Beleske

Rimske provincije na Balkanu – I predavanje

Bitno je naglasiti da sa stupanjem na scenu rimske kulture, kulture, rimske civilizacije na Balkanu se mnogo šta menja i ova teritorija se polako približava Mediteranu, odnosno ostatku sveta u kojem je već važila klasična odnosno antička antička civilizacija. Za razliku od nekih drugih delova Mediterana Mediterana i vrope koji !im takodje osvaja, ova teritorija na kojoj se mi danas nalazimo, centralni deo Balkana, ali i generanlno možemo to da prenesemo na čitavo Balkansko poluostrvo, zapadni Balkan, "inaride, sem jadranske oblasti koja je bila ranije #civilizovana#. $%ojava klasične umetnosti i arhitekture na našem tlu je svakak sv akako o nešto novo, za razliku od kopnenog kopnenog dela &rčke, neke delove severne '(rike, gipta, Male 'zije koji su već imali antičku arhitetkturu, kulturu, cvilizaciju cvilizaciju i umetnost, ovde rimljani dolaze na potpuno devičanski prostor, gledano očima rimljana to je bio divljački prostor. $)akon rimskih osvajanja, zemlja se davala veteranima, i mnogi koji su dolazili ovde nisu bili oduševljeni, čak ni %anonijom %anonijom koja danas ima jednu od najplodnije najplodnije zemlje u vropi. *vde je za rimske pojmove živeo sasvm divlji narod koji se nije razumeo u rimska merila življenja, u rimske mere i monetarnu ekonomiju, sve je bilo u razmeni, čak i neki od naroda nisu imali ekonomiju ekonomiju uopšte, već se ekonomija ekonomija zasnivala na pljački. )ije bilo gradova, za razliku od &rckog ili Maloaziskog Maloaziskog priobalnog pojasa, gde je taj tip grada uslovio i razvoj grada u !imskoj civilizaciji. civilizaciji. *vde takvog tipa grada nije bilo, sem nekih nagovestaja gradova u "ardaniji, na današnjem krajnjem jugu +rbije odnosno osovu i Metohiji. Bilo je naselja, ali su ta naselja imala potpuno drugačiji karakter od onog podrazumevanog urbs koji obelezava grad ili civilizovano naselje. $Mi se bavimo proučavanjem proučavanjem rimske kulture na ovom tlu od trenutka ulaska ulaska ove teritorije u neku zajednicu evropskih zemalja, zemalja, rimska vojska je ovde igrala ogromnu ulogu, jer je ona direktno vezana za razvoj rimske civilizacije na čitavom prostoru rimskog carstva. $-to se tiče istorijskih izvora za razvoj rimske civilizacije civilizacije i kulture kulture na ovom tlu su važni, +trabon +trabon geogra/ja0, za pozniji period Marcelin, %rokopije i %risk za vizantijski period i 1eli %aterkul, za osvajanja "ionkasije, 'pijan. &eneralno istorijski izvori osim za period kasne antike kada ova teritorija dobija na znacaju, jer prostor zapadnog balkana postaje jedan veliki rezervoar ljudstva koji popunjava rimsku vojsku, vojsku, a i buduci da su iz vojske bili postavljeni rimski imperatori, veliki broj imperatora u 2. i 3. veku potekao je upravo sa ove teritorije. $'rheološki nalazi su tu veoma bitni, kako pokretni tako i nepokretni, naselja, nekropole i nekim karakterističnim oblicima materijalne kulture, speči/cno rimske. %roučavanje arheologije je neraskidivo povezano sa proučavanjem proučavanjem epigra/ke i numizmatike. numizmatike. $lasnična arhitektura i umetnost na našem tlu se vrlo sporadično javlja, gotovo i da je nema. )a našem tlu u okviru gvozdenodobske gvozdenodobske kulture se javljaju elementi zanatske umetnosti koji potiču iz klasične &rčke, sa juga 4talije, sa +icilije. 5o su pre svega nalazi u kneževskim grobovima koji obiluju predmetima koji predstavljaju predstavljaju import, odnosno skupocene predmete koji su dolazili na ovo tlo poglavarima u čijim rukama je počivala moć lokalnih zajednica, zajednica, koji su dobijali predmete ra6ene po principima klasnične, arhajske umetnosti. •

•

%ektoralna pločica je prona6ena na mestu današnje %etrove crkve kod )ovog %azara, čuveni kneževski grob. %rimeri klasične umetnosti odlikuju odlikuju se i u vinskim servisima. 1ino nije bilo odomaćeno na našem tlu sve do 7ara %roba, koji će započeti sadnju vinograda u +remu. 7ar %rob je izme6u ostalog i stradao zato što je svoje vojnike primoravao da se bave meliorizacijom isušivanjem0 zemljišta u +remu koji koji je danas veoma polodan, polodan, a nekada je bio užasno užasno močvaran. "o tada sadnja vinove loze nije bila dozvoljena na ovom tlu, ali je on kao car izdao dekret kojim je to dozvolio. 1inski 1inski sevisi i vino nisu bili odomaćeni na ovom tlu, već samo kod pripadnika najviših slojeva koji su mogli da obezbede uvoz vina mogli su i da obezbede vinske servise koji su imali pre svega upotrebu u ritualu gozbe, lokalno stanovništvo je više koristilo pivo i to će se održati do

$+ama teritorija rimskog carstva postepenim širenjem od 8. veka p.n.e., polako se premešta sa zapadne obale 9adranskog mora na istok, to su sukobi sa 4lirskim gusarima, sa Makedonijom. %osle sukoba sa epirskim kraljem %riom koji prodire na tlo 4talije, !im se polako širi na pir, na Makedoniju i praktično osnivanjem provincije provincije Makedonije Makedonije :3;. p.n.e. godine, se približava našoj teritoriji. :<;. godine p.n.e. u bitci kod kod %idne, rimljani poražavaju poražavaj u poslednjeg poslednje g makedonskog vladara %erseja koji pripada lozi 'leksandrovih naslednika, helinističkih helinističkih kraljeva koji su vladali posle 282. godine p.n.e. posle 'leksandrove smrti. *d :<;.$:3;. godine p.n.e., tek 8= godina kasnije je osnovana provincija Makedonija, Makedonija, prekomorska prekomorska rimska teritorija. $ 4 od sredine sredine 8. veka veka !im !im mora da kontroliše kontroliše oblasti koje se nalaze severno odatle, primorani su da povremeno prave kaznene ekspedicije na teritorijama koje se nalaze sa one strane granice provincije Makedonije, Makedonije, a pre svega zbog toga što narodi koji žive tamo, "ardanci žive na teritoriji osova i Metohije, delu Makedonije, prostoru do toka )išave0, imaju kao deo svoje ekonomije, kao i +kordisci koji im se pridružuju, potrebu da prodiru u znatno bogatiju i civilizovaniju civilizovaniju teritoriju rimske provincije Makedonije, da je pljačkaju i samim tim čine manje stabilnom i sigurnom. •

•

•

!atovi "ardanaca se naročito vode u prvoj polovini :. veka p.n.e. &aj +kribonije urion >>. godine p.n.e. prvi izlazi na "unav, prodire duboko u teritoriju "ardanaca i pregazio je čak 5ribale, prvi dostiže severoistočnu granicu teritorije. 4storijski izvori kažu da kad je video kakve ga mračne šumetine čekaju na drugoj strani, povukao se nazad na rimske teritorije. "rugi narod sa kojima su !imljani imali problema su bili +kordisci, +kordisci, ne samo u provinciji Makedoniji nego i u oblastima bliže %odunavlju. +kordisci su bili narod koji je nastao kao legura balkanskih autohtonih naroda sa eltima. !atovi sa +kordiscima traju od ::8.$:::. godine p.n.e. i ponavljaju se sukcesivno sa manjim ili većim uspehom. 1eliki 1eliki trijum( je ostvario ?ucije ornelije +cipion, udario je temelje konačnom pokoravanju :<. godine p.n.e. +kordisci se od tada beleže kao saveznici !imljana i oni će pomagati !imljanima pre svega vojno, da suzbiju moć ostalih balkanskih plemena. 1eliki panonski rat, traje od <.$@. godine naše ere, u vreme cara 'vgusta. 'vgusta. *vaj rat je trajao 2 godine, tamo je bio upućen 5iberije, njegov posinak koji će ga i naslediti na tronu. *n je sa nekih :: legija uleteo na Balkan i počeo da se sukobljava sa balkanskim plemenima. %rvo je oslobodio oblasti oko +arajeva, bliže 9adranskom moru, odnosno teritoriji koja je bila bliže njima, zatim je krenuo dolinom +ave i vrlo brzo je pokorio ustanike.

$%osle %anonskog ustanka dolazi do podele 4lirika, na "almaciju, %anoniju i Meziju. %re toga 4lirik je obuhvatao najveći prostor današnjeg zapadnog Balkana, Balkana, planinski prostor, sve do +ave i malo severnije od +ave, od +lovenije do teritorije današnjeg osova osova i Metohije. 4lirik je pre podele bio nepregledan i velik, nedovoljno organizovan. %ojavljuju %ojavljuju se i nazivi regija koje mi znamo iz natpisa, imamo 3. +cAthica i . Macedonica. $+vaka legija je imala svoj broj, naročito od perioda kraja republike, republike, javlja se i kognomen, odnosno ime gde je ona (ormirana, mesto koje je bilo zaštitnik te jedinice. *d >. godine pojaviće se i >. 7laudia i 3. Clavia. oje ;=tih godina bivaju izmeštene iz provincije "almacije gde su im bili glavni logori i premešteni na "unav u +ingidunum, 1iminacijum i ostolac. $!atovi protiv protiv "ačanaD oni su bili veoma bogati, bogati, moćni, i to će biti jedan od razloga za ratove. ratove. %oseban problem problem "ačani će predstavljati ;=$tih godina :. veka i zbog toga car "omcijan iz Clavijevske loze, preduzima nekoliko pohoda, nažalost bezuspešnih. 4 da bi okončao sukobe, "omicijan je primoran da sklopi, za !imljane ponižavajući sporazum, čak i da plaća danak "ačanima da bi mogao da se usmeri na osvajanja na istoku, na borbu protiv %arćana koja je bila posebno teška za !imljane. %očetkom 8. veka 5rajan će konačno uništiti "ačku kraljevinu u ratovima :=:., :=8., :=. i :=<..

$*ktavijan 'vgust praktično od 2., 22. p.n.e. godine pre naše ere počinje osvajanja Balkanskog poluostrva, odnosno 4lirika, sa ciljem pripreme jedne baze za konačan sukob koji će se održati 2:. godine, sukob sa Markom 'ntonijem. 4 jedan i drugi su bili 7ezarovi naslednici, Marko 'ntonije u vojnom smislu, a u naslednom smislu, kultnom to je bio *ktavijan 'vgust, on je imao veće pravo, zakonsko pravo, a Marko 'ntonije kao 7ezarev saborac, kao neko ko je bio pravi vojnik ali ne pravi političar. *ktavijan je znao da mu je 4lirik potreban u smislu ljudstva, koje je mogao da angažuje u svojim trupama. 4 on 2., 22. p.n.e. vodi kampanju za osvajanje pre svega 9adranskog zale6a i prodire sve do +iscije, današnjeg +iska. Eporedo sa osvajanjem +icilije rimska vojska se širi dolinom +ave 2=tih godina, i vrlo je verovatno da je prva vojna postava u +irmijumu povezana sa tim prodorom *ktavijanove vojske. 2:. godine p.n.e. u bitci kod 'kcijuma izlazi kao pobednik i organizuje carstvo kako pobedniku i prilikuje, podela na provincije pre svega. $%rovincije su osvojene prekomorske teritorije, sve ono što se nalazi izvan teritorija 4talije, 'peninskog poluostrva ostaje kao osvojena zemlja, provincija, %ro vincia, znači za pobedu. )jima u početku upravljaju vojskovodje, oni koji osvajaju ovu teritoriju, dobiće je kao neki plen, za pobedu i osnovu za penziju. Moraju pre svega da sakupljaju porez, koji daju !imu, ali su zloupotrebe i pljačkanje provincije bile veoma česte, i oni koji upravljaju provincijom imaju velike koristi. $E provincijama, na balkanskom tlu, je veoma mali broj rimskih gradjana, oni koji imaju rimsko gra6ansko pravo su uglavnom vojnici, ali i trgovci i zanatlije koji prate vojsku jer je u principu na tim teritorijama vojska jedina bila platežno sposobna. 1ojska je jedina koja je imala novac na osvojenoj teritoriji koja nije imala monetarnu jedinicu, mada može da se se trguje i na druge načine. 5u su namesnici, propretori, prokonzuli, rimski magistrati koji dobijaju kasnije upravu nad provincijama. %rovincije su pre svega teritorije pod vojnom kontrolom. $E carskom sistemu organzacije provincija postojale su senatske prvobitno osvojene npr. &alija, Fispanije, one su najbrze i najduže romanizovane, tako da početkom 8. veka već imamo imperatore koje dolaze iz rimskih porodica iz Fispanije, narod je preobraćen, prestaje da se odupire, pa se i vojska povlaci iz tih provincija one postaju inarmis , bez legija, i postaju senatske, senat ima pravo da skuplja sve prihode iz tih provincija i one idu u senatsku, drzavnu kasu0 i carske provincije koje se nalaze na obodima carstva, gde su postojalni vojni logori, one ostaju naoružane i pod kontrolom cara, car ubira poreze iz tih provincija za svoju kasu i tim sredstvima kasnije raspolaže za ono što je potrebno rimskoj vojsci, a samim tim i za očuvanje svoje vlasti, ta sredstva nisu bila mala, gornja Mezija i "akija su izuzetno bogate rudama bakra, zlata, srebra, koji ulaze u sastav rimske monatarne ekonomije, rimski novac se pravi od legure bakra, srebra i zlata0. %rovincije koje posle ostaju bez vojske postaju senatske, npr. "almacija, ;=tih godina vojska se povlači na "unav ostavljajući "almaciju inarmis. $!imske provincije na tlu +rbije su Moesija centralni deo +rbije uglavnom0, prvobitna provincija Mezija je bila mnogo veća od teritorije današnje +rbije, ali je ubrzo izdeljena na gornju i donju Meziju, Mezija je išla od doline +ave na jug, a %anonija na gornju i donju %anoniu. Panonski deo je obuhvatao prostor danasnjeg +rema i teritorija od doline +ave i "unava na severu je prakticno bio prostor jugoistocnog dela provincije "onje %anonije. Dalmacija je obuhvatala zapadni deo +rbije, od linije *brenovca dole prema 4vanjici. Makedonija od granice izmedju 5rakije i gornje Mezije, prostor oko danasnjeg %irota, tu imamo natpise, na osnovu kojih može da se vidi koja teritorija je pripadala heleno(onoj 5rakiji u kojoj se koristilo grcko pismo ili latino(onoj Meziji u kojoj se koristio latinsko pismo. Mesto po kome možete da povucete liniju prema koncetraciji grčkih natpisa predstavlja najverovatnije granicu izmedju 5rakije i Mezije. $+ami pravci osvajanja se mogu podeliti kao na nekom vojno$strateškom planu, na savski pravac odnosno severozapadni pravac, dolina +ave, jos 2=ih godina p.n.e. tokom 'vgustovih osvajanja

vodio sa teritorije Makedonije do teritorije osova i Metohije, pre svega dolinom 1ardara i Morave, ka "unavu. "unav je prirodna me6a, koja se !imljanima postavila kao granica i pre nego što su oni to planirali, posto se na ganicama obicno nalaze utvr6enja, mi za utvr6enja na "unavu nemamo dokaza, ona se nalaze niže, +irmijum, Basijana svi prvi centri su raspore6eni ispod "unava i tek u vreme "omicijanovih ratova mi imamo prve stalne kamene bedme, odnosno trajna utvrdjenja postavljena na "unavu. Za anticke pojmove "unav je bila reka veoma teska za prelazak, me6utim pokazalo se da i nije bas tako bilo tesko. "ačani su koristili svaku zimu, kada se zaledi "unav da predju na drugu stranu i da pljackaju. +to je ovu teritoriju činilo nestabilnom i nesigurnom, pogotovo onaj deo podunavlja prema Banatu. $*snivanje puteva je pratilo ove vojne pravce. "olina +ave, postaje jedan od najvažnijih putnih pravaca, ovaj put povezuje jedne od najvaznijih naselja ranorimskih i kasnorimskih, od antickog 7ibala danasnji 1inkovci, put ide preko -ida, otprilike danasnjom trasom autoputa prema +irmijumu, a zatim prema 9arku odnosno Basijani, potom prema 5aurunumu, +ingidunumu da bi se usmeravao dalje ka "unavu, do doline Morave do današjeg *rašja, gde je jedna trasa puta skretala na jug prema Gupriji nisu i isla na +erdiku i dalje ka Bos(oru i "ardanelima, a drugi put je pratio liniju utvrdjenja na "unavu to je limes u pravom smislu, via militaris koja je isla od utvrdjenja do utvrdjenja i pratila "unav djerdapskom klisurom. $*no što je usledilo posle rimskog osvajanja je podela zemljišta. !imljani su zemlju koja je pripadala autohtonom stanovnistvu koje su oni porazili, delila, odnosno najbolju zemlju su delili na rimska naselja, davali su pre svega rimskim vojnicima, davali su u okviru prata legionis plandišta, livade, obradivu zemlju za proizvodnju hrane i namirnica za potrebe rimske vojske. !imska naselja su takodje dobijala svoju ager publicus , svoju javnu zemlju. %oseban deo zemlje je bio odvojen za ispašu stoke, šume koje su sluzile kao izvor gra6e i goriva. Mali deo zemljista, ne preterano plodan je ostavljen lokalnom stanovnistvu, oni koji su se pokazali kao pobornici rimske vlasti su vremenom proširivali svoje posede i dobijali zemlju. )ajveci, lavovski deo zemlje pobednik je uzimao za sebe. E okviru ove teritorije su osnovana naselja. %rvobitni gradovi su predstavljali zone oko rimskih vojnih logora. 5o su bile strateške pozicije, nekada su to bila mesta koja su bila glavna uporišta autohtonih plemena. )ajčešće !imljani su izbegavali da se utabore tamo gde su poraženi prethodnici, iz čistog sujuverja. $%ostojale su razlike u principima utvrdjivanja, ondnosno dobre pozicije za utvrdjenje kod autohtonih predrimskih plemena i kod rimske vojske. %rva rimska naselja su nicala na vaznim trgovackim punktovima odnosno vojnim, raskrsce vaznih puteva, usca reka, sva ona mesta koja su !imljani morali dobro da brane su bila pre svega zaposedana od strane vojske. 1ojska je bila platežno sposobna, npr. jedna legija ima oko 3== ljudi, ako svako da jedan denarčić, tu se nakupi mnogo novca. 5ako da su se zanatlije, trgovci, žene, svi oni koji su opsluživali vojsku u stvari koncentrisali polako oko vojnih logora. 4z tih kanaba, tih prvobitnih naselja niču rimski gradovi. $%eregrini ili lokalno stanovništvo nije bilo u dobrom položaju u odnosu na rimske gra6ane, a rimskim gra6anima zovemo one koji su imali puno rimsko gradjansko pravoD :. 8. 2. 3.

4us conubi$ da imate punopravan brak, da su deca rimski gra6ani. 4us commerci$ da sklapate ugovore, zašticenost rimskim zakonom. 4us suHragii$ pravo da birate. 4us honorum$ pravo da budete birani.

$8:8. arakalinim ediktom svi koji su živeli unutar granica rimskog carstva, su postali rimski gra6ani, naravno to je važilo samo za slobodno stanovništvo.)a toj teritoriji razvija se trgovina, zanati i koristi se novac kao platežno sredstvo.

$Erbanizacija je veoma bitna. +a dolaskom rimske vojske postepeno se razvijaju odredjena baza za izgradnju gradova. ako nije bilo gradova ta naselja su uglavno bila zemljano$palisadna,sa zemljanim rovovima, sa palisadama od drveta, sa zemunicama i poluukopanim gradjevinama radjenim od propadljivog materija koji u arheoloskom smislu ne ostavlja neke tragove. !imljani su postepeno morali da razvijaju bazu za razvijanje gradova i naselja, onako kako su oni navikli. $*va teritorija %osavine i %odunavlja je bogata glinom i drvetom, vodom koja je potrebna za razvoj ciglarstva ali pravih ciglana nije bilo. 1ojska postaje jedan od glavnih pobu6ivaca ekonomije i izgradnje. 1ojne jedinice su organzovale ciglane i svojim pecatima svojih jedinica obelezavale svoje proizvode koje srećemo na najvećem broju rimskih lokaliteta. 4 ta rimska opeka kao i kamenlolomi koji proizvode kamen se transportuju rekama i kanalima do mesta izgradnje. 5ek krajem prvog veka skoro :==. godina posle osvajanja imamo prve logore od kamena, gradovi polako dobijaju (ormu rimskih gradova. 4ako prva rimska naselja zapravo koriste iste principe koje koriste i autohtona plemena, poučena zapravo iskustvima tradicionalne arhitekture, nekoliko decenija !imljani zapravo zive uslovima koji su tradicionalni, uslovi diktirani klimom, podnevljem i ekonomskim stanjem jedne teritorije. +a razvojem gra6evinarstva uvoze se rimski principi gradnje i rimska organizacija gradova. %rimer %ompeja$Basijana. Basijana ima ulice koje se seku pod pravim uglom prema stranama sveta, bedeme kojima je zaštićena, potpuno isti principi u ampaniji i grad koji se (ormira od 8. veka na tlu +rema. $!azvoj puteva od velike važnosti za rimsku vojsku i za razvoj rimske države bez mreže puteva vi ne možete da kontrolište jednu teritoriju kako treba. %ore6enje sa ritom. &de god se rimska vojska pojavljuje grade se putevi, bez obzira na tlo, Močvare0. $)ajnelogičniji primer je "jerdapska klisura. "už puteva su osnivane stanice za promenu stoke, na nekih 2=ak kilometara, sto je neki dnevni maIimum koji je stoka mogla da pre6e. %ored puteva su postavljani mutacijumi gde ste mogli da prometnite zapregu koja vise nije mogla i da produžite, ili su bila konačišta gde ste mogli da odmorite preko noci i da nastavite svojim putem. ' sam put je bio obelezen miljokazima, =ti miljokaz je bio u!rimu, na sred (oruma to je zlatni miljokaz. )alaz miljokaza vrlo često upucuje na trasu puta, to su velike kamene stele, to su monolitni spomenici koji uglavnom nisu daleko od mesta gde su se nekad nalazili. Zanimljivo je da se trase rimskih puteva uglavnom poklope sa trasama dansnjih puteva, jer su imali iste nacine odre6ivanja gde će se graditi pu, imali su i geodete, putevi su pravi i ekonomični, bez mnogo krivina. Miljokazi su vazni i zbog trase puta, a i na njima se nalaze epigra(ski nalazi, carevo ime i titula, na osnovu cega mi znamo u kom je preiodu put trasiran ili obnavljan, i takodje se nalazi miljaža, broj milja udaljenosti do sledeceg naselja, mutacio, i na osnuvu sacuvanih intinerera odnosno putnih karata mi možemo tačno da utvrdimo gde se naselje nalazilo i kako se zvalo $)ovac, autohtono stanovnistno je zivelo u nemonetranoj ekonomiji, +kordisci su pokusali da imitriraju grcki, helinistički novac, me6utim prave monetarne politike nije bilo već čista razmena. +a dolaskom rimljana, vojske koja je placena, trgovci koje dolaze za vojskom takodje koriste novac i postepeno ekonomija pocinje da se razvija u monetarnom smislu. $Me6u najranije nalaze sa ovog tla spadaju bronzane posude, posude radjene zapravo od bakarnih legura. Budući da su pored keramičkih posuda, posude od bakarnih legura su bile naročito popularne, posebno u vojsci, čiji deo opreme predstavljaju situle $ vedra koriscena u najrazličitije svrhe od pojenja stoke do uzimanja vode iz bunara, reke, jezera, pranja vesa, kuvanja, itd. Zatim situle koje su koriscene kao urne za pohranjivanje pepela. Kaserola ili trula$slicno današnjoj šerpi i tiganju, multi korisne posude korišćene od kulta do svakodnevnog kupanja, spremanja hrane, kuvanja vina itd. Balsamarijum primer iz "ubravice negroidni dečak, rob očigledno0, javljaju se u skolopu toaletnih kompleta zajedno sa strigilima. Stigili su bili kašikasto nožasti instrumenti koji su

zagrevaju i razliciti medikamenti da bi se sipali na rane, ali pre svega su u u ovim toaletnim sudovima bili važni balsamarijumi, mogli su da budu od stakla, keramike i metala, ove posude se imale poklopac i lanac kojim su bili spojeni sa nosačem elemenata toaletnog kompleta. $+rebrne posude spadaju u najranije rimske proizvode, uvožene i nalažene na našem tlu, posebno u ostavama. %rvo posu6e koje se javlja na našem tlu je rad kampanjskih, helinističkih radionica, republikanskih, koje dejstvuju u ranom carstvu. )a osnovu oblika i dekoracije često mitološki karakter0 se prenose te helinističke tradicije. Mnoge od ovih posuda su oslikavale rimski način ishrane koji je potpadao u s(eru luksuza, luksuznog življenja. Moge od srebrnog escajga su imali posebnu namenu, postolja za jaja, kašike za razbijanje jaja, puževa i školjki. $Evo6enje mernog sistema, rimljani prvi uvode sistem mera za dužinu, težinu, zapreminu. )a čitavoj teritoriji uvodi se jedinstveni sistem mera. &lavne mere koje su potvr6ivane su čuvane u sklopu hramova i javnih ustanova, božanstva bdiju nad merama, štite od varanja na meri. Mere su bazirane na rimskoj libri, oznaka za današnju (untu i sve anglosaksonske mere se baziraju na tome. oriste decimalni sistem cepkanja na :8. "užina je bila organizovana po različitnim dužinama na ljudskom telu, npr. korak, stopa.. Emnožavanje ovih vrednosti je zavisilo od sistema koji su uveli rimljani. Zapremina je bila bitna za raspodelu hrane. Evode se i prvi kantari, sa nejednakim krakovima, libra, terazije. )a tim vagama je i razmeravan novac.

II Slemovi legijske pesadije Sremska Raca

Malo toga je ocuvano. !imsko prisustvo na nasem prostoru vidi se iz toga sto ga istorijski izvori kao sto su 'pijan, "ion asije pominju, ali samo ih pominju, vise paznje posvecuju zapadnim delovima gde ce tridesetih godina prvog veka nove ere !imljani da (ormiraju jedno vazno vojno 4 civilno uporiste da bi se u istom trenutku zapravo prosirili na citavu dolinu +ave i dospeli do +irmijuma, ono sto im je svakako bilo bitno 4 sto je mogao da bude vazan cilj je usce +ave u "unav.4z strateskih razloga dolina +ave je bila izuzetno bitna zato sto pretstavlja okosnicu, saobracajni put, liniju koja deli zapravo prirodno odredjene geogra(ske zone, odnosno pretstavlja granicu izmedju 4lirika 4 %anonskih oblasti, da bi se kasnije !imska imperija prosirila sve do toka "unava, a +ava je pretstavljala granicu izmedju "almacije 4 provincije %anonije 4 pretstavljace veomavaznu recnu komunikaciju.ada govorimo o recnoj komunikaciji moramo da kazemo da je za !imljane 4 ako je rimska vojska prevashodno bila kopnena, pre svega pesadijska, razvojem konjica je bila sve vise zastupljena pogotovo zbog sukoba sa drzavama koje sui male razvijenu konjicu, ali glavni deo te vojske je pretstavljala pesadija . $*d drugih naroda su kopirali ono sto je dobro i to dalje razvijali, npr. 4z Magna &recie, juzne &rcke, iz grckih kolonija su uzimali saveznicke artiljeriske jedinice, inzenjere da naprave osadne masine, opsadnu artiljeriju, takodje su koristili svoje saveznike da nauce kako se prave brodovi.)eki naucnici misle da je to jedna od najvaznijih osobia koja je doprinela tome da se !imljani u toj meri razviju. $ontrola reka je bila od vaznog znacaja.!imljanima je bilo vrlo zgodno da reka bude blizu.Mnogo bitnije od same pitke vode su logisticki razlozi, recni transport, kao i morski transport je mnogo ekonomicniji, izdasniji nego kopneni.Esce +ave kod "unava je bilo vrlo vazno.%rvo je !imljanima bilo vazno da ovladaju +avom da bi mogli da predju "unav sto je bio krajnji cilj. Gladijum Majnc tipa

$4z recnog nalazista kod +remske !ace, severozapano$jugozapadno od +remske Mitrovice, iz korita reke +ave jos krajem :@., a narocito u prvim decenijama 8=. veka vojnici Zagrebackog arheoloskog

a kasnije i oni koji bageruju na ovom mestu ili vade sljunak iz korita da nalaze razne predmete, pa tako stize i jedna polovina vojne diplome koja je bila veoma bitan dokument i de/nitivno jedna od najstarijih vojnih diploma na nasem tlu i narocito osamdesetih godina kada su bageri poceli da vade najvise sljunak na ovom nalazistu pojavljuje se veliki broj arheoloskih predmeta, pre svega su to bili slemovi koji su medju najranijim slemovima koji su okriveni u ovom delu vrope i neki od njih se po svom obliku mogu datovati cak i u kraj prvog veka p.n.e., drugi nalazi pretstavljaju vojne posude, pre svega velike vonje kotlove.1eliki broj nalaza je ukazao na veliki znacaj ovog arheoloskog lokaliteta. $ad se radi o tim najranijim nalazima, jedan nalaz rimskog maca koji je sada u vojnomJ muzeju u Beogradu.5o je kratak rimski mac majnc tipa po vecem broju nalaza ovih maceva koji su otkriveni u istoimenom gradu, poput ovog koji je nadjen u "unavu kod "ubrovice na uscu Morave u "unav takodje i kod Majnca su ovi nalazi nadjeni u reci.+ami ovi macevi majnc tipa se datuju u prvu polovinu prvog veka.4maju karakteristicnu (ormu.+ecivo mu je 3=$=cm.)ajveca sirina mu je pri korenu i na pocetku poslednje trecine. $4z prve polovine prvog veka je. $anija, stitnik u kome se mac cuva, sistem vesanja sa 3 prstena , ocuvana, kod ovog tipa je potpuno oplacena metalom, u ovom slucaju kalajem, u donjem delu koji stiti vrh maca se nalazi ukras ikoja se vezuje za 9ulijevce zato sto je neja praotac svih rimljana, njen i 'nhisov sin, zbog toga svi 9ulijevci su se dicili time da su bozanskog porekla samim time hteli su da vladaju jer su smatrali da imaju pravo da vladaju, zato nije cudno da na ovom macu koji je iz 9ulijevsko$ laudijevske epohe imamo prikaz ljiljana koji je u to vreme bio veoma karakteritican.4spod usta kanije je natpis koji je bio urezan, sa imenom 'nivalus, sto je mozda '. kao inicijal i )ivalus, ali ga je neki pro(essorJ procitao zajedno 'nivalis kao Fanibal sto je neuobicajno zbog toga sto je on bio neprijatelj rimljana, ali rimska epigra/ja pokazuje na nekoliko rimskih spomenika da se ovo ime  javlja tako da u nekom oblku mozemo 4 da prihvatimo ovo, ispod je ?' 4444sto oznacava 30, prvo se pomisli da se govori o legiji ali cetvrta legija nije postojala, pretpostavlja se da se govori o ?evis armature, to je neka vrsta isturene jedinice koja je zapravo u ranom period bila postavljena ispre( tih prvih vojnih utvrdjenja uz "unav 4 koja je imala ulgu da osmatra i reaguje ako treba.5o je jedan od maceva koji su jako rani 4 ovde na teriroriji Balkana jedan od najbolje ocuvanih. Skulptura

$%rva rimska skulptura dolazi sa rimskim osvajanjem.4ma i pre rimskih osvajanja na nasoj teritoriji nekih tragova ali su vrlo retki, zapravo skulptura iz prvog veka nase ere se javlja ali u jednom vrlo speci/cnom obliku, to su vrlo kvalitetni radovi buduci da su radjeni obicno u nekim od rimskih centara koji su se nalazili u provincijama ili cak na teritoriji same 4talije i uglavnom poticu sa prostora ?imesa, a ?imes je utvrdjena granica koja, prvobitno ?imes oznacava poljski, sumski put u prirodi da bi se kasnije ovo znacenje prenelo vremenom na put i duz koga se na rimskim granicama grade podgranicna utvrdjenja, put koji gradi rimska vojska i put koji povezuje utvrdjenja na granicnoj liniji.+va ta najranija skulptira:. vek0 na teritoriji +rbije je skoncentrisana uz limes i uglavnom je pronalazena u utvrdjenjima 4li u okolini utvrdjenja i ono sto je takodje karakteristicno za tu najraniju skulpturu jeste da je ona u veoma malim :3$:cm eventualno :;$:@cm sto nam ukazuje na to da je bila tako mala kako bi bila mobilna, kako bi lako mogla da stane u prtljag nekog trgovca, ali pre svega 4 kako bi vojnici visokog ranga mogli da ponesu kultni pretstavu svog bozanstva kome se moli.1elikih hramova u to vreme jos uvek nema, oni ako su podizani podizani su kao logori zemljano palisadnog tipa od propadljivog materijala dimenzijama sa mitoloskim odnosnoreligioznim prikazima, prikazuju se bogovi. Keramicki proizvodi

$5akodje se javljaju na nasem tlu."olaze ne teritoriju podunavlja u ovom periodu .Evozeni su iz 4talije, &alije, Fispanije.Evoz uglavnom importovane keramike ali i neke druge robe dolazi sa zapada, uvoz sa zapada je dominirajuci pravac sve do 5rajanovih dackih ratova, "akija je osvojena, postaje rimska provincija, izgradjen je put kroz "jerdap koji kontrolise citav tok "unava, 5rajan takodje pravi veliki kanal koji je zaobisao katarakte odnosno podvodno stenja i omogucio je da "unav postane plovan i brodovi mogu da se izvlace uzvodno.5ek kada je taj put napravljen, dakle tek od 5rajanovog vremena pa na dalje.ada (unkcionsie "unav i sa jedne i sa druge strane normalno roba pocinje da dolazi i onda ta zona uvoza postaje mnogo dominantnija a do tada je uvoz sa zapada bio dominantan, to vazi i za keramiku, s tim sto u prvom veku imamo, pogotovo u blizini utvrdjenja, grncarske radionice sa keltskom tradicijom gde lokalni majstori pokusavaju da snabdeju vojsku sa onim sto pre svega znaju da naprave i prave ono sto potseca na rimsko i trude se da im konkurisu po kvalitetu. $Martarijum je vrlo ineresantna posuda koja se nalazi cesto pored am(ora, velike posude, kruznog oblika, sa masivnim zidovima, iznutra su oblozene dok je jos glina bila meka sa sitnim sljunkom , odnosno krupnijim peskom koji je poput smirgle rasporedjen i ima ogrubljenu povrsinu sto omogucava da se ova posuda pretvori u rende, ono po cemu su nam mnogo bitniji je cinjenica da spadaju u onu grupu posuda koje na sebi imaju pecate, ti pecati omogucavaju da se vrlo precizno u geogra(skom smislu locira mesto proizvodnje, putevi kretanja vojne jedinice i mesto uvoza posuda, karakteristicni su i u tome sto obod im u jednom trenutku prelazi u izlivnike. $'m(ore su veoma cesti nalazi, imale su dve drske, sluzile su za skladistenje, cuvanje, prenosenje, na pocetku su se samo koristile za prevozenje sa jednog mesta na drugo i posle toga su se razbijale.E !imu dan danas postoji brdo koje je svo napravljeno od (ragmenata am(ora koje su rabijane kod pristanista na 5ibru i tako su polako pravile gomilu koja nicemu nije sluzila.E sekundarnoj upotrebi su sluzile i za pravljenje podova od mozaika, u nekropolama za pokrivanje tela pokojnika, tek od cetvrtog$petog veka su se koristile vise puta.Bitne su nam takodje iz razloga jer imaju na sebi pecate koji nam ukazuju na poreklo keramicara, ali takodje na sebi imaju i natpise izvedene cetkicom najcesce pre pecenja koji govore o sadrzini am(ore, sa je u njoj transportovano, prvi proizvodi koji su dolazili am(orama na nase tlo je dolazilo dolinom +ave i to je pre svega bilo vino iz 4stre, severne 4talije, maslinovo ulje koje je bilo neophodno ljidima ne samo u ishrani, vec i za osvetljenje njihovih prostora u kojima su ziveli. Svetiljke

$+padaju u najranije predmete koji se uvoze.Malih su dimenzija.Moze da gori nekoliko sati, posle toga mora da se dopuni.)ajraniji tip svetiljaka koje su javljaju su svetiljke baz drske koje imaju relje(nu pretstavu i zovu se biKankeJ, pretstave su najrazlicitije prirode od mitoloskih , erotskih, pozorisnih, gladijatorskih borbiL!ane lampe imaju spicasti kljun i ukras sa ove strane.%rve koje se uvoze iz severne 4talije su mnogo boljeg kvaliteta kako odmice trajanje rimsko na ovom tlu tako se (ormiraju domace radionice koje kopiraju ove proizvode tako sto su u glini od lampe pravili vostani ili gipsani prototip koji ce se posle u istoj radioni koristio za dalju izradu, medjutim time se zapravo smanjuje ostrina (ome i volumen, odnosno dobijamo sve manje lampe, kad god se osusi prototip on izvlaci vlagu tako da lampe koje imamo iz treceg veka su mnogo manje nego one iz kopirane prvog ili pocetka drugog veka. $5elasigilata, odnosno keramicke posude izuzetnog kvaliteta, same nose naziv pecacena zemlja, one same nisu pecacene ali su pecatima izradjivani ukrasi koji su pecaceni, imaju /nu (akturu, pokrivene su crvenkastim slojem.%rvo su pocele da se rade u centralnoj 4talji oko danasnje +ijene, da bi se kasnije pojavile u severnoj 4taliji, a kako su se pomerale vojske, trziste, osnivali gradovi, tako su osnivane radionice na ovoj teritoriji zbog toga sto je bilo je(tinije kako se ne bi transportovalo.

$!imski vek se naziva doba stakla.od limesa su pronadjeni (ragmenti posuda.*no sto je bilo speci/cno su posude od stakla vrlo dekorativno radjene tehnikom kojom se dobila mileciori staklo 4 to je tehnika hiljadu cvetova.+tapici stakla razlicite boje bi se slagali u snopove r kada se zadreje spajali bi se u celinu i dobijali bi se zetoncici koji su se onda slagali jedni pored drugog 4 dobija se vrlo karakteristicni sareni oblik mozaickog stakla.%roizvodice se 4 kasnije. "rugi karakteristican oblik su rebraste zdele od zelenkastog ili svetlo plavog providnog stakla ono sto je karakteristicno su ti relje/ koji se nalaze na trbuhu tih zdela.*ne su pronadjene na "jerdapskom limesu i u4ozene su sa zapada i zapadnih provincija. Djerdapski put

$ontrola nad "unavom je bila otezana ne samo prirodnim karakristikama relje(ana "jerdapa, mesto na kojima je "Enav probio klisuru, podvodno stenja, ali posebno zbog "acke kraljevine, problem se  javljaju jos kad su !imljani resili da se na ovoj teritoriji zadrze duze 4 istorijski izvori kazu da je jos 7ezar imao planove da krene u osvajanje "akije, ova ideja tinja i kod samog 'vgusta i o tome ce razmisljati 4 5iberije. $%osebno vazna deonicaje puta bila od &ospodjinog vira nesto nizvodnije od &olupaca, preko "onjeg Milanovca, narocito kod azana, do 5ekije, koja je bila poznata po liticama koje se bukvalno vertikalno spustaju u maticu "unava, do ovog mesta !imljani su zapravo koristili priliku da koliko god se moze koriste jedan pravac, odnosno da sto ekonomicnije koriste ovaj put, madjutim od te zone &ospodjinog vira, preko ?epenskog vira i dalje postojale su vrlo kriticne deonice puta gde nisu imali pristup obali i rimljani su pribegli jednoj veoma posebnoj tehnici koja je podrazumevala da se bukvalno su jednu polovinu duzine puta uklesivali u zivu stenu, do nekih :,$8 m visine dovoljno da bi ljudi koji vuku i trupe mogli tu da prolaze ali ta sirina nije bila dovolja da bi se dobila neophodna sirina pravljene su konzule i pravljen je drveni put koji jednom svojom polovinom je visio nad "unavom, a to znamo zato sto su do sezdesetih godina su pojedine deonice ovog puta bile ocuvane i otvori u steni u koje su ubacivane drvene grede su bile ocuvane.* ovom putu osim toga svedoce i gradjevinski natpisi koje su vojnici uklesivali u cast careva koji su ovuda prolazili i o tome koliko je rana potreba rimljana bila za kontrolom "jerdapskog dela "unava svedoce nasipi, na primer dva u blizini &ospodjinog vira koji su uklesani :==m nedaleko jedan od drugog u vreme cata 5iberija, ovi natpisi pominju dve legije ciji vojnici ucestvuju u ovom ogromnom poduhvatu probijanja puta kroz "jerdap.)a zalost vecina ovih natpisa nije danas u original vidljiva zbog toga sto su bili unisteni tokom izdanja lokalnog puta, ili su neki od njih potopljeni.  5iberijev natpis na ?epenskoj steni22$23. godine0 54 7'+'! '1&C '1&E+5* 4M%!'5*! %*)5 M' 5! %*5 1 ?& 444 +7N5 ?& 1 M'7" )atpis cara "omicijana je drugi ocuvan, "omicijan je posle 5iberija sledeci imperator koji je obnovio put, ucestvovao je u njegovom prosirenju i obnovio ga.5akodje je prvi krenuo u rat protiv "acana.&ornja klisura$+tena kod &ospodjinog 1ira, urezan @8$@2 godine p.n.e.. )atpis cara laudijaj urezan 3<. &odine pre "omicijana i sledi posle 5iberija.  5rajanov natpis5'BE?' 5!'4')'0, moguce ga je videti uzivo ali se vise ne nalazi na svojoj prvobitnoj poziciji zato sto je to danas pod jezerom, nalazi se iznad kote do koje "unav moze da je osteti ali je "unav polako ali sugurno ostecije, pretpostavljala je i prosirenje pored puta, dve 1iktorije

su je drzale, natpis govori kada je podignuta, za vreme cije vladavine i o 5rajanu koji je pripremio rimski put.

III

Nalazi iz ekije

 5ekija se nalazi na desnoj obali "unava, na samom izlazu iz Oerdapske klisure. %rvi istraživači svedoče o utvr6enju koje se nalazilo na obali jedne rečice koja se uliva u "unav kod 5ekije. *vo utvr6enje će istaživati i publikovati pro(esorka 'leksandra 7ermanović uzmanović. Etvr6enje i naselje koje nisu potpuno istraženi, pošto su podzemne vode onemogućile istraživanje, zato u Oerdapu ima malo lokaliteta, pogotovo onih iz prvog veka koji su istraženi, a nama bi bili možda najzanimljiviji. :@3>.$3;. gra6evinari prilikom izgradnje zadružnog doma u 5ekiji su naišli na ostavu sakirivenu u sudu od bakarne legure, bronzajoj situli, koja je po svom obliku podsećala na one koje su koristili rimski vojnici. +adržaj ove ostave je veoma interesantan. )alaz novca nam je omogućio da se vrlo precizno datuje ovaj nalaz u period vladavine cara "omicijana, ;=te godine prvog veka naše ere. %ored nalaza srebrnog novca u ovoj ostavi se nalazila jedna veća količina različitih srebrnih predmeta, ne samo po svojoj (unkciji već su bili različiti i po poreklu, mestu izrade. $)alaz iz 5ekije je sadržao izme6u ostalog i nekoliko srebrnih amblema, odnosno kultnih predstava koje su ra6ene na tankom srebrnom limu gde je tehnikom pečaćenja matricom od čvrstog metala ustiskivana sa zadnje strane predstava koja je davala relje(ni prikaz sa prednje strane. )ekim ravnim ili zaravnjenim predmetim su ra6eni ukrasi koji podsećaju na (ront prednju stranu (asade hrama, naglašava se kultni značaj same predstave. *va predstava koja prikazuje bradatog muškarca, sa dva simbola sa strane, muškarac je sa kovrdžavom kosom i u ruci drži nešto što liči na skiptar, koji je obično vezan za glavnokomandujuće božanstvo, imamo i motiv koji predstavlja (ulminu odnosno munju stilizacija snopa munja, koja je bila jedno od glavnh oružja Zevsa odnosno 9upitera gromovnika, oružje koje su mu kovali vulkan i kiklopi. $)a drugoj predstavi je stojeća ženska /gura koja u ruci drži /jalu odnosnu kultnu posudu koja ima ispupčenje na središnjem delu. 9edna oštećena ali vijugava predstava, ali se predpostavlja da se radi o zmiji koja je htonskog karaktera, koja dolazi da pije, to što ženska /gura, predpostavimo da je boginja, proliva na zemlju, to je tečna žrtva odnosno libacija. %rikazanaje i rečna biljka koja raste sa strane. +ama ženska /gura je u drapiranoj odeći sa krunom koja podseća na tihe, ali zapravo se radi o magna mater, odnosno o boginji majci, čiji kult iz male 'zije je prenešen u !im. Boginja +elena ili "ijana koja se prepoznaje po polumesečastom ukrasu koji je simbol njenog bonžastva. $*va ostava ima i dve patere. %atere su posude koje imaju recipijent i bočno postavljenu dršku koja  je horizontalna u odnosu na sam recipijent. Bogato je ukrašena, modelovana tehnikom iskucavanja dok su drške livene i sa relje(nim ukrasima koji prikazuju +ilena odnosno %ana, na bokovima su glave ptica. $%rona6en je i simpulum nešto slično današnjoj kultači, spada u redovni kultni pribor rimskih sveštenika, svi oni koji su se bavili kultnom su imali sed koji je sadržao patere i simpulum, tako6e i krčaga, lagena koji služe za izlivanje tečnih žrtvi. +impulum za razliku od patera ima vertikalno postavljenu dršku i služio je za zahvatanje tečnosti. *ni se mogu javiti i u vinskim servisima za piće,  još kod antičkih grčkih gozbi poznata je upotreba simpuluma. *n se tako6e javlja i u kultu. )apravljen je od srebra, i predtave koje su javljaju su mitološke i povezane su sa kultom ispijanja vina ili prinošenjem žrtve. Ekazuju zajendo sa ikonama da je ova ostava sadržala kultne predmete. $)akit koji je otkriven izra6en je od debele srebrne žice sa petljama na krajevima, sa dodatnim alkama koje su na sebi imale prikazane različite delove alaa kao što je srp, nož, turpija, dleto, sekira

pripadao krugu autohtonog podunavsko stanovništva, "ačkog, u čijem nakitu su vrlo česte ovakve srebrne narukvice. $1rlo interesantan deo ove ostave su činili delovi pojasnih garnitura. *dnosno kako je to zaključio Oor6e Mano Zisi, jedan od naših starijih arheologa, koji je i objavio ovaj nalaz, na osnovu broja pojasnih kopči i dva diska oko koji su tako6e imali šarner sa strane tj šarku koja omogućava da se pomera, on je zaključio imamo dve kopče i dva diska oko kojih je mogao da se zamota kraj opasača da tu imamo najverovatnije dva ili četiri pojasa. $Me6utim, kasnije će se pokazati zapravo da se radi o kompletu od dva pojasa koji su nošeni zajedno. "iskovi ovih pojasa su zanimljivi, odnosno jedan od njih jer na sebi ima punktirani natpis u kome se pominje &aj 1alerijus !esces, tročlana imenska (ormula karaktreristična za italike koji su dolazili na naše tlo. %rona6eno je nekoliko srebrnih, pravougaonih okova koji su bili ukrašeni sa osovinama, krajevi su imali loptaste produžetke koji imitiraju biser. $%ored ovog natpisa na još jednoj pločici se vidi natpis koji je verovatno označavao ime majstora koji  je izradio pojas ili težinsku vrednost. Zanimljivo je da je u ovoj ostavi na6en jedan broj jednostavnih diskoidnih okova koji su imali klin sa jedne strane i služe za (ormiranje pregače koja se tako6e javlja u rimskom naoružanju, a koja je nošena u specijalnim okolnostima. $E ostavi su se nalazili i lunulasti privesci koji su sasvim izvesni bili okovi kajševa koji su činili pregaču, prona6eni su i diskoidni srebrni privesci. )a jednom od pojaseva su bile žabice ili nosači za kačenje bodeža,specijalna tehnika koja je karakteristična za period sredine prvog veka nove ere i na osnovu svega toga prouzilazi da je u ostavi bio sakriven komplet od dva pojasa koji su u prvom veku nošeni zajedno. E ranocarskom periodu oni koji su mogli sebi to da priušte, nosili su dva pojasa unakrs preko bokova, sa jedne strane su kačili mač, a sa druge bodež. $%redpostavljeno je na onovu numizmatičkog nalaza iz epohe Clavijevaca, odnosno "omicijana, da je vojnik sakrio svoju vrednu imovinu koja je sadržala i neke od elemenata autohtonog naroda koji su živeli na tlu podunavlja, kao i kultne predmete koji su možda predstavljali plen vojnika koji je pljačkao. 'li, možda se radilo i o obrnutoj situaciji da je nekakav dačanih opljačkao rimskog vojnika i svetilište i sakrio. +akrivanje u zemlju je za to vreme bilo uobičajno jer nisu postojale banke, ima dosta ostava koje su veoma važne, pogotovo ako sadrže numizmatičke nalaze. $*vaj nalaz :@3;. godine je na6en slučajno i radnici su razgrabili na6eno, ali zbog velike koncetracije vojske u tom trenutku na tom području skoro sve je bilo vraćeno.

!svetljenje u rimskom periodu +redstva za osvetljenje su bitna za arheologe, pogotovo keramičke lampe jer su lake za datovanje, mada su i druga sredstva za osvetljenje laka za datovanje. 4pak keramičke lampe imaju radioničke pečate i lako mogu da se opredele za epohu u kojoj su ra6ene. %rirodna svetlost se naravno i tada koristila, ali u večernjim satima ste bili ograničeni. $Za to su se koristila različita sredstvaD :.

"aklje pre svega za otvoreni prostor kao i za neke veće prostorije, zbog činjenice da su

 jako garavile0P sveće od pčelinjeg voska, naročito u ruralnim oblastima, koje su udaljene od meditarnsko sveta odakle potče glavno gorivo, a to je maslinovo ulje0P 8. u severnim zonama korišćene su i lojanice one su kao gorivo koristile životinjsko salo0P 2 ti i svetiljke  ili lucerne čiji naziv potiče od grčke reči lithnos odnosno svetlo0P

3.

same svetiljke su mogle biti postavljene na nosače koji su omogućavali da se svetiljka uzdigne od površine koja treba da se osvetli i takva vrsta se nazivala kandelabriP . imamo i lanterne su jedan od sredstava za osvetljenj i one su zapravo (enjeri u modernom rečniku, predstavljaju zatvorenu (ormu koja sebi u zadrži rezervoar sa uljem, /tiljem i gorionikom, a zatvorena je prozirnom supstancom, staklom ili liskunom, a čitava konstrukcija  je bila ra6ena od bakarnih legura, postojao je lančani sistem koji je omogućavao zamenu ulja i /tilja kao i protok vazduha zbog gorenja, njih su obično koristili bogatiji stanovnici. <. )ajveći broj stanovnika je koristio kerami#ke svetiljke, koje su se lako izra6ivale, koristila se najčešće tehnika izrade u kalupima, jednodelnim ili dvodelnim, one su bile je(tine, brzo i lako su se izra6ivale, dobre su za datovanje zbog materijala od kog su ra6eni, jer serija nije dugo trajala, lako se lomila i menjala novim. %ečati koji se javljaju na njima su takodje dobri pokazatelji porekla sem ako se ne radi o (alsi/katima. Eglavnom su nalaženi i u naseljima i u nekropolama. E nekropolama imaju poseban značaj, predstavljaju lux perpetua , večnu svetlost koja predstavlja iskru života. *no što je zanimljivo je da te lampe koje se nalaze u grobovima nikad nisu ni korišćene, nema tragova gorenja. >. %ostoje i svetiljke koje su otvorene, jednostavnog oblika, kao da ste uzeli nekakav sud od mekog materijala i uštinuli jedan kraj bi ste dobili taj kljun u koji se postavlja /tilj, a gorivo je otvoreno prema spolja i tim uticajima, i ovakve lampe su najčešće bile  lojanice, tj koristile su mast životinjskog porekla, jer je to bilo dostupno svima i je(tinije u odnosu na maslinovo ulje, a i u zatvorenoj lampi životinjska mast kada se ohladi bi postajala čvrsta i ne bi mogla da snabdeva /tilj gorivom. $"elovi lampe su kljun, drška, disk gornji deo0, recipijent u koji se uliva ulje, centralni otvor koji se nalazi u sredini diska, a nekad je i u stranu ako ne želimo da remetimo predstavu koja je u sredini, zatim različito oblikovan kljun, može imati jedan otvor u koji se stavlja /tilj, a može se javiti i još  jedan otvor koji je služio za vazduh da lampa bolje gori, zatim dno ili stopa, značajan jer se tu nalazi pečat radionice. $+ama proizvodnja lampi, se svodila na pravljenje prototipa, koji se radi od drveta ili nekog mekšeg materijala koji se lako oblikovao ili od već gotove lampe se pravio kalup koji se koristi za dalje pravljenje lampi. alup se pravio utiskivanjem ili ulivanjem gipsa oko modela. &lina se zbog sušenja smanjuje i proizvod koji izlazi iz kalupa je manji, i kada se pravi (alsi/kat on je sve manji i manji. E kalupu se prave i udubljenja koji su kao paseri ili oznake koje pomažu da se savršeno uklopi gornji i donji kalup. 'ko radimo u dvodelnom kalupu, on mora da bude spojen na najširem delu. *tvori se buše naknadno, dora6uju se ivice i lampa se suši i one se preku u keramičarskim pećima, one su obično uzidane u padinu tako da kalota samo malim delom viri iz padine. E prvi donji deo peći koji  je pokriven rešetkom, slažu se lampe i kalota se zazida i ruši kada se proces pečenja završi. Za komplikovanije (orme lampi, imali su kalupe od više delova, zahtevale su dužu izradu i samim tim su bile skuplje. *sim toga korišćene su i lampe koje su ra6ene na brzorotirajućem vitlu, (ormira se šljoljica, aplicira drška i buše rupe, i onda se peče. $?ampe koje su najviše proizvo6ene su takozvane /rma lampe to je posebna (orma lami koja na sebi ima potpis /rme, i njihov prototip je modelovan tako da se mogu brzo raditi. %ostoje različita imena majstora koja se nalaze na /rma lapmama, Cortis, +trobili, *kartus. $5ipologija rimskih svetiljki, prve tipologije koje su se javile do danas podrazumevaju podelu na lampe sa ukrasom odnosno sa predstavom na disku to su bilJ lampe, i lampe sa pečatom u kalupu ili /rma lampe. Zatim imamo lampe sa volutnim ukrasom kod kljuna, mogu imati najrazličitije predstave na njima. 5ipologija /rma svetiljki imamo ?eškeovu, zatim kod "ore 4vanji itd. $)alaz sa 1iminacijuma, lampa koja je nadjena u prostoru ispod tribina viminacijumskog am/teatra, disk je sa gornje strane po obodu ukrašen morivom vinove loze. *no što je zanimljivo je da dole ima

strane otvori podsećaju na vizir gladijatorskog šlema, i ta lampa je bila izra6ena u obliku šlema koji su koristili teško oklopljeni rimski gladijatori. )adjena je u okviru kultne zone am/teatra, verovatno  je predstavljala neku vrstu kućno svetilišta gde su borci ostavljali darove božanstvu u zamenu za preživljavanje ili se radi o suveniru. $!anohrišćanske lampe, koje se nazivaju i severnoa(ričke lampe, na njima su često hrišćanski simboli. )ekad se nazivaju i kruškolike svetiljke sa drškom, javljaju se od kraja 3 do < veka. $Metalne svetiljke koje su naravno lepše i skuplje, radjene po uzorima helinističkih majstora. E alrksandrijskom krugu su najčešće bile prikazivani negroidni motivi, sve što je bilo rasna karakteristika je još više podsticano. %ostojale su i one koje su ličile na keramičke, imale su lance za koje su bile kačene, i za njih su obično i kačeni instrumenti koji su bili potrebni za opsluživanje lampeD pinceta koja je služila da se izvlači /tilj kada dogoreva0P makaze ili nožići koji su tako6e korišćeni za čišćenje lampe i njeno održavanje0. +astavni delovi lampe su isti kao kod keramičkih. Za razliku od kermačkih, metalne svetiljke, pogotovo one ra6ene od bronze su mnogo re6e, razlog tome  je skupoća materijala, a i u činjenici da je matal recikliran kroz čitavu antiku. 4nteresanto je da one za razliku od keramičkih lampi , metalne nisu pouzdane za datovanje.

$ Singidunum $%ostoji nekoliko tumacenja imena +ingidunumP jedan od najcescih je da se radi o dva termina +ingi$ ime trackog plemena i dulum$keltski sul/ks za grad koji se nalazi u keltskim toponimima odnosno nazivima za naselja, koji kao "acko davo oznacava naselje ili grad 4 u prevodu to znaci naselje +inga. $%o osvajanju teritorije kasnije provincije Mezije rimljani su obratili posebnu paznju na usce +ave u "unav iz vec pomenutih razlogaD strateska tacka preseka dva vazna recna puta "unava, kao jedne od najvecih evropskih reka kao i reke od velike vaznosti za kasniju istoriju rimskog castva, i +ave kao najduze Balkanske reke koja je kasnije dosla u zizu rimskog interesovanja jo tridesetih 4 cetrdesetih godina prvog veka pre nase ere. $)astaje na keltskom naselju. $;<. godine po podeli provincije Mezije ulazi u sastav &ornje Mezije. $%rvi pomen imena +ingidunum nalazimo u %tolomejevoj &eogra/ji. $%eriod prve polovine drugog veka je veoma znacajan zbog toga sto u to vreme +ingidunum dobilja poseban status sa odredjenim elementima samouprave, ne potpune, to ce steci tek u trecem veku posle statusa kolonije, ali dobija status rimskog grada$status$munnicipijuna u kome zive stanovnici sa visim gradjanskim pravom to su najpre vojnici vojnici odnosno veteran. $%osebno je znacajno istaci to da je nastao na mestu i pod uticajem razvoja vojnog logora, sam grad ima vojni karakter i nice u blizini utvrdjenja, radi se o utvrdjenju cetvrte Kavijeve legije koja je ovde dosla tridesetih godina prvog veka nase ere.

$!imski gradovi su na ovoj teritoriji mogli da nastanu na razlicite nacine.9edan od nacina je razvoj civilnog naselja u blizini vojnog logora, zbog toga sto su rimske legije bile sastavljene iz platezno sposobnih i trgovcima veoma bitnih musterija, samim tim u okolini velikih naseobina vojnih nicala su i civilna naselja.%rvo su to bile kanabe, kanabe su su civilna naselja koja nastanjuju uz sam logor i koja su uglavnom udomljavale sve one koji su koristili prisustvo vojske, to mogu da budu trgovci, zanatlije koje su prodavale svoje proizvode, takodje one koji su drzali restorane 4 sve one koji su omogucavali neku vrstu zabave rimskim vojnicima.+a razvojem logora razvija se 4 civilno naselje. Polozaj

)a %ojtingerovoj tabli +ingidunum je oznacen uz tok "unava %olozaj je na uscu +ave u "unav, tromedja %anonije, Mezije i BarbarikulaJ.+trateski jako bitna pozocija koja se smatra kapijom vrope, granicnikom koji deli istok 4 zapad i koji je u to vreme imao izuzetno vazan strateski znacaj. Prerimski Singidunum

!imljani osnivaju gradove na mestima gde su postojala prethodna autohtomna naselja, naselja prethodnog lokalnog stanovnistva.E slucaju +ingidunuma usvojeno je ime naselja prethodnih stanovnika ovih krajeva,medjutim vrlo cesto rimljani su izbegavali da podizu naselja na mestima onih naselja koja su unistena zbog toga sto su smatrali da ako je jednom naselje dozivelo takvu sudbinu samim tim lokacija nije bas odgovarajuca, baksuzna i treba je p romeniti, u nekim slucajevima ta praksa nije mogla da se primeni zbog toga sto je stratesko mesto diktiralo da se na istom mestu podigne vojni logor, a u blizini vojnog logora bi se naslo i naselje.E slucaju danasnjeg Beograda, odnosno +ingidunuma mesto kasnolatenskog +ingidunuma nije potpuno izvesno, odnosno on nije otkriven.*tkrivena je latenska nekropola na araburmi, sto se nalazi poprilicno udaljeno od danasnjeg centra Beograda, odnosno gde se nalazilo anticko civilno naselje.+ama nekropola moze da bude udaljena od naselja, ali ne toliko, zbog toga sto je to isuvise dug put da bi recimo sa usca +ave i "unava prevozili nesto do araburme u anticko vreme i pretpostavlja se da je u to vremenaselje +ingidunum moralo da bude na nekoj drugoj lokaciji, pretpostavljamo zbog strateskog znacaja da je to neka dominantna pozicija na kojoj mozemo da ocekujemo da bi kasnolatenski stanovnici podigli svoj opidum odnosno utvrdjeno naselje, a to je Zvezdara, ali na Zvezdari nije otkriveno naselje zbog toga sto je sam vrh Zvezdarskog brega zaposednut vojskom i tu nema arheoloskih istrazivanja osim onih iz vojnog muzeja.Medutim +ama istrazivanja na tlu antickog grada nisu pokazala postojanje naselja pogotovo na mestu gde ce kasnije nici rimsko utvrdjenje. Izgled Singidunuma

Esce +ave u "unav i obale reka na kojima mi danas zivimo nisu izgledala onako kako izgledaju danas.!elje( Beograda i antickog +ingidunuma se razlikuju pre svega u izgledu obala, recna obala je pomerena ka sredini vodotoka, a i sam izgled uzvisenja domintnog platoa iznad usca +ave u "unav  je drugaciji nego sto je bio nekad.'ko bi napravili neku vrstu rekonstrukcije kako je izgledala shvatili bi da je dobar deo pod vodom, odnosno obala je bila pomerena blize ulici cara "usana i sam gornji grad, sama tvrdjava bi bila greben okruzen vodom, a danasnji plato donjeg grada, kula )ebojsa, delimicno i zooloski vrta i sve to je bilo pod vodom i u tim zonama nije pronadjeno nista sto bi pripadalo period rimske dominacije.E antickom period zona "unavske obale, sam spic grebena u donjem podnozju gornjeg grada je imao priobalje ali mnogo uze nego sto mi to danas mozemo da znamo."ruga otezavajuca okolnost kod istrazivanja ove zone, donjeg grada beogradske tvrdjave je sto od <@$>=$>:. godine podizanjem nivoa "unava i podzemnih voda u citavoj zoni pod uticajem toka "unava tako da su najstariji slojevi u toj zoni relativno slabo ocuvani.

4z pomenutih razloga malo toga znamo.%osebno otezavajuca okolnost na gornjem delu naselja su dve cinjeniceD Beograd je grad sa jednim od najstarijih gradova i razvijao se na temeljima svih ostalih na ovom tlu iz tog razloga ostaci antickih utvrdjenja su samo rudimentalno istrazeni.%osebno su unistavani u period :<. narocito :>. veka kada 'ustrougarska gradi na grebenu usca +ave u "unav jednu od najmodernijih tvrdjava tako da je to jedan od razloga zbog ceka mi o samom utvrdjenju nemamo podatke kakve imaju neki drugi logori.+a druge strane civilno naselje je moglo da bude samo delimicno istrazeno i to samo u period kada je zastita spomenika kulture bila ozakonjena. %rvo u prvoj polovini drugog veka$period nastanka 4 rane urbanizacije naselja.  5opogra/ja je na nivou pretpostavkeD zemljano palisadni logor legije Clavia, naseobinski slojevi, nekropole.Za (ormiranje ranog naselja.*tkriveni su ostaci rovova speci/cnog oblika. opogra&ja Singidunuma od kraja '( do pocetka )( veka

Za rano naselje, odnosno (ormiranje ranog naselja proctor gde je Cilozo(ski (akultet , u zoni nesto sire od nez Mihajlove pa do +tudentsog parka se nalazio taj prvi logor zemljano palisadnog tipa, odnosno pre (ormiranja logora na mestu gde se dan danas nalazi beogradska tvrdjava pre toga se nalazilo utvrdjenje na ovom prostoru.!azlozi za to su nalazi naseobinskih pojava i ostataka arhitekture na ovom prostoru koji su u tragovima zapazani u vreme kada je ;<. godine radjena regulacija nez Mihajlove ulice, tada su radjeni opsezni gradjevinski radovi duz nez Mihajlove ulice i tom prilikom je istrazena ta temeljna zona i otkriveni su ostaci rovova speci/cnog oblika koji bi mogli da se shvate kao rovovi palisada rimskog utvrdjenja.5o prvobitno su privremeni logori koje je rimska vojska podizala u vreme kada jos uvek nije bilo uslova za pozamasnije gradjevinske radove, kada je jos uvek bila pripremna (aza za utvrdjivanje rimske vlasti. lasican rov se na nemackom zove spic graben, ili rov v oblika koji ima karakteristican oblik, kada se pronadju vrlo jasno ukazuju na to da se verovatno da najverovatnije radi o ranom rimskom utvrdjenju.4mali su karakteristican oblik zato sto davali jednu veoma tesko savladivu uzbrdicu sto povecava dubina rovova i povecava visinu palisade a kosina rovova je paralelna sa pravcem bacanjei projektila 4 kopalja sa bedema tako da onaj ko bi se nasao u rovu ne bi mogao ni napred ni nazad.%roblem je sto je ostatak tog rova bio u tragovima sto bi moglo da znaci, ali i ne mora da znaci da se nalazilo utvrdjenje."rugih nalaza arhitekture, osnova za satore, kuca, bilo kakvih elemenata vojne arhitekture nije bilo, ni tragova rimskog naoruzanja niti vojne opreme, bilo je jako mnogo drugog arheoloskog materijala, ali niceg blizeg sto bi zaista moglo da nam omoguci da znamo sigurno da je ovde bio logor.'li dosta njih veoma ozbiljno uzima mogucnost da je ovde bio prvobitni logor koji ce se premestiti krajem :. i krajem 8. veka na znatno dominantniju poziciju, postoji pitanje zasto nije izgradjen odmah tamo gde je bila strateski najdominantnija pozicija, tamo gde je dan danas beogradska tvrdjava iznad usca +ave u "una.4storijsko tumacenje +ingidunuma kaze da se krajem :. i pocetkom 8. veka (ormira prvo zidano utvrdjenje na prostoru gde je danas beogradska tvrdjava i ono se pruzalo od ulice 5adeusa osciskog prema danasnjem dunavskom bedemu gornjeg grada beogradske tvrdjave.9edena od indicija koje takodje ukazuje na to da bi na ovom mestu moglo da bude prvobitno zemljano palisadno utvrdjenje jeste cinjenica da su u blizini ovog mesta otkrivene najranije nekropole.5o su grobovi tipa bunara koji su rani grobovi, rani tip sahrana na nasem tlu, koje je Mihajlo 1altrovic otkrio prilikom podizanja spomenika knezu Mihajlu *brenovicu, tu je desetak grobova u kojima je bio rani arheoloski materijal koji se moze lako datovati u prvi vek nase ere.*no sto je zanimljivo je da je u ovim grobovima, sudeci prema 1altrovicevim opisa nadjeni delovi oklopa sto bi upucivalo opet na prisustvo vojske, na vojnicku nekropolu sto bi se poklapalo sa ranim ovakvim vojnickim nekropolama u +ingidunumu i 1iminacijumu.)a zalost vecina ovog arheoloskog pokretnog materijala iz grobova je nama poznata

 jedino iz njegovog clanka u +tarinaru, a gotovo da nista od toga nije sacuvano jer je posle oga usledio %rvi svetski rat."akle postoji indicija da je ovde moglo da bude prvobitno utvrdjenje. rajem prvog i pocetkom drugog veka de/nitivno, to znamo na osnovu arheoloskih istrazivanja antickih slojeva na prostoru gornjeg grada beogradske tvrdjave pocinje da se zida novo utvrdjenje po uzoru na to kako su se imace u rimu podizali vojnicki logori predvidjeni za veliki broj vojnika, rimska legija je brojala 3== pa nekad i do <=== vojnika u zavisnosti od toga koliko je brojnost bila izrazena.+am kastrum je bio jedan od vecih na ovom delu "unava i njegova povrsina je iznosila 8=ha.7ivilno naselje je bilo duplo vece i pocelo je da se (ormira na prostoru koji danas zauzima +aborna crkva, (rancuska ambasada do )arodne banke i takodje prvobitno naselje se verovatno nalazilo u kanabana odnodno u tom vojnicko$civilnom naselju koje se (ormira na donjem gradu beogradske tvrdjave, u priobalnoj zoni koja je bila zgodna za naselje,jer je bila udaljena od naselja pa su mogli slobodno da se bave proizvodnjom keramike i sve ono sto zahteva veliku temperature peci, sve ono sto moze da izazove pozar i nije pozeljno civilnom naselju i arheoloskim istrazivanjima koliko je moglo da se uoci ovde je konstantovano postojanje ekonomskog dela i pojedinih stambenih gradjevina.ako za period prvog, drugog veka, tako i za period treceg pronadjeni su ostaci topionicarskih delatnosti, skladistene vrste vojnih radionica u kojima se material cuvao i radionice u kojima je naoruzanje moglo da bude izradjivano i popravljano i otkrivene su nekropole, nekoliko nekropola, jugoistocna, odnosno glavna nekropola i jugozapadno.+to se tice antickog ostatka grada treba reci da on ima agerJ odnosno odredjenu teritoriju, i kada se radi o ageruJ +ingidunuma on je osim ovog centralnog dela koji obuhvata usce +ave u "unav obuhvatao i 1isnjicu, &rocku, *brenovac i Zeleznik i jos nesto nisam mogla da ga cujem0 znaci otprilike dosta toga sto i danas Beograd kao opstina obuhvata.9ugoistocna nekropola je pratila vaznu saobracajnicu koja je isla od +ingidunuma i nastavljala put koji je isao od +irmijuma, od +ingidunuma do 1iminacijuma i od civilnog naselja odnosno od kapije koja je ogranicavala civilno naselje u uzem smislu od okoline uz zonu pruzanja puta sa leve i desne strane tamo gde se danas nalazi skupstine +rbije, %ionirski park,  5amajden, Bulevar revolucije, sa leve i desne strane se pruzala nekropola, znaci i sa jedne i sa druge strane pruzanja antickog puta +ingidunum$1iminacijum pronadjeni su ostaci antickih sahrana, takodje na prostoru Zelenog venca su pronadjeni grobovi koji ukazuju na postojanje nekropole i nekropola na "orcolu koja je takodje konstantovana i koja traje sve do kasnoantickog perioda.+am logor se pruzao od ulice oscuskog 5adeu prema kraju beogradskog grebena i zauzimao je nekih 8=ha.7ivilni deo naselja, centar civilnog naselja nalazio na prostoru gde se i danas nalazi centar, od +aborne crkve do )aodne banke je otprilike mesto na kome bi moglo da se ocekuje postojanje glavnog (oruma i najverovatnije postojanje glavnog kultnog mesta gde se nalazio hram posvecen kapitolinskoj trijadi 9upiteru, 9ononi i Minervi. *sim toga na tlu koje pokriva danasnji centralni deo Beograda narocito oko +tudentskog parka, u blizini naseg (akulteta pronadjeni su ostaci gradjevina od preletera i lepa koje su se mogle pretpostaviti da su poput incula namenjeme relativno siromasnijem delu stanovnistva, pokrivale su stambenje blokove, imale su cetralno dvoriste oko koga su rasporedjene prostorije koje su isle cak i na nekoliko spratova, nekada cak i na $<, to nije morao da bude slucaj +ingidunumom, ali mozemo da ocekujemo u tako velikom gradu da su postojale i incule. "omusi, odnosno kuce imucnijeg stanovnistva su primecene na prostoru koji se nalazi u blizini (oruma, a to je u blizini +aborne crkve, na osancicevom vencu su pronasli prilikom istrazivanja temelja )arodne biblioteke ostatke antickih gradjevina sa mozaicimakoji pripadaju period kraja prvog i pocetka drugog veka, od kojih su neki cak i bili pozlaceni tako da je ovo moralo pripadati nekoj osobi viseg ranga. onstantovani su takodje i ostaci ulica svojom sirinom i konstrukcijom ovie ulicae su odgovarale nacnu gradnje u drugim provincijama ili u samoj 4taliji sa kucama koje su pratile linije pruzanja ulice,

sa tremovima koji omogucavali kretanje i omgucavale su zaklon za prodavnice koje su se nalazile duz ulica.Elice su bile poplocane kamenim i sa jasno naznacenim trotoarom. *no bez cega ni jedan anticki grad ne moze da postoji je akvadukt, ostaci akvadukta su delimicno uoceni oko 7vetkove pijace duz Bulevara revolucije pruzao se vodovod zato sto su nadjeni izvori pitke vode koji i dan danas postoje, kao i u Malom mokrom lugu, Mali mokri lug je jedan od znacajnijih izvora.+a njega je kanalima 4 prirodnim padom voda sprovodjena ka 5erazijama gde se najverovatnije nalazio vodotoranj gde se snaga vode koja je mogla da unisti slavine zato sto nisu mogli da je kontrolisu kao mi danas pa je voda morala posle izvesnog pada da se dovodi u rezervoar gde se talozila pa se preko sistema preilivanja ponovo dovodila u kanal gde se smirena, ne pod takvim pritiskom razvodila po gradu do Contana, cesmi 4 do svoh koji su je koristli.Moroluska reka tece ispod autoputa kroz Beograd.5aako da de/nitivno vec u drugom veku mozemo da racunamo na vodovodom koji je snabdevao centar +ingidunuma i vojni logor. Singidunum kao rimski vojni logor

?egio 41 Clavia4444 Clavia0 je dosla ;<. godine nase ere iz "almacije iz logora koji se zove Burmun u danasnjem "almatinskom zalivu i mestu gde je nekada bila stacionirama legija 3. Clavija, medjutim ;<. godine vise nije bilo potrebe da budu tu pa se pomeraju tamo gde je bilo neophodno vojno prisustvo, a to je podunavlje, obe legije koje su stitile "almaciju i >. laudija i 3. Clavija iz Burnuma dolaze u podunavlj, 3. Clavija dolazi u +ingidunum, postoje pretpostavke da je mozda prvo mesto lociranja ove legije bio 1iminacijum, medjutim velicina 1iminacijumskog kastruma ne odgovara gabaritom utvrdjenja koje bi moglo da primi dve legije.%ostoji mogucnost da je drugo vazno ucse moglo da bude zaposednuto nekom legijom, to je Margum usce Morave u "unav jer dolina Morave je takodje imala veliki znacaj za kontrolu centralnog Balkana. )ajpre je bio zemljano palisadni logor, a onda od kamena. Rimski vojni logor

*staci rimskog vojnog logora se na tlu beogradske tvrdjave mogu videti samo na odredjenim mestima, nedaleko od "espotov kule, ostavljene su terasice$useci koje su ostavljene kao neka vrsta potsecanja da se delovi bedema legijskog logora nalazi u srednjovekovnim bedemima.5akodje su otkriveni ostaci bedema prilikom sredjivanja sale biblioteke grada Beograda tu se vide cak i delovi vodovodnih kanala sa olovnimJ cevima koje su dovodile vodu do utvrdjenja.%rilikom istrazivanja vojnog logora i civilnog naselja pronadjen je veliki broj arheoloskih nalaza koji su u depoima miQuzeja grada Beograda.*d arheologa koji su se bavili istrazivanja treba pomenuti 1ladimira ondica dugogodisnjeg kustosa muzeja grada Beograda i dugogodisnjeg direktora narodnog muzeja u beogradu 4 arheoloskog institute u srpskoj akademiji nauka i umetnosti, nakon njega veliki znacaj za istrazivanje antickoh slojeva Beograda ima 1ladimir Bojovic koji je duo bio glavni kustos za anticki period u muzeju, Zoran +imic iz zavoda za zasitu spomenika kulture grada Beograda i danas +te(an ?azic, Marko %opovic koji se vise posvetio srednjovekovnih slojeva Beograda ali jje takodje objavio nekoliko zapazenih radova vezanih za topogra/ju antickog Beograda, a narocito u casopisu +ingidumum : u kome je obrazlozeno i ono sto je vezano za pretpostavku o prvom legijskom logoru. Redukcija logora tokom kasnoanticke epo*e

 5okom kasnoanticke epohe taj prvobitni logor koji se pruzao od ulice 5adeusa oscuskog, preko alemegdanskog parka i gornjeg grada beogradske tvrdjave do samog bedema u kasnoantickom period i vizantijskoj epohi je redukovan zato sto se jedinice same i legije smanjuje zato sto legija sa manjim brojem ljudi ne moze da pokriva prisustvo vojnika na odredjenoj udaljenosti od bedema ukoliko on ima gabarit za duplo vecu jedinicu.+manjuje se povrsina logora i premesta se na tecinu

koja je nad samimm uscem +ave u "unav.%romene omogucavaju da se i donji deo grada naselja, ekonomske structure koje su bile vazne za (unkcionisanje naselja da se sve to brani bedemima. +m&teatar

"a li je postojao am/teatar u +ingidunumu je pitanje na koje arheolozi jos uvek nisu dali odgovor.'m/teaatar je morao da postoji zato sto je u vecini naselja koja su nastala u blizini vojnih logora prisustvo am/teatra gotovo obavezno.%osedovanje am/teatra je nesto sto je odlika rimskog grada, a buduci da je +ingidunum imao status municipijumaJ vec u drugom veku, u trececem veku status kolonije bilo bi sasvim za ocekivati da je imao i svoj am/teatar.)ije otkriven zato sto sama povrsina nije u potpunosti istrazena.7injenica da je 7etvrta Clavija ?egija imala u svom prvobitnom logoru u Burnumu u "almaciji am/teatar, da je sedma laudija u RRRRR takodje imala am/teatar i da ga je dobila u 1iminacijumu sasvim je logicno da u +ingidunumu postoje uslovi za postojanje am/teatra. 4spred naseg (akulteta je prikaz konhi nekadasnjih termi.  5akodje u neposrednoj blizini na studentskom trgu su otkrivene terme iz drugog$treceg veka i otkrivene u <;. godine i posle dvadesetak godina morale su da budu zatrpane zbog toga sto nisu imali novca za njihovo odrzavanje. 8==@. godine kada je radjena rekonstrukcija trase tramvajskim sina u 5adeusa oscuskog arheolozi su otkrili veoma vazne arheoloske nalaze kako pokretne tako i nepokretne i od pesackog prelaza kod biblioteke grada Beograda pa nize ka "ocolu odnosno Zooloskom vrtu pronadjene osnove su gradjevine sa mnostvom pravougaonih prosorija koje bi mozda mogde da se de/nisu kao vojnicke barake kod kojih upavo postoji podela na mnostvo tih pravougaonih manjih prostorija sa predvorjima.5akve gradjevine su pronadjene i unutar alemegdanskog parka zajedno sa ulicama i ostacima tremova i de/nitivno su u toj zoni otkrivene vojnicke barake ali bi se mozda moglo ocekivati da su i u ovoj zoni pored bedeme takodje postoje ostaci stanova za vojnike ili se mozda radi o jednom delu valetudinariumaJ$vojne bolnice koja je tako vrlo izvesno postojala u svakom vojnickom logoru i da mozda neke od ovih gradjevina pretstavljaju odeljenja bolnickih soba koje su (ormirane oko unutrasnjeg dvorista.  5akodje nasuprot biblioteke grada Beograda oko pesackog prelaza otkriveni su ostaci anticke ulice poplocane velikim kamenim blokovima i nesto dalje zona koji je verovatno pretstavlja nekakav stambeni objekat ili objekat vojne prirode koji je bio poplocan speci/cnom vrstom keramickih plocica u obliku rible kosti.  5akodje pronadjeni su i ostaci antickih kanala koji su dovodili i odvodili vodu. )a +tudentskum trgu pronadjeni su ostaci termi odnoso speci/ncih gradjevina sa konhalnim polukruznim apsidama koje upucuju na postojanje hipokausnogJ sistema grejanja$podnog grejanja gde su podovi podignuti na sistemu stubica$praznom prostoru kroz koji cirkulise topao vazduh, a koji se zagrevao preko RRRRR odnosno peci koje su lozene drvima i to je omoguzavalo da se dobija temperatura u termama. %ostoje indicije sve da bi +ingidunum mogao da ima am/teatar ali arhitektonski ostaci nisu pronadjeni i pitanje je gde bi mogli da budu pronadjenu.+amo prisustvo legije, cinjenica da je +ingidunum veliko anticko naselje i cinjenica da postoji relativno dosta nalaza pokretnih arheoloskih predmeta koji na sebi imaju pretstave sa prikazima gladijatorskih borbi upucuje sve da bi +ingidunum mogao da bude mesto u kome je postojao am/tetatar.Ekoliko pogledamo gde su u planovima drugih naselja koja su nastala takoje uz logore am/teatri, vrlo je verovatno da mesto gde se nalazio am/teatar je mesto danasnjeg zooloskog vrta pre svega zbog blizine logora, a drugo

mesto zbog postojanje kamenoloma koji je eventualno mogao da bude koriscen jeste 5asmajden, medjutim to je sve u nivou pretpostavke.

$iminacijum Istorijat

+am 1iminacijum se nalazi nedaleko od "unava, :8$:2km od %ozarevca,nizvodno od +ingidunuma, +ingidunum i 1iminacijum, dva najznacajnija logora, su bili spojeni putem koji je dalje vodio ka %odunavlju, od 1iminacijuma je isao ka +inkumuJ antickom odakle je vodio u "jerdapsku klisuru i pratio tokom "unava dalje "jerdapsku klisuru. )a teritorijji 1iminacijuma, koja zauzima obalu danasnje reke Mlave se nalazilo najpre domorodacko naselje organizovano u vidu opiduma, odnosno kuce koje su radjene od propadljivog materijala, od drveta i na mestu naselja ponici ce verovatno sredinom :. veka nase ere rimski logor, odnosno pretpostavlja se da osnivanje rimskog logora moze da se veze za ;<. godinu, odnosno osamsedesete godine prvog veka nase ere kada se legije iz "almacije pomeraju u %odunavlje, pomeraju se i 3. Clavja i >. laudija koja ce biti stacionirana do kraja antike u 1iminacijumu, >. laudija doci ce iz 5ilurijumaJ, anickog donjeg logora.1ojni logor bio je tumacen razlicito, odnosno prema nekim istoricarima obe legije su bile stacionirane u zajednickom logoru, medjutim ono sto su arheoloska istrazivanja pokazala ne dokazije tu tvrdnju jer on nema dovoljno mesta cak i ako pretpostavimo da je jedan deo legije bio rasporedjen u logorima duz dunavske granice ipak sam logor svojom velicinom nije mogao da smesti ni ono sto bi ostalo od legije.)ajverovatnije je logor na lokalitetu Sair, kako se uze zove mesto na kome je lociram nedaleko od ostolca 1iminacijum, bio je predvidjen iskljucivo za : legiju i to je >. laudija koja nosi naziv po rimskom imperatoru koji je vladao cetrdesetih godina prvog veka nase ere.*na se pominje kao municipijum, odnosno grad rimskog karaktera.Municipijum je bio stepen u dobijanju najviseg statusa, kolonijei u municiopijumu su Aiveli rimski gradjani ali nisu svi stanovnici bili rimski vojnici i gradjaniJ.ada je postao 1iminacijum municipijum se vidi iz nadimka koji je dobio$Municipium 'elium 1iminacijum, dobio je rodno ime cara Fadrijana koji vladao od ::>. do :2;. godine sto znaci da je najverovatnije proglasen za munucipijum od strane cara Fadrijana.Za razvoj grada je vazno da ekonomski raste dalje i razvija se i 1iminacijum je bio grad sa poprilicnim brojem stanovnika, metropola u spisku gadova na Balkanu, pretpostavlja se da je cak imao 3; ===$= === stanovnika u samom uzem jezgru koji ogranicavaju bedemi, broj stanovnika se povecavao doseljavanjem migranata narocito sa istoka sto  je potvrdjeno arheoloskim nalazima iz istocnih provincija, antropoloskih analiza skeletal, kao i prisustvo razlicitih kultova, narocito u 8. veku kada je imperator Fadrijan proglasio 1iminacijum municippijumom da on kao rimski grad sve vise i vise raste i razija se i samim tim privlaci.%roglasenje za koloniju, za punopravni rimski grad sa samostalnom upravom, sa svim onih gradskim telima, politickim kojima je jedan samostalni grad koncipiran po modelu prestonice, odnosno !ima.)astajanje kolonije 1iminacijuma se verovatno moze vezati za 82@. &odinu, odnosno za vreme vladavine cara &ordijana 444, &ordijan 444 izmedju ostalog tada u 2. veku ne samo da ce grad proglasiti kolonijom vec omogucava ono sto je kolonija kao samostalni rimski grad mogao da ima, a to imao je kovnicu novca, municipijum ne moze da ima kovanicu novca, ali kolonija kao vid najviseg statusa gradskog naselja moze. 1rlo su speci/cne zbog toga sto osim toga sto imaju titulu 4 relje(nu pretstavu cara na suprotnoj strain na reverse imaju .ovnica novca od 82@T83=. do 83.T8...*ve kovanice su vrlo speci/cne zbog toga sto osim toga sto imaju titulu i relje(nu

pretstavui koja prikazije jednu mladu zenu u RRRRRJ haljini koja polaze i jednu i drugu ruku na lava i bika zato sto su oni totemski simboli legija, a zena je &ornja Mezija.?egije su kao oznake imale u ovo vreme orlove kao insignije, ali je zato svaka ova jedinica imala svoju poslednjuJ oznaku, legije sa pretstavom bika su vrlo cesto legije koje je regrutovao, odnosno koje su se borile u 7ezarovoj vojsci, dok druge zivotinje medju kojima moze biti vepar, gri(oni, pojedine ptice takodje, cak i slon, RRRRRJ legija je imala prikaz slona."ve Mezijske legije stacionirane u +ingidunumu i 1iminacijumu su imale prikaze lava i bika, lava 3. Clavija u +ingidunumu, a bika >. laudija.*no sto se ispod pretstave moze videti je ' ) od ')* sto oznacava na latinskom godinu i redni broj koji oznacava lokalnu eru.?okalna era je :> godina koliko je kovnica u 1iminacijumu radila, i posle ' ) dolazi broj koji oznacava :., 8., 2. godinu kovanja.!adila je sa 8 godine prekida zbog krize u kojoj se naslo rimsko carstvo.%otreba za radom kovnice ogleda se u krizi koja se pripremala u !imskom carstvu vec u 2. veku, carevi koji dolaze, a to su vojnicki carevi gledaju da u vreme kada se oni samo vrlo brzo smenjuju, kada je ekonomska situacija veoma teska, a sa druge strane ukoliko zelite da ostanete na vlasti morate  RRRRRJ da placate, zbog toga u pojedinim gradovima u to vreme se daje privilegija, postaju kolonija i daje im se privilegija da kuju novac, pogotovo oni koji su bili u blizini rudarskih centara.1ec u 8. 1eku rudnici srebra i drugih metala u Fispaniji su isposceni i &ornja Mezija postaje veoma znacajna u tom smislu, sve oci rimskih ekonomista, pogotovo monetarne su uprte na Balkan zato sto postoje velika lezista raznih ruda koje su bile narocito potrebne za kovanje novca.+rebro$rudnik osmaj, takodje i opaonik, dolina %eka je bogata zlatom i bakar se kopao.5o je jedan od razloga sto u 1iminacijumu koji postaje mocan grad u to vreme i sve vise jaca dolazi do kovanja novca koje prestaje onda kada  je kriza postala toliko ocigledna. +a desne obale reke Mlave se nalazi anticki 1iminacijum, dok se 1izantijaJ i kasnije srednjovekovno Branicevo nalaze sa leve strane.+am 1iminacijum je lociran na lesnoj terasi koja mu omogucava dobru preglednost, ali ono sto je blagodet i sto je sa druge strane prokletstvo 1iminacijuma je sto prakticno lezi na depozitu lignite odnosno drvenog uglja.*d sedamdesetih godima kada privreda 4 rudarstvo u bivsoj 9ugoslaviju pocinju naglo da se razvijaju potreba za lignitom dovodi do unistavanja arheoloskih lokaliteta, a blagodet je zbog toga sto isti oni koji unistavaju arheoloske lokalitete u neposrednoj blizini 1iminacijuma sup o zakonu duzni da /nansiraju njegovo istrazivanje.5ermo elektrana "rmo je dakle s jedne strane razlog zbog cega se 1iminacijum moze izdvojiti medju najbolje /nansirane arheoloske lokalitete.+amo naselje 1iminacijum i vojni logor su se nalazili ispod najbogatijeg lezista drvenog uglja, odnosno lignita, ali za sada uglavnom se obilazi oko njega i po zakonu taj lokalitet ne sme da se unistava, ali se zato nakon sto arheolozi istraze odredjen prostore u okolini 1iminacijuma unistavaju kasnije u potrazi za onim sto se nalazi u blizini, to je izmedju ostalog i razlog zbog cega je toliko mnogo i otkriveno, kopovi su neverovatno.opovi su neverovatnih razmera. Marsiljijev plan $iminacijuma

1ec u :<. i :>. veku imamo prve izvestaje.&ro( Marisiljev izvestava, bio je austrijski spijun koji je poslat na ovu teritoriju.*n je ostavio mnoge podatke, mnoge veoma vazne topogra(ske skice, beleske, prve skice rimskih, ranovizantijskih utvrdjenja.+ tim sto uvek treba voditi racuna da su njegovi planovi kado da je hteo da zabasuri ono sto je otkrio da ne bi mogao bilo ko da koristi ove njegove crteze tako da njegove skice ne odgovaraju bas uvek onome kako realno, zaista danas na terenu mi znamo da nesto izgleda.5o nije zato sto nije video dobro, vec iz mozda nekog drugog razloga, a to je da u vremenu kada on pravi ove skice zapravo onaj kodeks da se sever na mapi uvek prikazuje na gornjoj strani nije vazio jer on je dolazio sa severa i uvek je posmatrao prirodu u pravcu njegovog kretanja, ne da je sever uvek gore, vec jug.Eocio je uz reko Mlavu dva utvrdjenja.9edno je bilo sa polukruznim kulama i drugo koje se nalazilo na drugoj obali cime je verovatno zeleo da oznaci 1iminacijum, odnosno anticko naselje, mada razmera ova dva lokaliteta je daleko od tacne, zapravo na suprotnoj obali Mlave od antickog na selja se zaista nalazi na lokalitetu 5odicaJ crkva na

,eliks Kanic-skica $iminacijuma

%osecuje u prvoj polovini :@. veka ove oblasti.4zmedju ostalog napravio je neke od prvih crteza &amzigrada i mnogih drugih lokaliteta i na svom putu kroz knezevinu +rbiju je zabelezio izmedju ostalog i 1iminacijum oznacivsi otprilike arleal njegovog prostiranja.E njegovo vreme 1iminacijum nije bio unisten u toj meri kao sto ce kasnije stalnom poljoprivrednom obradom 4 cinjenicom da je lokalno stanovnistvo zivelo prakticno od toga sto su vadili sjajnu rimsku ciglu, vrlo trajni u otpornu i iz zidova, iz bedema ostataka antickih gradjevina i u stotinama kolskih zaprega nosili po okolnim selima i prodavali.Celiks anic ali i mnogi drugi, RRRRRJ ce zajedno sa )ikolom 1ulicem vise puta posetiti 1iminacijum pre svega zbog epigra(skih natpisa koji su nadjeni kako u +medere(skoj tvrdjavi i preko puta, s druge strane "unava ovinu i kamen sa 1iminacijuma cak i onaj ispisani i onaj obradjeni je bio koriscen za izgradnju (orti/kacija, tako da su epigra/cari, a narocito medju njima nama najznacajniji )ikola 1ulic zabelezili veoma rano u izdanjima cuvenog RRRRRJ, odnosno korpusa latinskih natpisa i natpisa sa 1iminacijuma.Medjutim do pravih velikih istrazivanja dolazi :;;8. godine.*nJ o.* ce ostaviti i svoju skicu 1iminacijuma i dace veoma precizan podatak o tome koji je gabarit vojnog logora 32=I2=m su dimenzije koje su potvrdile u dugom milenijumu modernom tehnologjom da je ova tvrdnja Mihajla 1altrovica apsolutno tacna.*n sam ce ukljuciti svog ucenika Miloja 1asica koji ce samostalno vrsiti istrazivanja na pocetki 8=. veka, :@=:., :@=8. 4 :@=2. godine, izmedju ostalog veoma je znacajan zbog toga sto ce zapoceti prva arheoloska istrazivanja sa modernom arheoloskom metodologijom sa arhitektonskim snimanjem sondi, odnosno iskopa, rovova, sa pracenjem stratigra/je.*stavio je takodje svoj plan gde je obelezio lokalitet, u kome je izdvojio ;=m duzinu naselja i poseban kastrum koji je odvojen posebnim bedemom od naselja i zapocece prva istrazivanja unutar logora i naselja.Zabelezeno je cak da je jednom prilikom :@=8. godine "raga dolazila sa : svitom u prisustvu kralja 'leksandra *brenovica na 1iminacijum, Miloje 1asic im je pokazao lokalitet i jednu ulicu koju je tog trenutka istrazivao, sa zgradama, sa tremovima  je nazvao ulicom kraljice "rage i dobio :== dukata od nje i mogao je da nastavi svoje istrazivanje.%re svega zbog stalnih kriza izazvanih ratovima, ali i cinjenice da je svoju arheolosku paznju u kasnijim godinama usmerio na 1incu tako da njegova istrazivanja 1iminacijuma nisu nastaljena.>:.$>8. pocinju prava velika istrazivanja ponovo koja su velika zastitna sistematska istrazivanja koja su pre svega usmerena na istrazivanje nekropola.%rakticno najveci deo radi arheologa od >8. do @>. godine je usmeren na istrazivanje nekropola koje su se nalazile sa juzne, severne i istocne strane, a narocito one sa juzne strane koje su najvise bile izlozene sirenju termoelektrane i povrsinskogJ kopa. )ovija istrazivanja su ukazala da je sam 1iminacijum imao organizaciju pravog rimskog grada sacargo 4 decumanus, sa saobracajnicama koje se seku pod pravim uglom sa paralelenim bocnim komunikacijama, kapijama na 3 strane sveta i pojedinacne kapije u unutrasnosti grada koji je bio okruzem bedemima i izvan kojih su se onda duz puteva nizale nekropole koje svedoce pre svega o brojnom stanovnistvu, o strukturi ovog stanovnistva, ali 4 takodje o njegovom poreklu. eritorija-$iminacijum

&rad sa logorom na desnoj obali Mlave.)a levoj obali Mlave (orti/kacija i naselja koje ce se narocito razviti u ranovizantijskom period i srednjem veku.%retpostavljena je luka na rukvcu "unavu i blizini toka reke Mlave severno od grada, morala je da ima i svoje pristaniste, to je samo naznaceno na prostoru severno od bedema naselja.)ekropole.!adionicko$zanatski centri koji su locirani na nekoliko lokaliteta i koji ukazuju da je u 1iminacijumu postojala intezivna proizvodnja, narocito keramickih proizvoda i to grncarije, odnosno keramickih posuda i razlicitog gradjevinskog materijala, pre svega opeka koja je insignirana pre svega oznakama legijske ciglane, ali takodje oznakama i nekih privatnih ciglara koji su takodje radili narocito od 2. veka na prostoru 1iminacijuma.*sim toga brojni nalazi recimo olovnih ogledala ili plocica sa pretstavom kulta slovenskog konjanikaJ su ukazali da su

ovih predmeta vec i za izradu posuda, livacke radionice za izradu nakitai raznih drugih predmeta.5akodje je pretpostavljeno da bi na tlu ovako velikog grada mogla, naravno van samog naselja da radi RRRRRJ radionica.5akodje detaljnom prospekcijom ovog terena i arheoloskim istrazivanjem uoceni su akvedukti i kula vodotornjeva kao 1illae rusticate, odnosno poljoprivredna imanja koja su sluzila za snabdevanje grada osnovnim zivotnim namernicama."etaljnom prospelcijom lokalnog 4 arheoloskih istrazivanja. Kastrum

E samom relje(u se uocavaju utisnuca rovova koji su isli oko samog bedema, kao i nazalost sami bedemi koji se cesce mogu prepoznati u izvadjenoj zemlji sa RRRRRJ koji pripadaju nekom drugom periodu, sto ukazuje na intezivno koriscenje gradjevinskog meterijala u kasnijim epohama, a narocito u :;., :@., i 8=. veku.5akodje arheoloska istrazivanja su pokazala i postojanje kapijeU.+to se tice same posade kastruma postoji pretpostavka da su prve legije koje su bile prisutne u ovom delu %odunavlja mogle zbog strateskog znacaja da budu stacionirane na tlu 1iminacijuma, da li zaista  jesu lii nisu mi ne mozemo a osnovu dosadasnjih saznanja da potpuno prihvatilmo ili odbijemo jer sam logor nije detaljno istrazivan, do sada su najvise istrazene nekropole zato sto su one najvise bile ugrozene, ali de/nitivno je sigurno da je >. laudija bila stacionirana u vojnom logoru u 1iminacijuma i ovde ce ostati do kraja antike."a li je tu bila i 3. Clavija arheoloska istrazivanja ukazuju da je isuvise mali obim da bi tu bila jos jedna legija.Bilo je i konjickih izvidjackih trupa.%ominje se i Kota koja samim tim ukazuje i na mogucnost postojanja luke. Kana"a I naselje

)a nekoliko lokaliteta su pronadjeni ostaci naselja, pre svega na lokalitetu +eliste neposredno uz logor, zatim severno, istocno i juzno od logora kao i na lokalitetu Sair. .ronologija grada

)astanak rimskog grada prva polovina :. veka. %rosperitet, nagli razvoj grada, sticanje gradskih statusa muncipijuma i kolonije, od druge polovine :. veka, odnosno 8. veka kada postaje muncipijum, do 2. veka kada postaje kolonija. Cinalni period tokom 3. i . veka kada 1iminacijum polako s obzirom na citavu situaciju u kojoj ce se naci citava rimska drzava polako stagnira. 33:. godine u velikoj provali Funa verovatno je unisten 4 sam 1iminacijum, na kraju krajeva na to ukazuju i tragovi paljenja i unistenja, ali se tu ne prekida trajanje 1iminacijuma, odnosno %rokopije pominje da medju gradovima koje je 9ustnijan su se obnovili u %odunavlju se nalazi i 1iminacijum. E <. veku opsedaju i osvajaju ;@. godine 'vari. 4 dalje se pominje cak i u vreme cara 4raklija koji je vladao od <:=. do <3=. godine. Severna kapija

Bila je kapija sa dva prolaza koja je bila uobicajeno u rimskim gradovima i utvrdjenjima, postojala je i na nekoliko utvrdjenja na "unavskom limesu takodje slicna konstrukcija gde imamo zapravo deo saobracajnice, odnosno deo puta koji izlazi iz grada.*d onoga sto je ocuvano uoceno je nekoliko (aza gradnje gde je jedna starija kula koja prethodi kasnoantickoj, gradjena je od kvaderaJ, koja je u temeljnoj zoni imala pojave opeke, sto moze da bude mesana tehnika gradnje sa kamenom.)ajnovija istrazivanja bedema 1iminacijuma pokazuju da su sami bedemi bili od kvadera.%ostojao je sistem kanala koji je isao ispod saobracajnice, odnosno ispod kolovoza koji je

odvodio visak kisne ili druge kanalizacije.+am kolovoz koji je gradjen od masivnih kvadera, odnosno ploca lokalnog kamena koje su uklapane tako da prave kolovoz /nutrasnjost grada

*d onoga sto je do sad otkriveno, a to su RRRRRJ, terme, delimicno latrine, pretpostavljeno mesto (oruma i pretpostavljeni su hramovi.+amo na osnovu potreba mozemo da govorimo o tome sta je bilo. +m&teatar

"atovan je u period od 8. do 3. veka.)ajpre je to tipican vojni am/teatar od drveta, a kasnijom prepravkom koja je usledila verovatno krajem 8., pocetkom 2. veka dobio i kamene delove, odnosno kameni zid koji je uokviravao arenu, a gledaliste je bilo sagradjeno od drveta, na drvenim osnovama."imenzije am/teatra su ;=I>=m buduci da se radi o elipsi.*tkrivena su 8 ulaza usmerena istok zapad.*tkrivene su odredjene kultne zone ispod tribina i jedno malo svetiliste koje je bilo oslikano vrlo zivim bojama sa cvetnim dezenom koji apsolutno odudara od namene samog prostora.ameni zid koji je uokviravao arenu je bio omalterisam i oslikan zivim bojama 4 sa pretstavama kako dveca ili sa prikazima odranih divljih zivotinja."anas je dobrim delom rekonstruisamn i dodata mu je jedna drvena konstrukcija sa suprotne strane koja omogucava da se sada taj proctor koristi turisticki. %ostoje drugi nalazi koji upucuju da je svakako ovde trebalo ocekivati postojanje am/teatra. ao sa lokaliteta +eliste gde su prikazana dva gladijatora i gde u krajnje stilizovanom prikazu prepoznajemo i da je jedan od njih imao zakrivljeni noz koji je karakteristican za onu vrstu gladijatora, oklop koji pokriva desnu ruku koja je najizlozenija, kao i nanogice, odnosno knemideJ koje su spadale u opremu gladijatora, takodje sasvim jasno ukazuju o kakvoj pretstavi se radi dakle o sukobu dva gladijatora, najverovatnije Murmila i 5raksa koji su najcesce uparivani u borbama i cak su uoceni delovi natpisa koji najverovatnije ukaziju na imena gladijatora, ili nekakvog politicaraJ koji je o svom trosku povremeno organizovao gladijatorske borbe.oja je prava namena ovog predmeta se ne moze reci. $elike terme u severnom delu grada

 5akodje ono sto je danas istrazeno i prezentovano su velike terme u severnom delu grada koje pretstavljaju splet razliciih prostorija medju kojima se isticu one koje imaju karakteristicne detalje na podu, zapravo na onome sto se nalazilo ispod poda i to su hipokaustnui stubici koji ukazuju da se radi o delu termi koji je bio grejan.5o je hipokausni sistem koji je podrazumevao postojanje lozista, odnosno peci koje su se nalazile izvan gradjevine 4 gde se zapravo paljenjem drveta proizvodio topao vazduh koji je kanalima ulazio u proctor hipokausta, odnosno proctor ispod poda koji su nosilA hipokausni stubici.)a nekoliko metsa u ovim termama koje se mogu dativati od 8. do 3. 1eka, vise puta su prepravljane i pregradjuvane, uoceno je da se uz najtopliji deo termi gde su bili bazeni za toplu vodu nalaze peci, a u samoj unutrasnosti su uoceni RRRRRJ ovih hipokausnih stubova gradjenih od kvadratnih opeka i na njima su zatim siroke opeke postavljene tako da pretstavljaju osnovi za pod.Fipokausni sistem grejanja se sastojao od samih peci, nizi hipokausni stubici tamo gde je trebalo zagrejati prostor iznad, dok su u drugim delovima sa povecavanjem nivoa poda, odnosno kubature toplog vazduha smanjivali temperaturu+ame terme su se sastojale od nekoliko odaja najcesce, to su caldarium$toplo kupatilo, tepidarijum$mlako, prelazno kupatilo i (rigidarijum$hladno kupatilo.Zagrevanje zidova iz zone ispod poda, vertikalno poredjane suplje opeke su omogucavale da se i bocni zidovi takodje greju, nekada u tim opekama umeju da budu i otvori koji bi bili zacepljeni poseibnim cepovima 4 otvarani da bi topao vazduh bio usmeravan u odredjenu prostoriju, odnosno da bi se temperature naglopodigla ili spustila te suplje opeke se nazivaju tubulus.

$odosna"devanje $iminacijuma

Bilo je neophodno za kako terme, tako i (ontane.5ako veliki grad bi morao da vodi posebno racuna o vodosnabdevanju i nekoliko izvora je konstantovano u uzvisenim delovima reljeva iznad ravnice odakle je dopremana voda sistemom podzemnih kanala koji su gradjeni od kamena i opeke, oni su locirani prilikom zastitnih arheoloskih istrazivanja, arheoloski su istrazeni, ali opet buduci da se radilo o zonu predvidjenoj za rad povrsinskog kopa najveci deo tih trasa pruzenja ovih akvedukta, 8 trase su zapravo konstantovane 4 ugrozene su radom masina, ali su arheolozi uspeli secenjem segmenata ovih trasa da ih izmeste na drugu sigurnu lokaciju.E presecima ovih kanala vidi se da su gradjeni od kamena sa krecnim malterom, koriscen je malter sa peskom, krecom i mlevenom opekom."ebljina zidova ove konstrukcije odgovara pre svega velikom pritisku kolicini vode kojem je ova konstrukcija bila svakako izlozena.5akodje us konstantovani na 8 mesta mostovi koji su se uklapali u trase puteva koji su peilazili 1iminacijumu. Nekropole

 9uzna, istocna i severna nekropola.+everna je vise koriscena u vreme seobe naroda, a juzna narocio koja je najveca 4 istocna u antickom 4 kasnoantickom period. +r*eoloski lokaliteti

1eliki broj arheoloskih lokaliteta na kojima su najpoznatije 1ise grobalja, RRRRRJ, Burdelj, %ecine i +vetinja. 0anatski centri

Zanatski centri su pronadjeni na )ovom ostolcu, ?ivade, %ecine, +vetinje.Znacajni su ciglarski centri za proizvodnju opeka koji su bili neophodni za izgradnju 1iminacijuma kako oboda tako i samog naselja.5akodje radionice koje su izradjivale grncarske proizvode, imitacije terasigilate, pravljeni su kaplupi za izradu imitaciju kako terasigilate tako i za terakote, razlicitih /gurina, igracaka, keramickih lampi, svetiljki koje su takodje prizvodjene u 1iminacijumu.)ekoliko desetina peci ovog zanatskog centra kako za izradu opeka tako i grncarskih peci su pronadjeni na lokalitetu ?ivade, tako i vile koje sun a nekoliko mesta locirane oko samog 1iminacijuma.ksploatacija gline na lokalitetu +vetinje. Mauzolej

*tkriven je u okviru nekropola koja se pripisuje sinu 5rajana "ecija, Fostilijanu.*ko koga je pronadjen velikih broj razlicitih grobnica kako gradjenih od kamena tako i od od opeke, kao i one koje su pokrivene postavljenim opekama u vidu dvoslivnog krova.