BİLGİNİ BİLG İNİN N ARKEOLOJİSİ ARKEOLOJİSİ Arkeoloji sözcü ğünün, Foucaultya göre bir şeyi önceden dü şünüp bildirme gibi bir i şlevi yoktur; sadece ifadenin vo ar şivin düzeyini, ifade düzenlerini ve pozitiflikleri gösterir; olu şum kurallar ını, tarihsel a priori oyuna sokar. Foucault ile birlikte süreksizlik kavram ının tarihsel disiplinlerde önemli bir yer tuttu ğu kabul edilir. Bilginin Arkeoloji Arkeoloji si t araf ından öne sürülm sürülm ü ş olan teorik problemler süreks üreksizlik, izlik, kopma, e şik, sınır, seri, dönü şüm kavramlar ı oyunun betimlenmesi konusunda ortaya ç ıkarlar. Bilginin Arkeolojisinde söylemsel ol u şumlar ve ifadeler hakk ında geli ştirilmi ş olan genel teorinin Klini ğin Do ğuşunun önsözünde yöntemle ilgili olarak sorulmu ş bir soruya verilmi ş yan ya n ıt oldu ğu söylenebilir. Dü şünce alanlar ının varl ığı, e ğer dü şünce kurulmu ş ise, dü şünce kurulmu ş ise, dü şünce alanlar ının kopuklu ğunu da içerir diyen Marietuye göre Foucaut'un Foucaut'un Bilginin Arkeoloj isinde isinde gös göstt erm eye çal ıştığı şey, dilin bölgesi, ar şivin anlam ı ya da söylenmi ş olan şeylerin aln ıdır. Arkeolojinin söylemleri ar şivin içinde özelle şm i ş pratikler olarak betimledi ğini söyleyen Foucault Foucault söylemsel olu şumlar ın ve ifadelerin bir kez ba ştan ba şa katedilmi ş alan ı, onlar ın bir kez tasarlanm ış genel teorileri ve mümkün uygulama alanlar ı hakk ında yap ıl m ış çöz çözümlemeye ümlemeye arkeoloji ad ını vermektedir. Birey Yay Yay ınc ılık : 52 Felsefe Felsefe SSeri eri si; 8 Kitab ın Özgün ad ı : L'archeologie du savoir Yay Yayın Yönetmeni : Mahmut Balc ı Dizgi-Mizanpaj Genel Tasar ım Kapak Baskı Bask ı Cilt ISBN 1. Baskı Bask ı Graf ik İz Graf Ziya Ofset İst anbul Mücellit 975 975 - 825 8257-4 7-411 - 2 Kas ım - 199 19999 Birey Yayı Yay ıncılı nc ılıkk Yerebat an cad. Çatalçe Çatalçe şme sok. sok. Üretm en İşhan ha n ı No:29 No:29// 17 Ca Ca ğal o ğl u / İstanbul Michel FOUCAULT Bilginin Arkeolojisi Fransızca Asl ından Çeviren Veli Urhan
İçindekiler BİLG İNİN ARKEOLOJ İSİ................................................................................................................................................................................
1
İçindekiler ....................................................................................................................................................................................................
2
SUNU Ş ...........................................................................................................................................................................................................
3
GİRİŞ .............................................................................................................................................................................................................
5
SÖYLEMSEL DÜZENLER .............................................................................................................................................................................
14
Söylemin Birlikleri ................................................................................................................................................................................
14
Söylemsel Olu şumlar ............................................................................................................................................................................
19
Nesneler Nes neler in Olu şm ası.............................................................................................................................................................................
24
İfade Biçimlerinin Olu şm ası ................................................................................................................................................................
30
Kavramlar ın Olu şm ası ..........................................................................................................................................................................
32
Stratejilerin Olu şm ası ..........................................................................................................................................................................
36
İşaretler ve Sonuçlar ............................................................................................................................................................................
40
İFADE VE ARŞİV..........................................................................................................................................................................................
44
İfadeyi Tan ımlamak..............................................................................................................................................................................
44
İfadenin İşlevi ........................................................................................................................................................................................
48
İfadelerin Betim lenmesi lenmesi ......................................................................................................................................................................
59
Seyrekl ik, D ışar ıda l ık, Yığılım
............................................................................................................................................................ 65
Tarihsel Apriori ve Ar şiv ......................................................................................................................................................................
70
ARKEOLOJ İK BET İMLEME ..........................................................................................................................................................................
73
Arkeoloji ve Dü Dü şüncelerin Tarihi ........................................................................................................................................................
73
Özgün Özg ün Olan Ve Düz Düzenlenm enlenm i ş Olan ......................................................................................................................................................
76
Uyu Uy u şmazl ıklar ........................................................................................................................................................................................
81
Kar Ka r şıl a ştırmal ı Olgular .........................................................................................................................................................................
85
De ğişim ve Dönü şümler .......................................................................................................................................................................
89
BİLİM ve BİLG İ............................................................................................................................................................................................
96
a) Pozitiflikler, disiplinler, bilimler. .................................................................................................................................................
96
b) Bilgi ....................................................................................................................................................................................................
98
c) Bilgi ve ve ideoloj i ...............................................................................................................................................................................100 d) Farkl ı e şikler ve kronoloji kronoloji leri .......................................................................................................................................................101 e) Biliml Biliml erin farkl ı tarih tipleri .........................................................................................................................................................103 f) Ba şka arkeolojiler. ..........................................................................................................................................................................105 SONUÇ........................................................................................................................................................................................................106
SUNUŞ SUNUŞ Bat ı'da felsefe öt eden beri bil ginin kayna ğı konus konusuyla uyla ilgili olarak t emelde birbir lerinden farkl ı olan iki ayr ı kanalda devam devam edip gelm gelm i şti r: Ada Ada''da empirizm, K ıta'da rasyonalizm. rasyonalizm. Yirm inci yüzy ılda da buna benzer bir biçim de, Ada'da d a Rus Russsell, Wit t gens genstei tei n, Ayer, Ryle, Ryle, Aus Austt in ve Quine gibi d ü şünürler taraf ında ndann em pirizmden beslenerek bes lenerek gerçekle şt irilen f els elsefe efe çözümleyici çözümleyici bir di l f els elsefes efesii nit eli ğini ta şırken; Kıt a'da, a'da, yani Almanya ve Fransa' Frans a'da da daha çok t eoriye, t arihe ve edebiyata yönelm ek suret suret iyle f arkl ı bir yol izlemi şt i r . Kıt a Avrupas Avrupasınd a ç a ğd a ş felsefenin ba şl at ıcıl ar ı olar ak Alm anya'da d a Edmund Hus Hussserl 'in, Frans Fransa' a'da da Henr i Bergon'un ad ı an ılabilir. Bergson'dan Bergs on'dan sonra sonra Jean-Paul Sart Sart re'da son son de rece e debî bi r üslub üslub a kavu şm u ş olan Fransız felsefesi, felsefesi, parlak edebî hünerlerini n yan ı sıra, Ada'da da'da egemen olan çözümsel çözümsel disiplind disiplind en uzak uzak bir özg özgürlükl ürlükl e t eori kurm a özelli ğine sahipti sahipti . İşt e Foucault Foucault çözümleyici f else elsefenin fenin kat ılığından ve sıkıcılığından ziyade Bergson'un ve Nietzsche'nin felsefî üslubundan gelen canl ılığı i şleyen bu gelene ğin içinde yer almaktad ır. Tarihe yönelerek yönelerek ird eleyici bir göz gözle le Bat Bat ı'n ın geçmi şinde yer alan "delil "delil i ğe kar şı toplumsal davran ışl ar ın evrimi ", "modernizm "modernizm öncesi t ıb b ın tari hi", "biyoloji ", "dil "dil bilim " ve "ekonominin "ekonominin kavramsal kavramsal kökleri " gibi büyüle yici ve dokunulm dokunulm am ış b az ı alanlara el atan Foucault Foucault kar ma şık ve anla şılması güç güç entellekt üel bir ki şi l i ğe sahipti sahipti r 1. Rönesansın b a şlang ıcından bu yana, Bat Bat ı d ü şünces üncesinin inin üç büyük dönemini gös göst eren bil gi sisteml sisteml erini birbirinden ay ırm aya ve onlar ı betimlemeye çal ışmış olan Foucault bu dönem ler e Rönes Rönesans ans,, Klasik Ça ğ v e Modern Ça ğ ad ını vermi şt i r 2.Çal ışmalar ının hemen hemen t amam ını Rönesans dü şüncesiyle Ça ğd a ş d ü şünce arasında sınırlam ış olmakla birlikt e, o deri nlemesine nlemesine olan ara ara ştırmalar ım özellikle Klas Klasik ik Ça ğ (1660-1800) (1660-1800) v e Modern Ça ğda ( 1800-1950) 1800-1950) b i l g i n i n ve b i l i m i n ol u şumu üzerinde yo ğunla ştır m ıştır. Foucault'nun Foucault'nun kendine özgü term inolojisinin en öne öneml ml i kavraml kavraml ar ından birisi olan olan bil gi (savoir) (savoir) her t ür bil giyi i çinde bar ın d ıracak geni şl i ğe ve derinli ğe sahiptir. Dilimizde kar şılığı ka zıb i l i m olan arkeoloji daha çok Tarih'in, Tarih'in, geçmi şt en şim diye uzanan uzanan bir zaman zaman dilim i içerisinde içerisinde olmu ş b i t m i ş olan şeylerle ilgili bilgiyi olu ştururken, bir ara ştırma yöntemi ve arac arac ı olarak ba şvurdu ğu yard ım c ı bilim konu konumundad mundad ır. Bir Dü şünce Sistem Sistem leri Tarihçisi Tarihçisi ol an Foucault Foucault da arkeoloj iye bir yönt em olarak başvurmaktad ır. Faka akatt onun hem hem t arihe hem de arkeolojiye yükledi ği anlam , söz konusu konusu terimlerin geleneksel olan anlamlar ından çok farkl ıdır. Çünkü, Delili ğ in ğ in i n Tarihinden Cinselli ğ i n Tarihine kadar uzanann yirm i küsur y ıl l ık bir süre içinde ça ğd a ş kültür deki baz uzana baz ı uygulamalar ı t arihs arihsel el bir pers perspektif pektif içine oturt arak arak,, bunlar ın kavrams kavramsal al t emellerini b ulmak niyetinde oldu ğunu söyleyen söyleyen Foucault , esas esas amac ının arihi"ni yazmak yazmak oldu ğunu belirt belirt mi ş ve kendisi hakk ında, " şimdi nin tarihçisi" tarihçisi" deyimini B. -H.Levy -H.Levy il e "şimdinin t arihi"ni 3 yapm ış oldu ğu bir mülakatt a kullanm kullanm ıştır . (LeNouel Observateur, 644, m ars 1977) 1977) . (1 ) J-G. J-G. Merquior, Foucau oucault lt ou le nihi nihi li sme de de la chair chair e, PU PUF, 1986, s. I I . ( 2 ) H. Dr eyfus et P. Rabinow, Miche Michell Fouc Foucault ault , Gall Gall imard, 1984, s. s. 37. ( 3 ) J . G . M er er q u i o r , F ou ou ca ca u l t , s. s. 1 4 .
Ne bir m edeni edeniyet yet t araf ından koruma alt ına al ınm ış olan metinlerin tamam ına ne de bu medeniyeti medeniyeti n içerisinde inde ifadelerin ortaya ç ıkışını ve yıkımından kurtar ılabilmi ş olan kal ınt ıl ar ın bütününe de ğil de, bir kültür içeris yok olu şunu, olaylar ın v e şeylerin sürekliliklerini, paradoksal varolu şl ar ını beli rleyen kurall ar oyununa oyununa ar ar şi v 4 ad ını veren Fou Foucault cault , Bilginin Arkeolojisîyle bir dü şünce tari hçis hçisii olarak b i l g i n i n içinde her biri ayr ı b i r if adeler büt ünü olan söylem söylem sel olu şumlar ı, poz pozitif itif likle likleri, ri, ifadele ifadeleri, ri, bun bunlar lar ın olu şum ko şullar ını, özel bir alam 5 ortaya ç ıkarmaya çal ça l ışmakta, yan yanii bir ar şiv ara ştırması yapmaktad ır . Foucault Foucault 'nun, ne otonom ne de kendi kendine yeter li oldukl ar ını; sınır l ı bir böl gen genin in çok küçük bir parças ını bulup ortaya ç ık ar ılmasının söz konusu konusu old u ğu her defasında birbirlerinden destek almalar ının gerekt gerekt i ği n i söyledi ği ; Delili ğ ğ in ğ i n Do ğ i yukar ıda dile getir getir ildi ği i n Ta Tarihini rihini n, Kli Kli ni ğ Do ğuşunun, Kelim Kelim eler ve Şe y l er er i n p r o b l e m a t i ğ gibidir 6. Delili ğ ğ in "psikiyat ikiyat rinin ar keoloj isi" isi" 7 olarak nitelendirilm esine, esine, i n Tarihinin Michel Serres taraf ından "ps 8 ğ in Bir Arkeol oji si" , Keli meler ve Şeylerin alt ba şlığının "in san Klini ğ i n Do ğuşunun alt ba şlığının "T ıbbî Anlay ışın Bir Bilim lerinin Bir Arke Arkeolojisi" olojisi" ve bu kit ab ın da önceki ad ının "yap ısalc ılığın Arkeolojisi" 9 şeklinde oldu ğu na
bakarak onun arkeolojik incelemesinin bir bütünlük olu şturdu ğu söylenebili r. Kelimel er ve Şeylerden soma yay ınlanm ış olan Bil ginin Arkeoloj isi, Foucault'nun ara ştırmalar ında ba şvurdu ğu yöntemin il kelerinin tespit edilmesi, sınırlar ının gösterilmesidir bir bak ıma. Çünkü o arkeolojinin ne bir bilim ne de gelecek bir bilimi n ilk temelleri olarak sunulamayaca ğım aç ıkça söylemektedir 10 . Bilginin arkeolojisi bir yöntem; bir ça ğın söylemlerinin normatif li ğini, bilginin norm alle şme biçiml erini ve olu şum kurallar ını inceleyen sıkı bir yöntemdir; ama bir bilim de ğildir 11 . ( 4 ) M. Foucault , Dit s et Ecri t s, 1, Gall imar d, 1968, s. 708. ( 5 ) M. Foucault , L' archeologie d ıı savoir , Gall imard, 1969, s. 270. ( 6 ) M. Foucault , DE, s. 708. ( 7 ) J. G. Merguior, Foucault , s. 25. ( 8 ) D. Eri bon, Michel Foucault , Flammari on,1991, s. 178. (9) HD et PR, MF, s. 37. ( 1 0 ) M. Foucault , AS, s. 269.
Arkeoloji Tarih, Bilgi kuram ı, Sosyoloj i ve Tarihsel Psikoloj i gibi bilim leri n yönt eml erini s ınırlamakla etkili olan geni ş bir yöntemdir 12 . Arkeoloj inin bu disiplinlerle kar ıştırılmaması gerekir, çünkü o konusunu ad ı geçen disiplinler in özgün alanlar ının üst ünde tutt u ğundan ve kendini hepsinin en pozitif tarihsel yöntemi kabul ettiğinden onlar ın tümünü a şar 13 . Arkeoloj i sözcü ğünün, Foucault'ya göre b ir şeyi önceden dü şünüp bildirm e gibi bir i şlevi yokt ur; o sadece if adenin ve ar şivin düzeyini, i fade düzenlerini ve pozit ifl ikleri göst erir; olu şum kurallar ını, arkeolojik t üreme kurallar ını, t arihsel a p r i o r i kurallar ı oyuna sokar 14 . Foucault ile bir likt e süreksizlik kavram ının t arihsel disiplinlerde önemli bir yer tut tu ğu kabul edili r 15 . Bilginin Arkeolojisi taraf ından öne sürülm ü ş olan teorik problemler süreksizlik, kopma, e şik, sınır, seri, dönüşüm kavramlar ı oyununun betim lenmesi konusunda ortaya çıkarlar 16 . Bil gini n Arkeoloj isinde söylemsel olu şumlar ve if adeler hakk ında geli ştirilmi ş olan genel teorinin Klini ğ i n Do ğuşunun önsözünde yönt eml e ilgili olarak sorulm u ş bir soruya verilmi ş yan ıt oldu ğu söylenebili r 17 . Dü şünce alanlar ının varl ığı, e ğer dü şünce kurulm u ş ise, dü şünce alanlar ının kopuklu ğunu da içerir diyen Mariet ti 'ye göre Foucault 'nun Bilginin Arkeolojisinde göst erm eye çal ıştığı şey, dil in bölgesi, ar şivin anlam ı ya da söylenmi ş olan şeylerin alan ıdı r 18 . ( 1 1 ) AK . Ma d en i , M F , s. 5 . ( 1 2 ) A K . Ma r i et t i , MF , s . 5 . (13) AK. Marietti, MF, s. 5 ( 1 4 ) M . Foucault , AS, s. 269. ( 1 5 ) A K . M a r i e t t i , M F , s . 2 3 ; M . F o uc au l t , A S, s . 1 6 . ( 1 6 ) A K . Ma r i e t t i , M F , s . 2 4 ; M . Fo uca ul t , A S, s . 3 1 . ( 1 7 ) A K . Ma r i et t i , M F , s . 1 4 9 ; Sö z k on usu so r u i çi n b k z . M . Fo uc au l t , Na i ssa nc e d e l a cl i n i gu e, P U F , 1 9 8 8 , s . V I I .
Arkeolojinin söylemleri ar şivin içinde özelle şm i ş pratikler olarak betimledi ğini 19 söyley en Foucault söylemsel olu şumlar ın ve ifadelerin bir kez ba ştan ba şa kat edilm i ş alam, onlar ın bir kez tasarlanm ış genel teoril eri ve müm kün uygulama alanlar ı hakk ında yap ılm ış çözümlemeye arkeoloji ad ını vermektedir. Kitab ın içeri ği ile i lgili olarak büt ün bu söyledikl erim izden sonra, çeviri hakk ında da söylenm esi gerek en baz ı şeyler oldu ğunu dü şünüyorum. Elini zde bulunan eseri çevirir ken Frans ızca asıl m etninin Türkçeye aktar ılması kolay olmayan bir m eti n oldu ğunun bil inci i çindeydik. Söz konusu zorlu ğun kendilerinden kaynakland ığı bir kaç nokt aya i şaret edilebil ir. Bu noktalar dan bize göre belki de en önde geleni, Foucault'nun
eserlerinin hemen hemen tümünün kö şe t a şlar ını ol u şturdu ğunu söyleyebilece ğimiz, yukar ıda bir k ısm ına işaret edilmi ş olan, kendine özgü bir kavr am da ğar c ığını kullanm ış olmasıdır. Onun, söz konusu kavram da ğar c ığında yer alan temel kavramlara yükledi ği anlamlar yakalanabildi ği ölçüde ancak m etinlerinde anlat mak i stedi ği anlam ın içine nüfuz etm e olana ğı vard ır. Metinler inin anla şılmasını ve anla şılm ış olan anlam ın bir ba şka dilde ifade edilmesini zorla ştıran noktalardan biri de, Foucault'nun uzun ve çetrefil li cüm lelerden olu şan bir anlat ım biçimini tercih etm i ş olmasıdır. Sözü edilen bu zorluklara, Türkçeye çevirisi yap ılm ış bulunan asıl met ne egemen olan temel kavramlar ın Türkçede onlar ı gere ği gibi if ade et meye yetecek kar şılıklar ını bulmakta çekilen sıkınt ının da eklenm esi gerekir. Bu durum kar şısında, y ap ılm ış olan çeviri nin çok iddial ı bir çeviri olmasını beklemenin ne ölçüde do ğru olaca ğı apaç ık ort ada görünmektedir. ( 1 8 ) A K . Ma r i et t i , M F , s . 2 2 . ( 1 9 ) M. Foucault , AS. s. 173. ( 2 0 ) M . Foucault , AS. s. 177.
Şunu söylem ek ist iyorum: bu eser Türkçeye çevirili rken, Foucault'nun temel kavram lar ının anlamlar ını bizim kavray ış gücümüzün yet ti ği ve Tür kçe'nin de onlar ı ifade etm eye elverdi ği ölçüde, as ıl met nin kurgusuna da mümkün oldu ğu kadar sad ık kalarak, dilim ize aktarmaya özen gösterdik. Tüm eksiklikleriyle birlikt e bu çevirinin felsefe kült ürümüze bir katk ı sa ğlayaca ğını umuyoruz. Veli URHAN İ ZMİ R-1999
GİRİŞ Tarihçilerin dikkatinin, tercihen, beklenmedik siyasî olaylar ve onlar ın epizodlar ı al t ında, böyle uzun dönemler e çevrildi ği günümüzden on y ıl kadar önce, onlar istikrarl ı ve bozulması zor dengeleri, tersine çevrilemez süreçleri, , devaml ılık arz eden düzenlemel eri, en yüksek noktas ına ula şan ve yüzy ıll ık devaml ılıklardan soma t ersine dönme e ğilim i göst eren fenomenleri, y ığılma hareketlerini ve a ğır doygunluklar ı, geleneksel anlat ılar ın kar ışıkl ığının bütün bir olaylar t abakası ile üstünü ört mü ş bulundu ğu har eket siz ve sessiz büyük platformlar ı gün yüzüne ç ıkarm aya çal ışıyorlard ı. Bu çözümlem eyi yürütmek için, t arihçiler, bir ölçüde biçimlendirdikleri bir ölçüde de haz ır bulduklar ı araçlar ı kullan ırlar: ekonomik geli şme modellerini, m übadele ak ışlar ının niceliksel çözümlem esini, demografik i lerleme ve gerilemelerin profill erini, i klimin ve onun de ğişmelerinin incelenmesini, sosyolojik devaml ılıklar ın ort aya ç ıkar ılmasını, t eknik düzenlemelerin, onlar ın da ğılma ve direnmeleri nin betim lemesini. Bu araçlar, t arihin alan ı içinde, onlara, çe şitli tort ul tabakalar ı birbirinden ay ırm ak olana ğını verdi; o güne kadar ara ştırm a konusu olmu ş olan çizgisel ard arda geli şlerin yerine şimdi bir derinlemesine dal ışlar oyunu geçirilmi şt ir. Siyasal hareketl ili kt en "maddî medeniyet "e özgü yava şlamalara, çözümleme düzeyleri çe şit lilik gösterir : her bi rinin kendine özgü kopukluklar ı vard ır, her biri ancak kendine ait olan bir parçay ı içine al ır; ve daha derin platf ormlara do ğru inildi ği ölçüde kopukluklar giderek geni şlik kazan ır. Yönetimler in, sava şlar ın ve k ıt l ıklar ın altüst etti ği t arihin gerisinde, il k bak ışta hemen hemen hareketsiz görünen tarihler, -zay ıflamaya e ğilimli tarihler-olu şur: deniz yollar ı tarihi, bu ğday ın ya da al t ın madenlerinin tarihi, kurakl ığın ve sulaman ın tarihi, alma şık ekiminin tarihi, açl ık ve ço ğalma arasında insan türü taraf ından elde edilm i ş olan dengenin t arihi. Geleneksel çözüml emenin eski sorular ı (Uyumsuz olaylar arasında hangi i li şki kur ulabilir ? Onlar arasında zorunlu bi r s ıra nasıl gerçekle şebil ir ? Onlar ı a şan süreklili ğin ya da olu ştur makla sona erdirdikleri büt ünlü ğün anlam ı nedir? Bir t aml ık tan ımlanabilir mi ya da ard arda geli şleri yeniden kurmakla yetinmek mi gerekir?) n ın yerini bundan böyle ba şka tip sorular alm ıştır: Hangi tabakalar ı birbirinden ay ırmak gerekir ? Hangi t ip seril eri kurmak gereki r? Onlardan her bir i içi n hangi
dönemle ştirme ölçütlerini benimsemek gerekir? Hangi ili şkiler sistemi ( hiyerar şi, egemenlik, kat kat s ıralama, t ek anlaml ı belirlem e, çevrimsel sebeplilik) ba şt an ba şa tasvir edilebilir? Hangi seriler serisi kurulabilir? Farkl ı olay dizileri hangi t ablo içinde, geni ş ölçüde, belirlenebilir ? Yakla şık ayn ı dönemde oysa, fikir lerin, bil iml erin, felsefenin, dü şüncenin, edebiyat ın (onlar ın özellikleri bir an için ihmal edilm i ş olabilir) t arihi ad ını verdi ğimiz bu disiplinlerde, ba şlıklar ına ra ğmen, büyük k ısm ıyl a t arihçilerin çal ışmalar ının ve yönt emlerinin d ışında kalan bu disiplinler de, di kkat aksine "ça ğlar" ya da "yüzy ıllar" olarak betimlenen geni ş birliklerd en, kopma fenomenlerine do ğru yöneldi. Dü şüncenin büyük süreklilikleri alt ında, kollektif bir ruhun ya da zihniyetin kaim ve t ekdüze görünü şleri alt ında, ba şlang ıcından itibaren varolmaya ve tamamlanmaya çal ışan bir bilimin kararl ı ol u şumu alt ında, bir t ürün, bir biçimin, bi r disiplinin, t eorik bir akt ivitenin ısrar ı al t ınd a şimdi kopmalar ın et kisini bulup ort aya ç ıkarm aya çal ışıyoruz. Statüleri ve do ğalar ı çok çe şit li olan kopmalar. G.Bachelard t araf ından betim lenmi ş olan bilgi-kuramsal ak ılar ve e şi k l e r , onlar bilgilerin belirsiz bir yığınını geçici bir süre için yürürlükten kald ırır, yava ş yürüyen geli şmelerini durdurur ve onlar ı yeni bir dönemin içine sokar, empirik kaynaklar ından ve ilk güdülenm eleri nden kopar ır, dü şünsel karm a şıkl ıklar ından ar ınd ırırlar; böylece onlar t arih hakk ındaki çözümlemeden sessiz ba şlangıçlar ın ara ştırılmasını de ğil, ilk habercilere do ğru sonu gelmez bir geriye gidi şi de ğil, yeni bir r asyonellik t ipinin ve onun çe şitli etkilerinin tespitini beklerler . Kavramlar ın y e r d e ğişt irm esi ve hal de ğişt i r m e s i : . G.Canguilhelm 'in çözümlem eleri modellik edebilir; onlar, bir kavram ın tarihinin, t opu topu, onun sürekli t emizleni şinin, sürekli artan rasyonelli ğinin, soyutl ama gradyan ının tarihi olmad ığını, fakat çe şitli kurulu ş ve geçerlilik alanlar ının, birbirini izleyen kullan ım kurallar ının, özümlenir hale geli şinin izlendi ği ve tamamland ığı yer olan çe şitli teorik ortamlar ın t arihi oldu ğunu göst erirl er. Olaylar ın ve onlar ın sonuçlar ının ayn ı şekilde da ğılm ış bulunmad ığı bilimler t arihinin gözle görül ebil ecek büyüklükt e ve görül emeyecek küçüklü kt eki ölçekleri arasında, yine G.Canguilhem t araf ından yap ılm ış ayr ım: öyle ki bir bulu ş, bir yöntemin ort aya konulu şu, bir bilim adam ının eseri, ba şar ılar ı da ayn ı et kiye sahip de ğildir ve ayn ı şekilde onlar birbirleriyl e ayn ı düzeyde betim lenemezler; bu, şurda ya da burda, anlat ılm ış bulunacak olan ayn ı tarih de ğildir . Birçok geçmi şi, bi rçok ard arda geli ş biçimini, birçok öneml ilik derecesini, bir çok belirleme a ğını, birçok t eleolojiyi, varl ığı de ğişt i ği ölçüde bir ve ayn ı bilim i çin, ortaya ç ıkaran geri dönücü yeniden bölünmeler: öyle ki, t arihsel betim lemeler zorunlu olarak bilginin aktüelli ği içinde yer al ırlar, onun dönü şümleriyle çe şit lenirler ve kendileriyle birlikt e çevrelerini de parçalamaya devam ederl er (bu f enomen hakk ında MSerres, m atem atik al an ında teori or taya koydu). M.Gueroult taraf ından çözüml endikleri gibi, ve kendileri için et kilerin, geleneklerin, kült ürel sürekliliklerin betim lemesinin anlaml ı olmad ığı, f akat daha ziyade iç t utarl ılıklar ın, aksiyomlar ın, t ümdengelim halkalar ının, uyu şmalar ın beti mlemesinin anlaml ı oldu ğu, sist emlerin ar şi t e kt o n i k b i r l i k l e r i . Nihayet, hiç ku şkusuz en radikal kopmalar, "geçmi şinin ideolojisinden ay ırmak ve bu geçmi şi ideoloj ik olarak aç ıklamak suretiyle bir bilimi kurdu ğu"1 zaman, bir t eorik de ğişme t araf ından gerçekle ştirilmi ş kopmalard ır. Bundan böyle kendini bir lik olarak gören edebî çözümlem eyi, -bi r dönemin ruhunu ya da duyarl ılığını de ğil, "gruplar"ı, "ekoller"i, "ku şaklar" ı veya "hareket ler"i de ğil, hayat ını ve "eser"ini birbi rine ba ğlayan mübadele oyununun içindeki müellifin ki şili ğini bile de ğil, fakat bir esere, bir kitaba, bir met ne özgü yap ıyı- buna eklemek gerekecekti. Bu şekildeki tarihsel çözümlemelerde kendini gösterecek olan -gösteren- büyük problem, o halde, art ık hangi yollarla sürekliliklerin ortaya ç ıkabildi ğini, bunca farkl ı ve ard ışık ak ıl için bir ve ayn ı olan tasar ının hangi biçim de devam edebüdi ğini ve tek bir uf uk olu şturabildi ğini, hangi eylem bi çimi nin ve hangi dayana ğın inti kaller, yeniden ele geçirmeler, unutmalar ve t ekrarlamalar oyununu içerdi ğini, kayna ğın kendi kural ım kendisinin çok öt esine ve hiçbi r zaman gerçekle şmemi ş olan bu tam amlanm aya kadar nasıl yayabildi ğim bilmek de ğildir, -problem art ık gelenek ve iz problem i de ğil, fakat kopma ve sınır problemidir; problem art ık sürüp giden temel problemi de ğil, t emel ve tem ellerin yenilenmesi olarak de ğer kazanan dönü şümler
problemidir . O halde, baz ılar ı birbirine yak ınl ık içinde bulunan ve onlarla bu yeni tari h biçim inin kendi teori sini hazırl amaya çal ıştığı bütün bir probleml er ak ınının aç ıld ığını görüyoruz: süreksizli ği (e şik, kopma, kırılma, de ğişme, dönü şme) dü şünmek olana ğını veren farkl ı kavramlar nasıl özel olarak belirtil ebilir? Kendilerine (bilim nedir? Eser nedir? Teori nedir? Kavram nedir? Metin nedir?) sorular ı atfedilebilen birlikler hangi (1) L. Alt husser, Pour Marx , s. 168 kriterlerle birbirlerinden ay ırt edilebilmekt edir? Kendilerinde yer alabildi ğimi z ve her birinin kendi kopukluklar ını ve çözümleme biçimini içerdi ği düzeyler nas ıl çe şitlenmektedir: Olu şumun uygun düzeyi nedir ? Yorumlaman ın uygun d üzeyi nedir ? Yap ısal çözümlemenin uygun düzeyi nedir? Nedenselli ğe t ahsis edilmi ş olanlar ın uygun düzeyi nedir ? Sonuç olarak, gerçek anlam ıyla tarih, büsbütün k ısa olan tari h de ğişmeyen yap ılar ın lehine olaylar ın bask ınını ortadan kald ırıyor gibi göründü ğü halde, dü şüncenin, bilginin, felsefenin, edebiyat ın t arihi kopmalar ı ço ğal t ıyor ve süreksizli ğin büt ün belirt ilerini ara şt myor gibi görünmektedir. Fakat b u çaprazla şma yan ıltmasın. Ba şka disipli nler bi r süreksizlikler çoklu ğundan kesint isiz büyük birli kler e gitt ikleri halde, görünü şe bakarak, baz ı t arihsel disipli nleri n sürekli likt en süreksizli ğe git mi ş olduklar ım dü şünmemek; siyasetin, kurumlar ın ya da ekonomi nin çözümlenmesinde global belir lemel ere gitt ikçe daha duyarl ı oldu ğumuzu, fakat fikir lerin ve bil ginin çözümlenm esinde farkl ılık oyunlar ına git t ikçe daha bir dikkat sarfetti ğimizi dü şünmemek; bi r kez daha bu iki büyük bet imlem e biçiminin bi rbirleri nden habersizce kesi şti klerine inanmamak gerekir. Gerçekte bunlar şurda burda ort aya at ılan, f akat görünü şt e t ers sonuçlara yol açan ayn ı problemlerdir. Bu problemleri tek kelimeyle özetl eyebiliriz: dokümanın yeniden gözden geçirilm esi. Yanl ış anla şılma yok: t arih olarak bir disiplin varoldu ğundan beri dokümanlardan yararland ığımız, onlar ı sorgulad ığımız, onlar üzerine sorguya çekildi ğim iz o kadar aç ık ki; sadece söylemek i st edikler i şeyleri de ğil, f akat gerçe ği söyleyip söylemedikl erini, ve onu hangi sıfat la öne sürebil dikler ini, sami mi ya da sahtekar, b il gili ya da bilgisiz, ot antik ya da bozulmu ş olup olmad ıklar ını onlara sorduk. Fakat bu sorulardan her biri si ve bütün bu büyük kr it ik kayg ı ayn ı hedefe yönelikt i: bu dokümanlar ın söyledikl erinden hareket le -ve b azen gerisini söylemeye gerek kalmadankendisinden d o ğduklar ı ve şimdi kendilerinin çok uza ğında yiti p git mi ş olan geçmi şi yeniden kurmak; doküman her zaman şim di sessizl i ğe indirgenmi ş bir sesin dili -onun nazik fakat muht emelen çözülebilir i şareti- olarak incelenmi şt i. Oysa, bugüne ait ol mayan fakat henüz t amaml anmam ış oldu ğunda ku şku bulunm ayan bir de ğişimle, tarih doküman ın kar şısında durumunu de ğiştirdi: tarih doküman ı yorumlamay ı de ğil, onun do ğruyu söyleyip söylemedi ğini ve gerçek de ğerinin ne oldu ğunu belirl emeyi de ğil, onu içerden olu şturmay ı ve özümlenir hale getirmeyi kendisi için birinci görev sayar: tarih doküman ı organize eder, p arçalara ay ırır, da ğıtır, düzene sokar, seviyelere ay ırır, serileri gerçekle ştirir, do ğru olan ı do ğru ol mayandan ay ırır, elem anlar ı tespit eder, birlikleri tan ımlar, ili şkileri aç ıklar. Demek ki doküman t arih için, onun, insanlar ın yapt ıklar ını ya da söylediklerini, geçmi şt e olup bi t en ve geriye sadece dümen suyu kalan şeyleri, kendisinde yeniden kurmaya çal ıştığı şu cansız madde de ğildir: o dökümanter kuma şın kendisinde birlikleri, büt ünlükleri, serileri, ili şkileri t an ımlamaya çal ışır. Tari hi, uzun zamandan beri ho şland ığı ve ant ropolojik do ğrulamasını kendisiyle bul du ğu im ajdan ay ırm ak gerekir: hat ıralar ının canl ılığı m yeniden bulmak içi n maddi dokümanlardan yararl anan bin yıll ık ve kollekt if bir haf ıza im aj ı; bu imaj çal ışma ve, her zaman ve her yerde, her t oplumda kimi zaman spontane kimi zaman süreklilikler taraf ından örgütlenmi ş biçimleri ort aya koyan m addi doküman ın (kitaplar, met inler, hikayeler, siciller, fiil ler, büyük yap ılar, kuruml ar, yönet melikler, t eknikler, nesneler, âdet ler, v.s.) kullan ılmasıdır. Doküman kendinde ve gerçekt en h af ıza olmak olan bir tarihin e şsiz alet i de ğildir; tarih, bir topl um i çin, k endisinden ayr ılm ayan, bir doküman y ığınına st atü verm e ve haz ırlaman ın belirli bir biçimidir.
Kısa kesmek i çin diyelim k i, geleneksel biçim i içinde t arih geçmi şin an ıt l a r ını «belle ğine yerle ştirmek» onlar ı doküman haline dönü şt ürmek ve ço ğunlukla, kendi likler inden sözlü olmayan ya da söyledikler inden ba şka olan şeyi sessizce söyleyen bu i şaretleri konu ştur mak giri şiminde bulunuyordu; t arih dokümanlar ı günümüzde an ıt haline dönü ştüren, ve insanlar taraf ından konulmu ş i şaretleri n çözülece ği yerd e, i nsanlar ın bulunduklar ı oyukta olduklar ı gibi bilinmeye çal ışıld ığı yerde, ay ırman ın, grupland ırman ın, anlaml ı k ılman ın, ili şkiye sokman ın, birlikl er halinde kurman ın söz konusu oldu ğu bir elemanlar kitlesini gösteren şeydir. O, dilsiz an ıtlar ın, cansız izlerin, ba ğlant ısız nesneleri n ve geçmi ş taraf ından ter kedilmi ş şeylerin disiplini olarak, arkeolojinin t arihe yöneldi ği ve ancak tari hsel bir söylemin yeniden kur ulmas ıyla ancak anlam kazand ığı bi r zaman idi; kelimeler üzerinde biraz oynamak suret iyle diyebiliriz ki, günümüzde, tarih arkeolojiye -an ıtın i çsel tasvirine- yönelir.
Bunun baz ı sonuçlar ı vard ır, ilkin daha önce i şaret ett i ğimiz d ış görünü şün etkisi: dü şünce tarihindeki kopukluklar ın ço ğalması, gerçek anlamdaki t arihin içinde uzun dönemlerin ort aya ç ıkışı. Geleneksel biçim i al t ındaki t arih, gerçekte, kendini t arihi belir li olgular ya da olaylar aras ındaki il i şkileri (basit sebeplilik, çevrimsel belirlem e, uyu şmazl ık, ifade) tan ıml amak ödevinde san ıyordu: verilm i ş olan seride her eleman ın yak ınl ığını belir lemek sözkonusuydu. Problem, bundan böyle, serileri ol u şturmakt ır: her bir serinin elemanlar ını t an ımlamak, onlar ın sınırlar ını t espit etm ek, her bi r seriye özel olan ili şki tipini ort aya ç ıkarmak, bunun kural ını ol u şt urmak ve, sonra da, böylelikle serilerin serilerini ya da «t ablolar» ı gerçekle ştirm ek için, farkl ı seril er arasındaki il i şkileri betimlemek: i şt e bunun için katm anlar ın ço ğal ışını, birbirleriyle ili şkilerinin kesilm esini, onlara özgü olan zaman ın ve kronoloj ilerin özelli ğini belirlemek; i şt e bunun için, (uzun bir sonuçlar zinciriyle bi rlikt e) art ık küçücük olaylar ın de ğil de sadece öneml i olaylar ın, (baz ılar ı k ısa, baz ılar ı tekni ğin geli şmesi ya da paran ın seyrekle şmesinin art ışı gibi or t a süreli, nihayet baz ılar ı da bir dem ografik denge veya ekonomi nin iklim de ğişmesine sürekli olarak ayar edil mesi gibi yava ş gidi şli) t amam ıyla farkl ı düzeyden olay tipleri ni birbi rinden ay ırm ak zorunlulu ğunu belirlem ek; i şt e bunun için ender olaylardan ya da t ekrarlanabilir olaylardan kurulmu ş, geni ş ayar noktalar ı bulunan seril eri göst erm enin olana ğını belirlemek. Bugünün t arihinde uzun dönemleri n ort aya ç ıkışı tarih felsefelerine, dünyan ın büyük ça ğlar ına, ya da medeniyetlerin ömrüyle belirlenmi ş evrelere bir geri dönü ş de ğildir; serilerin yöntemsel olarak tasarlanm ış haz ırlan ışının sonucudur. Oysa fikir leri n, dü şüncelerin ve bilim lerin t arihinde ayn ı de ğişim t am t ersi bir sonuca yol açt ı: o bil incin geli şmesiyle olu şm u ş uzun seriyi, ya da akim t eleoloj isini, ya da insan dü şüncesinin evri mi ni parçalara ay ırd ı; uzla şma ve t amamlanma konular ını yeniden gözden geçirdi; tamla şm an ın olanaklar ına ku şkuyla bakt ı; söz konusu de ğişim yan yana bulunan, birbirini izleyen, birbirinin üstüne binen, çizgisel bir şemaya indir genmeksizin çaprazla şan far kl ı serileri bireyle şmeye götürdü. Böylece, akl ın bu k esint isiz kr onoloj isinin yerine, de ğişmez bir biçim de, bazen k ısa ömürlü, birbirinden ayr ı, ço ğunlukla her bir ine özgü ve kazanan, geli şen, kendini bilen bir bilincin genel modeline indirgenemez bir t arih t ipinin ta şıyıcısı olan benzer siz bi r yasaya uym ayan basam aklar ın, eri şilm esi olanaksız kayna ğa, onun kurucu ba şlang ıcına geri götürüldü ğü görülür . İkinci sonuç: Süreksizlik kavram ı, t arih disiplinlerinde büyük bir yer t utar. Klâsik biçimi içindeki tarih için süreksizlik hem verilm i ş hem de dü şünülemez olan idi: da ğınık olaylar -kararlar, arazlar, ba şlang ıçlar, ke şiflertürü alt ında verilen ve olaylar ın sürekl ili ğinin görünmesi için, çözümlem e yoluyla sınırland ırılması, indir genmesi, sili nmesi gereken şey. Süreksizlik, tarihçinin tarihi ortadan kald ırm ak ko şuluyla sahip oldu ğu bu zamansal da ğınıkl ığın izi idi. O şimdi t arihsel çözümlem enin tem el unsurlar ından biri olm u şt ur. Süreksizlik t arihsel çözümlem ede üçlü bir r ol alt ında görünür. O, ilkin tarihçinin kesinle şm i ş (tarihe ra ğmen incelemek zorunda oldu ğu mat eryelden ald ığı şeyleri de ğil) bir faaliyetini olu şturur: çünkü, t arihçi şematik hipotez ba şlığı al t ında en az ından, çözümlemenin müm kün düzeylerini, her birine özgü olan yöntem leri ve bu yöntem lere uygun dü şen dönemleri birbiri nden ay ırmak zorundad ır. Süreksizlik ayn ı zamanda tarihçinin bet im lemesinin sonucudur da (onun çözümlemesinin etkisiyle ort adan kalkmas ı gereken şey de ğil): çünkü
tarihçinin ortaya koymaya çal ıştığı şeyler, bir sürecin sınırlar ı, bir e ğrinin e ğilme noktası, düzenleyici bir hareketin t ersine çevrilm esi, bi r de ğişimin sınırlar ı, bir çal ışm an ın e şiği, çevrim sel bir sebeplili ğin bozulma an ıdır. Nihayet süreksizli k kavram ı, çal ışm an ın (beyaz ve iki oluml u biçimi arasında ayr ımı bulunmayan bir üniform a gibi onu i hmal edecek yerde) özelle ştirm eye devam ett i ği kavramd ır; o t ahsis edild i ği alana ve düzeye göre özel bir biçim ve görevi üst lenir : bil gi-kuramsal bir e şik, bir nüfus e ğrisinin t ersine k ıvr ılması, ya da bir tekni ğin yerini bir ba şkasının alması betimlendi ği zaman ayn ı süreksizlikt en söz edilmi ş olur . Süreksizlik kavram ı paradoksal bir kavram : çünkü o ara ştırman ın hem alet i hem de konusudur; ç ünkü o alanlar ın bireyle şt irilm esine, f akat bunun ancak birbirlerine k ıyaslanmalar ı yoluyla gerçekle şt irilm esine olanak verir . Çünkü sonuç olarak belki, o sadece tarihçi nin söylemi nde mevcut bir kavram de ğil t arihçinin gizli olarak varsayd ığı bir kavramd ır: Tari hi -ve kendi t arihini- ona nesne olarak sunan bu kopuklukt an hareket le de ğilse eğer, gerçekte, o nereden hareketl e konu şabilecekti? Yeni tarihin en temel çizgilerinden birisi, hiç şüphesiz süreksizli ğin bu alan de ğişt irmesidir: engelden prati ğe geçi şi; gidermek zorunda oldu ğu d ışar ıdan gelen bir al ınyaz ısının de ğil de, kullan ılan i şlemsel bir k avram ın rolünü art ık oynad ığı yer olan t arihçinin söyleminin içine geçirili şi; ve bu yol la, kendi si sayesinde t arihsel okuyu şun (arka yüzü, ba şar ısı, gücünün sının) art ık olum suz olm ad ığı, f akat nesnesini bel irl eyen ve çözümlem esini geçerli k ılan olumlu eleman oldu ğu i şaretlerin tersine çevrili şi. Üçüncü sonuç: bir g l ob a l t a r i h teması ve imkân ı ortadan silinmeye ba şlar, ve genel tarih ad ı verilebilecek olan bir tarihin, çok de ğişik bir t asar ısının ort aya ç ıkt ığı görülür. Genel t arih t asar ımı, bir m edeniyetin bütünlük biçimi ni, bir t oplumun -maddî ya da manevî- ilkesini, bir dönemi n bütün fenomenlerindeki ortak anlam ı, onlar ın ba ğlant ılar ını aç ıklayan yasay ı, -met aforik olarak bir dönemin «çehresi» denilebilecek olan şeyi- yeniden kurm aya çal ışan bir t asar ım d ır. Böyle bir t asar ım iki ya da üç hipoteze ba ğlan ır: iyi tan ımlanm ış uzaysal-zamansal bir alan ın bütün olaylar ı arasında, izleri ni yeniden yakalad ığımız bütün fenomenler aras ında, bir homojen ili şkiler -onlardan her birinin t üretil mesi olana ğını veren sebeplil ik a ğını, birbir lerini nasıl sembolize ett iklerini, ya da büsbütün bi r ve ayn ı olan merkezi dü ğümü nasıl i fade ett iklerini göst eren benzer ili şkiler- sisteminin kurulabilmesi gerekti ği v arsay ılır; öte yandan yine bir ve ayn ı olan tarihsellik biçim inin ekonomik yap ılar ı, sosyal de ğişmezlikleri, zihniyetl erin donuklu ğunu, t eknik al ışkanl ıklar ı, siyasal davran ışlar ı beraberinde götürdü ğü, ve onlar ın hepsinin ayn ı dönü şüm t ipine ba ğlı bulundu ğu varsay ılır; nihayet t arihin kendisinin, ba ğlant ı ilkelerini kendilerinde bulunduran büyük birli kler -dönemler ya da evreler- halinde eklemlenebildi ği varsay ılır. Bunlar, yeni t arihin serileri, kopukluklar ı, sınırlar ı, ini ş-ç ıkış lar ı, dengeleri, kronolojik özellikleri, t ekil süreklilik biçimleri ni, mümkün ili şki tipleri ni inceledi ği zam an yeniden gözden geçirdi ği post ülatlard ır. Fakat bu onun yanyana ve birbi rinden ba ğım sız halde bulunan bir t arih çoklu ğunu elde etm eye çal ışm ası de ğildir: kurumlar ın t arihinin yan ında ekonominin t arihi, ve onlar ın da yan ında bilim lerin, dinlerin ya da edebiyatlar ın t arihi; bu onun yaln ızca bu fark l ı t arihler arasındaki zaman birlikteli klerini, ya da biçim ve anlam benzerliklerini göstermeye çal ışm ası da de ğildir. O halde ortaya ç ıkan -ve genel t arihin görevini belirleyen- problem, hangi ili şki biçiminin bu farkl ı seril er arasında yasal olarak beti ml enebilece ğim belirlemektir. Onlar ın hangi dü şey sistem i olu şt urmaya elveri şli oldu ğunu belirlem ektir; aralar ındaki ba ğlant ılar ve egemenlikler oyununun ne oldu ğunu belirl emektir; dengelenmelerin, farkl ı zamansall ıklar ın, çe şit li sürekliliklerin hangi et kiden olabildi ğini belirlemekt ir; hangi farkl ı bütünlerin i çinde baz ı elemanlar ın eşzamanl ı olarak bulunabildi ğini belirlemektir; k ısacası, hangi seriler i de ğil, fakat hangi "seril erin seril erini " ya da bir ba şka deyi şle hangi «t ablolar 2»ı ol u şturman ın mümkün oldu ğunu belirlemekt ir. Genel betim leme ilke, anlam, ak ıl, dünya görü şü, büt ünlük biçimi gibi- bütün fenomenleri t ek bir merkez etraf ında toplad ığı halde; genel tarih, t am tersine, bir da ğılma mekan ını gösterecekti. Nihayet, son sonuç: yeni tarih, yönt emle i lgili problemlerin belirli bi r say ısıyla kar şıla şır ki, onlar ın birço ğu, hiç ku şkusuz, ke ndisinden önce geni ş bir biçimde varoldu ğu halde şimdi onlar ın tamam ı on u belirginle şti rm ektedir. Bunlar m arasında: dokümanlar ın tutarl ı ve homoj en bütünlü ğünün (aç ık ya da kapal ı,
sonlu ya da sonsuz bütünl er) kurulm as ı, (doküm an kitl esinin eksiksiz bir bi çimd e incelenmek istenm esine, istat ist ik parça alma yöntemlerine ba ğlı bir örneklemenin yap ılmasına, ya da en tipik elemanlar ın önceden belirlenmeye çal ışılmasına göre) bi r seçm e ilkesinin tespit edilm esi; çözümlem e düzeyinin ve onun için uygun olan elemanlar ın tan ımlanması (incelenen materyelin içinde, say ısal belirtil er; olaylara, kurumlara, pratiklere -aç ık ya da gizli- göndermel er; onlar ın kullan ım kurallar ı ve bu kurallar ın (2) Son işsizler e, (hiç kuşkusuz kelimenin bütün anlamıyla) bir « tablo» nun, bi çimsel olarak bir «seril er seri si» olduğunu göst ermek gerekir mi? Her halde, bu, çocuklar ın -ki, o yaşlarda onlar elbette sineman ın canlılığını tercih ederler- en büyük düş kırıkl ığı için bir fenerin önüne yerle ştirilen küçük sabit bir imaj değildir. belirtti ği semantik alanlarla birlikt e, kullan ılm ış sözcükler, yahut ta önermelerin biçimsel yap ısı ve onlar ı birleştir en ba ğlant ı tipleri ortaya ç ıkabilir); incelenmi ş olan materyali (bölgeler, dönemler, bir le ştirici süreçler) eklemleyen büt ünlerin ve alt-büt ünlerin s ınırland ırılması; bir büt ünü belirginle ştirmek olana ğını veren ili şkilerin belirlenmesi (say ısal ya da m ant ıksal ili şkiler; fonksiyonel, nedensel, analojik ili şkiler söz konusu olabilir; anlamland ıran ın anlamland ırılanla ili şkisi söz konusu olabilir). Bütün bu problemler bundan böyle tarihin yöntemsel alan ında yer al ırlar. İki sebepten dolay ı bu alan dikkate al ınmaya de ğer . İlkin, söz konusu alan daha yeni yeni t arih f elsefesini kur an şeylerden, ve t arih fel sefesinin (rasyonellik y a da olu şun gayelil i ği, t arihsel bilginin görelili ği, geçmi şin dura ğanl ığında ve halin yetkin olmayan bütünselli ğinde bir anlam ı bulman ın ya da olu şturman ın imkân ı konusunda) sordu ğu sorulardan, hangi nokt aya kadar kurt uldu ğunu gördü ğümüzden dolay ı dikkate de ğer . İkinci olarak, onun ba şka yerlerde -dilbilim inin, et nolojinin, ekonominin, edebî çözümlem enin, mit oloji nin alanlar ında örne ğinbuldu ğumuz problemlerin belirli nokt alar ında yeniden kopuklukl ara sahne olmas ı nedeniyle dikkate de ğer. Bu problemlere, e ğer istenirse, k ısaca y ap ısalc ılık ad ı verilebilir. Bununla birli kte bir çok durumda: onlar ın t arihin yönt emsel alan ını sadece kendilerine maletm eleri şöyle dursun, onun çözüml eme alanlar ı ve düzeyleriyle birlikte de ğişen bir parçasını ancak i şgal ederler ; göreli olarak s ınırl ı durumlar ın belirli bir say ısı içinde yaln ızca, onlar (bu günkü al ışılm ış güzergaha göre) dil bilim den ya da etnoloj iden al ınmad ılar, fakat bizzat tarihin anlam ı içinde -özellikle ekonomi t arihinin alan ı içinde ve onun sordu ğu sorular vesilesiyle- do ğdular; nihayet onlar t arihin bir yap ısalla şm asından veya en az ından yap ı ile olu ş arasındaki bir «çat ışm ac ı ya da bir «z ıt l ık»ı a şma giri şim inden söz etmeye hiçbir şekilde izin vermediler: uzun süreden beridir ki, şimdi t arihçiler canl ı, nazik, t it reyen «tari h»i kurtar ıp kurtarmad ıklar ını kendilerine sorma gere ğini duymaksızın, yap ılar ı t espit , t asvir ve t ahlil ediyorlar. Yap ı-olu ş z ıt l ığı ne tar ihsel alan ın tan ımı için, ku şkusuz, n e de yap ısal bir yöntemin t an ımı için uygundur. Tarihin bu bilgi-kur amsal de ğişimi bugün henüz tamamlanm ış de ğildir. Bununla birlikt e, hiç ku şkusuz bu de ğişimin ilk an ını yeniden Marx'a ç ıkarabildi ğimize göre, o düne ait de ğildir. Fakat bu de ğişmenin etkilerini göstermesi uzun zaman ald ı. Günümüzde, özellikle dü şünce t arihi içi n, çok daha yeni ba şka dönü şümler dilbilim dönü şümleri örne ğin- yaz ıld ığı halde, bu de ğişim ne yazıld ı ne de dü şünüldü. Önsanlar ın kendi fikir lerini ve kendi bilgilerini anlatt ıklar ı bu t arihin içi nde süreksizli ğin, serilerin, sınırlar ın, birlikleri n, özel düzenlerin, ot onomil erin ve farkl ıla şmış ba ğım l ılıklar ın genel bir t eorisini olu şturmak, sanki özellikle zor olmuşt u. Ba şlangıçlar ı ar a ştırm aya, öncülleri n çizgisini sonsuzca geriye göt ürmeye, gelenekleri yenid en kurmaya, evrim e ğrileri ni izlemeye, gayelilikleri yansıt maya, ve sürekli olarak hayat ın metaforlar ına ba şvurm aya al ışık oldu ğumuz yerde, sanki, fark ı dü şünmede, m esafeleri ve da ğılmalar ı betimlemede, kimli ğin güven verici biçimini ay ırdet mede özel bir i st eksizlik göst eril iyordu. Daha do ğrusu, şu e şik, dönü şüm, ba ğım sız sistem, sınırl ı seri kavram lar ı hakk ında -gerçekten t arihçiler t araf ından kullan ıld ıklar ı gibi- t eori olu şturmada,
genel sonuçlar elde et mede, hatt a mümkün olan bütün sonuçlar ı türetmede sanki güçlük çekiliyordu. Başkay ı kendi dü şüncemizin zaman ı içinde dü şünmekt en sanki korkuyorduk. Bunun bir sebebi vard ır. Eğer dü şüncenin tarihi kesintisiz sürekliliklerin yeri olarak kalabilseydi, hiçbir çözümlemenin soyutlama yapmaks ızın bozamayaca ğı ard arda geli şleri sürekli bi rbir ine ekleseydi, i nsanlar ın söyledikler i ve yapt ıklar ı şeylerin çevresinde onu önceden sezen, haz ırl ayan, ve sınırsız biçimde onu gelece ğine do ğru götür en belirsiz sent ezleri düzenleseydi, o zaman bil incin yüceli ği için o imt iyazl ı bir sığınak olacakt ı. Sürekli t arih, öznenin kurucu görevi için gerekli olan korelat t ır: özneden kurtulan her şeyin ona geri dönebilece ğinin garantisi; zaman ın, yeniden olu şturulmu ş bir birli ğin içinde özneyi yeniden kurmadan hiçbir şeyi da ğıtmayacağının hakikat i; öznenin bir gün -tarihsel bilinç biçim i alt ında- ayr ım yoluyla uzakta t utulm u ş bütün bu şeylere yeniden sahip olabil ece ğinin, bir gün yeniden egemenli ğini kur abilece ğinin, ve onun bar ına ğı ad ı verilebilecek olan şeyi bulabilece ğinin umudu. Süreklilik hakk ındaki söylemi t arihsel çözümlem e haline getirm ek, her olu şun ve her uygulaman ın as ıl öznesini i nsan bilinci haline get irm ek ayn ı dü şünce sist eminin iki veçhesidi r. Zaman orada taml a şm an ın sınırl an olarak anla şılır ve köklü de ğişikli kler orada asla bilincin ele geçirdikleri de ğildir. Farkl ı biçimler alt ında, bu tema x ıx.yüzy ıldan beri sürekli bir r ol oynad ı: bütün merkezden kaymalara kar şı, öznenin üstünl ü ğünü, ve antr opoloj i ile hümanizm figürlerini kurt armak. Marx t araf ından gerçekl e ştirilmi ş olan -üretim ili şkilerinin, ekonomi k belirlemelerin ve s ınıf m ücadelesinin t arihsel çözümlem esi yoluyla- mer kezden kaymaya kar şı, x ıx.yüzy ılın sonuna do ğru bu tema, bir t oplumun bütün ayr ımlar ının, kendisinde, t ek bir biçime, bir dünya görü şünün örgütlenmesine, bir de ğerler sisteminin ortaya konmas ına, t utarl ı bir m edeniyet ti pine geri götürülebilece ği genel bir t arih ara ştırmasına yer verdi . Nietzsc-he'nin soyküt ü ğü taraf ından gerçekle ştirilmi ş olan merk ezden kayman ın kar şısına, o, r asyonelli ği i nsanl ığın gayesi haline getir en, ve dü şüncenin bütün tarihini bu rasyonelli ğin korunmasına, bu gayelil i ğin devam et tir ilm esine, ve hep bu tem ele do ğru zorunlu olan dönü şe ba ğlayan bir il k tem elin ara ştırılmasını koydu. Nihayet, son zamanlarda, psikanaliz, dilbilimi, etnoloji hakk ındaki ara ştırmalar, özneyi, arzusunun ilkelerine, dili nin biçiml erine, eyleminin kurallar ına, mi t ik ya da masals ı söyleml erinin oyunlar ına göre m erkezden kayd ırd ığı zaman, ne oldu ğu sorgulanm ış olan i nsan ın kendisinin cinselli ği ve bili nçsizli ği, dilinin sist ematik b içimleri ya da yalanlar ının düzenlili ği hakk ında aç ıklamada bulunmad ığı apaç ık ortaya ç ıkt ığı zaman, t arihin süreklili ği teması yeniden canl ılık kazand ı: kopu ş de ğil olu ş, ili şkiler oyunu de ğil i ç dinamizm, sist em de ğil sıkı özgürlük i şi, biçim de ğil kendi kendini yeniden ele alan ve şartlar ının en sonuna kadar yeniden kendini yakalamaya çal ışan bir bilincin sürekli çabası olacak olan bir t arih: büt ün s ınırlar ı y ıkmakla son bulan bir hareket in hem uzun kesint isiz dayan ıkl ılığı hem de canl ılığı olacak olan bir tarih. Tarihin canl ı aç ılımını yap ıl ar ın «hareket sizli ğinin», onlar ın «kapal ı» sist emler inin, zorunlu «e şzamanl ılıklar ının» kar şısına koyan bu tem ay ı de ğerlendirmek için, tarihsel çözümlemelerin kendilerinde süreksizli ğin kullan ımını, seviyelerin ve sınırlar ın tan ımını, özel serilerin bet iml enmesini, ayr ımlar hakk ındaki her oyunun gün yüzüne ç ıkar ılışını kesinlikle kabul etmemek gerekiyor. Demek ki Marx'ı antropolojiyle u ğra şan biri olarak görmeye, onu t aml ıklar ın bir t arihçisi yapmaya, ve hümanizmi n önerisini onda yeniden bulm aya zorlan ıyoruz; dem ek ki Nietzsche'yi a şkın felsefenin terim leri içinde yorum lamaya, ve onun soy küt ü ğünü ilk ba şlang ıç hakk ındaki bir ara ştırma d üzleminin üzerine dü şürmeye it iliyoruz; nihayet, yeni t arihin bugün öne sürdü ğü bütün bu yöntemsel pr oblemler alan ını, sanki hiçbir zaman onlar ı ay n ı düzleme getirmem i ş gibi, bir yana b ırakmaya sevk edi liyoruz. Çünkü, süreksizlikle r, sisteml er ve dönü şümler , seriler ve e şikler pr oblemi büt ün tarihsel disiplinlerde (ekonomi ve t oplumlar ı ilgilendiren disiplinlerde de ğil, fi kirleri ya da bilim leri i lgilendiren disiplinlerde) kendini göster di ği, e ğer ort aya ç ıkt ıysa, o zaman me şru bir biçimde «olu ş» «sistem»in kar şısına, hareket çevrim-sel düzenlemelerin kar şısına ya da çok kaba bir dü şünceyle söylendi ği gibi «t arih» «yap ı»n ın kar şısına nasıl konabilir?
Demir Kafesten Plastiğe Kimliklerimiz Kültürel taml ıklar teması -ki bu t ema için Marx önce ele ştir ildi sonra ba şka bir k ılığa sokuldu- içinde, bi r il k ba şlangıcın ara ştırılması teması -ki bu tem ay ı kültürel taml ıklar temasının içine yerle ştir meyi ist emeden önce o Niet zsche'nin kar şısına konuldu- i çinde, ve canl ı, sürekli ve aç ık bir tarih t eması içinde i şlev gören ayn ı muhafaza edici fonksiyondur. Demek ki, tarihsel bir çözümlemenin içinde -ve özellikle e ğer dü şünce, fikir ler ya da bi lgile r söz konusuysa- süreksizlik ve ayr ım kategorilerinin, e şik, kopma ve dönü şüm kavramlar ının, seril erin ve sınırlar ın betimlenmesinin çok aç ık bir biçimde kullan ıld ığının görülece ği her defasında öldürülmü ş olan tarihe hayk ırılacakt ır. Burada tarihi n zaman a şımına u ğramaz haklar ına ve her müm kün tarih-sellik temeline kar şı bir ele ştir iyi aç ıklayaca ğız. Fakat burada yan ılg ıya dü şmem ek gerekir : bu kadar çok hay ıflan ılan şey, t arihin yok olması de ğil, gizli olan f akat tüm üyle öznenin sentet ik aktivit esine ba ğlanm ış bulunan bu t arih biçiminin ort adan silinm esidir; hay ıflan ılan şey, bilincin üstünlü ğüne mit lerden, yak ınl ık sist eml erinden, dil lerden, cinselli k ya da arzudan daha güvenilir , daha az sergilenm i ş bir sığmak sa ğlamak zorunda olan şu ol u ştur; hay ıflan ılan şey, anlam i şini ya da toplama hareketini, maddî belirlemeler, pratik kurallar, bilinçsiz sistemler, kat ı fakat dü şünülmemi ş ili şkiler, ya şanm ış her t ecrübenin d ışında kalan ba ğlant ılar oyununu proj e yoluyla yeniden canland ırman ın olana ğıdır; hay ıflan ılan şey, bir asırdan daha fazla bir zamandan beri kendisinden uzakla şmaya devam eden her şeyi, kendisi yoluyl a insanda yeniden kurm aya çal ışılan tarihin bu ideolojik kullan ımıdır. Bir zamanlar ın büt ün hazineleri bu t arihin eski kalesinde üst üste y ığılm ıştı; k ale sa ğlam san ılıyordu; o kut salla ştırılm ıştı; antropolojik dü şüncenin son yeri haline get iri lm i şti; antropolojik dü şünceye kar şı k ışkırt ılm ış olan şeylerin bu kalede ele geçirilebilece ğine inan ılm ıştı; ondan uyan ık korumalar ın elde edilece ği san ılm ıştı. Fakat bu eski kaleyi, t arihçiler uzun zamandan beri t erkett iler ve çal ışmak için ba şka yerlere git til er; Marx ya da Niet zsche'n in bile kendilerine emanet edilmi ş olan koruyuculu ğu gere ği gibi yerine get iremedikleri anla şılıyor. Ne imt iyazlar ı korumak için, ne de tarihin, hiç de ğilse onun, canl ı ve sürekl i oldu ğunu, söz konusu özne için dinginli ğin, do ğrulu ğun, uzla şm an ın -derin uykunun- yeri oldu ğunu bir defa daha do ğrulamak için -bununla birlikt e bugünün s ıkınt ısı içinde buna ihtiyaç duyulup duyulmad ığını da Tanr ı bilir- art ık onlara güvenmemek gerekiyor . Bu noktada, Delili ğ i n T a r i h i , Kl i n i ğ i n Do ğuşu, Kelimeler ve Şeyler'in, çok eksik bi r biçimd e çerçevesini çizdikleri bir giri şim kendini göst eriyor . Bu giri şiml e, genel olarak t arihin alan ı içinde gerçekle şen dönü şümlerin ölçüsünü t espit etm eye çal ışıyoruz; bu giri şimle yöntemleri, s ınırlan, dü şüncelerin tarihine özgü temalar ı gözden geçiri yoruz; bu giri şimle oradaki son antropolojik güçlükleri çözmeye çal ışıyoruz; söz konusu giri şim bu güçlüklerin nasıl olu şabildi ğini kar şılık olarak göst erm ek ister . Bu i şler, gerçek bir düzensizlik içind e, ve onlar ın genel ekleml enmeleri aç ıkça tan ımlanmaksızın t asarland ı. Onlara tutarl ılık kazand ırman ın, -ya da hiç de ğil se buna çal ışm an ın- zaman ı idi. İşt e bu kitap, bu çal ışm an ın sonucudur. Ba şlamadan önce ve büsbütün yanl ış anla şılmaktan kaç ınmak için bir kaç uyar ıda bulunal ım . - Kan ıtlar ını ba şka çözümlem e alanlar ında ort aya koymu ş olan yap ısalc ı bir yöntemi t arihin, özellikle de bilgi tarihi nin alan ına aktarmak sözkonusu de ğildir. Tarihsel bil gi alan ında gerçekle şme içi nde bulunan bir yerli dönü şümün il kelerini ve sonuçlar ını göstermek söz konudur. Bu dönü şüm, onun ort aya ç ıkard ığı problemler, kulland ığı aletler, onda t an ımlanan kavramlar, elde ett i ği sonuçlar, belirli bi r ölçüde, yap ısal çözümlem e ad ı verilen şeye yabanc ı olmamal ı, bu m ümkündür . Fakat onda özellikl e oyuna sokulmu ş bulunan bu çözümleme de ğildir; - Yap ısal çözümleme biçim lerini t arihe, ona ra ğmen, empoze etm ek için kültür el taml ık kategorilerini (bunlar d ünya görü şleri, ideal t ipler, ça ğlar ın tekil akl ıdır) kull anmak (en azından) söz konusu de ğildir. Betimlenen seriler, tespit edilen sınırlar, yap ılan k ıyaslar ve ba ğlant ılar eski tarih felsefelerine dayanmazlar, fakat onlar ın gayelilikleri ve t oplamlar ı yeniden gözden geçirm ek amaçlar ı vard ır;
- Antropolojik temadan kurtulmu ş olan bir t arihsel çözümlem e yönt emini t an ımlamak söz konusu oldu ğu ölçüde, şim di t asarlanacak olan t eorinin, daha önce yap ılm ış incelemelerle, ikili bir ili şki içinde bulundu ğu görülür. O, genel if adelerle (düzelt melerin ço ğu ile, haz ırlamalar ın ço ğu ile), bu ara ştırmalar ın yolda kullandıklar ı ya da sebebin iht iyaçlar ı için biçimlendirdikleri aletleri olu şt urmaya çal ışır. Fakat öte yandan o her t ürlü antropoloji zmden ar ınm ış olan bir çözümleme yöntemi ni tan ımlam ak için, o halde, elde edilmi ş sonuçlarla güçlenir. Onun üzerinde dinlendi ği kumsal, ke şf e t t i ği kum sald ır. Delilik ve psikoloji nin ort aya ç ıkışı üzerine, hastal ık ve bir klinik t ıbb ın do ğuşu üzerine, hayat, dil ve ekonomi hakk ındaki bil imler üzerine olan incelemeler biraz da kör denemeleri oldu: fakat onlar, yöntem lerini yava ş yava ş belirledikleri için de ğil yaln ızca, hümanizm ve antropoloji konusundaki bu tart ışmada-onun tarihsel olana ğının yerini ke şfett ikleri için, yava ş yava ş ayd ınlan ıyordu. Tek kelimeyle, bu eser, öncekiler gibi, -hiç de ğilse do ğrudan do ğruya ilk anda de ğil- (do ğuşla, tarihle, ol u şla kar şıla ştırılan) yap ı hakk ındaki tart ışm an ın içinde yer alm az; fakat insan varl ığı, bilinç, ba şlang ıç ve özne hakk ındaki sorular ın ort aya ç ıkt ıklar ı, geli ştikleri, birbirlerine kar ıştıklar ı, birbi rlerinden ayr ıld ıklar ı bu alan ın içinde yer al ır. Fakat hiç ku şkusuz yap ı probleminin ort aya ç ıkt ığı alan ın da bu alan oldu ğunu söylemekt e haksız say ılmay ız. Bu çal ışm a, Delili ğ i n Tarihin'de, Kli ni ğ i n Do ğuşu'nda, ya da Kelim eler ve Şeyler'de okunabilen şeylerin yeniden ele al ınması ve do ğru olarak t asvir edil mesi de ğildir. Pek çok noktada, o onlardan farkl ıdır. Bu çal ışma, iç düzeltmeler in ve ele şt irilerin epeycesini ihti va etmekt edir. Genel olarak Delili ğ i n Tarihi, tarihin anonim ve genel bir öznesini kabul et meye ne kadar yak ın bulundu ğumuzu göst eren bir «tecr übe» olarak gösterilmi ş bulunan şeylerin çok önemli, ayr ıca epeyce gizemli , bir k ısmm ı ol u şturuyordu; Klini ğ i n Do ğuşu'nda, yap ısal çözümlem eye bir çok kez yap ılm ış ba şvuru, ort aya konulm u ş olan problemin be-lirginle ştirilmesini ve arkeol oj iye özgü seviyeyi savsakl ıyor gibi görünüyordu; nihayet Kelim eler ve Şeyler*de yöntem sel i şaret şamandralar ının bulunmay ışı kültür el bütünlük hakk ındaki son çözümlem elere i nand ırabildi. Bu çözümlem elerden sak ınma becerisini göst ermem i ş olmam beni üzüyor: onlar ın, kendilerine özgü t edbirleri almak için, ayn ı giri şimin içine yerle ştirildiklerini, giri şimin kendisinin de tarihin bu de ğişik yöntemleri nden ve de ğişik biçimlerinden kurtulması gerekti ğini söylemek suret iyle avunuyorum; ve soma, bana sorulan sorular 3 al t ı çizilmi ş güçlükler, it irazlar olmadan, hiç ku şkusuz, bundan böyle i st er i st emez kendisine ba ğlı bulunaca ğım giri şimin oldukça net bir biçimde ortaya ç ıkt ığını görmü ş olmayacakt ım. Bundan dolay ı, bu met nin hafifçe aksayan, t edbirli şekli: her an, o m esafe al ır, her iki yandan ölçülerini ort aya koyar, s ınırlar ına do ğru el yordam ıyla ilerl er, söylemek ist emedi ği şeylerde kendini t utar, kendi yolunu belirlem ek için kanallar açar. Her an, o mümkün (3) Bu metni n il k sayfalan özellikl e, bi raz farkl ı bir biçim alt ında, E.N.S.nin Çerde d' Epi st emol ogie' û tarafından dile geti ri lmi ş sorul ara bir cevabı oluşturdular (cf. Cahiers pour l'Anal ıse, no: 9). Öt e yandan bazı gelişmeler hakkındaki bir taslak Espriî (Nisan 1968) nin okuyucular ına cevap olarak verildi. kar ışımı aç ıklar. O, her şeyden önce: ben ne şu ne de buyum, demekle kendi kimli ğini bildirmi ş olur. Bu, ço ğu zaman, ele ştiri de ğildir; hiçbir şekilde, sa ğda solda he rk esin yan ıld ığım söylemek de ğildir. Bu, yaln ızca bir yerin, kom şular ının d ışar ıdal ığı taraf ından tan ımlanmasıdır; bu, -önerilerinin t emelsiz oldu ğunu öne sürm ek sureti yle, ba şka öneril eri sust urmay ı istemekt en ziyade- kendisinden bahsett i ğim , ve o kadar geçici, henüz o kadar beli rsiz hissett i ğim bir söylemin i çinde yava ş yava ş biçimini bulan bu beyaz yeri t an ımlamaya çal ışmakt ır. - Söyled i ğiniz şeyden emin de ğil misiniz? yeniden de ğişecek, size sordu ğumuz sorular a göre yerinizi de ğiştirecek, itir azlar ın sizi gerçekt en konu şuldu ğunuz yere do ğru yöneltt i ğini söyleye cek mi sini z? Sizi ol makl a
suçlad ığımız şey olmad ığınızı bir defa daha söylemeye m i haz ırlan ıyorsunuz? Önce, gelece k kit ab ınızda, size ba şka yerde yeniden birden bir e ort aya ç ıkmak, ba şka yerde yeniden ve şimdi yapt ığınız gibi bunu küçümsemek olana ğını verecek olan ç ıkış yolunu m u düzenli yorsunuz? Hay ır, hay ır, beni gözetl edi ğiniz yerde de ğilim ; fakat size gülerek bakt ığım buraday ım , - Eh şimdi, dü şünüyor musunuz ki, ben bunca s ıkınt ıyı ve bunca sevinci yazmaya ba şlayaca ğım, inan ıyor musunuz ki -b iraz ate şli bi r ell e- beni maceraya götür ecek, sözümün yerini de ğişt irecek, ona yeralt ı geçitleri açacak, onu kendinden uzakla ştıracak, onun ko şu yolunu özetl eyen ve bazen ç ıkınt ılar ı onda bulacak olan, kendisinde kaybolaca ğım ve sonuç olarak art ık hiçbir zaman r ast lamak zorunda olm ayaca ğımın göze göründ ü ğü labirenti e ğer haz ırlad ıysam, bunda ba şı e ğik olarak ayak direyece ğim. Hiç ku şkusuz, benim gibi daha pek çok ki şi, art ık veçhe sahibi ol mamak i çin yaz ıyor. Bana kim ol du ğumu sormay ınız ve ayn ı kalaca ğımı söylemeyiniz: bu bir m edeni hal ahlâk ıdı r; bu ahlâk ka ğıtlar ımızı Yönetir, yazmak söz konusu oldu ğu zaman bi zi serbest bıraksın.
SÖYLEMSEL DÜZENLER Söylemin Birlikleri Süreksizlik, kopukluk, e şik, sınır, seri, dönü şüm kavramlar ının oyuna sokulu şu, her t arihsel çözümlemede, prosedür sorunlar ını de ğil yaln ız, t eorik problemleri de ort aya koyuyor. Onlar burada incelenecek olan problemlerdir (davran ış problemleri en yak ın empirik incelemeler sırasında göz önüne al ınacak; en az ından eğer bu incelemelere giri şmek içi n bana f ırsat, arzu ve cesaret gelirse). Bununla birli kt e onlar ancak özel bir alanda göz önüne al ınacaklar: sınırlar ı o denli belirsiz, fi kirlerin, dü şüncenin, bilim lerin, veya bilgilerin tarihi ad ı verilen m uhtevalar ı içinde o denli istikrars ız olan bu disipli nleri n içinde. İlkin ol umsuz bir i şin sona erdirilm esi gerekiyor: (her biri kendi t arz ında, süreklilik tem asını) çe şitlendiren bütün bir kavramlar oyunundan kurtulm ak. Onlar ın, hiç ku şkusuz, çok sa ğlam kavram sal bir yap ısı yoktur; ama fonksiyonlar ı aç ıkt ır. Gelenek kavram ı böyle: bu kavram, hem ard ışık hem ayn ı (ya da en az ından benzer) fenomenlerin birli ğine belirli bir zamansal st atü vermeyi amaçlar; t arihin kendilik biçiminin içinde kaybolu şunu yeniden dü şünmeye olanak verir ; kayna ğın tan ımlanmam ış hususîli ğinin içine durmaks ızın yeniden çıkmak için, her ba şlang ıca özgü ayr ımı ort adan kald ırmaya zorlar ; onun sayesinde, süreklil i ğin derinliklerindeki yenilikleri ay ırt edebilir , ve onun de ğerini orij inalli ğe, dehaya, bir eylere özgü karara geçire biliriz. Geçirme ve ilet me olgular ına -iyi çözüml enebilmesi için çok büyüsel- bi r destek sa ğlayan; benzerl ik ya da tekrar fenomenlerini nedensel (fakat ne kat ı sınırlama ne de teorik tam amlama olmaks ızın) bir gidi ş sürecine ba ğlayan; bir eyler, eserler, kavramlar ya da teori ler olarak t an ımlanm ış birlikl erin zaman ını -üreme ortam ı arac ılığıyla oldu ğu gibi- m esafeye ve aral ığa ba ğlayan etki kavram ı da böyle. Geli şme ve evrim kavramlar ı böyle: onlar da ğınık olaylar ın bir ard ar da geli şini yeniden bir araya toplamak, onlar ı bir ve ayn ı düzenleyici ilkeye ba ğlamak, hayat ın örnek gücüne onlar ı (uzla şım c ı oyunlar ıyla, yenile ştirme kapasitesiyle, farkl ı elemanlar ının, özümleme ve de ğiş-toku ş sistemlerinin sürekli ili şkisiyle) boyun e ğdirmek, her ba şlang ıç işinde önce bir tut arl ılık ilk esini ve gelecek bir bir lik t asar ısını ke şfet mek, bir kaynak ile eskiden verilmi ş bir terim arasında sürekli olarak t ersine çevrilebilir bir il i şki yoluyla, daim a zaman ı esere egem en k ılmak olana ğını verir. Verilmi ş bir dönemin e şanl ı ya da ard ışık fenomenleri ara şma bir anlam ve semboli k ba ğlar toplulu ğunu, bir benze şme ve ayna oyununu yerle ştirm ek olana ğını veren -ya da bir kollekt if bilincin üstünlü ğünü birlik ve aç ıklama ilkesi olarak ort aya ç ıkaran- «zihniyet» ya d a «ak ıl» kavramlar ı da böyle. Yap ılm ış olan bütün bu sentezlerin, her incelemeden önce al ışılageldi ği gibi kabul edil en bu grupland ırmalar ı, oyunun ba şlangıcı hakk ında geçerli li ği bili nen bu ba ğlar ı yeniden gözden geçirm ek gerekiyor; k endileriyl e, i nsanlar ın söylemlerini birbirine ba ğlamak al ışkanl ığına sahip old u ğumuz bu biçiml eri ve bu b elirsiz güçleri d ışar ı atm ak gerekiyor;
egemen olduklar ı belirsizlikten onlar ı kurtarm ak gerekiyor. Onlar ı spontane bi r şekilde de ğerlendirmekten ziyade, yönt em endi şesiyle ve i lk anda, i şin ancak da ğınık olaylar ın bir araya getirilmesi oldu ğunu kabul et mek gerekiyor. Kendilerine yak ınl ık kespett i ğim iz bu kopukluklar ya da grupl amalar önünde endi şelenmek de gerekiyor. Bilim , edebiyat, f elsefe, din, t arih, varsay ım, v.b.g. birbirine z ıt olan, ve onlardan t arihsel büyük bireysellik çe şitlerini olu şturan büyük söylem tipleri ayr ımım, ya da biçimler, ya da türler ayr ımını, oldu ğu gibi kabul edebili r m iyiz? Bize ait olan söylem dünyas ında bu ayr ımlar ın kullan ılaca ğından biz de emi n de ğiliz. Öncelikle, ol u ştuklar ı dönemde, büsbütün ba şka bir biçimde da ğıtılm ış, bölü ştürülmü ş ve belirginle ştirilmi ş olan ifade bir likler ini çözüml emek söz konusu oldu ğu zaman: nihayet «edebiyat» ve «siyaset » geçmi şe yönelik bir hipotezle ve bir biçimsel analojiler ya da semantik benzerlikler oyunuyla ancak ortaça ğ kültürüne yahut da klâsik kült üre uygulayabildi ğimiz en yeni kategorilerdir; fakat ne edebiyat , ne siyaset, ne de felsefe ve bilim ler, söylemin alanına, x ıx.yüzy ılda eklemlendikleri gibi, xv ıı. ya da xv ııı. yüzy ılda eklemlenmezler. Her halükârda, b u bölünmeler -ister kabul et tikler imiz olsun, i st erse incelenmi ş olan söyleml erin ça ğda şlar ı olanlar olsun- daim a dü şünsel kategorilerin, s ınıfland ırma ilkelerinin, normatif kurallar ın, kurumsalla şmış tiplerin kendileridir: bunlar, kendi sıralar ında, ba şkalar ının yan ısıra çözüml enmeye de ğecek olan söylem olgular ıdır; onlar ın birbirleriyle elbette karma şık ili şkileri vard ır, fakat bu ili şkiler onlar ın aslî, yer le şik ve evr ensel olar ak bilinebilir karakterleri de ğildir. Fakat özellik le askıya al ınması gereken birlikler, en dolaysız biçimde kendini empoze eden birli klerdir: kitab ın ve eserin birlikleri. Büyük bir oyun olmadan, onlar ı, görünü ş olarak ort adan silebi lir mi yiz? Onlar en kesin bir bi çimde verilmi ş de ğiller midir? Belirli bir yerde bulunan, ekonomik bir de ğeri olan, ve ba şlang ıcının ve biti şinin sınırlar ım, belirli say ıda i şaretler yoluyla, kendinde gösteren kitab ın maddi bireyselli ği; belirlenen ve sınırlanan bir eseri n ort aya ç ıkışı. Bununla birlikt e ona biraz daha yak ından bak ıld ığı andan it ibaren güçlükler ba şlamaktad ır. Kit ab ın maddi birli ği ned ir ? Bir şiir ontoloj isi, yazar ı öldükt en sonra yay ınlanm ış met in parçalar ının bir derlemesi, Konil erin incelenmesi ya da Michelet 'in Fransa Tarihi’nin bir cildi e ğer söz konusuysa bu da madd i bi rl ik m idi r? Söz konusu olan Bir Talih, Gille s de Rais'in süreci , Butor 'un San Mar co'su, ya da bir katoli k dua kitab ı ise bu da maddi bir lik m idir? Bir ba şka ifadeyle, toplam m iktar ın maddi birli ği, kendisine destek verdi ği söylemsel birl i ğe nazaran zay ıf, ikinci planda kalan bir bir lik de ğil m idir ? Fakat bu söylemsel birlik, kendi sırasında, t ekdüze ve hep ayn ı şekilde uygulanabili r m idir ? St endhal'in bir rom an ı ya da Dost oyevski'nin bir rom an ı İnsanl ık Komedi si romanlar ı gibi bireyselle şmez; ve bunlar, kendi s ıralar ında, Ulisse'in Odissee'n ın ay r ıld ığı gibi birbirl erinden ayr ılmazlar. Bu bir kitab ın bölümlerinin net olmam ası ve tit izlikle bölümlenmi ş olmaması demektir : ba şlığın, il k sat ırlar ın ve son nokt an ın öt esinde, i ç görünü şünün ve ona özerklik kazand ıran biçiminin ötesinde, o ba şka kitaplara, ba şka metinlere, ba şka cümlelere bir geri göndermeler sit emi içi nde ele al ınır: bir a ğın içindeki dü ğüm. Bu geri göndermeler oyunu matemat ik bir incelemede, bir metin yoruml amasında, t arihsel bir anlat ıda, r omanesk döneme ait bir epizodda olana göre, ay n ı tür den de ğildir; şurada ya da burada ili şkiler demet i olarak kabul edilmi ş olan bir kit ab ın birli ği ayn ı olarak dü şünülemez. Kit ab ın kendini el alt ında bulunan bir nesne gibi sunmas ı bo şunad ır; onun kendisini içeren şu küçük parelelyüz halinde k ıvr ılması bo şunad ır: onun birli ği de ğişken ve görelid ir. O sorguya çekilir çekilm ez aç ıkl ığını kaybeder; kendini göstermez, ancak karma şık bir söylem alan ından hareketle kurulur. Esere gelince, onun alt ını çizdi ği probleml er daha da zordur. Bununla birlikt e, görünü şt e daha basit olan ne? Bir özel ad i şaretiyle göst erilebilen bir met inler toplam ı. Halbuki bu göst erme (at fet me problemleri bir yana b ırak ılsa bile) tekdüze bir i şlev de ğildir: bir müellifin ad ı, ayn ı şekilde, kendi ad ıyla yay ınlad ığı bir metni, t akma adla sundu ğu bir met ni, ölümünden sonra t aslak halinde buldu ğumuz bir m et ni, sadece müsvedde, not defteri, bir «ka ğıt» olan bir m etni de gösteri r m i? Tam bir i şin ya da yap ıt(qpus)m kurulu şu, ne do ğrulanması ne de dile getir ilm esi kolay olmayan belirl i bir seçme say ısını varsayar: müellif taraf ından yay ınlanm ış
met inlere, bask ıya vermeyi dü şündü ğü ve ancak ölüm olay ından dolay ı eksik kalm ış olan met inleri eklemek yet er m i? Kit aplar ın m üsveddesi, ilk t asla ğı, düzeltm eleri ve karalamalar ı olan her şeyi de eklemek gerekir m i? Bir yana b ırak ılm ış taslaklar ı ilave et mek gerekir m i? Mekt uplara, not lara, sonradan eklenmi ş kar şılıkl ı konu şmalara, müellifler t araf ından aynen al ınm ış sözlere, k ısacası, bir bi reyin ölüm an ında çevresine b ırakt ığı ve belir siz bir çaprazla şma içinde bu kadar farkl ı dilde konu şan sözlü izleri n bu s ınırsız bollu ğuna hangi stat üyü verm ek gerekir ? Her halde «Mallarm e» ad ı ayn ı şekilde ingilizce t emalara, Edgar Poe'nun t ercümele rine, şiir lere, ya da soru şt urmalara verilecek cevaplara ba şvurmaz; ayn ı şekilde, bir yandan Niet zsche'nin ad ı ve öte yandan gençlik otobiyografileri, okul incelemeleri, felsefî m akaleler, Zarathoııst ra, Ecce Ho-mo, mektuplar, «Dioni sos» ya da «Kaiser Niet zsche» i m zal ı son kartpostallar, çama şırevi notlar ının ve özdeyi ş tasar ılar ının birbirine kar ıştığı say ısız deft erler arasında var olan ayn ı ili şki de ğildir. Gerçekte, e ğer bir m üellifin «i ş»i hakk ında bu kadar kararl ı ve daha f azla sorgulamada bulunmadan konu şursak, bu onun ifadenin belirli bir fonksiyonuyla t an ımlanm ış varsay ılmasıdır. Müellifin i şde (dü şünülmesi gerekt i ği kadar deri n) bir düzeye sahip olmak zorunda bulundu ğu kabul edilir ki, büt ün fragment lerinde, müellif in dü şüncesinin, t ecrübesinin, hayalinin ya da bil inçsizli ğinin yahut da kendilerinin içinde bulunduklar ı tarihsel belir lemelerin i fadesi gibi, en küçüklerinde ve en temelsizlerinde bile i ş kendisini bu seviyede ort aya koyar. Fakat, dolays ız bir biçimde verilmi ş olmaktan uzak, benzer bir birl i ğin bir çal ışmayla kuruldu ğu; bu çal ışm an ın (met inde, hem gizledi ği hem aç ığa vurdu ğu bir şeyin kopyasını de şifre etti ği için) aç ıklay ıcı oldu ğu; nihayet yap ıt(opus) ı, onun birli ği halinde, belirleyen çal ışma ve sonuç olarak yap ıtın kendisi, e ğer Theâtr e et son double'un ya da Tractatus'un müe ll if i söz konusuysa ayn ı olm ayacak, ve b undan dolay ıdır ki, şurada ya da burada bu, bi r «yap ıt » hakk ında söylenecek olan ayn ı anlam ın içinde de ğildir. Yap ıt ne do ğrudan bir birlik olarak, ne gerçek bir bi rlik olarak, ne de homoj en bir birlik olarak dü şünülebilir. Nihayet, çözümlemek istedi ğimiz söylemin, önceden, kendileri t araf ından örgütlenmi ş olan dü şünceye girmemi ş süreklilikleri devre d ışı b ırakması için son tedbir: birbir ine ba ğlı bulunan ve birbi rinin kar şısınd a duran iki t emadan vazgeçmek. Birisi, söylemi n düzeni içinde, b askmm gerçek bir ol aydan ay ırt edilmesinin asla müm kün olmamasını; her görünen ba şlangıcın ötesinde, daim a -kendisini hiçbi r zaman kendisinde tamam ıyla yakalayamayaca ğımız kadar gizli ve il k- gizli bir kayna ğın varolmasını ister. Öyle ki, kronoloj ilerin naivli ği arasında, hiçbir t arihte m evcut olmayan, alabildi ğine uzak bir noktaya do ğru yeniden göt ürülmü ş olaca ğız; kendi bo ş özü sadece kendisi olacak; ve kendisinden hareket le büt ün ba şlang ıçlar bir gün ancak ba şlang ıç ya da (daha do ğrusu, şöyle ya da böyle, bir ve ayn ı bir davran ışta) örtü şme olabilecek. Bu temaya, ort ada olan her söylemin, kendisine göre gizli bir biçim de bir önceki -söylenene dayanaca ğı bir ba şka tem a ba ğlan ır; ve bu önceki- söylenen de sadece daha önce tel aff uz edilm i ş bir cüm le, d aha önce yaz ılm ış bir metin de ğil, fakat «her hangi bir zamanda söylenen», beden-siz bir söylem, bir nefes kadar sessiz bir ses, ancak kendi izinin oyu ğu olan bir yaz ı olacak. Onun söylemd e dile geti rdi ği her şeyin, ondan önce varolan, onun al t ında inatla ko şmaya devam eden, fakat üstünü ört t ü ğü ve susturdu ğu bu yar ı-sessizli ğin içine daha önceden eklemlenmi ş bulundu ğu böyleli kle v arsay ılmaktad ır. Ortadaki söylem, sonunda, sadece onun söylemedi ği şeyin zoraki varl ığı olacak; ve bu söylem-d ışı olan söylenen her şeyi içerden kemi ren bir oyuk olacak. İlk motif söylem hakk ındaki tarihsel çözümlemeyi her tarihsel belir lemeden kurt ulan bir kayna ğın ara ştırılmasına ve t ekrar edilmesine hasreder; bir ba şka motif or ıü ayn ı zamanda söylem- d ışı olacak olan bir önceki söylenenin yomrriu ya da gözcüsü olmaya hasreder. Söylemin sonsuz süreklili ğini ve onun her zaman devam ett irilm i ş bir yokluk oyunu içindeki gizli kendinde varl ığını teminat alt ına almay ı görev saym ış olan bütün bu t emalardan vazgeçmek gerekir . Söylemin her an ım, onun olay olarak ortaya ç ıkışında; onun göründü ğü bu dakiklik içinde, ve ona en küçük i şlerine kadar tekrar edilm e, bilinme, unutulma, dönü şt ürülme, silinme olana ğını veren bu zamansal da ğılman ın içinde toplamaya kendini haz ır t utmak, her bak ıştan uzak olarak, kitaplar ın t ozu içinde yok olup gider. Söylemi kayna ğın oldukça uzak varl ığına geri göndermek gerekir ; onu varolm a direncinin oyunu içinde incelemek gerekir.
Sürekli lik hakk ında önceden olu şm u ş olan bu biçimleri, problem haline getirm edi ğim iz ve hakl ı olarak de ğerlendirdi ğimi z bütün bu sentezler i, o halde, ask ıda tut mak gerekiyor. Hiç ku şkusuz, niyet im iz onlar ı kesinkes reddet mek d e ğil, f akat onlar ı kendisiyle birlikt e kabul et ti ğimiz dinginli ği bozmak; onlar ın kendilikten uzakla şm ad ığını, daima kurallar ının bilinmesi, kan ıtlar ının kont rol edi lm esi söz konusu olan bir kurulu şun sonucu ol duklar ını göst erm ek; hangi ko şullarda ve hangi do ğru çözümlemeler gere ğince me şru olduklar ını belirlemek, her durumda art ık kabul edilm eyecek olanlar ını tespit etm ektir . «Et ki» ya da «evrim» kavramlar ının onlar ı -az ya da çok uzun bir zam an için- kullan ım d ışı b ırakan bir ele ştir iye ba ğlı bulunmalar ı, örne ğin, olanakl ıdır. İst er «eser» ist erse «kit ap» olsun, yahut d a, «bili m» veya «edebiyat » olarak bu bir likl eri n ar t ık hiçbir zaman kullan ılmaması m ı gerekiyor ? Onlar ı yanl ışlıklar, m e şrulu ğu olmayan çirkin yap ılar, elde edilmi ş kötü sonuçlar olarak m ı kabul et mek gerekiyor? Geçici bi le ol sa onlar ı dest eklemekten, onlara bir t an ım verm ekt en vazgeçmek mi gerekiyor? Gerçekte onlar ı sözde-gerçekliklerinden kurtarm ak; ort aya koyduklar ı problemleri serbest b ırakmak; kendi sinden hareketl e (yap ılar ı, t utarl ılıklar ı, sist emlilikl eri, dönü şüml eri konusunda) ba şka sorular sorabildi ğim iz sakin yer olm ad ıklar ını, f akat bi zzat kendilerinin bütün bir sorular dem eti ni (onlar nedir ? Onlar nasıl tan ımlan ır ya da sınırlan ırl ar? Hangi f arkl ı yasa ti pleri ne ba ğlı bulunabilir ler? Hangi eklem lem eye elveri şlidir ler? Hangi alt -bir likler e yer verebilir ler? Hangi özel fenomenler i söylemi n alan ı içinde göst erir ler?) ort aya koyduklar ını bilmek söz konusudur. Hâs ılı, bu biçimleri n belki de ilk bak ışt a sand ığımız biçimler olm ad ıklar ını bilm ek söz konusudur. K ısacası, onlar ın bir teoriyi gerektirdi klerini, ve bu teorinin de, kendisinden hareketle kurulduklar ı söylem olgular ının alam, bu alan ın sentetik olmayan safl ığı içinde görünmeden olu şamayaca ğını bilm ek söz konusudur. Kendi çap ımda ben, ba şka hiçbir şey yapmayaca ğım: hiç ku şkusuz, (psikopat oloj i, veya t ıp, ya da siyaset ekonomisi gibi) b ütün verilm i ş birlikleri ba şlangıç i şaret i san ıyordu; fakat bu ku şkulu birlikleri n içinde onlar ın iç görünü şünü ya da gizli çeli şkilerini incelemek için yer alm ayaca ğım. Bunlar ın hangi birlikleri ol u şturduklar ım; hangi hakla, kendiler ini uzayda özelle şt iren bir alan ı ve zamanda bir eyle şt iren bir süreklili ği üstlenebil-diklerini; ve son olarak onlar ın, kabul edil en bireysellikleri ve sözde-kurumsall ıklar ı içinde, daha sa ğlam birlikl er alanının sonucu olup olm ad ıklar ını kendime sormam ın zaman ını sadece bu birl ikler e dayand ıraca ğım. Tarihin bana kendilerini derhal gözden geçirmemi; onlar ın m e şru bir biçimde yeniden bir araya geti rilip getirilemeyece ğini aç ıkl ığa kavu şturmam ı ve bilmemi; yeniden ba şka birli kler kurm an ın gereki p gerekmedi ğini bilm emi; görünürdeki yak ınl ıklar ını ortadan kald ırmak suretiyle, onlar ın t eoril erini yapmak olana ğını veren daha genel bi r alan ın içine onlar ı yeniden yerle ştirm emi önerdi ği birl ikler i sadece kabul edece ğim . Süreklilikle ilgili bütün bu dolays ız biçimler bir defa ask ıya al ınd ı m ı, gerçekte, büt ün bir alan kurtulmu ş bulunur. Sınırsız, fakat tan ımlanabilen bir alan: bu alan bütün gerçek ifadelerin (ki onlar konu şulmu ş ve yaz ılm ıştır) birli ği taraf ından, olaylara bölünm eleri ve her bi r ol aya özgü olan an ın içinde, kurulur. Her gerçeklikt e, bili mle, romanlarla, siyasî söylemlerle, bir müellif in eseriyle yahut da bir kit apla m e şgul olmadan önce ilk tarafsızl ığı içinde incelememiz gereken materyel genel söylemin alan ı içindeki bi r olaylar toplulu ğudur. Böylece, kendisinde olu şan birliklerin ara ştırılmasının ufku olarak, birb iri nden kopuk olaylar ın betimlenmesi hakk ındaki proj e ort aya ç ıkar. Bu betimleme dilin çözümlenmesinden kolayl ıkla ay ırt edilir. Hiç ku şkusuz, bir di lbil im sel sistem ( e ğer onu sunî olarak kurmuyorsak) ancak bir if adeler bir li ği, ya da bir söylem olgular ı kolleksiyonu kullanmak sureti yle gerçekle ştir ilebilir; fakat, o zaman da, örneklik de ğerinde olan bu birlikten hareketle, gerekti ğinde, kendilerinden ba şka ifadeleri kurmak olana ğını veren kurallar ı t an ımlamak söz konusu olur : uzun zamandan beri ort ada bulunmuyor olsa bile, hi ç kimse art ık onu konu şmuyor olsa ve az rast lanan met in parçalan üzerinde onu onarm ış olsak bile, bi r dil daima müm kün ifadeler için bir sistem ol u şturur: bu, sınırsız bir ba şar ı say ısına izin veren sınırl ı bir kurallar büt ünüdür. Buna kar şılık birbirinden kopuk olaylar alan ı, dile geti rilmi ş olan tek t ek dilbilim sel ayr ımlar ın her zaman için sonlu ve akt üel olarak sınırl ı birli ğidir; bu ayr ıml ar say ılam ayacak kadar çok olabilir , kendi y ığınlar ıyla, bellekte tut ma, haf ıza ya da
okumayla ilgili her yetene ği a şabilirler: bununla birlikt e, onlar sonlu bir birli ği olu şt ururlar. Herhangi bir söylem olgusu konusunda, dil in çözüml enmesinin her zaman ort aya koydu ğu soru: bu if ade hangi kur allara göre kuruldu, sonuç olarak da, benzer ba şka ifadeler hangi kur allara göre kur ulabilir ? Söylemin olgular ı hakk ındaki betim leme büsbütün ba şka bir soruyu ortaya kor: bu i fadenin ort aya ç ıkması ve onun yerini ba şka hiçbir i fadenin alamaması nasıl gerçekle şir ? Ayn ı zamanda, söylem hakk ındaki bu betim lemenin dü şünce t arihine ter s dü şt ü ğü de görülmekt edir. Dü şünce tarihinde, belirli bir söylem bir li ğinden hareketl e ancak bir dü şünce sist emi y eniden kurulabil ir. Fakat bu birlik o şekilde incelenmeli ki, ifadelerin kendilerinin ötesinde, konu şan öznenin niyeti, onun bilinçli aktivitesi, söylemek istedi ği şey, yahut da söyledi ği şeyin içi nde veya söylenmi ş sözlerinin hem en hemen ay ır t edilemez kopuklu ğu içinde, ona ra ğmen, ort aya ç ıkan bili nç-d ışı oyun yeniden bulunm aya çal ışılsın; her halde, söz konusu olan şey, yeniden bir ba şka söylem o lu şturmak, i şitilen sese içerden hayat veren sessiz, u ğuldayan, bit ip tükenmek bilmez konu şm ay ı yeniden bulmak, yaz ılm ış sat ırlar ın söyledikler ini kat eden, bazen onlar ı alt üst eden i nce ve gözle görülemez met ni yeniden kurmakt ır. Dü şüncenin çözüml enmesi, kulland ığı söyleme göre her zaman allegorikth. Hiç ku şkusuz onun sorusu: söyle nmi ş olan şeyin i çinde söylenen nedir ? Söylem sel olan alan ın çözümlenm esi büsbütün ba şka t ürlü yöneltili r; olay ının sınırl ılığı ve tikel-li ği içinde ifadeyi yakalamak; varolu şunun ko şullar ını belirlemek, sınırlar ını daha do ğru olarak tespit etmek, ona ba ğlanabilecek olan ba şka ifadelerle ba ğlant ılar ını kurmak, onun ba şka hangi ifade biçimlerini d ışar ıda tutt u ğunu göster mek söz konusudur. Ortada olan şeyin alt ında, bir ba şka söylemin yar ı sessiz geveze le ği ara ştırılmaz; onun niçin oldu ğundan ba şka türlü olmad ığının, hangi durumda onun her ba şkadan ayr ı oldu ğunun, ba şkalar ının arasınd a ve onlara göre, hi çbir ba şkan ın i şgal edemeyece ği bir yere nasıl sahip old u ğunun göst erilm esi gerekir . Böyle bir çözüml emeye özgü olan soruyu şöyle dile get irebiliriz: söylenen şeyin içinde gün yüzüne ç ıkan -ve ba şka hiçbir yerde kendini ele vermeyen- bu ti kel varolu ş nedir? Kısacası, ba şlang ıçt a sorguluyor gibi göründü ğümüz bir likler i yenide n bulm ak söz konusuysa e ğer, bütün kabul edilm i ş birliklerin bu ask ıya alm ışının sonuç olarak neye yarayabilece ğini kendim ize sorm am ız gerekmekt edir. Gerçekte, büt ün verilmi ş birlikl erin sist ematik bir biçim de ort adan silini şi, ilkin, ifadede, olay ın tikelli ğini yeniden kur mak, ve süreksizli ğin tarihin j eoloj isi içindeki çat la ğı ol u ştur an bu büyük arazlardan sadece biri olm ad ığını , f akat if adenin basit olgusunun içinde bu çatl a ğı ol u şt uran büyük arazlardan da biri oldu ğunu göst erm ek olana ğını verir ; o t arihsel bask ının içinde birden bire ort aya ç ıkıverir; i ncelemeye çal ıştığımız şey, onun olu şturdu ğu bu yar ık çizgi, b u ortadan kald ırılamaz -ve ço ğunlukla da küçük- olan su yüzüne ç ıkıştır. Ne kadar baya ğı olu rsa olsun, sonuçlar ında dü şündü ğümüzden ne kadar daha az öneml i ol ursa olsun, or t aya ç ıkışından soma ne kadar olabildi ğince çabuk unutulur sa unut ulsun, f arz edildi ğinden ne kadar az anla şılm ış ya da kötü çözüml enmi ş olursa olsun, bi r if ade daima ne dili n ne de anlam ın sonuna dek kullanamayaca ğı bir olayd ır. Olay, ilkin, bir yandan bir yaz ının j est ine ya da bir sözün telaf fuzuna ba ğlı bulundu ğu, f akat bir yandan da bir hâf ıza alan ı içinde, ya da elyazmalar ının, kit aplar ın, ve her hangi bir kaydet me biçiminin m addîli ği içinde kendine sürekl i bir varolu ş sa ğlad ığı için; i kinci olarak, o her olay gibi bir tek oldu ğu, fakat t ekrara, dönü şmeye, yeniden akt ifl e şmeye aç ık oldu ğu için; n ihayet sadece onu te şvik eden ko şullara, ve onun te şvik ett i ği sonuçlara de ğil, ayn ı zamanda, ve büsbüt ün farkl ı bir kipli ğe göre, kendisinden önce gelen ve kendisini izleyen if adelere de ba ğlı bulundu ğu için, elbette o ola ğand ışı bir ol ayd ır.
Fakat i fade olay ının devam ını dilden ve dü şünceden ay ırırsak e ğer, bu bir sürü olay ı da ğıtm ak için olmaz. Bu, onu t ama-miyle psikolojik olan sentez faaliyetlerine (m üellifin niyet ine, onun dü şünme biçimine, dü şüncesinin kesinli ğine, kafasını sürekli m e şgul eden t amam ıyla onun varl ığını a şan ve ona anlam ver en projeye) ba ğlamamaktan emin olmak, ve ba şka düzenlilik biçim lerini ba şka ili şki t iplerini yakalayabilmek içindir, if adelerin kendi aralar ındaki ili şkiler (m üellifin bil incinden kurtulsalar bile, ayn ı müellife ait olmayan ifadeler söz konusu olsa bile, müellif ler birbirl erini t an ımıyor olsalar bile); böyle gerçekle şm i ş ifade gruplar ı
arasındaki ili şkiler ( bu gruplar ne ayn ı olanlarla ne de yak ın olanlarla ilgili ol masalar bile ayn ı biçim sel düzeye sahip olmasalar bi le; sınırlanabilir al ış-veri şlerin yeri olmasalar bile ); büsbütün ba şka bir düzenle (t eknik, ekonomik, sosyal, siyasal) il gili i fadeler ya da if ade ve olay grupl ar ı arasındaki il i şkiler. Kopuk olaylar ın ortaya çıkt ığı alam safl ığı içinde göstermek, onu hiçbir şeyin üstesinden gelemeyece ği bir yaln ızl ığın içine yeniden yerle şti rmeye giri şmek de ğildi r. Bu onu yeniden kendi üzerine kapatm ak de ğildir; bu kendisinde ve kendisindeki ili şki oyunlar ını betim lemek i çin kendini serbest b ırakmakt ır. Söylem olgular ı hakk ındaki böyle bir betim lemenin üçüncü dikkat çekici yan ı; söylem olgular ının, kendilerini do ğal, dolaysız ve evrensel bir likler zanneden bütün gruplardan kurtulm ak sureti yle, bet iml emek olana ğını, bu kez de al ınm ış kararlar ın, ba şka birlikler in bir t oplam ı yoluyla elde et meleridir . Onun ko şullar ı aç ık olarak tan ımland ığı takdirde, do ğru olarak betim lenmi ş ili şkilerden hareketle, hiçbir nedene dayanmayacak, bununla birlikte gözle görülemez olarak kalacak olan kopuk birlikler olu şturmak me şru olabilecekti. Şüphesiz, (roman biçimi verildi ği, ya da bir m atematik t eoremler serisi içinde yer ald ığı zaman, söylemi n kendisi taraf ından öne sürülm ü ş ve söylenmi ş olan bu aç ık ili şkilerin t ersine, ör ne ğin) bu ili şkil er asla söz konusu if adelerde kendileri için dile getir ilm i ş olmayacaklard ı. Bununla birlikt e, onlar, hiçbir şekilde, ortaya çıkm ış söyleml ere içerden hayat' veren bir gizli söylem t ürünü olu şturmayacaklard ı; o halde bu, onlar ı ayd ınl ığa kavu şturabilecek olan ifade olgular ı hakk ındaki bir yorumlama de ğil, fakat d aha ziyade onlar ın birlikte varolu şlar ı, ard arda geli şleri, kar şılıkl ı görevleri, kar şılıkl ı belirlemeleri, ba ğım sız ya da ba ğım l ı dönüşümleri hakk ındaki çözüml emedir. Bununla birlikt e, böylece ort aya ç ıkabilen büt ün ili şkilerin i şaret olmaksızın betim lenebilmesi dü şünülemez. İlk bak ışta geçici bir kopmay ı kabul et mek gerekiyor: çözümlemenin alt-üst edece ği ve gerekir se yeniden örgütleyece ği bir ba şlangıç bölgesi. Bu bölge onu nas ıl ihat a edebili r? Bir yandan, empi rik olarak, i li şkilerin çok say ıda, yo ğun, ve bet imlenmesi göreli olarak kolay olmas ını t ehlikeye sokt u ğu bir alan ı seçmek gerekiyor: genel olarak bilim t erimi için gösterdi ğimiz bölgedekinden daha iyi çözümlenebilir ili şkilere göre, ba şka hangi bölgede kopuk olaylar birbi rine daha iyi ba ğlan ıyor gibi görünüyorlar? Fakat bir ba şka yandan da, bir i fadede, onun biçim sel yap ısının ve olu şum kurallar ının zaman ım de ğil, varolu şunun ve ort aya ç ıkış kurallar ının zaman ını, bir az olu şm u ş ve kendisinde if adelerin saf sözdizim i kur allar ına göre zorunlu olarak do ğuyor gibi göründü ğü söylem gruplar ına ba ş vurmak sureti yle de ğilse bile, yeniden yakalaman ın en fazla şan sı nasıl verilir? Oldukça geni ş alanlar ın, ol dukça geni ş kronolojik basamaklar ın ba şlang ıcından it ibaren öne sürm ek suret iyle de ğilse bile, eserin kopmalar ı gibi kopmalardan, etkinin kategorileri gibi kategorilerden kurt ulaca ğımızdan nas ıl em in olabilir iz? Nihayet , konu şan bireye, söylemin öznesine, m etnin m üellifine, k ısacası, büt ün bu antropolojik kategorilere ba ğlı bulunan pek az dü şünülmü ş bütün bu birlikler le ya da sentezlerle il gilenmeyi bırakmayaca ğımızdan nasıl emin olabi liri z? Aksi halde, kendil erinde bu kat egoril erin olu ştuklar ı ifadelerin büt ününü, -söylemler in öznesini ( kendi öznelerini ) «nesne» olarak seçmi ş olan ve onu bil giler in alam olarak göster meye t e şebbüs et mi ş olan ifadel erin büt ününü- göz önüne alm ak suret iyl e nas ıl olabilir? Böylece, haklar ında çok şematik olarak konu şabildi ğimiz bu söylemlerle uyu şturdu ğum ol gunun önceli ği ortaya ç ıkar ki, onlar, insan bilim lerini t an ıml arlar. Fakat buradaki bir ba şlangıç önceli ğidir. Ak ılda mevcut i ki olguyu iyi korumak gerekiyor; kapal ı olaylar ın çözüml enmesi hiçbir şekilde benzer bir alanla s ınırl ı de ğildir, öt e yandan da bu alan ın kendisinin kopuklu ğu ne kesin ol arak ne de mut lak geçerli ol arak göz önüne al ınabilir; bu ilk t asla ğın sınırlar ını ort adan kald ırmak tehlikesini gösteren ili şkileri or t aya koymak olana ğım ver mesi gereken bir ilk kest irm e söz konusudur. Söylemsel Oluşumlar İfadeler arasındaki ili şkileri betim lemeye giri şti m . Bana öneril ebilen ve al ışkanl ığın bana kazand ırd ığı bu birliklerden hiçbirini geçerli olarak kabul etmemeye özen gösterdim. Hiçbir süreksizlik, kopukluk, e şik ya da sınır biçimini ihmal etm emeye karar verdim. Söylemin alan ındaki if adeleri ve bu ifadeler aras ındaki m ümkün
ili şkileri bet imlemeye karar verdim. Görüyorum ki, i ki problemler serisi hemen kendini göst eriyor: birisi -bunu bir an için bir kenara b ırakaca ğım ve onu daha soma t ekrar ele al aca ğım- if ade, olay, söylem ter imleri hakk ında gösterdi ğim çekingen kullan ımlarla ilgilidir; ötekisi geçici ve gözle görülebilir gruplar ının içinde bırakt ığımız bu if adeler arasındaki m e şru bir biçimde betim lenebilen ili şkilerle ilgilidir. Kendil erini siyaset ekonomisine; veya biyoloji ye ya da psikopatol oj iye ait olarak -ve bunu kolayca tespit edebildi ğimiz bir t arihten beri- göst eren ifadeler var örne ğin; dilbilgisi ya da tıp ad ını verdi ğimiz -hemen hemen ba şlangıçs ız- bu binlerce y ıll ık sürekliliklere ait olarak kendini gösteren ifadeler de var. Fakat, bu birlikler nedir? Willis taraf ından yap ılm ış ba ş a ğrılar ı hakk ındaki tahlil ile Çharcot'nun kliniklerinin ayn ı söylem düzenine ait oldu ğunu nasıl söyleyebiliriz? Pett ıy'nin i cadlar ı Neumann' ın ekonometrisiyle süreklilik bak ımından ayn ı m ıdır? Port -Royal gramerci lerini n yarg ı hakk ındaki çözümlemeleri Hind-Avrupa dillerindeki sesli harflerin münavebeleri hakk ındaki tespitle ayn ı alana m ı ait t ir? O halde t ıp, dilb ilgisi, siyaset ekonomisi nedir? Onlar hiçbir şey de ğil midir , ki geçmi şe yönelik bir yeniden grupl and ırm adan dolay ı ça ğda ş bilim ler kendi geçmi şleri konusunda yan ılgıya dü şmekt edirler? Onlar t ümü için bir defada gerçekle şm i ş olan belirli bir zaman aral ığınd a son der ece geli şm i ş bulunan biçimler midir? Onlar ba şka birlikl erin üstünü yeniden kaplar m ı? Hem bir bir ine yak ın hem de sürekli bir biçim üzerinde anla şılması güç bir kit le olu ştur an bütün bu if adeler aras ında, hangi çe şit ba ğlar geçerli olarak kabul edili r? Biri nci hipotez -il kin bana gerçe ğe en yakm ve kan ıtlanması en kolay görünen hipotez-: birbirinden farkl ı biçimler inin içinde, zaman ın içinde da ğılm ış halde bulunan ifadeler, e ğer bir ve ayn ı nesneye b a ğlı iseler, bi r birlik olu ştururlar. Böylece psikopatolojiye ait ifadelerin tümü, bireysel ya da sosyal tecrübenin içinde farkl ı biçimlerde kendini gösteren ve delilik olarak ifade edebildi ğim iz bu nesneye uygun dü şüyor gibi görünmektedir , oysa çok çabuk farkett im ki, «delilik» nesnesinin birl i ği, bu if adenin bütününü belirlem ek, ve onlar arasında hem bet im lenebilir hem de sürekli olan bir ili şkiyi olu ştur mak olana ğım verm ez. Bunun da iki sebebi vard ır: delili ğin kendi varl ığından, onun gizli m uht evasından, dil siz ve yeniden k endi içine k apanm ış gerçekli ğinden, verilmi ş bir anda onun hakk ında söyleyebildi ğimiz şeyleri isteseydik elbette yan ılm ış olacakt ık; ak ıl hastal ığı ona ad ını veren, onu bölen, betim leyen, aç ıklayan, geli şmeleri ni anlatan, çe şitli ba ğlant ılar ını göst eren, onu yarg ılayan ve ak ıl hastal ığını n kendi söylemleri olması için ort aya ç ıkması gereken söyleml eri, kendi ad ıyla, t elaffuz ederken sözü ona muhtem elen ödünç veren bütün if adelerin t oplam ı içinde söylenmi ş olan şeylerin bütünü taraf ından olu şturuldu. Fakat dahas ı var: bu if adeler bütünü, hepsi i çin bir def ada ol u şm u ş olan tek bir nesneye ait olm aktan, ve onu bit ip t ükenmek bilm ez idealli k ufku olarak sonsuzca muhafaza et mekt en uzakt ır. xv ıı. ya da xvm. yüzy ılın t ıbbî ifadeleri taraf ından, onlar ın korelatlar ı olarak, öne sürülmüş bulunan nesne hukuksal kararl ar ya da polisiye t edbirl er aras ında görülen nesneyle ayn ı de ğildir; hatt a psikopat oloj ik söylemin büt ün nesneleri Pinel'den ya da Eskuiroi'dan Bleuler'e de ğiştirildi: bunlar şurda ya da burda sözü edilen ayn ı hastal ıklar de ğildi r; bunlar sözü edilen ayn ı deliler de ğildir. Nesnelerin bu çokl u ğundan, «delilikl e ilgili söylem»in, bir ifadeler büt ünü olu şt urmak için geçerli bir bi rlik olarak, kabul edilm esinin m ümkün olm ad ığı sonucunu ç ıkarabilir iz ya da belki de ç ıkarmam ız gerekecek. Belki de, bir ve ayn ı nesneye sahip olan t ek t ek if ade gruplar ıyla yetinmem iz gerekecek: melankoli üzerine, ya da nevroz üzerine söyleml er. Fakat bu söyleml erden her bir inin, kendi s ırasında nesnesini o lu şturdu ğunu ve onu bütünüyle dönü şt ürünceye kadar çal ıştığını çabuk kavrayacakt ık, öyle ki problem, bir söylemin birli ğinin bir nesnenin sürekl ili ği ve tikelli ği t araf ından olu şturulup olu şturulmad ığını bilm ekle ort aya ç ıkar. Delilikle ilgili bir i fadeler bütününü belirlemek olana ğını verecek olan karakteristik il i şki, o halde, t asvirler, t ahliller, t espit ler ya da hükümler ad ı verilen çe şit li nesnelerin e şzamanl ı ya da ard ışık do ğuş kural ı olm ayacak m ı? «delili k» konusundaki söyleml erin bi rli ği «deli lik» nesnesinin varl ığma, ya da nesnellik hakk ında tek bir ufkun ol u şm asına dayanmayacakt ı; bu, verilmi ş bir dö nem boyunca nesneleri n ort aya ç ıkışını müm kün k ılan kurallar oyunu olacakt ı: ay ırm a ve bast ırma ölçüleriyle bölünmü ş nesneler, günlük ya şan t ıda, hukuk biliminde,
teolojide, doktorlar ın tan ısında farkhla şan nesneler, patoloj ik bet iml emelerde görülen nesneler, t edavi, inceleme yöntemi ya da yollar ı, sorumluluklar t araf ından sınırland ırılm ış nesneler ayr ıca, deli lik konusundaki söylemlerin birli ği bu farkl ı nesnelerin dönü şümlerini, onlar ın zaman aral ığmdaki e şit sizliklerini, onlarda meydana gelen kopuklu ğu, onlar ın süreklil ikler ini ask ıya alan iç süreksizli ği tan ıml ayan kurall ar oyunu olacakt ı. Onun bir eysel ol an hakk ında sahip bulundu ğu şeyin içindeki bir i fadeler bütününü tan ımlamak, paradoksal bir bi çimde, bu nesnelerin da ğılmasını betimlemek onlar ı birbiri nden ay ıran bütün aral ıklar ı yakalamak, onlar ın arasında bulunan m esafeleri ölçmekt en -bir ba şka deyi şle, onlar ın böl ünme yasalar ını dile get irm ekten-ibaret olacakt ı. İfadeler arasındaki bir i li şkiler grubunu tan ımlamak için ikinci hipotez: if adelerin ard arda geli ş biçimleri ve tipleri. Örne ğin, x ıx.yüzy ıldan itibaren t ıp bilim i bana, if ade etmenin sürekli gerçek bir karakt eriyle, belirl i bir st ili yle olm aktan daha az nesneleri ya da kavraml ar ıyla kendini belirginle şt iriyor gibi görünmü şt ü. İlk defa olarak, t ıp art ık bir gelenekler, gözlemler, ayr ışık usuller t oplam ı taraf ından kurulmuyor, fakat şeylere dayanan bir bak ışın kendisini, alg ısal bir alan ı bölgelere ay ırman ın kendisini, vücudun gözle görülebilir olan yerine ba ğlı patoloj ik olgu hakk ındaki çözümlemenin k endisini, söyledi ğimiz bir şeyde alg ılad ığımız şeyin kaydedilm esi sist emi nin kendisini (vokabüleri n kendisini, met aforl ar oyununun kendisini) varsayan bir bil giler bütünü taraf ından kuruluyordu; k ısacası, bana t ıp bir betimsel ifadeler serisi olarak örgütleniyor gibi görünmü şt ü. Fakat yine de, bu hareket hipotezini bir kenara koymak ve klinik söylemin bir betim lemeler bütünü oldu ğu kadar hayat ve ölüm konusundaki hipotezlerin, ahlaksal tercihlerin, tedaviyle ilgili kararlar ın, kurumsal yönetm eliklerin, ö ğretim modellerinin bir bütünü oldu ğunu; betim lemeler büt ününün her halükârda ötekilerden soyutlanamayaca ğını, ve bet imsel ifadeler in sadece t ıbbî söylemin içinde m evcut dile get irm elerden biri oldu ğunu kabul et mek gerekti r: bazen Bichat 'dan hücresel pat oloj iye, basamaklar ve işaretler de ğiştirildi ği içi n; bazen gözle incelemeden, kul akla dinlem eden ve elle muayeneden mikroskobun ve biyolojik t estl erin kullan ılmasına, bilgi edinme sist emi de ğişt i ği için; bazen da basit anatom i-klinik ili şkisinden psikopatolo j ik süreçlerin son çözümlemesine, i şaretler sözlü ğü ve onlar ın çözüml enmesi büt ünüyle yeniden kuruldu ğu için; nihayet bazen do kt or bilginin bellekte tutulmas ının ve yoruml anmasının yerine y av a ş yava ş kendisi olm ay ı b ırakt ığı, ve kendisinin yan ında, yö r e si n de, kullanmak zorunda bulundu ğu, f akat hast an ın k a r şısı n d a ba kan öznenin durum unu de ğişt iren belge y ığınlar ı; i l i ş k i d e f t e r i v e ç özü m le m e t e kni kl er i o l u ş t u ğ u için.
Bugün bizi belki de yeni bi r t ıbb ın e şiğine getir en bütün bu de ğişmeler, x ıx.yüzy ıl boyunca, yava ş yava ş tıbbî söylemin içine girdi. Bu söylemi, di le getirm enin derli toplu ve normatif bir sistemi olarak tan ımlamak istiyorsak e ğer, bu t ıbb ın ort aya ç ıkt ığı anda bozuldu ğunu ve onun sadece Bichat ve Lannec'de dil e getir ilm e olana ğım buldu ğunu kabul etm ek gerekir. Birl ik varsa e ğer, onun ilkesi ifadelerin belirli bi r biçimi de ğildir; bu, daha ziyade, t amam ıyla algısal olan betim lemeleri, bunun yan ısıra aletl erle gerçekle ştirilmi ş gözlemleri, laboratuvar denemelerinin prot okollerini, ist atist ik hesaplar ını, bilgi-kuramsal ya da demografik t espit leri, kurumsal yönetm elikleri, t edaviyle ilgili yönergeleri de e şzamanl ı olarak ya da sırasıyla mümkün k ılan kurallar ın büt ünü olmayacak m ı? Belir t ilm esi ve beli rl enmesi gereken şey, bu da ğınık ve ayr ışık ifadelerin birlikte varolu şu; bölünmelerini i dare eden sist em, bir birine verdikleri destek, ta şıdıklar ı ya da ta şım ad ıklar ı biçim, u ğrad ıklar ı dönü şüm, meydana geli şlerinin, yok olu şlar ının ve birbirlerinin yerini almalar ının oyunu olacakt ır. Ar a ştırman ın bir ba şka yönü, bir ba şka hipotez: oyuna sokulmu ş bulunan sürekli ve tutarl ı kavramlar sist emini belir lemek suretiyle, ifade gruplar ı ort aya koyamaz m ıyız? Örne ğin, dilin ve dilbilgisel olgular ın çözümlenm esi k lâsikler de (Lancelot'dan xv ııı. yüzy ılın sonuna kadar), içeri ği ve kullan ımı hepsi için bi r def ada gerçekle ştirilmi ş olan kavramlar ın belirl i bir sayışma dayanmaz m ı?: Her cüml enin genel ve normat if biçi mi olarak tan ımlanm ış hüküm kavram ı, ad ın en genel kategorisi alt ında yeniden grupland ırılm ış olan özne ve sıf at
kavramlar ı, mant ıksal ba ğ kavram ının dengi olarak kullan ıl an / / / / k av ram ı, vs. Klâsik dilbilgisinin kavramsal yap ısını böylece yeniden kurabili ri z. Fakat yine de s ınırlar ı tespit etm eyi gerçekle şt i r m i ş olaca ğız: hiç ku şkusuz Port -Royal m üellifler i t araf ından yap ılm ış çözümlemeleri bu elemanlarla ancak aç ıklayabiliriz; yani kavramlar ın ort aya ç ıkışını tespit etmeye daha fazla zorlanaca ğız; kavramlard an baz ılar ı belki söz konusu çözümlem elerden 'türemi ş olabilirler, fakat ba şka kavramlar onlar dan ayr ışıkt ır ve baz ılar ı da onlarla ba ğda şamaz. Do ğal olan ya da olmayan sözdizimsel düzen kavram ı, (XVIII. yüzy ıl boyunca Bauze'e taraf ından kullan ılm ış"olan) t üml eç kavram ı şüphesiz hâlâ Port -Royal grameri nin kavramsal sist emine eklenebili r. Fakat ne seslerin ba şlang ıçtaki anlaml ı de ğeri hakk ındaki f ikir, ne kelimelerin içinde geli şm i ş ve onlar taraf ından belirsiz bir biçimde iletilm i ş olan bir il kel bil gi kavram ı, ne sessiz harf leri n de ğişimi içindeki bir düzenin kavram ı, ne bir eylemi ya da bir f aaliyeti gösterm e olana ğını veren basit ad olarak fii l kavram ı, Lancelot'nun ya da Duclos'un kavramlar büt ünüyle ba ğda şabilir. Bu ko şullarda, dilbi lgisinin ancak görünü şte tutarl ı bir biçim ol u şturdu ğunu; bir asırdan daha fazla bir zamandan beri bu ad alt ında devam edip gelen bu if adeler, çözümlem eler, bet imlem eler, i lkeler ve sonuçlar, ç ıkarsamalar b üt ününün yanl ış bir birlik oldu ğunu mu kabul etmek gerekir? Bununla birlikte, kavramlar ın tutarl ılığı bak ımından de ğil, f akat onlar ın e şzamanl ı ya da ard ışık do ğuşlar ı, aral ıklar ı, onlar ı birbirinden ay ıran mesafe ve muhtemelen birbi rleriyle ba ğda şmazl ıklar ı bak ımından e ğer onu ara ştır-sayd ık, belki kopuk bir birlik bulabilecektik. O halde, büt ün ötekileri aç ıklamak ve onlar ı ayn ı t ümdengeliml i yap ının içine sokmak için, yet erince genel ve soyut bir kavramlar m im arisini art ık ar a ştırmayaca ğız; onlar ın meydana geli şlerini ve da ğılmalar ı oyununu çözüml emeye çal ışac a ğız. Nihayet, ifadeleri yeniden grupland ırmak, onlar ın ardarda geli şlerini betiml emek ve alt lar ında takdim edildikleri birlikli biçimleri aç ıklamak için dördüncü hipotez: tem alar ın ayn ılığı ve sürekli li ği. Polemi ğe o kadar yatk ın, f elsefî ya da ahlâksal t ercihler e o kadar aç ık, baz ı durum larda siyasî kull an ıma o kadar haz ır olan ekonomi veya biyoloji gibi «bilimler»de belirli bir t eman ın ilk anda, bi r söylem bir li ğini, ya şam için i htiyaçlar ı bulunan, ya şama iç gücüne ve olanaklar ına sahip olan bir or ganizma gibi, kurm aya ve dirilt meye yet ili oldu ğunu varsaymak uygun görünüyor. Örne ğin, Buffon'dan Darvvin'e evrim ci t emay ı ol u ştur an her şeyi bir birlik olarak kuramaz m ıyız? İlkin bi lim selden daha fazla felsefî, biyoloj iden daha çok kozmoloj iye yak ın olan tema; sonuçlar ı adland ırılm ış, sınırland ırılm ış ve aç ıklanm ış olan ara ştırmalar ı daha ziyade uzakt an yönet en tem a; ay r ıca hipot ez olarak ya da ist ek olarak t asarlanm ış olan şeyi önceden bilm edi ğimizi, f akat bu t emel seçimden hareket le onu söylemsel bilgi haline dönü şt ürmeye çal ıştığımızı daima varsayan t ema, ayn ı şekilde fizyokrati k temadan söz edemez miyiz? Her kan ıtlaman ın ötesinde ve her çözümlem eden önce, üç çe şit toprak gelirinin do ğal karakt erini i st eyen; sonuç olarak topr ak mülkiyet inin ekonomik ve siyasal önceli ğini varsayan; endüst üriyel üretim mekanizmalar ı hakk ındaki her çözümlem eyi d ışar ıda tut an; buna kar şılı k bir devletin içindeki paran ın dolan ımı, ve kendileri yoluyla yeniden üretime geri döndü ğü kanallar hakk ındaki betim lemeyi içinde ta şıyan; nihayet Ricardo'y u bu üçlü gelirin ait olm ad ıklar ı durumlar üzerinde, onun kendilerinde ol u şabilece ği ko şullar üzerinde dü şünmeye ve sonuçta fizyokratik teman ın keyfîli ğini dile getirm eye götüren fiki rden söz edemez m iyiz? Fakat benzer bir giri şimden hareket le, t am ter si ve tamamlay ıcı iki t espit te bulunmaya götürülüyor/ uz. Bir durumda ayn ı tem a, iki kavram oyunundan, iki çözümleme t ipinden, birbir inden tamam ıyla farkl ı iki nesne alan ından hareketle ili şkilidir: en genel if adesi içinde, evrimci f ikir belki Benoit de Maillet, Bor-deu veya Diderot'da ve Darwin'de ayn ıdır; f akat gerçekte onu müm kün ve tut arl ı k ılan şey hiç de şu ya da bu ayn ı düzen de ğildir. xv ın. yüzy ılda, evrimci fikir ba şlangıçt an itib aren gerekli olan ya da zaman ın aç ılması sayesinde devaml ı olarak olu şan bir süreklil i ği (do ğan ın y ıkımlar ından her biri onu kesint iye u ğratacakt ır) olu şturan t ürlerin bir yak ınl ığından hareketle tan ımlan ır. x ıx. yüzy ılda evrimci t ema türl erin devaml ılık arzeden tablosunun kurulu şuyla, süreksiz gruplar ın betim lenmesi ve büt ün elemanlar ı dayan ışma içinde bulunan bir organizma ile ona hayat ın gerçek ko şullar ını sunan bir or t am arasındaki kar şılıkl ı etkile şim biçimlerinin çözümlenmesinden daha az ilgilenir. Tek bir tema, fakat iki söylem tipinden hareketle. Aksine fizyokrasi-nin
durum unda, Que Quessnay'ın seçimi, seçimi, kes kesinlik inlik le, f aydac ılar ad ını verebildi ğimiz ki şiler t ara araff ından savunulan savunulan tam t ersi d ü şünceyle ayn ı kavramlar söylemine dayan ır. Bu ça ğda, zenginlikler hakk ındaki çözüml çözüml eme göreli olarak kabul edil en bir kavraml ar oyununu içeriyordu (para hakk ında ayn ı t an ım sınır l ı ve herkes taraf ından kabul y ap ılıyordu; fiat lar hakk hakk ında ayn ı aç ıklama veriliyordu; veriliyordu; bir i şin bedeli ayn ı şekilde t espit espit ediliyordu). Halbuki, Halbuki, bu önemli kavramsal oyundan oyundan hareket hareket le, d e ğiş-toku şa ya da i şin günlük ücretine ba ğlı olarak çözümlenm esine esine göre, de ğerin olu şumunu aç ıklaman ın iki şekli vard ı. Ekonomik t eorinin i çinde ve onun kavramsal kavramsal oyununun kurallar ı içinde yer alan bu iki ol anak, ayn ı elemanlardan elemanlardan hareketle, farkl ı iki seçime seçime yer verd i. O halde, halde, bir söylemin belirl enmes enmesinin inin ilkelerini, bu t emalar ın varl ığmda aramakla, hiç şüphe yok ki, haksızl ık etmi ş olacakt ık. Onlar Onlar ı daha çok söylemin serbest b ırakt ığı ter cih noktalar noktalar ının d a ğılımında aramak gerekm ez mi ? Söylem in aç ığa ç ıkard ığı farkl ı anlamlar önceden varolan temalar ı yeniden hayata hayata geçirm ek, birbirine z ıt stratej iler yaratm ak, belirli bir kavramlar oyunuyla oyunuyla uzla şmaz ilgilere yer vermek, izin vermek, farkl ı parçalar ı kullanm ak olmayacak m ı? Zaman aral ığındaki temalar ın, imajlar ın ve fikirleri n süreklili süreklili ği n i ar a ştırmakt ans ansa, a, ifade birlikleri ni belirlem ek için on onlar lar ın çat ışmalar ının diyalekti ğini yeniden dile getirmektense, daha çok, seçim noktalar ının d a ğılımını ort aya koya koyamaz, maz, ve her seçimin seçimin t emati k t ercihin berisinde, bir st ratej ik olanaklar olanaklar alan ını t an ıml aya ayamaz maz m ıyız? Dört giri şim, dört ba şar ısızl ık -ve onlar ın vardiyalar ını alan dört dört hipotez- kar şısında, o halde, i şt e ben. ben. şimdi bunlar ı k an ıt lamak gerekecek. Bizde al al ışkanl ık halini alm ış olan -ve t ıp, y a da dilbilgisi olarak gös göst erdi ğimiz-, büyük ifade grublar ı konusunda, onlar ın birlikl erini neyin üzerine kurduklar ını kendime sorm sorm u şt um, nes nesnelerle, nelerle, Bana görünen şey, daha ziyade, ziyade, eksik ve birb iri ne sım sıkı, sürekli, co ğrafi bak ımdan kopuk bir alan üzerine m i? Bana k ar ışmış seriler , ayr ım, mes mesafe, afe, yerine geçme, geçme, dön dönüü şüm oyunlar ıdır. Tama Tamaml ml anm anm ış ve normatif normatif bir ifade tipi üzerine mi ? Fakat Fakat t ek bir f igürde bir araya gelebil gelebil mek ve birl e şip duyabilmek için, ve, zaman aral ığında, bir eys eysel el eserl eserl erin öt esinde, esinde, kesintisi bulunmayan büyük bir m et in im i ş gibi göstermek için, çok farkl ı seviyelerden ve çok ayr ışık f onks onksiyonlar iyonlar ı olan ifade ifadeler ler buldum . İyi tan ımlanm ış bir kavramlar alfabesi üzerine mi ? Fakat kendi mi zi yap ı ve kullan ım kurallar ı b ak ımından birbirinden ayr ılan, birbir ini bilmeyen ya da birbirini d ışar ıda tut an ve mant ıksal ksal bi r yap ının birli ğinin içine giremeyen kavramlar kavramlar kar şısında buluruz. Bir teman ın süreklil süreklil i ğinin üzerine mi ? Halbuki, daha ziyade, birbi riyl e ba ğd a şmaz temalar ın aktif lik kazanmas kazanmasın a, yahut yah ut da farkl ı bütünlerin içi nde ayn ayn ı bir t ema emann ın ku şat ılmasına izin veren çe şit li st st ratej ik olanakla olanaklarr ı buluruz. Bu da ğılmalar ın kendilerini kendilerini bet imlem ek; elbett e, ne sürekli sürekli bir yap ı, ne zaman aral ığında yava ş yava ş y az ıl an ölçüsüz ölçüs üz bir kit ap, ne kollekt if bi r öznenin eseri eseri olarak örgüt lenen bu elemanlar aras ında bir düzeni tespit edip edemeyece ğimizi ara ştırmak fikri i şte bundan dolay ıdır. Onlar ın ard ışık görünü şleri içerisinde bir düzen, kar şılı k l ı göreve tahsis edilebilir durumlar ı, birbir ine ba ğlı eşzamanl ılıklar ı içindeki ili şkiler, ortak bir t ürün bir kar ve ayr ışık dönü şümler. Böyle bir çözümleme, onun iç yap yap ısını betimlemek için, ba ğlant ı hücrelerini birbirinden ay ırmaya çal ışmayacakt ı; o kendisini gizli çat ışmalardan ku şkulanmakla ve onlar ı aç ık l ığa kavu şturmakla görevli olm aya ayacakt cakt ı; o tekrarlama biçiml erini inceleyecekti. inceleyecekti. Yahu ahutt da: çıkarsama zincirlerim (bilim ler ya da felsefe felse fe tarihinde yapt ığımız gibi) yeniden kuracak yerde, f a r k l ı t a b l o l a r (dilbilim cilerinin yapt yapt ığı gibi) ortaya koyacak yerde, o d a ğılm a sis sistem tem lerim betimleyecekti. Beli Beli rli bir say say ıdaki ifadeler arasında, benz benzer er bir da ğılma sistem istem ini bet iml eye eyebilece bilece ğimiz durumda, nes nesneler, neler, ifade tipleri , kavramlar, kavramlar, tem atik seçimler seçimler arasında ndaki ki bir düze düzeni ni (bir düze düzen, n, il i şkiler, durum lar, görevler, görevler, dönü şümler) tan ımlayabilece ğimiz durumda, uzla şma yoluyla, i şimizin - böylec böylecee şartlar ın, sonuçlar ın çok a ğır , öte yandan «bilim», «id eoloj i», «t eori» ya da «nesnellik «nesnellik alan ı» gibi gibi benzer bi r da ğılmay ı gös göstt erm ek için yetersiz olan sözcüklerden sak ınan- bir kopuk olu şumla, oldu ğunu söyleyece ğiz. Bu bölü şümün elem anla anlarr ının (nesneler, (nes neler, if ade biçimi, biçimi, kav kavramlar, ramlar, t emati k seçimler) seçimler) kendilerine ba ğland ıklar ı k o şullara o l u şum kurallar ı ad ını verece ğiz. Olu şum kurallar ı verilmi ş bir birbirinden kopuk bölünmenin içindeki varolu şun (birlikte varolu şun, devam devam et tir menin, dönü şmenin ve da ğılman ın da) ko şullar ıdır .
zorunda oldu oldu ğumuz alan bu; kan ıtlamam ız gereken gereken kavramlar, yapmam ız gereken Şimdi katetm ek zorunda çözümlem çözü mlem eler bunlard ır. Biliyorum çözümlemeler az de ğildir. İlk t espit espit için, oldukça zay zay ıf faka fakatt yeterince yeterince birbirine yak ın baz ı gruplardan yararlanm ıştım: ne çözüml çözüml emenin sonunda sonunda onlar ı yeniden bulaca ğımı, ne ilkesini ke şfedece ğimi hiçbir şey bana göstermiyor; birbirinden ay ır t sınırlanmalar ının ve belirl enmelerinin ilkesini edece ğim kopuk olu şumlar ın, genel genel bir li ği halindeki t ıb b ı, t arihs arihsel el kaderlerinin kaderlerinin büt ünlük e ğrisi içindeki ekonomi ekono mi ve dilbil gisini isini tan ımlayacaklar ından emin de ğilim; onlar ın umulmad ık kopmalar ı i şin içine sokmayacaklar ından emin de ğilim. Hatt Hatt a, benzer benzer bir betim lemeni lemenin, n, ele ştiri noktas noktası olarak ald ığım ve b a şlangıçta belirli bir bilim sellik kurunt usuyla usuyla kendilerini kendilerini göst öst eren, bu söylemsel öylemsel bütünlerin bilimselli ğini (ya da bil imse imsellik-d llik-d ışılığını) aç ıklayabilece ğini hiçbir şey bana bana gös göste te rmi yor; çözü çözüm m lemem in bil gi t eorisine ya da bilim ler t arihine indirgene indirgenemez mez bir betiml emeyi olu şturan, tamam ıyla farkl ı bir seviyede yerini almayacağını hiçbir şey bana gös göstt ermi yor. Böyle Böyle bir giri şim in sonunda, sonunda, yöntem endi şesiyle ask ıda tutt u ğumuz bu birlikler i geri geri almamam ız da mümkün olabilecektir; ki eserleri eserleri bir birinden ay ırmak, et kileri ve gelenekle gelenekleriri bilm emek, b a şlangıç sorununu sorununu kesinli kesinli kle bi r yana b ırakmak, müellif lerin emredici varl varl ığını ortadan silinmeye b ırakmak unutul sun; ve böylece dü şünc üncelerin elerin t arihini kendi mal ı olarak kuran her şey ort adan kalksın. Sonuç ol arak, t ehlike, daha ön önce ce var olan olan şeye eye temel t e şkil edecek yerde, bu yeniden dönü ş ve bu son do ğrulama ile rahatlayacak yerde, nihayet binbir kurnazl ık ve bunca bilgisizlikt bilgisizlikt en soma, soma, her şeyin kurtar ıl d ığını haber veren bu mut luluk dolu çemberi çemberi t amamlayacak amamlayacak yerde, yerde, birbi rine çok ya yakk ın görü şlerin d ışmda, kendilerine al ıştığımız güvencelerden güve ncelerden uzak, henüz küçük parçalara ay ırmad ığımız bir zemind e ve önceden önceden kes kestt iril mesi kolay olm olm ayan bir sona do ğru il erlemeye zorlanmam zorlanmam ış olmam ızd ır . Şimdiye kadar, tarihin koruması al t ında bulunan ve alacakaranl ığa kadar ona e şlik eden her şey (rasyonelli ğin gelece ği ve bilim lerin gayelili gayelili ği, zaman aral ığındaki d ü şüncenin uzun, sürekli sürekli i şi, bilincin uyan ışı ve ilerleyi şi, onun ken kendili dili ğinden ssürekli ürekli olarak yeniden ba şlaması, toplanmalar ın tamaml anmam anmam ış fakat kesint isiz isiz olan hareket hareket i, her zaman aç ık bir kayna ğa geri dönü ş, ve nihayet hay et t arihs arihsel-a el-a şkın bir t ema), -çözümleme için beyaz, beyaz, ayr ım sız, ve ne içeri ği ne de verilmi ş sözü bul unan beyaz bir alan açt ığından- ortadan kalkmak tehlikesiyle kar şı k ar şıya bulunmaz m ı? Nesnelerin Oluş Olu şması ması tasarlanm ış olan bu kavrama, «olu şma kurallar ı» Şimdi aç ık yönlerin bir dökümünü yapmak, ve henüz tasarlanm içeri ğinin verilip veril emeyece ğini bil mek gerekiyor. gerekiyor. İlkin nesnelerin olu şt u ğunu farz edelim. Hem de, harekett le, psikopa psikopatt olojinin söylemi örne ğini daha kolayl ıkla çözümlem çözümlem ek için. İlk bak ışt a xıx.yüzy ıldan hareke kolayl ıkla kabul edebildi ğimiz kronoloji k kopukluk. kopukluk. İşaret ler bunu bize yeter ince gös göstt eriyor. Onlardan Onlardan ikisini yaln ızca unutm unutm ayal ım: asr asr ın b a şında, psikiyatr i hastanes hastanesinde, inde, delinin has hastt aneden ç ık ar ılmasının ve hastaneye al ınmasının yeni bir bi çimi ne yer verilm esi; esi; Esquirol, Esquirol, Heinrot h ya da Pinel 'e mevcut baz ı kavramlar ın haddesini yeniden ç ıkmak olana ğı (paranoyadan (paranoyadan monamiye, gündelik ak ıldan budalal ığın ille kavram ına, genel pralisiden kronik ensefalite, karakter nevrozundan ta şkın olmayan delili ğe kadar ç ıkabiliriz); zaman zaman ın ak ışma uyarak daha yukar ıya t ırmanmak istendi ğinde, pis pistt ler hemen kaybolur, ak ışlar birbiri ne kar kar ışır, ve Du Laure Laure ns' ns'ın yahut da Van SSwi wi et en'in en'in Kraepelin veya Bleuler patoloj isi isi konusundaki konusundaki pro j eks eksiyonu iyonu art ık sadece rastlant ısal birleşmeleri veri r. Bu duraktan beri psikopatolojinin psikopatolojinin kendileriyle ili şkili bulundu ğu nesneler çok say ıd ad ır , büyük bir k ısm ıyla çok yeni, f akat oldukça da e ğreti, de ğişken ve aralar ından baz ıl ar ıyla da h ızl ı bir yok olu şa b a ğlıdırlar: (bir ba şka biçimde bilindikleri, sınırland ıklar ı, t asvir asvir ve tahlil tahlil edildikleri halde, delilik belirt ileri olar ak daha önce göz önüne al ınm ış olan) harekete geçirici çalkant ıl ar ın, halüzinasyon-lar halüzinasyon-lar ın ve yoldan ç ık ar ıcı söyleml erin yan ında, o zamana kadar kadar kul lan ılmam ış kütüklerde kay ıt l ı buluna bulunan: n: hafif dav davran ran ış bozukluklar ının, cinsel sapma ve bozukluklar ın, t elkin ve hipotez olgular olgular ının, merkezî sinir sistemindeki zedelenmelerin, zihinsel zihins el ya da hareket et ti ri ci adapt adapt asyon asyon eksikli eksikli klerini n, suçlulu suçlulu ğun ortaya ç ık t ığını gördük. Bu çok say say ıdaki nesnelerin nes nelerin kay ıt l ı bulundu ğu kütüklerden her bi rinin üzerine adlar adlar yaz ıl d ı, onlar sınırland ırıl d ı, t ahlil ahlil edildi, soma düzeltildi, yeni yeniden den t an ımland ı, i ti raz edildi, edildi, ortadan silindi. silindi. Onlar ın ort aya ç ıkışl ar ının kendisine ba ğlı
bulundu ğu kural ı ort aya koyabilir koyabilir mi yiz? Hang Hangii t ümdengeliml i-olm ayan sisteme sisteme göre bu nesneleri nesneleri n, psikopatolojinin -noktalara göre bo şluklar ı olan ya da olmayan- parçalanm ış alan ı o l u şt urm ak için yan yan yana yana konulabildi ğini ve birbirlerini izleyebildiklerini bilebiliriz? Ne, söylemin düzeni olarak onlar ın var olu ş düzeni oldu? a) İlkin, bu kütüklerin d o ğuşl ar ının i l k b e l i r t i l e r i n e işaret et mek gerekir: nihayet nihayet gös göster ilebilm eleri ve çözümlenebilm çözü mlenebilm eleri için, ras rasyon yonellik ellik derecelerine, kavramsal kavramsal kodlara ve t eori t iplerine göre, hast hast al ık, ak ıl bozuklu ğu, sap ık l ık, bunama, nevroz veya psikoz, soysuzla şma, vs. vs. st atüsü kaza kazanaca nacakk ol an bu bi reys reysel el farkl ılıklar ın birden bire ort aya aya ç ıkabildikleri yeri göstermek gerekir. Bu do ğuşun ilk biçiml biçiml eri farkl ı toplumlarda, toplumlarda, farkl ı ç a ğlarda, ve farkl ı söylem biçimlerinde ayn ı d e ğildir. Xıx, yüzy ılın psikopatolojisiyle yetinmek için, onlar ın aile, yak ın sos sosyal yal gr up, i ş çevres çevresi,i, dinse dinsell cemaat (ki bunl ar ın hepsi hepsi norm atift ir, sapmaya k ar şı duyarl ıdır, bir tolerans pay ına ve d ışar ı atman ın kendisinden kendisinden hareket le gerekli olaca ğı bir e şiğe sahiptir, delili ği belirt me ve reddetme reddetme biçimi ne sah sahipti ipti r, i yile şt irm enin ve ve t eda edavi vi et menin sorumlulu sorumlulu ğunu de ğilse bile, en az ından aç ıklaman ın yükümlül yükümlül ü ğünü t ıbba geçirir) geçirir) t araf ından olu şturulmu ş olmalar ı muhtemeldir; bu ilk d o ğuş biçimleri, öze özell bir şekilde örgü örgütt lenmi ş olduklar ı halde, x ıx. yüzy ılda yeni de ğildirler. Buna kar şılık, yeni d o ğuş biçimlerinin i ş görm görm eye ba şlaması da hiç ku şkus kusuz uz bu ça ğd ad ır: kend kendine ine özgü özgü normatif li ği i le sanat, sanat, cinselli cins elli k (onun al ışıl m ış yas yasaklar aklar a ba ğlı sapmalar ı, i lk kez, psikiyat psikiyat rik söylem söylem için t espit espit , tas tasvir vir ve t ahlil konus konusuu olmu ştur ), ceza (delilik, önceki ça ğlarda, suç davran ışından tit izlikle izlikle ay ırt edildi edildi ği ve bir özür olar ak kabul edildi ği halde, suçlulu ğun kendisi kendisi -ve m e şhur «insan «insan öldür en monomaniler » den beri bu böyle- deli li ğe az ya da çok yak ın bir sa sapma pma biçimi olur). Bu durumda, bu ilk f arkl ıl a şma alanlar ında, bu alanlarda görülen m esafeesafelerde, süreksizliklerde, ve e şiklerde, psikiyatrik söylem kendi alan ını sınırland ırarak, hakk ında konu şt u ğu şe yi t an ıml amak, ona nesne nesne st st atüsü vermek- dem ek ki onu göst göst erm ek, onu adland ırılabilir ve betim betim lenebilir olana ğını verir. kılm ak- olana b) Ayr ıca, ca , sınırlama isteklerini betimlemek gerekir: gerekir: t ıb (düzenlenmi ş kurum olarak, t ıbbî varl ığı ol u şturan bireyler büt ünü olara olarak, k, bi lgi ve uyg uygulama ulama olarak, olarak, kamu oyu, adâlet ve yönetim yönetim t araf ından kabul edilen yetki olarak) x ıx. yüzy ılda, t oplu oplumda, mda, delili ği nesne olarak ay ırt eden, gösteren, adland ıran ve yerle şt iren en büyük istek istek olm u şt ur; f aka akatt o bu rolü oynayac oynayacak ak tek şey olmad ı: adâlet ve ceza adaleti (özür, sorumsuzluk, orumsuzluk, hafi flet ici durumlar hakk hakk ındaki tan ımlarla ve kasıt l ı suç, soyaçekim, sosyal osyal t ehlike gibi kavramlar ın kullan ımıyla), dinsel dins el ot orite (m ist ist ik olan ı patolojik olandan, ruhsal olan ı bedens bedensel el olandan, do ğaüstü olan ı anormal olandan ay ıran karar ist ist e ği olarak ort aya ç ık t ığı, ve bili ncin yönünü yönünü fiillerin ve durumlar ın kazüvistik bir tasnifi için olmaktan daha çok bireyler hakk ında ndaki ki bir bilgi için kulland ığı ölçüde), edebî ve sanatsa sanatsall el e ştiri (ki o x ıx . yüzy ıl boyunca, eseri, eseri, git t ikçe daha az, yarg ılanması gereken bir zevk nesnes nesnesii olar ak, ve git t ikçe daha fazla, yorumlanması gereken gereken bir dil ve bir müellif in ifade oyunlar oyunlar ının kabul edil mesi gereken gereken yeri olarak ele al ıp inceler). c) Nihayet, özelle ştirme kafeslerini çözümlem ek gerekir. Söz konusu konusu olan, f arkl ı «delilikler»i psikiyatrik psikiyatrik söylemin nesneleri olarak, kendilerine göre, birbirinden ay ır d ığımız, birbir inin ka karr şısına koydu ğumuz, birbirine b a ğl ad ığımız, yeniden gruplad ığımız, tasnif tasnif ett i ğimiz, birbirinden birbirinden türett i ğimi z sis sistem tem lerdir (bu farkl ıl a şma kafesleri fes leri x ıx. yüzy ılda a şamaland ırıl m ış, birbi rine yak yak ın ve az ya da çok birbir leri nin içine nüfuz edebilir olan yetiler gru grubu bu olarak ruh; ba ğım l ılık ve ileti şi m şemalar ıyla birbirine ba ğlanm ış olan organlar ın trimansionel toplam ı olarak beden; evrel erin çi zgis zgisel el şeyleri, izlerin birbir ine kar kar ışımı, pot ans ansiyel iyel tepkiler toplam ı, k ısır döngüler olarak bireylerin hayat ı ve tarihi; kar şılı k l ı yansıtm a sisteml sisteml eri ve çevrim sel sebepli sebepli lik alam olarak nöro-psikolojik nöro-psikolojik ili şki oyunlar ı). Böyle Böyle bir bet imlem e kendi kendi ba şına henüz yetersizdir. Bu da iki sebept en böyledir . Az önce i şare arett ett i ğimiz do ğuş planlar ı, bu sınırlama belirt ileri ya da özelle özelle ştirm e biçimleri, biçimleri, psikopatolojinin söyleminin art ık sahip olamayaca ğı, ancak dökümünü yapabilece ği , sınıfland ırıp adland ırabilece ği, seçebilece ği, nihayet bir kelimeler ve cümleler -ki onlar normlar ı, yasaklar ı, duyarl ık
eşikleriyle, delil eri belirleyen, ruh hekimlerinin t ahliline ve karar ına «hast alar» öneren topl uluklar de ğildirkafesinin içine kapatabilece ği nesneler üretm ezler; bu, böyle bir öldürme olay ının, paranoyak bir t a şkınl ığın etkisi alt ında, zihinsel t ıbba kendisi hakk ında aç ıklamada bulunan, ya d a cinsel bir suçt a bir nevrozdan şüphelenen hukuk bilimi de ğildir. Söylem, vaktinden önce gerçekle ştirilmi ş olan nesneleri n, basit bir kaydet me biçimi olarak, yerle şt irildikleri ve üst üste konulduklar ı yerden büsbüt ün ba şka bir şeydir. Fakat az öncenin dökümü ikinci bir sebepten dolay ı da yetersizdir. O, söylemin nesnelerinin kendisinde ort aya çıkabildikleri farkl ılaşm an ın birçok plan ına, birbirinin pe şi sıra, i şaret et ti. Fakat onlar aras ında hangi il i şkiler vard ır? Niçin bu döküm de bi r ba şkası de ğil ? Hangi t an ımlanm ış ve kapal ı bütünün bu biçimde s ınırland ığına inan ılır? Ve ne tahsis edilebilir ba ğlar ı ne de ili şkileri olan, farkl ı ve ayr ışık bir bet iml emel er serisini sadece bili yorsak e ğer, o zaman bir «olu şum sist emi »nden nasıl söz edebilir iz?
Gerçekte b u iki sorular serisi ayn ı noktada bulu şmaktad ır. Bu noktay ı yakalamak için, önceki örne ği daha da daraltal ım. Psikopat olojinin x ıx. yüzy ılda kendisiyle u ğra ştığı alanda, suçluluk küt ü ğüne ait olan büt ün bir nesneler serisinin [ insan öldürm e (ve int ihar), kasıt l ı suçlar, cinsel suçlar, baz ı h ırsızl ık biçimleri, serserilik, hem sonra onlar arasında soyaçekim , nevroj en ort am, sald ırganl ık ya da kendi kendini cezaland ırm a davran ışlar ı, ahlâk bozukluklar ı, suça iti lmeler, t elkine yat k ınl ık, vs.-] çok erken (Esquirol 'den it ibaren) or t aya ç ıkt ığını görüyoruz. Buradaki i şimizin bir bulu şun -günün birinde, bir r uh doktoru t araf ından suç davr an ışlar ı ile patoloj ik bir davran ış arasındaki bir benzerli ğin anla şılması; baz ı suçlularda ak ıl bozuklu ğunun klâsik belirtilerinin bulundu ğunun gün ışığına ç ıkar ılması- sonuçlar ı oldu ğunu söylemek do ğru olm ayacak. Bu olgular mevcut ara ştırman ın d ışındad ır; gerçekte problem, onlar ı müm kün k ılan şeyleri, ve bu «bulu şlar» ın onlar ı yeniden ele alan, düzelten, de ğişt iren, veya muhtem elen yürürlükten kald ıran ba şkalar ı taraf ından nasıl izlenebildi ğini bilmektir. Ayn ı şekilde, bu yeni nesneleri n ort aya ç ıkışını x ıx.yüzy ılın burjuva toplumuna özgü norm lara, bi r güçlü cezaî ve güvenlik bölgelerine ay ırmaya, yeni bir adlî suç yasas ının ortaya konulmas ına, hafiflet ici durumlar ın i şin içi ne sokulmas ına ve kullan ılmasına, suçlulu ğun art ışına atf etmek do ğru olm ayacak. Hiç ku şku yok ki, bütün bu süreçler, gerçekten de, birbiri ard ınca ort aya ç ıkarlar; fakat onlar kendilerinde psikoloji k söyleme ait olan nesneleri olu şt urmazlar; bu seviyede aç ıklamaya devam edecek olur sak, b u kez ar a ştırd ığımız şeyin beri sinde kalaca ğız. Toplumumuzda e ğer, belirli bir dönemde, suçlu psikolojiye ve p atolojiye konu olduysa, e ğer ayk ırı davran ış bütün bi r bi lgi nesneleri serisine yer verebildiyse, bu, belirli bir ili şkiler bütününün psikiyatrik söylem içinde eser hali ne gelmi ş olmasıdır. Cezaî kategoriler ve asgarî sorum luluk dereceler i gibi özelle ştirme planlar ı il e psikoloji k belirginle şme pl anlar ı (yetil er, yetenekler, iler leme ya da gerileme dereceleri, ort ama tepki biçim leri , sonradan kazan ılm ış, do ğuşt an ya da soyaçekimli karakter ti pleri) arasındaki ili şki. T ıbbî karar ın biçimi ile adlî karar ın biçimi arasındaki ili şki (daha do ğrusu t ıbbî karar suçun tan ımlanması, onun şartlar ının gerçekle şmesi ve gerektirdi ği onay için kesinlikle adlî biçimi kabul et ti ğinden; bununla birlikt e onun do ğuşunun çözüml emesini ve angaj e edilm i ş sorumlulu ğun umudunu elinde bulundurdu ğundan dolay ı kompleks ili şki). Adlî sorgulama, güvenlik bilgiler i, ara ştırm a ve her adlî soru ştur ma örgütü taraf ından olu şturulmu ş süzgeç il e t ıbbî sorular, klini k incelemeler, öncüllerin ara ştırılması, ve biyo ğrafik anlat ılar taraf ından ol u şturulmu ş süzgeç arasındaki ili şki. Bireylerin davran ışının ailevî, cinsel, suçla ilgili norm lar ı ile patoloj ik semptomlar ın ve onlar ın belirt ileri olan hast al ıklar ın t ablosu arasındaki ili şki. Hast ane ortam ındaki (özel eşikleri, iyile şme ölçütlerini, normali, patolojik olan ı biribiri nden ay ırm a biçimiyle) t edaviyle ilgili sınırlama ile hapishanedeki (ceza ve pedagoj i sist emi , iyi yönetm e, ıslah et me ve serbest b ırakma krit erleriyle) cezayla ilgili sınırland ırma arasındaki i li şki. Psikiyat rik söylemdeki eserde, çe şit li nesnelerin her bir bütününün ol u şm asına olanak veren bu i li şkilerdir. Genelle ştir elim: psikiyatrik söylem, x ıx. yüzy ılda, önceli kli nesneler yoluyla de ğil, fakat nesnelerini kendisiyle ol u şturdu ğu, öyl e de olsa çok da ğınık bulunan, tarz yoluyla belirginle şir. Bu olu şum do ğm a,
sınırlanma ve özelle şme biçiml eri arasında gerçekle şm i ş ili şkilerin bir bütünü t araf ından sa ğlan ır. Demek ki, (hiç de ğilse onun nesneleri ne gelince) benzer bir büt ünü gerçek-le şt irebilirsek e ğer; söz konusu söylem in herhangi bir nesnesinin orada yeri ni ve ort aya ç ıkış ilkesini nasıl buldu ğunu göst ere-bil irsek e ğer; birbiriyle ba ğda şmayan nesnelere, kendi kendine de ğişmeksizin, e şzamanl ı ya da ard ışık olarak, do ğuşlar ını verebildi ğini göst erebil irsek e ğer, kopuk bir olu şumun tan ımland ığını söyleyebiliriz.
Beli rli bir say ıdaki aç ıklamal ar ve sonuçlar i şt e bundan dolay ıdır. 1. Bir söylem nesnesinin or t aya ç ıkması için gerekli şartl ar, önün hakk ında «bir şey diyebilm emiz», ve birçok ki şinin onun hakk ında farkl ı şeyler söyleyebilmeleri için gerekli tarihsel şartlar, ba şka nesnelerle birlikte yak ın bir alan ın içinde bulunmas ı için, bu nesnelerle birli kte benzerlik, yak ınl ık, uzakl ık, f arkl ılık, dönü şüm ili şkilerini gerçekle şt irebilmesi için gerekli şartlar -bu şartlar, görüyoruz ki, çok çe şitli ve ağır- dm Burada söylenmek istenen şey, herhangi bir ça ğda herhangi bir şeyden bahsedeme-yece ğimizdir; yeni bir şey söylemek kolay de ğildir ; yeni nesnelerin hem en günyüzüne ç ıkabilm eleri ve ilk belirt ilerini ort aya koyabilmeleri için, gözleri açmak, dikkat et mek, ya da bilinç sahibi olmak yeterli de ğildir . Fakat bu güçlük yaln ızca olum suz de ğildir; gücü yaln ızca kör etmek, ket vurmak, bulu şu engellemek, aç ıkl ığın safl ığım ayn ı şeylerin sessiz di rencini m askelem ek olacak olan bir engele onu ba ğlamak gerekmez; nesne kendisini serbest kılacak ve aç ık ve bo ş bir nesnell ik içinde t eces-süm et mek olana ğını ona verecek olan düzeni belirsizlikleri n içinde beklem ez; o ayd ınl ığın ilk k ıyılar ında bir engele tak ılm ış olarak önceden kendi kendine varolm az. O bir karmaşık ili şkiler demetinin olumlu ko şullar ı al t ında varolur. 2. Bu ili şkiler kur umlar , ekonomi k ve sosyal süreçler, davran ış biçimleri, il ke sist emleri, t eknikler, sınıflama tipleri, belirginle ştirm e biçimleri arasında gerçekle şir; ve bu ili şkiler nesnede mevcut d e ğildir; bunlar nesnenin çözümlemesi yap ıld ığı zaman görülen il i şkilerdir; bu ili şkiler nesnenin kurul u şunu, içkin rasyonelli ğini, kavram ının gerçekli ği içinde onu dü şündü ğümüz zaman bütünüyle ya da bir k ısm ıyla yeniden görünecek olan bu i deal damar ı göstermezler. İli şkiler nesnenin iç yap ısını t an ımlamazlar, fakat ortaya çıkmak, ba şka nesnelerin yan ında yer almak, onlara göre kurul mak, ayr ımın indirgenmezli ğini, ve muhtem elen onun ayr ışıkl ığını belirlemek, k ısacası bir d ışsall ık alam içine yerle ştirilmek olana ğını ona veren şeyi t an ımlarlar. 3. Bu ili şkiler, il kin, «birincil» diyebilece ğim iz, ve her söylemden ya da her söylem nesnesinden ba ğım sız olarak, kurumlar, teknikler, sosyal biçimler, vs. aras ındaki betim lenebilen ili şkilerden ayr ılırlar. Nihayet, çok iyi biliyoruz ki, x ıx. yüzy ılda burj uva ailesiyle adâlet bi çimlerinin ve kategorilerinin i şleyi şi arasında ili şkiler vard ır, ve biz onlar ı çözümleyebili riz. Halbuki, söz konusu nesneleri n kurucusu olan ili şkilerl e her zaman üstüst e gelebilir de ğildir: bu birincil düzeye tahsis edebildi ğimiz ba ğım l ılık ili şkileri söylem nesnelerini mümkün kılan ili şkiler haline gelmede zorunlu olarak dile gelmezl er. Fakat bir yandan da, söylemi n kendisinde olu şm u ş olarak bulabildi ğimiz ikinci ili şkileri ay ırdetm ek gerekir: örne ğin, x ıx. yüzy ıl ruh doktorlar ının aile i le suçluluk arasındaki il i şkiler konusunda söyleyebildikl eri şey, çok iyi biliyoruz ki, gerçek ba ğım l ılıklar oyununu meydana getirm ez; f akat o şey psikiyat rik söylem in nesnelerini m ümkün k ılan ve dest ekleyen ili şkiler oyunu da de ğildir. Böylece, m ümkün betim lemelerin büt ün bir eklemli alan ı aç ılm ış olur: b i r i n c i l ya da gerçek il i şkiler sistemi, ikincil ya da dü şünsel i li şk i l e r sistemi , ve tam anlam ıyla kopuklu il i şk i l e r diyebilece ğimi z sistem. Problem bu sonuncular ın özelli ğini ve öteki i kisiyle oyunlar ını göstermektir. 4. Söylemsel il i şkiler, görüyoruz ki, söylemin içinde de ğildir: onlar kavramlar ı ya da sözcükleri bir bir ine ba ğlamazlar; cümleler ya da önermeler arasında dedüktif ya da retorik bir yap ıyı gerçekle ştir mezler. Bununla birlikt e, onlar söylemi sınırlayacak, ya da ona baz ı biçimler empoze edecek, yahut da baz ı ko şullarda baz ı şeyleri i fade et meye onu zorlayacak olan, söylemin d ışındaki ili şkilerd ir. Onlar neredeyse söylemi n sınırı ndadır: söylemi n kendileri nden söz edebildi ği nesneleri ona sunar, ya da daha ziyade (çünkü sunma hakk ındaki bu im aj bi r yandan nesnelerin öt e yandan da söylemi n olu şt u ğunu varsayar), şu ya da bu nesneler den söz
edebilmek, bunlar ı inceleyebilm ek, adland ırabilmek, çözüml eyebilm ek, sınıfland ırabilmek, aç ıklayabilmek, vs. için söylemin gerçekle şt irmek zorunda oldu ğu ili şkiler demetini belirler ler. Bu ili şkiler, söylemin kulland ığı dili de ğil, onun kendilerinde geli şip ort aya ç ıkt ığı ko şullar ı de ğil, fakat bir pr atik olarak söylemin kendisini belirginle ştirirler. Çözümlem eyi burada ba ğlayabilir , onun ba şlangıçt aki t asar ıyı neyle gerçekle ştirdi ğini, ayn ı zamanda neyle de ğiştirdi ğini de ğerlendirebiliriz. Psikopatoloji, ekonomi, dilbilgisi, t ıp olarak kendini ortaya koymu ş olan bu bütünlük biçimleri konusunda, ısrarl ı fakat kar ışık bir biçim de, hangi bir lik t ürünün bunlar ı daha iyi olu ştu-rabildi ğini kendimize sormu ştuk: onlar, bir k ısm ı kenara b ır ak ılm ış di ğer bir k ısm ı gelenek t araf ından devam ettirilmi ş, başka bir k ısm ı da önce unutma yoluyla üst ü örtülm ü ş soma yeni den gün ışığına ç ıkm ış olan tek t ek eserlerd en, ard arda gelen t eorilerden, kavramlardan ya da tem alardan hareketle, bi rden bire olu şm u ş bir yap ı m ıyd ı sadece? Onlar birbirine ba ğlı bir giri şiml er serisi m iydi yaln ızca? Nesnelerin kendilerinin, onlar ın da ğılımlar ının, farkl ılıklar ı hakk ındaki oyunun, yak ınl ıklar ının ya da uzakl ıklar ının -k ısacası, konu şan özneye verilen şeylerin- yan ı sıra söylemin birli ğini de ara ştırm ıştık: ve sonuç olarak, söylemsel uygulaman ın kendisini belirginle ştiren ili şkiler haline geli şe geri dönmü ş oluyoruz; böylece bir d ış biçimi ya da bir formu de ğil, fakat bir uygulamada içkin olan ve özelli ği içinde onu tan ımlayan bir ku rallar bütünü ke şf e t m i ş oluruz. Öte yandan, psikopat oloji gibi bir «birli ği» i şaret noktası olarak kullanm ıştık: eğer ona bir do ğuş t arihi koymak ve belirli bir alan vermek ist emi ş olsayd ık, ku şkusuz, kelim enin do ğuşunu yeniden ke şfetmek, hangi çözümleme sistemine uygulanabildi ğini, bir yandan nöroloj i öt e yandan psikoloji yle olan il gisinin nasıl gerçekle şt i ğini tan ımlam ak gerekecekti. Aç ıkl ığa kavu şturdu ğumuz şey, öyle görünüyor ki, ay n ı tarihleri ta şımayan, ayn ı alana ya da ayn ı eklemlemelere sahip olm ayan, fakat kendileri için psikopat oloji t erimi sadece dü şünsel, i kincil ve s ınıflanabilir bir ba şlık olan bir nesneler b üt ününü aç ıklayabilen ba şka tipten bir bi rlikt ir. Nihayet, psikopatoloj i sürekli yenilenme yolunda olan, ke şifler, ele ştir iler, düzeltilen yanl ışlıklarla sürekli belirginlik kazanan bir disiplin olarak kendini ortaya koyuyordu; tan ımlad ığımız olu şum sistemi süreklidir. Fakat unutmayal ım: bunlar ne sürekli olan nesnelerdi r, ne de onlar ın olu şturduklar ı aland ır; ne de onlar ın do ğuş noktalan ya da belirginle şme biçiml eridir; fakat görünür hale gelebildikleri, sınırlanabildikleri, çözümlenebildikleri ve özelle şt irilebildikleri alanlarla ili şkiye girm edir. Görüyoruz: hakk ında teori üret meye çal ıştığımız betimlemelerde, referansın bir t arihini yapmak için söylemi yoruml amak söz konusu de ğildir. Seçilen örnekte, ne falan ça ğda deli olan ki şiyi, onun delili ğinin mâhiyetini, ne de onun bozukluklar ının bugün bize yak ın olan bozukluklarla ayn ı olup olmad ığını bilmeye çal ışmıyoruz. Büyücülerin bi li nmeyen ve ac ı çeken deliler olup olmad ıklar ını, ya da, ba şka bir zamanda, m isti k ya da estet ik bi r t ecrübenin yanl ış yere tart ışılıp tart ışılmad ığını kendimize sormuyoruz. İlk t emel, gizli, hemen eklemlenmi ş4 olan bir t ecrübeyle il kin kendini ort aya koyaca ğı, ve daha soma söylemler ve onlar ın işlevlerinin dolayl ı, ço ğunlukla kur nazca olan oyunu taraf ından örgütlenmi ş (çevrilmi ş, bozulmu ş, k ılık de ğişt i r m i ş, b elki d e bask ı al t ına al ınm ış) olaca ğı gibi, d elili ğin kendisi olabilecek olan şeyi yeniden kurmaya çal ışmıyoruz. Hiç şüphe yok ki, referans ın böyle bir t arihi müm kündür; bu «önceden kopuk» tecrübeleri alandan kurtarm ak ve metinden ba ğım sız hale getir mek i çin olan çabay ı oyuna giri şin d ışında b ırakm ıyoruz. Fakat bur ada söz konusu olan şey, söylemi nötr le ştir mek, ondan ba şka bir şeye i şaret etm ek, onun berisinde sessizce duran şeye kat ılmak i çin onun yo ğunlu ğunun içinden geçmek de ğil, t am t ersine yo ğunlu ğu içinde onu devam ettirmek, kendisine özgü olan karma şıkl ığı içinde onu birden ortaya ç ıkarmakt ır. Tek kelimeyle, gerçekten, « şeyler»den vazgeçmek istiyor uz. Les «de-presentif ier ». Ya şlılık, unutma, yan ılma, bilgisizlik, ya da inançlar ın ve gelenekleri n durgunlu ğu, yahut d a arzu, (4) Bu Delili ğ i n T a r i h i ' 'nde açık bir temaya kar şı yazılmış, ve Önsözde özellikle birçok kez ortaya konulmuştur.
bili nçsiz bir b elki, yoluyla ancak ondan ayr ılacak olan bir söylemi n il kel yasasını yapmak al ışkanl ığına sahip oldu ğumuz zenginliklerini, a ğır l ıklar ını ve dolaysız taml ıklar ını ustal ıkla önlemek, görmemek ve söylememek. «Şeyler»in söylemden önceki anla şılması güç kayna ğını n yerine, ancak söylemd e ort aya ç ıkan nesnelerin düzenli olu şumunu geçirmek. Şe y l er i n t e m e l i n d e yer alan ama bir kayna ğa ba ğlı bulunm ayan bu nesneleri t an ıml amak, ama bir söylemin nesneleri ol arak olu şma olana ğını onlara veren ve böylece t arihin içinde ort aya çıkış ko şullar ını meydana getir en kurallar büt ününe geri göt ürmek suret iyle t an ımlam ak. Onlar ı bir ilk topra ğın genel derinli ğinin içi ne sokmayacak, fakat da ğılmalar ını yönet en düzenliliklerin dü ğümünü çözecek olan söylemsel nesnelerin bi r t arihini yapmak. Bununla birlikte, «ayn ı şeyler»in an ını silm ek, zorunlu olarak, anlat ımın dilbi lim sel çözümlem esine ba ş vurmak de ğildir . Bir söylemi n nesnelerini n olu şumunu betim ledi ğim iz zaman, söylemsel bir uygulamay ı belirginle ştir en ili şkilerin içine giri şleri göst ermeyi denemi ş oluruz, ne sözcükler arası bir örgütlenmeyi ne de anlambili msel bir alan ın kopukluklar ını belirlemi ş oluruz: ne, bir dönem de «melankoli» ya da «a şırı olmayan delilik» sözcüklerine verilmi ş olan anlam ı, ne de «psikoz» ile «nevroz» aras ındaki z ıt l ığı inceliyoruz. Benzer çözümlemelerin gayr ı m e şru ya da imkânsız olarak dü şünülmelerini de incelemiyoruz, fakat suçlulu ğun nasıl tıbbî bir bilirki şi raporuna konu olabild i ğini, ya da cinsel sapman ın psikiyatr ik söylemin bi r nesnesi ol arak görülebildi ğini, örne ğin, bilm ek söz konusu oldu ğu zaman onlar anlaml ı de ğildir. Sözcüklerin muhtevalar ı hakk ındaki çözümleme, bazen belirli bir ça ğda konu şan öznelere sahip olan anlat ım elem anlar ını, bazen da daha önce telaffuz edilm i ş söyleml erin alan ına ait olan semant ik yap ıyı t an ımlar; bu çözümleme, nesnelerin hem üstüste hem de yanyana- bir biri ne kar ışmış bir çoklu ğunun olu şt u ğu ve bozuldu ğu, ort aya ç ıkt ığı ve silindi ği yer ol arak söylemsel uygulamayla il gili de ğildir. Yorumcular ın anlay ışı burada yan ılt ıcı de ğildir: hiç şüphe yok ki, giri şt i ğim çözümleme gibi bir çözümlemenin kelimden şe y l e r i n kendileri kadar nâmevcutt ur; bir sözcü ğün betim lemesi bir t ecrübenin canl ı taml ığına ba ş vurmadan daha fazla bir şey de ğildi r. Söylemi n berisinde -henüz hiçbir şeyin söylenm edi ği ve şeylerin, hemen hemen, gri bir ayd ınl ığın içine girdi ği yerde-y eniden ona dönmüyor uz; onun düzenledi ği ve arkasında b ırakt ığı biçim leri yeniden bulm ak için öt eye geçmi yoruz; söylemi n kendisinin seviyesinde kal ıyoruz, kalm aya çal ışıyoruz. Bazen nâmevcut lar ın en küçüklerinin, bununla birlikt e, en b elirginlerinin üzerinde daha çok durmak gerekti ği için, pek az ilerlemi ş bulundu ğum büt ün bu ara ştırmalarda, i şitebildi ğimiz, metin biçimler i içinde okuyabildi ğimiz gibi, «söylemler»in, burada umud edebilece ğimiz gibi, şeylerin ve kelimeler in saf ve basit bir çaprazla şm ası olmad ıklar ım göstermek istedi ğim i söyleyece ğim : şeylerin b elir siz yap ısı, kelimeleri n aç ık, gözle görülür ve canl ı zinciri; söylemin, bir ili şkinin, ya da bir gerçeklik ile bir dil aras ında, bir dilin söz da ğar c ığının ve bir t ecrübenin kar-ma şıkl ığıyla kar şıl aşm an ın önemsiz bir alan ı olmad ığını göstermek istiyorum; aç ık örnekler üzerinde göstermek istiyorum ki, söylemlerin kendilerini çözümlemek suretiyle, kelimeler ve şeyler arasında görünü şt e çok kuvvetli olan ba ğın gev şed i ği ve söylemsel uygulam aya özgü olan bir kurallar bütününün ortaya ç ıkt ığı görülür. Bu kurallar, b ir gerçekli ğin sessiz varolu şuna de ğil, bir söz da ğar c ığının ilkeler e uygun kullan ımını de ğil, fakat nesnelerin yönet imini belir ler. «Kelimeler ve şeyler», bi r problemin -çok önemli- ba şlığıdır; onun biçimini de ğişt iren, verilerinin yerini de ğiştir en, hâsılı, büsbütün ba şka bir i şi ort aya koyan çal ışm an ın -ironik- ba şlığıdır. Söylemlerin, i şaretleri n (muht evalara ya da temsillere ba ğlı bulunan anlaml ı elemanlar ın) bütünleri olarak de ğil, fakat kendilerinden söz ett ikleri nesneleri sistem atik bi r biçimde olu şt uran uygulamalar ol arak incelenmesinden- art ık incelenmesinden- ibaret olan i ş. Şüphesiz, söylemler i şaretlerden olu şur; fakat söylemlerin yapt ıklar ı şey, d aha çok, şeyleri göst ermek içi n bu i şaretleri kullanmakt ır. Şeyleri d ile ve söze indir genemez k ılan da bu daha çok sözcü ğüdür. Göster ilm esi ve betimlenmesi gereken de bu daha çok sözcü ğüdür.
İfade Biçimlerinin Oluşması Niteliksel bet imlem eler, biyografik anlat ılar, i şaretlerin gösteril mesi, yorumlanması ve yeniden kesilm esi, analoji yoluyla ak ılyürütm eler, t ümdengelim, istat istik t ahminler, deneysel do ğrulamal ar, ve daha ba şka ifade biçimleri, i şt e x ıx. yüzy ılda t ıplar ın söylemi i çinde bulabildi ğimiz şeyler. Onlar ı birbirlerine ba ğlayan ne, hangi zorunluluk? Niçin bunlar da, ba şkalar ı de ğil ? Bütün b u de ğişik dile geti rmelerin ilkesini, ve onlar ın geldikleri yeri bulm ak gerekir. a) İlk soru: kim konu şuyor? Bütün konu şan bireylerin t oplam ı içinde dilin bu çe şidini elinde tut maya hakk ı olan ki m ? Dilin sahibi ki m ? Kim özgünlü ğünü, sayg ınl ıklar ım dil den al ıyor, ve kar şılık olarak dil gerçeklik garant isini d e ğilse bile en az ından gerçeklik karinesini ki mden al ıyor? Benzer bir söylemi n t ercih edi lmesinde, yasaya uygun ya da geleneksel, hukuksal ol arak t an ımlanm ış ya da do ğal olarak kabul edilm i ş hakk ın sahibi olan bir eylerin -ve sadece onlar ın- stat üsü nedi r? T ıbb ın stat üsü bilgi ve yetki krit erlerini, kurum lar ı, sistemleri, pedagojik normlar ı, bi lginin uygulanmas ı ve denenmesi hakk ını -bunsuz sınırlar konulamaz- veren yasal şartlar ı içerir. O kendileri kendi statülerine sahip olan ba şka bireyler ya da ba şka gruplarla (siyasal ikt idar ve onun tem silcileriyle, hukuksal ikt idarla, f arkl ı meslek kurulu şlar ıyla, dinsel gruplar ve gerekt i ğinde din adamlar ıyla) bir farkl ıla şma ve ili şkiler sistemini (tahsis etmelerin pay ı, hiyerar şik ba ğ, fonksiyonel tamamlay ıcılı k, bil gilerin ist enmesi, ilet ilmesi ve al ınıp-veril mesi) de içerir . Söz konusu st atü kendi i şlevini toplum un bütününe göre tan ımlayan özelliklerin belirli bir say ısını (t ıbda özel ya da az veya çok zorl ay ıcı bir biçimde toplum taraf ından ist enen bir ki şi olarak adland ırılmasına göre, bir i şi yapmasına ya da bir görevi yerine getirm esine göre kabul edilen r olü; bu farkl ı durumlarda ona tan ınan müdahale ve karar haklar ını; bir halk ın, bir grubun, bi r bireyin sa ğlığının gözeticisi, koruyucusu ve garanti si ol arak ondan istenen şeyleri; halk ın ya da vatanda şlar ın zenginli ği kon usunda sahip ol du ğu pay ı; b azen içinde çal ıştığı grupla, bazen kendisine bi r görev veren ikti darl a, bazen kendisinden bir ö ğüt, bir t edavi, bir sa ğlık t alebinde bulunan mü şteriyle yapt ığı aç ık ya da gizli sözle şmenin biçimini) da içerir. T ıplar ın bu statüsü genel olarak toplumun ve medeniyetin bütün biçim lerinde oldukça özeldir: o hemen hemen asla f arkl ıla şm am ış ya da birbirinin yerine geçebilir bir rol de ğildir. T ıbbî söz herhangi bir ki şiden gelemez; onun de ğeri, et kisi, tedaviyle ilgili güçleri, ve genel bir biçimde t ıbbî söylem ol arak varl ığı, ac ının ve ölümün önüne geçmeyi onun için bir hak olarak öne sürmek suretiyl e, bu söylemi dil e getirm e hakk ına sahip olan, yasaya uygun şekilde tan ımlanm ış rolden ayr ılabilir de ğildir. Fakat ayn ı zamanda biliyoruz ki, bat ı medeniyeti içindeki bu st atü, xv ııı. yüzy ılın sonunda, x ıx. yüzy ılın ba şında halklar ın sa ğlığı endüst ri t oplumlar ı taraf ından gerektiri lmi ş ekonomik norml ardan biri oldu ğu zaman derinden de ğişm i ştir, b) T ıbb ın söylemini kendilerinden elde ett i ği, ve söylemin me şru kayna ğını ve uygulanma nokt asını (özel nesnelerini ve do ğrulam a vasıtalar ını) kendilerinde buldu ğu kurumsal yerleri de betim lemek gerekir. Bu yerler bizim t oplumlar ımız içindir: hastane, sürekli, kodlanm ış, sist ematik, farkl ıla şmış ve bir hiyerar şi içinde yer alm ış bir t ıp personeli taraf ından güvence alt ına al ınm ış, ve böylece say ılabilir bir tekrarlam şlar alan ı ol u şt urabilen bir gözlem yeri; çok rast lant ılı, çok fazla bo şluklar ı bulunan, çok d aha az say ıda olan bir gözlem ler alan ı sunan, fakat bazen, öncüller in ve ort am ın daha iyi bir bi lgisiyle, daha geni ş kronoloj ik erim hakk ında tespitlerde bulunma olana ğını veren özel uygulama; laboratuar, tan ıyla ilgili baz ı elemanlar ı, evrimi n baz ı i şaretlerini, iyile şmenin baz ı ölçülerini veren, ve t edaviyle ilgili denemelere olanak tan ıyan insan bedeni, hayat , hast al ık, doku bozukluklar ı konusunda genel düzenin baz ı gerçeklerinin ort aya ç ıkt ığı hastane-den uzun zaman ayr ı kalm ış otonom yer; nihayet «kütüphane» ad ını verebilece ğimiz yer ya da sadece geleneksel bi r biçi mde geçerli olarak kabul edile n kit aplar ı ya da incelemeleri de ğil, yay ınlanm ış ve iletilm i ş aç ıklamalar ve gözlemler bütününü de, (sosyal ort amla, ikl iml e, salg ınlarla, ölüm oran ıyla, hastal ıklar ın seyri il e, bula şma ocaklar ıyla, m eslekî hast al ıklarla ilgili) yönetim ler, ba şka dokt orlar, sosyologlar , co ğrafyac ılar taraf ından t ıpta üret ilebilen ist atist ik bilgiler toplam ını da içeren dökümanter alan. işt e , t ıbbî söylemin bu çe şit li «yerler»i x ıx. yüzy ılda önemli ölçüde de ğişirken (kitab ın ya da gelene ğin etk isi azald ığı ölçüde) doküman ın önemi art maya devam eder; hast al ıklar konusundaki söylem için sadece bir kat k ı
yeri ol an ve önem ve de ğer bak ımından onu özel uygulamaya (ki orada t ıbbî ort amlar ına b ırak ılm ış hastal ıklar, xv ııı. yüzy ılda, bit kisel gerçekliklerinin içinde ort aya ç ıkmak zorunda idi) b ırakan hastane, o zam an, sist emat ik ve t ekdüze gözlemlerin, frekans ve ihti mallerin ortaya ç ıkışının, bi reysel de ğişmelerin yürürlükt en kalk ışının geni ş bir öl çek üzerinde kar şılaştırılmalar ının yeri, k ısacası, dokt orun bak ışı al t ında temel özelliklerini göst eren t ekil t ür olarak de ğil, f akat anlaml ı i şaretleri, sınırlar ı, evrim şanslar ı ile or t alama süreç olarak hastal ığın ortaya ç ıkış yeri olur. Ayn ı şekilde, günlük t ıp uygulamasının fizik, kimya ya da biyoloji yle ayn ı deneysel norm lara sahip olan bir söylemi n yeri olarak labor atuarda bir le ştirilmesi x ıx. yüzy ıldad ır, c) Öznenin konumlar ı, kendi sine çe şit li alanlarl a ya da nesne gruplary ıla ayn ı şekilde me şgul olm a imkân ının verildi ği durumtaraf ından belirlenir : o, aç ık ya da de ğil b elirl i bir sorul ar kafesine göre soru soran, ve beli rli bir bilgilenme program ına göre dinleyen öznedir; o, bel irl eyici bir özelli kler t ablosuna göre bakan, ve bet im sel bir ti pe göre i şaret koyan öznedir; o, sınırlar ı uygun bilgi t anesini beli rleyen en iyi bi r alg ısal mesafede kurul ur; o bilgi ölçe ğini de ğiştir en, dolayl ı ya da dolaysız algı seviyesine göre öznenin yerini de ğişt iren, onun yüzeysel bir seviyeden der in bir seviyeye geçi şini sa ğlayan, onu bedenin i ç alanmda - görülen arazlardan organlara, organlardan dokulara, ve nihayet dokulardan hücreler e- dola ştıran belgesel arac ılar kullan ır. Bu alg ısal durumlara, bilgilerin a ğı içinde (teorik ö ğrenim de ya da hast ane pedagoj isinde; gözlem lerin, aç ıklamalar ın, ist atistik verilerin, genel t eorik önerm elerin, proj elerin ya da kararlar ın al ıcısı ve vericisi gibi sözlü ilet i şim ya da yaz ılı dokümant asyon sist emi nde) i şgal edebild i ği durumlar ı eklemek gerekir. T ıbbî söylemin öznesinin i şgal edebildi ği çe şitli durumlar, x ıx. yüzy ılın ba şında, (derinlemesine düzenlenmi ş, belgesel ara istasyonlar taraf ından ortaya konan, cerrahî teknikler ya da otopsi yöntemleri taraf ından göster ilen, doku bozukluklar ıyl a ilgili ocaklar ın çevresinde mer kezle şm i ş) büsbütün ba şka bir alg ısal al an ın örgütlenmesiyle, ve yeni kaydetme, işaretleme, betimleme, sınıfland ırm a, nümerik serilerde ve istat ist iklerde birle şt irme sist emlerine yerle ştirm eyle, yeni ö ğretim, bilgilerin ak ışını sağlama, ba şka teorik alanlar (bilim ler ya da felsefe) la ve ba şka kurumlarl a (ki onlar yönet im sel, siyasal ya da ekonomik düzenlerdi r) il i şki biçimlerinin kurulu şuyla yeniden t an ımlan ır. Klini k söylemde e ğer, doktor sıras ıyla en büyük ve dolays ız soru soran, bakan göz, dokunan parmak, i şaret leri çözen organ, önceden yap ılm ış betimlemelerin birle şme noktası, laboratuar teknisyeni ise, bu, bir i li şkiler demetinin oyuna sokulmu ş bulunmasıdır. Ayn ı zamanda yard ım, ar ıtılm ış ve sistemat ik gözlem ve k ısme n kan ıtlanm ış k ısmen deneysel t edavi yeri ol arak hast ane ile bütün bir t eknikler ve insan bedeninin alg ılama kodlar ı -patoloj ik anatomi taraf ından tan ımland ığı gibi- grubu arasındaki ili şkiler; dolaysız gözleml er alan ıyla önceden kazan ılm ış bilgiler alan ı arasındaki il i şkiler; tedavi eden olarak doktorun, pedagogun, t ıbbî bilginin da ğılımı içi nde ara ist asyonun rol ü il e sosyal alanda hal k sa ğlığından sorum lu ol anm rolü arasındaki ili şkiler. Bak ış aç ılar ının, muht evalar ın, beti mlem e biçimlerinin ve st ilinin, endüktif ya da ihtimaliyetçi ak ıl yürütmeleri n kullan ımının, sebeplili ği bir yere tahsis etme tiplerinin yenilenmesi olarak, kısacası if ade et me kiplerinin yenilenmesi ol arak anla şıld ığında, klinik t ıbb ın ne yeni bir gözlem tekni ği -x ıx. yüzy ıldan önce çok uzun zamandan beri uygulanm ış olan otopsi tekni ği- nin sonucu olarak; ne -xv ııı. yüzy ılın ortasında Mor gogni'nin kull and ığı- or ganizman ın derinliklerinde hastal ık yapan sebepleri n ara ştırılmasının sonucu olarak; ne hast ane klini ği -onlarca y ıldan beri Avust ralya ve it alya'da bunlardan vard ı- olan bu yeni kurum un sonucu olarak; ne de Bichat 'n ın Çeperlerin İncelemesinde doku kavram ının i şin içine sokulmasının sonucu olarak al ınmaması gerekir. Fakat, t ıbbî söylemde, birbirinden farkl ı belirli bir say ıdaki eleman ın -ki bu elemanlardan baz ılar ı t ıblar ın st atüsüyle, baz ılar ı onlar ın kendisinden bahset ti kler i kurum sal ve teknik yerle, baz ılar ı al gılayan, gözlemleyen, bet imleyen, ö ğreten, v.s. özneler olarak onlar ın durumlar ıyla ilgilidir- i li şki içine sokulması olarak al ınabilir. Bu f arkl ı elemanlar ın -ki onl ardan baz ılar ı önceden var olanlard ır- ili şkiye sokulu şunun klinik söylem t araf ından gerçekle ştirildi ğini söyleyebiliriz: onlar arasında ne «gerçek olarak» verilmi ş ne de önceden kurulm u ş olan bütün bir il i şkiler sist emini pr atik olarak gerçekle şti ren söylemdir; ve eğer söylemi n kulland ığı, ya da kendilerine yer verdi ği if ade etme kipl eri sadece tari hsel olumsall ıklar ın bir serisi t araf ından yanyana konulmam ışsa, b u onun bu ili şkiler demet ini sürekli bir biçimde kullanmasıdır.
Bir aç ıklama daha. Klinik söylemdeki ifade tiplerinin uyu şmazl ığını tespit ett ikt en soma, bir söylemde kullan ılan biçim sel yap ılan, kategorileri , m ant ıksal ard arda geli ş biçimlerini, ak ıl yürüt me ve endüksiyon tiplerini, ayr ıştırma ve birle şti rme biçimler ini gösterm ek sureti yle söylemi daha küçük boyutl ara indirgemeye çal ıştık; t ıbb ın ifadeleri gibi ifadelere, onlar ın içsel zorunluluk hakk ında içerdikleri şeyi vermeye yetili olan rasyonel örgütlenmeyi ort aya koymak ist emedik. Temel bir f iile, ya da t ıbb ın ilerlemelerinin, do ğru bil giler arasında yer almak i çin çabalar ının, gözlem yönt emlerinin s ıkılığının, onda bulunan im ajlar ın ya da fantazmlar ın d ışar ı at ılmasının yava şlığı ve zorlu ğunun, onun ak ıl yürütme sisteminin safla ştırılmasm ın yava ş yava ş kendisinde beli rdi ği r asyonelli ğin genel ufkunu olu şt uran bir bilince geri götürm ek de ist emedik. Nihayet, t ıbbî zihniyetin ne empi rik do ğuşunu ne de çe şitli elemanlar ını betim lemeye çal ıştık: t ıplar ın il gisi nas ıl de ğişti , hangi teori k ya da deneysel model t araf ından onlar etki lendi, hangi f elsefe ya da ahlaksal t ema onlar ın dü şünce iklimini t an ımlad ı, hangi sorulara, hangi istekler e onlar cevap vermek zorundayd ılar, geleneksel önyarg ılardan kurtulmak için onlar ın hangi çabalar ı sarf etm eleri gerekti, hangi yollarla onlar hiçbir zaman t amamlanmam ış, hiçbir zaman bilgilerine ula şılmam ış birli ğe ve tutarl ılığa do ğru ilerlediler. Sonuç olarak, ifade etmenin çe şit li k ipler ini bir öznenin -ki söz konusu olan, rasyonelli ğin saf t emel iradesi olarak al ınm ış özne, ya da, sentezin empir ik f onksiyonu olarak al ınm ış öznedir- bi rli ğine ba ğlam ıyoruz. Ne özneyi «bilebil iri z», ne de özne hakk ındaki «bilgileri». Öne sürülen çözümlemede, ifade etmenin çe şit li kipleri sentezi ya da bir öznenin birle ştirici fonksiyonunu ortadan kald ıracak yerde onun da ğılımını gösterirler 5 - Özne bir söylem i gerçekle ştirdi ği zaman çe şitli statüleri kazanabilir, çe şitli yerleri i şgal edebilir, çe şitli durumlar ı alabilir. Planlar ın süreksizl i ğinden söz edilmesi bundan dolay ıdır. Bu planlar e ğer bir ili şkiler sist emiyle birbi rlerine ba ğlan ırlarsa, i li şkiler sist emi kendilikle ayn ı, sessiz ve her sözden önce olan bir bi linci n sentet ik akt ivit esiyl e gerçekle şmez, f akat söylemsel bir uygulaman ın özelli ğiyle gerçekle şir. Demekki, bir i fade fenomenini -ba şka yerde yap ılm ış bir sent ezin sözlü aç ıklaması- söylem de görmekt en vazgeçece ğiz; or ada daha ziyade, öznelli ğin çe şitli durumlar ı için bir düzenlilik alan ını arayaca ğız. Böyle anla şılm ış söylem, dü şünen, bil en, ve konu şan bir öznenin görkeml i bir biçimde aç ılm ış görünü şü de ğildir: t am t ersine öznenin da ğılışının ve kendisiyle bi rl ikt e süreksizli ğinin belirlenebildi ği bir bütündür. O birbirinden ayr ı yerler demet inin kendini ortaya koydu ğu bir d ışsall ık alan ıdır. Az önce, söylemsel bi r ol u şuma özgü nesneler rej iminin t an ımlanması gere ğinin ne «kelimeler»le ne de «şeyler»le olmad ığını göst erdik; ayn ı şekilde şimdi kabul etm ek gerekir ki, if adelerinin yönetim inin t an ımlanması gere ği ne a şkın bir özneye ne de psikoloj ik bir öznelli ğe ba şvurmayla olur. (5) Bu vasıfta, Klini ğ i n Do ğuş u'nda kullanılmış olan «t ıbbî bakış» ifadesi çok uygun değildi. Kavramların Oluşması Linne'n in eserinde görülen kavraml ar t oplulu ğu (f akat Ricar-do'da ya da Port -Royal dil bilgisinde buldu ğumuz kavraml ar toplulu ğu gibi) belki t utarl ı bir büt ün halinde örgütlenebilir. Onun olu şturdu ğu t ümdengelimli yap ıyı yeniden kurabilir iz. Her halde bu -bir çok kez denendi ği gibi- denenmeye de ğer. Buna kar şılık, e ğer daha geni ş bir Ölçek al ınırsa, ve dilbi lgisi, ekonomi ya da canl ılar ın incelenmesi gibi di sipli nler ayar nokt alar ı olarak seçilirse, ort aya ç ıkt ığını gördü ğümüz kavraml ar oyunu bu kadar kesin şartl ara uymaz: onlar ın tarihi, ad ım ad ım , bir binan ın kurulu şu de ğildir. Bu da ğılmay ı onun bozulu şunun görünü şüne ba ğlamak m ı gerekir? Orada, her bi ri kendi ör gütlenm esine sahip olan, ve yaln ızca bazen probl eml erin süreklili ği, bazen gelene ğin devaml ılığı , bazen etkilerin mekanizmi ile eklemlenen kavramsal sistemlerin bir devam ını m ı görmek gereki r? Uyumsuz kavramlar ın ard ışık ya da e şzamanl ı do ğuşunu aç ıklayan bir i lke bulamaz m ıyız? Onlar aras ında, hiçbir mant ıksal sisteml ili ği bulunmayan bir rastl ant ı sistem i bul unamaz m ı? Bil kuvve bir dedükt if yap ının içindeki kavramlar ı yerine yerle şti rmek istemekt en daha fazla, onlar ın göründükler i ve doland ıklar ı ifadeler alan ının örgütl enmesini betim lemek gerekiyordu.
a) Bu örgütlenme, ilkin, ardarda geli ş biçimleri ni içerir. Ve onlar arasında, if ade seril erinin çeşi t l i düzenleni şl e r i (ki bunlar, duyarsızl ıklar ın, ard ışık sonuçlar ın, ve ka-n ıtlamac ı ak ıl yürütm elerin düzeni; ya da betim lemelerin düzeni, onlar ın kendilerine ba ğlı bulunduklar ı gitgide ilerleyen genelle şme ya da özell e şm e şemalar ı, ka-t ett ikleri uzaysal da ğılımlar; ya da anlat ılar ın düzeni ve zaman ın olaylar ının if adelerin çi zgisel ak ışı içindeki bölünme biçimi olmal ı); ifadelerin çe şi t l i b a ğ l ant ı t i p l e r i (ki onlar ne her zaman ayn ıdırlar ne de if ade serisinin ard ard a gelen görünü şlerinde üst üste konulabilirler : hipotez-do ğrulama; iddia-ele şt iri; genel kanun-özel uygulama il i şkisinde ol du ğu gibi); ifade gruplar ını kendilerine göre düzenleyebildi ğimiz çe şitli retorik şemalar ı (d ışı bir met nin yap ısını belirginle ştir en betimlemeler, ç ıkarsamalar, tan ımlar birbirlerine nas ıl ba ğlan ırl ar). Klâsik ça ğda Do ğa Tarihinin dur umu gibi örne ğin: kl âsik ça ğ xv ı. yüzy ılla ayn ı kavramlar ı kullanmaz; baz ı eski kavramlar ın (cins, t ür, i şaretler) kullan ımı de ğişir; ba şka kavraml ar (yap ı kavram ı gibi) ortaya ç ıkar; daha ba şkalar ı da (organizm kavram ı) daha sonra ol u şacaklard ır. Fakat xv ıı. yüzy ılda de ğişt i r i l m i ş ve büt ün Do ğa Tarihi için kavramlar ın ortaya ç ıkışını ve geri dönü şünü yönetecek olan şey, ifadelerin genel düzeni, ve belirli bütünlerin i çinde seri haline geli şleridir; gözlemledi ğimiz şeyi kopyalama ve, ifadeler boyunca, al g ısal bir ko şu yolunu onarma biçimidir; betim lemek, f arkl ı özellikler halinde dile getirm ek, belirginle ştirmek ve sınıfland ırmak arasındaki ili şki ve ba ğlılıklar oyunudur; özel gözlemleri n ve genel ilkeler in kar şılıkl ı durumudur; ö ğrendi ğimiz, gördü ğümüz, ç ıkarsad ığı-m ız, muhtemel olarak kabul ett i ğimiz, ilke olarak öne sürdü ğümüz şeyler arasındaki ba ğım l ılık sistem idir. xvu. ve xv ııı. yüzy ılda Do ğa Tarihi, sadece, «cins» ya da «karakter» kavramlar ına yeni bir t an ım veren, ve «do ğal t asnif» ya da «memeli ler» kavram ı gibi yeni kavramlar ı i şin içine sokan bir bilgi biçim i de ğildir; her şeyden önce o if adeleri seri haline koymak için bir kurallar büt ünü, kavramlar olarak de ğerlendirilebilen geri dönen elemanlar ın bölüm bölüm ayr ıld ıklar ı ba ğım l ılıklar ın, düzenin ve ard arda geli şlerin zorunlu şemalar ının bir t oplam ıdır, b) İfade alan ının görünü şü b i r l i k t e varolu ş biçimleri ni de içerir. Birlikt e varolu ş biçimleri ilkin bir varl ık alanını gösterirler (ve onunla, önceden ba şka yerde olu şm u ş olan ve kabul edilmi ş gerçek, do ğru betimleme, do ğru ak ılyürütme ya da zorunlu önkabul sıf at ıyla bir söylem de yeniden kullan ılm ış olan bütün ifadeleri anlamak gerekir; reddedilmi ş ya da d ışar ıda tutulmu ş olan şeyler gibi, ele ştirilmi ş, t art ışılm ış ve yargılanm ış olan şeyleri de anlamak gerekir); bu varl ık alan ında, gerçekle ştirilmi ş olan ili şkiler deneysel do ğrulaman ın, m ant ıksal geçerlil i ğin, saf ve basit t ekrar ın, gelenek ve otorit e taraf ından do ğrulanm ış kabulün, yorumlaman ın, gizli anlamlar ın ara ştırılmasının, yanl ışın çözümleni şinin düzeni hakk ında olabilir; bu ili şkiler aç ık (ve bazen gönderm eler, ele ştirel tart ışmalar gibi özel ifade t iplerinin içinde olu şm u ş bile olabilir) ya da kapal ı ve al ışılm ış if adelerin içine yerle ştirilmi ş olabilir. Bu durum da da, klâsik ça ğdaki Do ğa Tari hinin varl ık alan ının, Al-drovandi'nin, anormal yarat ıklar konusunda, görülebil-mi ş, gözlemlenebilm i ş, anlat ılabilmi ş, bi nlerce defa gizlice geri getiri lebilmi ş, şairler taraf ından bil e t ahayyül edilebilmi ş olan her şeyi bir ve ayn ı metinde toplad ığı ça ğla ne ayn ı biçimlere, ne ayn ı tercih ölçülerine, ne de ayn ı d ışar ıda tutm a ilkelerine ba ğlı olmad ığını t espit etm ek kolayd ır. Bu varl ık alan ının dışmda, ayr ıca bir b i r l i k t e l i k al a nım betim leyebiliriz (o zaman, bütün öt eki nesne alanlar ıyla ilgili ve tamam ıyla farkl ı söylem t iplerine ait olan; fakat ister analoj ik do ğrul amadan, ist er genel ilkeden ve bir ak ıl yürütm e için kabul edilmi ş öncüllerden, i ster ba şka içeriklere uygulayabildi ğimiz m odellerden yararlan ıyor, isterse kendisiyle çat ışmak ve en az ından ileri sürülen öneriler den baz ılar ına boyun e ğmek zorunda ol an üst ün güç olarak i şlev görüyor olsunlar, incelenm i ş ifadeler arasında etkinli ği b ulunan ifadeler söz konusu olur) ; böylece Lin-ne'nin ve Buffon'un ça ğındaki Do ğa Tarihinin bir liktelik alan ı kozmolojiyle, arz ın tarihiyle, felsefeyle, teolojiyle, Kutsal Kitapla ve Kutsal Kitab ın yorumuyla, (düzen hakk ındaki bir bi lginin çok genel biçimi alt ında) mat emati kle olan ili şkilerin belirli bir k ısm ıyla tan ımlan ır; ve bütün bu ili şkiler x ıx. yüzy ılın biyologlar ının söylemi ne oldu ğu kadar xv ı. yüzy ılın natüralistlerinin söylemine de z ıdd ır. Nihayet, ifadesel olan bi r haf ıza alan ı ad ını verebilece ğimiz şeyi içer ir (söz konusu olan, art ık ne kabul edilen ne de tart ışılan, sonuç olarak, art ık ne bir gerçekler büt ününü ne de bir geçerlilik alan ım tan ımlayan, f akat kendilerinin kar şısınd a soy-zinciri, do ğuş, dönü şüm, süreklil ik ve t arihsel süreksizlik il i şkilerinin yer ald ığı if adelerdir): bundan
dolay ıdır ki, Do ğa Tarihinin haf ıza alan ı, Tournefort 'dan beri, x ıx. yüzy ıldan it ibaren biyolojinin kendisini yoluna adad ığı bu kadar geni ş, bu kadar y ığılım c ı, bu kadar çok özel hâf ıza alan ına k ıyaslad ığımız zam an, çok dar, ve bi çiml erini n içinde yoksul olarak görünür; buna kar şılık, Do ğa Tarihinin hâf ıza alan ı Rönesansda bitkiler ve hayvanlar tarihini ku şatan hâf ıza alan ından çok daha iyi t an ımlanm ış ve çok daha iyi eklem lenmi ş görünüyor: demek ki o varl ık alan ından çok da aç ık bir biçimde ayr ılm ıyordu; onunl a ayn ı uzam ve ayn ı biçime sahipti; ayn ı ili şkileri içeriyordu, c) Nihayet, ifadelere me şru bi r bi çimde uygulanabilen müdahale prosedürlerim t an ımlayabiliriz. Bu prosedürler, gerçekte, bütün söylemsel olu şumlar için aynı de ğildir; prosedürlerde kullan ılm ış bulunan söylem sel olu şumlar (bütün ba şka söylem sel ol u şumlar ın d ışında), bu ol u şumlar ı birbirine ba ğlayan ili şkiler ve söylemsel olu şumlar ın bu şekilde kurduklar ı büt ün her bir prosedüre özelle şme olana ğını verirler. Bu prosedürler (klâsik ça ğın natüralistl erine, örne ğin Ortaça ğda ya d a Rönesans boyunca kurulmu ş olan yak ınl ık listeleri ve gruplar ıyla ne ayn ı ilkeye ne de ayn ı görü şe sahip ol an sınıfland ırma tablolar ı içindeki çizgisel betimlemeleri yeniden yazmak olana ğını veren teknikler gibi) yeniden yazma teknikleri içinde görünebilir; az-çok olu şm u ş ve yapay olan bir dile göre (do ğal dilin içinde eklemlenmi ş) ifadeleri kopyalama yöntem leri (bunun proj esini ve belirl i bir nokt aya kadar da gerçekle şmesini Linne ve Adanson'da bulur uz) içinde görünür; niceliksel if adeleri ( t amam ıyla algısal ölçüler ve betim lemelerl e ili şkiye konulmu ş) nit eliksel ve kar şılı kl ı aç ıklama haline çevirme biçimleri; ifadelerin yaklaşıkl ığım geli ştirmek ve kesinliklerini artt ırmak için kullan ılan vasıt alar (yap ısal çözümleme el emanlar ın biçim ine, say ısına, düzenleni şine ve büyüklü ğüne göre, Tourne-fort'dan itibaren, betimsel ifadelerin daha büyük ve özellikle daha sürekli bir yakla şıkl ığına olanak verdi); ifadelerin geçerlilik alan ının -geni şletm e ya da daraltm a yoluylayeniden sınırland ırılması biçimi (yap ısal karakterlerin ifadelendirilmesi Tournefort'dan Linne'ye s ınırland ırıld ı, soma Buff on'dan Jussieu'ya yenid en geni şlet ildi); bir uygulama alan ının ifade tipinin bir ba şka uygulama alan ının ifade tipine aktar ılması biçimi (bi tkisel belirginle şt irm enin hayvansal sınıfland ırma bilimine aktar ılması; ya da yüzeysel özellik ler h akk ındaki betim lemenin organizman ın iç elem anlar ına aktar ılması gibi); önceden dile getiril ebilmek için, önceden, f akat ayr ı halde varolan öneril er hakk ındaki sistemle şt i r m e yöntemleri ; yahut ta önceden birbirlerine ba ğlanm ış bulunduklar ı halde, yeni bir sist ematik büt ünün içinde yeniden birle ştirilmi ş olan ifadelerin yeniden da ğıtılmasıyla ilgili yöntemler (öncel şeması soyut bir bi rle ştirici taraf ından verilm i ş olan yapay beti ml emele rin bir b ütünü içi nde ondan evvel ya da onun t araf ından gerçekle ştirilebilmi ş olan do ğal belirginle şmel eri yeniden el e alan Adanson böyle). Çözümlemelerini yapt ığımız bu elem anlar oldukça ayr ışıkt ır. Bunlar ın baz ılar ı biçim sel yap ı kurallar ını, baz ılar ı da retorik al ışkanl ıklar ını ol u ştururlar; baz ılar ı bir m etnin iç görünü şünü, baz ılar ı da farkl ı metinler arasındaki i li şki ve birbirinin içine girm e biçimlerini t an ımlarlar; baz ılar ı belirli bir dönemin belirleyicileridir, baz ılar ının da epey uzakça bir kayna ğı ve çok büyük bir kronoloj ik erim i vard ır. Fakat bir söylemsel olu şum a ait ol an ve kavramlar grubunu s ınırlama olana ğını veren, tam uymamakla birlikt e, söylemsel olu şuma özgü olan şey, bu farkl ı elemanlar ın birbirleriyle ili şki içerisinde bulunmalar ı halidir: betimlemelerin ya da anlat ılar ın düzenleni ş biçimi, örne ğin, yeniden yazma t ekniklerine ba ğlıdır; hâf ıza alan ının bir metnin ifadelerini yöneten hiyerar şi ve ba ğım l ılık biçimlerine ba ğlı ol u ş şekli; if adelerin yakla şıkl ılık ve geli şm e biçimler i ve daha önceden dile getiri lmi ş if adelerin ele şt irilm e, yorumlanma biçimleri v.s.nin ba ğlı bulundu ğu t arz, bütün bunlar kavramsal bir olu ş sistemi ni kuran ili şkiler demetidir. Böyle bi r sist em hakk ındaki betim leme kavramlar ın kendileri hakk ındaki do ğrudan ve dolays ız bir betim lemeyle ilgili ol amaz. Kavraml ar ın tam l ist esini yapmak, genel olarak sahip olabildikl eri özelli kleri ortaya koymak, onlar ı tasfiye et meye giri şmek, iç tutarl ılıklar ını ölçme k ya da kar şılıkl ı uy u şabildiklerini kan ıtlamak söz konusu de ğildir; çözümleme konusu olarak, ayr ı bir m etnin, bireysel bir eserin ya da verilmi ş bir zamandaki bir bi lim in kavramsal yap ısını al m ıyoruz. Bu görünen kavramsal oyuna göre, geri çekilm ede yerimizi al ıyoruz; ve if adelerin hangi (seri haline konulmu ş, e şzamanl ı grublama, çizgisel ya d a kar şılıkl ı de ğişm e) şemalar ına göre, bir söylem t ipinin içinde birbir lerine ba ğlı bulunduklar ını belirlemeye çal ışıyoruz;
böylelikle if adelerin geri dönen elemanlar ının nasıl yeniden ort aya ç ıkabildiklerini, birbirlerinden ay r ılabildiklerini, yeniden birle şebildiklerini, geli şme ya da belirl enme kaydedebildiklerini, yeni mant ıksal yap ılar ın içinde yeniden ele al ınabildiklerini, buna kar şılık yeni semantik içerikler kazanabildiklerini, alanlar ında k ısmî örgütlenmeler olu şt urabildiklerini göst ermeye çal ışıyoruz. Bu şemalar- kavramlar ın iç yap ısının ilkelerini de ğil, onlar ın bir insan ın zihnindeki sürekli ve bi reysel do ğuşlar ını de ğil- fakat m etinler, kit aplar, ve eserler arasındaki genel da ğılımlar ını betimlemek olana ğını verir. Bir söylem t ipini belirginle ştiren ve kavramlar arasındaki yaln ız tümdengelim, t üreme, tutarl ılık biçimlerini de ğil, ba ğda şmazl ık, çaprazla şm a, yerine geçme, d ışar ıda tutm a, kar şılıkl ı de ğişme, yer de ğiştirm e v.s. biçimlerini de t an ıml ayan da ğılı m. Benzer bir çözümleme, o halde, âdeta önyargısal bir düzeyde, kavramlar ın birlikt e varolabildikleri alan ı ve bu alan ın kendilerine ba ğlı bulundu ğu kurallar ı ilgilendirmektedir. Burada «önyarg ısal» ile anla şılması gereken şeyi belirlemek için, Kelimel er ve Şeylerde incelenmi ş ve xv ıı. yüzy ıl ile xvm. yüzy ılda Genel Dilbi lgisini bel irginle şt i r m i ş olan dört «teorik şema» örne ğini yeniden ele alaca ğım. Bu dört şema -tahsis etme, eklemleme, belirt me ve yat a ğını de ğiştir me- gerçekten klâsik dilbilimcileri t araf ından kullan ılm ış kavramlar ı göstermez; onlar farkl ı dilbi lgisi eserleri nin üstüne daha genel, daha soyut, daha zay ıf fakat bununla görünü şte birbirine z ıd olan bu farkl ı sistem lerin deri n ba ğda şabilirli ğini ke şfedecek olan bir sistem t ürünü bile yeniden kurmak olana ğını vermez. Onlar bet iml emek olana ğını verir: 1. Farkl ı dilbilgisel çözümlemeler nasıl düzene sokulabilir ve olu şabilir; ad çözümlemeleri, f iil çözümlemeler i, ve sıfatlar ın çözümlenmeleri, f oneti ği ilgilendiren çözümlemeler ve söz dizimiyle ilgili çözümlemeler, do ğuşt an gelen dill e ilgili, ve sunî bir dili yans ıt an çözümlem eler arasında hangi ard arda geli ş biçimleri m ümkündür. Bu farkl ı mümkün düzenler, t ahsis etme, eklemleme, beli rt me ve yata ğını de ğişt i r m e teorileri arasında tespit edebildi ğimiz ba ğım l ılık ili şkileri t araf ından gerekti rili r. 2. Genel Dilbilgisi bir geçerlilik alan ını kendi kendine nas ıl tan ımlar (bir önermenin geçerlili ği ya da geçersizli ği hangi krit erlere göre tart ışılabilir); o kendi kendine bir n o r m a t i f t i k alan ını nasıl olu şturur (söylem için uygun olm amalar ı, ya d a gereksiz ve s ıradan olmalar ı, ya da bil imsel olm amalar ı sebebiyle baz ı ifadeler hangi kri t erlere göre d ışar ıda tutulur ); o nasıl kendi kendine bir g ü n c e l l i k alam olu şturur (elde edilmi ş çözümler i k ıyaslayan, mevcut problemleri t an ımlayan, kavramlar ı ve geçerlili ği kalmam ış do ğrulamalar ı ol u şturan). 3. Genel Dilbi lgisi Mathesisle (kart ezyen ve kart ezyen-son-ras ı cebirle, düzen hakk ında genel bir bi lim projesiyle), temsilin felsefî çözümlemesi ve i şaretler t eorisiyle, do ğa tarihiyle, belirginle ştirm e ve sınıfland ırman ın probleml eriyle, zenginliklerin çözümlenmesi ve ölçme ve de ğiş-toku şun keyfî i şaretleri hakk ındaki problem lerle hangi il i şkileri devam ett irebilir: bu ili şkileri t espit etm ek suretiyle, bir alandan bir ba şka alana ak ışı, geçi şi sa ğlayan yollar ı, kavramlar ın de ğişmelerini, onlar ın biçimler inin bozulu şunu, ya da uygulama alanlar ının de ğişmesini belir leyebiliriz. Dört t eorik parçadan olu şm u ş olan, bütün dilbilimcileri taraf ından kullan ılm ış bulunan t üm kavramlar ın mant ıksal yap ısını t an ımlamaz; onlar ın olu şumlar ının m e şru alan ını gösterir. 4. Olmak fiili, ba ğ, kök-fiil ve çekim eki çe şit li kavramlar ı (bunlar t ahsis etm enin teorik şeması içindir); fonetik elem anlar, alf abe, ad, ad ıllar ve sıfatlar çe şitli kavramlar ı (bunlar e k l e m l e m e teorik şeması içindir); özel ad ve genel ad, kan ıt layan, kök-isim , hece ya da anlam uyum u çe şitli kavramlar ı (bunlar b e l i r t m e teorik parçası içindir); do ğuştan ve türemi ş dil, isti are ve biçim, şiir dili çe şitli kavramlar ı (bunlar y a t a ğını de ğişt i r m e t eorik parçası içindir) e şzamanl ı ya da ard ışık olarak (alternatif ter cih, de ğişme ya da yerine geçme biçimi al t ında) nasıl mümkün olur. Böylece çözüml edi ğimiz «önyargısal» düzey soyut lamalar hakk ındaki ne bir ideallik uf kuna ne de bir empirik do ğuşa geri gönderir. Bir yandan, -ve onun her kronoloj ik yerle ştirmeden kurtulaca ğı bu do ğuşt an noktada- bu, kurucu bir davran ış taraf ından ort aya konulmu ş, ke şfedilmi ş ya da gerçekle ştirilmi ş bir ideallik
ufku de ğildir; bu, hem her ba şlang ıçtan, her genetik geri vermeden kurt ulaca ğı için geri git mede, hem de aç ık bir taml ı-ğın i çinde asla kendisinin ça ğda şı olamayaca ğı için geri gitmede, t arihin sınırında, bitm eyen bir a p r i o r i de ğildir. Gerçekte art ık d ış anlat ım olmayan, ama kavramlar ın do ğuş yeri ol an söylemin kendisinin düzeyinde soru soruyoruz, söylemin de ğişmezlerini kavram ın ideal yap ılar ına ba ğlam ıyoruz, fakat söylemin içindeki kurallara uygunluklardan hareketl e kavramsal büt ünü bet imli yoruz; ifadelerin çoklu ğunu kavram lar ın tutarl ılığına, ve tarih-üst ü bir idealli ğin sessiz m urakabesine b a ğlam ıyoruz; t ersi seriyi gerçekle ştiriyoruz: kavramsal ba ğda şabilirlik ile ba ğda şamazl ığın birbirine kar ıştığı bir büt ünün içine çeli şkisizli ğin saf hedeflerini yeniden yerle şt iriyoruz; ve bu kar ışıkl ığı söylemsel bir uygulam ay ı belirginle şti ren kurallara bağlıyoruz. Bundan dolay ı da, sonsuzca geriye göt ürülm ü ş ba şlang ıç ve sonu gelm ez ufuk t emalar ına ba şvurmak art ık gerekli de ğildir: bir dile getirm e ya da bir ortaya ç ıkarma kadar kurulması kolay bir olay ı t e şkil etmese bile, söylemin uygulaması içinde, bir kurallar bütününün örgütleni şi, bununla birlikt e, tarihin eleman ı içinde belirlenebilir; ve e ğer o t üketilemez olan ise, bu, onun olu şturdu ğu tamam ıyla betiml enebilir sistem in çok dikkate de ğer bir kavraml ar oyununu ve hem bu kavramlar ı hem de onlar ın ili şkilerini gerçekle şt iren dönü şümlerin çok önemli bir say ısını aç ıklamasından dolay ıdır. Böylece bet imlenmi ş «önyargısal olan», t arihin dibi nden gelecek ve onun bünyesinde devam edecek olan bir ufku göst erecek yerde, t am t ersine, daha «yüzeysel» düzeyde (söylemler in düzeyinde), gerçekt en o düzeyde uygulanm ış bulunan kurallar bütünüdür. Görüyoruz ki, genel sezgiler i, özel haller hakk ındaki ke şifl eri, hayalî temalar ın devre d ışı b ırak ılmasını, teorik ya da teknik engellerle kar şıla şm ay ı, geleneksel modellerden birbirini izleyen al ınt ılar ı, e ksiksiz olan biçim sel yap ının tan ımlanmasını, v. s.yi olu ştur mak olana ğını veren faaliyet ler serisini yeniden bulm aya çal ışan soyutlamalar ın bir do ğuşu da söz konusu de ğildi r. Burada öne sürdü ğümüz çözümlemede, olu şum kurallar ı bireylerin «ment alitesi»nin ya da bilincinin içinde de ğil, fakat bi zzat söylemin içinde yerlerini al ırlar; onlar, sonuç olarak, t ek biçiml i bir adland ırma çe şidine göre, bu söylemsel alanda konu şmaya kalk ışan bütün bireylere kendilerini empoze ederler. Öt e yandan olu şum kurallar ını, ne olurl arsa olsunlar, büt ün alanlar içi n evrensel olarak geçerli saym ıyoruz; onlar ı her zaman belirlenm i ş söylemsel alanlar ın içinde betim liyoruz ve uzam hakk ındaki belir siz im kânlar oyununun giri şi olarak kabul etmiyoruz. En fazla, sistematik bir k ıyasla, kavramlar ın olu şum kurallar ım, bir bölgeden öbürüne, kar şıla ştırabiliriz: kurallar hakk ındaki bu bütünlerin, Klâsik ça ğda, Genel Dilbi lgisinde, Do ğa Tarihinde, ve Zenginlikler in Çözümlenm esinde göst erebildi kleri ay n ılıklar ı ve farkl ılıklar ı ort aya koymaya çal ışm am ız böyle olmu ştur . Kurallarla ilgili bu bütünler, t ekil ve daha çok birey-selle şm i ş bir söylemsel olu şumu belirginle şt irmek için bu alanlar ın her bir inde oldukça özeldirl er; f akat onlar, bu çe şitli olu şumlar ın daha geni ş ve daha yüksek seviyed en bir söylem sel grubu ol u şturduklar ını görmemi z için yeterince analoji t akdim ederler. Her halde kavramlar ın olu şum kurallar ı, genellikleri ne olursa olsun, bireyler taraf ından gerçekle ştirilmi ş faaliyetlerin, t arihin içine konulmu ş ve kollektif al ışkanl ıklar ın içine çökeltilm i ş, sonucu de ğildir; onlar, kavramlar ın, yan ılgılar ın, önyargılar ın, yanl ışlıklar ın, geleneklerin içi nden geçerek ort aya ç ıkacaklar ı sırada, anla şılması güç her bir i şin çok zay ıf şemasını ol u şt urmazlar. Önyarg ısal olan kavramlar ın ayr ışık çoklu ğunu, sonra daha ötede, dü şüncelerin t arihini yapt ığımız zaman bilerek kendilerine ba şvurdu ğumuz bu temalar ın, bu inançlar ın, bu t emsilleri n ço ğalmasını da mümkün k ılm ış olan düzenlilikl eri ve söylemsel z ıt l ıklar ı gösterir. Nesnelerin olu şum kurallar ını çözümlemeksizin, gördük ki, onlar ı ne şeylerin içine yerle şt irmek ne de kelimeler alan ına ba ğlamak gerekiyordu; i fade tipler inin olu şumunu çözümlemek için onlar ı ne bil en özneye ne de psikolojik bir bireyselli ğe ba ğlamak gerekiyordu. Ayn ı şekilde, kavramlar ın olu şumunu çözümlemek için, onlar ı ne i d e a l l i ğ i n ufkuna ne de i d e l e r i n empi-rik yoluna ba ğlamak gerekir. Stratejilerin Oluşması Ekonomi, t ıp, dilbilgisi, canl ı varl ıklar ın bilim i gibi söylemler t utarl ılık, kesinlik, ve oturm u şluk derecelerine göre t emalar ya da teoriler olu ştur an baz ı kavram örgütlenm elerine, baz ı nesne grup lar ına, baz ı ifade
t iplerine yer verirl er: xvm. yüzy ılın dilbilgisinde, bütün öt eki tem alar ın kendisinden t üreyece ği ve bazen aç ıklanabilir ol an an ımsamaya yol açacak bir d o ğuştan dil t eması; x ıx. yüzy ılın fil olojisinde, büt ün Hint-Avrupa dilleri arasındaki bir yak ınl ık -soy zinciri ya da akrabal ık- ve onlar için ort ak bir ba şlangıç noktası hizmetini görecek olan bir arkaik dil teorisi; xv ııı. yüzy ılda, do ğan ın sürekli li ğini zaman ın içinde açan ve s ınıfland ırmayla ilgili t ablonun aktüel bo şluklar ını aç ıklayan bir t ürlerin evrimi t eması; t ar ımsal üret imin ba şlamasından it ibaren, fi zyokratlarda, bi r zenginliklerin dolan ımı t eorisi. Biçimsel düzeyleri ne olur sa olsun, uzla şımsal olarak, bu tem alara ve bu teorilere «str atej iler» ad ını verece ğiz. Problem onlar ın t arihin içinde nasıl da ğıld ıklar ını bilmektir. Stratej iler arasında bir düzenin varl ığını bulmak mümkün olmad ığı ve olu şumlar ının genel sistemi ni t an ımlayacak durumda olmad ığımız sürec e onlar ı birbirine ba ğlayan, birbi rleri i çin kaç ınılmaz kılan, birbirlerinin pe şi sıra tam yerlerinde olmalar ını gerekt iren, onlar ı bir ve ayn ı problemin birbir ini izleyen çözümleri olarak t ayin eden zorunlul uk nedir? Veya bireyl erin sabr ının ya da dehâsının az ya da çok iyi ol u şturulmu ş bütünler halinde düzenleyece ği çe şitli kaynak fikirler, etkiler, bulu şlar, dü şünsel ikilem ler, t eorik modeller arasındaki t esadüfi kar şıla şmalar nedir? Bu stratej ilerin çözümlenmesi için, ayr ınt ıya girm ek bana oldukça zor geliyor. Bunun sebebi basit ti r; daha önce t espit et ti ğim f arkl ı söylemsel alanlarda, hiç şüphesiz çok belirsiz bir biçim de ve, özelli kle ba şlangıçta, yeterli yöntemsel kontrol olmaks ızın, her defasında, söylemsel ol u şumu bütün boyutlar ı içinde ve kendi belirginliklerine göre betimlemek söz konusuydu: demek ki nesnelerin, ifade kiplerinin, kavramlar ın, teorik seçimlerin olu şum kurallar ını her defasında tan ımlamak gerekiyordu. Fakat çözümlemenin zor noktas ının ve en fazla dikkat gerektir en şeylerin her defasında ayn ı olmad ığı görüldü. Delili ğ i n Tarihinde, ben teor ik seçim noktalan i şaret edilm esi oldukça kolay olan, kavramsal sisteml eri göreli olar ak az say ıda ve anla şılır olan, nihayet if ade rej imi oldukça tekdüze ve monoton olan söylemsel olu şumla me şgul olmu şt um; buna kar şılık problem olan şey, çok kar ışık ve kompleks bir nesneler t oplam ının ort aya ç ıkışı idi; her şeyden önce, psikiyatrik söylemin bütünlü ğüne söz konusu nesneler t oplam ının özelli ği içinde i şaret etmek için, bu nesneleri n olu şumunu bet iml emek söz konusuydu. Klini ğ i n Do ğuşu'nda, ar a ştırmam ın temel noktası, xv ııı. yüzy ılın sonunda ve x ıx. yüzy ılın ba şında, do ğal söylemi n if ade biçimlerinin de ğiştirilme şekli idi; demek ki çözümlem e kavramsal sist eml erin kurul u şuna, ya da teorik sist emlerin olu şumuna st atüden, kur umsal zeminden, söylemde bulunan öznenin durumundan ve yerle ştirme biçimlerinden daha az dayan ıyordu. Nihayet Kelim eler ve Şeyler'de, incelem e, en önemli böl ümü için, Genel Dilbilgisinde, Do ğa Tarihinde ve Zenginliklerin Çözümlenm esinde i şaret edebildi ğimiz gibi, kavram a ğl ar ına ve onlar ın (birbirinin ayn ı ya da birbirinden farkl ı) ol u şum kurallar ına dayan ıyordu. Str atej ik seçimlere gelince, onlar ın yerler i ve sonuçlar ı (Linne ve B uf f on, ya da Fizyokratlar ve Utilitaristler konusunda oldu ğu gibi örne ğin) göster ildi; f akat t espit edilmeleri t am gerçekle şemedi, ve çözümleme onlar ın olu şumlar ına pek o kadar tak ılıp kalmad ı. Yine de, teorik seçimler hakk ındaki çözümlemenin dikkatin t emelini olu şturabilecek olan bir önceki incelemeye kadar hâlâ şantiye halinde kald ığını söylüyoruz. Şimdi, ara ştırmam ın yönlerini göstermek do ğrusu müm kündür. Onlar şu şekilde özet lenebilir:
1. Söylemin mümkün kırılma noktalar ım belirlem ek. Bu noktalar ilkin ba ğ d aşmazl ık noktalar ı olarak belirginle şirler : iki nesne, ya da iki dile getirm e t ipi, veya iki kavram, bi r ve ayn ı if adeler serisinin içine girebilm ek-sizin -yoksa apaç ık çeli şki ya da t utars ızl ık olur- ayn ı söylemsel olu şumun içinde görünebilirl er. Onlar d aha soma denkli k noktalar ı olarak belirginle şirler: birbiriyle ba ğda şmaz olan iki elem an ayn ı şekilde ve ayn ı kurallardan hareketle olu şturulur; onlar ın ort aya ç ıkış ko şullar ı ayn ıdır; onlar ayn ı düzeyde kurulurlar; ve saf ve basit bir t utarl ılık yanl ışım olu ştur acak yerde, onlar bir alt ernatif olu ştur urlar: kronolojiye göre, ayn ı zamanda görünmeseler bile, ayn ı öneme sahip olmasalar bile, ve gerçek if adeler t oplulu ğu içinde ayn ı şekilde temsil edilmemi ş olsalar bile, onlar «ya.. . ya.. .» biçimi alt ında t akdim edilirler. Nihayet onlar bir dizgele şt i r menin çarp ışma noktalar ı olarak belirginle şirler: hem birbirine denk hem birbiriyl e ba ğda şmaz olan bu
elemanlar ın her bir inden hareketle, nesnelerin, if ade biçiml erinin, kavramlar ın tutarl ı bir serisi (m uhtemelen, her seride, yeni ba ğda şmazl ık noktalar ıyla birlikte) t üretilir. Bir ba şka deyi şle, önceki düzeylerde incelenmi ş olan da ğılmalar yaln ızca, mesafeleri, e şitsizlikleri, süreksiz serileri, bo şluklar ı ol u şt urm azlar; onlara söylemsel alt-birlikler -dolaysız birli k, v e daha geni ş söylemsel bütünlerin («teoriler», «anlay ışlar», «temalar») kendisinden yap ıld ığı ilk malzeme olmu ş olsalar bile genellikle kendilerine büyük bir önemin at fedildi ği- olu şturmay ı sa ğlar. Berikisi gibi bi r çözümlemede, xv ın. yüzy ıldaki zenginliklerin çözümlenmesinin, (e şzamanl ı bütünle şm e ya da kronoloj ik ard arda geli ş yoluyla) para, iht iyaç nesnelerini n de ğiş-toku şu, de ğer ve fiatlar ın olu şumu, ya da arazi geliri hakk ındaki bir çok farkl ı anlay ışın sonucu ol du ğunu dü şünmüyoruz, örne ğin; onun, çe şi t l i t eorisyenler t araf ından sırasy ıla dü şünülmü ş olan Pet t ıy'nin f ikirlerinin, Law' ın t ecrübesinin, ve faydac ı anlay ışlara z ıt olan fizyokratik sist emin yerini hiç bo ş b ırakm ayan Cant ill on'un dü şüncelerinden olu şt u ğunu dü şünmüyoruz. Onu daha ziyade, bir m ümk ün z ıt l ıklar alan ını açan ve, çe şit li ve birbirlerinden ayr ı yap ılara yan yana ya da s ırayla görünme olana ğım veren bir da ğıtım ünitesi olarak betim liyoruz. 2. Fakat büt ün mümkün oyunlar hakikaten gerçekle şmemi ştir : ortaya ç ıkabilecek ç ıkamayacak ol an daha pek çok k ısmî bütünler, yerel uygunluklar, birbirleriyle t utarl ı yap ılar vard ır. Varl ık haline gelebilecek olan bütün bunlar ın arasında gerçeklik kazanm ış seçiml eri (ve sadece bunlar ı) aç ıklamak için, karar ın özel ist eklerini betim lemek gerekir. Bunlar arasından ilk sırada, kendisinin ça ğda şı olan ve kendisine en yak ın bulunanlara göre i ncelenmi ş olan söylemi n oynad ığı rol gelir. O halde bu rolün kendisine ait bul undu ğu söylemsel toplulu ğ u n ekonomi sini incelem ek gerekir. Söz konusu ekonomi, gerçekten de, b a şka söyleml erin çe şit li an-lambilim sel alanlara uygulanmalar ı olacak olan bir biçi msel sistem rolünü oynayabilir; aksine o (Genel Dil- bilgisinin, xv ıı. ve xvu ı. yüzy ıllarda, i şaretler ve t emsil hakk ındaki genel t eorinin özel bir m odeli olarak göründü ğü gibi) daha yüksek bir soyutlama düzeyiyle ilgili ba şka söylemlere verilm esi gereken somut bir model r olü de olabilir. İncelenen söylem ba şka baz ı söylemlerle b enzerlik, z ıt l ık, ya da tamamlay ıcılık ili şkisi içinde de olabilir (örne ğin Zenginli kleri n Çözümlenm esi i le Do ğa Tarihi arasında, Klâsik ça ğda, benzerlik ili şkisi vard ır; birincisi ihti yacın ve arzunun t emsiline ait iken i kincisi alg ılar ın ve hükümlerin t emsiline aitt ir; Do ğa Tarihi i le Genel Dilbilgisinin bir do ğal karakt erler t eorisi ve bir uzla şım i şaretleri teorisi olarak kendi aralar ında birbirlerine z ıt olduklar ını da kaydedebiliriz; her ikisi, kendi s ıralar ında, niteliksel i şaretlerin incelenmesi olarak zenginliklerin çözümleni şine, niceliksel ölçm e i şaretlerinin çözümleni şine z ıt t ırlar; nihayet her-biri t emsilî i şaretin göst ermek, tasnif et mek, t akas etm ek gibi üç t amamlay ıcı rolünden birini geli şt irir). Nihayet birçok söylem arasındaki kar şılıkl ı sınırlama ili şkilerini, alan ının, yöntem lerinin, araçlar ının, uygulama alan ının (xv ııı.yüzy ılın sonundan evvel prat ik olarak bir bir inden ayr ılmam ış olan, ve bu andan itibaren onlar ı karakt erize eden bir mesafeyi onlann arasına koyan psikiyat ri ile or ganik t ıp için oldu ğu gibi) ayr ım la şm ası yoluyla bireyselli ğinin ay ırıcı i şaretlerini bir birlerine veren onlardan her biri ni betim leyebiliriz. Büt ün bu ili şkiler oyunu, verilm i ş bir söylemin içinde, belirli bir if adeler say ısına olanak tan ıyan ya da tan ımayan bir belirlem e ilkesini olu şturur: im kân dâhili nde olabilecek olan, fakat daha yüksek bir d üzey ve daha geni ş bir alan ın söylemsel bir t oplulu ğu taraf ından d ışar ı at ılm ış olan kavramsal sist emler , i fade zincir leri , nesne gruplar ı ve örgütl enmeleri vard ır. Söylemsel bir olu şum, o halde, obj elerinin, dile getir melerinin, kavramlar ının olu şum sistemlerinin hakl ı olarak ona açt ığı müm kün her bütünü i şgal et mez; o özü bak ımından eksikti r, bu da onun st ratej ik seçimlerinin olu şumu sist emi nden dolay ıdır. Bu sebepledir ki, yenid en ba şlama, yeni bir büt ünün içine, verilmi ş söylemsel bir olu şumun içine yerle şti rm e ve yorumlama (bilim sel söylemlerin aktüel da ğılımı içinde, Port -Royal Gramerini n ya da Linne'nin Taksinomi sinin, onlara göre, hem aslî hem yeni olan elem anlardan kurtulabildi kleri gibi) yeni ol anaklar ort aya koyabilir; fakat o zaman üstükapal ı kalm ış olacak olan, varl ık olmaksızın söylenmi ş bulunacak olan, ve aç ık if adelerin alt ındaki daha tem elli, nihayet şimdi yeniden gün ışığına ç ıkan bir t ür alt-söylemi olu şt uracak olan bir sessiz iç erik söz konusu olm az; seçim leri n d ışar ı at ılması ve imkânsızl ığı hakk ındaki i lkenin içinde bir de ğişme söz konusu olur; yeni bi r söylemsel büt ünün içine yerle şt irmeden ileri gelen de ğişme. 3. Gerçek bir biçim de ortaya konulmu ş t eorik tercihlerin belirlenmesi bir
ba şka ist e ğe de ba ğlıdır. Bu ist ek, söylemsel ol mayan bir uygulam alar al anı içinde incelenmi ş söylemin yerine getirmek zorunda bulundu ğu fonksiyonla, ilkin belirginle şir. Böylece Genel Dilbi lgisi pedagoji k uygulamada bir rol oynam ıştır; çok daha aç ık ve çok daha önemli b ir biçim de zenginlikl erin çözümlenm esi, yönet im leri n siyasî ve ekonomik kararlan içinde de ğil yaln ız, fakat yeni do ğan kapit alizmin henüz kavramsalla ştırılm ış, henüz teorik hale getirilmi ş günlük uygulamalar ı içinde, ve klâsik ça ğı belirginle ş-tirmi ş olan sosyal ve siyasî mücadelelerin içinde de bir rol oynam ıştır. Bu istek söylemi n rej imi ve uyum süreçleri ni de içerir: çünkü toplumlar ımızda (hiç ku şkusuz daha pek çok ba şka toplumlarda) -hem konu şma hakk ı, hem kavrama yetisi, hem önceden olu şturulmu ş ifadeler toplam ına me şru ve dolaysız gir i ş, nihayet hem de bu söylemi kar arlar ın, kurumlar ın ya da uygulamalar ın içine yerle ştirm e yetene ği olarak anla şılan- söylemin m ülkiyeti gerçekte (bazen yönetmeli ğe uygun olarak da) belirl i bir bireyler grubuna verilir; xv ı. yüzy ıldan beri bilinen burjuva toplumlar ında ekonom ik söylem asla genel bir söylem olm am ıştır (t ıbbî söylem , veya edebî söylem hiç olm ad ı, buna kar şın bir ba şka biçimde olmu ştur ). Nihayet bu ist ek söyleme göre arzunun mümkün durum lar ıyl a belirginle şir: bu berikisi, gerçekte, hayalî olan ı, sembolle ştirm e eleman ını, yasaklaman ın biçimini, türedi tatm in vasıt as ını sahneye ç ıkarm ada hakl ı olabilir (arzu ile il i şkili olman ın bu olana ğı sadece söylemi n şiirsel, rom anesk ya da hayalî egzersizini n olgusu de ğildir: zenginlik, dil, do ğa, delilik, hayat ve ölüm, ve belki de daha pek çok ba şka soyutl amalar üzerine olan söyleml er, iste ğe göre, beli rli birçok durumlar ı i şgal edebilirler). Her halükârda bu ist e ğin çözümlenm esi ne söylemi n istekle ili şkisinin, ne uyum süreçler inin, ne söylemsel olm ayan uygulamalar arasındaki rol ünün, bi rli ğinin, belir ginle şmesinin ve olu şumunun kanunlar ının dışında kald ığım göst erm ek zorundad ır. Bunlar, onun saf, nötr, zamand ışı ve sessiz biçim ine ekl endiklerind en dolay ı, onu engelleyecek olan ve onun yeri ne k ılık de ğişt i r m i ş bir söylem i konu şturacak olan altüst edici elemanlar de ğil, fakat daha ziyade kurucu elemanlard ır. Söylemsel bir ol u şum, e ğer kendisinde ort aya ç ıkan farkl ı str atejilerin olu şma sistemi tan ımlanabilirse; bir ba şka deyi şle, e ğer onlar ın t ümü (bazen a şırı derecedeki çe şit lilikl erine, zaman içindeki da ğılımlar ına ra ğmen) ayn ı bir ili şkiler oyunundan nas ıl t üredikleri göst erilebilirse, belirlenmi ş olacakt ır. Örne ğin, zenginliklerin çözümlenmesi, xv ıı. yüzy ıl ve xv ııı. yüzy ılda, hem Colbert'in merkantilizmini hem de Cantillon'un «yeni-merkantilizm»ini; Law'm stratejisini ve ParisDuverney'in stratejisini; fizyogratik kan ıyı ve ütilit arist kan ıyı olu şturabilmi ş olan sist em t araf ından belirginle şt iril ir. Ekonomik söylemin k ırılma nokt alar ının birbir lerinden nasıl türediklerini, birbirlerini nas ıl [gerektirdi klerini ve nasıl birbirlerini içerdiklerini (de ğer kavram ı konusundaki bir karardan nas ıl fiatlar konusundaki bir seçim noktas ının ç ıkt ığını); gerçekle şm i ş seçimlerin ekonomik söylemin bet iml edi ği genel gruba nasıl ba ğlı oldu ğunu (özel-pa-r adan yana olan seçim, dil t eorisinin, t emsiller çözüml emesinin, mat hesisin ve düzenin bili mi nin yams ıra zenginli klerin çözüm lenmesi taraf ından i şgal edilmi ş olan yere ba ğlıdır); bu seçimlerin, 4°ğan kapitalizmin uygulaması içinde ekonomik söylemin i şgali et ti ği fonksiyona, burj uvazi sınıfının nesnesi olan uyum süredine, i lgileri n ve ist ekler in gerçekle şmesinde oynayabildi ği role nasıl ba ğlı olduklar ını betim leyebilir sek e ğer, o zaman bu sisterni t an ımlam ış olaca ğız. Ekonomik söylem, Klâsik ça ğda, bir söylemin içindeki sist emle şme olanaklar ına, söylemi n d ışında kâlan ve uygulamalar ın, uyumun, ilgilerin ve arzular ın söylemsel olmayan büt ün bir al an ı olan ba şka söyleml ere ba ğlı ol-man ı[ı belirli güvenilir bir biçimiyle tan ımlanu*. Kaydetmek gerekir ki, böyle betim lenmi ş str atej iler, söylemin d ışında, hem haz ırl ık niteli ğinde hem de t emel li ol an bir seçimi n sessiz derinl i ğinin içine kök salmazlar. Beti m lemek zorunda oldu ğumuz bütün bir ifade gruplar ı ne kelime çe şitleri alt ında paraya dönü şt ürülecek olan dünya hakk ındaki bir vizyonun ifadesidir , ne de bir t eorinin sığm a ğında yer alan bir i lgi hakk ındaki aldat ıcı if adedir: Klâsik ça ğdaki do ğa tarihi, statik, düzenli, bölüm bölüm edilmi ş ve ba şlangıcından it ibaren mâkul bir bi çimde s ımrlar ı belirli bölgelere ayr ılm ış (linneci) bir evren hakk ındaki vizyon ile arazlar ının etk isiyl e zam an ın mi rasç ısı ve bir evrim olanağına aç ık bir do ğan ın bir az da kar ışık alg ısı arasında, t arih öncesinde yer alan belirsizlikler içindeki çat ışm an ın ort aya ç ıkmasından ba şka bir şey de ğildir; ayn ı şekilde zenginlikl erin çözümlenm esi de Fizyokrat lar ın sesiyle ekonomik ya da
polit ik istekleri ni dile geti ren, mal-m ülk sahibi olmu ş bir burj uvazi ile Faydac ılar arac ılığıyla him ayeci ya da liberal de ğerler i savunan t üccar bir burj uvazi aras ındaki m enfaat çat ışmasmdan ba şka bir şey de ğildir. Ne Zenginli kleri n Çözümlenm esi ne Do ğa Tarihi, e ğer varolu şlar ı, birl ikleri, süreklilikleri ve dönü şümleri düzeyinde ele al ınacak olurlarsa, bu de ğişik seçeneklerin t oplam ı olar ak göz önüne al ınabilirl er. Bunlar ın, tam t ersine, söylemi n nesnelerini i ncelem enin (onlar ı sınırlamak, yeniden gruplamak ya da birbirl erinden ay ırmak, sıralamak ve birbir lerinden türet mek), ifade biçimlerini düzenlemenin (onlar ı seçmek, yerli yerine koymak, seriler t e şkil etm ek, büyük retorik birl ikleri haline getir mek), kavramlara şekil vermenin (kullan ım kurallar ını onlara vermek, onlar ı bölgesel ba ğlant ılar ın içine sokmak, ve böylece kavramsal yap ılar olu şturmak) sistematik tarzda ay ırt edilmi ş biçimleri olarak betim lenmesi gerekir. Bu seçenekler söylemi n t ohuml ar ı (ki orada onlar hemen hemen m ikroskopik bir bi çim alt ında önceden belirlenmi ş ve önceden biçim lenmi ş olacaklard ır); söylemi n olanaklar ının kullan ılması için düzenlenmi ş (ve böyle betiml enebilir olan) biçimlerdi r. Fakat bu st ratej ilerin, gerçekte, kendilerinden ba ğım sız bulunacak olan söylem sel bi r rasyonelli ğe ba ğım l ı olması gereken ikinci elem anlar olarak asla çözüml enmem esi gerekir. Seçiml erin, d ış nedenin bozmu ş, alt üst etmi ş, b ask ı al t ına alm ış, belk i de yeniden çok uzak bir gelece ğe do ğru itmi ş olaca ğı hem en son hem de zaman d ışı olan bir ideal söylem t ürü (ya da en az ından, burada imkân ı belir lenen t arihsel söylem içi n kabul edilemez) yoktur; do ğa ya da ekonomi ile i lgili üstüste konulm u ş ve birbirine ba ğlanm ış iki söylemin birbiri ni t u t t u ğunu varsaymak zorunda de ğiliz örne ğin: biri, a ğır ilerl er, bilgilerini birikt irir ve yava ş yava ş tamamlan ırken (do ğru, f akat t arihin tele-oloj ik s ınırlar ında ancak kendi safl ığında varolan söylem); öbürü, hep yıkılm ış, hep yeniden ba şlam ış, kendi siyle sürekli kopuk halde, ayr ışık met in parçalar ından olu şm u şt ur (tarihin, zaman boyunca, yeniden geçmi şin içine f ırlatt ığı fikrin söylemi). Yak ın sapt amac ıhkta, tam denebilecek do ğal bir t aksinomi yoktur; tüccar bir burj uvazinin tercihleri ve yan ılsamalar ı olmaksızın, do ğru denebilecek bir d e ğişim ve yarar ekonomisi mevcut de ğil dir . Klâsik t aksinomi ya da zenginli kleri n çözümlenmesi -ki onlar gerçekten varolmu şlar ve tarihsel biçiml eri olu şturmu şlard ır- ifade edilm i ş ama derli toplu olmayan bir sist em halinde, nesneleri, i fadeleri, kavramlar ı ve t eorik seçimleri içerirler . Ve nesnelerin ol u şumunun ne kelimelerle ne şeylerle, ifadelerin olu şumunun ne bilginin saf bi çimi yle ne psikoloj ik özneyle, kavramlar ın olu şumunun ne idealli ğin yap ısıyla ne idelerin ard arda geli şiyle ilgili olmasının gerekmedi ği gibi, t eorik seçimlerin olu şumunun da ne tem el bir p r o j e y l e ne de ka n ıl ar ın ikinci dereceden bir oyunuyla ilgili bulunması gerekmez. İşaretler ve Sonuçlar Şimdi önceki çözümlemelerdeki da ğınık bilgilerden belirli bir k ısm ını yeniden ele almak, bu çözümlemeler in sormaktan geri kalmad ıklar ı baz ı sorulara yan ıt verm ek ve, her şeyden önce, kendini göstermek tehdidinde bulunan itiraz ı dikkate almak gerekir, çünkü giri şimi n paradoksu hemen kendini ort aya koymakt ad ır. Oyunun ba şında, söylemin belir siz, m onoton, zengin alan ının geleneksel olar ak kendileri ne göre vurguland ığı bu kurulu ş öncesi b irl ikleri söz konusu et mi şt im. Bu birli klerin bütün de ğerine it iraz etmek ya da onlar ın kullan ımını yasaklamay ı istem ek asla söz konusu de ğildi; fakat eksiksiz bir bi çimde t an ımlanm ış olmak için, t eorik bir özümlemeyi ısrarl a ist edikler ini göst erm ek söz konusuydu. Bununla birli kt e -büt ün önceki çözümlem elerin çok problemat ik göründü ğü yer i şt e burasıdır- gerçekten belki biraz belirsiz olan bu birliklere daha az görülebili r, daha soyut ve hiç ku şku yok ki daha problematik olan bir ba şka birlikler kategorisini eklem ek gerekli m iydi? Onlar ın tar ihsel sınırlar ının ve örgütlenmelerinin özelli ğinin alg ılanmaya oldukça elveri şli olduklar ı durum da bil e (Genel Dilbil gisi ya da Do ğa Tarihi t an ık), bu söylemsel olu şumlar kit aptan ya da eserden çok daha zor t espit problem leri ni ort aya koyuyorlar. O halde en aç ık görünen şeylerin problem edildi ği sırada bile o kadar bel irsiz grupl ar ı ol u şturmak niye? Hangi yeni alan ı ke şfet meyi umuyoruz? O zamana dek karanl ık ya da kapal ı kalm ış ili şkiler hangiler idir? Tarihçil erin uf kunun da d ışında kalm ış dönü şümler hangileridir? K ısacası hangi bet imsel et kinlik bu yeni çözümlemelerle uyu şt urulabil ir? Büt ün bu sorulara çok
uzak cevaplar v ermeyi deneyece ğim. Fakat şu andan itibaren, bu somaki çözümlemelere göre ilk, öncekilere göre ise son olan bir soruya cevap vermek gerekiyor: t an ımlamaya çal ıştığım bu söylemsel olu şumlar konusunda, gerçekten, birl ikler den söz et meye hakk ımız var m ıdır? İleri sürdü ğümüz parça acaba birl ikler i belirlemeye yet ili midi r? Ve böyle ort aya konulmu ş ya da kurulmu ş olan birli ğin do ğası nedir? Bir tespit le yola ç ıkm ıştık: klinik t ıbb ın veya siyaset ekonomisinin ya da do ğa tarihinin söylemi gibi bir söylemin bir li ği ile elem anlar ın bir da ğılımı kasdedilmi şti r. Oysa bu da ğılımın kendisi -eksiklikleri, çatlaklar ı, kar ışıkl ıklar ı, üst üst e y ığılm ışlıklar ı, ba ğda şmazl ıklar ı, yer de ğiştirm eleri ve bir ba şkasının yerine gerçirilm eleri ile- nesnelerin, i fadelerin, kavramlar ın, t eorik seçimlerin kendilerine göre olu şturulduklar ı özel kurallar ı belirlemeyi e ğer becerebil irsek, kendi benzersizli ği içinde betim lenebilir: e ğer bir lik varsa, da ğılım olu şm u ş elemanlar ın gözle görülebilir ve ufkî t utarl ılığı içinde de ğildir; çok daha beride, onlar ın olu şumlar ını mümkün kılan ve yöneten sistemi n içinde bulunur. Fakat bir likl erden ve sist emler den hangi adla söz edilebilir ? Nesnelerin, if adelerin, kavramlar ın ve seçiml erin d ıştan bak ıld ığında indirgenemez olan çoklu ğunun gerisinde, daha az say ıda ve daha az da ğılm ış olm ayan ama üst üne üslük bir de birbi rler iyle ayr ışık bulunan bir elemanlar kitl esi, çok rastl ant ısal bir biçimde, ort aya konuldu ğu halde; büt ün bu elemanlar söyleni ş biçimleri pek belirlenmemi ş olan dört ayr ı grup halinde bölündü ğü halde; söylemsel bütünlerin iyice belirl endi ği nasıl do ğrulanabili r? Ve hangi anlamda, büt ün bu elem anlar ın nesnelerin, ifadelerin, kavramlar ın ve söyleml erin st rat ej iler inin gerisinde gün yüzüne ç ıkt ıklar ı, eserler den ya da kit aplardan daha az belir lenebili r olm ayan bütünlerin varolu şunu t eminat alt ına ald ıklar ı söylenebilir? 1. Daha önce gördük -ve t ekrar geri dönm eye hiç gerek yok: bi r olu şum sistemi nden söz edildi ği zaman, birbirinden ayr ı elemanlar ın (kurumlar, t eknikler, t oplumsal gruplar, alg ı birlikleri, çe şit li söylemler arasındaki ili şkiler ) ard arda geli şi, birlikte varolu şu ya da kar şılı kl ı etkile şimi de ğil yaln ız, fakat onlar ın söylemsel uygulama taraf ından -iyice belirm i ş bir biçim alt ında-ili şkiye konulmalar ı da anla şılı r. Fakat , bu dört sistem veya daha ziyade dört ili şkiler demeti, kendi sıralar ında, nedir ? Onlar ın tümü bir t ek olu ş sistemini nasıl t an ımlayabilirler? Bu, böyle tan ımlanm ış farkl ı düzeylerin birbi rlerinden ba ğım sız olmamalar ıdır. Str atej ik seçimlerin dünyan ın bir vizyonundan ya da şu veya bu konu şan öznenin özüne ait ol an ilgilerin bi r üstünlü ğünden dolaysız bir biçimde birden bire ort aya ç ıkmad ığını, am a onlar ın kendi olanaklar ının kavramlar oyunu içindeki ayr ım noktalar ı taraf ından belirlendi ğini gösterdik; yine kavramlar ın do ğrudan do ğruya idelerin kesti rim sel, kar ışık ve canl ı t emeli üzerinde olu şm u ş olmad ığını, f akat ifadeler arasındaki bir likt e varolu ş biçimlerinden hareketl e ol u şm u ş olduklar ını da gösterdi k; ifade biçiml erine gelince, onlar ın öznenin kendiler inden bahsett i ği alana göre i şgal et ti ği durum dan hareketle bet iml endiklerini göster dik. Böylece, dü şey bir ba ğım l ılıklar sist emi varolur: öznenin büt ün durumlar ı, if adeler arasındaki bütün birli kte varolu ş ti pleri, bütün söylemsel st ratej iler ay n ı ölçüde m ümkün de ğildir, fakat sadece önceki düzeyler taraf ından izin verilm i ş olanlar m ümkündür; xv ııı. yüzy ılda, Do ğa Tarihinin konular ını (karakterlerin ta şyıcısı olan ve bu yolla tasnif edilebi lir ol an bir eysellikl er gibi; de ğişmeye elveri şli yap ısal elemanlar gibi, görülebi lir ve çözümlenebi lir yüzeyler gibi; sürekli ve düzenli farkl ılıklar alam gibi) t ayin eden olu şum sist emi yüzünden, ör ne ğin, baz ı dile getirme biçimleri benimsenmemi ş (i şaretler in parçalanması örne ğin), baz ılar ı benimsenmi ş (belirli bir kurala göre betiml eme örne ğin); ayn ı şekilde konu şan öznenin i şgal edebil di ği (arada bir arac ı olmaksızın bakan özne gibi, yap ınm tek t ek elemanlar ını al gısal çoklukt an çekip alan özne gibi, kodlanm ış bir vokabülerdeki bu elem anlar ı kopyalayan özne gibi, vs.) farkl ı durumlar yüzünden d ışlanm ış olan (daha ön-ce-söylenmi ş olan ın derin bi lgiye dayal ı t epkimesi, ya da bir kutsal m etnin yoruma dayal ı aç ıklaması örne ğin) ifadeler, bunlar ın tam t ersine benimsenmi ş ya da benim senmesi mümkün (bi r t asnif t ablosunun içinde tam olarak ya da k ısmen benzer olan if adelerin sorgulanması gibi) ba şka ifadeler arasında belirl i bir say ıda birlikt e varolu ş bulunmaktad ır. Demek
ki, düzeylerden baz ılar ı öbürleri ne göre bo ş de ğildir, ve sınırsız bir ot onomiye göre aç ılmazlar: nesnelerin birincil bir ayr ım laşm asından söylemsel str atej ileri n olu şumuna kadar bütün bir ili şkiler hiyerar şisi vard ır . Fakat ili şkiler ayn ı zamanda ters bir yönde geli şir. Aşağı seviyeden olanlar onlar ın üst ünde olanlardan ba ğım sız de ğildir. Teorik seçimler, onlar ı gerçekle ştir en ifadelerin içinde, baz ı kavramlar ın olu şumuna, yani ifadeler arasındaki baz ı birli kteli k biçimlerine yer vermezler ya da yer verirler: böylece Ütil it arist ler taraf ından yap ılm ış çözümlemelerdeler niceliksel veril er ve ölçülerle il gili ayn ı sorgulama biçimleri Fizyogratlar ın m etinler inde bulunmayacakt ır. Bu durum, asla, f izyograti k seçimi n xv ı-11. yüzy ıldaki ekonomik kavramlar ın olu şm as ını sa ğlayan kurallar ın tümünü de ğişt irebilmesi de ğildir; fakat o kurallardan bir k ısm ım oyuna sokabilir ya da oyunun d ışında b ırakabilir ve sonuç olarak da ba şka hiçbir yerde görünmeyen baz ı kavramlar ı (net kazanç kavram ı gibi örne ğin) görünür k ılabilir. Kavram ın olu şumunu düzenleyen teor ik seçim de ğildir; fakat t eorik seçim kavram ın olu şumunu, kavramlar ın olu şumuyla ilgili özel kurallar arac ılığıyla, ve bu düzey ile sürdürdü ğü ili şkiler yoluyla meydana getiri r. 2. Bu olu şum sistemlerinin, söyleme kendilerini d ışar ıdan empoze edecek ve bütün karakt erler ve olanaklar için onu bir defa t an ımlayacak olan hareketsiz bloklar, statik biçimler olarak al ınması gerekmez. Bunlar kaynaklar ını insanlar ın dü şüncelerinde, ya da onlar ın bet iml emel eri oyununda bulacak olan bask ılar de ğildir; fakat onlar kur uml ar ya da sosyal ili şkiler ya da ekonomi düzeyinde olu şm u ş, söylem leri n yüzünde ist er istemez hemen ifadesini bulacak olan belirlemeler de de ğildi r. Bu sist eml er -daha önce ısrarl a üzerinde duruld u- bizzat söylemin içind e bulunur; ya da daha ziyade (onun içselli ği ve iht iva edebildi ği şeyler söz konusu ol mad ığı, am a onun özel varolu şu ve ko şull an söz konusu oldu ğu için) onu oldu ğu gibi var k ılan özel kurallar ın tan ımland ığı kendi sınırında, bu s ınırda bulunur. Olu şum sistemi yle, o halde, kur al gibi i şlev gören bir karma şık ili şkiler demet ini anlamak gerekir: olu şum sistem i, bir söylemsel uygulaman ın içinde, şu nesneyi bu nesneye ba ğlas ın diye, şu if adeyi bu if adeyle ort aya koysun diye, şu ya da bu kavram ı kullansın diye, şu ya da bu st ratej iyi olu şt ursun diye, ili şki içine sokulmas ı gereken şeyi zorunlu k ılar. Bir olu şum sist emini t ekil belirlenmi şli ği içinde tan ımlamak, o halde, bir prati ğin kurall ara uygunlu ğu yoluyla bir söylemi y a da bir ifadeler grubunu karakterize etm ektir . Söylemsel bir uygulamaya ait kurall ar ın tümü, olu şum sist emi zam an ın d ışında de ğildir. O, bir ilk ba şlama noktasındaki, ayn ı zamanda b a şlangıç, kaynak, t emel, aksiyomlar sistemi ve gerçek tarihin beklenmedik olgular ının kendisinden hareket le art ık ancak tamam ıyla zorunlu bir biçim de olu şac a ğı, bir seküler if adeler serisinin içinde görünebilen her şeyi içinde toplamaz. Onun belirtt i ği şey, -bu ayn ı söyleme ait olmay ı bırakmaksızın-kimi nesnenin dönü şmesi, kimi yeni if adenin ort aya ç ıkması, kimi kavram ın yap ılması, de ğişti rilm esi ya da d ışar ıdan al ınması, kimi stratej inin de ğişti rilm esi için kullan ılması gereken kurallar sistemi dir; ve yine onun belirtt i ği şey, ba şka söyleml erdeki (ba şka uygulam alardaki, kurum lar, sosyal ili şkiler, ekonomik süreçlerdeki) bir de ğişmenin verilmi ş, böylelikle yeni bir nesneyi olu şturan, yeni bir str atejiyi vareden, yeni if adelere ve yeni kavraml ara yer veren bir söylemi n içine kopyalanabilm esi için kull an ılması gereken kurallar sist emidi r. Söylemsel bir olu şum, o halde, on y ıllar ya da asırlar için zaman ı durdur an ve onu donduran bir resmin rolünü oynamaz; o zamansal süreçler e özgü bir d üzenlili ği belirler; o bir söylemsel olaylar seri si i le ba şka olay, dönü şüm, de ğişim ve süreç seril eri ar asındaki eklem leme i lkesini ort aya koyar. Asla zaman d ışı biçimi de ğil, fakat bir çok zamansal seriler aras ındaki uyum şemasm ı ortaya koyar. Ol u şum sistem inin bu hareketlil i ği iki biçimde kendini göst erir. İlkin ili şki içine sokulmu ş bulunan elemanlar düzeyinde; gerçekt e, bu elem anlar söylemsel uygulamaya düzenlili ğinin genel biçimi bozulm adan eklenen belirli bir k ısım iç de ğişmelere m âruz kalabilirl er; böylece, x ıx. yüzy ıl boyunca, ceza hukuku, demografik bask ı, i şçilik t alebi, sigorta biçimler i, gözalt ına alman ın hukukî statüsü ve ko şullar ı de ğişmeye devam ett iler; bununla birli kt e psikiyat rini n söylemsel uygulamas ı ay n ı ili şkiler büt ününü bu elemanlar aras ınd a gerçekle şt irmeye devam et ti ; öyleki sistem onun belirlenmi şli ğinin karakterlerini korudu; ayn ı ol u şum yasalar ı
içinde yeni nesneler ort aya ç ıkar (yeni birey t ipleri, yeni davran ış gruplar ı patoloj ik olarak belirginle şir), yeni ifade biçimleri kullan ılır ( say ısal i şaret ler ve ist ati sti k hesaplar ı), yeni kavramlar olu şturulur (bozulmu şluk, ahlâksızl ık, sinir bozuklu ğu kavramlar ı gibi) ve elbett e yeni teorik yap ılar in şa edilebili r. Buna kar şılık, söylemsel uygulamalar i li şkiye girdikleri alanlar ı de ğişt irirl er. Onlar ancak kendi düzeylerinde çözümlenebilen özel il i şkileri bo şuna kurarlar, bu ili şkiler yaln ız söylemin içinde etkiler ini bulm azlar: onlar birbirleri ne eklemledikleri elem anlar ın içine de girerler. Hastanelerle ilgili alan, örne ğin, kl inik söylem t araf ından laboratuvar il e ili şkiye sokulur sokulm az de ğişmeden edemedi: hast anenin ödeme emri, doktorun orada kazand ığı st atüsü, bak ışının i şlevi, or ada gerçekle şt irilebilen çözümlemenin düzeyi zorunlu olarak de ğişm i ş bulundular. 3. «Olu şum sistem leri» olarak betim lenen şey, e ğer bu ter imle vokabülerleri, sözdizimleri, mant ıksal yap ılar ı ya da retorik örgütlenmeleri i le bir likt e verildikleri gibi met inler (ya da sözler) kasdediliyorsa, söylemlerin son basama ğını ol u şt urmaz. Çözümlem e, t amamlanm ış yapm ın seviyesi olan b u â şikar seviyenin berisinde kal ır: bi r söylemi n içindeki nesnelerin da ğılım ilkesini t an ımlarken, bu çözümlem e onlar ın bütün ba ğınt ılar ını, ni haî yap ılar ını, iç bölüml erini göz önünde bulundurur; kavramlar ın da ğılım yasasm ı ar a ştırırken, çözümlem e ne bütün olu şum süreçlerini, ne de kendilerinin içinde şekil kazanabildikleri bütün ak ıl yürütm e halkalar ını göz önünde bulundurur; e ğer o if ade biçiml erini inceliyorsa, cümlelerin ne st ilini ne de ard arda geli şini yeniden gözden geçiri r; k ısacası, çözümlem e m e t n i son şekli verilm i ş halde b ırak ır. Fakat şunun da iyice anla şılması gerekir: e ğer çözüml eme b u son yap ıya göre geriye çekilm i ş halde kal ırsa, bu söylemden vazgeçmek ve dü şüncenin sessiz i şleyi şine bürünmek için de ğildir ; bu, sistemat ik olandan vazgeçmek ve denemelerin, giri şimlerin, yan ılgılar ın, yeniden ba şlamalar ın «canl ı» düzensizli ğini gün yüzüne ç ıkarmak için de de ğildir. Bu dur umda, söylemsel olu şumlar ın çözümlenm esi al ışılm ış betimlemelerin ço ğuna z ıdd ır. Gerçekte, söyleml erin ve onlar ın sist emat ik düzeninin ancak en yeni dur um oldu ğunu, dilin ve dü şüncenin, empr ik tecrübenin ve kategorilerin, ya şam ın ve ideal zorunluluklar ın, olaylar ın olum sall ıklar ının ve biçimsel bask ılar ın oyununun yürürlükte bulundu ğu uzun zaman isteyen dolamb açl ı bir haz ırl ığın son an ında ula şılan sonuç oldu ğunu dü şünmek al ışkanl ığımız vard ır. Sist emin apaç ık ort ada olan özünde, d üzensizli ğin zengin belir sizli ği; ve söylemi n narin yüzünün alt ında, sessiz bir b ölüm ol arak büt ün bir olu ş kit lesi varsay ılır: sist emin düzeninden olmayan bir «sistem öncesi»; t emel bir suskunlu ğa ait olan bi r «söylemsel öncesi». Söylem ve sist em ancak bu sınırsız birikim in zirvesinde -ve birli kte- m eydana geleceklerdir . Oysa burada çözümlenen şey , kesinli kle söylemi n son durum lar ı de ğildir; fakat son sist ematik biçim leri m ümkün k ılan sist eml erdir ; en son durumun, sistemin do ğuş yerini olu şturmaktan uzak, daha ziyade varyantlar ı yoluyla kendilerine göre t an ımland ığı sondan bir önceki düzenlil iklerdi r. Tamamlanm ış sistemi n gerisinde, olu şumlar ın çözümleni şinin ke şf e t t i ği şey k ıpır k ıpır olan, hayat ın kendisi, henüz ele geçmem i ş hayat de ğildir; sist emle şm i şliklerin sınırsız bir yo ğunlu ğu, çe şitli ili şkilerin sıkı bir t oplam ıdır. Ve üstel ik, bu il i şkiler bo şuna met nin kendi örgüsü olmuyor, onlar yarat ılış bak ımından söylem e yabanc ı de ğildirler. Onlar ı, pekâlâ, «söylemseller öncesi» olarak nit eleyebil iriz, ama bu söylemsel öncesinin henüz bir söylemsel oldu ğunu, yani il i şkilerin bir dü şünceyi, ya da bir bil inci veya i ş i şt en geçt ikt en soma ve asla t am anlam ıyla zorunlu olmayan bir biçimde, bir söylemin içine kopya edilmi ş olacak olan bet imlem elerin bir t oplam ım özelle şt irmediklerini, fakat söylemin baz ı düzeylerini belirginle şt irdiklerini, söylemin tek-ba şına bir uygulama olarak güncelle ştirdi ği kurallar ı t an ımlad ıklar ını kabul etmek ko şuluyla. Demek ki, m etinden dü şünceye, gevezelikten sessizli ğe, d ışar ıdan içeri ye, uzaysal da ğılmadan an ın saf m urakabesine, yüzeysel çoklukt an derin bi rl i ğe geçmeye çal ışmıyoruz. Söylemi n boyutu içi nde kal ıyoruz.
İFADE VE ARŞİV İfadeyi Tanımlamak Şimdi bi r risk ald ığımızı; daha ziyade söylemler in görkemli d ış görünü şüne eklemlem ek için, söylem sel olu şumlar ad ını verdi ğimi z bu biraz dolayl ı, bi raz yabanc ı fi gürleri, tasarlamak istedi ğimizi; kitab ın ve eseri n geleneksel bir likl erini , kesin olarak de ğil ama bir zaman için ve yöntem gere ğince, bir kenara koydu ğumuzu; söylemin kurulu ş yasalar ını (onlardan do ğan biçimsel örgütlenmeyle bir likt e), ya da konu şan öznenin durum unu (bu durumu beli rginle şti ren psikolojik ba ğlam ve öz ile birlikt e) birl ik i lkesi olarak almakt an vazgeçti ğimizi; söylemi ar t ık ne bir deneyin ilk zemi nine, ne de bir bi lginin a p r i o r i talebine ba ğlamad ığımızı; f akat onu ol u şumuyla ilgil i kurall ar üzerine kendi kendisiyle sorgulad ığımızı t asavvur ediyor um. Nesnelerin do ğuşu, ifade biçimler inin ortaya ç ıkışı ve bölümleni şi, kavramlar ın yerli yerine konulu şu ve da ğılımı, st ratej ik seçimlerin kendini göst erm esi i le i lgili sist em konusundaki bu uzun soru şturmalar ın içine girm eyi kabul ett i ğimizi dü şünüyorum. Kesin bi r aç ıkl ıkt a olmasa bile, hem en hemen alg ılanabilir bir yak ınl ıkta verilmi ş olan birlikler i derlemek yerine, daha çok, böylesine soyut, böylesine problemat ik bir likleri olu şt urmak istedi ğimizi dü şünüyorum, Fakat, gerçekte, buraya kadar neden sözet t im? Soru şturmam ın konusu ne oldu? Neyi betim lem ek niyet inde idi m ? « İfadeler»! -söylemin, hem bu kadar kolay bir bi çimde alm ış olduklar ını kabul ett i ğimiz tüm biçimlerden kendilerini ba ğım sız k ılan bu süreklil i ğin içindeki, hem de genel, s ınırsız, görünü şt e biçim siz bulunan alan ın içindeki, i fadelerin.- Oysa, if adenin giri ş niteli ğindeki tan ımını vermekten kaç ınd ım. Hareket noktam ın naivli ğine bir hakl ılık kazand ırmak için, ilerleyebildi ğim ölçüde bir tan ım olu şt urmaya çal ışm ad ım. Üstelik -ve bu, bunca ald ırmazl ığın da t asdikidi r- yol boyunca yön de ğiştirip de ğiştirmedi ğimi , gelece ğe yönelik il k ad ım da bir ba şka ara ştırmaya geçip geçmedi ğim i; «nesneler»i ya da «kavraml ar» ı, öncelikle de «st ratej iler»i çözümlerken bunlar ın daha ziyade kendiler inden söz ett i ğim if adeler olup olmad ığım; kendileriyle bir söylemsel olu şumu belir ginle ştirdi ğim dört kuralm t ümünün ifade gruplar ını t an ımlay ıp tan ımlamad ıklar ını kendim e soruyorum. Nihayet «söylem» kel im esinin bu kadar kaypak olan anlam ını yava ş yava ş sıkıla ştırmak yerine, daha çok onun anlamlar ını ço ğaltm ış oldu ğumu san ıyorum: kimi kez büt ün ifadelerin genel alan ını, kimi kez belirlenebilir if adeler grubunu, kimi kez ifadelerin belirli bi r k ısm ını aç ıklayan düzenli uygulamay ı; ve ifade terim ine sınır ve a şağı yukar ı zarf hizmet i görmek ödevinde bulunan bu ayn ı söylem kelim esini, çözümlem emi ya da onun uygulan ış yerini de ğiştirdi ğim ölçüde, i fadenin kendisini gözden ırak tutt u ğum ölçüde çe şitlendirmi ş olmaz m ıyım ? O halde i şt e şimdi yap ılması gereken şey: if adenin t an ımını, kayna ğında, yeniden ele alm ak. Ve onun önceki bet imlem eler içinde gerçekten ort aya konulmu ş olup olmad ığını görmek; bunun söylemsel olu şumlar ın çözümlenm esinde söz konusu olan if adenin t an ımı olup olmad ığını görmek. Yeniden el e al ışlar ın bir ço ğunda, if ade terim ini bazen (sanki bir eyler ya da tekil olaylar söz konusu imi ş gibi) bir «ifadeler t oplulu ğu»ndan söz etm ek için, bazen da onu (parçan ın büt ünden ayr ıld ığı gibi) «söylem» olacak olan bu büt ünleri n kar şısına koymak için kulland ım . İlk bak ışt a ifade ayr ışmaz, kendinde izole edilmeye elveri şli ve kendine benzer ba şka elemanlarla bir il i şkiler oyununun içine girmeye yetili, son bir eleman gibi görünüyor . Sat ıhsız fakat böl ü şüm pl anlar ının ve özel gruplama biçiml erinin içinde t espit edilebilen nokta. Kurucu elem an ı oldu ğu bir kuma şın yüzünde görünen püt ür. Söylemi n atom u. Ve hemen problem kendini ortaya koyuyor: e ğer ifade söylemin basit birli ği i se, söylem neden ibarett ir? Onun ay ırıcı özellikler i nel erdir ? Onun hangi s ınırlarla sınırland ırılması gerekir? Bu bi rli k m ant ıkç ılar ın Önerm e t erimiyl e göst erdikleri şeyle, gramercilerin cümle olarak belirginle ştir dikleri, ya da «çözüm-lemeciler »in i f a d e ak t ı (speech act) ba şlığı al t ında ort aya koymaya çal ıştıklar ı şeyle ayn ı m ıdır, de ğil m idir ? Ortaya koyduklar ı problem ler ne kadar zorsa pek çok durumd a onlar ı kat ı bir biçimde sınırlaman ın da o kadar zor oldu ğu, dilinincelenm esinin daha önce ort aya ç ıkard ığı, f akat teorisi ço ğunlukla tamamlanm ış olm aktan uzak bulunan,
bütün bu birlikler arasında onun i şgal ett i ği yer nedir? İfadenin varolmas ı için gerekli ve yeter li ko şulun t an ımlanm ış nisbî bir yap ının mevcudiyeti oldu ğunu, ve önermenin varoldu ğu her defasında ve sadece bu durumda ifadeden bahsedilebilece ğini dü şünmüyorum. Bir ve ayn ı de ğeri ta şıyan, bir ve ayn ı kurulu ş yasalar ı bütününe tâbi, ve ayn ı kullan ım olanaklar ını içeren bir önermeyi ancak buldu ğumuz orada, gerçekte, çok farkl ı söylemsel gruplardan ileri gelen, birbirinden tamam ıyla ayr ı iki i fadeye sahip olabilir iz. «Hiç kim se anlamad ı» ile «Hiç k imsenin anlamad ığı do ğrudur» mant ık aç ısından birbirinden ay ırd edilemez ve farkl ı iki önerme olarak dü şünülemez. Oysa ifadeler olarak, bu iki olu şum ne birbirine denktir ne de birbir inin yerini alabilirler. Onlar ne söylemin plan ı içinde ayn ı yerde bulunabilirl er, ne de t am olarak ayn ı if ade grubuna ait olabilirler. Eğer «Hiç kim se anlamad ı» formülü bir roman ın il k sat ırında bulunuyorsa, yeni bi r düzene kadar, bazen müellif taraf ından bazen da bir r oman kahraman ı taraf ından (yüksek sesle ya da bir iç monolo ğu biçimi al t ında) yap ılm ış bir t espit in söz konusu oldu ğu anla şılır; «Hiç kim senin anlamad ığı do ğrudur» ikinci form ülü eğer i lk sat ırda bulunursa, o zaman bir i ç monolo ğu, sessiz bir tart ışm ay ı, kendi kendisiyle bir tespiti, ya da bir diyalog parçasını, bi r sorular ve cevaplar t oplam ını ol u şt uran bir i fadeler oyununun içinde, ancak olabiliriz. Her yerde ayn ı önermesel yap ı, f akat bi rbirinden çok farkl ı if adesel karakt erler . Buna kar şılık, aç ık bir biçimde basit , t am ve otonom (büt ün bir ba şka ifadeler grubuna ba ğlı olsa bile) bir ifadeyle me şgul bulundu ğumuz yerde, karma şık ve birçok kez tekrarlanan önerme biçim leri, ya da tam t ersine parçal ı ve eksik önerm eler bulunabilir : «Fransan ın mevcud kral ı dazlakt ır», örne ğin, biliniyor (ki, o, e ğer bir t ek ifadenin türleri alt ında, birbirinden ayr ı, her b iri kendi hesab ına do ğru ya da yanl ış olmaya elveri şli iki önerme kabul edilirse, ancak mant ık aç ısından çözümlenebilir), yahut da a şağı seviyeden bir i ddiayla ili şkisi i çinde ancak gerçeklik kazanabilen «yalan söylüyorum » gibi b ir önerme örne ği bili niyor. Bir önermenin kimli ğini tan ımlamak, bir ol u şum birli ği alt ında onlar ın bir ço ğunu birbirinden ay ırm ak, onun otonomisini ya da t amamlanm ışlığını belirginle ştirm ek olana ğını veren ölçütl er bir ifadenin t ekil birli ğini betim lemek için geçerli de ğildir. Ya cüml e? Cümle il e if ade aras ında bir denkli ği kabul et mek gerekm ez mi? Dilbilgisel olar ak ay ırt edilebilir bir cümlenin varoldu ğu her yerde ba ğım sız bir i fadenin varl ığı kabul edilebilir; fakat, buna kar şılık, bizzat önermenin alt ında, onun kurucular ının düzeyine ula şıld ığı zaman art ık if adeden bahsedilem ez. Bu denkli ğe kar şı, baz ı ifadelerin, özne-ba ğ-yüklem yasal biçim inin, basit bir nom inal sözdiziminin ( «Bu adam! ») ya da bir zarf ın («mükemmel olarak»), yahut bir şah ıs zamir inin («Siz!») d ışında kompoze edilebildiklerine iti raz etmek hiçbir i şe yar amayacakt ır. Çünkü dilbilimcilerinin kendileri, benzer olu şumlar ın içinde özne-yüklem şemasından hareketle bir dönü şümler serisi taraf ından elde edilm i ş olsalar bil e, ba ğım sız cümlelerin varl ığını kabul etm ektedirler . Üst elik: onlar «kabul edilebilir» cüm lelerin statüsünü do ğru olarak kurulmu ş bulunmayan dilbilim sel eleman birlikleri yle uyu şt ururlar, yet er ki bu cümleler yorumlanabilir olsun; buna kar şılık, dilbilgisel cümlelerin statüsünü de, do ğru olarak olu şturulmu ş olmalar ı ko şuluyla, yorumlanabilir büt ünlerle uyu ştururlar. Cümlenin bu kadar geni ş -ve, bir anlamda, bu kadar serbest - bir tan ımıyla, i fade say ılmayacak olan cümlel eri, ya da cüml e say ılmayacak olan ifadeleri kabul etmek nas ıl yanl ış anla şılır. Bununla birlikte denklik t am olmaktan uzakt ır; ve cümlelerin dilbilim sel yap ışma uym ayan if adeleri söylemek göreli olarak kolayd ır. Latin dilbilgisinde ard arda dizilmi ş bir kelimeler serisini: amo, amas, am aî buldu ğumuz zaman, i şimiz bir cümleyle de ğil, fakat amare fiilinin şimdi ki zaman haber kipinin farkl ı ki şisel esnekliklerinin ifadesiyledir. Belki tart ışılabilir örnekler bulunabilecek; belki orada basit bir tem sil oyununun söz konusu oldu ğu, bu if adenin elips şeklinde, ni spet en al ışılmam ış bir biçimde özetl enmi ş, özelle ştirilmi ş bir cümle oldu ğu, ve onu cüml e olarak «Amare fiili nin haber kipinin şimdiki zaman ının birinci şah ısı için amodm» şeklinde okumak gerekti ği, v.s. söylenecektir. Ba ş j ca ör ne kler, her halde, dah a az kapal ıdır: bot anik türlerle ilgili t nr t asnif t ablosu ifadelerden kurulmu ş, cümlelerden yap ılmam ıştır (Linne'n in Genera Plantarum'u ancak cümlelerin sınır l ı bir say ısının kabul edilebildi ği, b ütün bir ifadeler kit ab ıdır); bir soykütü ğü a ğac ı, bir hesaplama ki t ab ı, bi r t icarî denge hakk ındaki tahminler ifadelerdir: cümleler nerededir? Daha da uza ğa gidebiliriz: / î'i nci dereceden bir denklem, ya da k ırılma kanunuyla ilgili cebir f ormülünün ifadeler olarak dü şü-
nülmesi gerekir: ve e ğer onlar (anlamlar ı kullan ım kurallar ı taraf ından belirlenmi ş ve ard ard a geli şleri kurulu ş kanunlar ı taraf ından yöneti len semboll erden olu şturulduklar ı için) çok kat ı bir dilbilgiselli ğe sahip iseler, do ğal bir dili n içinde, kabul edilebilir ya da yorumlanabilir bir cüml eyi tan ımlam ak olana ğını veren ayn ı ölçütl er söz konusu olmaz. Nihayet bir grafik, bir büyüme e ğrisi, bir ku şaklar pramidi, bir bölü ştürme bulutu ifadeleri meydana geti rir: onlar ın, kendileriyle birlikt e bulunabildikleri cüml elere gelince, bu cümleler onlar ın yorumu ya da ele ştirel aç ıklamasıdır: kendileri de ğildir: bunun kan ıtı, pek çok durum da, sadece cüml eleri n sonsuz bir niceli ğinin bu tür ifadelerin içinde aç ık bir biçimde olu şm u ş bulunan bütün elemanlara denk olabilece ğidir. O halde, büt ünüyle dü şünüldü ğünde, bi r i fadeyi cümlenin dil bilgisel karakterleriyle tan ımlam ak mümkün görünmüyor. Son bir olanak kal ıyor: ilk bak ışta, hepsinin do ğruya en yak ın görüneni. Bir ol u şum fiilini - şu «ifade akt ı», ingiliz çözümleyicilerinin sözünü et ti kleri şu «if adesizli k» akt ı gibi bir şey- kabul ve ay ırt edebildi ğimi z her yerde ifadenin var oldu ğunu söyle yemez m iyi z? Bununla, ( yüksek ya da alçak sesle) konu şmaktan ve (elle ya da makinayla) yazmaktan ibaret olan maddî eylemi hedeflemedi ğimiz; konu şan bireyin niyetini (i nand ırmak istedi ği, kendini sayd ırmay ı arzu ett i ği, bir problemin çözümünü ke şfetmeye çal ıştığı, ya da onun yeni çözümlerini vermeyi arzulad ığı olgusunu) de am açlamad ığımız; bununla, bi reyin söyledi ği şeyin ( güvensizli ğe inand ırd ı ya da yol açt ıysa; em irleri dinlenip yerine getiri ldiyse; duası i şitildiyse) muhtemel sonucunu da göstermedi ğimiz; formülün kendisi t araf ından, do ğuşu içinde (söz verm e, düzen, karar, antla şma, yüklenme, tespit etm e) gerçekle ştirilmi ş olan i şlemi betiml edi ğimiz anla şılıyor. Konu şmama eylemi (müellifin dü şüncesinde ya da onun niyetl erinin oyunu içind e) ifadenin ayn ı an ından evvel olu şan şey de ğildir; ifadenin kendisinden sonra, arkas ında b ırakt ığı izin ve ort aya ç ıkard ığı sonuçlar ın içinde, m eydana gelebilmi ş olan şey hiç de ğildir; fakat if ade - ve çok iyi belirlenmi ş ko şullar ın içindeki bu apaç ık if ade (asla ondan ba şkası de ğil)nin varl ık kazand ığı ayn ı olgu olarak meydana gelm i ş olan şeydir. O halde ifadelerin belirginlik kazanmas ının ol u şum fiill erinin t espit iyle ayn ı ölçütlerden ileri geldi ği v arsay ılabilir: her fiil bir if adenin içinde varl ık kazanacak ve her if ade bu fiill erden biriyle, i çten, kayna şmış olacakt ır. Onlar birbirl eriyle, ve tam bir kar şılıkl ılık içinde var olacaklard ır. Bununla birlikt e, böyle bir kar şılıkl ı ili şki incelenmeye kar şı koymaz. «İf ade akt ı»m gerçekle ştirm ek için, ço ğunlukla, bir ifadeden daha fazlas ına ihtiyaç vard ır: yemin, dua, sözle şme, söz verm e, kan ıt lama ço ğu zaman, birbirinden ayr ı form üllerin ya da birbirinden ayr ı cümlelerin belir li bir say ısm ı gerektirir: onlar ın hep si bir ve ayn ı konu şmama akt ının içinden geçt iler di ye onlardan her birine if ade st atüsü verm emek zor olacakt ır. Bu durumda, belki, ifadeler serisinin t amam ı boyunca eylemin kendisinin ayn ı kalmad ığını; bir duan ın içinde birbirinden ayr ı ifadeler taraf ından olu şturulmu ş istekler kadar, sınırl ı, sürekli ve ba ğım sız dua akdar ının da bulundu ğu; ve bir söz verm enin içinde birbi rinden ayr ı if adeler halinde belirginle ştirilebilir olan bölümler kadar angajmanlar ın da bulundu ğu söylenebilecekt ir. Bununla birlikt e bu cevapla yetini lmeyecektir: ilkin, ol u şumun fiili art ık ifadeyi tan ıml amaya yaramayaca ğı, am a, t am t ersine, -gerçekten problem olan ve belirginle şt irm e ölçütler ini gerektir en- ifade t araf ından tan ımlanması gerekece ği için. Ayr ıca, baz ı konu şmama akdar ı, bi rçok ifadeden her birinin kendine uygun yere eklemlendi ği t akdirde ancak bu ifadelerin t ekil birlikler i halinde t amamlanm ış olarak göz önüne almabili r. Bu aktl ar o halde bu ifadeler in serisi ya da top lam ı, onlar ın yan yana geli şleri t araf ından olu şturulurlar; onlar ın t ümünün, aralar ından en küçü ğünün içinde mevcut bulundu ğu, ve onlar ın, her biriyle birlikt e yenilendikleri dü şünülemez. Orada, if adelerin büt ünü ile konu şmam a akdar ının bütünü arasına iki yanl ı kar şılıkl ı bir ili şkiyi de yerle ştiremeyiz. İfadeler belirginle ştirilmek istendi ği zaman, dilbilgisinden, mant ıkt an, ya da «Çözümlem e» den ödünç al ınm ış model lerin hi ç birisi eksiksiz kabul edilem ez. Üç durumda da, öne sürülm ü ş ölçüt lerin çok say ıda ve çok yüklü oldu ğu, onlar ın if adeye her boyutunu b ırakmad ıklar ı, ve bazen if ade daha çok beti ml enmi ş biçimleri al m ış ve orada tam olarak düzenlenmi ş olsa bile, ifadenin o ölçütlere uymad ığı da olabilir: m e şru önerm e
yap ısına sahip olmayan ifadeler bul unur; cüm leyi kabul edem edi ğimiz yerde if adeler bulunur; «ifade a k t l a r ı»ndan soyutlayamad ığımız daha birçok ifade bulunur . İfade sanki büt ün bu figürler den daha fazla belirlem eleri and ırıyormu ş, daha az belirlemeler le doldurulmu ş, d aha az sa ğlam bir biçim de yap ıla şmış, daha fazla her yerd e haz ır imi ş gibidir; sanki onun karakter leri daha az say ıda, ve yeniden birle ştirilm eleri daha kolaym ış gibidir; f akat ayn ı yolla, o her betim leme olana ğını sanki redde-diyorm u ş gibidir. İfadenin ne hangi düzeyde kurulaca ğı, ne de hangi yöntem le kendisine yakla şılaca ğı iyi anla şılmad ığı sürece: az önce an ımsatt ığımız büt ün çözümlemel er i çin o asla dayanak ya da arazlar ın cevheri olm az: mant ıksal çözüml emede, if ade, önermenin yap ısı elde dildi ği ve tan ımland ığı zaman «kal ıcı olan» şeydir; dilbil gisel çözüml eme aç ısından, o, bir cümlenin biçimini, kendisinde kabul edebildi ğim iz ya da edemedi ğimi z dilbilimsel elemanlar ın serisidir; dil akt lar ının çözümlenm esi bak ımından, o, kendisinde bu aktl ar ın ort aya ç ıkt ıklar ı gözle görülebili r cisim gibi görünür. Büt ün bu bet imsel yakla şıml ara göre, i fade, gerçekte saf ve basit , bir kal ınt ısal eleman ın, uygun olmayan bir yap ı malzemesinin rolünü oynamaktad ır . Sonuç olarak, if adenin özgün karakt ere sahip olamad ığının ve, ifade, dilin büt ün çözümlemeleri bak ımından, bu çözümlemelerin nesnelerini kendisinden hareketle belirledikleri d ışar ıda-ki madde oldu ğu ölçüde, eksiksiz t an ımlanmaya elveri şli olmad ığının kabul edil mesi mi gerekir ? Herhangi bir i şaretler, figürler, grafikl er ya da izler serisinin -bu serini n örgütlenm esi ya da örgütl enme olas ılığı ne olursa olsun- bir if adeyi t e şkil etmeye yeterli oldu ğunu; ve bunun e ğer bi r cüm le söz konusuysa ya da de ğilse söylemenin dilbi lgisine, bu cümle e ğer bir önerme biçimini iht iva ediyor ya da etmi yorsa tan ımlamanın mant ığına, cümlenin içine nüfuz edebilen dil akt ı olan belirlemek hakk ındaki çözümlemeye ait oldu ğunu mu kabul et mek gerekir? Bu durumda, birbirinden ba ğım sız bir çok i şaret varolduktan –niçin mümkün olmas ın?- it ibaren, onlardan biri ve sadece biri varolduktan itibaren ifadenin varoldu ğunu kabul et mek gerekir. İfadenin e şiği i şaretlerin varolu şunun e şiği olacakt ır. Bununla birlikt e, orada hâlâ, şeyler basit de de ğildir ve «i şaretlerin varolu şu» gibi bir if adeye veril mesi gereken anlam aç ıklanmay ı gerektirir. İşaretler vard ır, ve if adenin varolması için işaretlerin varolması yeterlidir, denildi ği zaman ne denmek istenir? Bu «vard ır»a hangi t ekil st atü verilm ek istenir? Çünkü ifadelerin bir dilin ve, o dille birl ikt e, birbirinin z ıdd ı anlat ım biçimleri il e kullan ım kurallar ı taraf ından belirlenmi ş bir i şaretler bütününün varoldu ğu anlam ında varolmad ıklar ı aç ıkt ır; gerçekte di l asla kendinde ve tam l ığı içinde verilmem i şti r; o, ikinci bir biçimde ve kendisini konu olarak alacak olan bir betim lemenin dolayl ı yoluyla ancak varolabilecektir; dilin elemanlar ını ol u şt uran i şaretler kendilerini ifadelere empoze eden ve onlan içten yöneten biçim lerdir. E ğer if adeler varolm asayd ı, dil varolmayacakt ı; fakat hiçbir ifade dilin varolması için zorunlu de ğildir (ve her zaman, her hangi bir if adenin yerine, yine de dil i de ğişt irmeyecek olan bir ba şka ifade t asarlanabilir). Dil ancak mümkün i fadeler için kurulu ş sist emi olarak vard ır; f akat bir ba şka bak ımdan, o, bir gerçek if adeler bütünü konusunda elde edilmi ş (çok ya da az eksiksiz) betim leme olarak ancak vard ır. Dil ve if ade ayn ı varolu ş düzeyinde de ğildirl er; ve dillerin varoldu ğu söylend i ği gibi, if adelerin varoldu ğu söylenemez. Fakat, bi r dili n i şaretleri bir if adeyi kurduklar ı sırada, şu ya da bu tarzda meydana getirilip getirilmemeleri (eklemlenip eklemlenmemeleri, belirtilip belirtilmemeleri, imal edilip edilmem eleri, çizilip çizilmem eleri), zaman ın bir an ında ve uzay ın bir noktasında görünüp görünmemeleri , onlar ı t elaff uz eden sesin ya da biçiml endiren davran ışın onlara bir m addî varolu şun boyutlar ını verip vermem esi yeter li midir ? Bir ka ğıt yapra ğı üzerine benim t araf ımdan, bir ifade olmayan şey örne ği ol arak, rasgele yaz ılm ış alfabenin harfleri; kit aplar ın basımı için kullan ılan kur şun karakterler -yeri ve hacmi olan maddîlikleri inkâr edilemez-ort aya serilmi ş, gözle görülebilir, elle kullan ılabilir olan bu i şaretler, mâkul bir biçimde, if adeler olarak göz önüne almam ız m ı? Bununla birl ikt e biraz daha yalandan bak ılacak olursa, bu i ki örne ğin (kur şun karakterler ve benim taraf ımd an yaz ılm ış i şaretler) tamam ıyla üstüste çak ışm ad ığı görülür. Elimde tut abildi ğim bu bir avuç bask ı
karakteri yahut da bir yaz ı makinesinin klavyesi üzerind e göst eril mi ş olan harfler ifadeleri meydana getirmezler: bunlar olsa olsa kendileriyle ifadeleri yazabilece ğimiz araçlard ır. Akl ıma geldikleri gibi ve, düzensizlikleri i çinde, bir ifadeyi olu şturamad ıklar ını gösterm ek için, bi r ka ğıt yapra ğı üzerine rasgele yazd ığım bu harf ler nedir, hangi biçim onlar ı şekillendirmektedir? Olumsal bir biçimde seçilmi ş bir harfler t ablosu olmad ığı t akdirde, bir alf abeti k seri hakk ındaki ifadenin rast lant ıdan ba şka yasalar ı bulunmayacak m ıdır? Ayn ı şekilde, istatistikçilerin zaman zaman kulland ıklar ı rasgele say ılar t ablosu, hiçbi r sözdizimi yap ısı taraf ından aralar ında yeniden birbirlerine ba ğlanmam ış olan bir say ısal sembol ler di zisidir ; bununla bir likt e o bir ifadedir: birbiri ni izleyen sonuçlar ın olasılığını geli şti rebilecek olan her şeyi d ışar ıda b ırakan davran ışlar taraf ından elde edilmi ş bir r akaml ar toplam ının if adesi. Bir ör nek daha verelim: bir yaz ı makinesinin klavyesi bir if ade de ğildir; d aktiloyla ilgili bir el kit ab ında sıralanm ış olan şu ayn ı A, Z, E, R, T, harfl er serisi Fransızca makineler taraf ından benimsenmi ş olan alfabet ik düzenin if adesidir . Demek ki bi z olumsuz sonuçlar ın belirli bir niceli ği kar şısında bulunuyoruz: düzenli bir dil yap ısı bir if adeyi olu şt urmak için gerekli de ğildir (b ir seriden en küçük bir ol asılığa kadar ifade kurulabilir ); f akat, bir if adenin ort aya ç ıkması ve varl ığa gelmesi i çin, dili n elemanlar ının herhangi bir maddî gerçekle şimi yeterli olmad ığı gibi, i şaret leri n zamanda ve uzayda herhangi bir do ğuşu da yeterl i de ğildir. Demek ki, ifade ne (t abiî ya da sunî bir dil sist eminin içinde ancak, beli rlenmi şlikleri halinde, tan ımlanabilir olan i şaretlerden meydana geldikleri halde) dille ayn ı biçimde, ne de (her zaman belirli bir m addîlikle dolu oldu ğu ve her zam an uzaysal-zam ansâl ba ğlara göre kurulabildi ği halde) al g ıya aç ık sıradan nesnelerle ayn ı biçimde varolur. İfade hakk ındaki genel soruya cevap ver menin henüz zaman ı de ğildir, ama problemin s ınırlar ı çizilebilir: ifade cümle, önerme ya da dil akt ıyla ayn ı türden bir birlik de ğildir; demek ki o ayn ı kriterlerden do ğmuyor; fakat sınırlar ı ve ba ğım sızl ığı olan maddî bir nesne olabilece ğinden dolay ı bir birli k de de ğildir. İfade, tekil olmak biçimi içinde (ne tamam ıyla dilsel, ne de yaln ız maddî), cüml enin, önerm enin, dil akt ınm var olup olm ad ığını söyleyebilmemi z; cümlenin do ğru (ya da kabul edilebilir, veya yorumlanabilir ) olup olm ad ığını, önermenin me şru ve iyi biçimlendirilm i ş olup olmad ığını, akt ın t aleplere uygun olup olmad ığını ve güzel olup olmad ığını ve iyi gerçekle ştirilmi ş olup olmad ığını söyleyebilm emiz için kaç ınılmazd ır. İfadede, uzun ya da kısa, güçl ü ya da zay ıf yap ılanm ış, f akat m ant ıksal, dil bilgisel ya da söylemsel bir ili şkinin içinde ba şkalar ı olarak al ınm ış bir birli ği aramam ak gerekir. Başkalar ı arasında bir elemandan ziyade, beli rli bi r çözümleme düzeyinde onar ılabilir bir parçadan ziyade bu çe şit li birlikler e göre dü şey olarak i şlev gören, ve, bir i şaretler serisine göre, or ada mevcut bul unup bulunmad ıklar ını söyleme olana ğını veren bir i şlev söz konusudur . İfade, o halde, bir yap ı (yani somut modell erin bel ki sonsuz bir niceli ğine izin veren de ğişik elem anlar arasındaki bir ili şkiler bütünü) de ğildir; o, i şaret lerin özüne ait olan ve nihayet k endisinden hareketl e, çözümlem e ya da sezgi yoluyla, onlar ın «anlam olup» olm ad ıklar ına, hangi kurala göre birbi rler ini izleyecekler ine ya da üst üst e konulacaklar ına, i şaret olacaklar ına, ve hangi eylem t ürünün onlar ın (sözlü ya da yaz ılı) olu şumu taraf ından gerçekle ştirilmi ş bulunaca ğına karar verebilece ğimiz bir varolu ş fonksiyonudur. Demek ki, if ade için birli ğin yap ısal ölçütlerini bulamad ığımız takdirde şaşırmamak gerekir; bu, onun kendisinde bir bi rlik olm amasından, ama bir yap ılar ve müm kün birlikler alam ile kesi şen ve onlar ı, somut içerikleriyle, zaman ın ve uzaym i çinde görünür k ılan bir f onksiyon olmas ından dolay ıdır. Şimdi, bu şekilde, yani varolu şunun, ko şullar ının, kendisinin gerçekle şt i ği alan ı kontrol eden kurallar ın içinde betim lenmesi gereken, i şt e bu fonksiyondur.
İfadenin İşlevi İfadeyi, demek ki, i şaretlerin birl ikli gruplar ı bak ımından incelemek yararsızd ır. Bu i şaret gruplar ını var kılan, ve bu kurallara ya da bu aktüel le şme biçiml erine olanak t an ıyan şey ne söz-dizimi, ne yap ı kural ı, ne ard arda geli şin ve yer de ğişiminin yasal biçimi de ğil, ifadedir. Fakat ifade onlar ı e ğer var k ılabiliyorsa, bu, ne bir dilin el emanlar ı olarak i şaretler in varolu şu ile, ne de bir m etin parçasını i şgal eden ve az ya da çok uzun
bir zaman devam eden bu i şaretlerin m addî varolu şu ile kar ıştırılmaması gereken tekil bir biçim in üzerindedir. İfadelendirilebilir, incelenmesi hemen söz konusu edilebilir olan her i şaretler serisinin belirleyici özelli ği, bu tekil varolu ş biçimidir. a) Belirli bir m addîlik içinde şekillenmi ş ya da belir ginlik kazanm ış, ve, keyfî ya da de ğil, bir biçim üzerinde kümelenmi ş, fakat, her halükârda, dil bilgisel olm ayan bu i şaretler örne ğini bir kez daha yineleyelim . Bir yaz ı makinesinin klavyesi böyle; bi r avuç matbaa karakter i böyle. Bu şekilde verilm i ş i şaretleri, bir if adeyi t e şkil etmeleri için bir ka ğıt yapra ğı üzerine (ve hiçbir kelim e üretm eksizin birbirler ini izledikleri ayn ı düzenin içinde) yeniden kopyalamam ız yeterlidir: daktilo ile yazmay ı kolayla ştıran bir düzen içindeki alfabe harflerinin ifadesi, harflerin rast lant ılı bir grubunun if adesidir . O halde if adenin varolm as ı için ne olup bit mekt edir? Bu ikinci örne ğin birinci örne ğe göre yeniden sahip olabil di ği şey ned ir ? Bir sözcü ğün iki kez t ekrarlanması, onun bir kopyasının ç ıkar ılması olgusu mudur ? Hiç ku şku yok ki hay ır, çünkü yaz ı makinelerinin klavyelerinin hepsi belirli bir m odeli kopya ederler ve onlar bununla birlikte i fadeler de ğildi rler . Ya bir öznenin araya girmesi? İki kez yet ersiz olacak olan yan ıt : çünkü bir serinin t ekrar ının, bu serini n ayn ı olgu yoluyl a bir ifade haline dönü şmesi için bir bireyin insiyatifi ne ba ğlı olması, ve, ayn ı şekilde, problemin tekrarlaman ın nedeninde ya da kayna ğında de ğil, birbi rine benzer olan bu iki seri aras ındaki t ekil ili şkinin içinde bulunmas ı yeterli de ğildir. İkinci seri, gerçekte, birinci serinin elemanlar ından her biri si aras ına iki-yanl ı bir ili şkiyi yerle ştirebilmemiz olgusuyla yaln ızca bir ifade olmaz (bu ili şki bazen saf ve b asit bi r kop ya söz konusu oldu ğunda iki kat l ı yapma olgusunu, bazen da dile geti rm e e şiği kesin olarak a şıld ığında ifadenin t aml ığını belirginle ştir ir). Bir i şaretler serisi, (kendisine son derece b enzer, ve seçilm i ş bir örnekt eki gibi hemen hemen ayn ı olabilen) «ba şka şeyde» bizzat kendisini ilgilendir en -sebebini de ğil, elemanlar ını de ğil-özel bir ili şkiye sahip ol ması ko şuluyla, ifade olacakt ır. Hiç ku şku yok ki, bu ili şkide bilm ecemsi hiçbir şeyin bulunmad ığı, t am t ersine onun çok aç ık oldu ğu, çözümlenmekt en geri durmad ığı: i şaret edenle i şaret edi lenin, ve ad ile onun göster di ği şeyin ili şkisinin; cüml eyle onun anlam ı arasındaki ili şkinin; ya da önerme i le göst ergesi aras ındaki ili şkini n söz konusu oldu ğu, söylenecekt ir. Oysa ben, if adenin ifade edilen şeyle ili şkisinin bu i li şkilerden hiçbiriyle üst üst e çak ışamayaca ğını gösterebilece ğimize inan ıyorum. İfade, nominal bir sözdizimine («gemi!»), bir özel ada («Pi-erre!») indirgenmi ş olsa bile, if ade ett i ği şeyle, ad gösterdi ği ya da i şaret ett i ği şeyle, ayn ı ili şkiye sahip d e ğildir. Ad dilbilgisel büt ünlerin içinde farkl ı yerleri işgal edebilen bir di l elem an ıdır: onun anlam ı kullan ım kurallar ı (ki söz konusu olan, onun t araf ından geçerl i bir bi çimde göster ilebilen bireyler, ya da içlerine do ğru dürüst girebildi ği sözdizimsel yap ılard ır) t araf ından tanımlan ır; bir ad onun geri dönü ş imkân ıyla tan ımlan ır. Bir i fade her yeniden ort aya ç ıkma olana ğının d ışınd a varolur; ve onun ifade ett i ği şeyle girdi ği ili şki bir kullan ım kurallar ı toplam ıyla ayn ı de ğildir. Tekil bir ili şki sözkonusudur: ve e ğer bu ko şullar ın içinde ayn ı ol u şum yeniden ort aya ç ıkarsa -bu ko şullar daha çok kullan ılan ayn ı kelimelerdir, cevhersel olarak ayn ı adlard ır-, bu, büt ünüyle göz önüne al ınd ığmda, ayn ı cümledir, ama kesinli kle ayn ı ifade de ğildir.
Bir i fade ile onun ifade ett i ği şey arasındaki i li şkinin, bi r önerm e ile onun göst ergesi aras ındaki i li şkiyle kar ıştırılmaması da gerekir. Mant ıkç ılar, biliyoruz ki, «Alt ın da ğ Kaliforniyada-d ır» gibi bir önermenin, göstergesi bulunmad ığından dolay ı, do ğrulanamayaca ğını söylerl er: onun olumsuzu o halde olum lusundan ne daha çok do ğru ne de daha az do ğrudur. Ayn ı şekilde, bir if adenin, kendisine varl ık verdi ği önermenin e ğer göst ergesi yoksa, hiçb ir şeye ait olmad ığının m ı söylenmesi gerekecektir? Daha çok bunun tersinin do ğru oldu ğunun söylenmesi gerekecektir . Ve, göst ergenin yoklu ğunun kendisiyle birli kte ifade için ba ğınt ının yoklu ğunu getir di ğini de ğil de, bunun önermenin bir göst ergesinin bulunup bulunm ad ığım söylemek olana ğını veren ifadenin ba ğınt ısı -ifadenin kendisiyle ilgili bulundu ğu, if ade t araf ından oyuna sokulan, sadece söylene n de ğil ayn ı zamanda kendisinden söz edilen şey, onun «temas ı»- oldu ğunu söylemek gerekecektir: ifade
hakk ında kesin bir bi çimde karar verm ek olana ğını t an ıyan bu ba ğınt ıdır. Gerçekte, «Alt ın da ğ Kaliforniyadad ır» olu şumunun ne bir co ğrafya kitab ında ne de bir seyahat namede bulunm ad ığını, ama bir rom anda ya da herhangi bi r hi kâyede bulundu ğunu var sayal ım, o zaman ona (da ğın kendisine ait oldu ğu hayal dünyas ının benzer bir j eolojik ya da jeo ğrafi k fant aziye olanak verm esine ya da vermem esine göre) do ğru ya da yanl ış bir de ğer at fedilebilecektir. Bir önermenin bi r göster gesinin bulunup bulunmad ığını söyleyebilmek için, i fadenin neye ait oldu ğunu, onun ba ğınt ılar ının türünün ne oldu ğunu bilm ek gerekir. «Fransan ın mevcut kral ı dazlakt ır» önerm esi, i fadenin bugünkü tarihsel bilgi dünyas ına ait oldu ğunu var sayd ığımız ölçüde ancak göst ergeden yoksun ol ur. Önermenin göst ergeyle il i şkisi if adenin ifade ett i ği şeyle ili şkisine model ve kural hizmeti göremez. Bu ifade önermeyle yaln ızca ayn ı düzeyde bulunmamakla kalm ıyor, ayn ı zamanda ondan önce var olan olar ak görünüyor. Nihayet, ifade bir cümleyle onun anlam ı arasında varolabilen ili şkiyle üst üste çak ışabilir de de ğildir. Bu iki ili şki biçimi arasındaki mesafe, tamam ıyla do ğru dilb il gisel yap ılar ına ra ğmen (örnekteki gibi: «Olgunla şm am ış cılız fikir ler derin bir uyku halinde bulunmaktad ırlar»), anlamlar ı bulunmayan şu ünlü cüml eler konusunda apaç ık ortada görünüyor. Gerçekte, yukar ıdaki gibi bir cüml enin anlam ının bulunmad ığını söylemek belirli bir olanaklar say ısını daha şimdiden d ışar ıda tutt u ğumuzu varsayar: bi r r üya anlat ısının, bir şiir m etninin, kodlanm ış bir m esaj ın ya da bir ilaç t ut kununun sözünün söz konusu olm ad ığı, f akat daha çok, belirli bir biçim konusunda, gözle görülebil ir bi r gerçekli ğe ait olm ası gereken belirl i bir if ade tip inin söz konusu oldu ğu kabul edilir. Bir cüm le ile onun anlam ı arasındaki ili şki ancak belirlenmi ş ve yerli yerine oturt ulmu ş bir ifade ili şkisinin içinde göst erilebilir. Üst elik bu cümleler, anlamlar ını kazand ıklar ı if ade düzeyinde al ınm ış olsalar bile, if ade olarak, ba ğınt ılardan yoksun de ğildirler: ilkin, örne ğin, f ikirlerin ne canland ırıld ıklar ını ne de sönükle ştirildiklerini, dolay ısıyla cüml enin anlam ının bulunmad ığını söylemek olana ğını veren ba ğınt ılar (ve bu ba ğınt ılar fikirlerin gözle görülemez olduklar ı, r enklerin bak ışa verildikleri, v.s. bir gerçeklik plan ıyla ilgilidir ); öte yandan, do ğru f akat anlamd an yoksun bir sözdizimsel ör gütlenm e t ipinin mansiyonu olarak söz konusu olan cümleyle ilgili ba ğınt ılar (ve bu ba ğınt ılar dili n, onun kurallar ının ve iyeliklerinin plan ıyla ilgilidir ). Bir cümle ne kadar anlamsız olursa olsun, o, bir i fade olarak, bi r şeyle ilgilidir. İfadeyi kendi özünde belirginle ştiren bu ili şkiye -cümle ya da önerm e t araf ından z ımnen varsay ılm ış, ve onlar ın ön ko şulu gibi görünen ili şki- gelince, o nasıl tan ımlan ır? İli şki, genellikle onun kendileriyle kar ıştırıld ığı, şu anlam ili şkilerinden, şu do ğruluk de ğerlerinden, kendisi olarak, nas ıl ç ıkar ılabilir? Sıradan ve dü şündü ğümüz kadar basit bir i fade, ba ğınt ı olarak, cüm lenin böyle bir sözcü ğü taraf ından göst erilec ek olan bir bir eye ya da t ekil nesneye sahip de ğildir: «Alt ın da ğ Kaliforniyadad ır» gibi bir ifadenin durumunda, b a ğınt ı, öznenin i şlevi olan nominal sözdizimi t araf ından göst eril en şu gerçek ya da hayalî, müm kün ya da saçma ol u şum de ğildir. Fakat i fadenin ba ğınt ısı şeylerin bir durum u ya da önermeyi do ğrulamaya elveri şli bir ili şki de de ğildir (seçilmi ş olan örnekte, bu, belirli b ir bölgedeki belirli bir da ğın uzaysal içeril mi şli ği olacakt ır). Buna kar şılık, ifadenin ba ğınt ısı olarak tan ımlayabildi ğimiz şey, böyle nesnelerin görünebildi kleri ve böyle ili şkilerin ay ırt edilebildikleri alanlar ın bir t oplam ıdır: bu alan, örne ğin, t espit edilebilir fi zik özellikleri n belirli bir kısm ına sahip olan m addî nesnelerin, alg ılanabilir geni şlikt e olan ili şkilerin bir alan ı olacak -ya da tam t ersine (onlar ın belirli bi r süreklili ği, belirli bir tutarl ılığı olsa bil e), deneysel ya da dü şünsel do ğrulamaya yatk ın olmaksızın, dü şsel, keyf î özelli klerl e donat ılm ış bir nesneler al an ı olacak-; bu alan, yak ınl ık ve içinde olma ili şkileri yle, bi r uzaysal ve co ğrafî yerler alan ı -ya da tam t ersine bir sembolik il intil er ve gizli yak ınl ıklar alan ı olacak-; bu alan ifadenin dile getiri ldi ği zaman ın bu ayn ı an ında ve bu ayn ı a şamasında varolan bir objel er, ya da -bizzat i fade t araf ından göst eril mi ş ve olu şturulmu ş bulunan, ama if adenin de kendisine ait bul unmad ığıbüsbüt ün ba şka bir varl ığa ait olan bir objeler alan ı olacak. Bir ifadenin, kar şısında (bir t ür ba ş-ba şa olmakl ık içinde), bir ba ğınt ısı -ya da bir önerm enin bir göst ergesinin bul u nd u ğu (yahut bulunmad ığı) gibi, bir özel ad ın bir bi reyi (veya kişiyi) göster di ği gibi, bir ba ğınt ısı- yoktur . O daha ziyade « şeyler» den, «olgular» dan, «gerçekli kler»den, ya da «varl ıklar» dan olu şm am ış, f akat kendisinde adland ırılm ış, gösteri lmi ş veya
betimlenmi ş bulunan nesneler i çin, kendisinde do ğrulanm ış veya do ğrulanmam ış bulunan il i şkiler için imkân yasalar ından, varolu ş kurallar ından olu şm u ş olan bir «göst erge sist emi»ne b a ğlıdı r. İfadenin göst erge sist emi yeri, şar t ı, do ğuş alan ını, bireylerin ya da nesnelerin, şeylerin hallerinin ve ifadenin kendisi taraf ından oyuna sokulmu ş olan ili şkilerin ayr ım la şm ası e ğilimini olu şt urur; o cüml eye anlam ını, önermeye do ğruluk de ğerini veren şeyin ort aya ç ıkması ve sınırlanmasının olanaklar ını t an ımlar. Dile getirm enin, dilbil gisel ve mant ıksal düzeyinin tersine, ifadesel düzeyini belirginle şti ren bu büt ündür: bu çe şit li im kân alanlar ına göre, i fade bir sözdizimi nden, ya da bir sembol ler serisinden, kendi sine bir anlam atf edebilece ğimiz veya atf edemeyece ğimiz bir cümle, bir do ğruluk de ğeri alabilecek ya da alamayacak olan bir önerm e meydana getiri r. Her halükârda, bu ifade düzeyinin betimlenmesinin ne biçimsel çözümlemeyle, ne semantik bir incelemeyle, ne de bir do ğrulamayla de ğil, if ade ile ifadenin ayr ımlar ı bizzat göster di ği yer ol an ayr ım la şm a alanlar ı arasındaki il i şkilerin çözümlenmesiyle yap ılabilece ği görülüyor. b) Bir ifade, ayr ıca, bir özneyle sürdür dü ğü belirli bir il i şki gerçe ğiyle, herhangi bir dil bilim sel elemanlar seri sinden ayr ılır. Bu ili şki, do ğası ayd ınl ığa kavu şturulması gereken ve özellikle kendiler iyle kar ıştırılması müm kün olan ili şkilerden ayr ı tutulması gereken ili şkidir. Gerçekte, if adenin öznesini bu cüml enin içinde bulunan birinci şah ıstaki şu dilbilgisi elemanlar ına indirgememek gerekir, ilkin, ifadenin öznesi dilbilim sel sözdiziminin içinde bulunmad ığı için; ikinci olarak, birinci şah sı içinde t a şıyan bir ifadenin her şeye ra ğmen bi r öznesi bul undu ğu için; nihayet ve özellikle, t espit edilmi ş bir dilbi limsel biçim i olan (bu ist er birinci şah ıst a isterse ikinci şah ısta olsun) bütün ifadelerin ifadenin öznesiyle bir ve ayn ı tip ili şkileri bulunmad ığı için indirgememek gerekir. Kolayca anla şılıyor ki, bu ili şki «ak şam olmaktad ır», ve «her sonucun bir sebebi vard ır» t ipinden bir if adenin içinde ayn ı de ğildi r; «uzun süre erkenden yatt ım» t ipinden bir if adeye gelince, onun bir konu şm a sırasında söylenmi ş oldu ğu anla şılırsa, ve Kaybol an Zamanın Ara ştırıl m a sı ad ını alan bir kit ab ın ilk sat ırında okunursa, i fade eden özneyle ili şki ayn ı olmaz. Cüml enin d ışındaki bu özne, aç ıkçası, onu söylemi ş veya yazm ış olan bu gerçek birey de ğil midir? Belirt ilerin yeri, bu belirt ileri aç ıkça söyleyecek biri, her halükârda ort aya ç ıkar ıcı bir eleman gibi bir şey olmadan, bilinir. Bir i şaretl er serisinin varolm ası için, daha çok -sebeplili kler sistemi ne göre- bir «m üellif » ya da bir üret ici güç gerekir. Fakat bu «müel lif » ifadenin öznesiyle ayn ı de ğildir; ve m üellifin dile getirme ile sürdürdü ğü üretim ili şkisi, i fade eden özneyle onun ifade et ti ği şeyi birle ştiren ili şkiyle ayn ı de ğildir. Burada, maddî olarak biçimlendirilm i ş ya da çizilmi ş bir i şaretler toplam ının durum unu, çok basit olaca ğı için, göz önüne almayal ım: onlar ın yap ımlar ı daha ziyade bir m üellifi içinde bulundurmakla birlikt e, ne if adeyi ne de ifadenin öznesini içinde bulundurmaktad ır . İşaret leri n vericisi il e bir if adenin öznesi aras ındaki ayr ımı göst ermek için, üçüncü bir ki şi taraf ından okunmu ş bir m etnin ya da rolünü anlatan bir aktörün durumunu da dü şünebiliriz. Fakat bunlar sınırl ı durumlard ır. Genel olarak, en az ından ilk bak ışta, öyle görünüyor ki, if adenin öznesi apaç ık bir biçimde bir if ade etm e niyeti i çinde if adenin farkl ı elemanlar ını meydana getiren özne olmal ıdır. Bununla birlikt e şeyler basit de de ğildir. Bir romanda, iyi bilinir ki, if adenin müellifi ad ı kitab ın kapa ğında yer alan bu gerçek bireydir (yine de bir birleriyl e diyalog içinde bulunan elemanlar, ve bir ki şilik rolü dü şüncesiyle ili şkili cümleler problemi ort aya ç ıkar; yine de bir takma adla yay ınlanm ış metinler problemi ort aya ç ıkar: ve bu ifadeleri, bütün bir blok halinde, met nin müellif iyle, onun söylemek ist edi ği, dü şündü ğü şeyle, k ısacası bu ifadelerin bütün bu farkl ı düzeyler pram idini kendisine dayand ırd ıklar ı bu sessiz, görünm ez ve tek biçim li büyük söylemle ili şkilendirmek i st edikleri zaman, bu ikiye bölmelerin yorumsal çözümlemenin savunucular ının kar şısına ç ıkard ığı bütün güçlükler bilinir); fakat birey-müellif le ayn ı olmayan bu dile getirm e ist eklerinin d ışında bile, roman ın ifadeleri, anlat ılan t arihin t arihsel ve uzaysal i şaretlerini d ışsal olar ak vermelerine göre, şeyleri anonim , gözle görülm ez ve büyülü bir bi çimde dü şsel yarat ının biçimlerine dalm ış nötr bir bi reyin görece ği gibi betim lemelerine göre, ya da bir ki şilik rolünün sessiz bir biçimde tespit etti ği şey
hakk ındaki sözlü versiyonu, i çt en ve dolays ız bir anlamada oldu ğu gibi, vermeler ine göre, ayn ı özneye sahip de ğillerdir . Bu ifadeler, müellif onlar ın müellifi oldu ğu, onlar ı kendisinden ba şka hiç kimseye atfet medi ği, kendisiyle okudu ğumuz metin arasında bütünleyen bir arac ı icat et medi ği halde, i fade eden özne için, ayn ı karakter leri varsaymaz; onlar bu özne ile onun ifade etm e s ırasında oldu ğu şey arasındaki ayn ı ili şkiyi ihtiva etmezler. Belki, sık sık sözü edilen, rom ansı metin örne ğinin inand ırıcı de ğerinin bulunmad ığı, ya da daha ziyade genel olarak if adelerin öznesinin stat üsünün de ğil de edebiyat ın kendi özünün söz konusu oldu ğu söylenecek. Bu, m üellifin içinde yer alm ad ığı, kendisinde gizlendi ği, vekaleten bulundu ğu ya da parçaland ığı edebiyat ın özü olacakt ı; ve bu ayr ışmadan da, evrensel bir biçim de, if adenin öznesinin her bak ımdan -do ğa, st atü, fonksiyon, kimlik- dile getirm enin müellifi nden ayr ı bulundu ğu sonucunu ç ıkarmam ız gerekmeyecekt i. Bununla birlikte, bu dengeleme sadece edebiyatla s ınır l ı de ğildir. O, ifadenin öznesi belirli fakat bir ifadeden di ğerine zorunlu olarak ayn ı olmayan bir f onksiyon oldu ğu ölçüde; i fadeyi dile getirdikleri zaman, belir li bir noktaya kadar, birbiri nden farksız bireyler taraf ından doldurulabilen içi bo ş bir fonksiyon oldu ğu ölçüde; yine bir ve ayn ı bireyin bir ifadeler serisi içinde s ırasıyla farkl ı pozisyonlarda b ulunabildi ği ve farkl ı öznelerin rolünü alabildi ği ölçüde, kesinlikle, geneldir. Bir mat ematik inceleme örne ği gibi. Bu incelemeni n niçin, hangi ko şullarda, hangi çözülmemi ş problem e cevap vermek i çin, hangi pedagoj ik endi şeyle, hangi yöntemleri kullanm ak suret iyle, hangi deneme ve hangi ba şar ısızl ıklardan sonra yaz ıld ığını aç ıklad ığımız önsöz cüml esinde ifadenin öznesinin durumu ancak ifadenin müellif i ya da müellif leri t araf ından i şgal edilebilir: öznenin bireyselle şme ko şullan gerçekte çok s ıkı, çok çe şit lidir ve bu durumda onlar ancak mümkün t ek bir özneye izin verirler. Buna kar şılık, incelem enin bünyesinde, e ğer «Bir üç üncüsüne e şit olan iki nicelik kendi aralar ınd a eşit t ir» gibi bir önermeye raslan ırsa, if adenin öznesi böyle bir önermeyi do ğrulamak için her bireyin i şgal edebildi ği her hangi bir dil sistem i içinde ve her hangi bir yaz ım ya da sembol le ştirm e kural ı içinde nötr , zaman, uzay, şartl ar bak ımından ayr ım sız, ayn ı durumdad ır. Öte yandan, «Daha önce göst erdi k ki.. .» t ipinden cümleler, i fade edilebilmek için, önceki dile getirm e taraf ından içerilm i ş olm ayan aç ık ba ğlamsal ko şullan ihti va ederler: durum o zaman if adelerin t amamlanm ış bir büt ünüyle olu şm u ş bir alan ın içinden tespit edilir; önceden meydana getirilmi ş olması gereken bir if adesel olaylar serisinin içine yerle ştir ilir; önceki anlar ı asla kaybolmayan, ve buna ba ğlı olarak da yeniden ba şlan ılm ak ve var olanlar ın yeni ba şt an yansıtılması için ayn ıyla tekrar edilmek iht iyac ında bulunmayan d ışa dönük bir zaman ın içine konulur (bir anma ba şlangıçla ilgili geçerlikleri i çinde onlar ı yeniden akt if hale getirm eye yeter) ; o, belki bi r ve ayn ı birey (halen konu şan birey) taraf ından yap ılm ış olm ayan, fakat gerçekt e if ade eden özneye ait ol an, onun düzenlemesinde bulunan ve iht iyaç duydukça yeniden oyuna sokabildi ği gerçek i şlemlerin belir li bir say ısının önceden varolu şuyla beli rlenir . Böyle bir if adenin öznesi bu gereklerin ve bu olanaklar ın toplam ıyla tan ıml anacak; ve o i şlemleri gerçek olarak ortaya koymu ş olacak olan, ne sürekli ne kopuk b ir zaman ın içinde ya şayacak olan, çe şi t l i önermelerin bütün bir toplam ını bilincinin görü ş alan ı içinde içselle ştir ecek olan, ve dü şüncesinin canl ı mevcudiyet i içinde onun yeniden potansiyel halde ort aya ç ıkışını (bireylerin nezdinde, onlar ın ifade eden özneler olarak durumlar ının psikoloj ik ve «ya şanm ış» veçhesi ancak ol sa olsa oras ıdır) engelleyecek olan birey olarak betimlenmeyecektir. Ayn ı şekilde, ifade eden öznenin «...olan her noktalar bütününe do ğru ad ını veriyorum » gibi ya da «Sözgeli şi sıradan elemanlardan olu şm u ş bir bütün» gibi cüml elerin içkideki özel durumunun ne oldu ğunu betim leyebiliriz; her yerde ifadenin öznesi hem belir li hem aktüel bir i şlemin varolu şuna ba ğlıdır; her yerde if adenin öznesi i şlemin de öznesidir (t an ımı yapan özne onu ifade eden öznedir de; var olu şu gerçekle ştiren özne, ayn ı zamanda, if adeyi gerçekle şti ren öznedir de); nihayet her yerde, özne, bu i şlem ve bu i şlemin varl ık verdi ği if ade yoluyla, gelecekteki if adelerini ve i şlemlerini birbirine ba ğlar (i fade eden özne olarak, o bu if adeyi kendi öz kural ı olarak kabul eder ). Bu esnada bir ayr ım ort aya ç ıkar: birinci durumda, if ade edilen şey bir di l -if ade eden öznenin kullanmak zorunda oldu ğu ve kendi kendisiyle t an ımlanan bu dilin- uyla şımıdır:
if ade eden özne ile ifade edilen şey o halde (biçim sel bir çözüml eme olarak bir if ade, üst -dil e özgü bir engebelili ği içerdi ği halde) ayn ı düzeydedir; ikinci durumda aksine, ifade eden özne, olanakl ılık kurallar ı önceden ekleml enmi ş bulunan ve karakterleri onu ortaya koyan ifadele ştirmeden önce gelen, önceden belirlenmi ş bir alana ait olan bir nesneyi kendisinin d ışında vareder. Az önce gördük ki, do ğru bir önermenin varl ığını kabul et mek söz konusu oldu ğu zaman, if ade eden öznenin durumu her zam an ayn ı de ğildir; şimdi görüyoruz ki, if adenin kendisinde bir i şlemi gerçekle şt irm ek söz konusu oldu ğu zaman da, if ade eden öznenin durumu ayn ı de ğildir. Demek ki , ifadenin öznesini, ifadenin müell ifiyle ayn ı olarak anlamak gerekmiyor. Özne, gerçekte, bir cümlenin yaz ılı ya da sözlü if adesi olan b u f enomenin sebebi, kayna ğı veya hareket noktas ı de ğildir; o sessiz bir biçimde kelimeler e kat ılan, sezgisinin gözle görülebili r cismi gibi onlar ı düzenleyen, bu anlat ım-sal hedef de de ğildir; o sürekli, hareketsiz ve ifadelerin, s ırayla, söylem in yüzeyinde göst ermeye gelecekleri bir i şlemler serisinin kendisiyle ayn ı de ğildir. O gerçekten farkl ı bireyler taraf ından doldurulabilen belirli ve bo ş bir yerdir; fakat bu yer, herkes için bir kez t an ımlanacak ve bir m etin, bir kitap ya da bir eser boyunca oldu ğu gibi de ğişmeden kalacak yerde, de ğişir - ya da daha ziyade o bazen, bi r çok cüm le aras ında kendisiyle ayn ı kalabilmek için, bazen her biriyle birl ikt e de ğişmek için, oldukça isti krarsızd ır. O her dile getirm eyi ifade olarak belirginle şt iren bir boyutt ur. O özgün bir biçimde if adenin i şlevine ait ol an ve bu i şlevi betim leme olana ğını veren özelliklerden biridir. Bir önermeye, bir cüml eye, bir i şaretler toplam ına «ifade» denilebilirse, demek ki bu, bir gün bu ifadeleri ba ğıra ba ğıra söylemek içi n ya da onlardan bir parça geçici iz b ırakmak için birinin varolması ölçüsünde de ğildir; öznenin durumunun gösterilebildi ği ölçüdedir. Bir dile getirm eyi ifade olarak betim lemek, m üellif i le onun söyledi ği (ya da söylemek istedi ği veya onu istemeksizin söyledi ği) şeyler arasındaki ili şkileri çözümlemekt en ibaret de ğil, fakat if adenin öznesi olm ak için her bireyin i şgal edebild i ği ve etm ek zorunda oldu ğu durumun ne oldu ğunu belirlemekten ibarettir. c) İfadenin i şlevinin üçüncü karakteri: ifadenin i şlevi ortak bir alan ın varl ığı olmadan i ş görm ez. Bu karakt er ifadeyi ba şka bir şey ve var olm ak için ancak maddî bir d este ğe -bask ı yüzeyi, sesli cevher, biçimlenebilir madde, bir izin gev şek çizgisi- i ht iyaç göst eren i şaretlerin saf bir birli ğinden daha fazla bir şey haline getirir . Fakat bu karakt er m addî dest e ği, özellikle, cümleden ve önermeden ay ırır. Söz geli şi kelimeler in ya da sembollerin bir bütünü. Onlar ın daha çok cümle gibi dil bilgisel bir birl ik ya da önerme gibi mant ıksal bir bi rlik olu şturup olu şturmad ıklar ına karar vermek i çin büt ünün hangi kurall ara göre kuruldu ğunu belirl emek gerekli ve yet erlidir. «Pierre dün geldi» bir cümle olu şt urur, fakat «Dün gelen Pier re'dir» olu şturmaz; A+B=C+D bir önerme olu şt urur, fakat ABC+=D olu şt urm az. Dilin -t abiî ya da sunî- sistemi ne gönderm e yapmada, elem anlar ve onlar ın da ğılımlar ı hakk ındaki t ek bir inceleme önerme olanla önerme olm ayan arasında, cümle olanla kelimelerin basit bir y ığılımı olan şey arasında ayr ım yapma olana ğını verir. Üst elik bu incel eme, söz konusu cümleni n (oluml u, geçmi şte, nominal bir özneyi içeren, vs. cümle) hangi dilbi lgisel yap ı tipine ait oldu ğunu, ya da göz önüne al ınm ış i şaretler serisinin (iki t oplam arasındaki bi r denklik) hangi önerme tipine cevap verdi ğini belir lem eye yet er. Sonunda, kendisi için ba şka hiçbir ba ğlamdan yararlanmaks ızın, hiçbir ort ak cümlel er ya da önermeler t oplam ı olmaksızın «kendi kendine» belir lenen bir cümleyi ya da bir önerm eyi kavrayabiliriz: bu cümlelerin ya da önermelerin, bu ko şullarda, yararsız ve kullan ışsız olmalar ı, t ekillikleri içinde bile onlar ı yemden bilebilm emizi engellem ez. Hiç ku şkusuz, baz ı it irazlar yap ılabilir. Bir önermenin, onun kendisine uydu ğu aksiyoml ar sistemini bilm ek ko şuluyla, ancak böylece ort aya konulabilece ğini ve belir ginle ştirilebileceğini söylemek, örne ğin: bu t an ımlar, bu kurallar, bu yaz ım ilkeleri önermeden ay ıramayaca ğımız ortak bir alan ı olu şturmazlar m ı (ayn ı şekilde öznenin istidad ı içindeki eserde üst ü Ört ük bir biçim de bulunan dilbilgisi kurallar ı bir cümlenin, ve belirl i t ipt en bir cümlenin, kabul edilebilm esi için gereklidir)? Bununla birlikt e, bu -aktüel ya da pot ansiyel- bütünün önerm e veya cümleyl e ayn ı düzeyden olmad ığını, f akat onlar ın elemanlar ına, mümkün ba ğınt ılar ına ve
bölümlerine dayand ığını da görmek gerekir. Bu bütün, elemanlar ıyla ortakla şmış de ğildir: Bütün, elem an ı taraf ından t asarlan ır. Önermelerden (tot olojik olm ayan) ço ğunun sadece kurulu ş ilkelerinden hareketl e do ğrulanamayacağı ve önermeler in do ğru ya da yanl ış olup olmad ıklar ına karar vermek içi n kayna ğa ba şvurunun gerekli oldu ğu da öne sürülebilecekti r: fakat do ğru veya yanl ış, bir önerme bir önerme olarak kal ır ve bu onun bir önerme olup olmad ığım t ayin eden göster geye ba ğlı de ğildir. Cümleler için de ayn ı şekilde: ço ğu durumlarda, onlar ba ğlama göre ancak anlamlar ım m eydana getir ebilirler (onlar ister somut bir durumu «göst eren» el emanlar ı içersinler; ister konu şan özneyi ve onun m uhataplar ım göst eren biri nci ya da ikinci şah ıs zami rlerini kullansınlar; ister çift zamirli elemanlardan ya da önceki veya gelecek cümlelere ba şvuran ba ğınt ı edatlar ından yararlansınlar); f akat cümlenin anlam ının t amamlanamam ış olması onun dilbil gisi bak ımından t am ve özerk olmasına engel de ğildi r. Elbet t e «Bunu size yar ın söyleyec e ğim» gibi bir kelimeler grubunun «demek istedi ği» şey çok iyi bilinmez; her halde ne bu ertesi gün tarihlenebilir, ne has ımlar adland ırılabilir, ne de söylenmesi gereken şey önceden tahmin edil ebilir. Fransızcan ın kurulu ş ilkelerine uygun, sınırlar ı t am olarak belirlenmi ş bir cüml e söz konusu olm ad ıkça ondan geriye bir şey kalmaz. Nihayet, ba ğlam ı olmadan, bi r cümlenin yap ısını t an ımlaman ın bazen zor oldu ğu öne sürülebilecektir («E ğer o öl ürse, bunu asla bilemeyece ğim » cümlesi «Onun ölümü hali nde, böyle bir şeyi hiçbir zaman ö ğrenemeyece ğim»; yahut da «Onun öl ümünden asla haberdar olm ayaca ğım » şeklinde de kurulabilir). Fakat orada tamam ıyla tan ımlanabilir olan, e şzamanl ı olanaklar ını say ıp dökemedi ğimiz, ve cümlenin kendi yap ışma ba ğlı olan bir anlam belirsizli ği söz konusudur. Genel olarak, denebili r ki, bir cüml e veya bir önerm e -ayr ı, onu ayd ınlatan do ğal ba ğlamdan kopuk, ba ğım sız ya da aç ık veya kapal ı bir bi çimde onun kendilerine geri dönebildi ği bütün elemanlardan uzak bil e olsa- daima bir cüm le ya da bir önerm e olarak kal ır ve onu böyle kabul et mek her zaman mümkündür. Buna kar şılık, ifadenin fonksiyonu -önermenin ya da cümlenin öncelenebilir elemanlar ın saf ve basit bir kurulu şu olmad ığını gerekti ği gibi göst erdi ğinden- bir cüm lede veya bir Önerm ede ba ğım sız halde görül emez. Bir cümleyi söylemek yetm ez, onu, ifadenin varolmas ı için -bi r if adeden söz edilm esi için- bir nesneler alan ıyl a belirli bir ili şki içinde ya da bir özneyle belirli bir i li şki içinde söylemek bil e yetmez: cümleyi birbirine bit i şik olan her bir alanla ili şkiye sokmak gerekir . Ya da daha ziyade, cüm lede b a şka ili şkilerin üzerine gelip kurulan tamamlay ıcı bir ili şki söz konusu olm ad ığı için, bir cümle söylenemez, bit i şik bi r alan kullan ılmaksızın bir ifadenin varolu şunun içine o sokulamaz. Bir i fadenin daim a ba şka ifadelerle doldurulmu ş kenarlar ı vard ır. Bu kenarlar genel olarak - gerçek ya da sözsel- «ba ğlam» ile kasdedilen şeyden, yani bir dile getirm eye yol açan ve onun anlam ını belirleyen durumun ya da dilin elemanlar ının büt ününden ayr ılır. Ve onlar bu bütünü müm kün k ıld ıklar ı ölçüde yine büt ünden ayr ılırlar: e ğer bir roman ya da fizikle ilgili bir incelemeyle uğra şıyorsak, b a ğlamsal ili şki bir cümle il e onu çevreleyen şeyler arasında ayn ı de ğildir; ba ğlamsal il i şki, bir kar şılıkl ı konu şma ya da bi r deney özeti söz konusu oldu ğunda, bi r dile getirm e ile nesnel ortam arasında ayn ı olmayacakt ır. O ifadeler arasındaki daha genel bir i li şki t aban ına, ba ğlam ın etkisinin belirlenebildi ği bütün bir sözsel a ğ zeminine ot urur. Bu kenarlar öznenin konu şt u ğu zaman hiç unutam ad ığı de ğişik met inlerde, farkl ı cümlelerde de ayn ı de ğildi r; üst elik onlar bu psikoloj ik çevreden daha yayg ınd ır; ve belir li bir noktaya kadar onlar bu çevreyi belirlerler, zira bir dile geti rmenin bütün öt eki dile getirmel er aras ındaki durumuna, st atüsüne ve rolüne göre, -edebiyat ın alan ına kay ıt l ı bulunmasına ya da önemsiz bir söz olarak yok olup git mek zorunda olmasına, bir anlat ının parçası olmasına ya da bir kan ıtlamay ı gerektir mesine göre- öznenin bilincindeki öteki if adelerin varolu ş biçimi ayn ı olmayacakt ır: bu, di lsel t ecrübenin, sözsel haf ızan ın, şurda veya burda kullan ılm ış olan daha önce söylenmi ş olan ın hat ırlanmasının ne ayn ı düzeyi, ne de ayn ı biçimidir. Bir dile getirmenin psikolojik hâlesi ifade alan ının düzenleni şi taraf ından uzaktan yönetilir. Bir cümleden ya da bir i şaretler serisinden bir i fade meydana getiren, ve onlara belirl i bi r ba ğlama, özelle şm i ş tem silî bir i çeri ğe sahip olm a olana ğını veren ortak alan karma şık bir yap ıyı ol u şt urur. Bu alan ilkin, ifadenin kendilerinde kay ıt l ı bulundu ğu ve kendilerinin bir eleman ını (bir kar şılıkl ı konu şm ay ı, bir yandan öncülleri öt e yandan sonucuyla s ınırlanm ış bir kan ıtlaman ın yap ışım, bi r anlat ıyı ol u şt uran do ğrulamalar ın
seyrini biçiml endiren bir replikler oyunu) meydana getirdi ği ba şka ifadeler serisi t araf ından kurulur. Yine bu alan, bazen tekrar etm ek, bazen de ğiştir mek ya da uyarlam ak, bazen birbirleri nin kar şısma koymak, bazen sırası geldi ğinde haklar ında konu şmak için ifadenin (kapal ı ya da aç ık olarak) kendilerine ba ş vurdu ğu dile getirmelerin bütünü taraf ından kurulur; ba şka dile getirm eleri (bir anlat ıdaki törensel elemanlar ı; bir kan ıtlamada önceden kabul edilmi ş önermeleri; bir kar şılıkl ı konu şmadaki uyla şımsal cümleleri) şu ya da bu biçimde yeniden güncelle şt irm eyen ifade yoktur. Yine bu alan, if adenin ba şka olana ğını kulland ığı, ve bu olanakt an soma onun sonucu veya do ğal geli şimi ya da repliki olarak gelebilen dile getirm elerin büt ünüyle de kurulur (bi r düzen aksiyomatik önermeler le ya da bir anlat ının ba şlangıcıyla ayn ı ifade olanaklar ını ortaya koymaz). Nihayet bu alan, söz konusu if adenin, ar alar ında çizgisel düzene dikkat edilm eksizin yerini ald ığı, onlarla birlikt e ortadan silinece ği, ya da tam t ersine onlarla birli kte de ğerlendirilece ği, muhafaza edilece ği, kutsalla ştırılaca ğı ve, m ümkün nesne olarak, gelecek bir söyleme veri lece ği dile getirm elerin toplam ından ol u şur (bir i fade «edebiyat» olarak, ya da büsbüt ün unutulm aya mahkûm t emel siz söyle şi olarak, yahut her zaman için elde edilm i ş bilimsel do ğruluk olarak, veya peygamberane söz olarak, vs. kazanabildi ği statüden ayr ılabilir de ğildir). Genel olarak denilebilir ki, bir dilbili msel elemanlar demeti , t ek bir eleman olarak göründü ğü bir if ade alan ının içine yerle şt irilir se ancak bir if ade olur. İfade belirli bir durumun ya da bir t emsiller büt ününün dile do ğrudan yansım ası de ğildir. İfade yaln ızc a belirli bir say ıdaki dilbilim sel elem anlar ın ve kurall ar ın konu şan bir özne taraf ından kullan ılması de ğildir. Oyunun ba şlangıcından, kayna ğından it ibaren, o, kendisinde yer ve st atü sahibi oldu ğu, kendisi için geçmi şle mümkün ili şkiler düzenleyen ve kendisine muht emel bir gelecek açan bir if ade alan ının içinde belli belirsiz ortaya ç ıkar. Her if ade böylece özelle şm i ş bulunur: genel olarak ifade, serbest , nötr ve ba ğım sız ifade yokt ur; fakat daim a bir serinin ya da bir büt ünün üyesi olan, ba şka ifadeler arasında bir rolü oynayan, onlara dayanan ve onlardan ayr ılan bir i fade vard ır: o daima olabildi ğince hafif , olabildi ğince küçük pay ınm bulundu ğu bir ifade oyunuyla birl e şip bütünle şir. Dilbilgisel kurulu şun, gerçekle şmek içi n, sadece elem anlara ve kurallara ihtiyac ı oldu-; ğu halde; sonunda ancak her şeyde ve her şey için bir t ek cümle kurm aya yarayacak olan bir dil (elbette sunî) tasarlanabilece ği halde; alfabe, verilmi ş bir biçimsel sist emin kurulu ş ve dönü şüm ilkeleri, bu dilin il k önermesi t am olarak tan ımlanabildi ği halde, ifade için durum ayn ı de ğildir. Kendinden ba şka ifadeleri varsayan ifade yoktur; kendisinin çevresinde bir birlikte varolu ş alan ına, serinin ve ard ard a geli şin etkilerine, bir i şlevler ve roller da ğılımına sahip olmayan bir if ade yoktur. E ğer bir ifadeden bahsedilebilirse, bu, bir cümlenin (bir önermenin) belir li bir noktada, belirli bir dur umla, o durumun d ışma ta şan bir if ade oyununun içinde kendini göst erm esi ölçüsündedir.
Bu if adesel bir likt e varolu ş t emeli üzerinde, cümleler arasındaki dilbil gisi ili şkileri, önermeler arasındaki mant ıksal i li şkiler , bir dil nesnesi il e onun kurall ar ını belirleyen şey arasındaki üst-dil ili şkileri, cümle gruplar ı (ya da elemanlar ı) arasındaki ret orik ili şkileri, ot onom ve betim lenebilir bir düzeyde, birbir inden ayr ılır. Hiç ku şkusuz, i fade alan ının kendisi, y ani ifadenin i şlevinin kullan ıld ığı birlikte varolu ş alan ı konu olarak al ınmaksızın bütün bu ili şkileri çözümlemek olanakl ıdır. Fakat onlar ancak bu cümleler if ade edildikleri ölçüde; ba şka bir deyi şle, onlara birbirini izleme, s ıralanma, birlikt e varolma ve birbirl erine göre bir rol oynama olana ğını veren bir i fade alan ının içinde aç ıld ıklar ı ölçüde varolabilirler ve bir çözümlemeye elveri şli olurlar. İfade, anlaml ı bütünlerin (belirleyici «at om», kendisinden hareketl e anlam ın varoldu ğu en küçük) belirginle ştirilme ilkesi olm aktan uzakt a, bu büt ünlerin içinde ço ğal d ıklar ı ve y ığıld ıklar ı bir uzayda bu anlaml ı birlikleri ol u şturan şeydir. d) Nihayet, bir di lbilim sel elemanlar demeti nin bir ifade olarak dü şünülebilm esi ve çözüml enebilm esi için, onun dördüncü bir ko şulu yerine get irm esi gerekir: o maddî bir varolu şa sahip olmak zorundad ır. Eğer ona bir ses ekleml enmem i şse, bi r yüzey onun i şaretlerini t a şımıyorsa, duyusal bir elemanda beli rginlik kazanmam ışsa ve bir haf ızada ya da bir uzayda i z b ırakmam ışsa -bu ancak baz ı anlar olacakt ır- i fadeden bahsedilebil ir m i? Bir
if adeden ideal ve sessiz bir b içim olarak söz edilebili r m i? İfade daima maddî bir yo ğunlu ğun ortasında verili r, maddî yo ğunluk gizli bil e olsa, görünür görünmez yok olm aya m ahkûm bil e olsa. İfade bu m addîli ğe muhtaç de ğil yaln ızca; maddîlik ifadeye eklenmez de, onun bütün iyi t espit edilmi ş belirlemel eri bir kez verilir : bir ölçüde, onu maddîlik kurmaktad ır. Ayn ı sözcüklerden ol u şan, t am olarak ayn ı anlamla yüklü bulunan, sözdizimsel ve anlambil imsel ayn ılığı içinde devam eden bir cüml e, e ğer kar şılıkl ı konu şm a sır asında biri si taraf ından dile getir iliyor ya da bir roman ın içinde geçiyorsa, e ğer o asırlar öncesinde bi r gün yaz ılm ış ve şimdi sözlü bir di le getirm e içinde yeniden ort aya ç ıkıyorsa, ayn ı if adeyi olu şturmaz. İfadenin koordinatlar ı ve maddî st atüsü onun içsel karakt erler ine ba ğlıdı r. Bu, ondaki bir apaç ıkl ıkt ır. Ya da hemen hem en apaç ıkl ıkt ır. Çünkü ona biraz ilgi göst erili r göst erilm ez, şeyler birbiri ne kar ışır ve problemler ço ğal ır. İfade e ğer m addî st atüsü t araf ından, hiç de ğilse k ısmen, belirginle şti rilir se, onun ayn ılığı bu st atü hakk ındaki bir de ğişmeye kar şı hassas ise, elb et te cüm leler ya da önerm eler içi n de durum ayn ıdır: i şaretlerin maddîli ği gerçekt e dilbil gisine yahut da mant ığa tamam ıyla il gisiz de ğildir. Kullan ılan sembollerin maddî süreklili ğinin dil bil gisine ya da m ant ığa geti rdi ği teorik sorunlar ı biliyoruz (kendilerinde somutluk kazanabildi ği farkl ı cevherler in ve dayand ığı biçim de ğişikliklerinin arasında bir sembolün ayn ılığı nasıl tan ımlan ır? Eğer onu «somut fi ziksel bir cisim » gibi t an ıml amak gerekirse, o zaman onun kendisi old u ğu nasıl kabul edilir ve bundan nasıl em in olunur ?); Bir semboll er silsilesi anlay ışının ona getir di ği probleml eri de çok iyi bil iyoruz (Öne geçmek ve i zlemek ne demekt ir? «önce» ve «soma» gelmek ne demekt ir? Benzer bir düzen hangi yer de kurulur?). Maddîli ğin ve dilin -yaz ının ve alfabenin rolü, bunlar ın yaz ılı bir m etinde ve bir kar şılıkl ı konu şmada, bir gazetede ve bir kit apta, bir m ektupta ve bir afi şt e kullan ılm ış olan ne ayn ı sözdizimi ne de ayn ı vokabüler olduklar ı gerçe ği- birbirleriyle ili şkileri çok daha iyi bilinmekt edir; üstel ik, her ne kadar bir gazetenin büyük ba şlıklar ının içinde yer al ıyor olsalar da, bi r kar şılıkl ı konu şma boyunca, asla anlam ı olan bir cüml e olarak değerlendirilemeyen, iyice belir ginle ştirilmi ş ve eksiksiz kabul edilebil ir ol an cüml eleri ol u şturan kelime silsileleri vard ır. Bununla birlikt e maddîlik ifadede çok daha önemli bir r ol oynar: o yaln ızca de ğişme prensibi, yeniden do ğuş ölçütlerinin de ğişimi, ya da dilsel alt-bir liklerin belirlenimi de ğildir. O bizzat ifadenin ol u şturan ıdır: bir if adenin bir cevherinin, bir dayana ğının, bir yerinin ve bir t arihinin olmas ı gerekir. Ve bu gerekler de ğişt i ği zaman ayn ılığın kendisi d e de ğişir. Hemen bir sorular y ığını ortaya ç ıkar: yüksek sesle ve alçak sesle t ekrarl anm ış ayn ı bir cümle t ek bir if ade ya da birçok ifade olu şturur mu? Bir metin ezberlendi ği zaman her ezbere okuma bir if adeye yer verir mi, ya da bunun tekrar edilen ayn ı şey oldu ğunun dikkate al ınması gerekir m i? Bir cümle b ir yabanc ı dile do ğrulukla tercüm e edilirse, bunlar iki ayr ı if ade mi yoksa tek bir if ade mi olur? Ve ortak bi r ezbere okumada -dua veya ders- ne kadar if ade saymak gerekir? Bu pek çok rastlant ılar ın, bu tekrarlar ın, bu kopyalamalar ın ara şma if adenin ayn ılığı nasıl yerle ştirilebilir?
Problem orada, hiç şüphe yok ki, farkl ı düzeylerin bir birinden ay ırt edilmemesiyle anla şılmaz hale geliyor. Önce ifadelerin çoklu ğunu bir kenara koymak gerekir. Bir i şaretler bütününün dile getirilm i ş bulundu ğu her defasında ifadenin var oldu ğu söylenecekti r. Bu dile geti rm elerden her bi rini n uzaysal-zaman-sal bireyselli ği vard ır. îki ki şi ayn ı zamanda ayn ı şeyi çok rahatl ıkla söyleyebilir ; onlar iki ki şi olduklar ı için, ayr ı iki if ade olacakt ır. Bir ve ayn ı özne ayn ı cümleyi bir çok kez t ekrar edebilir; zaman içinde bu kadar bi rbirinden ayr ı ifade varolacakt ır. Dile getirme t ekrar edilmeyen bir olayd ır; onun indirgenemeyen kurulmu ş ve tarihlenmi ş bir eşsizli ği vard ır. Bu benzersizlik, bununla birlikt e, dil e get irm e an ını ve bu an ı belirginle ştir en koordinatlar ı nötrle şt irmek sureti yle, kendileri yoluyla bir cümlenin, bir anlat ımın, bir önermenin genel biçim i kabul edilebilecek olan dilbilgisel, anlambil imsel, mant ıksal sürekl ili kler in belir li bir say ısının geçi şine izin verir. Dile get irm enin zaman ı ve yeri, onun kull and ığı maddî destek, o halde, en az ından büyük bir k ısm ıyla önemsiz olurlar: ve çözülen şey, sürekli olarak tekrar edilebilir olan ve en da ğınık dile get irm elere yer verebilen bir biçim dir . Oysa ifadenin kendisi dile get irm enin bu saf olayma indir genemez, çünkü m addîli ğine ra ğmen o t ekrar edilebilir: yine de iki ki şi taraf ından biraz farkl ı ko şullar içinde t elaffuz edilmi ş olan ayn ı bir cümlenin ancak bir ifadeyi olu şturaca ğını söylemekte zorlan ılmayacakt ır. Böyle olmakla birlikt e, o, m adde, cevher,
zaman ve yer ayr ımlar ına kar şı, ondan daha fazla ve farkl ı bir bi çim konusunda, duyarl ı oldu ğu ölçüde dilb ilgisel ya da mant ıksal bir biçim e indir genmez. Öyleyse if adeye özgü olan ve baz ı benzersiz tekrarlama t ipl erine izin veren bu maddîlik nedir ? Birçok f arkl ı dile getir melerin varoldu ğu orada -biçimler in, yap ılar ın, kurulu ş ilkelerinin, ayn ı hedefleri n kabul edilebildi ği yerde daha ziyade bir çok i fadeden bahsedilm esi gerekti ği halde- ayn ı if adeden bahsedilebil mesi nas ıl müm kün olabilir? O halde ifadeyi beli rginle ştiren bu tekrar e d i l e b i l i r m ad d îl i k rej imi nedir? Hiç ku şku yok ki, bu duyulabili r, nit eliksel, renk, ses ya da sa ğlaml ık biçimi alt ında verilm i ş ve alg ısal u zay ile ayn ı uzay-sal-zamansal t espit le kare kare bölünm ü ş bir m addîlik de ğildi r. Söz geli şi çok basit bir örnek: bir çok kez kopyas ı ç ıkar ılm ış bir metin, bir kitab ın ard ard a yap ılm ış bask ıl ar ı, d aha da iyisi, ayn ı bir bask ının farkl ı örnekleri bu kadar f arkl ı ifadelere yer vermezler: Kötü lük Çiçeklerini n büt ün bask ılar ında (birbirinden az çok farkl ı olanlar ve m ahkûm edilm i ş met inler kayd ıyla) ayn ı ifade oyunu bulunur; bununla birlikt e ne harfler, ne mürekkep, ne ka ğıt, ne de her halükârda metnin yerle şimi ve i şaretler in yeri ayn ıdır: maddîli ğin her t ohumu de ğişm i şt ir. Fakat bur ada bu «küçük» ayr ımlar ifadenin ayn ılığım bozm ak için ve ondan ba şka bir ifade ortaya ç ıkarmak için etkin de ğildir: onlar ın hepsi «kit ab» ın -elbett e maddî fakat ayn ı ölçüde kurum sal ve ekonomik- genel eleman ı içinde nötrl e şirler: bir kit ap, örneklerinin ya da bask ılar ının say ısı ne ol ursa olsun, kullanabildi ği çe şit li m addeler neler olursa olsun, ifadeler için tam bir denklik yeridir, bir ayn ılık de ğişim i olmaksızın onlar için bir t ekrar an ıdır. Bu ilk örnekte görülüyor ki, ifadenin maddîli ği asla içinde bulunulan uzayla ya da dile get irme t arihiyle belirlenmez; f akat daha ziyade bir şey ya da nesne st atüsüyle bel irleni r. Asla kesin olmayan, ama de ğişebilir , göreli ve her zaman yeniden gözden geçirilebil -meye elveri şli olan st atü: edebiyat t arihçileri için, örne ğin çok iyi bilinir ki, müellifin t itizlikleriyle yay ınlanm ış bir kitab ın ba sk ısı yazar ı öldükt en sonra yap ılm ış bask ılarl a ayn ı statüde de ğildir, ifadeler orada e şsiz bir d e ğere sahipdir, onlar bi r ve ayn ı bütünün görünü şlerinden biri de ğildir, onlar varolduklar ı ve tekrar edilmeyi kendisine borçlu olduklar ı şeye göredirler. Ayn ı şekilde bir anayasa, ya da bi r vasiyetname, veya bir dinî vahiy met ni il e onlar ı ay n ı yaz ıyla, ayn ı karakterl er i çinde ve benzer m addeler üzerinde t am olarak yans ıt an bütün elyazmalar ı ya da basmalar arasında denkli ğin oldu ğu söylenemez: bi r yanda if adelerin kendil eri, ö t e yanda onlar ın taklidleri vard ır, ifade bir m adde parçasıyla özde şle şmez; f akat onun ayn ılığı maddî kurulu şlar ın karm a şık bir rejim iyle de ğişir. Çünkü bir i fade bir kâ ğıt yapra ğı üzerindeki ayn ı elyazması ya da bir kitab ın içindeki ayn ı bask ı olabilir; o bir afi ş üzerine basılm ış, bi r ses kay ıt cihaz ıyla yansıtılan ayn ı sözlü telaffuz olabilir; buna kar şılık bir rom anc ı günlük hayatt aki her hangi bir cümleyi t elaffuz et ti ği, soma ona bir rol at fet mek suret iyle, ya da kendine müel lif in sesi süsünü veren bu anonim sesle onun t elaff uz edilm esine izin verm ek suret iyle, kaleme ald ığı elyazmasının içine onu oldu ğu gibi yerl e ştirdi ği zaman, her iki dur umda ayn ı ifadenin söz konusu oldu ğu söylenemez. İfadeler in zorunlu olar ak kendisine boyun e ğdikleri maddîlik rejimi, demek ki, zamansal-uzaysal sınırland ırılmayla ilgili olm aktan daha fazla kurulu şun düzeniyle ilgilidir; o, s ınırl ı ve geçici bireyselliklerden daha fazla, yeniden kaydetme ve kopyalama ol anaklar ım (fakat e şikleri ve sınırlar ı da) ort aya koyar. Bir i fadenin ayn ılığı ikinci bir ko şullar ve sınırlar (aralar ında yer ald ığı ba şka ifadelerin bütünü t araf ından, içinde kullan ılabildi ği ya da uygulanabild i ği alan taraf ından, oynamak zorunda bulundu ğu rol ya da i şlevler taraf ından kendisine em poze edilen şeyler) büt ününe ba ğlanmad ır. Dünyanın yuvarlak oldu ğu ya da t ürlerin evrim geçirdi ği do ğrulaması, Kopernik'ten önce ve sonra, Darwin'den önce ve sonra, ayn ı ifadeyi olu şturmaz; bu do ğrulama, kelim elerin anlam ının de ğiştirdi ği, böylesine basit dile getirm eler için de ğildir; de ğiştirilen şey, bu do ğrulamalar ın ba şka önermeler le olan ili şkisidir, onlar ın kullan ım ve ku şat ım şartlar ıdır, tecrübenin, müm kün do ğrulamalar ın, çözümlenebilecek problemlerin alan ıdır. «Rüyalar ar zular ı gerçekle şt irir» cümlesi ça ğlar b oyunca tekr ar edil ebilir ; o Platon'da ve Freud'd a asla ayn ı ifade de ğildir. Kullan ım şemalar ı, kullan ım kurallar ı, kendilerinde bir r ol oynayabildikleri t opluluklar, onlar ın st ratej ik bilkuvvelikleri, if adeler için, bütün
dile getirm e farkl ılıklar ına ra ğmen, onlar ı ay n ılıklar ı içinde tekrar etm e olana ğını veren bir i st i k r a r a l a n ı ol u şt ururlar; bu ayn ı alan, hem zaten, en aç ık anlambili msel, dil bilgisel ya da biçimsel ayn ılıklar alt ında, kendisinden hareketle art ık denkli ğin varolam ayaca ğı ve yeni bir ifadenin ortaya ç ıkışının kabul edil mesi gerekece ği bir e şiği göst erebilir. Fakat , hiç ku şku yok ki, daha ileri git mek de m ümkündür: bununla birlikt e kelimelerin, sözdiziminin, dilin kendisinin ayn ı olmad ığı orada ancak bir ve ayn ı ifadenin varolaca ğı dü şünülebilir. İst er bir söylem ve onun e şzamanl ı t ercümesi olsun; ister i ngilizce ve onun fr ans ızcaya çevirisi olan bilim sel bir meti n olsun; ister üç farkl ı dilde üç sütun üzerine bir görü ş olsun: oyuna sokulmu ş diller kadar ifade yoktur, ama farkl ı dil kal ıplar ı içinde tek bir if ade büt ünü vard ır. Daha do ğrusu: veril mi ş bir bil gi ba şka kelimelerle, basitle ştirilmi ş bir sözdizim iyle, ya da benim senmi ş bir kural içinde yeniden iletilebilir ; e ğer bil gisel içeri k ve kullan ım olanaklar ı ayn ı ise, bunun yakla şık ayn ı ifade oldu ğu söylenebilir . Orada henüz, ifadenin bir belirginle şt iri lm e ölçütü söz konusu de ğildir; fakat daha çok onun de ğişme i lkesi söz konusudur: if ade bazen cümleni n yap ısından daha de ğişken (ve onun ayn ılığı o zaman anlambi lim sel ya da dilbilgisel bir bütünün ayn ılığından daha sonlu, daha k ırılgan, daha kolayl ıkla de ğişebilendir), bazen bu yap ıdan daha süreklidi r ( ve onun ayn ılığı o zaman daha geni ş, daha isti krarl ı, de ğişmel ere daha az aç ıkt ır). Üst elik: i fadenin bu ayn ılığı cümlenin ayn ılığı na göre her kurul u ş için bir kez olamaz de ğil yaln ızca, f akat bizzat bu ayn ılık ifade için gerçekle ştirdi ğimiz kullan ıma ve onu kullanma t arz ımıza nazaran göreli ve istikrarsızd ır. Bir i fade dilbi lgisel yap ıyı , hitabete ait d ış görünü şü ya da ta şıdığı anlamlar ı ortaya koymak için kullan ıld ığı zaman, onu orijinal dilinde ve tercümesinde ayn ı olarak dü şünemeyece ğimiz aç ıkt ır. Buna kar şılık, if ade deneysel bir do ğrulama p rosedürü i çme sokulursa e ğer, o zaman, m etin ve t ercüme daha çok ayn ı ifade bütününü olu şt ururlar, yahut da, bir büyük-tarih ölçe ğinde, «türler evrim geçirir» gibi bir do ğrulaman ın Darw in'de ve Sim pson'd a ayn ı if adeyi m eydana getirdi ği dü şünülebili r; daha hassas bir düzeyde ve daha s ınırl ı kullan ım alanlar ı (kelimenin tam anlam ıyla dar-vinci sist eme z ıt «yeni-darvincilik») göz önüne al ınd ığında, iki farkl ı ifadeden söz edilecektir, ifadenin istikrar ı, onun ayn ılığının dile getirm elerle ilgili t ikel olaylar arasındaki süreklil i ği, biçiml erin ayn ılığı arasında ikiye bölünmeleri , bunlar ın hepsi onun içine yer le ştirilmi ş bulundu ğu kullan ım alan ın ın işlevidir. Görülüyor ki, ifadenin belirli bir zamanda ve yerde meydana gelmi ş olacak olan bir ol ay gibi i ncelenmesi gerekmiyor , ve onun gerçekt en bir hâf ıza eylem i içinde hat ırlanması -ve uzaktan an ılması- müm kün olacakt ın Fakat onun herhangi bir cismin, b enzersiz bir büt ünün içinde ve önemli olm ayan maddî ko şullar ın alt ında her zaman aktüell e ştir ilebilecek olan bir ideal biçim olmad ığı da görülüyor. Do ğuşunun uzaysal-zamansal koordinatlar ının t ümüyle dayan ışma içinde olması için çok tekrar edilebilir (o, ortaya ç ıkışının t arihinden ve yerinden ba şka şeydir), saf bir biçim kadar serbest olm ak için onu çevreleyen ve dest ekleyen şeylere çok ba ğlı (o, bir elem anlar topl am ına dayanan bir kur ulu ş ilkesinden ba şka şeydir) olan o belirli bi r de ğişken a ğırl ıkla, içine yerle ştirildi ği alana ba ğlı bir yükle, çe şitli kullan ımlara olanak tan ıyan bir süreklilikle, basit bir izin de ğişmezli ğine sahip b ulunm ayan ve kendi geçmi şi üzerinde uyukl a-mayan bir zamansal devaml ılıkla donat ılm ıştır. Bir dile getir me yeniden başl at ıl a b i l d i ğ i ya da yeniden anımsanabildi ğ i halde, bir biçim (dilbilimsel ya da mant ıksal) yeniden aktüell e ştirile-bildi ği halde, if ade t ekrar edilebilmeyi kendinde bulundurur: fakat daima s ıkı ko şullar içinde. İfadenin i şlevini belir ginle şti ren bu t ekrar edilebilir maddîlik if adeyi özel ve paradoksal bir nesne gibi, f akat yine de insanlar ın ürett ikleri, kulland ıklar ı, yararland ıklar ı, dönü ştürdükleri, de ğiştirdikleri, düzenledikleri, ay ırd ıklar ı ve yeniden birl e ştirdikleri, m uhtemelen y ıkt ıklar ı bütün şeylerin arasındaki bir nesne gibi, göst ermekt edir. Her şey için bir kez söylenmi ş -ve bir savaş karar ı, bir j eolojik felaket ya da bir kral ın ölümü gibi geçm i şte kaybolmu ş- bir şey olacak yerde, m addîli ği içinde ort aya çıkt ığı sırada, ifade bir statüyle görünür, ifade a ğlar ının içine girer, kullan ım alanlar ının içinde yer al ır, m ümkün yer ve biçim de ğişikliklerine uğrar, ayn ılığının devam ett i ği ya da ort adan kalkt ığı faaliyetlerle ve stratejilerle birle şir. Böylece ifade do-
lan ır, i şe yarar, bozgunculuk yapar, bir arzuyu gerçekle şti rmeye olanak verir ya da engel olur, ç ıkarlara kar şı sayg ılı ya da i syankârd ır, tart ışmalar ın ve çat ışmalar ın düzeninin içine girer, uyum ya da rekabet k onusu olur. İfadelerin Betimlenmesi Çözümlemenin yönü dikkati çekecek bir biçimde de ğişm i ş bulunuyor; ba şlangıçt a, ask ıda b ırak ılm ış olan ifade hakk ındaki bu betim lemeyi yeniden ele almak istedim. Sanki i fade kurulacak basit birlik imi ş ve grubun olanaklar ı ile i lkelerini bet im lemek söz konusuymu ş gibi, her şey olmu ş bitmi ş ve her şey söylenmi şti. Oysa, ayaklar ımın üzerinde geri dönmek suretiyle, ifadeyi dilsel tipten (sesin ve kelimenin üstünde, metnin alt ında) bir birlik olarak tan ımlayamayaca ğımı; fakat i şim in daha çok çe şit li birl ikleri (bu birlikler bazen cümlelerle, bazen önermelerl e üst üst e çak ışabilir ler; fakat onlar b azen cümle parçalar ından, i şaret serileri nden ya da tablolar ından, bir önermeler ya da dengi di le getirm eler oyunundan olu şurlar ) oyuna sokan bir i fadenin işleviyle oldu ğunu farket tim ; ve bu i şlev söz konusu birl ikler e bir «anlam» verecek yer de, onlar ı bir nesneler alan ıyla ili şkiye sokar; onlara bir özne kazand ıracak yerde, m ümkün öznel duruml ar ın bir birli ğini onlara açar; onlar ın sınırlar ını tespit edecek yerde, onlar ı bir ort ak-güdüm ve birlikt e varolu ş alan ının içine yerle ştirir; onlar ın ayn ılıklar ını belirleyecek yerde, onlar ı ku şat ıld ıklar ı, kullan ıld ıklar ı ve tekrar edildikleri bir uzay ın içine yerle ştirir. Kısacası ort aya konan şey -anlam et kisi, kayna ğı, sınırlar ı ve bireysell i ği ile- atomi k ifade de ğil, ifadenin i şlevinin çal ışma alan ı ve onun (dilbi lgisel ya da m ant ıksal düzenin olabilen, fakat zorunlu bir biçimde de ğil) çe şit li bir likleri kendilerine göre ortaya koyabildi ği ko şullar ıdır. Fakat şim di kendim i iki soruya cevap verme zorunlulu ğunun önünde buluyorum : bundan böyle, daha önceleri öne sürülm ü ş olan, if adeleri betimleme i şinden neyi anlamak gerekir ? Bu if ade t eorisi, onsuz tasarlanm ış olan söylemsel olu şumlar ın çözümlenm esiyle nasıl uyu şabilir? 1. İlk i ş: söz da ğar c ığım tespit etm ek. Gerçekt en tabiî (ya da sunî) bir dilden hareketle m eydana getir ilm i ş olan her i şaretler büt ününe e ğer sözsel edim ya da belki daha da iyisi dilbilimsel edim demeyi kabul edersek, herhangi bir madde üzerinde ve belirli bir biçim e göre, bu i şaret ler grubunu ort aya koyan bireysel (ya da gerekti ğinde genel) fiil e d i l e ge t i r m e denilebilecekt ir: dile getirme, hi ç de ğilse gerçekte, her zaman uzaysalzamansal koordinat lara göre i şaretlenebilir olan, her zaman bir müellif e ait ol an, ve muht emelen dile get irm eyle özel bir f iili («edimsel» fii l, diyor i ngiliz çözümleyicileri) olu şt urabilen bir olayd ır; dil-bilgisinin ya da mant ığın bir i şaretler bütünü içinde kabul edebildi ği birliklere cümle ya da önerme denilecektir: bu birlikl er daima onlara biçim veren elemanlar, ve bu elem anlar ı birle ştiren kurulu ş ilkeleri taraf ından belirginle şt iril ebilir; cümleye ve önermeye göre. kaynak, zaman ve yer, ve ba ğlam probleml eri ancak ikinci derecedendir ; esas probl em onlar ın düzelt ilmeleri problemidir ( bu da ancak «kabul edilebilirl ik» biçimi alt ında olacakt ır). Bu i şaretler bütününe özgü varolu ş kipine i f a d e ad ı verilecektir: bir izler serisinden, bir m adde üzerinde i şaretlerin ard arda geli şinden, bi r insan varl ığı taraf ından üretilm i ş herhangi bi r nesneden ba şka şey olmak olana ğını ona veren kip; her m ümkün özneden belirli bir durumda olmas ını istemek, b a şka sözsel edimler arasında kurulmak, nihayet tekrar edilebilir bir m addîlikle donat ılmak olana ğını ona veren kip. Burada yıpranm ış ve çok de ğişik anlamlar içinde kötüye kullan ılm ış olan söylem terimine gelince, onun kaypakl ığının nedeni şimdi anla şılabilir : en genel ve en belirsiz bir bi çimde o bir sözsel ediml er büt ününü göst eriyordu; ve söyleml e, o zaman, gerçekten i şaretlerin toplamlar ı halinde meydana getir ilm i ş olan şey (muht emelen meydana geti rilm i ş olan her şey) anla şılıyordu. Fakat bi r dile getirm e fiill erinin bütünü, bir cümleler ya da önerm eler serisi de anla şılıyordu. Nihayet söylem, ifadeler olarak, yani kendilerine özel varolu ş kipleri tahsis edebilmemiz olarak, bir i şaret demetleri t oplam ıyla kurulur -ve sonuç olarak onu (o na gelecek sa ğlayan birincisiyle birlikt e) öncelikli k ılan da bu anlamd ır-. Ve e ğer, az soma kul lanaca ğım gibi, benzer bir serinin ilkesinin kesinlik le bur aya kadar bir söylemsel ol uşum ad ını verdi ğim şey oldu ğunu göste rme yi ba şarabilirsem; bu ilkenin dile getir melerin de ğil, cümlelerin de ğil, önermeleri n değil, fakat daha ziyade ifadelerin (bu kelimeye verdi ğim anlam ında) da ğılma ve bölünme pr ensibi oldu ğunu göst ermeyi ba şarabili rsem, söylem
terim i t espit edilebilecektir: ayn ı ol u şum sist eminden ileri gelen if adelerin t oplam ı; ve bundan dolay ıdır ki, klinik söylemden, ekonomik söylemden, do ğa tari hinin söylemi nden, psikiyatrik söylemden bahsedebilece ğim . Bu tan ımlar ın ço ğunlukla mevcut kullan ıma uygun olmad ığını gayet iyi bil iyorum: dil bilim cilerin söylem kelimesine t amam ıyla farkl ı bir anlam vermek al ışkanl ığı vard ır; mant ıkç ılar ve çözümleyiciler ifade teri mini ba şka türlü kullan ıyorlar . Fakat b urada sadece bu ışığı, bir kavramlar oyununu, bir çözümlem e biçimini, vaktiyle olu şturulmu ş bulunan bir teoriyi bekleyecek olan bir alana geçmek istemiyorum; bir modeli, kendisine özgü olan etkinl i ğiyle, yeni içeriklere onu uygulamak sureti yle kullanmak ist emiyorum. Hiç ku şkusuz, istedi ğim benzer bir m odelin de ğerini tespit et mek de ğil; istedi ğim , bunu denemeden önce bile, onun çerçevesini çizmek, ve a şmak zorunda olmad ığı e şiği zorunlu olarak göster mekt ir. Fakat betimsel bir olana ğı ortaya koymak, onun elveri şli oldu ğu alan ı tasarlamak, sınırlar ını ve otonomisini tan ımlam ak ist iyorum. Bu beti msel olanak di ğerlerinin üzerine eklemlenir, onlardan t üremez. Özelli kle görülüyor ki, if adelerin çözümlenm esi «dil»in ya da «söylenmi ş olan şey»in t am, eksiksiz bir betim lemesi olmak iddiasında de ğildi r. Sözsel edim ler t araf ından içerilm i ş her yo ğunlu ğun içinde, bu betimleme ba şka betim lemelerden kurtar ılması, onlara göre belirginle şmesi gereken özel ve soyut bir düzeyde kurulur. Özellikle, o önermelerin m ant ıksal bir çözümünün, cümlelerin dilbilgisel bir çözümünün, dile geti rm elerin psikolojik ya da ba ğlamsal bi r çözümünün yerini alm az: if adenin çözümlenm esi sözsel edim leri ele ştirm enin, karma şıkl ığı ondan uzakla ştırman ın, birbiriyle çeli şen teriml eri birbirinden ay ırman ın ve onlar ın kendilerine ba ğlı bulunduklar ı çe şit li düzenlere i şaret etm enin bir ba şka biçimini olu ştur ur. Cümlenin ya da önermenin kar şısında if adenin oyuna sokulmas ı suretiyle, ne kaybolmu ş bir taml ık yeniden bulunmaya, ne de, sessiz kalmak istem eyen bunca nost alj inin or aya davet et ti ği gibi, ya şayan kelâm ın taml ığı, f iilin zenginli ği, Logosun deri n bi rli ği dirilt ilme-ye çal ışılır . İfadelerin çözümlenmesi betimlemenin özel bir düzeyine uygun dü şer . 2. İfade, dem ek ki, dilbilgisi ya da mant ık taraf ından betiml enmi ş birlikl ere eklenebilecek veya onlarla birle şebilecek olan basit bir bi rlik d e ğildir. O ayn ı sıfatl a bir cümleden, bir önermeden, bir dile getir me eyleminden ayr ılamaz. Bir ifadeyi betim lemek bir ufuksal parçay ı ay ırdetm eye ve belirginle şt irmeye uygun dü şmez; fakat bir i şaret ler serisine (bu seri zorunlu ol arak ne dilbil gisine ne de yap ıla şmış mant ığa aitt ir) bir varl ık, ve özel bir varl ık verm i ş olan fonksiyonun kendilerini n içinde i şlev gördü ğü ko şullar ı t an ıml amaya uygun dü şer. Saf bir izden ba şka şey, am a daha çok bir nesneler alanma ba ğlı olarak; bi r eylemi n ya da bir bireysel faaliyet in sonucundan ba şka şey, ama daha çok özne için bir m ümkün durum lar oyunu olarak; organik, otonom, kendi üzerine kapal ı ve yaln ız kendisi içi n anlam olu ştur maya elveri şli bir taml ıktan ba şka şey, ama daha çok bir birl ikte varolu ş alan ı içinde bir elem an olarak; geçici bir olaydan ya da hareketsiz bir nesneden ba şka şey, ama daha çok tekr arlanabilir bi r m addîlik olarak onu görünür k ılan varolu ş. İfadelerin betim lenmesi, adetâ dü şey bir boyuta göre, f arkl ı anlaml ı bütünlerin varolu ş ko şullar ına seslenm ekt edir. İşt e bunun için bir paradoks: bu betimleme, sözsel edimleri, onlar ın gerisindeki ya da görünen yüzlerinin alt ındaki gizli bir eleman ı, onl arda gizlenen ya da onlar ın arasından sessizce o rt aya ç ıkan gizli bi r anlam ı ke şfetm ek için sınırlamay ı denemez; bununla birlikt e ifade do ğrudan do ğruya görülebilir de ğildir ; o dilb il gisel ya da mant ıksal bir yap ı kadar aç ık bir biçimde kendini vermez (bu yap ı tüm üyle aç ık olm asa bile, onun aç ıkl ığa kavu şturulması çok zor olsa bile). İfade hem görülebilir de ğildir hem de gizli de ğildir. Kesinlikl e, gizli de ğildir, çünkü o gerçekten meydana get irilm i ş bir i şaretler bütününe özgü varolu ş kiplerini belirginle ştirir. İfadenin çözüml enmesi söylenmi ş şeyler üzerine, gerçek bir biçimde t elaffuz edilmi ş ya da yaz ılm ış olan cümleler üzerine, yaz ılm ış ya da eklemlenmi ş olan anlaml ı elemanlar üzerine -daha aç ıkçası, onlar ı, ba şka şeylerin arasında, ama ba şka şeyler gibi olmaksızın varl ığa getir en, bak ışa, okuyu şa, muhtemel bir yeniden canlan ışa, birçok müm kün kullan ıma ya da dönü şüme onlar ı sunan bu benzersizlik üzerine- asla dayanamaz. Bu çözümlem e sadece yeniden gerçekle şm i ş olan sözsel edim lerl e ilgilidi r, çünkü o onlar ı
varolu şlar ı düzeyinde çözümler: tam tam ına söylenmi ş olanlar olarak, söylenilenlerin betimlenmesi. İfadenin çözümlenmesi, o halde, t arihsel ama her yorumun d ışında tut ulan bir çözümlemedir: söylenilen şeylerde, o onlar ın gizlediklerini, onlarda söylenilmi ş olan şeyi ve onlara ra ğmen üst ünü ört tükleri söylenmem i şi, içlerinde bulunan dü şünce, im aj ya da hayaller t oplulu ğunu aramaz; f akat t am t ersine onlar hangi biçim üzere varoldular ise, bu onlar için ortaya konulmu ş olmak, muhtem el bir kullan ım için, izler b ırakm ış olmak ve belki de orada kalmakt ır; bu onlar için ort aya ç ıkm ış olmakt ır -onlar ın yerine hiçbir ba şka şeyin de ğil- . Bu açıdan gizli ifade kabul edil emez: çünkü kendisine ba ş vurulan şey, gerçek dilin aç ıkl ığına aittir. Savunulması zor bir tez. Şeylerin ço ğunlukla birbirleri için söylendikleri; ayn ı bir cüml enin ayn ı zamanda farkl ı iki anlam ının bulunabildi ği; bir anlam ın herkes taraf ından kolayl ıkla kabul edilm i ş göründü ğü, derunî ya da peygamberane iki nci bir anlam ı gizleyebildi ği, çok ince bir aç ıklaman ın ya da yaln ızca zaman ın ak ışının ke şfetmekle tamamlayaca ğı; aç ık bir dile getir me ile, bir ba şkasının kendisini yönet ene, it ip kakana, bozana, sadece kendisine ait olan bir ekl eml emeyi kendisine empoze edene egemen olabil ece ği; k ısacası, söylenmi ş olan şeylerin, şu ya da bu yolla, bunu kendiler inden çok daha iyi söyledikl eri -b elki de i nsanlar ın konu şmaya ba şlad ıklar ından beri- gayet iyi biliniyor. Fakat gerçekte, bu anlam art ışı ya da ikiye bölünme etkileri, her şeye ra ğmen söylenm i ş bulunan bu de ğil-söz if adeyi gerçekle şti rmez, en azından burada tan ımland ığı gibi. Çok anlaml ılık –yorum bil im e ve bir ba şka anlam ın ke şfine izin veren- cümleyle, ve cümlenin ortaya koydu ğu anlambilim alanlar ıyla ilgilidi r: bir ve ayn ı kelime grubu bir çok anlama, ve bir çok mümkün kurulu şa yer verebilir; o halde çe şit li anlamlar, birbirini n içine geçmi ş ya da münavebeli halde, ama ayn ı kalan bir i fade platf ormu üzerinde varolabilir. Hatt a bir sözsel edimi n bir ba şka sözsel edim e bask ısı, onlar ın birbirlerinin yerine geçirilm esi ya da birbirler inin içine giri şi dile getir menin düzeyiyle ilgili ol an fenomenlerdir (onlar ın dilbilimsel ya da mant ıksal yap ılar üzerinde et kileri bulunsa bile); fakat i fadenin kendisi bu ikiye bölme ya da bu b ask ı al t ında tut mayla ilgili de ğildir: çünkü o gerçekle ştirilmi ş oldu ğu gibi sözsel edim in varolu ş biçimidir. İfade bir birlerine sar ılan henüz eklemlenmi ş bir çok oynak ifadenin kümülat if sonucu ya da kristall e şmesi olarak dü şünülemez. İfade de ğil- sözün, gizli anlamlar ın, bask ılar ın esrarl ı varl ığıyla iç içe de ğildir; tam tersine, bu gizli elemanlar ın i şlevini görebildikleri ve eski durum una gelebildikleri biçim ifade kipinin kendisine ba ğlıdı r: «de ğil -söz» ün, «bask ı» n ın, bir m atem atiksel if ade ve bir ekonomik i fade söz konusu oldu ğu zaman, bir otobiyo ğraf i ya da bir r üyan ın anlat ımı söz konusu oldu ğu zaman -ne yap ısı ne de sonucu bak ımından- ayn ı olmad ığı gayet iyi bili nir. Bununla birlikt e, i fade alan ının derinli ğinde kendini göst erebil en de ğ i l-sözün bütün bu de ğişik kiplerine, içerde olm ak yerine bu alanla ba ğlant ılı olacak, ve kendi varolu şunun belir lenmesinde bir rolü bulunacak olan bir eksikli ğ i hiç ku şkusuz ilave etm ek gerekir. İfadelerin do ğuş ko şullan içinde, onlar ın ba şvuru kadrolar ım parçalara ay ıran, t ek bir kipl er serisini geçerli k ılan, bir likte varolu ş gruplar ını ku şatan ve yeniden kapayan, baz ı kullan ım biçimlerini engelleyen d ışar ıda tutmalar, sınırlar ya da bo şluklar gerçekt e varolabilir -ve hiç ku şkusuz her zaman varolm u şt ur-. Fakat bir ifade düzeninin karakteri st ik eksikli ğini ve bu düzende dile getirilmi ş bulunan şeyin içinde gizlenmi ş olan anlamlan, onun ne st atüsü ne de sonucu içinde, bi rbi rine kar ıştırmamak gerekir. 3. Oysa if adenin gizli olm aması bo şunad ır, bununla birli kte o gözle görülebilir de ğildir; o, sınırlar ının ve karakter lerinin apaç ık t a şıyıcısı olarak alg ıya sunulmaz. İfadeyi bilebilm ek ve kendinde dü şünebilm ek için bak ışın ve davran ışın belirli bir uzla şımı gerekir. Belki o sahibini sürekli r ahats ız eden çok iyi bilinm i ş bir şeydir; belki, hiçbir şeyi yo ğunluklar ı içinde gizlememek içi n, yine de apaç ık olarak verilm emi ş olan, bu birbirine çok yak ın saydam l ıklar gibidir. İfade düzeyi onun kendi yak ınl ığı içinde belirir. Bunun bir çok sebebi vard ır. Biri ncisi d aha önce söylenmi şt i: if ade cümlelerin ya da önermelerin yamba şınd a -üst ünde ya da alt ında- bir bi rlik de ğildir; daima bu türden birli klerin içine, yahut da onlar ın ilkelerine ba ğlı bulunm ayan (ve listeler , rasgele seril er, t ablolar olamayan) i şaretlerin ayr ımlar ının içine yerle ştirilir; ifade
birlikl erde verileni, ya da birlikl erin s ınırland ırılma biçimini de ğil de, onlar ın verildikleri olgunun kendisini, ve birlikl erin ne ise o olmalar ı biçimini belirginle ştirir. İfade, hakk ında « şu ya da bu şey vard ır» denilebilen şeyin kendisinde saklanan, «var» ın şu sözde-görülem ezli ğine sahiptir. Bir b aşka sebep: di lin anlaml ı yap ısının daima bir b a şka şeye geri dönmesidir; nesneler bu y ap ıda gösterilmi ş bulunur; orada anlam amaçl an ır; özne orada, kendinde mevcut olmasa bile, i şaretlerin belirli bir say ısıyla ili şkili görülür. Dil her zaman ba şka, ba şka şey, m esafe, uzakl ık ile doldurulmu ş gibi görünür; dil yokluk taraf ından çökertilm ektedir. Dil, kendinden ba şka şeyin göründü ğü yer de ğil midir , ve bu mevkide, onun kendi varolu şu ort adan kalk ıyor gibi görünm üyor m u? Oysa e ğer ifadenin düzeyi betimlenmek isteniyorsa, bu varolu şun kendisini dikkate almak; dili, kendisine yönelinen istikamett e de ğil, onu ort aya koyan boyut içinde incelemek; belirt mek, adland ırm ak, gösterm ek, görünür k ılmak, anlam ın ya da gerçe ğin yerinde olmak, ve buna kar şılık onun bir eysel ve s ınırl ı varolu şunu beli rleyen - sözcü ğün biçimi ve anlam ı oyununun içinde bulunulur bul unulm az- anda durmak hakk ında onun sahip o ldu ğu gücü ihmal et mek gerekir. Dilin, şurda veya burda, müm kün nesne ve özne alanlar ıyla, ba şka dile getir meler ve m uhtemel yeniden kullan ımlarla ili şki halinde bulunan olguyu ort aya koymak için, dili n incelenmesinde, sözcü ğün biçimiyle ilgili bak ış aç ısını de ğil yaln ız, sözcü ğün anlam ıyla ilgili bak ış aç ısını da ask ıya alm ak söz konusudur . Nihayet if adenin bu sözde-görülem ezli ğinin sonuncu sebebi: if ade, çözümlem elerin kendisini asla ayd ınl ığa kavu şturmaksızın, anlat ımın ba şka çözümlemeleri t araf ından var say ılır. Anlat ımın farkl ı düzeylerde ayr ıştırılm ış, t asvir ve tahlil edilmi ş nesne olarak al ınabilm esi içi n, daima sonsuz de ğil de belirlenmi ş olacak olan bir «if adesel veri»nin varolm ası gerekir: bir di lin çözümlenm esi her zaman sözlerin ve met inlerin bir derl emesi üzerinde gerçekle şir; üst ü örtük anlamlar ın yorumlanması ve gün ışığına ç ıkar ılması sürekli olarak sınırl ı bir cümleler grubuna dayan ır; bir sist emin mant ıksal çözümü yeniden yaz ılm ış met inde, biçimsel bir dilde, verilmi ş bir önermeler büt ününü içerir. îfade düzeyine gelince, anlat ım her defasında nötrl e ştirilmi ş bulunur: anlat ım ist er sadece sürekli uygulanabilir olan yap ılar ı serb est b ırakmak olana ğım veren bir t emsili örnek olarak tan ımlansın; ister bir ba şka sözün gerçe ğinin kendisinin gerisinde aç ıml anmak zorunda bulundu ğu saf bi r görünü şün içinde t asarlans ın; ister se biçimsel ili şkilere destekl ik et meye yarayan önemsiz bir cevher olarak de ğerlendirilsin. Çözümlemenin yap ılabildi ği her defasında, çözümlem enin kendisi için ol an her uygunluk ondan gideril mel i. Buna e ğer büt ün bu betim lemelerin kendilerini sonlu ifade bütünleri olarak kurm ak suret iyle ancak gerçekl e şti rebilecekleri ilave edilirse, ayn ı zamanda niçin i fade alan ının bu sınırl ı ifade bütünlerini her yandan çevreledi ği, bet imlem elerin niçin ifade alan ından ba ğım sız kalamad ıklar ı ve niçin onu do ğrudan do ğruya konu olarak alabildikl eri anla şılacakt ır. İfadeleri kendilerinde dü şünmek, büt ün bu çözümlem elerin öt esinde ve daha derin bir düzeyde, ifadelerin unut mu ş olduklar ı dilin belir li bir sinini ya da belirli bi r kayna ğım ara ştırmak olm ayacakt ır. Bu, onlar ın olanakl ılık eleman ını ol u şturan şu böyl esine yak ın saydaml ığı görülebilir, çözümlenebilir k ılmayı denemek ol acakt ır . İfadenin düzeyi ne gizli, ne de aç ık de ğil, dilin s ınırındad ır: o, dilde, sist ematik olm ayan bir biçimde bile, kendini dolaysız tecrübeye verecek olan bir karakterler bütünü hiç de ğildir; fakat , dili n gerisinde, dile getiremedi ği bi lm ecesel ve sessiz kal ınt ı da de ğildir. İfadenin düzeyi dilin ort aya ç ıkışının kipini belirler: i ç örgütl enmesinden daha çok çevresini, içeri ğinden daha çok d ış yüzünü. Fakat dili n «veri»si t emel bir suskunlu ğun basit çözümü olmam al ı ki; kelimeler, cümleler, anlamlar, do ğrulamalar, önermelerin ard arda geli şleri do ğrudan do ğruya bir sessizli ğin ilk karanl ığına dayanmamal ı; f akat bi r cümlenin birden bire ort aya çıkışı, anlam ın ayd ınl ığa kavu şm ası, adland ırman ın ansızın beliri şi daima bir if ade fonksiyonunun i şlevsel alan ında kendini göst ermel i ki; okudu ğumuz ve duydu ğumuz,' fakat daha önceden de konu şt u ğumuz dil ile her dile getirm enin yoklu ğu arasında, henüz söylenmi ş bütün şeylerin, kesinsizlik içindeki bütün cümlelerin, yar ımyamalak dile dökülmü ş bütün dü şüncelerin, baz ı parçalar ı sadece su yüzüne ç ıkm ış olan bu sonsuz monologun kayna şm ası olmamal ı; f akat her şeyden önce -ya da dilin kendisinden önceki her dur umda (çünkü
dil bu durumlara ba ğım l ıdır)- if adenin i şlevinin kendiler ine göre gerçekle şt i ği ko şullar olmal ı ki, bu ifade düzeyi de betim lenebilsin. Bu da göst eriyor ki, dili n yap ısal, bi çimsel ya da yorumsal çözüml emeler inin ötesinde, nihayet, öznenin ba ğım sızl ığının, insan varl ığının çabasının ya da a şkınsal bir kaderin devreye giri şinin kendini göst erebil ece ği her pozitif likten kurtulmu ş bir alan ı aramak bo şunad ır. Dilbilim sel yöntemlere ya da mant ıksal çözümlemel ere kar şı ç ıkman ın gere ği yoktur: «dilin ya şayan varl ığının taml ığı içinde, -kurulu ş ilkel eri konusunda bunca söylenmi ş olan şeylerden soma- onun kendisi hakk ında ne yap ıyorsunuz? Kendiler i olmaksızın, dil ile il gili her zaman yeniden yap ılm ış çal ışm an ın içinde onlar ın arasında kullan ılan bireylerin bulunmayaca ğı bu ba ğım sızl ık hakk ında, ya da her anlamd an önce gelen bu anlam hakk ında ne yap ıyorsunuz? Söylem in sonsuzlu ğunu mümkün k ılan, am a söylemi k urm aya ve onu aç ıklamaya yetil i bulunm ayan sonlu sistemleri a şar a şmaz, buldu ğumuz şeyin bir a şkınl ık i şaret i, ya da insan varl ığını n eseri oldu ğunu bilmiyor m usunuz? Su y üzüne ç ıkışı ve varolma biçim i t ümüyle çözümlemelerinize indirgenemeyen bir dilin baz ı karakterl erini sadece beti mledi ğinizi bi lmi yor musunuz?» Bir k enara itil mesi gereken it irazlar var: ç ünkü, e ğer orada ne mant ığa ne de dilbilim ine ait olan bir boyutun varoldu ğu do ğruysa, bu boyut yine de ne yeniden kurulmu ş a şkınl ık, ne kabul edilem ez olan ba şlang ıcın yönünde yeniden aç ılm ış yol, ne de i nsan varl ığı t araf ından kendi öz anlamlar ının kurulu şu de ğildir. Dil, ort aya ç ıkt ığı ve varolu şu şekillendi ği anda, if adedir; böylece o ne a şkınsal ne de antropoloj ik olan bir bet iml emeden do ğar . İfadenin çözümlenmesi dilbilimsel ya da mant ıksal çözümlemelere, bunlar ın kendisinden hareketl e güçsüzlükleri ni yeniden if ade etm ek ve yeniden kabul et mek zorunda kalacaklar ı sınırı dayatmaz; onlar ın alanlar ını ihât â eden çizgiyi göst ermez; onlar ı çaprazlayan ba şka bir yönde kendini açar. Bir i fadenin çözümlenme olana ğı, e ğer çözümlem e yap ılm ış ise, felsefî söylemin belirli bir biçim inin dil il e ilgili bütün çözüml emelerin kar şısına ç ıkard ığı a şkınsal köpr ü aya ğını dikmeye bu dilin ve ba şlang ıcını kendisinden alm ak zorunda bulundu ğu temelin varl ığı ad ına, olanak tan ım ak zorundad ır. Şimdi ikinci grup sorulara dönmem gerekiyor: böyle tan ımlanm ış ifadelerin bet iml enmesi, haklar ında daha yüksek ilk eler t asarlad ığım söylemsel olu şumlar ın çözümlenm esine nas ıl uyarlanabili r? Ve tam t ersine: söylemsel olu şumlar hakk ındaki çözümlemeni n, bu sözcü ğe az önce verdi ğim anlamda, daha çok ifadelerin bir betim lenmesi oldu ğu hangi öl çüde söylenebilir ? Bu soruya cevap verm ek öneml idir ; çünkü, bunca y ıldan beri içinde bulundu ğum, oldukça kör bir biçimde geli şt i r m i ş oldu ğum, ama şimdi büt ünlük profil ini yeniden yakalamay ı denedi ğim -yeniden düzeltmeye çal ıştığım, daha çok yanl ışlıklar ından ya da zay ıf l ıklar ından kurt armaya çal ıştığım - t e şebbüsün, çemberini tamamlamak zorunda oldu ğu nokta i şt e bu noktad ır. Onu önceden görebildik: şu ya da bu somut çözümlem ede vaktiyl e yapmak ist edi ğim şeyi, kafamdaki projeyi, kar şıla ştığım engeller i, vazgeçmek zorunda kal ışlar ımı, elde edebildi ğim az ya da çok t atm in edici sonuçlar ı burada söylemeye çal ışmıyorum; onun alm ak zorunda oldu ğu ve bugünden iti baren olaca ğı şeyi göst erm ek için gerçek bir yörüngeyi betim lemiyorum: sıkınt ılar ını ve çarelerini çok iyi bilm eden kulland ığım bir betimleme olana ğını -ölçülerini almak ve gereklerini ortaya koymak için- kendinde aç ıklamaya, daha çok söyledi ğim ve söyleyebilece ğim şeyi araştırm aya çal ışıyorum; ona özgü olan ve yeter siz buldu ğum düzenin içinde, söyledi ğimi m ümkün k ılan şeyi göst ermeye çabal ıyorum. Fakat ayn ı zamanda, burada kelimenin tam anlam ıyl a bir t eori geli ştirmedi ğim de görül üyor: aksiyoml ar ın belirli bir say ısından hareketle, empirik betimlemelerin sonsuz bi r say ısına uygulanabilir olan soyut bi r model in ç ıkarsanması. Böyle bir kurulu ş için, o her hangi bir zamanda mümkün ise de, zaman gerçekt en gelmemi şt ir. Söylemsel olu şumlar hakk ındaki çözümlemeyi, tem el olarak al ınabilecek olan ifadelerin bir t an ımından ç ıkarsam ıyorum; i fadelerin yap ısını, söylemsel olu şumlar ın, şu ya da bu bet imlem eden soyutlanabildikleri gibi, olduklar ı şeyden de ç ıkarsam ıyorum; fakat ifadelerin, onlar ın grupla şma ilkeleri nin, kurabildikleri büyük tarihsel birli klerin, ve onlar ı betimlemek olana ğını veren yönt emler in söz konusu oldu ğu bir alan ın, çatlaksız, çeli şkisiz, bir iç keyfilik olm aksızın nasıl örgütlenebildi ğim göst erm eye çal ışıyorum . Çizgisel dedüksiyonla hareket et mi yorum , f akat daha ziyade ayn ı merkezli çemberlerle hareket ediyorum, ve bazen en d ışar ılara do ğru bazen da en içeril ere do ğru gidiyorum: söylemin
içindeki süreksizlik ve if adenin benzersizli ği (m erkezî tem a) probleminden hareketl e, çevrede, b az ı bilmecesel grup biçimlerini çözümlemeye çal ıştım; fakat o zaman bana görünmü ş olan,ve ne dilbil gisel, ne mant ıksal, ne psikolojik olan, ve sonuç olarak da ne cümlelere, ne önermelere, ne temsillere dayanabilen birle şt i r m e ilkeleri m erkeze do ğru, bu ifade problemine geri dönmemi ; ve if adeyle anla şılması gereken şeyi aç ıklamay ı denememi gerekli k ıld ı. Ve kat ı teorik bir m odel kurdu ğumu de ğil, fakat tutarl ı bir betimleme alan ını aç ığa çıkard ığımı, e ğer «çember i kapatabil diysem», ve söylemsel olu şumlarla il gili çözümlemenin, özelli ği içinde, ifade hakk ındaki bir betim leme üzerinde iyice merkezle şt i ğini gösterebildiysem, bir model ortaya koymu ş olm asam bi le en az ından ona imkân açt ığımı ve düzenledi ğimi dü şünece ği m . Kısacası bunlar ın, daha çok, söylemsel olu şumlar ın tespiti nde oyuna konulmu ş olan if adenin özgün boyutl ar ı oldu ğunu gösterebildim. Gerçekte, bir t eori kurmaktan daha çok -ve muhtemelen onu gerçekle ştirmeden önce (henüz bunu ba şaramaman ın üzünt üsünü duydu ğumu inkâr etmiyorum)-, şimdil ik bir olanağı ortaya koymak söz k onusudur. ifadeyi incelerken ke şf e t t i ğim şey, i şaret bütünlerine dayanan, ne dilbilgisel «kabul edilebilirli k» ile ne de mant ıksal incelem eyle ayn ıla şabilen, ve, kullanmak için: bi r r eferans (ki o t am olarak bir olay, şeylerin bir durum u, ne de bir nesne de ğildir, ama bir farkl ıla şma i lkesidir); bir özne (konu şan bilinç de ğil, dile getirm enin müellifi de ğil, ama bazı ko şullar alt ında farkl ı bireylerle doldurulabilen bir durumdur); ort ak bir alan (ki o dile geti rm enin gerçek ba ğlam ı, onun kendisinde eklem lendi ği durum de ğil fakat ba şka ifadeler için bir birlikt e varolu ş alan ıdır); bi r maddîlik (ki o ekl eml emenin sadece cevheri ya da dest e ği de ğil ama bir stat ü, kopyalama kurallar ı, kul lanma ya da yeniden kullanma olanaklar ıdır) isteyen bir i şlevdir. Oysa söylemsel olu şum ad ı al t ında betim ledi ğimiz şey, tam anlam ıyla, ifade gruplar ıdır, yani cümleler düzeyinde dilbil gisel ba ğlarla (sözdizimsel ya da anlambi lim sel) bir birl erine ba ğlanmam ış olan; önermeler düzeyinde mant ıksal b a ğlarla (biçimsel tut arl ılık ya da kavramsal ard arda geli ş) birbirler ine bağlanmam ış olan; d i l e ge t i r m e l e r düzeyinde de psikolojik ba ğlarla (bunlar bilinç biçiml erinin ayn ılığı, zihinlerin süreklili ği, ya da bir proj enin tekrar ı olmal ı) birbirlerine ba ğlanmam ış olan; f akat i f a d e l e r düzeyinde birbirl erine ba ğlanm ış olan sözsel ediml erin bütünleridir. Nesnelerinin kendisine ba ğlı bulunduklar ı genel r ej imi, kendilerinden bahsedilen şeyleri düzenli olarak bölü ştüren da ğılım biçimini, onlar ın r efer anslar ının sist emini t an ımlayabilmemiz anlam ına gelen şey; farkl ı ifade etm e biçim lerinin kendisine ba ğlı bulundu ğu genel rejim i, öznel durumlar ın mümkün da ğılımını ve öznel durumlar ı t an ıml ayan ve zorunlu k ılan sist emi t an ımlamam ız anlam ına gelen şey; nesnelerin büt ün ortak alanlar ında genel olan rejimi, hepsinin elveri şli bulunduklar ı ard arda geli ş, e şanl ılık, t ekrar biçimlerini, ve bütün bu birlikt e varolu ş alanlar ını birbirine ba ğlayan sistemi t an ımlamam ız anlam ına gelen şey; nihayet bu if adelerin st atüsünün kendisine boyun e ğdi ği genel rejim i, onlar ın kurumsalla ştırıld ıklar ı, al ınd ıklar ı, kullan ıld ıklar ı, yeniden kullan ıld ıklar ı, birbirleriyle birle ştir ildikleri tarz ı, onlar ın kendi sine göre uyum nesnesi, arzu ya da ilgi için alet, bi r stratej i için eleman olduklar ı biçimi tan ımlayabilmemiz anlam ına gelen şey. İfadeleri betimlemek, onlar ın t a şıyıcılar ı olan ifade fonksiyonunu betimlemek, bu fonksiyonun kendilerinde işlev gördü ğü ko şullar ı çözüml emek, onun varsayd ığı farkl ı alanlar ı ve bu alanlar ın eklemlendikleri biçim i katetm ek, söylemsel olu şum olarak belirginle şt irilebile-cek olan şeyi ort aya koymaya t e şebbüs etm ektir. Ayn ı şey tam t ersinden de söylenebili r: söylemsel olu şum, bir sözsel edim ler grubunun kendisine ba ğlı oldu ğu genel if ade sist emi - ayr ıca, ve ba şka boyutlar ına göre, m ant ıksal, dilbilim sel, psikoloji k sistem lere ba ğlı bulundu ğu için, sadece onu yönetm ekle u ğra şmayan sist em- dir. «Söylemsel olu şum» olarak tan ımlanm ış olan şey if adeleri n özel seviyesinde söylenmi ş bulunan şeylerin genel plan ım vurgular. Söylemsel olu şumu kendilerinde çözümledi ğimiz dört yön (nesnelerin olu şumu, öznel durumlar ın olu şumu, kavramlar ın olu şumu, str atejik seçimlerin olu şumu) i fade f onksiyonunun i şlev gördü ğü dört alana uygun dü şmekt edir. Ve e ğer söylem sel ol u şumlar met nin ya da kitab ın büyük retorik birliklerine göre serbest kal ırl arsa, e ğer onlar dedüktif bir yap ının kesinli ğine il ke olarak sahip de ğillerse, bir m üellifin eseriyle ayn ıla şmıyorl arsa, bu onlar ın, cümlelerin dilbilgisel ya da önermelerin mant ıksal veya dile get irm enin psikoloj ik düzeyini de ğil de, ifade düzeyini kendisini belirginle şti ren düzenlemelerl e bir likte oyuna sokmalar ı demektir.
Buradan hareketle, bütün bu çözümlemelerin merkezinde yer alan belirli bir say ıdaki önermeleri öne sürebiliriz. 1. Ba şka mümkün birle ştirme ilkelerinden ba ğım sız olarak, söylemsel olu şumlar ın tespitinin ifadenin özel düzeyini gün yüzüne ç ıkard ığı söylenebilir; fakat i fadelerin ve if ade düzeyinin örgütlenme biçiminin betimlenmesinin söylemsel olu şumlar ın belirginle şmesine götürdü ğü de söylenebilir . Her iki yol ayn ı zamanda do ğrulanabilir ve t ersine çevrilebilir. İfadenin çözümlenm esi ve olu şumun çözümlenmesi birbirl eriyle ba ğlant ılı olarak ortaya konulurlar. Nihayet s ıra t eori kurmaya geldi ği zaman, daha çok dedüktif bir düzeni t an ımlamak gerekecektir. 2. Bir ifade, bir met ne ait olan bir cümle, ve dedüktif bir büt üne ait olan bir önerme olarak bir söylemsel ol u şuma aitt ir. Fakat bir cüm lenin düzeni bir dilin ilkeleriyle, ve bir önermenin düzeni bir mant ığın ilkeleriyle t an ımland ığı halde, i fadeler in düzeni söylemsel olu şumun kendisiyle tan ımlan ır. Onun aidiyet i ve il kesi ancak bir ve ayn ı şeyi yaparlar; b u şey, söylemsel olu şum kurulu ş ilkeleri taraf ından de ğil de bir olgu da ğılımı tarafından belirginle ştirildi ği içi n paradoksal de ğildir; o ifadeler için bir olanakl ılık ko şulu de ğil ama bir birlikte varolu ş ilk esidir ; buna kar şılık if adeler bi rbirinin yerine geçebilen elemanlar de ğil, f akat varolu ş kipleri taraf ından belirginle ştirilmi ş bütünlerdir. 3. Şimdi o halde çok yukardan t elkin edilmi ş olan «söylem»in tan ımına gebe bir anlam ı verebiliriz. Ayn ı söylemsel olu şuma ba ğlı olan bir if adeler büt ününe söylem denilecektir ; söylem ret orik ya da biçimsel, sürekli olarak tekrar edilebilir ve tarihin içinde ort aya ç ıkışma ya da kullan ılışına i şaret edebilece ğimiz (ve gerekti ğinde aç ıklayabilece ğimiz) bir birli ği olu şturm az; o, kendileri için bir varolu ş ko şullan bütününü t an ımlayabilece ğimiz sınırl ı say ıdaki ifadelerden kurulur. Böyle anla şılm ış olan söylem, üst elik, bir t arihi bulunan ideal ve sürekli bi r biçim de ğildir; problem o halde onun zaman ın bu noktasında nasıl ve niçin ortaya çıkabildi ğinin ve somut luk kazanabild i ğinin sorulm asından ibaret de ğildir; o, ba şt an a şağı, t arihsel - kendi sınırlar ıyla, parçalar ıyla, dönü şümleriyle, zaman ın karma şıkl ıklar ının ortasında dikine birden bire ort aya çıkışından daha çok zam ansall ığının özel biçiml eriyle ilgili p roblemi ort aya koyan bizzat tarihin içindeki t arih parçası, birlik ve süreksizliktir . 4. Nihayet şimdi «söylemsel uygulama» ad ı verilen şey aç ıklanabilir. Ne bireyin bir fi kri, bir arzuyu, bir imaj ı kendisi yoluyla dil e getir di ği ifade etme f aaliyetiyle; ne bir ç ıkarsama sist emi nin içi nde ort aya konabilen rasyonel aktiviteyle; ne konu şan bir öznenin dilbilgisel cümleler kurdu ğu zamanki «isti -dad» ıyla onu kar ıştırmam ak gerekir; b u, ort ak, t arihsel, belirli bir dönemde, ve sosyal, ekonomik, co ğrafî ya da verilm i ş dilbilim sel bir ort am için, if adenin i şlevinin çal ışma ko şullar ını ort aya koymu ş olan zaman ın ve mekân ın içinde daima belirgin olan bir kurallar büt ünüdür. Şimdi bana çözümlemenin yönünü de ğiştirmek ve, söylemsel olu şumlar ı, betimledikleri ifadelere ba ğlad ıkt an soma, bu kavram lar ın m e şru kullan ımını bir ba şka yönde, bu kez d ışar ıya do ğru, ara ştırmak kal ıyor: onlar ın arasından ke şfedebildi ğimiz şeyler, onlar ın ba şka betim leme yöntemleri aras ında nasıl yer alabildikleri, fi kirler t arihinin alan ını hangi öl çüde de ğişt irebildikleri ve yeniden da ğıt abildikleridir. Fakat bu tersine çevirmeyi gerçekle şt irm eden önce ve bunu daha güvenle yapabilm ek için, di kkatl e inceledi ğim boyutun i çinde biraz daha kalaca ğım, ve ifade alan ının ve bu alan ı vurgulayan olu şumlar hakk ındaki çözümlemenin istedi ği ve i stem edi ği şeyleri aç ıklamay ı deneyece ğim .
Seyreklik, Dışarıdalık, Yığılım İfadenin çözümlenm esi bir seyrekle şme etkisini gerekli k ılmaktad ır. Ço ğu zaman, söylemin çözümlenm esi t aml ık ve çokluk şeklinde iki belirtinin alt ına yerle ştirilir. Kendileriyle m e şgul oldu ğumuz farkl ı metinlerin nasıl bi rbirl erine dayand ıklar ını, t ek bir biçimde örgütl enmi ş olduklar ını, kurumlarla ve uygulamalarla ort akl ık içine girdiklerini, ve her bir dönemde ort ak olabilen anlamlar
t a şıdıklar ını gösteriyoruz. Göz önüne al ınm ış her eleman kendisine ait ol du ğu ve onu s ınırlayan bir t aml ığın ifadesi olarak kabul edilir. Ve böylece, yine vaktiyle dile getir ilmi ş ve ilk defa olar ak insanlar ın, sadece sözlerinin ve m etinlerinin, söylemler inin ve yaz ılar ının içinde de ğil de m eydana getir dikleri kuruml ar ın, uygulamalar ın, tekniklerin ve nesnelerin içinde «söylemek istedikleri» şeyi ayd ınl ığa ç ıkaran bir tür t ekbiçimli büyük met ni söylenmi ş şeylerin çe şitlili ğinin yerine geçirilir . Bu z ımnî, yüce ve ort ak «anlam»a göre, ço ğalmalar ı içindeki ifadeler a şırı bolluk içi nde görünürler , çünkü if adelerin t ümü sadece bu anlama geri döner ve sadece bu anlam onl ar ın gerçekliklerini olu şturur: bu bir tek gösterilene göre gösteren elemanlar ın çoklu ğu. Fakat bu bir inci ve sonuncu anlam aç ık dile getir melerin arasında ort aya ç ıkt ığından dolay ı, görünen şeyin alt ında gizlendi ği ve onu gizli bi r biçim de ikiye böldü ğünden dolay ı, dem ek ki, her söylem söyledi ği şeyden ba şka bir şeyi söylemek ve böylelikl e bir anlam çoklu ğunu ihti va etm ek gücünü içinde sakl ıyordu: tek bir göst erene göre göst eril enin çoklu ğu. Böyle iyice ölçülüp biçilmi ş söylem hem t aml ıkt ır hem de sınırsız zenginliktir. İfadeler in ve söylemsel olu şumlar ın çözüml enmesi tam am ıyla z ıt bir yönü ortaya kor: bu yön ifade edilmi ş olan ı göst eren büt ünleri n sadece kendisine göre ort aya ç ıkabildikleri ilkeyi belirl emek ister. Bu yön bir seyreklik ilkesini ort aya koymaya çal ışır. Bu i şin bir çok yüzü vard ır :
- O b ü t ü n ü n asla söylenm edi ği i lkeye dayan ır; do ğal bir dilde if ade edilebilecek olan şeye göre, dilbilimsel elemanlar ın sınırsız düzenleyicisine göre i fadeler (çok say ıda olsalar da) daima eksik haldedir ler; dilbi lgisinden ve belirli bi r dönemde düzenlenmi ş olan sözlükten hareket le, söylenmi ş olan şeyleri n pek az ı ancak büt ünüyle dü şünüldü ğünde göreli olarak vard ır. O halde seyrekle şme i lkesi ya da en az ından dil t araf ından ortaya konuldu ğu gibi mümkün dile getirm eler alan ının bo şluk ilk esi ara ştırılacakt ır. Söylemsel olu şum hem söylemler in birbirine kar ışm ası içinde vurgulama il kesi hem de di lin alan ı içinde bo şluk il kesi olar ak görünür. - İfadeler söylenmem i ş olan şeylerden kendilerini ay ıran sınırda, büt ün ba şkalar ının d ışında kendilerini birden bire ort aya ç ıkaran an ın içinde incelenir. Ne onlar ı çevrel eyen sessizli ği konu şt urmak, ne de onlarda ve onlar ın yan ıba şında kalm ış ya d a sessizl i ğe gömülmü ş olan her şeyi yeniden bulmak söz konusudur. Böyle bir bulu şa engel olm u ş, böyle bir dile getirm eyi engellemi ş, böyle bir if ade etm e biçimine, böyle bir bilinç-d ışı an lama, ya da olu ş halindeki böyle bir rasyonelli ğe kar şı duran engelleri incelem ek de söz konusu de ğil; f akat varl ıklar ın sınırl ı bir sistem ini t an ımlamak söz konusudur. Söylemsel olu şum, o halde, kendi dinamizmine ya da özel devinim sizli ğine sahip olan, ar t ık söylemedi ği, henüz söylemedi ği ya da bir anda kendisinin t ersini söyleyen şeyi, dile getir ilmemi ş bir söylemin içinde kendisiyle birl ikt e t a şıyan, geli şme halindeki bir tam l ık de ğildir; zengin ve zor bir çimlenme hiç de ğil, eksikliklerin, bo şluklar ın, yokluklar ın, sınırlar ın, kopmalar ın bir da ğılımıdır . - Bununla birlikt e, bu «d ışar ıda tut malar» bir engellemeye ya da bir zorla önlemeye ba ğlanamaz; görünen ifadelerin alt ında her hangi bi r şeyin gizli kald ığını varsayanlay ız. İfadeleri, m ümkün do ğuş çizgisinin alt ına dü şm ü ş ba şka ifadelerin yeri nde olan olarak de ğil, fakat daim a kendi yerlerinde olan olarak çözümleriz. Büt ünüyle ort aya ç ıkm ış olacak olan ve hiç bir ikizlem eyi iht iva etm eyecek olan bir uzay ın içine onlar ı yeniden yerle ştiririz. Altt a olan ın metni yoktur. O halde hiçbir doluluk yokt ur. İfade alan ı bütünüyle if adenin kendi yüzeyine ait tir . Her ifade orada ancak kendine ait olan bir yeri i şgal eder. O halde betiml eme, bir ifade konusunda, ne bu i fadenin i şgal ett i ği yeri her hangi bir söylenmem i şin içinde ke şfet mekt en; ne de onun sessiz ve ort ak bir metne nasıl indirgenebilece ğinden ibaret tir ; f akat t am t ersine onun hangi belirli yeri i şgal et ti ğinden, olu şumlar ın sist emi içinde hangi dallar ın onun yerini belirlemek olana ğım verdi ğinden, ifadelerin genel da ğılımı içinde onun nasıl yer ald ığından ibarettir, - İfadelerin bu seyrekli ği, i fade alan ının eksik ve parçalanm ış biçimi, k ısacası pek az şeyin söylenebildi ği gerçe ği, if adelerin, al ınan nef es gibi , sonsuz bir şeffafl ık olmad ığını aç ıklarlar; ama il etil en ve muhafaza edilen, bir de ğeri ol an, ve sahip olunm aya çal ışılan; t ekrar edilen, yeniden üretilen, ve dönü ştürülen;
kendilerine kurulu ş öncesi dol an ıml ar sa ğlanan ve kendilerine kur ulu ş içinde stat ü verilen şeyleri; sadece kopya ya da çevir iyle de ğil f akat yorumlamayla ikiye bölünen şeyleri,anlam ın yorumlanmasını ve içten bölünüp ço ğalmasını aç ıklamazlar. İfadeler seyrek olduklar ı için, onlar ı birle ştir en tanr ılıklar ın içinde derlenip toplan ırlar, ve onlardan her bir inin içinde bulunan anlamlar ço ğal ırlar. Kendi varl ığı ifadelerin gerçek seyrekli ği yoluyla ancak mümkün olan, f akat bununla bir likt e onu bilmey en ve aksine söylenen şeylerin yo ğun zenginli ğini konu olarak alan büt ün bu yorum lar ın sonunda, söylem sel ol u şumlar ın çözümlenmesi yeniden bu seyrekli ğin kendisine do ğru döner; bu çözümlem e söz konusu seyrekli ği apaç ık nesne olarak al ır; onun tikel sistemini belirlemeye çal ışır; ve bu arada yorum layabildi ği ol gu hakk ında aç ıklamada bulunur, yorumlama, ifadenin zay ıf l ığına yeniden egemen o lma ve bunu anlam ın çoklu ğuyla telafi etme biçimidir; ifadenin zay ıf l ığından hareket le ve bu zay ıf l ığa ra ğmen konu şma biçimidi r. Bununla birlikt e bir söylemsel olu şum u çözümlem ek, bu zay ıf l ığın ilkesini aramak, onu de ğerlendirm ek ve onun özel biçimi ni belirlemekt ir. Demek ki, bir anlamda, if adelerin «de ğerini» ölçmekt ir. Gerçeklikleriyle t an ımlanmayan, gizli bir içeri ğin varl ığıyl a de ğerlendirilm eyen; f akat onlar ın yerlerini, dolan ım ve de ğişim kapasit elerini, dönü şüm olanaklar ını yaln ızca söyleml erin ekonomisi içinde de ğil, genel olarak, ender rastl anan kaynaklar ın yönet imi i çinde de belirginle ştiren de ğer. Böyle anla şılan söylem yorumsal davran ış için oldu ğu gibi kalm az: kendisinden her zaman yeni zenginliklerin elde edilebildi ği bit ip t ükenmek bilmez ve her defas ında önceden kest iri lemez olan hazine; daim a önceden konu şan, ve, dinlenebildi ği zaman, geçmi şle ilgili tanr ısal esinleri i şitt iren inâyet: ortaya ç ıkış kurallar ıyla birlikt e, ort aya ç ıkış ve kullan ılış ko şullar ı da bulunan -sonlu, s ınırl ı, arzulanabilir, yararl ı- bir iyi lik; sonuç olarak, varolu şundan itibar en (ve sadece «pr atik uygulamalar» mm i çinde de ğil) ikti dar problemini ort aya koyan bir iyilik; tabiat ıyla, bi r m ücadelenin, siyasî bir m ücadelenin konusu olan bir iyilik olarak görünür. Bir başka belirleyici özellik: ifadelerin çözüml enmesi onlar ı d ışar ıdal ığın sistem atik biçim i içinde inceler. Genel ol arak, söylenmi ş şeyler hakk ındaki t arihsel betim leme t ümüyle içerinin ve d ışar ının birbirine kar şıt l ığının içinden geçer; ve t ümüyl e -ancak olumsal ya da saf m addî zorunlul uk, gözle görülebi lir cisim ya da beli rsiz anlat ım ol acak olan- bu d ışar ıdal ıktan içerdeli ğin m erkezine do ğru dönme i şi olarak yorumlan ır. Söylenmi ş olan şeyin tarihini konu şmaya ba şlamak, o halde, şu aç ıklama i şini ba şka anlamda yeniden yapmakt ır: zaman boyunca muhafaza edilm i ş ve uzay ın içine da ğılm ış if adelerden, onl ardan önce gelen, onlar ın üzerine çökm ü ş olan ve orada (kelimenin bütün anlamlar ında) kendini ele vermi ş bulunan bu i çsel s ırra do ğru yeniden yükselmek. Böylece kurucu öznelli ğin çekirdi ği aç ığa ç ıkm ış bulunur. Ort ada bulunan t arihe göre daima geri planda kalan; ve ol aylar ın alt ında daha a ğırba şlı, daha gizli, daha temelli, kayna ğın daha yak ınında, onun en son ufk una daha ba ğlı (ve sonuç olarak büt ün belirl emeler ine daha egemen) bi r ba şka t arihi bulan öznellik. Tarihin alt ında akan, sürekli olar ak onu elinin alt ında tutan ve hiç durmaks ızın geçmi şi derleyen bu ba şka tari h -sosyoloj ik ya da psikoloj ik bi r yol üzerinde- anlay ışlara evrim i olarak daha iyi bet im lenebili r; ona daha çok Logosun içe kapan ışı ya da akim gayelili ği içinde felsefî bir statü veril ebilir; nihayet , her sözden önce, kaydet menin aç ılışı ve farkl ıla şmış zaman ın aral ığı olacak olan bir izin sorunsall ığı içinde onu ar ıtm a giri şiminde bulunulabilir, bu her zaman için yeniden incelenen tarihsel-a şkınsal t emad ır. İfadenin çözüml enmesinin kendisinden kurtul maya çal ıştığı tem a. ifadeleri yeniden saf da ğılımlar ına kavu şturm ak için. D ışsall ık içselli ğin kar şıtı olan hiçbir biçime geri dönmedi ğinden dolay ı, if adeleri ku şkusuz paradoksal bi r d ışsall ığın içinde çözümlemek için. Onlar ı dolan ımın d ışına koyan ve tem elsiz k ılan bu farklardan biriyle bir aç ılışa ya da daha t em elli bi r ayr ıma eklem ek zorunda kalmadan, süreksizlikl eri içinde onlar ı dü şünmek için. Zorunlu ort aya ç ıkışın m eydana geldi ği yerde ve anda, kendi ort aya ç ıkışlar ını yakalamak için. Olay olarak yank ılanmalar ını yeniden bulmak için. Hiç ku şkusuz d ışsall ık-t an bahsetm ekt ense «nötr lük»t en söz etmek daha iyi olacakt ı; f akat göreli seyreklikleri, bo şluklu yak ınl ıklar ı, yay ılm ış uzaylar ı içinde ifade olaylar ının bölünüp da ğıld ıklar ı, bu d ışar ıyı yeniden bulmak söz konusu oldu ğu halde, bu sözcü ğün
kendisi bir ku şkuculu ğa, her varolu ş durum unun ort adan sili nmesine ya da parant ez içine al ınmasına çok daha kolayl ıkla geri döner. - Bu i ş, if adelere ait alan ın, f aaliyetl erin ya da (insanlar ın dü şüncesinde, onlar ın bilinçlerinde veya bilinçsizliklerinde, a şkın kurulu şlar alan ında) böylece aç ılm ış olan süreçler in bir «dile get iril m e»si olarak betimlenmemesini; fakat deneysel alçak gönüllülü ğü içinde, olaylar ın, düzenlerin, i li şki halinde olu şlar ın, belirli de ğişmeleri n, sist ematik dönü şümlerin yeri olarak kabul edilm esini; k ısacası, ba şka şeyin sonucu ya da izi olarak de ğil de (ba ğım l ı oldu ğu halde) ot onom ol an ve (kendinden ba şka bir şeye eklemlenmesi gerekti ği halde) kendi düzeyinde betim lenebilen prat ik bir alan olarak incelenmesini varsayar. - O, bu if ade alan ının ne bireysel bir özneye, ne kollektif bir bilinç olarak bir şeye, ne de a şkın bir öznelli ğe ba ğlı görülmemesini; ama d ış görünü şü konu şan öznelerin m ümkün yerini belir leyen ortak bir alan olarak bet im lenmesini de varsayar. Art ık if adeleri yüce bir öznelli ğe göre kurmamak, fakat if ade alan ına özgü sonuçlardan söz eden öznelli ğin farkl ı biçimleri içinde kabul et mek gerekir. - Sonuç olarak o, if adelere ait alan ın, dönü şümleri, birbirini izleyen serileri, t ürevleri içinde bilincin zamansall ığına, onun zorunlu model ine uydu ğu gibi, uymad ığını varsayar. Hem biçimi, düzeni, hem de do ğası içinde, bireysel ya da genel bir bilincin, bir proj enin, bir niyet ler sist eminin, bir hedefler t oplam ının, su göt ürmez bir biçimde, tarihi olacak olan söylenmi ş şeylerin bir t arihini yazabilmeyi -en az ından bu düzeyde ve bu betim leme biçimi nde- ümid etm emek gerekir. Söylemlerin zaman ı, görülebilir bir kronoloji içinde, düşüncenin belir siz zaman ının ifade edilm esi de ğildir. İfadel erin çözüml enmesi o halde bir cogit o'ya göndermede bulunmaks ızın gerçekle şir. O konu şan, söyledi ği şeyin içinde kendini göst eren ya da gizlenen, yüce özgürlü ğünü konu şmak suret iyle kull anan, ya da güçlükle alg ılad ığı zorlamalara bilmeden boyun e ğen ki şinin sorusunu sorm az. O, gerçekte, «söylenilenin d üzeyinde kurulur, ve bununla her birey e empoze edilecek olan bir çe şit genel kan ıyı, kollektif t emsili anlamamak; söylemlerin içinde her bir inden zorunlu olarak söz edecek olan ort ak büyük bir sözü anlamam ak; f akat onda gözleml enebilen söylenmi ş şeylerin t oplam ını, ili şkileri, düzenleri ve dönü şümleri, baz ı figürleri, baz ı çaprazlaşmalar ı konu şan bir öznenin bireysel yeri ni göst eren ve bir m üellifin ad ım alabilen alan ı anlamak gerekir. «Konu şan herhangi bir ki şi»dir, ama o, söyledi ği şeyi her hangi bir yerde söylemez. O zorunlu olar ak bir d ışsall ık oyununun içinde al ınır. İfadenin çözüml enmesinin üçüncü özell i ği: bu çözümleme ne an ımsama biçimi ndeki bir içselle ştirmeyle ne de belgelerin kupkuru bir t aml ığıyla ayn ıla şabilen y ığılımın özel biçimlerine ba şvurur. Genellikle, önceden gerçekle ştirilmi ş olan söylemler çözümlendi ği zaman, onlar tem el bir hareketsizlikten et kilenmi ş gibi dü şünülürler: rastl ant ı, ya da i nsanlar ın dikkati ve onlar ın de ğer konusunda içine d ü şebildikleri yan ılgılar ve sözlerinin ölümsüz de ğeri onlar ı korudu; fakat bundan böyle art ık onlar, t elaffuz edildiklerinden beri, unutulduklar ından ve gözle görülebilir etkileri zamanla kayboldu ğundan beri kendisine do ğru kaymam azl ık edemedikleri bir uykuya dalan, kütüphanelerin t ozu alt ında üst üst e y ığılm ış bulunan yaz ılar ın özel karakterlerinden ba şka hiçbir şey de ğildirl er. Üstelik, onlar ın hepsi okumayl a ilgili yeni b ulgular ın içine uygun bir biçimde yeniden yüklenmeye elveri şlidirler; if ade edildikleri ana geri dönen i şaretlerin ta şıyıcılar ı olarak orada aç ığa ç ıkabilirler; bir kez çözülmü ş olan bu i şaretlerin tümü, zaman ın içinden geçen bir t ür haf ızayla, anlamlardan, dü şüncelerden, arzulardan, gizlenmi ş hayallerden kurtulabilir ler. İşte dört terim: okuma-izçözme-haf ıza (bunlar ın her bir ine veril en öncelik ne olursa olsun, ve bu önceli kli ol ana uydurulan ve ona öteki üçünü yeniden dikkat e alma olana ğını veren met aforik alan ne olur sa olsun) durgunluk dönemine girmi ş bulunan söylemi al ışılm ış olan bu durumundan kurt armak ve onun kaybolmu ş canl ılığından bir şeyi, bir an için, yeniden ke şfetm ek olana ğını veren sistemi tan ımlarlar.
Oysa ifadenin çözüml enmesinin özü, yüzlerinde hâlâ okunabili r ol an i şaretleri okumak suretiyl e, do ğuşlar ının ayd ınl ığını yeniden ke şfetm ek için metinleri içinde bulunduklar ı uykular ından uyand ırmak de ğildir ; t am t ersine, söz konusu olan, uykular ı boyunca onlar ı izleme k, ya da daha ziyade uykunun, unut -
m an ın, kaybolmu ş kayna ğın benzer t emalar ını ort adan kald ırmak, ve hangi varolu ş biçiminin if adeleri ortaya çıkt ıklar ı, m uhafaza edildikleri, yeniden hareketlendirildikleri ve kull an ıld ıklar ı, k ısacası varolduklar ı -fakat unutulmu ş, muht emelen ort adan bile kalkm ış olan do ğuştan bir al ınyaz ısıyla de ğil- zaman ın derinli ğinde, dil e getirilmelerinden ba ğımsız olarak, belir ginle ştirebildi ğini ara ştırmakt ır . - Bu çözümlem e, if adelerin, kendiler ine özgü olan ve geçmi şteki bir dile getirm e olay ına her an için gerçekle şebilir bir geri dönü şün sürekli li ği olm ayan süreklili ğ i n içinde dü şünüldü ğünü varsayar. İfadelerin sürekli olduklar ını söylemek, onlar ın haf ızan ın alan ı içinde kald ıklar ını ya da söylemek ist edikleri şeyin yeniden ke şfedilebildi ğini söylememekti r; fakat bu onlar ın, belirl i bir say ıdaki m addî dest ek ve t eknikler sayesinde (kit ap bunun, ku şkusuz, sadece bir örne ğidir), belirli kurulu ş t iplerine göre (ba şka pek ço ğu arasında, küt üphane), ve (dinî bir m etin, bir hukuk kural ı ya da bilimsel bir do ğruluk söz konusu oldu ğu zaman ayn ı olmayan) belirli kurallara uygun kiplerle muhafaza edildikleri anlam ına gelir . Bu onlar ın, kendilerinden tür emi ş olan pratikler in içinde, aralar ında kurulmu ş, ya da de ğişikli ğe u ğram ış bulu nan sosyal i li şkilerin içinde, onlar ı uygulamaya sokmu ş olan tekniklerin içine yerle ştirildikleri anlam ına da gelir. Nihayet bu, şeylerin art ık tamam ıyla ayn ı varolu ş biçimine, kendilerini çevreleyen şeylerle ayn ı ili şkiler sistemine, ayn ı kullanım şemalar ına, söylendiklerinden itibaren ayn ı dönü şüm ol anaklar ına sahip olmad ıklar ı anlam ına gelir. Zaman içindeki bu durumun anla birli kte geçmek için gerçekle şm i ş bir varolu şun ar ızî ya da özsel uzant ısı olması şöyle dursun, süreklilik gerçekten if adeye aitt ir; unutma ve ort adan kald ırma bu süreklili ğin hemen hem en ancak sıfır derecede olm asıdır. Ve onun kurdu ğu tem el üzerinde, haf ızan ın ve an ımsaman ın oyunlar ı kendilerini ortaya koyabilirl er. - Bu çözümleme ayn ı zamanda, if adelerin, kendilerine özel olan eklenmi şt i k biçimi içinde incelendiklerini varsayar. Gerçekte birbirinin ard ısıra gelen if adeler aras ındaki grup tipleri her yerde ayn ı de ğildir ve onlar birbirini izleyen elemanlar ın basit bir üst üst e konulmas ından ya da yan yana dizilmesinden ileri gelmezler. Matemati k ifadeler dinî metinler ya da hukuk bilimi nin fiill eri gibi kendi aralar ında birbirlerine eklenmezler (onlar ın birbirleriyle özel bir birle şme, ayr ılma, eksilme, t amamlanma, birbir lerinden az ya da çok ayr ılabilir olmayan ve özel iyeliklerle donat ılm ış gruplar olu şturm a biçimi vard ır). Üst elik bu eklenmi şlik biçimleri her şey için, ve belirli bir if adeler kat egorisi için bir kez verilmi ş de ğillerdir : günümüzün t ıbla ilgili gözlemleri xv ııı. yüzy ıldaki durumlar ın derl enmesiyle ayn ı birle şme yasalar ına ba ğlı bulunmayan bir derlem e ol u şt uruyor; modern m atemati k if adelerini Euclide geometri siyle ayn ı modelin üzerine y ığılı yor. - Nihayet if adenin çözüml enmesi geri dönü ş fenomenlerinin dikkate al ınd ığını varsayar. Her if ade, kendileri ne göre kuruldu ğu, f akat yeni ili şkilere göre yeniden örgütleyebildi ği ve yeniden da ğıtabildi ği bir önsel elem anlar alan ı iht iva eder. Onun geçmi şi k endisinden önce gelen şeyin içinde kurulur, tan ımlan ır, kendi soy zinciri onu müm kün ya da zorunlu k ılan şeyi belirt ir, kendisiyle ba ğda şamayan şeyi d ışar ı atar. Ve bu if adenin geçmi şi onu elde edilmi ş do ğruluk olarak, meydana getir ilmi ş bir olay olarak, de ğişti rilebilen bir biçim olarak, dönü şt ürülecek bir madde olar ak, yahut kendisinden bahsedilebil ecek bir nesne olarak, v.s. ort aya koyar. Büt ün bu geri dönü ş olanaklar ına göre, hâf ıza ve unutm a, anlam ın yeniden ke şfi ya da onun bask ısı, t emel ilkeler olmak şöyle dursun, ancak t ekil biçiml erdir. İfadeler in ve söylemsel olu şumlar ın betim lenmesi o halde geri dönü şün bu denli s ık tekr arlanan ve bu denli sürekli ol an imaj ından kurtulmak zorundad ır. Bu betim leme, ancak dü şme, gizlenme, unut ulma, yeniden kavu şma ya da ba şı bo şluk olacak olan bir zaman ın öt esinde, sözün henüz hiçbir maddîli ğin içine angaje edilmedi ği, hi çbir süreklili ğe hasredil medi ği, ve kendini ort aya çıkışın belirlenm emi ş boyutu içinde tut tu ğu kurucu ana do ğru dönmek istemez. O ikinci do ğuşun par adoksal an ını daha önce söylenmi ş olan için kurm aya çal ışmaz; geri dönmek üzere bir e şik i leri sürmez. O, aksine, ifadeleri, içinde yer ald ıklar ı ve bununla birlikt e de ğişmeye, endi şe vermeye, alt üst etm eye ve bazen y ıkmaya devam etti kleri y ığılımın kal ınl ığı içinde inceler. Bir ifadeler büt ününü, bir anlam ın kapal ı ve dopdolu t aml ığı olarak de ğil de, i çinde bo şluklar ı olan ve parçalara ayr ılm ış bir biçim olarak beti mlemek; bir i fadeler bütününü bir niyetin, bir dü şüncenin ya da bir öznenin i çselli ğine ba şvuru halinde de ğil de, bir d ışsall ığın da ğılımı na göre betim lemek; bir if adeler bütününü,
orada ba şlangıç an ını ya da izini de ğil de, bir y ığılımın özel biçimler ini yeniden bulmak için beti mlemek, gerçekten, bir yorumu ort aya koymak, bir t emeli ke şfet mek, kurucu fill eri serbest li ğe kavu şturm ak de ğildir; bir rasyonelli ğe karar vermek ya da bir t eleolojiyi katet mek de de ğildir. Bu, kolayl ıkla, bir p o z i t i f l i k ad ını verece ğim şeyi ort aya koymakt ır. Söylemsel bir olu şumu çözümlem ek, o halde, if adelerin ve bu ifadeleri belirginle şt iren pozitif lik biçim inin düzeyinde, bir sözsel ediml er büt ününü incelemektir ; veya çok daha özetle, bir söylemi n poziti flik t ipini t an ımlamakt ır. Seyrekli k hakk ındaki çözümlemeyi t aml ıklar ın ar a ştırılmasının yerine, d ışar ıdal ık ili şkileri hakk ındaki betim lemeyi a şkınsal tem elin t emasının yerine, yığılımlarl a ilgili çözümlemeyi kayna ğın ara ştırılmasının yerine geçirmek suretiyle, e ğer bir pozit ivist olunuyorsa, o zaman ben iyi bir po-zit ivistim , kolayca onunla uyu şuyorum. Sonuç olarak da, çözmeye çal ıştığım dü ğümü uzaktan gösterm ek için, pozitif lik t erim ini (henüz biraz belirsiz bir biçimde olsa da) bir çok kez kullanm ış olmaktan rahatsızl ık duymuyorum. Tari hsel Apriori ve Ar şiv Bir söylemi n pozitif li ği -do ğa tarihinin, ekonomi polit i ğin, ya da klinik t ıbb ın söylemi gibi - bir li ğini zaman ın içinde, ve daha da iyisi bir eysel eserler in, ki t aplar ın ve met inlerin öt esinde belirginle ştirir . Bu birlik, gerçekt en, Lin ne ya da Buff on'dan, Quesnay ya da Turgot 'dan, Broussais ya da Bichat'dan do ğruyu söyleyenin, daha do ğru dü şünenin, kendi postulatlar ına en iyi uyan ın kim oldu ğuna karar verm ek olana ğını t an ımaz; o, kendisine bu eserlerin bir ilk ya da en son kullan ılış amac ına en yak ın oldu ğu, kendisine bir bi lim hakk ındaki genel t asar ıyı en radikal bir biçimde dile getirece ğini söylemek o lana ğım d a vermez. Fakat bu birli ğin ortaya çıkart ılmasına olanak tan ıdığı şey, Buffon'un ve Lirine'nin (ya da Turgot ve Quesnay' ın, Broussais ve Bichat' ın), «ayn ı düzey» ya da «ayn ı mesafe»de bulunmak suret iyle, «ayn ı kavramsal alan» ı göst erm ek suret iyle, «ayn ı mücadele alan ı»nda birbirinin kar şısında yer almak sureti yle, kendisine göre «ayn ı şey»den bahsettikleri ölçüdür; ve, buna kar şılık, o, Darvvin'in Diderot 'yla ayn ı şeyden söz ett i ğini n, La-ennec 'in Van Svviet en'i devam ettirdi ğinin, ya da Jevons'un Fizyokratlar a cevap verdi ğinin niçi n söylenemeyece ğini göst erir . Söz konusu bi rlik sınırl ı bir ileti şim alan ım t a n ımlar. O, en baştaki ba şlang ıcından it ibaren tamamlan ışının son noktas ına kadar, bütün t arihsel olu şumu içinde al ınm ış bir bili min geni şli ğine sahip olmaktan uzak; fakat yine de bir m üellift en ötekine kullan ılabilen et kiler in oyunundan, ya da aç ık polemiklerin alan ından daha geni ş bir alan oldu ğu için, göreli olarak sınırl ı bir aland ır. De ğişik eserler, çe şitli kitaplar, ayn ı söylemsel olu şuma ait olan büt ün bu metinler y ığını, -ve bili nen ve bilinmeyen, ele ştirilen, birbirlerinin dü şüncelerine kar şı ç ıkan, birbir lerini ya ğmalayan, birbirl eriyle bulu şan, bilm eden ve sahibi bulunmad ıklar ı, büt ününü farkedemedikleri ve geni şli ğini yanl ış de ğerlendirdikleri bir alanda, bireysel söylemlerini inatla birbirine çaprazlayan bunca müellif - bütün bu biçimler ve bu çe şit li bir eysellikler ne onlar ın ileri sürdükleri önermelerin m ant ıksal dizisiyle, ne t emalar ın geri dönü şüyle, ne de iletilm i ş, unutulmu ş, yeniden ke şfedilmi ş bir anlam ın süreklili ğiyie sadece ileti lirl er; bunlar onlar ın söylemleri nin pozit ifl ik biçimiyle de il etilir ler. Veya daha do ğru olarak bu pozitiflik biçimi (ve ifadenin fonksiyonunun çal ışma ko şullar ı), biçimsel ayn ılıklar ın, tematik sürekliliklerin, kavram nakillerinin, polemi k oyunlar ın muhtemelen kendisinde ortaya ç ıkabildikleri bir alam t an ıml ar, Böylece pozit ifl ik bir t a r i h se l a p r i o r i ad ını verebilece ğimiz şeyin rolünü oynar. Yan yana konulmu ş bu i ki sözcük pek o kadar aç ık olmayan bir et ki uyand ırır; bununla yarg ılar için geçerlilik ko şulu de ğil de, ifadeler için gerçeklik ko şulu olacak olan bir a p r i o r i y i kastedi yorum. Bir iddiay ı m e şru kılabilecek olan şeyi yeniden bulmak de ğil, i fadelerin ortaya ç ıkış ko şullar ını, onlar ın ba şka ifadelerle birlikte varolu ş yasasını, varolmak kiplerinin özel biçimini, kendilerine göre varolduklar ı, dönü şt ükleri ve ort adan kaybolduklar ı ilkeleri ay ırdet mek söz konusudur. A p r i o r i , ne hiçbir zaman söylenemeyecek olan, ne de gerçek olarak tecrübeye verilemeyecek olan do ğruluklar ın de ğil, verilmi ş olan bir t arihindir, çünkü o gerçekten söylenmi ş şeylerin tarihidir . Biraz barbar olan bu terimin kull an ılmasının nedeni, bu a p r i o r i n i n ifadeleri, kendi da ğılımlar ının içinde, kendi tut arsızl ıklar ıyla ortaya ç ıkm ış bütün çatlaklar ın içinde, üstüste
yığılmalar ının ve kar şılıkl ı olarak birbirlerinin yerini alm alar ının içinde, birle ştiril ebilir olmayan e şanl ılıklar ım n içi nde ve bir sonuca gidil ebilir olmayan ard arda geli şlerinin içinde aç ıklamak zorunda bulunmasıdır ; k ısacası, söylemi n sadece bi r anlam ı ve bir do ğrulu ğu de ğil, ayn ı zamanda, onu yabanc ı bir olu şun ilkelerine götürm eyen bir tarihi, ve özel bir t arihi de bulundu ğuna göre, bunun sorum lusunun da bu a p r i o r i olması gerekir. Örne ğin, söylem, di lbilgisi t arihinin dilin ve, genel olarak, akl ın ya da bir zihniyetin t arihi olacak olan bir t arih, her halükârda t ıb, m ekanik ya da teolojiyle payla şaca ğı bir t arih hakk ındaki pr oblemlerinin alan ına yansım as ı olmad ığım; f akat ba şka t arih tipleriyle ili şkisiz olmasa bile, onun kendine ait olan bir t arih t ipini -zaman ın içindeki bir da ğılım biçim ini, bir ard arda gelme, sabit le şme ve yeniden aktifl e şme biçimini, bir geli şme ve dönme h ızını- ihtiva ett i ğini göst erm ek zorundad ır. Ayr ıca bu a p r i o r i t arihsellikt en de kurtulamaz: o, olaylar ın öt esinde ve hareket siz kalacak olan bir havada, zaman-d ışı bir yap ı ol u şt uramaz; o söylemsel bir uygulamay ı belirginle şt iren kurallar bütünü olarak tan ımlan ır: oysa bu kurallar, il i şkiye sokt uklar ı elemanlara dışar ıdan empoze edilmez; onlar bir araya toplad ıklar ı ay n ı şeyin içine angaj e olmu şlard ır; ve e ğer bu kurallar elemanlar arasından en küçü ğüyle birlikt e de ğişmezlerse, onlar elemanlar ı de ğişt irirler , ve belirli kesin eşiklerde onlarla birlikt e dönü şürler. Pozitifliklerin a pri orisi sadece zamansal bir da ğılım sistemi de ğildir; o dönü şebilir bir bütünün kendisidir.
Yargılama alan ının kendilerine olumsall ık-d ışı uzand ığı biçimsel a p r i o r i l e r kar şısında, pozitifliklerin a p r i o r i û tam amiyle deneysel bir biçimdir ; f akat öte yandan, söylemleri gerçek olu şlar ının yasası içinde yakalamak olana ğını verdi ği için, onun, verilm i ş bir anda, böyle bir söylemi n şu ya da bu biçim sel yap ıyı kar şılayabildi ği ve kullanabildi ği, ya da tam t ersine d ışlayabildi ği, unutabildi ği veya tan ımamazl ıktan gelebildi ği gerçe ğini aç ıklayabilm esi gerekir. Pozitifli klerin a pri orisi biçimsel a p r i o r i l e r 'ı (psikoloji k ya da kültürel bir do ğuş gibi bir şeyle) aç ıklayamaz; fakat biçimsel a p r i o r i l e r i n , t arih içinde tak ılma noktalar ına, ba ğlanma, gir me ya da yüzeye ç ıkma yerlerine, kullan ılma alanlar ına ya da f ırsatlar ına nasıl sahip olabildiklerini, ve nasıl bu t arihin kesinlikle d ışa ba ğlı olumsall ık de ğil, kendi diyalekti ğini açan biçimin zorunlulu ğu de ğil, ama özel bir düzenlilik olabildi ğini anlam ak olana ğını verir. O halde, hiçbir şey art ık, bu tarihsel a p r i o r i y i , üst elik, bir t arihle zenginle ştirilmi ş olacak olan, bir biçim sel a p r i o r i olarak kavramaktan daha do ğru olm ayacak, ama daha yanl ış olacak: zaman ın yüzeyinde bir gün birden bi re ort aya ç ıkacak olan, insanlar ın dü şüncesinde hiçbir şeyin kendisinden kurt ulamayaca ğı bir t iran olarak de ğerlendirilecek olan, sonra hiçbir olay ın kendi sinden önce gelemeyece ği bir tutulman ın içinde bir den bir e kaybolacak olan hareket siz ve bo ş büyük biçim: a şkınsal sıncope, titr e şen biçimler oyunu. Biçimsel a p r i o r i ile t arihsel a p r i o r i ne ayn ı düzeyde ne de ayn ı mâhiyettedirler: e ğer onl ar kesi şiyorl arsa, bu onlar ın iki farkl ı boyutta bulunmalar ındand ır. Tarihsel a p r i o r i l e r e göre böylece eklemlenmi ş, f arkl ı pozitiflik tipleri t araf ından bu şekilde belirginle ştirilmi ş, ve ayr ı söylemsel olu şumlar taraf ından vurgulanm ış olan ifadelerin alan ı, ba şlang ıçt a «söyleml erin d ış yüzü»nden bahset t i ğim zaman kendisine t ahsis ett i ğim t ekdüze ve alabildi ğine uzanan düzlüğün bu gidi şine art ık sahip d e ğildir; ayn ı zamanda, bu ifadeler alan ı, her biri kendine özgü hareket ine göre ya da belirsiz bir dinamik t araf ından canland ırılm ış temalar ın, idelerin, kavramlar ın, bilgilerin düzeyle ştikleri hareket siz, kaygan ve nöt r el eman olarak görünmez. Şimdi me şgul old u ğumuz şey, ayr ışık bölgelerin birbirinden farkl ıla ştığı, ve, özel kurall ara göre, üstüst e konulamayan prat ikler in aç ıld ığı, karmaşık bir bölüm dür. Önceden ve ba şka yerde kurulmu ş dü şünceleri gözle görülebilir karakterler haline getiren kelimelerin, tarihin muhte şem ef sanevî kitab ı üzerinde dizili şini görmek y erine, söylemsel uygulamalar ın kalınl ığı içinde, if adeleri olaylar (ko şullar ına ve ort aya ç ıkış alanlar ına sahip olan), ve şeyler (olanaklar ını ve kullan ım alanlar ını içeren) ol arak düzenleyen sisteml ere sahip ol unuyor. Bunlar, ar şi v ad ını vermeyi teklif e t t i ğim , ifadelerin (bir bakıma olaylar ın ve bir ba şka bak ıma da şeylerin) bütün bu sistem leridir.
Bu terim le, bir kült ürün, kendi geçmi şinin belgeleri, ya da devam et t irilen kim li ğinin tan ığı olarak kendinde saklad ığı bütün metinlerin toplam ını kasdetm iyorum; verilm i ş bir t oplumun içinde, hâf ızasının korunması ve ba ğım sız düzeninin devam ettirilmesi istenen söylemleri kaydetmek ve muhafaza etmek olana ğını veren kurumlar ı da kasdetmiyorum. Tam tersine, daha çok kasdetti ğim şey, binlerce y ıldan beri bunca insan taraf ından söylenm i ş olan bunca şeyleri n, sadece dü şüncenin ilkel erine göre ya da sadece ko şullar ın oyununa göre bird en bire ort aya ç ıkmad ıklar ı, onlar ın, sözsel edim ler düzeyinde, akim ya da şeylerin düzeni içinde aç ılabilmi ş olanlar ın yaln ızca i şaretle şme düzeni olmad ıklar ı; ama kendi nde söylemsel düzeyi belirginle şti-ren bütün bir ili şkiler oyunu sayesinde or t aya ç ıkt ıklar ı gerçe ği; d ışar ıdan ve sessiz süreçler in üzer ine bi raz da rasgele a şılanm ışa benzer fi gürler olacak yerde, onlar ın özel düzenlil ikler e göre do ğduklar ı; k ısacası, söylenmi ş şeyler -ve sadece bunlar- varolduklar ı t akdirde, bunun dolaysız nedenini söylenm i ş bulunan şeylerden ya da onlar ı söylemi ş olan insanlardan d e ğil, fakat söylemsellik sist eminden, b u sistemi n birbir ine kar ıştırd ığı ifade olanaklar ından ve olanaks ızl ıklar ından ist emek gerekir. Ar şiv, ilkin, söylenebilen şeyin ilkesi, ifadelerin bireysel olaylar olarak ortaya ç ıkışını yöneten sist emdir . Fakat ar şiv, büt ün söylenmi ş şeylerin şekilsiz bir çoklu ğun içinde sonsuzca toplanmad ıklar ı, kopuksuz bir çizgiselli ğin içine de girm edikleri, ve d ış arazlarla tesadüfen ort adan kalkmad ıklar ı; ama farkl ı biçimler halinde grupland ıklar ı, çe şitli ili şkilere göre birbirleriyle birle şt ikleri, özel düzenlere göre devam et t ikleri ya da silinip gitt ikleri gerçe ğini veren şeydir de; gerçek olan şu ki, söylenmi ş olan büt ün bu şeyler zamanla asla bir ad ım bil e geri çekilmezler, f akat ayn ı zaman ın içinde söylenm i ş bulunan büt ün ba şka şeyler önceden a şırı bir solgunluk içinde olduklar ı halde, yak ınımızdaki y ıld ızlar gibi bizi kuvvetl e ayd ınlatanlar gerçekte çok uzaktan gelmektedir. Ar şiv, if ade olay ını, apansız kaç ışma ra ğmen, koruyan, gelecek hâf ızalar için, ba şıbozuk kaç ış halini m uhafaza eden şey de ğil; ifade-olay ın kendi kayna ğında, ve onun kendine verdi ği varl ığın içinde, onun ifade edilebilirlik sistemini daha ba ştan tan ımlayan şeydir. Ar şiv hareketsizle şm i ş ifadelerin t ozunu derleyen ve onlar ın yeniden dirili şleriyle ilgili m uhtemel mucizeye olanak veren şey de de ğildir; ifade- şeyin aktüellik biçimi ni tan ımlayan şeydir; işleyi şinin sistemidir. Bir söyleml e kar ışmış bu büyük f ısılt ının içinde söylenmi ş olan her şeyi birle ştiren şey olm aktan uzakta, sadece devam eden söylemi n içinde bize varolmay ı sa ğlayan şey olmaktan uzakta, söylemleri de ğişik varolu şlar ı içinde birbirinden ay ıran ve onlar ı kendi süreler i içinde özelle ştiren şeydir. Mümkün cümlelerin kurulu ş sistem ini t an ımlayan d i l ile t elaffuz edilmi ş sözleri pasif bir b içim de bir ar aya toplayan d e r l e m e arasında, ar şi v özel bir düzeyi belirl er: bir if adeler çoklu ğunu bunca düzenli olaylar olarak, davran ışa ve kullan ıma sokulm u ş bunca şey olarak birden bi re ort aya ç ıkart an bir uygulama düzeyi. Ar şiv gelene ğin a ğırl ığına sahip d e ğildir; o bütün küt üphanelerin ne zaman ı ne de yeri olmaks ızın kütüphane ol u şturm az; fakat o ba ğım sızl ığının çal ışma alan ını her yeni söze açan seviml i unut ma d a de ğildir; gelenek ile unutma arasında, o if adelere hem varolma hem de düzenli bir biçim de de ğişme olana ğını veren bir uygulaman ın kurallar ını göst erir . Bu, i f a de l e r i n o l uşumunun ve dönü şümünün genel sistemidir. Bir t oplumun, bir kült ürün ya da bir medeniyetin ar şivinin her yönüyle bet imlenemeyece ği apaç ık ortadad ır; hiç ku şkusuz bütün bir ça ğın ar şivinin de. Öte yandan, kendi ar şivimizi betim lemek de bizim için müm kün de ğildi r, çünkü bu imkân onun sözünü et ti ğimiz kurallar ının içindedir, çünkü söyleyebildi ğimiz şeylere -kendisine, söylemi mi zin nesnemsine- or t aya ç ıkış biçimlerini, varolu ş ve birlikt e varolu ş formlar ım , y ığılma, tarihsel-le şme ve ortadan silinme sistemini veren odur. Bütünlü ğü içinde, ar şiv betimlenebilir de ğildir; ve o aktüelli ği içinde sınırlar ı çizilemez oland ır. Ar şiv parçalar, bölgeler ve düzeyler t araf ından, hiç ku şkusuz bu kadar iyi ve zaman ın bizi kendi sinden ay ırd ığı bu kadar netlikl e verilir: nihayet, o belgelerin seyrekli ği de ğildi, en büyük kronolojik geri gitme onu çözümlemek için gerekli olacakt ı. Bununla birlikt e, ar şiv hakk ındaki bu betim leme, en uzak ufuklar ı asla bet imlem emekte direniyorsa e ğer, - en azından olanaklar ım ancak al ıştırmalar ı sır asında tan ımlayabildi ği ara ştırmanın bu evr esinde- n asıl hakl ılık kazanabilecek, kendisini müm kün k ılan şeyi aç ıklayabilecek, bi zzat onun kendisinden bahsett i ği yeri tespit edebilecek, görevlerini ve haklar ını kontrol edebilecek, kavramlar ını anlay ıp özümseyebilecekti? Kendisine ba ğlı bulundu ğu bu
pozitifli ğin ve bugün genellik le ar şivden söz etm ek olana ğını veren bu ar şiv sistemi nin en fazla müm kün olan ının ona yakla şm ası gerekmez mi? Kendisinin mensubu bulundu ğu bu ifade alan ının onu ayd ınlatması gerekmez m i? Ancak bu d olambaçl ı bir yol olacakt ır. Ar şiv hakk ındaki çözüml eme o halde öncelikl i bir böl geyi içerir; hem bize yak ın, hem de m evcud durumumuzdan farkl ı olan bu bölge, varl ığımızı ku şatan, onu ort aya çıkartan ve de ğişmesi içinde onu göste ren zam an ın k ıyışıdır; bizim d ışımızda bizi sınırlayand ır. Ar şiv hakk ındaki betim leme kendi olanaklar ını (ve kendi olanaklar ının üst ünlü ğünü), gerçekten k ısa bir süre önc e bizim söylemlerim iz olmaktan ç ıkm ış bulunan söylemlerden hareketle, ort aya kor; ar şivin varolu ş e şiği art ık söyleyemedi ğimiz şeyden, ve söylemsel uygulamam ızın d ışında kalan şeyden bizi ay ıran parça taraf ından kurulur; o bizim kendi dilimizin d ışında ba şlar; onun yeri, kendi söylemsel uygulamal ar ımızın aral ığıdır. Bu anlamda ar şiv bizim t e şhisim izle ilgili dir. Asla de ğişik özellikl erim izin t ablosunu yapmak ve gelecekt e sahip olaca ğımız bir biçimi önceden tasarlamak olana ğını bize verdi ği için de ğil. Fakat ar şiv bizi sürekliliklerimizden kopar ır; t arihin kopukluklar ım önlemek için orada kendi kendimize bakmay ı çok istedi ğimiz bu zamansal ayn ılığı yok eder; a şkınsal gayelil ikler in ipini kop ar ır; ve antr opolojik dü şüncenin insan ın varl ığını ya da onun öznelli ğini sorgulad ığı orada, o ba şkay ı ve d ışar ıyı apaç ık ort aya kor. Böyle anla şılm ış t e şhis farkl ılıklar oyunuyla kim li ğimi zin tespit ini sağlamaz. Te şhis ayr ı oldu ğumuzu, akl ımızın söyleml erin ayr ımı, t arihimizin zamanlar ın ayr ımı, benimizin maskelerin ayr ımı oldu ğunu ort aya kor. Ki ayr ım, unutulmu ş ve yeniden ke şfedilmi ş ba şlangıç olmaktan uzakta, oldu ğumuz ve olu şturdu ğumuz şu da ğılmad ır. Ar şivin hiçbir zaman t amamlanmam ış, hiçbir zaman bütünüyle elde edilm emi ş gün yüzüne ç ıkışı, söylemsel ol u şumlar hakk ındaki betiml emenin, pozit ifl ikler hakk ındaki çözümlemenin, ifade alan ının tespitini n kendisine ait oldu ğu genel uf ku olu şt urur. Kelimelerin -dilbilim cilerin hukukuyla çak ışmayan-hukuku, o halde, bütün bu ar a ştırmalara arkeoloji ba şlığını vermeye zorlar. Bu terim hiçbir ba şlang ıcın ara ştırılmasına götürm ez; o çözümlem eyi hiçbir kaz ıya ya da co ğrafî sondaj a yakla ştırm az. Arşiv, daha önce söylenmi ş olan ı varolu şu -onda işlev gören ifadenin f onksiyonu, kendisine ait b ulundu ğu söylemsel olu şum, kendisinden do ğdu ğu genel ar şiv sistemi - düzeyinde sorgulayan bir bet im lemeni n genel tem as ını gösterir. Arkeoloji söylemleri ar şiv eleman ı içinde özelle şm i ş uygulamalar olarak betim ler.
ARKEOLOJİK BETİMLEME Arkeoloj i ve Düşünceleri n Tari hi Şimdi gidi şi t ersine çevirebilir; yeniden bay ır a şağı inebilir, ve, söylemsel olu şumlar ın ve ifadelerin bir kez ba şt an ba şa kat edilmi ş alan ını, onlar ın bir kez tasarlanm ış genel teorilerini, mümkün uygulama alanlar ına do ğru uzun uzun anlat ıp i şleyebili riz. Belki çok göster i şli bir oyunla, «arkeoloj i» ad ım verdi ğim bu çözümlemenin ne i şe yarad ığına biraz bakal ım. Bu zat en gerekiyor : çünkü, kat ıksız olmak için, şeyler şu anda yeterince kayg ı verecek durumda de ğiller. Nispeten basit bir problem den hareket etm i şt im: eserlerin, müelliflerin, kitaplar ın, ya da temalar ın birli ği olm ayan büyük ^bir likl ere göre söylemi n vurgulanmas ı. Ve onlar ı sadece yerli yer ine koym an ın sonunda i şt e, büt ün bir kavraml ar serisini (söylemsel olu şumlar, pozitif lik, ar şiv) ort aya koydum, bir alan ı (ifadeler, if ade alan ı, söylemsel uygulamalar) t an ımlad ım, ne biçiml endirici ne de yorumlay ıcı olacak olan bir yöntemin özelli ğini ortaya ç ıkarm aya çal ıştım ; k ısacası, a ğır l ığı ve, hiç ku şkusuz, acayip mekanizmas ı can sıkıcı olan bütün bir aygıta ba şvurdum. İki ya da üç sebepten dol ay ı: bir ba şka yönt emi ona eklemek istem ede kasınt ılı olmaması için, dili b etim lemeye ve çözümlem eye yetili önceden yeterince yöntem vard ır. «Kit ap» ve «eser» olarak söylem b irl ikler ini, göründükler i kadar dolays ız ve aç ık olmamalar ından ku şkuland ığım için şüpheyle kar şılam ıştım: bu kadar ara ştırmadan soma, ve kendilerini aç ıklamak i çin yüzlerce sayfan ın gerekti ği böylesine beli rsiz ilkel ere göre, böyle bir çaban ın kar şılığında ortaya konulan birl iklerle onlar ı kar şı kar şıya get irm ek gerçekt en mâkul mud ur? Ve büt ün bu aletler in s ınırlar ını çizmekle bitirdikleri şey, kendilerinin ayn ılıklar ına i şaret eden şu ünlü «söyleml er», deneysel olarak
kendilerinden hareket et t i ğim, ve şu acayip araç ve gereçler i aç ıklamam a bahane olan («psikiyat ri» ya da «ekonomi p olit ik», veya «do ğa tari hi» ad ı verilen) bu biçimlerle ayn ı m ıdır? Zorunlu olarak, şimdi tan ımlamaya çal ıştığım kavramlar ın betim sel etkinli ğini de ğerlendirmem gerekiyor. Maki-nanm i şleyip i şlemedi ğini, ve onun üretebildi ği şeyi bilm em gerekiyor. Öyleyse bu «arkeoloj i» ba şka betim lemelerin vermeye yetili olamayaca ğı neyi ver ebilir ? Ne böylesine a ğır bir giri şimin kar şılığı olur? Ve hemen bende ilk ku şku uyan ıyor. Sanki yeni bir alan ı ke şfediyormu şum gibi, ve onun bir say ım m ı dökümünü yapmak için, bana yepyeni ölçüler ve i şaretler gerekiyormu ş gibi davrand ım. Fakat gerçekt e, gayet iyi ve uzun zamandan beri «dü şüncelerin tarihi » ad ı al t ında bildi ğim iz bu alana sıkı sıkıya ba ğlı kalmad ım m ı? İki ya da üç kez mesafelerimi katet meye çal ıştığım zaman bile, bu, üst ü örtük bir biçimde ona ba şvurmam de ğil midir ? Eğer gözlerimi ondan ay ırmamay ı çok istem i ş olsayd ım, bu, aradığım her şeyi onda bulmu ş, ve önceden haz ırlam ış, önceden çözümlemi ş olmayaca ğım şey m i olur du? Asl ında, belki sadece bir dü şünceler t arihçisiyim. Fakat çekingen, ya da, öne sürülece ği gibi, kendini be ğenmi şin biriyim. Dü şünceler t arihinin disiplinini ba şt an a şağı yenilemek isteyen; hiç ku şkusuz ona bunca betiml emenin, yet erince olan benzerliklerin son günler de kazand ıklar ı bu kesinli ği ona vermek isteyen; fakat bu eski çözümleme biçimini gerçekten de ğişt irecek, onu bilim selli ğin e şiğinin öt esine geçirecek (ist er böyle bir ba şkala şım ebedi yyen olanaks ız bulunsun, ist erse bu dönü şümün kendisini gerçekle şt ir me gücüne sahip olm am ış olsun) olan bir d ü şünceler tarihçisi, yanıltm ak için, daima ba şka şey yapt ığını ve yapmak istedi ğini aç ıklar. Bütü n bu yeni sis, sonuna kadar kullan ılm ış eski bir alana ba ğlı ay n ı görünümün içinde bulundu ğumuzu gizlemek i çindir. «Dü şüncelerin Tarihi»nden ayr ılmad ığım, arkeoloj ik çözümlemenin dü şüncelerin t arihiyle ilgili bet iml emelerden nerede ayr ıld ığım göstermedi ğim sürece sessiz kalm ak hakk ına sahip olmayaca ğım . Bir disiplini dü şüncelerin t arihi olarak belirginle ştirm ek kolay de ğildir : belir siz bir konu, iyi çizilmemi ş sınırlar, sa ğdan soldan ödünç al ınm ış yöntemler, ne do ğrulu ğu ne de de ğişmezli ği olan bir gidi ş. Bununla birlikt e öyle görünüyor ki, ona iki rol verilebilir . Bir yandan, o ikinci dereceden i şlerin ve k ıyıda kö şed e kalanlar ın t arihini anlat ır. Bilim lerin tarihini de ğil de, bil imselli ğin biçim ini asla t am anlam ıyla bir süreklili ğe kavu şturamam ış olan şu eksik, iyi t emellendirilm emi ş bilgilerin t arihini (kimyadan ziyade kimyan ın tarihi, psikoloj iden zi yade hayvansal r uhlar ın ya da frenolojinin t arihi, fizi ğin de ğil de at omculukla ilgili t emalar ın t arihi) anlat ır. Edebiyat larda, sanatt a, bili mlerde, hukukta, ahlâkta ve insanlar ın günlük hayat ına kadar her yerde sık sık görülen bu belirsizlik felsefelerinin t arihini; kat ı ve bireysel bir sistem in içi nde asla belirginle ştirilmemi ş, am a felsefe yapmayan ki şiler in spont ane felsefesini olu ştur an bu seküler t emalar ın t arihini anlat ır. Edebiyat ın de ğil de, bu yanal söylent inin, ve hiçbir zaman eser stat üsü kazanmam ış ya da bu st atüyü çok çabuk kaybetm i ş bulunan, günlük ve böylesine bir h ızla ort adan silinen b u yaz ının tarihini anlat ır: alt-edebiyatlar ın, t akvimleri n, dergilerin ve gazetelerin, geçici ba şar ılar ın, utanç verici müelliflerin çözümlenmesi. Böyle tan ımlanm ış -f akat onun kesin s ınırlar ını tespit et menin ne kadar zor oldu ğu hemen fark ediliyor- dü şüncelerin t arihi bütün bu yan ılt ıcı dü şünceye, i nsanlar aras ında ort ak olarak cereyan eden bütün bu temsiller oyununa ba şvurur; büt ün bu büyük söylemsel yap ılar ın küçük aral ığında, o kendisine dayand ıklar ı ufalan ıp t oz haline getirilebilir zemini göster ir. Bu, istikrars ız dillerin, biçimsiz eserlerin, ba ğlant ısız temalar ın disiplinidi r. Bilgiden ziyade kan ılar ın, do ğrulukt an ziyade yanl ışlıklar ın, dü şünce biçiml erinin de ğil de zihniyet t iplerinin çözümlenmesidir. Fakat öt e yandan dü şüncelerin tarihi kendini varolan disiplinlerin içine nuf üz etm e, onlar ı inceleme ve yeniden yorumlama i şi olarak görmekt edir. O zaman o ikinci dereceden bir alandan ziyade, bi r çözümlem e st ilini, bir b ak ış aç ısı içine konulu şu olu ştur ur. Dü şüncelerin t arihi bilimleri n, edebiyatl ar ın ve felsefelerin t arihsel alan ının soruml ulu ğunu yüklenir: fakat o orada empirik t emele dayanm ış ve daha somaki biçimlenmeler üzerinde dü şünmemi ş olan bilgileri beti mler; söylemin kopyalad ığı dolaysız t ecrübeyi yeniden bulm aya çal ışır; o, kabul edilmi ş ya da kazan ılm ış tem sill erden hareket le, sist eml ere ve eserler e yol açacak
olan do ğuşu izler . Buna kar şılık, dü şüncelerin t arihi böylece kurulm u ş olan bu büyük biçimlerin nas ıl yava ş yava ş bozuldu ğunu -temalar ın nasıl çözüldüklerini, birbir lerinden soyutlanm ış varl ıklar ını nasıl sürdürdüklerini, yürürlükten nasıl kalkt ıklar ını ya da yeni bir bi çim üzeri nde nasıl birle şt iklerini-göst erir. Dü şüncelerin tarihi, o halde, ba şlang ıçlar ın ve bit imleri n disiplini, belirsiz sürekliliklerin ve geri dönü şlerin betimlenmesi, tarihin çizgisel biçi mi nin içindeki geli şmelerin yeniden kurulu şudur. Fakat dü şüncelerin t arihi ayn ı zamanda her alandaki bütün kar şılıkl ı ili şkiler ve arac ılar oyununu bet imleyebilir; o bilimsel bilginin nas ıl yay ıld ığını, f elsefî kavraml ara nasıl yer verdi ğini, ve muhtemelen edebî eserlerde nas ıl biçim kazand ığını göst erir; problemlerin, kavramlar ın, t emalar ın dil e get iri ldikl eri f elsefî alandan bilim sel ya da siyasal söyleme do ğru nasıl yer de ğişti rebildiklerini göst erir; eserleri kuruml arla, al ışkanl ıklar la ya da sosyal davr an ışlarla, tekniklerle, iht iyaçlarla ve sessiz prati kler le ili şkiye sokar; söylemi n en çok özümsen-mi ş biçimlerini , somut görünüm içinde, onlar ın do ğuşunu görmü ş olan büyüme ve geli şme ortam ında, yeniden canland ırm aya çal ışır. Bu durumda dü şüncelerin t arihi birbi rinin içine girmelerin disiplini, eserleri çevreleyen, onlar ı belirginle ştiren, yeniden birbirlerine ba ğlayan ve kendil eri olm ayan her şeyin içine onlar ı verlestiren ayn ı merkezli dairelerin betim lenmesi olmaktad ır. Dü şüncelerin t arihinin bu iki rolünün nas ıl birbir ine eklemlendi ği iyice görülm ektedir. En genel biçim i alt ında, onun sürekli olarak -ve gerçekle şt i ği bütün yönlerde- felsefî olmayandan felsefî olana, bil imsel olmayandan bilime, edebiyat -d ışı olandan eserin kendisine geçi şi betiml edi ği söylenebilir. O kendini pek belli etmeyen do ğuşlar ın, uzak uygunluklar ın, apaç ık de ğişmelerin alt ında direnen sürekliliklerin, bir sürü kör karma şıkl ıklardan yararlanan a ğır olu şumlar ın, yava ş yava ş kurulan ve eserin en sonunda birden bire özetl enen bu global biçim lerin çözümlenm esidir . Do ğuş, süreklilik, t oplama; bunlar dü şünceler t arihinin büyük temalar ıdır, ve bunlarla o t arihsel çözümlemenin, şimdi geleneksel olan, belir li bir biçimine ba ğlan ır. Bununla birl ikte, tariht en, onun yönt emlerinden, gerekliliklerinden ve olanaklar ından gelen her ki şinin, art ık bir az solm u ş olan bu fikrin dü şüncelerin tarihi gibi bir disiplinin terkedilm esini kavrayamaması, veya daha ziyade söyleml erin çözüml enmesinin büsbütün ba şka bir biçiminin bizzat t arihin bir ihanet i oldu ğunu dü şünememesi normaldir. Oysa arkeolojik beti mleme aç ıkça dü şünceler t arihinin terkedilm esi, onun postülatlar ının ve karar verme yollar ının sistemli bir biçimde reddedilmesi, insanlar ın söyledikl eri şeylerin büsbüt ün ba şka bir t arihinin yap ılmaya giri şilmesidir. Baz ılar ının bu giri şimde çocukluklar ının tarihini hiç bilmemeleri, onlar ın buna a ğlamalar ı, ve art ık tarih için olu şturulmam ış olan bir ça ğda, bir zamanlar ın bu büyük gölgesini yard ıma ça ğırmalar ı, hiç ku şku yok ki, onlar ın ba ğlılı klar ının en son noktas ını göst erir . Fakat bu m uhafazakâr çaba söyledi ğimde beni hakl ı ç ıkar ıyor ve yapmak istedi ğim şeye kesinli kle i nan ıyorum. Arkeoloj ik çözümlem e ile dü şüncelerin t arihi arasındaki payla şım noktalar ı çok say ıdad ır. Bana tem elli görünen dört ayr ımı biraz soma ort aya koymaya çal ışaca ğım: yenili ğin tahsisi konusunda; çeli şkilerin çözümlenm esi konusunda; kar şıla ştırmal ı betim lemeler konusunda; nihayet dönü şümler in t espit i konusunda. Arkeoloj ik çözümlem enin özelliklerini bu farkl ı noktalar üzeri nde yakalayabilece ğimi zi, ve muhtemelen onun betim leme gücünü ölçebilece ğimizi umuyorum. Şimdilik baz ı ilkelere i şaret etmekle yetinelim. 1. Arkeoloj i söylemler in içinde gizlenen ya da apaç ık görünen dü şünceleri, t emsilleri, imajlar ı, t emalar ı, saplant ılar ı de ğil de b u söylemlerin kendilerini, kurallara uyan pratikler olarak bu söylemleri tan ımlamaya çal ışır. O söylemi belge olarak, bir ba şka şeyin i şareti olarak, şeffaf olmak zorunda bulunmakla birlikte, nihayet , sakl ı tutuldu ğu yere, özsel olan ın derinli ğine ula şmak için can s ıkıcı donuklu ğun içine sık sık nüfuz et mesi gereken eleman olarak incelemez; o, yap ıt sıf at ıyla, kendi oylumu içindeki söylemi ilgilendirir. Bu yorumsal bir disiplin de ğildir: o çok daha iyi gizlenmi ş bir «ba şka söylem »i ara ştırmaz. O «is-tiareli» olmay ı kabul etmez. 2. Arkeoloji söylemleri kendilerinden önce gelen, onlar ı çevreleyen ya da onlar ı izleyen şeylere, t atl ı meyilli bir biçimde, ba ğlayan sürekli ve hissedilm ez int ikali yeniden bulm aya çal ışmaz. O, henüz varolmad ıklar ı andan itibaren, varolduklar ı şey olmu ş olduklar ı an ı gözetlemez; biçimlerinin sa ğlaml ığı bozul-
du ğunda, yava ş yava ş ay n ılıklar ını kaybedecekleri an ı da gözetlemez. Onun problemi, tam t ersine, söylemleri özellikleri içinde tan ımlamak; kulland ıklar ı kurall ar oyununun ba şka hiçbir şeye indirgenemez oldu ğun u göster mek; d ışa olan ç ıkınt ılar ı boyunca ve daha iyi belir ginle şt irm ek için onlar ı izlemektir . O, yava ş bir ilerlemeyle, dü şüncenin kar ışık alan ından sist emi n benzersizli ğine ya da bilim in kesin de ğişmezli ğine gitm ez; o asla bi r «doksoloj i» de ğildir ; am a söylem biçiml eri hakk ında ayr ımsal bir çözümlemedir. 3. Arkeoloj i eserin egemen biçim inde düzenlenmez; o eserin egemen biçim inin genel görü ş alan ından kurtuldu ğu an ı yakalamaya çal ışmaz. Arkeoloji bireyselin ve toplumsal ın birbir inin içinde ter s yüz edildikleri bilmecesel yeri ke şfet mek i st emez. O ne psikoloj i, ne sosyoloj i, ne daha genel olarak yarad ılışın ant ropolojisidir. Eser arkeoloji için, global ba ğlam ının ya da kendisine dest eklik eden sebepler a ğının içine onu yeniden yerle şt irm ek söz konusu olsa bile, uygun bir parça de ğildir. Arkeoloji bireysel eserlerin içine nüfuz eden, bazen bütünüyle onlar ı yöneten ve hiçbir şeyleri ni eksilt meksizin onlara egemen olan; bazen da ancak onun bir parças ını yöneten, söylemsel uygulamalar ın ti plerini ve kurallar ını t an ımlar. Bir eserin varl ık nedeni ve onun bir li ğinin il kesi olarak, yarat ıcı öznenin dâvası ona yabanc ıdır. 4. Nihayet arkeoloj i, içinde söylemi hayk ıracaklar ı an ın kendisinde, insanlar t araf ından dü şünülebilen, istenebilen, hedeflenebilen, denenebilen, arzulanabilen şeyi yeniden kurm aya çal ışmaz; o m üellifin ve eserin kimliklerini de ğiş toku ş ettikleri, dü şüncenin hâlâ kendili ğin çok yak ınında, ayn ılığın henüz bozulmam ış biçiminin içinde kald ığı, ve dili n söylem in uzaysal ve ard ışık da ğılımının içinde henüz yay ılmad ığı bu geçici özü elde etm eye niyetlenmez. Bir ba şka ifadeyle, o kendi ayn ılığının içine onu eklemek suret iyle söylenmi ş olan şeyi tekrar et meye çal ışmaz. Arkeoloji uzak, geçici, kayna ğından hemen hem en kopmu ş ışığı, safl ığı içinde, geri getir ecek olan bir okuyu şun anlam ı belir siz alçak gönüllü ğü içinde kaybolmak ist emez. Üstel ik o bir yeniden yaz ılımdan ba şka hiçbir şey de ğildir: yani d ışar ıdal ığın sürekl i biçim inin içinde, daha önce yaz ılm ış olan şeyin belir li bir dönü şümü. Bu, kayna ğın ayn ı gizine geri dönü ş de ğildi r; b ir nesne-söylem hakk ındaki sistematik betimlemedir. Özgün Olan Ve Düzenlenmi ş Olan Genel ol arak dü şüncelerin tarihi söylemlerin alan ım iki de ğerli bi r alan olarak inceler; orada tekrar edilen her elem an eski ya da yeni, b enzersiz ya da tekrar lanm ış, geleneksel ya da ori j inal, or t alama ya da yoldan çıkar ıcı bir t ipe uygun olarak belirginle ştir ilebilir. O halde iki tür di le getirme kat egorisi birbiri nden ay ırt edilebilir; de ğerli ve nisbeten az say ıda olan, ilk kez ort aya ç ıkm ış bulunan, kendil erine benzer öncüllere sahip bulunmayan, m uhtemelen ba şkalar ına modelli k edecek olan, ve bu ölçüde kendilerine yarat ılm ışlar görüntüsü vermeyi hak eden kategoril er; ve kendilerind en soruml u olmayan ve, daha önce söylenmi ş olan şeyden, bazen onu oldu ğu gibi t ekrar etm ek için, t üreyen kategoriler. Bu iki grupt an her bir ine dü şüncelerin t arihi bir st atü verir; ve o onlar ı ayn ı çözümlemeye t âbi tut maz; birincisini betim lerken, o icadlar ın, de ğişimlerin, ba şkala şımlar ın tarihini anlat ır, do ğrunun yanl ışt an nasıl kurtuldu ğunu, bili ncin birbirini izleyen uykular ından nas ıl uyand ığım, yeni biçimlerin şimdi bize ait olan görünümü s ırasıyla bize vermek içi n nasıl direndiklerini, t arihçiye bu birbirinden ayr ı noktalardan, b u birbiri ni izleyen kopmalardan hareketle bir evrimin sürekli çizgisini ke şfetm eyi gösteri r. Öteki grup t am t ersine tarihi dur gunluk ve a ğır l ık olarak, geçmi şin a ğır birikimi ve söylenmi ş şeylerin sessiz çökelt isi olarak göst erir ; i fadel erin orada t oplu olarak ve ort ak olduklar ı şeye göre incelenmesi gerekir; onlar ın olaysal t i-kellikleri nötr le ştiril ebilir; m üelliflerinin kimli ği, or taya ç ıkış anlar ı ve yerleri de önemlerini kaybeder; buna kar şılı k, de ğerlendirilmesi gereken onlar ın uzamlar ıdır: tekrar edildikleri yere ve zamana kadar i fadeler hangi kanallarl a yay ılırlar , hangi gruplar ın içinde dolan ırlar; insanlar ın dü şüncesi için hangi genel ufku belir t irl er, hangi s ınırlar ı insan dü şüncesine empoze ederler; ve, bir dönemi belirginle ştir irken, nasıl onu ba şka dönemlerden ay ırdet mek olana ğını verirler: demek ki bir global biçimler serisi beti ml enir. Birinci durumda, dü şüncelerin t arihi bir dü şünce olaylar ı ar d ışıkl ığını betim ler; i kincisinde,
aral ıksız etki ört üleri bulunur; birincisinde, do ğrular ın ya da biçimlerin do ğuşu yeniden geçekle şir; ikincisinde, unutulmu ş dayan ışmalar yeniden kurulur, ve söylemler yeniden göreliliklerine geri döndürülürler. Dü şüncelerin tarihinin bu iki durum arasında ili şkiler kurmay ı sürdürdü ğü do ğrudur; iki çözümlemeden birisi dü şüncelerin t arihinde kesinli kle saf halde bulunm az: o eski ile yeni aras ındaki çat ışmalar ı, kazan ılm ış olan ın süreklili ğini, henüz söylenmem i ş olan şey üzerine uygulad ığı bask ıyı, yeni olan ın hiçbir şekilde kendileri taraf ından gizlendi ği ört üleri , bazen yeninin kendisine t ahsis et meyi ba şar d ığı unutmay ı betimler; f akat, kapal ı bir bi çim de ve uzaktan, gelecek söyleml eri haz ırl ayan kolayl ıklar ı da betim ler; o ke şiflerin ort aya çıkard ığı sonucu, onlar ın da ğılımının h ızını ve alan ını, a ğır i şleyen yer de ğişt irme süreçlerini ya da bilinen dili alt üst eden anî sarsınt ılar ı betim ler; kazan ılm ış olan ın daha önce yap ısalla şmış alan ının içine yeninin eklenmesini, orij inal olan ın geleneksel olan ın içine sürekli dü şüşünü, yahut da daha önce söylenmi ş olan ın yeniden ort aya ç ıkış lar ını, ve ilk olan ın yeniden gün yüzüne ç ıkışını betim ler. Fakat bu çaprazla şma onun hep eskinin ve yeninin iki kut uplu bir çözüml emesini sürdürm esine engel olmaz. Tarihin deneysel unsurunun içinde, ve b u anlar ın her birinde, ba şlangıçla ilgili problemati ği yeniden irdeleyen çözümleme: her eserde, her kitapt a, en küçük metinde, o halde, pr oblem kopma noktas ını bulm ak, daha önce orada olan ın z ımnî kal ınl ığı, elde edilen kanaate belki irade-d ışı olan ba ğlılı k, söylemsel zorunlul uklar yasası ile yarad ılışın canl ılığı, üst esinden gelinemez ayr ımın içine dü şüş arasındaki pay ı, m ümkün olan en aç ıkl ıkla, ort aya koymakt ır. İlk ba şlang ıçlar hakk ındaki bu bet imlem e, kendi kendine yürüyor gibi göründü ğü halde, çok zor iki yönt emsel sorunu ort aya koymaktad ır: benzerlik sorunu ve ilerlem e sorunu. Gerçekte bu betim leme her dile getirm enin tekdüze kronolojik i şaret noktalar ına göre tarihlenebilece ği benzersiz büyük bir seri çe şidini ortaya koyabilece ğimizi varsay ıyor. Fakat ona bir az daha yak ından bakacak olursak, bu, ünlü de ğişimler hakk ındaki yasasıyla Grimm'in (onun ad ını anm ış, onu kull anm ış, ona uygulamalar verm i ş, ve onda düzelt melerde bulunmu ş olan) Bopp'dan önce geldi ği; Coeurdoux ve Anquet il-Duperron'un (grekçe i le sanskrit çe aras ında benzerlikler bulmak suretiyle) Hind-Avrupa dillerini t an ıml amaya çal ıştıklar ı ve kar şıla ştırmal ı dilb ilgisinin kurucul ar ının önüne geçt ikler i ayn ı biçimde ve ayn ı zamansal çi zgi üzerin de m idi r? Saussure'un Pierce ve onun semiyot i ğinden, Arnauld ve i şaret hakk ındaki klâsik çözüml emesi ile Lancelot 'dan, stoal ılar ve anlam t eorisinden «önce gelm i ş» bulundu ğu ayn ı serinin içinde ve ayn ı öncelik biçimine göre mi dir? Devinim i ndirgenemez ve il k olan bir veri de ğildir; o her söylemi de ğerlendirmek ve t ekrarlanabilenin orij inalini ay ırdetm ek olana ğını verecek olan mut lak ölçü rolünü oynayamaz. Öncellerin tespiti, kendi ba şına, söylemsel bir düzeni belirl emek için ona yetm ez: t am t ersine bu t espit çözümlendi ği söyleme, seçildi ği düzeye, yerle ştirildi ği basama ğa ba ğlan ır. Bütün bir program boyunca söylemi sergilem ek suret iyle ve onun elem anlar ından her birine bir t arih vermek sureti yle, devinimlerin ve ilk ba şlangıçlar ın kesin hiyerar şisi elde edilm ez; bu hiyerar şi, asla, de ğerlendirmek giri şiminde bulundu ğu söyleml er sistemi ne ba ğlı de ğildir. Birbi rini i zleyen iki ya da daha çok dile getir me aras ındaki benzerli ğe gelince, o kendi s ırasında bütün bir problem ler serisini ort aya kor. «Daha önce söylenmi ş olan şey»; «böyle bir met inde önceden ayn ı şey bulunur»; «bu önerm e önceden öteki öner meye çok yak ınd ır»; vs.: bunl ar hangi anlamda ve hangi ölçüt ler e göre do ğrul anabili r? Söylemi n düzeninde, k ısmî ya da büt ün, ayn ılık nedir? İki if adenin tam olarak ayn ı olması, onlar ın ayn ı anlamda kullan ılm ış ayn ı sözcüklerden yap ılm ış olması, bili yoruz ki, onlar ı mut lak anlamda ayn ıla ştırm aya izin vermez. Diderot ve Lamarck'da, ya da Benoît de Maillet ve Darvvin'de evrim il kesinin ayn ı dile getirili şini buldu ğumuz zaman bile, hepsinde, zaman içinde bir t ekrarlar serisine boyun e ğm i ş olacak olan, bir ve ayn ı söylemsel olay ın söz konusu oldu ğunu sadece d ü şünebiliriz. Tamam, ayn ılık bir ölçüt de ğildir; o kısmî oldu ğu zaman, sözcükler her def asında ayn ı anlamda kullan ılmad ıklar ı zaman, ya da ayn ı bir belirleyici öz farkl ı söz(6) M. Canguiîhem'in, Willis'den Prochaska'ya, dü şünmenin t anımına olanak veren önermeler dizi sini gösterdi ği bu biçimdir.
cüklerde şöyle böyle kavrand ığı zaman haydi haydi haydi ölçüt de ğildi r: bunun, Buff on'un, on'un, Jussieu'n Jussieu'nun un ve Cuvier'nin bu kadar f arkl ı söyleml eri ve vokabüler vokabüler leri aras ında ort aya ç ıkan ayn ı ör-ge ör-genci nci t ema oldu ğu hangi ölçüde do ğrulanabilir? Ve buna kar şılık, ayn ı örgütl enme sözcü sözcü ğünün D Daubenton, aubenton, Blumenbach ve Geoff roy Saint-Hilaire'de ayn ı anlama geldi ği hangi ölçüde söylenebilir söylenebilir ? Gene Genellll ikle, bu, Cuvier i le Darwi n aras ında, ve bu ay n ı Cuvier i le Linne (ya da Aristo) aras ında i şaret edilen ayn ı benze benzerlik rlik t ipi m idir? Dile getirm eler arasındaki d o ğrudan do ğruya bilinebilen, kendin kendinde de benzerlik de ğildir: onla onlarr ın benzerli ği, benz benzerli erli ğin gösterildi ği söylemsel alan ın bir et kisidir. kisidir. Ba şlıklar ı incelenen incelenen met inlerden, onlar as ıllar ının yoklu ğuna göre göre d e ğerlendir ilen bu önemli p arçalara sahip sahip olsalar ols alar da, hemen, orij inallik beklemek o halde uyg uygun un de ğildir. Sorunun çok çok m üke ükemm mm el t an ımlanm ış seriler içinde, sınırlar ı ve alan ı gösterilmi ş olan bütünlerin içinde, yeterince tekdüze olan söylemsel alanlar ı Fakat daha önce söylenmi söylenmi ş olanm büyük birikint isi isi i çinde sınırlayan i şaretler arasında ancak anlam ı olabilir 6 . Fakat «önceden» bir sonraki metne benzeyen metni aramak, tarihin derinliklerinde öncelemeler ya da yank ılanmalar oyununu yeniden bulmaya çal ışmak, i lk t ohu ohumlara mlara kadar kadar ç ıkmak ya da son son izlere kadar i nmek, bir eser konusunda, konus unda, onun geleneklere ba ğlılığını ya da ort ada adann kald ırılamaz olan bir eys eysellik ellik pay ını, sır as ıyla, ortaya koymak, orij inallik pay ını yukar ı ç ıkarmak ya da a şağı indirmek, Port- Roya oyall dilbi limciler inin hiçten hiçbir şe y icat et medi klerini , ya da Cuvier'n Cuvier'nin in san san ıl d ığından dah dahaa fazla selef selef ler inin bul undu ğunu göstermek, bunlar k ısa kilotl u tarihçilerin sempatik, sempatik, f aka akatt gecikmi ş e ğlenceleridir. Arkeoloji k betim leme, birbiri ni izleme olgular Arkeoloji olgular ının, ilkel ve naiv bir biçimde, yan yanii de ğer sözcükleriyle ortaya konmak ist ist emedikleri t akd akdirde, irde, kendilerine ba ğlanmak zorunda olduklar ı bu söylemsel uygulamalara ba şvurur. Arkeoloj Arkeo loj ik betim lemenin bulundu bulundu ğu düzeyde, düzeyde, orij inallik-baya ğılık z ıd l ığı, o halde, akla yatk ın d e ğildir: bir ilk dile getirme getirme ile, y ıllar, asırl ar soma, soma, onu az ya da çok çok do ğru olarak tekrar eden cümle arasında, o hiçbir de ğer hiyerar şisini isini gerçekl e ştir mez; köklü bir ayr ımı ort aya aya koymaz. koymaz. Arkeo Arkeoloj loj ik bet imlem e sade sadece ce ifadelerin düzenim gerçekle şt irmeye çal çal ışır. Düzen üzenlil lil ik, burada, sahip sahip olunan görü şün ya da en çok al ışıl m ış met inlerin sayfa sayfa kenarlar ında, sapk ın (anormal, kâhin kâhince, ce, çok eski, eski, dâh dâhice ice ya da patoloj ik) i fadeyi be-lirginle şt irecek olan olan düzensizli ğin kar şısında yer alm az; ne olursa olsun olsun (ola ğanüs anüstt ü, ya da baya ğı, kendi t üründ üründee e şsiz ya da binlerce defa tekrarlanm ış) her sözs sözsel el edim için, o, varol u şunu sa ğlayan ve tan ıml ayan ifade fo nks nksiyonunun iyonunun kendilerinde i şlev gördü ğü k o şullar ın tüm ünü gös göstt erir . Böyle anla anla şıl d ığı t akdirde düzen düzen bir ist ist atis atistiti k grafi ği n belirli bir m erkez erkezîî durumu belirginle şt irm ez -demek -demek ki düzen ola ğan l ık ya da olasılık belirt isi isi sınırlar ı arasında belirli olarak de ğerlendirilemez; o gerçek bir ort aya ç ıkış alan ını öze özellikle llikle belirt ir-. Her ifade belirli bir düzenin t a şıyıcısıdı r ve düzenden ayr ı halde bulunamaz. Demek ki bi r i fadenin düzeninin (daha az beklenen, daha çok t ikel, daha çok çok yenilikl yenilikl e dolu olacak olacak olan) bir ba şka if adenin düzensizli düzensizli ğinin kar şısına konulm konulm aması, f akat akat b a şka ifadeleri belirginle şt irecek olan ba şka düzenlerin kar şısına konulması gerekir. Arkeoloj i icatlar ın ara ştırılmasına ait Arkeoloj ait de ğildir; ve o, o, ilk kez ola olarak, rak, birinin belirli bir do ğrudan emin oldu ğu (heyecan verici, bunu çok istiyorum) şu ana kar şı duyarsız kal ır; o bu coşkulu do ğuşl ar ın ayd ınl ığını yeniden ol u ştur maya çal çal ışmaz. Fakat Fakat bu, dü şüncen üncenin in ort ala alama ma f enomenlerine ve herkes herkesin, in, b elirli bir ça ğda, tekrar edebildi ği şeyin tekdüzeli ğine ba şvurmak için de ğildir . Arkeoloj inin Linne'nin Linne'nin ya da Buff Buff on'un, on'un, Pett ıy'nin ya da Ricardo'nun, icardo'nun, Pinel'in ya da Bichat'm m et inleri nde arad ığı şey aziz kurucular ın listesinin listesinin or taya konulm ası d e ği l ; bir söylemsel uygulama düzeninin gün yüzüne ç ık ar ılmasıdır. En son son halefler inin, ya da en ilk selefl erinin tümünde, ayn ı şekilde, esere esere ait olan uygula uygulama; ma; ve onlar ın kendi eserler eserler inde en orij inal (ve hiç kimsenin onlardan önce kendilerini dü şünmedi ği) do ğrulamalar ı d e ğil yaln ız, selef selef lerinde bil e yeniden ele alm alm ış, yeniden kopyalam ış olduklar ı d o ğrulamalar ı da aç ıklayan uygulama. uygulama. Bir b ulgu, if ade aç ısından, onu tekrar eden ve yayg ın l a ştıran met inden daha az az düzenli düzenli de ğildir; düzenlilik, bir sıradanl ığın içinde al ışılmam ış b i r kurulu şun içinde oldu ğundan daha az i şe yarar, yarar, daha az et et kin ve aktif de ğildir. Böyle bir betiml emede, (yeni
b i r şeyi gös göstt eren, yepyeni bir b ilgiyi ort aya ç ıkaran ve hemen hemen hemen «akt if » olan) yarat ıcı ifadeler il e (bilgiyi alan ve tekr ar eden, neredeyse «pas «pasifif » kalan) taklit sel if adeler aras ında bir m âhiy âhiyet et f ark ı kabul edilemez. araff ından kuvve kuvvett le belirt belirt ilmi ş bir devini msiz alanlar alanlar büt ünü de ğil; ba ştan ba şa İfadelerin alan ı verimli anlar t ara aktif olan bir aland aland ır . çözüml eme belki b ir gün daha dikkat le incelenm esi esi gerekecek olan birkaç İfade düzenleri hakk ındaki bu çözüml yönde kendini göst göst erir . 1. Belir Belir li bi r düzenlilik biçimi, o halde, yeni olacak olacak olan şeyle yeni olm ayac ayacak ak olan şey arasında ne bir ayr ay r ım yapma zorunlulu zorunlulu ğu ne de olana ğı bulunmaksızın, bir i fadeler bütününü belirginle belirginle ştirir. Fakat akat bu düzenler -daha ssoma oma onlara y eniden dönülecek- her şey için bir kez verilmi ş d e ğildir; Tournefort ve Darvin'de, ya da Lancelot ve Saus Sausssure'de, Pet t ıy'de ve Kaynes'de Kaynes'de eser eser olar ak bul du ğumuz ayn ı düzen de ğildir. Demek ki ifade düzenleriyle ilgili tekdüze alanlar vard ır (onlar söylemsel söylemsel bir olu şumu belir ginle şt irirl er) fakat fakat bu alanla alanlarr kendi aralar ında farkl ıdırl ar, oysa oysa yeni bir if ade düz düzenleri enleri alan ına geçi şin bütün ba şka söylem söylem düzeylerine uyan d e ğişmelerle birlikte bulunması zorunlu de ğildi r. Dilbi lgis lgisii (söz da ğar c ığı, sözdizi sözdizimi mi , ve dil in genel genel bir biçimi) b ak ımından birbirinin ayn ı olan; mant ık bak ımından (önermenin yap ısı, ya d a bu yap ının içinde yer ald ığı dedüktif sist ist em aç ısından) yine birbirinin ayn ı olan; fakat if ades adesel olarak birbirinden farkl ı olan sözsel edimler bulunabilir. buluna bilir. Böylec öylecee f iyatlarla dola şım halindeki parasal miktar aras ındaki niceliksel ili şkinin dile getir getir ili şi ayn ı sözcüklerle -ya da e şanlaml ı sözcüklerle- gerçekle ştir ilebilir ve aynı ak ıl yürütmeyle elde edilebilir edilebilir ; bu dile geti rm e Gresham'da Gresham'da ya da Locke'da Locke'da ve x ıx. yüzy ılın marjinalistlerinde ifadesel olarak ayn ı d e ğildir; o her yerde nesnelerin nes nelerin ve kavramlar ın ayn ı ol u şum sist sist emine ba ğlı d e ğildir. Demek ki dilb ili msel msel benzeşi m (ya da çevirilebi-lirlik), mant ıksal ayn ılık (ya da e şd e ğerlik), ve i f ad e se se l t ü r d eşl i k arasında ayr ım yapmak gerekmekt gerekmekt edir. Arke Arkeolojini olojini n sorumlulu sorumlulu ğunu yüklendi ği, sadece ve sadece, sadece, bu t ürde şliklerdir . Demek Demek ki arkeoloj arkeo loj i dil bilimse bilimsell aç ıdan birbir inin benzeri ya da mant ıksal ksal bak ımdan birbirinin e şd e ğeri olar ak kalan sözs sözsel dile getirm eler arasında yeni bir söylemsel uygulama uygulama or t aya koyamaz koyamaz (eski at ıf-cümle ve ba ğ-fiil t eoris eorisini, ini, bazen baz en kelime kelime, yen yeniden iden ele almak suret suret iyle, Port- Roya oyall di lbilim cileri, özelli ğini arkeolojinin betimlemek zorunda oldu ğu bir i fade düzenini böylece ortaya koydular). Buna kar şılık , e ğe r o şurda ya da burda, ve bu benze şmezli ğe r a ğmen, belirli bir ifade düzenini kabul edecek durumdaysa, vokabüler farkl ılıklar ını görm görm ezlikt ezlikt en gelebilir, gelebilir, anla anlambilim mbilim sel alanlar ya da f arkl ı dedüktif düze düzenlemeler nlemeler üzerinde durmayabilir durmayabilir (bu aç ıdan, xv ııı. yüzy ılda kar şıl a ştığımız gibi, gibi, eylem dilinin t eoris eorisi,i, dillerin kayna ğı üzerine ara ştırma, i lk kaynaklar ın ort aya ç ık ar ılışı Lancelot taraf ından yap ıl m ış «mant ıksal» ksal» çözümlem elere göre «yeni» de ğildir). Böylece belir li bi r say say ıda kopman ın ve eklemlemenin ort aya ç ık t ığı görünmektedir görünmektedir . Bir bulu şun, genel bir ilkenin dile getir getir ili şinin, ya da bir bir pr oj enin tan ımının, söylemin söylemin t arihi içinde yeni yeni bir cümleyi, hem de yo ğu n bir bi çimde, i lk kez uygulad uygulad ığı ar t ık söylenemez. söylenemez. Kendis endisinden inden hareket le her şeyin örgütlendi ği, m ümkü ümkünn ve zorunlu bulundu ğu, yeniden ba şlamak için yürürlükten kalkt ığı bu mutlak ba şlang ıç ya da tam anla anlam m ıyla de ğişme noktasının art ık araştırılması zorunlulu ğu yoktur. Bizim Bizim i şimiz, ayr ayr ı t arihs arihsel el yap ıl ar ın içinde kabul kabul edilm i ş, farkl ı ti pt en ve düz düzeyd eyden en olaylar olaylar il edir; gerçekle gerçekle ştiril en ifadesel ifadesel bir t ürde şlik, hiçbir şekilde, bundan böyle ve on y ıllar ya da yüz y ıllar boyunca, boyunca, insa insanlar nlar ın ayn ı şeyi söyleyecekleri söyleyecekleri ve dü şünecekleri anlam ına gelm gelm ez; o, geri kalan her şeyin, sonuç olarak, kendis kendisinden inden do ğac a ğı belirli bir ilkeler say say ısının, aç ık ya da kapal ı, tan ımım da içermez. İfades fadesel el t ürde şlikler ( ve benze benze şmezlikler) dilbilim sel süreklilikler (ve süreks süreksizliklerde, izliklerde, mant ıksal ayn ay n ılıklar (ve farkl ılıklarda klarda,, birbirl eriyle atba şı yürümeksizin ya da birbirlerini zorunlu olarak gerektirmeksizin, birbir leriyle kesi kesi şirler. Bunu ununla nla birlikt e onlar aras arasında, çok karma şık oldu ğunda hiç ku şku bulunm ayan alan ın dökümünün kendileriyle yap ılması gerekecek olan belirl i bir say ıdaki ili şkilerin ve kar şılık l ı b a ğl ar ın varolması gerekir. 2. Bir Bir ba şka ara ştırma yönü: ifade düzenlerinin içindeki hiyerar şiler. Her if ade adenin nin belirli bi r düzene ba ğlı oldu ğu -sonuç -sonuç olarak hiçin saf ve basit basit yaratm a, ya da dehân ın şaşılacak derecedeki düzens düzensizli izli ği olarak
d ü şünülemedi ği- görüldü. Fakat hiçbir i fadenin et kisiz kisiz olarak dü şünülemedi ği, ve bir ba şlang ıç if ades adesinin inin henüz ge gerçekl rçekl e şm i ş gölges gölgesii y a da kop yası olarak de ğerlendirilemedi ği de görüldü. görüldü. Her ifade alan ı he m düzenlidir hem de uyan ık haldedir: o uykusuzdur; uykusuzdur; en küçük i fade - en öl çülü ya da en baya ğı-, konusunun, kipli ğinin, kull and and ığı kavramlar ın ve ba ğlı bulundu ğu str str atej inin kendilerine göre göre olu ştuklar ı kurallar ın her oyununu kullan ır. Bu kurallar bir dile getir menin içinde asla asla verilmezler, dile getirmeler in içine nüfuz ederler ederler ve onlarla onlarla bir bir likt e varolu varolu ş alan ını ol u ştur urlar; demek ki di le getirmeleri kend kendilerine ilerine göre eklemleyecek eklemleyecek olan kurallar ın t ekil bir ifades ifadesii bulunamaz. bulunamaz. Bunun Bununla la birlikt e baz ı ifade gruplar ı bu kurallar ı uygulanabilir uygulanabilir en genel ve en geni ş biçimleri alt ında kullan ırlar; onlar onlardan dan ba şlayarak, ba şka nesneleri nesneleri n, ba şka kavramlar ın , b a şka ifade kipler inin ya da ba şka st st rat ej ik seçiml seçiml erin, daha aazz genel genel ve uygulama alan ı daha özelle şm i ş olan kurall ardan yola çıkarak nasıl olu şt urulab urulabildikleri ildikleri görülebilir görülebilir . Böylece bir if ade ade t ü r e t m e ağac ı betimlenebilir: t emelinde, en geni geni ş uzamlar ı içinde olu şum kurallar ını kullanan ifadeler; en yüksek düzeyde, ve belirli bir say ıda dallara ayr ılm adan soma, soma, ayn ı düzeni kullanan, fakat çok ak ıl l ıca eklemlenmi ş, daha iyi s ınırlanm ış v e kendi boyutu içinde yer alm ış ifadeler. Arkeoloj i böylece bir söylem Arkeoloj söylem t üretm e a ğac ı ol u şt ura urabilir bilir -ve bu onun önemli t emalar ında ndann biridir -. Do ğa Tarihinin söylemi örne ğin. O, kök bak ımından, yön verici verici i f adeler adeler sıf at ıyla, gözlemlenebilir yap ıl ar ın v e müm kün nesneler nesneler alan ının tan ımını ilgilendiren if adelere, kend kendilerinden ilerinden yararlanabildi ği betimleme biçimler ini ve alg alg ısal kur allar ı gerekt gerekt iren ifadelere, belirginle şt irm enin en genel genel olana olanaklar klar ını gös göstt eren ve böylelikle kurulacak bütün bir kavramlar alanm ı aça açann ifadelere, niha nihayet yet stratej ik bir seçimi t am olarak ol u şt urm ak suret suret iyle somaki somaki t ercihler e çok daha daha fazla fazla yer b ıraka rakann if ade adelere lere yer verecektir. Ve o, dallar ın ucunda, ya da en az ından büs büsbüt büt ün ince bir yold a, (fosil seril seril erinin ke şfedilmesi gibi) «ke şifl er»i, (türün yeni yeni t an ımı gibi) kavram sal dönü şümleri, (m emeliler kavram kavram ı ya da organizm kavram ı gibi) yepyeni kavramlar ın su yüzüne ç ıkışl ar ını, teknikler (topluluklar ın tem el düzenleyic düzenleyicileri, ileri, sınıflam a ve katalog yöntemi) yöntemi) hakk ındaki aç ıklamalar ı yeniden bulacakt ır. Yön verici ifadelere ba ğlı olan bu türetme aksiyomlardan hareketle gerçeklededüksiyonla iyonla kar ıştırılmamal ı; onu onun, n, anlamlar ı deneylerin veya apaç ık kavramla ştırmalar ın şecek olan bir dedüks içinde yava ş yava ş kendini göst göst erecek olan genel genel bir f ikri n ya da felsefî felsefî bir özün filizlenm esine esine de benzetilm benz etilm emeli; nihay nihayet et onun onun,, yava ş yava ş sonuçlar ını geli ştirecek ve olanaklar ını açaca açacakk olan bir bul u şt an harekett le psikoloji hareke psikoloji k bir do ğuş olarak al ınmamal ıdır. Söz Söz konusu konusu tür et me büt ün bu yollardan farkl ıdır, ve onun kendi özerkli ği içinde bet iml enmes enmesii gerekir. Onu Onunn kan ıtlanması gerekmeyen aksiyomlar ıyla ya da da tem el temalar ıyla (do ğan ın sürekli sürekli li ği örne ğin) ba şlamaksızın, ve ilk bulu şl ar ı veya ilk yakla şımlar ı (Linne'ninkilerden önce Tournefort'un yakla şımlar ı, Tourne- fort 'unkiler den önce Jonst Jonst on'un on'un yakla şımlar ı) hareket noktası v e yönett ici ip olarak almaksızın, Do ğa Tarihinin yöne Tarihinin arkeoloji arkeoloji k türet meleri böyle bet imlenebilir. Arke Arkeolojik olojik d üzen üzen ne sistemle şti rmelerin düz düzeni, eni, ne de kronolojik ard arda geli geli şlerin düze düzenidir. nidir. Bunun ununla la birl ikt e bütün bi r m ümkün sorular sorular alan ının aç ıl d ığı görülüyor. Çünkü bütün bu farkl ı düzenlerin kendine özgü olmas ı ve her bir inin kendi özerkli özerkli ğine sahip sahip olm ası b o şunad ır, onlar aras arasında ili şkilerin ve b a ğım l ılıklar ın varolması gerekir. Bazı söylemsel olu şumlar için, arkeo arkeoloji loji k düzen belki sistem sistem atik d üzen üzenden den çok farkl ı d e ğildir, ba şka durumlarda oldu ğu gibi gibi belki o kr onoloji k ard arda geli geli şlerin ipini i zler. Bu paralelizmler (aksine ba şka yerlerde buldu ğumuz uyumsuzluklar uyumsuzluklar ) çözümlenm eye de ğer. Bu farkl ı düzenlemeleri düze nlemeleri birbirine kar ıştırmamak, her şeyin kendisinden ç ıkarsanabildi ği ve türetilebildi ği il key keyii b a şlangıçtaki bir «bulu ş»ta ya da bir dile getirm enin orij orij inalli ğinde aramamak; zaman ın düzenini yeniden meydana geti geti rmeyi veya dedükt dedükt if bi r şemay ı gün yüzüne ç ıkarmay ı arkeoloj arkeoloj ik t üretm eden beklememek, her halde, önemlidir önemlidir . Ar t ık hiçbir şey kapsay ıcı bir dönemle ştirm e giri giri şim ini söylem söylem sel olu şumlar ın çözümlenmesinde görmekten daha yanl ış olmayacakt ı: belir li bir anda andann it ibaren ve belirli bir zaman için, herkes ayn ı biçimde dü şünecek, yüzeysel yüzeys el farkl ılıklara ra ğmen, çok şekilli bir voka vokabüler büler arasında, ayn ı şeyi söyleyecek, söyleyecek, ve büt ün anlamlar ın
içinde ayr ım gözet meden ba ştan ba şa dola şabilece ğim iz bir büyük söylem çe şidini m eydana getir ecekti . Arkeoloji, tam tersine, kendine özgü zamansal kopuklu ğa sahip olan, ve dilde göst erebild i ğimiz bütün ba şka ayn ılık ve farkl ılık biçimlerini kendisiyle birlikt e ta şımayan bir if adesel t ürde şlik düzeyini betim ler; ve bu düzeyde, o yo ğun, bi çimsiz ve her şey için bir kez global olarak verilm i ş bir e şzamanl ılığı d ışar ıda tut an bir düzeni, ard arda geli şleri , büsbütün ince bir yolu ort aya kor. «Ça ğlar» ad ı veril en o kadar kar ışık olan bu birlikl erin içinde, o, iyice belirm i şlikleriyle, birbirine eklemlenen, ama kavramlar ın zaman ı, teorik dönemler, biçimlenme evreleri, ve dilbilim sel evrimin a şamalar ı konusunda birbir leriy le kar ışmayan «ifade dönemleri»ni ortaya çıkar ıverir. Uyuşmazlıklar Dü şüncelerin t arihi, çözümledi ği söylemde, genellikle bir ba ğlant ıyı bulm ak ist er. Sözcüklerin kullan ımındaki bir düzensizli ği, birbirleriyle ba ğda şmaz olan birçok önermeyi, birbirl erine denkle ştirilemeyen anlamlar ın, birl ikte sistem le şti rilemeyen kavramlar ın bir oyununu tespit etm eyi acaba bu tarih ba şarabilir mi ? O, söylemi düzenleyen ve ona yeniden gizli bir bir lik kazand ıran bir ba ğlant ı ilkesini, az ya da çok derin bir düzeyde, bulmak ödevini üst lenir . Bu ba ğlant ı ilkesi bir ke şfetm e kural ı, bir hüküm verme yükümlülü ğü, hemen hemen ara ştırman ın ah-lâksal bir bask ısıdır: uyu şmazl ıklar ı gereksiz yere ço ğaltm amak; küçük ayr ılıklara kap ılıp gitm emek; de ğişikliklere, pi şmanl ıklara, geçmi şe geri dönü şlere, polemi klere fazla a ğırl ık vermemek; insanlar ın söylemi nin, onlar ın arzular ının, m âruz kald ıklar ı etkileri n ya da içinde ya şad ıklar ı ko şullar ın çeli şmesiyle sürekli ol arak içerden y ıprat ıld ığını varsaymamak; fakat, e ğer onlar konu şuyorlar i se, ve e ğer onlar birb irl eriyl e diyalog içinde iseler, bunun daha çok bu uyu şmazl ıklar ı a şmak ve onlar ın kendisinden hareket le egemenl ik alt ına al ınabilecekleri noktay ı bulmak oldu ğunu kabul et mek. Fakat bu ba ğlant ının kendisi ara ştırman ın da sonucudur : söz konusu ba ğlant ı çözümlemeyi tam amlayan son birl ikleri t an ıml ar; bir met nin iç örgütlenmesini, bireysel bir eserin geli şme biçimi ni, ya da farkl ı söyleml er arasındaki bulu şma yerini aç ığa ç ıkar ır. Bu ba ğlant ıyı yeniden kurm ak için onun iyice tasarl anmas ı gerekir, ve oldukça uzaktan ve yet erince uzun zaman izlendi ği t akdirde ancak onu bulmu ş olmaktan emin olunacakt ır. Bu ba ğlant ı en yüksek bir nokt a gibi görünüyor: en basit yollarl a çözülm ü ş uyumsuzluklar ın m ümkün olan en büyük say ısı. Oysa kul lan ılm ış olan yollar çok fazlad ır ve, gerçekten de, bulunmu ş olan ba ğlant ılar çok farkl ı olabilir. Önermelerin do ğrulu ğunu ve onlar ı birle ştiren ili şkileri çözümlemek suretiyle, bir m ant ıksal çel i şkisizlik alam betim lenebilir: cümlelerin gözle görülebilir varl ığından dilbilgisinin belirsizlikleri nin, sözcüklerin çok anlaml ılığının dile getirdi kleri ölçüde maskeledikleri bu ideal yap ıya yeniden ula şılacakt ır. Fakat, analojilerin ve semboll erin yolunu i zlemek suretiyl e, söylemsel olandan daha fazla dü şünsel, rasyonel olandan daha fazla duygusal, ve kavramdan ziyade duyguya yakm bir t ema tam t ersine yeniden bulunabilir ; bu t eman ın gücü canl ılık verir, am a birbirine en z ıd şekilleri, hemen, yava ş yava ş dönü şebilir bir bi rlik halinde kurmak için; ortaya konulan şey o zaman, esnek bir süreklili k, çe şitli temsillerin, imajlar ın ve metaforlar ın içinde biçim kazanan bir anlam ın gidi ş yoludur. Tematikler veya sistem atikler, i şte bu ba ğınt ılar aç ık ya da kapal ı olabilirler: onlar, konu şan öznede bilinç dâhilinde bulunan, fakat -durumun ko şullar ı gere ği ya da konu şan öznenin dilinin ayn ı biçime ba ğlı bir elveri şsizlikt en dolay ı- dile getirm e güçlü ğü çeken özne taraf ından bilincine var ılan temsiller düzeyinde ara ştırılabilir; müellifin kendilerini kurmu ş olaca ğından daha fazla müellif i engelleyecek olan, ve post ülatlar ı, çal ışm a şemalar ını, di lbilim sel kurallar ı anlamadan bir do ğrulamalar, t emel inançlar, imaj t ipleri büt ününü, ya da hayal kurman ın bütün bir m ant ığını ona empoze edecek olan yap ılar ın içinde de ara ştırılabilir. Nihayet bir birey -onun biyografisi, ya da söylemi nin belirli durumlar ı- düzeyinde ort aya konulan, f akat daha geni ş i şaretlere göre de ort aya konulabilen, ve kendilerine bir dönemin, genel bir bilinç biçiminin, bir toplum tipinin, bi r gelenekler bütününün, büt ün bir kült ürde ort ak olan bir dü şünsel görünümün kollektif ve tarihsel boyutlar ım verebilen ba ğlant ılar söz konusu olabilir . Büt ün bu biçimler alt ında, böyle ortaya konulmu ş ba ğlant ı daima ayn ı rolü oynar: dolays ız bir biçimde görülebilir
uyumsuzluklar ın yüzeysel bi r hârelenm eden daha fazla bir şey olmad ığını, ve bu da ğını k parçalar oyununu t ek bir m erkeze geri götürmek gerekti ğini göst erm ek, Uyumsuzluk, gizli olan ya da gizlenmi ş bulunan bir birli k hakk ındaki yan ılmad ır: onun bilinç ve bilinç-d ışı, dü şünce ve met in, if adenin idealli ği ve olum sal varl ığı arasındaki denge durumunda ancak yeri vard ır. Her halükârda çözüml eme uyumsuzlu ğu, olabildi ği ölçüde, ortadan kald ırmay ı görev bilmelidi r. Bu i şin sonunda yaln ızca k ırınt ı halindeki uyumsuzluklar -arazlar, eksiklikler, k ırıklar- kal ır, ya da t am t ersine, her çözümleme sessizce ve çözüml emeye r a ğmen sanki uyumsuzlu ğa götürüyomu ş gibi, temel uyumsuzluk bir den bire ort aya ç ıkıverir: sist emin ba şlang ıcında bile, birbir leriyle ba ğda şmayan postülatlar ın oyuna sokul u şu, birbirler iyle uzla ştıramad ığımız güçleri n çaprazla şm ası, arzunun ilk k ırılışı, bir toplumu kendisinin kar şısına koyan ekonom ik ve siyasî çat ışma, b ütün bunlar, azalt ılması gereken b unca yüzeysel elem an olarak görünecek yerde, sonuçta, düzenleyici il ke olarak, büt ün küçük uyumsuzluklar ı aç ıklayan ve onlara sa ğlam bir tem el, yani bütün ba şka z ıt l ıklar ın m odelini ver en kurucu ve gizli yasa olarak görünür. Böyle bir çeli şki, söylemin görünü şü ya da araz ı olmaktan uzakta, nihayet onun ortaya ç ıkm ış do ğrulu ğunu serbest bırakmak için özgür k ılınması gereken şey olmakt an uzakta, onun varolu şunun kend i yasasını ol u şturur: bu, kendi yasasından hareketle varolu şun su yüzüne ç ıkmasıdır, hem yasay ı ort aya koymak hem de onu a şmak için varl ığın konu şmaya ba şlamasıdır; yasa hiç durm aksızın varolu şun içinde yeniden do ğdu ğu, kendi ken-' dini izledi ği ve sürekli olarak yeniden ba şlad ığı halde, bu, yasadan kaçmak içi ndir; bundan dolay ıdır ki, yasa daima varolu şun berisindedir, ve varolu ş demek ki onu tümüyle ku şatamaz, de ğişir, dönü şür, kendinden kendi yasasının sürekli li ğine kaçar. Uyu şmazl ık o halde, söylem boyunca, varolu şun t arihselli ğinin il kesi olarak i şlev görür. Dü şüncelerin tarihi demek ki uyu şmazl ıklar ın iki düzeyini kabul etmekt edir: söylemin derin bi rli ği içinde çözülen görünü şlerin düzeyi; ve söyleme kendi yerini veren temellerin düzeyi, uyumsuzlu ğun birinci düzeyine göre, söylem ârâzsal varolu şlar ından, apaç ık cisimlerinden kurt ar ılması gereken ideal biçimdir ; ikinci düzeye göre, söylem uyu şmazl ıklar ın alabildikleri ve, nihayet onlar ı bask ınlar ı ve şiddetl eri içinde yeniden bulmak için, uyumlu görünü şün kendisi sebebiyle bozulm ak zorunda bulundu ğu deneysel biçim dir . Söylem bi r uyumsuzluktan bir ba şka uyumsuzlu ğa giden yoldur : e ğer söylem görülen uyumsuzluklara yer veri rse, bu onun gizledi ği uyum suzlu ğa boyun e ğmesi demektir. Söylemi çözümlemek, uyumsuzluklar ı göst ermek v e yeniden ort aya koymakt ır; uyumsuzluklar ın söylemde oynad ıklar ı oyunu ort aya koymakt ır; söylemin onlar ı nasıl ifade edebildi ğini, onlara nasıl varl ık verebildi ğini, ya da onlara nasıl geçici bir görünü ş kazand ırabildi ğini göstermektir. Arkeoloj ik çözümlem e bak ımından, uyum suzluklar ne a şılması gereken görünü şlerdir, ne de kendilerinden kurtulunması gerekecek olan gizli pr ensipl erdir . Bunlar, hangi bak ış aç ısında ortadan kalkabildikleri, ya da hangi d üzeyde kökle şt ikler i ve sonuçlar ın sebepler ol duklar ı ar a ştırılmaksızın, bi zzat kendileri bak ımından bet im lenecek nesnelerdir . Sözgeli şi basit ve hatt a burada birçok kez an ımsanm ış bir örnek: xv ııı. yüzy ılda, Linne'nin de ğişmezli ği savunan ilkesinin, öyle bu il kenin sadece uygulama m odeller ini de ğiştiren Peloria 'ıun ke şfi t araf ından de ğil d e, Buffon, Diderot, Bordeu, Maillet ve daha bir çoklar ında bulabildi ğimiz belirli bir say ıdaki «evrimci» do ğrulamalar taraf ından, t am t ersi öne sürüldü. Arkeolojik çözümleme, bu z ıt l ığın alt ında, ve daha t emell i bir düzeyde, hepsinin beli rl i bir say ıdaki t emel t ezleri (do ğan ın sürekl ili ği ve onun taml ığı, en son biçimler il e iklim arasındaki i li şki, cansız olandan canl ıya hemen hemen hissedilm ez olan geçi ş) kabul e t t i ğini göst ermekt en ibaret de ğildir; o, böyle bir z ıdl ığın, do ğa tarihinin özel alam içinde, xv ııı. yüzy ılın bütün bil gisini ve büt ün dü şüncesini payla şan çok daha genel bi r çat ışm ay ı (hepsi içi n bir kez kazan ılm ış, ort adan kald ırılamaz bir giz olmaksızın aç ılm ış düzenli bir yarad ılış temasıyla bilm ecesel güçler bak ımından zengin, t arih içinde yava ş yavaş kendini göst eren, ve zaman ın büyük b ask ısına göre büt ün uzaysal düzenleri alt üst eden bir do ğa teması arasındaki çat ışma) yansıt t ığını da göst ermekt en ibaret de ğildir. Arkeoloji, de ğişmezlik
yanl ısı ve «evrimci», iki do ğrulaman ın cinsler ve t ürl er hakk ındaki belirli bir bet imlem enin içinde ort ak yerlerini nasıl ald ıklar ını göst erm eye çal ışır: bu betim leme konu olarak organlar ın gözle görülebili r yap ısını (yani biçimlerini, büyüklüklerini, say ılar ını ve uzaydaki konuml ar ını) al ır; ve onu iki şekilde (organizman ın bütününde, ya da bazen önemleri bak ımından bazen da t aksinomi k uygunluklar ı bak ımından belir lenmi ş baz ı elemanlar ında) sınırlayabilir; ikinci durumda o halde belirli bir say ıdaki bölmelerle dolu, ve âdeta her müm kün yarad ılış program ını (öyle ki, hald e, gelecekte ya da geçmi şte, cinslerin ve türlerin düzeni kesin olarak tespit edilir) olu ştur an düzenli bir tablo; bi rinci durumda ise, belir siz ve aç ık kalan, birbir lerinden ayr ı bulunan, ve varolu ş-öncesi biçim ler e oldukça yak ın yeni biçiml ere izin veren benzerlik gruplar ı ortaya konmaktad ır. Belirli bir nesneler al an ıyla ilgili iki t ez arasındaki uyumsuzlu ğu bu alan ın sınırlar ından ve onun parçalanm ışlığından böylece t üretm ek suretiyle, uyu şmazl ık giderilemez; uzla şma noktası bulunamaz. Fakat bu uyum suzluk daha t emelli bir düzeye de ta şınamaz; uy umsuzlu ğun bulundu ğu yer tan ımlan ır; alternati f yol göst erilir; iki söylemin yanyana konuldu ğu ayr ım ve yer belir lenir. Yap ı hakk ındaki teori ort ak bir post ülat, Linne ve Buff on taraf ından payla şılm ış bir genel inanç zemi ni, evrimcil ik ile de ğişmezlik yanl ısı görü ş arasındaki çat ışm ay ı yeniden bir ikinci dereceden t art ışma d üzeyine itecek olan sa ğlam ve temelli bir do ğrulama de ğildir; onlar ın birbirleriyle ba ğda şmazl ıklar ının ilkesi, onlar ın do ğuşlar ını ve birlikte varolu şlar ını yönet en yasad ır. Uyu şmazl ıklar ı betimlenecek şeyler olar ak al ırken, arkeolojik çözümleme onlar ın yerine ort ak bir biçim i ya da bir t emay ı aç ığa ç ıkarm aya çal ışmaz, onlar arasındaki mesafenin de ğerini ve biçimini belir lemeye çal ışır. Uyu şmazl ıklar ı genel bir biçimin belli -belirsiz birli ği i çinde eritm ek ist eyen, ya da onlar ı yorumlaman ın veya aç ıklaman ın genel, soyut tekbiçiml i bir ilkesi haline getirm ek isteyen bir d ü şünceler t arihine göre, arkeoloji f arkl ı uyu şmazl ık t ü r l e r i m betimler. Arkeoloj i, demek ki, uyu şmazl ığı söylemi n büt ün düzeylerinde ayn ı şekilde i şlev gören, ve çözüml emenin bir il k ve kurucu biçiminin elinden ya tüm üyle geri almak ya da devam ett irmek zorunda kalaca ğı genel bi r fonksiyon olarak incelemekten vazgeçmektedir: -binbir veçhe alt ında varolmu ş, soma yok olm u ş, nihayet doruk noktasına ula ştığı en büyük çat ışm an ın içinde yeniden ort aya ç ıkm ış olan- uyu şmazl ığın büyük oyununun yerine, o farkl ı uy u şmazl ık t iplerinin, onun kendilerine göre t espit edilebilece ği farkl ı düzeylerin, çal ıştırabilece ği farkl ı fonksiyonlar ın çözümlenmesini geçirir. Önce f arkl ı tipl er. Baz ı uy u şmazl ıklar, hiçbir bak ımdan kendilerini m ümkün k ılan ifade rejim i biçimine girm eksizin, sadece önermel er ya da iddialar pl an ında ort aya ç ıkarlar: xv ııı. yüzy ılda fosillerin mineral do ğalar ı hakk ındaki geleneksel t ezle çat ışan onlar ın hayvansal karakt eri hakk ındaki t ez böyledir; şüphesiz, bu iki t ezden elde edebildi ğim iz sonuçlar çok say ıdad ır ve say ılar ı artmaktad ır; f akat onlar ın ayn ı söylemsel ol u şumun içinde, ayn ı noktada, ve if adenin i şlevinin ayn ı i şleyi ş ko şullar ına göre do ğduklar ı gösterilebilir; bunlar arkeolojik olarak t ü r e m i ş bulunan, ve bir en son durumu olu şt uran uyu şmazl ıklard ır. Ba şka uyu şmazl ıklar t am t ersine bir söylemsel olu şumun sınırlar ını a şar, ve ayn ı dile getirm e ko şullar ından do ğmayan t ezlere z ıd dü şerl er: böylece Linne'n in sürekli lik yanl ısı görü şü Darwin'in evrimcili ğiyle çeli şm i ş bulunur, f akat birincisinin kendisine ait oldu ğu Do ğa Tarihi ile ikinci sini n kendisinden do ğdu ğu biyoloj i arasındaki ayr ım etkisiz hale getiril di ği ölçüde sadece. Bunlar f arkl ı söylemsel olu şumlar arasındaki z ıdl ığa geri götür en dışsal uyu şmazl ıklard ır. Arkeoloji k betim leme için ( ve burada sürecin mümkün gidi şleri ni ve geli şlerini dikkate almaksızın), türemi ş uyu şmazl ıklar çözümlem enin nasıl b i t i şi ni ol u şturduklar ı halde, bu z ıdl ık n er e d e b i t i şi ni ol u ştur ur. Bu iki a şırı uç arasında, arkeolojik betimleme içsel uy u şmazl ıklar ad ı verilebilecek olan şeyleri (bizzat söylemsel olu şumun içinde ortaya ç ıkan, ve olu şumlar sist eminin bir noktasında do ğm u ş olan alt sistemleri vareden şeyler) betiml er: xv ııı. yüzy ıldaki Do ğa Tarihi örne ğiyle yetinm emiz için o halde, «yöntemsel» çözümlemeleri ve «sistematik» çözümlemeleri bhbirinin kar şısına koyan uyu şmazl ık. Zıdl ık burada kesinlik le en uç nokt a de ğildir: bunlar ayn ı nesne konusunda iki çeli şkili önerme de ğildir, ayn ı kavram ın birbiriyle ba ğda şmaz iki kullan ımı de ğildir, ama daha çok baz ı nesneler, baz ı öznellik durumlar ı, baz ı kavramlar ve baz ı str atej ik seçimler yoluyla birbirlerini beli rginle şt i r m i ş ifadeleri olu şturmanın iki tarz ıdır .
Bununla birl ikt e bu sistem ler il k de ğildi r: çünkü hangi noktada onlar ın her i kisinin de Do ğa Tarihinin pozit ifl i ği olan bir ve ayn ı pozit iflikt en türedikleri göst erilebilir. Bunlar, arkeolojik çözümleme için anlaml ı olan şu içsel zıdl ıklardvc. Şimdi de farkl ı düzeyler. Arkeoloj ik bak ımdan içsel olan bir uyu şmazl ık bir i lke olarak tespit etm enin ya da bir sonuç olarak aç ıklaman ın yeterli olacağı saf ve basit bir olgu de ğildi r. O söylemsel olu şumun farkl ı düzlemlerinde bölü şülen karma şık bir olaydır. xv ııı. yüzy ılın bütün bir parças ı boyunca birbirinin kar şısına konulm aya devam eden Sist emat ik Do ğa Tarihi ve yönt emsel Do ğa Tarihi i çin şöyle dü şünülebilir: nesnelerin eksikli ğ i (bir durumd a bit kinin genel gidi şi, bir ba şka durum da ise vakt inden önce belirlenm i ş baz ı de ğişkenler betimlenir; bir durumda bitkinin taml ığı ya da en az ından onun en öneml i k ısımlar ı, bir ba şka durumd a ise t aksinomi k uygunluklar ı bak ımından keyfî olarak seçilm i ş belirli bir say ıdaki elemanlar bet imlenir; bazen bitkinin farkl ı geli şme ve olgunla şma durumlar ı dikkate al ınırken, bazen da bir en i yi görülebilir lik an ı ve evresiyle sınırlan ır); if ade kiplerinin ay r ılığı (bit kiler hakk ındaki sistematik çözümleme durumunda alg ısal ve kat ı dilbilim sel bir kural ve sürekli bir ölçe ğe göre uygulan ır; yöntemsel bir betimlem e aç ısından, kurallar bi r dereceye kadar ba ğım sızd ır ve tespit etm e ölçekleri kararsızl ık gösterebilir); kavramlar ın ba ğ d a şmazl ığı («sist eml er»de, cinssel kar akter kavram ı cinsleri göster mek aç ısından yan ılt ıcı olmad ığı halde keyfî bir işarett ir; yöntem lerde bu ayn ı kavram cinsin gerçek tan ımını içinde bulundurmak zorundad ır); nihayet teorik seçimlerin dışar ı at ıl m a sı (zaman içinde ve t ablonun elem anlar ını yava ş yava ş ortaya ç ıkaran bir sürekli yarad ılış fikri , ya da do ğal yak ınl ıklar ın çizgisel düzenini m evcut bak ışımızla alt üst etm i ş olan do ğal felaket ler fikri t araf ından düzelt ilmi ş bile olsa, «sürekli lik anlay ışı»n ı müm kün k ılar, fakat yöntem in kendisini kesinlikle içine almadan kabul ett i ği bir dönü şümün olana ğını ortadan kald ırır).
Fonksiyonlar. Büt ün bu z ıdl ık biçim leri söylemsel uygulamada ayn ı rolü oynamazlar: onlar, ard ışık bir biçimde, a şılacak engeller ya da geli şme pr ensibi de ğildir. Her halde, tarihin bazen durgunla şm as ının bazen da hareketlenmesinin sebebini onlarda aramak yeterlidir; bu, zaman ın söylemi n do ğrulu ğunun ve idealli ğinin içine girdi ği z ıdl ığın bo ş ve genel biçim inden hareketle olm az. Bu z ıdl ıklar her zaman belirli i şlevsel anlard ır. Baz ı zıd-l ıklar ifade alanmm bir ek geli şmesini sa ğlarlar: onlar çe şitli kan ıt lama, deneme, do ğrulama, çıkarsama dizilerini ortaya korlar; yeni nesnelerin belirleni şine olanak verirler, yeni ifade kipleri varederler, yeni kavramlar ı t an ıml ar ya da varolan kavramlar ın uygulama alan ını de ğiştirirler: fakat söylemin pozitiflik sisteminde hiçbir şey de ğişt iril meksizin (madensel olanla bit kisel olan aras ındaki sınır konusunda, hayatm ya da do ğan ın ve fosill erin kayna ğının sınırlar ı konusunda xv n ı. yüzy ılın naturalist leri t araf ından yönetilm i ş olan tart ışmalar böyle oldu) ; böyle eklent i-sel süreçler aç ık kalabilir, ya da onlar ı, kesin bir biçimde, çürüt en bir kan ıtlama veya onlar ı oyunun d ışında t utan bir ke şif sayesind e kapal ı bulunabilir. Ba şka süreçler söylemsel alan ın bir yeniden örgüt l enmesi sonucunu ortaya korlar: onlar bi r ba şkan ın içindeki bir ifadeler grubunun, onlar ı birbir lerine eklemleyebilecek olan tut arl ı noktan ın, daha genel bir t ürün içinde bir araya geli şlerinin müm kün dile getiri li şiyle i lgili soruyu sorarl ar (böylece xvu ı. yüzy ılın nat uralistl erindeki sist em-yöntem z ıdl ığı, onlar ın her ikisini t ek bir bet imlem e biçiminin içinde yeniden yazmak için, yönteme sistem in kesinli ğini ve düzenlili ğini vermek için, sist emin keyfîli ğini yöntemi n somut çözümlemeleriyle uygun hale get irm ek için olan bir giri şimler serisi sonucunu do ğurur); bunlar eskiler ine çizgisel olar ak eklenen yeni nesneler, yeni kavramlar, yeni ifade kipleri de ğildir; fakat, olu şum kurallar ı de ğişmemekle birli kte, (daha genel ya da daha özel) bir ba şka düzeyden nesneler, bir ba şka yap ıya ve bir ba şka uygulama alan ına sahip olan kavraml ar, bi r ba şka tipt en dile getirmelerdir. Ba şka z ıdl ıklar el e şt i r e l bir r ol oynarlar: onlar söylemsel uygulaman ın varolu şunu ve «kabul edilebilirlik»™oyuna sokarlar; onun mevcut olanaks ızl ığıyla ve tari hsel t ersine dönü şüyle ilgili noktay ı t an ımlarlar (böylece atomik de ğişkenler arasında, belirli varolu ş ko şullar ı içinde i şlev gören or ganik dayan ışmalar ın ve f onksiyonlar ın, bi zzat Do ğa Talihinin içindeki, bet iml emesi, en az ından otonom söylemsel ol u şum ad ı al t ında, gözle görülebilir karakterleri nden hareket le varl ıklar ın taksinomik bir bilimi olacak olan bir Do ğa Tarihine art ık olanak vermez).
Söylem sel olu şum o halde uyumsuzluklar ın çoklu ğu alt ında devam eden ve onlar ı tutarl ı bir dü şüncenin sâkin birl i ği içi nde çözen ideal, sürekli ve pürüzsüz met in de ğildir ; hep geri planda ama her yerde egemen olacak olan bir uyumsuzlu ğun, binbir farkl ı veçhe alt ında, yansıdığı yüzey de de ğildi r. O daha ziyade pek çok uyumsuzluklar ın bir alan ıdır; düzeyleri ve rolleri bet iml enmesi gereken bir f arkl ı zıdl ıklar t oplam ıdır. Arkeoloj ik çözümlem e demek ki m odelini bir ve ayn ı önermeni n hem ol umlusunda hem de olumsuzunda bulan bir uyumsuzlu ğun önceli ğini ort adan kald ırır. Fakat bu, dü şüncenin genel biçim leri i çindeki büt ün z ıdl ıklar ı düzeyle şt irmek ve bir a p r i o r i zorunlulu ğa ba şvurarak onlar ı zorla sükûnet e kavu şt urmak için de ğildir. Tam tersine, belirli bir söylemsel uygulaman ın içinde, onlar ın olu ştuklar ı noktay ı tespit etmek, ald ıklar ı biçimi, aralar ındaki ili şkileri, ve egemen olduklar ı alan ı t an ıml amak söz konusudur. K ısacası, söylemi çe şitli pürüzleri içinde sürdürmek; ve Logos'un ayr ım la şm am ış eleman ı içinde ayn ı şekilde kaybolan ve yeniden bul unan, çözülen ve hep yeniden do ğan bir uyu şmazl ık t emasm ı sonuçta or t adan kald ırm ak söz konusudur . Karşılaştırmalı Olgular Arkeoloj ik çözümlem e söylemsel olu şumlar ı belirginle şt irir ve betim ler. Bu, arkeoloj ik çözümlemenin söylemsel olu şumlar ı birbirl eriyle kar şılaştırm ak, bulunduklar ı e şanl ılık içinde birbirlerinin kar şısına koymak, ayn ı zaman içerisinde bulunmayanlardan onlar ı ay ırdetmek, özelli ğini alabildikleri şeyin içinde kendilerini ku şatan ve onlara genel eleman hizm et i gören söylemsel olm ayan uygulamalar la onlar ı ili şkiye sokmak zorunda olması demekti r. Bununla birlikt e, bir t eorinin iç yap ısını çözümleyen bi lgi-kuramsal ya da «ar şitektonik» betim lemelerden çok farkl ı olan, arkeolojik i nceleme her zaman ço ğul haldedir: o kay ıtlar ın bir çoklu ğu içinde çal ışır; küçük zaman aral ıklar ını ve mesafeleri kateder; birlikl erin yan yana dizildikleri, b irbirler inden ayr ıld ıklar ı, sınırlar ını tespit ettikleri, birbirlerinin kar şısında bulunduklar ı, ve aralar ındaki bo şluklar ı gösterdikleri yerde kendi alan ına sahiptir. Arkeolojik çözümleme belirli bir söylem (Delili ğ i n Tari hi'ndeki psikiyat rik söylem y a da Klini ğ i n Do ğuşu 'ndaki t ıbbî söylem) tipine ba ş vurdu ğu zaman, bu kronoloji k s ınırlara kıyasla onu ort aya koymak içindir ; kur umsal bir alan ı, olaylar ın, uygulamalar ın, siyasî karar lar ın bir toplam ını, demografik istikr arsızl ıklar ın, yard ım t ekniklerinin, i şçi ihtiyaçlar ının, farkl ı i şsizlik düzeylerinin, vs. belirledi ği bir ekonomik süreçler zincirini, kr onoloj ik s ınırlarla ve onlarla ili şki halinde iken, betim lemek içindir de. Fakat o, (Kelim eler ve Şeyler'de oldu ğu gibi) bir t ür t ek yanl ı yakla şımla, belir li bir dönemdeki e şzamanl ı hallerini biribirine k ıyaslad ığı, ve verilmi ş bir dönemde yerlerini alm ış bulunan ba şka söylem tipl eriyle kar şıla ştırd ığı pek çok ayr ı pozit ifli kleri de ortaya koyabilir . Fakat bütün bu çözümlemeler genellikle yap ılan çözümlem elerden çok farkl ıdır. 1. Kıyas söz konusu çözüm lem ede daim a s ınırl ı ve yereldir. Genel biçimleri göst ermeyi istemek şöyle dursun, arkeoloji t ikel biçimler i belirlem eye çal ışır. Genel Dilbil gisi, Zenginlikl erin Çözüml enmesi ve Do ğa Tarihi kl âsik ça ğla kar şılaştırıld ığı zaman, bu xv ıı. ve xv ııı. yüzy ıla genellenebil ecek olan bir zihniyet in -özel olarak canl ı de ğerle yüklenmi ş, ve tuhaf bir biçimde şimdiye kadar ihmal edilm i ş olan- üç belirtisini yeniden grupla-mak için d e ğildir; bütün klâsik ça ğda kullan ılm ış olan ak ılsall ık biçimlerini, eksik bir modelden, t ekil bir alandan hareketl e, yeniden kurmak için d e ğildir; çok yak ın dü şündü ğümüz bir kült ürel görünü şün en az bilinen yan ını ayd ınlatmak için bile de ğildir. xv ııı. yüzy ılın insanlar ının genel olarak tar ihle oldu ğundan daha çok düzenle, olu şla oldu ğundan daha çok tasnif le, sebeplili k mekanizmalar ıyla oldu ğundan daha çok i şaretlerle ilgil endikleri ni göst erm ek ist emedik. Söz konusu olan, aralar ında belirl i bir say ıda betim lenebilir ili şkiler bulunan söylemsel olu şumlar ın iyice belirlenmi ş bir birli ğini ort aya koymak idi. Bu ili şkiler birbirinin sınırı nda olan alanlar üzerinde belirmez ve onlar git ti kçe ne e şzamanl ı söyleml erin büt ününe, ne de genel olarak «klâsik zihin» ad ı verilen şeye aktar ılabilir: onlar kesin bir biçimde i ncelenen üçlüye bölünmü şler, ve bununla özelle şm i ş bulunan alanda ancak de ğerlidirler . Bu birbirl eriyle ili şkili parçalar ın bütününün kendisi, ve grup halind e, ba şka söylem tipleriyle (bir yandan temsilin çözümlenmesi, i şaretlerin genel t eorisi ve «ideoloji»ile; öte yandan da matemat ik, cebirsel çözümlem e, ve bir mathesisi gerçekle ştirm e giri şimiyle) ili şki halinde bulunur.
Do ğa Tarihini, Zenginlikl erin Çözümlenm esini ve Genel Dilbil gisini özel bir bir lik ol arak belirginle ştiren, ve onlarda bir b i r b i r l e r i y l e i l i şkili parçalar ın b ü t ü n l ü ğ ü nü kabul et mek olana ğını veren bu iç ve d ış i li şkilerdir. «Kozmoloj iden, psikoloj iden veya kut sal kit apla il gili yor umdan bahsedilm emesi niye? Lavoisier'den önce kimya, veya Euler'in matemati ği, ya da Vico'nun tar ihi, e ğer bunlar oyuna sokulsayd ı, Kelimel er ve Şeyler'de bulunabil ecek olan büt ün çözümlem eleri geçersiz k ılmaya yetil i olm ayacaklar m ıyd ı? xv ıu. yüzy ılın yarat ıcı zenginli ği içinde arkeolojinin kat ı çerçevesi içi ne girm eyen birçok ba şka fiki r yok m udur?» diyecek olanlara gelince, bili yorum, onlar ın üretebilecekleri şeylere, hakl ı sab ır sızl ıklar ına, bütün kar şı-örneklere verece ğim cevap: elbet t e. Çözümlememin s ınırl ı oldu ğunu kabul ediyor de ğilim yaln ızca; ayn ı zamanda bunu ist iyorum ve bunu ona empoze de ediyorum . Benim için kar şı-örnek olacak olan şey , şunu do ğru olarak söylem enin olana ğı olacakt ır: üç özel olu şum konusunda betimledi ğiniz bütün bu ili şkiler, atfetme, eklemleme, gösterme ve türetme teorilerinin birbirlerine eklemlendikleri bütün bu şebekeler, sürekli olm ayan bir belirginle ştirm eye ve düzenin bir süreklili ğine dayanan bütün bu t aksinomi geomet rid e, rasyonel mekanikde, m izaçlar ve nedenler psikolojisinde, kutsal tarihin ele şt irisinde ve yeni kurulmu ş bulunan kristal bilimde hiç de ğişiklik göst ermeden ve ayn ı biçimde bulunurlar. Bu, gerçekte, bir b i r b i r l e r i y l e i l i şk i l i p o zi t i f l i k l e r b ö l ge si n i , betimlemeyi çok istedi ğim halde, betim lemi ş olmayaca ğını n kan ıtı olacakt ır; bir dönemin ruhunu ya da bilimi ni -bütün giri şimimin kendisine yöneldi ği bu kar şıyı- belirginle şt i r m i ş olaca ğım. Betimledi ğim ili şkiler özel bir biçim i betim lemekle ilgilidir; bunlar bir kültürün yüzünü taml ığı içinde betim leyecek i şaretler de ğildir. Ba şlad ığım betimlemenin Weltanschauung'un dostlar ında dü ş k ırıkl ığı yaratm ış olan bet iml emeleriyle ayn ı tipten olmamasına özen göst eriyorum. Onun beti mlemel erinde eksik, unutulmu ş, hatal ı olan şeyler, benim i çin, kesin olarak ve belirli bir yönteme göre d ışar ıda kalmaktad ır. Bununla birl ikt e denebilir ki: Genel Dilbilgisini Do ğa Tari hi ve Zenginli klerin Çözümlenmesi ile kar şıla ştırd ınız. Fakat niçin ayn ı ça ğa uygulanm ış olan Tarihle, kutsal kit aba ait ele ştiri yle, ret orikle, güzel sanatlar t eorisiyle de ğil? Bu, bulm u ş olaca ğınız büsbütün ba şka bir birbir leriyle ili şkili pozit ifl ikler alanı de ğil mi dir ? Öyleyse bet iml edi ğiniz alan ın önceli ği nedir ? Öncelik, gerçekte, Genel Dilbil gisinin yeniden ele al ınmasıyd ı, ve t arihsel disiplinlerle ve met in ele şt irisiyle onun ili şkileri tan ıml anmaya çal ışılsayd ı, büsbütün ba şka bir ili şkiler sisteminin ortaya ç ıkt ığı kesinlikle görülecekti; ve beti mlem e biri ncisine eklenmeyecek, ama onu belirli noktalar ında geli ştirecek olan parçalar aras ı ili şkiye sahip bir şebekeyi ort aya koyacakt ı, ayn ı şekilde naturalistlerin taksinomisi dilbilgisi ve ekonomiyle de ğil de psikoloji ve patoloj iyle kar şıla ştırılabilecekti: orada (Kelimel er ve Şeylerde çözümlenmi ş olan taksinomi-dilbilgisi-ekonomi ili şkilerinin, ve Klini ğ i n Do ğuşu'nda. incelenmi ş olan taksinomi-patoloj i ili şkilerinin k ıyasland ığı) birbirleriyle ili şkili yeni pozitifl ikler de görülecekti. Bunlar önceden t an ımlanm ış çok say ıda olan şebekeler de ğildir; sadece çözümlem e denemesi onlar ın varolup olmad ıklar ını, ve hangilerinin varoldu ğunu (yani hangiler inin betimlenmeye elveri şli oldu ğunu) göst erebili r. Üst elik her söylemsel olu şum bu sist emler den sadece birine ait de ğildir (her halde zorunlu olarak ait de ğildir ); fakat o ayn ı yeri i şgal et medi ği ve ayn ı i şlevi görmedi ği birçok ili şkiler alanma ayn ı zamanda girer (t aksinomi-patoloj i ili şkileri taksinomi-dilbil gisi i li şkileriyle ayn ı biçimli de ğildir; dilbilgisi-zenginliklerin çözümlenmesi ili şkileri dilbi lgisi-met in yorumlaması ili şkileriyle ayn ı biçimli de ğildir). Arkeolojinin kendisine ba şvurdu ğu görü ş alan ı o halde bir b i l i m alan ı, bir ak ılsall ık alan ı, bir zihinsellik alan ı, bir k ü l t ü r alan ı de ğildir; sınırlar ı ve geli şme noktalar ı hemen tespit edilemeyen birbirleriyle ili şkili pozit if liklerin bir kar ışımıdır. Arkeoloji: söylemlerin çe şitlili ğini ort adan kald ırmaya ve onlar ı bir araya toplaması gereken birl i ği göste rm eye çal ışmayan, ama onlar ın çe şitlili ğini farkl ı biçiml erin içine da ğıtmaya çal ışan kar şıl a ştırmal ı bir çözüml eme. Arkeolojik kar şıla ştırmanın birle ştirici de ğil, ço ğal t ıcı bir etkisi vard ır. 2. xv ıı. ve xvn ı. yüzy ılın Genel Dilbilgisi, Do ğa Tarihi ve Zenginlikler in Çözümlenm esi kar şıla ştırılırken, bu ça ğdaki, dilbilimcilerin, do ğa bilim ciler inin ve ekonomi t eorisyenleri nin genel olarak hangi dü şüncelere sahip
olduklar ı sorulabilir; teoril erinin çe şitlili ğine ra ğmen onlar ın hep birlikt e üst ü ört ük postül atlar ı varsayd ıklar ı, hangi genel pr ensip ler e bel ki sessiz sedas ız itaat ett ikleri sorulabilir; dilin çözümlenmesinin t aksinomi üzerine hangi et kiyi yapm ış oldu ğu ya da düzenli bir do ğa fikr inin zenginlik t eorisinde hangi rol ü oynam ış oldu ğu sorulabilir; b u farkl ı söylem t iplerinden her biriyle il gili da ğılma, her birine tan ınm ış olan presti j , onun eskili ğine (ya da tam t ersine yeni t arihine) ve daha çok kesinli ğine ba ğlı de ğer kazanması, ileti şim kanallar ı ve kendileriyle bilgi al ış-veri şinin gerçekle ştirildi ği yollar ayn ı şekilde incelenebilir; ni hayet t amam ıyla geleneksel çözümlem elere kat ılan Rousseau'nun, bi lgisini ve botanikl e il gili t ecrübesini d ill erin çözümlenm esine ve onlar ın kaynaklar ına hangi ölçüde akt arm ış oldu ğu; Tur got'nun paran ın çözüml enmesine ve dil in ve etimolojinin teorisine hangi genel kategorileri uygulam ış oldu ğu; evrensel, yapma ve yetkin bir dil fikr inin Linne ve Adanson gibi t asnifçi ler t araf ından nasıl yeniden elden geçirilmi ş ve kullan ılm ış oldu ğu sorulabil ir. Kısacası, büt ün bu sorular me şru olacakt ı (en az ından onlar aras ından baz ılar ı.. .). Fakat ne berikiler ne de ötekiler arkeolojinin düzeyine uygundur. Arkeoloj inin serbest lik kazand ırmak istedi ği şey, ilkin -çe şitli söylemsel olu şumlar ın devam eden özelli ği ve mesafesi i çin olu şum kurallar ı düzeyinde göründükleri gibi benzerlikler farkl ılıklar oyunudur. Bu be ş farkl ı i şi içerir: a) Büsbüt ün f arkl ı söylemsel elemanlar ın, benzer kurallardan hareketle nas ıl olu şabildiklerini göstermek (fiil, özne, nesne, kök kavramlar ı gibi, Genel Dilbilgisinin kavr amlar ı Do ğa Tarihinin ve Ekonominin yine de çok farkl ı, yine de kökt en ayr ışık olan kavram lar ıyla ayn ı düzenlemelerden hareketle, ifade alan ı -atfetm e, eklemleme, gösterme, türetm e t eorileri- t araf ından olu şturulur); farkl ı ol u şumlar arasındaki arkeolojik eşbiçimcilikleri göstermek. b) Bu kurallar ın hangi ölçüde ayn ı şekilde uygulan ıp uygulanmad ıklar ını, ayn ı düzen içinde s ıralan ıp sıralanm ad ıklar ını, f arkl ı söylem tipleri içinde ayn ı model e göre düzenlenip düzenlenmedikler ini göst ermek (Genel Dilbilgisi atf etm e t eorisini, eklemleme t eorisini, göster me t eorisini ve t üretm e t eorisini bile ard arda ve bu düzen içinde sıralar; Do ğa Tarihi ve Zenginlikl erin Çözümlenm esi i lk i kisini ve son ikisini yeniden grupl and ırır , ama onlar onlar ın her birini t ersi bir düzenin içinde s ıralar): her olu şumun arkeolojik modelini t an ımlamak. c) Birbir lerinden tamam ıyla farkl ı (de ğer ve özel karakt er, ya da fiat ve cinssel karakt er kavramlar ı gibi) kavramlar ın, uygulama alanlar ı, biçim lenme dereceleri, özellikle t arihsel do ğuşlar ı onlar ı birbir lerine büsbütün yabanc ı k ıld ığı halde, pozitif lik sisteml erinin dallanması içinde -ki onlar demek ki bir arkeolojik izotopiyie donanm ıştır- benzer bir yeri nasıl i şgal et tikler ini gösterm ek. d) Buna kar şılık (muhtem elen bir ve ayn ı sözcükle göst erilm i ş olan) bir ve ayn ı kavram ın arkeoloj ik bak ımdan birbirinden farkl ı iki eleman ı (ba şlang ıç ve evrim kavramlar ının Genel Dilbi lgisinin ve Do ğa Tarihi nin pozitifl ik sist emi içinde ne ayn ı rolü, ne ayn ı yeri, ne de ayn ı ol u şumu vard ır) nasıl kapsayabildi ğini göstermek; a r k eo l o j i k f a r kl ılıklar ı gösterm ek, e) Nihayet, bir pozitif likt en ötekine, ba ğım l ılık ya da tamam lay ıcılı k ili şkilerinin nasıl ort aya konabildi ğini göst ermek ( böylece zenginli ğin çözümlenmesine ve t ürlerin çözümlenmesine göre, dilin betimlenmesi, klâsik ça ğ boyunca, t emsilin kendisini iki ye bölen, göst eren ve ortaya koyan kurulu ş belirt ileri teorisi oldu ğu ölçüde egemen bir rol o ynar; arkeolojik ba ğınt ıl ar ı göstermek. Bütün bu beti ml emelerin içindeki hiçbir şey et kiler, de ğiş-toku şlar, iletilm i ş haberler, il eti şimler tahsis et me üzerine dayanmaz. Onlar ı inkâr etmek, ya da herhangi bir zamanda bir betimleme konusu ol u şt urabildik leri ni kabul etm emek de söz konusu de ğildir. Fakat onlara göre Ölçülü bir gerilemeyi kabul etmekt en, çözümlemenin ele şt iri düzeyini ayarlamaktan, onlar ı müm kün k ılan şeyi ortaya koymaktan ziyade; bir kavram ın bir ba şka kavram üzerine yansım as ının gerçekle şebildi ği noktalar ı i şaretlemek, bir yönteml er ya da t eknikler t ransferine izin veren e şbiçimcili ği t espit et mek, genelle ştir melere olanak tan ıyan yak ınl ıklar ı, simet rileri veya benzerlikleri göst ermek; k ısacası, de ğiş-toku şlar oyunu için, bir tarihsel olanakl ılık ko şulu olan vektörler ve farkl ı al ıcılı k (geçiril ebilirlik ve geçirilemezlik) alan ım b etim lemek söz konusudur.
Pozitifliklerarası bir görünü ş, bir bi rbirine yak ın disipli nler grubu de ğildir; yaln ızca gözlemlenebilir bir benzerlik f enomeni de ğildir; şöyle ya da böyle birçok söylemi n genel ili şkisi de ğildir yaln ızca; onlar ın ileti şim ler inin i lkesidir . Rousseau ve onunla bir likt e ba şkalar ı t ürlerin düzenleni şi ve dillerin ba şlangıcı üzerinde sırasıyla dü şündükleri için, taksinomiyle dilbilgisi aras ında ili şkiler kuruldu ve de ğiş-toku şlar m eydana geldi ; Turgot, sonra Law ve Pet t ıy paray ı bir simge olarak incelemek istedikleri için, ekonomi ile dil t eorisi birbi rine yakla ştılar ve bu e ğilimlerin izi hâlâ devam ediyor dememek gerekir. Fakat daha ziyade -e ğer hiç de ğilse arkeolojik bir betim leme yapmak isteniyorsa- bu üç pozit ifl ikt en her biriyle ilgili düzenlemeler eserler, m üellifl er, bir eysel varolu şlar, proj eler ve giri şim ler düzeyinde benzer de ğiş-toku şlar ın bulunabilece ği şekildedir demek gerekir. 3. Arkeoloji söylemsel ve söylemsel olmayan (kurumlar, politik, pratik olaylar ve ekonomik süreçler) ol u şumlar arasındaki il i şkileri d e göst erir . Bu yakla şımlar ın büyük kültürel süreklilikleri ortaya koymak, ya da sebeplilik mekanizmalar ını ay ırdet-m ek gibi bir am ac ı yoktur. Bir if ade olgular ı bütününün önünde, arkeoloj i bu bütünü aç ıklayabilen şeyi (bu dile getir me ba ğlamlar ının ara ştırılmasıdır) kendi kendine sormaz; onlard a dile getirilen şeyi ke şfet meye de çal ışmaz (bu bir hermenötik i şidir); kendilerinden do ğdu ğu -ve k endisine ait bulundu ğu pozitifli ği belirginle ştiren- olu şum kurallar ının söylemsel olmayan sistemlere nas ıl ba ğlanabildiklerini belirlemeye çal ışır: özel ekleml eme biçimlerini tan ımlamaya çal ışır . Söz geli şi, xv ııı. yüzy ılın sonunda kurulm u ş olan klinik t ıp örne ği belir li say ıdaki politi k olaylar ın, ekonomik fenomenlerin, ve kurumsal de ğişikliklerin ça ğda şıdır. Bu olgularla bir hast ane t ıbb ının örgütl enmesi arasında, en az ından sezgisel yol la, ba ğlar ın bulunabilece ğini dü şünmek kolayd ır. Fakat b unun çözüml emesi nas ıl yap ılır? Sembolik bir ifade klinik t ıbb ın örgütlenmesinin, ve onunla birlikte bulunan tarihsel süreçlerin içinde, birbir lerini yansıtan ve sembolle şt iren, birbirl erinin aynası ödevini gören, ve anlamlar ını belirsiz bir geri gönderm e oyunu içind e kazanm ış olan iki e şan l ı ifade görecekti: onlar ı bir araya getirm i ş olan biçimden ba şka hiçbir şeyi dile geti rm eyen iki if ade. Böylece organik dayan ışma, i şlevsel ba ğlant ı, dokusal ilet i şimle ilgili t ıbbî fikir ler -ve bedensel et kile şim ler hakk ındaki bir çözümlem enin lehine hastal ıklar ın t asnif edilmesiyle ilgili ilkenin yoklu ğu- ( hast al ıklar ı yansıtırken onlarda da yans ımak i çin), hâlâ feodal olan t abakala şmalar ın, fonksiyonel tipten ili şkilerin, ekonomik dayan ışmalar ın alt ında, ba ğım l ılıklar ı ve kar şılıkl ı ili şkileri, hayat ın bir -örnekli ğini, kollektif lik biçimi içinde sa ğlaması gereken bir top lumu or t aya koyan polit ik bir uygulamaya uygun dü şecekti. Buna kar şılık nedensel bir çözümleme, politik de ğişmelerin, ya da ekonomik süreçlerin bilim adamlar ının bilincini -il gilerinin ufkunu ve yönünü, de ğer sisteml erini , nesneleri al g ılama biçiml erini, rasyonelliklerinin sti lini- ne ölçüde belirleyebildiklerini ara ştırmada ısrar edecekti; böylece, endüstri kapitalizminin i şçiye olan ihtiyaçlar ının say ımını yapmaya ba şlad ığı bir ça ğda, h astal ık t oplumsal bir boyut kazand ı: sa ğlığın sürdürülmesi, iyile şme, yoksul hastalara yard ım, hastal ık nedenleri nin ve kaynaklar ının ara ştırılması Devlet'in, bir yandan, m asraf ını kar şılamak, bir yandan da, denetlemek zorunda bulundu ğu kollektif bir yük olmu ştur. Bundan dolay ı bedenin bir çal ışma arac ı olarak de ğerlendirilm esi, t ıbb ı ba şka bilimlerin m odeli üzerinde aklîle ştirmek kaygısı, bir halk ın sa ğlık düzeyini devam et ti rm ek için olan çabalar, t edaviye, onun etkilerinin devam ına, uzun süreli fenomenlerin kaydedilmesine gösterilen dikkat birbirini izler. Arkeoloji çözümlemesini ba şka bir düzeye yerle ştirir: dile getirm e, yansıtm a, sembolle ştirm e f enomenleri arkeoloji i çin biçimsel benzerliklerin ya da anlam int ikallerinin ara ştırılmasında yaln ızca global b ir okuyu şun sonuçlar ıdır; nedensel ili şkilere gelince, onlar ba ğlam ın ya da durumun ve bunlar ın konu şan özne üzerindeki et kiler inin düzeyinde ancak göst eril ebili r; söz konusu fenom enler ve nedensel il i şkiler her halükârda, kendilerinde görünür hale geldikleri pozitif likleri ve bu pozit iflikl erin kendilerine göre olu ştuklar ı kurallar ı beli rli bi r kez ancak göster ebili rl er. Söylemsel bir olu şumu belirginle ştiren ili şkiler alan ı sembolle ştirmelerin ve etkilerin kendisi yoluyla kavranabildi ği, kurulabildi ği ve belirlenebildi ği yerdir. Arkeoloj i e ğer belirli bir
say ıdaki uygulamalarla ilgili t ıbbî söyleme yakla şıyorsa, bu, d ile geti rm eden daha az «dolays ız», fakat konu şan öznelerin bilinciyle yer de ğişt i r m i ş bir nedensellik ili şkiler inden çok daha do ğrudan ili şkileri ke şfet mek içindir. Arkeoloji politi k uygulaman ın t ıbbî söylemi n anlam ını ve biçimini nasıl belirledi ğini de ğil de onun su yüzüne ç ıkma, ba ğlanma ve i ş görm e ko şullar ının nasıl ve hangi sıfatl a parçası oldu ğunu göst ermek ist er. Bu ili şki bir çok düzeyde göst eril ebili r. Önce t ıbb ın konusunun parçalanmas ı ve sınırland ırılması düzeyinde: bu, xv ııı, yüzy ılın ba şlangıcından beri t ıbba dokusal bozukluklar veya anatomik-fizyolojik ba ğlant ılar gibi yeni konular empoze etm i ş olan politik uygulama de ğil elbett e; fakat onun t ıbbî konularla ilgili yeni göst erim alanlar ı açm ış olmasıdır (bu alanlar yöneti m yoluyla ku şat ılm ış ve gözetim alt ına al ınm ış, belirli hayat ve duygu norm lar ına göre de ğerlendirilmi ş, b elgesel ve istat ist ik kay ıt biçimlerine göre çözümlenmi ş halk kitlesi taraf ından kurulmu ştur ; onlar, özel t ıbbî kont rol biçimleri yle birlikt e, devrim ve Napol-yon dönemini n silahl ı halk kit leleri t araf ından da kurulm u ştur; onlar, xv ııı. yüzy ılın sonunda ve x ıx. yüzy ılın ba şında, dönemin ekonomik iht iyaçlar ının, ve t oplumsal sınıflar ın kar şılıkl ı durum unun fonksiyonu olarak, t an ımlanm ış olan sigorta hastanesi kurumlar ı taraf ından dahi kurulm u şt ur). Polit ik uygulaman ın t ıbbî söyleml e olan bu ili şkisi, ayn ı şekilde bu söylemin sadece öncelikli de ğil ayn ı zamanda hemen hem en t ekelci sahibi olan doktora verilmi ş st atü içi nde, dokt orun hast aneye yat ırılm ış hast aya ya da özel mü şt erisine sahip olabildi ği kurumsal il i şki biçiminin içinde, bu bilgi için gerektiri lmi ş ya da izin verilm i ş olan ö ğretim ve da ğıtım biçimleri nin içinde ortaya ç ıkmaktad ır. Nihayet bireyleri yargılamak, yönetim sel kararlar almak, bir t oplumun normlar ını ort aya koymak, bir ba şka düzenin çat ışmalar ım -onlar ı «çözmek» ya da m askelemek için- di le getirmek, toplum hakk ındaki çözüml emeler e ve onunla ilgili uygulamalara do ğal t ipten m odeller vermek söz konusu oldu ğu zaman, t ıbbî söyleme veri lmi ş olan fonksiyonun içinde, ya da ondan elde edil en rolün i çinde bu il i şki yakalanabilir. O halde verilmi ş bir t oplum hakk ındaki polit ik uygulaman ın t ıbbî kavramlar ı ve patolojinin teorik yap ısını nas ıl kurdu ğunu veya de ğiştirdi ğini göst erm ek söz konusu de ğildir; fakat belir li bir nesneler alan ına ba şvuran, kur ala uygun olarak göst erilm i ş belirli bir say ıdaki bireylerin elleri arasında bulunan, nihayet t oplum içinde baz ı i şlevler i yerine getir m esi gereken uygulama olarak t ıbbî söylemi n, k endisinin d ışında bulunan ve kendil eri söylemsel do ğaya ait olmayan uygulamalar ın üzerine nasıl eklemlendi ğini göst erm ek söz konusudur. Bu çözümlem ede e ğer, arkeoloj i dile getirm enin ve yansıtman ın konu sunu ask ıya al ıyorsa, daha önceden kurulmu ş olaylar ya da süreçler le il gili sembol ik yans ıma yüzeyini söylemi n içinde görmekt en kaç ınıyorsa, bu, noktası noktasına betiml enebilecek olan ve bir bulu ş ile bir olay ı, ya da bir kavram ile bir topl umsal yap ıyı ili şkiye sokma olana ğını verecek olan nedensel bir ard arda geli şi ke şfetm ek için de ğildir. Fakat öte yandan eğer o b enzer bir nedensel çözümlem eyi ask ıda tut uyorsa, konu şan özneden dolay ı zorunlu vardiyay ı kullanmaktan kaç ınmak istiyor sa, bu, söylemin egemen ve t ek ba şına olan ba ğım sızl ığını sa ğlamak için de ğil; söylemsel bir uygulaman ın varolu ş ve i şlev alan ını ortaya ç ıkarmak içindir. Bir ba şka ifadeyle, söylem ler hakk ındaki arkeoloji k betim leme genel bir tarih boyutu içinde kendini açar; büt ün bu kurumlar, ekonomi k süreçler , söylem sel bir o lu şumun kendileri üzerine eklemlenebilece ği t oplumsal ili şkiler alan ını ke şfetmeye çal ışır; söylemi n otonomisinin ve özelli ğinin ona yine de bir saf ideall ik ve tam t arihsel ba ğım sızl ık statüsünü nas ıl vermedi ğini göst erm eye çal ışır; onun gün yüzüne ç ıkarmak istedi ği şey, t arihin kendisinde, kendileri özgün tar ihselli k t ipler ine sahip olan, ve çe şit li tarihselliklerin büt ün bir toplam ıyla ili şki halinde bulunan, belirli söylem t iplerine yer verebildi ği bu belirgin düzeydir. Değişim ve Dönüşümler Şimdi de de ğişimin arkeolojik bet imlem esi nedir? İstenebi lecek ya d a yap ılabilecek bütün t eorik ele ştiriler dü şüncelerin geleneksel t arihine yönelt ilebilir: arkeoloj inin birbi rini i zleme ve zamansal ba ğlant ı fenomenlerini en az ından kendisi için t emel konu olarak almas ı, onlar ı evrim şemalar ına göre çözüml emesi, ve böylelikle de söylemlerin tarihsel aç ılımını betim lemesi gerekmekt edir. Buna kar şılık, arkeoloj i t arihi sadece
onu dondurmak için inceliyor gibi görünmekt edir. Bir yandan, söylemsel olu şumlar ı betimlerken, o tarihte kendini göst erebilen zamansal seril eri i hmal eder ; zaman ın bütün anlar ında hiç ayr ım gözetm eksizin, ve ayn ı şekilde, geçerl i olan genel kurallar ı ar a ştırır; bu durum da belki o a ğır ve alg ılanamaz olan bir geli şmeye, bir eşzamanl ılığın zorlay ıcı biçimini em poze ediyor olabilir. D ışar ıdan bak ıld ığında en durgun figürler in h ızl a ort adan sili nmesine kar şılı k bunca düzensizli ğin m eydana geldi ği, kendili ğinden böylesine de ğişken olan, geçmi ş kendini d engede t utm ay ı sürdürür ken gelece ğin kendi ni hep önceden sezip kavrad ığı yer olan, kendi içinde bu kadar de ğişken, bu "fikirler dünyası"nda arkeoloj i hareket siz bir dü şünce türü olarak de ğerlendi rilem ez mi? Öt e yandan yine, o kronoloj iye ba ş vurdu ğu zaman, öyl e görünüyor ki, bu sadece, pozitif liklerin sınırlar ında, iki küçük noktay ı t espit etm ek içindir : süre ancak bu basit zaman çizelgesini t espit et mek için sanki sadece kullan ılm ış, bununla bi rli kt e sadece bütün çözümlem enin kendisi boyunca sanki ortadan silinmi ş gibi; kopman ın içi bo ş an ında, kendisinde ani bir olu şumun bir ba şka olu şumun yerini ald ığı bu lekesiz ve paradoksal olarak zamand ışı k ırılman ın içinde sanki sadece zaman varm ış gibi, pozitifliklerin do ğduklar ı an ı ve onlar ın ortadan silindikleri an ı. Pozitif liklerin e şzamanl ılığı, yerine geçmelerin birdenbireli ği, zaman ort adan kalkar, ve bununla da t arihsel bir betim lemenin olana ğı yok olur. Söylem ol u şun y asasına ba ğlan ır ve o süreksiz bir zamand ışılığın içine yerle şir. Söylem parçalar taraf ından hareket sizle ştirilir: ba şlangıcı ve bitim i olmayan e ğreti parçalar. Fakat bo şuna çaba: birbir ini izleyen birçok ba şsızl ık ve sonsuzluk, sırayla gizlice çekip giden bir sabit i maj lar oyunu, bu ne bir hareketi , ne bir zaman ı, ne bir t arihi olu şturur. Bununla birl ikt e şeylere daha yak ından bakmak gerekir. Öncelikl e de söylemsel ol u şumlar ın görünü şteki e şzamanl ılığına. Bir şey do ğrudur: kurallar ın her ifadenin içine yerle şt iril m esi, sonuç olarak da onlar ın her bir if adeyle birli kte yeniden kullan ılması bo şunad ır, onlar her defasında de ğişmezler; zaman ın içine iyice yay ılm ış ifadelerin ya da ifade gruplar ının içindeki aktivit ede ele geçirilebilir ler. Do ğa Tari hinin çe şit li konular ının, bir asra yak ın bir zaman boyunca -Tournefort'dan Jussieu'yaayn ı ol u şum kurallar ına dayand ıklar ını gördük örne ğin; at fet me t eorisinin Lancelot , Condillac ve Destut t de Tracy 'de ayn ı oldu ğunu ve ayn ı rolü oynad ığını gördük. Ayr ıca gördük ki, if adelerin arkeolojik t üretm eye göre düzeni ard arda geli şlerin düzenini yeniden meydana getirmiyordu: Port-Royal Gramerinde kar şıla şılan ifadelerden arkeoloj ik bak ımdan önce gelen if adeler Beauzee'd e bulunabilir . Böyle bir çözümlem ede, dem ek ki zamansal dizil er -daha do ğrusu dile get irm eleri n zaman çizelgesi- hakk ında bir kararsızl ık vard ır. Bu kararsızl ık içinde olm a, söylemsel olu şumlar ın zamansall ığını belirginle şti -ren, ve çözümlenmelerine çaprazla şm an ın engel olmad ığı seriler halinde onu eklemleyen ili şkileri göstermek amac ını t a şımaktad ır. a) Arkeoloji bir i fadeler bütününün olu şum kurallar ını belirler. O, bu kurallarla, olaylar ın bir ard arda geli şinin, ve sözkonusu ard arda geli şin içinde kendini göst erdi ği bu düzende, nas ıl söylem konusu ol abildi ğini, nasıl kaydedilebildi ğini, nasıl betimlenebildi ğim , nasıl aç ıklanabildi ğim , nasıl kavramlar ın içindeki özümlemeyi alabildi ğini ve nasıl t eorik bir seçim f ırsat ı verebildi ğini gösteri r. Arkeoloji bir söylemi n içine girilebilirlik derecesini ve biçimini çözümler: o bir ard ışık olaylar zincirine eklemleni şin ilkesini verir; olaylar ı ifadelerin içine kopyalama i şlemini gerçekle ştirenleri tan ımlar. Zenginliklerin Çözümlenmesi ile xv ıı. yüzy ılın ve xv ııı. yüzy ılın ba şlangıcının büyük parasal çalkant ılar ı arasındaki ili şkiyi, örne ğin, arkeoloj i kabul etm ez; söylemin konusu olarak verilebilen bu krizleri, onlar ın söylemi n içinde nas ıl kavramla ştırılm ış olarak bulunabildiklerini , bu süreçler sırasında birbirleriyle çat ışan ç ıkarlar ın söylemin içine kendi st ratej ilerini nasıl yerle şti rebildiklerini göster meye çal ışır. Bununla birlikt e, arkeoloji 1832'nin koleras ının t ıp için bir olay olmad ığını öne sürmez: büt ün bir t ıbbî nesneler alan ının o zaman yeniden örgütl enebilm esi, bütün bi r kaydetm e ve i şaretleme yönteml erinin kullan ılabilmesi, iltihaplanma kavram ının bir yana b ırak ılabilm esi ve at e şli hastal ıklar hakk ındaki eski teori k problemi n kesinlikle t erkedi-lebilmesi gibi kurallar ı klinik söylemin nasıl ortaya koydu ğunu gösterir. Arkeoloji «d ış» olaylarla ba ğlant ı halindeki yeni ifadelerin olana ğını inkâr etmez. Onun görevi, bunlar aras ında hangi dur umda böyle bir b a ğlant ının varol abilece ğim , ve bu olana ğın kesin olarak neye dayand ığını (sınırlar ının, biçiminin, kural ının, olanakl ılık il kesinin ne old u ğunu) göst ermekt ir.
Arkeoloj i, kendilerini olaylar ın rit mi ne uyduran söylemleri n bu de ğişkenli ğini bir yana at maz; o, ba şlad ığı düzeyi -olaylar ın b i r b i r i n e b a ğ l anma düzeninin düzeyi ad ı verilebilecek olan şeyi- ort aya ç ıkarmaya çal ışır. (Her söylemsel olu şum için özel olan, ve zenginliklerin çözümlenmesindeki ve ekonomi politikteki, «vücut yap ı-lar ı»yla ilgili eski t ıpdaki, ve modern epidemiyoloji de-ki, örne ğin, ne ayn ı kurallara, ne ayn ı operatörlere, ne de ayn ı duyarl ığa sahip olan birbi rine ba ğlanma düzeni.) b) Ayr ıca, arkeoloji t araf ından bir pozit ifl i ğe t ahsis edilm i ş bulunan büt ün olu şum kurallar ının ayn ı genelli ği yoktur: baz ılar ı daha özeldir ve ötekilerden t ürerler. Bu ba ğlılık yaln ızca hiyerar şik olabilece ği gibi bir zaman vektörünü de içerebilir . Böylece Genel Dilbilgisinde, f iil-yüklem t eorisi i le ad-eklem t eorisi bir birine ba ğlanmıştır: ve ikincisi bi rincisinden türer , ama aralar ında bir ar d arda geli ş düzeni belirlenemeden ( aç ıklama için seçilmi ş olan dedüktif ya da retorik bir ard ışık düzenden ba şka). Buna kar şılık tüm lecin çözümlenm esi ya da köklerin ara ştırılması ileride bir gün ancak yüklemli cümle hakk ındaki çözüml emeyi ya da t emsilin çözüm-sel simgesi olarak ad kavram ını ortaya koyabilir (veya yeniden ortaya koyabilir). Bir ba şka örnek: Klâsik ça ğda, varl ıklar ın süreklil i ği i lkesi t ürlerin yap ısal karakt erler e göre yap ılm ış t asnifi t araf ından içerilir ; ve bu anlamda onlar e şzamanl ıdır; buna kar şılık, bir defa, bu s ınıflama giri şimi bo şluklar ın ve eksikliklerin b ir d o ğa tarihi, bir yer tarihi ve bir t ürler t arihi kategorilerinin içinde yorumlanabilmesidir. Bir ba şka deyi şle, olu şum kurallar ının arkeolojik d allanması ayn ı şekilde bir e şzamanl ılık a ğı de ğildir: zaman bak ımından nötr olan ili şkiler, dallan ıp budaklanmalar, tür emeler m eydana gelir; belirli bir zamansal yönü içeren ba şka şeyler m eydana gelir. Arkeoloj i, o halde, ne tam am ıyla mant ıksal bir e şzamanl ılık şemasını; ne olaylar ın bir çizgi-sel ard arda geli şini m odel olarak al ır; fakat o zorunlu olarak ard ışık olan ili şkilerle böyle olm ayan ili şkiler arasındaki çaprazla şm ay ı göst erm eye çal ışır. Sonuç olarak, bir pozitiflik sisteminin e şzamanl ı olm ayan süreçler bütününü parantez içine alm ak suret iyle ancak alg ılanabilecek olan bir e şzamanl ılık biçimi oldu ğu san ılmamal ıdır. Ard arda geli şe kay ıt sız kalması şöyle dursun, arkeoloji zamansal t üreme vektörl erim t espit eder. Arkeoloj i ard ışık olarak verilen şeyleri e şzamanl ı olarak incelemeye giri şmez; o zaman ı dondurmaya ve onun olaylar çoklu ğunun yerine hareket siz bir bi çimi göst eren ba ğlant ılar ı geçirmeye çal ışmaz. Arkeolojini n ask ıya ald ığı şey, ard ard a geli şin bir mut lakl ık oldu ğu konusudur: söylemi n kendisine sonlulu ğu-nun yasasıyla boyun e ğm i ş olaca ğı ilk ve kaç ınılmaz bir ard arda geli ş; bu, söylemin içinde ancak tek bir biçim in ve tek bi r ard arda geli ş düzeyinin varoldu ğu konusudur da. Arkeoloj i hem söylemin içinde üstüst e y ığılan çe şitli ard arda geli ş biçimler ini (ve biçimlerle, sadece rit mler i ya da sebepleri de ğil fakat daha çok serilerin kendilerini anlamak gerekir) hem de böylece özelle şm i ş olan ard arda geli şlerin kendi sine ba ğland ığı biçimi ort aya koyan çözümlem eleri, bu konular ın yerine geçirir. Ard ışık ya da e şzamanl ı olaylar ın kronolojisinin, k ısa ya d a uzun süreli süreçlerin kronolojisinin, anl ık ve sürekli fenom enlerin kr onoloj isinin kendisine göre düzenlenece ği bir t emel zaman çizelgesinin ak ışını izlemek yerine, ard arda geli şin nasıl varolabildi ği, ve f arkl ı ard arda geli şlerin hangi farkl ı düzeylerde bulundu ğu göst eril meye çal ışılır. Söylemin arkeoloj ik bir t arihini olu şturmak için, o halde, hiç ku şkusuz uzun zam and ır imajlar ını empoze etm i ş olan iki modelden kurt ulmak gerekir: üst üste çak ışma ve üst üst e y ığılma et kisinin d ışında, bütün olaylar ın birbirl erinin arkasından geldi ği sözün (ve bi r ölçüde de yaz ının) çizgisel m odeli; ve gelece ğin aç ılışı ve geçmi şin tutulu şu içinde varl ığın hep kendisinden kurtuldu ğu bili nç ak ışının m odeli. Ne kadar paradoksal ol ursa olsun, söylemsel olu şumlar bili ncin ak ışı ya da dili n çizgiselli ği ile ayn ı tarihsellik modeline sahip de ğildi r. Söylem, en az ından arkeoloji t araf ından çözümlendi ği şekliyle, yani pozit ifli ği düzeyinde, projesini dilin d ış biçiminin içine yerle şti rmeye gelen bir bilinç de ğildir; söylem bir dil, art ı bu dili konu şacak bir özne de ğildir. Bu, kendine özgü birbiri ni izleyi ş ve ard arda geli ş biçimleri olan bir uygulamad ır. Üsteli k kabul et mek gerekir ki, dü şüncelerin t arihi, arkeoloji kopukluklardan, k ırılmalardan, geni şlemelerden, t ümüyle yeni pozit iflik ve anî yeniden da ğılma biçiml erinden sözeder. Ekonomi politi ğin t arihini yapmak, geleneksel ol arak, Ricardo'dan önce olan her şeyi, onun çözümlem elerini, yöntem lerini ve
temel kavramlar ım vaktinden önce gösterebilmi ş olan her şeyi, onun bulu şlar ını daha iht imal dâhilinde kılabilmi ş olan her şeyi ara ştırmak idi; kar şılaştırmal ı dilbilgisinin t arihini yapmak, dillerin soy zinciri ve akrabal ığı üzeri ne d aha önce -Bopp ve Rask'dan çok önce- yap ılm ış ar a ştırmalar ın izini yeniden ke şfetm ek idi; bir hind-avrupa alan ının olu şm asında Anquetil -Du-perr on'un sahip ol abildi ği pay ı belirlem ek idi; sanskritçe ve latince fiil çekiml eri hakk ında 1769 da yap ılm ış ilk kar şıla ştırmay ı yeniden gün yüzüne ç ıkarmak idi; gerekiyorsa e ğer, yeniden Harr is ya da Ramus'a geri git mek i di. Arkeoloji ise tam t ersine hareket eder; o daha çok tarihçilerin sabr ının kurm u ş oldu ğu bütün bu dü ğümleri çözmeye çal ışır; ayr ımlar ı ço ğal t ır, ileti şim yollar ını karmakar ışık hale getiri r, ve çok daha zor geçi şleri dile getir meye çal ışır; üretimle ilgili fizyogratik çözümlem enin Ricardo'nun çözüml emesini haz ırlad ığını göst erm eye çal ışmaz; kendi çözümlem eleri aç ısından, Coeurd oux'un Bopp'u haz ırlam ış oldu ğunu söylemenin do ğru olmayaca ğını dü şünür. Süreksizlikler konusundaki bu ısrarl ı t utum neye uygun dü şmekt edir? Do ğrusunu söylemek gerekirse, o tarihçil erin al ışkanl ığına göre ancak par adoksald ır. Bu ısrarl ı t utum -süreklilikler, geçi şler, öncelikler, ilk t aslaklar hakk ındaki kayg ısıyla- ço ğu zaman p aradoksu oynamakt ad ır. De Daubent on'dan Cuvier 'ye, Anquetil'den Bopp'a, Graslin, Turgot, ya da Forbonnais'den Ricardo'ya, bu kadar k ısalt ılm ış kronoloj ik mesafeye ra ğmen ayr ıml ar say ılamayacak kadar çokt ur, ve çok çe şit li olan mâhiyetlerden bir k ısm ı yerel, di ğer bir k ısm ı da geneldir; bir k ısm ı yöntemlerle ilgili, di ğer bir k ısm ı da kavraml arla ilgilidir; kimi kez nesneler alan ı söz konusudur, kimi kez de dilbilimsel yollar ın t ümü söz konusudur. T ıbb ın örne ği çok daha çarp ıcıdır: 1790 ile 1815 arası, bir çeyrek asırda, xv ıı. yüzy ıldan, hiç ku şkusuz Ort a Çağdan, ve belki de grek t ıbb ından beri devam edip gelen t ıbbî söylem art ık tem elden de ğişm i ştir: konular (organik doku bozukluklar ı, derin hastal ık kaynaklar ı, dokusal bozulmalar, organlar arası da ğılım yollar ı ve biçimleri, anatomik-klinik i şaretler ve ili şkiler) hakk ında, gözlemlerle, patoloj ik hastal ık kayna ğının ort aya ç ıkar ılmasıyla, kaydetmeyle ilgi t eknikler hakk ında yap ılm ış olan de ğişiklik; ba şka alg ısal bölgelere ay ırma ve hemen hemen tümüyle yeni bir bet imlem e vokabüleri; yepyeni nozografik kavram oyunlar ı ve bölümlemeler (ate şli hastal ık ya da olu ş kategorisi gibi, bazen yüzy ıll ık bazen da bin y ıll ık olan kategoriler ort adan kalkar ve b elki dünyadaki eski hast al ıklar t überküloz- nihayet t ecrit edili r ve adland ırılırlar). Arkeolojinin keyfî olarak ayr ımlar icat ett i ğini söylemek titizli ğini, o halde, dalg ınl ıkla, Felsefî Nozo ğ r afVyi ve Elemanlar ın İncelenmesini hiçbir zaman açmam ış olanlara b ırakal ım. Arkeoloji yaln ızca ayr ımlar ı ciddiye alm aya çal ışır: onlar ın dü ğümlerini çözmeye, nasıl grupland ıklar ını, nasıl kapsand ıklar ım, yönetildiklerini, birbirlerine ba ğland ıklar ını, hangi f arkl ı kategorilere ait olduklar ını belirlemeye çal ışır; k ısacası bu kategoril er arasındaki farkl ılıklar ın sist emini de ort aya koyarak, bu farkl ılıklar ı bet im lem ek söz konusudur. E ğer arkeoloj inin bir paradoksu varsa, bu onun farkl ılıklar ı artt ıraca ğı anlam ında de ğil, onlar ı eksiltmeye raz ı olmad ığı -bu yolla al ışılm ış de ğerleri t ersine çevirenanlam ındad ır. Dü şüncelerin t arihi için, göründü ğü gibi, ayr ım bir yan ılgı, veya bir tuzakt ır; ayr ıma tak ılıp kalmay ı b ırakacak yerde, çözümlemenin keskin görü şünün onu çözmeye çal ışm ası: onun alt ındaki çok daha küçük bir f arkl ılığı, ve onun da alt ındaki çok daha küçük bir ba şka farkl ılığı ke şfet meye çal ışm as ı gerekir, ve bu yet kin süreklili ğin ayr ım sızl ığı olacak olan ideal sınıra kadar sonsuzca devam eder . Arkeoloj i, buna kar şılık, genellikle engel olarak gördü ğü şeyi beti ml emesine konu olarak al ır: arkeolojinin farkl ılıklar ı a şmak gibi bir tasar ımı yoktur, ama onlar ı çözümlemek, gerçekte, onlar ın neden ibaret olduklar ını söylemek, ve onlar ı ay ır d e t m e k gibi bir tasar ımı vard ır. Bu ay ırdetm eyi o nasıl gerçekle ştirir? 1. Arkeoloji, söylemin ancak tekdüze bir olaylar (bireysel olu şumlar ) serisinden olu şt u ğunu dü şünmek yerine, söylemin kendi derinli ği içinde, bir çok mümkün olaylar düzlemini ay ırt eder: t ikel do ğuşlar ı içindeki ifadelerin kendilerinin düzlemini; nesnelerin, dile getirm e t iplerinin, kavramlar ın, st ratej ik seçimlerin (ya da önceden varolan şeyleri et kileyen dönü şümlerin) görünü şünün düzlemini; d aha önceden varolan -fakat daima bir ve ayn ı pozitiflik eleman ı içinde- kurallardan hareketle yeni olu şum kurallar ının ort aya ç ıkışının düzlemini; nihayet dördünc ü bir düzeyde, bir söylemsel olu şumun (ya da bir pozitif li ğin aç ıkça varolu şunun ve yok ol u şunun) bir ba şka söylemsel olu şumun yerini al ışının gerçekle şt i ği düzlemi . En fazla seyrek olan bu olaylar,
arkeoloji i çin, en önemli olan olaylard ır: sadece arkeoloji, her halde, onlar ı göst erebil ir. Fakat bu olaylar sadece arkeoloj inin bet im lemesinin konusu de ğildir; onlar ın bütün ba şka konular ı zorunlu olarak gerekt irdiklerine, ve onlar ın, ay ırt edilebilen farkl ı düzlemlerde, benzer ve e şzamanl ı kopukluklar ın sonucu olarak ortaya ç ıkt ıklar ına inanmakla haks ızl ık edilecektir. Söylemin derinli ği içinde meydana gelen büt ün olaylar bir birlerine denk de ğildir. Hiç ku şku yok ki, bi r söylemsel olu şumun ort aya ç ıkışı genellikle nesneler, ifade biçiml eri, kavramlar ve stratej ilerle il gili (bununla birlikt e evrensel olmayan ilke: Genel Dilbilgisi dil bil gisi gelene ği içer isinde görünürdeki de ğişikliklerin ço ğu olmaksızın xv ıı. yüzy ılda kuruldu) geni ş bir yenilenmeyle ba ğlant ılıdır; fakat m evcudiyetini birden bir e ortaya koyan belirli bir kavram ı ya da özel bir konuyu tespit etmek mümkün de ğildir. O halde benzer bir olay ı bir dile getirm enin do ğuşuna ya da yeni bi r sözcü ğün ort aya ç ıkışma elveri şli ol abilen kategorilere göre betim lememek gerekir. Bu olayla ilgili olarak, «onun müellifi kimdir? Kim konu ştu? Hangi şart larda ve hangi ba ğlamda konu şt u? Hangi niyetl er or t aya konularak ve hangi p roj eye sahip olunarak konu şt u?» gibi sorul ar ı sorm ak yararsızd ır. Yeni bir pozit ifli ğin ort aya ç ıkışı, bir met nin içinde yer alacak, ve bazen yeni bir bölümün ba şlangıcını bazen da yeni bir konu şm ac ının araya giri şini bildirecek olan -beklenmedik, şaşırt ıcı, m ant ık bak ımından önceden kest iri lem ez, biçim sel bak ımd an sapk ınyeni bir cümleyle göst erilemez. Bu t amam ıyla farkl ı tipt en bir olayd ır. 2. Böyle olaylar ı çözümlemek için, de ğişiklikleri t espit etm ek, ve onlar ı bazen hemen (a şkınl ığıyla, orij inalliklerinin ve icadlar ının büt ün oyunuyla) yarad ılışın teoloj ik ve est etik m odeline ba ğlamak, b azen (önceki anla şılmazl ıklar ı, öncelikleri, uygun şartlar ı, yeniden kurma güçleriyle) bilinç sahibi olman ın psikolojik modeline, bazen da evrimin biyolojik m odeline ba ğlamak yeterli olur . Bu de ğişikliklerin neden ibaret olduklar ını aç ıkça tan ıml amak gerekir: yani de ğişmeye -hem büt ün olaylar ın genel m uht evas ını hem de onlar ın ard arda geli şlerini n soyut i lkesini- kar şı duyarsız kalm ış ba şvurunun yerine dönü şü m l e r i n çözümlenmesini geçirmek gerekir. Bir poziti fli ğin ort adan kalk ışı ve bir ba şka pozitifli ğin ort aya ç ıkışı birçok dönü şüm t iplerini içerir. Daha özellerden daha genellere gitmek suretiyle, bir olu şum sistem inin f arkl ı elemanlar ının (ki onlar, örne ğin, i şsizlik oran ının ve görevin gerekler inin de ğişkenleri, sendikalar ı ve Üniversit eleri ilgilendiren kararlar, xv ııı. yüzy ılın sonunda yeni iht iyaçlar ve yeni sigort a olanaklar ı -klinik t ıbb ın olu şum sisteminin içine giren elemanlar ın tüm ü- oldular) nasıl dönü ştükleri; bir olu şum sistem inin belirleyici ili şkilerinin nasıl dönü ştükleri (xv ıı. yüzy ıl ortam ında, örne ğin, alg ısal alan, d ilbi lgisi kur al ı, belgesel arac ılık ile canl ı varl ıklar konusunda söylem t araf ından oyuna sokulmu ş olan bilgiler arasındaki, Do ğa Tarihine özgü nesnelerin t an ımına böylelikle olanak veren i li şki, nasıl de ğiştirilmi ştir); olu şumla ilgili farkl ı kurallar arasındaki il i şkilerin nasıl dönü ştükleri (örne ğin biyoloji Do ğa Tarihinin belirginle şme t eorisiyle zamansal do ğuşlar ın çözüml enmesi arasına yerle şt i r m i ş oldu ğu düzeni ve ba ğım l ılığı nasıl de ğiştirir ); nihayet çe şitl i pozitif likler arasındaki il i şkilerin nasıl dönü şt ükleri (Filoloj i, Biyoloji , ve Ekonomi arasındaki il i şkiler Dilbi lgisi, Do ğa Tarihi ve Zenginlikl erin Çözüml enmesi arasındaki ili şkileri nasıl dönü ştür ür; bu üç disiplin arasındaki tem el ili şkilerin gösterdi ği kopukluklar arası d ış görünü ş nasıl bozulur; onlar ın matem atik ve f elsefeyle olan ili şkileri nasıl de ğişm i ş bulunurlar; ba şka söylemsel olu şumlar i çin ve özel olarak insan bilim leri ad ını alacak olan bu pozitiflikleraras ı için bir yer nasıl olu şur). De ğişmenin canl ı et kisine (sanki kendine özgü il kesiymi ş gibi) b a şvurmaktan daha fazla, yine onun sebepleri ni (sanki asla saf ve basit et ki de ğilmi ş gibi) ara ştırmaktan daha fazla, arkeoloj i «d e ğişim»in kendisinden ibaret bulundu ğu dönü şüml erin sist emi ni ort aya koymaya çal ışır; b u soyut ve içi b o ş kavram ı, dönü şümün çözümlenebilir olan statüsünü ona vermek için, özümlenebilir hale getirmeye çal ışır. Öyle anla şılıyor ki, birbuçuk asır boyunca, t arihi (hareket, ak ış, evrim) kendileriyle dü şündü ğümüz bütün bu eski m etaforlara ba ğlanm ış olan baz ı zihinler arkeolojide sadece tarihin yads ınmasını ve süreksizli ğin silik b ir do ğrulamasını görüyorlar; gerçekte bu onlar ın sadece, büt ün bu d ış modellerle ilgili de ğişimin ayd ınl ığa çıkar ıld ığını, hem evr ensel yasayla il gili önceli ğinin hem de genel etki yle ilgili stat üsünün onun elinden al ınd ığını, ve çe şitli dönü şümler hakk ındaki çözümlem enin onun yerine geçiril di ğini, kabul edebilmeleridir .
3. Bir söylemsel olu şumun bir ba şka söylemsel olu şumun yerine geçirildi ğini söylemek, büt ün bir nesneler, ifadeler, kavramlar, mut lak anlamda yeni t eorik seçimler dünyas ının, kendisini bunlar ın tümü i çin bir kez yerli yerine oturt acak olan bir metnin içinde dört ba şı mâmur olarak beliriverdi ğini söylemek de ğildir; ili şkilerle ilgili genel, fakat büt ün elemanlar ı tamam ıyla de ğişti rm eyen bir dönü şümün m eydana geldi ğini söylemektir ; ifadelerin yeni olu şum kurallar ına ba ğland ığını söylemek, büt ün nesneleri n ya da kavram lar ın, bütün dile get irm elerin ya da bütün t eorik seçimlerin ort adan kalkt ığını söylemek de ğildir. Tam t ersine bu yeni kurallardan hareketle, süreklilik, geriye dönü ş ve tekrarlama fenomenleri betim lenebilir ve çözümlenebilir: gerçekte unutmam ak gerekir ki, bir olu şum kural ı ne bir nesnenin belirlenmesi, ne bir dile getirm e t ipinin belirginle şt irilm esi, ne de bir kavram ın biçimi veya içeri ği de ğil, f akat onlar ın çe şitlili ğinin ve da ğılımlar ının ilkesidir . Bu elem anlardan biri -ya da onlardan birço ğu-ayn ı kalabildikleri (ayn ı parçay ı, ayn ı karakterleri, ayn ı yap ılar ı koruyabildikleri) gibi farkl ı da ğılım sist emlerine de ait olabilir ler ve f arkl ı ol u şum yasalar ına da ba ğlanabilirl er. Demek ki şunlar gibi f enomenler bulunabilir: biçimleri ve içerikleri ayn ı kalmakla birlikt e oluşumlar ı birbirinden farkl ı olan, t amam ıyla birbirl erinden ayr ı pozit ifl ikler olarak kalan elemanlar ( ilkin Zenginli kleri n Çözümlenm esinin sonra da Ekonomi Polit i ğin konusu olarak parasal dolan ım; önce Do ğa Tarihindeki sonra da Biyoloj ideki karakt er kavram ı böyle); bir söylemsel olu şumun içinde kurulan, de ğişen , örgütl enen ve bir ba şka söylemsel olu şumun içinde kendi ni göst eren, sonunda st atikl e şm i ş olan, elemanlar (G.Canguilhem 'in Willi s't en Prochaska'y a kl âsik bili min içindeki olu şumunu, soma modern psikolojinin içine giri şini göst erdi ği ref leks kavram ı böyle); bi r söylemsel olu şumun içindeki en yeni do ğuş olarak, en son ort aya çıkan, ve daha somaki bir olu şumun içinde ilk yeri i şgal eden elem anlar (xv ııı. yüzy ılda Do ğa Tarihi içinde, ve belirginle şti rm eyle ilgili her t aksino-mik giri şim in sonucu olarak görünen, ve Cuvier'nin ça ğında biyoloj inin önemli kavram ı olan organizma kavram ı böyle; Morgagni'nin gün yüzüne ç ıkard ığı ve klinik t ıbb ın temel kavramlar ından biri ol an doku bozuklu ğu kavram ı böyle); bir yürürlükten dü şme, unutulm a yahut da geçerlili ğini yitir me zaman ından soma yeniden or t aya ç ıkan elemanlar (Cuvier gibi bir b iyolo ğun nezd ınd e Linne'ci tipten bir fiksizme geri dönü ş böyle; asıl dil hakk ındaki eski f ikrin xv ııı. yüzy ılda yeniden canl ılık kazanması böyle). Arkeoloj i için problem ne bu f enomenleri inkâr etmek, ne de onlar ın önemlerini azaltmakt ır; t am ter sine onlar ın sınırlar ını çizmek ve onlar ı aç ıklamaya çal ışmakt ır: bu süreklilikler ya da bu tekrarlar, zaman ı a şan bu uzun diziler ya da bu e ğriler nasıl varolabili yorlar? Arkeoloj i sürekli olan ı kendisinin dışında kalan her şeyi aç ıklamak zorunda olan ilk ve son veri olarak görmez; t am t ersine o ayn ının, tekrarlanan ın ve sürekli nin kopmalardan daha az problem olm ad ığını dü şünür; onun için, ayn ı ve sürekli , çözümlem enin sonunda ke şfedilmesi gereken şeyler de ğildi r; onl ar bir söylemsel uygulama elem an ı içinde bulunurlar; onlar da pozit ifl iklerin olu şum kurallar ı taraf ından yönet ilirler; de ğişmenin kendi sine ba ğlanmak istendi ği bu t emel ve güven verici devinim siz-li ği göstermek şöyle dursun, onlar ın kendileri akti f bir şekilde, düzenli olarak biçimlenirler. Arkeolojiyi süreksizlik hakk ındaki önemli çözüm lemesinden dolay ı el e ştirmek isteyenlere, tarihin ve zaman ın bütün bu alan y ılgınlar ına, kopma ile irrasyonelli ği birbiri ne kar ıştıran herkese şu cevab ı verece ğim: «Gerçekle ştirdi ğiniz kullan ımla, süreklinin de ğerini azalt an sizlersiniz. Onu, geri kalan her şeyin kendisine ba ğlanmak zorunda oldu ğu bir dest ek-elem an olarak inceliyor sunuz; onu her söylemsel uygulaman ın ilk ilkesi, t emel a ğırl ığı yap ıyorsunuz; istiyorsunuz ki, her d e ğişme bu devinim -sizlik alan ı içinde, her hareketin genel çekim alan ı içinde çözümlendi ği gibi, çözümlensin. Fakat onu nötrle şt irerek, ve onu zaman ın d ış sınırına, orij inal bir pasifl i ğe do ğru it erek ancak ona bu st atüyü veriyor sunuz. Arkeoloj i bu düzeni t ersine çevirmeyi ya da daha ziyade sürekli ile süreksizi bi rbir inin kar şısında oynat may ı dü şünür (çünkü o zamana kadar sürekli li ğe uygun rol ü süre ksize ver m ek söz konusu de ğildir); süreklinin da ğılm ayla ayn ı ko şullara ve ayn ı kurall ara göre nasıl olu şt u ğunu; ve onun -ayr ımlardan, bulgulardan, yeniliklerden ya da sapmalardan ne fazla ne de az- söylemsel uygulaman ın alan ına nasıl girdi ğini göster meyi dü şünür.» 4. Pozitif liklerin ort adan kalk ışı ve silini şi, kendisine yer verdikleri birbirinin yerine geçmeler oyunu, her yerde ayn ı şekilde aç ılacak olan tekdüze bir süreci olu şturm azlar. Kopman ın, ayn ı zamanda, büt ün söylem sel
ol u şumlar ın kendisine ba ğlanm ış olacaklar ı genel büyük bir sapma t ürü oldu ğuna inanmamak gerekir; kopma, görülen iki evre ara şma girecek olan -b u sadece bir an olacak- ölü ve d uyars ız bir zaman de ğildir; iki dönemi birbirinden ay ıracak ve ayr ışık iki zaman ı her iki y andan da bir k ırılma olarak göst erecek olan süre-d ışı sürçme de ğildir; o daima belirli pozitif likler arasındaki, birbirinden ayr ı dönü şümlerin belir li bir say ısı taraf ından özelle ştirilmi ş olan bir süreksizlikt ir, öyleki, arkeolojik parçalar hakk ındaki çözüml emeni n bu kadar çe şitli de ğişmelerin arasına benzerlikler ve f arkl ılıklar, ard arda geli şler, t amamlay ıcılıklar, üst üst e çak ışmalar ve dengelenmeler yerle ştirmek, k ısacası bizzat süreksizlikl erin da ğılışını betim lemek gibi bir niyeti vard ır. Büt ün söylemsel olu şumlar ı bir vuru şta, ve verilmi ş bir anda bölen, onl ar ı bir t ek hareketl e kesen ve onlar ı ayn ı kurallar a göre yeniden kuran bir ve ayn ı kopma hakk ındaki fikir -i şte bu f ikir-zaptedilemeyecektir . Birçok dönü şümün e şzamanl ılığı onlar ın t am kronolojik üst üst e çak ışmalar ı anlam ına gelmez: her dönü şümün zamansal «ak ış» hakk ında özel belir tisi olabilir. Do ğa tari hinin, Genel Dilbilgisinin ve Zenginliklerin Çözümlenm esinin her üçü xv ıı. yüzy ıl boyunca benzer biçimler üzerinde kuruldular; fakat Zenginliklerin Çözümlenm esinin olu şum sistem i büyük bir say ıdaki söylem sel olm ayan ko şullara ve uygulamalara (ticarî mallar ın dolan ımı, et kileriyle birlikt e parasal kullan ımlar, t icaretin ve fabrikalar ın korunması sistemi , paraya çevrilmi ş met alin niceli ği i çindeki i sti krarsızl ıklar) ba ğlı idi : Dilbil gisini ve Do ğa Tarihini kurm u ş olan dönü şümler yirmibe ş y ılın çok üstüne pek o kadar uzanmam ış olduklar ı halde, (Gramm ont'dan Cantil lon'a) bir asırdan daha fazla bir zaman boyunca aç ılm ış olan bir sürecin yava şlığı bundan dolay ıdır. Buna kar şılık, e şzamanl ı, birbir ine benzer ve birbirine ba ğlı dönü şümler söylemlerin d ış yüzünde birçok kez m eydana gelecek olan ve bütün dönü şümlere kopman ın tamam ıyla ayn ı bir biçimi ni empoze edecek olan bir t ek modele ba ğlanmazlar: f iloloji ye, biyolojiye ve ekonomiye yer vermi ş olan arkeoloji k kopma betim lendi ği zaman, arkeoloj ik kopman ın m eydana getirebildi ği simet rik et kilere (canl ı varl ıklarda bir tam l ık ve bir or ganik uyu şm a fikri; dillerde morfolojik bir tut arl ılık ve düzenli bir evrim fi kri; evrimin kendi iç yasalar ına ve sınırlar ına sahip olan bir olu şum biçimi fikri) bu üç pozitif li ğin (i şaret hakk ındaki çözüml emenin ve tem sil hakk ındaki t eorinin kaybolmasıyla) nasıl ba ğland ıklar ını göst ermek söz konusuydu; f akat neler in bu dönü şümlerin özel ayr ımlar ı ol duklar ını göst erm ek de en az onun kadar söz konusuydu (özellikl e t arihsellik bu üç pozit if li k içinde nas ıl özel bir biçime girer, sonuç olarak onlar ın tarihle olan ili şkileri, hepsinin tarihle belirli bir ili şkisi b ulundu ğu halde, nas ıl ayn ı olamaz). Nihayet farkl ı arkeoloj ik kopmalar arasında -ve bazen birb irine çok yak ın ve birçok ili şkiyle birbirine ba ğlı söylemsel olu şumlar arasında bile- önemli dengelenmeler varolur. Dilin disiplinleri ve t arihsel çözümlem e için böyle: x ıx. yüzy ılın ilk y ıllar ında tar ihsel ve kar şıla ştırmal ı dil bilgisine do ğuşunu vermi ş olan büyük dönü şüm , t arihsel söylemi n dönü şümünden tam yar ım-asır önce gelir: öyle ki, filoloj inin içinde yer alm ış-oldu ğu pozitiflikleraras ı sistem, filolojinin pozitifli ği yeniden gözden geçiril me ksizin, x ıx. yüzy ılın ikinci yar ısınd a derinlemesine de ğişm i ş bulunur . Burada en az ından ort ada olan bir ba şka örne ğinin ad ını anabilece ğimiz «kal ıplar halindeki dengelenme» fenomenleri: art ık-de ğer ya da kâr oran ının dü şm e e ğilimi kavramlar ı gibi kavraml ar, Marx*da kar şılaştığımız gibi, daha önce Ricardo'da görülen pozit if li k sistemi nden hareketl e betim lenebilir; oysa (kendileri yeni olduklar ı halde olu şum kurallar ı yeni olmayan) bu kavramlar -Marx' ın kendisinde- ayn ı zamanda büsbütün b a şka bir söylemsel uygulamaya ba ğlı olarak ortaya ç ıkmaktad ırlar: onlar orada özel yasalara göre biçi m kazan ırlar, bir ba şka pozisyonda bulunurlar, ayn ı ard arda geli şlerin içinde yer almazlar: bu yeni pozitif lik Ricardo'n un çözümlem elerinin bir dönü şümü de ğildir; yeni bir ekonomi polit ik de ğildir; gerçekle şmesi baz ı ekonomik kavramlar ın yata ğını de ğişt irm esi konusunda vukua gelmi ş, f akat kar şılık olarak da ekonomist lerin söyleminin kendil erinde i şlev gördü ğü ko şullar ı t an ıml ayan, ve buna ba ğlı olarak da ekonomi polit i ğin t eorisi ve ele ştirisi olarak de ğerlendirebilen bir söylemdir. Arkeoloji, de ğişmenin ve olay ın soyut bi rli ğini ort adan kald ırm ış olaca ğı gibi, parçalar ın e şzaman ını birbiri nden ay ırır . Ça ğ onun ne temel birl i ği, ne ufku, ne nesnesidir : e ğer arkeoloj i ça ğdan söz eder se, b u
daima b elirl i söylemsel uygulamalar konusunda ve onun çözümlemel erinin sonucu olarakt ır. Arkeolojik çözümlem elerde sık sık ad ı geçen klâsik ça ğ, birli ğini ve içi bo ş biçimini bütün söylemlere em poze eden bir zamansal biçim de ğildir ; sürekliliklerin ve süreksizliklerin, poziti fli klerin iç de ğişimler inin, ort aya çıkan ve kaybolan söylemsel ol u şumlar ın bir kar ışımına verilebil ecek olan add ır. Ayn ı şekilde kopma arkeoloj i için onun çözümlem elerinin köprü aya ğı, onu belirleyemeden ve ona bir özellik veremeden, uzaktan i şaret ett i ği sınır de ğildir : kopm a bir ya da birçok söylemsel olu şumlar ın genel rej im ine dayanan dönü şümlere verilen add ır. Böylece Fransız Devrim i - şimdiye kadar büt ün arkeoloji k çözümlemelerin merkezle şmesi onun etr af ında oldu ğundan dolay ı- bütün söylemlerin i çindeki paymm etkisini, gerekti ği gibi dü şünmek için, yeniden bulmak zorunda kalaca ğımız söyleml erde bir d ış olay rolünü oynamaz; o bel ir li bir say ıdaki pozitif likleri el de ğmemi ş olarak b ırakan, hâlâ bize ait ol an ba şka kurallar ı belirli bir say ıda tespit eden, ayn ı şekilde bozulmu ş ya da bizim gözümüzde hâlâ bozulmakta olan pozitif likleri ort aya koyan karma şık, eklemlenmi ş, bet imlenebilir bir dönü şümler bütünü olarak i şlev görür.
BİLİM ve BİLGİ Büt ün önceki çözümlem elere, ilkesini vermeden, çer çevesi belir t ilm eden, sessiz bir s ınırlama em poze edilir. An ımsanan büt ün örnekl er isti snasız çok dar bir alana ait t ir. Sahip oldu ğumuzun çok uza ğınday ız, söylemi n sınır sız alan ının bi r hesab ının ç ıkar ıld ığını söylemiyorum, ama derinlemesine incelendi ğini söylüyorum ; «edebî», «f elsefî», ya da «siyasî» met inleri sist emli bir biçim de niçin savsaklad ık? Bu bölgeler de, söylemsel olu şumlar ın ve pozit ifl ik sist emlerinin yeri yok m udur? Biliml erin t ek bir düzeniyle yetinmede, niçin matemati ğin, fi zi ğin ya da kimyan ın ad ı an ılmadan geçilmi şt ir ? Niçin ku şkulu, henüz biçim kazanmam ış ve belki de sürekli olarak bilimselli ğin e şiğinin alt ında kalmaya mahkûm bul unan bunca disipline ba şvurulmu ştur? Tek kelim eyle, arkeoloji nin bilimler hakk ındaki çözümlemeyle ili şkisi nedir ? a) Pozitif likler, disiplinler, bilimler. İlk soru: bir az tuhaf ol an «söylemsel olu şum» ve «pozit ifli k» teriml eri alt ında, arkeoloji sözde-biliml eri (psikopatoloji gibi), t arih-öncesi dönemdeki bilim leri (do ğa tarihi gibi) ya da tümüyle ideoloj i t araf ından kavranm ış bilim leri (ekonomi polit ik gibi) büt ün yal ınl ığıyla beti m lemi yor m u? 0 her zaman bil im sel olana yak ın kalacak olan şey hakk ındaki ayr ıcal ıkl ı çözümlem e de ğil midir ? Örgütlenmelerini bilim sel m odellerden alan, tutarl ılığa ve kan ıtlanm ışlığa yönelen, bilim ler gibi kabul edilm i ş, kurumsalla şmış, yay ılm ış ve bazen ö ğretilmi ş olan ifadelerden olu şan bütünl ere «disiplinl er» ad ı verildi ği t akdirde, arkeolojinin, varolan disiplinlerden hareket le (ya da onlara ra ğmen) olu şabilmi ş olan bilimleri betimleyece ği halde, gerçekte bi lim olm ayan disiplinleri betimledi ği söylenemez mi ? Bu sorular a olum suz yolla cevap verilebil ir. Arkeoloji d isiplinleri b et iml emez. Olsa olsa, disiplinler , apaç ık görünü şleri içinde, pozit ifl iklerin betim lenmesinde ba şlangıç hizmet i görebilirl er; f akat onlar pozit ifl iklerin sınırlar ını tespit etmezler: pozitif li ğe kesin kopukluklar em poze etm ezler; çözümlem enin sonunda olduklar ı gibi bulunmazlar; kurulm u ş disipli nlerl e söylemsel olu şumlar arasında birebir kar şılı kl ı ili şki gerçekle ştirilemez. Bu uyumsuzlukla ilgil i, i şt e bir örnek. Delili ğ i n T a r i h i n i n ilgi oda ğı, x ıx. yüzy ılın ba şında, bir psikiyatri disiplininin ortaya ç ıkışı idi. Bu disiplinin, xv ııı. yüzy ıl t ıbb ının incelemeleri içinde bulunan «ba ş a ğrılar ı» ya da «sinirsel hastal ıklar» hakk ındaki geleneksel böl ümle ne ayn ı içeri ği, ne aynı iç örgütlenmesi, ne t ıbb ın içinde ay n ı yeri, ne ayn ı prat ik fonksiyonu, ne ayn ı kullan ım biçimi vard ı. Oysa, bu yeni disiplin i ncelenmekle i ki şeyin fark ına var ıld ı: ort aya ç ıkar ıld ığı dönemde onu m ümkün k ılm ış olan şeyin, kavramlar ın, çözüml emelerin ve kan ıtlamalar ın ekonomisi içind eki bu büyük de ğişmeyi belirlemi ş olan şeyin, b u, hastaneye yat ırma, göz al t ına alma, t oplumdan t ecrit et menin ko şullar ı ve geli şim evreleri, hukuk bilimi nin kurallar ı, endüstri yel i şin ve burjuva ahlâk ının normlar ı arasındaki büt ün bir ili şkiler oyunu, k ısacası bu söylemsel uygulama i çin onun ifadelerinin olu şumunu belirginle ştir en bütün bir t oplamd ır; fakat bu uygulama yaln ızca bir di sipli nin içinde
bili msel st atüde ve iddiada görülm ez; ayn ı zamanda o hukuk meti nlerinde, edebî ifadelerde, f elsefî dü şüncelerde, siyasî düzenle ilgili kararlarda, günlük söyle şilerde, kanaatlerde de görülür. Psikiyatri disiplininin varolu şunu tespit etm e olana ğını verdi ği söylemsel olu şum onunla birlikt e yay ılan de ğildir, tam t ersine: söylemsel olu şum psikiyat ri disiplininin her yan ından ta şar ve onu her t araf ından ku şat ır. Fakat d ahası var: zam an içinde geriye do ğru gidildi ğinde ve, xv ıı. ve xv ııı. yüzy ılda, psikiyatri nin kurulu şundan önce gelebilmi ş olan şey ara ştırıld ığında, daha önceden varolan hiç bir disiplinin bul unmad ığı görülür: Klâsik ça ğın doktorlar ı taraf ından a şırı dü şkünlükler , say ıklamalar, melankoliler, sinirsel hastal ıklar hakk ında söylenmi ş olan şeyler hiçbir şekilde otonom bir disiplini olu şturmaz, fakat olsa olsa heyecanlar, mizaçlar ın de ğişimleri, ya da ak ıl hastal ıklar ıyla ilgili çözümlem enin içinde küçük bir bölüm ü olu şt urur. Böyle olmakla birlikt e, kurulmu ş her disipli nin yoklu ğuna ra ğmen, kurallara uygunlu ğu ve güvenilirl i ği bul unan bir söylemsel uygulama ort aya ç ıkm ıştı. Bu söylem sel uygulama, hiç ku şkusuz, t ıbb ın içinde çepeçevre ku şat ılm ış idi, fakat t amam ıyl a yönetimsel tüzüklerin, edebî ya da felsefî metinlerin, kazuvisti ğin, zorunlu i ş ya da yoksullara yard ım teorileri veya proj eleri içinde oldu ğu gibi. Klâsik ça ğda, demek ki, psikiyatriyle k ıyaslanabilir olan hiçbir belirli disiplinin kendilerine uymad ığı, mükemm el bir biçimde betim lenmeye elveri şli bir söylemsel olu şum ve bir pozitiflik bulunmaktad ır . Fakat, pozit ifl iklerin kurulmu ş disipli nleri n basit kopyalar ı olmad ıklar ı e ğer do ğruysa, pozitiflikler o zaman gelecek biliml er hakk ındaki ilk t aslak olmaz m ı? Söyl em sel ol u şum ad ı al t ında, bi lim lerin kendi geçmi şleri üzerindeki geçmi şe ait izdü şümü, onlar ın kendileri nden önce olan ve böylelikl e onlar ın önceden profill erini çıkar ıyormu ş gibi görünen şey konusunda sahip ol duklar ı belir sizli k göst eril mez m i? Örne ğin, Zenginliklerin Çözümlenm esi ya da Genel Dilbilgisi ol arak bet iml enmi ş olan şey, belki son derece sunî bir otonomi yi onlara ödünç vermek suretiyle, büsbütün basit olarak, t utars ız halde ekonomi polit ik, ya da nihayet dilin kesin bir biliminin kurulu şundan önceki bir evre olm az m ıyd ı? Me şruiyetinin ort aya konulması şüphesiz zor olacak olan geriye do ğru bir hareketle, arkeoloj i, suç ort akl ığı bir bilimi n kurulu şu için zorunlu olarak ort aya ç ıkacak olan bütün ayr ışık ve da ğını k elemanlar ı ba ğım sız bir söylemsel uygulama hali nde yeniden gruplamaya çal ışmaz m ı? Bu durum da da, cevab ın olum suz olmas ı gerekiyor. Do ğa Tarihi ad ı al t ında çözümlenmi ş olan şey, xv ıı. ve xv ııı. yüzy ılda, bir hayat bilim inin tasla ğı olarak de ğerlendirilebilecek, ve onun me şru soyküt ü ğü içinde betim lenebilecek olan her şeyi, t ek bir figür içinde, bir özet haline getir mez. Böylece gün yüzüne ç ıkm ış olan pozitifl ik gerçekten varl ıklar arasındaki benzerlikler ve ayr ılıklarla ilgili birçok if adeyi, onlar ın gözle görülebil ir yap ısını, özel ve cinssel karakterlerini, mümkün s ıralamalar ını, onlar ı birbirinden ay ıran süreksizlikl eri, ve birbirine ba ğlayan int ikalleri gayet iyi aç ıklar; f akat o ayn ı dönemin t arihini ta şımakla birlikte biyolojinin atalardan kalma biçimlerini de göster en öteki çözümlemelerin ço ğunu bir yana b ırak ır: ( sinir sist eminin bi r anat omi-fizyoloji sinin kurulu şu için bu kadar önemli olacak olan) refleks hareketinin çözümlenmesi, (evrimin ve genet i ğin problemlerine el at ıyor gibi görünen) t ohumlar t eorisi, (genelde organizmalar ın fizyolojisinin büyük sorunlar ından biri olacak olan) hayvansal ya da bi t kisel geli şmenin aç ıklanması. Ayr ıca: gelecekteki bir biyolojiye el atacak yerde, Do ğa Tarihi -i şaret ler t eorisine ve düzen hakk ındaki bir bi lim p roj esine ba ğlı, t aksinomi k söylem -, sa ğlaml ığı ve otonomi siyle, hayat ın birle ştirici bir biliminin kurulu şunu ortadan kald ırıyordu. Ayn ı şekilde, Genel Dilbilgisi olarak betimlenmi ş olan söylem sel olu şum, t am t ersine, klâsik ça ğda dil konusunda söylenebilmi ş, ve daha sonra, fi lolojide, kal ıtının ya da reddinin, geli şmesinin ya da ele ştirisinin bulunması zorunlu olan her şeyi aç ıklamaz: o kutsal kit ap met ninin yorumlanmas ıyla ilgili yönt emleri, ve Vico ya da Herder'de dile getirilmi ş olan bu dil f elsefesini bir yana b ırak ır. Söylemsel olu şumlar, o halde, henüz kendilerinin bil incinde olm ayanlar ın sessiz sedas ız kurulduklar ı an ın içinde gelece ğin bilimler i olmazlar: onlar, gerçekte, bilimler in belirli bir yöndeki evrimine göre teleolojik bir ard arda geli ş halinde de ğildirler. Bu durumda, pozitif li ğin varoldu ğu yerde bilimin var olamayaca ğının, ve poziti fli klerin, ort aya konulabildikleri yerde, daima biliml erden ayr ı bulunduklar ının söylenmesi mi gerekiyor? Biliml eri n kar şısında
kronolojik bir ili şki içinde bulunacak yerde, onlar ın bir ard ard a geli ş durumu içinde olduklar ının varsa-y ılması mı gerekiyor? Onlar neredeyse beli rl i bi r b ilgi-kur amsal yanl ışın olumlu biçimidir ler. Fakat , buna e ş bir durum içinde, bir kar şı-örnek ortaya konabilir . Klinik t ıp kesinlikle bir bilim de ğildir. Kesin ölçütlere cevap veremedi ği ve f izikten, kimyadan yahut da fizyolojiden bekleyebildi ğim iz kesinlik düzeyine ula şamad ığı için de ğil yaln ız; fakat empirik gözlemlerin, kaba denemelerin ve sonuçlar ın, reçetelerin, tedavi yollu ö ğütlerin, kurumsal yönetmeli klerin, henüz örgütlenmi ş, bir y ığınını kapsad ığı için de o bir bil im de ğildir. Bununla birlikte, bu bilim-d ı-şılık bilimden ayr ı da de ğildir: x ıx. yüzy ıl boyunca, o f izyoloj i, kimya, ya da mikrobiyoloj i olarak mükemm el bir biçimde kurulmu ş bilim ler arasında belirli ili şkileri gerçekle ştirdi; ayr ıca, o, kendisine sahte bilim ad ını vermenin hiç ku şkusuz bir kur untu olaca ğı patoloj ik anatominin söylemi gibi söylemlere de yer verdi. Demek ki, söylemsel olu şumlar ne bilim lerle, ne henüz bilim sel olan disiplinlerl e, ne gelece ğin bilimlerini uzaktan göst eren bu fi gürlerl e, nihayet ne de daha ba ştan her türlü bili mselli ğin d ışında kalan biçimlerl e ay n ıl a ştırılabilir. Pozitif likler il e bilim ler arasındaki il i şki nedir o halde? b) Bilgi Pozit ifli kler bilgi biçiml erini -ki onlar a p r i o r i ve zorunlu ko şullar ya da tarih t araf ından sırayla ortaya konulabilmi ş olan rasyonellik biçimleri dir- belirginle şt irm ezler. Fakat onlar zaman ın verilmi ş bir an ınd a bilgilerin durumunu da tan ımlam azlar: onlar, bu andan itibaren, kan ıtlanabilmi ş ve kesin bilgi st atüsü kazanabilmi ş olan şeylerin bil ançosunu vermedikl eri gibi, ne kan ıt ne yeterli kan ıtlama olmaksızın kabul edilmi ş olan şeylerin, ya da ort ak inanç olarak kabul edil mi ş veya muhayyile gücüyle kazan ılm ış olan şeylerin blançosunu da vermezler. Pozitiflikleri çözümlemek, bir söylemsel uygulaman ın hangi kurallara göre nesne gruplar ını, if ade birlikler ini, kavram oyunlar ını, t eorik seçim serilerini olu şt urabildiklerini göst ermekti r. Böyle ol u şm u ş elemanlar, belirli bir ideallik yap ısıyla birlikt e, bir bilim i kurmazlar; onlar ın ili şkiler sistemi ku şkusuz çok gev şektir ; fakat bunlar deneylerden, geleneklerden ya da farkl ı bulu şlardan gelen, ve sadece onlar ı elinde bulunduran öznenin kimli ğine ba ğlı, birbir lerinin yan ında üstüste y ığılm ış bilgiler de de ğildir. Onlar, kendilerinden hareket le, t utarl ı (ya da t utars ız) önerm elerin kuruldu ğu, az ya da çok do ğru betimlemelerin ortaya ç ıkıp geli şt i ği, do ğrulamalar ın gerçekle şt i ği, teori lerin aç ıld ığı şeylerdir. Onlar bir bilgi ya da bir yan ılma, kabul edilmi ş bir do ğru ya da aç ıklanm ış bir yanl ış, kesin bir bi lgi ya da a şılm ış bir engel olarak kendini göst erecek ve i şlev görecek olan şeylerden önce-olan ı ol u ştur urlar. Bu önce-olan ın, bi r veri, insanl ığın kendi t arihi boyunca rasyonelli ğin biçim i içinde yeniden ele almak zorunda kalaca ğı, ya da her bireyin kendi pay ına, e ğer on da kapsanm ış veya gizlenmi ş olan ideal anlamlar ı yeniden bulm ak ist iyorsa, a şmak zorunda kalaca ğı, ya şanm ış, dü şüncenin veya alg ının içine bütünüyle angaje olmu ş, bir t ecrübe olarak çözümlenemeyece ği gayet iyi anla şılıyor. Bir bil gi-öncesi ya da dolays ız bilgiden zorunlu bilgiye giden hareket in içi nde arkaik bi r evr e söz konusu de ğildir; muht emelen bilimsel bir söylemin kurulmas ı için söylemsel bi r uygulama taraf ından olu şturulmuş, sadece biçimi ve kesinli ği taraf ından de ğil, il gili bulundu ğu nesneler, oyuna soktu ğu ifade tipleri, kulland ığı kavramlar, ve ba şvurdu ğu stratej iler t araf ından da özelle ştirilmi ş olması gereken elem anlar söz konusudur. Böylece bi lim , ona özgü olan ayn ılık arzusunun gerçekle şmesi için, ya şam ış olmak zorunda olan veya varl ık olması gereken şeye ba ğlanamaz; f akat gerekt i ğinde bili msellikle il gili deneysel veya biçim sel ölçüt lere cevap veren bir söylemi n var olabilm esi için, söylenmi ş olması gereken –ya da varl ık olması gereken- şeye ba ğlanabilir. Söylemsel bir uygulama t araf ından düzenli bir biçimde olu şturulmu ş ve, bilim e yer vermekle zorunlu olarak yükümlü bulunm ad ıklar ı halde, bir bilimin kurulu şu için gerekli olan elemanlar ın bu t oplam ına bilgi ad ı verilebilir. Bilgi, kendisi yoluyla özelle şm i ş bulunan bir söylemsel uygulaman ın içi nde kendisinden bahsedilebilen şeydir: bili msel bir st atü kazanacak ya da kazanmayacak olan far kl ı nesneler t araf ından kurulmu ş alan (psikiyat rini n bilgisi, x ıx. yüzy ılda, do ğru oldu ğuna inand ığımız şeylerin t oplam ı de ğil,
psikiyat rik söylemi n içinde kendiler inden söz edebilece ğimiz tutumlar ın, benzersizlikl erin, sapmalar ın toplam ıdır); bilgi, öznenin, söyleminde kendileriyle ilgili b ulundu ğu nesnelerden söz etmek için kendisinde pozisyon alabildi ği aland ır da (bu anlamda, kli nik t ıbb ın bil gisi t ıbbî söylemi n öznesinin yeri ne getir ebildi ği bakma, inceleme, aç ıklama, kaydetme, karar verme fonksiyonlar ının toplam ıdır); bilgi, kavramlar ın ortaya ç ıkt ıklar ı, t an ımland ıklar ı, uyguland ıklar ı ve dönü şt ükleri aland ır da (bu düzeyde, xv ııı. yüzy ılda, Do ğa Tarihinin bi lgisi, söylenmi ş olan şeylerin t oplam ı de ğil, her yeni if adenin daha önce söylenmi ş olana kendilerine göre eklenebildi ği biçiml erin ve yerlerin topl am ıdır); nihayet bi lgi söylem t araf ından göst erilm i ş kullan ım ve uyum olanaklar ıyla tan ımlan ır (böylece, Klâsik ça ğda, ekonomi polit i ğin bi lgisi hep ayn ı sürüp giden f arkl ı t ezler hakkındaki tez de ğil, f akat onun ba şka söyleml er üzerine veya söylemsel olm ayan ba şka uygulam alar üzerine eklenme noktalar ının toplam ıdır). Bilimlerden ba ğım sız (ne onlar ın t arihsel t asla ğı ne de ya şanm ış tersi) olan bilgiler vard ır, fakat belirlenmi ş bir söylemsel uygulama olm aksızın bilgi yokt ur; ve her söylemsel uygulama ol u şturdu ğu bilgiyle tan ımlanabilir. (Öznelli ğin göstergesinden kurtulamayan) bilinç-bilme-bilim eksenini katedecek yerde, arkeoloji söylemsel uygulama-bilgi-bilim eksenini kateder. Ve dü şüncelerin t arihi çözümlem esinin denge noktas ını (böylece, bu onun arzusu hil af ına da olsa, deneyüst ü olanla i lgili sorgulamay ı bulma zoru alt ında bulunan) bilme eleman ının içinde buldu ğu halde, arkeoloj i çözümlemesinin denge noktas ını bilgide -yani öznenin, orada asla asil gibi görünebilm eksizin, ( kimi zaman deneyüst ü etki nlik ol arak, kim i zaman deneysel bil inç olarak) zorunluluk içi nde kuruldu ğu ve ba ğland ığı bir alanda-bulur. Bu ko şullarda bili msel alanlar ile arkeoloj ik bölgeleri dikkatle birbir lerinden ay ırdetmek gerekti ği anla şılıyor: onlar ın parçalar ı ve parçalar ının örgüt lenme ilkeleri büsbütün ba şkad ır. Bazı kurulu ş yasalar ına ba ğlanan önermeler ancak bir bilimsellik alan ına ait bulunurlar; ayn ı anlam ı t a şıyacak olan, ayn ı şey i söyleyecek olan, onl ar kadar do ğru olacak olan, f akat ayn ı sis-tematiklikle aç ıml anamayacak olan do ğrulamalar bu alan ın d ışında kalacakt ır: d'Alemb erf in Rüyası'n ın türlerin olu şu kon usunda söyledi ği şey dönemin baz ı kavramlar ım ya da baz ı bilim sel hipotezlerini çok iyi aç ıklayabilir; gelecekteki bir do ğrulu ğu bile önceden çok iyi sezebili r; o Do ğa Tarihinin bilim sellik alan ından do ğm ad ığı halde, sonuçta orada Linne'd eki, Buffon'daki, Daubenton'daki ya da Jussieu'dekiyle ayn ı ol u şum kurallar ı en az ından ke şfedilebilir se de, onun arkeolojik bölgesine aitt ir. Arkeolojik bölgeler bilimsel met inlerde oldu ğu kadar «edebî», ya da «f elsefî» metinlerde de yer alabilir. Bilgi sadece kan ıtlamalar ın içinde bulunmaz, yalanlar ın, dü şüncelerin, anlat ılar ın, kurum sal yönetmel ikler in, siyasî kararlar ın içinde de bulunabilir . Do ğa Tari hinin arkeoloj ik bölgesi, felsefi anlamdaki ölümden sonra di rilm eyi ya da T e l l i a m e d i , içinde bulunulan ça ğda kabul edilmi ş olan bilim sel norm lara büyük ölçüde cevap vermedi kleri , ve daha somaki ça ğlarda gereksinim duyulacak olan bilim sel normlara, elbett e, daha da yeter siz cevap verdikleri halde, içine almaktad ır. Genel Dilbilgisinin arkeolojik bölgesi, Fabre d'Olivet 'in ( asla bi lim sel stat ü kazanmam ış ve daha ziyade mi sti k dü şüncenin küt ü ğün e kaydedilmi ş olan) dü şlerini, (aç ıkl ığın ışığıyla birlikte kabul edilmi ş olan, ve j enerativ gramerin bugün kendisinde onun önceden belirlenm i ş do ğrulu ğunu kabul edebil di ği) yüklemli önermeler hakk ındaki çözümlem eden daha az olmam ak şar t ıyla, iht iva eder. Söylemsel uygulama, kendisine yer verebildi ği, bilim sel özümlemeyle ayn ı de ğildir; ve onun olu şturdu ğu bilgi kurulm u ş bir bilim in ne pürtüklü t asla ğı ne de gündelik alt -ürünüdür. Bilimler -görünü şe dayal ı bir kan ısı ya da bir bi lim selli k st atüsü olan söylemler ile gerçekt en biçimsel ölçütl eri bulunan söyleml er aras ındaki ayr ım bir an için biraz önemli olsun- bir söylemsel olu şum eleman ı içinde ve bilgi t emeli üzerinde ortaya ç ıkarlar. Bu, i ki problem ler serisine yol açar: neler onun belirdi ği arkeoloj ik bölgenin içinde bir bilimsellik yöresinin yeri ve rolü olabili r? Verilm i ş bir söylemsel olu şumun içinde bir bilimsellik yöresinin do ğuşu hangi düzene ve hangi süreçlere göre tamamlan ır? Kendilerine, burada ve şimdi cevap veremeyece ğimiz problemler: belki, onlar ı hangi yönde çözüml eyebilece ğimize i şaret et mek söz konusu olur sadece.
c) Bilgi ve ideoloji Bir kez kurulmu ş olan bir bil im k endisinde meydana geldi ği söylemsel uygulamay ı ol u şt uran her şeyi kendi hesab ına ve kendine özgü olan ard arda geli şlerin i çinde yeniden ele geçirmez; o kendi sini çevrel eyen bilgiyi de -onu yan ılgılar ın, önyarg ılar ın veya muhayyilenin t arih öncesine geri gönderm ek için- or t adan kald ırmaz. Patoloj ik anatom i klinik t ıbb ın poziti fli ğini bilim selli ğin normlar ına indirgemedi ve götürm edi. Bilgi kendisini yapan bilim in içi nde kaybolacak olan bu bil gi-kur amsal şantiye de ğildir. Bilim (ya da kendini bil im sanan şey ) bir bi lgi alan ında yerini al ır ve orada bir rol ü oynar. Farkl ı söylemsel olu şumlar a göre de ğişikli k göst eren ve onlar ın de ğişmeleriyle birlikte de ğişen rolü oynar. Klâsik ça ğda, ak ıl hast al ıklar ının t ıbbî bilgisi olarak veril en bilgi delilik hakk ındaki bilginin içinde çok s ınırl ı bir yer i şgal ediyordu: o, pek çok ba şka görüntüler (hukuk bilim i, kazuvistik, güvenlikle ilgili m evzuat, v.s.) aras ında, ayn ı düzeye getirme görüntüler inden hemen hemen sadece biri ni olu şt uruyordu; buna kar şılık kendiler ine zihinsel hast al ıklar ın bili msel bil gisi gözüyle bakan, x ıx. yüzy ılın psikopatoloj ik çözümlemeleri d elili ğin bil gisi içi nde çok farkl ı ve çok daha öneml i bir r ol (m odel ve karar iste ği rolü) oynad ılar, ayn ı şekilde, bilimsel söylem (ya da bilimsel kuruntu) xv ıı. yüzy ılın ve x ıx. yüzy ılın ekonomik bi lgisi içi ndeki ayn ı varsay ımı peki şti rmez. Her söylemsel olu şumun içinde, bilim ile bilgi arasında özel bir il i şki bulunur; ve arkeolojik çözümleme, onlar ın arasındaki (bilgi hakk ında bilim den kaçan ve bununla birlikte bilime direnen şeyi, bilim hakk ında bilginin yak ınl ığı ve etkisiyle yine tehlikeye dü şm ü ş olan şey i ar a ştırm ak suretiyl e) bir d ışar ıda tut ma ya da ç ıkarma ili şkisini tan ıml amak yerine, bilim in bilginin eleman ı içinde nasıl yer ald ığını ve i şlev gördü ğünü kesin ol arak göst erm ek zorundad ır. Hiç ku şku yok ki, ideoloji nin biliml erle olan ili şkilerinin gerçekle şmesi ve özelle şmesi bu oyun alan ındad ır. İdeolojinin bilim sel söylem üzerindeki et kisi ve biliml erin ideoloj ik f onksiyonu (az ya da çok görülebilir bi r biçimde orada kendilerini ortaya koyabilseler bile) ne ideal yap ılar ı düzeyinde, ne bir t oplumun (toplum onda etki uyand ırabildi ği halde) içindeki t eknik kullan ımlar ı düzeyinde, ne ideolojiyi yapan öznelerin bilinci düzeyinde birbirine eklemlenirler; onlar bilimi n bilgi üzerinde karalt ı halinde beli rdi ği yerde eklemlenirler. Eğer ideoloji hakk ındaki soru bil im e sorulabil iyorsa, bu, bil giyle ayn ıla şmadan, fakat bil giyi ne ort adan kald ırarak ne de onu d ışar ı atarak, bilim in bilgide yerini ald ığı, onun nesnelerinden baz ılar ını bir biçime kavu şturdu ğu, i fadelerinden baz ılar ını sistemle ştirdi ği, kavramlar ından ve str atej ilerinden baz ılar ını ol u şturdu ğu ölçüdedir; b u, bu özümlem enin bilgiye vurgu yapt ığı, onu de ğiştirdi ği ve onu bir bak ıma yeniden da ğıt t ığı, onu bir ba şka bak ıma da do ğrulad ığı ve de ğerlendirdi ği ölçüdedir; bu, bilimin bir söylemsel düzenlemenin içinde yerini buldu ğu ve, bu yoll a, her bi r söylemsel olan ya da olmayan uygulamalar alan ınd a aç ıld ığı ve i şlev gördü ğü ölçüdedir. K ısacası, ideolojinin bilim e sorulmu ş olan sorusu, onun az ya da çok bili nçli bir biçim de yansıt t ığı durumlar ın veya uygulamalar ın sorusu de ğil; onun muhtemel kullan ımının ya da onun hakk ında yap ılabilen bütün kötü kullan ımlar ın sorusu da de ğil; söylemsel uygulama ol arak onun varolu şuyla ve ba şka uygulamalar arasındaki f onksiyonuyla il gili sorudur. Genel olarak, ve her arac ılığı ve her k endine özgülü ğü a şmak suretiyle, denilebilir ki, ekonomi polit i ğin kapitalist t oplumda bir rolü vard ır, o burjuva sınıfının ç ıkarlar ına hizmet eder, ekonomi poli ti k burj uva s ınıfı taraf ından ve burjuva sınıfı için yap ılm ıştır, nihayet o kavramlar ının ve m ant ıksal yap ısının içine kadar bu sınıfın ç ıkarlar ının izini t a şır; fakat ekonominin bilgi-kuramsal yap ısı ile ideolojik fonksiyonu aras ındaki ili şkilerle ilgili daha aç ık olan her beti mlem enin ona yer vermi ş olan söylemsel olu şum ve özümlemek ve sistemle şt irmek zorunda oldu ğu nesnelerin, kavramlar ın, t eorik seçimlerin büt ünü hakk ındaki çözümlemenin içinden geçmesi gerekecektir ; bu durumda da böyle bir pozit ifl i ğe yer vermi ş olan söylemsel uygulaman ın söylemsel düzen olabilen ama polit ik ya da ekonomik düzen olamayan ba şka uygulamalar arasında nasıl i şlev gördü ğünün gösterilmesi gerekecektir. Beli rli bi r say ıdaki önermeler i öne sürm e olana ğını veren şeyler:
L İdeoloji bil imsellikt en ayr ı de ğildir. Söylemlerin pek az ı klinik söylem ya da ekonomi politi ğin söylemi kadar ideolojiye yer verdi: bu, onlar ın if adelerinin büt ününün hatal ı, çeli şkili , nesnelli kt en yoksun oldu ğunu göstermek için yeterli bir sebep de ğildir. 2. Çeli şkiler, bo şluklar, t eorik eksiklikler bir bilim in (ya da bilimsellik iddias ındaki bir söylemin) ideoloji k fonksiyonunu çok iyi göst erebili r; bu fonksiyonun etkil eri ni yap ının hangi nokt asında gösterdi ğini belirlemek olana ğını verebili r. Fakat bu f onksiyon hakk ındaki çözümlemenin pozit iflik ve olu şumun kurallar ı ile bilimselli ğin yap ılar ı arasındaki ili şkile r düzeyinde yap ılması gerekir. 3. Yanl ışlar ını gidermek, düzelt mek, if adelerini sa ğlamla ştırmak suretiyle bir söylem ideoloj iyle olan ili şkisini yine de ve büt ünüyle koparamaz. İdeolojinin r olü kesinli ğin art t ığı ve k esinsizli ğin ortadan kalkt ığı öl çüde azalmaz. 4. Bir bil imin ideolojik fonksiyonunu, onu or taya ç ıkarmak ve de ğiştirm ek için, ele ştir mek bu f onksiyonu sürekli k ılabilen f elsefî varsay ımlar ort aya atm ak de ğildir; onu mümkün k ılm ış ve ona me şruiyet kazand ırm ış olan temell ere geri dönmek de ğildi r: b u onu söylemsel olu şum olarak yeniden gözden geçirm ekt ir; onun önermelerinin bi çimsel çeli şkilerine de ğil, ama nesnelerinin, if ade tiplerinin, kavramlar ının, t eorik tercihlerinin ol u şum sist emini el e şt irmekt ir. Bu onu yeniden ba şka uygulam alar arasında bir uygulama olarak ele alm akt ır. d) Fark lı eşikler ve kronoloji leri Bir söylemsel olu şum konusunda, bir çok farkl ı do ğuşlar betimlenebilir. Bir söylemsel uygulaman ın kendisinden hareketle bireyselle şt i ği ve ot onomisini kazand ığı ana, sonuç olarak ifadeler in bir ve ayn ı ol u şum sisteminin kullan ılm ış bulundu ğu ana, yahut d a bu sistemi n dönü şt ü ğü ana p o zi t i f l i k e şiğ i ad ı verilebilir. Bir söylemsel olu şum oyununun içinde, bir if adeler büt ünü bölündü ğü, do ğruluk ve t utarl ılık normlar ını de ğerlendirmek (b una ula şmaksızın bile) istedi ği ve, bilginin kar şısında, (model, ele ştir i ya da do ğrulama hakk ında) egemen bir fonksiyonu kulland ığı zaman, denilecek ki, söylem sel olu şum bir bilgi-kuramsallaştır m a e şiğ i ni aştı. Böyle belirtilmi ş bilgikuramsal biçim belirli bir say ıdaki biçimsel ölçüt lere ba ğland ığı zaman, onlar ın if adeleri sadece olu şumla ilgili arkeoloj ik kurallara cevap vermedi ği, ama ayr ıca önermelerin baz ı kurulu ş ilkeleri ne de cevap verdi ği zaman, denilecek ki, bi lgi-kuramsal biçim bir b i l i m se l l i k e şiğ i ni aştı. Nihayet bu bilimsel söylem, kendi sırasında, k endisine gerekli olan aksiyoml ar ı, kull and ığı elemanlar ı, k endisi i çin uygun olan önerme yap ılar ını ve kabul ett i ği dönü şümleri tan ımlayabildi ği zaman, kendinden hareketle, kurdu ğu biçim sel yap ıyı böylece göst erebild i ği zaman, denilecek ki, bu bilim sel söylem biçim sel yapılara indir geme eşiğ i ni aştı. Bu far kl ı e şiklerin zaman içindeki da ğılımı, ard ard a geli şleri, d engelenmeleri, m uhtemel rast la şmalar ı, ba ğlanabildikleri ya da birbirlerini kapsayabildikleri biçim, içlerinde s ırasıyla gerçekle ştikleri ko şullar arkeoloji için onun en öneml i ke şfetm e alanlar ından birini olu ştur ur. Onun kronolojil eri, gerçekte, ne düzenli ne de t ekdüzedir. Böylece farkl ı ça ğlardaki be şerî bilim ler t arihine vur gu yapan büt ün söylemsel olu şumlar ın bu e şikleri a şm ası asla ayn ı bir ad ımda ve ayn ı zamanda d e ğildir; pozitif liklerin ço ğunun biçim sel yap ılara indirgeme eşiğini a ştıklar ı ça ğda, ba şka pek çok pozitiflik henüz bilimselli ğin yahut da bilgi-kuram salla şm an ın e şiğine ula şm am ıştır. Dahası var: her söylemsel olu şum bu farkl ı e şiklerden birbirinin ard ısıra, kendisindeki t ek de ğişkenin belirt isizlik zaman ı ya da aral ıklar ın süresi ol aca ğı bir biyoloji k geli şmenin do ğal evrelerinden geçti ği gibi geçmez. Gerçekte, da ğılımı evrim sel olm ayan olaylar söz konusudur: onlar ın t ekil düzeni her söylemsel olu şumun karakterleri nden biridir . İşt e bu ayr ımlar ın birkaç örne ği. Baz ı durumlarda, pozitiflik e şiği bilgi-kuramsalla şm a e şiğinden çok önce a şılır: böylece, bili msel iddian ın söylemi ol arak, psikopatoloji, x ıx. yüzy ılın ba şında, Pinel, Heinrot h ve Esquirol ile, geni ş bir biçimde kendisinden önce varolan, ve uzun zamandan beri otonom isini ve düzenlili k sistemi ni kazanm ış bulunan bir söylemsel uygulamay ı bilgi-kuramsalla ştırd ı. Fakat bu iki e şiğin zamanla birbi rine kar ıştırıld ığı, ve bir pozitifli ğin kurulu şunun bu arada bir bilgi-kuramsal biçimin ortaya ç ıkışı oldu ğu da olabili r. Bazen bilim selli k
eşikleri bir pozitifl ikten bir ba şka pozit ifl i ğe geçi şe ba ğlıdırlar; bazen onlar bu geçi şten ayr ıdırlar; böylece (kendine özgü olan bili mselli ğiyle) Do ğa Tarihinden (varl ıklar sınıfının de ğil, f akat farkl ı organizmalar ın özel ba ğlant ıl ar ının bilimi olarak) biyoloji ye geçi ş Cuvier'nin ça ğında bir pozitifli ğin bir ba şka pozitif li ğe dönü şüm ü olm adan gerçekle şmemi ştir; buna kar şılı k Claude Bernar d'm deneysel t ıbb ı, sonra Past eur'ün mikr obiyoloj isi, içinde ya şad ığımız ça ğda görülm ü ş oldu ğu gibi, klinik t ıbb ın söylem sel ol u şumu oyun d ışı b ır ak ılm ış bulunmaksızın, anatomiyle ve p atolojik psikolojiyle kazan ılm ış olan bilimsellik t ipini de ğiştir di. Ayn ı şekilde, biyolojik di siplinlerde, evrim cilik yoluyla kurulmu ş olan yeni bili msellik Cuvier'nin ça ğında tan ımlanm ış olan biyolojik poziti fli ği de ğişti rmedi. Ekonomi nin durumunda, kopu şlar özelli kle çok say ıdad ır. xv ıı. yüzy ılda bir poziti flik e şiği kabul edilebilir : o a şağı yukar ı merkantil izmin uygulaması ve teori siyl e ayn ı zamana rast lar; fakat onun bilgi-kuramsalla şm ası ancak biraz daha geç, yüz ıylm sonuna do ğru, ya da Locke ve Cantil lon il e müt e-âkip yüzy ılın ba şında gerçekle şecekti r. Bununla birlikt e, x ıx. yüzy ıl, Marx'ın ekonomi polit ikt en hareketle büt ünüyle yeni bir söylemsel uygulama ort aya koyaca ğı ayn ı ça ğda, Cournot ve Je-vons'un s ıralar ını de ğiştirece ği hem yeni bir pozitif lik t ipine hem de yeni bir bilgi-kuramsalla şma biçim ine Ricardo il e damgas ını vurur.
Bili mde sadece do ğrular ın çizgisel y ığılımı ya da akl ın belirli bir yönde ilerleyen evrimi kabul edilip de, düzeyleri, e şikleri, çe şitli kopukluklar ı olan bir söylemsel uygulama kabul edil med i ğinde, modeli büt ün ça ğlar boyunca, ve her hangi bir bilgi biçimi için, aral ıksız sürdürülen bir tek tarihsel p ay ancak beti mlenebilir: henüz bilimsel olmayan şey ile kesin olarak bilim sel olan şey arasındaki pay. Kopmalar ın bütün yo ğunlu ğu, parçalar ın bütün da ğılımı, etkilerinin bütün dengelenimi ve kar şılıkl ı ba ğım l ılıklar ının bütün oyunu hep tekrar edi lmesi gereken bir t emelin t ekdüze eylemine indirgenmi ş bulunur. Hiç ku şkusuz sadece kendisi için ne bu farkl ı e şikler ay ırdedilebilir ne de onlar ın arasında benzer bi r dengeler bütünü betim lenebilir olan bir bili m vard ır: pozitif li ğin e şiğini, bilgi kuramsalla şm an ın e şiğini, bilimselli ğin e şiğini ve biçi msel yap ılara indirgemenin e şiğini a şmış olan tek söylemsel uygulama, mat emati k. Matemati ğin varolu şunun olana ğı bile, ba şka her yerde, bütün t arih boyunca da ğılm ış kalm ış olan şeylerin daha ba ştan verilmi ş olması anlam ına geliyordu: onlar ın ilk poziti fli ğinin önceden biçim sel yap ıya indirgenmi ş bir söylemsel uygulamay ı (başka biçim sel yap ıya indir gemel erin daha sonra gerçekle ştirilmesi gerekiyor olsa bile) ol u şturması gerekiyordu. İşt e bunun içindir ki, onlar ın kurulu şu hem o derece bil- mecesel (çözümlem eye o kadar az elveri şli, ilk ba şlangıç biçim inin içi ne o denli saklanm ış) hem de (o ayn ı zamanda hem kaynak olarak hem de tem el olarak de ğerli oldu ğu için) o kadar de ğerlidir; i şt e bunun içindir ki, ilk m atemat ikçinin ilk davran ışında, bütün tarih boyunca aç ılm ış ve sadece tekrar edilmi ş ve ar ıtılm ış olm ak için yeniden gözden geçirilmi ş olan bir ideal-li ğin kurulu şu görülm ü ş oldu; i şte bunun içindir ki, m atemati ğin ba şlang ıcı tarihsellik ilkesi sıf at ıyla oldu ğundan daha az bir t arihsel olay olarak incelenir ; nihayet i şt e bunun içindir ki, bütün öteki bilimler için, onlar ın t arih içindeki do ğuşlar ı, el yordam ıyla olan ara ştırmalar ı ve ba şar ılar ı, gecikmi ş geçitleri hakk ındaki betimleme, alan ölçmeyle ilgili bütün kaba uygulamalar için birden bire ve bir defada su yüzüne çıkan bir geometrinin t arih-üst ü m odeline maledilir. Matemat iksel söylemin ort aya ç ıkışı bütün öteki bilimlerin do ğuşu ve olu şu için protot ip olarak al ınd ığında, büt ün tikel t arihsellik biçiml erini ayn ı türün içine yerle ştirmek, bir söylemsel uygulaman ın a şabildi ği, ve ba şlang ıçla ilgili problemat i ğin zaman ın bütün anlar ınd a sonsuzca meydana getirebildi ği bütün farkl ı e şikleri bir t ek parçan ın içinde t oplamak t ehlikesine dü şülür: böylelikle t arih-sel-a şkınsal çözümlemenin kur allar ı ort adan kald ırılm ış bulunacakt ı. Model. Matemat ik biçim sel kesinli ğe ve kan ıtlanm ışlı-ğa do ğru olan çabalar ının içinde bilim sel söyleml erin ço ğu için m uhakkak ki model oldu; f akat biliml erin gerçek olu şumunu inceleyen tarihçi için, mat ematik köt ü bir örnek -her duruma genelle şt irilemeyecek olan bir örnek- t ir.
e) Bilimlerin farkl ı tarih tipleri İşaret edebildi ğimiz de ğişik e şikler farkl ı t arihsel çözümlem e biçiml erine olanak verirl er. İlkin, biçimsel yap ılara indir geme düzeyinde çözümleme: kendiler ine özgü özümleme süreci içinde kendil eri üzerine anlatmay ı sürdürdükleri i şte bu t arihti r. Onlar ın verilmi ş bir anda olduklar ı şey (alanlar ı, yöntemleri, t an ımlad ıklar ı nesneler, kulland ıklar ı dil) bilim selle şmemi şin d ış alan ına hiçbir şekilde at ılmaz; f akat kurduklar ı biçim sel yap ının içinde sürekli ol arak yeniden tan ımlanm ış (bu ancak geçersiz hale dü şm ü ş ya da geçici olarak k ısı rla ştırılm ış bölge sıf at ıyla olacakt ır) bulunur; bu geçmi ş çok soyut, çok güçlü bir t eorinin ya da çok yüksek bir düzeyin özel durum u, naiv modeli , k ısmî ve yet erince genelle şm i ş tasla ğı olarak görülür; m atemat ik yak ınl ıklar ın, ili şkilerin, ba ğım l ılıklar ın, t edricî bir biçimsel yap ıya indirgemelerin, genelliklerin, girdikleri vokabülerin (7) Bkz. bu konuda Michel Serres: Les Anamneses mat hemat i ques (i n Her mes ou la communicat i on, p.78) içinde gerçek tar ihsel güzergâhlar ının yeniden kopyas ını ç ıkar ır. Matemati ğin bu tarihi (olu şturdu ğu tarih ve kendisi hakk ında anlatt ığı t arih), Diophante' ın cebri ask ıda kalm ış bir t ecrübe de ğildi r; Abel ve Galois'dan beri bilindi ği gibi Cebrin özel bir durum udur; t üketmeler hakk ındaki grek yönt emi kendisinden vaz geçilmesi gerekmi ş olan bir ç ıkmaz yol olmam ıştır; bu, integral hesab ın naiv bir modelidir . Her t arihsel beklenmedik olgu biçimsel düzeyine ve yerine sahip bulunur. Bu, kur ulmu ş bir bilim in içinde ancak yap ılabilen, ve biçimsel yap ılara indirgeme e şiğini bir kez aşmış olan bir geri dönü şsel çözüml emedi r 1 İkincisi, bilim selli ğin e şiğinde kurul an ve çe şit li bilgikuram-sal biçimlerden hareketle a şılabilmi ş olan şekil üzerinde sorgulanan tari hsel çözüm lemedir . Söz konusu olan, örne ğin, -m eta-forlarla ya da dü şsel içeriklerle dolu- bir kavram ın nasıl ar ıtıld ı-ğını ve bilim sel kavram stat üsü ve fonksiyonu alabildi ğini bilm ektir . Daha önce ortaya konulmu ş, önceden k ısmen eklemlenmi ş, fakat yine de dolays ız pratik kullan ımlar ın ya da gerçek değerlendirmeleri n içinden geçmi ş olan bir t ecrübe bölgesinin bil im sel bir alan halinde nas ıl kurulabildi ğini bilm ek söz konusudur. Daha genel olar ak, bir bili mi n hem kendi sini haz ırlayan hem de vakti nden önce kendisine dayanan bir bili msellik öncesi düzeyin üstünde ve kar şısında nasıl yer ald ığını, onun hâlâ kendisini engelleyen engelleri ve s ınırlar ı nasıl a şabildi ğini bilm ek söz konusudur. G.Bachelard ve G.Canguilhem bu t arihin modellerini verdiler. Onun, geri dönü şsel çözümlem e olarak, bilim in kendi içinde kurulmaya, bilimi n bütün epizodlar ını kurdu ğu yap ının içine yeniden yerle şt irm eye, ve biçimsel yap ılara indi rgemesini b ugün kendisine ait olan biçimsel vokabüler in içinde anlatm aya iht iyac ı yoktur: geri dönü şsel çözümlem e bilim in kendisinden kurtuldu ğu ve bilimselli ğin e şiğine ula şmak için kendi sinin d ışına dü şmeye b ırakm ak zorunda oldu ğu her şeyi göst erdi ğine re, bu çözümleme ba şka yerde nasıl biçimsel vo-kabüler olabilecektir . Ayn ı sebept en dolay ı, bu betimleme kurulmu ş bilimi norm san ır; onun anlat t ığı t arih do ğrunun ve yanl ışın, rasyonelin ve irr asyonelin, engelin ve veriml ili ğin, anl ığın ve ar ılıkt an uzakl ığın, bilim sel olan ın ve bilim sel olmayan ın birbiri ne kar şıt l ığı taraf ından zorunlu olarak vurgulan ır. Orada bilim lerin bir bil gi-kuramsal tari hi söz konusudur.
Üçüncü t arihsel çözümleme t ipi: pozitif likleri t araf ından belirlenmi ş söylemsel olu şumlar i le hepsi zorunlu olarak bilim olmayan (ve zaten belki hiçbir zaman olu şa ula şamayacak olan) bilgi-kur amsal biçim ler aras ındaki çatlama noktasını bilgi-kuramsalla şm a e şiğini ele ştirm e noktası sanan çözümlem e. Bu düzeyde, bil im sellik norm ödevi görmez: bu a r ke o l oj i k t a r i h içinde, bütün ç ıplakl ığıyla ort aya konulan şeyler, bir bilgiye yer verdikleri, bu bil ginin bil im stat üsü ve r olü kazand ığı ölçüde söylemsel uygulamalard ır. Bu düzeyde bir b ilim ler t arihine giri şmek, bilgi-kuramsal yap ılar ı dikkate almaksızın söylemsel olu şumlar ı betimlemek de ğil; bir bilimin kurulu şunun, ve muht emelen onun biçim sel yap ılara indir gemeye geçi şinin bir söylemsel olu şumda, ve onun pozitifli ğinin de ğişimler inde olana ğını ve et kisini nasıl bulmu ş oldu ğunu göst ermekt ir. Benzer bi r çözümleme
için, o halde söylemsel uygulamalar hakk ındaki bir betim lemeden hareketl e bilimlerin t arihinin profili ni çıkarmak; hangi d üzene göre ve hangi de ğişmel er sayesinde, onun yerini nasıl bil gi kuram salla ştırm a süreçler ine b ırakabildi ğini, bilim selli ğin normlar ına nasıl ula şabildi ğini, ve belki de, biçim sel yap ılara indirgeme e şiğine kadar nasıl uzanabild i ğini tan ıml amak söz konusudur. Bili ml erin t arihsel yo ğunlu ğu içinde, söylemsel uygulaman ın düzeyini ara ştırırken, onu derin ve temel bir düzeye (her geometriden önce, düzensiz ve parçalanm ış olarak verilen bu yeryüzüne, büt ün ast ronomilerin bölünmü şlü ğü içinde par ıldayan bu gökyüzüne) geri göt ürmek istem iyoruz, onu ya şanm ış t ecrübe zeminine geri götürmek ist emiyoruz; bilgiyi, bilgi kuramsal biçimleri ve bilim leri, büt ün farkl ılıklar, ili şkiler, mesafeler, dengelenmeler, ba ğım sızl ıklar, otonomiler oyununu, ve kendi öz tarihselliklerinin bir birleriyle ekleml enme biçimini pozitif likler aras ınd a göst erm ek ist iyoruz. Söylemsel olu şumlar ın, pozitif liklerin ve bilginin, bilgi-kuramsal biçimler ve bilim ler ile olan ili şkilerinin içinde çözümlenmesi, bilim ler t arihinin ba şka mümkün biçim lerinden bu çözümlemeyi ay ırdetmek için, epistemenin çözüml enmesi ad ı verilmi ş olan şeydir. Belki, bu epistemenin dünyan ın bir vizyonu, bütün bilgilerde ort ak ve her bir bil giye ayn ı normlar ı ve ayn ı postülatlar ı empoze edecek olan bir t arih dilimi, akl ın genel bir evresi, bi r ça ğın insanlar ının kendisinden kaç ıp kurt ulamayaca ğı belirli bir dü şünce yap ısı -ort ak bir el taraf ından herkes için yaz ılm ış büyük mevzuat- gibi bir şey oldu ğundan ku şkulan ılacakt ır. Episteme ile, gerçekte, bilgi-kuramsal biçimlere, bilim lere, m uhtemelen biçimsel yap ılara kavu şm u ş sistemlere yer veren söylemsel uygulamalar ı, belirli bir ça ğda, birle ştirebilen ili şkiler bütünü; bu söylemsel olu şumlar ın her birinde, bilgi-kuramsalla şmaya, bilim selli ğe, biçim sel yap ılara indir gemeye geçi şlerin, kendisine göre kuruldu ğu ve işledi ği biçim; ayn ı zaman ın içine girebilen, birbi rlerine ba ğlanabilen, ya da zaman ın içinde dengelenebilen bu eşiklerin da ğılımı; bir birine yak ın fakat birbirinden ayr ı söylemsel uygulamalardan do ğduklar ı ölçüde bilgikuramsal biçimler ya da bilimler arasında varolabilen yanal ili şkiler kastedili r. Epist eme, her tür lü biliml erin ötesine geçt i ğinden, bir öznenin, bir akl ın ya da bir ça ğın en yüksek bir li ğini göster ecek olan bir bilgi biçimi veya bir rasyonellik ti pi de ğildir ; söylemsel düzenlerin seviyesinde çözüml endikler i zaman, bili m lerin aras ında, belirli bir ça ğ için, ke şfedilebilecek olan ili şkiler bütünüdür. Epistemenin betim lenmesi demek ki birçok t emel karakteri ort aya koymaktad ır: o sonu gelm ez bir alan ı
açar ve bu alan asla sona erdiri lemez; onun, bir ça ğın büt ün bilgilerini n kendisine ba ğlı bulundu ğu postülatlar sistemi ni yeniden kurmak gibi bir am ac ı yoktur , am a sonsuz bir il i şkiler alan ım ba ştan ba şa katet mek gibi bir amac ı vard ır. Üst elik, epist eme, bir gün görünmü ş sonra da birden bi re or t adan sili nip gidecek olan hareketsiz bir biçim de ğildir: o kurulan ve bozulan kesilemelerin, dengelenmeleri n, rastl a şmalar ın sonsuzca hareketli bir bütünüdür. Ayr ıca, bilim ler, bilgi-kuramsal biçim ler, pozit ifl ikler ve söylemsel uygulamalar aras ındaki ili şkilerin toplam ı olarak, epist eme, belirli bir anda, kendini söyleme empoze eden çeli şkiler ve sınırlamalar oyununu yakalamak olana ğını verir: fakat bu sınırlama, bilgisizli ği bilgilili ğin, hayâli ak ıl yürütmenin, görünü şlere ba ğlılığı dörtba şı mâmur t ecrübenin, ve dü ş kurmay ı ç ıkarsamalar ın ve t ümdengeliml erin kar şısına koyan olumsuz sınırlama de ğildir; epist eme t eknik yeter sizlikler, zihinsel al ışkanl ıklar, ya da gelenek taraf ından konulmu ş sınırlar hesaba kat ıld ığında, bir ça ğda bilinebilen şeyler de ğildir ; söylemsel uygulamalar ın pozitifli ği içinde, bilgi-kuramsal biçimler in ve bilim lerin varolu şunu mümkün k ılan şeylerdir. Nihayet, Epist eme hakk ındaki çözümlemenin kritik soruyu («bilim gibi bir şey oldu ğundan dolay ı, onun hukuku ya da me şruiyeti nedir ?») yeniden ele alman ın bir biçimi olmad ığı görülüyor; bu, verilm i ş olm ak olgusunun bu bilim için olu şunu kendi kendine sorm ak için ancak bili mi n verisini kabul eden bir sorudur. Bili msel söylemin bi lm ecesi içinde, onun oyuna soktu ğu şey, onun bir bilim olma hakk ı de ğil, varoldu ğu olgusudur. Ve onun büt ün bilgi felsefelerinden ayr ıld ığı nokt a, bu olguyu, olguyu ve hukuku a şkın bir öznede temellendirecek olan bir i lk ba ğışlama anma ba ğlamaması, bi r t arihsel uygulama süreçler ine ba ğlamasıdır .
f) Başka arkeolojiler. Bir soru ask ıda kal ıyor: bir bilginin düzenleni şini apaç ık göst erecek fakat onu bil gi kuramsal biçim lerin ve bilimlerin do ğrultusunda çözümlemeyi dü şünmeyecek olan bir arkeoloj ik çözümleme kavranabilecek midir ? Epistemeyi do ğru olan e ğilim arkeoloji ye aç ılabilen tek e ğilim midir ? Arkeoloj i - ve tek ba şına- bilimlerin tari hini incelemenin belir li bir biçimi olmak zorunda m ıdır? Başka bir if adeyle, şimdiye kadar kendini bilimsel söyleml erin bölgesiyle s ınırlamak suretiyle, arkeoloji a şamad ığı bir zorunlulu ğa boyun mu e ğdi, -ya da, özel bir örnek üzerinde, büsbütün ba şka bir geli şmeye sahip olabilen çözümleme biçimleri mi tasarlad ı?-. Bu soruya kesin ol arak cevap verm ek i çin şu anda pek az ilerl eme kaydett im . Fakat genellikle -giri şilmesi gereken pek çok kan ıtl amalara, ve bir çok el yordamlar ına ba ğlı olarak- f arkl ı yönlerde geli şecek olan arkeolojiler dü şünüyorum. «Cinselli k» hakk ında arkeolojik bir bet imlem e olsun, örne ğin. Onun epistemeye do ğru nasıl yöneltilebilece ğini art ık daha iyi görüyorum: cinselli ğin biyoloj isi ve psikoloj isi gibi bi lgi-kuramsal biçimlerin x ıx. yüzy ılda hangi t arzda olu ştuklar ı; ve hangi kopm ayla Freud'la birli kte bi limsel t ipt en bir söylemin kuruldu ğu göster ilecektir. Fakat bir ba şka çözümlem e olana ğını da fark ediyorum: b elirli bir ça ğda insanlar ın cinsel davran ışını (bi r sosyal y ap ıda, bil inçsiz bir kalabal ıkt a, ya da belir li bir ahlâksal davran ışt a onun ilkesini ara ştırmak suretiyle) incelemek yerine, insanlar ın cinselli k hakk ında dü şünebildikleri şeyi (onlar onun hakk ında hangi dinsel yorum u veriyorl ar, hangi de ğerlendir meyi ya da hangi ay ıplamay ı on a dayand ırıyorlar, cinsellik hangi dü şünsel ve ahl âksal çat ışmalar ı varedebiliyordu) betim lemek yerine, bütün bir söylemsel uygulaman ın, bu t emsillerde oldu ğu gibi, bu davran ışlarda da kapsanm ış bulunup bulunmad ığı; bili msel bir söyleme do ğru olan her yönelimin d ışında, ci nselli ğin haklar ında konu şulabilen (ya da konu şulması yasaklanm ış olan) bir nesneler t oplam ı, (l irik i fadeleri n ya da hukuksal yapt ırımlar ın söz konusu oldu ğu) bir müm kün ifadeler alan ı, (kavramlar ın ya da temalar ın basit biçimi alt ında ku şkusuz ort aya konabilen) bir kavramlar t oplam ı, (davran ışlar ın tutarl ılığında ya da yapt ırım sist emler inde görünebilen) bir seçim oyunu olup olmad ığı sorulacakt ı. Böyle bir arkeoloji, e ğer görevinde ba şar ılı olsayd ı, ci nsellik le il gili yasaklamalar ın, dışlamalar ın, sınırlamalar ın, de ğerlendir mel erin, özgürlükl erin, ihlaller in, onun büt ün sözlü ya da sözsüz görünü şlerini n belir li bi r söylemsel uygulamaya nas ıl ba ğland ığını göst erecekti. O, belirli bir «konu şm a tarz ı»n ı, cinselli ğin arkasındaki gerçeklik ol arak de ğil elbet te, fakat onun kendilerine göre betim lenebilece ği boyutlardan biri olarak gösterecekti; ve bu konu şma tarz ının, bi limsel söylemlerin içinde de ğil de bir yasaklar ve de ğerler sist emi nin içinde nasıl kapsand ığı gösteri lecekti. Böylelikle çözümleme epistemenm yönünde de ğil, f akat etik ad ı verilebilecek olan şeyin yönünde yap ılacakt ı. Fakat i şte bir ba şka mümkün yönelim örne ği. Bir t abloyu çözümlem ek için, ressam ın gizli söylemi yeniden kurul abilir ; sonuç olarak sözcüklerin içine kopyalanm ış olmayan, fakat çizgilerin, yüzeylerin ve renklerin içine kopyalanm ış olan onun niyet lerinin f ısılt ısını yeniden bulmak istenebilir; onun dünya hakk ındaki vizyonunu ol u şt uruyor diye kabul edilmi ş olan bu z ımnî f elsefe aç ığa ç ıkar ılmaya çal ışılabilir. Buna parelel olarak, bilim i ya da en az ından ça ğın kanaatl erini sorgulamak, ve r essam ın onlardan ödünç alabildi ği şeyleri bilmeye çal ışmak müm kündür. Arkeolojik çözümlemenin bir ba şka amac ı daha olacakt ır: o, uzay ın, m esafenin, derinli ğin, r engin, ışığın, oranlar ın, hacimlerin, çevre çizgilerinin, bir söylemsel uygulaman ın içinde dü şünülmü ş, adland ırılm ış, if ade edilmi ş, kavramsall a ştırılm ış olup olmad ıklar ını; ve bu söylemsel uygulaman ın kendisine yer verdi ği bil ginin teori ler ve belki de spekülasyonlarda, ö ğretim biçimlerinde ve reçetelerde oldu ğu gibi, davran ışlarda, t ekniklerd e, ve r essam ın hemen hemen ayn ı el hareket inde kapsanm ış olup olmad ığım ara ştıracakt ı. Sözcüklerin kul lan ılmayaca ğı özel bir dil e sahip olacak olan resim in, . .. anlam ına gelmenin ya da «demek» olm an ın belirli bir tarz ı oldu ğunu göst erm ek söz konusu olm ayacakt ı. Boyutlar ından birinde hiç de ğilse, onun, t ekniklerde ve et kiler de vücut bulan bir söylemsel uygulama oldu ğunu göst ermek gerekecekti. Böyle betim lendi ğinde, resim d aha sonra uzay ın maddesell i ği içinde kopyalanmas ı gerekecek olan saf bi r vi zyon de ğildir ; o, sessiz ve sürekli olarak i çi bo ş anlat ımlar ın daha sonraki yoruml amalar t araf ından
kendisinden kurtar ılması gerekecek olan daha ziyade ç ıplak bir hareket de ğildir. O -hem bil imsel bilgilerden hem de f elsefî t emalardan ba ğım sız olarak- bütünüyle bir bilginin pozit ifl i ğinin içine geçirili r. Bana öyle görünüyo r ki , siyaset bil gisi konusunda da ayn ı t ipten bir çözümleme yap ılabilecekti r. Bir t oplumun, bir grubun ya da bir s ınıfın siyasî tut umunun belir li ve bet iml enebili r bir söylem sel uygulaman ın içinde yer al ıp almad ığı görülm eye çal ışılacakt ır. Bu pozit ifl ik, kesinlikle, ne dönemi n siyaset teoriler iyle ne de ekonomik belirlemelerl e ayn ı zamana rastlayacakt ı: o siyaset in dile geti ri lme k onusu olabilen şeyleri, bu dile get irm enin alabildi ği biçim leri, siyasett e aç ığa ç ıkm ış bulunan kavraml ar ı, ve siyaset t e i şlev gören st ratej ik seçimleri t an ımlayacakt ı. Bu bilgi, onun kendisine yer verebi ldi ği -her zaman m ümkün olan- epistemenin do ğrult usunda çözümlenecek yerde, t utum lar ın, m ücadelelerin, çat ışmalar ın, kararlar ın ve t aktiklerin do ğrultusunda çözümlenecekti. Uygulaman ın ikinci bir t eorile ştir ilm esinin düzeniyle ilgili olmayan, ve teori nin uygulamaya konulu şu da olmayan bir siyaset bil gisi böylel ikle or t aya konulmu ş olacakt ı. Bu bilgi, ba şka uygulamalar arasında aç ılan ve onlar ın üzerine ekleml enen bir söylemsel uygulama t araf ından düzenli olarak ol u şturuldu ğundan dolay ı, «nesnel veri ler »in ve gerçek uygulamalar ın belirli bir say ısını az ya da çok eksiksiz bir biçimde «yansıt acak» olan bir if ade de ğildir. O, daha ba ştan, ayn ı zamanda özelli ğini, i şlevlerini ve ilintilerinin a ğını kendisinde bul du ğu farkl ı uygulamalar ın alan ı içine kaydedilir. Eğer böyle bir bet imleme müm kün olsayd ı, öyle görünüyor ki, bir uygulaman ın ve siyasî bir t eorinin eklem lenme yeri ni yakalamak için bireysel ya da kollektif bir bil incin iste ğinden geçmeye iht iyaç kalmayacakt ı; bu bilincin, hangi ölçüde, bir yandan sessiz d urum lar ı ifade edebildi ğini, öt e yandan, teori k do ğrulara kar şı duyarl ı görülebildi ğini ar a ştırmaya ihtiyaç kalmayacakt ı; bi r bilinç haliyle ilgili psikoloji k problemi ort aya atm ak zorunda kal ınmayacakt ı; bir bi lginin olu şumunu ve dönü şümlerini çözümlemek zorunda kal ınacakt ı. Problem, örne ğin, ne hangi andan itibaren devrimci bi r bilincin ort aya ç ıkt ığını, ne de ekonomik ko şullar ın ve teorik aç ıklama işinin, bu bili ncin do ğuşunda hangi kar şılıkl ı rolleri oynayabildiklerini belirl emek olacakt ı; devrimci insan ın genel ve örnek biyografisini yeniden çizmek ya da onun proj esinin kayna ğını bulmak söz konusu olmayacakt ı; fakat tutuml ar ın ve stratejilerin içinde kapsanm ış olan, toplum hakk ında bir t eoriye yer veren ve birbirlerinin içine girm eye ve kar şılıkl ı olarak birbirlerine dönü şmeye çal ışan bir söylemsel uygulaman ın ve devrimci bi r bil ginin nasıl olu ştuklar ını göst erm ek söz konusu olacakt ı. Biraz önce sorulm u ş olan: arkeoloj i sadece biliml erle mi me şgul olur? O bilim sel söylemler hakk ındaki çözümlemeden b a şka bir şey de ğil m idir ? sorular ına şimdi cevap verebiliriz. İkinci kez cevap vermiyor uz. Arkeoloj inin betim lemeye çal ıştığı şey, özel yap ısı içindeki bilim de ğil, b i l g i n i n çok de ğişik olan alan ıdır. Üstel ik, e ğer arkeoloji bilgi-kuramsal biçimler ve bilim ler il e olan ili şkisi içinde bilgiyle me şgul olursa, bi lgiyi farkl ı bir yönde de sorgulayabilir ve bir ba şka ili şkiler a ğı içinde de onu betim leyebilir. Epistemeye do ğru olan yönelim şimdiye kadarki t ek ara ştırma oldu. Bunun sebebi, kült ürlerimi zi belirginle ştirdi ğinde hiç ku şku bulunmayan bir e ğilim le, söylemsel olu şumlar ın bilgi-kuramsalla şm ay ı sürdürmeleridir . Pozitif likler alan ının ort aya ç ıkabilmesi, biliml erin, onlar ın t arihlerinin, tuhaf birliklerinin, da ğılımlar ının ve kopukluklar ının incelenm esi yoluylad ır; söylemsel olu şumlar oyununun yakalanabilmesi bilim sel söyleml erin küçük aral ığı içindedir. En verimli, arkeoloj ik betim lemeye en aç ık dönem in, Rönesanst an x ıx. yüzy ıla, bu kadar pozitif li ğin bilgi-kuramsalla şm asını gözler önüne sermi ş bul unan bu «Klâsik ça ğ» olması, bu ko şullarda, şaşırt ıcı de ğildir; söylemsel olu şumlar ın ve bilgiyle ilgili özel düzenlemelerin, bilimsellik ve biçimsel yap ılara indirgeme düzeylerinin kendisine ula şmada en fazla zorland ıklar ı yerde şekillenmi ş olmalar ı da şaşırt ıcı de ğildir. Fakat ele şti rinin can al ıcı noktası oradad ır; bu, arkeoloji içi n zorunlu bir alan de ğildir.
SONUÇ - Büt ün bu kit ap boyunca, şöyle veya böyle, «yap ısalc ılıkt an ya da genel olarak bu sözcükle kastedil en şeyden kendinizi korum aya çal ıştınız. Onun ne yöntemlerini ne kavramlar ını kullanmad ığınızı; dilbili msel
betimleme yollar ına gönderm ede bulunmad ığınızı; biçim sel yap ılar ın hiçbirine indirgeme endi şesi t a şım ad ığınızı il eri sürdünüz. Fakat bu ayr ımlar ın anlam ı nedi r ? Yoksa yap ısal çözümlemelerde pozitif olarak varolabilen şeyi, bu çözümlem elerin kesinlik ve kan ıt sal etkinli k hakk ında sahip olabildikl eri şeyi ortaya koymada ba şar ısız m ı oldun uz? Yoksa incelem eye ç al ıştığınız alan bu t ür bir giri şim e uygun de ğil ve onun zenginli ği onu kendilerinin içine hapsetmeyi istedi ğiniz şemalardan kaç ıp kurtulmay ı sürdü rd ü m ü? Ve a şırı derecedeki l aubâlilikl e, siz yönt em konusundaki güçsüzlü ğünüzü maskelediniz; gerçek yap ısal bir çözümlem eden sizi ayr ı t ut an ve her zaman da ayr ı tutacak olan ortadan kald ırılamaz m esafeyi apaç ık olarak ileri sürülm ü ş bir ayr ım olarak şimdi bize takdim ediyorsunuz. Çünkü bizi yan ıltmay ı ba şar m ış de ğilsiniz. Kullanmad ığınız yöntemler t araf ından b ırak ılm ış bo şlu ğun içinde, dilleri ya da mit leri, edebî eserleri ya da öyküleri betim leyen kavram serileri t araf ından şimdi kabul edilmi ş olan kavramlar a yabanc ı gibi görünen büt ün bir kavraml ar serisini ala şağı e t t i ğiniz; olu şumlardan, pozitifliklerden, bilgiden, söylemsel uygulamalardan: her ad ımda tikelli ğinin ve harika güçlerini n alt ını çizmekle övündü ğünüz büt ün bir t eriml er tak ımından, söz ett i ğiniz do ğudur. Fakat yap ısalc ılığın temel konular ından -onun en tar t ışm al ı postulatlar ını, en ku şkulu felsefeyi olu şt uran ayn ı temel lerden- baz ılar ını bu tuhafl ıklara indir genemez olan bir alanda de ğerlendirmek giri şiminde bulunmam ış olsayd ınız, bunca tuhafl ıklar ı icat etmek zorunda kalacak m ıyd ınız? Her şey, d eneysel ve a ğır ba şlı olan i şi de ğil, fakat onun zorunlu ilkeler inden daha çok genellem eleri ol an iki ya da üç tem ay ı çözümlemeyle i lgili ça ğda ş yöntemlere sanki sahip im i şsiniz gibi cereyan etm ektedir. Bundan dolay ıdır ki, söylemi n özgün boyutl ar ını küçültm ek, onun özel düzensizli ğini savsaklam ak, giri şkenlik ve özgürlükle ilgili içerebildi ği şeyleri gizlemek, dilde ort aya ç ıkard ığı dengesizli ği gidermek istediniz: bu aç ılışı yeniden kapatm ak istedi niz. Belirli bir dil bilim bi çimi gibi, konu şan özneye ald ır-mamaya çal ıştınız; onun bütün antropoloji k göndermeleri hakk ındaki söylemi n gerçekle şebilece ğine, onun sanki herhangi bir ki şi taraf ından hiçbir şekilde dile getirilmemi ş gibi, sanki özel ko şullar içinde do ğm am ış gibi, sanki betim lemelerin içinden geçmemi ş gibi, sanki hiç kimseyi ilgil endirm iyor gibi incelenebil ece ğine inand ınız. Nihayet, ona bir e şzamanl ılık ilkesini uygulad ınız: söylemin, belki dil in t ersine, t emelden t arihsel oldu ğunu, onun elde bulunan elemanlard an de ğil, kendisinde aç ılm ış bulundu ğu zaman ın d ışında çözüml enemeyecek olan gerçek ve ard ışık olaylardan kurulmu ş oldu ğunu dü şünmeyi reddettiniz. -Hakl ısınız: söylemi n a şkınl ığını kabul etm edim; betim lerken onu bir öznelli ğe ba ğlamay ı reddett im; onun t arihsel karakter ini, ilk ol arak ve sanki genel biçim i olm ak zorundaym ış gibi de ğerlendirmedim. Fakat büt ün bunlar dilin alan ında denenmi ş olan kavramlar ı ve yönteml eri, dili n alan ının öt esine, uzatm aya tahsis edilm i ş de ğildi. Söylemden bahsettiysem, bu, dilin mekanizmalar ının ya da süreçler inin söylemde büt ünüyle devam e t t i ğini göstermek için de ğildi ; f akat daha ziyade, sözsel edim leri n yo ğunlu ğu içinde, mümkün çözümlem e düzeylerinin çe şitlili ğini göst ermek i çin; dil bilimsel yap ıla şma yönteml erinin (ya da yorumlama yöntemlerinin) yan ında, i fadeler, onlar ın olu şumlar ı ve söyleme özgü düzenlemeler hakk ındaki özel bir betim lemenin gerçekle ştirilebileceğini göst erm ek için idi. Konu şan özneye olan gönderm eleri ask ıya ald ıysam, bu, büt ün konu şan özneler t araf ından ayn ı şekilde uygulanabilmi ş olan kurulu ş yasalar ını ve biçimleri ke şfetmek için de ğildi, bir ça ğın büt ün insanlar ında ort ak olacak olan büyük evrensel söylem i konu şt urmak için de ğildi. Tam t ersine, ayr ımlar ın nelerden ibaret oldu ğunu, insanlar ın, ayn ı bir söylemsel uygulaman ın içinde, farkl ı konulardan söz etmeleri nin, bi rbirine z ıd kaml ara sahip olm alar ının, çeli şkili seçimlerde bulunmalar ının nasıl müm kün oldu ğunu göstermek söz konusuydu; söylemsel uygulamalar ın hangi şeyde birbirlerinden ayr ıld ıklar ını göstermek de söz konusuydu; k ısacası, Özne sorununu ort adan kald ır-mamay ı istedim, öznenin söylemlerin çe şitlili ği içinde i şgal edebil di ği durumlar ı ve fonksiyonlar ı t an ımlam ak ist edim. Nihayet , şunu t espit edebildiniz: tarihi inkâr etmedim, farkl ı düzeylerdeki dönü şümleri göst ermek i çin de ğişmenin genel ve içi bo ş kategorisini ask ıya ald ım; her söylemsel uygulama konusunda, onun y ığılma, d ışar ı atma, yeniden
aktifle şmeyle ilgili kurallar ını, t üremeyle ilgili özgün biçimlerini ve çe şit li ard arda geli şler konusundaki ba ğlama düzeniyle ilgili onun özel biçimlerini bet iml emek için, t ekbiçimli bir zamansalla ştırma modelini reddettim. Demek ki , yap ısalc ı giri şimi me şr u sınırlar ının ötesine götürm ek ist emedim . Ve siz, Kelimel er ve Şeyler'de yap ı ter imini bir t ek defa kullanmad ığım dürüstl ü ğünü bana kar şı rahatça göst ereceksiniz. E ğer bunu çok istiyorsan ız, «yap ısalc ılık» konusundaki polemi kleri b ırakal ım; onlar bugün çal ışanlar t araf ından terkedilm i ş bölgelerde güçlükle ya şamaya devam edi yorlar ; sonuç verebilen bu mücadele şimdi art ık ancak mim ik sanatç ılar ı ve panay ır oyuncular ı taraf ından yönetil iyor. -Bu polemiklerden kurt ulmak istemeniz bo şuna, problemden kurtulamayacaks ınız. Çünkü problem sahibi bulundu ğumuz yap ısalc ılığa ait de ğildir. Onun do ğrulu ğunu ve etkinli ğini, bilerek ve isteyerek, kabul ediyoruz: bir dili çözümlem ek söz konusu oldu ğu zaman, mi toloj ilerin, halk hikayelerinin, şiirler in, rüyalar ın, edebî eserlerin, belki f ilml erin yap ısal çözümlem esi onsuz birbir lerind en ay ırt edilemeyecek olan ili şkileri göst erir; kar şıt l ık biçimler i ve bireyselle şme ölçüt leriyle, geri dönen elemanlar ı t an ımlam ak olana ğını verir; denkliklerin ve dönü şüm kurallar ının kurulu ş ilkelerini d e ort aya koyma olana ğını verir. Ba şlangıçta i şaret edilebilmi ş olan baz ı üstü kapal ı geçi şlere ra ğmen, şimdi insanlar ın dilinin, bilinçalt ının, m uhayyilesinin yap ının ilkelerine ba ğlı bulundu ğunu kolayl ıkla kabul ediyoruz. Fakat kesinlikle reddetti ğimiz şey, sizin yapt ığınız şeydir: ard arda geli şleri içindeki bilimsel söylemleri, onlar ı sürekli bir akt iflik olarak bir şeye ba ğlamaksızın, bil imsel söyleml erin duraksamalar ının içine kadar bir i lk t asar ının ya da bir t emel gayelili ğin aç ılışını kabul etmeksizin, onlar ı birbirlerine ba ğlayan ve kendisinden it ibaren onlar ı yeniden yakalayabild i ğimiz noktaya kadar götüren derin süreklili ği yeniden bulmaksızın çözümlenebilm e-sidir; böylelikle akl ın olu şumunun çözülebilmesi, ve dü şünce tarihi nin her t ürlü öznellik göst ergesinden kurt ar ılabilmesidir. Tart ışm ay ı yo ğunla ştırıyoruz: kurulu ş elemanlar ı ve kurallar ı t erimleriyl e, genel olarak dilden -bir ba şka yerde ve bir ba şka zamanda mi t lerin dili olan bu dilden, yahut da bilinçalt ımızın veya eserler im izin dili o lan her şeye ra ğmen bi raz acayip olan bu dilden- bahsedilebildi ğini kabul ediyoruz; f akat bilgimizin dilini, burada ve şimdi kulland ığımız bu dili, bize bunca öteki dil leri çözümleme olana ğını veren bu yap ısal söylemi n kendisini, t arihsel derinli ği içinde, ort adan kald ırılamaz olarak görüyoruz. Bunun, kendisinden, onun yava ş do ğuşundan, onu bu günkü durumuna kadar get iren bu gizli olu şumundan hareketle oldu ğunu, yap ılar hakk ındaki t erimlerde ba şka söyleml erden b ahsedebildi ğimizi yine de unutamazsınız; bunun olana ğını ve hakk ını bize vermi ş olan gizli olu şumdur; bu ol u şum , şeylerin kendisinden hareketle etraf ımızda bugün gördü ğümüz gibi düzenlendikler i kör i şi olu şturur. Hind-avrupa efsaneleri ya da Racine'in t raj ediler i çözümlendi ği zaman elemanlarla, ili şkilerle ve süreksizliklerle oynan ır, bunu çok ist iyoruz; konu şan özneler üzerine bir sorgulamadan, olabildi ğince, kaç ınılıyor, bunu da kabul ediyoruz; fakat çözümlemenin ak ışını t ersine çevirmek i çin, onlar ı mümkün k ılan söylem bi çiml erine kadar geri git mek için, ve bugün kendisinden söz ett i ğimiz ayn ı yeri yeniden tart ışm a konusu etm ek için ba şar ılı olmu ş bu giri şim lere dayanabildi ğimizi kabul et miyoruz. Öznelli ğin kendilerinde belirginlik kazand ığı bu çözümlem elerin t arihi, kendinde, öznelli ğin a şkm özünü korur. -Bana öyle görünüyor ki, t art ışm an ın ve direncimi zin yeri (en ince ayr ınt ısına kadar incelenmi ş yap ısalc ılık sorununda oldu ğundan daha çok) gerçekt e buras ıdır. Şimdiyle ilgili söyleminizi nas ıl anlad ığımı, yorum için özel bir e ğilimim bulunmad ığından bunun elbette keyfî oldu ğunu gayet iyi bi liyorsunuz, size söylemem e izin veriniz. «Elbet t e, diyordunuz sessizce, aç ıklad ığımız geri plandaki bütün mücadelelere ra ğmen, dedüktif söylemlerin olu şt u ğunu bundan böyle kabul et mek zorunday ız; elbett e, bir r uhun tarihinden ziyade, bir varolu ş tasar ısından ziyade, felsefî bir sistemin mimarisinin betimlendi ğini kabul etmek zorunday ız; elbette, ve haklar ında ne dü şünürsek dü şünelim, edebî eserleri bir bireyin ya şanm ış t ecrübesine de ğil de dilin yap ılar ına ba ğlayan bu çözümlemelere izin vermemiz gerekir. Elbett e, vaktiyle bil incin üstünlü ğüne dayand ırd ığımız bütün bu söylemleri bir yana b ırakmak zorunda kald ık. Fakat yar ım asırdan daha fazla bir zamandan beri
kaybetti ğimiz şeyleri şimdi, kendilerine ba ş vurdu ğumuz bütün bu çözümlemeler hakk ındaki çözümlem eyle ya da en az ından t emel sorgulamayla, i kinci dereceden geri alm ak ist iyoruz. Bütün bu çözümlemelerin nerden geldiklerini, kendilerini kav-ramaks ızın onlar ın içine nüfuz eden tar ihsel kaderin ne oldu ğunu, hangi naivli ğin onlar ı kendilerini m ümkün k ılan ko şullara kar şı kör k ıld ığım, onlar ın tam olu şm am ış pozit ivizmlerinin hangi m etafizik duvar ın içi ne çekildiklerini onlara soraca ğız. İşt e o zaman, bilinçalt ının, inand ığımız ve do ğrulad ığımız gibi, bi lincin z ımnî sınırı olmad ığı sonuç olarak önem siz ol acak; bir mit olojinin art ık dünyan ın bir vizyonu olm ad ığı, ve bir romanın ya şanm ış bir t ecrübenin d ış yamac ından ba şka bi r şey olmad ığı önemsiz olacak; çünkü büt ün bu yeni «gerçeklikler »i ort aya koyan akl ı, i şt e bu akl ı yukar ıdan gözetim alt ında tut uyoruz; ne o, ne onun geçmi şi, ne onu müm kün k ılan şey, ne onu bizim yapan şey a şkın alana tahsis edilm i şlikt en kaç ıp kurt ulamaz. Ba şlangıç, ilk kurulu ş, t eleolojik bak ış aç ısı, zamansal sürekli li k hakk ındaki soruyu sormam ız -ve biz bundan asla vazgeç-mem eye iyice karar verdik- şimdi akla ait t ir. Bugün bizim dü şüncemiz olarak güncelle şen, t arihsel-a şkınsal alanda devam et ti rece ğimiz dü şünce bu dü şüncedir. Bundan dolay ı, büt ün yap ısalc ılıklar ı, ister istemez, desteklemek zorunda kald ığımız takdir de ancak, kendimizin t arihi olan bu dü şünce t arihine de ğindi ğimizi, kabul edebilece ğiz; x ıx. yüzy ıldan beri onu ba şlang ıç ve öznellik problemat i ğine ba ğlam ış olan bütün bu a şkınsal ba ğlar ın çözüldü ğünü ancak kabul ed ebilece ğiz. Kendisinde mül teci ol arak bulundu ğumuz, f akat sa ğlam bir biçim de zaptet mek istedi ğim iz bu kaleye yakla şan ki şiye, kutsal şeyleri küçümsemeyi durduran bir tav ırla, t ekrar edece ğiz: Noli tan-gere». Oysa ilerl emeye ayak diredim . Ne ba şar ımd an ne de silahlar ımdan emin oldu ğum için de ğil. Fakat asıl olan ın dü şünce t arihini a şkın alana ba ğım l ılığından kurt armak oldu ğunu şu anda fark ett i ğim için. Benim için problem kesinlikle, bilginin olu şumuna ya da kan ıtlar ını dilin alan ında göst erm i ş olan kategoriler hakk ındaki bilimlerin do ğuşuna uygulamak suret iyle, dü şünce tarihini yap ısalla ştırmak de ğildi . Söz konusu olan, hiçbir teleolojinin pe şinen ort adan kald ıramayaca ğı bir süreksizli ğin içinde, bu t arihi çözümlemek; önceden sahip olunan hiçbir bak ış aç ısının yeniden kapatam ayaca ğı bir da ğılman ın içinde onu tespit etm ek; hiçbir a şkınsal kurumun öznenin biçimini kendisine empoze etmeyece ği bir genelli ğin içi nde onu kendisini açm aya b ırakmak; hiçbir t an do ğuşunu haber verm eyecek olan bir zamansall ığa onu açmak idi . Söz konusu olan, bütün a şkmsal özseverli ğinden onu soymak idi ; içine kapan ıp kald ığı bu kaybolmu ş ve tekrar bulunmu ş olan ba şlangıç çemberinden onu kurtarmak gerekiyordu; ne Kant'tan beri ak ılyürütm e mekanizmasının, ne Husserl 'den ber i mat ematik idealliklerin, ne Merleau-Ponty'den beri kaybolmu ş dünya hakk ındaki anlat ımlar ın, -bununla birlikte onlar ın onu orada yeniden bulmak için sarfettikleri çabalara ra ğmen- art ık sahip olm ad ığı aşkınsal an ın bu aç ımlay ıcı rolüne dü şünce t arihinin sahip olamayaca ğını göst ermek gerekiyor du. Yap ısalc ılıkla ilgili görünürdeki t art ışma taraf ından içine sokuldu ğumuz kapal ılığa ra ğmen, temelde tamam ıyla anla şıld ığımıza inan ıyorum; hem beri kileri hem ötekil eri yapmak istedi ğimizi t amam ıyl a kastetti ğimizi söylemek ist iyorum. Kesinti siz, hem bir teleoloj inin i şleyi şine hem de nedenselli ğin sonsuz süreçlerine aç ık bir t arihin haklar ını savunman ız çok normal idi; fakat hareketi, kendindenli ği ve iç dinamizmi bilinmemi ş olan bir yap ısall ığın ortal ığı kaplamasından tarihi korumak için bu normal de ğildi; gerçekte, kesint isiz bir bi lincin güçlerini, gözden geçirdi klerim izden daha iyi oldukl ar ı için, güvence alt ına almak istiyordunuz, oysa bu savunman ın, tart ışmayl a ayn ı yerde de ğil de ba şka yerde vukua gelm esi gerekiyordu: çünkü, e ğer deneysel bir ara ştırmaya, ince bir t arih çal ışm asına a şkınsal boyutu kabul et mem e hakk ını t an ımış olsayd ınız, o zaman özsel ol an ı t erk ederdiniz. Bu yüzden bir yer de ğişt irmeler serisini t erkederdiniz. Arkeoloj iyi ba şlang ıç, biçimsel a priorilt r, kurucu fiiller hakk ında bir ara ştırma olarak, k ısacası bir çe şit tarihsel f enomenoloji olarak (onun için aksine t arihi fenomenolojik etkiden kurt armak, ve i şinde ba şar ısız oldu ğu ve bi r deneysel ol gular serisinden ba şka bir şeyi ort aya koymad ığı için ona it iraz et mek söz konusu oldu ğu halde) incelem ek. Soma e şikleri, kopmalar ı, dönü şümleri ort aya koydu ğu kayg ısıyla, t arihçilerin sürekli li kleri göst erm ek olacak olan gerçek i şini, arkeoloj ik betim lemenin kar şısına ç ıkarmak (onlarca y ıldan beri
t arihin sözü art ık tarih olm ad ığı); ve o halde deneyselli kler hakk ındaki kayg ısızl ığından dolay ı onu k ınamak. Soma da onu kült ürel t aml ıkla-r ı betim lemek için, en aç ık ayr ılıklar ı tekdüzele şt irmek ve birbirl eriyle çeli şen biçimler in evrenselli ğini ke şfet mek i çin (söylemsel uygulamal ar ın tikel niteli ğini tan ımlam ak niyet inde oldu ğu halde) bir giri şim olarak dü şünmek, ve onu ayr ımlar, de ğişmeler ve dönü şmel erle suçlamak. Nihayet onu, t arihin alan ı içinde, yap ısalc ılığın it hali olarak göst ermek (onun yöntemleri ve kavramlar ı hiçbir durumda kar ışıkl ığa meydan vermedi ği halde) ve gerçek bir yap ısal çözümlem e olarak i şlev göremedi ği halde böyle göstermek. Büt ün bu yer de ğişt irm eler ve bilmem eklikler oyunu t amam ıyla tutarl ı ve gereklidir. Onun ikinci bir üstünlü ğü daha vard ı: gayet ho şgörüyle kar şılamak zorunda oldu ğu ve kendileri ne bu kadar boyun e ğm ek zorunda bulundu ğu bütün b u yap ısalc ılık biçimlerine seslenebilmek; ve onlara diyebilmek: «hâlâ bize ait olan bu alanlara e ğer dokunursan ız neyle kar şı kar şıya gelece ğinizi görüyorsunuz; belki ba şka yerde bir geçerlili ği bulunan davran ışlar ınız, orada hemen s ınırlar ıyla kar şı kar şıya gelecekler; onlar çözümlemek istedi ğiniz her somut muht evan ın serbest lik kazanm asına izin verecekler; t emkinli deneycili ğinizden vazgeçmeye zorlanm ış olacaksınız; ve, ist e ğinizin tersine, yap ının t uhaf bir ontoloj isine kat ılacaksınız. Hiç ku şku yok ki fet hetmi ş bulundu ğunuz, f akat sınırlar ını bizzat tespit etti ğimi z için bundan böyle size bah şetmi ş oluyor gibi göründü ğümüz bu yerlerle yeti nmenizin bilgeli ğine sahip ol unuz.» En önemli üst ünlü ğe gelince, o, elbett e, uzun zamandan beri kendisine angaje edil di ğim iz ve ancak geni şli ğinin art t ır d ığı krizi gizlemekten ibarettir: Kant'tan ber i f elsefenin kendi siyle özde şle şt i ği bu a şkınsal d ü şünmen in söz konusu oldu ğu; bu ba şlangıç temati ği-nin, varl ığımız hakk ındaki ayr ımdan kendisiyle kurtuldu ğumuz şu dönü ş umudunun söz konusu oldu ğu; insan ın varl ığı sorunuyla il gili büt ün bu sorgulamalar ı düzenleyen, ve uygulama hakk ındaki çözümlemeden sak ınmak olana ğım veren antr opoloj ik bir dü şüncenin söz konusu old u ğu; büt ün hümanist ideolojilerin söz konusu oldu ğu; -nihayet ve özellikle - öznenin st atüsünün söz konusu oldu ğu kriz. Gizlemek ist edi ğiniz ve, san ıyorum, do ğuşun ve sistem in, e şzamanl ılığın ve olu şun, ili şkinin ve sebebin, yap ının ve tarihin e ğlenceli oyunlar ını izlemek suretiyle, dikkatt en kaç ırmay ı umdu ğunuz bu t art ışm ad ır. Teorik bir göçü şm e uygulamad ığınızdan emin mi siniz? -Tart ışm an ın dedi ğimiz yerde gere ği gibi oldu ğunu o halde varsayal ım ; a şkınsal d ü şüncenin sonuncu oyununu savunman ın ya da ele şt irm enin söz konusu oldu ğunu varsayal ım, ve kabul edelim ki bu günkü tart ışm am ızın daha çok kendisinden bahsett i ğiniz krizin içinde yer almaktad ır: bu tart ışm an ın ba şlığı nedir o halde? Onun konu şma hakk ı nereden gelm ekt edir ve bu hakk ı nereden alabilecektir? O nas ıl m e şru kabul edilebilecektir? E ğer söyleml erin görünü şüne ve dönü şmesine t ahsis edilmi ş bir d eneysel incelem eden ba şka hiçbir şey yapmad ıysan ız, e ğer ifade birlikleri ni, bilgi-kuramsal biçimleri, bir bilginin tarihsel biçimlerini betim lediyseniz, bütün pozitivizmlerin naivli ğinden nasıl kur t ulabilir siniz? Ve giri şiminiz ba şlangıç sorununa ve kurucu bir özneye zorunlu ba şvuruya kar şı nas ıl de ğerlendirilebilecektir? Fakat temel bir sorgulama açmay ı kesin ol arak ist edi ğiniz, söylemi nizi bizzat içinde yer ald ığımız düzeye yerle ştirmek istedi ğiniz takdirde, onun oyunumuzun içine girece ğini ve kendisinden kurt ulm aya çal ıştığı bu boyutun içine s ırası geldi ğinde dalaca ğını çok iyi bi liyorsunuz. Ya o bize ait de ğildir , ya da biz onu ist eriz. Her halde, on y ıldan daha az bir zamandan beri izlemekte ısrar ett i ğiniz bu söyleml erin ne oldu ğunu, asla sivil halleri ni gerçekle şt irmeye özen gösterm i ş olmaksızın, b ize söylemek zorundas ınız. Tek kelim eyle söylemler nedir: t arih m i? Yoksa felsefe mi ? - Şimdi hakk ındaki it irazlar ınızdan daha çok, bu sorun, it iraf ediyorum, benim k afam ı kar ıştırıyor. O beni bütünüyle şaşırt m ıyor; fakat onu, bir zaman daha, ask ıda tutm ay ı ter cih edece ğim. Söylemimin, kendisinden bahsetti ği yeri belirlemek şöyle dursun, destek al abilece ği zeminden kurtulmas ı şu an içindir, ve bir t erimi de öngörebilmemin d ışındad ır. Benim söylemim söylemler üzerine söylemdir: fakat benim söylemim söylemlerde gizli olan bir il keyi, yapaca ğı şeyin art ık sadece aç ığa ç ıkarmak olaca ğı bir yeniden ke şfedilmi ş ba şlangıcı bulm ak ist emez; somut model leri ol acak olan genel t eoriyi kendisiyle ve kendisinden hareket le de
gerçekle şt irm ek ist emez. Söz konusu olan, t ek bir ayr ıml ar sist emine asla geri götür ülemeyen bir d a ğılımı, mut lak ref erans eksenlerine ait olm ayan bir saç ılmay ı sergilemekt ir; söz konusu olan, hi çbir m erkeze önem atfet meyen bir m erkez-sizli ği gerçekle şt irmekt ir. Böyle bir söylemin, unutm ay ı ort adan kald ırmak, söylenmi ş olan şeylerin derinlikl erinde, ve söylenmem i ş olduklar ı yerde, do ğuşlar ının an ını yeniden bulmak gibi bir rolü yoktur (ki söylemlerin empir ik yarad ılışlar ı, ya da onlara ba şlangıç noktasını veren a şkınsal f ii l söz konusu olsun); benim söylemim ba şlangıç noktasının özeti ya da hakikatin an ısı olmak istem ez. Tam ter sine, o ayr ımlar ı gerçekleşt i r m e k zorundad ır: ayr ımlar ı nesneler ol arak kurm ak, onlar ın kavramlar ını çözümlemek ve t an ımlamak zorundad ır. Ask ıya al ınm ış taml ıklar ı kendi hesab ına yeniden gerçekle şt irmek için söylemlerin alan ını ba ştan ba şa katedecek yerde, söylenmi ş olan şeyin içinde gizli olan, f akat (sonuç olarak, her zaman istiareyi ve t o t o l o j i y i oynayacak yerde) kendisi olarak kalan bu ba şka söylemi ara ştıracak yerde, o sürekli olarak ayr ım la şmalar ı gerçekle ştirir, t e şhi s olur. Eğer f elsefe kayna ğın an ımsanması ya da geri dönü şü i se, yapt ığım şey, hiçbir durum da, f elsefe olarak dü şünülemez; ve e ğer dü şüncenin tarihi yar ı yar ıya sili nmi ş biçimlere yeniden hayat vermekten ib aret ise, yapt ığım şey tarih de de ğildir. - Söyled i ğiniz şeyden, en az ından arkeoloji nizin bir bili m olm ad ığı sonucunu ç ıkarmak gerekir. Bir betimlemenin belirsiz statüsüyle, onu dalgalanmaya b ırak ıyorsunuz. Hiç ku şku yok ki, kendisinin t aslak halinde bir di siplin oldu ğuna inand ırmak ist eyen bu söylemlerden birinin; müellif lerine, aç ık ve kesin bil imselli ğini kurm ak zorunda olm amak ve söylemi do ğuşuyla Ugili rast lant ılardan kurtaran gelecekteki bir genelli ğe onu açmak gibi ikili avantaj sa ğlayan şeyin; i şlerinin t emelini, do ğrulanmalar ının an ını ve tutarl ılıklar ının kesin yerlerine konulu şunu hep daha sonraya ert elemek sureti yle olm ad ıklar ı şeyden aklanan bu pr ojeler den birinin; xıx. yüzy ıldan beri bu kadar büyük bir k ısm ının haber verilm i ş oldu ğu gibi bu t emellerden birinin belirsiz st atüsüyle onu dalgalanmaya b ır ak ıyorsunuz: çünkü gayet iyi bili niyor ki, m odern teorik alanda, icad etm ekten ho şland ığımız şey, kan ıt lanabilir sist emler de ğil, f akat olana ğı aç ılm ış, program ı çizilmi ş, ve kaderi v e gelece ği ba şkalar ına emanet edil mi ş olan disiplinlerdir. Ayr ınt ılı çizimlerinin nokta nokta çizgisi henüz tamamland ığı halde, i şte onlar müellif leriyle birli kte kayboluyorlar. Ve onlar ın düzenlemek zorunda olduklar ı alan sonsuza dek verim siz kal ıyor. - Arkeolojiyi ne bir bilim olarak, ne de gelecek bir bilim in ilk t emelleri olarak takdim et medi ğim do ğrudur. Ve gelecekteki bi r yap ının plan ından daha az, somut i ncelemel er vesilesiyle gir i şm i ş oldu ğum şeylerin l ist esini -zaten pek çok düzeltmeler getirmekten vazgeçiyorum- yapmaya çal ıştım. Arkeoloj i sözcü ğünün öncelerim e de ğeri yokt ur; o sözsel ediml erin çözümlenm esi için giri şilmi ş yollardan birini gösterir yaln ızca: bi r düzeyin özelle şmesi: if adenin ve ar şivin özelle şmesidir; bir alan ın belir lenmesi ve ayd ınlat ılması: i fadesel düzenlemeler, pozitif liklerdir; kavramlar ın, olu şum, arkeoloji k türeme, t arihsel a p r i o r i kurallar ının kavramlar ı olarak oyuna sokulu şudur. Fakat hemen hemen bütün boyutlar ında ve hemen hemen büt ün duraklar ında, giri şimin amac ı bilim ler, bilimsel t ipten çözümlemeler ya da kesinlik ölçüt lerine cevap veren teoriler olmu şt ur. Onun amac ı ilkin kendini kuran ve arkeolojik olarak betiml enmi ş olan bilginin içinde normlar ını gerçekle ştir en bilimler olmu şt ur: daha önce patoloji k anatominin, f iloloji nin, ekonomi polit i ğin, biyolojinin olabildi ği gibi, bunlar, giri şim aç ısından, bilimler-nesneler kadar amaçt ırl ar. Onun amac ı ayn ı zamanda bazen düzey bak ımından, bazen alan bak ımından, bazen yöntemler bak ımından kendisinden ayr ıld ığı ve belirleyici bölme çizgilerine göre yan ında bulundu ğu bilim sel çözümlem e biçimler idir de; söylenmi ş şeylerin kit lesi içinde, sözsel edimin, gerçekle şme f onksiyonu olarak t an ımlanm ış ifadeye sava ş açmak sureti yle, o öncelikli alan için dilbilim sel yetkiye sahip olacak olan bir ara ştırmadan ayr ılır: böyle bir betimleme, ifadelerin kabul edilebilirl i ğini tan ımlam ak için, yarat ıcı bir model olu şturdu ğu halde, arkeoloj i, onlar ın gerçekle şme ko şullar ını t an ımlamak için, olu şum kurallar ını ort aya koym aya çal ışır; bu iki çözümleme biçimi arasındaki benzerlikler kadar farkl ılıklar ın da belirl i bir say ısı (özellikle, biçimsel yap ılara indirgemenin müm kün düzeyini il gilendiren şey için) bundan dolay ıdır; arkeoloji için, her halde, j enerativ gramer bir çözümleme-ba ğ l am rolünü oynar. Ayr ıca, arkeolojik betimlemeler, aç ılımlar ında ve katett ikleri alanlarda
ba şka disiplinlerle eklem lenirler: psikolojik ya da kurucu bir öznelli ğe her gönderm enin d ışında, i fadelerin içerebildi ği farkl ı özne durumlar ını t an ımlamaya çal ışırken, arkeoloj i bugün psikanaliz taraf ından öne sürülen bir soruyla kar şıla şır; kavramlar ın olu şum kurallar ını, ifadelerin ard arda geli ş, birbir ini izleyi ş, birlikte varolu ş biçimlerini göstermeyi denerken, o bilgi-kuramsal yap ılar problemiyle kar şıla şır; nesnelerin olu şumunu, nesnelerin kendilerinde do ğduklar ı ve özelle şt ikleri alanlar ı incelerken, söylemlerin uyum ko şullar ını da incelerken, t oplumsal olu şumlar hakk ındaki çözümlemeyle kar şılaşır. Bunca b i r b i r i y l e b a ğ l ant ılı alanlar arkeoloji içindir. Nihayet, olu şumlar hakk ındaki genel bir t eoriyi kurmak mümkün oldu ğu ölçüde, f arkl ı söylemsel uygulamalara özgü kur allar ın çözümlenmesi olarak arkeoloji, kendisinin ku şat ıcı teorisi ad ı verilebilecek olan şeyi bulacakt ır. Eğer arkeoloji yi daha önce kurulmu ş olan bunca ba şka söylem lerin arasına yerle şti riyorsam, bu, kendi kendisini ort aya koymaya yeti li olm ayaca ğı bir st atüden, biti şme ve bula şmayla oldu ğu gibi, onu yararland ırmak için de ğildir; hareket siz bir alanlar toplulu ğu içinde, apaç ık belirtilm i ş bir yeri ona vermek için de ğildir; fakat söylemsel olu şumlar ı, pozitif likleri, ifadeleri, bunlar ın olu şum ko şullar ını, özel bir alan ı, ar şivle birlikte, ortaya ç ıkarmak içindir. Henüz hiçbir çözümlemeye konu olmam ış olan alan (en az ından özel ve yorumlara ve form el biçiml ere indirgenemez olabildi ği hallerde); fakat - şu anda içinde bulundu ğum henüz t aslak halinde bulunan tespit noktas ında-sürekli ve kendisi olarak kal aca ğını önceden hiçbir şeyin garant i edemedi ği alan. Bütün bunlardan soma, arkeolojinin toplumsal olu şumlar hakk ındaki çözüml emeyi ve bilgikuramsal betiml emeleri, geçmi şte oldu ğundan daha az belirsiz bir biçimde, eklemlemek olana ğını veren; ya da öznenin durumlar ı hakk ındaki bir çözümlemeyi bilim ler t arihinin bir t eorisine ba ğlamak olana ğını veren; veya genel bir olu şum t eorisi il e if adelerin yarat ıcı bir çözümlemesi arasında bir çaprazla şma yeri olu şturmak olana ğını veren bir arac ı rolünü oynamaktan ba şka hiçbir şey olmaması mümkün olabilecektir. Sonuç olarak, arkeoloj inin bugünün konjonkt ürü olan teorik konjonktürün belir li bir k ısm ına verilm i ş ad oldu ğu anla şılabilecekti r. Bu konjonktür ilk karakterleri ve global s ınırlar ı burada belirlenebilecek olan bireyselle şebilir bir disipline yer verir m i vermez mi, ya da o, bir ba şka yerde, bir ba şka durumd a, daha yüksek bir düzeyde veya farkl ı yönt emler e göre daha sonra yeniden bulunabilmel erine akt üel ba ğlant ısı engel olm ayan bir problem ler a ğını vareder mi etm ez mi, bütün bunlar hakk ında şimdili k bir karar veremeyece ğim . Do ğrusunu söylem ek gerekirse, karan ver ecek olan hiç ku şku yok ki ben de ğili m. Söylemi mi n onu bugüne kadar t a şıyabilmi ş olan sim ge gibi silindi ğini kabul ediyorum.
- Ba şkalar ı için kabul etm edi ğiniz bu ba ğım sızl ığın tuhaf bir kullan ımını siz kendiniz gerçekle ştiriyorsunuz. Çünkü bir ad vermeyi bile reddet ti ğiniz bo ş bir uzaym her alan ına kendinizi veri yorsunuz. Fakat ba şkalar ının söylemini kurallardan olu şan sistemler in içine hapsetm eniz dikkat inizden kaç ıyor mu? Tit izlikle betim ledi ğiniz bütün bu çeli şkileri unut uyor musunuz? Söyleml erinin kendi leri nde kuruldu ğu pozitifliklere şahsen müdahale etm ek hakk ım bir eylerden geri almad ınız m ı? Yeniliklerinin en küçü ğünü konform izme mahkûm eden yükümlülüklere sözlerinin en küçü ğünü ba ğlad ınız m ı? Kendi niz söz kon usu ol du ğu zaman kolay, ama ba şkalar ı söz konu su ol du ğu zaman zor aç ıml amaya sahip olur sunuz. Hiç şüphesiz, içler inde konu şt u ğunuz ko şullar hakk ında daha aç ık bir bi linç sahibi olm aktansa, kar şılık olarak insanlar ın gerçek eylemi ve bu eylemlerin olanaklar ı içinde d aha büyük bir güvene sahip olman ız daha iyi ol acakt ır. - İki yönde bir yanl ışlığa dü şmenizden korkuyorum: tan ıml amaya çal ıştığım söylemsel uygulamalar konusunda ve kendinizi insan ın ba ğım sızl ığına vermeniz konusunda. Göster meye çal ıştığım pozitif liklerin bireylerin dü şüncesine d ışar ıdan empoze edilen, ya da içerde ve pe şin olarak bulunan belirlemeler in bir toplam ı olarak anla şılmaması gerekir; onlar daha ziyade bir uygulaman ın kendileri ne göre i şledi ği, bu uygulaman ın kendileri ne göre k ısmen ya da tamamen yeni if adelere yer verdi ği, nihayet onun kendilerine göre de ğişebildi ği ko şullar ın bütününü olu şt ururl ar. Söz konusu olan, öznelerin insiyat ifi ne verilm i ş sınırl ardan daha çok, uygulaman ın eklemlendi ği alan (alan ın merkezini olu şt urmadan), kulland ığı kurallar (onlar ı icat etm eden
ve dile getir meden), uygulamay ı devam et t irm eye yarayan ili şkiler (onun en son sonucu ve ort akl ık noktası ol maksızın) dir. Söz konusu olan, söylemsel uygulamalar ı karmaşıkl ıklar ı ve yo ğunluklar ı içinde göst ermek; konu şm an ın ba şka şey yapmak -dü şünüleni ifade etm ekten, bil ineni aç ıklamaktan ba şka şey, bir dil in yap ılar ını oynat maktan da ba şka şey- oldu ğunu göst ermek; bir i fadeyi önceden varolan bir i fadeler serisine eklemenin, (sadece bir dur umu, bir ba ğlam ı, m otifleri de ğil) ko şullar içeren ve (yap ının mant ıksal ve dilbi lim sel kurallar ından farkl ı) kurallar ihti va eden karma şık ve zor bi r davran ışda bulunmak oldu ğunu göst ermek; bir de ğişmenin, söylemin düzeni içinde, «yeni f ikirler », bir az yenilik ve yarat ıcılık, ba şka bir zihniyet gerektirmedi ğini, f akat bir uygulaman ın, m uhtemelen ona yak ın olan uygulamalar ın ve onlar ın genel eklemleni şlerinin içindeki dönü şümleri gerektirdi ğini gösterm ektir . Söylemi de ğiştirmenin olana ğını, tam t ersine, inkâr etmedim : t ekelci ve bir anl ık hakk ını, öznenin egemenli ğinden geri ald ım . «İşt e şimdi , bi tir mek için, size bir soru sormak istiyorum: söylemi e ğer anlam, tasar ı, başlang ıç ve geri dönü ş, kurucu özne terim lerine, k ısacası Logosun evr ensel var l ığını t arihe kesin olarak sağlayan her temat i ğe ba ğlarsan ız, en az ından bilim sel düzende ve söylemler in alan ında hangi de ğişme fikrini, devrim fikri diyelim, edinirsiniz? Tarihsel dönü şümle il gili zor ve özel problemin genellikle kendilerinin içinde eritil di ği dinamik, biyolojik, evrim ci met aforlara göre onu e ğer çözüml erseniz, ona hangi olana ğı vermi ş ol ur sunuz? Daha da aç ık olarak: söylemde şeylerin ve dü şüncelerin sınırı nda bir an parl ayan ince bir saydam l ığı sadece görü rseniz e ğer , ona hangi siyasal statüyü verebilirsiniz? İki asırdan daha az bir zamandan beri, Avrupada devrim ci söylemi n ve bilimsel söylemin kullan ılması, sözcüklerin tarihin ciddiyeti içerisinde anlamakta güçlük çekti ğim iz rüzgâr ın dışar ıdan gelen bir f ısılt ısı, kanatlar ın bir gürült üsü oldu ğu bu fikir den sizi kurt armad ı m ı? Ya da, bu der si reddetmek için, söylemsel uygulamalar ı, kendi varolu şlar ı içinde, tan ımamazl ıktan gelmeye dört elle sar ıld ığınızı, ve ona kar şı zihniyetin, akim bilgilerinin, fiki rlerin ya da kan ılar ın bir t arihini devam ett irmek istedi ğinizi dü şünmek m i gerekir ? Size bir uygulamadan, onun ko şullar ından, kurallar ından, t arihsel dönü şüml erinden söz edildi ği zaman sizi bi lince göre cevap verm eye it en bu kork u nedir o halde? Sizi Bat ının tarihsel-a şkınsal olan büyük kaderini büt ün s ınırlar ın, kopukluklar ın, sarsınt ılar ın, kesilemelerin ötesinde ar a ştırm aya götür en bu korku nedir öyleyse?
Bu soruya verilecek, hemen hemen sadece siyasal bir cevab ın oldu ğunu dü şünüyorum. Şimdi lik onu ask ıda tutal ım. Belki onu bir az sonra yeniden ve bir ba şka biçimde ele alm am ız gerekecek. Bu kit ap haz ır l ık niteli ğindeki baz ı güçlükleri ort adan kald ırm ak için ancak yaz ılm ıştır. Ayr ıca, kendilerinden söz ett i ğim ve on y ıldan beri giri şt i ğim ara ştırmalar ın -kelimenin t am anlam ıyla- «verim siz» hakk ında sahip olabildikl eri şeyi bil iyorum. Orada ifade edilen dingin, sessiz ve as ıl bilinçt en hareketle de ğil, fakat ort ak kurallar ın belirsiz bir toplam ından hareket le söyleml eri i nceleyecek olan bir parça uyumsuz hakk ında sahip ol abildi ği şeyi biliyorum . Kendisinde, saf bi r şeffafl ık içinde, deha ve özgürl ük oyunlar ının aç ıld ığını gördü ğümüz bir uygulaman ın sınırlar ını ve gerekleri ni göst erecek ol an sevimsiz hakk ında sahip oldu ğu şeyi biliyorum. Şimdi ye kadar hayat ın güven verici ba şkala şımlar ı ya da ya şanm ışın kasıt l ı süreklili ği taraf ından t e şvik edilmi ş olan bu söylemler t arihini bir dönü şümler a ğı olarak inceleyecek olan k ışkırt ıcı hakk ında sahip oldu ğu şeyi biliyorum. Nihayet, konu şmaya ba şlad ığı zaman, her bir ki şinin kendi söylemi nin içine «kendisi»ni yerl e şt irm ek ist emesinden, yerle ştirm eyi dü şünmesinden dolay ı ho ş görülemez olan şeyi, müellifin de ğişen veçhesi orada asla görülmeksizin, şimdi yeniden sessizli ğe bürünmü ş olan bütün bu met inleri bölm esi, çözüml emesi, düzenlemesi, yeni den olu şturması ho ş görülem ez olan şeyi bili yorum : "öyleyse üst üst e yığılm ış bunca sözcük, bu kadar ka ğıt üzerine konulmu ş ve say ısız bak ışlara sunulm u ş bunca i şaret, bu işaretleri eklemleyen davran ışın öt esinde onlar ı devam et ti rmek için sarf edilm i ş bu kadar büyük bir çaba, onlar ı insanlar ın hâf ızasında korumaya ve kaydetm eye ba ğlı bu kadar derin bir b a ğlılık, -onlar ı çizmi ş olan bu zavall ı elden, onlarda dinginli ğe ermeye çal ışan bu tedi rginlikt en, ve bundan böyle ya şamaya devam et mek için art ık ancak onlara sahip olan bu t amaml anm ış hayatt an geriye hiçbir şeyin kalmaması için büt ün bunlar-
