BUOD NG NOBELANG MGA IBONG MANDARAGIT Sa kabundukan ng Sierra Madre, 1944, kumatok sa pinto ni Tata Matyas ang guerilyang si Mando Plaridel kasama ang mga kasamang sina Martin at Karyo. Si Tata Matyas, na dating rebolusyonaryo at nanirhan sa isang kubo sa bulubundukin ng Sierra Madre, ay ang puntahan at tuluyan ng mga guerilyang lumalaban sa mga Hapon katulad ni Mando. Doon sa kubo nalaman ni Mando na totoo ang mga pangyayari at katauhan sa mga nobela ni i!al na "oli Me Tangere at #l $ilibusterismo. Dahil kay Tata Matyas, nalaman din ni Mando na totoo rin ang kayamanan na inilubog ni Pari $lorentino sa Dagat Pasipiko. Hinimok ng matanda na kuhanin nina nina Mando Mando ang ang nasab nasabing ing mga mga kayama kayamana nan n upan upang g hindi hindi ipantu ipantust stos os para para sa sarili sarili nguni ngunitt ipantustos sa pagbangon ng bansa pagkatapos ng digmaan. "agpatuloy sina Mando, Martin at Karyo sa paglalakbay upang kunin naman ang nasabing kayamanan ni Simoun. Sa kanilang paglalakbay, nakilala nila sa Magat na pinuno ng isang grupo ng mga guerilya. Doon nila napagtanto ang kanilang pagkakatulad na magbubuklod sa kanila. "agpatuloy sila sa paghahanap sa kayamanan at napadpad sa tirahan noon ni Pari $lorentino. "atana% nila ang karagatang Pasipiko at kanila itong sinisid. "ai%an sa bangka si Martin dahil di ito marunong lumangoy habang sina Mando at Karyo ang sumisid sa dagat. &lang sandali ang lumipas, napansin ni Martin na namula ang dagat dahil sa dugo. Sinalakay pala sina Mando at Karyo ng isang pating at sila'y nakipagbuno rito. Malubhang nasugatan nasugatan si Karyo na kany kanya a ring ring ikin ikinam amat atay ay.. &nil &nilib ibin ing g siya siya sa mga mga kagu kaguba bata tan n ng (timo timona nan. n. "ati "atigi gill din din pansamantala ang kanilang pagsisid sa kayamanan. "akalipas ang ilang ara%, nagpatuloy sila sa paghahanap. Hindi naman sila nabigo. Matapos ang ang kanil kanilang ang kasa% kasa%ian iang g sinapi sinapit, t, bumun bumunga gad d sakan sakanila ila ang ang isang isang baul baul na nagla naglalam laman an sa kayamanan ni Simoun. Puno ito ng mga alahas at iba pang kayamanan ng mag)aalahas. Pero mapaglaro ang tadhana, sinunggaban ni Martin si Mando. &nundayan ito ng taga sa iba't ibang part ng kata%an at sa mukha pero nakipaglaban pa rin siya sa nagtaksil sa kanya. "apatay ni Mando si Martin na gumu%a sa kanya ng pilat sa mukha na magpapaalala sa kanyang sinapit. *umalik si Mando kay Tata Tata Matyas para ipakita ang kayamanang natipon sa baul. "aglalaman "aglalaman pala ito ng limpak)limpak na alahas na nabanggit din sa mga nobela ni i!al. Matapos ang +)Day,- muling nagkita sina Mando at Magat. Kasama ni Magat si (ndres na nahuli ng kanyang grupo. Si (ndres ay isang lider)Makapili na laban sa mga (merikano at kakampi ng mga Hapon. "agustuhan naman siya ni Magat dahil na rin sa kanyang paninindigan at pagmam mamahal sa bayan kahi kahitt iba ang pakahulu ulugan nila ila sa mga katag tagang ito ito. "apagdesisyunan nila na magtayo ng isang pahayagan na gamit ang kayamanan ni Simoun upang tumulong sa pagbabago sa lipunan. Pinangalanan nila itong Kampilan na may islogan na Katotohanan, Kat%iran at Hustisya. &to'y pinamatnugutan ni Magat pangkahalatan, (ndres sa editoryal at si Mando ang publisista. inamit nila ang pahayagan upang maghatid ng balanseng at makatotohanang makatotohanang balita na iba sa mga pahayagan pahayagan na umiiral noon. inamit din nila ito upang ilabas ang listahan ng mga politikong da%it sa +gra/t and 0orruption.- (ng unang edisyon nito ay lubos na ikinagalak ni Tata Matyas. &tina &tinampo mpok k ng pahay pahayag agan an ang ang gina% gina%ang ang pagma pagmamal malupi upitt sa mga magsa magsasak saka a ng (syend syenda a Montero. Hindi ra% makat%iran ang pagtrato ng mga may)ari nito na si Don Segundo Montero sa kanila lalo na ang hatian sa kita at mismong lupa. Si Don Segundo ay asa%a ni Donya ulia at ama ni Dolly. Si Dolly naman, na naging kalaguyo ng isang heneral na hapon, ay nagpalaglag sa Hong Hong Kong Kong 2haba 2habang ng nagb nagbab abaka akasyo syon n kasama kasama ang ang ina3 ina3 ng anak anak niya niya sa (meri (merikan kanon ong g sundalong ini%an siya para sa isang misyon sa Hapon. Sa Pilipinas, sinu%ay ni Pastor ang utos ng Don na ibalik ang mga patakaran na hindi napatupad noong kasagsagan ng giyera katulad na lang ng di makat%irang hatian sa kita ng saka. Dahil dito, tinanggal sa pu%esto si Pastor.
Dinala% naman ng ka%ani ng Kampilan si Pastor at mga kasamang magsasaka sa bahay nito upang mapag)alaman ang mga pangyayari sa asyenda. "agpetisyon kasi ang unyon ng magsasaka sa gobernador ng probinsiya ukol pa rin sa mga pagmamalabis ng may)ari nito sa kanila. (t upang malina%an ang mga obrero sa kanilang hakbang, sa hiling ni Mando, dinala% ni Dr. Sabio, patnugot ng $reedom 5ni6ersity, ang mga magsasaka. "apag)usapan nila ang balak ni Dr. Sabio na bilhin ang asyenda upang ga%ing laboratoryo ng pag)aaral ng mga mag) aaral ng pamantasan at upang magkaroon ng patas na hatian sa lupa. "apag)usapan din nila ang mabuting uri ng ekonomiya 2pamamahala3 sa Pilipinas kung Kapitalista, Sosyalista o Komunista ba. *ago lumisan ang grupo ni Mando, ipinangako niya kay Pastor at sa anak nitong si Puri na ibibigay niya ang kahon na naglalaman ng tagubilin ng naglayas na kaanak na si (ndoy. Si (ndoy, na si Mando kinalaunan, ay nanilbihan at pinag)aral ni Don Segundo ngunit nilyasan niya ito ng sumanib sa guerilya. &kinagalit ito ng Don. Mga ilang ara% ang lumisan, bumalik si Mando dala ang kahon ni (ndoy na naglalaman ng sulat para sa amaing si Pastor at ng singsing para sa pinsang si Puri. Pagkatapos nito, umalis si Mando pa)#uropa. "ilibot ng dating guerilya ang mga historikal na lugar sa #spanya, *ritanya at Pranses pati na rin ang mga pinuntahan ni i!al at ang imprentahan ng 7a Soli. "aroon si Mando upang bumili rin ng rotero para sa mabilisang pag)imprenta ng kanyang tinutustusang pahayagan at upang ihahente ang mga alahas ni Simoun. Doon nakilala ni Mando sina Helen, Mike at Heneral Mos0a na naghahente sa kanya at naglibot pa sa iba't ibang lugar sa #uropa at 7atin (merika. Sa isang night0lub sa Paris, nakita niya si Dolly na kinakaladkad ng isang Pranses. &niligtas ni Mando ang dating pinagsisilbihan at dahil dito napaibig niya si Dolly. inamit ni Mando ang pagkakataon, hangga't di pa siya nakikilala bilang (ndoy, upang maghiganti sa mga Montero dahil sa lupit na naranasan. Habang nasa #uropa si Mando, patuloy pa rin ang mga operasyon ng Kampilan. Kanilang ibinalita ang mga pangyayari sa loob ng Kongreso hanggang sa simpleng istorya katulad ng isang inang pinatay ang mga anak dahil sa sobrang hirap. Patuloy rin ang mga batikos ng pahayagan laban sa Mga &bong Mandaragit. Samantala, ang ilang mataas na opisyales at maiimplu%ensyang tao ay nagtipon sa bahay ni obernador Doblado 2gobernador ng mga magsasaka3. Kasama sina Senador *otin, 8bispo Dimas, Hu%es Pilato, Heneral *ayoneta at Don Segundo Montero, naglaro sila ng poker sa isang air)0onditioned room sa loob pa rin ng bahay ng gobernador. Dumala% si Dr. Sabio upang pag)usapan nila ng gobernador ang problema sa (syenda Montero at hilingin kay Don Segundo ang pagbili ng kanyang pamantasan sa asyenda. Tumanggi ang don sa kanyang alok. "apag)usapan din nila ang tungkol sa +pea0e and order- at lagay ng politika at pamamahala sa bansa. Sa pagbabalik ni Mando sa Pilipinas, naghanda ng piging si Don Segundo para sa pagbabalik ni Dolly at inogurasyon ng kanyang bagong bahay na ga%a ng arkitektong si Pong Tua)Son na may pagtingin sa dalaga. Dumating ang Presidente at ang mga kasamang +pokerista.Dumating din si Mando na nakipagtalastasan sa Presidente ukol sa kamalian ng pamahalaan. Matapos ang piging, ang mga +pokerista- at si Son Tua, ama ng arkitekto, ay nag)usap sa bagong negosyo nila na pagbebenta ng kontrabandong armas. Sina Son Tua at Don Segundo ang mamahala sa puhunan habang sina Heneral *ayoneta at Sen. *otin ang sa proteksiyon. Makalipas ang ilang ara%, nagkaroon ng miting sa Pla!a Miranda ang mga obrero at kilalang tao na tumutuligsa sa mga mapag)aping pamamalakad. Si Senador Mali%anag ang tanging politikong nagsalita kasama ang mga lider)obrero katulad ni Pastor, Danoy at ubio. Si Mali%anag lamang ang maituturing makabayan at maka)mahirap sa Kongreso. Pero matapos ang miting sa uiapo, sinunog ang sakahan sa asyenda. &sinisi ni Kapitan Pugot, bagong kati%ala ni Don Segundo, kina Pastor, Mang Tumas at Danoy ang pangyayari dahil natagpuan umano ang mga baril, subersibong dokumento at ginamit sa panunog sa bahay nila.
Tinanggi nina Pastor at Mang Tumas, na kakau%i palang galing Maynila, ang panunog. &naresto pa rin ang dala%a sa kabila ng kanilang pagtanggi ngunit di nila kasama si Danoy na nagpai%an sa Maynila. Hirap at hagupit ang kanilang dinanas sa loob ng piitan at pinilit na pinapaamin sa mga bagay na di naman nilang gina%a. Dahil sa pagmamatigas, pinatay si Mang Tumas. Pinalabas ito na nagpumilit tumakas kaya napatay. "gunit napalaya rin si Pastor dahil sa mahina ang akusasyon laban sa nasasakdal. Tiningnan naman ng hu%es ang anggulo na pinatay ni kapitan Pugot si Tumas. Habang nagaganap ang lahat ng ito, nasa *aguio ang pamilya Montero. Doon din sila dinala% ng mga kasosyo sa iligal na negosyo. Dumala% rin si Mando sa pamilya dahil nagkataon na may pagpupulong ang mga publisista sa naturang lungsod. "agkaroon ng mainit na diskusyon sa pagitan nina Mando at Don Segundo tungkol pa rin sa hinaing ng mga magsasaka sa ayenda ng pamilya. *ago magpaalam inamin ni Mando kay Dolly na siya ang dating inaaping kati%ala na si (ndoy. "agulantang si Dolly at pinalayas si Mando na may matatalim na pananalita. Sa pagpunta niya sa opisina isang gabi, tinambangan si Mando ng dala%ang lalaki at nasugatan dahil sa bala. Dala na rin ng dating pagkaguerilya, naga%ang mapagtanggol ni Mando ang sarili sa mga tauhan pala ni Don Segundo Montero. Sa hospital, inamin ni Mando ang dating pagkakakilanlan sa mag)amang Pastor at Puri, na kasintahan na niya. Hiniling din niya sa ama ng kasintahan 2at pinsan3 ang kamay ng dalaga. 7umabas sa Kampilan ang nangyari kay Mando. Sunud)sunod na%ala ang mga taong may pakana nito sa kanya. (ng senador ay nangibang)bansa, ang heneral ay nagpatalaga sa isayas at Mindanao at ang mga negosyante ay nagpunta ng *aguio. Doon din sa hospital napag)usapan ang pag)usad ng kanilang planong pagtatayo ng isang korporasyon kung saan nakapaloob ang $reedom 5ni6ersity, Kampilan, ilang radyo at telebisyon, at maging ang (syenda Montero upang maglunsad ng pagbabago sa bansa. "gunit sunud)sunod ang nangyaring mga kaguluhan, laganap ang panliligalig ng mga tulisan sa iba't ibang lugar. "atagpuang patay si Kapitan Pugot. Dinukot si Son Tua ng mga tulisan at palaging may gulo sa asyenda. Kaya nagpadala ang Presidente ng telegrama kina Dr. Sabio, Mando atb. upang humingi ng proposisyon sa ikalulutas ng kaguluhan. &pinakita rin niya ang listahan ng mga may pakana ng kaguluhan. "gunit nau%i sa pagtatalo ang pag)uusap. &giniit kasi ni Dr. Sabio na ibigay na sa mga magsasaka ang pagmamay)ari ng (syenda Montero upang matigil ang kaguluhan. Sinabi naman ni Mando na kagaga%an ng punong ehekutibo ang mga panliligalig dahil sa baluktot nitong pamamahala. "gunit tumanggi ang Presidente sa panukala ng dala%a. &giniit niya na %alang sinuman ang maaaring magleksiyon sa kanya. Kasabay nito ang pagbabanta niya ng pagdedeklara ng :rit o/ Habeas ;orpus o ng pag)aresto ng mga may pakana ng kaguluhan na hindi dumaraan sa husgado. Sa (syenda Montero kung saan nagpupulong ang mga magsasaka sa pamumuno ni ubio at Danoy, dumagsa ang pulutong ng mga sundalo dala ang isang tangke. Pinaulanan ng bala ang mga magsasaka, dumanak ang dugo sa lupa. Maraming namatay na magsasaka kabilang si Pastor. Sa isang tagong lugar, naghanda ang mga dating guerilyanong sina Mando at Magat at mga lider)obrero na sina Danoy at ubio upang sugapain ang Mga &bong Mandaragit gamit abg dahas na tanging solusyon nakikita nila sa pagmamalabis ng mga ito at para sa ikabubuti ng mga mahihirap na siyang mukha ng bansa.
Mga Tayutay sa nobela 1. +"atatandaan mo pa ba si Simoun,- muling tanong ni Tata Matyas. +(ng bagong Makiabelo,- sambot ni Mando. &tinulad si Simoun 2#l $ili3 ni Mando sa ama ng modernong Siyensya Politikal na si "i00ol< Ma0hia6elli na may likha ng pinakamaimplu%ensyang librong politikal na The Prin0e and The Dis0ourses. (ng pagtutulad ni Simoun at ni Ma0hia6elli ay ang mga pag)iisip nila kung paano masusugpo ang masasamang pinuno. Mga propesiya na maaaring maganap kung laging naghahari ang kasamaan at kaguluhan. +(ng Prinsipe, na sumunod sa isang pinunong halal ngunit siya'y hindi, ay magiging sa isang masamang pinuno na magbabale)%ala sa pangangailangan ng marami at mag)aabandona sa kanyang sinumpaang tungkulin. Mararamdaman ng mga tao na ang prinsipe'y nagmamalabis, napaparangya at nagsasa%alang)bahala. Dito na magsisimula na siya'y kamuhian, katakutan at ituturing anarkista=.Dito na lulusob ang tao na magdudulot ng masama o mabuti.2Hala% sa The Dis0ourses) *ook 8ne3
&sang propesiya ni Ma0hia6elli na pinatotohanan ni Simoun na napupuno ang ba%at tao kung lupit at di makat%iran ang palaging nararanasan. "gunit mukhang ang prinsipe na naging halima% ay si Simoun. Mismong langit ang nakialam sa gina%ang kaguluhan upang umano'y mapagbuti ang kalagayan. &mbes na kati%asayan ang dulot, katakut)takot na ligalig ang sumulpot dahil sa mapangahas na plano. >. +usto mong sugpuin ang apoy, e binubusan 2binubuhusan3 mo ng petrolyo.&to ang parado? na sinabi kay Heneral *ayoneta habang naglalaro ng poker. Sa kabila kasi ng hirap ng taumbayan, patuloy ang opensiba ng militar noon sa mga tulisan na dati'y laban sa mga Hapon ngunit patuloy pa rin ang nakikibaka dahil sa hindi pagpayag na mamayani ang mga dummies ng mga amerikano sa gobyerno. (t dala na rin ng ganitong opensiba, ang taumbayan ang higit na naapektuhan dahil na rin sa pagkasira ng kabuhayan nila.
@. +(ng gobyerno'y %alang ini%an sa isang gagamba, gaga%a ng sapot at matutulog sa gitna ng sapot niya, saka mag)aantay ng langa% o gamu)gamong magkamaling dumapo,- nakata%ang turing ni (ndres. (ng kilos ng gobyerno ay itinulad sa kung papaano gumagala% at humahanap ng pagkain ang isang gagamba. "akapirming tatambay at kung may natisod, saka susunggab. Sa pamahalaang inilara%an, makikita na ang mga opisyles na kumakata%an dito'y hindi nagkukusa at nagmamalasakit sa bayan at kung may trinatrabaho'y nakalilimot na sa tungkulin. Mga inutil na halal ng bayan na %alang pinagkatandaang responsibilidad sa taumbayang nagdurusa na pinapalala pa nila. 4. +Kailangan pa ng isang *oni/a0io at ng kanyang Katipunan upang palayain ang Pilipinas.&sang pagpapalit)ta%ag 2metonymy3 sa isang rebolusyong +mata sa mata, ngipin sa ngipin.&pinapahi%atig dito na kung hindi pa nagpakita ng pagka)agresibo ang mga Pilipino. Hindi maka%a%ala ang Pilipinas sa kamay ng mga dayuhan. "gunit sa muling pagkasakop ng bansa bago, habang at pagkatapos ng digmaan ay muling naaapi ang mamamayan nito. Kaya muling
nasasaisip ng mga ka%ani ng Kampilan na ito ang tanging solusyon upang maibalik ang kalayaan.
A. +Kalahating siglo na ito, ngunit ang mga pangyayaring dinadaliri'y %alang pinag)ibhan sa mga nakikita natin ngayon, baka sakaling higit na makapal ngayon ang Mga &bong Mandaragit.&to ang hinuha ni (ndres bago basahin ang (6es de apiBa. (ng mga ibong mandaragit ay ang pag%a%angis sa mga politikong mapagsamantala dahil sa gitna ng pagkalugmok ng mga mamamayan ay nakuha pa nilang naka%an, lamangan at pahirapan ang mga ito. Matapos kasi ng digmaan na sumira sa kanilang ikabubuhay, may mga opisyal na da%it pa rin sa pangungurakot at negosyanteng inaapi ang mga manggaga%a katulad ni Don Segundo Montero.
Mga Pansin at Puna sa Mga Tauhan
1. Mando Plaridel) ang pangunahing tauhan ng nobela na sinundan ng mga mambabasa nito. *a%at gala% at kaisipan niya ay inilalahad sa ba%at kabanata. Mapupunang si Mando ay ha%ig sa pangunahing karakter ng "oli at #l $ili na si uan ;risostomo &barra 2Simoun sa #l $ili3. *inago ng tadhana ang dala%ang tauhan matapos dumanas ng pighati at karangyaan. Si Mando ay napilitang maglayas dahil sa lupit na dinanas sa kamay ng mga Montero kaya sumanib sa mga guerilya. "gunit kinalaunan ay yumaman at ginamit ang pagkakataon upang palayain ang bansa. Katulad ito ng dinanas ni &barra hanggang siya'y maging Simoun. Mapapansin rin na ang mga pangarap ni Simoun na pagbabago ay naisakatuparan ni Mando katulad ng pagkakaroon ng media na alagad ng katotohanan 2Kampilan3 na malayo noon sa pagsusulat ni *en Cayb na palaging mabango ang imahe ng masamang gobyerno't prayle noon. &sa pang pangarap, ang pagpapatayo ng isang pamantasan 2$reedom 5ni6ersity3 na kumikilala sa kalayaan at karapatan ng mamamayan kamukha ng (kademya ng :ikang Kastila na pilit na ipinapatayo nina Simoun, *asilio at &sagani. Maging ang paggamit ng kayamanan ni Simoun upang magbago ang bansa ay binigyang realidad ni Mando. (ng karakter na si Mando ay malalim ang kaisipan at ang ba%at pasya ay talagang hindi padalos)dalos at hinihingi muna ang payo ng iba. "gunit gaya ng ibang tao, napupunta sa isang marahas na desisyon ang mga gina%ang solusyon ni Mando. Mapupuna sa lipunan ni Mando ay di lahat ng tao ay mag)iisip sa kapakanan ng iba at sarili lamang ang iniisip. (ng masama ang ganitong uri ng tao ang laging nasa taas. &to ang kaisipang nakaligtaan ng grupo ni Mando. Hindi lahat nakukuha sa tagisan ng kat%iran at diplomasya. (ng dapat gina%a sa pagresolba ng ganitong problema sa (syenda Montero ay ang pag)boy0ott ng mga manggaga%a at di pagtangkilik sa produktoserbisyo ng gobyerno ato ng mga negosyante upang mapansin din sila ng mga opisyales at negosyante. &to ang mukha ng passi6e resistan0e na guna%ang hakbang nina andhi sa &ndia at ;ory (Euino sa Pilipinas sa panahon ni Mar0os. Habang ginaga%a ito, dapat rin tinuturuan ng unibersidad ang mga magsasaka ng iba pang opurtunidad maliban sa pagtatanim dahil nagbabago ang panahon at pati na rin ang mas ikakaunlad ng buhay na pamamaraan.
>. Don Segundo Montero) ang antagonista sa nobela na dahilan ng paghihiganti ni Mando. (ng karakter na ito ay epektibo upang humubog sa isang Mandong matalino, matapang at hindi na paaapi. *a%at gala% ng don ay nagbubunga ng mas agresibong gala% ng mga taong
nakapaligid sa kanya. #pektibo rin ang karakter upang mas makilala ang mga di makat%irang pagpapalakad sa isang lupain hanggang sa iligal na ga%ain katulad ng pagbebenta ng kontabandong armas. "gunit hindi rin maii%asan na mapanigan ang kat%iran ng isang Don Montero dahil naman na siya'y isang negosyante at pinoprotektahan lamang ang puhunan at kita. 8ras na bumagsak ang negosyo ng isang katulad niya, babagsak din ang mga industriya nakakabit dito katulad ng suplay ng pagkain pati na rin ang mga mangaga%a nito. &to ang mistulang pagkakamali ng pagtingin ng iba kay Segundo Montero. Pero mali rin sa parte ng moralidad ang gina%a ni Montero. Kasalanan ang manggipit at ang di makatarungang paghahati ng kita at pagkamkam na gina%a niya maging ang pagpasok sa illegal na negosyo.
@. Pastor) ang magbubuklod sa nakaraan at kasalukuyan ni Mando. &to ang kahalagahan ni Pastor sa nobela. Mapapansin na ang dating kati%ala ay nagpapahalaga sa kanyang mga kasama. Matigas ang kanyang paninindigan sa katotohanan at kabutihan ang dapat manaig at hindi ang ka%alang hustisya at kasamaan. Mapapansin din ang katauhan ni Pastor bilang ama na maalaga ngunit malu%ang. 7iberal ang pagpapalaki niya kay Puri ngunit ito'y tradisyunal pa rin. Hinahayaan niya na magpasya ito para sa sarili. (ng napuna sa tauhang ito ay ang kahinaan nito sa pagpapahalaga sa kat%iran. Kung hindi ba siya pinaalis sa pu%esto, hindi ba siya hihi%alay kay Don MonteroF
4. Puri at Dolly) mapapansin sa dala%a ang dala%ang mukha ng mga Pilipina. &sang Maria ;lara na mahinhin ngunit mas matapang pa sa barako katulad ni Puri at si Dolly naman ay isang Maria ;larang nangingibaba% ang ta%ag ng laman at pagiging marupok sa pag)ibig. Dito makikita ang naging bunga ng pananakop sa Pilipinas. (ng mga babae na dating kasangkapan ay naging matapang at natutong huma%ak ng patalim para ipagtanggol ang sarili sa mga mananakop. (t kinalaunan pa'y naging +liberated- dahil pinaikli ng mga kulturang (merikano ang ba%at saya ng mga Pilipina.
