•
Buugaag uu qorey Saciid Cali Shire 7/2/2013 6:13:00 AM
sida Prof. Khurshid cabbiray, maanta, bangiyada s!aam"u #a$ay "a mid yihiin nidaamyada nidaamyada maa!iyad%%d maa!iyad%%d %% ugu "oboca fiican, ugu faa &'()*(+'iidada &'()*(+'iidada badan
1 www.buuh.net Meesha, 50 sano ka hor, bangiyada Islaamku ahaayeen riyo, sida ro!. "hurshid cabbiray, maanta, bangiyada Islaamku wa#ay ka mid yihiin yihiin nidaamyada maaliyadeed ee ugu koboca !iican, ugu !aa$iidada badan, looguna hadal%haynta iyo kalsoonida badan yahay nidaamyada maaliyadeed ee adduunka. &hinaca koboca iyo !aa$iidada, bangiyadaasi wa#ay wa#ay '0%kii sano ee la soo dhaa!ay, sannad walba, sameynayeen koboc iyo !aa$iido sare u dhaa!aysa (0) sannadkiiba* dhinaca hadal hayntana, doodaha la #iriira bangiyada Islaamku wa#ay buu#iyeen shaashadaha shaashadaha
+%yada, bogagga internetyada internetyada iyo -araa$idka caalamka. caalamka. a#a intaas dheer, dheer, in nidaamka nidaamka maaliyadeed ee Islaamka maanta lagu derso, lagana dhigo, #arumaha cilmiga ee ugu magaca iyo maamuuska dheer caalamka. /adal%haynta /adal%haynta iyo kalsoonida dheeriga ahi, qayb ahaan, wa#ay salka ku haysaa koboca hantida ay maammulaan iyo !aa$iidada ay sameeyaan* qayb ahaan, aaladaha ay isticmaalaan* qayb ahaanna siday ugu babac dhigeen iyo siday uga soo doogeen -aahwareerkii -aahwareerkii dhaqaale ee ku dhu!tay hey$adaha maaliyadda caalamka sannadihii (00%(00 iyo haraatidii -aahwareerkaas ee (010%(011. 2Islamic banking and !inance is no longer -ust a theory or a dream, in !act it is now an emerging, e3ol3ing reality4 ro!. "hurshid #med www.buuh.net www.buuh.net (
"itaabkani wu#uu ummadda Soomaaliyeed Soomaaliyeed u !urayaa irido iyo aa!aaq cusub oo hore uga daboolnaa. a#aa laga yaabaa in uu u horseedo baraarug hor leh leh iyo isku day hirgelinta hirgelinta nidaamka nidaamka dhaqaale6maaliyadeed dhaqaale6maaliyadeed ee Islaamka.4 ro!. 7aamac 8aa-i arsame, 7aamicadda 7aamicadda Bariga !rika, Soomaaliya /orummarkaas li#aadka leh ee bangiyada Islaamku ku tallaabsadeen ma aha wa# iska yimid, ama sida dadka qaarkiis moodaan, wa# la soo bilaabmay soo i!bi#ii bangiyada Islaamka. Islaamka. Soo i!ba#a bangiyada Islaamku wu#uu qayb ka ahaa ahaa dadaal Islaam raadis ah 9baraarug: oo ay hormuud ka ahaayeen siyaasiyiin, aqoon%yahanno, aqoon%yahanno, culimo iyo mas;uuliyiin badan oo isbeddel%doon ah. &adaalladaas &adaalladaas #aq raadiska ahi, marka laga soo tago wacyigelinta guud iyo u -idbaysnaanta shareecada shareecada Islaamka, wa#yaabaha la taaban karo ee uu ku guuleystay, mirihiisana maanta la guranayo, wa#aa ka mid ah soo i!ba#a Bangiyada Islaamka. Bangiyada Islaamkuna waa qayb ka tirsan tirsan dhaqaalaha dhaqaalaha
Islaamka. &haqaalaha Islaamkuna waa qayb ka mid ah diinta Islaamka. Islaamkuna waa diin dhammaystiran oo buu#inaysa dhammaan baahiyaha aadamaha. Baahiyahaasi ha noqdeen kuwo qo!eed ama kuwo bulsho* kuwo na!eed ama kuwo maal* siyaasad iyo dhaqaale* qaanuun iyo dhaqan* gudo iyo dibed. aa qaab nololeed dhammaystiran oo daboolaysa caqiidada iyo mucaamalaadka, shuruucda iyo nidaamka. aa qaab dhaqan iyo ilba#nimo, wa#ay leedahay nidaam maaliyadeed iyo mid ganacsi, nidaam siyaasadeed iyo mid dawladnimo.
kasta oo #aaraam ah. Mid ka mid ah wa#yaabaha aasaaska u ah bangiyada Islaamka, oo ay kaga duwan yihiin bangiyada kale waa ku dhegganaanta shareecada Islaamka iyo ka dheeraanshaha wa# kasta oo shareecada agteeda #aaraam ku ah, sida ribada, qararka iyo khammaarka. In kastoo bangiyada Islaamka lagu sameeyey daraasado !ara badan, lagana qoray buugaag aad u badan oo i!tiiminaya heerarkii ay soo mareen, sida ay u shaqeeyaan, aaladaha ay isticmaalaan, wa#a ay kaga duwan yihiin bangiyada ku shaqeeya nidaamka ribada, derbiyada hortaagan iyo sida ay u wa-aheen isbeddellada caalamka sida -aahwareerrada dhaqaale, haddana wa#aa muuqata in dadka ku hadla luuqadda Soomaaligu weli ka oomman yihiin cilmigaas. Buuggan, oo intaan ka warhayo, noqonaya buuggii u horreeyey ee ka hadla bangiyada Islaamka,
u qoran qaab cilmiyaysan 9academic: kuna qoran a!%Soomaali, in kastoo uusan dabooli karin baahiyaha !araha badan ee loo qabo !ahanka, guud ahaan nidaamka maaliyadeed ee Islaamka, gaar ahaan kan bangiyada Islaamka, haddana wa#aan ra-aynayanaa in uu noqdo tallaabo horseed ah. >uud ahaan buuggu a!ar qaybood ayuu ka kooban yahay.
ugu baahsan yihiin caalamka. Cutubka 'aad, wu#uu la!agur ku samaynayaa -aahwareerkii dhaqaale ee (00%(00 iyo sidii bangiyada Islaamku isaga caabbiyeen. Cutubka ?aadna wu#uu kormar ku samaynayaa dhaqaalaha Islaamka.
nidaamka ribada. Cutubka aadna wu#uu wa# ka i!iiminayaa muuqaalka, hawlaha ay qabtaan iyo ahmiyadda ay leeyihiin guddiyada culimada ah ee la taliya bangiyada Islaamka Islaamka 9Sharica boards:.
u maammula sida waa!aqsan shareecada Islaamku, wa#ay ka kooban tahay sadde# cutub. Cutubka 11aad wu#uu muuqaal ka bi#inayaa noocyada iyo aaladaha ay adeegsadaan hey$adaha hantida u maammula sida waa!aqsan shareecada shareecada Islaamka. Islaamka. Cutubka 1(aad iyo 1'aad wa#ay kormar ku samaynayaan labo ka mid ah adeegyadii ugu dambeeyey ee ku soo biira caalamka maaliyadda Islaamka, Islaamka, i.e. sukukga iyo takaa!ul%ka. Buuggaani, sida labadii buug ee ka horreeyey, 2uraha >anacsiga iyo /oggaamiye4, waa buug u qoran qaab cilmiyaysan oo akadeemig ah 9academic:, sidaas aawadeed, buuggaan wa#aa loo isticmaali isticmaali karaa koorsooyinka Bangiyada Islaamka ee -aamicadaha iyo macaahidda sare ee dalka. Sidoo kale, buuggu wu#uu mar-ac iyo wehel u noqon karaa dadka ka shaqeeya, daneeya, dhiga, dhigta ama ku hawlan
siday u !ahmi lahaayeen guud ahaan nidaamka maaliyadeed ee Islaamka, gaar ahaan bangiyada Islaamka. Buugga wa#aa sidoo kale ka !aa;iidaysan kara #eer%de-iyayaasha, #eer%de-iyayaasha, siyaasiyiinta iyo hoggaammada maammulka hey;adaha dawladda. Duqad ahaan, kelmadda Etakaa!ul$ waa kelmad carabi ah oo laga soo dhambalay Eka!ala$ oo micneheedu yahay dammaanad qaadid. Sharci ahaan, takaa!ulku waa heshiis wada shaqayn, oo dhe# mara koo# dad ah, u-eeddaduna tahay in ay isu gurmadaan oo is garab galaan haddii dhibaato soo gaarto mid ka mid ah koo#daas heshiiska wada gashay. /ey$adda /ey$adda 8isaabaadka 8isaabaadka iyo /antidhowrka /antidhowrka u
wu#uu ahaa nidaam ay ganacsatada iyo doonyalaydu isku caawin -ireen haddii duruu! adagi ku timaado mid ka mid ah, sida in shi#naddu qoydo, doontu degto ama dhibaato kale soo gaarto. Marka laga soo tago taariikhdaas hore iyo tusaalooyinkaas, takaa!ulkii u horreeyey ee laga yagleelo caalamka Islaamka wa#aa laga !uray waddanka Suudaan sannadkii 1%kii. a#aa #igay sadde# takaa!ul oo sannadihii 1A'%1A5 laga kala taagey waddammada Sacuudiga, Ba#rayn iyo Malaysiya. '0 sano ka gadaal, Grnst H oung 9(01(: wa#ay qiyaasaan in ugu yaraan 150 shirkadood oo takaa!ul ahi ka diiwaangashan yihiin caalamka 9marka laga reebo Iiraan: ayna sannadkii (01(%kii maammulayeen hanti mada#a la dhaa!aysa JSK 1( bilyan, labadii sano ee u dambaysayna ay sameeyeen koboc aan ka yarayn (0) sannadkiiba. a#aa sidoo kale la saadaalinayaa in hantidaasi mada#a la dhaa!i doonto JSK (0 bilyan ka hor dhammaadka (015%ka. Si aad wa# uga ogaatid ida takaa!ul%ka maanta loo isticmaalo* ceebaha takaa!ul%ka* muuqaalka takaa!ul%ka sa#da ah iyo mustaqbalka takaa!ul%ka akhri buugga Bangiyada Islaamka. " &DBL
t. ?? 90: A'A('@11 e. saidshireNbuuh.net w. www.buuh.net +akaa!ul milicsi taariikheed www.buuh.net ? a#aan kaa caawin karnaa sidaad u arki lahayd meel !og oo tartamayaasha badidoodu aysan weli arkin % suuq dihin. a#aan kaa caawin karnaa sidaad ku gaari lahayd suuqaas, sidaad ku hanan lahayd iyo sidaad ku ilaashan lahayd intaba. Buuh Consulting waa shirkad aqoon, cilmibaaris iyo la%talin. &hinaca aqoonta, Buuh, wa#ay tababbaro heer kasta leh siisaa hoggaanka iyo maammulka sharikaadka iyo hey$adaha Soomaalida. &hinaca cilmibaarista, Buuh, wa#ay cilmibaarisyo nooc kasta leh u samaysaa sharikaadka iyo hey$adaha Soomaaliyeed. &hinaca la talinta, Buuh, wa#ay sharikaadka iyo hey$adaha kala talisaa wa# kasta oo saamayn ku yeelan kara koboca, !aa$iidada iyo -iritaanka ganacsigooda. a# kasta oo ku gaarsiin kara hammigaaga, himilooyinkaaga iyo hiraalkaaga. t. ?? 90: A'A('@11 e. saidshireNbuuh.net w. www.buuh.net B ublications 5 www.buuh.net 1@'%dii ayaa bangigii u horreeyey oo ku shaqeeya nidaamka maaliyadeed ee Islaamka laga !uray magaalda Mit%
markiiba irdaha la isugu dhu!tay, arrimo siyaasadeed darteed, haddana, muddadii yarayd ee uu shaqaynayey, sagaalkiisii laamood, wa#ay soo -iiteen macaamiil sare u dhaa!aysa hal milyan oo qo!. Chara 9(001: wu#uu tilmaamaa in bangigaas iyo labadii isku day ee ka horreeyey, oo midna laga hirgeliyey dalka akistan midna Malaysiya, ay dumiyeen darbigii khiyaaliga ahaa ee muslimiinta ka hortaagnaa yagleelidda nidaam maaliyadeed oo ku salaysan shareecada Islaamka . &uminta derbigaas khiyaaliga ah wa#aa #igey yagleelidda bangiyo ka baa#ad weyn bangigii hore. Bangigii u horreeyey, E&ubai Islamic Bank$, wa#aa laga taagey magaalada &ubai ee Isutagga Imaaraadka Carabta 9JG: sannadkii 15%tii. Eaisal Islamic Bank$ ayaa isna laga aasaasay Masar iyo Suudaan sannadkii 1%dii. EIslamic Bank o! 7ordan$
iyo EIslamic Bank o! Bahrain$ ayaa iyana irdaha loo !uray sannidihii 1A iyo 1%kii. agleeliddii Bangiga /orummarinta Islaamka 9I&B: sannadkii 1'%dii ayaa isna culays weyn ku soo kordhiysey hammigii la rabay in lagu dhiso nidaam maaliyadeed oo ku salaysan shareecada Islaamka. Soo i!%ba#aas, bagiyada Islaamka, wa#aa dhinac socday baraarug siyaasadeed. +usaale ahaan, shirkii wasiirrada arrimaha dibedda ee dunida Islaamka ee lagu qabtay &akar, Senegal, bishii briil ee 1A%dii, wa#aa la soo -eediyey in dunida Islaamku si qunyar%qunyar ah u hirgeliso bangiyo Islaami ah. Sidoo kale, shirkii wasiirrada arrimaha dibedda ee Islaamabaad, akistan ee May 1A0 wa#aa la soo bandhigay tallaabooyinkii la qaadi lahaa si loo meel mariyo qaraarkii 1A%dii la gaaray. Shirkii sadde#aad ee dunida Islaamka ee lagu qabtay Makah
iyo &aai!, Sacuudi Carabiya, 1A1% kii wa#aa isna la isla qaatay, si #iriir ganacsi iyo wadashaqayn u dhe#marto dunida Islaamka, in dunida Islaamka dhammaan laga hirgeliyo bangiyo Islaami ah. Sida uu soo guuriyo arsame 9(00:, l-eeriya, Sacuudi Carabiyo iyo Soomaaliya ayaa hormuud ka ahaa dadaalkaas lagu baadigoobayey sidii dunida Islaamku u yeelan lahayd nidaam maaliyadeed oo waa!aqsan shareecada Islaamka. 50 sano ka gadaal, hey$adaha ku shaqeeya nidaamka maaliyadeed Bangiyada Islaamka Milicsi +aariikheed www.buuh.net @ ee Islaamku 9Islaamic !inancial system:, wa#ay mada#a la sii gelayaan 1,'00 oo hey$adood* ku baahsan yihiin wa# ka badan 100 waddan* gacantana ku hayaan hanti sare u dhaa!aysa (.1 triliyan 9( trilliyan iyo 100 bilyan JS&:. Sida ay soo bandhigto Grnst and
oung 9(01(:, hantidaasi sannadka (01'%ka wa#ay mada#a la dhaa!i doonto K(.5 trilion, inta ka horraysa (01%kana wa#ay mada#a la dhaa!i doontaa 5 tiriliyan 9K5 trillion:. Meesha bangiyada ku shaqeeya nidaamka ribada qaar badani suuqa ka ba#een 9kaceen: , qaar kale la qarameeyey, qaar kalena taageero #oog badan la geliyey, tirakoob dhowaan la soo saaray ayaa muu-isay in hantida bangiyada Islaamku maammulaan kobocday (5%'0) sannadkiiba intii u dhe#eysay (00%(01( . Sidoo kale, hey$adaha ku shaqeeya nidaamka Islaamku, wa#ay soo -iiteen dhegaha bangiyada dhe#e ee dawladaha waaweyn, sida Eederal Oeser3e$ iyo EBank o! Gngland$* hey$adaha maaliyadda ee caalamka sida, /ey$adda Dacagaha dduunka 9IM: iyo Bangiga dduunka 9orld Bank:* iyo #arumaha aqoonta ee ugu magaca dheer
adduunka, sida /ar3ard Jni3ersity, L#!ord iyo Cambridge. a#aa iyana bogagga hore u hibeeyey qaar ka mid ah warsidayaasha caalamka. addammo badan oo reer >albeed ah ayaa iyana bilaabay in ay wa# ka beddelaan shuruucdooda iyo nidaamkooda canshuuraha si ay u soo -iitaan hey$adaha ku shaqeeya nidaamka maaliyadda ee Islaamka. +usaale ahaan, aransiiska, Ireland iyo 7aan sadde#duba wa#ay wa# weyn ka beddelleen nidaamkooda canshuuraha si ay u !ududaato in bangiyo Islaami ah laga yagleelo waddammadooda, saamiyada bangiyadaasna loogu gado seyladaha lagu gado saamiyada sharikaadkooda. "oboca iyo !aa$iidada hey$adaha ku shaqeeya nidaamka Islaamku wa#ay sidoo kale sidii birlabtii u soo -iiteen bangiyo iyo hey$ado badan oo reer >albeed ah. +usaale ahaan, (00A%dii bangiyo
aan ka yarayn 11 ayaa !uray laamo ku shaqeeya nidaamka maaliyadeed ee Islaamka 9Islamic window:. a#aa sidoo kale markii u horraysay bangiyada Islaamka laga dhe# !uray waddammo aan laga !ilayn in bangiyada noocaas ahi ka hirgeli karaan. +usaale ahaan, Shiinaha, 7aan iyo Itoobiya sadde#duba wa#ay bangiyadii u horreeyey ee ku shaqeeya nidaamka Islamka oggolaansho siiyeen sannadkii (00%kii. Inkastoo hantida ay gacanta ku hayaan hey$adaha ku shaqeeya nidaamka maaliyadeed ee Islaamku mada#a la dhaaa!een JS& ( triliyan, haddana hantidaasi aad bay u yar tahay marka loo !iiriyo maalka adduunka yaalla ama kan ay gacanta ku hayaan hey$adaha ku shaqeeya nidaamka ribadu. a#aaba muuqata in dhowrka bangi ee adduunka ugu weyni, mid kasta gooni ahaantiisa, uu uga weyn
yahay, marka la !iiriyo hantida ay gacanta ku hayaan, bangiyada ku shaqeeeya nidaamka islaamka oo la isku daray. +usaale ahaan, meesha hantida ururtay ee 1000%ka bangi ee ugu waaweyn adduunku gacanta ku hayaan ay mada#a la dhaa!ayso K@.? trilion. Bangiyada qaarkood, sida &eutsche Bank hantida ay gacanta ku hayaan wa#ay mada#a la dhaa!aysaa JSK (.A triliyan. &unida Islaamkana, hadda ayaa la hadal hayaa in la sameeyo bangigii ugu weynaa ee ku shaqeeya nidaamka Islaamka. oo hantida uu maammulo gaari doonto K10 bilyan. 50 sano ka gadaal, hey$adaha ku shaqeeya nidaamka maaliyadeed ee Islaamku wa#ay mada#a la sii gelayaan 1,'00 oo hey$adood* ku baahsan yihiin wa# ka badan 100 waddan* gacantana ku hayaan hanti sare u dhaa!aysa (.1 triliyan 9( trilliyan iyo 100 bilyan JS&:. 2 b ang iyad a islaamka www.buuh.net a#aan oran karaa, buuggaani wu#uu soo ba#ay waqtigii ugu habboonaa. aa #illi dad badan oo Soomaali ah oo dalka gudahiisa
iyo dibaddiisaba ku nool ay #iisaynayaan in ay helaan macluumaad la #iriira habka bankiyada Islaamku u shaqeeyaan si ay uga badbaadaan ribada iyo wa#yaabaha kale ee Shareecadu #aaraantimeeysey. aa #illi loo baahan yahay in dib loo yagleelo habka maaliyadda Soomaaliyeed ka dib markuu dalku #asilo haddii lle idmo, wa#aanna shaki ku -irin in nidaam maaliyadeed kasta oo ladhiso ay bankiyada Islaamku mustaqbalka mug weeyn ku yeelan doonaan. /addaba, waa nasiib wanaag inuu hadda soo ba#ay buug mawduucaas si !iican inoo ku bayaaminaya oo ti#raac iyo tusaale inoo noqonaya Buuggani waa kayd aqooneed oo ti#raac u noqon doona ardada barata dhaqaalaha iyo maaliyadda, kuwa darsa shareecada islaamka, ganacsata iyo maalqabeennada u baahan inay maalkooda u -iheeyaan mashaariic iyo ganacsi #alaal ah, mas$uuliyiinta maammulka iyo #eer%de-inta iyo intii daneyneysa inay wa# ka ogaadaan habka maaliyadda Islaamka.4 ro!. Ma#ammad &almar >uddoomiyihii 9hore: ee Bangiga &he#e ee Soomaaliya Buuggan Saciid Cali Shire ee ku saabsan hannaanka ay u shaqeeyaan baananka islaamku wa#a uu salka ku hayaa laba arrimood oo kala ah 1: Mabaa$dida guud ee ay ku dhisantahay shareecada islaamku si ay u dhowrto una ilaaliso danaha shanta ah ee lagama maarmaanka ah, kuwaasoo maalku ka mid yahay* iyo (: qoonta iyo #ogta waayo aragnimo ee ay ku dhisan yihiin una shaqeeyaan baananka adduunku. a#aynu odhan karnaa buuggani waa -aan%tus kugu -ihaynaya
inaad horummar shakhsi iyo mid dhaqaale ka gaadho adduunka, adigoon aakhiradaada dhaawicin, dhinaca kalena bulshada u horseedaya horummar wa# ku ool ah. Sh. Cabdulqani 8useen Beder Jni3ersity, /argeysa, Somaliland Bangiyada Islaamku waa buuggii ugu horreeyay ee noociisa ah oo ku qoran !%Soomaali, si cilmiyaysanna u qaadaa%dhigay hawlaha bangiyada Islaamka oo dhan. Buugganu wu#uu !ursad u yahay aqoonyahanka, ganacsatada iyo siyaasiyiinta Soomaaliyeed ee doonaya inay kala bartaan mucaamalaadka dhaqaale ee ku salaysan #alaasha iyo kan #aaraanta ah.4 Bashiir C6samad 8areed
a!kaaga hooyo kana soo dhirin%dhirtay maska# aqoon iyo khibrad u leh -aanibkaas. Buuggaan cusub, Bangiyada Islaamka, waa indho!ur taabanaya meelaha ugu muhiimsan ee ganacsiga. Saciid Cali Shire wu#uu inoo daah!uray adeegyada ganacsiga #alaasha ah, tooshna inooku i!iyey madmadowga ka imaan kara. aa buug an!acaaya dhammaan dhinacyada kala duwan ee dhaq%dhaqaaqyada maaliyadeed, ganacsi, shaqsi, hey$ad iyo dawlad intaba4 a#aa la oran karaa qoraaga Mr. Shire, wu#uu daah!ur rasmi ah ku sameeyay cilmi aad muhiim u ah oo in badan oo dadka Soomaaliyeed ka mid ah ka qarsoonaa amaba qaar badan oo kamid ah aysanba aaminsanayn in bangiyada Islaaamiga ahi aysan #aqiiqo u -irin amaba ayasan wa#ba kaga duwanayan kuwa reer galbeedka, asagoo waliba uga haqab tiray a!koodii hooyo oo beryahaan danbe gabaabsi ugu -ira in wa# lagu qoro Buugga EBangiyada Islaamku$ waa buug an!ici doona -iilasha hadda -ooga iyo kuwa mustaqbalka. aa buug an!ici doona dadka ku hawlan in ay aqoontooda kor u qaadaan, kuwa ku !ekeraya in ay !urtaan Bangiyo Islaami ah iyo kuwa ku !ekeraya in ay ka shaqeeyaanba4 Saciid 8aashi arsame, M+, >&, M 8eeldheere cilmiga Bangiyada Islaamka Sh. &ayib Cali Ma#amed >uddoomiye ku #igeenka 7aamicadda Bariga !rika, Cabdiraasbiid Ma#amed
Cabdi, IB, ML&, MB.M&, Ca!a +rading Co. Dtd
1 www.buuh.net uuggan, oo ah buuggii ugu horreeyey ee ka hadla bilaabista, badbaadinta iyo kobcinta ganacsiga, ku qoran a!%soomaali, una qoran qaab akadeemig ah, cutubyadiisa iyo qaabka uu u qoran yahay labadaba wa#a saldhig u ahaa sadde# arrimood 91: cashar diyaarin la #iriirta maaddada antrabranoornimada iyo ganacsiga yaryar 9entrereneurshi and small business: oo aan ka dhigi -irey macaahid sare oo ku yaala Boqortooyada Ingiriiska 9J": sannadihii (001%(005* 9(: daraasado aan ku sameeyey ganacsiga iyo ganacsatada Soomaalida sannadihii u dhe#eeyey (001% (00A* iyo 9': waaya$aragnimo gaammurtay oo la #iriirta la talinta sharikaadka yar%yar iyo
kuwa dhe#e oo aan ka shaqaynayey intii ka dambaysay 1@% dii. Buuggan, wa#aa sidoo kale saldhig u ah, daraasad socotay muddo labo sano ah oo koobtay #aaladda uu qo!ka Soomaaliga ahi ku sugan yahay inta uusan bilaabin ganacsiga* noocyada ganacsiga ee Soomaalidu #ushaan iyo asbaabaha ay ku #ushaan* qaabka ay !ikradda ku helaan, qaabka ay u horummariyaan iyo qaabka ay u qiimeeyaan* asbaabaha keena in ganacsiyada Soomaalida qaar kobcaan, qaarna dhintaan* duruu!aha maammul iyo hoggaamin ee soo wa-aha sharikaadka Soomalida* qaabka suuqgeynta iyo #isaabaadka maaliyadda ay u sameeyaan* iyo qaabka ay u !ahmaan isagana caabiyaan tartanka. >uud ahaan sadde# qaybdood ayuu buuggu ka kooban yahay.
>anacsigu$ waa buuggii u horreeyey ee ka hadla bilaabista, badbaadinta iyo kobcinta ganacsiga* ku qoran a!%Soomaali* una qoran qaab cilmiyaysan. B www.buuh.net ( yar%yar iyo antrabranoornimada oo ka kooban a!ar cutub, wa#ay qaadaa dhigaysaa qaabka sharikaadku u samaysmaan iyo dabeecadaha dadka bilaaba sharikaadkaas.
qaabka loo sameeyo qorshe ganacsi. a#a kale oo qaybtaasi dulmar kooban ku samaynaysaa sida loo bilaabo shirkadda. Dabada cutub ee ugu danbeeya qaybtani wa#ay !aah!aahin ka bi#inayaan koboca iyo !ashilka sharikaadka yar%yar.
maaliyadda #isaabaadku wu#uu ka waramayaa sida loo helo maalgelin #alaal ah iyo sida loo maareeyo maalgelintaas. Cutubka istaraatii-iyaduna, wu#uu guudmar ku samaynayaa sida loo sameeyo istaraatii-iyad shirkadda gaarsiin karta koboc. Buuggan, oo u-eeddadiisa ugu weyni la #irriirto, sare u qaadista tirada iyo tayada ganacsiga iyo ganacsatada Soomaalida, laba koo#ood ayaa si gooni ah niyadda loogu hayey markii la qorayey 91: dadka ku talo -ira in ay yagleelaan ganacsi gaarsiin kara himilooyinkooda % himilooyinkaasi ha noqdeen maalqabeennimo ama in ay magac ku dhe# yeeshaan mu-tamaca* iyo 9(: dadka ku dhe# -ira ganacsiga, laakiin, -ecel in ay wa# ka beddelaan -ihada ay u socdaan iyo #awliga ay ku soconayaan labadaba. Maaddaama buuggu u qoran yahay qaab akadeemig ah,
wa#aa loo isticmaali karaa koorsooyinka Eentrereneurshi and small business management$ ee sannadaha (aad ama 'aad ee -aamacadaha dalka. a#aa sidoo kale buugga wehel iyo saa#iib ka dhigan kara siyaasiyiinta iyo aqoonyahannada ku hawlan sidii sare loogu qaadi lahaa tirada iyo tayadda ganacsiga Soomaalida. Ma#aa ku cusub daabacaadda (aad Mahad Gebbe, daabacaaddii 1aad ee buuggu wa#ay gaartay ganacsato, aqoon yahanno iyo dadweyne !ara badan oo ku kala nool daa!aha caalamka* wa#aa muqarrar ahaan looga isticmaalay #arumo cilmi iyo aqoon oo ku yaalla dhammaan dhulka looga hadlo luuqadda Soomaaliga* wa#aa shaqaalohooda u gaday sharikaad !ara badan* wa#aa isticmaalay siyaasiyiin iyo mas$uuliyiin !ara badan. &aabacaadda labaad, wa#ay iyadoo
ka !aa$iidaysanaysa soo -eedintii akhristayaashaas buugga ku soo kordhisay sadde# wa#yaabood cutubyo cusub oo loo arkay in ay muhiim yihiin* bayaamin iyo ta!atirid aragtiyaha iyo mawaadiicda qaarkood* dib u eegis dhanka luuqadda iyo cusboonaysiin #ogaha qaarkood. &hanka cutubyada, wa#aan ku soo kordhinay sadde# cutub dowrka dowladda ee ganacsiga* ansha#a ganacsiga iyo moodeelka ganacsiga. &hanka bayaaminta iyo ta!atirista, wa#aan dib u qur#in iyo dib u qaabayn buu#da ku samaynay dhammaan buugga. &hanka hagaa-inta qaab qoraalka iyo cusboonaysiintana, wa#aan dib u eegis buu#da ku samaynay isbeddellada #ogaha iyo hab dhigaalka buugga. Buuggaan oo ku salysan cilmibaaris socotay muddo dheer, aqoon iyo waaya$aragnimo waa buug heer kasta oo aad kaga -irtid ganacsiga kugu kordhinaya aqoon, ganacsigaagana ka dhigaya mid ka dhe# muuqda sayladda.4 2
J O/ > =CSI > ' www.buuh.net 00'%dii ayaa shirkadda le wa#ay soo saartay Eiod$ 9aalad yar oo lagu duubto laguna dhegaysto heesaha:. Isla #illigaas, wa#ay kaloo soo bandhigtay adeeg ay u bi#isay Ei+unes$ oo ahaa bakhaaro internet%ka yaalla oo heesaha lagu kaydiyo lagagana duubto iodka. le, ku talaggal iyo ku taloggal la$aan mid ay noqotaba, muddo yar gudohood, labadii aaladood ee cusbaa, iod iyo i+unes, wa#ay abuureen saylad cusub oo muuqaal ahaan iyo magac ahaanba wa# weyn ka beddeley shirkaddii le. Dabadii adeeg ee cusbaa wa#ay dhinac ka noqdeen meesha dakhliga ugu badani ka soo galo shirkadda, dhinacna wa#ay sare u qaadeen qiimihii suuqa ee shirkadda 9market caitaliFation:. &hinaca dakhliga, labadaas adeeg wa#ay le sannadkii soo gelinayeen
lacag sare u dhaa!aysa K10 bilyan, dhinaca qiimahana, meesha qiimaha shiraddu (00'%dii uu ahaa K1 bilyan, (00%dii wu#uu mada#a la sii dhaa!ayey K150 bilyan. Shan sano ka gadaal, le, wa#ay iyadoo isticmaalaysa isla beegaalkii (00'%dii, mar labaad, soo bandhigtay laba aaladood oo cusub, ihone iyo stores. (01(%dii oo kaliya, wa#ay gadeen wa# ka badan 100 milyan oo ihone ah, iibookoodu wu#uu sare u dhaa!ayey K10 bilyan, qiimaha sayladda ee shirkadduna wu#uu mada#a la galay K00 bilyan. =asiib wanaag iyo nasiibdarro midkii la yiraahdaba, le, ma ahayn shirkaddii u horraysay oo soo bandhigta tiknoolo-iyadaas cusub. le horteed wa#aa -irey laba shirkadood oo midna soo bandhigtay aaladdaas 1A%dii midna soo bandhigtay sanadkii (000. Meesha, le ay tiknoolo-iyadaas cusub dhaqaale
iyo sumcad u soo kordhiyeen, labadaas shirkadood, in asktoo tiknoolo-iyo ahaan aysan ka dhicin midda le, haddana, midkoodna dhaqaale iyo sumcad kama kororsan. a#a tiknoolo-iyada le ka dhigay #iddig i!tiinkeeda la higsado, kuwii sharikaadka kalena, !aa$iido iyo sumcad laga helo iska daaye, magacooda loo maqli waayey ayaa ka mid noqotay mawaadiicda ugu badan ee (0%kii sano ee la soo dhaa!ay lagaga doodo !agaarayaasha lagu barto ganacsiga. le hal wa# ayay dheerayd shirkadahaas % wa#ay isticmaashay moodeel ganacsi oo wa# weyn, oo la taaban karo, ka beddelay hab%ganascisgii muusikada iyo heesaha. le wa#ay gadaal%gadaal u akhriday moodeelkii ganacsiga ee >illette. >illett%na waa shirkad soo saarta sakiimaha garka la isaga #iiro iyo mashiinno yar%yar oo la geliyo sakiimahaas. Si >illett ay
macaammiil -oogto ah u hesho wa#ay lacag la$aan ama qiime aad u -aban dadka ku siiyeen mashiinkii. anacsiga qoon dad badan ka daahan ( www.buuh.net ? soo saarto >illette. Ma#ay sameeyeen leP le wa#ay aad u raqiisiyeen sicirkii heesaha 9sakiimihii, haddaan isticmaalno tusaalaha >illette: ka dibna dadkii ayay sicir sare kaga iibiyeen iod%kii 9mashiinkii la gelinayey sakiimaha:. Moodeelkaas cusub ayaa loo tiiriyaa in uu le dha#alsiiyey in ay noqoto horyaalka sharikaadka ilaa ay gaartay heer ay noqoto shirkadda ugu qaalisan, marka la !iiriyo qiimeheeda sayladda* shirkadda ugu ikhtiraac !iican, marka la !iiriyo
tirada ikhtiraacaadka ah ee ay soo bandhigtay* iyo shirkadda ugu magac dheer adduunka, marka la !iiriyo hadal haynteeda warbaahinta. Marka laga soo tago le wa#aa -ira sharikaad badan oo asbaabo la #iriira habisticmaalkooda moodeelka ganacsiga noqday horyaalka sayladahooda. +usaale ahaan al Mart iyo +arget labaduba waa horyaalka sayladaha ta!aariiqda, waddammada qaarkoodna wa#ayba kantaroolaan 5). Meesha sharikaadka diyaaradaha ee tigidhadoodu raqiiska yihiin aan la aqoon (0 sano ka hor, maanta waddammada qaarkood wa#ay kantaroolaan @0) sayladaha duullimaadka diyaaradaha. Skye, intii aysan Microso!t ku gadan KA.5 bilyanna wa#ay soo -iidatay ?00 milyan oo macaamiil ah. Meesha adeegyada >oogle aan 10 sano ka hor cidna aqoon, maanta waa shirkadda labaad
ee ugu weyn sharikaadka tiknoolo-iyada caalamka. Sheekadu kuma koobna dhowrkaan tusaale ee wa#aaba -ira #ogo muu-inaya in 50) sharikaadkii la yagleelay 10%kii sano ee la soo dhaa!ay ee ka mid noqday sharikaadka ugu waaweyn caalamka ama ortune 500 in ay heerkaas ku gaareen hab%isticmaalkooda moodeelka ganacsiga. In kastoo, daraasad ay dhowaan soo bandhgtey EGconomic Intelligence Jnit$ ay muu-isay in moodeelka ganacsigu ka mid yahay wa#yaabaha sharikaadka u horseeda koboc iyo !aa$iido, haddana, sidaas oo ay tahay, moodeelka ganacsigu wa#aa lagu daraa wa#yaabaha loogu aqoonta yar yahay, loogu !ahanka yar yahay, looguna isticmaalka yar yahay. aa ma#ah moodeelka ganacsiguP Moodeelka ganacsigu waa laba weedhood oo la isu geeyey
moodeel iyo ganacsi. >anaciga garanay, ee waa ma#ay moodeelP Moodeel luqad ahaan, waa shay wa# lagu suureeyo ama wa# ka samaysan metelaad shay oo inta badan ka muuqaal yar shayga lagu suureeyey. +usaale ahaan, arkitektiyadu 9in-ineerada dhismayaasha naqshadeeya: inta aan guriga la dhisin wa#ay soo bandhigaan gurigii oo moodeel ah* dadka wa# naqshadeeya inta aysan badeecad cusub samayn wa#a ay soo bandhigaan badeecaddii oo naqshadaysan. Moodeelka ganacsigu waa muuqaal shara#aad buu#da, oo caqli gal ah, ka bi#iya sida shirkadi u abuuri doonto adeeg6 badeecad* u gaarsiin doonto macaamiisheeda* ugana samayn doonto !aa$iido. Moodeelka ganacsigu wu#uu ka -awaabaa su$aalihii !aca weynaa ee eter &rucker waa kuwama macaamiisheennuP Ma#ayse qiimeeyaanP Moodeelka ganacsigu wu#uu
sidoo kale ka -awaabaa su$aalo badan oo aasaasi ah oo khasab ku ah in shirkad kasta is waydiiso sidee lacag uga samaynaynaa ganacsigaanP Ma#ad ka kororsan doontaa cutubkaanP Cutubkan, oo ka mid ah cutubyada ku cusub buugga uraha >anacsiga, wu#uu marka hore muuqaal kaa siinayaa moodeellada loogu isticmaalka badan yahay. iyo waa#yaha moodeelladaasi ka kooban yihiin* wu#uu marka #iga si tallaabo%tallaabo ah kuu tusayaa sidaaad u samayn lahayd moodeel ganacsi oo shirkaddaada gaarsiiya himilooyin aadan hore ugu hammin. "/OI LL IS+ICMD..... "a dalbo t. ?? 90: A'A('@11 e. saidshireNhotmail.com w. www.buuh.net Moodeelka ganacsigu waa muuqaal shara#aad buu#da, oo caqli gal ah, ka bi#iya sida shirkadi u abuuri doonto adeeg6 badeecad* u gaarsiin doonto macaamiisheeda* ugana samayn
doonto !aa$iido. 2 J O/ > =CSI > 5 www.buuh.net eedha, Eansha#$, marka dadka badidiisu maqlaan wa#a maska#dooda ku soo dhaca dhaqanwanaag, hu!naan, toosnaan, dhowrsoonaan, sarriigasho, han, #ishood, #umo ka caagid iyo kelmado la mid ah.
&amiirkuna, waa #eerka nagi ee qo! ama koo#i ku kala saarto khaladka iyo sa#a ama wa#a #un iyo wa#a !iican. 8eerarkaas negina, in kastoo ay is bed%beddelaan, qo!kana ka soo galaan albaabbo badan, haddana, wa#ay qo!ka laabtiisa ku guntamaan inta uu yar yahay. 8useen 91: ansha#a wu#uu ku qee#aa E#eerarka asluubta toosan ee #ukuma qo!ka iyo camalkiisa$. elesques 9(00(: ansha#a wu#uu ku qee#aa 2cilmiga lagu derso damiirka dadka ama bulshada4. Marquaes 9(01(: ansha#a wa#ay ku qee#daa 2#eerarka haga hab dhaqanka qo! iyo bulsho4. Markaad qee#idahaas isu keentid wa#aad arkaysaa in ansha#u yahay cilmi la barto* uu leeyahay #eerar iyo qawaacid haga* uu leeyahay mastarado lagu cabbiro* uu yahay wa#, sida iimaanka, korna u kici kara hoosna u dhici kara. nsha#a ganacsiguna waa laan
ka mid ah laamaha ansha#a oo lagu derso #eerarka negi ee dhaqanwanaagga iyo bulshannimada iyo saamaynta #eerarkaasi ku leeyihiin wa# kasta oo #iriir la leh ganacsiga. nsha#a ganacsigu wu#uu, sidoo kale, muu-iyaa hab%dhaqanka iyo heemaalka gundhiga u ah go$aammada ganacsatada. Inta badanna, sida laga !ahmayo oraahdii Ginstein ee micneheedu ahaa 2nisbiyada wa#aa loo adeegsadaa isigiska ee looma adeegsado ansha#a4, ansha#a wa#aa saldhig u ah hal wa# in wa# kasta oo la qabanayo lagu saleeyo #eerarka negi ee damiirka. 8eerarkaasna wa#aa saldhig u ah, oo qayb ahaan, ay ku #iran yihiin ansha#a iyo damirka ganacsadaha. >anacsatada, sida daya#u uga dhe# muuqdo #iddigaha, uga dhe# muuqda sayladda ganacsiguna, sida daraasado badani muu-iyaan, waa ganacsato leh aasaas ma guuraan ah oo ku
salaysan #eerarkaas negi. >anacsatadaasi wa# kasta oo ay qabanayaan wa#a ugu horreeya oo ay ka !iiriyaan waa -aanibka ansha#a. /addaan si kale u qoro, meesha ganacsatada kale, himiladoodu, si lagu hantaba ku kooban tahay in !aa$iido la helo, ganacsatada ansha#a leh, himiladoodu waa in !aa$iido la helo iyadoo aan laga gudbayn #udduudaha sugan ee ansha#a, ama haddaan isticmaalno oraahdii Chilon, !ilosoo!kii >iriigga ahaa ee noolaa 5@0 dhalashadii =ebi Ciise 9cs: ka hor, 2meeshii khiyaamo lagu hodmi lahaa in la khasaaraa ka roon4. Marka la dersayo ansha#a ga% 2 merchant does better to take a loss than to make a dishonest ro!it4 Chilon. >reek hilosoher, 5@0 B.C. =S/8 >=CSI> www.buuh.net @ nacsiga, sadde# wa# ayaa la !iiriyaa nidaamka, shirkadda iyo shakhsiyaadka. =idaamku, waa
wa# ka ba#san shirkadda laakiin saamayn mug weyn ku leh habdhaqanka shirkadda, wu#uuna la #iriiraa dhaqaalaha, siyaasadda, #eerarka iyo nidaamyada bulsho ee saamaynta ku leh ganacsiga. Marka la !iirinayo shirkadda, wa#aa toosh lagu i!iyaa hawlaha shirkaddu qabto, siday u qabto, siyaasadaha haga, hab dhismeedka, iwm. Marka laga hadlayo shkhsiyaadkana wa#aa la !iiriyaa habdhaqanka shaqaalaha iyo toosnaanta go$aammada ay gaaraan, iwm. In kastoo sadde#daas wal#ood mid walba goonidiisa loo !iiriyo, haddana, #iriir #ooggan ayaa ka dhe#eeya. +usaale ahaan, nidaamka dawliga ahi saamyn weyn ayuu ku leeyahay hab%dhaqanka shirkadaha iyo shakhsiyaadka labadaba. Sidoo kale, qorshaha, #eerarka haga, hab%dhismeedka iyo hannaanka maammul ee shirkaddu saamayn weyn ayuu ku leeyahay hab%dhaqanka shakhsiyaadka.
&hinaca kalena, wa#aa la oran karaa, maaddaama bulshadu ka kooban tahay dad isu tegey, haddii, ansha#a dadkaasi hagaago, wa#aa hagaagaya ansha#a hey$adaha iyo sharikaadka ay dadkaasi yagleelaan ama ka shaqeeyaan. Marka sharikaadku noqdaan kuwo nidaamkooda maamul iyo hoggaaminna salka ku hayo ansha#na wa#aa dhisma nidaam dawli ah oo hagaagsan. &hinac kasta oo laga bilaabo, i.e. kor ama hoos, wa#aa maanta la isku raacsan yahay in ummaddii aan lahayn #eerar negi iyo #udduudo ansha# oo aan la tallaabi karin nidaamkooda dawliga ahi noqdo mid ku salaysan laaluush, musuqmaasuq iyo isdabammarin* hab%dhaqanka sharikaadkoodu wu#uu noqdaa kuwo aan u ni#in dad iyo bey$ad toonna ee ka !ekera -eebkooda* shakhsiyaadkuna wa#ay noqdaan kuwo sidii duur-oogtii siday u kala #oog badan yihiin isu ugaarsada.
Ma#aad ku baran doontaa cutubka nsha#a >anacsigaP Cutubkani, in kastoo uu marka hore dhinacyo badan nalal kaga shidayaa weedha ansha#a, haddana, nalka ugu i!tiinka weyn wu#uu kaga shidayaa dhinaca Islaamka. u#uu qaadaa dhigayaa ahmiyadda Islaamku siiyey guud ahaan ansha#a, gaar ahaan ansha#a ganacsiga iyo martabadda la gaarsiiyey ganacsadaha ansha#a !iican. u#uu sidoo kale cutubkaani ka hadlayaa asbaabaha keena in ansha#a ganacsatadu, marmar, #umaado iyo sida loo dawayn karo. Maaddaama ay -iraan sharikaad markii la yagleelayey aan ansha#a siin ahmiyadda uu lahaa, wu#uu sidoo kale cutubkaani muuqaal !iican kaa siinayaa sidaad ganacsigaaga uga dhigi lahayd mid ansha# ku salaysan ama sidaad u Islaamayn lahayd 9IslamiFation o! business:. a#aa maanta la isku raacsan yahay in ummaddii aan
lahayn #eerar negi iyo #udduudo ansha# oo aan la tallaabi karin nidaamkooda dawliga ahi noqdo mid ku salaysan laaluush, musuqmaasuq iyo isdabammarin. 2 J O/ > =CSI > Q Si cilmiyaysan kuu !ahansiinaya sida loo helo !ikrad ganacsi, sida loo horummariyo iyo sida loogu beddelo ganacsi shaqaynaya* Q Si !iican kaaga haqab tiraya sidaad ku #ulan lahayd ganacsi samayn kara koboc iyo !aa$iido !iican, iskana caabbin kara tartanka* Q +allaabo%tallaabo kuu tusaya sidaad u samayn lahayd moodeel ganacsi, qorshe ganacsi, qorshe suuqgeyn, qorshe maaliyadeed iyo mid istaraatii-i ah* Q &aawo u raadinaya wa#yaabaha ganacsatada Soomaalidu ku liitaan sida istaraatii-iyada, tartanka, maaliyadda iyo suuqgeynta. Buugga uraha >anacsigu waa buug www.buuh.net n kastoo, ganacsatadu yihiin dadka qaata go$aanka yagleelidda, kobcinta ama
soo a!%meerista ganacsiyada, haddana, siyaasadaha dawladdu saamayn wayn ayay ku yeeshaan dhalashada, koboca iyo !ashilka ku yimaada ganacsiyada yaryar intaba. Meesha siyaasadaha qaarkood dhiirrigeliyaan ganacsiga iyo ganacsatada, kuwo kale way dabraan ama niyad -ab ayay ku ridaan qo! kasta oo ama ku hamminayey ama ku dhe# -irey ganacsiga. Sidaas aawadeed, wa#aad arkaysaa in dawladaha oo dhammi leeyihiin siyaasad qee#an oo ku wa-ahan sidii ay sare ugu qaadi lahaayeen tirada iyo tayada ganacsiyada yar%yar. J-eeddada ugu weyn ee ka dambaysa siyaasaddaasina waa sidii waddan walba u noqon lahaa meesha ugu !iican ee laga yagleelo ganacsi. Si loo gaaro himiladaasna wa#aa muhiim ah in dawladuhu soo bandhigaaan siyaasad garab iyo gaashaan u noqota ganacsiga iyo ganacsatada oo aysan soo bandhigin
siyaasad niyad -ab ku noqota ganacsatada. Meesha dhaqaalayahannada qaarkood, siiba kuwa u dooda suuqa #orta ah, ay ku doodaan in dawladdu aysan wa# !aragelin ah ku samayn ganacsiyada yaryar, qaar kale wa#ay arkaan in dawladda ay mas$uuliyad adagi ka saaran tahay ganacsiyada yaryar. Meesha koo#da hore aamminsantahay in suuqu noqodo meesha kala saarta ganacsiga iyo ganacsatada, koo#da dambe wa#ay ku dooddaa in siyaasadda dawladdu saamayn weyn ku yeelan karto caa!imaadka iyo wa#tarnimada sharikaadka yar%yar. Sadde#da asbaabood oo dawladda khasab kaga dhigaysa in ay la timaado siyaasado saali# u ah ganacsiga iyo ganacsatada, koo#daasina ku doodaan wa#ay kala yihiin &awladdu wa#ay de-isaa #eerarka 8eerarka iyo shuruucda dawladdu
de-iso ayaa qee#a nidaamka ganacsi ee waddan, muuqaalka sharikaadka, #udduudaha ganacsiga iyo ganacsatada, hab socodka hawlaha goobaha ganacsiga, iwm. Sidoo kale, dawladdu wa#ay de-isaa #eerarka #addida #uquuqda shaqaalaha iyo goobaha shaqada, #uquuqda macaamiisha, #uquuqda dhismayaasha iyo bay$adda, wa#yaabaha ka hor imaanaya caa!imaadka, wa#yaabaha khatar gelinaya nolosha mu-tamaca, ruqso siinta, iwm. Maaddaama #eerarkaasi #akamayn karaan ama dar%dar gelin karaan yagleelidda iyo koboca sharikaadka yar%yar, siiba waqtiyada hoos%udhaca% dhaqaale, wa#aa muhiim ah in dawladuhu si !ee-ignaan leh dib ugu !iiriyaan #eerarkooda iyo shuruucdooda ganacsiga. Sida ay daraasado badani muu-iyaan, !iiri Bangiga dduunka 9(011:, tirada, tayada iyo noocyada sharikaad ee ka abbuurma
waddan, qayb ahaan, wa#ay ku #iran yihiin darbiyada 9#eerarka: dawladahaasi hor dhigaan shacabkooda. &awladdii #eerar adag hor dhigta shacabkeeda, wa#a yaraada sharikaadka ka dhe# abuurma. &awladdiise &LO" &owladda iyo >anacsiga ar %yar I 1 www.buuh.net A !ududaysa #eerarkaas wa#a bata sharikaadka cusub ee la yagleelayo. +usaale ahaan, meesha qo!kii raba in uu shirkad cusub ka abuuro waddanka ugaandha uu hortegayo ?5 hay$adood, buu#inayo @5 #eer oo kala duwan, uuna la #iriirayo (5? waa#ood oo kala duwan* "enya ay qaadato '( cisho in qo!i shirkad cusub diiwaangeliyo* Burundina ay qaadato ( bilood in qo!ku beddelo magaca shirkaddiisa* Ouwaanda qo!kii raba in uu shirkad cusub yagleelo wa#a uu tegayaa
laba #a!iis oo kaliya, wa#ayna ku qaadataa laba maalmood. Isbeddellada muga weyn ee Ouwaanda ku samaysay #eerarkeeda ganacsiga yar%yar wa#ay Ouwaanda dha#alsiisay in ay ka mid noqoto waddammada ugu !iican ee ganacsi laga yagleeli karo !rica. +usaale ahaan, (010% kii oo kaliya Ouwaanda wa#ay soo -iidatay maalgelimmo sare u dhaa!aya JS& 1.1 bilyan . &hinaca Soomaaliya, daraasad dhowaan lagu sameeyey /argeysa ayaa muu-isay in qo!ka shirkad cusub oo #udduud leh 9D+&: diiwaangelinayaa in uu la kulmo shan hey$adood, buu#iyo 11 #eer, ku qaadato ( maalmood, uguna kacdo kharashka ugu badan caalamka. aqtiga dheer ee ay qaadato, kharashka sare iyo tirada #eerarka la buu#inayo wa#ay /argeysa ka dhigtay meelaha ganacsiyada ugu yar laga diiwaangeliyo adduunka. Marka la !iiriyo tirada sharikaadka
diiwaangashan, 1000%kii qo!ba wa#a ku soo aadaya 0.? ganacsi, meesha !rika inteeda kale tiradaasi celcelis ahaan tahay 1.( ganacsi 1000%kii qo!ba. rrinta kore, i.e. in isbeddel la taaban karo ku imaanayo tirada iyo tayada sharikaadka laga yagleelayo waddan haddii isbeddel lagu sameeyo #eerarka iyo shuruucda ganacsiga iyo sharikaadka ma aha arrimo ku kooban !rika oo kaliya. Sida uu soo guuriyo E&oing Business (01($, wa#aad arkaysaa in isbeddel yar oo nidaamka diiwaangelinta ah oo &awladaha /oose ee Me#ico sameeyeen uu sare u qaaday 5) shirkadaha laga diiwaangelinayo waddankaas* in isbeddel yar oo /indiya ku samaysay #eerkii EDicense Oa-$, #eerka diiwaangelinta, ay sharikaadka cusub ee samaysmaya sare u kaceen @)* in asbaabo la #iriira hey$adaha maammula diiwaangelinta, oggolaansho siinta iyo kormeerka
sharikaadka oo hal meel la isugu keenay 9one%sto%sho: ay sharikaadka cusub ee samaysmaya waddanka Colombia sare u kaceen 5.(), meesha waddanka Bortuqaalna ay sare u kaceen 1). &awladda oo soo bandhigta #eerar u debecsan yagleelidda iyo koboca sharikaadka yar%yari sare uma qaado tirada sharikaadka oo keliya ee wa#ay sidoo kale wa# weyn ka beddeshaa muuqaalka mustaqbal iyo heerka horumar ee dawladaha. +usaale ahaan, waddanka Singabore oo 10%kii sano ee la soo dhaa!ay, asbaabo la #iriira isbeddello waaweyn oo dawladdu ku samaysay #eererka sharikaadka, ahaa waddanka ugu !iican adduunka ee laga bilaabo ganacsi cusub, maanta waa hormuudka caalamka dhinaca horumarka iyo tiknoolo-iyada. Meesha dakhliga soo gala qo!kii uu 1@5%tii ahaa K500, (01(%kii wu#uu mada#a la
dhaa!ayey K5@,500. Sidoo kale, isbeddello waddanka ietnam uu ku sameeyey #eerarka sharikaadka yar%yar (00'%dii, sharikaadka yaryari wa#ay abuureen wa# ka badan 10 milyan oo shaqo. &awladdu wa#ay mas$uul ka tahay dhaqaalaha &haqaaluhu waa la!%dhabarta -iritaanka ummadaha, aasaaska dawladnimo iyo i!tiinka nolosha. &awladdu dhaqaalaha wa#ay ka ururisaa shacabka, wa#ayna dib ugu celisaa shacabka. Sidaas aawadeed, siyaasadda canshuuraha, lacagta, daymaha iyo maalgelimahu wa#ay saamayn ku yeeshaan go$aanka yagleelidda ganacsiyo cusub. +usaale ahaan, canshuuraha oo si aad ah sare loogu qaado wa#ay niyad -ab ku keenaan dadka -ecel in ay yagleelaan ganacsi cusub. Meesha, waddammada !aqriga ah, sharikaadka yar%yari yihiin aaladda ugu muhiimsan ee lagula dagaallamo !aqriga iyo dib%u%dhaca, waddammada koboca dhaqaale samaynaya 9emerging economies:, sharikaadka yar%yari waa
mashiinka horummarka iyo casriyaynta. 2 ( J O/ > =CSI > www.buuh.net Sidoo kale, helitaanka lacagaha deymaha ah oo ciriiri gala ama kharashaadka deymaha oo sare u kaca wa#ay cabsi ku !uraan dadka niyadda ku haya in ay yagleelaan shirkad cusub. Maaddaama sharikaadka yar%yari qayb weyn ka qaataan dhaqaalaha iyo horummarka, sida shaqoabuurista, ikhtiraaca iyo koboca dhaqaale, wa#ay qayb weyn ka yihiin nidaamka dhaqaale ee dawladda. rrimahaasi, sida middii hore wa#ay waa-ib dawladda kaga dhigaysaa soo bandhigista siyaasad dhiirrigelin iyo niyad dhis u samaysa ganacsatada iyo ganacsiyada yar%yar. &awladda iyo qorshaha mustaqbalka &awladuhu wa#ay de-iyaan qorshayaal saamayn weyn ku yeesha bilaabista iyo kobcinta
ganacsiyada.
mas$uul ka tahay de-inta istaratii-iyada mustaqbalku, wa#aa dawladda waa-ib ku ah in sharikaadka yar%yari ay qayb weyn ka noqdaan istaraatii-iyadda mustaqbalka ee dalka. +usaale ahaan, marka la de-inayo istaraatii-iyadda ku aadan sidii awoodda tartanka ee dalka sare loogu qaadi lahaa ama loo soo -iidan lahaa maalgelimo, wa#aa muhiim ah in istaraatii-iyaddaasi il gaar ah ku eegto sidii ganacsiyada yar%yari qayb uga noqon lahaayeen istaraatii-iyaddaas. Bennett 9(00@: wu#uu ku daraa asbaab a!raad oo khasab ka dhigta in dawladdu gacan hagar la$aaneed siiyaan ganacsiyada yar%yar. u#uu yiraahdaa wa#a -ira caqabado badan, oo haddaan dawladdu !aragelin ku samayn, cimri deg%deg ku rida sharikaadka yar%yar. /addaan !iirino asbaabtaan, wa#aad arkaysaa in sharikaadka yar%yari aysan lahayn awood ay ku maalgeliyaan
ama ku hormariyaan wa# kasta oo qayb ka noqon kara horummarkooda mustaqbalka. +usaale ahaan, sharikaadka yaryari ma laha awood ay ku soo saaraan #ir!adlayaal dabooli kara baahidooda* sida sharikaadka waaweyn, ma laha awood, ay ku shaqaaleeyaan dad khubaro ah* mana awoodaan in ay soo gataan dhammaan adeegyada ay u baahan yihiin, sida la talinta iyo macluumaadka. Maaddaama awoodda sharikaadka yar%yari si aad ah u #addidan yihiin, wa#aa dawladda waa-ib ku ah in ay soo bandhigaan siyaasado garab iyo gaashaan u noqon kara ganacsatada iyo ganacsiyada yar%yar sida shuruucda oo qaar laga !ududeeyo, la talin iyo macluumaad siin. Ma#aad ku baran doontaa cutubka &awladda iyo ganacsiga yar%yarP Cutubkaan, dawladda iyo ganacsiga yar%yar, wu#uu marka hore
shara#aad kooban ka bi#inayaa dowrka dowladda ee ganacsiga yar%yar, wu#uu sidoo kale wa# ka tilmaamayaa sida dawladuhu garab iyo gaashaan ugu noqon karaan sharikaadka yaryar. a#aad si !iican u !ahmi doontaa sida dawladuhu u diyaariyaan una hirgeliyaan siyaasadda ganacsiga iyo sida loo hubiyo in siyaasadahaasi horseedeen himilooyinkii loo astay. "a dalbo t. ?? 90: A'A('@11 e. saidshireNhotmail.com Sharikaadka yar%yari ma laha awood ay ku soo saaraan #ir!adlayaal dabooli kara baahidooda* sida sharikaadka waaweyn, ma laha awood, ay ku shaqaaleeyaan dad khubaro ah* mana awoodaan in ay soo gataan dhammaan adeegyada ay u baahan yihiin, sida la talinta iyo macluumaadka. 2 ' J O/ > =CSI > www.buuh.net 10 aa hubaal haddii aad akhridid, !ahantid, ka dibna hirgelisid !ikradaha buuuggaani #ambaarsan yahay in
aad awood u yeelan doontid in aad hesho !ikrado ganacsi oo taabbagal noqda. uraha >anacsigu waa buug ku salaysan cilmibaaris socotya muddo dheer, aqoon iyo waaya$aragnimo. aa buug heer kasta oo aad kaga -irto ganasiga kugu kordhinaya aqoon, ganacsigaagana ka dhigaya mid ka dhe# muuqda sayladaha ganacsiga. &ad ka yar 1) ayaa heli kara !ikrad ganacsi oo taabbaggal noqota. Ma ka mid tahay dadkaas yarP t. ?? 90: A'A('@11 e. saidshireNhotmail.com w. www.buuh.net B ublications "a dalbo
1 www.buuh.net eesha, waqti dhow ka hor, sumcadda waddan lagu lammaanayn -irey tirada gantaalaha iyo mada#yada
nukliyeerka ah ee waddankaasi haysto, sida laga !ahmayo oraahda Darry Summers, mada#ii 7aamacadda /ar3ard, mustaqbalka ummadeed, maanta, wa#aa lagu lammaaneeyaa tirada iyo tayada hoggaamiyayaasha ummaddaasi soo saarto iyo heerka hal%abuur iyo ikhtiraac ee sharikaadkooda iyo aqoon yahannadooda. Jmmaddii soo saarta hoggaamiyayaal iyo kaadir tayo leh, saami !iican ayay ku yeelan doontaa mustaqbalka, ummaddii ku guul daraysatana meel ugama bannaana adduunka, mana eedayn doonaan na!tooda mooyee cid kale. Lraahda Darry iyo kuwa la midka ahi wa#ay keeneen in si weyn loogu baraarugo ahmiyadda ay leedahay iyo baahida loo qabo !ahanka hoggaaminta. =iyad -ab iyo kalsooni #umo lagala kulmay hoggaamiyahaasha sharikaadka
waaweyn, hey$adaha dawliga ah iyo kuwa aan dawliga ahayn iyo siyaasiyiinta, siiba #illigii -aahwareerka dhaqaale ee adduunka, ayaa sidoo kale saldhig u ahayd in lagu baraarugo arrintaas. 2In this century, nothing will matter more than the education o! !uture leaders and the de3eloment o! new ideas4 Darry Summers, resident o! /ard3ard Jni3ersity M www.buuh.net ( a#aaba la gaaray heer, sida uu cabbiro Dee Iacoca, la is waydiiyo, aaway hoggaamiyayaashii dadka dhiirrigelin -irey, dhaqaa-in -irey, niyaddooda bili -irey, mu-tamacana ka dhigi -irey mid meel !og higsanaya* aaway hoggaamiyayaashii shara!ta, qiyamka, dadnimada iyo kartida ku astaysnaa* aaway hoggaamiyayaashii amalka shacabka noolayn -irey*
aaway hoggaamiyayaashiiP away hoggaamiyayaashiiP Isaga gadaashiisna uu waayeel ' -ir ah oo muddo badan ku soo dhe# -irey siyaasadda aransiiska, Stehane /essel, uu dhallinyarada aransiiska ugu baaqo in ay hurdada ka kacaan oo ka damqadaan -ihada khaldan ee guud ahaan caalamka, gaar ahaan dalkooda loo hoggaaminayo . Inkastoo, adduunka oo dhammi baahi weyn u qabo in ay !ahmaan hoggaaminta, haddana, Soomaalidu, baahi ka badan baahida ummadaha kale u qabaan ayay u qabtaa. aayo, dhammaan dhibaatooyinkii soo maray Soomaaliya 500 sano ee la soo dhaa!ay wa#ay salka ku hayeen hoggaan #umo. +usaale ahaan, Soo gelitaankii gumaysiga iyo qayb‐qaybintii geyiga Soomaalida labadaba wa#aa saldhig u ahaa hoos%u%dhac ku yimid tayadii hoggaamiyayaashii
Soomaalida. Sidoo kale, !aqriga, gaa-ada, -ahliga, in#iraa!ka caqiidada, dagaallada micno‐darrada ah, miyir‐gaddoonka mu-tamaca, #aalu!inta degaammada, qashinka lagu aasayo dhulka Soomaalida, dhammaan wa#aa mas$uul ka ah dad aan u qalmin hoggaamin ummadeed, dad aan samayn karin hiraal qaran, dad aan qiyam iyo shara! midna lahayn oo marooqsaday masiirkii ummadda. /oos%u%dhaca tayada hoggaanka siyaasadda ee Soomaalida wa#aa si !iican looga daalacan karaa tirakoobyada iyo sha#aha is bar%bar%dhigga caalamka ee ay soo saaraan hey$adda la dagaallanka musuqmaasuqa, ta#anaha dawlad wanaagga iyo kan dawladaha !ashilmay. Meesha, liiska musuqmaasuqa iyo ta#anaha dawladaha !ashilmay, laga soo bilaabo markii liiskaas iyo ta#anahaas la bilaabay, Soomaaliya ay ahayd waddanka ugu horreeye,
