266 dolardan çok, 400-500 dolar oldugu yolundaki iddiasim dikkate alarak, arasinda bulunmasom daha mumkün 1980 için kiçi bagma 450 dolar ûzerinden bir hesaplama yaparak, bunu ekledim. 260 Gilpin, Ward and Change in World Politics, s. 76-77den aktarilmiçtir.
707
\ i
SEKÍZÍNCÏ ßÕLÜM 21. YÜZYILA DOÖRU 1 2
3
4 5
6
World, s. 405. Keylor, Twentieth-Century Bu konuda klasik hale gelmig sözler,.E.H. Carr, What is History? (Harmondsworth, Mddsx., 1964), bölüm 1, "Tarihçi ve Gerçekleri"nde yer almaktadir; ayrica bkz. D. Thomson, The Aims of History (London, 1969), bölüm 4. Ekz., inter aila, Gilpin, War and Change in World Politics; G. Modelski, "Global Studies in Society Politikaya ÖzgüUzun Çevrim ve Ulus-Devleti," Comparative and History, cilt 20 (Nisan 1978), s. 214-35; Rasler ve Thompson, "Global Savaglar, Kamu Borçlari ve Uzun Çevrim,"çegitli bölümleri; McNeill, Pursuit of . Power, çegitli bölümleri; Rosecrance, Action and Reaction in World Politics, çegitli bölümleri. Herr Eugen Diihring's Revolution in Science (London, 1936); s. 1884'de yer aldigi biçimiyle,ünlü ahnti. Bu konada siyasal bilimler alamnda yapuan çahymalar çok fazladir. Bir seçme yaparsak, bkz. M. Wight, Power Politics (Harmondsworth, Mddsx., 1979); K. Waltz, Man the State and War (New York, 1959); H. Buil, The Anarchical Society (New York, 1977). Sözgelimi, bkz., P.F. Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," Foreign Affairs, cilt 64, sayi 4 (Ilkbahar198 6), s. 768-91 bu, dikkat çekici bir makaledir. Ayrica bkz. "Fabrika Robotlarinm Ötesinde,"Economist, 5 Temmuz 1989, s. 61'de verilen
,
-
rakamlar.
7
8
9 10 11 12 13
14 15 16
17
Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," s. 771-72, "Çinve Hindistan," Economist, 21 Arahk 1985, s. 66-67. literatür, gene-son derece genistir. Genel girig niteligindeki Bu konu üzerindeki çahymalar için bkz. S.B. Linder, The Pacific Century (Stanford, Calif., baçarih 1986); J.W. Morley (ed.), The Pacific Basin (New York, 1986); M. Smith et al., Asia's New Industrial World (London, 1985); K.E. Calder, "Bir Trans-Pasifik Ekonomisinin Olugumu," World Policy Journal,cilt 2, sayi 4 (Sonbahar 1985),
s. 593-623. Linder, Pacific Century, s. 13-14. Aym eser, s. 6, 15. P. Drysdale, "Pasifik Havzasi ve Bu Bölgenin Ekonomik Canhhgi," Morley (ed.), Pacific Basin, s. 11. Mathias, First Industrial Nation, s. 44. M. Kaldor, The Baroque Arsenal (London, 1982), s. 18. Bagka örnekler için -bunlar oldukça farkh bir kaynaktan gelmektedir- bkz. E Cooper, "Giderleri olan Savunma: Bîr Strateji Arayig," Karplanabilir Journalof the Royal United Services Institute for Defense Studies, cilt 130, sayi 4 (Arahk 1985), s.4. Gene çok yararh olan bir kaynak da äzel bir incelemedir: "Savuuma Teknolojisi," Econornist, 21 Mayis 1983. Bu konudaki anahtar çaligma -(i in içindeki bir uzmaa tarafmdan kaleme almmig olan) J.S. Gansler, The Defense Industry (Cambridge, Mass., 1980)'dir. Bu konuda bkz. McNeill, Pursuit of Power, çegitli bölümleri; ve Kaldor, Baroque Arsenal, çegitli bölümleri. The Military Balance 1985-86, s. 170-73; ve SIPRPnin (Scockholm International Peace Research Institute) yayim olan The Arms Race and Arrns Control (London, 1982), özellikle de bälüm 2-3. L. Brown et aL, State of the World, 1986 (New York, 1986), s. 196.
I
708
säzcügü, geligigüzel kullamlan bir säzcüktür; çünkü eger bir ülke Tabii ki dig dügmanlardan gelen giddetli baskilaria kargi kargiya ise (Ïsrailgibi), o zaman Öteyandan, tarih kay1tlari puna bu sözcügü kullanmak uygun görünmemektedir. igaret etmektedir ki belli bir ülke uzun vadede GSMH'sinin yüzde 10'undan zayifliklar içinde oldugu zaman-- yüzde fazlasun (vebazi örneklerde -yapisaÍ büyüme h2xmisuurlandirmasi S'inden faziasmi) silahlanmaya ayiriyorsa, beklenebilir. gärmek için bkz. Cipolla (ed.),Economic Decline of Bunun bazi ärneklerini Empires, çegitli bälümleri; Kennedy, Strategy and Diplomacy, bälüm 3; E Lewis, "Askeri Harcamalari Sorgularken," New York Times, 11 Kasim 1986, s. DI, D5. Aktardd i yer: "Verimlilikte Meydana Gelen Elle Tutulamaz Büyüme," New York Times, 8 Nisan 1984, is dünyasi bölümü, s. 1, 26. Aynca bkz. "Sizden Daha Zengin," Economist, 25 Ekim 1986, s. 13-14. Bkz. T. Fingar (ed.),China's Questfor Independence (Boulder, Colo., 1980), çegitli bälümleri; G. Segal ve W. Tow (eds.),Chinese Defense Policy (London, 1984); Chaliand ve Rageau, Strategic Atlas, s. 143; R.H. Solomon (ed.),The China Pactor: Sino-American Relations and the Global Scene (Englewood Cliffts, N.J., 1981)'de yer alan önemli denemeler ve J. Camilleri, Chinese Foreign Policy: The Maoist Era and Its Aftermath (Seattle, Wash., 1980). G. Segal, Defending China (London, 1985), Çin'inmuharebe yeterligindeki gerilemeyi ayrintih bir biçimde ele almaktadir; ayrica bkz. H.W. Jencks,From Missiles to Muskets: Politics and Professionalism in the Chinese Army 1945-1981 I (Boulder, Colo., 1982). Ekonomik Kalkinmasuun Uluslararasi Düzeydeki Ekz. D.H. Perkins, "Çin'in China Factor, Solomon Sonuçlari." s. 118. (ed.), Ekr. övemli bir makale olan "Çin'dekiYeniUzun Yürüyüg," Economist, 25 Ocak Orbis, cilt 27, say1 1986, s. 29-31; J.T. Dreyer, "Çin'inAskeri Modernizasyonu," 1985-1986, 111-15; Balance M.Y.M, Kan, 1011-26; Military s. 4 (Kig 1984), s. "Deng'in Askeri Modernizasyon ve Ulusal Güvenlik Araylgi," Mainland China's Modernization: Its Prospects and Problems (Berkeley, Calif., 1982), s. 227-44. Dreyer, "Çin'inAskeri Modernizasyonu", s. 1017. Ayni eser, s. 1016. Ayrica bkz.J.D. Pollack, "Bir Nükleer Güç Olarak Çin," W.H. Overholt (ed.),Asia's Nuclear Future (Boulder, Colo., 1977), çegitli bälümleri. Bu zayifhklari kisaca.gärmek için tekrar bkz. Dreyer, "Çin'inAskeri Modernizasyonu", s. 107I ve devami. Denizaltilarla ilgili geligmeler konusunda bkz., New York Times, 1 Nisan 1986, s. CI, C3. äzellikle, G. Segal, "ÇinGüçlenirken," Economist, 25 Ocak 1986, s. 11;ofveStrategic Studies, cilt 8, "Savunma Kültürü ve Çin-Sovyet Îligkileri," Journal almaktadir. gänderme çok 180-98; daha 1985), burada (Haziran 2 yer sayi s. B. Reynolds, "Uluslararast Ekonomi îçinde Çin." H. Harding (ed.),China's Foreign Relations in the 1980s (New Haven, Conn., 1984), s. 75. D.H. Perkins, "Çin'inEkonomik Kalkmmasmm Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlan," Solomon (ed.),China Factor, s. 115-16; daha çok ayrmti için bkz., Perkins (ed.),China's Modern Economy in Historical Perspectivä (Stanford, Calif., 1975), çeyitli bölümleri; ve A.D. Bernett, China's Econorny in Global Perspective (Washington, D.C., 1987), çegitli bölümleri. New York Times, 27 Mart 1986, s. A14; Rostow, World Econorny, s. 532 ve . devami. Perkins "Uluslararasi Düzeydeki Sonuç1ar," Solomon (ed.), China Factor, s. 128. Ekonomi ÌçindeÇin," Harding (ed.), China's Foreign Reynolds,."Uluslararast Relations in the 1980s, s. 87. "agiri"
18
19
20
21
.
22
23 24
25 26
27 28
29 30
31 32 33
709
34
35
36
37
38 39 40 41 42 43
44
43 46 47
48
49 50 51
Almtiyi veren: Brown et al., State of the World, 1986, s. 19 ayrica bkz. "Çinve Hindistan: Iki Milyar Ïnsan Pazaryerinin Keyfini Kegfediyor," Economist, 21 Aralik 1985, s. 66-67. "Çin ve Hindistan"; ayrica bkz. son zamanlarda meydana gelen degigimin görgü tamginca verilen çok papirtici ayrmtalar: O. Schell, To Get Rich Is Glorious: China in the 80s (New York, 1985). New York Times, 27 Mart 1986, A14; daha genel olarak da, K. Lieberthal "Ülke ÍçindekiSiyaset ve Dig Politika," Harding (ed.),China's Foreign Relations in the 1980s, s. 58 ve devann. Ayrica bkr. CIA'nin raporu: "Çin: 1985'teki Ekonomik Performans" (Washington, D.C., 1986); ve son olarak da, A.D. Barnett'in çok akilhca kaleme aldigi makale: "Mao'dan On Yd Socra," Foreign Affairs, cilt 65, sayi 1.(Sonbahar 1986), s. 37-65. Tekrar bkz. "Çinve Hindistan" baghkh änemli makale; Economist, 21 Arahk 1985, s. 65-70 äzellikle s. 68 ve Ramses, 1982, The State of the World Economy (Cambridge, Mass., 1982), s. 286-87. Perkins, "Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlar," s. 130-131. Military Balance 1985-86, s. 112; Perkins, "Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlar," Solomon (ed.),China Factor, s. 132. Bkz. Brown et al., State of the World, 1986, s. 207deki tablo. Perkins, "Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlar," Solomon (ed.),China Factor, s. 13233; Economist, 25 Ocak 1986, s. 29. Perkins "Uluslararas1 Düzeydeki Sonuçlar," Solomon (ed.),China Factor, s. 120. "Bati Avrupa'daki en büyük därt ekonominin 1985-2000 arasmda, Bu orantama, 1970-82 arasmdaki büyüme hiziarlyla büyüyeceklerini"varsaymaktadir (bildiride bunun fazlaca karamsar bir tahmin oldugu da kabul edilmektedir): "Çin ve
Hindistan," s. 69. Ramses, 1982, s. 285; Morley
(ed.),Pacific Basin, s. 13'teki rakamlar; Reynolds, "Uluslararasi Ekonomi Içinde Çin,"s. 73-74 kargilagtirmaliolarak, tekrar bkz. Rosecronce, Rise of the Trading State, çegitli bölumleri. Tekrar bkz. Segal, "Savunma Kültürü ve Çin-Sovyet Iliykileri,"çegitli bölümleri. Ancak R. Taylor, The Sino-Japanese Axis (New York, 1985)'i dikkate almak
gerekir. "Rusya ve Çin,"Economist, 29 Mart 1986, s. 34-35. Ancak bu, C.D. McFetridge, "Çin'inBir Büyük Güç Olarak Ortaya ÇikigmmBazi Yönlerden Anlami," Journal of the Royal United Services Institute For Defense Studies, cilt 128, say1 3 (Eylül 1983), s. 43'te ileri sürüldügü gibi, Çin'i,kendiliginden, "Sovyet aleyhtari bir birlegikcephe"nin üyesi yapmamaktadir. Bu konada bkz. J.G. Stoessinger, Nations in Darkness, China, Russia and America (New York, 1978), çeyitli bölümleri, Solomon (ed.), China's Foreign Relations in the 1980s, çegitli bölümleri, äzellikle de bälüm 6. Pollack, "Çinve Global Stratejik Denge," Harding (ed.),China's Poreign Relations in the 1980s, s. 173-174. "Çin'deYeni Uzun Yürüyüg," Economist, 25 Ocak 1986, s. 31. Bu politika konusanda örellikle bkz. E.A. Olsen, U.S. Japan Strategic Reciprocity: A. Neo-Internationalist View (Stanford, Calif., 1985), çegitli bälümleri; R.A. Scalapino, "Çinve Kuzeydogu Asya," Solomon (ed.), China . Factor, s. 193 ve devammda Japonyaüzerine yapilan yorumlar; Scalapino (ed.), of Modern Japan (Berkeley, Calif., 1977); T.J.Pempel, The Foreign Policy "Japonya'mnDig Ekonomi Politikast," P.J.Katzenstein (ed.),Between Power and Plenty: Foreign Economic Policies of Advanced Industrial States (Madison, Wis., 1978), bölüm 5. -
710
I
I
I
52
53 54
ayrica Bu, belki de, en lyi olarak Vogel, Japan as Number One'da tartiplmaktadir; bkz. Ayni yazar, "Pax Nipponica?" Foreign Affairs, cilt 64, say1 4 (ilkbahar 1986), s. 752-67; ve.H. Kahn, The Emerging JapaneseSuperstate (London, 1971). Ters yände bir tartigma için bkz. "Yüksek Teknoloji: Titanlarm Çarpigmasi," igaret edilmektedir. Economist, 23 Agustos 1986; burada B.D.'nin avantajlarma Pacific Century, World; Linder, al., Industrial Asia's ve New Tekrar bkz. Smith et çegitli bälümleri. için bkz. Lindet, Pacific Century, s. 107 ve devami; E. Bundan sonra säylenenler Wilkinson, Misunderstanding: Europe versus Japan (Tokyo, 1981); "Korumacihga Olan Kaymay1 Durdurmak Için Geç mi Kahnmigtir?" Times (London), 14 Ocak 1982, s.15; Olsen, U.S. Japan Strategic Reciprocity, bölüm 4. "JaponyaYarmi Konusunda Huzursuzlanlyor," New York Times, 30 Nisan 1986, -
55
s. D1-D2.
56 57
58
59
60 61 62
63
64
"Japonya'daDegigikliklerin Önune Dikilen
Engeller",
New York Times, 29 Nisan
1986, s. D1. Ekz. CIA Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 50-54'teki rakamlar; Economist'in haftahk egya fiyatlari endeksleri ve Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," çegitli bölümleri. Bkr. R.B. Reich, "Zenginlegen Japonya,"New York Review of Books, 5 Temmuz 1985'teki yararh özet; ve "Silikonda Japonya'yaÇok Borulanlar Var," Economist, 20 Mart 1982, s. 95. "Bilgisayarlarda JaponlannBüyük Kazanet," New York Times, 13 Subat1984, s. Amerikan Teknikleriyle Super Hizh Bilgisayarlarda A1, A19; "Japonya Amerika'yi Geçecek mi?" Economist, Mart 1982, s. 95. "JaponyaBir Sonraki Hedefi Belirliyor," Sunday Toms (London), 29 Kasun 1981. "Westinghouse/Mitsubishi," Economist, 6 Qubat1982, s. 65. R.B. Reich, "JaponlarlaFaust'ca Bir Pazarhk," New Yok Times 6 Nisan 1986, iq dünyast bälùmü, s. 2; "JaponyaÌleriHamle ÎçinHazir Durumda," Times (London), 11 Kasun 1981, Smith et aL, Asia's New Industrial World, s. 21-24. olarak bkz. Vogel, "Pax Nipponica," s. 753'ten ahnti yapilmigttr. Daha genel s.i-viii. 1983, (London), Hariran 14 Rapor," Teknoloiisi," Times "Özel "Japon Japonlarmrobot teknolojisini daha büyük baçariyla kullanmalari konusu, B.J. Feder, "Otomasyonda Yeni Tehlike," New York Times, 30 Ekim 1986, S. D2'de özetlenmektedir. "Japonya'yaYeniden Bakig," Economist, 26 Nisan 1986, s. 19-22; ayrica bkz. Johnson,MITI and the JapaneseMiracle; Vogel, Japan as Number One, s. 70 ve
devamt.
65
66 67
Vogel, "Pax Nipponica," s. 754. Bkz. Economist, 9 Temmuz 1983, "JaponyaAragtirmast" bälümü, s. 74'teki tablolar; ve Pempel, "Japonya'amDig Ekonomi Politikast," s. 171-72. Economist, 26 Nisan 1986, s. 22; Vogel, "Pax Nipponica,': s. 753; ayni yazar, al., Asia's New Industrial Smith World, s. 13 One, 7; et bålüm Number as Japan
devami. Sözgelimi, S. Kamata, Japan in the Passing Lane (New York, 1984); J. Taylor, Shado'ws of the RisingSun: A Critical View of the "JapaneseMiracle" (New York, 1984); "Bulutlar da Olabilir," Economist, 9 Temmuz 1983, "Japonya
ve
68
-· Araçulmasi." 69 D. Halberstam,. "JaponlarinMeydan Okuyuçuna Kargi Durabilir miyiz?" Parade, 9 Ekim 1983, s. 4,.5; ve T.H. White'm ort.ahgi daha da telaça veren yazist: . "Japonya'danGelen Tehlike," New York Times Magazine, 28 Temmuz 1985.
711
I.IB.bL
misilmda.LOA.. -
I
I
I I
70 71 72
73
74 75 76 77 78 79 80
81
82 83
84
85 86 87 88
89
90 91
92 93
94
"Doruktaki Yeni Global Banker: Tokyo ve Kudretli Parasi," Nisan 1986, s. 1, 16.
New York Times, 27
'
F. Marsh, Japaneseoverseas Investment (Economist Intelligence Unit, London, 1983), Times (London), 22 Nisan 1983. Bu rakamlar ve tahminler konusunda bkz. "JaponyaÜlkeDigmda Muazzam Miktarlarda Nakit Yatirimi Yaplyor." New York Times, 11 Mart 1986, s. A1, D12; "Doruktaki Yeni Global Banker," New York Times, 27 Nisan 1986, s. 1, 16. "Japonya'nmYatmmci Bankerleri Tüm Dünyaya Yöneliyor," Economist, 19 Nisan 1986, s. 91-94; D. Burstein "Yea Kendisini Gäklerden AIabildigi Zaman Dünyayi Zaptedebilir," New York Times, 3 Eylül 1986, s. 27. "Doruktaki Yeni Global Banker," s. 1. Ekz. Japanin1he Year 2000 incelemesinden ahnti yapan Linder, Pacific Century, s. 12 deki tablo. Ekz. CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 33, dipnot b. "Yen de Dogar," New York Times, 5 Mart 1986, s. D2. Tekrar bkz. konuyla çok ilgili bir inceleme olan, Olsen, U.S. Japan Strategic Reciprocity,'çegitli bölümleri. Bkz. Military Balance 1985-86, s. 170-72'de yer alan ralgamlar. Olsen, U.S. Japan Strategic Reciprocity, çeçitli bölümleri; Z. Brzezinski, "JaponyaSavunma Harcamalarim Artirmalidir," New Haven R.egister, 16 Agustos 1985, "Forum," s. 15. Storry, History of Modern Japan, bölüm 11'de Japonya'dakisavag aleyhtari hareket bagarih bir biçimde hissettirilmektedir.Aynca bkz. Economist, 16 Agustos -
-
1985, s. 21-22. Olsen, U.S. JapanStrategic Reciprocity, s. 149. Ekz. Reynolds, "Uluslararasi Ekonomi lçinde Çin,"Harding (ed.),China's Foreign Relation in the 1980s, Bölüm 3 (özelliklede ahnti yap11an s. 86), Scalapino, "Çin ve Kuzeydogu Asya," Solomon (ed.),China Factor, äzellikle de s. . 193 ve devami. Ayrica bkz., Taylor, Sino-Japanese Axis, çegitli bälümleri. Scalapino, "Çinve Kuzeydogu Asya," s. 200. Ayrica bkz. "JaponyaAraçtirmasi," Economist, 7 Aralik 1985 s. 10 ve devarunda Japonya'nmdig politikasma iligkin yorumlar. Tekrar bkz. Gruner, Die Deutsche Frage, äzellikle de bölüm 4. Bu toplamlari The Military Balance 1985-86, s. 40-43, 46-54'ten aldun. CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 37. Issizlikleilgili rakamlar The Economist Diary, 1984, s. 44'ten ahnruptir. Arran sosyal harcamalar konusunda bkz. OECD'nin Mart 1985 tarihli raporu, Social Expenditures 1960-1990. Almtiyi veren: Linder,. Pacific Century, s. 108. Bkz. bir degerlendirmemakalesi olan "Gerçekçi Olmak: Bati Alman Ekonomisine Bir Bakg," Economist, 4 Subat1984. Bu konuda en iyi çahymalar, Calleo, German Problem Reconsidered ile Gruner, Die Deutsche Frage'dir, ayrica bkz. DePorte, Europe Between the Superpowers, s. 180 ve devami. W. Gruner, "Alman Birligi Bir Ara ÇözümModeli mi?" Politik und Kultur, cilt 9 (1982),sayi 5. E Dibb, The Soviet Union: The Imcomplete Superpower (London, 1986), s.43-44. Avrupa savunmasi ve nükleer silahlarla ilgili literatür son derece genistir. Ben agagidaki kaynaklari temel aldun: A.J.Pierre (ed.),Nuclear Weapons in Europe (New York, 1984); M. Bundy et al., "Nükleer Silahlar ve Atlantik Ittifaki," Poreign Affairs, cilt 6, sayi 4 (Ilkbahar1982), s. 753-68; ve Strengthening -
-
712
I
95 96 97
98
99 100
101 102 103 104 105
106 107
108
Conventional Deterrence in Europe: Proposals for the 1980s (New York, 1983)'in yol açttg1 tartigma; J.D. Steinbrunner ve L V. Segal (eds),Alliance Security: NATO and the No-Pirst-Use Question(Washington, D.C., 1983); G. Prins (ed.), The Nuclear Crisis Reader (New York, 1984). Military Balance 1985-86, s. 49. "Bata Alman Savunmasu ilk Uyarilar" Economist, 29 Haziran 1985, s. 46. Tekrar bkz. Calleo, German Problem Reconsidered, bölüm 8-9'daki yararli tartigma; ve J. Dean, "Almanya Íçi IlighilerinYänü," Orbis, cilt 29, sayi 3 (Sonbahar 1985), s. 609-32; ve G.E Treverton, Making the Alliance Work: The United States and Europe (Ithaca, N.Y., 1985), çegitli bälümleri. "Petrol Tükendiši Zaman," Economist, 19 Ekim 1985, s. 65; "Petrol Yillarmdan Sonra", Economist, 6 Mart 1985, s. 57. "Îmalat,"Economist, 28 Eylül 1985, s. 57. Tekrar bkz. Gamble, Britain in Decline; Kirby, Decline of British Economic Power Since 1970; Eatwell, Whatever Happened to Britain; S. Pollard, The Wasting of the British Economy (London, 1982). "Petrol Yillarmdan Sonra," Economist, 18 Ocak 1986, s. 16. A. Waters, Britain's IndustrialRenaissance Waters Bayan (London, 1986) Thatcher'in ekonomik danigmanhgim yapmigti. "Bilim Adamlarimn Feryadi," Economist, 18 Ocak 1986, s. 16. Tekrar bkz. Military Balance 1985-86'daki istatistikler. Dünya GSMH payi CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984'e göre hesaplanmigtir.Agiri geniëlemig bir savunma konumunu sündürme konusunda bu girnime karça yapilan yikici bir saldiri için bkz. A Barnett "Tehlikeli Hayal," New Statesman, 17 Haziran 1983, s. 9-11. "Evet, Ama Bedelini Nasil Öderiz?" ise daha az elegtirel, ama ayni ölçüde uyaricidir: Times (London), 15 Haziran 1983. "Donanma Firkateynler Savagmi Kazandi," The Sunday Times (London), 17 Ocak 1982, C. Wain, "Donanmano Gelecegi," The Listener, 19 Agustos 1982. The Economist'in bu yüzden sik sik tekrarladigi saldirilara bakilabilir: Sözgelimi, "Trident: Beterin Beteri îçin Para Harcamak," 3 Kasun 1984, s. 34; "Trident Degil," 9 Subat1985, s. 16. Hükümetin Trident konusundaki dayanagi Statement on the DefenseEstimates, 1985, cilt 1 (Cmnd., 9430-1)'de yer almaktadir. "Yeni Savunma Bakamna Mesaj: Küçük Dügünün," Sunday Times (London), 12 Ocak 1986, s. 16; ayrica bkz., "Savunma Bütçesi Giderleri Agarlya Gidiyor," Daily Telgraph, 10 Arahk 1985. J. Baylis (ed.),Alternative Approaches to British Defense Policy (London, 1983), çegitli bälümlerinde sorun çok bagarih bir ele almmasmda çeyitli yollar änerilmektedir. biçimdeincelenmekte ve sorunun Fransiz savunma politikasi içm genel olarak bkz. M. M. Harrison, The Reluctand Ally: France and Atlantic Security (Baltimore, Md., 1981); R. F. Laird, France, the Soviet Union, and the Nuclear Weapons Issue (Boulder, Col., 1985), ve D. S. Yost, France's Deterrent Posture (Adelphi Papers, sayi 194 ve 195). "Fransa" aragtirmasi, Economist, 9 Subat1985, s. 8. Özelliklebkz. P. Lellouche'un çahimasi olan L'avenir de la guerre (Paris, 1985) bu, D. S. Yost, "Fransa'nm Savunma Politikasmda Radikal Dešigiklikler," Survival, cilt 28 (Ocak/Subat1986), s. 53-68'de baçarili bir biçimde tartiçalmaktadir; R. E Laird, "Fransizlarm Strateji Açmazi," Orbis, cilt 28, say1 2 (Yaz 1984), s. 307-28. R. S. Rudney, "Mitterand'm Yeni Atlantizmi: NATO Kargisinda Geligtirilen Fransiz Tutumu," Orbis, cilt 28, sayi 1 (Ilkbahar1984), s. 99; Aron'dan aktarma yapilmaktadir. Ayru eser, çegitli bölümleri. -tabii,
-
109
110 111
112
113
713
114 115 116
117 118 119 120
"Chirac, NATO ve Bonn'dan Ayrilmamayi Taahhüt Etti," New York Times, 6 Nisan 1986, "Haftaya Bakig" bölümü, s. 2. H. Schmidt, A Grand Strategy for the West (New Haven, Conn., 1985) s. 41-43, 55-57. Ayrica bkr. J. P. Pigasse, Le buclier d'Europe (Paris, 1982.). Bkz. Yost, "Fransa'nm Savunma Politikasmda Radikal Degigiklikler"de yer alan tartigma; ve aym yazar, France and Conventional Defense in Central Europe (Boulder, Colo., 1985). "Fransizlar Ren'i Geçmeye Hazir," Economist, 13 Temmuz 1985, s. 43-44; "Fransa Savunmasi: Bize Güvenin," Economist, 25 Ekim 1986, s. 50-51. R Stares, "Fransiz Stratejik Nükleer Kuvvetinin Modernizasyonu," Journalof the Royal United Services Institute, cilt 125, sayi 4 (Arahk 1980), s. 37. Tekrar bkz. Laird, "Fransizlarm Strateji Açmazi," çegitli bölümleri; ve P. Lellouche, "Fransa ve Avrupa Füzeleri," Foreign Affairs, (Kig 1983-84), s. 318-34. Ekz. L. Kolakowski, Main currentsof Marxism, cilt 1, The Founders (Oxford, 1981 edn.),
bölüm 13,
"Sermayenin
çözümleme; Çeligkileri"ndeki
ve Engels'in
"Sosyalizm: Ütopyaci ve Bilimsel" baghkh bölümde çeligkilerle ilgili tartigmasi: The Essential-Left (London, 1960), s. 130 ve devami. 121 "Gorbachev'in Parti Konugmasmdan Bazi Bölümler," New York Times, 26 Subat 1986. Ayrica bkz. "Bay Gorbachev'i Kizdirmak," Econothist, 8 Mart 1986, s. 67; S. Bialer, "Haginlikle Geçen On Yil: 1980'lerde Sovyet Politikalari," Foreign Affairs, cilt 59, sayi 5 (Yaz 1981), s. 999-1020. 122 Brown et al., State of the World, 1986, s. 14-19; "Odak Noktasi: Yiyecek," Economist, 12 Nisan 1986, s. 107. 123 M. L Goldman, USSR in Crisis: The Failure of an Economic System (New York, 1983), s. 86. Bayka çözümlemeler için bkz. Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, bölüm 4-5. SSCB'nin durumunun (nispiolarak) nasil hizla kötülegtigi, Larson'm çok älçülü çahymasi, Soviet-American Rivalry (yazih;tarihi 1976-77) s. 272'de SSCB ile Birlegik Devletler arasmdaki farkm 2000 yilma gelindiginde kapannug olacag1 yolundaki daha lyimser tahmini yeniden okuyarak
124
gärülebilir. "Sovyetler ÜstÜsteAltinci Kötü Hasatla Kargi Kargtya," New York Times, 28 Agustos 1985 s. A1, D17. Daha genel olarak, R. E. M. Mellor, The Soviet Union and Its Geographical Problems (London, 1982), Larson, Soviet-American Rivalry, s. 17 ve devarm. Bundan sonra söylenenler için bkz. Hosking, History of the Soviet Union, s. 392 ve devami; J. R. Millar, "Sovyet Tarimimn Gelecegi," M. Bornstein (ed.),The Soviet Economy: Continuity and Change (Boulder, Colo., 1981), s. 273-91 (bu kaynak äbürlerinin çogundan daha iyimser görünmektedir; Goldman, USSR in Crisis, bölüm 3. ."Sovyet Ekonomisi," New York Times, 15 Mart 1985, s. A1, A6. Goldman, USSR in Crisis, s. 81. Aym eser, s. 83; ve Nove, Economic History of the USSR, s. 362 ve devamindaki yorumlar. Brown et aL, State of the World, s. 18'den almmigtir. Tekrar bkz. Goldman, USSR için Crisis, s. 70-71; ve daha genig anlamda R. W. Devlet, Tükenmig Toplum: Stalin'in Brezhenev Rusyasma Tucker, "Sigirilmig Biraktigi Miras," Foreign Affairs, cilt 60, sayi 2 (Kig 1981-82), s. 451 ve devami. Brown et al., State of the World, 1986, s. 18. Aym eser, s. 11. Bkz. CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 28-30'da yer alan '
-
125
126 127 128
129 130
131 132 133
kargilagttrmah
rakamlar.
714
134 Goldman,
USSR in Crisis, s. 40'da bu yetersizlik konusunda dikkat çekici birtakim rakamlar verilmektedir. Aynca bkz. J. S. Berliner'in kaleme aldigt son derece dikkatli yazi: "Planlama ve Yönetim," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy Toward the Year 2000, s. 350-89. 135 Deyim Daniels, Russia: The Roots of Confrontation, s. 289'dan ahnmiµir. 136 "Kötü Kullanilan Girdiler," Economist, 6 Temmuz 1985, s. 12; bu kaynak ("iddiayagöre bile degeri 1.000 dolar olan bir GSMH üretmek için kullanilan" sözcüklerine daha kötü olabilecegi kugkusunu yer vererek) gerçek rakamlarm açãkça
ortaya
koymaktadir. kaynak, M. L Goldman,
37 ·Bu konuyu en iyi tartigan
The Enigma of Soviet Petroleum: Half-Full or Half-Empty (London, 1980), çegirli bölümleridir; ayrica bkz. I. Silk, "Sovyetlerin Petrol Sorunlari," New York Times, 5 Hariran 1985, s. D2. 138 "Rusya Daha Az Petrol Çikanyor,OPEC Fiyati Ucuz Tutuyor," Economist, 8
Haziran 1985, s. 65. 139 Economist, 3 Mayis 1986, s. 55-57; daha genel olarak da bkz. R. W. Campbell, "Enerji," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 191 ve
devami.
140 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 93. 141 Campbell, "Enerji," s. 213-14, Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000; ayrica bkz. L. Dienes, "Sovyetler Eirliginin Önünde Bir Enerji Darbogazi mi Var?" Bornstein (ed.)Soviet Economy, s. 313-43. 142 Bkz. apagidaki s. 500-502. 143 Goldman, "Ülke îçindeBir Dügük Teknoloji Ekonomisi," New York Times, 19 Subat1984, i; dünyasi bälümü, s. 2; ve R. Amann ve J. Cooper (eds.), Industrial Innovation m the Soviet Union (New Haven, Conn., 1982). 144 "Boguna Savay", Wall Street]ournal, 25 Temmuz 1984. 145 Goldman, USSR in Crisis, s. 1313e ek olarak, bkz. R. Amann et al. (eds.),The Technological Level of Soviet Industry (New Haven, Conn., 1977). 146 Goldman, USSR in Crisis, bälüm 6; "Comecon'un ÜzerindeDolagan Bulutlar," Economist, 29 Mayis 1982, s. 84-85, Comecon Aragtirmasi, Economist, 20 Nisan 1985, s.. 3-18. 147 Tekrar bkz. Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi", çegitli bölümleri; "Petroldeki Gerileme Sovyet Plantarim Dizginliyor," New York Times, 10 Mart 1986; "Dogu Avrupa Ticareti," Econonfist, 26 Ekim 1985, s. 119. Durumun Dogu Avrupa açisindan tagidigi anlam. T. Gustafson, "Enerji ve Sovyetler Birligi, International Security, cilt 6, say1 3 (Kig, 198 1-82), s. 65-89'da da çözümlenmektedir. 148 M. Feshback, "Nûfus ve Emek Gücü," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 79. Ayrica bkz. Goldman, USSR in Crisis, s. 100 ve devami; T.J.Colton, The Dilemma of Reform in the Soviet Union (New York, 1984), s. 15 ve devami. 149 "Avrupa'am Hasta Adamlari," Economist, 22 Mart 1986, s. 53. 150 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 92-93. 151 Feshbach "Nüfus ve Emek Gücü," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, çegitli bölümleri. 152 Ekz. J.W. Kiser, "Silah Yarigi Aslmda Moskova'ya Nasil Yardimci Oluyor?" Foreign Policy, say1 60 (Sonbahar 1985), s. 40-51. 153 Munting, Economic Development of the USSR, s. 208. Planlari: Batihlar Bol Cogku, Ama Pek Az Temel Degigiklik 154 "Gorbachev'in Gärüyor," New York Times, 23 §ubat1986, s. 16, "Gorbachev Yänetimindeki Rusya," Economist, 16 Kasim 1985, s.-21.
715
I i
"Sovyet Ekonomisi," New York Times, 15 Mart 1985, s. A1, A6; burada Leonard Silk'den ahnti yapilmaktadir. Colton, Dilemma of Reform in the Soviet Union, Bölüm 3; Daniels, Russia: The Roots of Confrontation, s. 273 ve devami; J.E Houghve M. Fainsod, How the Soviet Union Is Governed (Cambridge, Mass., 1979). 156 Bu konu en iyi olarak ED. Holzman'in makaleleri, "Sovyetler Gerçekten de Savunrnaya B.D'den Daha Fazia Para Harciyorlar mi?" International Security, cilt 4, sayi 4 (Kig 1980), s. 4 sayi 4 (Ilkbahar 1980), s. 86-104 ve "Sovyetlerin Askeri Harcamalari: Saydar Oyununun Degerlendirilmesi," International Security, cilt 6, sayi 4 (Ilkbahar 1982), s. 78-101; ve ayni yazar, Financial Checks on Soviet Defense Expenditures (Lexington, Mass., 1975)'da ele almmaktadir. Ayrica bkz. Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s. 114 ve devami; Dibb, Soviet 155
Union: The Incomplete Superpower, s. 80 ve devami. 157 Bu noktaya hem Colton, Dilemma of Reform in the Soviet Union, s. 91'de; hem Bond ve Levine, "Genel Bir Bakig" hem de Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 19-21'de igaret etmektedir. 158 Aym eser, s. 20, bu almtmm kaynagidir; ayrica bkz. "Andropov Generallerini Denetleyebilir mi?" Economist, 6 Agustos 1983, s. 33-35. 159 L.H. Gelb, "A Common Desire for Guns and Butter," New York Times, "The Week in Review", 10 Ekim 1985, s. 2. 160 Ekz. Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s. 114'teki tablo, ve Military Balance 1985-1986, s. 17-20'deki tartyma; Holzman, "Sovyetlerin Askeri Harcamalari," çegirli bölümleri, W.T. Lee, The Estimation of Soviet Defense Expenditures 1955-75 (New York, 1977), çegitli bälümleri; G. Adams, "Moskova'mn Askeri Giderleri," New York Times, 10 Ocak 1985, s. A23. 161 Ayrmtilar için B.D. Savunma Bakanhšmm insanin biraz da kanini donduran yilhk yaymi Soviet Military Power ve bugünkü Tehlike Komitesince çikarilan Can America Catch Up'a bakilabilir bu kaynaklarda yer alan görüglere T. Gervasi, ve A. Cockburn gibi muhaliflerce kargi çikilmaktadir; bkr. T. Gervasi, The Myth of Sovier Military Supremacy (New York, 1986), ve A. Cockburn, The Threar: Inside the Soviet Military Machine (New York, 1984 eda.). Polemige girmeden verilen ayrmtilar için bkz., yllhk Military Balance ve SIPRPnin yilhk raporu (Stockholm International Peace Research Institute). Genel nitelikli lyi bir çahgma da, J. Steele, Soviet Power (New York, 1984)'dür; ayrica bkz. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower; ve Holloway, Soviet Union and the Arms Race ve sonraki göndermeler. 162 A. Amalrik, Will the Soviet Union Survive Until 1984? (New York, 1970). Ayrica bkz. M. Garder, L'Agonie du regime en Russie sovietique (Paris, 1%6), ve bunu izleyen mrtigma: Problems of Communism; ve Colton, Dilemma of Reform in the Soviet Union, çegitli bölumleri. 163 Ekz. Bergson, "Teknolojik Ilerlemeler";Bergson ve Levine (eds:),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 51 ve devammdaki karquagarmah tablolar; Rostow, World Economy, s. 434; Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s.134 ve -
devami. 164 "Sovyetler'in Silahlan: Nitelikleri Olduklarmdan Fazla Gästeriliyor," New York Times, 12 Subat1984, Cockburn, The Threat, s. 455-56. 165 Alex Gliksman, "Moskova'nm 'Yildiz Savaglari' Korkusunun Ardmdakiler," New York Times, 13 Subat1986. 166 Almtiy1 veren Flora Lewis, "Sovyetler'in SDI Korkulart," New York Times, 6 Mart 1986, s. A27. 167 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 51 ve devami; J. Kazokins,
I
I
I
I
716
i
16 8
\ 169
170
171
"Sovyet Ordusanda Ulusalkk," Journal of the Royal United Services Institute for Defense Studies, cilt 130, sayi 4 (Arahk 1985), s. 27-34. Daha pembe bir tablo Security, için bkz. E. Jones,"Sovyet Ordusuria Adam Bulunmast," International cilt 7, sayi 1 (Yaz 1982), s. 105-31. Bu k.onada bkr. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 44 ve devami, "Ulusalhk Sorunu"; Hosking, History of the Soviet Union, bälüm 14; Daniels, Russia, The Roots of Confrontation, s. 315 ve devami; ve daha ayrmtih incelemeler: Säzgelimi, H. Carrere d'Encausse, Decline of an Empire (New York, 1979); A. Benningsen ve M. Broxup, The Islamic to the Soviet State (London, 1983); ve S.E.Wimbush (ed.),Soviet Nationalities in Strategic Perspective (New York, 1985). J. Anderson, "Ayrihkçihšm Yuvasi Olarak Ukrayna, Milliyetçilik," New Haven Register, 13 Haziran, 1985; ayrica bkz. P.T. Potichny (ed.),The Ukraine in the Seventies (Oakville, Ont., 1982); Hosking, History of the Soviet Union, s. 432. Kazokins, "Sovyet Ordusunda Ulusalbk," çegitli bölümlerine ek olarak bkz. ayrmtdar· apagidaki Cockburn, Threat, s. 74 ve kaynaklarda yer alan aydmlatici devami; E. Jones,"Sovyet Silahh Kuvvetlerinde Azmhklar," Comparative Strategy, cilt 3, sayi 4 (1982),s. 285-318; ve Rand Corporation incelemeleri S. Curran ve D. Ponomoreff, Managing the Ethnic Factor in the Russian and Soviet Armed Forces: An Historical Overview (Santa Monica, Calif., 1982), ve E. Brunner, Jr., Soviet Demographic Trends and the Ethnic Composition of Draft Age Males, 1980-1985 (Santa Monica, Calif., 1981). Bu terim konusunda, sözgelimi bkz. D. Leebaert (ed.),Soviet Military Thinking (London, 1981), äzellikle de kisim 1'de yer alan denemelerde anlatilanlar; J. Baylis ve G. Segal (eds.), Soviet Strategy (London, 1981), özellikle de 4. ve S. denemeler.
.
172 Military Balance 1985-86, s. 180. 173 Sözgelimi, Gervasi, Myth of Soviet Military Suprema¿·y, çegitli bölümleri, özellikle de s. 116-180. 174 Örnekler:J. Schell, The Pate of the Earth (New York, 1982); H. Caldicott, Nuclear Madness (Brookline, Mass., 1979); E.P. Thompson, Zero Option
(London, 1982). 175 E. Bottome, The Balance of Terror (Boston, Mass., 1986, edn.), bölüm 4-7de bu stratejik görügler kisgea ve yararh bir biçimdegözden geçirilmektedir (s.243-54'te A.W. Grafinkle, The Politics of the de bir terimler sözlügü yer.almaktadir); Nuclear Preeze (Philadelphia, Pa., 1984); ve T. Powers, Thinking About Nuclear Weapons (New York, 1983). 176 Bu konn üzerindeki pek çok inceleme arasmda tercih ettiklerim gunlardir: M. Mandelbaum, The Nuclear Future (Ithaca, N.Y., 1983); R. Jervis,The Illogic of American Nuclear Strategy (Ithaca, N.Y., 1984); ve S. Zuckerman, Nuclear Illusion and Reality (London, 1982). WK.H. Panofsky, "MAD'e Kargi DELILIK: Süpergüçlerin Kargihkh Rehin Tutma iligkileri,"Foreign Affarrs, cilt 60, sayt 2 (Kig 198 1-82), s. 28 7-304. 177 Tekrar bkz. "Akillarm Savaymda, Denizaltilar Arayicilardaki IleriÇabalari Boga 1 1986, McGwire, "Sovyet Deniz York ve New Nisan C1, Times, s. Ç1kariyor," Gücünün Geligtirilmesindeki Mantik," çegitli bölümlerinde, SSCB'nin Amerikan SLMB'lerini kendi stratejik planlamasiyla birlegtirmekte kargilagtigigüçlükler üzerine yapilan yorumlar. 178 Almti Levis, Illogic of American Nuclear Strategy'den yapd migtir. "Savaga .girigen" yazarlara bir örnek olarak bkz. C. Gray, "Nükleer Strateji: Zafer Teorisi ÜzerineBir Savunma," International Security, cilt 4 (Yaz 1969), s. 54-87.
717
9
i
i
o
ILF
fi
L
i
I.
.
L pl I-lii-L
I.
I
4
i
I
.-
I
I
i
I
i
i
I
E.*
I
Edia--s-------min
I
-
-
a mamalm-----mm-.......
II
lin...
......
i
I
179
180
181 182 183
184
Özelliklebkz. P. Bracken, The Command and Control of Nuclear Weapons (New Haven, Cona., 1983), ve N. Calder, Nuclear Nrghtmares (Harmondsworth, Mddsx., 1981). Bu konuda äzellikle bkz. J.C. Snyder ve S.E Wells (eds.),Limiting Nuclear Proliferation (Cambridge, Mass., 1985); Mandelbaum, Nuclear Future, bälüm 3; G. Quester (ed.),Nuclear Proliferation: Breaking the Chain (Madison, Wis. 1981). Bunlara kargi olarak da bkz. K.N. Waltz, "Nükleer Bariga Dogru," Wilson Center, Uluslararasi Güvenlik Etüdleri Programi, ÇahymaRaporu no. 16. D.L. Strode, "Silah Denetimi ve ÇinSovyet Iligkileri,"Orbis, cilt 28, say1 1 (Ilkbahar 1984), özellikle de s. 171. The Economist, 9 Subat1985, "Trident Degil," s. 16. Ayrica bkz. Gervasi, The Myth of Soviet Military Supremacy, s. 171. "Fransa Daha Uzun Menzilli Denizalti Füzelerini Deniyor," New York Times, 6 Mart 1986, s. A3. Ayrica bkz. New York Times, 6 Nisan 1986, "Haftaya Bakig," bolumü, s. 2'de, Fransizlarm nükleer sava; 6aghklariartir.immi äzetleyen tablo. Sözgelimi, "Powell Nükleer 'Son Çare'Silahiyla Alay Ediyor." Times (London), 1 Haziran 1983, s. 4; Lord Carver, Trident'i Neden Reddetmeli," Sunday Times (London), 21 jubat 1982. Tekrar bkz. Yost, "Fransiz Savunma Politikasmda RadikatDegigiklik mi?" Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 161. Buna kargi olarak da bkz. Gervasi, Myth ofSoviet Military Supremacy, bölüm26; burada NATO'nun aslmda sayisal üstünlügü bulundugu ileri sürülmektedir. Bu konuda önemli olan bagka bir kaynak da, International Security denemeleridir:S.E. Miller (ed.), Conventional Forces and American Defense Policy (Princeton, N.J.,1986). Statement on the Defense Estimates, 1985, cilt 1 (Cmnd 9430); Survey of Current "ingiltere
185 186
.
187
Affairs, cilt 15, say1 6 (Haziran 1985), s. 179'da bunun bir özeti yer almaktadir. noktaya igaret eden: ED. Holzman, "Nasil Bir Savunma Harcamalari Farki?" New York Times, 4 Mart 1986. 189 Bkz. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 162; Military Balance 1985-86., s. 186-87; R.L. Fischer, Defending the Central Front: The Balance of Forces (Adelphi Papers, no. 127, London, 1976). 190 Bu kaypak (veçok tartigmah) bir konudur.lyimser olanlarm görügleri--ne olursa olsun, bu kitabm yazart da aym görüglere katilmaktadir- için bkz. Mearsheimer, J. "Sovyetler Neden Orta Avrupa'da Hizla Zafere Ulaçamaz?" s. 121, 57, ve B,R. Posen, "Avrupa'daki Konvansiyonel Dengenin Degerlendirilmesi," s. 79-120, Miller (ed.),Conventional Forces and American Defense Policy. Ayrica bkz. Steele, Soviet Power, s. 76 ve devami; ve C.N. Donnelly, "Sovyet Ordusunun Kargi Kargiya Oldugu Taktik Sorunlari: Sovyet Askeri Basmmda Son Günlerde Yapilan Tartigmalar," International Defense Review, cilt 11, sayi 9 (1978), s. 1405-12. Agagidaki kaynaklarda da daha älçülü degerlendirmeler yap:Imaktadir: R.A. Mason, "Askeri Strateji", E. Moreton ve G. Segal (eds.),Soviet Strategy Toward Western Europe (London, 1984), s. 175-202; P.A. Peterson ve J.G. Hines, "Sovyet Harekât Alam Stratelisinde Konvansiyonel Taarruz," Orbis, cilt 27, say1 3 (Sonbahar 1983), s. 694-739; ve -Sovyetler'in çift amaçh füzeler (yanitaktik nükleer füzeler) kullanma ihtimaline dikkat çeken- D.M. Gormley, "Sovyetlerin Harekât Alaru Stratejisinde Yeni Bir Boyut," Orbis, cilt 29, sayi 3 (Sonbahar . 1985), s. 537-69. Son zamanlarda çikan yarach bir aragttrma da "NATO'nun tagimaktadir: Cephesi," Merkezi baghšmi Economist, 30 Agustos 1986. 191 Bu konu artik en iyi olarak Treverton, Making the Alliance Work, çegirli bölümlerinde ele alinmaktadir; ayrica bkz., J.Joffe,"Avrupa-Amerika illykileri: Süren Bunahm," Foreign Affairs, cilt 59 (Îlkbahar 1981).
188 Bu
718
192 V. Bunce, "Împaratorluk Ters Tepiyor: Dogu Blokunun Sovyetler Îçin Bir Varhk Olmaktan ÇikarakBorç Haline Geligi, "International Organization, cilt 39, say1 1 (Kig 1985), s. 13-28. Ayrica bkz. "Sovyet ÏmparatorluguÇathyormu?" konusunda yazilmig denemeler: International Security, cilt.6, sayi 3 (Kig 1981-82); Politik D.R. Herspring ve L Volgyes, "Dogu Avrupa Varçova Pakti Ordularmda Güvenilirlik," Armed Forces and Society, cilt 6, sayt 2 (Kig 1980), s. 270-96;-A.R. Johnsonet al., East European Military Establishments: The Warsaw Pact Northern Tier (New York, 1982). Saygisizlik ve Bunahm," International Security, cilt 193 D.A. Andelman, "Polonya'da 1981-82), 3 (Kig 90-104. sayt s. 194 Herspring ve Volgyes, "Politik Güvenilirlik," çegitli bälümleri; B.S. Lambeth "Sovyet Savag Planlamacismm ÖnündekiBelirsizlikler," Miller (ed.), Conventional Forces and American Defense Policy, s. 181-82; W.E. Griffith, ".Avrupa'da Süpergüç Sorunlari: Karydagtirmall Bir Degerlendirme," Orbis, cilt 29, sayi 4 (Kig 1986), s. 748-49. 195 Bkz. S.P. Huntington'un çekismeli änerisi: "Avrupa'da Konvansiyonel Caydiricahk Forces and American ve Konvansiyonel Misilleme," Miller (ed.),Conventional Defense Policy, s. 251-75. Ve bütün bu konulari genig bir çerçevede gärmek için bkz. E.R. Alterman, "Orta Avrupa: Yanhy Anlayilan Tehditler ve Umulmadik Tehlikeler." World Policy }ournal,cilt 2, sayi 4 (Sonbahar 1985, s. 681-709.) 196 Bkz. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s.165-66'daki tartigma; Segal, Defending China, çeçitli bölumleri; ayni yazar, "Savunma Kültürü ve ÇinSovyet Iligkileri,"çeyitli bölümleri; ve yukaridaki s. 449-51. 197 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 147 ve devami, Segal, "Çin Etkeni," Moreton ve Segal (eds.),Soviet Strategy Towards Western Europe, s. 154-59; Strode, "Silah Denetimi ve Çin-Sovyet Ïligkileri,"çegitli bölümleri. 198 Ekz. Steele, Soviet Power, bälüm 8, "Asya'mn Kaygilari"; T.B. Miller, "Global Denge ÏçindeAsya"; D.H. McMillen (ed.),Asian Perspective on International Security (London, 1984); Segal (ed.),The Soviet Union in East Asia (Boulder, Colo., 1983); M. Hauner, "Sovyetler'in JeostratejikAçmazi" (Foreign Policy Research Institute tarafmdan yayimlanacaktir.) 199 Tekrar bkz. McGwire, "Sovyet Deniz Gücünün Genigletilmesinin Mantigi," Baylis ve Segal (eds.),Soviet Strategy, s. 210-54; Polmar, Soviet Naval Developments, çegitli bölümleri. 200 Rakamlar Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 172'den ahnmytir. 201 Ahnti, ayni eser, s. 171'den yapilrugtir¡ ayrica bkz. Steele, Soviet Power, s. 33-36; ve Cockburn, Threat, bölüm 15. 202 McGwire, "Sovyet Daniz Gücünün Genigletilmesinin Mantigi," s. 226 ve devami; Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 167-74. 203 Bkz. Smith, Pattern of Imperialism, s. 215'teki kargilagtirmah istatistikler; Steele, Soviet Power, bölüm 9-12'deki tartigma; E Fukuyama, "Gorbachev ve Üçüncü Dünya," Foreign Affaits, cilt 64, sayi 4 (Ilkbahar 1986), s. 715-31¡ K. Menon, Soviet Power and the Third World (New York, 1985). 204 Almtiyi veren: Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 160. Ayrica bkz. N. Eberstadt, "Sovyetler için 'Tehlike'", New York Times, 26 Eylül 1983, nasil zaylflayacag1 s. A21; bu yazida nükleer silahlar olmasa SSCB'ain nüfusunun tartgilmaktadir. 203 "Gorbachev Cesaret Ederse," Economist, 6 Temmuz 1985. 206 Almtilar, Bialer, "Politika ve Oncelikler"; Bergson ve Levine (eds.)Soviet Economy:.Toward the Year 2000, s. 403, 405'ten yapilmytir. 207 Rusya'mn sorunlari ve gelecegine iligkin dügünceler için bkz. H.S. Rosen, .6,
719
\
l
I
I
"Hastahkh Bir Ayi ile Yagamak," National Interest, sayi 2 (Ki 1985-86), s. 1426; Grathoff, Détente and Confrontation, Bölum 29-30; Colton, Dilemma of Reform in the Soviet Union, çegitli bälümleri; Goldman, USSR in Crisis, bölüm 7; Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, bälum 8; ve Orbis'in bütün bir say1si: Cilt 30, sayi 2 (Yaz 1986). B. Rubin, "Reagan Yönetimi ve Ortadogu," Oye et al., (eds.) Eagle Defiant, s. 367 bu, baçarili bir incelemedir. Ayrica bkz. H. Saunders, The Middle East Problem in the 1980s (Washington, D.C., 1981). Özelsorunlar için bkz. P. Jabber "Misir'm Bunalimi, Amerika'mn Açoazi," Foreign Affairs, cilt 64, say1 5 (Yaz 1986), s. 960-80; ve R.W. Tucker, "Silah Dengesi ve Basra Körfezi," The Purposes of American Power (New York, 1981), bölüm 4. A.E Lowenthal, "Ronald Reagan ve Latin Amerika: Gerileyi; Ïçindeki Hegemonya Sorunu ile Ugragmak," Oye et al. (eds.), Eagle Defiant, s. 311 ve devami; R. Bonachea, "Birlegik Devletler ve Orta Amerika," Kaplan, Global Power, s. 209-41; P.A. Armella et al. Financial Policies and the World Capital Markets: The Place of Latin American Countries (Chicago, III., 1983). "Bir Ekonomi ÇökügünnHafifletme MücadelesiVeriyor," New York Times, 8 Haziran 1986, s. E3; "Meksika'daki Sikmtih Günler-B.D.'de Kaygi Uyandiriyor," New York Times, 19 Ekim 1986, s. 1, 20. Report of Secretary of Defense Caspar W Weinberger to the Congrees, on Fiscal Year 1984 Budget (Washington, D.C., 1983), s. 17. "NATO: Yük Paylagimi," Economist, 4 Agustos 1984, s. 3. Aynca bkz. bu konu üzerinde yapdan tartigma: Calleo, Imperious Economy, s. 169-71 ve s. 15657deki 16-17 numarah dipnotlar; E. Conine, "B.D.'nin Gerçekten Dünya ÜzerindeYayihyor mu?" New Haven Register, 7 Subat1985, s. 11; M. Kahler "Birlegik Devletler ve Batt Avrupa," Oye et al. (eds.),Eagle Defiant, .bölüm 9; ve özellikle, Treverton, Making the Alliance Work, çegitli bälümleri. Yararli tartigmalar: Mako, U.S. Ground Forces and the Defense of Central Europe, çegidi bölümleri; Treverton, Making the Alliance Work, çegitli bölümleri, L. Sullivan, "Yük Paylaguninda Yeni Bir Yaklaçam," Foreign Policy, say; 60 (Sonbahar 1985), s. 91 ve devaru; K. Knorr, "NATO'da Yük Paylagimi: B.D. Politikasmm Çegitli Yänleri," Orbis, cilt 29, sayi 3 (Sonbahar, 1985), s. 517-36, Report of the Secretary of Defense... Fiscal Year 1984, s. 17. "Ordunun Bap, Askeri Kuvvetler Seyrek Düzende Yayildt Diyor," New York Times, 10 Agustos 1983, s. A1, A3. "B.D. Kuvvetleri: Daha ÇokAsker, Gemi ve Uçak Ïhtiyaci Doguyor," New York Times, 26 Ekim 1983, s. A16. (Harita da bulunmaktadir.) Säzgelimi bkz. Barnett, Collapse of British Power,· ve Marder, Anatomy of British Sea Power'in sonlarinda yer alan harita. C.W. Weinberger, "B.D. Savunma Stratejisi," Foreign Affairs, cilt 64, sayi 4 (Îlkbahar1986), s. 678. Eu çerçevede, ayrica bkz, B.R. Posen ve S. Van Evera, "Savunma Politikasi ve Reagan Yönetimi: Tutma Politikasmdan Uzaklagma," Miller (ed.) Conventional Forces and American Defense Policy, s. 19-61. Bunun istatistiklerle ortaya konulugunu gärmek için bkz. Oye et al. (eds.),Eagle Defiant, bölüm 1; Bairoch, 1980'e Uluslararasa Sanayilegme Düzeyleri," çegitli bälümleri. Bagka degerlendirmeler için de bkz. A. Bergeson ve C. Sahoo, "Dünya ÜretimiÎçinde Amerikan Hegemonyasinm Gerileyiginin Belirtileri," Review, cilt 8, sayi 4 (Ìlkbahar 1985), s. 5951611; ve S.D. Krasner, "Birlegik Devletlerin Ticaret ve Para Politikasi"; Katzenstein (ed.), Between Power and Plenty, s. 58-59, 68-69. Military Balance 1985-86, s. 13. . ,
208
·
--
209
210
211 212
ÇikarÏari
213
214 215 216 217 218
219
"1750'den
220
.
720
I
I
Ìyi bir örnek
221 222 223
224 .
225
226
227 228
için bkz. E.A. Cohen, "Politika Güce Baskm Çikmca Amerikan Stratejisi ve Devlet Yänetimi," Public Interest, say1 75 (Ilkbahar,1984), s. 3-19. Luttwak, Pentagon and the Art of War, s. 256. Özelliklebkz. E.A. Cohen, Citizens and Soldiers: The Dilemma of Military Service (Ithaca, N.Y., 1985) bölüm 7-9; ve Canby'nin Avrupa'nm yagadigi deneyim üzerine yaptigi ilginç yorumlar: "Askeri Reform ve Harp Sanati," Wilson Center, Uluslararasi Güvenlik Etütleri Programi, çakyma raporu no. 41, s. 8 ve devama. Bir seçme yaparsak, bkz. G. Hart ve W.S. Lind, America Can Win (Bethesda, Md., 1986); Kaufman, Reasonable Defense, çegitli bälümleri; Luttwak, Pentagon and the Art of War, çegidi bälümleri; J. Record, "Reagan'in Strateji Boylugu," New Republic, 29 Ekim 1984, s.. 17-21; J. Fallows, National Defense (New York, 1981); ayni yazar, "Parasiz Kalmak", Atlantic, Temmuz 1986; s. 27-31; Gansler, Defense Industry, çeyitli bölümleri; S.L. Canby, "Askeri Reform ve Harp Sanatt," Orbis, cilt 27, çegitli bölümleri; "Forum: Askeri Reform ve Savunma Planlamasi," sayi 2 (Yaz 1983), s. 245-300. Eu konuda çok änemli bir bagka kaynak da, gizli kalmig kusurlari açiga vuran bir çahymadir: A.T. Hadley, The Straw Giant: Triumph and Failure: America's Armed Forces (New York, 1986). Kaufman, Reasonable Defense, s. 35; "Askeri Takviyede Îçleri Yüzüne Gözüne Bulagtirmak," New York Times, 27 Ocak 1985, i; dünyasi-bölümü, s. 1, 8; Gansler, Defense Industry, çegitli bölümleri; Fallows, "Parasiz Kalmak," çegitli bölümleri; ayrica bkr. Luttwak, Pentagon and the Art of War, bölüm 5, burada ilginç birtakim düzeltmeler yapilmaktadir. Weinberger, "B.D. Savunma Strajesi," s. 694; dile getirilen kugkulari görmek için de ayrica bkz. "Reagan'm Strateji Boglugu"; Fallows, "Parasiz Kalmak"; ve Canby, "Askeri Reform ve Harp Sanatt" ve K.N. Lewis'in yüksek teknoloji silahlari için yaptigi akilhea savunma. "Askeri Reform," Orbis forum. Bunlarin arasmda sayacaklarim: Lutwak, Pentagon and the Art of War; Canby, "Askeri Reform ve Harp Sanati," ve Cohen "Politika Güce Baskm Çikmca." Säzgelimi bkz. R.W. Komer, Maritime Strategy or Coalition Defense? (Cambridge, Mass., 1984), çegitli bälümleri ve International Security gibi dergilerde 1986 stratejisi" yllmda Reagan yönetiminin üzerine yap11an tartigma. Bu, yakm zamanlarda Weinberger, "B.D. Savunma Stratejisi," s. 684 ve devammda yeniden dile geririlmigtir. Ayrica bkz. "Schultz-Weinberger Anlagmazligi," New York Times, 11 Arahk 1984, s. A1, A12. Sözgelimi bkz. LC. Thurow, "Ekonomi Yarigim Kaybederken", New York Review of Books, 27 Eylül 1984, s. 29-31; bu yazi, W.D. Nordhaus, "Tarihsel Bir Ekonomik Atihmin Arifesinde," New York Times, 6 Nisan 1986, ile kargilagtirilabilir.Nordhaus'un söz konusu yazisi, P.G. Petersen'in ayrn gazetede çikan "Ekonomik Valium Yavag Yava; Yok Olunca" baghkh makalesinin hemen ardmdan yayimlanmigtir. S.M. Bodner, "Ticaret Açigimiz Ashnda Bir Yagam Düzeyi Açigidir," New York Times, 6 Mayis 1986; "Amerika Neden Kendi Yagryla Kavrulmaz?" Economist, 13 Temmuz 1985, s. 69; bu yazilarm ikisi de geleneksel sanayilerin kargikargiya olduklari sornalari ele almaktadir. Gelecegin teknolojileriyle ilgili tartigma için Economist, 23 Agustos 1986. bkz. "Yüksek Teknoloji: Titarlarm Çarpigmasi," Kongrece yapilan inceleme için bkz. "Rahatsiz Edici Yeni Açik," Time, 3 Kasim 198 6, s. 56. Sözgelirni, The Global 2000 Report to the President (Washington, D.C., 1980), cilt 1, s..18-19'da dünya tahal üretimindeki salt artiplara deginilmigken, Çin, Güney Asya ve Bati Avrupa'da açiklarin büyüyecegi tahmin edilmigtir. "ÇiftçilerinKayan Piyasa Paylart," New York Times, 26 May1s 1986; "Tarirnda -
"deniz
229
230
·
231
232
233
- 721
Ihracat Dügerken IthalatYükseliyor," New York Times,
20 Nisan 1986; "Dag Gibi Yukselen Tarim Borçlari," Economist, 14 Eylül 1985, s. 17. 234 Yararh, kisa bir inceleme için bkz. P. Cain "Edward Donemi Îngiltere'sindePolitik Ekonomi: Tarife Reformu Tartigmas1," A. O'Day (ed.),The Edwardian Age,
(London, 1979), s. 34-59. 235 Petersen, "Ekonomik Valium Yava; Yava; Yok Olunca," çegitli bälümleri; E Rohatyn, "Borçlu Ekonomisi: Bir Oneri,"New York Review of Books, 8 Kasim 1984, s. 15-21; J. Chace, Solvency, The Price of Survival (New York, 1981), bälüm 1-2. 236 President's Private Sector Survey on Cost Control raporu, yeniden basildigi yer: "Borç, Açiklar ve Bir Cumhuriyetin ÖlümüÜzerine,"(Figgie International), New York Times, 20 Nisan 1986, s. F9. Burada 1985 ydma ait toplam faiz, yanh; olarak, 179 milyar dolar diye verilmigtir, dogrusu 129 milyar dolardir. 237 Ayni eser. 238 "Faiz Ödemelerinin Maliyeti B.D. Açisindan Dramatik bir Hafifleme Gösteriyor," New York Times, 28 Aralik 1986, s. 1, 24. 239 Ahnti Drucker, "Dešigen Dünya Ekonomisi," s. 782. Ayrica bkz. M. Shubik ve P. Bracken, "Stratejik Amaç ve Uluslararasi Ekonomi,': McCormick ve Bissell (eds.), Strategic Dimensions of Economic Behaviour, s. 212. 240 Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," çegitli bölümleri; S. Marriss, Deficits and the Dollar: The World Economy at Risk (Washington, D.C., 1985); ve "Amerika Perhiz Yaparken, Müttefikler Yemeli" (bagmakale), New York Times, 17 Ocak 1986; "Yabanci Parasma Bagimli Bir ÜIke," New York Times, 18 Kasim 1984, iq dünyasi bölümü, s. 1, 24; "BorçIu Olarak B.D.: Dünya Ticaretine Yönelen Tehdic." New York Tirnes, 22 Eylül 1985, ip dünyasi bölümü, s. 3. 241 Tekrar bkz. Nordhaus, "Tarihsel Bir Ekonomik Atilimm Arifesinde"; Amerika ÎmalatçdigiSürdürüyor," Economist, 19 Nisan 1986, s. 81'de yer alan ve bekjenmeyecekkadar lyimser olan tartigma; ve L. Silk, "B.D. Bir Numara Olarak Kalabihr mi?" New York Times, 10 Agustos 1984, s. D2. (Sirasi gelmigken, bunun, on ya da yirmi yll önce sorulmayacak bir soru oldugunu ekleyelim.) 242 Rasler ve Thompson, "Global Savaglar, Kamu Borçlari ve Uzun Çevrim,"çeyitli bölümleri; Gilpin, War and Change in World Politics, çegitli bölümleri. 243 Bu en iyi G.R. Searle, The Questfor National Efficiency: A Study in British Politics and British Political Thought, 1899-1914 (Oxford, 1971)'de .
anlatalmaktadir.
244 Alintlyi veren: Aym eser, s. 101. 245 Ekr. yukandaki s. 228-29. 24G Bkz. J. Grunwald ve K. Flamm, The Global Pactory: Poreign Assembly in International Trade (Washington, D.C., 1985); ve P. Seabury, "Ulusfararasi Politika ve Ulusal Savunma," Journalof Contemporary Studies, ilkbahar 1983. 247 Sözgelimi bkz. Ingiltere'nin 1930'lu ydlarda yaçadigt ve Gibbs'in Grand Strategy, cilt 1, anlattigt deneyim. s. 31Tde ayrmtilariyla 248 Gansler, Defense Industry, s. 12 ve devan»; ve äzellikle R.W. DeGrasse, Military Expansion, Economic Decline (Armonk, N.Y., 1985 edn.); G..Adama, The Iron Triangle (New York, 1981); Thurow, "Ekonomi Nasd Mahvedilir?" New York Review of Books, 14 Mayis 1981, s. 3-8; Kaufmann, A Reasonable Defense, s. 33-34; daha genel olarak, G. Kennedy, Defense Economics (London, 1983), özellikle de bölüm 8; S. Chan, "Savunma Har.camalarmm Ekonomik Performans ÜzerindekiEtkisi: Belirtiler ve Sorunlarm Aragtirilmast," Orbis, cilt 29, s. 2 (Yaz 1985), s. 403 ve devami; B. Russett, "Savunma Harcamalari ve Ulusal Refah," Arnerican Political Science Review, cilt 76, sayi 4 (Arahk.1982), s. 767-77.
722
I
249 Kaldor, Baroque Arsenal, passirn; DeGrasse, Military Expansion, Economic Decline, passim; Thurow, "How to Wreck the Economy," passim; Chace, Solvency, ch. 2; E. Rothschild, "The American Arms Boom" in E.P. Thompson and D. Smith (eds.),Protest and Survive (Harmondsworth, Mddsx., 1980), pp. 170 ff; Rosecrance, Rife of the Trading State, chs. 6 and 10. 250 E. Rothschild, "Reaganizmin Maliyeti," New York Review of Books, 15 Mart 1984, s. 14-17. 251 Tekrar bkz. Cipolla, Economic Decline of Empires; Rasler ve Thompson, "Global Savaglar, Kamu Borçlari ve Uzun Çevrim,"çegitli bölümleri. 25) Bu gaka Misalliance (1909)'dageçmektedir ve ëzgún metinde "Hindhead'in sirasi \ da gelecek" geklindedir. Hobs bawn'un Industry and Empire, s. 193'te igaret ettigi gibi bu, ekonominin baçka bölümleri baski altma girerken, Londra'nm güneyinde borsa acenteligi yaparak zenginlegen ilçelere yänelmig açik bir
bakaretti.
konuda yararli olan bir bagka kaynak da, B. Russett, Olmay1 Sürdüren Yänleri"dir. International Organization, cilt 39, sayt 2 (Ïlkbahar 1985), s. 207-31. 254 W. Lippman, U.S. Foreign Policy: Shield of the Republic (Boston, Mass., 1943), s. 7-8; ve tekrar bkz. Cohen, "Politika Güce Baskm Çikmca";ve E. Bottome, The Balance of Terror (Boston, Mass., 1986 edo.), s. 235-42'de yer alan sonaçlar. R. Rosecrance (ed.), 255 P. Hassner, "Avrupa ve Amerikan Politikasmdaki Çeligkiler," America as an Ordinary Power (Ithaca, N.Y., 1976), s. 60-86. Ayrica bkz. Helmut Schmidt'in Grand Strategy for the West, s. 147'de yer alan, "Liderlik ro1ü ancak Birlegik Devletlerce üstlenilebilir" yolundaki Israri. 253 Ekz. yukandaki
s. 357. Bu
"Ämerika'mn Kuvvetli
SONSÖZ 1
2 3
4
5 6
ve Parsons, "Savag ve Nispi Güç Çevrimi,"çegitli bölümleri; G. Modelski, "Savaglar ve Büyük,Güç Sistemi," çegitli bälümleri; aym yazar, çegitli bölümleri. "Global Politikaya ÖzgüUzun Çevrim ve Ulus-Devleti," Aynca bkz. J. Levy, War in the Modern Great Power System (Lexington, Ky. 1983). Global Savaglar, Kamu Borçlara ve Uzun Çevrim," çegitli Rasler ve Thompson,
Tekrar bkz. Doran
'
bölümleri. L.E. Davis ve R.A. Huttenback, "Imparatorlugun Maliyeti"; R.L. Ransom et al. (eds.),Exploration in the New Economic History (New York, 1982), s. 41-69; R. Taagepera, "Ïmparatorluklarm Büyüklügü ve Ömürleri: Büyüklügün Sistematigi," Social Science Research, cilt 7 (1978),s. 108-27; aym yazar, "Împaratorluklarm Büyüme Egrileri," General System, cilt 13 (1968),s. 171-75. etkilenen görüglerinden çegitli bilim Bu noktada Wallerstein'in adamlarim Sözgelimi, Ekonomisinin A. Bergesen, "Dünya dügünüyorum. Yeniden Olugumunda Sava; Çevrimleri,"P.M. Johnsonve W.R. Thompson (eds.),Rhythms in Politics and Economics (New York, 1985); E. Friedman "dünya-sistemi"
(ed.),Ascent and Decline in the World-System (Beverly Hills, Calif., 1982) Bergesen (ed.),Studies in the Modern World System (New York, 1980) McGowan ve Kegley (eds.),Foreign Policy and the Modern World-System, çeyitli bölümleri. Gilpin, War and Change in World Politics, s. 93. Rosecrance, Rise of the Trading State, çegitli bölümleri. -·
723
I
l
I
7
8 9
Gilpin, War and Change in World Politics,s. 158-59'da bu nokta çok iyi bir biçimde tartydmaktadir. Bkz. Wight, Power Politics, bälüm 3'de yer alan çäzümleme. Ahntlyi veren: McCormick, "Ekonomik Dügüncenin Geligiminde Stratejik Hesaplar," s. i9, McCormick and Bissel (eds.), Strategic Dimensions of Economic Behavior. ·
10 11
12 13
Aym eser. Kermedy, "Yirmici Yüzyil Ïngiltere'sindeStratejiye Karp Maliye", ve H. Maurer, "Tarihsel Perspektiften Ekonomi, Strateji ve Savag," McCormick ve Bisell (eds.), Strategic Dimenszons of Economic Behaviour, s. 59-83. Gilpin'in terimi, bkz. War and Change in World Politics, s. 162. Pflanze, Bismarck and the Development of Germany, s. 17'den aktardmytir.
I
I
I
I
I
724
i
BÎBLÎYOGRAFYA
Abarca, R. "Classical Diplomacy and Bourbon 'Revanche' Strategy, 1763-1770," Review of Politics 32 (1970). Abrahamson, J.L. American Arms for a New Century. New York, 1981. Adama, G. The Iron Triangle. New York, 1981. Adams, E.D. Great Britain and the American Civil War, 2 vols. London, 1925. Adams, R.J.Q.Arms and the Wizard: Lloyd George and the Ministry of Munitions, 1915. London, 1978. Adamthwaite, A. Prance and the Coming of the Second World War 1936-1938. ,
Cambridge, 1977. "The British Government and the Media, 1937-1938,"
Journalof
Conternporary
History 18 (1983). The Lost Peace: International Relations in Europe 1918-1939. London, 1980. Addington, L.H. The Patterns of War Since the Eighteenth Century. Bloomington, Ind. .
1984.
Adler,
G.J., "Britain and the Defence of India - the Origins of the Problem, 17981815," Journalof Asian History 6 (1972). Albertini, L. The Origin ofthe War of 1914, 3 vols. London, 1952-57. Albertini, R. von. Decolonization. New York, 1971 edn. Albrecht-Carrié, R.A Diplomatic History of Europe Since the Congress' of Vienna. London, 1985 edn. Alderoft, D.H. The British Economy, vol. 1 London, 1986. From Versailles to Wall Street: The International Economy in the 1920s. Berkeley, Calif., 1977. The European Economy, 1914-1980. Alford, B.W.E. Depression and Recovery: British Economic Growth 1918-1939. London, 1972. Allen, G.S. A Short Economic History of Japan.London, 1981 edn. Alperowitz, G. Atomic Diplomacy: Hiroshima and Potsdam. London, 1966. Alterman, E.R., "Central Europe: Misperceived Threats and Unforeseen Dangers," World Policy Journal2 (1985). Amalrik, A. Will the Soviet Union Survive until 1984? New York, 1970. Amann, R., and J. Cooper, eds. Industrial Innovation in the Soviet Union. New Haven, Conn., 1982. et al., eds. The Technological Level of Soviet Industry. New Haven, Conn., 1977. .
.
725
Ambrose, S. Rise to Globalism: York, 1985.
American
Foreign Policy Since 1938. 4th edn., New
Andelman, D.A., "Contempt and Crisis in Poland," International Security 6 (1981-2). Anderson, J.L., "Aspects of the Effects on the British Economy of the War Against France, 1793-1815," Australian Economic History Review 12 (1972). Anderson, M.S. Europe in the Eighteenth Century. London, 1961. Peter the Great. London, 1978. Anderson, O. A Liberal State at War. London, 1967. Anderson, T.H. The United States, Great Britain and the Cold War, 1944-1947. Columbia, Mo., 19 8 1. André, L. Michel le Tellier et Louvois. Paris, 1943 edn. Andrew, C.M., and A.S. Kanya-Forstner. The Climax of French Imperial Expansion 1914-1924. Stanford, Calif., 1981. Théophile Delcassé and the Making of the Entente Cordiale. London, 1968. Andrews, C.M., "Anglo-French Commercial Rivalry 1700-1750," American Historical Review 20 (1915). Andrews, K.R. Elizabethan Privateering. Cambridge, 1964. Trade Plunder and Settlement. Cambridge 1983. Age-Laribe, M. L'agriculture pendant la Paris, 1925. Armella, P.A., et al., eds. Financial Policies and the World Capital Markers: The Place of Latin American Countries. Chicago, 1983. Aron, R. The Imperial Republic. London, 1975. Ashley, M. Financial and Commercial Policy under the Cromwellian Protectorate. London, 1962 edn. Ashton, R. The Crown and the Money Market 1603-1640. Oxford, 1960. Ashton, T.S. The Industrial Revolution 1760-1830. Oxford, 196 8 edn. Ashworth, W. A Short History of the International Economy Since 1850. London, .
..__.
.
guerrË
1975. Aster, S. 1939: The Making of the Second World War. Lond on, 1973. Backer, J.H. Winds of History: The German Years of Lucius DuBignon Clay. New York, 1983. Baer, G. Test Case: Italy, Ethiopia, and the League of Nations. Stanford, Calif., 1976. Bailey, T.A. A Diplomatic History of the American People. New York, 1974 edn. Bairoch, P., "International Industrialization Levels from 1750 to 1980," Journal of European Economic History 11 (1982). "Europe's Gross National Product: 1800-1975," Journalof European Economic History 5 (1976). The Economic Development of the Third World Since 1900. Berkeley, Calif., 1975. Baker, N. Government and Contractors: The British Treasury and War Supplies 17751783. London, 1971. Baldwin, H. The Crucial Years 1939-41. New York, 1976. Balfour, M. The Adversaries: America, Russia and the Open World, 1941-1962. London, 1981. and J. Mair. Pour-Power Control in Germany and Austria 1945-1946. London, 1956. Bamford, P.W. Forests and Prench Sea Power 1660-1780. Toronto, 1956. Bankwitz, P.C.E Maxime Weygand and Civil-Military Relations in Modern France. Cambridge, Mass., 1967. Barbour, V. Capitalism in Amsterdam in the Seventeenth Century. Baltimore, 1950. Barclay, G. The Empire Is Marching: A Study of the Military Effort of the British Empire. London, 1976. .
.
,
726
Barker, T.M. Double Eagle and Crescent. Albany, N.Y., 1967. Barnet, R. Global Reach. New York, 1974. D.C., 1977. Barnett, A.D. China and the Major Powers in East Asia.Washington, China's Economy in Global Perspective. Washington, D.C., 1981. "Ten Years After Mao," Foreign Affairs 65 (1986). Barnett, C. Britain and Her Army 1509-1970.· A Military, Political and Social Survey. London, 1970. Napoleon. London, 1978. The Audit of War. London, 1986. The Collapse of British Power. London, 1972. Barnhart, M.A., "Japan'sEconomic Security and the Origins of the Pacific War," The Journal of Strategic Studies 4 (1981). Barraclough, G., ed. The Times Atlas of World History. London, 1978. An Introduction to Contemporary Hrstory. Harmondsworth, Mddsx., 1967. Bartlett, C.J.Great Britain and Sea Power 1815-1853. Oxford 1963. The Global Conflict, 1880-1970: The International Rivalry of the Great Powers. London, 1984. Baskir, L., and P. Strauss. Chance and Circumstance: The War, the Draft, and the Vietnam Generation. New York, 1978. Bateson, C. The War with Japan.East Lansing. Mich., 1968. Baugh, D.A. British Naval Administration in the Age of Walpole. Princeton, N.J., 1965. Baumgart, W. Imperialism: The Idea and Reality of British and Prench Colonial Expansion. Oxford, 1982. The Peace of Paris, 1856. Santa Barbara, Calif., 1981. Baxter, S.B. William III and the Defense of European Liberty 1650-1702. Westport, .
,
.
.
.
.
.
.
Conn., 1976
reprint.
Bayley, CA Rules, Townsmen and Bazaars. Cambridge, 1983. Baylis, J., ed. Alternative Approaches to British Defense Policy. London, 1983. and G. Segal, eds. Soviet Strategy. London, 1981. Anglo-American Defense Relations 1939-1980. London, 1981. Beale, H.K. Theodore Roosevelt and the Rise of America to World Power. New York, 1962 edn. Bean, R., "War and the Birth of the Nation State," Journalof Economic History 33 ,
.
(1973).
Beasley, W.H. The Meiji Restoration. Stanford, Calif., 1972. Becker, J.J. 1914: Comment les Français sont entrés dans la guerre. Paris, 1977. Becker, WH., and S. E Wells, Jr., eds. Economic and World Power: An Assessment of American Diplomacy Since 1789. New York, 1984. Beckerman,W., ed. Slow Growth in Britain· Causes and Consequences. Oxford, 1979 Behnen, M. Riistung-Biindnis-Sicherheit. Tübingen, 1985. Bell, C. The Diplomacy of Détente: The Kissinger Era. New York, 1977. Beloff, M. Imperial Sunset, vol. i, Britain's Liberal Empire. London, 1969. Bemis, S.F. The Diplomacy of the American Revolution. New York, 1935. Bendix, R. Kings or People: Power and the Mandate to Rule. Berkeley, Calif., 1978. Bengonzi, B. Heroes' Twilight. New York, 1966. Benians, E.A., ed. The Cambridge History of the British Empire, vol. iii, The Empire Commomvealth 1870-1919. Cambridge, 1959. Bennett, E.M. German Rearmainent and the West, 1932-33. Princeton, N.J., 1979. Bennigson, A., and M. Broxup. The Islamic Threat to the Soviet State. London, 1983. Bergeron, L. France under Napoleon. Princeton, N.J., 1981. 727
miimin
i
i
s
i
i
i
•
II
i·
·
m
.
Imini--i--
mium--mi-9
••
mai•-
I li E.us-mailra
!
i
I
Bergeson, A., ed. Studies in the Modern World System. New York, 1980. and C. Sahoo, "Evidence of the Decline of American Hegemony in World Production," Review 8 (1985). Berghahn, V.R. Germany and the Approach of War in 1914. London, 1974. Unternehmer und Politik in der Bundesrepublik. Frankfurt, 1985. Bergson, A., and H.S. Levine, eds. The Soviet Economy: Toward the Year 2000. London, 1983. Best, G. War and Society in Revolutionary Europe, 1770-1870. London, 1982. Betts, R. Tricouleur: The French Colonial Empire. London, 1978. Beyrau, D. Militär und Gesellschaft im vorrevolutionären Russland. Gättingen, 1984. Bialer, S., "The Harsh Decade: Soviet Policies in the 1980s," Foreign Affairs 59 (1981). Bialer, U. The Shadow of the Bomber: The Fear of Air Attack and British Politics 1932-1939. London, 1980. Bidwell, S., and D. Graham. Fire-Power: British Army Weapons and Theories of War, 1904-1945. London, 1982. Bien, D., "The Army in the French Enlightenment: Reform, Reaction and Revolution," Past and Present 85 (1979) Bindoff, S.T., Hurstfield, and C.H. Williams, eds. Elizabeth Government and Society. J. London, 1961. Binney, J.E.D. British Public Finance and Administration 1774-1792. Oxford, 1958. Black, C.E., et al. The Modernization of Japan and Russia: A Comparative Study. New ,
.
York, 1975.
Blackaby, E ed. De-industrialization. London, 1979. Blackburn, G. The West and the World Since 1945. New York, 1985. Blackett, P.M.S. Fear., War, and the Bomb. New York, 1948. Blakewell, W.L. The Beginnings of Russian Industrialization, 1800-1860. Princeton, N.J., 1968. The Industrialization of Russia: An Historical Perspective. New York, 1970. ed. Russian Economic Development fromPeter the Great to Stalin. New York, 1974. Blond, G. La Grande Armée 1804/1815. Paris, 1979. Blum, R.M. Drawing the Line: The Origin of American Containment Policy in East Asia. New York, 1982. Bond, B. British Military Policy Between Two World Wars. Oxford, 1980. "The First World War," New Cambridge Modern History, vol. 12 (rev.edn.). Cambridge, 1968. Boog, H., et al., ed s. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. 4, Der Angriff auf die Sowjetunion. Stuttgart, 1983. Borden, W.S. The Pacific Alliance. Madison, Wi., 1984. Borg. D., and W. Heinrichs, eds. Uncertain Years: Chinese-American Relations, 19471950. New York, 1980. Bornstein, M., ed., The Soviet Economy: Continuity and Change. Boulder, CoL, 1981. Borowski, H.R., A Hollow Threat: Strategic Air Power and Containment Before Korea. Westport, Conn., 1982. Bosher, J.E, "Financing the French Navy in the Seven Years War: Beaujou, Goossens et compagnie in 1759," U.S. Naval Institute Proceding, forthcoming. "French Administration and Public Finance in Their European Setting." New Cambridge Modern History, vol. viii. Cambridge, 1965. French Finances 1770-1795. Cambridge, 1975. Bosworth, J.R.B. Italy and the Approach of the First World War. London, 1983. ,
.
,
.
I
,
.
728
I
I
I
.
Italy the Least of the Great Powers: Italian Poreign Policy Before the First World
War. Cambridge, 1979. Bottome, F. The Balance of Terror. Boston, 1986 edn. The Missile Gap. Rutherford, N.J.,1971. Bourne, K. Britain and the Balance of Power in North America 1815-1908. London, 1967. Victorian Poreign Policy 1830-1902. Oxford, 1970. Bowler, A. Logistics and the Failure of the British Army in the America 1775-1783. Princeton, N.J., 1975. oxer, C.R. The Christian Century in Japan 1549-1650. Berkeley, Calif., 1951. The Dutch Seaborne Emşire 1600-1800. London, 1972. The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825. London, 1969. Bracken, P. The Command and Control of Nuclear Weapons. New Haven, Conn., 1983. Brad sher, H.S. Afghanistan and the Soviet Union. Durham. N.C., 1983. Braisted, W.R. The United States Navy in the Pacific, 2 vols. Austin, Tex., 1958, 1971. Braudel, E The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, 2 vols. London, 1972. and E. Labrousse, eds. Histoire économique et sociale de la France, vol iv. Paris, 1980. Civilization and Capitalism, 15th-18th Centuries, 3 vols. London, 1981-84. Bridge, ER., and R. Bullen. The Great Powers and the European States System 18151914. London, 1980. Briggs, R. Early Modern Prance 1560-1715. Oxford, 1977. Brodie, E. Strategy in the Nuclear Age. Princeton, N.J., 1959. The Absolute Weapon. New York, 1946. Bronke, A., and D. Novak, eds. The Communist States in the Era of Détente, 19711977. Oakville, Ont., 1979. Brown, D.M., "The Impact of Firearms on JapaneseWarfare," Par Eastern Quarterly7 .
.
.
.
,
,
.
.
(1947).
Brown, G.S. The American Secretary: The Colonial Policy of Lord George Germain 1775-1778. Ann Arbor, Mic., 1963. Brown, L., et al. State of the World, 1968. New York, 1986. Brunn, G. Europe and the French Imperium, 1799-1815. New York, 1938. Brunner, E., Jr. Soviet Demographic Trends and the Ethnic Composition of Draft Age Males, 1980-1995. Santa Monica, Calif., 1981. Brunschwig, H. French Colonialism, 1871-1916: Myths and Realities. London, 1966. Brzezinski, Z. The Soviet Bloc: Unity and Conflict. Cambridge Mass., 1967 edn. Bull, H. The Anarchical Society. New York, 1977. and A.Watson, eds. The Expansion of International Society. Oxford, 1984. Bullock, A. Ernest Bevin, Foreign Secretary. Oxford, 1983. Hitler: A Study in Tyranny. London, 1982 edn. Bunce, V., "The Empire Strikes Back: The Evolution of the Eastern Bloc from a Soviet Asset to a Soviet Liability." International Organization 39 (1985). Bundy, M., et al., "Nuclear Weapons and the Atlantic Alliance," Foreign Affairs 62 ,
.
(1982). Burk, K. Britain, America and the Sinews of War 1914-1918. London, 1985. Bushnell, J. Mutiny and Repression: Russian Soldiers in the Revolution of 1905-1906. Bloomington, Ind, 1985. "Peasants in Uniform: The Tsarist Army as a Peasant Society," Journal of Social History 13 (1980). ,
729
I
"The Tsarist Officer Corps, 1881-1915: Customs, Duties, Inefficiencies," American Historical Review 86 (1981). Buder, J.R.M. Grand Strategy, voL ii. London, 1957. Butow, R.J. Tojo and the Coming of War. Princeton, N.J., 1961. Cain, P.J.Economic Foundations of British Overseas Expansion 1815-1914. London, 1980. and A.G. Hopkins, "The Political Economy of British Expansion Overseas, 17501914," Economic History Review 33 (1980). Cairncross, A. Years of Recovery: British Economic Policy 1945-51. London, 1985. Cairns, J.C., "A Nation of Shopkeepers in Search of a Suitable France," American Historical Review 79 (1974). "Some Recent Historians and the "Strange Defeat' of 1940," Journalof Modern History 46 (1974). Calder, A. Revolutionary Empire: The Rise of the English-Speaking Empires fromthe Fifteenth Century to the 1780's. London, 1981. Calder, K.E., "The Making of a Trans-Pacific Economy," World Policy Journal2 ,
,
,
(1985).
Calder, N. Nuclear Nightmares. Harmondsworth, Mddsx., 1981. Caldicott, H. Nuclear Madness. Brookline, Mass., 1979. Calleo, D. The German Problem Reconsidered: Germany and the World Order, 1870 to the Present. New York, 1978. The Imperious Economy. Cambridge, Mass., 1982. Cameron, R.E., "Economic Growth and Stagnation in France 1815-1914," Journalof .
Modern History 30 (1958). France and the Economic Development of Europe 1800-1914. Princeton, N.J., 1961. Camilleri, J. Chinese Foreign Policy: The Maoist Era and Its Aftermath. Seattle, 1980. Campbell, C.S. Prom Revolution to Rapprochement: The United States and Great Britain, 1783-1900. New York, 1974. Canby, S.L., "Military Reform and the Art of War," Wilcon Center, International Security Studies Program, working paper 41. Washington, D.C., 1982. Caron, E An Economic History of Modern France. New York, 1979. Carr, E.H. The Twenty Years Crisis 1919-1939. London, 1939. What Is History? Harmondsworth, Mddsx., 1964. Carr, W. Poland to Pearl Harbor. London, 1983. Carrere d'Encausse, H. Decline of an Empire. New York, 1979. Carroll, B.A. Design for Total War: Arms and Economics in the Third Reich.The Hague, 1968. Carroll, E.M. French Public Opinion and Foreign Affairs 1880-1914. London, 1931. Carsten, E L. The Origins of Prussia. Oxford, 1954. Carter, A.C., "Dutch Foreign Investment, 1738-1800," Economica 20 (1953). Neutrality or Commitment: The Evolution of Dutch Foreign Policy (1667-1795). London, 1975. The Dutch Republic in the Seven Years War. London, 1971. Castronovo, V., "The Italian Takeoff: A Critical Re-examination of the Problem," Journal of Italian History 1 (1978). Caute, D. The Fellow Travellers. London, 1973. Cecco, M. de. Money and Empire: The International Gold Standard 1890-1914. Oxford, 1974. Central Intelligence Agency, "China: Economic Performance in 1985." Washington, D.C., 1986. .
.
.
.
I
730
of Economic Statistics, Washington, Handbook D.C., 1984. Chace, J. Solvency, the Price of Survival. New York, 1981. Challenor, R.D. Admirals, Generals and American Poreign Policy 1898-1914. Princeton, N.J., 1973. The French Theory of the Nation in Arms 1866-1939. New York, 1955. Challiand, G., and J.P. Rageau. Strategic Atlas: A Comparative Geopolitics of the World's Powers. New York, 1985. Chalmers Hood, .R. Roya Republicans: The French Naval Dynasties Between the World Wars. Baton Rouge, La., 1985. han, S., "The Impact of Defense Spending on Economic Performance: A Survey of Evidence and Problems," Orbis 29 (1985). Chandaman, C.D. The English Public Revenue 1660-1688. Oxford, 1975. Chandler, D.G., "Fluctuation in the Strength of Forces in English Pay Sent to Flanders During the Nine Years War, 1688-1697,'.' War and Society 1 (1983). .·The Art of Warfare in the Age of Marlborough. London, 1976. The Campaigns of Napoleon. New York, Chaunu, P. European Expansion in the Later Middle Ages. Amsterdam, 1979. Childs, J. Armies and Warfare in Europe 1648-1789. Manchester, 1982. Christie, LR. Wars and Revolutions: Britain 1760-1815. London, 1982. Chud oba, B. Spain and the Empire 1519-1643. New York, 1969 edn. Cipolla, C., ed. The Economic Decline of Empires. London, 1970. The Fontana Economic History of Europe, 6 vols. London, 1972-76. Before the Industrial Revolution: European Society and Economy 1000-1700, 2nd .
.
_1966.
.
.
.
edn.
Guns
.
London, 1980. and Sails in the Early Phase of European
Expansion
1400-1700.
London,
1965.
Clapham, J.H. The Bank of England, vol. i, 1694-1797. Cambridge, 1944. The Economic Development of France and Germany, 1815-1914. Cambridge, .
1948. The Economic History of Modern Britain, 3 vols. Cambridge, 1938. Clark, A. Barbarossa: The Russo-German Conflict 1941-1945. London, 1965. Clark, J.G. La Rochelle and the Atlantic Economy Durin the Eighteenth Century. Baltimore, 1981. Clarke, G.N. The Dutch Alliance and the War Against French Trade 1688-1697. New York, 1971 edn. Clough, S.B. France: A History of National Economics 1789-1939. ÑewYork, 1939. The Economic History of Modern Italy, 1830-1914. New York, 1964. Clubb, O.E. China and Russia: The "Great Game." New York, 1971. Coates, J., and M. Kilian. Heavy Losses. New York, 1985 edn. Cockburn, A. The Threat: Inside the Soviet Military Machine. New York, 1984 edn. Cohen, E.A. Citizens and Soldiers: The Dilemma of Military Service. Ithaca, N.Y., 1985. "When Policy Outstrips Power American Strategy and Statecraft," The Public Interest 75 (1984). Cohen, J.S., "Financing Industrialization in Italy, 1898-1914: The Partial Transformation of a Latecomer," Journal of Economic History 27 (1967). Cohn, H.D. Soviet Policy Toward Black Africa. New York, 1972. Cohn, S.H. Economic Development in the Soviet Union. Lexington, Mass., 1970. Coleman, D.C. The Economic History of England 1450-1750. Oxford, 1977. Colton, T.J.The Dilemma of Reform in the Soviet Union. New York, 1984. Connelly, O. Napoleon's Satellite Kingdoms. New York, 1965. .
.
,
-
731 L
l I
I
I
I
Conquest, R. The Great Terror. London, 1968. Contamine, H. La Revanche., 1871-1914. Paris, 1957. Cook, M.A., ed. A History of the Ottoman Empire to 1730. Cambridge, 1976. Cookson, J.E., "Political Arithmetic and War 1793-1815," War and Society 1 (1983). Cooper, E, "Affordable Defense: In Search of a Strategy," Journal of the Royal United Services Institute forDefence Studies 130 (1985). Coox, A. Nomonhan, 2 vols. Stanford, Calif., 1985. Corbet, J.S. England in the Seven Years War: A Study in Combined Strategy, 2 vols. London, 1907. Corvisier, A. Armies and Societies in Europe 1494-1789. Bloomington, Ind., 1979. Cosmas, G.A. An Army forEmpire: The United States Army in the Spanish-American War. Columbia, Mo., 1971. Cowie, L.W. Eighteenth-Century Europe London, 1963. Cowling, M. The Impact of Hitler: British Politics and British Policies 1933-1940. Cambridge, 1975. Crafts, N.E R. British Economic Growth During the Industrial Revolution. Oxford, 1985. "British Economic Growth, 1700-1831: A. Review of the-Evidence," Economic History Review 36 (1983). "Industrial Revolution in England and France: Some Thoughts on the Question: 'Why Was England First?"' Economic History Review 30 (1977). The Battle of Koeniggratz. London, 1965. The Politics of the Prussian Army 1640-1945. Oxford, 1955. and A.G. George. Force and Statecraft: Diplomatic Problems of Our Time. Oxford, 1983. Creveld, M.van. Command ind War. Cambridge, Mass., 1985. Fighting Power: German and U.S. Army Performance, 1939-1945.Westport, Conn., 1982. Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton. Cambridge, 1977. Crisp, O. Studies in the Russian Economy Before 1914. London, 1976. Crouzet, E, "L'Angleterre et France au XVIIP siècle: essai d'analyse comparee de deux croissances économiques," Annales 21 (1966). DEconomie britannique et le Blocus Continental /806-1813,2 vols. Paris, 1958. The Victorian Economy. London, 1982. "Toward an Export Economy: British Exports During the Industrial Revolution," Explorations in Economic History 17 (1980). "Wars, Blockade and Economic Change in Europe, 1792-1815," Journalof . Economic History 24 ,
,
.
.
,
.
.
.
.
,
,
(1964).
Crowe, S.E. The Berlin West African Conference 1884-1885.Westport, Conn., 1970 reprint. Crowley, J.B. Japan'sQuestforAutonomy: National Security and Foreign Policy 19301958. Princeton, N.J., 1966. Crowson, P.S. Tudor Foreign Policy. London, 1973. Cruikshank, C.G. Elizabeth's Army. 2nd edn., Oxford, 1966. Cumings, B. The Origins of the Korean War. Princeton, N.J., 1981. Curran, S., and D. Ponomoreff. Managing the Ethnic Factor in the Russian and Soviet Armed Forces: An Historical Overview. Santa Monica, Calif., 1982. Curtis, E.E. The Organization of the British Army in the American Revolution. Menston, Yorkshire, 1972 reprint. Curtiss, J.S. Russia's Crimean War. Durham, N.C., 1979. The Russian Army Under Nicholas I, 1825-1855. Durham, N.C., 1965. .
732
I
Dallek, R. The American Style of Foreign Policy. New York, 1983. Dallin, D.J. Soviet Foreign Policy After Stalin. Philadelphia, 1961. Daniels, R.V. Russia The Roots of Confrontation. Cambridge, Mass., 1985. Darby, H.C., "The Face of Europe on the Eve of the Great Discoveries," New Cambridge Modern History, vol. i., Cambridge, 1941. Davies, R.T. The Golden Century of Spain 1501-1621. London, 1937. Davis, L.E. The Cold War Begins: Soviet-American Confhct over Eastren Europe. Princeton, N.J., 1974. Davis, R. English Overseas Trade 1500-1700. London, 1973. The Industrial Revolution and British Overseas Trade. Leicester, 1979. The Rise of the Atlantic E conomies. London, 1975. Davison, W.P. The Berlin Blockade. Princeton N.J.,1958. Dawisha, A., and K. Dawisha, eds. The Soviet Union in the Middle East. New York, 1982 Dawisha, K. Soviet Foreign Policy Towards Egypt. London, 1979. Dawson, R. Imperial China. London, 1972. Dean, J., "Directions in Inner-German Relations," Orbis 29 (1985). DeGrasse, R.W. Military Expansion, Economic Decline. Armonk, N.Y., 1983. Dehio, L. The Precarious Balance. London, 1963. Deist, W. The Wehrmacht and German Rearmament. London, 1981. et al., eds. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. 1, Ursachen und Voraussetzungen der deutschen Kriegspolitik. Stuttgart, 1979. De Gaulle, C. Mémories de Guerre, 3 vols., Paris, 1954-59. DePorte A. Europe Between the Superpowers. New Haven, Conn., 1979. de St. Leger, A., and P. Sagnac. Lá Préponderance française, Louis XIV 1661-1715. Paris, 1935. Devlin, P. Too Pround to Fight: Woodrow Wilson's Neutrality. New York, 1975. Dibb, P. The Soviet Union: The Incomplete Super-power. London, 1985. Dickson, P.G.M. The Pinancial Revolution in England: A Study in the Development of Public Credit 1688-1756. London, 1967. and J. Sperling, "War Finance, 1689-1714," New Cambridge Modern History. .
.
,
,
voL vi.
Cambridge,
1970.
Diehl, J. Paramilitary Pohtics in Weimer Germany. Bloomington Ind., 1977. Dietz, E C. English Public Finance 1485-1641, 2 vols. London, 1964 edn. "The Exchequer in El.izabeth's Reign," Smith College Studies in History 8 (1923). Diffie, B.W., and C.D.Wiriius. Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580. Minneapolis, 1977. Dilks, D., ed. Retreat fromPower: Studies in Britain's Foreign Policy in the Twentieth Century, 2. vols. London, 1981. Dinerstein, H.S. War and the Soviet Union.London, 1962 edn. Dingman, R., "Strategic Planning and the Policy Process: American Plans for War in East Asia, 1945-50," Naval War College Review 32 (1979). ,
Divine, R.A. Second Chance: The Triumph of Internationalism in America During World War II. New York, 1971. Dockrill, M.L., and J.D. Goold. Peace Without Promise: Britain and the Peace Conferences 1919-1923. London, 1981. Dodgshon, R.A., "A Spatial Perspective," Peasant Studies 6 (1977). Donaldson, R.H., ed. The Soviet Union in the Third World: Successes and Failures. Boulder, Col., 1981. Soviet Policy Toward India. Cambridge, Mass., 1974. Donnelly, C.N., "Tactical Problems Facing the Soviet Army: Recent Debates in the Soviet Military Press." International Defense Review 11 (1978). .
733
Donoughue, B. British Politics and the American Revolution. London, 1964. Doran, C.E, and W. Parsons, "War and the Cycle of Relative Power," American Political
Science Review 74
(1980).
War 1937-1941. New York, 1974. Dorn, E The Sino-Japanese Dorn, W.L. Competition for Empire 1740-1763. New York, 1940. Doughty, R.A. The Seeds of Disaster: The Development of French Army Doctrine 1919-1939. Hamden, Cona., 1985. Douglas, R. Prom War to Cold War 1942-1948. London, 1981. Dovrig, B. The Myth of Liberation. Baltimore Md., 1973. Doyle, W. The Old European Order 1660-1800. Oxford, 1978. Dreyer, J.T., "China's Military Modernaziton," Orbis 27 (1984). Droz, J. Europe Between Revolutions 1815-1848. London, 1967. Drucker, P.E, "The Changed World Economy," Foreign Afflairs 64 (1986). Dubief, H. Le Declin de la IIP République 1929-1938. Paris, 1976. Duffy, C. Borodino and the War of 1812. London, 1973. Russia's Military War to the West. Origins and Nature of Russian Military Power 1700-1800. London, 1981. Siege Warfare: The Fortress in the Early Modern World 1494-1660. London, 1979. The Army of Frederick the Great. Newton Abbott, 1974. The Army of Maria Theresa: The Armed Forces of Imperial Austria 1740-1780. London, 1977. Duffy, M.,ed. The Military Revolution and the State 1500-1800. Exeter, 1980. Dukes, P. The Emergence of the Super-Powers: A Short Comparative History of the USA and the USSR. London, 1970. The Making of Russian Absolutism 1613-1801. London, 1982. Dülffer, J., "Der Beginn des Krieges 1939," Geschichte und Gesellschaft 2 (1976). Weimar, Hitler und die Marine: Reichspolitik und Flottenbau 1920-1939. .
.
•
.
.
.
.
Düsseldorf, 1973. J. A Diplomatic History of the American Revolution. New Haven, Conn., 1985. The French Navy and American Independence. Princeton, N.J., 1975. Dupuy, N. A Genius for War: The German and General Staff, 1807-1945. Englewood, Cliffs., N.J., 1977. Duroselle, J.B. La Décadance 1932-1939. Paris, 1979. Dutailly, H. Les Problèmes de l'Armée de terre française 1933-1939. Paris, 1980. Eatwell, J. Whatever Happened to Britain? London, 1982. Eberhard, W. A History of China, 2nd edn. London, 1960. Eckes, A.E. The United States and the Global Struggle for Minerals Austin, Tex., 1979. Ehrenberg, R. Das Zeitalter der Fugger: Geldkapital und Creditverkehr im16. Jahrhundert,2 vols. Jena,1896. Ehrman, J. Cabinet Government and War 1890-1940. Cambridge, 1958. The Younger Pitt, 2 vols. London, 1969, 1983. Eldridge, C.C., ed. British Imperialism in the Nineteenth Century. London, 1984. 4 \ Elliott, J.H. Europe Divided 1559-1598. London, 1968. Imperial Spain 1469-1716. Harmondsworth, Mddsx., 1970. Richelieu and Olivares. Cambridge, 1984. The Count-Duke of Olivares. New Haven, Conn., 1986. Elton, G.R., ed. The New Cambridge Modern History, vol. ii, The Reformation 15201559. Cambridge, 1958. England Under the Tudors. London, 1955. . Reformation Europe 1317-1559. London, 1963. Elvin, M. The Pattern of the Chinese Past. London, 1963.
Dull, .
.
'
I
.
.
.
.
I
I
I
734
Emerson, R. From Empire to Nation: The Rise to Self-Assertion of Asian and African Peoples. Cambridge, Mass., 1962. Emmerson, J.T. The Rhineland Crisis. London, 1977. Emsley, C. British Society and the French Wars 1793-1815. London, 1979. Engels, E Herr Eugen Diihring's Revolution in Science. London, 1936 edn. "Socialism: Utopian and Scientific," in The Essential Left. London, 1960. Epstein G., "The Triple Debt Crisis," World Policy Journal2 (1985). Erhard L. The Economics of Success. Princeton, N.J., 1963. Erickson, J. The Road to Berlin. London, 1983. The Road to Stalingrad. London, 1975. The Soviet High Command, 1918-1941. London, 1962. Ernstberger, A. Hans de Witte: Finanzmann Wallensteins.Wiesbaden, 1954. Essame, H. The Battle for Europe, 1918. New York, 1972. Evangelista, M.A., "Stalin's Postwar Army Reappraised," International Security 7 ,
.
.
(1982-3).
Eysenbach, M.L. American Manufactured Exports 1897-1914: A Study of Growth and Comparative Advantage. New York, 1976. Falkus, M. The Industrialization of Russia 1700-1914. London, 1972. "Aspects of Foreign Investment in Tsarist Russia," Journalof European Economic Histog 8 (1979). Fallows, J. National Defense. New York, 1981. Farrar, L.L. Arrogance and Anxiety: The Ambwalence of German Power 1849-1914. Iowa City, Ia., 1981. The Short War Illusion. Santa Barbara, Calif., 1973. Feis, H. Churchill-Roosevelt-Stalin. Princeton, N.J., 1967. The Atomic Bomb and the End of World War II. Princeton, N.J.,1966 edn. The. China Tangle. Princeton, N.J., 1953. Feldman, G. Army, Industry and Labor in Germany 1914-1918. Princeton, N.J., 1966. Ferguson, T.G. British Military Intelligence 1870-1914. Frederick, Md., 1984. Fieldhouse, D. Economics and Empire 1830-1914. London, 1973. The Colonial Empires: A Comparative Study fromthe Eighteenth Century. London, 1966. Fingar, T., ed. China's Quest for Independence. Boulder, Col., 1980. Fink, C.L., et al., eds. German Nationalism and the European Response 1890-1945. Chapel Hill, N.C., 1985. Fischer, E. The Passing of the European Age. Cambridge, Mass, 1943. Fischer, E Biindnis der Eliten. Düsseldorf, 1979. War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914. London, 1975. Fischer, R.L., "Defending the Central Front: The Balance of Forces," Adelphi Papers ,
.
.
.
.
-
.
127 (1976).
Fisher, R.H. The Russian Fur Trade 1550-1700. Berkeley, Calif., 1943. - Fishlow, A., "Lessons from the Past: Capital Markets During the 19th Century and the Interwar Period," International Organization 39 (1985). Fitzgerald, E Fire in the Lake: The Vietnamese and the Americans in Vietnam. Boston, 1972. Flora, P., ed. State, Economy and Society in Western Europe 1875-1975. vol. i.
Frankfurt, 1983.
Florinsky, M. Russia: A Short History, New York, 1964. Floyd, D. Mao Against Khrushchev. New York, 1964. Foreman-Peck, J. A History of the World Economy: International Economic Relations Since 1850. Brighton, Sussex, 1983.
735
I
Forstmeier, E, and H.E. Volkmann, eds. Kriegswirtschaft und Rüstung 1939-1945. Düsseldorf, 1977. Wirtschaft und Rüstung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges. Düsseldorf, 1975. Foschepoth, J., ed. Kalter Krieg und deutsche Frage. Gättingen, 1985. Fox, G. British Admirals and the Chinese Pirates 1832-1869. London, 1940. Frank, A.G. World Accumulation 1492-1789. New York, 1978. Frankenstein, R. Le Prix du réarmement français1935-1939. Paris, 1939. Frankland, N. The Bomber Offensive Against Germany. London, 1965. Freedman, L. Britain and Nuclear Weapons. London, 1980. The Evolution of Nuclear Strategy. London, 1981. French, D. British Economic and Strategic Planning. London, 1981. British Strategy and War Aims 1914-1916. London, 1986. Friedberg, A.L., "A History of US Strategic 'Doctrine,' 1945-1980," Journalof Strategic Studies 3 (1983). Friedman, E., ed. Ascent and Decline in the World-System. Beyerly Hills, Calif., 1982. Fukuyama, E, "Gorbachev and the Third World," Foreign Affairs 64 (1986). Fuller, W C. Civil-Military Confhct in Imperial Russia 1881-1914. Princeton, N.J., .
.
.
1985. Fussell, P. The Great War and Modern Memory. New York, 1975. Gaddis, J.L. Strategies of Containment. New York, 1982. "The Origins of Self-Deterrence: The United States and the Non-Use of Nuclear Weapons, 1954-1958," forthcoming. The United States and the Origins of the Cold War, 1941-1947. New York, 1972. Gallagher, J., and R. Robinson," The Imperialism of Free Trade," Economic History Review 6 (1953). Gansler, J.S. The Defense Industry. Cambridge, Mass., 1980. Garder, M. L'Agonie du régime en Russie soviétique. Paris, 1966. Gardner, R.N. Sterling-Dollar Diplomacy. New York, 1969. Garfinkle, A.W. The Politics of the Nuclear Freeze. Philadelphia, 1984. Garthoff, R.L. Détente and Confrontation: American-Soviet Relations fromNixon to Reagan. Washington, D.C., 1985. Soviet Strategy in the Nuclear Age. New York, 1958. Gash, G. Renaissance Armies 1480-1650. Cambridge, 1975. Gates, D. The Spanish Ulcer: A History of the Peninsula War. London, 1986. Gatrell, P. The Tsarist Economy,1850-1917. London, 1983. Historical Journal Geggus, D., "The Cost of Pitt's Caribbean Campaigns, 1793-1798," ,
.
.
.
26
(1983).
eds. Deutschland in der Weltpolitik des 19. und 20. Düsseldorf, 1973. Jahrhunderts. Gershrenkon, A. Economic Backwardness in Historical Perspective. Cambridge, Mass.,
Geiss, I.,
and B.J.Wendt,
1962. Gervasi, T. The Myth of Soviet Military Supremacy. New York, 1986. 1980. Gayer, M. Aufrüstung oder Sicherheit.Wiesbaden, Gibbs, H.A.R., and H. Bowen. Islamic Society and the West, 2 vols. London, 1950, 1957. Gibbs, N.H. Grand Strategy, vol. i. London, 1976. Gibson, C. Spain in America. New York, 1966. Gilbert, E The End of the European Era, 1890 to the Present, 3rd edn. New York, 1984. Gilbert, M.,.ed. A Century of Conflict, 1850-1950. London, 1966. Winston Churchill, vol. v, 1922-1939. London, 1976. .
I
I
736
i
I
Gillard, D. The Struggle for Asia 1828-1961. London, 1977. Gilhe, M.H: Foreign the Thunderbolt. Harrisburg, Penn., 1947. Gilpin, R. War and Change in World Politics. Cambridge, 1981. Ginsburgs, G., and C.E Pinkele. The Sino-Soviet Territorial Dispure, 1949-64. New York, 1978. and A.Z. Rubinstein, eds. Soviet Foreign Policy Towards Western Europe. New York, 1978. Giovannetti, L., and E Freed. The Decision to Drop the Bomb. London, 1967. Gipson, L.L. The Coming of the Revolution 1763-1775. New York, 1962. G rardet, R. La société militaire dans la Prance contemporaine. Paris, 1953. Ciddée coloniale de la France sous la Troisième République 1871-1914. Paris, 1968. Girault, R. Emprunts russes et investisements françaisen Russie, 1887-1914. Paris, 1973. Global 2000 Report to the President, The.Washington, D.C., 1980. Glover, M. The Napoleonic Wars: An Illustrated History 1792-1815. New York, 1979. The Peninsular War, 1807-1814: A Concise History Newton Abbott, 1974. Warfare fromWaterloo to Mons. London, 1980. Glover, R. Peninsular Preparation: The Reform of the British Army, 1795-1809. Cambridge, 1963. Godechet, J., B.E Hyslop, and D.L. Dowd. The Napoleonic Era in Europe. New York, ,
.
.
.
1971.
Gold man, M.I. The Enigma of Soviet Petroleum: Half-Full or Half-Empty? London, 1980. USSR in Crisis: The Failure of an Economic System. New York, 1983. Goldsmith, R.W., "The Power of Victory: Munitions Output in World War II," Military Affairs 10 (1946). Gollwitzer, H. Europe in the Age of Imperialism. London, 1969. Geschichte des weltpolitischen Denkens, 2 vols. Göttingen, 1972, 1982. Golovine, N. Russian Army in the World War. New Haven, Conn., 1932. Gooch, J. The Plans of War: The General Staff and British Military Strategy, c. 19001916. London, 1974. Good, D.E The Economic Rise of the Habsburg Empire, 1750-1914. Berkeley, Calif., 1984. Gorce, P.M. de la. The French Army: A Military Political History. New York, 196 3. Gordon, D.C. The Dominion Partnership in Imperial Defense 1870-1914. Baltimore, Md., 1965. Gormley, D.M., "A New Dimension to Soviet Theater Strategy," Orbis 29 (1985). Gottman, J., ed. Center and Periphery. Beverly Hills, Calif., 1980. Goubert, P. Louis XIV and Twenty Million Frenchmen. London, 1970. Gough, B. The Royal Navy and the North West Coats of America 1810-1914. Vancouver, 1971. Gowa, J. Closing the Gold Window: Domestic Politics and the End of Bretton Woods. Ithaca N.Y., 1983. Grabaud, S.R. British Labour and the Russian Revolution 1917-1924. Cambridge, Mass., 1956. Graebner, N.A. America as a World Power. Wilmington, Del., 1984. Graham, G.S. Great Britain in the Indian Ocean: A Study of Maritirne Enterprise 1810-1850. Oxford, 1967. Graml., H., ed. Sommer 1939, Die Grossmächte und der europiiische Krieg. Stuttgart, 1979. .
.
737
..................-........••••--•••••• •••
Id-
l
i
r
i
LMil
·••d
FIIM..I•&Fei
"FLid
l.I
.,Slibill
".l.--i.li
.
I
Gray., C., "Nudear Strategy: A Case for a Theory of Victory," International Security 4
(1979).
Greenwood, S., "Return to Dunkirk: The Origins of the Anglo-French Treaty of March 1947," Journalof Strategic Studies 6 (1983). Grenville, J.A.S., and G.B. Young. Politics, Strategy and American Diplomacy: Studies in Foreign Policy, 1873-1917. New Haven, Conn., 1966. A World History of the Twentieth Century 1900-1945. London, 1980. Europe Reshaped 1848-1878. London, 1980. Lord Salisbu y and Poreign Policy: The Close of the Nineteenth Century, 18951902. London, 1964. Griffith, W.E., ed. Communism in Europe: Continuity, Change and the Sino-Soviet Dispute, 2 vols. Cambridge, Mass., 1964-66. "Superpower Problems in Europe: A Comparative Assessment," Orbis 29 (1986). The Ostpolitik of the Federal Republic of Germany. Cambridge, Mass., 1978. Groom, J. British Thinking About Nuclear Weapons. London, 1974. Grosser, A. The Western Alliance.· European-American Relations Since 1945. London, 1980. West Germany fromDefeat to Rearmament. London, 1955. Growipg, M. Independence and Deterrence: Britain and Atonfic Energy 1945-1952, 2 .
.
.
,
.
.
vols.
London, 1974.
Grün, G., "Locarno, Ideal and Reality," International Affairs 31 (1955). Modell für eine Zwischenlösung?" Politik und Gruner, W., "Der Deutsche Bund Kultur 9 (1982). Geschichte seit 1800. Munich, Die deutsche Prage: Ein Problem der europ¿iischen 1985. Grunwald, J., and K. Flamm. The Global Factory: Foreign Assembly in International Trade. Washington, D.C., 1985. Guéry, A. "Les finances de la monarchie française," Annales 33 (1978). Guilmartin, J.E, Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at Sea in the Sixteenth Century. Cambridge, 1974. Guinn, P. British Strategy and Politics, 1914-1918. Oxford, 1965. Gulick, E.V. Europe's Classical Balance of Power. New York, 1967 edn. Gunsberg. J.A. Divided and Conquered: The Prench High Command and the Defeat of the West, 1940. Westport, Conn., 1979. Gustafson, T., "Energy and the Soviet Union," International Security 6 (1981-82). Hadley, A.T. The Straw Giant: Triumph and Failure: America's Armed Forces. New York, 1986. of American Naval History, 1775Hagan, K.J.,ed. In Peace and War: Interpretations 1978. Wetport, Conn., 1978. Haig, A. Caveat. New York, 1984. Hale, J.R., ed. Europe in the Later Middle Ages. London, 1965. "Armies, Navies and the Art of War," New Cambridge Modern History, vol. ii. Cambridge, 1958. War and Society in Renaissance Europe 1450-1620. London, 1985. Hale, O.J. Germany and the Diplomatic Revolution 1904-1906. Philadelphia, 1931. Hall, J.W. Government and Local Power in Japan. Princeton, N.J., 1966. Halpern, P. The Mediterranean Naval Situation, 1908-1914. Cambridge, Mass., 1971. Hamerow, T. Restoration, Revolution, Reac:ion: Economics and Politics in Germany. Princeton, N.J.,1958. Hamilton, A. The Appeal of Fascism. London, 1971. -
.
i
,
.
I
r
738
i
I
Hamilton, C.E., "The Royal Navy, La Royale
and the Militarinaziton of Naval Warfare, 1840-1870" Journal of Strategic Studies 6 (1983). Hamilton, E.J.,"Origin and Growth of National Debt in Western Europe," American Economic Review 37 (1947). Hammond, T.T. Red Flag over Afghanistan. Boulder, Col., 1984. Hanrieder, W.E West German Foreign Policy 1949-1963. Stanford, Calif., 1967. Haraszti, E. The Invaders: Hitler Occupies the Rhineland. Budapest, 1983. Treaty-Breakers The Anglo-German Naval Agreement of June or 'Realpolitiker.' 1935. Boppard, 1974. Hyrdach, G. The Pirst World War 1914-1918. London, 1977. Hårdach, K. The Political Economy of Germany in the Twentieth Century. Berkeley, Calif., 1980. Hardie, E The Abyssinian Crisis. London, 1974. Harding, H., ed. China's Foreign Relations in the 1980s. New Haven, Conn., 1984. Haring, C.H. The Spanish Empire in America. New York, 1947. Harris, K. Attlee. London, 1982. Harris, R.D., "French Finances and the American War, 1777-1783," Journalof Modern History 46 (1976). Harrison, J.A. The Chinese Empire. New York, 1972. Harrison, M.M. Reluctant Ally: France and Atlantic Security. Baltimore, 1981. Hart, G., and W.S. Lind. America Can Win. Bethesda, Md., 1986. Harvie, C. War and Society in the 19th Century. Bletchley, 1973. Haslam, J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe 193339. New York, 1984. Hastings, M. Overlord: D-Day and the Battle forNormandy. London, 1984. Hattaway, H., and A. Jones.How the North Won: A Military History of the Civil War. Urbana, III., 1983. Hatton, R.M., ed. Louis XIV and Europe. London, 1976. Charles XII of Sweden. London, 196 8. Hauner, M., "A Racial Revolution," Journalof Contemporary History 19 (1984). "Did Hitler Want a World Dominion?," Journalof Contemporary History 13 .
.
,
(1968).
,
"The Soviet Geostrategic
forthcoming.
Dilemma," Foreign Policy Research Institute,
Hayashi,
·
S., and A. Coox. Kogun:.The JapaneseArmy in the Pacific War.Westport, Conn., 1978 reprint. Hayes, P. Fascism. London, 1973. Haykal, M.H. The Sphinx and the Commissar: The Rise and Fall of Soviet Influence in the Middle East. London, 1978. Headrich, D.R. The Tools of Empire: Technology and European Imperilaism in the Nineteenth Century. Oxford, 1981. Heald, M., and L.S. Kaplan. Culture and Diplomacy: The American Experience. Westport, Conn., 1977. Hecksher, E.E An Economic History of Sweden. Cambridge, Mass., 1963. The Continental System. Oxford, 1922. Heischmann, E. Die Anfänge des stehenden Heeres in Oesterreich. Vienna, 1925. Haller, EH., ed The Korean War: A 25-Year Perspective. Lawrence, Kan., 1977. Henderson, W.O. The Industrial Revolution on the Continent: Gegmany, France, Russia 1800-1914. London, 1967 edn. The R.ise of German Industrial Power, 1834-1914. Berkeley, Calif., 1972. Hennessy, J., et al. Economic "Miracles." London, 1964. .
.
739
l
Henrickson,
A.K., "The Creation of the North Atlantic Alliance, 1948-1952," Naval War College Review 32 (1980). Hentschel, V., "Produktion, Wachstum und Produktivität in England. Frankreich und Deutshland vor der Mitte des 19. Jahrhunderts bis zum Ersten. Weltkrieg," Vierteljahresschrift für Sozial und Wirtschaftsgeschichte 68 (1981). Herken, G. Counsels of War. New York, 1985. The Winning Weapon: The Atomic Bomb in the Cold War 1945-1950. New York, .
1980. Herrick, R.W. Soviet Naval Strategy. Annapolis, Md., 1968. Herring, G. America's Longest War: The United States and Vietnam, 1950-1975. New York, 1979. Herspring, D.R., and L Volgyes, "Political Reliability in the Eastern European Warsaw Pact Armies," Armed Forces and Society 6 (1980). Herwig, H.H. Politics of Frustation: The United States in German Naval Planning, 1889-1941. New York, 1976. Hess, A.C., "The Evulution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of Oceanic Discoveries, 1453-1525," American Historical Review 75 (1970). Hiden, J. Germany and Europe 1919-1939. London, 1977. Higginbotham, D., ed. Reconsiderations on the Revolutionar War.Westport, Conn., 1978. The War of American Independence. Bloomington, Ind, _1977 edn. Higham, R. R. Air Power: A Concise History. Manhattan, Kan., 1984 edn. Higonnet, P.LR., "The Origins of the Seven Years War," Journal of Modern History 40 .
(1968).
.
Hildebrand, G.H. Growth and Structure in the Economy of Modern Italy. Cambridge, Mass., 1965. Hildebrand, K., "Staatskunst oder Systemzwang? Die 'Deutsche Frage' als Problem der Weltpolitik," Historische.Zeitschrift 228 (1979). The Third Reich. London, 1984. Hill, C. Reformation to Industrial Revolution. Harmondsworth, Mddsx., 1969. The Century of Revolution 1603-1714. Edinburgh, 1961. Hillgruber, A. Bismarcks Aussenpolitik. Freiburg, 1972. Die gescheiterre Grossmacht: Eine Skizze des Deutschen Reiches 1871-1945. Düsseldorf, 1980. Germany and the Two World Wars. Cambridge, Mass., 1981. Hitlers Strategie: Politik und Kriegsfiihrung 1940-41. Frankfurt, 1965. Hinsley, F.H., et al. British Intelligence in the Second World War, vol. ii. London, 1981. Power and the Pursuit of Peace. Cambridge, 1967. Hobsbawm, E.J. The Age of Capital 1848-1875. London, 1975. Industry and Empire. Harmondsworth, Mddsx., 1969. The Age of Revolution 1789-1848. London, 1962. Hochmann, J. The Soviet Union and the Failure of Collective Security 1934-1938. g Rhaca, N.Y, 1984. Hodgson, M.G.S. The Venture of Islam. Chicago, 1924. Hoensch, J.K. Sowietische Osteuropa-Politik 1945-1974. Düsseldorf, 1977. Hoffman, S., ed. In Search of France. Cambridge Mass., 1963. Gulliver's Troubles. New York, 1968. Primacy or World Order? New York, 1978. Hof fmann, W.G. Das Wachstum der deutschen Wirtschaft seit der Mitte des 19. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Jahrhunderts.Berlin,
Holland, R.E Britain
and
1965. the Commonwealth
740
Alliance, 1918-1939.
London,
1981.
European Decolonization:
The British, French, Dutch, and Belgian Empires 19191963. London, 1978. Holloway, D. The Soviet Union and the Arms Race, 2nd edn. New Haven, Conn., 1984. Holmes, R. The Road to Sedan: The French Army, 1866-1870. London, 1984. Holt,.S. The Common Market: The Conflict of Theory and Practice. London, 1967. Holzle, E. Die Selbstentmachtung Europas. Göttingen, 1975. Holzman, F.D., "Are the Soviets Really Outspending the US on Defense?," International Security 4 (1980). Financial Checks on Soviet Defense Expenditures. Lexington, Mass., 1975. "Soviet Military Spending; Assessing the Numbers Game," International Security 6 (1982). Homze, E.L. Arming the Luftwaffe. Lincoln, Neb., 1976. A. Income Tax in the Napoleonic Wars. Cambridge, 1939. Horn, R.C. The Soviet Union and India. The Limits of Influence. New York, 1981. Horne, A. The French Army and Politics 1870-1970. London, 1984. Horowitz, D. The Free World Colossus. New York, 1971 edn. Hosking, G. A History of the Soviet Union. London, 1985. Hough, J.E, and M. Fainsod. How the Soviet Union Is Governed. Cambridge Mass., 1979. Howard, M. ed. The Theory and Practice of War. London, 1965. The British Way in Warfare. Neale Lecture, London, 1975. The Continental Commitment. London, 1972. The Franco-Prussian War. London, 1981 edn. Howarth, S. The Fighting Ships of the Rising Sun: The Drama of the Imperial Japanese Navy 1895-1945. New York, 1983. Hucker, C.O. China's Imperial Past. Stanford, Calif., 1975. Hudson, G.F. The Far East in World Affairs, 2nd edn. London, 1939. Hueckel, G., "War and the British Economy, 1793-1815: A General Equilibrium Analysis," Explorations in Economic History 10 (1972). Hufton, O. Europe: Privilege and Protest 1730-1789. London, 1980. Hunt, E., and A. Preston, eds. War Aims and Strategic Policy in the Great War. London, 1977. Hyam, R. Britain's Imperial Century 1815-1914. London, 1975. Hynes, W.G. The Economics of Empire: Britain, Africa and the New Irpperialism, 1870-75. London, 1979. Imlah, A.H. Economic Elements in the "Pax Britannica." Cambridge Mass., 1958. Inalcik, H. The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy: Collected Studies. London, 1978. The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600. New York, 1973. Ingram, E., ed., "The Great Game in Asia," The International History Review 2 .
.
.
.
Hope-Jones,
.
.
.
.
(1980).
Commitment to Empire: Prophecies of the Great Game in Asia, 1797-1800. Oxford, 1981. The Beginning of the Great Game in Asia 1828-1834. Oxford, 1979.. Ireland, T.P. Creating the Entangling Alliance, London, 1981. Iriye, A. Across the Pacific. New York, 1967.. After Imperialism: The Search for a New Order in the Far East 1921-1931. New York, 1978 edn. Irving, E.M. The First Indochina War: French and American Policy, 1945-1954. London, 1975. .
.
..
741
I
Iseley, J.A., and P.A. Crowl. The U.S. Marines and Amphibious War. Princeton, N.J., 1945. Ismay, Lord, NATO-- The First Five Years, 1949-1954. Utrecht, 1954. Israel, J.L, "A Conflict of Empires: Spain and the Netherlands 1618-1648," Past and Present 76 (1977). The Dutch Republic and the Hispanic World, 1606-1661. Oxford, 1982. Jabber,P., "Egypt's Crisis. America's Dilemma," Foreign Affairs 64 (1986). Jackel,E. Hitler's Weltanschauung. Middletown, Conn., 1982. Jacobsen,J. Locarno Diplomacy: Germany and the West 1925-1929. Princeton, N.J., 1972. Jansen,G.H. Afro-Asia and Non-Alignment. London, 1966. Jelavich,B. The Great Powers, the Ottoman Empire, and the Straits Question18701887. Bloomington, Ind., 1973. Jencks,H.W. From Missiles to Muskets: Politics and Professionalism in the Chinese Army 1945-1981. Boulder, Col., 1982. Jenkins,E.H. A History of the Prench Navy. London, 1963 edn. Jervis,R. The Illogic of American Nuclear Strategy. Ithaca, N.Y., 1984. "The Impact of the Korean War on the Cold War," Joutual of Conflict Resolution 24 (1980). Joffe,J.., "European-American Relations: The Enduring Crists," Foreign Affairs 59 .
.
(1981). Johnson,A.R.,
et al. East European Military Establishments: The Warsaw Pact Northern Tier. New York, 1982. Johnson,C. MITI and the JapaneseMiracle: The Growth of Industrial Policy 19251975. Stanford, Calif., 1982. Johnson,F.A. Defense by Committee. London, 1960. JohnsonP.M., and W.R. Thompson, eds. Rhythms in Politics and Economics. New York, 1985. Joll,J., ed. The Decline of the Third Republic. New York, 1959. Europe Since 1870. London, 1973. The Origins of the First World War. London, 1984. Jones,C., ed. Britain and Revolutionary France: Conflict, Subversion and Propaganda. Exeter, 1983. Jones,D.R., "Nicholas II and the Supreme Command," Sbornik 11 (1985). Jones,E., "Manning the Soviet Military," International Security 7 (1982). .
.
"Minorities in the Soviet Armed Forces," Comparative Strategy 3 (1982). Jones,E.L., and G.E Mingay, eds. Land, Labour and Population of the Industrial Revolution. London, 1967. The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History of Europe and Asia. Cambridge, 1981. Jones,J.R. Britain and the World 1949-1815. London, 1980. Country and Court 1658-1714. London, 1978. Jordan,W.M. Britain, France and the German Problem. London, 1943. JukesG., "The Indian Ocean in Soviet Naval Policy," Adelphi Papers 8 (1972). The Soviet Union in Asia. Berkeley, Cali£, 1973. Junge,C. Flottenpolitik und Revolution: Die Entstehung der englischen Seemacht während der Herrschaft Cromwells. Stuttgart, 1980. Kahn, H. On Thermonudear War. Princeton, N.J., 1960. The Emerging JapaneseSuperstate. London, 1971. Kaiser, D. Economic Diplomacy and the Origins of the Second World War. Princeton, N.J., 1980. .
.
.
.
'
.
742
I
I
Kaldor, M. The Baroque Arsenal. London, 1982. Kamata S. Japan in the Passing Lane. New York, 1984. Kamen, H. Spain 1469-1714. London, 1983. Kan, M.Y.M. Mainland China's Modernization: Its Prospects and Problems. Berkeley, Calif., 1982. Kanet, R., ed. The Soviet Union and the Developing Nations. Baltimore, 1974. Kann, R.A. A History of the Habsburg Empire 1526-1918. Berkeley, Calif., 1974. Kanya-Forsmer, A.S. The Conquest of the Western Sudan: A Study in French Military Imperialism. Cambridge, 1969. lgaplan, E The Wizards of Armageddon. New York, 1983. Kaplan, H. Russia and the Outbreak of the Seven Years War. Berkeley, Calif., 196 8. Kaplan, L.S. The United States and NATO: The Formative Years. Lexington, Ky., 1984. Karnow, S. Vietnam: A History. New York, 1984. Kaser, M. Comecon. London, 1967. Katzenstein, P.J.,ed. Between Power and Plenty: Foreign Economic Policies of Advanced Industrial States. Madison, Wi., 1978. Kazemzadeh, E Russia and Britain in Persia 1864-1914. New Haven, Conn., 1968. Kazokins, J., "Nationality in the Soviet Army," Journalof the Royal United Services Institute forDefense Studies 130 (1985). Keegan, J. The Pace of Battle. Harmondsworth, Mddsx., 1978. Keeny, S.M., and W.K.H. Panofsky, "MAD vs. NUTS: The Mutual Hostage Foreign Affairs 60 (1681-82). Relationship of the Superpowers," Keep, J.H.L., "The Military Style of the Romanov Rulers," War and Society 1 (1983) "Russia," New Cambridge Modern History, voL xi. Cambridge, 1962. Keiger, J.EV. France and the Origins of the First World War. London, 1983. Kelleher, C.M. Germany and the Politics of Nuclear Weapons. New York, 1975. Kemp, T. Economic Forces in French History. London, 1971. Europe. London, 1969. Industrialization in Nineteenth-Century of a Decline. New York, 1972. The 1913-39: French Economy History The Kendrick, A. The Wound Within: Arnerica in the Vietnam Years, 1945-1974. Boston, 1974. Kendrick, M.S. A Century and a Half of Federal Expenditures. New York, 1955. Kenez, P., "Russian Officer Corps ßefore the Revolution: The Military Mind," Russian ,
.
.
Review 3
(1972).
Kennan, G.E The Decline of Bismarck's European Order: Franco-Russian Relations 1875-1890. Princeton, N.J., 1979. American Diplomacy. Chicago, 1984 edn. The Fateful Alliance: France, Russia, and the Coming of the First World War. New York, 1984. Kennedy, D. Over Here: The First World War and American Society. Oxford, 198.0. Kennedy, G. Defense Economics. London, 1983. Kennedy, P.M., ed. The War Plans of the Great Powers 1880-1914. London, 1979. Strategy and Diplomacy, 1860-1945; Eight Essays. London, 1983. The Realities Behind Diplomacy. London, 1981. The Rise and Fall of British Naval Mastery. London, 1976.. The Rise of the Anglo-German Antagonism, 1860-1914. London, 1980. Kennet, L. The French Armies in the Seven Years War: A Study in _Military Organization and Administration. Durham, N.C., 1967. Keohane, R.O., "State Power and Industry Influence: American Foreign Oil Policy in the 1940s," International Organization 36 (1982). .
.
.
.
.
.
743
¯l '
I
I
After Hegemony. Princeton, N.J., 1974. Kerner, R.J. The Urge to the Sea. New York, 1971 reprint. Kersaudy, F. Churchill and De Gaulle. London, 1981. Kershaw, I. Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich: Bavaria I 933.
1945. Oxford, 1983. The Nazi Dictatorship. London, 1985. Keylor, W R. The Twentieth-Century World: An International History. Oxford, 1984. Kieraan, V.G. European Empires fromConquest to Collapse, 1815-1960. London, 1982. "Foreign Mercenaries and Absolute Monarchy," Past and Present 11 (1957). "State and Nation in Western Europe," Past and Present 31 (1965). Kilmarx, R. A History of Soviet Air Power. London, 1962. Kindleberger, C.P. A Financial History of Western Europe. London, 1984. "Commercial Expansion and the Industrial Revolution," Journalof European Economic History 4 (1975). The World in Depression 1929-1939. Berkeley, Cali£, 1_973. Kiraly, B.K., and G.E. Rothenberg, eds. War and Society in Eastern Europe, vol, i. New York, 1979.. Kiser, J.W., "How the Arms Race Really Helps Moscow Foreign Policy 60 (1985). Kissinger, H. A World Restored: Metternich, Castlereagh and'the Problems of Peace 1812-1822. Boston, 1957. .
,
,
,
.
'
"
.
The White House Years. Boston, 1979.
"The White Revolutionary: Reflections on Bismarck," Daedelus 97 (1968). Economy of Germany 1815-1914. London, 1978. eds. Economic Growth: The JapaneseExperience Since the Meiji Era. Hollwood, III., 1968. Knorr, K., "Burden-Sharing in NATO: Aspects of US Policy," Orbis 29 (1985). Knox, M., "Conquest, Foreign and Domestic, in Fascist Italy and Nazi Germany." Journalof Modern History 56 (1986). Mussolini Unleashed 1939-1941. Cambridge, 1982. Koch, H.W., ed. The Origins of the First World War. London, 1982. Kochan, L, and R. Abraham. The Making of Modern Russia. Harmondsworth, Mddsx., 1983 edn. Kocka, J. Facing Total War: German Society 1914-1918. Leamington Spa, 1984. Koenigsberger, H.G., "The Empire of Charles V in Europe," New Cambridge Modern History, vol. ii. Cambridge, 1958. "Western Europe and the Power of Spain," New Cambridge Modern History, vol. 3. Cambridge, 1968. The Government of Sicily Under Philip II. London, 1951. The Habsburgs and Europe 1516-1660. Ithaca, N.Y., 1971. Kohl, W.L. French Nuclear Diplomacy. Princeton, N.J., 1971. Kolakowski, L. Main Currents of Marxism, voL i, The Founders. O.xford, 1981 edn. Kolb, E. ed. "Europa und die Reichsgründung," Historische Zeitschrift, Beiheft 6. Munich, 1980. Kolko, G. The Politics of War 1943-1945. New York, 1968. Vietnam: Anatomy of a War, 1940-1975. New York, 1986. Kolodziej, E. French International Policy Under De Gaulle and Pompidou: The Politics of Grandeur. Ithaca, N.Y., 1974. Komer, R.W. Maritime Strategy or Coalition Defense? Cambridge, Mass., 1984. Kortepeter, C.M. Ottoman Imperialism During the Reformation. London, 1973. Kriedte, P. Peasants, Landlords and Merchant Capitalists. Europe and the World Economy, 1500-1800. Leamington Spa, 1983. .
.Kitchen,M. The Political Klein, L, and K. Ohkawa,
.
,
.
.
.
I 744
I I
I
I
and Politics in France on the Eve of the Pirst World War. Leamington Spa, 1986. Kuhn, A. Hitlers aussenpolitisches Programm. Stuttgart, 1970. Kuisel, R.E Capitalism and the State in Modern Prance. Cambridge, 1981. Kuniholm, B.R. The Origins of the Cold War in the Near East. Princeton, N.J., 1980. Kunisch, J. Das Mirakel des Hauses Brandenburg. Munich, 1978. Kwitny, J. Endless Enemies. New York, 1984. Lachouque, H. Waterloo. Paris, 1972. LaFeber, W America, Russia, and the Cold War 1945-1975. New York, 1976. The New Empire: An Interpretation of American Expansion 1860-1898. Ithaca, N.Y., 1963. Laird, R.E France, the Soviet Union, and the Nuclear Weapons Issue. Boulder, Col.,
Krumeich, G. Armaments
.
1986. "The French Strategic Dilemma," Orbis 28 (1984). Lambi, I.N. The Navy and German Power Politics 1862-1914. London, 1984. Landes, D. The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial Development in Western Europe from 1750 to the Present. Cambridge, 1969. Langer, W.L. European Alliances and Alignments 1871-1890. New York, 1950 edn. The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, 2nd edn. New York, 1965. Langford, P. The Eighteenth Century 1688-1815: British Foreign Policy. London, ,
.
1976.
Langhorne, R.T.B. ed. Diplomacy and Intelligence During the Second World War. Cambridge, 1985. Larson, T.B. Soviet-American Rivalry. New York, 1978. of Russia. New York, 1963. Laue, T.H. von. Sergei Witte and the Industrialization Laurens, E D. France and the Italo-Ethiopian Crisis, 1935-6. The Hague, 1967. League of Nations. World Economic Survey. Geneva, 1945. Lee, A. The Soviet Air Force. London, 1961.
M.
Lee,
and W. Michalka.
German Foreign Policy 1917-1933:
Continuity
or Break?
Leamington Spa, 1987. Lee, W.T. The Estimation of Soviet Defense Expenditures 1955-75. New York, 1977. Leebaert, D., ed. Soviet Military Thinking. London, 1981. Lefebvre,
G. Napoleon,
2 vols. London,-1969. Containment Before Kennan: The Identification of American Interests at the End of World War II," Lehrman Institute Paper,
Leffler, M.P., "Security
and
forthcoming.
"The American
Conception of National Security and the Begininngs of the Cold War, 1945-48," American Historical Review 89 (1984). Lellouche, P. L'avenir de la guerre. Paris, 1985. "France and the Euromissiles," Foreign Affairs 62 (1983-84). Lerner D., and R. Aron. France Defeats EDC. New York, 1957. Leutze, J. Bargaining for Supremacy: Anglo-American Naval Relations 1937-1941. Cha pel, Hill, N.C., 1977. Levine, A.J.,"Was World War II a Near-Run Thing?" Journalof Strategic Studies 8 ,
,
(1985).
Levy, J. War in the Modern Great Power System. Lexington, Ky., 1983. Lewin, M. Russian Peasants and Soviet Power. Evanston, III., 1968. Lewin, R. The American Magic: Codes, Ciphers and the Defeat of Japan.New York. 1982. Lewis, W.A. Economic Survey 1919-1939. London, 1949. Lichtheim, G. Europe in the Twentieth Century. London, 1972.
745
Liddell Hart, B.N., ed. The Red Army. New York, 1956. History of the First World War. London, 1970 edn. History of the Second World War. London, 1970. Lieven, D.C.B. Russia and the Origins of the First World War. London, 1983. Lifton, R.J.Home fromthe War: Vietnam Veterans. New York, 1983. Lincoln, W.B. Passage Through Armageddon: The Russians in the War and Revolution 1914-1918. New York, 1986. Linder, S.B. The Pacific Century. Stanford, Calif., 1986. War. Linderman, G.F. The Mirror of War: American Society and the Spanish-American Ann Ar bor, Mich., 1974. Link, A.S. Wilson, 5 vols. Princeton, N.J., 1947-65. Lippmann, W. U.S. Foreign Policy: Shield of the Republic. Boston, 1943. Litwak, R.S. Détente and the Nixon Doctrine: American Foreign Policy and the Pursuit of Stability, 1969-1975. Cambridge, 1984. Lloyd, C.'The Nation and the Navy. London, 1961. Loades, D.M. Politics and the Nation 1450-1660. London, 1974. Lobonov-Rostovsky, A.A. Russia and Europe 1789-1825. Durham, N.C., 1947. Lo Jung-pang,"The Decline of the Early Ming Navy," Orient Extremus 5 (1958). "The Emergence of China as a Sea Power During the Lath Sung and Early Yuan Periods," Far Eastern Quarterly14 (1955). Louis, W.R. The British Empire in the Middle East, 1945-1951. Oxford, 1984. Lovett, G.H. Napoleon and the Birth of Modern Spain, 2 vols. New York, 1965. -Low, A.D. The Sino-Soviet Dispute. Rutherford, N.J., 1976. Lowe, C.J.,and E Marz ari. Italian Poreign Policy 1870-1940. London, 1975. Lowe, P. Britain in the Far East: A Survey from 1819 to the Present. London, 1981. Lubasz, H., ed. The Development of the Modern State. New York, 1964. Lukacs, J. The Last European War, September 1939/December 1941. London, 1977. .
.
,
Lundkvist,
5., "Svensk
krigsfinansiering1630-1635"
(withGerman
summary),
Historisk tidskrift (1966). Lupfer, T., "The Dynamics of Doctrine: The Changes in German Tactical Doctrine D,uring the First World War," Ledvenworth Papers 4. Leavenworth, Kan., 1981. Luttwak, E. The Pentagon and the Art of War. New York, 1985. Luvaas, T. The Military Legacy of teh Civil War: The European Inheritance. Chicago, 1959.
Lynch, J. Spain Under the Habsburgs, 2 vols. Oxford, 1969. Lyon, P. Neutralism. Leicester, 1963. Macartney, C.A. The Habsburg Empire 1790-1918. London, 1969. McCauley, M., ed. Communist Power in Europe, 1944-1949. London, 1977. . The Soviet Union Since 1917. London, 1981. McCormick, T. China Market: America's Quest forInformal Empire. Chicago, 1967. MacDonald, C.A. The United States, Britain and Appeasement 1936-1939. London, .
1980.
McDougall, W.A. France's Rhineland Diplomacy 1914-1924. Princeton, N.J., 1978. Mddsx., 1982. McEvedy, C. The Penguin Atlas of Recent History. Harmondsworth, McFerridge, C.D., "Some Implications of China's Emergence as a Great Power," Journal of the Royal United Services Institute for Defence Studies 128 (1983). Urbana, III., 1971. McGeehan,R. The German Rearmament Question. McGowan, P., and C.W. Kegley, ed s. Foreign Policy and the Modern World-System. Beverly Hills, Calif., 1983. Machay, J.P. Pioneer forProfit: Foreign Entrepreneurs and Russian Industrialization. Chicago, 1970. 746
Mack Smith, D. Italy: A Modern History. Ann Arbor, Mich., 1959. Mussolini's Roman Empire. London, 1976. Mussolini: A Biography. New York, 1982. MacKay, D. Prince Eugene of Savoy. London, 1977. MacKay, D., and H.M. Scott. The Rise of the Great Powers 1648-1815. London, 19 8 3. Mackesy, P. Statesman at War: The Strategy of Overthrow, 1798-1799. London, 1974. The War for America 1775-1783. London, 1964. Mackinder, H.J., "The Geographical Pivot of History," Geographical Journal23 .
.
.
(1904).
Mackintosh, M.
Juggernaut:A History of the Soviet Armed Forces. New York, 1967. McMillen, D.H., ed. Asian Perspectives on International Security. London, 1984. McNeill, W.H. A World History. London, 1979 edn. The Pursuit of Power: Technology, Armed Forces and Society Since 1000 A.D. Chicago, 1983. The Rise of the- West. Chicago, 1967. Madariaga, I. de. Britain, Russia and the Armed Neutrality of 1780. London, 1962. Russia in the Age of Catherine the Great. London, 1981. Maddison, A., "A Comprasion of Levels of GDP per Capita in Developed and Developing Countries, 1700-1980," Journalof Economic History 43 (1983). Magahlaes-Godinho, V. Déconomie de l'Empire Portugais aux XV' et XVP siècles. Paris, 1969. Mahan, A.T. Sea Power in Its Relations to the War of 1812, 2 vols. London, 1905. The Influence.of Sea Power upon History 1660-1783. London, 1965 edn. Maier, C.S. Recasting Bourgeois Europe. Princeton, N.J., 1975. Maier, K.A., et al., eds. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. 2, Die Errichtung der Hegemonie auf dem europiiischen Kontinent. Stuttgart, 1979. Mako, W.P. U.S. Ground Forces and the Defense of Central Europe.Washington, D.C., 1983. Maland, D. Europe in the Seventeenth Century. London, 1966. Paris, 1972. Malinraud, E. La Croissance française. Mallet, M.E. Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissance Italy. London, 1976. Mamatey, V.S. Rise of the Habsburg Empire 1526-1815. Huntingdon, N.Y., 1978 edn. Mandelbaum, M. The Nuclear Future. Ithaca, N.Y., 1983. The Nuclear Question:The United States and Nuclear Weapons'1946-1976. New York, 1970. The Nuclear Revolution: International PoliticsBefore and After Hiroshirna. New York, 1981. Mansergh, N. The Commonwealth Experience. London, 1969. Marder, A.J.Prom the Dreadnought to Scapa Flow: The Royal Navy in the Fisher Period, vol. i, The Road to War, 1904-1914. London, 1961. Old Friends, New Enemies: The Royal Navy and the Imperial JapaneseNavy. Oxford, 1981. The Anatomy of British Sea Power. Hamden, Conn., 1964 reprint. "The Royal Navy in the Italo-Ethiopian War 1935-36," American Historical Review 75 (1970). Marks, S. The Illusion of Peace: International Relations in Europe 1918-1933. London, 1976. Marriss, S. Deficits and the Dollar: The World Economy at Risk.Washington, D.C., 1985. .
.
,
.
.
.
.
.
,
747
4
i
I
•
i
1.l.T.I.".
&
IB..L.....iiin.ii
lit-IAl-.".V
LI
Br
um,
mil
..
I--mis-isii.
i.
rol-El-t--I159
L
I
I
I
I
Marsh, E JapaneseOverseas Investment. London, 1983. Marshall, P.J.,"British Expansion in India in the Eighteenth Century: An Historical Revision," History 60 (1975). Martin, B., "Aussenhandel und Aussenpolitik Englands unter Cromwell," Historische Zeitschrift 218 (1974). Martin, L. Peace Without Victory Woodrow Wilson and the English Liberals. New York, 1973 edn. Marwick, A. The Deluge British Society in the First World War. London, 1965. War and Social Change in the Twentieth Century. London, 1974. Masson, P., "La Marine française en 1939-40," Revue historique des armées 4 (1979). Mathias, P..The First Industrial Nation: An Economic History of Britain 1700-1914. London, 1969. and P. O'Brien. "Taxation in Britain and France, 1715-1810," Journalof European Economic History 5 (1976). Matloff, M. Strategic Planning for Coalition Warfare, 1943-1944.Washington, D.C., 1959. Mattingly, G. Renaissance Diplomacy. Harmondsworth, Mddsx., 1965. May, A.J. The Habsburg Monarchy 1862-1916. Cambridge M.ass., 1960. The Passing of the Habsburg Monarchy, 1914-1918, 2 vols. Philadelphia, 1966. May, E.R., ed. Knowing One's Enemies: Intelligence Assessment Before the Two World Wars. Princeton, N.J., 1984. American Imperialism: A Speculative Essay. New York, 1968. Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power. New York, 1961. The World War and American Isolation. Chicago, 1966 edn. Mayer, A.J.Political Origins of the New Diplomacy. New York, 1970 edn. Politics and Diplomacy of Peacemaking: Containment and Counterrevolution at Versailles 1918-1919. London, 1968. MccGwire, M. Soviet Naval Developments. New York, 1973. Soviet Naval Influence. New York, 1977. . Soviet Naval Policy. New York, 1975. Mearsheimer, J. Conventional Deterrence. Ithaca, N.Y., 1983. Medlicott, W.N. British Foreign Policy Since Versailles, 1919-1963. London, 1968. Mellor, R.E.M. The Soviet Union and Its Geographical Problems. London, 1982. Mendelsohn, K. Science and Western Domination. London, 1976. Mendl, W. Deterrence and Persuasion: French Nuclear Armament in the Context of National Policy, 1945-1969. London, 1970. Menon, K. Soviet Power and the Third World. New York, 1985. Meyers, R. Britische Sicherheitspolitik 1934-1938. Düsseldorf, 1976. Middlebrook, M. The Kaiser's Battle: 21 March 1918. London, 1978. Middlemas, K. Diplomacy of Illusion: The British Government and Germany 1937-39. London, 1972. Middleton, R. The Bells of Victory. Cambridge, 1985. Military Balance, The. International of Strategic Studies. London, annual. Millar, G.J. Tudor Mercenaries and Auxiliaries 1485-1547. Charlottesville, Va., 1980. Miller, M.S. The Economic Development of Russia, 1905-1914. London, 1926. Miller, S.E., ed. Military Strategy an¿the Origins of the First World War. Princeton, N.J., 1985. ed. Conventional Forces and American Defense Policy. Princeton, N.J., 1986. Millett, A.R., and W. Murray, eds. Military Effectiveness. Forthcoming. and P. Maslowski. Por the Common Defense: A Military History of the United States of America. New York, 1984. -
.
,
.
.
.
.
.
.
.
,
,
748
Mills, W Arms and Men. New York, 1956. Milward, A.S. The Economic Effects of the World Wars in Britain. London, 1970. The German Economy at War. London, 1965. The Reconstruction of Western Europe, 1945-1951. London, 1984. War, Economy and Society 1939-1945. Berkeley, Calif., 1979. and S.B. Saul. The Development of the Economies of Continental Europe 18501914. Cambridge, Mass., 1977. The Economic Development of Continental Europe 1780-1870. London, 1973. Minchinton, W.E.; ed. The Growth of English Overseas Trade in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. London, 1969. itchell, A. The Gennan Influence in France after 1870: The Formation of the Prench Republic. Chapel Hill, N.C., 1979. Victors and Vanquished: The German Influence on Army and Church in Prance after 1870. Chapel Hill, N.C., 1984. Mitchell, B.R. European Historical Statistics 1750-1970. London, 1975. Mitchell, D.W. A History of Russian and Soviet Sea Power New York, 1974. Modelski, G., "The Long Cycle of Global Politics and the Nation-State," Comparative Studies in Society and History 20 (1978). Mommsen, W.J.,and L. Kettenacker, eds. The Fascist Challenge and the Policy of Appeasement. London, 1983. Monger, G.L. The End of Isolation: British Foreign Policy 1900-1907. London, 1963. Morazé, C., "Finance et despotisme, essai sur les despotes éclaires," Annales 3 (1948). Moreland, W H. From Akbar to Aurangzeb: A Study in Indian Economic History. .
.
.
,
.
.
London,
1923.
Moreton, E., and G. Segal, eds. Soviet Toward Western Europe. London, 1984. Morgan, K.O. Labour in Power 1945-1591. Oxford, 1984. Morgan, R. The United States and West Germany 1945-1973. London, 1974. Mori, G., "The Genesis of Italion Industrialization," Journalof European Economic History 4 (1975). "The Process of Industrialization in Italy: Some Suggestions, Problems and Questions,"Journalof European Economic History 8 (1979). Morison, S.E. History of the United States Naval Operations, vol. x, The Atlantic ,
Battle Won. Boston, Mass., 1956. ed. Dilemmap of Growth in Prewar Japan.Princeton, N.J., 1971. ed. The Fateful Choice: Japan'sAdvance into Southeast Asia, 1939-1941. New York, 1980. ed. The Pacific Basin. New York, 1986. Morris, M.D., "Values as an Obstacle to Growth in South Asia," Journal of Economic History 27 (1967). Mortimer, R.A. The Third World Coalition in International Politics. New York, 1980. Morton, E., and G. Segal, eds. Soviet Strategy Toward Western Europe. London, 1984. Mosse, W.E. Alexander II and the Modernization of Russia. New York, 1962 edn. The European Powers and the German Question1848-1870. Cambridge, 1958. The Rise and Fall of the Crimean System 1855-1871. London, 1963. Mousnier, R., "UEvolution des finances publiques en France et en Angleterre pendant les guerres de la Ligue d'Augsburg et de la Succession d'Espagne," R.evue Historique 44 (1951). Mowat, C.L., ed. New Cambridge Modern History, vol. xii (rev. ed.), The Shifting Balance of World Forces. Cambridge, 1968. Munro, D.G. Intervention and Dollar Diplomacy in the Caribbean 1900-1921. Princeton, N.J., 1964.
Morley, J.W., ,
,
.
.
749
Munting,
R. The Economic
Development
of the USSR. London,
Murphy, B. A History of the British Economy. London, 1973. Murray, W., "German Air Power and the Munich Crisis," War .
,
Luftwaffe. Baltimore, Md., 1985. "Munich, 1938: The Military Confrontation,"
(1979).
1982. and
Society 1
Journal of Strategic
(1976).
Studies 2
The Change in the European Balance of Power, 1938-1939. Princeton, N.J., 1984. Mysyrowics, L. Autopsie d'une Defaite: Origines de l'effrondrement militaire français de 1940. Lausanne, 1973. Neal, L., "Interpreting Power and Profit in Economic History: A Case Study of the .
SevenYears War," Journal of Economic History 37.(1977). Needham, J. Science and Civilization in China, vol. iv, Civil Engineering and Nautics. Cambridge, 1971. The Development of Iron and Steel Technology in China. London, 1958. The Grand Titration. Science and Society in East and West. London, 1969. Nef. J.U. War and Human Progress. New York, 1968. Neidpath, J. The Singapore Naval Base and the Defense of Britain's Eastern Empire 1919-1941. Oxford, 1981. Neilson, K., "Watching the 'Steamroller': British Observers and the Russian Army Before 1914." Journal of Strategic Studies 8 (1985). Nettl, J.P. The Soviet Achievement. London, 1967. Nicholls, A.J.Weimar and the Rise of Hitler. London, 1979 edn. Nicolson, H.G. The Congress of Vienna. London, 1946. Niedhart, G., "Appeasement: Die britische Antwort auf die Krise des Weltreichs und des internationalen Systems vor dem zweiten Weltkrieg." Historische Zeitschrift 226 (1978). Handel und Krieg in der britischen Weltpolitik 1738-1763. Munich, 1979. Militärwesen·im Urnbruch. Osnabrück, 1979. meyer, J. Das österreichische Nipperdey, T. Deutsche Geschichte 1800-1866. Munich, 1983. Nish, I. Japan'sForeign Policy, 1869-1942. London, 1978. The Anglo-Japanese Alliance. London, 1966. The Origins of the Russo-Japanese War. London, 1985. Nitze, P., "The Development of NSC-68," International Security 5 (1980). Nobutaka, I, ed. Japan'sDecision for War. Stanford, Calif., 1967. Norman, E.H. Japan's Emergence as a Modern State. New York, 1940. North D.C., and R.P. Thomas. The Rise of the Western World. Cambridge, 1973. North, R.C. Moscow and the Chinese Communists. Stanford, Calif., 1953. Northedge, ES., and A.Welles. Britain and Soviet Communism: The Impact of a .
.
.
.
.
Revolution. London, 1982. The Troubled Giant: Britain Among the Great Powers. London, 1966. Nove, A. An Economic History of the USSR. Harmondsworth, Mddsx., 1969. O'Brien, H. British Financial and Fiscal Policy in the Wars Against France, 1793-1815. Oxford, 1984. .
London, C. Keydor. Economic Growth in Britain and Putyce17_80-1914. 1978. O'Day, A., ed. The Edwardian Age. London, 1979. Offner, A. American Appeasement, United States Foreign Policy and Germany 19331938. Cambridge, Mass., 1969. Ohkawa, K., and H. Rosovsky. JapaneseEconomic Growth. Stanford, Calif., 1973. and M. Shinohara, eds. Patterns of JapaneseEconomic Development. New Haven, Conn. 1979. ,
and
,
750
i
Okamoto, S. TheJapanese Oligarchy and the Russo-Japanese War. New York, 1970. Olsen, E.A. U.S.-Japan Strategic Reczprocity: A Neo-Internationalist View. Stanford, Calif., 1985. Oman, C. A History of the Art of War in the Middle Ages, 2 vols. London, 1924. A History of the Art War in the Sixteenth Century. Lond on, 1937. O'Neill, W Coming Apart. New York, 1971. Orde, A. Britain and International Security 1920-1926. London, 1978. Osgood, R.E. NATO: The Entangling Alliance. Chicago, 1962. Ovendale, R. Appeasement and the English-Speaking World Cardiff, 1975. verholt, W.H., ed. Asia's Nuclear Future. Boulder, Col., 1977. ery, R.J., "Hitler's War and the German Economy. A Reinterpretation," Economic History Review 35 (1982). The Air War, 1939-1945. New York, 1980.. The Nazi Economic Recovery 1932-1938. London, 1982. Owen, R., and R. Sutcliffe, eds. Studies in the Theory of Imperiaksm. London, 1972. Oye, K.A., et al., eds. Eagle Defiant: United States Foreign Policy in the 1980s. Boston, 1983. et al.,- eds. Ea¿le Entangled: U.S. Foreign Policy in a Complex World. New York, .
.
.
,
1979.
Padfield, P. Guns at Sea. London, 1973. The Battleship Era. London, 1972. Tide of Empires: Decisive Naval Campaigns in the Rise of the West, 2 vols. London, 1979, 1982. Palmer,A. Napoleon in Russia. New York, 1967. Palmer, B. The 25-Year War: America's Military Role in Vietnam. New York, 1984. Pares, R., "American versus Continental Warfare 1739-1763," English Historical Review 51 (1936). Paret, P. Yorck and the Era of Prussian Reform. Princeton, N.J.,1961. Parish, P.J.The American Civil War. New York, 1975. Parker, G. Europe in Crisis 1598-1648. London, 1979. Spain and the Netherlands 1559-1659. London, 1979. The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659: The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries War. Cambridge, 1972. The Dutch Revolt. London, 1977. Parker, R.A.C., "Great Britain, France and the Ethiopian Crisis 1935-1936," English Historical Review 9 (1974). Parodi, M. L'économie et la société de 1945 a 1970. Paris, 1971. française Parry, J.H. The Age of Reconnaissance, 2nd edn. London, 1966. The Establishment of the European Hegemony 1415-1715, 3rd eda. New York, 1966. Trade and Dominion: The European Overseas Empire in the Eighteenth Century. London, 1971. Patterson, A.T. The Order Armada: The Franco-Spanish Attempt to Invade Britain in 1779. Manèhester, 1960. Peacock, A.T., and J.Wifeman. The Growth of Public Expenditure in the United Kingdom. London, 1967 edn. Peden, G.C. British Rearmament and :NeTreasury 1932-1939. Edinburgh, 1979. Pedroncini, G. Les mutineries de 1917. Paris, 1967. Pelz, S.E. Race to Pearl Harbor. Cambridge, Mass., 1974. Pemsel, H. Atlas of Naval Warfare. London, 1977. Pericoli, U., and M. Glover. 1815: The Armies at Waterloo. London, 1973. .
.
.
.
.
.
.
.
751
\
Perkins, B. Prologue Calif., 1961.
to War: England
and the United States 1805-1912.
Berkeley,
The Great Rapprochement. New York, 1969. Perkins, D.H., ed. China's Modern Economy in Historical Perspective. Stanford, Calif. 1975. Petersen, E.N. The Lirnits of Hitler's Power. Princeton, N.J., 1969. Petersen, P.A., and J.G. Hines, "The Conventional Offensive in Soviet Theater Strategy," Orbis 27 (1983). . Pflanze, O. Bismarck and the Development of Germany: The Period of Unification 1815-1871. Princeton, N.J., 1963. Pierre, A.J.Nuclear Politics: The British Experience with an Independent Strategic Nuclear Force, 1939-1970. London, 1972. ed. Nuclear Weapons in Europe. New York, 1984. Pigasse, J.P. Le bouclier d'Europe. Paris, 1984. Pintner, W, "Inflation in Russia During the Crimean War Period," Arnerican Slavic and East European Review 8 (1959). Pitt, B. 1918 -- The Last Act. New York, 1962. Pivka, O. von. Navies of the Napoleonic Era. Newton Abbott 1980. Plesur, M. America's Outward Thrust: Approaches to Poreign'Affairs 1865-1890. DeKalb, IIL, 1971. Polisensky, J.V. The Thirty Years War. London, 1971. Pollard, S. Peaceful Conquest: The Industrializatieon of Europe 1760-1970. Oxford, 1981. Wasting of the British Economy. London, 1982. The Polmar, N. Soviet Naval Developments, 1982, 4th edn. Annapolis, Md., 1981. Polonsky, A. The Great Powers and the Polish Question1941-1945. London, 1976. Porch, D. The March to the Marne.· The French Army 1871-1914. Cambridge, 1981. Porter, B. Britain, Europe and the World, 1850-1982: Delusions of Grandeur. London, 1983. The Lion's Share: A Short History of British Imperialism 1850-1970. London, 1976. Posen, B.R. The Sources of Military Doctrine: France, Britain and Germany Between the World Wars. Ithaca, N.Y., 1984. Postan, M.M. An Economic History of Western Europe, 1945-1964. London, 1967. Potichny, P.T., ed. The Ukraine in the Seventies. Oakville, Ont., 1982. Potter, E.B., ed. Sea Power: A Naval History. Annapolis, Md., 1981. Potter, G.R., ed. The New Cambridge Modern History, vol i, The Renaissance 14931520. Cambridge, 1961. Pounds, N.J..G. An Historical Geography of Europe 1500-1840. Cambridge, 1979. and S.S. Ball, "Core Areas and the Development of the European States System," Annals of the Association of American Geographers 54 (1964). Powers, T. The War at Home: Vietnam and the American People, 1964-1968. New York, 1973. Thinking About Nuclear Weapons. New York, 198 Prados, J. The Soviet Estimate: U.S. Intelligence Analysis and 1 ssian Military Strength. New York, 1982. Pratt, L.R. East of Malta, West of Suez: Britain's Mediterranean Crisis. London, 1975. Presseisen, E.L. Amiens and Munich: Comparisons in Appeasement. The Hague, 1978. Preston, A., ed. General Staffs and Diplomacy Before the Second World War. London, 1978. Preston, R.A., S.E.Wise, and H.O. Werner. Men in Arms. London, 1962. ,
.
.
,
-
.
752
i
Price R. The Economic Modernization of France. London, 1975. Prins, G, ed. The Nuclear Crisis Reader.New York, 1984. Qaisar,A.J.The Indian Response to European Technology and Culture, A.D. 14981707. Delhi, 1982. Quester,G. Nuclear Proliferation: Breaking the Chain. Madison, Wi., 1981. Quimby,R.S. The Background of Napoleonic Warfare. New York, 1957. Quinn,D.B., and A.N. Ryan. England's Sea Empire, 1550-1642. London, 1983. Radice, L. Prelude to Appeasement: East Central European Diplomacy in the Early 1930s. New York, 1981. Ryeff, M. Imperial Russia 1682-1825. New York, 1971. Rigsdale, H. Détente in the Napoleonic Era: Bonaparte and the Russians. Lawrence, Kan., 1980. Rahman, H., "British Post-Second World War Military Planning for the Middle East," Journal of Strategic Studies 5 (1982). Ramsay, J.E Anglo-French Relations 1763-70: A Study of Choiseul's Foreign Policy.
Berkeley,Calif., 1939.
Ransom, R.L.,
et al., eds. Explorations in the New Economic History. New York, 1982. Ranum, O., ed. National Consciousness, History and Political Culture in Early Modern Europe. Baltimore, 1975. Rapp, R.T., "The Unmaking of the Mediterranean Trade Hegemony," Journal of Economic History 35 (1975). Rappaport, A. Henry L. Stimson and Japan,1931-1933. Chicago, 1963. Rasler, K.A., and W.R. Thompson, "Global Wars, Public Debts, and the Long Cycle," World Politics 35 (1983). Rath, R.J.,The Fall of the Napoleonic Kingdom of Italy. New York, 1941. Raulff, H. Zwischen Machpolitik und Imperialismus: Die deutsche Frankreichpolitik 1904-5. Düsseldorf, 1976. Reamington, R.A. The Warsaw Pact. Cambridge, Mass., 1971. Redlich, F. "Contributions in the Thirty Years War," Economic History Review 12
(1959).
The German Military Enterpriser and His Work Force, 2 vols.Wiesbaden, 1964. Rees, D. Korea: The Limited War. New York, 1966 Regla, J., "Spain and Her Empire," New Cambridge Modern History, vol. v. . Cambridge, 1961. Reinhard, W. Geschichte der europäischen Expansion, vol. i. Stuttgart, 1983. 1933-1939. Paris, 1976. Les Relations franco-allemandes 1935-39. Paris, 1975. Les Relations franco-britanniques Reynolds, C.G. Command of the Sea: The History and Strategy of Maritime Empires. New York, 1974. "Imperial Japan'sContinental Strategy," U.S. Naval Institute Proceding 109 .
,
(1983).
.
Reynolds, D. The Creation of th Anglo-American Alliance, 1937-1961. London, 1981. Rich, N. Friedrich von 2 vols. Cambridge, 1965. Hitler's War Aims, 2 vols. Londog1973-74 Why the Crimean War?: A Coutidiary Tale. Hanover, N.H., 1985. Richardson, H.W. Economic Recovery in Britain, 1932-1939. London, 1967. Richmond, H. Statesmen and Sea Power. Oxford, 1946. Riley, J.C. International Government Finance and the Amsterdam Capital Market1740-1815. Cambridge, 1980.
Åstein
.
.
753
\
!
The Sword and the Scepter, 4 vols. London, 1975. Ritter, M., "Das Kontributionssystem WaHensteins," Historische Zeitschrift 90 (1902). Robbins, K. Munich, 1938. London, 1968. Roberts, J.M. The Pelican History of the World. Harmondsworth, Mddsx., 1980. Roberts, M. Essays in Swedtsh History. London, 1973. Gustavus Adolphus and the Rise of Sweden. London, 1973. Gustavus Adolphus, 2 vols. London, 1958. Splendid Isolation 1763-1780. Stenton Lecture, Reading, 1970. The Swedish Imperial Experience 1560-1718. Cambridge, 1979. Robertson E.M., ed. The Origins of the Second World War. London, 1971. Robertson R.M. History of American Economy. New York, 1975 edn. Robinson R.W. Gallagher, and A. Denny. Africa and the Victorians: The Official Mind of Imperialism, 2nd edn. London, 1982. Rodger, A.B. The War of the Second Coalition, 1798-180 Oxford, 1964. Rogge. H. Russia in the Age of Modernization and Revolution 1881-1917. London, 1983. Rohe, K., ed. Die -Westmächte und das Dritte Reich 1933-1939. Paderborn, 1982. Röhl, J.C.G., "A Document of 1892 on Germany, Prussia and Poland," Historical Journal 7 (1964). and N. Sombart, eds. Kaiser Wilhelm II: New Interpretations. Cambridge, 1982. Roider, K.A. Austria's Eastern Question1700-1790. Princeton, N.J., 1982. Rolfe, S. The International Corporation. Paris, 1969. Ropp, T. The Development of a Modern Navy: French Naval Policy 1871-1904. .
.
I
.
.
.
,
Anapolis, Md., 1987. War in the Modern World. Durham N'.C., 1959. Ropponen, R. Die Kraft Russlands: Wie beurteilte die politische und militiirische Fiihrung der europ¿iischen Grossmächte in der Zeit von 1905 bis 1914 die Kraft Russlands? Helsinki, 1968. Rosecrance, R. ed. America as a Ordinary Power, Ithaca, N.Y., 1976. The Rise of the Trading State. New York, 1985. Rosenberg, D.A., "A Smoking Radiating Ruin at the End of Two.Hours. Documents on American Plans for Nuclear War with the Soviet Union, 1954-55," International Security 6 (1981-82). "American Atomic Strategy and the Hydrogen Bomb Decision," Journalof American History 66 (1979). "The Origins of Overkill: Nuclear Weapons and American Strategy, 1945-1960, International Security 7 (1983). Rosenberg, H. Bu,reaucracy, Aristocracy and Autocracy: The Prussian Experience 1660-1815. Cambirdge, Mass., 1958. Roseveare, H. The Treasury: The Evolution of a British Institution. London, 1969. Rosinski, H., "The Role of Sea Power in the Global Warfareof the Future," Brassey's Naval Annual (1947). Roskill, S.W Naval Policy Between the Wars, vol. ii. L adon, 1976. The War at Sea, 3 vols. London, 1954-61. Ross, G. The Great Powers and the Decline of the Euroıëan tes System 1914-1945. London, 1983. Ross. S.T. European Diplomatic History 1789-19Ï5: Prance Against Europe. Malabar, Fla., 198 1 reprint. Questfor Victory: Prench Military Strategy 1789-1815. London, 1973. Rostow, N. Anglo-French Relations 1934-1936. London, 1984. Roscow W.W. The Process of Economic Growth, 2nd edn. Oxford, 1960. .
.
,
,
.4
.
.
,l
I
I ·
754
Ii
:
I I
The World Economy: History and Prospect. Austin, Tex., 1978. Rothenberg, G.E., B.K. Kiraly, and P.F. Sugar, eds. East Central European Society and War in the Pre-Revolutionary Eighteenth Century. New York, 1982. Napoleon's Great Adversaries: The Archduke Charles and the Austrian Army 1792-1814. London, 1982. The Army of Francis Joseph.West Lafayette, Ind., 1976. The Art of Warfare in the Age of Napoleon. Bloomington, Ind., 1978. Rothstein, R.L. The Third World and U.S. Foreign Policy. Boulder, Col., 1981. The Weak in the World of the Strong. The Developing Countries in the International System. New York, 1977. Rothwell, V. Britain and the Cold War 1941-47. London, 1982. Rowen, H.S., "Living with a Sick Bear," The NationalInterest 2 (1985-86). Rowland, B.M., ed. Balance of Power or Hegemony: The Inter-War Monetary System. New York, 1976. Rowley, A. Evolution économique de la France de milieu du XIX= siècle à 1914. Paris, .
.
.
.
.
1982. Rubin, B. Paved with Good Intentions: The United States and Tran. New York, 1980. Budé, G. Paris and London in the Eighteenth Century: Studies in Popular Protest. New York, 1971. R evolutionary Europe 1783-1815. London, 1964. Rudney, R.S., "Mitterand's New Atlanticism: Evolving French Attitudes Toward .
NATO," Orbis 28 (1984). Rupieper, H. The Cuno Governrnent and Reparations, 1922-1923. London, 1979. Rusinov, D. The Yugoslav Experiment, 1948-1974. London, 1977. Russell, C., ed. The Origins of the English Civil War. London, 1973. Russett, B., "America's Continuing Strengths," International Organization 39 (1985). "Defense Expenditures and National Well-being," American Political Science Review 76 (1982). Ryder, A.J. The German Revolution of1918. Cambridge, 1967. Rywkin, M. Moscou's Muslim Challenge. New York, 1982. Sachar, H.M. Europe Leaves the Middle East 1936-1954. London, 1972. Sadkovich, J.J., "Minerals, Weapons and Warfare: Italy's Failure in World War II," Storia contemporanea, forthcoming. Salewski, M. Die deutscheSeekriegsleitung 1935-1945, 3 vols. Frankfurt, 1970-75. Salisbury H. The Coming ivar Between Russia and China. London, 1969. Salmon, J.M.H. Society in Crisis: Prance in the Sixteenth Century. London, 1975. Samhaber, E. Merchants Make History. London, 196 3. Samson, G.B. A History of Japan.London, 1958-66. The Western World and Japan. London, 1950. Saul, S.B. Studies in British Overseas Trade 1870-1914. Liverpool, 1960. Saunders, H. The Middle East Pxoblem in the 1980s. Washington, D.C., 1981. Sauvy, A. Historie économique de la France entre les deux guerres, 2 vols. Paris, 1965-67. Savelle, M. Empires to Nationstfxpansion in America, 1713-1824. Minneapolis, 1974. R . Savory, R. His BritannidMajesty'sArmy in Germany During the Seven Years War. Oxford, 1966. 4 commercial Sayous, A., "Le role d'Amsterdam du capitalisme et financier," Revue Historique 183 (1938). Scalapino, R.A., ed The Foreign Policy of Modern Japan.Berkeley, Calif., 1977. Scammell, G.V. The World Encompassed: The First European Maritime Empires, c. 800-1650. Berkeley, Calif., 1981. ,
.
daËÑ'histoire
755
\ i i
I
Schaller, M. The American Occupation of Japan: The Origins of the Cold War in Asia. New York, 1985. Schell, J. The Fate of the Earth. New York, 1982. Schell, O. To Get Rich Is Glorious. China in the 80s. New York, 1985. Schilling, W.R., et al. Strategy, Politics, and Defense Budgets. New York, 1962. Schmidt, G. England in der Krise: Grundziige und Grundlagen der britischen
Appeasement-Politik, 1930-1937. Opladen, 1981. "Wozu noch politische Geschichte?," Aus Politik und Zeitgeschichte B17 (1975). Schimdt, H. A Grand Strategy for the West. New Haven, Conn., 1985. Schmitt, B.E., and H.C. Ÿedeler.The World in the Crucible 1914-1919. New York, 1984. Schooner, D.M. Soviet Economy in a Time of Change.Washington, D.C., 1979. Schreiber G., et., eds. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. iii, Der Mittelmeerraum und Siidosteuropa. Stuttgart, 1984. Revisionismus und Weltmachtstreben. Stuttgart, 1978. . Schroeder, P.W. Austria, Britain and the Crimean War: The Destruction of the European Concert. Ithaca, N.Y., 1972. "Munich and the British Tradition," HistoricalJouinal(1976). "The Lost Intermediaries: The Impact of 1870 on the European System," International History Review 6 (1984). "World War I as a Galloping Gertie," Journalof Modern History 44 (1972). Schulin, E., ed. Gedenkschrift Martin Göhring: Studien zur europäischen Geschichte. Wiesbaden, 1968. Schulte, B.E Die deutsche Armee. Düsseldorf, 1977. Schulzinger, R.D. American Diplomacy in the Twentieth Century. New York, 1984. Schumpeter E. B., "English Prices and Public Finance, 1660-1822," Review of Economic Statistics 20 (1938). Scott, H.M., "British Foreign Policy in the Age of the American Revolucion, "International History Review 6 (1984). "The Importance of Bourbon Naval Reconstruction to the Strategy of Choiseul after the Seven Years War," International History Review 1 .(1979). Scott, W.R. The Constitution and Finance of English, Scottish and Irish Joint Stock Companies to 1720, 3 vols. Cambridge, 1912. Seabury, P., 'Unternational Policyand National Defense," Journal of Contemporary Studies (1983). Searle, G.R. The QuestforNational Efficiency: A Study in British Politics and British Political Thought, 1899-1914. Oxford, 1971. Seaton, A. The Crimean War: A Russian Chronicle. London, 1977. The German Army 1933-1945. London, 1982. The Russian Army of the Crimea. Reading, Berkshire, 1973. The Russo-German War 1941-45. London, 1971. Segal, G., ed. The China Factor: Peking and the Superpowers. London, 1982. The Soviet Union in East Asia. Boulder, Col., 1983: and W. Tow, eds. Chinese Defense Policy. Londo 1 84, Defending China. London, 1985. "Defense Culture and Sino-Soviet Relatio Journalof Strategic History 8 ,
, ,
,
,
.
.
.
.
.
,
.
,
(1985).
The Great Power Triangle. London, 1982. Servan-Schreiber, J.J. The American Challenge. Harrnondsworth, Mddsx., Seton-Watson, C. Italy fromLiberalism to Fascism. London, 1967. Seton-Watson, R.W. The Russian Empire 1801-1917. Oxford, 1967. .
1969 edn.
I J 1 |
756
||
I
I I
.
Shaw, A.G.L., ed. Great Britain and the Colonies 1815-1865. London, 1970. Shay, R.P. Britsh Rearnament in the Thirties: Politics and Profits. Princeton, N.J., 1977. Shennan, J.H. The Origins of the Modern European State 1450-1725. London, 1974. Sherman, A.J., Bankers in World Polidcs: The Financing of the Russo"German-Jewish JapaneseWar," Leo BaeckInstitute Yearbook 28 (1983). Sherwig, J.M. Guineas and Gunpowder: British Poreign Aid in the Wars with France 1793-1815. Cambridge, Mass., 1969. Sherwin, M.J.A World Destroyed: The Atomic Bomb and the Grand Alliance. New ·York, 1975. Shiba, Y. Commerce and Society in Sung China. Ann Arbor, Mich., 1970. Showalter, D. Railroads and Rifles: Soldiers, Technology and the Unification of Germany. Hamden, Conn., 1975. Shuker, S.A. The End of French Prodominance in Europe: The Financial Crisis of 1924 and the Adoption of the Dawes Plan. Chapel Hill, N.C., 1976. Shulman, M.D. Stalin's Foreign Policy Reappraised. New York, 1969. Sick, G. All Fall Down: America's Tragic Encounter with Iran. New York, 1985. Sidorov, A.L. The Economic Position of Russia During the First World War. Moscow, 1973. Siegelbaum, L.H. The Politics of Industrial Mobilization in Russia, 1914-1917. New York, 1984. Silberling, N.J., "Financial and Monetary Policy of Great Britain During the Nepoleonic Wars," QuarterlyJournalof Economics 38 (1923-24). Silverman, D.P. ReconstructingEurope After the Great War. Cambridge, Mass., 1982. Simmons, R.R. The Strained Alliance. New York, 1975. Skalweit, A. Die deutsche Kriegsnährungswirtschaft. Berlin, 1927. Sked, A., ed. Europe's Balance of Power 1815-1848. London, 1979. The Survival of the Habsburg Empire: Radetsky, the Imperial Army and the Class War, 1848. London, 1979. Slessor, J. Strategy for the West. London, 1954. Smith, D.M., "National Interest and American Intervention, 1917: An Historical Appraisal," Journalof American History 52 (1965). The Great, Departure: The United States and World War I, 1914-1920. New .
.
York, 1965.
Smith, G. Morality, Reason and Power: American
Diplomacy in the Carter Years. New York, 1986. Smith, M., et al. Asia's New Industrial World. London, 1985. Britsh Air Strategy Between the Wars. Oxford, 1984. Smith, T. Political Change and Modern Development in Japan:Government Enterprise 1868-1880. Stanford, Calif., 1955. The Pattern of Imperialism: The United States, Great Britain and the Late.
.
Industrializing
World Since1815.
Cambridge,
1981.
Snyder, J. The Ideology pf th Offensive. Ithaca, N.Y, 1984. Snyder, J.C., and S.F. Èeg edviimiting Nuclear Proliferation.
Cambridge, Mas s., 1985. Solomon, R.H., ed. The China Fac o-American Relations'and the Global Scene. Englewood Cliffs, N.J., 1981. Sombart, W. Krieg und Kapitalismus. Munich, 1913. Sontag, R.J.A Broken World, 1919-1.939. New York, 1971. Spanier, J.W. American Foreign Policy Since World War II. London, 1972 edn. Spector, R.H. Eagle Against the Sun: The American War with Japan. New York, 1985. 757
I
Speer, A. Inside the Third Reich. New York, 1982. edn. Spiers, E.M. The Army and Society 1815-1914. London, 1980. Sprout, H., and M. Sprout. The Rise of American Naval Power, 1776-1918.
N.J., 1946
Princeton,
edn.
Spulber, N. The State and Economic Development in Eastern Europe. New York, 1966. Stares, P., "The Modernization of the French Strategic Nuclear Force," Journalof the Royal United Services Institute forDefence Studies 125 (1980). Politics. Lexington, Ky., 1982. Starr, H. Henry Kissinger: Perceptions of International State of the World Economy, The. Cambridge, Mass., 1982. Stavrianos, L.S. Global Rift: The Third World Comes of Age. New York, 1981. Steel, R. Pax Americana. New York, 1977. Steele, J. Soviet Power. New York, 1984. Steinberg, J., "The Copenhagen Complex," Journalof Contemporary History 1
(1966).
and LV. Segal, eds. Alliance Security: NATO and the No-First-Use Washington, D.C., 1983. Question. Steiner, Z.S. Britain and the Origins of the First World War.London, 1977. The Foreign Office and Foreign Policy, 1898-1914. Cambridge, 1969. Stella, D. Crisis and Continuity: The Economy of Spanish Lombardy in the Seventeenth Century. Cambridge, Mass., 1979. Stoakes, G. Hitler and the Questfor World Dominion: Nazi Ideology and Foreign Policy in the 1920s. Leamington Spa, 1986. Stockholm International Peace Research Institute. The Arms Race and Arms Control. London, 1982. Stoessinger, J.G. Nations in Darkness: China, Russia and America. New York, 1978. Stokesbury, J.L. A Short History of World War I. New York, 1981. Stone, L. The Causes of the English Revolution 1529-1642. London, 1972. Stone, N. Europe Transformed 1878-1919. London, 1983. The Eastern Front 1914-1917. London, 1975. Stork-Penning, J.G., "The Ordeal of the States: Some Remarks on Dutch Politics During the War of the Spanish Succession," Acta Historiae Neerlandica 2 (1967). Storry, R. A. History of Modern Japan. Harmondsworth, Mddsx., 1982 edn. Japan and the Declme of the West in Asia 1894-1943. London, 1979. Stoye, J.W. Europe Unfolding 1648-1688. London, 1969. The Siege of Vienna. London, 1964. Strachan, H. European Armies and the Conduct of War. London, 1983. Wellington's Legacy: The Reform of the British Army, 1830-1854. Manchester, 1984. Stradling, R.A., "Catastrophe and Recovery: The Defeat of Spain 1639-.43," History 64 (1979). Europe and the Decline of Spain: A Study of the Spanish System, 1580-1720. London, 1981. Strengthening Conventional Deterrence in Europe: PrgghŠWthe 1980s..New York, 1983. Strode, D.L., "Arms Control and Sino-Soviet Reg¢ions," Orbis 28 (1984). Chapéf Hill, N.C., 1981. Stueck, W.W. The Road to Confrontation. Foreign Policy 60 (1985). Sullivan, L., "A New Approach to Burden-Sharing," Summers, H.G. On Strategy: A Critical Analysis of the Vietnam War. New York, 1972. Summer, B.H. Peter the Great and the Emergence of R.ussia. London, 1940. Russia and the Balkans 1870-1880. London, 1937.
Steinbrunner, D.D.,
.
.
.
.
.
.
.
758
Sutter, R. China Watch: Toward Sino-American Reconciliation. Baltimore, 1978. Svennilson, I. Growth and Stagnation in the European Economy. Geneva, 1954. Symcox, G. The Crisis of French Sea Power 1689-1697. The Hague, 1974. Syrett, D. Shipping and the American War 1775-83. London, 1970. Szamuely, T. The Russian Traditions, London, 1974. Taagepera, R., "Growth Curves of Empires," General Systems 13 (1968). "Size and Duration of Empires: Systematicsof Size," Social Science Research 7 ,
(1978).
Taborsky, E. Communist Penetration of the Third World. New York, 1963. albott, S. Deadly Gambits: The Reagan Administration and the Stalemate in Nuclear Arms Control. New York, 1984. Tamborta, A., "The Rise of Italian Industry and the Balkans," Journalof European Economic History 3 (1974). Taubman, W Stalin's American Policy: Prom Entente to Détente to Cold War. New York, 1982. Taylor, A.J.P. The Origins of the Second World War. Harmondsworth, Mddsx., 1964 edn.
The Struggle forMastery in Europe 1848-1918. Oxford, 1954. The Trouble-Makers: Dissent over Poreign Policy, 1789-1939. London, 1969 edn. Taylor, J. Shadows of the Rising Sun: A Critical View of the "JapaneseMiracle." New .
.
York, 1984.
Taylor, R. The Sino-Japanese Axis. New York, 1985. Taylor,T. Munich: The Price of Peace. New York, 1979. Teichova, A. An Economic Background to Munich. Cambridge, 1974. Thies, J. Architekt der Weltherrschaft: Die "Endziele" Hitlers. Düsseldorf, 1976. Thiry, J. La Guerre d'Espagne. Paris, 1966. Thomas, H. History of the World. New York, 1979 edn. Thompson, E.P. Zero Option. London, 1982. and D. Smith, eds. Protest and Survive. Larmondsworth, Mddsx., 1980. Thompson, I.A.A. War and Government in Habsburg Spain 1560-1620. London, ,
1976.
Thompson, J.W. Italian Civil and Military Aircraft 1930-1935. Fallbrook, Calif., 1963. Thomson, D. Europe Since Napoleon. Harmondsworth, Mddsx., 1966 edn. The Aims of History. London, 1969. Thorne, C. The Issue of War: States, Societies, and the Far Eastern Conflict of 19411945. London, 1985. The Limits of Foreign _Policy:The West, the League and the Far Eastern Crisis of 1931-1933. London, 1972. Thornton, A.P. The Imperial Idea and Its Enemies. London, 1966. Thornton, R.C. The Bear and the Dragon. New York, 1972. Thucydides. The Peleponnesian War. Harmondsworth, Mddsx., 1954 edn. Thurow, L. The Zero-Sum Society. New York, 1980. Tilly, C., ed. The Formgian of¾e National States in Western Europe. Princeton, N.J., .
.
1975. Toby, R.P. State and Diplomøby Early.Modern Japan. Princeton, N.J., 1984. Tocqueville, A. de. Democracy in Agsa, 2 vols. New York, 1945 edn. Tokes, R.L. Euro-Communism and Diante. New York, 1978. Toland, J. No Man's Land: The Story of 1918. London, 1980. Tomlinson, B.R., "The Contraction of England: National Decline and the Loss of Empire," Journalof Imperial and Commonwealth History 11 (1982). The Political Economy of the Raj 1914-1947. Cambridge, 1979. .
i
759 I .
.4. .
d'hill
bl?ilWilt'
.
.i
ik
.likithãI.IIELF-EMIA
MII
11
.ig
i
i.
pull
li
.
mm
I
-------------•=---
l
I
I
Towle, P., "The European Balance of Power in 1914," Army Quarterlyand Defense Journal 104 (1974). Toynbee, A.J.,and F.T. Ashton-Gwatkin, eds. The World in 1939. London, 1952. Trachtenberg, M. Reparation in World Politics: Prance and European Diplomacy 1916-1923. New York, 1980. Trask,- D.E The War with Spain in 1898. New York, 1981. of the Continental Powers 1780-1914. London, Trebilcock, C. The Industrialization 1981. Treverton, G.F. Making the Alliance Work: The United States and Europe. Ithaca, N.Y., 1985. Tuchman, B.W. Stilwell and the American Experience in China. New York, 1971. Tucker, N.B. Patterns in the Dust: Chinese-American Relations and the Recognition Controversy, 1949-50. New York, 1983. Tucker, R.W., "Swollen State, Spent Society: Stalin's Legacy to Brezhnev's Russia," Poreign Affairs 60 (1981-82). The Purposes of American Power. New York, 1981. Tunstall,.B. Willia=m Pitt, Earl of Chatham. London, 1938. Turner, L.C.F. Origins of the First World War. London, 1970. Ulam, A. Dangerous Relations: The Soviet Union in World Politics 1970-1982. New York, 1983. Expansion and Coexistence: The History of Soviet Foreign Policy 1917-1973. New York, 1974. Ungar, S.J.,ed. Estrangement: America and the World. New York, 1985. van der Wee, H., "Monetary, Credit and Banking Systems," The Cambridge Economic History of Europe, vol. v. Cambridge, 1977. Van Ness, P. Revolution and Chinese Foreign Policy. Berkeley, Calif., 1971. Varg, P.A. Missionaries, Chinese, and·Diplomats... 1890-1952. Princeton, N.J., 1952. Vatter, H.G. The Drive to Industrial Maturity: The U.S. E conomy, 1860-1914: Westport, Conn., 1975 edn. Vernadsky, G. The Tsardom of Muscovy, 1547-1682. New Haven, Conn., 1969. Viljoen, S. Economic Systems in World History. London, 1974. Vogel, B. Deutsche Russlandpolitik, 1990-1906. Düsseldorf, 1973. Vogel, E.F. Japanas Number one: Lessons forAmerica. New York, 1980 edn. "Pax Nipponica?," Poreign Affairs 64 (1986). Volcker, K.-H. Die deutsche Luftwaffe 1933-1939. Stuttgart, 1967. Wagenfuhr, R. Die deutsche Industrie im Kriege 1939-1945. Berlin, 1963. Waite, RA.L. Vanguard of Nazism: The Free Corps Movement in Postwar Germany. Cambridge, Mass., 1952. Waites, N., ed. Troubled Neighbours: Franco-British Relations in the Twentieth Century. London, 1971. Walden, P. The Short Victorious War: A History of the Russo-Japanese War, 1904-5. New York, 1974. Walker, G.J.Spanish Politics and Imperial Trade 1700-478;9. Blıomington, Ind., 1979. Waller, B. Bismarck at the Grossroads: The Reorientation of Cednan Foreign Policy After the Congress of Berlin 1878-1880. London, Ï 9Ÿ4. Waller stein, L The Modern World Systern, 2 voli date. London, 1974-198 0. Waltz, K. Man, the State and War. New York, 1959. Waltz, K.N., "Toward Nuclear Peace," Wilson Center, International Security Studies, Working Paper 16. Wandycz, P. France and Her Eastern Allies 1919-1925. Minneapolis, 1962. The Twilight of the French Eastern Alliances, 1926-1936, forthcoming.
'
.
.
,
.
760
,
Wangermann, E. The Austrian Achievement. New York, 1973. Waters, A. Britain's Industrial Renaissance. London, 1986. Watson, M.S. Chief of Staff· Pre-War Plans and Preparations. Washington, D.C., 1950. Watt, D.C. Too Serious a Business: European Armed Forces and the Approach of the Second World War. London, 1975. Webber, C., and A.Wildavsky. A History of Taxation and Expenditure in the Western World. New York, 1986. Weber, E. The Nationalist Revival in Prance, 1905-1916. Berkeley, Calif., 1959. Webster, C.K. The Foreign Policy of Castlereagh, 1812-1815: Britain and the of Europe. London, 1931. Reconstruction Wedgewood, C.V. The Thirty YearsWar. London, 1964 edn. Wegs, J.R. Europe Since 1945., 2nd edn. New York, 1984. Wehler, H.-U. Bismarck und der Imperialismus. Cologne, 1969. Weigley, R.E History of the United States Army. Bloomington, Ind., 1984 edn. The American Way of War: A History of the United States Military Strategy and Policy. Bloomington, Ind., 1977 edn. Weinberg, G. The Foreign Policy of Hitler's Germany, 2 vols. Chicago, 1970, 1980. Weinberger, C. Rep ort of the Secretary of Defense Caspar W Weinberger to the Congress on Fiscal Year 1984 Budget.Washington, D.C., 1983. "U.S. DefenseStrategy," Foreign Affairs 64 (1986). Weller, J. Wellington in the Peninsula. London, 1962. Wells, S.E, "Sounding the Tocsin: NSC-68 and the Soviet Threat," International Security 4 (1979). Wendt, B.J.,"Freihandel und Friedenssicherung: Zur Bedeutung des Cobden-Vertrags von 1860 zwischen England und Frankreich," Vierteljahresschrift für Sozial-und Wirtschaftsgeschichte 61 (1974). Wernham, R.B. Before the Armada: The Growth of English Foreign Policy 1485-1588. .
,
London, 1966. The Making of Elizabethan Poreign Policy 1588-1603. Berkeley, Calif., 1980. Wesson, R.G. State Systems: International Relations: Politics and Culture. New York, 1978. Westwood, J.N. Russia Against Japan, 1904-5: A New Look at the Russo-Japanese War. London, 1986. Whelan, J.G. World Comm'unism, 1967-1969: Soviet Attempts to Reestablish Control. Washington, D.C., 1970. Whetten, L.L Germany's Ostpolitik. London, 1971. "The Mediterranean Threat," Survival 8 (1980). White, J.A. The Diplomacy of the Russo-Japanese War. Princeton, N.J., 1964. Whittam, J. The Politics of the Italian Army 1861-1918. London, 1977. Wight, M. Power Politics. Harmondsworth, Mddsx., 1979. Wildman, A.K. Th'e EWd of the Rusgian Imperial Army. Princeton, N.J.,1980. Wilkinson, E. Misundergand Skropeversus Japan.Tokyo, 1981. Williams, E.N. The Andatik Europe 1648-1789. Harmondsworth, Mddsx., .
'in
A 1979 edn. Williams, G. The Expansioil å o ¥¾ the Eighteenth Century. London, 1966. Williams, J. The Home Fronts: Brita ancepd Germany, 1914-1918. London, 1972. Williams, J.B. British Commercial Policy and Trade Expansion 1750-1850. Oxford, 1972. Williams, P. The Tudor Regime. Oxford, 1979. Williams, W A. The Roots of the Modern American Empire. New York, 1969.
761
I
I
I
I
I
Willmotc, H.P. Empires in the Balance. Annapolis, Md., 1982. Wilson, A.M. French Poreign Policy During the Administration of Cardinal Fleury. Cambridge, Mass., 1936. Wilson, C.H., ed. Economic History and the Historian: Collected Essaya London, 1969. Anglo-Dutch Commerce and Finance in the Eighteenth Century. Cambridge, 1966 repnnt. The Dutch Republic and the Civilization of the Seventeenth Century. London, 1968. of Europe 1558-1648. London, 1976. The Transformation Wimbush, W.E., ed. Soviet Nationalities in Strategic Perspective. New York, 1985. Windelband, W. Bismarck und die europäischen Grossmächte 1878-85. Essen, 1940. Windsor, P. German Reunification. London, 1969. Winter, J.M., ed War and Economic Development. Cambridge, 1975. Wittek, P. The Rise of the Ottoman Empire. London, 1938. Wittram, R. Peter I. Czar und Kaiser, 2 vols. Göttingen, 1964. Wolf, A. A History of Science, Technology and Philosophy in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. New York, 1935. Wolf, J.B. Louis XIV London, 1968. The Emergence of the Great Povers 1685-1715. New York, 1951. Toward a European Balance of Power 1620-1715. Chicago, 1970. Wolfe, M. The Piscal System of Renaissance France. New Haven, Conn., 1972. Wolfe, T. Soviet Power and Europe, 1945-1970. Baltimore, Md., 1970. Wolfers, A. Britain and France Between Two Wars. New York, 1966 edn. Woodruff, W. America's Impact on the World: A Study of the Role of the United States in the World Economy 1750-1970. New York, 1973. Enpact of Western Man: A Study of Europe's Role in the World Economy 17501960. New York, 1967. Woods, J. (pseudonym), "The Royal Navy Since World War II," U.S. Naval Institute Proceedings 108 (1982). Woodward, D.R. Lloyd George and the Generals. Newark, N.J.,.1983. Wright, G. The Ordeal of Total War, 1939-1945. New York, 1968. Wright, Q. A Study of War. Chicago, 1942. Yahuda, M.B. China's Role in World Affairs. New York, 1978. Yang, L-S. Money and Credit in China. Cambridge, Mass., 1952. Yardley, H. The American Black Chamber. New York, 1931. Yonoguke, N., and A. Iriye, eds. The Origins of the Cold War in Asia. New York, 1977. Yost, D.S. France and Convertional Defense in Central Europe. Boulder,CoL, 1985. "France's Deterrent Posture," Adelphi Papers 194 and 195 (1985). Young, J.W. Britain, France and the Unity of Europe 1945-51. Leicester, 1984. Young, L.K. British Policy in China 1895-1902. Gj¢ferd, 1970. Young, R.J. In Command of France: French Foreign Pdyand filitary Planning 1933-1940. Cambridge, Mass., 1978. Ziemke, E.F. Stalingrad to Berlin: The German Defeat in the Ë¿st 1942-1945. Washington, D.C., 1968. Zuckerman, S. Nuclear Illusion and.Rea ty. Loidon, 1982. .
.
.
.
.
.
'
·
762
-
I i
I I i
i
r
.
I
I I
mi
I
I
i
I
I
I
I
I
I
i
I
I
I i
I.
II
I
II
I i i
I i
i
I
I
I
I
i
i
I
I
I
I
i
I
I
I
I I
i I
