5. – Sokrati, kur dëgjoi vendimin e gjykatësve nuk tha asnjë fjalë, por u kufizua vetëm me një "hm!" E kur pak më vonë i ën pyetjen sigurisht në azë të igjit# se $%dënim i pël&ente më tepër, vdekja apo syrgjyni, ai tundi disa herë kokën tulla'e dhe as &ë hapi gojën fare.
(. – )jykatësit, &ë ishin fshatarë të pagdhëndur e orë e $ast shanin e merrnin nëpër këmë $do gjë të shenjtë, kur dëgjuan këtë shaka të papritur nga goja e Sokratit, u gajasën së &eshuri. *or ai mas pak shtoi+ "he me &ë, nga sa duket, unë gjykoj më drejtë e më saktë se ju të tjerë, më takon mua të marr për -hepin tim të gjitha mëditjet tuaja". Sa gjë e $uditëshme, o &ytetarë t%thinës! /e shohim perënditë, idetë, ëndrra, ngjarje të së kaluarës e të s%ardhmes e vetëm hundën tonë s%mund ta shohim mirë. 0në tani po e kuptoj si një e një &ë ëjnë dy, se me të vërtetë i ditur është ai njeri &ë do të mund të shohë hundën e tij... *a hidhni një shikim nga përfa&ësonjësit e akuzës! 1anë të ukur të veshur me të gjitha salltanetet, persona &ë peshojnë shumë. 2e gjithë kuptimin e fjalës janë patriotë me vulë. Shkurt, ata janë zotërinj të mëdhenj, &ë shkël&ejnë si diejt e demokra'isë!... *or pa më shikoni edhe mua një herë! /jë mistre' me -hufkë. 3 grisur, i shëmtuar, i pahairtë, një &elësirë me nam e njëkohësisht njëkohësisht "njeriu "njeriu më i ditur nga të diturit!"... diturit!"... 4u të futem 6au dh7 të kallem... kallem... *o, edhe unë sikur t%isha në vendin tuaj do ta kisha për turp të mos e dënoja veten edhe me vdekje, edhe me rrahje dhe, &ë të them të vërtetën, do t%i &uaja &ë të dyja këto një nder të madh për veten time. *ra, o &ytetarë t%thinës, ata kërkojnë &ë me zhdukjen time të mrojnë moralin &ë po lëkundet në shpirtrat tuaja. ta janë udhëhe&ësit e popullit, e po të mos ishin të pastër e të ndershëm do t%ishin ata të pandehur dhe unë akuzuesi.
8# 4ush nuk verohet përpara shkël&imit të nitit, farikantit të plotfu&ishëm të lëkurave 6%gjeneral trimosh! E dërguan me tridhjetë gjemi për të shpëtuar &ytetin /iokastrë9 dhe ai u fsheh në një liman pranë kepit të 2alasë,5 e &ëndroi atje gjer sa ra kështjella e ai e shpëtoi për ukuri lëkurën e vet. v et. S%ke $%i thua, zanati i tij prej lëkura-hiu e ka ërë &ë të vlerësojë vlerës ojë më tepër lëkurat se sa vdekjen "për të mirën e tdheut". 1
:;# 6%të ju them më tepër për oratorin ikon keni parë gjer tani ndonjë orator &ë të jetë &ind për &ind demagog e mashtronjës 0në vë ast &ë edhe ju për këtë arësye e keni ërë komandant ushtrie dhe i keni esuar mrojtjen e /afpaktit8. *or ai duke vepruar si patriot i kulluar ua shiti armi&ve kështjellën në fjalë për një 'op argjendi. he ashtu, si$ e donte puna dhe ju shkonte për shtatë, ju i dhatë esë menjëherë kur mrojti veten, duke thënë se s%mund të ënte asgjë kundra
:=# /ë krahasim me ata, unë s%kam ërë gjë prej gjëje n%interes të tdheut. s &ytetin e /jokastrës nuk kam tradhëtuar, as kështjellën e /afpaktit nuk ua kam shitur armi&ve dhe as &ë kam redhur gjatë regut të lumit për të ërë &ejf në misteret e fërditës mashkullore. Sa herë më keni ngarkuar me zor ndonjë ofi&, nuk kam vepruar simas zakonit të komandantëve të tjerë, por sipas dëshirës së popullit. /jë gjë të tillë e ënja ndoshta masi isha kokëngjeshur, ose për arësye se kam &enë njeri i drejtë. 2erreni si të doni. >ile nuk mund t%jua fsheh se, para se të gjenit rastin të ëheshit të famshëm duke më dënuar mua me vdekje, për &ime kam shpëtuar e nuk kam pësuar edhe në tri raste të tjera po këtë mesele. y herë në kohën e demokra'isë dhe herën e fundit në kohën e tridhjet tiranëve(. *or $%hyjnë në punë llafet tani Edhe sikur të mos &ëndronin a& lart ata &ë më akuzojnë dhe unë a& poshtë, do të mjaftonte urtësia dhe pagaueshmëria juaj &ë unë të dënohesha me vdekje... 1u jeni të zgjedhur një nga një? kokërr për kokërr. *ër kokën e Sokratit. 1u jeni gjykatës *erëndie. Se'ili e shikon kjartë se koka juaj peshon katër&ind derhem. 4urrë nuk merreni me fantazira e vogëlsira. @endimet i merrni sa të hapësh e të myllësh sytë. Edhe dënimin me vdekje e merrni po me atë lehtësi &ë n-irrni &urrat prej hunde e pastaj i fshini në të prapsmen tuaj. 1u kishit nevojë për një viktimë, jo &ë të mësohen fëmijët tuaj të ëhen të ndershëm, por &ë të kenë frikë nga demokra'ia! 1u kishit nevojë për një viktimë të kalirit të math, &ë të lante gjynahet e tiranisë së djeshme dhe &ë ëhet pengesë në $do orvatje për rivendosjen e saj. 1u dhe 2
ligji juaj keni kryer detyrën tuaj. *or të merremi vesh. 1u nuk më dënuat sepse kam shkelur ligjin, por për arsye se u tregova i paaftë të shkelnja mi të e të kaloja më tutje... E dini si duhet t%ishte formuluar akuza kundra meje 1u a them unë+ ëgjoni+ "Sokrati është fajtor, masi ka &ënë i pa fu&ishëm e njeri fukara. *randaj të dënohet me vdekje". Aurma, opinioni pulik – nuk është gjëkafshë më tepër se një &en i zgjeosur i lidhur në një hu në mes të diellit. 4y &en gjithë ditën fle, kruan zgjeen dhe vërsulet i tëruar kundër $do njeriu, &ë orvatet ta shpëtojë nga veset e t%i zgjidhë zin-hirin me të 'ilën është i lidhur. *or e vërteta është se kush e di sa herë më keni dëgjuar duke thënë+ "se unë një gjë di, &ë s%di gjëkafshë fare". /uk di gjëkafshë... këtë s%e kuptonit dot... tëherë unë jam pa dyshim dre&i vetë... he nga një njeri i tillë mund të pritet $do gjë. 4redoja juaj është se sa më pak mendon &ytetari, a& më i urtë është, dhe sa më pak të flasi a& i lirë ëhet, sepse nuk është $udi se duke kërkuar për ditë të vërtetën )uathoni më në fund e gjeti dhe tha se më mirë është të hash se sa të mos hash... *o sikur të mos mjaftoheshe vetëm me këtë marrëzi, por të niste të ërtiste poshtë e lart e ta dëgjonin edhe të tjerë 1a, pra $%deshët të ënit ju+ të ndalonit erërat shkatërrimtare, para se të fillonte shtërngata. *or këto erëra shkatërrimtare le-o... të doishme# i kishin sjellë me vete sofistët. he unë ahere si një opinion pulik negativ lehja kundra tyre dhe i kafshoja në këmët... *or ju &ë shpëtoni një herë e mirë nga unë, më keni ngjitur akuzën se unë kam &enë sofist i sofistëve... Sa ukur do t%ishte sikur t%isha i tillë!...
(# he &ë të shpëtonit sa më lehtë prej meje më keni ngjitur edhe një akuzë tjetër+ se unë jam njeri i pafe!... Sa do dëshiroja të isha i tillë!... 4ëtë akuzë e keni si mjetin më të sigurt, me anën e të 'ilit ndërseni... Benin &ë të lëshohet e të mrojë me dhëmë e thonj interesat tuaja materiale. ...sepse ju e keni mësuar të presi lumturinë nga &ielli e të mos e kërkojë nga ju. he kur atij i he& shpresën, i ke he&ur $do gjë! here të lëshohet e të ën 'opëC'opë! 6%ju hynte juve në punë nëse esoja te *erëndia apo jo 2jaftonte kjo, &ë unë para&itesha si njeri fetar... 4urrë nuk ëhem predikonjës i ateizmit ndër të tjerët! 4a të ngjarë &ë unë të mos esoj, po turma... *o të humasin esimin te perëndia, kush mund ta përmaj pastaj atë krimërinë e arave, minjtë e porteve e të depove dhe &entë e zgjeosur e t%uritur të pazarit e të edukohen më 3
parë! Sot për sot gjëra të tilla janë të parakohëshme!... Bë thua, miku im, feja është guri themeltar i tdheut dhe i moralit. *a frikën e zotit populli do të vërsulej të rrëmente paratë e tokat, djersën e mundin "e të tjerëve" dhe do të pi&te të gjallë të gjithë ata &ë e ruajnë... dhe e nderojnë..." *ra, nuk ju interesonte, nuk deshëronit &ë edhe populli t%ju imitonte, ja pra përse do përdorni kufomën time+ do ta hidhni në këmët e turmës, &ë të mos harroj as edhe për një $ast se ateizmi është faji më i madh...
:=# 2ë akuzoni se unë prishja moralin! 4orruptoja djemtë! *o 'ilët ishin ata djem )jithë n-ënësit e mi i kishin kaluar të dyzetat... he për mua ata nuk ishin "n-ënës" por mi&... /ëse djemtë më ndi&nin nga prapa, unë s%mund t%i përzenja... jemtë duan shpotira, alegri... kurse filozofira e gjëra të tjera të tilla nuk i tretin kollaj. *o të hapish gojën e të predikosh gjëra të vështira, nisin e tallen me mësuesin, mërziten dhe arratisen nga shkolla!... ju thoni se unë u predikonja se kishin të drejt t%i lidhnin e t%i rrihnin prindërit, kur ata pinë, dehen e prishin paratë në kumarë, apo me gratë, kur humasin arësyen apo marrosen. 0në këto gjëra nuk ua thoshja djemëve. 0a thoshja aallarëve. 2ë duket se ka një farë ndryshimi në këtë mes. here arrita të esonja e ta përhapë ane manë se dashurija shpirtrore, d.m.th. dashuria e panatyrëshme, pastron shpirtin e pjellë idera... 1a pse ërtisja në të katër anët se duhej të mylleshin tavernat e tempujt e fërditës. *or $%e do. here finan'ierët e &ytetit dhe priftëria u zemëruan a& sa s%thuhet, masi do të pakësoheshin t%ardhurat e tyre. 1a, pra, pse më akuzuan se unë dua të prish... familjen greke!
:9# Si, si 4am &enë i rrezikshëm për Depulikën! 0në i rrezikshëm dhe ju Depulika vetë. *o njerëzit e rrezikshëm, o &ytetarë t%thinës, nuk i gjykojnë. 4ëtyre njerëzve ose u puthin këmët me servilizëm, ose i vrasin paesisht. he gjithë ata &ë populli i do e mund të ëhen një ditë të rrezikshëm, juve ëni $mos e arrini &ë t%i syrgjynosni pa një pa dy. *o t%isha i rrezikshëm do të kishit paguar dyCtre njerëz t%afionizuar &ë të më thernin me thikë ose do t%u jipnit ryshfet akshive të shtëpisë sime &ë të më hidhnin helme në gjellë, në verë, apo në kafe... /jë njeri i rrezikshëm as&ë gjykohet, dhe as&ë ka nevojë të ëjë apollogjira... i fiton pozita, gjykon të tjerët dhe i dënon me vdekje, për arësye se man pushtetin në dorë. he vetëm po të humasë pushtetin 4
ahere mundet &ë ju ta veni në angon e t%akuzuarve po &e se do të gu-oni... e do t%arrini ta shtini në dorë. :#. 1o, pra! 1u nuk u frikësuat nga Sokrati, por me vdekjen time kërkoni të frikësoni të tjerët. Depulikës suaj po i rrësh&et toka nën këmë. 2uret e gjata t%thinës e të *iresë janë të rrëzuara për tokë, e të vjen të &ash me lotë. )jemi nuk keni tani. leatë &ë të paguajnë hara$ e ju të hani e të pini nuk keni më. 2idis jush, me gjithë vrasjet e syrgjynosjet &ë keni ërë, fshihen shumë prej atyre &ë ëndërojnë vjetët e mira për ta, ata të tiranisë, masi tani po humasin gjithë ato &ë kishin fituar ahere. Aamam si ju &ë përpi&eni me mish e me shpirt të fitoni rishtas ato &ë kini humur ato të asaj kohe. ta &ë janë në pushtet kanë frikë nga ndryshimet. Aë tjerët &ë janë përmysur ëndërrojnë ndryshime e punojnë &ë t%i realizojnë me $do mjet. 4urse vegjëlia rri në mes dhe paguan dëmet. jo një lloj vuan edhe nën regjimet legale edhe nën ato ilegale, edhe kur pushteti &uhet tirani edhe kur &uhet demokra'i. he &ë të mos kuptojë e të mos rezistojë e hutoni me gënjeshtra dhe e terrorizoni. 1uve synoni të ndaloni lirinë e mendimit dhe mësimin e filozofisë. ...uket pra si uka &ë hamë, se demokra'ia juaj është tirania e maskuar. ...&ëllimi i ligjeve nuk është të dënojnë fajtorët, por fukarenjtë e të pengojnë të vjedhurit, por të vjedhin edhe ata – "igj do të thotë vullneti i të fortëve dhe doësi e të pavullneteve. he drejtësia nuk është gjëkafshë tjetër përve$ se interesi i më të mirit".
:F# *or 'ilët janë më të fu&ishmit Aë tillë nuk janë as ata &ë kanë trupin më të shëndoshë e më të stërvitur. 1u e dini fare mirë si u katandisën disa të tillë si 2illoni apo Erkuli. ... Aë fu&ishëm nuk janë as mëndjet e forta e të ndritura, si filozofët, satirikët, poetët dhe gjithë ata mizantropë apo ple& të rrjedhur. s shpirtrat e gu-imshëm si *rometeu, eonidha apo 4inegjiri :F#, &ë janë personazhe prallorë e krijesa të fantazisë së frika'akëve. 2ë të fu&ishmit janë kudo kusarët!" "2jerë ai &ytetar, &ë arrin në shkallën e fundit të dëshprimit e me &ëllim &ë të shpëtojë, dorëzohet në mëshirën e *erëndisë e të ligjeve të kusarëve".
5
:8# Sa për vete, unë të drejtat 'ivile nuk i përfillja fare dhe i merrja nëpër këmë. he ja &ë po ju a them tani se asnjë herë nuk kisha vajtur për të votuar. E përse të shkoja Bë të zgjidhja me dorën time se 'ili prej kusarëve do të më ripte lëkurën e 'ili prej -helatëve do të më priste kokën
=;# 1a, po vjen edhe politikani. *rej së largu shihen më parë sytë &ë i shkël&ejnë e mas pak duket edhe vetë zotëria. *ara se të ëjë një hap, heton mirë vëndin ku do të shkeli, ashtu si$ ën edhe mushka. 1a, tani kollitet &ë të kthejmë kokën e ta shikojmë. 2idis nesh ka edhe mjaft mi&. E përshëndesim e ai na afrohet. /a shtrëngon dorën të gjithëve me for'ë e me një përzemërsi &ë të ën për vehte. *o, si. 2e një dorë të tillë të fortë man timonin e anijes. /a do me gjithë shpirt e për ne ëhet fli. *ër hatrin tonë shkel ligjet, &ë të na shpëtojë nga ligji. i na mësoi të ëhemi dëshmitarë të rremë nëpër gjy&e e të mos majmë fjalën në marrëdhënjet tona me të tjerë! 2e &ë është dallavera-hi i përsosur vetëkuptohet se është edhe kapedan i math. *o të fitonin ushtarët në luftë, lavdinë do ta mante për vete. *o edhe sikur të mundeshin, atij as &imja e kokës nuk do t%i pësonte gjë. Sigurisht &ë nuk do ta kishte fajin ai.
==# ta &ë janë më dhelparakë se të tjerët përpi&en të më ëjnë lajka &ë të mos u n-jerr të palarat në shesh. 2ë &uajnë pra "filozofi më i madh" e më dërgojnë edhe në shtëpi gjithë farë lloj pesh&eshe, *or sa ukur &ë kur unë i ktheja të gjitha mrapshtë!... *o, për esë ju them, ashtu kam ërë! 2e të gjitha ryshfetet &ë më inin donin të më myllnin gojën. *o si mund të duroja unë një gjë të tillë o pël'isja!...
# – Bë kur isha fare a-hami sorollatesha duke ërë sehir në pazarin e &ytetit dhe $uditesha duke dëgjuar dyzet mendime të ndryshme për të njëjtën $ështje, por se &ë të gjitha këto mendime dukeshin sikur t%ishin të sakta. ... përpi&esha të gjenja gjithënjë një mendim të vetëm, i 'ili t%ishte i detyrueshëm për të gjithë dhe në të gjitha rastet, me pak fjalë ishte i përhershëm dhe i pa 6
ndryshueshëm, të &ëndronte mi kohën, mi vendet e mi njerëzit – domethënë t%ishte mendimi asolut. /jë mendim i tillë duhej të kishte në vetvete di$ka hyjnore, t%ishte "ide". *ër ta gjetur e zuluar këtë nuk do t%ishte aspak nevoja ta kërkonim në otën e jashtme ku është i përkohëshëm dhe i rremë, por renda përmrenda shpirtit &ë s%përëhet prej materies dhe është i pavdekshëm. tje në thellësitë e shpirtit prehen të varrosura idetë e vërteta, të muluara nga një shtresë e trashë ndryshku, &ë e kanë grumulluar sh&isat dëshira dhe dëshirat interesa. he &ë t%i n-irrnim këto ide në dritën e diellit do t%ishte një punë shumë e vështirë. o të duhej marifet i mamisë. shtu &ë unë me kalimin e kohës u ëra mamija e &ytetit. Droknja, pra, shpirtrat e njerëzve, i lëmonja utë e utë dhe në rast nevoje futja mrenda duart e trasha e $engelet për të n-jerrë jashtë foshnjën. 2e pak fjalë, o &ytetarë t%thinës, ashtu si ën një mami e mirë, s illnja në otë të vërtetën dhe për këtë arësye toka, &ielli e deti u mushën plot e përplot me gënjeshtra &ë si re të dëndura mulojnë $do gjë. Si$ e dini, pra, njerëzit janë të ndarë në njerëz &ë japin urdhëra e në njerëz &ë i zatojnë? në njerëz &ë rrinë rehat e në njerëz &ë rropaten ditë e natë? në njerëz &ë shohin e njerëz &ë i kanë sytë të zëna me shtresë? në njerëz të ngopur e në njerëz të përvuajtur.
8# – 1eta jonë thuret e plekset &ysh në nisjen e saj në disa rrjeta, &ë na janë ngritur, para se të shohim dritën e diellit. koma $ilimi, pa na pyetur fare, nisin të na mësojnë në shtëpi, në rrugë e në shkollë se 'ila është e mira dhe 'ila është e ke&ja dhe, nënkuptohet, gjithnjë "interesin e më të fortit". 4ur mushim moshën shtatëmëdhjetë vje$ dhe shpirti ynë i njomë këndon nga gëzimi, na marrin ushtar e na venë të etohemi si këndeza për idealet dhe detyrat e larta – sigurisht për "interesat e më të fortit". 4ur lirohemi nga ushtria e na jepet e drejta e votës, po këto gjëra do dëgjojmë për ditë – e ne vetë po këto gjëra do të përsëritim – edhe nëpër rrugë, edhe nëpër gjy&e, edhe nëpër mledhje apo nëpër teatro, do me thënë $%është "interesi i më të fortit". he gjersa të mëdhenj e të vegjël, edhe dje edhe sot edhe nesër po këto gjëra esojnë të gjithë, do të thotë se këto janë ligje &ë kanë zritur prej &iellit. /ë këtë mënyrë po e'im pa menduar të gjithë, në rrugën fatale, të lidhur njeri pranë tjetrit e duke &enë të sigurtë se interesi "i më të fortit" është edhe i yni. Se na intereson më mirë të jemi të lidhur se sa të zgjidhur? se na leverdis më mirë të ëjnë të tjerët padrejtësira në kurrizin tonë se sa të dënojmë neve të tjerët. he po të dilte efas ndonjë gu-imtar e të vërsulej me thikë në dorë &ë t%i n-irrte zorrët jashtë një ujku, ahere ne do të 7
futeshim në mes me &ëllim &ë t%i hanim ne tërë goditjet dhe ujku të shpëtonte. E po ta sillte ndonjë herë rasti &ë isha të zhdukej, do ënim $%mos &ë të gjenim një tjetër ujk më të lig, &ë të na hante shpirtin.
::# – 2e të tilla $udira for'oja 2retërinë e iluzioneve në pellgun e lotëve të të mjerëve. Doli im ishte &ë të veroja të përvojturit dhe në këtë mënyrë t%i sillnja një doi të madhe regjimit të *adrejtësisë, duke patur gjithënjë parasysh thënien+ "Sa më tepër i verër të jetë i përvojturi, a&ë më drejt e'ën në rrugë". 1a pra pse s%kini leverdi të më vrisni. o të vinë, me siguri kohë të tjera kur më të fu&ishmit do t%i paguajnë shtrenjt prestigjatorët me &ëllim &ë të fusin krima, e jo të n-jerrin, në trutë e në zëmrat e naivëve &ë të ëjnë $udira e t%i mësojnë fëmijët dhe të rriturit të esojnë se "gjëja më e shtrenjtë dhe më e dashur se sa dashuria për mëmën e për aanë e të tjera, është $frytëzimi". Si rrjedhim popullit të muluar nga një mjegull kaltëroshe, do t%i mërgohet fare vullneti dhe mendimi? dhe nuk do të jetë në gjendje të lëvizë as gjuhën, as kokën as edhe duart e tij. *ërse, pra, ju hyri shejtani në ark &ë të më vrisni 0në tani, o &ytetarë t%thinës, parashikoj shumë gjëra për shekujt &ë do të vinë mas meje dhe për &ytetet e shtetet e kohrave të mëvonëshme. /ë këto shtete e &ytete do të lartësojnë si *erëndi, urinë, dhimjen e udallallëkun? do të veshin me ar e do të ush&ejnë me arra e mjaltë mësonjësit &ë do të mashtrojnë popullin me &ëllim &ë ky derëzi të ush&ejë mospërfillje ndaj materies e të presë $përlimin në... "otën ideore".
:G# – Aani duhet t%u shpjegoj edhe di$ka tjetër+ unë, në &oftë se kam gauar në teori, nuk kam gauar aspak përsa i përket kritikës &ë u ëja urrave të shtetit. he ata, për të më zhdukur një herë e mirë, më akuzuan si ateist.
teknefezi në kuajt, po të inte një zjarr i math në ndonjë lagje &ë të shkretonte fare e të linte vegjëlinë pa plëng e pa shtëpi, po të vazhdonte për dyCtri javë rresht furtuna në etin e Hi &ë të pengoheshin anijet &ë ien grurë e pesh& e të vuante njerëzia nga uria, ose të vinte lajmi i zi se "trimat" tanë u mundën në fund të dynjasë e nënat të visheshin me të zeza, kush do ta kishte fajin për të gjitha këto :9# – Sigurisht askush tjetër, përve$ ateistëve! *o të mos i kisha zëmëruar unë të pavdekëshmit me filozofinë time, nuk do na dërgonin mortajën në vitin 9G;. *or unë ahere nuk meresha me filozofi!
:5# – Aani e kuptuat fare mirë se unë me ateizmin dhe tradhëtinë time i sillnja një doi jashtëzakonisht të madhe tdheut dhe
:# – Aë gjithë ju ankoheni se gjoja ota vate, u prish. *ër 'ilën otë e kini fjalën *ër malet e për &iellin s &ë u tremet syri fare+ 2os doni të thoni për dyCtre ateistë *o ju vetë u prisni kokët atyre dhe $do gjë rregullohet për mrekulli. >ota jeni ju, zotëria juaj, o &ytetarë t%thinës. Aë gjitha zakonet tuaja të shkruara e të pashkruara si$ janë+ frika e perëndive, indja ndaj ligjeve, dashuria ndaj mirësisë dhe urrëria – të gjitha këto po kalen të ngordhura në gropsinën e madhe ashkë me kufomat e skllevërve të vrarë. 2ashtrimi, kusaria dhe poshtërsia janë "demonët" e Bytetit – pasuria e tij e mrendëshme – &ë ju ngrejnë lart e më lart. *astaj u para&it "demoni" im "demon i ri"# &ë të ringjallte këto ngordhësira, duke ju fryrë në ark me anë të kallamit të filozofisë "frymën e së vërtetës" e t%i lartësonte në ide të kulluara në hapësirën e mendjes së pamasë, të paprekura nga veprimet e kohës e të njerëzve. 9
:(# – *o të orvatesh t%i kthesh lëvizjet e padukëshme e të verëra të shpirtit në rregulla e në ligje t%arësyes, me pak fjalë t%i ndërrosh ato nga thellësia e errët e imitimit dhe e përsëritjes në sferën e ndritur të mendimit, ahere mori fund puna! to i ke vrarë dhe i ke zhdukur një herë e përgjithmonë. *or duhet ta dini se unë edhe kur veproja në këtë drejtim ju sillja një doi të madhe. 2e &ë ju prolemet më të mëdha të kohës i kini lënë &ë t%i renin pak e nga pak mijtë e ujrave të zeza, unë gjithënjë ju këshilloja se nuk duhet ta merrnit lehtë këtë $eshtje, me të &eshur, duke ërë sehir e duke kujtuar se $do mashtronjës i pa 'ipë është edhe njeriu më i mën$ur i thinës. 2e &ëllim &ë të mronja interesat tuaja, ju mësonja të nderonit emrat e tyre e të ënit një mijë lajka në ditë përpara grave, kalamanjëve e skllevërve &ë të mos mirrnin gu-imin e të zrisnin ndonjë ditë në rrugë për të ërë vepra më të liga nga ato &ë ëni ju. 2e pak fjalë, unë ju mësoja të ënit mëkate në emër të perëndive e të ënit faje e krime në emër të ligjeve! :8# *o ku t%i maj mend të gjitha tani @etëm një gjë s%mund të harroj se ti, dhe ai dhe ky këtej... shkurt ju &ë të gjithë, kishit &enë të një mendimi me doktrinën time e në $do rast kini ulur kokën oshe përpara gënjeshtrave me rirë. o të më mjaftonin vetëm tri fjalë për të treguar se $%farë shërime të mëdha i kam sjellë unë atdheut në ndarjen e &ytetarëve nga njera anë në njerëz të ngopur me të gjitha të mirat e jetës e nga ana tjetër në rrënjëdalë. *o filloj.
a# 0në kam provuar se shpirti i njeriut është i pavdekshëm! Ekzistoka pra shpirti! *ër hir të shpirtit ekzistojnë domethënë duhet t%ekzistojnë# shteti – ligje e priftërinj – perëndi!
10
Se po t%i dënojmë ne me duart tona, ahere do ëhemi ne të li&, do të ngarkohemi ne me mëkate e do të na fusin ne në kazanet e -hehenemit.
# 4jo nuk ka &ënë fjalë &ë e merr era, por guri themeltar i doktrinës sime. *ër këtë i dhashë edhe një formë të prerë katrore duke predikuar se+ "më mirë ta pësoj në kurrizin tim $do padrejtësi, sesa të ëj vet padrejtësira!". he një gur i tillë themeltar for'ohet më tepër mi rërën dhe ujin dhe në shpirtrat e doëta. Sa më tepër i përulur të jetë njeriu a& më i pavendosur ëhet? sa më i lodhur të jetë nga jeta, a& më pak merr frymë lirisht, më pak mendon e më pak zëmërohet. Bë të rezistosh kundrejt padrejtësisë duhet gu-im e esim në vetvete – po a& më tepër duhet gu-im, &ë të ësh padrejtësira. uke jetuar gjithënjë me frikën në ark, nuk dëshëron të kesh telashe të mëdha e të ndjesh vazhdimisht në shpirt një frikë të madhe. *randaj e le veten të tërhi&esh në rehatinë e mungesës së vullnetit e në egoizmin e dhimjes. he jo vetëm &ë &ëndron pasiv kur të graisin $%nuk ke, por nuk i prek me dorë as ato të pakta &ë ke+ agjëron me dashje duke mos ngrënë, mos pirë e duke mos prekur femra, urren e përuz diellin, detin, ajrin e pastër të malit e shëtitjet dhe kërkon të gjesh sëmundjet, vuajtjet, ndyrësinë, heshtjen e vdekjes. he përse të gjitha këto Bë të shkosh në parajsë. he ja parulla+ "himja for'on moralin!". 0në, pra, kam &enë ai &ë kam ngritur në &iell si flamur të kopesë, gëzimin e dhimjes. Sa për ata &ë s%mund të durojnë dhimjen janë menduar ligjet e Solonit, pse në azë të këtyre ligjeve janë ngritur tempujt e dashurisë së lirë. /ë të tillë tempuj – kuplara, 'ilido len me $mim të ulët përsosmërinë, domethënë harresën e vetvetes.
'# *o këtë mendim e kam shprehur edhe ndryshe me këto fjalë+ "snjë nuk është i lig me dashje". 4jo do të thotë shkurt+ mos dënoni ata &ë ëjnë padrejtësira, sepse do t%u ëni... padrejtësi. ta janë të pafajshëm. /uk dinë, të shkretët, se ëjnë ke&. 4ini durim. *o t%i mësojmë se $%është e mira e $%është e ke&ja do të zhduken nga kjo otë të gjitha të ligat e padrejtësirat dhe do të mretërojë kudo shpirtmirësia... *ër këtë na nevojiten shkolla. E këto shkolla, e dini kush do t%i ngrejë ta &ë ëjnë padrejtësira. he ja përse+ *asuria &ë disponojnë ata është edhe detyra, edhe drejtësia edhe e mira. E &ë të mos e zgjatim më tepër e ta ëjmë tërkuzë ata vetë do të edukojnë djemt e popullit &ë, kur të rriten, të mos rezistojnë kundra padrejtësisë. 11
:F# – Ishtë e kjartë tani se filozofia ime mronte regjimin e paarazisë, atë &ë kemi thënë e stërthënë+ "interesin e më të fu&ishmit". *a dyshim, për një arësye të tillë ju nuk duhej të më vrisnit! Shtetet, &ë do të vijnë më pas, do ta dinë më mirë punën e tyre. 4isha, shkolla, shtypi e këra$i do të punojnë të gjithë së ashku për të ndarë &ytetarët në njerëz të ngopur e në të mjerë, dhe nuk do të lënë gjë pa ërë për të pajtuar ata &ë s%mund të pajtohen me anën e parullës "të harmonisë së klasave". @etkuptohet tani se unë kam &ënë dirigjent i parë i kësaj harmonie, megjithëse ju po më dënoni me vdekje si ateist. /esër – pasnesër të krishterët do ta azojnë fenë e tyre mi këto mësime. o të më nderojnë si një profet të *erëndisë së tyre e surratin tim do ta pikturojnë nëpër kishat me një aureolë të gjërë e të artë r reth flokëve të mia.
5# *ër të gjitha këto &ë kam predikuar do t%ishte e drejtë &ë të më kishit veshur me ar e të vinit të më faleshit si një perëndije. *ër ato &ë do të ëja, po të rroja do të kishit plot të drejtë jo vetëm të më vrisnit, po të më shtypnit mirë e mirë në një thuk të math... /uk ka në otë poshtërsi më të madhe e tradhëti më të lartë sesa të thuash të vërtetën...
# E &ë thoni ju, po të mos vdisnja do shkoja nëpër lagjet e varfëra t%thinës e anemanë fshatrave të mjeruara t%tikës. o të futesha nëpër im'at e errëta, prej të 'ilave nuk largohen kurrë tartai&et dhe veremi? do të hynja nëpër dy&anet e vegjëlisë, nëpër vënde ku shitet &ymyri poshtë në liman, atje ku mezi merr frymë njeriu nga papastërtia e nga &elësira. he do të ërtisja me for'ë+ "Bytetarë, të lirë! 4y vend edhe sikur t%ishte në Skithinë e largëtG=, atje ku dielli rrallë, shumë rrallë, duket e $duket nëpër të $arat e reve të zeza e mi dëorën &ë nuk shkrin kurrë, prapë do t%ishte vëndi më i ukur i otës, sepse zemra juaj rreh për të. 4y është atdheu. tdheu është i juaj, por në këtë atdhe gjë prej gjëje nuk ju përket, nuk janë tuajat arat e pallatet, anijet e paraja, perënditë e pushteti, mendimi e vullneti, C të gjitha, të gjitha, janë të huaja! @etëm pak prej jush kini a& vënd sa të futni kokën, kur jini të gjallë e të hapni një varr kur të vdisni dhe jini a& të lirë sa të kini në dorë të ëni nevojën tuaj në ndonjë hendek, ku nuk ju gjurmon e nuk ju sheh -handari... 4ur hidhni shikimin andej larg nga deti i kaltërt, ku vozitin kaike e anije të ngarkuara me grurë &ë e sjellin nga gryka e /ilit, nga >osfori apo nga )jiraltari, 12
&ë transportojnë metale, mëndafshë e femra, ndjeni një krenari në shpirt se të gjitha këto janë tuajat, masi janë "komëtare". he asnjeri prej jush nuk mendon se të gjitha të mirat grumullohen në pak duar. *ersët, Spartanët, Ahianët e 4orinthianët ju vrasin vetëm një herë ndërsa duart e vëndasve ju shtrëngojnë pa mëshirë në grykë gjithë jetën e jetës e ju marrin shpirtin orë e $ast. he jo vetëm asgjë prej atyre gjërave &ë duken rreth e rrotull nuk ju përket, por edhe vetja juaj dhe shpirti juaj i përket dikujt tjetër.
(# – *astaj do të shkoja nëpër guroret e *entelit, në minierat e avrios, në kantjerët detare të *ieresë, në farika &ë farikojnë heshta e parzmore për luftë, do të futesha në mes të skllevërve. o të zrisnja poshtë në hamarët e anijeve, atje ku punojnë natë e ditë gunga$ët, i kini parë ndonjë herë
punonin ata e ne të rrinim". – do përgjigjeshin disa të mësuar, &ë zvarisen si raja përpara të mëdhenjve e &ë shtypin pa mëshirë të pafu&ishmit. "1o, jo" do të ërtisnja unë+ "o punojnë edhe ata edhe ju. *unë e përashkët, të mira të përashkëta, edhe liria... "/jë liri të tillë nuk e duam. /uk është për ne" – do thoshin ata. he unë do t%u myllja gojën me këto fjalë+ "2os e prishni gojën... kur të vijë ajo ditë edhe ju do hyni në rrugë të marë &ë të ëheni njerëz dhe, dashur pa dashur, të shpëtoni trupin, shpirtin e mëndjen tuaj". "6%na thua, more. E kush do na e tregojë rrugën e marë" – do pyesnin. /ë këtë rast do t%u përgjigjesha vetëm me një fjalë+ "Skithët".
14