TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1355 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 722
DAVRANIfi B‹L‹MLER‹NE G‹R‹fi
Yazarlar Prof.Dr. Enver ÖZKALP (Üniteler 1-8) Prof.Dr. Hüsnü ARICI (Ünite 9) Prof.Dr. Rüveyde BAYRAKTAR (Ünite 10) Prof.Dr. Orhan AYDIN (Üniteler 11, 12, 15, 16) Doç.Dr. Buket ERKAL (Ünite 14) Doç.Dr. Ali UZUNÖZ (Ünite 13)
Editör Prof.Dr. Enver ÖZKALP
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2002 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Yard.Doç. Ferruh UZTU⁄ Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. T. Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Televizyon Programlar› Yöneticisi Doç.Dr. Feridun AKYÜREK Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar› Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc› Okt. Meral Aflkar Okt. Necip Hatipo¤lu Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Uzm. Bülent Gezen Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. T. Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Davran›fl Bilimlerine Girifl ISBN 975-06-0095-9
3. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 255.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Haziran 2004
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz .......................................................................................................... xii Çal›flma Yöntemi ....................................................................................... xii Kullan›m K›lavuzu ...................................................................................... xiv
Sosyolojiye Girifl ve Yöntem ................................................. 1
ÜN‹TE 1
G‹R‹fi ........................................................................................................... 3 SOSYOLOJ‹N‹N BAKIfi AÇISI VE FARKLILI⁄I ......................................... 3 SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ ........................... 6 SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI .................................................................. 7 Bilgi Sosyolojisi ........................................................................................... 7 Ekonomi Sosyolojisi ................................................................................... 8 Sanayi Sosyolojisi ....................................................................................... 8 Kent Sosyolojisi .......................................................................................... 8 Köy (K›rsal) Sosyolojisi .............................................................................. 8 Din Sosyolojisi ........................................................................................... 9 Hukuk (Tüze) Sosyolojisi ........................................................................... 9 Siyaset Sosyolojisi ....................................................................................... 9 E¤itim Sosyolojisi ....................................................................................... 9 Uygulamal› ve Klinik Sosyolojisi ............................................................... 10 SOSYOLOJ‹DE KULLANILAN ARAfiTIRMA YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹.. 10 B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA ‹LKELER‹ ............................................................... 12 Nesnellik (Objektiflik) ................................................................................ 12 Do¤ruluk ve Tekrar .................................................................................... 12 Basitlik ve Aç›kl›k ....................................................................................... 12 S›n›rl›l›k ....................................................................................................... 12 B‹L‹MSEL YÖNTEMDE TAK‹P ED‹LMES‹ GEREKEN AfiAMALAR ........... 13 Sorunu Ortaya Koyup Tan›mlamak ........................................................... 14 Konu ‹le ‹lgili Bilgi Toplamak ................................................................... 14 Hipotezi Formüle Etmek ............................................................................ 14 Verileri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek ............................................. 15 Deney Tekni¤i ....................................................................................... 15 Gözlem ................................................................................................... 15 Saha Araflt›rmas› Tekni¤i (Survey) ........................................................ 16 Hipotezle ‹lgili Sonuçlara Ulaflmak ........................................................... 18 GÜVEN‹L‹RL‹K VE GEÇERL‹L‹K ................................................................ 18 ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ (AHLAKI) .................................................................... 19 Özet ............................................................................................................. 20 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 21 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 22 Biraz Daha Düflünelim ................................................................................22 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar ................................................................... 22 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 22
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Kuramsal Yaklafl›mlar.......... 23 G‹R‹fi ........................................................................................................... 25 ‹LK VE ORTA ÇA⁄DA TOPLUMSAL DÜfiÜNCE .......................................26 SOSYOLOJ‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI VE BUNU HAZIRLAYAN ETKENLER.. 27 Auguste Comte (1798-1857) ...................................................................... 28
ÜN‹TE 2
iv
‹çindekiler
Herbert Spencer (1820-1903) ..................................................................... 28 Karl Marx ve Maddeci Görüfl (1818-1883) ................................................ 29 Emile Durkheim (1858-1917) .................................................................... 29 Max Weber (1864-1920) ........................................................................... 30 SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ............................................. 31 Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................ 31 Çat›flma Yaklafl›m› ...................................................................................... 32 Etkileflimcilik Yaklafl›m› .............................................................................. 33 SOSYOLOJ‹ GELENE⁄‹NDE YEN‹ YAKLAfiIMLAR: SOSYAL ALIfiVER‹fi KURAMI VE FEM‹N‹ST KURAM ................................................................ 34 Sosyal Al›flverifl Kuram› .............................................................................. 34 Feminist Kuram .......................................................................................... 35 TÜRK‹YE'DE SOSYOLOJ‹ .......................................................................... 37 Özet ............................................................................................................. 38 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 39 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 40 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 40 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 40 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 40
ÜN‹TE 3
Toplum ve Toplumsal Yap› .................................................. 41 G‹R‹fi ........................................................................................................... 43 TOPLUM ..................................................................................................... 43 Toplumsal Yap› .......................................................................................... 44 Kültür .......................................................................................................... 44 Toplumsal S›n›f .......................................................................................... 45 Statü ............................................................................................................. 45 Rol ............................................................................................................... 46 Gruplar ........................................................................................................ 47 Toplumsal Kurumlar .................................................................................. 47 TOPLUM TÜRLER‹ ...................................................................................... 49 Avc› ve Toplay›c› Toplumlar ...................................................................... 50 Göçebe ve Çobanl›k Toplumlar› ............................................................... 50 Tar›m Öncesi Toplumlar (‹lkel Tar›m Toplumlar›) .................................. 51 Tar›m Toplumlar› ........................................................................................ 51 Endüstriyel Toplumlar ................................................................................ 52 Özet ............................................................................................................. 53 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 54 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 55 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 55 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 55 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 55
ÜN‹TE 4
Kültür ...................................................................................... 57 G‹R‹fi ........................................................................................................... 59 KÜLTÜR NED‹R? ........................................................................................ 59 KÜLTÜRÜN ÖZELL‹KLER‹ ......................................................................... 60 KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE KÜLTÜREL B‹RLEfiME ............................. 60 D‹N VE KÜLTÜR ........................................................................................ 61
v
‹çindekiler
KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR NORM VE DE⁄ERLER ................... 62 NORM .......................................................................................................... 62 KÜLTÜRÜN KEND‹ ‹Ç‹NDEK‹ FARKLILIKLARI ........................................ 65 Popüler kültür ve Fakirlik Kültürü ............................................................ 66 ‹deal Kültür ve Gerçek Kültür ................................................................... 67 Yüksek Kültür ve Yayg›n Kültür ............................................................... 67 Alt Kültür ve Karfl›t Kültür ......................................................................... 68 ETNOSENTR‹ZM VE KÜLTÜREL RELAT‹V‹ZM ......................................... 69 Özet ............................................................................................................. 71 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 72 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 73 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 73 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 73 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 73
Toplumsallaflma ..................................................................... 75
ÜN‹TE 5
G‹R‹fi ........................................................................................................... 77 TOPLUMSALLAfiMA NED‹R? ...................................................................... 77 ‹NSANIN DO⁄ASI VE ‹ZOLASYONUN TOPLUMSALLAfiMADAK‹ ETK‹LER‹ ..................................................................................................... 78 KURUMLARDA YET‹fiM‹fi ÇOCUKLAR VE TOPLUMSALLAfiMA ............. 80 TOPLUMSALLAfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ SOSYOLOJ‹K KURAMLAR ..................... 81 Benlik Nedir? ............................................................................................... 81 C.H.Cooley ve Ayna Benlik ....................................................................... 82 George Herbert Mead (1863-1931) ve Rol Alma ...................................... 83 TOPLUMSALLAfiMADA ETK‹L‹ KURUMLAR ............................................. 84 Aile ve Toplumsallaflma ............................................................................. 84 Din Kurumu ................................................................................................ 86 E¤itim .......................................................................................................... 86 Arkadafl Gruplar› ........................................................................................ 87 Sportif Etkinlikler ........................................................................................ 88 Kitle ‹letiflim Araçlar› .................................................................................. 88 Çal›flma ortam› ............................................................................................ 89 YET‹fiK‹N TOPLUMSALLAfiMASI ............................................................... 89 Özet ............................................................................................................. 90 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 91 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 92 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 92 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 92 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 92
Toplumsal Gruplar ................................................................ 93 G‹R‹fi ........................................................................................................... 95 GRUP, YI⁄IN VE KATEGOR‹ FARKLILI⁄I ............................................... 95 GRUP TÜRLER‹ ........................................................................................... 97 Birincil Gruplar ........................................................................................... 97 ‹kincil Gruplar ............................................................................................ 98 ‹ç ve D›fl Gruplar ........................................................................................ 99 Referans Grubu .......................................................................................... 100 Elektronik Etkileflim Gruplar› ..................................................................... 100
ÜN‹TE 6
vi
‹çindekiler
KÜÇÜK GRUPLAR ...................................................................................... 101 Grubun Büyüklü¤ü ..................................................................................... 101 Küçük Gruptaki Liderlik ............................................................................. 102 GRUP NORMLARI ....................................................................................... 103 Özet ............................................................................................................. 105 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 106 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 107 Biraz Daha Düflünelim ................................................................................107 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 107 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 107
ÜN‹TE 7
Aile Kurumu ........................................................................... 110 G‹R‹fi ........................................................................................................... 111 A‹LE VE EVL‹L‹K KURUMUNUN TANIMI ................................................ 111 A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ ..................................................................... 112 Cinsel ‹liflkileri Düzenleme ....................................................................... 112 Ekonomik Dayan›flma ............................................................................... 112 Üreme ......................................................................................................... 113 Toplumsallaflma ......................................................................................... 113 Geleneksel Genifl Aile ............................................................................... 114 ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ........................ 115 EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ .............................................................. 116 A‹LE KURUMUNA TEOR‹K YAKLAfiIMLAR ............................................. 118 Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................ 118 Cinsel Davran›fllar› Düzenlemek ............................................................... 118 Topluma Yeni Üyeler Kazand›rmak ......................................................... 118 Toplumsallaflma ......................................................................................... 118 Bak›m ve Korunma Sa¤lama ..................................................................... 119 Sosyal Yerlefltirme ...................................................................................... 119 Duygusal Destek ........................................................................................ 119 Ensest Yasas› ve Fonksiyonlar› ................................................................. 119 Çat›flma Kuram› .......................................................................................... 120 Sembolik Etkileflim Kuram› ....................................................................... 120 BOfiANMA .................................................................................................. 121 Bireysel Nedenler ...................................................................................... 122 Toplumsal Nedenler .................................................................................. 122 Boflanmalar›n Çocuklar Üzerindeki Etkileri ............................................. 122 Baflar›l› Evliliklerin Nedenleri .................................................................... 123 Özet ............................................................................................................. 124 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 125 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 126 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 126 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 126 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 126
ÜN‹TE 8
Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme .................................. 127 G‹R‹fi ........................................................................................................... 129 TABAKALAfiMA .......................................................................................... 130 Kölelik ve Kast Sistemi ............................................................................... 130 Zümreler ..................................................................................................... 132
‹çindekiler
vii
S›n›f ve Statü Sistemi .................................................................................. 133 TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI .............................................. 134 Marx ve Çat›flma Modeli ............................................................................ 135 Dahrendorf ve Marx .................................................................................. 136 Fonksiyonalist (Görevselci) Yaklafl›m ....................................................... 137 Max Weber ve Toplumsal Tabakalaflma ................................................... 140 Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram› ............................................................... 141 GLOBAL TABAKALAfiMA VE DÜNYANIN ÜÇ GEL‹fi‹M SÜREC‹ ........... 142 TOPLUMSAL HAREKETL‹L‹K ..................................................................... 144 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME .............................................................................. 144 TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEN‹N TEMEL SAYILTILARI ................................... 146 De¤iflme Do¤al Bir Olgudur ..................................................................... 147 De¤iflme Kaç›n›lmazd›r ............................................................................. 147 De¤iflme Süreklidir ..................................................................................... 147 De¤iflme Gereklidir .................................................................................... 148 De¤iflme Benzerlik Gösterir ....................................................................... 148 TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ YARATAN ETMENLER .................................... 148 Çevresel Etmenler ....................................................................................... 148 ‹stila ............................................................................................................. 149 Kültürel Temas ............................................................................................ 149 Yay›lma ........................................................................................................ 149 ‹ç Kaynaklar ................................................................................................ 150 Keflifler ve ‹catlar ................................................................................ 150 Nüfus Hareketleri ............................................................................... 150 Teknoloji ve Toplumsal De¤iflme ............................................................. 150 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME VE MODERNLEfiME ........................................... 152 Özet ............................................................................................................. 154 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 155 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 156 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 156 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 156 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 156
Psikoloji Bilimine Girifl ......................................................... 157 PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI ............................................................................ 159 PS‹KOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ BEKLENT‹LER VE BUNLARIN DO⁄RULANMA DERECES‹ ....................................................................... 161 PS‹KOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ ............................ 161 PS‹KOLOJ‹N‹N DALLARI ........................................................................... 162 Deneysel Psikoloji ...................................................................................... 163 Sosyal Psikoloji ........................................................................................... 164 Geliflim Psikolojisi ...................................................................................... 164 Uygulamal› Psikoloji ................................................................................... 165 Psikometrik Psikoloji .................................................................................. 167 PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM‹ ......................................................................... 167 Betimsel Araflt›rmalar ve ‹lgili Teknikler ................................................... 167 Do¤al Gözlem ............................................................................................. 167 Sistematik Gözlem ...................................................................................... 168 Testler .......................................................................................................... 168 Anket (Soru Listesi) .....................................................................................168
ÜN‹TE 9
viii
‹çindekiler
Mülakat ........................................................................................................ 168 Vak'a ‹ncelemesi ......................................................................................... 169 Deneysel Araflt›rmalar ................................................................................ 169 Korelatif Araflt›rmalar .................................................................................. 171 Özet ............................................................................................................. 172 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 173 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 174 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 174 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 174 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 174
ÜN‹TE 10
Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisi ........................................... 175 G‹R‹fi ........................................................................................................... 177 GEL‹fi‹M PS‹KOLOJ‹S‹NDE BAZI TEMEL KAVRAMLAR ......................... 177 Geliflme ve De¤iflme .................................................................................. 177 Geliflim Psikolojisinin Amaçlar› ................................................................. 178 Davran›fl›n Geliflmesinde Biyolojik ve Çevresel Etkenler ........................ 179 Kal›t›m›n Geliflim Üzerindeki Etkileri: Olgunlaflma .......................... 179 Çevrenin Geliflim Üzerindeki Etkileri: Ö¤renme, Sosyalleflme ........ 179 Kal›t›m ve Çevre Aras›ndaki Etkileflim .......................................................180 DAVRANIfiIN GEL‹fi‹M‹N‹ AÇAKLAMAYA YÖNEL‹K BAfiLICA KURAMLAR ..................................................................................181 Sosyal Ö¤renme Kuram› .............................................................................182 Dönem Kavram› ve Geliflim Dönemleri .................................................... 183 Sigmund Freud ve Psikoseksüel Geliflim Dönemleri ................................184 Erik H.Erikson ve Psikososyal Geliflim Dönemleri ................................... 184 Erikson'a Göre ‹nsan›n Sekiz Dönemi .............................................. 184 Jean Piaget'nin Biliflsel Geliflim Kuram› ve Biliflsel Geliflim Dönemleri ...................................................................................... 187 Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yafl) ...................................................... 187 ‹fllem Öncesi Dönem (2-7 Yafl) ......................................................... 188 Somut ‹fllemsel Dönem (7-11 Yafl) .................................................... 189 Formel ‹fllemsel Dönem (11 Yafl ve Sonras›) ....................................189 V‹CDAN GEL‹fi‹M‹: DO⁄RU VE YANLIfi .................................................. 191 Freud'un Ahlak Geliflimine Yaklafl›m› ....................................................... 191 Biliflsel-Geliflim Yaklafl›m ................................................................... 191 Özet ............................................................................................................. 193 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 194 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 195 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 195 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 195 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 195
ÜN‹TE 11
Güdüler ve Duygular ............................................................. 197 G‹R‹fi ........................................................................................................... 199 GÜDÜ NED‹R? ............................................................................................ 199 OLUMLU VE OLUMSUZ HEDEFLER ......................................................... 199 ‹çsel Güdüleyiciler ...................................................................................... 200 D›flsal Güdüleyiciler .................................................................................... 200 B‹L‹NÇDIfiI GÜDÜLENME ..........................................................................201
ix
‹çindekiler
GÜDÜLER‹N SINIFLANDIRILMASI ............................................................ 201 Birincil Güdüler .......................................................................................... 201 Sosyal Güdüler ............................................................................................ 203 GÜDÜLER‹N H‹YERARfi‹S‹ ........................................................................ 204 DUYGULAR ................................................................................................ 204 Duygular›n Fizyolojik Temeli ..................................................................... 205 Sinir Sistemi ve Duygular ........................................................................... 205 Duygular›n ‹fadesi ...................................................................................... 206 DUYGUSAL YAfiANTILAR .......................................................................... 207 DUYGULAR VE PS‹KOSOMAT‹K BOZUKLUKLAR .................................. 209 Özet ............................................................................................................. 210 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 211 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 212 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 212 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 212 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 212
Duyum ve Alg› ........................................................................ 213
ÜN‹TE 12
G‹R‹fi ........................................................................................................... 215 DUYUM NED‹R? ......................................................................................... 215 ALGI NED‹R? .............................................................................................. 215 ALGININ ÖZELL‹KLER‹ .............................................................................. 216 Seçicilik ....................................................................................................... 216 De¤iflmezlik ................................................................................................ 217 Örgütlenme ................................................................................................. 218 Derinlik Alg›s› ............................................................................................. 219 Monoküler ‹puçlar› ............................................................................. 220 Binoküler ‹puçlar› .............................................................................. 220 ALGI YANILMALARI .................................................................................. 221 ALGIDA Ö⁄RENMEN‹N ROLÜ .................................................................. 221 Özet ............................................................................................................. 222 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 223 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 224 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 224 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 224 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 224
Ö¤renme ................................................................................. 225 G‹R‹fi ........................................................................................................... 227 Ö⁄RENMEN‹N TANIMI ............................................................................. 227 Ö⁄RENMEN‹N YOLLARI ........................................................................... 227 Tepkisel Koflullama (Klasik fiartlanma) ..................................................... 228 Tepkisel Koflullaman›n Temel Kavramlar› ................................................ 229 Tepkisel Koflullaman›n ‹nsanlar ‹çin Önemi ............................................ 229 Edimsel (Operant) Koflullama Yoluyla Ö¤renme ..................................... 230 Edimsel Koflullaman›n Temel Kavramlar› ................................................. 230 Edimsel Davran›fl ve Sonuçlar› Aras›ndaki ‹liflkiler .................................. 231 Pekifltirme Tarifeleri ................................................................................... 232 Pekifltirme Tarifelerinin Davran›fllara Etkisi ve Önemi ............................ 233 Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme) ......................................... 233
ÜN‹TE 13
x
‹çindekiler
Özet ............................................................................................................ 235 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 236 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 237 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 237 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 237 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 237
ÜN‹TE 14
Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik Kuramlar› .................................. 239 G‹R‹fi ........................................................................................................... 241 K‹fi‹L‹K PS‹KOLOJ‹S‹ VE K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMI ........................................... 241 K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMLANMASI ....................................................................... 242 K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fiMES‹ ............................................................................... 243 Biyolojik Etkenler ...................................................................................... 243 Kal›tsal Etkenler ................................................................................. 243 Fiziksel Yap› ....................................................................................... 243 Çevresel Etkenler ............................................................................... 243 Kültürel Etkenler ................................................................................ 244 Ailenin Etkileri ................................................................................... 245 K‹fi‹L‹K KURAMLARI ................................................................................. 245 Kiflilik Kuramlar›n›n Durumu .................................................................... 246 Psikoanalitik Kuram ................................................................................... 247 Kiflilik Yap›s› ....................................................................................... 247 K‹fi‹L‹K GEL‹fi‹M‹ ....................................................................................... 248 Psikoseksüel Geliflim Dönemleri .............................................................. 248 FREUD SONRASI PS‹KOD‹NAM‹K KURAMLAR: Sosyal Görüfllü Psikoanalistler ............................................................................................. 249 Alfred Adler ................................................................................................. 249 Karen Horney ............................................................................................. 249 Erich Fromm ............................................................................................... 250 Harry S. Sullivan ......................................................................................... 250 SOSYAL GÖRÜfiLÜ PS‹KOANAL‹STLER‹N DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ......... 250 ‹NSANCIL YAKLAfiIMI SAVUNAN K‹fi‹L‹K KURAMLARI ......................... 251 Carl Rogers ................................................................................................. 251 DAVRANIfiÇI YAKLAfiIM ........................................................................... 252 SOSYAL Ö⁄RENME KURAMLARI ............................................................. 252 K‹fi‹L‹K DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ VE K‹fi‹L‹K TESTLER‹ ............................. 253 Objektif Kiflilik Testleri .............................................................................. 254 Projektif Kiflilik Testleri ............................................................................. 254 Özet ............................................................................................................ 257 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 258 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 259 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 259 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 259 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 259
ÜN‹TE 15
Davran›fl Üzerine Sosyal Etkiler ........................................... 261 G‹R‹fi ........................................................................................................... SOSYAL ETK‹ ............................................................................................. Uyma .......................................................................................................... Benimseme ................................................................................................
263 263 263 264
xi
‹çindekiler
Benimsemifl Görünme ............................................................................... 264 ‹NSANLAR N‹Ç‹N UYMA DAVRANIfiI GÖSTER‹RLER? ........................... 265 UYMA DAVRANIfiINI BEL‹RLEYEN ETKENLER ....................................... 266 UYMA DAVRANIfiININ TOPLUMSAL B‹R ‹fiLEV‹ VAR MIDIR? .............. 267 AZINLIK ETK‹S‹ ......................................................................................... 267 KABUL ETME ............................................................................................. 268 ‹TAAT .......................................................................................................... 269 Milgram'›n ‹taat Deneyi ............................................................................. 270 ‹nsanlar Otoriteye Niçin ‹taat Eder? ......................................................... 271 GRUBUN B‹REY‹N DAVRANIfiLARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ ..................... 272 Özet ............................................................................................................ 275 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 276 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 277 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 277 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 277 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 277
Tutumlar ................................................................................. 279 G‹R‹fi VE TUTUM KAVRAMI ..................................................................... 281 ‹nsanlar nelere Karfl› Tutum Sahibi Olabilirler? ........................................ 281 Tutumun Bileflenleri ................................................................................... 281 Biliflsel Bileflen ........................................................................................... 282 Duygusal Bileflen ........................................................................................ 282 Davran›flsal Bileflen .................................................................................... 283 Tutumlar›n Özellikleri ................................................................................ 283 Kuvvet Derecesi .......................................................................................... 283 Karmafl›kl›k Derecesi .................................................................................. 283 Bileflenler Aras› Tutarl›l›k .......................................................................... 284 Di¤er tutumlarla ‹liflki ................................................................................ 284 TUTUM VE DAVRANIfi .............................................................................. 285 TUTUMLARIN OLUfiMASI ......................................................................... 286 Ana-Baba Ekisi ........................................................................................... 286 Akranlar›n Etkisi ......................................................................................... 286 Kitle ‹letiflim Araçlar› .................................................................................. 287 Tutum Nesnesiyle Olan Kiflisel Yaflant›lar ................................................ 287 TUTUMLARIN ÖLÇÜLMES‹ ........................................................................ 287 TUTUMLARIN DE⁄‹fiMES‹ ........................................................................ 287 Bilgi Kayna¤›n›n Özellikleri ....................................................................... 288 Mesaj›n Özellikleri ...................................................................................... 289 Hedefin Özellikleri ..................................................................................... 290 GÜNLÜK YAfiAMDA TUTUM DE⁄‹fiMES‹ ................................................ 291 Özet ............................................................................................................. 293 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 294 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 295 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 295 Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 295 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 295
Sözlük ................................................................................. 297 Dizin ................................................................................... 300
ÜN‹TE 16
xii
Önsöz
Önsöz Davran›fl Bilimlerine Girifl dersi Aç›kö¤retim Fakültesi ö¤rencilerinin e¤itimlerinin ilk y›llar›nda karfl›laflt›klar› derslerden birisidir. Bu dersin elinizdeki kitab› da sosyoloji, psikoloji ve sosyal psikoloji içerikli ünitelerden oluflmaktad›r. Kitab›n ilk sekiz ünitesi sosyolojinin temel konu ve kavramlar›n› ele al›rken, dokuz ve ondördüncü üniteler genel psikolojiyi, onbefl ve onalt›nc› üniteler ise sosyal psikoloji konular›n› içermektedir. Davran›fl Bilimleri kitab›, ö¤rencilere hem içinde yaflad›klar› toplumu hem de kendilerini daha iyi tan›ma amac›yla haz›rlanm›flt›r. Sosyolojiye iliflkin üniteler, yaflad›¤›m›z toplumun davran›fllar›m›z üzerindeki etkilerine iliflkin bilgilerimizi gelifltirmeyi hedeflemektedir. Genel psikoloji ve sosyal psikolojiye iliflkin ünite içeriklerinde ise bireyin, yetenekleri, özellikleri, ö¤renme becerileri, tutumlar› ve geliflimine dair temel kavram ve konular incelenmifltir. Bu kitap ve ders kapsam›nda karfl›laflaca¤›n›z kavramlar, edinece¤iniz bilgi, kendinizi, çevrenizi daha farkl› bir gözle görmenizi, yorumlaman›z› sa¤layacak bir derinli¤e sahiptir. Kitap ve televizyon programlar› sözü edilen tüm konular› daha iyi anlayabilmeniz amac›yla tasarlanm›flt›r. Bu konuda sizlere düflen kimi görevler de bulunmaktad›r. Özellikle kitap içinde s›ra sizde, yaflam›n içinden ve biraz daha düflünelim bafll›klar› alt›nda yer alan uygulama ve tart›flma sorular›n› olabildi¤ince cevapland›rmaya çal›fl›n. Davran›fl Bilimleri, insan› ve toplumu dolay›s›yla hayat›m›z› do¤rudan ilgilendiren bir çok sorun ve olayla yak›ndan ilgilidir. Bu nedenle ders kapsam›nda ö¤rendi¤iniz kimi kavramlar› gündelik hayat›n›zdaki olaylarla iliflkilendirererek, yak›nlar›n›zla tart›flmaya paylaflmaya özen gösterin. Baflar› dileklerimle.
Editör Prof.Dr. Enver Özkalp Haziran 2002, Eskiflehir
Çal›flma Yöntemi
Çal›flma Yöntemi Bu kitap uzaktan ö¤retim ilkelerine göre tasarlanm›fl bir kitap olarak okuyucular›n›n etkin ve kat›l›mc› bir ö¤retim süreci içinde olmalar› son derece önem kazanmaktad›r. Kitapta yer alan konu ve kavramlar televizyon programlar›yla desteklenmektedir. TV programlar›n› izlemeden önce ünitelerin önceden çal›fl›lm›fl olmas› konu ve kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›racakt›r. Üniteler aras›nda birbirini tamamlayan ve açan konularla karfl›laflacaks›n›z. Dikkat ikonu ile birlikte yer alan ve sizleri daha önceki bölümlere yönlendiren uyar›lar bu bütünlü¤ü sa¤lamak için düflünülmüfltür. Bunun yan› s›ra S›ra Sizde bafll›¤› alt›ndaki uyar›lara da özen göstererek, buralarda yer alan tart›flma sorular›n› çevrenizle paylafl›n. Böylece konular daha iyi anlafl›lacak ve pekiflecektir. Davran›fl Bilimleri, insan› yaflad›¤›m›z çevreyle iliflkileri, özcesi kendimizi ve hayat› konu al›r. Bu nedenle ünite bafl›nda yer alan Örnek Olay ve ünite sonundaki Yaflam›n ‹çinden bölümlerini kuramsal bilgilerin hayata yans›malar› olarak de¤erlendirin. Yeni ve farkl› örnekleri sizler de gelifltirmeye çal›fl›n. Baflar›lar›n›z›n sa¤l›kla ve mutlulukla sürmesi dile¤iyle.
xiii
xiv
Kullan›m K›lavuzu
K
endi kendine ö¤renme ilkelerine göre haz›rlanm›fl olan bu kitab›n ifllevlerini ö¤renmek için haz›rlanan “Kullan›m K›lavuzu”, konular› anlaman›zda ve s›navlara haz›rlanman›zda sizlere yarar sa¤layacakt›r. bölümü ünite lar›m›z sonunda kazanaca¤›Amaçlar›m›z: Amaç-
n›z bilgi ve becerileri ifade etmektedir.
Örnek Olay: Konulara girifl niteli¤i tafl›yan ve ünite içindeki kavramlar› güncel yaflam›m›zla iliflkilendiren okuma parçalar›d›r.
Dikkat: Unutmaman›z gereken bir konuyu, ek bilgiyi, uyar›y› ya da yönlendirmeyi belirtmek için kullan›l›r.
Yana Ç›kma: Ünite içinde yeralan önemli bir bilgi, ayn› ya da farkl› sözcüklerle k›sa bir mesaj olarak sayfa kenar›ndaki bofllukta belirtilir.
S›ra Sizde: Herhangi bir bafll›k alt›nda yap›lan aç›klamalar›n bitiminde ya da aras›nda sizlerin aç›klanan konuyu kavray›p kavramad›¤›n›z› ölçmenize yard›mc› olmak için sorulan sorulard›r.
xv
Kullan›m K›lavuzu
Kendimizi S›nayal›m: Her ünitenin sonunda ifllenen konularla ilgili çoktan seçmeli sorular yer al›r. Bu sorular size s›navlarda sorulacak soru biçimine yönelik örnekler verir ve ifllenen konuyu ö¤renip ö¤renmedi¤inizi kendi kendinize ölçmenize yard›mc› olur.
Özet: Ünitede ayr›nt›l› olarak ifllenen konular›n k›sa aç›klamalar›n› içerir. O üniteye iliflkin bir görüfl kazanman›z› sa¤lar. Amaç sorular›n›n ilgili olduklar› konular› göstermek için aç›klamalar›n bafl›nda amaç sorusu yer al›r.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar: ‹fllenen konulara iliflkin daha genifl bilgi edinmek isteyenlere yararlanabilecekleri di¤er kaynaklar› gösterir.
Yaflam›n ‹çinden: Ünite içinde yeralan konu ve kavramlara iliflkin güncel yaflam›m›zdan örnekler. Kavramlar› yaflamla uygulamayla iliflkilendirme amac› tafl›r.
Biraz Daha Düflünelim: Ünite amaçlar›na iliflkin konu ve kavramlar› ö¤renip ö¤renmedi¤inizi ölçmeye yard›mc› olur.
Yan›t Anahtar›: "Kendimizi S›nayal›m" bölümlerindeki sorular›n yan›tlar› ünite sonunda yer al›r.
1
Sosyolojiye Girifl ve Yöntem
1
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; bir disiplin olan sosyolojiyi tan›mlayacak, toplumsal yaflamdaki yerini tart›flabilecek; temel ilgi oda¤›n›, grup iliflkilerindeki önemini ve amac›n› aç›klayacak, sosyolojinin alt dallar›n› tan›mlayacak, sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada takip edilmesi gerekli aflamalar› örneklerle tart›flabileceksiniz.
2
Sosyolojiye Girifl ve Yöntem
On befl yafl›ndayken Willie Basket, iki kifliyi New York flehrinin metrosunda öldürerek hüküm giyer ve hapishaneye gönderilir. Birkaç y›l sonra yafl› küçük oldu¤u için serbest b›rak›l›r. Ancak, k›sa bir süre sonra kundakç›l›k suçundan tekrar hapse döner. 1984 y›l›na kadar hapishanede kalan Willie, bu süre içersinde kald›¤› ko¤uflu yedi kere atefle verir, sekiz kere gardiyanlara sald›r›r ve birçok kez kaçmaya teflebbüs eder. 1987 y›l›nda bir gazeteciyle yapt›¤› bir görüflme s›ras›nda, kendini getiren gardiyan› b›çaklayarak a¤›r yaralar. Gazeteci olay› çok saçma olarak niteler. Çünkü, Willie hiçbir amac› olmadan hiç tan›mad›¤› gardiyan› bofl yere b›çaklam›flt›r. Willie konuflmas›nda, içinde bulundu¤u toplumsal sistemi komik buldu¤unu ve kendisine hiçbir yarar› olmad›¤›n› söyler. Sadece yarat›lan canavarla mücadele etti¤ini belirtir. Acaba Willie Basket nas›l bir çevrede yetiflmifltir? fiahitlerin ifadesine göre Willie'nin annesi çok sevecen ancak pasif bir kad›nd›. Willie annesine ne zaman babas›n› sorsa onun da kendisi gibi kötü bir insan oldu¤u cevab›n› alm›flt›. Willie'nin hiçbir zaman babas›n› tan›ma flans› olmad›. Annesi onu dokuz yafl›ndayken islahevine gönderdi. Okul yaflam›nda ö¤retmenleri, Willie'yi bir türlü kontrol edemediler. Willie bir hastaneye gözlem için gönderildi. Psikolojik testler, Willie'nin vaktinden önce geliflmifl s›cakkanl› ve baflkalar›n› anlayabilen bir kifli oldu¤unu gösterdi. Bu nedenle kendisinin kuvvetli bir deste¤e ve yönlendirmeye ihtiyac› oldu¤u ortaya ç›kt›. Bunu yapabilecek kiflinin yarat›c› bir potansiyele ve yüksek bir entellektüellik düzeyine sahip olmas› gerekiyordu. Ancak, hakim, psikoloji merkezinden yap›lan bu tavsiyeleri dinlemiyerek, Willie'yi, suçlu çocuklar›n bulundu¤u bir islahaneye gönderdi. Willie ile 12 yafl›ndan beri birlikte olan ve ona yard›m etmeye çal›flan sosyal hizmet uzman› Silvia Honig, bu y›llar›n Willie üzerinde çok önemli etkileri oldu¤unu düflünmektedir. Çünkü, Willie hiçbir zaman disipline olmam›flt›, s›n›ftan kaçm›fl, hatta flehire k›zlarla ve okulun ö¤retmenleriyle gidip sarhofl oluncaya kadar içki içmesine izin verilmiflti. Willie büyüdükçe daha sald›rgan, otorite dinlemeyen biri olmufl, bir çocu¤un gözüne sopayla vurarak onu sakat b›rakm›fl, bir çocu¤a dufltayken cinsel sald›r›da bulunmufl, hatta kamyon çalarak sosyal hizmet uzman›n› ziyarete gitmifltir. Buna ra¤men 1977'de henüz yafl› on dört iken islahaneden b›rak›lm›fl ve b›rak›ld›ktan sonra bir y›l içinde birçok suç ifllemifltir. Bunlar›n içinde metroda iflledi¤i cinayet de vard›r. Willie gelecekten ne beklemektedir? Sonu ne olacakt›r? Son cinayetinden sonra Willie hapishanede izole edilmifl olarak, tek bafl›na yaflamaktad›r. Hatta en yak›n dostu olan sosyal hizmet uzman› bile art›k onu ziyaret etmeyi b›rakm›flt›r. Canavar olan bir dünyada Willie gün geçtikçe daha çok canavarlaflmaktad›r. Silvia Honig, Willie'nin çok k›sa bir süre içinde ya kendini ya da bir baflkas›n› öldürece¤ine inanmaktad›r. Willie ise sosyal hizmet uzman›na "kendisini öldürecek olurlarsa, ancak huzur bulabilece¤ini söylemifltir."
Girifl - Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve Farkl›l›¤›
3
G‹R‹fi Örnek olay›m›zdaki durum acaba sizi nas›l etkiledi? Willie hakk›nda neler düflündünüz? Belki de iflledi¤i suçlardan ötürü ona k›z›p lanetlediniz. En iyi çözümün onu asmak oldu¤unu düflündünüz. Öte yandan yap›lan testler sonucunda olumlu özelliklere sahip olmas›na karfl›n, yaflad›¤› ortam›n ve ald›¤› e¤itim sisteminin bireyi nas›l az›l› bir suçlu haline getirdi¤ine flahit oldunuz. Yani toplumsal aç›dan bozuk bir yönetimin, nas›l tahrip edici bir güce sahip oldu¤unu gördünüz. Belki de sadece flafl›rd›n›z ve akl›n›z kar›flt›. E¤er akl›n›z kar›flt›ysa, sak›n kendinizi kötü hissetmeyin. ‹flte toplumbilimciler yaflamlar›n› toplumsal olaylara ve konulara aday›p, bu olaylar›n sosyolojik analizleriyle u¤raflmaktad›rlar. Willie Basket'in hikayesi, insanlar›n yaflad›klar› toplumsal çevreden veya dünyadan nas›l etkilendiklerini anlatan bir örnek olayd›r. ‹flte sosyoloji veya toplumbilim, insanlar›n grup içi davran›fllar›n›n bilimsel çal›flmas›n› yapan ve bireylerin belirli davran›fllarda bulunmas›n› etkileyen toplumsal güçleri inceleyen bir bilim dal›d›r. Sosyoloji di¤er deyimiyle toplumbilim sosyal bilimlerden birisidir. Ancak, di¤er sosyal bilimlerden konusu ve ilgi alan› ile farkl›l›k gösterir. Sosyolojiyi birçok biçimde tan›mlamak mümkündür. Örne¤in, "insan iliflkilerini inceleyen bilimsel bir disiplin" ya da "insan toplumlar›n›n ve bireylerin sosyal davran›fllar›n›n bilimsel olarak incelenmesi" gibi tan›mlanabilir. Görüldü¤ü gibi bu tan›mlarda sosyoloji, toplum içindeki insan iliflkileri ve etkileflimleriyle ilgili bir disiplin olarak ortaya ç›kmaktad›r. Sosyologlar; birbirinden izole olarak yaflayan kiflilerle de¤il, aksine birbirlerini etkileyen, iletiflim kuran, di¤er bir deyimle bir sosyal ortam içinde bulunan insan gruplar›yla ilgili olarak çal›fl›rlar. ‹nsano¤lu bir toplumsal çevre içinde di¤er insanlarla iliflki kurarak yaflam›n› sürdürür. Yani bizim d›fl›m›zda olan ancak bizi kontrol eden milyonlarca iliflki içinde yaflamaktay›z. Hepimiz bir aile ortam›nda do¤up anne ve babam›zla, kardefllerimizle çeflitli biçimlerde iliflki kurarak yaflad›¤›m›z toplumsal çevreyi ö¤renir ve ona uygun biçimde hareket ederiz. Ço¤umuz çeflitli okullara gidip e¤itim görür, ders al›r, not tutar, s›navlara girerek, belirli otoritelere itaat etmeyi ö¤reniriz. Bu flekilde kiflili¤imizin, görgü ve bilgimizin geliflmesine yard›mc› oluruz. Bu ortamlar içerisinde gerçekte iliflkide bulundu¤umuz insanlar›n say›s› çok de¤ildir. Bunlar aras›nda, arkadafllar›m›z, hocalar›m›z, zaman zaman da idarecilerimiz yer almaktad›r. Ancak hepimiz, bizim d›fl›m›zda olan ve bu s›n›rl› iletiflimin d›fl›nda gerçekleflen daha birçok sistemli iliflkinin varl›¤›ndan haberliyizdir. Bu yönüyle yaflam, insanlar›n çeflitli roller alarak kat›ld›¤›, bir oyuna benzemektedir.
SOSYOLOJ‹N‹N BAKIfi AÇISI VE FARKLILI⁄I ‹nsanlar, di¤er insanlarla iliflkide bulunurken sanki bir oyun düzenleyip, belirli kurallar ve kaideler koymaktad›rlar. Bu kurallar ve kaideler zamanla onlar›n yaflamlar›n›n düzenleyicisi olmaktad›r. Örne¤in, s›n›fta nas›l ders dinlenece¤inden, nas›l yemek yenece¤inden, bankadan nas›l para çekilece¤ine kadar her fley bir düzen ve iliflki içerisinde gerçekleflmektedir. Bütün bu anlat›lanlar ›fl›¤›nda, sosyolojiyi flöyle tan›mlamak mümkündür: Sosyoloji; bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini inceleyen, bu iliflkilerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de¤iflti¤ini analiz eden sosyal bilimlerden bi-
Sosyoloji bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini inceleyen, bu iliflkilerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de¤iflti¤ini analiz eden sosyal bir bilimdir.
4
Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve Farkl›l›¤›
ridir. Sosyoloji hiçbir zaman bireyi tek bafl›na ele al›p inceleyen, onun sorunlar›n› çözmeye çal›flan bir disiplin de¤ildir.
Sosyoloji insan toplumlar›n› ve toplumsal davran›fllar›n› bilimsel olarak inceler.
Toplumbilim (sosyoloji) her zaman bireyin içinde yaflad›¤› grubu ve grup davran›fllar›n› inceler. Çünkü, insano¤lu yaflam boyu çeflitli gruplara üye olarak hayat›n› devam ettirir. Bu gruplardan baz›lar› aile gibi küçük, baz›lar› ise flehir gibi büyüktürler. Bu gruplar ve bireyler birbirlerini etkileyerek yaflamlar›n› sürdürür, çeflitli beklentiler ve sorumluluklar gelifltirirler. ‹flte bütün bu gruplar, toplumsal kurallar ve güçler sosyolojinin ilgi alan›d›rlar. Tarih boyunca atalar›m›z, insan›n çevresinde yer alan toplumsal olaylarla ilgilenmifl, onlar›n nedenlerini, nas›l olufltuklar›n› anlamaya çal›flm›flt›r. • Neden insanlar yaflamlar› boyunca aile kurmufllar ve neden bir tanr›ya inanm›fllard›r? • Niye bir grubun yaflam biçimi bir di¤erinden farkl›d›r? • Neden baz› insanlar toplumsal kurallara itaat edip uyarken baz›lar› uymaz? • Niye baz› insanlar fakir baz›lar› zengindir? • Niçin hiç istenmedi¤i halde savafllar olmaktad›r? • ‹nsanlar› savaflmaya iten faktörler nelerdir? • Toplumu bir arada tutan fley nedir? • Neden toplumlar zamanla de¤iflmektedirler? Geçmiflten, günümüze de¤in birçok insan bu sorulara cevap vermeye çal›flm›fl ve aç›klamalar getirmifllerdir. Ancak bu cevaplar›n ço¤u sezgisel, önyarg›l›, spekülatif, inançlara ve do¤aüstü güçlere dayal›yd›. Di¤er bir deyimle bilimsel de¤ildi. Geçen ça¤›n sonlar›nda yeni bir yöntem, insan toplumlar›n› ve toplumsal davran›fllar›n› incelemede kullan›lmaya baflland›. Bu yöntemin ad› bilimsel yöntem idi ve bilimsel yöntemin yukar›daki sorulara verdi¤i cevaplar, gerçeklere ve sistematik araflt›rmalara dayal›yd›. ‹flte toplumsal olaylar› bu yeni yöntemle araflt›rma biçimi sosyolojinin geliflmesinde ve ortaya ç›k›fl›nda büyük bir rol oynad›. Bu dal, insan toplumlar›n› ve toplumsal davran›fllar›n› bilimsel olarak inceleyen bir disiplin olarak tan›mland›.
Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve Farkl›l›¤›
5
Sosyologlar daha bilimin bafllang›ç y›llar›ndan bafllayarak, kendilerini insan türünün ö¤rencileri olarak adland›rd›lar. Gerçekte insan davran›fl› kesin olarak bir bilim dal›n›n (disiplinin) tekeli alt›nda de¤ildir. Yani insan davran›fllar›n› tek bir disiplin incelemez. Farkl› disiplinler, insan davran›fllar›n›n farkl› yönlerini ele al›r ve inceler. O halde do¤al olarak akla flu soru geliyor: Sosyoloji insan›n hangi yönünü ele al›r ve inceler, sosyolojinin bak›fl aç›s› ve yaklafl›m› nedir? fiimdiye kadar anlat›lanlarla birlikte sosyolojinin temel ilgi oda¤›n› nas›l tan›mlayabiliriz? ‹çinde yaflad›¤›m›z dünya, her bireyin çevresindeki gerçekleri ayn› biçimde gördü¤ü ve yorumlad›¤› bir yer de¤ildir. Örne¤in, herhangi bir ev birçok insan için farkl› anlam ve e¤erler tafl›yabilir. Bir mimar, komisyoncu, h›rs›z ya da artistin bu eve bak›fl aç›lar› farkl›d›r. Komisyoncu evin kaç para edece¤ini, h›rs›z eve nas›l girebilece¤ini, mimar ise yap› biçimini ele alarak bu eve bakar. T›pk› bunun gibi sosyologlar da ilgi alan› olan konulara farkl› bir göz ve düflünce ile bakarlar. Onlar›n bak›fl aç›s› bir flairin, avukat›n, politikac›n›nkinden do¤al olarak farkl›d›r. ‹nsan›n dünya görüflünü kendi deneyim ve tecrübeleri olufltururken, sosyoloji bize yeni bir bak›fl aç›s› ve dünya görüflü sunmaktad›r. Bu sunulan dünyan›n içinde; zenginler ve fakirler, politikac›lar, doktorlar, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar›, suçlular ve daha birçoklar› yer almaktad›r. Bu insanlar›n farkl› bak›fl aç›lar›, farkl› yaflam tecrübeleri ve gerçekleri farkl› bir biçimde alg›lay›fllar› sözkonusudur. ‹flte sosyoloji bu noktada bizim, bu insanlar›n da dünyalar›n› görmemize, anlamam›za, kendimizden farkl› olan tutum ve davran›fllar›n› kavramam›za yard›mc› olur. ‹nsan, yaflam›n› bir toplum içerisinde geçirir. ‹çinde yaflad›¤›m›z bu toplum, biz do¤madan vard›, biz öldükten sonra da varl›¤›n› sürdürecektir. Hepimiz toplumda bir grubun üyesi olarak dünyaya gelir, kiflili¤imizi, ümit ve korkular›m›z›, mutlulu¤umuzu bu gruplarla sürdürdü¤ümüz iliflkiler sonunda kazan›r›z. Bu aç›dan sosyolojinin temel görüflü olarak "insan davran›fllar›n›n, bireyin içinde yaflad›¤›, üyesi oldu¤u grup taraf›ndan etkilendi¤i ve bu grup içindeki etkileflimlerle flekillendi¤i" kabul edilmektedir. Sosyolojik bak›fl aç›s› insanlar›n içinde bulunduklar› toplumsal içerik ile do¤rudan iliflkilidir. Bu nedenle sosyologlar, bu toplumsal çevrenin veya içeri¤in bireylerin yaflant›lar›n› nas›l etkiledi¤ini analiz ederler. Di¤er bir deyimle, sosyolojik bak›fl aç›s›n›n temelinde insanlar›n içinde bulunduklar› toplumlardan nas›l etkilendi¤i yer al›r. ‹nsanlar›n baz› fleyleri neden veya niçin yapt›klar›na bakt›¤›m›zda, sosyologlar, bu bireylerin o toplum içinde nerede bulunduklar›na bakarlar. Yani birey o toplum içinde nerede yer al›yor, yapt›¤› ifl nedir, geliri ne kadard›r, e¤itim düzeyi nedir, yafl› veya cinsiyeti nedir? ‹flte bu noktalar› göz önüne ald›¤›m›zda bireyin o toplum içinde nerede oldu¤unu anlar›z. Bizler yetiflirken içinde bulundu¤umuz gruplarla kurdu¤umuz özdeflimler sonucu fikirlerimiz, de¤erlerimiz, dünya görüflümüz bunlardan etkilenerek farkl›lafl›r veya benzerlik tafl›r. Di¤er bir deyimle yaflant›m›z di¤er insanlarla kurmufl oldu¤umuz iliflkilerdir. Tokalaflmaktan cinayete bütün sosyal davran›fllar›m›z ve ekonomiden aileye bütün toplumsal kurumlar, sosyal etkileflimin bir sonucu veya ürünüdürler. Bütün bu anlat›lar sonucunda, gruplar›n sosyologlar için temel çal›flma alan› oldu¤u kolayl›kla anlafl›lmaktad›r. Bu gruplar yani sosyologlar›n (toplumbilimcilerin) üzerinde odaklaflt›klar› gruplar, bir müzik grubunda oldu¤u gibi küçük, etnik bir topluluk ya da bir kent
SIRA S‹ZDE
Sosyolojinin temel görüflü insan davran›fllar›n›n, bireyin içinde yaflad›¤›, üyesi oldu¤u grup taraf›ndan etkilendi¤i ve bu grup içindeki etkileflimlerle flekillendi¤idir.
6
Sosyolojinin Di¤er Bilim Dallar› Aras›ndaki Yeri
gibi büyük, ya da milyonlarca insan› bar›nd›ran endüstriyel toplumlar gibi çok büyük gruplar olabilir. Bu nedenle sosyoloji; aile, din gruplar›, sapk›n grup davran›fllar›, örgütler, üniversiteler, topluluk ve toplumlar› inceler. Dolay›s›yla sosyoloji insan›n hiçbir zaman bulundu¤u yerde tek bafl›na olmad›¤›, daima bir grup içerisinde yer ald›¤› düflüncesinden hareket eder. Sosyologlar toplum, toplumsal kurumlar ve insan iliflkileri üzerinde çal›flan bilim adamlar›d›r. Onlar›n çal›flt›klar› konular genelde bizim için yabanc› de¤ildir. Sosyologlar s›radan, çok basit gibi görünen olaylar› ele alarak incelerler ve herkesin kabul edebilece¤i toplumsal gerçekleri ortaya koymaya çal›fl›rlar. Sosyologlar›n ele ald›¤› sorunlar çok zor gibi görünebilir; ama aç›kland›klar›nda ise çok basitmifl gibi görünürler. Sosyologlar olaylar aras›ndaki de¤iflmez iliflkileri gösterme, kanunlara varma çabas› içindedirler. Bütün bu sözü edilenler her bilim dal›nda oldu¤u gibi sosyolojide de bilimsel bilgi birikimi teori (kuram) ve kanunlarla geliflecek ve amac›na ulaflacakt›r. SIRA S‹ZDE
Daha önce tan›flt›¤›n›z bilim dallar›n› da düflünerek sosyolojini temel amac›n› tan›mlamaya çal›fl›n›z.
SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹
Bilim, mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesidir.
fiimdiye kadar sosyolojinin bafll› bafl›na bilimsel bir disiplin oldu¤unu ortaya koymaya çal›flt›k. fiimdi de sosyolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini aç›klayaca¤›z. Do¤al olarak bu aç›klamalara "Bilim Nedir?" sorusuna cevap vererek bafllamak gerekiyor. Bilim, mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesi demektir. Di¤er bir deyimle, bilimsel olmak belirli bir yöntem izlemek anlam›na gelmektedir. Bilimler genelde iki büyük k›sma ayr›l›r. Bunlar; • Do¤a Bilimleri, (Fizik, Kimya, Biyoloji) • Sosyal Bilimlerdir. (Psikoloji, Sosyal Psikoloji, Sosyoloji, Tarih) Do¤abilimleri, fiziki ve biyolojik olgular ve olaylar üzerinde yo¤unlafl›rlar, sosyal bilimler ise insan davran›fllar›n›n farkl› yönlerini ele al›rlar. Ancak her iki dal›n da temel yaklafl›m› bilimsel yöntemi kullanmas›d›r. Gerek sosyal, gerek do¤a bilimleri dünyadaki her fleyin belirli bir düzen içersinde olufltu¤unu varsay›m olarak kabul ederler. Yani,olaylar ve moleküller tesadüfi de¤il, insanlar›n genellemeler yapmalar›n› kolaylaflt›racak bir uyum içersinde evrende vard›r. Bu nedenle bilim adamlar›, olaylar aras›ndaki bu neden-sonuç iliflkileriyle yak›ndan ilgilidirler. Di¤er bir deyimle, olaylar›n nedenlerini ve bunun ortaya ç›kard›¤› sonuçlar› anlamak, aç›klamak ve yordamak amac›yla bilim adam› araflt›rma yapar. Bilim adam›n›n buldu¤u sonuçlar baflkalar› taraf›ndan da pekifltirildi¤i, do¤rulu¤u ispatland›¤› zaman, bilim adam›n›n araflt›rmas› amac›na ulafl›r. Toplumsal olaylar da di¤er do¤a olaylar› gibi rastgele ve kendili¤inden oluflan olaylar de¤ildir. Aksine toplumsal olaylar belirli düzen ve kal›plar içerisinde gerçekleflir. ‹nsanlar geçmiflte oldu¤u gibi, belirli düflünce ve davran›fl kal›plar› içerisinde iliflkilerini sürdürmektedirler. Bu nedenle, sosyoloji de di¤er do¤a bilimlerinin uygulad›¤› bilimsel yöntemi uygular ve buldu¤u sonuçlar› genellefltirir. Tabi ki, sosyoloji olaylar aras›ndaki iliflkileri saptay›p teorilere ulaflmaya çal›fl›r. Sosyologlar bu amaçla veri toplar, buldu¤u verileri analiz eder, gözlem ve deney yapar, bunlar›n kay›tlar›n› tutar ve sonuçta da kesin ve do¤ru bilgilere ulafl›r.
Sosyolojinin Alt Dallar›
7
Di¤er sosyal bilimler gibi sosyoloji de di¤er do¤a bilimlerine k›yasla daha az geliflmifl bir disiplindir. Bunun da iki nedeni vard›r. Birincisi, bilimsel yöntemin sosyolojide uygulan›fl tarihinin yeni olufludur. ‹kincisi ise sosyolojinin konusu olan insan davran›fllar›na iliflkin konularda, çal›flman›n ortaya ç›kard›¤› güçlüklerdir. Gerçekten de do¤a bilimlerinde moleküller ve maddelerle araflt›rma yapmak son derece do¤al ve kolayken, insan üzerinde araflt›rma yapmak kolay de¤ildir. Araflt›rma yap›ld›¤›n› hisseden insan, çeflitli nedenlerle do¤al davran›fllar›n› de¤ifltirir ve araflt›rmac›y› yan›lt›r. ‹nsan davran›fllar› karmafl›k birçok nedene dayal›d›r. Bu davran›fllar› bir tek faktörle aç›klamak çok zor hatta imkans›zd›r. Ancak bu olgu, sosyolojinin biyokimya veya fizi¤e k›yasla daha az bilimsel oldu¤unu göstermez. Sadece sosyolojinin genelleme ve aç›klamalar yapmada daha zorland›¤›n› gösterir. Bu nedenle sosyologlar›n kulland›klar› kavramlar ve aç›klamalar her zaman kolay anlafl›l›r dilden de¤ildir. Hatta onlar›n kendilerine özgü bir dilleri oldu¤undan söz edilir. Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerini çeflitli aç›lardan karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI Burada toplumsal yaflam›n belli bir yönünü kendisine konu alan ve say›lar› sürekli artan özel toplumbilim dallar›na de¤inece¤iz. Toplumsal sorunlar›n ço¤almas›, bilgilerin giderek farkl›laflan, uzmanlaflan ve say›lar artan alanda di¤er bilgi bütünlerinden neredeyse ba¤›ms›z bir biçimde yo¤unlaflmas›, özel sosyolojilerin do¤uflunu özendirmifltir. SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI
• • • • • • • • • •
Bilgi Sosyolojisi Ekonomi Sosyolojisi Sanayi Sosyolojisi Kent Sosyolojisi Köy (K›rsal) Sosyolojisi Din Sosyolojisi Hukuk (Tüze) Sosyolojisi Siyaset Sosyolojisi E¤itim Sosyolojisi Uygulamal› Sosyoloji
Bilgi Sosyolojisi Bilgi sosyolojisinin temel konusu uygarl›k, kültür, toplum, s›n›f ve grup tiplerine göre öncelikli bilgi türlerinin ve biçimlerinin araflt›r›lmas›d›r. Bilgi sosyolojisi ayr›ca, de¤iflik toplum yap›lar›na göre, bilginin ve bilgiyi oluflturan ve yayan kiflinin rolleri, bilginin yay›lmas› ve biçimlerinin toplumsal anlam›, bilgi türleri gibi konularla ilgilenir.
Tablo 1.1: Sosyoloji Biliminin Alt Dallar›
8
Sosyolojinin Alt Dallar›
Sanayi sosyolojisi çal›flma ya da ifl sosyolojisi olarak da tan›mlan›r.
Ekonomi Sosyolojisi Ekonomi dal›ndaki bilgilerden de faydalanarak; teknoloji, gelir da¤›l›m›, tüketim ve farkl›laflmas›, ifl bölümü, ulusal düzeyde karar mekanizmalar› ve yap›s› gibi konularla ilgilenir.
Sanayi Sosyolojisi Çal›flma ya da ifl sosyolojisi olarak da nitelenen sanayi sosyolojisi; örgüt sosyolojisi, psikoloji, sosyal psikoloji, ifl idaresi, ekonomi gibi birçok sosyal bilimin ve bu bilimlerin özel dallar›ndan bir ço¤unun çeflitli düzeylerde kurduklar› iliflkileri kapsamakta ve toplumsal gerçe¤in bir bütünlü¤ü aç›s›ndan, bunlar› toplumun yap›s›na göreli olarak bir sentez haline getirmeye çal›flmaktad›r. Bir sanayi sistemini konu olarak inceleyen sanayi sosyolojisi; ifl yerinin yap›s›, güvenli¤i, sendikalaflma hareketleri, verimlilik, iflçi-iflveren iliflkileri, sanayi ve toplum iliflkileri gibi konular› inceler. Son zamanlarda sanayi sosyolojisi ile ilgili çal›flmalar›n bofl zamanlar›n de¤erlendirilmesi konusuna giderek daha fazla yer ay›rd›¤› da görülmektedir.
Kent Sosyolojisi Kent Sosyolojisi kentlerin oluflumu, konutlar›, kent yaflam›n›n insan ve toplum üzerine etkileri, kentsel yaflam, kentsel yaflam›n do¤urdu¤u sorunlar, kentlerin yerleflim düzeni, yeni kentlerin kuruluflu ve geliflmesi, kentsel imajlar›n gruplara göre de¤iflimi gibi çeflitli konular› inceleyen bir özel sosyoloji dal›d›r.
Köy (K›rsal) Sosyolojisi Sosyolojinin bir di¤er alt dal› olan Köy Sosyolojisi ile tar›m kesiminin sorunlar›, toplumsal de¤iflme (k›rsal alanda), teknolojik de¤iflmenin yaratt›¤› sorunlar, de¤er sistemlerindeki de¤iflmeler, kasaba-köy-flehir iliflkileri, köyde liderlik sorunu, köyün genel yönetim sorunlar› gibi konularla ilgilenmektedir.
Sosyolojinin Alt Dallar›
Din Sosyolojisi ‹lk din sosyolojisi çal›flmalar› günümüz azgeliflmifl toplumlardaki dinlerin ya da geçmiflteki toplumlar›n dinlerinin incelenmesine yönelik olmufltur. Din sosyolojisi, bugün daha çok din ve dinsel pratikler ile di¤er toplumsal etken ve kurumlar aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri incelemeye yönelmifl bulunmaktad›r. Dinin toplumdaki yeri ve di¤er toplumsal kuram ve oluflumlar üzerindeki etkileri, teknolojik,ekonomik ve toplumsal de¤iflmenin dinsel pratikleri belirleme biçimleri, sanayileflme ve kentleflme ile dinsel pratikler aras›ndaki iliflkiler, dinsel otoritenin toplumsal rolü ve gücü kültür ve uygarl›klar›n dinsel temelleri, din sosyolojisinin ele ald›¤› konular aras›ndad›r.
Hukuk (Tüze) Sosyolojisi Hukuk ile hukuk toplumbilimi ayn› fleyi incelerler. Toplumbilimci, hukuk kurallar›n› belli bir toplumsal durumun anlat›m› olarak al›p inceler; çünkü her toplum, özellikle ça¤dafl toplum yaflam›n›n bütün yönlerini hukuk düzeninde yans›t›r. Hukuk insanlar›n bir arada yaflamalar› zorunlulu¤unun do¤al sonuçlar›ndan biridir. Hukuk belirli bir toplumda, birey gruplar›n toplumsal iliflkileri ve eylemleri üzerinde normatif, emredici ve yapt›r›mc› bir etki yapar. Toplum taraf›ndan meflru olarak kabul edilen ve kurallarla belirginleflen bir toplumsal kontrol mekanizmas›d›r. Hukuk sosyolojisi, özellikle, hukuk, ahlak ve halk›n görenek ve kurallar›n› ay›rdetmede, yükümlülük düflüncesinin gelifliminde, suçluluk, ailenin evrimi ve boflanma, yetki ve sorumluluk alanlar›nda önemli sonuçlar alm›fl bulunmaktad›r.
Siyaset Sosyolojisi Siyaset bilimi, tarihinde iki aç›dan tan›mlanm›flt›r. Bir tan›ma göre siyaset bilimi devleti, onun kurulufl ve iflleyiflini inceler. Bu geleneksel anlay›flt›r. Yeni bir anlay›fla göre ise siyaset bilimi, erk (iktidar) olaylar›n›, baflka bir deyiflle yönetme ve yönetilme olay›n› bunun kurumsallaflma sürecini inceler. Bu ikinci yaklafl›m siyasal bilimin toplumbilimsel bak›fl aç›s›ndan ve toplumbilimin verilerinden etkilenerek, insanlar›n siyasal davran›fllar›na etkide bulunan bütün toplumsal etkenleri de incelemeye bafllamas›n›n bir sonucu olmufltur. Bu aç›dan siyaset sosyolojisinin en belirgin amaçlar›ndan biri, toplumlar›n yap›lar›yla siyasal rejimleri aras›ndaki iliflkileri inceleyerek, bir siyasal rejim tipolojisine ulaflmaktad›r. Bu bak›m›ndan siyasal parti tiplerinin, parti fonksiyonlar›n›n ve parti sistemlerinin incelenmesi, siyaset sosyolojisinin önem verdi¤i konulardan biridir. Bu gruplar›n, ekonomik ve toplumsal kökenleri, tipleri (mesleki, ideolojik, bilimsel) siyasal otorite üzerindeki etki yollar› ve biçimleri önemli araflt›rma konular›n› kapsar. Bir baflka araflt›rma alan› da, siyasal kat›lma ve seçimleri kapsamaktad›r. Bireylerin genel siyasal davran›fllar›, siyasal örgütler içersindeki etkinlikleri bu disiplinin bir baflka u¤rafl› alan›d›r.
E¤itim Sosyolojisi E¤itim sosyolojisi bir yandan sosyo-ekonomik kalk›nmada e¤itimin, özellikle de teknik e¤itimin oynad›¤› rol ve ülkenin nüfus yap›s›n›n özelliklerine uygun bir e¤itim planlamas›na duyulan ihtiyaç konular›yla ilgilenmektedir. Di¤er yandan da e¤itim sosyolojisi, afla¤› yukar› bütün ülkelerin anayasa ve yasalar›nda belirtilen, sosyal adalet, e¤itimde f›rsat eflitli¤i ve bölgeler aras› dengesizliklerin giderilmesi gibi ça¤›n zorunlu k›ld›¤› temel toplumsal ilkeleri belirlemeye çal›fl›r. Bu flekilde
9
10
Sosyolojide Kullan›lan Araflt›rma Yöntemi ve Teknikleri
e¤itim sosyolojisi, belirgin bir toplumsal yap› içindeki e¤itim sorunlar›na iliflkin araflt›rmalar yapan bir disiplindir. Do¤al olarak her kültürün e¤itim sorunu de¤ifliktir. Toplumun kültürüne uygun bir e¤itim politikas›n›n belirlenmesi de e¤itim sosyolojisinin ilgi alan›n›n temelini oluflturmaktad›r.
Uygulamal› ve Klinik Sosyoloji Sosyolog Paul Lazersfeld ve Jeffrey Reitz (1989) sosyolojinin Amerika'da üç aflamadan geçti¤ini öne sürmüfllerdir. Gelecek ünitede anlataca¤›m›z gibi bafllang›çta sosyoloji toplumda bir reform gerçeklefltiriyordu. ‹lk sosyologlar›n temel ilgi alan› toplumu daha düzgün yaflanabilir bir yer yapmakt›. Bu dönemde amaç toplumsal flartlar› inceliyerek buradan elde edilen bilgilerle, toplumsal yaflant›y› gelifltirmek, düzenlemektir. Bu dönem 1920'lere kadar sürdü. ‹kinci dönemde sosyologlar›n amac› sosyolojiyi sayg› duyulan bir bilim yapmakt›. Burada sosyologlar›n amac›, saf ve temel bir teori gelifltirip araflt›rma ve teoriyi birlefltirerek insan gruplar› hakk›nda çeflitli kefliflerde bulunup bunlar› anlamakt›. Ancak sosyologlar›n bu gruplar› de¤ifltirmek gibi bir amaçlar› yoktu. Bu amaç k›sa sürede gerçekleflti ve Amerika'da hemen her üniversitede okunan bir ders haline geldi. II. Dünya Savafl›'n›n bafllang›c› ile bu dönem sona erdi. ‹çinde yaflad›¤›m›z üçüncü dönemde ise, art›k sosyoloji sorunlar›n› çözmeye bilgi ve prati¤i birlefltirmeye çal›flan bir disiplin haline geldi. Sadece bilim için bilim yapmak insanlarda tatminsizliklere yol açt›. Bu nedenle birçok sosyolog, becerilerini toplumda de¤iflmeler yaratmak, sosyal yaflant›y› farkl›laflt›rmak amac›yla kullanmaya bafllad›. Bu aflamadaki sonuçlar henüz tam olgunlaflmam›fl olmas›na ra¤men, uygulamal› sosyoloji son birkaç y›l içinde büyük bir ivme kazanm›fl bulunmaktad›r. Uygulamal› sosyoloji isminden de anlafl›laca¤› gibi, sosyolojik bilgi ve prati¤in birlikte kullan›lmas›d›r. Burada sosyoloji art›k bir sorun çözme arac›d›r. Örne¤in, birçok endüstriyel iflletme sosyologlar› iflletme içindeki sorunlar› belirlemek amac›yla istihdam etmektedir. Ayn› flekilde hükümetler de toplumsal sorunlar hakk›nda bilgi edinmek amac›yla sosyologlar› kullanmaktad›rlar. Uygulamal› sosyolojinin bir grubunda ise sosyologlar, de¤iflime bizzat kat›larak çözümler getirme çabas›ndad›rlar. Bu tür sosyolojiye Klinik Sosyoloji denilmektedir. Klinik sosyologlardan baz›lar›, endüstriyel iflletmelerde çal›flarak örne¤in, iflten ayr›lmalar› azaltmak amac›yla çal›flma koflullar›nda de¤iflmeler yaratmaya çal›flmakta, baz›lar› ise, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar› ile u¤raflmakta veya eski hükümlülere dönük çal›flmalar yapmaktad›rlar. Burada amaç, bu insanlar› tekrar topluma kazand›rmak olmaktad›r. SIRA S‹ZDE
Sosyolojinin modern ça¤da geçirdi¤i üç aflamay› gözden geçirerek; bu de¤iflimlerde sosyoloji biliminde de¤iflen görüfllerin neler oldu¤unu tart›fl›n›z.
SOSYOLOJ‹DE KULLANILAN ARAfiTIRMA YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹ Sosyoloji de do¤a bilimleri gibi kanunlara ulaflma çabas›ndad›r.
Sosyoloji de do¤a bilimleri gibi kanunlara ulaflma çabas›ndad›r. Bu nedenle araflt›rma yapar ve bilgi toplar. Acaba bu araflt›rmalar nas›l yap›l›r, burada bunu aç›klamaya çal›flaca¤›z. ‹nsan davran›fllar›n› ilgilendiren hemen her alanda araflt›rma yap›labilir. Örne¤in, makro sosyolojide oy verme davran›fllar›ndan, ›rksal iliflkilere, mikro sosyolojide ise insanlar›n sokaktaki etkileflimlerinden, insanlar›n evleri-
Sosyolojide Kullan›lan Araflt›rma Yöntemi ve Teknikleri
ni nas›l dekore ettiklerine kadar araflt›rma yap›lmas› olas›d›r. Ancak bunun bir yöntem içinde yap›lmas› sözkonusudur. fiimdi önce yöntem nedir, sorusundan bafllayarak konuya girelim. Günlük hayat›m›zda çok karfl›laflt›¤›m›z bir sözcük olan yöntem, "belirli bir amaca ulaflmada kullan›lan yollar›n tümü" fleklinde tan›mlanmaktad›r. Bilimsel bilgiye ulaflmak için giriflilen her türlü yöntemli çaba, bir bilimsel araflt›rmad›r. Bilimsel yöntem gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme yasalar›na ulaflmak amac›yla, sistematik bilgi edinme yolu olarak tan›mlan›r. Sosyolojide araflt›rman›n çok önemli bir yeri vard›r. Bu bilim alan›nda araflt›rmalar sayesinde bilgiye ulafl›l›r. Araflt›rma esas hareket kayna¤›m›z› oluflturur. Sosyolojik araflt›rmalar genelde belirli bir sahada yap›l›r, belirli bir s›n›f içerisinde yap›lmaz. Yani genifl bir alan› kapsar. Ancak saha araflt›rmalar›yla, sosyologlar ilgilendikleri konular aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini görebilir ve kavrayabilirler. Bilim birbiriyle ilgili iki çal›flmay› kapsar. • Teori (Bilgiyi biriktirmek) • Yöntemdir (Veri toplamak). ‹kisi de bilim aç›s›ndan bir zorunluluktur ve birbirine ba¤l›d›r. Bizler kuramlar› a盤a kavuflturmak için bilgi toplar›z. Elde edece¤imiz bilgiler ise yeni kuramlar›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Gerçekler kuramsal bir aç›klama olmadan bilim adam› için bir anlam tafl›mazlar. Ancak bir aç›klama ile bilimsel bir çerçeve içerisinde olaylar bir anlam tafl›r. Ayn› flekilde ispatlanmam›fl gerçekler de, s›n›rl› kullan›m alan› olan spekülasyonlardan baflka bir fley de¤ildir. Çünkü, onlar›n do¤ru olup olmad›¤› henüz kan›tlanmam›flt›r. Bu nedenle kuram ve araflt›rma bir dairenin iki tamamlay›c› yar›lar› gibidirler. Tabii ki teorilere ulaflmak için bilimsel yöntemle yap›lm›fl araflt›rmalara ihtiyaç vard›r. Yöntemli bir çaba sonucu toplanan bilgilerle kuramlar› ispatlamak ya da yanl›fll›¤›n› göstermek mümkün olur. Bu çabalar sonucunda sosyolojik bilgiye, bilimsel yöntemle de bilgi biriktirme çabalar› sonucunda kuramlara ulafl›l›r. Bu bilgiler de yeni kuramlar›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Kuram, bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya at›lan, bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgilerden oluflan, iç tutarl›l›¤› olan bir aç›klama biçimidir. Kuramlar çeflitli olaylar aras›ndaki iliflkileri göstermeye ve ba¤lar kurmaya çal›fl›r. Kuramlar olaylar aras›ndaki "niçin" sorusunun aç›kl›¤a kavuflmas›na yard›mc› olurlar. fiimdi de kuram› oluflturan ö¤elerin neler oldu¤unu görelim: Kuram üç temel ö¤eden oluflur: • Önerme, • Kavram, • Tan›mlar. Kuramlar, tan›mlara dayal› kavram, kavramlara dayal› önermelerden meydana gelir. Bilimsel bilgi üretmede kullan›lan kavramlar›n, aç›k ve seçik bir tan›m›n›n yap›lmas› gerekir. Kavramlar, toplumsal olay ve olgularda karfl›lafl›lan ortak bir niteli¤i ifade eder. Her bilim, vard›¤› sonuçlar› anlatmak için kendine özgü kavramlar gelifltirir. Bu kavramlar o bilim dal›nda çal›flanlar için özel bir anlam ifade eder. Örne¤in, Toplumsal Dayan›flma, Toplumsal Gerçek, Ayna Benlik gibi... Kuram›n formüle edilmesinde kavramlar ve olaylar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyan cümlelere önerme denilir. Önermeler do¤ru ya da yanl›fl bir yarg› ifade eder. Böylece tan›mlardan kavramlara, kavramlardan önermelere, önermelerden de kuramlara ulafl›l›r. Bu iliflkiyi k›saca Tan›m, Kavram-Önerme-Kuram fleklinde gösterebiliriz.
11
Bilimsel yöntem gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme yasalar›na ulaflmak amac›yla, sistematik bilgi edinme yoludur.
Kuram, bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya at›lan, bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgilerden oluflur.
12
SIRA S‹ZDE
Bilimsel Araflt›rma ‹lkeleri
Kavram› tan›mlayarak; araflt›rmadaki önemini tart›fl›n›z.
B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA ‹LKELER‹ Araflt›rman›n do¤ru, geçerli ve güvenilir bilgilere ulaflmas› için baz› özelliklere sahip olmas› gerekir. Bu özellikleri dört temel bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bilimsel araflt›rman›n sahip olmas› gereken özellikler: • Nesnellik (objektiflik), • Do¤ruluk ve tekrar, • Basitlik ve aç›kl›k, • S›n›rl›l›k.
Nesnellik (objektiflik) Bir araflt›rmada araflt›rmac›n›n kiflisel inançlar›, ç›karlar›, al›flkanl›klar›, beklentileri yer almamal›d›r. Bulgular oldu¤u gibi yer almal›d›r. Buna bilim ahlak› da denilir. Araflt›rmada, araflt›rmac›lar, bulgulara kadar olan k›s›mda kendi düflüncelerini, beklentilerini, ifle kar›flt›rmamal›d›r. Araflt›rmac›lar bilgilerini geçici olarak unutmufl ya da bilmiyormufl gibi hareket ederek araflt›rmaya bafllamal›d›rlar. Bulgular›n yorumunda, de¤erlendirilmesinde de araflt›rmac› kendi amaçlar›n›, al›flkanl›klar›n›, inançlar›n› oldu¤u gibi aç›klad›ktan sonra, de¤erlendirme yapmal›d›r. Böylece araflt›rma sonuçlar› herkes taraf›ndan, oldu¤u gibi izlenebilir, anlafl›labilir.
Do¤ruluk ve Tekrar Her araflt›rma en do¤ruyu bulmak amac›yla gerçeklefltirilir. Bilimde do¤ruluk, bilim adam›n›n mutlak gerçe¤i göstermesi de¤il, ona mümkün oldu¤u kadar yaklaflmas› ve söyledi¤ini, en anlafl›l›r ve en do¤ru flekilde söylemeye çal›flmas›d›r. Her olay incelendi¤i yer ve zaman›n somut koflullar› içinde, do¤ru bir biçimde tan›mlanmal›d›r. Böylece bir araflt›rman›n bulgular›, di¤er araflt›rmac›lar taraf›ndan da aynen ve k›smen tekrarlanabilir olmal›d›r. Ayn› konuda, ayn› örneklem üzerinde, ayn› tekniklerle, belli bir zaman süresi içinde, benzer bulgular elde edilmelidir. Bu, güvenilirlik olarak da adland›r›lmaktad›r.
Basitlik ve Aç›kl›k Bilimsel bir araflt›rma di¤er araflt›rmalarda rapor edilmifl bulgular›n kontrol edilmesine, genellemelerin kabul ya da reddedilmesine dayan›r ve bunlardan genifl ölçüde yararlan›l›r. Bu nedenle araflt›rmada basitlik ve aç›kl›k esas olmal›d›r. Bu sözlerden karmafl›k kuramlar›n geçersiz oldu¤u anlafl›lmamal›d›r. Ancak araflt›rmac›lar daha kolay, daha k›sa ve aç›k yolu seçerek daha çok yarar sa¤layabilir. Basitlik ve aç›kl›k temelinde, kavramlar›n aç›klanm›fl olmas›, kullan›lan kavramlar›n di¤er kavramlardan farkl› olan yönlerinin ortaya konulmas› gerekir.
S›n›rl›l›k Bir araflt›rma, inceledi¤i konuyu di¤erlerinden ay›ran özellikleri belirterek s›n›r çizmelidir. Böylece konular›n kar›fl›kl›¤› önlenmifl olur. Araflt›r›c› belirli bir ilgi oda¤› üzerinde yo¤unlaflarak araflt›rmas›n› sürdürür. Gereksiz konular araflt›rma sürecinin hem uzamas›na hem de ilgi oda¤›n›n da¤›lmas›na neden olabilir. Bu nedenle her araflt›rma s›n›rl› bir alanda yap›lmal›d›r.
Bilimsel Yöntemde Takip Edilmesi Gereken Aflamalar
13
Bilimsel bir araflt›rman›n objektif olmas›n›n neden gerekti¤ini ve nas›l sa¤lanabilece¤ini tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
B‹L‹MSEL YÖNTEMDE TAK‹P ED‹LMES‹ GEREKEN AfiAMALAR Bilimsel yöntem, organize ve sistematik bir biçimde oluflmufl bir tak›m aflamalardan oluflur. Bir bilimin amac›na ulaflmas›n› her fleyden önce yöntemi sa¤lar. Yöntem "nas›l" sorusuna cevap verir ve bir amaca göre haz›rlanm›fl araflt›rma plan›d›r. Bir yöntemde en temel fley planlamad›r. Sosyologlar herhangi bir konu hakk›nda bilgi edinmek istediklerinde, telefona sar›larak ya da sokaktaki insan› durdurup bilgi alamazlar. Bilimsel yöntemin uygulanaca¤› bir araflt›rma için iyi bir haz›rl›k gerekir. Araflt›rmac› yeterince dikkatli olmad›¤› takdirde, araflt›rman›n verileri do¤rular› göstermez, yanl›fl sonuçlar ortaya ç›kar›r. Bu nedenle araflt›rmac› konuya yanl›fls›z ve objektif bir biçimle yaklaflmal›, kendi kanaat ve görüfllerini dikkate almamal›d›r. Bilimsel yöntem, takip edilmesi gerekli befl basamaktan oluflur. Bunlar s›ras›yla söyledir: • Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak, • Konu ile ilgili bilgileri toplamak, • Hipotezi formüle etmek, • Veri toplamak ve verilerin analizini yapmak, • Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak. fiimdi bu aflamalar› birlikte incelemeye çal›flal›m ve günlük yaflamdan bir örnek üzerinde bu aflamalar› gösterelim: 1970'li y›llarda A.B.D.’de "Susam Soka¤›" adl› televizyon dizisi okulöncesi çocuklar› hem e¤lendirmek hem de e¤itmek amac›yla televizyon kanallar›n›n yay›n programlar›nda yer ald›. Susam Soka¤› adl› bu televizyon dizisi, program›n temel karakterleriyle ve A.B.D.'deki amaçlar› do¤rultusunda daha sonra ülkemizde de gösterildi. fiimdi örneklerimizi bu televizyon dizisinden vererek sözkonusu aflamalar› inceleyelim.
Yöntem "nas›l" sorusuna cevap verir ve bir amaca göre haz›rlanm›fl araflt›rma plan›d›r.
ARAfiTIRMA KONUSUNUN TESB‹T‹ VE TANIMI
Tablo 1.2: Araflt›rma Yönteminin Yedi Temel Aflamas›
KONU ‹LE ‹LG‹L‹ L‹TERATÜR TARAMA H‹POTEZ‹N FORMÜLE ED‹LMES‹ ARAfiTIRMA YÖNTEM‹N‹N TESB‹T‹ (Deney, saha araflt›rmas›, gözlem) VER‹LER‹N TOPLANMASI (Hipotezin kabulü ya da red edilmesi) SONUÇLARA ULAfiMA RAPOR YAZIMI
14
Bilimsel Yöntemde Takip Edilmesi Gereken Aflamalar
Sorunu Ortaya Koyup Tan›mlamak Her sosyolojik araflt›rmada neyi ne amaçla araflt›r›laca¤›n›n çok aç›k bir biçimde ortaya konmas› gerekir. Çünkü, baz› sorunlar bilimsel bir yöntemle ölçülmesi imkans›z fleyler olabilir. Bilimsel araflt›rmalar iyi formüle edilmifl bir araflt›rma sorusuyla bafllar. Biz de bu aflamada "Susam Soka¤›" adl› program›n çocuklar üzerindeki e¤itimle ilgili etkilerini ö¤renmeye çal›flal›m. Bunun için baz› tan›mlara ihtiyaç duyulabilir. Örne¤in "okula haz›rl›k" adl› bir kavramdan söz edebiliriz. Çünkü bu program daha çok okulöncesi çocuklara yöneliktir. Bu yafltaki çocuklar› okula haz›rlamak amac›yla planlanm›flt›r. Bu nedenle problemin ve kavramlar›n gelifltirilmesinde önemle durulmal›d›r. Ancak, baz› araflt›rmalar da s›rf o konuda finansal destek bulunmas›n›n kolayl›¤› veya medyay› çok ilgilendirmesi nedeniyle de seçilebilir. Sosyologlar genelde inceledikleri konuda daha fazla bilgi sahibi olmak veya konuda çözümler getirmek amac›yla veri toplarlar.
Konu ile ‹lgili Bilgi Toplamak Genellikle saha araflt›rmalar›na bafllamadan önce, o konuyla ilgili daha önce yap›lm›fl olan araflt›rmalar› ve çal›flmalar› dikkatli bir biçimde incelemek gerekir. Çünkü, daha önce benzer konularda yap›lm›fl araflt›rmalar bilgi da¤arc›¤›m›z› geniflletti¤i gibi bizleri yapabilece¤imiz hatalardan da uzaklaflt›r›r. Literatür taramak, ayn› zamanda araflt›rmac›ya ne tür sorular sorabilece¤ine iliflkin de bir bilgi sa¤lar. Bazen araflt›rmac› inceledi¤i sorunun daha önce cevapland›¤›n› görebilir. Böylece de gereksiz bir çabadan uzaklaflm›fl olur.
Hipotezi Formüle Etmek
Hipotez, olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nedene ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önermedir.
SIRA S‹ZDE
Belirlenen sorunu aç›klayabilecek, iliflkileri gösterebilecek bir hipotezin ortaya konulmas› üçüncü aflamay› oluflturur. Bilimsel araflt›rman›n hareket noktas› hipotez kurmakt›r. Hipotezlerin s›nanmas› demek, olaylar aras›nda öngörülen iliflkilerin varl›¤›n›n ya da yoklu¤unun araflt›r›lmas› demektir. Hipotez en genel tan›m›yla olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nedene ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önermedir. Bütün bilimlerde oldu¤u gibi, sosyologlar da olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini araflt›r›rken çeflitli de¤iflkenler kullan›rlar. Bu nedenle her hipotezde iki tür de¤iflken kullan›l›r. Bunlar ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerdir. Genelde nedensellik iliflkisi, bir grup de¤iflkenin bir di¤eri üzerindeki etkisiyle anlafl›l›r. T›pk› alkol kullanma al›flkanl›¤›n›n, trafik kazalar› üzerindeki etkisi gibi. Afl›r› alkollü araç kullanma, trafik kazas› oran›n› artt›r›r dedi¤imiz zaman, bir grup faktörün bir di¤eri üzerindeki etkisini göstermekteyiz. Burada iki tür de¤iflken söz konusudur. Ba¤›ms›z de¤iflken bir di¤erini etkileyerek esas neden olan de¤iflken demektir ya da hipotezde belirleyici de¤iflken diyebiliriz. Ba¤›ml› de¤iflken ise, ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflti¤i kabul edilen de¤iflkendir. Ba¤›ms›z de¤iflken durum, ba¤›ml› de¤iflken davran›fl olarak ortaya ç›kar. Örne¤in, yukar›daki örne¤imizde bireyin sarhofllu¤unun derecesi ba¤›ms›z, trafik kazas›na yol açmas› ise ba¤›ml› de¤iflkendir. Çünkü trafik kazalar› alkole ba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r veya alkolün sonucudur. Tespit etti¤iniz ve literatür taramas› yapt›¤›n›z bir araflt›rma konusu ile ilgili bir hipotez oluflturup, buradaki ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerinizi tan›mlay›n›z.
Bilimsel Yöntemde Takip Edilmesi Gereken Aflamalar
15
fiimdi tekrar "Susam Soka¤›" adl› örne¤imize dönerek birer hipotez gelifltirelim. Örne¤in "Susam Soka¤›" adl› program› düzenli olarak seyreden çocuklar›n okula haz›rl›k konusunda daha baflar›l› olaca¤›n›, daha az seyreden ya da hiç seyretmeyenlerin ise daha az ya da hiç baflar› göstermeyeceklerini önerebiliriz. fiimdi dikkatle üzerinde durmam›z gereken fley, bunun henüz ispatlanmam›fl olmas›d›r. Ancak araflt›rmaya de¤er bir konudur. Do¤ru ya da yanl›fl olabilir. Bunu göstermek zorunday›z. Bu hipotezde okula haz›r olufl, bizim ba¤›ml› de¤iflkenimiz, bunu etkileyen faktör olan "Susam Soka¤›" adl› program› s›k s›k izleme ise ba¤›ms›z de¤iflkenimizdir. Bu aflamada di¤er önemli bir konu ise hipotezle ilgili olan tan›mlamalard›r. Her hipotez gayet iyi tan›mlanm›fl olan kavramlardan oluflur. Örne¤in, di¤er insanlarla birlikte olmayan sosyal aç›dan izole olmufl erkeklerin, sosyal birlikteli¤i yüksek olan insanlara k›yasla daha çok ›rza geçme olaylar›na kar›flt›¤›n› öne süren bir hipotezde, sosyal birliktelik, sosyal izolasyon ve ›rza geçme olaylar›n›n en aç›k ve anlafl›l›r tan›mlar›n›n yap›lmas› gerekir. fiimdi Susam Soka¤›na iliflkin olan hipotezimizi do¤rulamaya ve bu konuda at›lacak ad›mlar› ö¤renmeye geçelim.
Veri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek Bir hipotezi test etmek için, bilgiye ihtiyac›m›z vard›r. Sosyologlar araflt›rmalar›nda genellikle üç farkl› teknik kullan›rlar. Bunlar; • Deney, • Gözlem, • Saha araflt›rmas›d›r.
Deney Tekni¤i Sosyologlar olas› neden sonuç iliflkilerini s›narlarken deney yöntemini kullanabilirler. Deney yöntemi araflt›rmac› taraf›ndan yapay olarak haz›rlanm›fl bir durumdur. Deney tekni¤inde bilim adam› olaylar›n birbiri üzerindeki etkilerini araflt›r›r. Bunu yaparken baz› de¤iflkenleri de¤iflimler (manipule eder), baz›lar›n› ise etkilerinin daha fazla oldu¤unu düflünerek de¤iflimlemez. Klasik deney yönteminde, birbirleriyle benzer özellikler gösteren iki grup seçilerek, bu gruplar›n karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Bu gruplar deney ve kontrol gruplar›d›r. Deney grubu ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup, kontrol grubu ise ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartlar›n oldu¤u gibi muhafaza edildi¤i gruptur. Tekrar "Susam Soka¤›" örne¤imize dönersek, iki grubu karfl›laflt›rmak gere¤ini duyar›z. Birinci gruba düzenli aral›klarla "Susam Soka¤›" adl› program› seyrettiririz. Buna deney grubu denir. ‹kinci grup ise bu program› ister seyreder isterse seyretmez. Yani flartlar› do¤al olarak b›rak›lan gruptur. Sonuçta bu program› izleyen ve izlemeyenleri karfl›laflt›rarak baflar›y› saptayabiliriz. E¤er program› izleyenler, okula haz›rl›k konusunda daha baflar›l› iseler hipotezimiz do¤rulanm›fl demektir. Deney tekni¤inin amac›n› gözden geçirerek; sosyolojik araflt›rmalarda deney tekni¤i kullanman›n olumlu ve olumsuz yönlerini tart›fl›n›z.
Gözlem Bu teknik ço¤unlukla do¤a ile u¤raflan bilim adamlar›n›n sistematik bilgi toplamak için kulland›¤› bir yoldur.Sosyolojide çok yayg›n olarak kullan›lmaz. Gözlem basit ve sistematik olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Basit gözlem standart bir tekni¤e
Klasik deney yönteminde birbirleriyle benzer özellikler gösteren iki grup seçilerek bu gruplar›n karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r.
SIRA S‹ZDE
16
Kat›l›ml› gözlem, araflt›rmac›n›n gözledi¤i olaya do¤rudan kat›larak gözlemde bulunmas›d›r
Monografi, belli bir grup veya özel bir örne¤in gözlenmesidir.
Bilimsel Yöntemde Takip Edilmesi Gereken Aflamalar
dayanmayan, tekrarlanmas› rastlant›lara kalm›fl gözlemdir. Basit gözlem kat›l›ml› ve kat›l›ms›z olmak üzere kendi içinde ikiye ayr›l›r. Sosyolojide önemli olan gözlem kat›l›ml› gözlemdir. Yani gözlemci gözledi¤i olaya do¤rudan kat›larak gözlemde bulunur. Burada gözlemci araflt›rmac› kimli¤ini saklayabildi¤i veya kendisini gözlemde bulundu¤u grubun bir üyesi olarak kabul ettirebildi¤i zamanlarda baflar›l›d›r. Gözlemcinin onlardan biri gibi davranmas›, ona di¤er tekniklerle kavranamayacak bilgiler sa¤lar. Bu yöntemin en baflar›l› yönü budur. Ancak, sak›ncal› birçok yönü de vard›r. Burada en büyük sak›nca, gözlemcinin yans›zl›¤›n› yitirmesidir. Olay ve durumlar›n afl›r› etkisinde kal›rsa, do¤ruyu görmek yerine, onlar›n etkisinde kalarak durumu gözledi¤i grubun bak›fl aç›s›ndan görmeye bafllar. Bu da onu esas amac›ndan uzaklaflt›r›r. Kat›l›ms›z gözlemde ise gözlemci gözleyece¤i olay›n ya da grubun d›fl›nda kalmaya çaba gösterir. Bu da bireyin gözlem yapma olana¤›n› s›n›rlar. Öte yandan durumu d›flardan izleyebilmek gözlemciye olaylara genifl bir aç›dan bakabilmek ve nesnel olmak imkan›n› sa¤lar. Sistematik gözlem ise kulland›¤› standartlaflt›r›c› araçlarla toplanan verileri denetleme olana¤›n› sa¤lar. Gözlemci neyi gözleyece¤ini ve nas›l bilgi toplayaca¤›na iliflkin bir çizelgeye sahiptir. Sosyolojide bunun ilk örneklerini Frederic Le Play Avrupa iflçileri monografileri ile vermifltir. Monografi, belli bir grup veya özel bir örne¤in gözlenmesidir. Türkiye’de de "köy envanterleri", hane halk› anketleri bu nitelikte haz›rlanm›fl bilgi toplama araçlar›d›r.
Saha Araflt›rmas› Tekni¤i (Survey)
Anket (Soru ka¤›d›) Tekni¤i, bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi toplanmas›d›r.
Sosyologlar›n bir baflka bilgi toplama yöntemi, insanlara çeflitli konular hakk›nda yaz›l› ve sözlü sorular› sorarak cevaplar almakt›r. Bu teknik saha araflt›rmas› olarak bilinir. Saha araflt›rmas› görüflme ve anket tekni¤iyle ya da bu iki tekni¤i birlikte kullanarak yap›l›r. Bu tekniklerle insanlar›n bir konu hakk›nda ne düflündü¤ü, nas›l hareket edece¤i saptanmaya çal›fl›l›r. fiimdi k›saca bu iki teknik hakk›nda bilgi verelim. Görüflme (Mülakat) Tekni¤i: Görüflme karfl›l›kl› iliflkiler yoluyla bilgi edinmedir. Baflka bir deyiflle karfl›l›kl› konuflmakt›r. Görüflme, bir s›nama ya da sorguya çekme de¤ildir. Ancak s›radan bir konuflma da de¤ildir. Sadece görüflmecinin görüfltü¤ü kimseden bilgi ald›¤› bir süreçtir. Görüflmecinin iyi bir dinleyici olmas›, gerekti¤i yerde müdahale etmesi, sorular›n aç›k ve anlafl›l›r olmas› gibi faktörler oldukça önem tafl›r. Mülakat bu amaçla haz›rlanan görüflme cetveli ya da anahtarlar›ndan yararlan›larak yap›l›r. Burada bilgi toplanacak kifliyle yüzyüze bir etkileflim vard›r. Anket (Soru ka¤›d›) Tekni¤i: Bu teknik bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi toplanmas›d›r. Bu teknik s›n›rl› bilgiler sa¤lar ve al›nan cevaplar›n yorumlanmas› zordur. Ancak, maliyeti yüksek olmayan bir tekniktir. Anket grup tipi ve postayla uygulanan olmak üzere iki biçimde düzenlenebilir. Grup tipi anket soru ka¤›tlar›n›n bir grup olarak bulunan kimselere verilerek, cevaplar›n›n ayn› zamanda topluca al›nmas›d›r. Örne¤in, iflletme ö¤rencilerine ya da bir iflyerinde çal›flanlara uygulanan anketler gibi. Posta ile uygulanan anket ise, araflt›rma evrenini oluflturan birimlerin yayg›n ve da¤›n›k olmas› durumunda kullan›l›r. Ancak adreslerin çok sa¤lam kaynaklardan elde edilmesi gerekir.
Bilimsel Yöntemde Takip Edilmesi Gereken Aflamalar
Saha araflt›rmas›nda görüflme ve anket tekni¤iyle toplanan bilgiler nas›l de¤erlendirilir?
17
SIRA S‹ZDE
Saha araflt›rmalar›, çok önemli bir konuda sorular›n haz›rlanmas›d›r. Bilimsel bir araflt›rmada kullan›lacak sorular›n araflt›r›lmas›, ciddi bir çal›flmay› gerektirir. Her fleyden önce sorular›n konu ile ilgili olmas›, soru tiplerinin konuya uygun seçilmesi, soru s›ralamas›n›n kullan›ma elveriflli olmas› gerekir. Sorular haz›rland›ktan sonra sorular›n örnekleme çok benzeyen bir grupta tekrar s›nanmalar› laz›md›r. Buna pilot araflt›rma denir. Bu araflt›rma ile anlafl›lamayan sorular saptanarak yeniden yaz›l›r ve tekrar s›nan›r. Bundan sonraki ad›m, anket formlar›n›n gönderilmesi ya da anketçilerin sahaya gönderilmesidir. Bilimde incelenen konunun bütünü üzerinde araflt›rma yapmak çok güç oldu¤u için, sosyologlar incelenen konunun bir k›sm›n› ele al›rlar, inceler ve vard›klar› sonuçlar› genellefltirirler. ‹flte bu olaya örnekleme denir. Örnekleme, bir bütünün kendi içinden seçilmifl parçalar›yla temsil edilmesidir. En çok kullan›lan yöntem tesadüfi örneklemedir. Bu teknikte örnekleme giren her kiflinin eflit oranda seçilme flans› bulunur. Bir örnekleme yaparken iki genel koflul; örne¤in, temsil yetene¤i ve yeterlili¤idir. Örne¤in temsil yetene¤i, içinden seçildi¤i evrenin karakteristiklerini bir yanl›l›k yaratmadan yans›tmas› demektir. Örne¤in yeterlili¤i ise güven uyand›racak bir büyüklükte olmas›d›r. ‹ncelenen konu hakk›nda bilgi ve veriler topland›ktan sonra, s›ra bunlar›n analizine gelir. Bu aflama biraz karmafl›k olup istatistiksel tekniklerin kullan›m›n› gerektirir. Genelde toplanan verilerin bir özeti yap›larak, s›nanacak hipotezin geçerlilili¤i kontrol edilir. Toplanan verilerin say›sal olarak analizi de çok önemlidir. Verilerin sunumunda kullan›lan iki istatistiksel teknik: • Korelasyon, • Tablolar biçiminde sunmad›r. Korelasyon tekni¤i ile, olaylar aras›ndaki iliflkiler bulunur veya de¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin derecesi saptan›r. De¤iflkenlerden birindeki azal›fl ya da art›fl di¤erinde de bir art›fl ya da azal›fla neden olur. Korelasyon 0 ile 1 aras›nda de¤iflen de¤erler al›r. 0 de¤eri iki de¤iflken aras›nda iliflki olmad›¤›n› +1 ise de¤iflkenler aras›nda çok iyi bir iliflki oldu¤unu gösterir. Tablolar yaparak sunma ise biraz daha farkl›d›r. De¤iflkenler hakk›nda bulunan de¤erler -bunlar yüzde, miktar, s›kl›k olarak belirebilir- karfl›l›kl› yaz›larak aralar›ndaki iliflkiler gözlenir. Pilot araflt›rma ne demektir, hangi amaçla yap›l›r? Afla¤›daki tabloda yukar›da sözünü etti¤imiz verileri tablo olarak sunma biçimine bir örnek görülmektedir. YILLAR Cinsiyet Erkek Kad›n Okur yazar oranlar›n toplam nüfusa oran›
1927 17.4 4.6
1950 44.34 19.35
1970 70.31 41.8
1990 87.77 71.95
10.6
32.27
56.21
80.46
Tablo 1.3: Say›m Y›llar›na ve Cinsiyete Göre Türkiye Nüfusunun Okur Yazarl›k Durumu Kaynak: Birsen GÖKÇE, Türkiye'nin Toplumsal Yap›s› ve Toplumsal Kurumlar, Savafl Yay›nevi, Ankara, 1996, s.76.
18
Güvenilirlik ve Geçerlilik
Görüldü¤ü gibi tablo say›m y›llar› itibariyle erkek ve kad›n nüfustaki okuma yazma oranlar›n› vermektedir.
Hipotezle ‹lgili Sonuçlara Ulaflmak Art›k araflt›rmada son aflamaya gelinmifl demektir. Burada toplad›¤›m›z bilgilerin hipotezinizi destekleyip desteklemedi¤ini gösterip, araflt›rmay› sonuçland›rmak durumunday›zd›r. E¤er araflt›rma sonucunda elde etti¤imiz veriler hipotezimizi do¤rular nitelikte ise kuram›n kabul edilirli¤i artm›flt›r. Bu nedenle kuram do¤rulanm›fl olur. E¤er elde etti¤imiz veriler hipotezi destekler nitelikte de¤il ise, hipotez red edilir ve kurama da flüphe ile bak›l›r. Bazen de kuram›m›z› yeniden formüle ederek ondan yeni hipotezler türetmek isteyebiliriz. Böylece, yeni ortaya at›lan hipotezi s›namak amac›yla, tekrar araflt›rma yap›p, veri toplamak durumunda kal›r›z. ‹flte kuram ile araflt›rma aras›ndaki bu karfl›l›kl› iliflkiler sonucunda, bizim olaylar hakk›ndaki bilgimiz artar. Toplumbilimciler (sosyologlar) kuramlar›n› mümkün oldu¤u kadar gerçeklerle s›namak isterler. Bu nedenle baz› kuramlar reddedilir, baz›lar› ise yeniden incelenmek durumunda olabilir. Hipotezin tekrar s›nanmas› sonucunda benzer sonuçlar elde edilir ise kuram›m›z daha bir güvenilir hale gelir. Araflt›rman›n son aflamas›, araflt›rma ile ilgili bir rapor haz›rlay›p sunmakt›r. Bu raporda sonuca ulafl›lmaya kadar olan basamaklar di¤er insanlar›n de¤erlendirilebilmesi için aç›klan›r. Bulunan sonuçlar›n literatürdeki di¤er araflt›rmalara benzer veya farkl› olan yerleri belirtilir. Di¤er araflt›rmalar taraf›ndan desteklenip desteklenmedi¤i ortaya konulur. Araflt›rman›n bir bilimsel dergide yay›nlanmas› veya bir kitap haline getirilmesiyle art›k bu sonuçlar, bilimsel bir toplulu¤un bir parças› haline gelir. Araflt›rma sonuçlar›n di¤er bilimsel araflt›rmalarda veri olarak kullan›lmas›yla da araflt›rma giderek evrensel bir nitelik kazanmaya bafllar. Sonuçlara ilave edilen yeni bulgular ise araflt›rman›n bilimsellik düzeyini daha da artt›rm›fl olur. SIRA S‹ZDE
Araflt›rman›n raporland›rma aflamalar›n›n önemi nedir?
GÜVEN‹L‹RL‹K VE GEÇERL‹L‹K Güvenilirlik bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤idir.
Geçerlilik ise en genel anlamda ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤udur.
SIRA S‹ZDE
Bir araflt›rmada elde edilen bilginin sa¤laml›¤› iki temel koflula ba¤l›d›r. Bunlardan birincisi güvenilirlik ikincisi de geçerliliktir. Güvenilirlik bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤idir. E¤er bir çal›flmada belirli bir flehirde bir araflt›rma kad›nlar›n cinsel tacize u¤rama oranlar›n› %1, bir di¤er araflt›rma ise % 10 olarak gösteriyorsa iki araflt›rma aras›nda bir tutars›zl›k sözkonusudur. Bundan dolay› sosyologlar daha güvenilir sonuçlar veren, yani yap›lan ölçümlerde benzer sonuçlar veren araflt›rmalar› tercih ederler. Geçerlilik ise en genel anlamda ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤udur. Örne¤in ifl tatmini ölçmek için dizayn edilmifl bir tekni¤i kiflili¤i test etmek amac›yla kullan›rsan›z, bu ölçmek istedi¤ini ölçemez. Bu nedenle de karfl›m›za yanl›fl sonuçlar ç›kar. Bir di¤er örnekte uzunluk ölçülerinde verilebilir, metre ölçmek için geçerli ama zaman› ölçmek için geçerli bir araç de¤ildir. ‹flte ölçme arac›n›n ölçmek istedi¤ini do¤ru olarak ölçmesi geçerlilik olarak tan›mlan›r. Geçerlilik ve Güvenilirlik tan›mlar›yla birlikte iki kavram aras›ndaki farkl›l›klar› gözden geçiriniz.
Araflt›rma Eti¤i (Ahlak›)
19
ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ (AHLAKI) Sosyolojik araflt›rmalarda uygun bir araflt›rma metodolojisi kadar önemli bir di¤er konu da etik ile ilgili davran›fl ve kurallard›r. Sosyologlarda t›pk› do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi istedikleri her türlü araflt›rmay› istedikleri biçimde yapamazlar. Her araflt›rmada araflt›r›c›n›n etik aç›s›ndan uymas› gerekli baz› kural ve kaideler vard›r. Her araflt›rmac› profesyonel bir kifli olarak baz› etik standartlara bilim ve ahlak aç›s›ndan uymak zorundad›r. Araflt›rma eti¤inin birinci kural› aç›kl›kt›r. Di¤er bir deyimle araflt›rmac› bulduklar›n› bilimsel bir toplulukla paylaflmak zorundad›r. ‹kincisi ise dürüstlüktür ve gerçekçiliktir. Yani araflt›r›c› bulgular›n› uydurmayacak veya baflka bir yerden çalmayacakt›r. Kendi bulgular›m diye bir baflkas›n›n bulgular›n› veri olarak kullan›yorsa, bu bilim eti¤ine ayk›r› bir davran›fl olur. Bir di¤er kural ise araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i objeye veya konuya bir zarar vermemesidir. Yani araflt›rmac› e¤er cinsel taciz üzerinde çal›fl›yorsa bu tacize u¤rayanlar› rahats›z etmeyecek bir biçimde olmal›d›r. Buna ba¤l› olarak araflt›rmac› insanlar›n mahremiyetlerine ve s›rlar›na sayg›l› olmal›, onlar› aç›klamamal›, araflt›rmas›nda izin verilmedi¤i sürece flah›s isimlerini kullanmamal›d›r. Bir di¤er önemli nokta ise araflt›rmac› kimli¤ini saklamamal›d›r. Genelde bu konu baz› sosyologlar taraf›ndan benimsenmese de, araflt›rmac› kimli¤ini aç›kça ortaya koymal› ve insanlar› kand›racak davran›fllarda bulunmamal›d›r. Araflt›rma eti¤ini tan›mlayarak; etik ile ilgili kurallar› tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
Özet
20
Özet
AMAÇ
1
Bir disiplin olan sosyoloji'yi tan›mlamak.
• Sosyoloji insan iliflkileri konusunda çal›flan ve bu iliflkileri inceleyen bir disiplindir. Sosyolojinin en önemli ay›r›c› özelli¤i, onun bir bilim olmas›d›r. Ancak sosyolojik incelemelerin hedefi insanlar aras›ndaki sosyal iliflkilerin yap›s› üzerindedir.
Toplumsal yaflamdaki yerini tart›flabilecek; temel ilgi oda¤›n›, grup iliflkilerindeki önemini ve amac›n› aç›klamak. • Sosyoloji daha k›sa bir biçimde, insan grubunu odak al›r ve insan›n grup içerisindeki davran›fllar›n› inceler. Sosyologlar da toplumsal kurumlar ve insan iliflkileri üzerinde çal›flan bilim adamlar›d›r. Sosyoloji sadece normal davran›fl› de¤il, toplum içerisinde görülen anormal insan davran›fllar›n› da inceler. Örne¤in, sapk›n bir davran›fl biçimi olan suçluluk, cürüm gibi. Ancak sosyolojinin konuya yaklafl›m biçimi farkl›d›r. Sosyologlar (toplum bilimciler) suçluya de¤il, suçluluk konusuna e¤ilirler ve toplumsal flartlar›n suç üzerindeki etkisini araflt›r›rlar. Sosyologlar birbirinden izole olan insanlar üzerinde de¤il, birbirleriyle etkileflen di¤er bir deyimle sosyal bir ortamda yaflayan insan gruplar›yla ilgili olarak çal›fl›rlar. Bu nedenle ilgi sahas› birey de¤il gruplard›r. Sosyoloji ondokuzuncu yüzy›l›n bafl›nda bilimsel yöntemin toplumsal olaylar› incelemede kullan›lmaya bafllanmas›yla bilimsel bir niteli¤e kavuflmufltur. Bilimsel bilgi üretmede, belirli kurallara uyulmas›, belirli aflamalar takip edilmesi, bilgiyi kullanmada ve yorumlamada kolayl›klar sa¤lar ve baflkalar›n›n da kullan›m›na açar.
AMAÇ
2
AMAÇ
3
Sosyolojinin alt dallar›n› tan›mak.
• Sosyolojinin ilgi alan›na giren konuya yaklafl›m biçimi, onu di¤er disiplinlerden ayr› k›lar. Çünkü sosyologlar konuya, sahip olduklar› de¤er ve önyarg›lardan ar›narak olaylar›n ve koflullar›n etkisinde kalmadan, objektif olarak bakarlar. Olaylar aras›ndaki neden ve sonuç iliflkilerini görmeye, anlamaya ve kuramlara ulaflmaya çabalarlar. Sosyolojinin üniversitelerde okutulan ve her biri ayr› bir ilgi sahas›n› oluflturan birçok alt dal› vard›r. Bunlar aras›nda bilgi, ekonomik, sanayi, kent, köy, din, endüstri, hukuk ve siyaset sosyolojisi en yayg›n olanlar›d›r. Bütün bilimler gibi toplumbilim de (sosyoloji de) araflt›rma ve de¤erlendirme teknikleriyle kavram ve kuramlar aras›ndaki yak›n etkileflimle kendini yenileyerek geliflmektedir. Bu geliflme yak›n zamanlarda ve h›zl› bir geliflme temposuyla ortaya ç›kan ve di¤er bilimler aras›ndaki yerini almaya çal›flan toplumbilimde de aç›kt›r.
AMAÇ
4
Sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada takip edilmesi gerekli aflamalar› tan›mak ve örneklerle tart›flabilmek. ‹nsan iliflkilerini inceleyen bir disiplin olarak sosyoloji de genifl uygulama sahas›yla, bu bilimsel yöntemi kullanmaktad›r. Sosyoloji bu yöntemi, deney, gözlem ve saha araflt›rmas› teknikleriyle birlikte kuramlar gelifltirmek, bilgi toplamak ve insan sistemini anlamak amac›yla kullanmaktad›r. ‹nsanlar içinde bulunduklar› çevreyi tan›mak ve meraklar›n› gidermek amac›yla araflt›rma yaparlar. Bilim, dünyadaki olaylar›n niçinlerini bulmak amac›yla bilgi elde etme ve biriktirme yoludur. Bilim birbiriyle ilgili iki çal›flmay› içerir. Bunlar; • Bilgiyi biriktirmek, • Veri toplamakt›r. Bu iki çal›flma bilimde kuram ve yöntem olarak adland›r›l›r. Kuramlar iliflkili olduklar› konularda her zaman ayn› biçimde ortaya ç›kan gerçeklerdir. Kuramlar olaylar› daha iyi anlamam›za yard›mc› olurlar ve niçin sorusunun aç›kl›¤a kavuflmas›na yard›mc› olurlar. Kuram›n üç temel parças› vard›r: Bunlar; önermeler, kavramlar ve tan›mlard›r. Önermeler, olaylar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyarlar. Kavramlar ise, toplumsal olay ve olgularda karfl›lafl›lan ortak bir niteli¤i ifade ederler. Kavramlar, tan›mlar yoluyla üretilir. E¤er kavramlar aç›k bir biçimde tan›mlanmazlarsa herkes taraf›ndan farkl› anlafl›l›rlar. Kuramlar› s›namak için bilimsel yöntemler gelifltirilmifltir. Yöntem, kuram›n tersine nas›l sorusuna cevap verir. Nesnel gerçe¤i en çok ve en iyi yans›tmay› amaçlayan her bilim, bilimsel yöntemi uygulamak zorundad›r. Bilimsel yöntem birkaç aflamal› bir geliflim gösterir. Bu aflamalar: • Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koymak. • Hipotez ve önermeleri formüle etmek. • Araflt›rma plan› ya da veri toplama tekni¤i gelifltirmek. • Verilerin analiz ve özetini yaparak hipotezin mümkün olabilirli¤ini göstermek. • Hipotezin do¤rulanmas›, yeniden formüle edilmesi veya yeniden gözden geçirilmesidir. Her bilimsel disiplinin araflt›rma yöntem ve teknikleri birbirinden farkl›d›r. Sosyologlar araflt›rmalarda üç farkl› teknik kullan›rlar. Bunlar: • Deney, • Gözlem • Saha araflt›rmas›d›r.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojinin inceleme alan›na girmez? a. Aile b. Büyük organizasyonlar c. Sapk›n birey davran›fl› d. Üniversiteler e. Din gruplar› 2. Teknoloji, gelir da¤›l›m›, tüketim farkl›laflmas›, iflbölümü, ulusal düzeyde karar mekanizmalar› ve yap›s› gibi konularla ilgilenen sosyoloji dal› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sanayi sosyolojisi b. Ekonomik sosyoloji c. Kent sosyolojisi d. E¤itim sosyolojisi e. Hukuk sosyolojisi 3. Bilimsel araflt›rma tekniklerinden deneysel yöntemde, kurulan hipotezde belirleyici neden say›lan de¤iflkene ne ad verilir? a. Kontrol de¤iflkeni b. Ba¤›ms›z de¤iflken c. Ara de¤iflken d. Ba¤›ml› de¤iflken e. Denek de¤iflkeni 4. Afla¤›dakilerden hangisi bilimsel bir yöntemde izlenmesi gereken aflamalardan biri de¤ildir? a. Verilerin toplanmas› b. Araflt›rma yönteminin tespiti c. Araflt›rma konusunun tespiti ve tan›m› d. Hipotezin formüle edilmesi e. Soyut ve belirgin olmayan kavramlar›n belirlenmesi 5. Bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi toplanmas›na ne ad verilir? a. Sistematik gözlem b. Görüflme c. Anket d. Örneklem e. Saha araflt›rmas›
21
6. Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤ine ne ad verilir? a. Yeterlilik b. Geçerlilik c. Tesadüfi örnekleme d. Güvenilirlik e. Örne¤in temsil yetene¤i 7. Bir bütünün kendi içinden seçilmifl parçalar› ile temsil edilmesine ne ad verilir? a. Korelasyon b. Örnekleme c. Regrasyon d. Ortalama e. Pilot araflt›rma 8. Sosyoloji ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Sosyoloji birbiyle izole olarak yaflayan insanlarla de¤il, sosyal ortam içinde yaflayan insanlarla iliflkilidir. b. Sosyolojinin ilgi alan› daha çok gruplard›r. c. Sosyolojinin ilgi alan› toplumsal güçler ve toplumsal kurallard›r. d. Sosyoloji her zaman bireyleri tek bafl›na ele al›r ve inceler. e. Sosyoloji araflt›rmalar›nda bilimsel yöntem kullan›l›r. 9. Uygulamal› sosyoloji kavram› ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Uygulamal› sosyoloji bilgi ve prati¤in birlikte kullan›m›d›r. b. Sosyoloji sorun çözme arac›d›r. c. Sosyologlar bizzat de¤iflime kat›larak çözüm sunmal›d›r. d. Sosyoloji toplumda iletiflimler yaratmak amac›yla kullan›l›r. e. Sosyoloji yönetme ve yönetilme olay›n› ve bunun kurumsallaflmas›n› inceler. 10."Her araflt›rma en do¤ruyu bulmak amac›yla gerçeklefltirilir" sözünü bilimsel araflt›rma ilkelerinden hangisini ifade eder? a. Nesnellik b. Objektiflik c. Basitlik d. Do¤ruluk e. S›n›rl›l›k
22
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden Yeni do¤mufl bir bebe¤i ailesinden uzaklaflt›ral›m ve Güney Amerika'daki bir yerli kabilesine gönderelim ve bu bebek bu insanlarla büyüsün. Bir müddet sonra bebek büyüyünce kendi do¤du¤u ülkenin dilini de¤il, yerli kabilenin dilini konuflarak onlar gibi giyinip, onlar›n yapt›klar› iflleri yapacak ve de¤erlerini paylaflacakt›r. Geride b›rakt›¤› ülkenin de¤erleri ve dili onun için bir anlam tafl›mayacakt›r. Çünkü insanlar içinde yaflad›klar› toplumu oldu¤u gibi kabul ederler. Örne¤in biz Türkler için köfte ekmek çok lezzetli bir yiyecek, küçük bir aile yap›s›na sahip olmak arzulanan bir gelecek veya iyi bir mühendis olmak baflar› için önemli bir unsur olabilir. Buna karfl›n Sina çöllerinde yaflayan bir Arap kabilesi için ise taze Deve kan›ndan yap›lm›fl bir içecek çok makbul, her bireyin çok say›da üyeden oluflan genifl bir aile yap›s›na sahip olmas› çok arzulanan bir istek olabilir. ‹nsanlar›n bu tür arzular›n›n nedeni içgüdüleri de¤ildir. Peter Berger'in de belirtti¤i gibi bunlar içimizde var olan toplumun istekleridir. Bu istekler bireylere yans›yarak yaflamam›z› etkilerler.
Robertson, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishing Inc. 1987. Schaefer, Richard T. Sociology. McGraw Hill Book Company, 1983. Sencer, Muzaffer, Sencer Yakut. Toplumsal Araflt›rmalarda Yöntem Bilim. T.O.D.A.‹. Yay›nlar›, Ankara, 1978. Shepard, Jon M. Sociology. 6. edi West Publishing Comp, New York, 1996.
Yan›t Anahtar› 1. c 2. b 3. b 4. e
5. c Siz de günümüz toplumsal, kültürel ortam›nda de¤iflen istekleri, kendiniz ve yak›n çevrenizi de dikkate alarak tart›fl›n›z.
6. d 7. b
Biraz Daha Düflünelim 1. Bir disiplin olarak sosyolojiyi tan›mlay›n›z. 2. Sosyolojinin toplumsal yaflamdaki yeri ve önemini aç›klay›n›z. 3. Sosyolojinin alt dallar›n› tan›mlayan›z. 4. Sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada takip edilmesi gerekli aflamalar› aç›klay›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar Arma¤an, ‹brahim. Bilimsel Yöntem. Dokuz Eylül Üniversitesi Yay›nlar›, ‹zmir, 1983. Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, ‹stanbul, 1982. Erkal, Mustafa. Sosyoloji. Filiz Kitabevi, ‹stanbul, 1983. Ergun, Do¤an. Sosyoloji El Kitab›. Gerçek Yay›nlar›, 1973. Gökçe, Birsen. Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1989. Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.
8. d 9. e 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Alt Dallar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Deney Tekni¤i bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Yöntemde Takip Edilmesi Gereken Aflamalar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Veri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Veri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojide Kullan›lan Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Araflt›rma ‹lkeleri bölümünü tekrar okuyunuz.
23
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Kuramsal Yaklafl›mlar
2
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; ilk ve ortaça¤daki toplumsal düflüncenin temellerini inceleyecek, sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenleri aç›klayacak, ilk sosyologlar›n toplum konusundaki düflüncelerini ve sosyolojinin üç temel yaklafl›m› olan fonksiyonalist, çat›flma ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›n› aç›klayacak, yeni yaklafl›mlardan sosyal al›flverifl kuram› ve feminist kuram› tart›flmalar› ile inceleyebileceksiniz.
24
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Kuramsal Yaklafl›mlar
Karl Marx, gerek ekonomi gerekse sosyoloji alan›nda yapt›¤› çal›flmalarla dünyada birçok kifliyi etkisi alt›na alm›fl önemli bir sosyal bilimcidir. Marx’›n yaflam› ise tam bir çeliflkiler yuma¤›d›r. Almanya’n›n Trier kentinde do¤an Marx, 1841’de doktoras›n› kazanm›fl ve daha sonra bir gazetede editör olarak çal›flmaya bafllam›flt›r. Fakat Marx’›n devlet otoritelerine yöneltti¤i ard› arkas› kesilmeyen toplumsal elefltiriler, onu Almanya’dan Paris’e göç etmeye zorlam›flt›r. Daha sonraki dönemde yaflad›¤› çeliflkiler onu Fransa’dan da kaçmaya mecbur etmifl ve ölünceye kadar da Londra’da zaman›n›n büyük bir k›sm›n› kütüphanede geçirerek yaflam›flt›r. Karl Marx, Max Weber ve Emile Durkheim gibi sosyolojinin gelifliminde gerçekten önemli katk›lar› olmufl sosyal bilimcilerden birisidir. Fakat, Amerikal› sosyologlar 1960'lara kadar Marx'›n düflüncelerine çok az ilgi göstermifllerdir. Peki bunun nedeni nedir? Bunun cevab›, Marx'›n endüstriyel-kapitalist topluma aç›kça yöneltti¤i elefltiride yatar. ‹lk dönem sosyologlar› genellikle onun fikirlerini ciddi bilimsel çal›flmalar olarak görmemifl, sadece "politika" olarak de¤erlendirerek göz ard› etmifllerdir. Fakat, Marx'a göre bilim politika idi. Birçok sosyolog Max Weber'in ileri sürdü¤ü ve araflt›rmac›lar›n kendi de¤erlerinin en aza indirgeyerek ya da gizleyerek araflt›rma yapmalar› gerekti¤i anlay›fl›n› savunurlarken, Marx de¤erleri düflünüfl biçiminin tam merkezine yerlefltirmifltir. Marx yaln›zca toplumu gözlemlemekle kalmam›fl, kapsaml› bir toplumsal de¤iflme kuram› ortaya atm›flt›r. De¤erlerin, tüm düflünceleri nereye kadar flekillendirdi¤ine dikkat etmeliyiz ki, Marx'›n toplumsal analizi de sosyolojide önemli bir yaklafl›m olarak hak etti¤i ilgiyi sonunda görebilsin. Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a Global Introduction, Prentice Hall, 1998. D‹KKAT
Bu ünitede verilen k›sa bilgi size sadece yol gösterici niteliktedir. Di¤er kaynaklara ulaflarak bu yöndeki bilgilerinizi gelifltirin.
Girifl - ‹lk ve Orta Ça¤da Toplumsal Düflünce
G‹R‹fi Sosyoloji ne zaman bafllad›? Bu soruya cevap verebilmek baz› bak›mlardan hiç de kolay de¤ildir. Örne¤in, ‹sa do¤du¤u zaman, Eski Yunanl›lar ve Romal›lar insan davran›fllar›na iliflkin karmafl›k bir felsefi görüfle sahiptiler. Hatta çok eski insanlarda bile toplumsal yaflam›n nas›l oldu¤una iliflkin bir tak›m çabalar›n var oldu¤unu biliyoruz. Onlar bile kendi kendilerine, neden savafl›yoruz; neden baz› insanlar daha zengin ve güçlüdür fleklindeki sorulara cevaplar bulmaya çal›flmaktayd›lar. Ancak onlar›n cevaplar› daha çok hurafelere, mitolojiye, sihire, bat›l inançlara veya y›ld›zlar›n o anki yerlerine dayal›yd›. Yani düflüncelerini do¤rulama di¤er bir deyimle s›nama flans›na sahip de¤ildirler. Yapt›klar› gözlemler ço¤unlukla yeterli de¤ildi. Bütün bilimler geliflmelerini bir tak›m teorilere ba¤l› olarak aç›klamaktad›rlar. Bu teoriler sistematik araflt›rmalarla do¤rulan›r veya çürütülür. Yani yanl›fll›klar› gösterilerek b›rak›l›r. Bu nedenle sosyolojinin de uzun bir geçmifli ve bir kuramsal geliflimi bulunmaktad›r. ‹flte bu ünitede çok k›sa da olsa bu geliflimi anlatmaya çal›flaca¤›z.
‹LK VE ORTA ÇA⁄DA TOPLUMSAL DÜfiÜNCE Toplumsal düflüncenin tarihi, insan›n düflünce tarihi kadar eskidir. Toplumsal düflünce ilk olarak filozoflar›n felsefe sistemlerinde yer alm›flt›r. Bu düflünceler sonucunda sosyoloji bir bilim dal› olarak ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. ‹lkça¤daki düflünürler iki gruba ayr›larak incelenmektedir. Bunlar Sokrat'tan öncekiler ve sonrakilerdir. Sokrat'tan önce Sofistler'e rastl›yoruz. Sofist sözcü¤ü Yunanca "bilen, bilgili kifli" demektir. Onlara göre toplum, yapma ve uzlaflmaz bir varl›kt›r, insanlar taraf›ndan oluflturulmufl suni bir yap›d›r. Toplum, insanlar›n gizli bir uzlaflmas›yla oluflmufltur. As›l olan toplum de¤il do¤ad›r. Do¤adan insanlar dil ve kanun olmaks›z›n yaflarlar. Sokrat'tan sonra ise iki önemli bilgin Platon (Eflatun M.Ö. 427-347) ve Aristo'dur.(M.Ö. 384-322) Platon'a göre birey, içinde yaflad›¤› devletin karakterini tafl›r. Bu nedenle, insan› tan›mak için onun içinde yaflad›¤› toplulu¤u gözönünde tutmak gerekir. Toplum bir bütün ve sistemdir. Tanr› taraf›ndan kurulmufl bir düzene sahiptir. Bu düzenin bafl›nda yöneticiler bulunur. Ondan sonra asker, tüccar, çiftçi ve köleler gelir. Toplumsal düzen bir insan vücuduna benzer. Nas›l bir vücutta her organ›n bir görevi varsa, toplumu oluflturan s›n›flar›n da belirlenmifl görevleri vard›r. Örne¤in, yöneticiler bafl, köleler ise kol ve ayaklard›r. Toplum dünya içinde en yücedir daha sonra ruh ve Allah mertebeleri gelir. Aristo ise hocas› Platon'un etkisi alt›ndad›r. O da insan› toplum içinde yaflayan bir varl›k olarak görür. Birey kendi varl›¤›n›n anlam›n› toplum içinde yaflamakla anlar. ‹nsanl›k toplumu Aristo'ya göre ahlak ve hukuk esaslar›na dayan›r. Bu nedenle di¤er topluluklardan ayr›d›r. Aristo, Platon'a göre daha gerçekçidir; "Bütün, parçalar›n toplam›ndan fazla bir fleydir." tezini ortaya atm›fl ve "esas olan somut oland›r" görüflünü benimsemifltir. Aristo'nun en önemli eseri "Politika" adl› çal›flmas›d›r. Görüldü¤ü gibi her iki düflünür de idealist bir toplum düzeninden söz etmekte ve toplum ile devlet aras›ndaki fark› görememektedirler. Hristiyan düflünürler, Eski Yunanl›lardan bafllayarak Rönesans'a de¤in mistik skolastik dünya görüflü alt›nda bir ilerleme gösterememifller, bireysel ve toplumsal sorunlara olumlu yaklaflamam›fllard›r. Bilindi¤i gibi bu görüfl toplumun temeli ve düzeni olan kanunlar›, akl›n prensiplerinden ç›karmaya ve akl›n kurallar›n›
25
26
‹lk ve Orta Ça¤da Toplumsal Düflünce
Hristiyanl›¤›n kutsal kitab› olan (‹ncil'in) emirleriyle uzlaflt›rmaya çal›fl›r. Buna göre devlet, Allah'›n istemifl oldu¤u bir kurumdur, dolay›s›yla devletin bafl›ndakilere itaat gerekir. Bu kat› görüfllerin karfl›s›nda ise islam dünyas›nda bu ça¤larda düflüncenin özgürce olufltu¤unu ve Eski Yunan felsefesinin Arapça'ya çevrildi¤ini görüyoruz. Bu ça¤larda toplumla ilgilenen islam düflünürleri aras›nda Farabi (870-950), ‹bn-i Rüfld (1126-1198), Gazzali (1111) ve ‹bn-i Haldun'u (1332-1406) görüyoruz. Farabi eserlerinde Eflatun ve Aristo'yu benimser. ‹nsaniyetçi bir düflünürdür. Ona göre mükemmel devlet flekli, bütün insanl›¤› içine alan bir dünya devletidir. ‹ki çeflit site (flehir devleti) vard›r; • Faziletli flehir, • Faziletsiz flehir. Faziletli flehir, ayd›nlar taraf›ndan yönetilir, içine bilgin ve faziletli kimseleri al›r. Faziletsiz flehir ise içinde yaflan›lan toplum (cemiyet) demektir. Burada güçlü ve güçsüz aras›nda sürekli mücadele vard›r. Sonuçta güçsüz yenik düfler ve toplum do¤ar. Menfaat ve istekleri birleflen kimseler toplumu olufltururlar. ‹bn Rüfld'e göre ise devlet, yafll›lar ve filozoflar taraf›ndan yönetilmeli ve bütün insanlar saadete ulaflt›r›lmal›d›r. Böylece her birey bütün toplumun mutlulu¤undan pay›n› al›r. Toplum organik bir birleflmedir, erkek ve kad›nlar eflittir. Gazzali ise devletin gereklili¤ini savunarak modern devlet anlay›fl›n› getirir. ‹nsan›n yaln›z bafl›na yaflayamayaca¤›n›, di¤erlerine ihtiyac› oldu¤unu belirtir. ‹bn-i Haldun islam düflüncesinin en seçkin temsilcisidir. Onun için temel sorun insan iradesinin d›fl›nda meydana gelen sosyal olguyu aç›klamak ve bu düzenli oluflumun nedenlerini belirlemektir. Umumi Tarih adl› eserinin girifli durumunda olan Mukaddimesi bir sosyoloji kitab› özelli¤i tafl›r. Burada özellikle, medeniyet göçebe ve yerleflik kültür z›tl›¤›, sosyal s›n›flar, meslek ve sanatlar, e¤itim gibi konular› ele alm›flt›r. Tarih üzerinde özellikle duran ‹bn-i Haldun toplumsal olaylar›n ve bunlar›n tarihsel sürecinin belli kanunlar› ve bu kanunlar›n dile getirdi¤i neden-sonuç iliflkileri bulundu¤unu söylemekte ve ak›lc›l›¤a dayanmaktad›r. Devletler de canl›lar gibi do¤ar, büyür ve ölürler. Daha sonra Bat› dünyas›nda bafllayan ve h›zl› bir biçimde geliflen "Reform (dinde yenilikler) ve Rönesans", (Sanatta ve düflüncedeki ilerlemeler) ortaça¤›n tutucu toplumsal düflüncelerini çökertmifl ve h›zl› bir ilerleme ça¤› bafllam›flt›r. Onbefl, onalt› ve onyedinci yüzy›llarda Avrupa'da büyük imparatorluklar parçalanm›fl, Katolik ve Protestanlar aras›nda bafllayan otuz y›l savafllar› Avrupa'n›n belini iyice bükmüfltü. Avrupa onu bar›fla ve huzura götürecek yolda "Do¤al Hukuk" ö¤retiminde aramaya bafllad›. Art›k toplumsal düflüncenin geliflimi yeni bir ça¤a girmifl bulunuyordu. Bu ayn› zamanda sosyolojinin haz›rl›k ça¤›yd›. Do¤al Hukuk, toplumlar› idare eden kurallar› birlefltirme, ortak ve de¤iflmez prensipler bulma amac›n› tafl›yan bir ö¤retidir. Bunlar aras›nda yer alan en önemli isimler ‹ngiliz Thomas Hobbes, Frans›z Jean Jacques Rousseau, Jean Bodin ve yine bir ‹ngiliz olan John Locke'dur. Ancak bütün bu düflünürler, idealist bir yaklafl›mla konular› incelemifller, ideal bir düzenden söz etmifller ve savunduklar›, genel evrim flemas›n›n bütün toplumlar için ayni oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Böylece bu ça¤da sosyoloji bir tarih felsefesinden öteye gidememifltir. SIRA S‹ZDE
‹lk ve orta ça¤daki toplumsal düflüncenin temelinde nelerin yatt›¤›n› gözden geçiriniz?
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Bunu Haz›rlayan Etkenler
27
SOSYOLOJ‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI VE BUNU HAZIRLAYAN ETKENLER 18. yüzy›l›n ortalar›na gelinceye de¤in toplumla ilgili olan çal›flmalar, toplumun kendisiyle de¤il, nas›l olmas› gerekti¤i ile ilgili olan bir tak›m filozoflar›n düflünce tekelindeydi. Sosyolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya ç›k›fl› 19. yüzy›l›n ortalar›nda Endüstri Devriminin yol açt›¤› h›zl› toplumsal de¤iflimlerle birlikte olmufltur. En az Endüstri Devrimi kadar etkili bir di¤er patlama da 1789 Frans›z Devrimidir. Tarihte hiç bir toplumsal de¤iflme Endüstri Devrimi kadar yayg›n ve etkileyici olmam›flt›r. Bu devrim, as›rlard›r düzenli bir yaflam biçimi olan Avrupa toplumlar›n› yo¤un bir biçimde etkileyerek, yepyeni bir tak›m sorunlara ve de¤iflmelere neden olmufltur. Yeni teknoloji ve endüstriler Avrupa'n›n toplumsal ve fiziki çevresinin de¤ifltirmifl, küçük kasabalar ortadan kalkm›fl, hava kirlili¤i h›zl› bir biçimde büyük kentleri kaplam›fl, aileler topraklar›ndan koparak çeflitli maden ve fabrikalarda çok a¤›r flartlarda çal›flmaya zorlanm›fl, açl›k, h›rs›zl›k, sefalet ve hastal›klar bütün büyük kentleri içine alm›flt›r. H›zl› bir biçimde büyüyen kentlerde, eski düzeni sa¤layan gelenek, görenekler ve normlar bu toplumlar› bir arada tutmaya yetmez olmufl, bu nedenle toplumda düzensizlikler baflgöstermifltir. Bireyci yaklafl›mlar›n desteklenmesiyle, orta s›n›f ço¤alm›fl, monarflik devletler y›k›lm›fl, demokrasi ideolojisi ön plana ç›km›flt›r. Frans›z ve Amerikan ihtilallerindeki baflar›lar, Bat› ülkelerindeki mevcut düzeni sarsm›fl ve daha demokratik modeller Avrupa'da giderek yerlerini almaya bafllam›fllard›r. Geleneksel yap›n›n sars›lmas› Avrupa'da dinin egemenli¤i ile aç›klanan birçok faktörü de etkilemifl ve kilisenin gücü sars›lmaya bafllam›flt›r. Her önemli toplumsal de¤iflme ile geleneksel bir biçimde aç›klanan insan varl›¤›n›n nedeni sars›lmaya bafllam›fl ve yeni aç›klamalara duyulan ihtiyaç giderek artm›flt›r. Böyle bir ortam içinde bir tak›m sorulara cevaplar verecek bilimsel bir disiplin ihtiyac› yo¤un bir biçimde hissedilmeye bafllanm›flt›r. Ancak henüz bu disiplinin ad› konmam›flt›r. Sosyolojinin geliflimini etkileyen bir di¤er faktör ise emperyalist geliflmelerdir. Teknolojik ilerleme ile Avrupal›'lar dünyan›n bir çok bölgesini ele geçirmeye bafllam›fllar ve yeni koloniler insanlar› yepyeni kültürlerle karfl› karfl›ya getirmifltir. Afrika'da, Kuzey Amerika ve Asya'da elde edilen bölgelerdeki yaflam biçimi, Avrupa'daki toplumsal yaflant›dan çok farkl›yd›. ‹flte bu farkl› yaflam biçimleri insanlar›n kafalar›nda yeni bir sorunun do¤mas›na yol açt›. Bu da bu kültürler neden farkl›d›r, sorusuydu? ‹flte bu sorulara aranan cevaplar da yeni bir disiplinin varl›¤›n› gerektiriyordu. Sosyolojinin geliflmesini etkileyen bir üçüncü faktör ise do¤a bilimlerindeki h›zl› geliflmelerdir. Bilimsel metodun fizik ve kimyada baflar›l› bir biçimde uygulanmas› yani objektif, sistematik gözlemler ile kuramlar›n test edilmesi neden sosyal bilimlerde de bu yöntem uygulanmas›n sorusunu gündeme getirmiflti. Do¤a bilimlerinde baflar›l› bir biçimde uygulanan bilimsel yöntem anlay›fl›n›n sosyal dünyada aç›klanmaya çal›fl›lan sorulara uygulanmas› birçok düflünüre çok mant›kl› gelmekteydi. Bu mant›¤› savunan ve sosyolojinin isim babas› olarak tan›nan ünlü sosyolog Frans›z Auguste Comte'dir. Sosyal düflüncenin geliflmesini etkileyen olaylar› gördükten sonra, flimdi baz› önemli sosyologlar›n temel düflüncelerini incelemeye çal›flal›m. Sosyolojinin öncüleri olan bu kifliler toplumu bir arada tutan güçler üzerinde durarak çeflitli aç›klamalar getirmifllerdir.
Sosyolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya ç›k›fl› 19. yüzy›l›n ortalar›nda Endüstri Devriminin yol açt›¤› h›zl› toplumsal de¤iflimlerle birlikte olmufltur.
Sosyolojinin geliflmesini h›zland›ran bir etmen de emperyalist geliflmeler ve teknolojik ilerleme ile Avrupal›lar›n dünyan›n bir çok bölgesini ele geçirmeye bafllamalar› ve kolonilerde yeni kültürlerle karfl› karfl›ya gelmeleridir.
28
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Bunu Haz›rlayan Etkenler
SIRA S‹ZDE
Sosyolojinin bir bilim olarak ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenler nelerdir?
Auguste Comte (1798-1857)
Sosyoloji disiplinine ismini kazand›ran Auguste Comte Statik, bir toplumdaki düzeni ve dura¤anl›¤› inceledi¤i için bir düzen kuram›, dinamik ise de¤iflme ile ilgili oldu¤u için bir ilerleme kuram›d›r.
Bilimsel yöntemi sosyal dünyaya uygulama fikri, pozivitizm olarak adland›r›l›r ve bunu ilk öneren kifli de Auguste Comte'dur. Comte ayn› zamanda sosyolojinin kurucular› aras›nda bu disipline ismini kazand›ran kiflidir. Frans›z Devriminin etkilerini yaflayan Comte, yaflad›¤› ve büyüdü¤ü küçük kasabay› terk ederek Paris'e gelmifl ve iki önemli konu olan toplumsal düzen ve toplumsal de¤iflme konular›na yak›n ilgi duymufltur. Comte toplumsal düzeni Toplumsal statik, toplumsal de¤iflmeyi ise Toplumsal dinamik olarak adland›r›l›r. Bu noktadan hareketle sosyolojiyi de t›pk› fizi¤in bölündü¤ü gibi, Toplumsal Statik ve Toplumsal Dinamik olarak ikiye ay›r›r. Statik, bir toplumdaki düzeni ve dura¤anl›¤› inceledi¤i için bir düzen kuram›, dinamik ise de¤iflme ile ilgili oldu¤u için bir ilerleme kuram›d›r. Comte, bilimsel yöntemin toplumdaki bilinmeyenleri çözece¤ine inan›r ve sosyologlar› insanl›¤›n rahipleri ve din adamlar› olarak tan›mlar. Toplumlar›n geliflmesini harekete geçiren faktörün insan düflüncesi oldu¤unu savunan Comte bu düflüncenin üç aflamadan geçerek pozitif ya da bilimsel hale ulaflt›¤›n› savunur. Bu geliflim üç hal ya da üç durum yasas› olarak bilinir. Bunlar; Teolojik ya da hayali hal, Metafizik ya da soyut hal, Pozitif ya da bilimsel haldir. Comte yaflad›¤› ça¤da alt› bilimden sözetmektedir. Bunlar; matematik, fizik, kimya, biyoloji, astronomi ve sosyolojidir. Kendisi sosyolojinin bunlar›n hepsinden üstün bir yeri oldu¤unu savunur. Ayr›ca toplumsal yaflam konusunda do¤matik olmamam›z›, insan davran›fllar›n› gözlemleyip s›n›fland›rmam›z›, ancak bu flekilde toplumun temel yasalar›na ulafl›labilece¤ini belirtir. Toplumsal olaylar toplumsal statik ve dinamik kavramlar›yla nas›l aç›klan›r?
Herbert Spencer (1820-1903) Spencer'›n görüflü Darwin'in kuram›na benzerlik tafl›d›¤› için kuram›na Sosyal Darwinizm de denir.
Bir ‹ngiliz düflünür olan Spencer sosyolojinin ikinci kurucusu olarak da bilinir. Spencer toplumun belirlenmifl kanunlar çerçevesinde iflledi¤ini savunur. Spencer'e göre toplumlar barbarl›k aflamas›ndan medeni toplumlar aflamas›na do¤ru geliflen bir yap›dad›r. Spencer, nesiller geçtikçe en yetenekli ve zeki insanlar›n toplumun yaflam›nda önem kazan›p, ayakta kalacaklar›n›, yeteneksizlerin, topluma uyum sa¤lamayanlar›n ise yok olacaklar›n› savunur. Spencer toplumsal düzen ve de¤iflme konusunda bu ça¤da gelifltirdi¤i biyolojik kuramla ün yapm›flt›r. Spencer'›n görüflü Darwin'in kuram›na benzerlik tafl›d›¤› için kuram›na Sosyal Darwinizm de denir. Spencer, insan toplumlar› ile di¤er organizmalar› karfl›laflt›rm›fl ve aralar›nda benzerlikler görmüfltür. Yani bir canl›daki kalp, ci¤er gibi organlar canl›n›n yaflam›na destek veriyorlarsa, toplumun parçalar› olan devlet ve ekonomi gibi kurumlar›n da toplumun devaml›l›¤›nda önemli katk›lar› vard›r, tezini savunur. Düflünceleri sosyolojide fonksiyonalist ya da görevselci yaklafl›m›n flekillenmesinde önemli bir rol oynam›flt›r. T›pk› Comte'da oldu¤u gibi Spencer bir sosyologdan çok bir sosyal filozoftur. Spencer yine Comte gibi bilimsel araflt›rmalar yapmam›fl sadece toplum konusunda fikirler gelifltirmifltir.
29
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Bunu Haz›rlayan Etkenler
Karl Marx ve Maddeci Görüfl (1818-1883) Alman düflünürü olan Marx sosyolojideki çat›flma kuram›n›n yarat›c›lar›ndand›r. Marx kuram›n› 18. yüzy›l›n ‹ngiltere'sinde endüstrileflme sürecinin en yo¤un olarak yafland›¤› bir ortamda yazm›fl, bu nedenle de içinde yaflad›¤› güç koflullar kuram›n› do¤rudan etkilemifltir. Marx, Comte gibi insanlar›n toplumu de¤ifltirmek konusunda aktif ad›mlar atmalar›n› savunur. Kendisi Almanya'dan ihtilalci fikirleri nedeniyle sürgün edilip ‹ngiltere'ye geldikten sonra çal›flmalar›n› Londra'da tamamlam›fl, açl›k ve sefalet içinde geçen bir ömürden sonra yine bu flehirde ölmüfltür. Marx, Comte ve Spencer'den farkl› düflüncelere sahipti. S›n›f yap›s›n›n temeli olarak üretim iliflkilerini görmüfl, devlet ve düflünce sistemini toplumun üstyap›s› olarak nitelendirmifltir. Marx'a göre "üretim araçlar›, üretim güçleri ve üretim iliflkileri" anlam›na gelen alt yap›, ekonomik temeldir. Üst yap› ise, din, sanat, bilim, ahlak gibi kültür kurumlar›ndan oluflur. Aralar›nda karfl›l›kl› bir iliflki olmakla birlikte üst yap›, alt yap› taraf›ndan yani ekonomik iliflkiler taraf›ndan belirlenir, der. Kendisi bir sosyolog olmamakla beraber yazd›klar› sosyolojik aç›dan çok zengin oldu¤undan en önemli ve özgün düflünürlerden birisi olarak nitelendirilmifltir. Marx'a göre sosyal bilimcilerin görevi dünyay› aç›klamak de¤il, de¤ifltirmektir. Bu de¤iflim de ihtilalci bir yaklafl›mla olur. Marx, toplumda kaç›n›lmaz ve do¤al bir çat›flman›n oldu¤unu söyler. Bu çat›flma endüstriyel toplumda iki s›n›f aras›nda gerçekleflir. Bunlar endüstriyel bir iflletmede çal›flan, eme¤ini kiralayarak geçinen iflçi s›n›f› ile üretim araçlar›na sahip olan burjuvazidir. Marx üretim araçlar›na sahip olanlar ile olmayanlar aras›ndaki mücadeleye s›n›f mücadelesi der ve tarih boyunca farkl› toplumlarda olan mücadelenin toplumlar› yeni bir aflamaya getirdi¤ini vurgular. Marx, düflüncelerinde ünlü Alman sosyologu George Hegel'in diyalektik sürecinden yo¤un bir biçimde etkilenmifl ve onun idealist diyalekti¤ini, düflünceyi yaratan maddedir prensibiyle materyalist bir biçime dönüfltürmüfltür. Marx'›n en önemli eseri, içinde liberal görüflün elefltirisinin yer ald›¤› Kapital ad›n› tafl›r. Marx'›n gelifltirdi¤i kuram›n temel tezi nedir?
Marx'a göre sosyal bilimcilerin görevi dünyay› aç›klamak de¤il, de¤ifltirmektir. Bu de¤iflim de ihtilalci bir yaklafl›mla olur.
SIRA S‹ZDE
Emile Durkheim (1858-1917) Bir Frans›z düflünürü olan Durkheim, toplumsal düzen sorunu ile ilgilenmifl ve toplumu bir arada tutan güçlerin, toplumun üyelerince paylafl›lan ortak inanç ve de¤erler oldu¤unu söylemifltir. Durkheim toplumsal gerçe¤in temelini "Toplumsal Bilinçte" görmektedir. Toplumsal bilinç "Bir toplumun bireylerindeki ortak inanç ve duygular›n bütünüdür." Kendisi, bir toplumu bir arada tutan parçalar›n toplumun devaml›l›¤›na ne flekilde katk›da bulundu¤unu araflt›rm›flt›r. Durkheim'e göre insan davran›fllar›n› bireysel olarak anlaman›n imkan› yoktur. Bu davran›fllar ancak genifl bir toplumsal çerçevede anlafl›labilir. Durkheim'in bir di¤er ilgi alan› da endüstriyel toplumlardaki ifl bölümü ve bunun sonuçlar›d›r. Ona göre ifl bölümünün endüstriyel toplumlarda ortaya ç›kard›¤› bir sorun anomidir. Anomi endüstrileflmifl toplumlarda ortaya ç›kan bir kurals›zl›k durumudur. Yani bir toplumda düzeni sa¤layan kurallar, o toplumu bir arada tutmada yetersiz kald›¤› zaman bu durum ortaya ç›kmaktad›r. Özellikle toplumsal de¤iflmenin h›zl› oldu¤u dönemlerde birey bir toplum içinde yaflaman›n amac›n› kaybederek intihara kadar gidebilmektedir. ‹ntiharlar konusu Durkheim'›n di¤er bir ilgi alan›d›r. Durkheim bir gruptan bir gruba de¤iflen intihar oran-
Toplumsal düzen sorunu ile ilgilenen Emile Durkheim Durkheim toplumsal gerçe¤in temelini toplumsal bilinçte görür. Toplumsal bilinç "bir toplumun bireylerindeki ortak inanç ve duygular›n bütünüdür.
30
Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Bunu Haz›rlayan Etkenler
Durkheim'in bir di¤er ilgi alan› da endüstriyel toplumlardaki ifl bölümü ve bunun sonuçlar›d›r. Ona göre ifl bölümünün endüstriyel toplumlarda ortaya ç›kard›¤› sorun anomidir.
lar›n› araflt›rm›fl ve intiharlar›n nedenlerinin bireysel de¤il toplumsal kökenli oldu¤unu öne sürmüfltür. Durkheim'in en temel amaçlar›ndan biri, sosyolojiyi ayr› bir disiplin olarak di¤er bilimler aras›na yerlefltirmekti. Çünkü, yaflad›¤› dönemde sosyoloji ekonominin veya tarihin bir alt disiplini olarak görülüyordu. Durkheim, gördü¤ü e¤itim ve yapt›¤› çal›flmalar sonucu ilk defa 1887'de Bordeaux Üniversitesi'nde sosyolog olarak görevlendirilmifltir. Durkheim'in iki amac› daha vard›r. Birincisi bireysel davran›fllar›n toplumsal güçler araf›ndan ne flekilde etkilendi¤ini göstermek, di¤eri ise toplumsal araflt›rmalar› daha pratik hale getirmektir. Kendisi sosyologlar› t›p doktorlar›na benzetir. Sosyologlar›, toplumsal hastal›klar›n doktoru olarak niteler. Genelde t›p doktorlar› bilimsel bilgilerini, insan hastal›klar›n› tedavi etmek için u¤rafl›rlarken, sosyologlar da bilimsel becerilerini toplumsal hastal›klar› iyi etmede kullanmaktad›rlar. Durkheim'›n sosyolojiye en büyük katk›s› sosyolojik yaklafl›m› insan davran›fllar›n› anlamada kullanmas› olmufltur. Örne¤in, intiharlar bireysel kökenli davran›fllar olmas› nedeniyle psikologlar taraf›ndan incelenmelidir, sosyologlar taraf›ndan de¤il, der. Ancak, intiharlar› sadece bireysel aç›dan ele al›rsak, toplumsal temelini ihmal etmifl oluruz, demektedir. Böylece Durkheim, sosyolojinin bak›fl aç›s›n› daha da belirginlefltirmektedir.
Durkheim'›n sosyolojiye en büyük katk›s› sosyolojik yaklafl›m› insan davran›fllar›n› anlamada kullanmas› olmufltur.
SIRA S‹ZDE
Anomi kavram›n› gözden geçirerek; Durkheim'in sosyolojiye yapt›¤› en önemli katk›y› tart›fl›n›z.
Max Weber (1864-1920) Weber'in sosyolojik yaklafl›m›na göre, bu disiplin toplumsal yaflam›n önemli sahalar›ndaki nedensel iliflkileri anlamal› ve araflt›rmal›d›r.
Objektiflik ilkesi sosyologlar›n olaylara önyarg›lar›ndan ar›nm›fl bir biçimde bakmalar›n› savunur.
Weber'in sosyolojik yaklafl›m›na göre, bu disiplin toplumsal yaflam›n önemli sahalar›ndaki nedensel iliflkileri anlamal› ve araflt›rmal›d›r. Sosyolojinin geliflmesinde önemli katk›lar› olan bir di¤er Alman düflünür Weber'dir. Weber'in sosyolojik yaklafl›m›na göre, bu disiplin toplumsal yaflam›n önemli sahalar›ndaki nedensel iliflkileri anlamal› ve araflt›rmal›d›r. Dolay›s›yla sosyoloji bir anlam bilimidir. Weber, toplumsal olaylar›n bir tak›m objektif kriterlerle anlafl›l›p, ölçülemeyece¤ini, bu nedenle bireylerin davran›fllar›na yans›yan bir tak›m subjektif kriterlerle anlaman›n mümkün olabilece¤ini öne sürer. Toplumsal olaylar› anlamada bir tek faktörün de¤il birçok faktörün etkili oldu¤unu savunur. Örne¤in, düflünce, inanç, tutum ve duygular gibi. Weber, sosyologlar›n çal›flma hayatlar›nda bir tak›m öznel de¤erlerden ar›nm›fl olarak hareket etmelerini ister. Buna objektiflik ilkesi der. Yani sosyologlar›n olaylara önyarg›lar›ndan ar›nm›fl bir biçimde bakmalar›n› savunur. Max Weber, Durkheim ile ayn› zamanlarda yaflam›fl ve Bat› Sosyolojisine en çok katk›da bulunan kiflilerden birisidir. Sosyolojiye birbirinden farkl› sahalar olan, politika, hukuk, ekonomi, müzik ve din konular›nda çeflitli katk›larda bulunmufltur. Kendisi endüstriyel toplumlardaki de¤iflmenin yön ve biçiminin, bürokrasi ve bürokratik kurallar yüzünden arzu edilmeyen bir hale dönüfltü¤ünü ve hayatlar›nda ak›lc›l›k ve etkili olmaktan baflka bir fley bilmeyen uzmanlar taraf›ndan endüstriyel yaflam› olumsuz olarak etkilendi¤ini savunmufltur. Weber, bu tür bir yolla insanl›¤›n demirden bir kafese konuldu¤unu ifade eder. Weber'in bir çok çal›flmas› Karl Marx'›n çal›flmalar›yla karfl›tl›k tafl›r. Weber, Marx'›n çal›flmalar›n› yak›ndan izlemifl bir kiflidir. Weber de Marx gibi sosyal eflitsizli¤in veya adaletsizli¤in kaç›n›lmakta oldu¤unu görmüfl ve bu eflitsizli¤i
Sosyolojide Kuramsal Yaklafl›mlar
31
hofl karfl›lamam›flt›r. Çünkü, bunun sonucunda devletin birey üzerinde büyük bir güç olarak duraca¤›n› ve onun hareketlerini k›s›tlayaca¤›n› düflünmüfltür. Weber, Marx'dan farkl› olarak toplumsal de¤iflmenin mutlaka ekonomi kökenli olmas›n› kabul etmez. Ekonomik nedenlerin yan›nda sosyal nedenlerin de de¤iflmede önemli bir faktör oldu¤unu savunur. Örne¤in, kapitalizmin do¤uflunu aç›klayan önemli eserinde din faktörünün de de¤iflimde önemli bir rolünün oldu¤unu savunur. Weber'in sosyolojiye önemli bir katk›s› ise anlama (Verstehen) konusunda olmufltur. Weber insan davran›fllar›n›n sadece bir tak›m istatistiklerle aç›klanam›yaca¤›n›, bunlar›n muhakkak yorumlanmas›, anlamland›r›lmas› gere¤ini savunur. Weber, burada bireylerin duygu ve düflünceleriyle davran›fllar› aras›ndaki iliflkiyi anlamaya veya kavramaya çal›fl›r. K›saca, olaylar›n bireyler için tafl›d›klar› öznel anlamlar› bilmemiz gerekti¤ini söyler. ‹nsanlar›n davran›fllar›n› kendilerinin nas›l yorumlad›klar›n› bilmek, olaylar› anlamak için büyük önem tafl›r. Weber'in anlama süreci üç aflamal› olarak ortaya ç›kar. Birinci durumda sosyolog olaylar› gözler ve bireylerin duygular›n› görmeye çal›fl›r. ‹kinci durumda bireylerin motifleri yani güdülerini keflfetmeye çal›fl›r. Üçüncü aflamada ise bireyin duygu ve güdülerine iliflkin davran›fllar›n› veya faaliyetlerini aç›klamaya çal›fl›r. Weber ilgilendi¤i konular› anlamada iki teknik kullan›r. Bunlar; ‹deal Tip Analizi ve Tarihi Analiz teknikleridir.
Weber insan davran›fllar›n›n sadece bir tak›m istatistiklerle aç›klanam›yaca¤›n›, bunlar›n muhakkak yorumlanmas›, anlamland›r›lmas› gere¤ini savunur.
Weber'e göre anlama nas›l tan›mlanmaktad›r? Objektiflik ilkesi ne tür bir davran›fl› savunur?
SIRA S‹ZDE
SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Bütün bilimlerde oldu¤u gibi sosyolojide de çok önemli bir konu kuramlara ulaflmakt›r. Sosyoloji de kuram, olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini aç›klamak üzere gelifltirilmifl cümlelerdir. Böylece, kuram geçerli ise bu olaylar›n benzer bir biçimde gelecekte de ayn› flekilde ortaya ç›kacaklar›n› iflaret eder. Sosyolojide modern kuramsal yaklafl›mlar› üç ana bafll›k alt›nda incelemek mümkündür. Bunlar; • Fonksiyonalist (Görevselci) yaklafl›m, • Çat›flma Yaklafl›m›, • Etkileflimcilik Yaklafl›m›d›r.
Fonksiyonalist Yaklafl›m Bu yaklafl›m temellerini Herbert Spencer ve Emile Durkheim'in çal›flmalar›ndan almakla birlikte, ça¤dafl anlamda kurucusu Talcot Parsons'd›r. Daha önce de belirtildi¤i gibi Spencer toplumlarla, canl› organizmalar› karfl›laflt›rmakta ve her organizman›n bir yap›s›ndan söz etmekteydi. Her organizmay› meydana getiren parçalar›n o organizman›n devaml›l›¤›nda belirli bir görevi oldu¤u gibi, toplumu meydana getiren parçalar›n da o toplumun devaml›l›¤›nda belirli bir fonksiyonu vard›r. Bu modele göre Parsons'›n yaklafl›m›nda toplum bir fonksiyonlar bütünüdür. Yani nas›l bir organizmada örne¤in, kalbin fonksiyonu kan dolafl›m›n› sa¤lamaksa, toplumda da her kurumun, o toplumun devaml›l›¤›nda önemli olan bir görevi vard›r. T. Parsons'›n kuram›, toplumu organize olmufl, düzenli iliflkilerden meydana gelen ve her bireyin toplumun temel de¤erlerini paylaflt›¤› bir sosyal sistem olarak görür.
T. Parsons'›n yaklafl›m›nda toplum bir fonksiyonlar bütünüdür.
T. Parsons'›n kuram›, toplumu organize olmufl, düzenli iliflkilerden meydana gelen ve her bireyin toplumun temel de¤erlerini paylaflt›¤› bir sosyal sistem olarak görür.
32
Sosyolojide Kuramsal Yaklafl›mlar
Fonksiyonalist yaklafl›ma göre, fonksiyon belirli bir toplum içerisinde her gelene¤in, düflünce, de¤er ve inançlar›n, birey ya da gruplar›n oynad›¤› roldür. Parson yaklafl›m›nda sosyal sistemi oluflturan parçalar›n (ekonomi, din, aile, politika ve e¤itimin) toplumda yerine getirdi¤i görevlerin (fonksiyonlar›n) o toplum için fonksiyonel olmalar› önemlidir demektedir. Kuram, toplumu organize olmufl, düzenli iliflkilerden meydana gelen ve her bireyin toplumun temel de¤erlerini paylaflt›¤› bir sosyal sistem olarak görür. Daha sonra Robert Merton, kurama gizli ve aç›k fonksiyon kavramlar›n› ilave ederek, gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Aç›k fonksiyon bir sistemin içinde bulunanlar taraf›ndan arzulanan ve bilinen fonksiyonlard›r. Gizli fonksiyonlar ise sistemin içinde bulunanlar taraf›ndan ne bilinen ne de arzulanan fonksiyonlard›r. Örne¤in, okullar›n bir toplumda ö¤rencileri bilgili k›lmak, e¤itmek gibi aç›k fonksiyonlar› oldu¤u gibi, onlar› soka¤a b›rakmamak, belirli bir yafla gelinceye kadar belirli konularla meflgul etmek fleklinde gizli fonksiyonlar› da vard›r. K›saca fonksiyonalist yaklafl›ma göre grup, birbiriyle iliflkisi olan parçalar›n fonksiyonel bir bütünüdür. Bir bütün içindeki parçalar› anlamak için o parçalar›n bütün içinde tafl›d›klar› fonksiyonlar› ve d›sfonksiyonlar› (bozucu fonksiyonlar›) bilmek gerekir. Bu basit yaklafl›m toplumsal gruplardan,toplumun bütününün anlafl›lmas›na, hatta aileye kadar uygulanabilir. SIRA S‹ZDE
Fonksiyonalist yaklafl›m›n temel tezini dikkate alarak yaklafl›m›n eksikli¤ini tart›fl›n›z.
Çat›flma Yaklafl›m› Çat›flma yaklafl›m›, toplumsal davran›fllar›n en iyi flekilde rekabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve mücadele ile anlafl›labilece¤ini savunur.
Bu kuram toplumdaki rekabet, de¤iflim ve gerginlik süreçleri üzerinde durmaktad›r. Fonksiyonalist yaklafl›m›n tersine bu yaklafl›m dünyada var olan devaml› bir mücadele sürecinden söz etmektedir. Çat›flma yaklafl›m›, toplumsal davran›fllar›n en iyi biçimde rekabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve mücadele ile anlafl›labilece¤ini savunur. Temel görüfllerini Karl Marx'›n kuram›ndan esinlenerek dile getirmektedir. Bilindi¤i gibi Marx, toplumsal s›n›flar aras›nda olan bir mücadeleden söz etmektedir. Marx'a göre bu mücadele toplumsal de¤iflimin itici gücüdür. Bu mücadelede iki önemli s›n›f burjuva ve proleterya s›n›f›d›r. Marx'a göre tarih, s›n›flar aras› bir mücadeledir. Marx bu gözlemlerini yapt›¤› s›rada kapitalist süreç daha bafllang›ç aflamas›nda idi. Bu nedenle endüstride çal›flanlar, iflverenlerin insaf›na kalan ezici bir yönetimle karfl› karfl›yad›rlar. Bugün için olmaz ise olmaz gözüyle bakt›¤›m›z haklar o gün için bir hayal ürünüydü. Bu haklar aras›nda grev hakk›, asgari ücret, sekiz saatlik mesai, çay aralar›, befl günlük çal›flma haftas›, ücretli tatil, sosyal güvenlik, hastal›k sigortas› gibi konular say›labilir. Günümüz çat›flma kuramc›lar› ise, konuya çok daha genifl bir aç›dan bakmaktad›rlar. Örne¤in Ralf Dahrendorf (1959) belirli bir otoritenin mevcut oldu¤u her yerde çat›flman›n varl›¤›ndan söz etmektedir. Belirli bir otoriteye sahip insanlar, uyum için insanlar› zorlayabilmektedirler. Bu zorlama ise belirli bir direnç ve uyuflmazl›klara yol açmaktad›r. Böylece ortaya ç›kan çat›flmalar toplumun tüm kesimlerine yay›labilmektedir. Ancak bu yaklafl›m gruplar aras›ndaki mücadelenin muhakkak ihtilal gibi köktenci biçimde olmas›n› gerekli görmez. Bu mücadele toplu ifl görüflmeleri, parti politikalar›, bütçe tart›flmalar› gibi çeflitli biçimlerde olabilir. Di¤er bir çat›flma kuramc›s› Lewis Coser ise çat›flman›n özellikle birbiriyle yak›n iliflkide bulunan insanlar aras›nda geliflebilece¤ini savunur. Bu insanlar birbirleriyle sorumluluk ve güç a¤lar›yla ba¤l›d›rlar. Bireylerden bir tanesinin di¤erleri-
33
Sosyolojide Kuramsal Yaklafl›mlar
ne göre farkl› bir ödül almas›, yerleflik iliflkileri bozaca¤› için çat›flmalar ç›kabilir. Sosyologlar bu nedenle hangi kültür ve örgütte olursa olsun mevcut iliflkilerden kimin kazanç, sa¤lad›¤› kimin ise zarar gördü¤üne bakarlar. Bu yaklafl›m 1960'l› y›llardan sonra Amerika Birleflik Devletleri'nde giderek yayg›nl›k kazanm›flt›r.
Etkileflimcilik Yaklafl›m› Bu yaklafl›m toplumda yer alan bireylerin birbirlerini etkilemelerini, karfl›l›kl› iliflkilerini ve bu iliflkileri nas›l gerçeklefltirdi¤ini inceler. Çat›flma ve fonksiyonal görüfl sosyolojik incelemelerinde makro konular olan toplumsal de¤iflme, düzen, toplumsal s›n›f gibi konular› incelerken, etkileflim kuramc›lar› mikro bir yaklafl›mla küçük gruplar, aile arkadafl iliflkileri üzerinde durmaktad›rlar. Etkileflimcilik yaklafl›m›, bireyi odak alarak incelemektedir. Bu yaklafl›m, toplumlar bireylerden olufltu¤una göre, onu ve iliflkilerini anlamadan toplumu anlaman›n mümkün olamayaca¤›n› savunur. Çünkü önemli olan insand›r, derler. Ancak insanlar›n varl›¤› ve etkileflimleriyle toplum oluflmaktad›r. Bu yaklafl›ma birçok düflünür çeflitli biçimlerde katk›larda bulunmufltur. Bunlar aras›nda ünlü psikolog William James (1842-1910), e¤itimci John Dewey (18591952), sosyolog Charles Horton Cooley (1864-1929), William I. Thomas (18631947) ve George Herbert Mead (1863-1931) say›labilir. Etkileflim kuramc›lar› sembol üzerinde durarak, insanlar›n semboller arac›l›¤›yla etkileflimde bulundu¤unu öne sürerler. Bu nedenle bu kuramc›lara, Sembolik etkileflim kuramc›lar› da denilir. Sembolik etkileflim, bireyler aras›nda sembollerle yap›lan etkileflim demektir. Bu etkileflim ço¤unlukla yüzyüzedir. Ancak, okuma ve yazma gibi baflka biçimlerde de olabilir. Sembolik etkileflim yaklafl›m›, sosyologlar› yaflad›klar› toplumu ve toplumun içinde yer alan bireylerin davran›fllar›n› anlamaya iten bir çabad›r. Sembolik etkileflimciler sembol üzerinde dururlar ve sembollerin toplumsal yaflam›n temelini oluflturdu¤unu savunurlar. Sembol anlamland›rd›¤›m›z fleylerdir. Semboller olmaks›z›n sosyal iliflkilerimiz, hayvanlar›n kurdu¤u iletiflim düzeyinden farks›z kal›r. Baflkalar›yla kurmufl oldu¤umuz, iliflkileri alg›lamakta en önemli mekanizma adland›rd›¤›m›z sembollerdir. (Hala, amca, ö¤retmen gibi). Biraz karmafl›k gelse de belirli sembollere sahip oldu¤umuz için amca ve teyzelere sahip olmaktay›z. Çünkü, ancak bu semboller ile bizler bu iliflkinin içeri¤ini tan›mlayabilmekte veya aç›klayabilmekteyiz. ‹kinci olarak semboller olmadan, di¤er insanlarla olan iliflkilerimizi koordine edemeyiz. Hatta gelecekle ilgili planlar bile yapamay›z, zaman ve yer konusunu belirliyemeyiz. Takvim, ay, gün ve saatler olmasa acaba bunu nas›l gerçeklefltirebiliriz? Bir düflünün! Semboller olmaks›z›n kitaplar, sinema hatta müzik aletleri bile olamaz. Çünkü, yaz› bunlar› anlaml› k›lar, notalar ise müzi¤e hayat verir. Bu nedenle semboller toplumsal yaflam›m›z› olas› k›lmaktad›r. Sembolik etkileflim davran›fllar›m›z›n neye ba¤l› oldu¤unu, kendimizi ve baflkalar›n› tan›mlamam›z›n analizini yapmaktad›r. Örne¤in, bir kifliye amca veya hala dedi¤iniz zaman, bu kiflilere belirgin bir biçimde davran›yoruz. Bir kifliyi erkek veya k›z arkadafl›m diye tan›mlad›¤›n›z zaman ise, davran›fllar›m›z tamamen farkl›lafl›yor. Bu nedenle günlük yaflam, bizim çeflitli davran›fllar›m›z› sergiledi¤imiz bir tiyatro sahnesidir. De¤iflen seyircilere göre burada farkl› roller al›yor ve farkl› performanslar sergiliyoruz. Sembolik etkileflim bu nedenle daha çok yüzyüze olan iliflkilerimizi birincil olarak ele al›p incelemekte, bu iliflkilerin nas›l gerçekleflti¤ini ve yaflam›m›z› nas›l flekillendirdi¤ine bakmaktad›r (Henslin, 1997).
Etkileflimcilik yaklafl›m› bireyi ve iliflkilerini anlamadan toplumu anlaman›n mümkün olmad›¤›n› savunur.
Etkileflim kuramc›lar› sembol üzerinde durarak, insanlar›n semboller arac›l›¤›yla etkileflimde bulundu¤unu öne sürerler.
Sembol anlamland›rd›¤›m›z fleylerdir. Semboller olmaks›z›n sosyal iliflkilerimiz, hayvanlar›n kurdu¤u iletiflim düzeyinden farks›z kal›r.
34
Sosyoloji Gelene¤inde Yeni Yaklafl›mlar: Sosyal Al›flverifl Kuram› ve Feminist Kuram
SIRA S‹ZDE
Sembol tan›m›n› gözden geçirerek sembollerin toplumsal yaflamdaki önemi aç›klay›n›z.
SOSYOLOJ‹ GELENE⁄‹NDE YEN‹ YAKLAfiIMLAR: SOSYAL ALIfiVER‹fi KURAMI VE FEM‹N‹ST KURAM Fonksiyonalizm, çat›flma ve sembolik etkileflim kuramlar›, günümüz sosyolojisinde üç temel kuram olmakla birlikte, geliflen toplum yaflant›s›nda yeni yaklafl›mlar da giderek ço¤almaktad›r. Burada son y›llarda çok tart›fl›lan iki kuramdan söz edece¤iz. Bunlar, sosyal al›flverifl (exchange) ve feminist kuramd›r.
Sosyal Al›flverifl Kuram›
Modern al›flverifl kuram›n›n yarat›c›lar›ndan olan Homans genelde davran›flsal psikolojiye yo¤un bir biçimde ba¤l›d›r ve çal›flmalar›nda ondan etkilenmifltir.
De¤iflim ve sosyal al›flverifl kuram› genelde farkl› bir yol izler. De¤iflim yaklafl›m› ile ilgili temel, genelde ekonomistlerin, antropologlar›n ve psikologlar›n fikirlerine dayal›d›r. Kuram, insan etkilefliminin ödül ve cezalara dayal› olarak gerçekleflen bir al›flverifl ile olufltu¤unu ileri sürer. Kuramda sözü edilen de¤iflim kavram› toplumsal bir de¤iflimden çok karfl›l›kl› bir al›flverifli ifade eden bir nitelik tafl›r. Bu nedenle kurama, sosyal al›flverifl kuram› da denilmektedir. 19. yüzy›l›n ekonomistleri olan Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mill ve Jeremy Bentham gibi düflünürler, insan› kendini düflünen, her zaman kar etmeyi amaçlayan ve ak›lc› olan bir varl›k olarak düflünmüfllerdir. Birçok antropolog da de¤iflim veya al›flveriflin ilkel topluluklardaki önemini incelemifller ve buralardaki geçerlili¤ini araflt›rm›fllard›r. Örne¤in, Bronislaw Malinowski do¤al bir al›p vermenin veya de¤iflimin sosyal yaflam›n bir parças› oldu¤unu öne sürmüfltür. Psikolojideki davran›flsal ak›m›n temsilcilerinden Pavlov ve Skinner de, "‹nsanlar mevcut alternatifler" içinde kendini en çok ödüllendireni ve en az cezaland›r›c› olan› tercih ederler demektedir. Sosyal al›flverifl kuram›n›n bilinen iki önemli temsilcisi George C. Homans (1961) ve Peter M. Blau'dur (1964). Modern al›flverifl kuram›n›n yarat›c›lar›ndan olan Homans, genelde davran›flsal psikolojiye yo¤un bir biçimde ba¤l›d›r ve çal›flmalar›nda ondan etkilenmifltir. Bunun etkileri 1961'de yazd›¤› Social Behavior: Its Elementary Forms (Sosyal Davran›fl›n Temel Biçimleri) adl› yap›t›nda yo¤un olarak görülür. Homans, bu yap›t›nda ilkel ekonomi ve davran›flsal psikolojiden gelifltirilen al›flverifl kuram›n› tan›t›r. Bilindi¤i gibi davran›flç›lar sadece gözlemlenen davran›fllarla ilgilidirler. Sonuçta, Homans da insanlar›n içsel bir süreci olan düflünme ve duygular›n› d›flta tutarak, bireylerin görünen davran›fllar›na yönelir. Etkileflim içersinde olan insanlar›n davran›fllar› Blau'nun öne sürdü¤ü al›flverifl kuram›nda da önemli bir yer tutar. Blau'nun düflüncesi klasik kuramc›lar›n görüfllerine daha yak›nd›r. Bu aç›dan da Homans'tan farkl›l›k tafl›r. Homans'›n kuram›, bireysel davran›fl›n aç›klanmas›na yönelik afl›r› vurgulardan dolay› psikolojik bir indirgemecili¤e kayar. Blau ise buna karfl›d›r. Homans mikro yap›lar üzerinde dururken, Blau makro yap›lar üzerinde durur. Mikro yap›lar etkileflimde bulunan bireylerden oluflan yap›lar iken, makro yap›lar birbiriyle karfl›l›kl› iliflki içindeki sosyal gruplardan oluflur. Temel olarak Blau, Homans'›n kuram›n› benimser, fakat ikisi aras›nda önemli farkl›l›klar mevcuttur. Blau, bireyleraras› etkileflimlerden çok, daha büyük sosyal üniteler olan örgütler, topluluklar ve toplumlar üzerinde durmufltur. Blau, Homans'›n görüfllerini kültürel ve sosyal düzeylerdeki al›flveriflle bütünlefltirmek ister. En genel anlamda, Blau, Homans'dan farkl› olarak sosyal olguculuk (factism)
Sosyoloji Gelene¤inde Yeni Yaklafl›mlar: Sosyal Al›flverifl Kuram› ve Feminist Kuram
ve sosyal davran›flç›l›¤›n kombinasyonunu içeren sosyal al›flverifl kuram›n› gelifltirir (Wallece ve Weet, 1991). Blau'nun yaklafl›m›na göre sosyal etkileflim, ilk önce sosyal gruplarda gerçekleflir. ‹nsanlar gruplara kabul edilmek isterler, çünkü gruplarda ödül mekanizmas› vard›r. ‹nsanlar gruplara kabul edilebilmek için grup üyelerine ödüller teklif etmek zorundad›rlar. Grup üyeleri aras›ndaki iliflkiler, grup üyeleri grubu etkiledikleri ve üyeler bekledikleri ödülleri ald›klar› zaman güçlenir. Sosyal al›flverifl kuram›n›n ilk say›lt›s›, insan davran›fllar›n›n ak›lc› olufludur. Buna göre insanlar çeflitli alternatifler aras›nda kendisi için en uygun ve ödüllendirici olan› seçer ve zarardan kaç›n›r ya da en az zararla alt›ndan kalkabilece¤i alternatifleri seçer. ‹nsanlar›n bu kararlar› yanl›fl olabilir, bu durumda çeflitli durumlar› analiz ederek zarar›n› en aza indirger ve kendi ilgisini ödüllendirir. Hatta insanlar kendi ilgi alanlar›ndaki bir fleyi elde etmek için, yine kendisi için önemli olan, de¤er tafl›yan bir fleyden vazgeçebilirler. Örne¤in, bir kad›n baflka bir yerdeki önemli bir kariyer geliflimi için kocas›ndan vazgeçerek, ondan boflanabilir veya bir çocuk, ablas›n›n hiç de sevmedi¤i çocu¤una bakarak babas›n›n arabas›n› kullanabilece¤ini düflünebilir, yani bir ödül için bazen fedakarl›klar yap›labilir. ‹kinci önemli say›lt›, ekonomistlerden ödünç al›nan azalan marjinal yarar yasas›d›r. Yani insanlar›n sosyal iliflkilerinde azalan marjinal yarar yasas› geçerlidir. Di¤er bir deyimle, insanlar ödüllere doymufl olabilir. E¤er bir kifli kendisi için önem tafl›yan birfley elde ettiyse, onun üzerindeki de¤erler en az›ndan k›sa dönemde onun için önem tafl›mamaya bafllar. Yani di¤er fleyler giderek anlam›n› yitirebilir veya önemleri azal›r. Bunun en güzel örne¤i yiyecektir. E¤er bir kifli birkaç günden beri yemek yememiflse, yiyecek onun için büyük önem tafl›r. Buna karfl›n karn› tok bir birey yiyecek konusunda daha seçicidir. Örne¤in, karn› tok bir kifli için dönercide yiyece¤i bir tabak dönerin anlam›, karn› aç biri için tafl›d›¤› anlam› ve önemi tafl›maz. Üçüncü say›lt›ya göre, sosyal al›flverifl durumunda insanlar verdikleri ile ald›klar› aras›nda bir denge beklentisi içindedirler. Di¤er bir deyimle insanlar aras›ndaki iliflkiler verme ve geri alman›n dengelenmesine dayan›r. ‹nsanlar di¤er insanlarla olan iliflkilerinde verdiklerinin karfl›l›¤›nda adil bir geri beklenti içinde bulunurlar. Yani hep verip, yeterince alam›yorlarsa tatminsizlik duyarlar. Ancak, bu beklenti adil ölçüde karfl›lan›rsa, bu iliflkiden mutluluk duyar ve tatmin olurlar. E¤er dengesizlik devam ederse, yani iliflkiden daha az fley elde ediyorlar ise bu iliflkiyi keserler. Örne¤in, çal›flan bir kad›n ev yaflam›nda kocas›n›n yeterince katk›s›n›n olmad›¤›n› düflünüyorsa, yani kendisi hep veriyor; ama kocas› onun kadar çaba göstermiyorsa bu iliflki boflanma ile sonuçlanabilir.
35
Blau'nun yaklafl›m›na göre sosyal etkileflim ilk önce sosyal gruplarda gerçekleflir. ‹nsanlar gruplara kabul edilmek isterler, çünkü gruplarda ödül mekanizmas› vard›r.
Feminist Kuram Feminist kuram bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n› incelemektedir. Margaret Anderson, feminist kuram›n flemsiyesi alt›nda bunu üç çerçeve içinde ele almaktad›r. Bunlar; liberal feminizm, radikal (köktenci) feminizm ve sosyalist feminizmdir. Bu üç teorik çerçevede cinsiyet kavram›, toplumsal s›n›f ve az›nl›k gruplar› aras›ndaki iliflkiyi aç›klamaya çal›flmaktad›r. Feminist kuram, bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n› inceleyerek, kad›n haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde durur. Bu düflüncenin savunucular› kad›n haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde durmaktad›r. Kad›n›n de¤iflen toplum yap›s› içinde, varolan haklar›n›n a盤a ç›karma, bu haklardan onlar› bilgili k›lma ve genelde bu konuda toplumun ilgisini çek-
Feminist kuram, bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n› inceleyerek, kad›n haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde durur.
36
Sosyoloji Gelene¤inde Yeni Yaklafl›mlar: Sosyal Al›flverifl Kuram› ve Feminist Kuram
me görevini üstlenmektedir. Hatta kad›n›n de¤iflen yap› içindeki kanuni statüsü ile bu haklar›n yeniden yap›land›r›lmas› üzerinde de durmaktad›rlar. E¤er kad›nlar da erkekler gibi ayn› muameleye tabi tutulacaksa, hukuki yap›da, toplumsal politikalarda ve sosyal yap›da büyük de¤iflmeler yap›lmas› gerekmektedir. Örne¤in eflit ifle eflit ücret, çocuk ald›rabilme hakk› ve medeni haklar liberal feministlerin ilgilendikleri ve savunduklar› konular aras›ndad›r. Liberaller aras›nda Acker (1989), Bem (1993) Epstein (1988) say›labilir. SIRA S‹ZDE
Radikal feministler kad›n›n toplum içinde bask› alt›nda oldu¤unu, ezildi¤ini, toplumlar›n erkekler taraf›ndan yönetildi¤ini, hakimiyetin onlarda oldu¤unu ve bu nedenle de kad›nlar›n bask› alt›nda tutuldu¤unu savunur.
Sosyalist feminst kuram›n temel kavramlar›ndan biri olan patriyarki, sosyalist ve endüstri öncesi toplumlardaki erke¤in üstünlü¤ünü simgeler.
Feminist kuram›n çal›flma alanlar›n› ülkemizin koflullar›n› da dikkate alarak tart›fl›n›z. Feminist kuram, kad›n›n odak olarak al›nd›¤› bir perspektiften bakarak toplumsal yaflam› ve buradaki farkl› sistem ve fikirleri irdelemektedir. Feminist kuram kad›n› temel obje veya ilgi oda¤› olarak görür ve onu üç aç›dan inceler. Birincisi araflt›rmalar›n bafllang›ç noktas› kad›nd›r. Kad›n›n durumu veya toplum içindeki statüsü gibi. ‹kincisi kad›n› merkezi bir obje olarak görür. Bütün araflt›rma sürecinin ilgi oda¤› kad›nd›r ve toplumda herfleyi kad›n›n bak›fl aç›s›ndan de¤erlendirir ve araflt›r›r. Üçüncüsü ise feminist kuram kad›n›n bak›fl aç›s›ndan, hem kritik hem de eylemcidir ve kad›na mevcut yap›da daha iyi bir yer bulmaya veya dünya yaratmaya çal›fl›r. Bu aç›dan da tart›flmalar› insana yöneliktir. Biraz önce de belirtildi¤i gibi, liberal feministler için önemli olan konular kad›n›n toplum içinde afla¤›lanmas›, ikincil statüsü, erke¤e oranla kanunlardaki eflit olmayan durumu ve kad›n ve erke¤in toplum taraf›ndan nas›l etkilenerek kendi hakk›ndaki benlik duygusunu gelifltirdi¤i veya ö¤rendi¤idir. Radikal feministler ise kad›n›n toplum içinde bask› alt›nda oldu¤unu, ezildi¤ini, toplumlar›n erkekler taraf›ndan yönetildi¤ini, hakimiyetin onlarda oldu¤unu ve bu nedenle de kad›nlar›n bask› alt›nda tutuldu¤unu savunur. Erkek üstünlü¤ünün oldu¤u (patriarchal) toplumlarda her fley erkekler taraf›ndan kontrol edilir ve erkek toplumda güce, prestije ve ekonomik avantajlara sahiptirler. Erke¤in kontrolünde olan kurumlar (aile, din ekonomi, e¤itim ve hükümet) kad›nlar› erkeklere oranla daha afla¤› görür, hatta erke¤in kad›na olan üstünlü¤ünü ebedilefltirmek için çabalar. Di¤er bir deyimle erke¤in üstünlü¤ünü devaml› k›lmak için gayret gösterir. Radikal feministler erke¤in bu gücü nas›l kazand›¤›n› ve nas›l bütün kurumlar› kontrol alt›nda tuttu¤unu araflt›rmaktad›rlar. Dolay›s›yla erke¤in üstünlü¤ü ve bunun nedenleri radikal feministlerce temel ilgi oda¤› olarak görülmektedir. fiimdi de hem sosyalist feministlerden söz edelim, hem de bunlar›n kurama olan katk›lar›na bakal›m: Sosyalist feministler radikal feministlerden çok daha fazla radikaldirler. Hatta kapitalizmi kad›n›n ezilmiflli¤inin temel kayna¤› olarak görürler. Onlar›n bak›fl aç›lar› Marksizm'in kapitalizme bak›fl aç›s›ndan da öte gider. Bu kuramc›lar içinde en çok kullan›lan kavram kapitalist patriyarki kavram›d›r. Bu görüflün iki önemli temsilcisi Eisenstein ve Hartman'd›r. "Sosyalist feministler kad›n›n ezilmiflli¤inin temel nedeninin kapitalist toplumda kad›n›n erke¤in mal› olmas›na ba¤l› olarak aç›klarlar. Kad›n toplumda ezilmiflli¤i kapitalist bir yap› olmadan da mevcut oldu¤una göre, kapitalizmin geliflmesi özellikle ifl yerlerinde ve endüstride kad›n›n daha fazla bask› alt›nda tutulmas›na veya sömürülmesine neden olmaktad›r." Di¤er bir nokta da patriyarki kavram›d›r. Patriyarki, sosyalist ve endüstri öncesi toplumlardaki erke¤in üstünlü¤ünü simgeler. Buna göre kapitalist toplumlarda s›n›f yap›s› içindeki güç iliflkileri, erke¤in üstünlü¤ü ile birleflerek, kad›n›n toplum içinde ezilmesine neden olmaktad›r (Shepard,1996).
Türkiye'de Sosyoloji
Liberal ve radikal feministler aras›ndaki en temel farkl›l›k nedir?
37
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE'DE SOSYOLOJ‹ Ülkemizde sosyoloji Birinci Dünya Savafl› s›ralar›nda Edebiyat Fakültesinde okutulmaya bafllanm›flt›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun son dönemlerinde ülkemizde iki tür sosyoloji ak›m›n›n varl›¤›n› görüyoruz. Bunlar; Prens Sabahattin (18781948) taraf›ndan temsil edilen Leplay Okulu, Ziya Gökalp (1876-1924) ve Mehmet ‹zzet (1891-1930) taraf›ndan temsil edilen Comte-Durkheim Okulu'dur. Leplay Okulu, ‹kinci Dünya Savafl›n›n bafl›na kadar üniversite kürsülerinde ve liselerde yer almam›fl, buna karfl›l›k Gökalp'in temsil etti¤i Durkheim Sosyolojisi özellikle 1913'de Darü'l-fünun'da yer ald›ktan sonra bilim çevremizde çok büyük yank›lar uyand›rm›fl, hatta Cumhuriyetten sonra liselerimize konan sosyoloji derslerine temel oluflturmufltur. Ziya Gökalp'in sosyolojik düflüncesinin kayna¤›n›n kavramak için, içinde yaflad›¤› ortam›n düflünce ve inanç yaklafl›m›n› belirleyen pozitivizm ideolojisini bilmek gerekir. Pozitivizm salt gerçe¤i ve olaylar›n nedenlerini aramaktan vazgeçen, olaylar hakk›nda bilgi edinmekle yetinen bir ideolojidir. ‹ttihat ve Terakki'nin fikir adam› olan Gökalp, "Türkçülü¤ün Esaslar›'nda Durkheim'in toplumsal bilinç kavram›n› tarihsel maddecili¤in s›n›f çeliflkisine karfl› kullanm›flt›r. Ziya Gökalp, Durkheim'in "Toplumsal ‹fl Bölümü" adl› kitab›nda savundu¤u ahlak anlay›fl›n› benimsemifl, Türk folkloru, Türk masal› üzerinde sosyolojik araflt›rmalar yapm›flt›r. Gökalp'in sosyolojisinin eksenini' "ulus" ve "terakki" konular› oluflturur. Bununla birlikte, Türk sosyolojisi tarihine adlar› geçmifl, di¤er sosyologlar olarak, Ahmet R›za (1858-1930), Ahmet fiuay›p (1876-1910) ve Salih Zeki'yi verebiliriz. Ayr›ca, 1950'li y›llardan bafllayarak gerek Türkiye'de sosyolojinin tan›t›lmas›n› yayg›nlaflt›rmak, gerekse sosyolojik kurumlar› aç›klamak, gelifltirmek ve elefltirmek için çaba harcam›fl, ürünler vermifl sosyologlar›m›z olmufltur. Bunlar aras›nda Hilmi Ziya Ülken, Ziyaettin Fahri F›nd›ko¤lu, Nurettin fiazi Kösemihal, Cavit Orhan Tütengil, Cahit Tanyol, ‹brahim Yasa, Mübeccel Belik K›ray en tan›nm›fl olanlard›r. Girifl niteli¤i tafl›yan bu kitapta, bu sosyologlar›n sadece ad› verilmekle yetinilecektir. Türk sosyolojisine iliflkin daha ayr›nt›l› bilgiler için kaynakçada yer alan kitap ve çal›flmalara baflvurabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
38
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
AMAÇ
3
‹lk ve ortaça¤daki toplumsal düflüncenin temellerini incelemek. ‹nsanlar toplum olarak bir arada yaflamaya bafllad›klar›ndan itibaren, içinde yaflad›klar› düzeni anlamaya çal›flm›fl ve çeflitli fikirler ileri sürmüfllerdir. Toplumsal düflünce ilk defa filozoflar›n felsefe sistemlerinde yer alm›flt›r. ‹lk ça¤da düflünürler Sokrat'tan önceki ve sonrakiler diye ikiye ayr›l›r. Sokrat'dan önce sofislere rastl›yoruz. Sokrat'tan sonra önemli iki bilgin Platon ve Aristo'dur. Platon'a göre birey içinde yaflad›¤› devletin karakterini tafl›r. Aristo, Platon'a göre daha gerçekçidir. Hristiyan düflünürler Rönesans ve Reform'a de¤in mistik ve skolastik dünya görüflü alt›nda büyük bir ilerleme sa¤lamazken, islam dünyas›nda olumlu düflünce sistemlerini görüyoruz. Bu ça¤larda toplumla ilgilenen düflünürler aras›nda ‹bn-i Rüfld, Gazzali, Farabi ve ‹bn-i Haldun en önemlileridir. Özellikle ‹bn-i Haldun'un Mukadimesi bir sosyoloji kitab› niteli¤indedir. Sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenleri aç›klamak. Sosyolojinin ortaya ç›k›fl›nda iki önemli toplumsal olgu yer al›r. Bunlar: Endüstri Devrimi ve Frans›z Devrimi'dir. Tarihte hiçbir de¤iflme Endüstri Devrimi kadar uzun dönemli, etkili ve çarp›c› olmam›flt›r. Bu olgunun d›fl›nda do¤a bilimlerindeki geliflmeler, bilimsel yöntemin kullan›l›fl› ve yeni k›talar›n keflfi de sosyolojik düflüncenin gelifliminde önemli bir yer tutar. ‹lk sosyologlar›n toplum konusundaki düflüncelerini ve sosyolojinin üç temel yaklafl›m› olan fonksiyonalist, çat›flma ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›n› aç›klamak. Sosyolojinin kurucular› aras›nda, ad›n› koyan Auguste Comte'dur. Zaman›n en özgün düflünürü olan Comte, do¤a bilimlerinde kullan›lan bilimsel yöntemin toplumsal olaylar› incelemede de kullan›labilece¤ini savunur. Daha sonra Herbert Spencer, biyolojik yaklafl›m›n kurucular›ndand›r. Spencer,
toplumu canl› bir organizmaya benzeterek incelemek ister. Karl Marx ise çat›flma kuram›n›n kurucusudur. Düflüncelerinde bir di¤er Alman düflünür olan Hegel'in etkisindedir. Marx'a göre toplumbilimcilerin görevi dünyay› aç›klamak de¤il, de¤ifltirmektir. Her fleyin birbiriyle çat›flma içinde oldu¤unu savunan Marx, kuram›n› s›n›f çat›flmas› ile destekler. Sosyolojinin bilimsel alanda geliflmesinde önemli bir kifli de Frans›z Emile Durkheim'dir. Durkheim, toplumsal gerçe¤in temelini toplumsal bilinçte görür. Durkheim'in bir di¤er ilgi alan› toplumsal iflbölümü ve sonuçlar›d›r. Modern bir Alman düflünürü ise Max Weber'dir. Weber, sosyolojide anlama üzerinde durarak, ideal tip ve tarihi analiz tekniklerini gelifltirmifltir. Sosyolojide tarihsel geliflim içinde üç yaklafl›m söz konusudur. Bunlar; • Fonksiyonalist yaklafl›m, • Çat›flma yaklafl›m› • Etkileflimcilik yaklafl›m›d›r.
AMAÇ
4
Sosyolojide yeni yaklafl›mlardan sosyal al›flverifl kuram› ve feminist kuram› tart›flmalar› ile inceleyebileceksiniz. ‹ki modern kuram, Sosyal Al›flverifl Kuram› ve Feminist kuramlar da giderek popüler hale gelen ve tart›fl›lan kuramlar aras›nda yer almaktad›r. Bu kuramlardan sosyal al›flverifl kuram›, genelde ekonomistlerin, antropologlar›n ve psikologlar›n fikirlerine dayal›d›r. Kuram, insan etkilefliminin ödül ve cezalara dayal› olarak gerçekleflen bir al›flverifl ile olufltu¤unu ileri sürer. Kuramda sözü edilen de¤iflim kavram› toplumsal bir de¤iflimden çok karfl›l›kl› bir al›flverifli ifade eden bir nitelik tafl›r. Bu nedenle kurama sosyal al›flverifl kuram› da denilmektedir. Feminist kuram kad›n›n odak olarak al›nd›¤› bir perspektiften bakarak toplumsal yaflam› ve buradaki farkl› sistem ve fikirleri irdelemektedir. Feminist kuram kad›n› temel obje veya ilgi oda¤› olarak görür ve inceler. Feminist kuram, liberal, sosyalist ve radikal olmak üzere temel yaklafl›ma sahiptir.
Kendimizi S›nayal›m
39
1. Düflüncenin üç temel aflamadan geçti¤ini öne süren düflünür kimdir? a. M. Weber b. E. Durkheim c. A. Comte d. F. Hegel e. H. Spencer
6. ‹flbölümünün toplumsal bir olgu oldu¤unu ve bu yüzden baflka bir toplumsal olguyla aç›klanmas› gerekti¤ini düflünen bilim adam› afla¤›dakilerden hangisidir? a. E. Durkheim b. M. Weber c. H. Spencer d. S. Simon e. A. Comte
2. Sosyolojide anlam üzerinde durarak, ideal tip ve tarihi analiz teknikleri gelifltiren düflünür kimdir? a. H. Spencer b. Hegel c. E. Durkheim d. M.Weber e. K. Marx
7. Ziya Gökalp'in sosyoloji düsüncesindeki kaynaklar aras›nda afla¤›dakilerden hangisi en önemli yeri tutar? a. Pozitivizm b. Bilinç c. Geliflim d. Devlet e. S›n›f
3. Gizli ve aç›k fonksiyon kavramlar› kim taraf›ndan gelifltirilmifltir? a. T. Parsons b. R. Merton c. K. Marx d. A .Comte e. E. Durkheim
8. Belirli bir otoritenin mevcut oldu¤u her yerde çat›flman›n varl›¤›ndan söz eden çat›flma kuramc›s› kimdir? a. L.Coser b. R. Dahrendorf c. K. Marx d. R. Merton e. K.Davis
4. Kapital adl› eser kim taraf›ndan yaz›lm›flt›r? a. M. Weber b. E. Durkheim c. K. Marx d. H. Spencer e. A .Comte
9. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisine göre "toplum bir fonksiyonlar bütünüdür"? a. H. Spencer b. T. Parsons c. J. Dewey d. W. James e. D. Ricardo
5. Toplumda yer alan bireylerin birbirlerini etkilemelerini, karfl›l›kl› iliflkilerini ve bu iliflkilerin nas›l gerçekleflti¤ini ele alan model afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tabakalaflma b. Çat›flma c. Yap›sal fonksiyonel yaklafl›m d. Tarihsel maddecilik e. Etkileflimcilik
10. Afla¤›daki sosyoloji kuramc›lar›ndan hangisi genelde davran›flç› psikolojiye yo¤un bir biçimde ba¤l›d›r? a. G. C. Homans b. B. Malinowski c. A. Smith d. D. Ricardo e. L. Coser
Kendimizi S›nayal›m
40
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden Yedi¤i dayaklar can›na tak etti... ‹çel'in Tarsus ilçesinde oturan Ayfle Mehmet ile görücü usulü ile evlendirildi ve Alanya'ya gelin gitti. Dü¤ünden 4 ay sonra ise kocas›, üç ayl›k hamile Ayfle'yi dövdü. Genç kad›n, solu¤u baba evinde ald›. Aile büyükleri araya girdi ve bar›flt›lar. Ancak, Mehmet bütün gün evde oturuyor, buna karfl›n eflinin çal›fl›p eve para getirmesini istiyordu. Çal›flmad›¤› zaman da dövüyordu. Ayfle, daya¤a daha fazla dayanamad› ve ikinci kez baba evine gitti ve do¤umunu orada yapt›. "BEN‹ KURTARIN" Daha sonra dayakç› kocas›ndan boflanmak için Silifke Asliye Hukuk Mahkemesi'ne dava açt›. ‹lk duruflmaya kuca¤›nda 11 ayl›k çocu¤u ile gelen Ayfle, hakime bafl›ndan geçenleri bir bir anlatarak "Beni kurtar›n" dedi. Duruflma, kocan›n dinlenilmesi için ertelendi. 18 fiubat 2000 Sabah Gazetesi Yukar›daki örnek olay Türkiye aile içi fliddet ve kad›n daya¤›na iliflkin tipik bir göstergedir. Bu bölümde anlat›lan feminist kuram aç›s›ndan bu konuya nas›l yaklafl›r ve ne tür aç›klamalar getirirsiniz? Sizce toplumun bu tür bir fliddet olay›ndan kurtulabilmesi için kad›nlar aç›s›ndan yap›lmas› gerekenler nelerdir? Tart›fl›n›z.
FLETCHER, R. The Making of Sociology. Vol. 1 and 2, Nelson University, 1972. HENSLIN, James M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. KIZILÇEL‹K, Sezgin. Sosyoloji Teorileri. Saray Kitabevi, ‹zmir, 1996. KOCACIK, Faruk. Toplumbilim Ders Notlar›. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yay›nlar›, No: 64, 1997. KONGAR, Emre. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve Türkiye Gerçe¤i. Bilgi Yay›nevi, Ankara, 1979. KONGAR, Emre. Türk Toplum Bilimcileri. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1982. ÖZANKAYA, Özer. Toplum Bilime Girifl, Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1982. ÖZKALP, Enver. Sosyolojiye Girifl Dersleri. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001. SHEPARD, Jon M. Sociology. 6. Edi West Publishing Comp, New York, 1996. TOLAN, Barlas. Toplum Bilimlerine Girifl. Savafl Y›llar›, Ankara, 1983.
Yan›t Anahtar› 1. c 2. d
Biraz Daha Düflünelim 1. ‹lk ve ortaça¤daki toplumsal düflüncenin temellerini tan›mlay›n›z. 2. Sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenleri aç›klay›n›z. 3. Sosyolojinin üç temel yaklafl›m› olan fonksiyonalist, çat›flma ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›n› aç›klay›n›z. 4. Sosyolojide yeni yaklafl›mlardan sosyal al›flverifl kuram› ve feminist kuram› tan›mlayarak; Türkiye'de feminist yaklafl›mlar› tart›fl›n›z.
3. b 4. c 5. e 6. a 7. a 8. b
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ABRAHAM J.H. Origins and Growth of Sociology. Pelican Book, 1977. DENISOF, R.S. and WAHRMAN, R. An Introduction to Sociology. Mc Millan Publ. Company, 1983 DÖNMEZER, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1983. ERGUN, Do¤an. Sosyoloji El Kitab›. Gerçek Yay›nlar›, ‹stanbul, 1973. ERKAL, M.E. Sosyoloji (Toplumbilim). Filiz Kitabevi, ‹stanbul, 1983.
9. b 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise A. Comt'e iliflkin bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Max Weber'e iliflkin bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Fonksiyonel Yaklafl›m bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Karl Marks ve Maddeci Görüfl bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Etkileflimci Yaklafl›m bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Emile Durkheim'e iliflkin bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Türkiye'de Sosyoloji bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Çat›flma Yaklafl›m› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Fonksiyonalist Yaklafl›m bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Al›flverifl Kuram› bölümünü tekrar okuyunuz.
41
Toplum ve Toplumsal Yap›
3
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; toplum kavram›n›; onu oluflturan koflullar› dikkate alarak tan›mlayacak, toplumsal yap› ve bu yap›y› oluflturan parçalar olan kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, kurum ve gruplar› aç›klayacak, insano¤lunun tarihi geliflimiyle oluflan toplum türlerinin temel özelliklerini aç›klayarak tart›flabileceksiniz.
42
Toplum ve Toplumsal Yap›
Bir Alman turist olan Helmut Simon, 1991’de ‹talya s›n›r›na yak›n olan Güneybat› Avusturya Bölgesi’nin genifl buzullar›nda yapt›¤› bir yürüyüfl s›ras›nda, bu yüzy›l›n bilimsel kefliflerinden birini yapt›. Simon, eriyen buzullar›n aras›ndan ortaya ç›km›fl tan›d›k bir flekille karfl›laflt›¤›nda, baflta bunun bir oyuncak bebek kafas› oldu¤unu düflündü. Sonradan fark›na vard› ki, bu bir oyuncak bebek kafas› de¤il, bir insan kafatas›yd›. Bu kafatas›, bundan yaklafl›k 5 300 y›l yani Büyük M›s›r Piramitleri’nin infla edilmesinden önce ölen ve insan türünün bozulmam›fl olarak bulunan en eski üyesi olan Buzul adama aitti. Dünyan›n farkl› yerlerindeki birçok uzman, bu olay üzerine k›sa sürede heyecanl› tart›flmalara bafllad›lar. Buzul adam›n öldü¤ünde yaklafl›k otuz yafllar›nda 160 cm boyunda ve 50 kg a¤›rl›¤›nda bir erkek oldu¤unu tahmin ettiler. Buzul adam baharda Alp'lerde sürüsünü daha yükseklere ç›karan bir çoband›. Bilim adamlar› ç›kan so¤uk bir f›rt›na sonucu buzul adam›n da¤›n s›rt›nda s›¤›nd›¤› yorumunu yapt›lar. Yaflad›¤› büyük s›k›nt› sonunda biraz uzanm›fl ve uykusu gelmiflti, bu arada s›cakl›k düflmeye devam ediyordu. Buzul adam, ac› çekmeksizin donarak ölmüfltü. Üst üste ya¤an karlar ve buzlar, buzul adam›n vücudunu tamamen kaplam›flt›. Böylece, buzul adam›n bedeni –6 °C’de 53 yüzy›l boyunca hiç bozulmadan günümüze dek ulaflabilmiflti. Buzullar›n erimesi ve da¤larda yürüyüfl yapan dikkatli bir da¤c›n›n flans eseri buzul adama rastlamas›, buzul adam›n keflfedilmesine yol açm›flt›. Buzul adam›n giysilerini inceleyen bilim adamlar›, bu "ma¤ara adam›"n›n içinde yaflad›¤› toplumun ne kadar geliflmifl oldu¤unu gördüklerinde hayrete düflmüfllerdi. Buzul adam›n saçlar› gayet düzgün bir biçimde taranm›flt›, vücudunun birçok yerinde yaflad›¤› toplumdaki konumunu sembolize etti¤i düflünülen dö¤meler bulunmaktayd›. Gayet ustal›kla dikilmifl bir ceket giymiflti. Ceketinin üzerinde ise d›fl etkenlerden daha fazla koruma sa¤layan ve otlardan örülmüfl bir pelerin vard›. Ayakkab›lar› da yine deriden yap›lm›fl, ayr›ca rahatl›k ve s›cakl›k sa¤lamas› amac›yla da otlarla doldurulmufltu. Buzul adam›n yan›nda bir balta, tahta sapl› bir b›çak ve çakmaktafl› uçlu tüylü oklar› atmaya yarayan bir yay bulunmufltu. Yine s›rt›nda tafl›d›¤› basit s›rt çantas›n›n içinden, yard›mc› baz› aletler ve kiflisel eflyalar ç›km›flt›. Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998. RADEMAEKERS, William and Rhea SCHOENTHAL, "Iceman", Time, Vol. 140, No. 17 (26 October 1992): 62-66. D‹KKAT
Bu üniteyi okurken evrendeki ülkeleri bunlar›n farkl› özelliklerini bu farkl›l›klar›n bir çok görünümünü dikkate almaya ve hat›rlamaya çal›fl›n.
Girifl - Toplum
43
G‹R‹fi Sosyolojik analizlerin iki boyutu vard›r. Bunlardan birincisi, makro boyutudur. Makro sosyolojinin konusu toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkileridir. Çat›flma ve fonksiyonalist kuramc›lar, toplumsal s›n›f ve gruplar›n birbirleriyle olan iliflkilerini inceleyerek burada etkinlik gösterirler. Örne¤in, bir toplumda yeri yurdu olmayan, sokakta yatan kalkan insanlar üzerinde çal›fl›yorsan›z, bunu s›n›f sistemi ile bir ölçüde aç›klayabilirsiniz. Çünkü bu insanlar›n düflük statülerini onlar›n yeterli e¤itime sahip olmamalar›na, baz› f›rsatlar›n onlara kapal› olmalar›na ve iflverenlere sunacak bir yeteneklerinin bulunmad›klar›na ba¤layabiliriz. Bu yaklafl›m bir makro sosyoloji örne¤idir. Mikro sosyoloji ise sosyal etkileflim üzerinde durmaktad›r. Yani insanlar bir araya geldiklerinde birbirlerini nas›l etkilemektedirler. Di¤er bir deyimle insanlar›n yaflamda kalma stratejileri, bir ölçüde mikro sosyolojinin ilgi alan›d›r. Örne¤in, paralar›n› nas›l harc›yorlar, k›z veya erkek arkadafllar›yla, aileleriyle olan iliflkileri nas›ld›r; zamanlar›n› nas›l harcamaktad›rlar, kulland›klar› kendine özgü bir lisanlar› var m›d›r? ‹flte bir önceki ünitede inceledi¤imiz sembolik etkileflim modeli, genelde bu tür bir yaklafl›m› simgeler ve insanlar›n yüzyüze iliflkilerini ele al›r. Toplumu anlamak için bu iki yaklafl›ma da gereksinim vard›r. Ancak sosyologlar genelde bu iki yaklafl›mdan birini kullanarak toplumsal olaylar› incelerler. Sosyologlar›n ald›klar› e¤itim veya geldikleri alt yap›sal özellikler bunlardan birinin tercihinde etkin olmaktad›r. Ancak her iki yaklafl›mda, toplumu anlamak aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Bu ünitede insanlar›n bütün yaflam›n› etkileyen toplum nedir? Onun parçalar›n› neler oluflturur? Bu sorular› cevapland›raca¤›z. Bunlar› aç›klarken de makro sosyolojik yaklafl›m› kullanaca¤›z.
Makro sosyoloji, toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkilerini odak al›rken mikro sosyoloji, sosyal etkiliflim üzerinde durur.
TOPLUM Toplum ve birey birbirinin ayr›lamaz parçalar›d›r. Çünkü, aralar›nda yo¤un bir etkileflim vard›r. Ancak, toplumun birey üzerindeki etkisi daha yo¤undur. Toplum bizi yönlendirerek yaflam›m›z› anlamland›r›r, bizler de say›s›z bir biçimde onu flekillendirerek, gelecek nesillere aktar›r›z. Toplumlar bizler do¤madan önce var oldu¤u gibi, bizler bu dünyadan göçtükten sonra da varolacaklard›r. Toplumlar olmaks›z›n bizler yaflayamay›z. Çünkü insanlar›n dünyaya geldiklerinde bak›ma ve korunmaya ihtiyaçlar› vard›r. Öte yandan hiçbir geliflmifl canl› belirli bilgilere sahip olmaks›z›n, hayatta kalamaz. Bu bilgilerde ancak belirli bir toplum içinde yaflayarak ve ondan etkilenerek yani ö¤renerek elde edilir. Di¤er bir deyimle, bir toplum içinde yapt›¤›m›z her fley ö¤renerek kazan›l›r. Bu ö¤renme süreci, birlikte yaflayarak yani di¤er insanlarla bir olup etkileflim kurarak ve di¤er insanlara yönelik bir biçimde gerçekleflir. Toplum ve birey aras›nda bir etkileflim vard›r, ancak toplumun birey üzerindeki etkisi daha yo¤undur. En genifl anlamda toplum insanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünüdür. Di¤er bir deyimle insanlar›n bir toplum içinde var olmalar›n› sa¤layan birbirleriyle her tür ve biçimde kurmufl olduklar› iliflkilerin bütünü toplumdur. Ancak toplumdan söz edebilmek için belirli flartlar›n gerçekleflmesi gerekir. Bunlardan birincisi ortak bir toprak parças›na sahip olmakt›r. ‹kincisi, belirli bir idare biçimini benimseyip ona uymakt›r. Yani ortak politik bir otoriteye sayg› göstermektir. Üçüncüsü ise ortak bir kültüre ya da yaflam biçimine sahip olmakt›r. Böylece, toplum ortak bir toprak parças›na sahip olan, ayn› politik otoriteye
Toplum ve birey aras›nda bir etkileflim vard›r, ancak toplumun birey üzerindeki etkisi daha yo¤undur. Toplum, insanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünüdür.
44
Toplum
uyan ve ortak bir kültürden gelen nüfus y›¤›nlar›d›r. Modern dünyada toplumlar bir devlet biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›rlar. Önemli olan bu devlet içinde yaflayan insanlar›n, ortak bir kültürü benimsemeleri ve uymalar›d›r. Birçok toplumlar›n yaflant›lar› birbirine benzemeyebilir. Bu nedenle her toplumun de¤iflik bir yap›s› vard›r. Ancak bu yap›y› anlamakla toplum anlafl›l›r bir hale gelir. Bu da sosyologlara genifl bir çal›flma alan› yarat›r.
Toplumsal Yap›
Toplumsal yap› toplumun bir çerçevesidir ve bu çerçeve bizler do¤madan önce, insanlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkiler taraf›ndan tayin edilir. ‹nsanlar belirli davran›fllar› toplumsal yap›daki yerlerine ba¤l› olarak ö¤renmekte ve bunlara göre hareket etmektedirler.
SIRA S‹ZDE
Sosyologlar toplumu tan›mlarken onu bir organizmaya benzetirler. Her organizman›n bir yap›s› oldu¤u gibi, toplumun da bir yap›s› vard›r. Örne¤in, insan organizmas› için elleri, ayaklar›, iç organlar› onun yap›s›n› oluflturur. Bu yap› birbirleriyle iliflkili olan bir tak›m parçalar›n bir bütünüdür. Baflka bir yap›, örne¤in herhangi bir binay› ele alal›m: Bu binan›n parçalar›, duvarlar›, yeri, dam›, pencereleri, kap›s› olabilir. Bütün binalarda bu parçalara afla¤› yukar› rastlan›r. fiekilleri farkl› olmakla birlikte hepsinin fonksiyonu da ayr›d›r. Ancak bu parçalar olmaks›z›n binan›n anlam› olmaz. Sosyologlar toplumu incelerken onun yap›s›ndan söz etmektedirler. Bu yap›, her bir parçan›n di¤erinden ba¤›ms›z olarak yer ald›¤› tesadüfi olarak bir araya gelmifl insanlardan oluflmufl bir fley de¤ildir. Aksine toplumsal yap›, toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bir bütünüdür. Bu organize olmufl iliflkiler, toplumdan topluma farkl› olmakla beraber bir bütündür. Toplumsal yap›, toplumun bir çerçevesidir ve bu çerçeve bizler do¤madan önce, insanlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkiler taraf›ndan tayin edilir. K›saca insanlar, belirli davran›fllar› toplumsal yap›daki yerlerine ba¤l› olarak ö¤renmekte ve bunlara göre hareket etmektedirler. Yani toplumda imtiyazl› bir aileden gelmeleri veya gelmemeleri, ikisinin aras›nda bir yerde olmalar›, fakir veya zengin olmalar› bireyin toplum içerisindeki yerini tayin eder. Bireyler iflte bu sosyal statüleri gere¤i, belirli fleyleri benimser ve ona göre hareket etmeyi ö¤renirler. Toplumsal yap›n›n bireyler üzerindeki bu önemli etkisi, onlar›n kim olduklar›n› neye benzeyeceklerini etkilemesi, bu yap›n›n daha dikkatli bir biçimde analizini gerektirir. O halde bu yap›y› oluflturan parçalar nelerdir? Bunlar, kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, grup ve kurumlard›r. Böylece toplumsal yap›, kültürün, s›n›fsal durumun, statü, rol, grup ve kurumlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkiler sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Toplumu nas›l tan›mlayabiliriz? Toplumsal yap›y› oluflturan parçalar nelerdir?
Kültür
Kültür bizi saran insanlardan ö¤rendi¤imiz toplumsal bir mirast›r.
Bu konu gelecek ünitede detayl› olarak incelenecek olmas›na ra¤men, yine de k›saca etkisini inceleyelim: Kültür bizim etraf›m›z› saran veya çevreleyen bir zarf gibidir. Sosyologlar›n kültür olarak adland›rd›klar› fley, grubun kulland›¤› lisan, de¤erler, inançlar, davran›fllar hatta ifadelerdir. Di¤er bir deyimle kültür, bizi saran insanlardan ö¤rendi¤imiz toplumsal bir mirast›r. Kültür kal›plar› içerisinde bütün bu ö¤rendiklerimiz bizim gelecekte nas›l bir insan olaca¤›m›z› etkiler. Yani Eskimolar, Japonlar, Ruslar, Türkler taraf›ndan yetifltirilmemiz, orada do¤up büyümemiz bizi Eskimo, Japon, Rus veya Türk yapar. Böylece biz Japonca veya Türkçe veya Rusça konuflur, onlara benzer, onlar gibi davran›r, onlar›n de¤erlerini benimser onlardan biri haline geliriz. Sadece d›flsal benzerli¤imiz de¤il, hissettiklerimizle de yetiflti¤imiz kültüre benzeriz. Yani bir Eskimo veya Türk gibi düflünür ve
Toplum
45
onlar›n hissettiklerini, duygular›n› paylafl›r›z. ‹flte bu nedenle kültür, toplumsal yap›n›n çok önemli bir parças›d›r.
Toplumsal S›n›f ‹nsanlar› anlamak için onlar› toplum içerisindeki yerlerini incelememiz gerekir. Özellikle belirgin bir toplumsal s›n›f, kendini gelir düzeyi, e¤itim ve mesleki sayg›nl›kla belirli eder. Günümüzde kalabal›k bir insan grubu sahip olduklar›, benzer gelir düzeyi, e¤itim, yapt›klar› ifller ve kabaca karfl›laflt›r›labilir sayg›nl›k ölçüleriyle toplumsal s›n›f olarak tan›mlanmaktad›r. Toplumsal s›n›f›n, yap› üzerindeki etkisini hiç bir zaman ihmal edemeyiz. Çünkü, s›n›fsal ortam, hem bireylerin davran›fllar›n› hem de fikir ve düflüncelerini etkilemektedir. Hangi s›n›fa mensup bir insansan›z, bu yap›n›n sizlere verdi¤i düflüncenin, giyim, kuflam, nezaket, hatta politik tutumlar›n etkisinde kal›p, bunlara özgü davranmakta oldu¤unuzu unutmay›n›z. Bu aç›dan toplumsal s›n›f çok önemli bir faktördür. Bu nedenle bu konu üzerinde ileride daha detayl› durulacakt›r.
Statü Günlük konuflmada statü kavram› bir sayg›nl›¤› ya da prestiji ifade eder. Sosyolojide ise statü bireyin toplum içindeki pozisyonudur. Hepimizin günlük yaflamda çeflitli statüleri vard›r. Örne¤in, ö¤renci, marangoz, yafll›, genç, milletvekili, ö¤retmen gibi. Bireyin statüsü onun toplumda nereye uygun oldu¤unu ve kimlerle iliflki kuraca¤›n› gösterir. Örne¤in, bir flirketin yöneticisi iseniz, iliflki kuraca¤›n›z insanlar; emrinizde çal›flanlar, hissedarlar ya da bir di¤er flirketin yöneticileri olabilir. Bireyin sahip oldu¤u statü zamanla de¤iflti¤i gibi, birden fazla statüye de sahip olabilir. Ancak bunlardan bir tanesi di¤erlerine göre daha fazla önem tafl›r. Buna temel statü ya da master statü denir. Bu statü bireyin toplum içindeki kimli¤ini belirler.
Statü bireyin toplum içindeki pozisyonudur.
Her statü kendini sahip oldu¤u sembollerle belirgin k›lar.
46
Edinilmifl statü, bireyin do¤rudan bir çabas› olmadan, kendi d›fl›ndaki faktörler taraf›ndan sa¤lanan statüdür. Kazan›lm›fl statü ise, bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönüllü olarak elde etti¤i statüdür.
SIRA S‹ZDE
Toplum
Bireyler toplum içindeki statülerini iki biçimde elde ederler. Bunlar, edinilmifl ve kazan›lm›fl statülerdir. Edinilmifl statü, bireyin do¤rudan bir çabas› olmadan, kendi d›fl›ndaki faktörler taraf›ndan sa¤lanan statüdür. Yani birey do¤umuyla, cinsiyetiyle ve yafl›yla ilgili olarak bunu elde eder. Yafll›, genç, kad›n, erkek, siyah, beyaz gibi bir statüye sahip olmak buna örnek verilebilir. Kazan›lm›fl statü ise, bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönüllü olarak elde etti¤i statüdür. Çabalar›m›z sonucunda üniversite ö¤rencisi, anne, baba, doktor, avukat veya polis oluruz. Çaba göstermez isek, üniversiteden at›l›r, ifl bulamaz, bir meslek sahibi olamay›z. Bir baflka deyiflle kazan›lm›fl statü, pozitif ve negatif olmak üzere iki yönlüdür. Bir üniversite rektörü de, bir banka h›rs›z› da kazan›lm›fl statüye sahiptirler. Toplumsal statülerin insan davran›fllar› aç›s›ndan önemli yönü, her statünün bireye rehberlik ederek nas›l davranacaklar›n› göstermesidir. Toplumsal statülerin hemen tüm insan gruplar›nda mevcudiyeti, onu toplumsal yap›dan ayr›lmaz k›lar. Her statü kendini sahip oldu¤u semboller ile belirgin k›lar. Örne¤in, evlilik yüzü¤ü evli oldu¤unuzu, tafl›d›¤›n›z silah veya omzunuzdaki rütbe sizin asker veya polis oldu¤unuzu gösterir. Bir genel müdürün arabas›, ö¤retim üyesinin veya hakimin giydi¤i cübbe, onlar›n statülerinin sembolüdür. ‹nsanlar bu kiflilere buna uygun davran›fllar sergiler ve uygun tarzda hareketlerde bulunurlar. Edinilmifl ve kazan›lm›fl statüler aras›ndaki farklar› dikkate alarak kendi edinilmifl ve kazan›lm›fl statülerinizi tan›mlayarak, bunlar aras›nda sizin için temel olan› aç›klay›n›z.
Rol Rol bir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belirlenmifl olarak oynad›klar› bir oyundur.
Sahip oldu¤umuz roller birer koruyuculuk görevi yaparak toplumun bizden istediklerini yapmam›za yard›mc› olurlar.
Belirli bir toplum içinde yer alan bireyler, üzerine ald›klar› belirli rolleri yerine getirirler. Bu t›pk› bir tiyatro oyuncusunun sahnede canland›rd›¤› role benzer. Rol bir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belirlenmifl olarak oynad›klar› bir oyundur. Her toplum, üyelerinden üstlendikleri rolü en iyi bir biçimde yerine getirmelerini bekler. Örne¤in; bir taksiye bindi¤imiz zaman floförün bizi istedi¤imiz adrese götürmesini, bir annenin çocuklar›na iyi bakmas›n›, bir ö¤retmenin ö¤rencileri ile yak›nen ilgilenip, onlara en iyi davran›fl biçimlerini ö¤retmesini bekleriz. Her rolün bireyden baz› beklentileri ve ona verdi¤i baz› imtiyazlar› vard›r. Çünkü, her rol bir statü ile ilgilidir. Rol ve statü aras›ndaki iliflkiyi flu flekilde aç›klayabiliriz: ‹nsanlar belirli bir statüyü iflgal eder ve bu statüye uygun bir rol oynarlar. Böylece statü ve rol kavram› bir madeni paran›n iki yüzü gibidir. Örne¤in, statüsü üniversite profesörü olan bir kimseyi ele alal›m: Bu statüdeki kimsenin rolü hocal›kt›r. Böylece toplum içerisindeki bir tak›m normlar bu hocan›n yerine getirece¤i rolleri belirler. Hocan›n statüsü bir tek olmakla beraber, yerine getirdi¤i rol birçoktur. Yani belirli bir statüdeki insan›n oynad›¤› birçok rol vard›r. Bu rollerden bir tanesi ö¤retmektir. Ancak bunun yan›nda di¤er ö¤retim üyeleriyle meslektafll›k rolü, araflt›rmac› rolü, yazarl›k rolü, dan›flmanl›k rolü, evde yerine getirdi¤i babal›k rolü vard›r. Böylece bir statü birçok rol davran›fl›n› gerektirmekte ya da ortaya ç›karmaktad›r. Sahip oldu¤umuz roller birer tahta perde veya koruyuculuk görevi yaparak toplumun bizden istediklerini yapmam›za yard›mc› olurlar. Bu koruyucu zaman zaman bize baz› serbestiyetler de sa¤lar; ancak bu belirli bir s›n›ra kadard›r. Bu s›n›r› aflmam›za müsaade etmez. Örne¤in, evlenece¤imiz zaman insan olarak resmi elbise giymekten hiç hofllanmasak da evlilik törenlerinde uygun resmi elbise ve-
Toplum
47
ya smokin giyeriz. Yani her ortamda uygun rolleri oynar, uygun davran›fllar simgeleriz. Sosyolojik aç›dan roller, insanlar›n beklentilerini ortaya koymalar› aç›s›ndan önem tafl›rlar. Bireyler rol davran›fllar›n› sergiler, bu rollerin bir araya gelip, kaynaflmas›yla toplum oluflur. Böylece roller sayesinde insanlar bir arada düzgün bir biçimde yer al›rlar. Rollerin getirdi¤i sorumluluk toplumsal kargaflay› engeller. Rolü tan›mlayarak, kendinize iliflkin örnekleri aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Gruplar Toplumsal davran›fllar›m›z›n ço¤u, insanlar›n oluflturdu¤u gruplar içerisinde yer al›r. Sosyolojik anlamda grup en az iki kifliden meydana gelen, benzer de¤er ve beklentilere sahip olan bireylerin düzenli etkileflimleri ile ortaya ç›kan bir birleflmedir. Di¤er bir deyimle grup, statü ve rolleri aras›nda belirli iliflkiler olan herhangi bir büyüklükteki insanlardan oluflur. Ancak, insanlar›n bir grubu oluflturabilmeleri için, aralar›nda kesin bir iliflkinin veya etkileflimin olmas› gerekir. Yani bir otobüsün içinde seyahat eden, bir tiyatro seyircisi olan y›¤›nlar birer grup de¤ildirler. Grup üyeleri benzer de¤er, norm ve beklentileri paylafl›rlar. Nas›l davran›fllar›m›z içinde bulundu¤umuz s›n›f, statü ve rollerden etkileniyorsa, gruplar da yaflam›m›zda çok güçlü birer faktördürler. E¤er bir gruba üye isek, grup üyeleri bizlerden onlar gibi davranmam›z› beklerler. Örne¤in, bir aile grubunun üyesiyseniz 15 yafl›ndaki k›z›n›za "Bu çat›n›n alt›nda yaflayacaksan, gecenin belirli bir saatinde evde olmal›s›n!" dedi¤iniz zaman, bu grubun otoritesini simgeler ve genelde aile üyeleri bu tür bir norma uygun davran›laca¤›n› beklerler. Ailenin bir üyesi olarak kalacaksan›z, bu beklentiye uyum sa¤lam›fl olman›z gerekir. Gruplar en yayg›n biçimde birincil ve ikincil gruplar olarak ikiye ayr›l›rlar. Birincil grup üyeleri aras›nda yo¤un bir iliflki olan ve birbirlerine sevgi ve özveri duygular›yla ba¤l› insanlardan oluflur. Aile, arkadafll›k, h›s›ml›k gibi. ‹kincil grup ise birbirleriyle geçici bir biçimde iliflki kuran ve ç›kar amac› tafl›yan gruplard›r. Resmi örgütler, flirketler ve siyasi partiler gibi. Her iki grup türü de kim oldu¤umuzu, fikirlerimizi, beklentilerimizi ve yaflama uyumumuzu etkilemeleri aç›s›ndan büyük bir öneme sahiptirler. Birincil grup ne demektir? Grup olman›n ay›r›c› özelli¤i sizce nedir?
Grup en az iki kifliden meydana gelen, benzer de¤er ve beklentilere sahip olan bireylerin düzenli etkileflimleri ile ortaya ç›kan bir birleflmedir.
SIRA S‹ZDE
Toplumsal Kurumlar Toplum üyeleri, yaflamda kalabilmek için belirli ihtiyaçlar›n› karfl›lamak ve tatmin edici bir hayat standard› sa¤lamak zorundad›r. Örne¤in; çocuklar korunup bak›lmal›, kültürel bilgi ve birikimler gelecek nesillere aktar›lmal›, sosyal düzen uygun bir biçimde sa¤lanmal›, mal ve hizmetler üretilip adaletli bir biçimde bölüfltürülmelidir. Bütün bu görevlerin her toplumda belirli bir biçimde doldurulmas› gerekir. ‹flte her toplumda bu tür görevleri yerine getirecek kurumlar yer al›r. Kurum, toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›ndan zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤udur. Sosyologlar, kurumlar üzerinde çal›flmakla içinde yaflad›klar› toplumu daha kolay anlar ve tan›rlar. Sosyologlar dokuz temel kurum tan›mlamaktad›rlar. Bunlar: • Aile, • Din, • Hukuk,
Kurum, toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›ndan zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤udur.
48
Toplumsal kurumlar›n dört temel karakteristi¤i, de¤iflmeye karfl› dirençli olmas›, aralar›ndaki yo¤un iliflki, birbirlerine ba¤l› olarak de¤iflmeleri, toplumdaki sorun merkezi oluflturmalar›d›r.
Toplum
• Politik, • Ekonomik, • E¤itim, • T›p, • Bilim, • Askeri kurumlard›r. Her kurumun üstlendi¤i belirgin bir görev, rol ve normlar› mevcuttur. Aile kurumu çocu¤un bak›m› ve korunmas›n› üstlenirken, e¤itim kurumu kültürel bilgi birikimini gelecek nesillere aktar›r. Din kurumu insanlar› ortak de¤er ve dini törenlerde birlefltirerek, toplumun devaml›l›¤›na katk›da bulunur. Politik kurumlar güç ve düzenin sa¤lanmas› görevini üstlenir. Ekonomi kurumu ise mal ve hizmetlerin üretimi ve bölüflümü konular›yla ilgilenir. Di¤er kurumlar›n da benzer görevleri mevcuttur. Endüstriyel toplumlarda bunlar çok geliflmifl ve ayr› kurumlarken, geliflmemifl toplumlarda bu kurumlarda daha az geliflmifl ve resmi bir biçimde yer almaktad›rlar. Örne¤in, endüstriyel toplumlarda e¤itim çok geliflmifl, yap›laflm›fl bir durumda iken, geliflmemifl toplumlarda e¤itim informal bir biçimde ö¤renilmifl, beklenti ve rollerden oluflabilir. Toplumsal kurumlar›n dört temel karakteristi¤i vard›r: • Her toplumsal kurum de¤iflmeye karfl› dirençlidir. • Her toplumsal kurum di¤er kurumlarla yo¤un bir iliflki içerisindedir ve birbirlerine ba¤l›d›r. • Toplumsal kurumlar zamanla birbirlerine ba¤l› olarak de¤iflebilirler. • Toplumsal kurumlar bir toplumdaki temel sorunlar›n merkezini olufltururlar. Toplumsal kurumlar›n dört temel karakteristi¤ini flimdi de biraz daha detayl› görelim: Birinci karakteristik yani kurumlar›n de¤iflmeye olan dirençleri çok do¤al ve evrenseldir. Çünkü, insanlar gelenek ve göreneklerle bu kurumlar›n özelliklerini benimsemifllerdir. Bu kurumlara olan herhangi bir sald›r› ya da elefltiri o toplumdaki üyelerin tepkilerine yol açar. Örne¤in, Türkiye'de ailenin gereksiz oldu¤unu savunan bir görüflün, ne derece tepki alaca¤›n› bir düflünün. ‹kinci karakteristik olan her kurumun birbirine olan ba¤l›l›¤› ise yine çok do¤ald›r. E¤er bir kurumun ortaya koydu¤u bir norm, di¤er kurumlarca benimsenmezse o toplumda düzensizlikler ve anomi bafllar. Örne¤in, politik bir sistem olarak demokrasiyi benimseyen bir ülkede di¤er kurumlar, demokrasinin yanl›fll›¤›n› savunuyorlar ve desteklemiyorlarsa, kurumlararas› çat›flmalar bafllar ve toplumsal düzen bozulur. Üçüncü karakteristik ise kurumlar›n zamanla de¤iflece¤idir. Ancak bu olgu bir bütünlük içinde gerçekleflir. Kurumlar›n birbirine ba¤›ml› olmas› nedeniyle herhangi bir tanesinde olan de¤iflme di¤er kurumlar› da etkiler. Örne¤in, Endüstri Devrimiyle ekonomide bafllayan de¤iflmeler zamanla aileyi, dini, politik kurumlar› ve e¤itimi etkilemifl ve hemen hepsinde h›zl› de¤iflmeler gözlenmifltir. Dördüncü karakteristik kurumlar›n toplumsal sorunlar›n oda¤› olmas› ise flu flekilde aç›klanabilir: Bilindi¤i gibi her kurum belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak için toplumda yer al›r. Bu ihtiyaçlar›n gerekti¤i gibi karfl›lanamamas› önemli toplumsal sorunlar yarat›r. Örne¤in, iflsizlik art›fl› ekonomi kurumunun, yüksek cürüm ve cinayet oranlar› hukuki kurumlar›n boflanma oranlar›ndaki art›fllar ise aile kurumunun temel sorunlar› aras›nda yer al›r. Ancak hepsi de topluma yans›yan sorunlard›r.
Toplum Türleri
Toplumsal kurumlar› tan›mlayarak dört temel karakteristi¤ini aç›klay›n›z. Her toplumsal kurumun üzerimizde çok önemli etkileri bulunmaktad›r. Bütün kurumlar toplumun temelini oluflturan bir kumafla benzetilebilir. Toplumsal yaflant›m›zdan tutun, bizlerle ilgili her fley bu kurumlar taraf›ndan oluflturulur ve flekillenir. Bu kurumlar de¤ifltikçe, yap›lar› farkl›laflt›kça bizler de uygun de¤iflmeler gösteririz, farkl› insanlar oluruz. Fonksiyonalist ve çat›flma kuramc›lar› toplumsal kurumlar›n varl›¤›n› farkl› biçimlerde aç›klamaktad›rlar. fiimdi k›saca bu farkl›l›klar› görelim: Fonksiyonalist kurama göre, toplumsal kurumlar toplum içerisinde çok önemli görevlere sahip olmalar› nedeniyle yaflamsal bir öneme sahiptirler. Hiçbir toplum, bu kurumlar olmadan varl›¤›n› sürdüremez. Her toplum temel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla ve yaflamda kalabilmek için bu kurumlara ihtiyaç gösterir. Fonksiyonalist kurama göre bu befl temel gereksinim flunlard›r. Yeni Üyelere Sahip Olmak: Ölen insanlar›n yerini dolduracak insanlar aile oluflturmakta kazan›l›r. Yeni Üyeleri Toplumsallaflt›rmak: Burada ailenin yan›nda din ve e¤itim kurumlar› çocuklar› topluma uygun birer birey olarak kazand›rmakta aktif bir görev al›rlar. Mal ve Hizmetleri Üretmek ve Da¤›tmak: Burada ekonomik kurumlar yiyecek, giyecek, bar›nma gibi temel kaynaklar› sa¤larlar. Toplumsal Düzeni Korumak: Burada politik kurumlar ve askeri örgütler ile d›fl ve iç tehlikelere karfl› önlem almak, toplum içindeki görev ve asayifli sa¤lamak önem tafl›r. Yaflama Bir Anlam Kazand›rmak: Toplumun hemen tüm kurumlar› bu amaca hizmet ederler. Yaflad›¤›m›z toplumda tafl›d›¤›m›z amaç, gerekti¤inde bu toplum için fedakarl›kta bulunmam›z› hatta can›m›z› feda etmemizi gerektirebilir. Çat›flma kuramc›lar› ise, bu temel fonksiyonlar› kabul etmekle beraber bunlar›n bir uyum içerisinde olmad›¤›n›, ortak bir amaç için, uyumlu olarak çal›flmad›klar›n› ileri sürerler. Aksine, toplumsal kurumlar›n toplumun üst tabakalar›nda yer alan elitler taraf›ndan kontrol edildi¤ini, bu gruplar›n kendi imtiyaz ve ç›karlar› için, bu kurumlar› kontrol ettiklerini savunurlar (Domhoff 1990, 1991). Di¤er bir deyimle ço¤unlu¤un üretimden çok az pay al›p, aslan pay›n›n küçük bir az›nl›k taraf›ndan kullan›ld›¤›n› öne sürerler. Her iki yaklafl›mda birbirleriyle z›t bir düflünce çerçevesinde kurumlar›n varl›¤›n› aç›klamaktad›rlar. Çat›flma kuramc›lar› kurumlar›n varl›¤›n›, zenginli¤in korunmas› amac›yla küçük bir grubun elinde olmas›yla aç›klamakta, görevselciler ise sosyal kurumlar› evrensel olan insan ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için var oldu¤unu öne sürmektedirler.
TOPLUM TÜRLER‹ Günlük dilde toplumlar› çeflitli biçimlerde s›n›flamaktay›z. Örne¤in geliflmifl, geliflmekte olan, aç›k, kapal›, k›rsal, kentsel gibi. Ancak bunlar› belirleyen kriterler tam ve aç›k de¤ildir. ‹nsano¤lu tarihi geliflimiyle birlikte birbirine benzemeyen binlerce toplum yeryüzünde yer alm›flt›r. Bu geliflim sürecinde bilim adamlar› bu toplumlar›n do¤ay› ve çevreyi de¤ifltirmede kulland›klar› teknolojinin çeflidine göre, onlar› befl türe ay›rmaktad›rlar. Bilim adamlar›n›n bu s›n›flamas› afla¤›da görülmektedir.
49
SIRA S‹ZDE
50
Toplum Türleri
Toplum türleri: • Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar›, • Çobanl›kla geçinen göçebe toplumlar, (Pastoral Societies) • ‹lkel tar›m toplumlar›,(Horticultural Societies) • Tar›m toplumlar›, (Agricultural Societies) • Endüstriyel toplumlard›r. Bu befl toplumun d›fl›nda son y›llarda süper endüstriyel toplum ad› verilen bir toplumdan da söz edilmektedir.
Avc› ve Toplay›c› Toplumlar Avc› ve toplay›c› toplumlar yaflamlar›n›n büyük bir k›sm›n› vahfli hayvanlar› avlamak ve yiyecek bulmakla geçirmifllerdir.
‹sminden de anlafl›ld›¤› gibi avc› ve toplay›c› toplumlar yaflamlar›n›n büyük bir k›sm›n› vahfli hayvanlar› avlamak ve yiyecek bulmakla geçirmektedirler. Birçok toplum zaman›nda bu aflamadan geçmifl bulunmaktad›r. Hatta bugün bile Avustralya'n›n çöllerinde yaflam›n› sadece yiyecek bulmakla geçiren yerliler bulunmaktad›r. Bu gruplar küçük ve da¤›n›k olarak yeryüzünde yer al›rlar. Bunun da nedeni çevrenin ve do¤an›n büyük bir insan grubunu doyuracak nitelikte olmamas›d›r. Böylece avc› ve toplay›c› insanlar 40 kifliyi geçmeyen birincil gruplard›r. Her grubun da yaflam›n› sürdürdü¤ü ve avland›¤› bir kaç yüz millik yaflam alan› mevcuttur. Grup üyeleri aras›nda yo¤un bir iletiflim sözkonusudur. Gruplarda akrabal›k iliflkileri esast›r ve her bireyin bir di¤eriyle akrabal›k ya da evlilik ba¤› mevcuttur. Bu toplumlarda en önemli kurum ailedir. Aile bu toplumlarda birçok fonksiyonu yerine getirir. Üretim, koruma, e¤itim gibi. Bu toplumlarda politik kurumlar yoktur, bireyler eflittir. Her birey bir süre kabile reisli¤i yapabilir. Kararlar grup tart›flmalar› sonucunda al›n›r. Bu toplum üyeleri devaml› bir hareket içerisindedirler. Yani göç olgusu yo¤undur. Çünkü, bir yerleflim yerindeki av ve yiyecek bitince, baflka bir yere gitmek zorundad›rlar. Zenginlik mal ve mülk sahipli¤i yok denecek kadar azd›r. Devaml› göç olgusu mal sahipli¤ini çok azaltan bir etmendir. En büyük zenginlik, bulunan yiyecek ya da g›dad›r. Bu da bütün toplum üyeleriyle paylafl›l›r. Bu toplumlarda statü farkl›laflmalar› çok fazla de¤ildir.
Göçebe ve Çobanl›k Toplumlar› Bu toplumlar yaflamlar›n› büyükbafl hayvanlar› yetifltirerek, çobanl›k yaparak geçirirler. Bundan 10 ile 12 bin y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Daha önceden avlad›klar› hayvanlar› yetifltirme ve onlar› ço¤altma düflüncesi bu toplumsal yaflam biçimini ortaya ç›karm›flt›r. Bu geçim yolu zaman›m›za kadar birçok toplumlar›n yaflam biçimini oluflturmufl ve insanlar bu yetifltirdikleri hayvanlar›n et ve sütünden yararlanm›fllard›r. Böylece hayvan yetifltirme, bir toplumsal yaflam biçimine dönüflmüfltür. Bugün özellikle Afrika ve Orta Do¤u'da hâlâ daha yaflamlar› buna dayanan birçok toplum bulunmaktad›r. Bu toplumlar, hayvanlar›na yeni otlaklar bulmak amac›yla göçebe bir yap›ya sahiptirler. Bu nedenle de materyal zenginlikleri, mal ve mülk sahipli¤i k›s›tl›d›r. Ancak, avc› ve toplay›c› toplumdan da daha fazlad›r. Çünkü, hayvanlarla tafl›nabilir zenginliklerini tafl›yabilirler. Örne¤in, çad›rlar, hal›lar, mücevher tafl›nabilir. Göçebe yaflam bu insanlar›, di¤er gruplarla karfl› karfl›ya getirerek etkileflimlerini artt›r›r. Bunun bir sonucu, ticaretin geliflmesine olan katk›d›r. Di¤er bir sonucu ise gruplar aras› çat›flmalar›n artmas›d›r. Bu toplumlarda dini inançlar da yayg›n olarak yer al›r, bir ya da birkaç tane tanr›ya tap›l›r. Bu toplumlarda nüfus art-
Toplum Türleri
51
maya, politik ve ekonomik kurumlar geliflmeye, toplumsal ve kültürel yap› da farkl›laflmaya bafllam›flt›r.
Tar›m Öncesi Toplumlar (‹lkel Tar›m Toplumlar›) Bu toplumlar geçimlerini çapa kullan›larak yap›lan tar›mla sa¤larlar. Bu toplumlar da bundan 10-12 bin y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Özellikle avc› ve toplay›c› toplumlar›n, baz› bitkileri yetifltirmeye bafllamas› bunlar›n ortaya ç›kmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r. Bu toplumlar bahç›van kültürü özelli¤i tafl›rlar. Çünkü, küçük bir toprak parças› üzerinde çapa ve kazma gibi ilkel tar›m aletleriyle ve el ile yap›lan bir kültürü simgelerler. Göçebe çoban toplumlar›na göre, yerleflik bir yaflam düzenleri vard›r. Ancak, bunlar da yer de¤ifltirirler, göç edebilirler. Bunlar›n kulland›klar› yöntem parçala ve yak tekni¤idir. Yani topra¤› ve üzerindeki do¤ay› yakarak tarla elde ederler ve toprak b›k›ncaya kadar da üretimde bulunurlar. Art›k toprak ürün vermemeye bafllay›nca ayn› ifli baflka bir alanda yaparak yaflamlar›n› sürdürürler. Yaflam süreleri çevre faktörlerine ba¤l›d›r. Yani toprak ve iklim, bitki yetifltirmeye elveriflli olunca topra¤a ba¤lan›rlar. Bugün Afrika, Güney Amerika ve Asya'da bu tür benzer toplumlara rastlamaktay›z. Bu toplumlar avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar›ndan daha yeterlidir. Çünkü bir üretim art›fl› sözkonusudur. Tar›m öncesi toplumlar›n temel özellikleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Tar›m Toplumlar› Tar›m toplumlar› geçimleri ziraate (tar›ma) ba¤l› olan toplumlard›r. Yani saban kullanarak ekip biçen ve saban› çekmede de hayvan gücünden istifade eden ve böylece tar›m devrimini bafllatan toplumlar olarak karfl›m›za ç›karlar. Kara saban›n icad› bundan 6000 y›l önceye dayan›r. Kara saban, topra¤›n hava alarak zenginleflmesine yard›mc› oldu¤u için, topra¤›n verimlili¤i artm›fl ve ürün fazlas› a盤a ç›km›flt›r. Ayr›ca tar›mda gübre kullan›m›yla da ayn› topraktan uzun y›llar ürün elde etme olana¤› do¤mufltur. Böylece tar›m alanlar› genifllemifl, nüfus artm›fl, mesleki farkl›laflmalar belirginleflmeye bafllam›flt›r. Bu toplumlar›n nüfusu birkaç milyona varan bir potansiyele ulafl›nca, bu nüfusun bir k›sm› tar›m d›fl› etkinliklerde yer alm›fl ve ihtisaslaflm›fl roller ortaya ç›km›flt›r (Örne¤in, demircilik, berberlik, seyislik gibi). Tar›ma ba¤l›l›k flehirlerin kurulmas›n› h›zland›rm›fl ve baz› kimseler ihtisaslaflm›fl olduklar› baz› rolleri ve meslekleri, bu flehirlerde pazarlamaya bafllam›fllard›r. Tar›m toplumlar›n›n bir di¤er özelli¤i de ilk defa s›n›flar›n belirginleflmesidir. Artan üretim miktar› ile bir k›s›m köylüler, sadece toprak üzerinde çal›fl›p tah›l üretirken, bu üretim do¤rudan toprak sahibinin elinde toplanmaya bafllam›flt›r. Böylece topra¤a sahip olan asiller s›n›f› ile topra¤a ba¤l› köle s›n›f› belirginleflmifltir. Bu sistem Avrupa'da Feodal toplumlar›n do¤mas›na önayak olmufltur. Din de ayr› bir kurum olarak yerini alm›fl, din adamlar› ve kilisenin gücü artm›flt›r. Ayr›ca ticaret geliflmifl ve para, al›flverifllerde de¤iflim arac› olarak yer alm›flt›r. Bunun yan›nda ürün miktar›n›n kaydetmek, vergilendirmek amac›yla yaz› ve matematik kullan›lmas›, baz› temel bilgilerin geliflmesini h›zland›rm›flt›r. Zamanla statü ve roller ço¤alm›fl, nüfus artm›fl, flehirler ve yeni kurumlar ortaya ç›km›fl, sosyal s›n›flar do¤mufl, politik ve ekonomik eflitsizlikler toplumsal yap›da belirginleflmifl ve kültür farkl›laflm›flt›r. Göçebe ve Tar›m toplumlar›n›n en belirgin karakteristiklerini dikkate alarak karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
52
Toplum Türleri
Endüstriyel Toplumlar Endüstriyel toplumlar yaflamlar› mekanize olmufl üretime ba¤l› olan ya da makinalaflm›fl insan eme¤inin yerini makinan›n ald›¤› toplumlard›r.
Endüstriyel toplumlar, yaflamlar› mekanize olmufl üretime ba¤l› olan ya da makinalaflm›fl insan eme¤inin yerini makinan›n ald›¤› toplumlard›r. Endüstri Devrimi ‹ngiltere’de bundan yaklafl›k 250 y›l önce bafllam›fl, gayet baflar›l› olmufl ve etkileri bütün dünyaya yay›lm›flt›r. Bu de¤iflim dünyadaki di¤er toplumlar›n yaflam biçimlerini de etkilemifl ve de¤ifltirmifltir.
Endüstriyel toplumlarda kol gücünün yeri gitgide azalm›flt›r.
Endüstri öncesi toplumlarda statüler daha çok edinilmifl iken, endüstriyel toplumlarda kazan›lm›fl hale dönüflür.
Endüstri Devrimi bilimsel bilgilerin, üretim teknolojisine uygulan›fl›, yeni enerji kaynaklar›n›n bulunmas› ve hayvan gücünün yerini bu enerji kaynaklar›n›n almas› süreçlerini içerir. Birbirlerinin ortaya ç›kmalar›n› kolaylaflt›ran keflif ve icatlar, yeni kefliflere yol açm›fl ve endüstri toplumlar› h›zl› bir de¤iflme temposuna girmifllerdir. Yeni teknolojiler örne¤in buhar makinas›, içten patlamal› motorlar, elektrik ve atom enerjilerinin kullan›m› ekonomi ve di¤er kurumlardaki de¤iflmeleri de h›zland›rm›flt›r. Bu nedenle endüstri öncesi toplumlara oranla endüstri toplumlar› devaml› ve h›zl› bir de¤iflme temposuna sahiptirler. Endüstrileflmenin toplumsal kurumlar üzerinde de yayg›n etkileri gözlemlenir. Ekonomi kurumu son derece büyür, etkinleflir ve karmafl›klafl›r. Liberal görüfller, yat›r›m ve giriflimin serbestli¤i önem tafl›r. Aile daha önce yerine getirdi¤i birçok fonksiyonunun, ihtisaslaflan di¤er kurumlara devrederek küçülür. Birçok yeni de¤er ve inançlar toplumu iflgal eder. Bilim yeni bir kurum olarak ortaya ç›kar. Çünkü, teknolojik yenilikler yeni bilgilerin üretimine dayan›r. E¤itimin ayr› ve çok önemli bir kurum olarak fonksiyonlar› h›zlanarak artar. ‹lkö¤retim zorunlu hale gelir ve yayg›nlafl›r. Endüstrileflmenin di¤er yayg›n etkisi, sosyal eflitsizli¤i azaltmas›d›r. Endüstri öncesi toplumlarda statüler daha çok edinilmifl iken, endüstriyel toplumlarda kazan›lm›fl hale dönüflür. Toplumdaki s›n›flar›n say›s› artarak, çoklu bir s›n›f olgusu geliflmeye bafllar. Hatta hizmet sektöründe çal›flanlar›n oluflturduklar› orta s›n›f bile kendi içinde alt, orta ve üst orta olmak üzere üçe ayr›l›r. Endüstriyel toplumlar›n artan zenginlikleriyle birlikte kültürleri de de¤iflmekte ve fakl›laflmaktad›r. Ancak, endüstriyel toplumlar›n geliflimi do¤al dengeyi ve çevreyi bozdu¤undan bu geliflim, do¤a kirlili¤i, kaynak tüketimi gibi birçok çevre sorununa da neden olmaktad›r.
Özet
53
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Toplum kavram›n›; onu oluflturan koflullar› dikkate alarak tan›mlamak. Toplum ve birey birbirinin ayr›lmaz birer parças›d›rlar. En genifl anlamda toplum insanlar› etkileyen iliflkiler bütünüdür. Ancak bir toplumdan söz edebilmek için belirli flartlar gerekir. Bunlar ortak bir toprak, politik bir otoriteye uyum ve paylafl›lan bir kültürdür. Toplumsal yap› ve bu yap›y› oluflturan parçalar olan kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, kurum ve gruplar› aç›klamak. Her organizman›n bir yap›s› oldu¤u gibi toplumlar›n da bir yap›s› vard›r. Bu yap› birbirleriyle iliflkili bir tak›m parçalar›n bütünüdür. Toplumsal yap›, bir toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bir bütünüdür. Toplumsal yap›y› oluflturan parçalar alt› tanedir. Bunlar; Kültür, Toplumsal S›n›f, Statü, Rol, Grup ve Kurumlard›r. Statü, bireyin toplum içindeki pozisyonudur. Edinilmifl ve kazan›lm›fl olarak iki biçimde yer al›r. Rol ise bir toplum içindeki insanlar›n belirli bir biçimde oynad›klar› oyundur. Her rolün bireyden baz› beklentileri vard›r.
Grup, belirli say›daki insanlar›n etkileflimleri sonucu ortaya ç›kan bir birleflmedir. En yayg›n olarak birincil ve ikincil biçimde ikiye ayr›l›r. Toplumsal kurum ise toplumun temel de¤erlerinin korunmas› amac›yla zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤udur. Toplumsal düzeni sa¤layan kurumlar dokuz tanedir. Bunlar: Aile, Ekonomi, E¤itim, Din, Politik, Hukuk, T›p, Bilim ve Askeri kurumlard›r.
AMAÇ
3
‹nsano¤lunun tarihi geliflimiyle oluflan toplum türlerinin temel özelliklerini aç›klayarak tart›flabileceksiniz. ‹nsano¤lunun tarihsel gelifliminde befl yayg›n toplum biçimi gözlemlenmifltir. Bunlar; • Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar›, • Çobanl›kla geçinen göçebe toplumlar, • ‹lkel tar›m toplumlar› (tar›m öncesi toplumlar), • Tar›m toplumlar› ve • Endüstriyel toplumlard›r.
54
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bütününe ne ad verilir? a. Benlik b. Toplumsal yap› c. Rol d. Statü e. Grup 2. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal yap›y› oluflturan parçalardan biridir? a. Toprak b. Otorite c. Statü d. Dil e. Nüfus 3. Afla¤›dakilerden hangisi kazan›lm›fl bir statüdür? a. Asalet b. Gençlik c. Kad›nl›k d. Siyah olmak e. Annelik 4. Afla¤›dakilerden hangisi ikincil bir grup niteli¤i tafl›maz? a. fiirketler b. Aile c. Siyasi Partiler d. Resmi organizasyonlar e. Sendikalar 5. ‹lk defa s›n›rlar›n belirginleflmeye bafllad›¤› toplum türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Avc›l›k ve toplamac›l›k toplumlar› b. Endüstriyel toplumlar c. Göçebe toplumlar d. Tar›m öncesi toplumlar e. Tar›m toplumlar› 6. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal düzeni sa¤layan kurumlardan biri de¤ildir? a. Aile b Ekonomi c. ‹fl bölümü d. E¤itim e. Siyasal kurumlar
7. Rol kavram›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Toplum üyelerinden üstlendikleri rolü en iyi olarak yerine getirmelerini ister. b. ‹nsanlar belirli bir statüyü iflgal eder ve buna uygun bir rol oynar. c. Roller bir koruyuculuk görevi üstlenirler. d. Rollerin bir araya gelmesiyle s›n›flar oluflur. e. Roller toplumsal kargaflay› engeller. 8. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzde bir grubun toplumsal s›n›f olarak tan›mlanmas›nda kullan›lan ölçütlerden biri de¤ildir? a. Gelir düzeyi b. E¤itim c. Mesleki sayg›nl›k d. Fikir ve düflünceler e. Art›fl oran› 9. "Bir toplumda çocuk suçlulu¤u ve uyuflturucu kullan›m oranlar›n›n artmas› gençlik için tehlikedir" ifadesi toplumsal kurumlar›n dört temel özelli¤inden hangisini ifade eder? a. Toplumsal kurumlar de¤iflmeye dirençlidir. b. Kurumlar bir biriyle yo¤un bir iliflki içindedir. c. Toplumsal kurumlar toplumsal sorunlar›n oda¤›d›rlar. d. Her kurum belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak için toplumda yer al›r. e. Toplumsal kurumlar birbirlerine ba¤l› olarak de¤iflebilirler. 10.Saban kullanarak ekip biçen, hayvan gücünü kullanan, ilim ve ticaretin geliflti¤i ve paran›n kullan›ld›¤› topluma ne ad verilir? a. Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumu b. ‹lkel tar›m toplumu c. Endüstriyel toplum d. Tar›m toplumu e. Göçebe toplum
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
55
Yaflam›n ‹çinden
Biraz Daha Düflünelim
Buz Adam 1991'de, yüzy›l›n bilimsel bulufllardan birini gerçeklefltirmifl olan Alman turist Helmut Simon, "Onu ilk gördü¤ümde oyuncak bir bebe¤in kafas› oldu¤unu düflündüm" demifltir. Simon, ‹talyan s›n›r›n›n yak›n›nda olan, Güney-bat› Avusturya'da, büyük bir buzula t›rman›rken, eriyen buzdan d›flar› do¤ru ç›kan tan›d›k bir flekle rastlam›flt›r. Sonradan bunun oyuncak bir bebek de¤il de, bir insan bedeni oldu¤unu fark etmifltir: 5300 y›l önce (Büyük M›s›r Piramitleri yap›lmadan önce) ölen ve Buzadam ad› verilen bu kifli ürünümüzün bozulmadan bulunan en eski üyelerinden biridir. Dünyan›n her yerindeki uzmanlar, heyecanla bu konuyu tart›flmaya bafllad›lar. Öldü¤ü zaman Buzadam›n yaklafl›k 30 yafllar›nda 1.55 cm boyunda ve 50 kilo a¤›rl›¤›nda oldu¤unu hesaplad›lar. Sonbahar›n bafllar›nda, sürüsünü Alp'lerin yükseklerinde otlatan bir çoban olan Buzadam, bilimadamlar›n›n tahminine göre so¤uk bir f›rt›naya yakalanarak da¤da dar bir tepeye s›¤›nmak zorunda kalm›flt›r. Bu mücadelesinden yorgun düflerek, kendisini yere b›rakm›fl ve uykuya dalm›flt›r. Is› düflmeye devam ederken, ac›s›z bir flekilde donarak ölmüfltür. Yo¤un kar ve bir buz duvar› vücudunu büyük bir buzula gömülmüfltür. Vücudunun çürümesini engelleyen -6 derecelik bir ›s›da 53 as›r kalm›flt›r. Sadece buzulun ola¤and›fl› bir flekilde erimesi ve keskin gözlü bir da¤c›n›n flans›, Buzadam›n bulunmas›n› sa¤lam›flt›r. Buzadam›n giysilerini inceleyen bilimadamalar›, "ma¤ara adam›" toplumunun ne kadar geliflmifl oldu¤una flafl›rm›fllard›r. Buzadam›n saçlar› derli toplu kesilmiflti ve vücudunda muhtemelen kendi toplulu¤undaki posizyonunu sembolize eden bir çok dövme vard›. Baflar›l› bir flekilde dikilmifl ve üzerinde onu yabanc› etkenlerden büyük ölçüde koruyan, bitkilerden dokunmufl bir pelerinin oldu¤u deri bir palto giymiflti. Deriden yap›lm›fl olan ayakkab›lar›, rahatl›k ve s›cakl›k için bitkilerle donat›lm›flt›. Bir balta, tahtadan yap›lm›fl olan bir b›çak ve tüylü oklar f›rlatan bir yay tafl›yordu. ‹çinde bitkilerden yap›lm›fl do¤al ilaçlar›n bulundu¤u ek araçlar ve kiflisel eflyalar›n oldu¤u ilkel bir s›rt çantas› vard›.
1. Toplum kavram›n›, onu oluflturan koflullar› dikkate alarak tan›mlay›n›z. 2. Toplumsal yap› ve bu yap›y› oluflturan parçalar olan kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, kurum ve gruplar› aç›klay›n›z. 3. ‹nsano¤lunun tarihi geliflimiyle oluflan toplum türlerinin temel özelliklerini aç›klayarak tart›fl›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1984. Domhoff, G. William. The Power Elite and the State: How Policy is Made in America. Hawthorne, N.Y.Aldine de Gruyter, 1990. Gökçe, Birsen. Türkiye'nin Toplumsal Yap›s› ve Toplumsal Kurumlar. Savafl Yay›nevi, Ankara, 1996. Henslin, James. M. Sociology. Third edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. Kongar, Emre. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve Türkiye Gerçe¤i. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1981. Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001. Robertson, Ian. Sociology. 3. Edition, Worth Publishers, 1988.
Yan›t Anahtar› 1. b 2. c 3. e 4. b 5. e 6. c 7. d
Kaynak: Rademaekers Willam and Rhae Schoential. "Iceman", Time Vol. 140 C26 Octaber 1992, s. 62-66. Yukar›da okudu¤unuz parça geçmifl toplumlar›n yap›s› hakk›nda size ne tür ip uçlar› vermektedir? Buzdam›n eflyalar›na bakarak bu toplumun biçimi ve yap›s› hakk›nda neler söyleyebilirsiniz? Günümüz toplum yap›lar› ile karfl›laflt›r›n›z.
8. e 9. c 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplum ve Toplumsal Yap› bölümlerini tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Yap› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Statü bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplum Türleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Kurumlar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Rol bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal S›n›f bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Kurumlar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplum Türleri bölümünü tekrar okuyunuz.
56
AUGUSTE COMTE (1798-1857)
A
uguste Comte Fransa’da Montpellier’de do¤du. E¤itimi s›ras›nda politik ilgileri nedeniyle otoritelerle çeflitli sürtüflmeleri oldu. Hatta Ecole Polytecnhnique’teki s›nav sistemine karfl› protestolar› nedeniyle bu okuldan at›ld›. Kendisi dogmatik, kendine çok güvenen ve sald›rgan bir kiflili¤e sahipti. Bu nedenle çevresindekilerle iliflki kurmakta zorlanm›fl bir kiflidir. Comte okuldan at›ld›ktan bir y›l sonra o ça¤›n ünlü filozofu Henry Saint-Simon’un sekreteri olur. Auguste Comte’un Saint-Simon ile olan iliflkileri çok f›rt›nal› geçer ve bu iliflki 1825 y›l›nda Saint-Simon ölmeden bir y›l önce sona erer. Comte’un kiflisel yaflam› çok düzensiz ve çalkant›l›d›r. Gençli¤inin çeflitli yafl dönemleri depresyon ve paranoyalarla geçer. Hatta evlili¤i bile afl›r› k›skançl›¤› nedeniyle bozulur. Comte sosyolojinin isim babas› olarak bilinir ve toplumu daha iyi bir hale getirmek onun temel ilgi alan›n› oluflturur. Daha Saint-Simon’la birlikte çal›fl›rken Pozitif Felsefe dersleri ad› alt›nda bir seri ders düzenler ve bunlar daha sonra kitap haline getirilerek bas›l›r. (1830-1842) Bu dersler alt› cilt halindedir. Burada pozitivizmi savunarak bilimler s›n›flamas›n› yapar ve özellikle sosyolojiye yer verir. Daha sonra bundan da daha önemli olan Pozitivist Politik sistemler ad›n› tafl›yan çok ciltlik bir eser daha yay›nlar. (1854) Ölümünden üç y›l önce bu eseri tamamlayan Comte Avrupa toplumunun yeniden yap›lanmas› konusunda çok çal›flm›fl ve eserler üretmifl ünlü bir düflünürdür.
57
Kültür
4
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; toplum ve insan bilimleri için temel bir kavram olan kültürü ve temel özelliklerini, kültürel farkl›l›klar ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlayacak, dil ve kültür iliflkisini aç›klayacak, kültürü oluflturan temel parçalardan de¤erler ve normu tan›mlayacak, popüler ve fakirlik; ideal ve gerçek; yüksek ve yayg›n; alt ve karfl›t kültür türlerinin temel noktalar›n› ve farkl›l›klar›n› aç›klayacak, etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar›n› tan›mlayarak; her iki görüflün olumlu ve olumsuz yönlerini tart›flabileceksiniz.
58
Kültür
Bir toplumda, bir gecelik bir misafire aile reisinin kar›s›n›n teklif edilmesi veya onunla iliflkiye girmesi çok yayg›n bir gelenek de¤ildir. Ancak baz› toplumlarda örne¤in Eskimolarda efllerin de¤ifl tokuflu hem kabul edilebilir, hem de beklenen bir davran›flt›r. Geleneksel Eskimo toplumlar›nda, misafirin eskimonun kar›s›yla yatmay› reddetmesi ciddi bir kültürel soruna yol açar. Hatta Eskimo bunu kendisine ve kar›s›na yap›lm›fl büyük bir hakaret olarak alg›lar. Afla¤›daki pasaj, Eskimo’nun yaflam›n› anlatan bir romandan al›nm›flt›r. Burada Ernenek adl› Eskimo, kar›s› Asiak ile cinsel iliflkiye girmedi¤i için bir beyaz› kaza ile öldürmüfltür. Burada beyaz adam, Eskimo ve kar›s› aras›nda geçen bir konuflma yer almaktad›r. Eskimo beyaz adam›n hayat›n› kurtarm›flt›r ve bu nedenle bir dostluk kurulmufltur. "Ernenek, sen benim hayat›m› kurtard›n." diyerek beyaz adam söze bafllar. "fiimdi baz› fleyleri a盤a kavufltural›m; böylece benden korkmana gerek kalmaz. Ancak biraz sonra bir hakimin karfl›s›na ç›kar›lacaks›n ben de hakime olan biteni do¤ru bir biçimde anlat›p sana yard›mc› olmaya çal›flay›m." Ernenek mutlu bir biçimde beyaz adama teflekkür eder. "fiimdi sen beyaz adam›n seni provoke etti¤ini söylüyorsun." "Evet, etti." der Eskimo. "Çünkü kar›m Asiak’› afla¤›lad› ona hakaret etti" "Hem de çok kötü bir biçimde." "Yani sen kar›n› korurken onu kaza ile öldürdü¤ünü mü söylüyorsun?" Bu s›rada Ernenek ve kar›s› bak›fl›rlar ve kahkahalarla gülmeye bafllarlar. "Hay›r, hiç de öyle olmad› der Asiak sonunda" "Bak nas›l oldu¤unu anlatay›m." der, Ernenek, Beyaz evimize geldi¤i zaman ona ne ikram etsek burnunu k›v›rd› ve verdiklerimize a¤z›n› sürmedi. Hatta ona en eski kokmufl etimizi verdi¤imizde bile burnunu k›v›rd›. "Ama Ernenek biliyorsun ki bütün beyazlar kokmufl et yemezler. Bundan hofllanmazlar. Asiak hemen söze girer. "Evet et kokmufl idi ama etin içindeki kurtlar taze ve canl› idi." der. Beyaz adam : "Asiak, biliyorsun ki bizler sizlerden farkl› türde yemeklere al›flk›n›z." Ernenek:" Evet bunu biliyoruz ama daha da önemlisi var. Sonunda "laugh" gelene¤ine göre onu mutlu etmeyi düflündük. Bu onu rahatlatacakt›." fiimdi Asiak’› dinleyelim: "Asiak saçlar›n› y›kad› ya¤lad› ve tarad›, yüzüne balina ya¤› sürdü ve sonra bu ya¤› b›çakla kaz›d›. Böylece karfl›dakine nezaketini gösterecekti." Ernenek: "Evet, böylece bir gelin aday› gibi haz›rland›. Buna karfl›n beyaz adam ise bunlar› görmezlikten geldi ve Asiak yan›na yat›nca ona s›rt›n› döndü ve uydu, iflte bu art›k son damlay› da tafl›rd›. Hiçbir erkek kar›s›n›n bu kadar afla¤›lanmas›na tahammül edemezdi. ‹flte bu nedenle bu adam› omuzlar›ndan tuttum ve sarsarak buza do¤ru vurdum. Ama amac›m onu öldürmek de¤ildi, sadece sarsmakt› ama kafas›n› buza vurdu. Ancak biraz fazla vurdu." Asiak: "Ernenek bunu di¤er Eskimolara da yapard›. Ancak genelde buz k›r›l›rd› fakat bu sefer beyaz adam›n kafas› k›r›ld› ve öldü." Beyaz adam güldü ve bu tür bir aç›klaman›n hakim için geçerlilik tafl›mad›¤›n› söyledi. Yani birisi kar›s›n› di¤erine teklif edip, adam›n da bunu kabul etmemesini cinayet nedeni olarak kabul edemezdi. Eskimo cevap verdi: "Ama neden? Di¤er yatt›¤› adamlar memnun idi ve Asiak da bundan flikayetçi de¤ildi. Aksine Asiak’›n gözleri parlar yanaklar› da memnuniyetten k›zar›rd›." " Sizler baflkalar›n›n kar›lar›n› ödünç almaz m›s›n›z?" diye sordu Asiak. Beyaz adam: "fiimdilik bunlar› b›rakal›m." Ernenek buna al›nd›. "Belki bu durum erkekler için iyi de¤ildir." dedi." Burada insanlar baflka fleylerini ödünç vermektense kar›lar›n› vermeyi tercih ederler. Çünkü k›za¤›n› ödünç verirsin alan adam onu k›rarak sana geri getirir, testereni verirsin difllerinden biri k›r›lm›fl gelir, köpeklerini verirsin yorgunluk ve açl›ktan periflan gelirler. Ama ne zaman kar›n› versen her zaman yeni olarak geri al›rs›n". Kaynak: RUESCH, Hans, Top of the World, New York: Pocket Books, 1959. SHEPARD, Jon M., Sociology, West Publishing Company, 1996.
D‹KKAT
Bu ünitede ele al›nacak konular› daha iyi anlayabilmeniz için toplum ve toplumsal yap›lar konular›n› ö¤renmifl olman›z gerekir.
Girifl - Kültür Nedir?
59
G‹R‹fi ‹nsano¤lu dünyaya belirli kal›plarla gelmez. Zamanla içinde yaflad›¤› ortamla bütünleflir. Yani içinde yaflad›¤› farkl› kültürel ortamlara uyum sa¤lar. Dolay›s›yla içinde yaflad›¤› kültürü geliflmifl, beyin yap›s› sayesinde ö¤renir. Bu ö¤renilen yaflam biçimi zamanla de¤iflerek bir nesilden bir nesile aktar›l›r. Dünyaya geldi¤inde geliflmemifl olarak do¤an insano¤lu zamanla geliflerek kendine özgü bir kültür yarat›r. Di¤er canl›lar ise sosyolojik anlamda kültür kurabilme, yaratabilme özelli¤ine sahip de¤ildir. Dünyan›n her yan›na yay›larak, da¤lar› ormanlar› aflarak, kendine özgü bir yaflam biçimi kuran, sanat eserleri yaratan, bilimi teknolojiyi gelifltiren, bilinmezleri keflfeden insano¤ludur. Di¤er canl›lar bunu baflaramazlar. Bütün bu baflar›lar› gerçeklefltiren fley tek kelimeyle kültürdür. ‹nsano¤lu kültürü yaratm›fl, kültür de onun geliflmesine yükselmesine yard›mc› olmufltur. Di¤er bir deyimle insano¤lu yaflad›¤› toplumsal çevrede çeflitli ortak kural ve prensipler, davran›fl kal›plar› gelifltirirken, ö¤rendi¤i bilgi yap›s›yla da do¤al çevreyi kendine özgü bir biçimde de¤ifltirmeye bafllam›flt›r. ‹flte bu paylafl›lan kültür sayesinde toplumsal yaflam ortaya ç›km›flt›r.
KÜLTÜR NED‹R? Kültür kavram›, aç›klanmas› tan›mlanmas›ndan daha kolay olan bir kavramd›r. Örne¤in, Hindistan'dan yeni gelmifl Hintli bir bayanla tan›flt›¤›n›z› düflünün. Hintli bayan›n kültürünün bizden farkl›l›¤›n› hemen fark edersiniz. ‹lk dikkatinizi çeken fleyler, giydikleri elbise, mücevherler, makyaj› ve saç biçimidir. ‹kinci olarak konufltu¤u dilin farkl›l›¤›n› keflfedersiniz, daha sonra tav›rlar›, etraf›ndakilere selam verifli, teflekkür edifli bizlerden farkl›l›¤›n› ortaya ç›karan özellikleridir. Daha sonra konuflup dost oldu¤unuz zaman dünyaya bak›fl aç›s›n›n, dini inançlar›n›n ve de¤erlerinin farkl› oldu¤unu görürsünüz. ‹flte bütün bu karakteristikler kültürün bir parças›d›rlar. Böylece kültür; dil, inanç, de¤er, norm davran›fllar ile bir nesilden bir di¤er nesile aktar›lan maddi ö¤elerden oluflan bir bütün olarak aç›klanabilir. Sosyologlar bu kavram› daha da geniflletilerek, kültürü, bir toplumun genel yaflam biçimi olarak ifade ederler. Dünyaya gelen her canl› zamanla kültürleflmektedir. Kültür bu nedenle, bir toplumda yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› her fleyi kapsar. Davran›fl bilimlerince incelenen hemen her fley kültür taraf›ndan etkilenmektedir. Dünyaya gelen her canl› dilini, dinini, yemeyi ve içmeyi, sosyal yaflant›s›n›, çocuk yetifltirmesini, bilgi kurallar›n›, manevi de¤erlerini, sevmeyi ve sevilmeyi bir kültür içerisinde yaflayarak ö¤renir. ‹nsanlar bütün bu ö¤rendiklerini o kadar çok benimser ve içsellefltirir ki kendi kültürünün d›fl›nda olan fleyleri do¤ru olarak benimsemezler bile, böylece kültürün koydu¤u kurallar bizim bir parçam›z haline gelir. Bir toplumun kültürel ö¤eleri maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Maddi ö¤eler toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflamas›ndaki teknolojik ilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder. Örne¤in tekerlek, elbiseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay araçlar› gibi. Manevi ö¤eler ise soyut olan ancak toplumun yaflam›n› düzenleyen de¤er inanç, gelenek, görenek ve ahlak kurallar›ndan oluflur. Örne¤in "Amerikan kültürünü oluflturan maddi ö¤eler nedir?" diye bakt›¤›m›z zaman, gökdelenleri, Mc-Donalds restoranlar zincirini, uzay meki¤ini ve kalabal›k bir araba trafi¤ini görürüz. Manevi ö¤elerini ise inançlar›, kurallar›, gelenekleri, ai-
Kültür bir toplumun yaflam biçimidir.
60
Kültürün Özellikleri - Kültürel Farkl›l›klar ve Kültürel Birleflme
le yap›lar›, kapitalist ekonomik sistemleri oluflturur. Daha bütüncül bir yaklafl›mda ifade edersek kültürün toplam yaflam biçimi oldu¤unu görürüz. SIRA S‹ZDE
Kültür ve toplum aras›ndaki iliflkiyi hiç düflündünüz mü? Sizce nas›l bir iliflki olabilir? Kavram olarak belki kültür ve toplum birbirinden farkl› tan›mlanabilir. Ancak aralar›nda de¤iflmez bir iliflki vard›r. Kültür bir toplumdaki paylafl›lan ortak ürünlerden oluflur; toplum ise ortak kültürü paylaflan ve birbirleriyle etkileflimde bulunan insanlardan meydana gelir. Toplum kültür olmadan varolamayaca¤› gibi, kültür de kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplum olmadan varl›¤›n› sürdüremez. Bu nedenle her ikisi de birbirine ba¤l› olarak yer al›r. Hatta zaman zaman, birbirinin yerine kullan›ld›¤› da olur. Bunun nedeni her ikisini de kapsayan bir kelimenin olmamas›d›r. Sosyoloji bir toplumun yap›s›n›n anlat›lmas›na yard›mc› olan bir bilim olarak tan›mland›¤› zaman, kültürün insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas›na yard›mc› olan bir faktör oldu¤unu görürüz. ‹nsanlar›n ne yapt›klar›, sevdikleri, sevmedikleri, yasaklad›klar›, inançlar›, inanmad›klar›, de¤erleri hepsi bir kültürün parças› olarak ortaya ç›karlar. Kültür ayn› zamanda bir toplumda yaflayan insanlara rehberlik eder. ‹nsanlar aras›ndaki mevcut iliflkileri yönlendirir.
KÜLTÜRÜN ÖZELL‹KLER‹ Kültürün özellikleri: Dil kullanabilme yetene¤imiz Genetik bir faktör olmamas› Her toplumun kendine özgü olmas› olarak s›ralanabilir.
Kültür hakk›nda bilinmesi gerekli bir tak›m özellikler vard›r. Bunlardan en önemlisi bir dil kullanabilme yetene¤imizdir. ‹nsano¤lu sahip oldu¤u dili sayesinde kültürü aç›klayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir. Kültür toplumsal bir üründür. ‹nsanlararas› etkileflim sonucu do¤up geliflir. ‹kinci bir özellik ise kültürün genetik bir faktör olmad›¤›d›r. Yani kal›tsal olarak babadan o¤ula geçmez. Hiçbir gen bize neyi yiyip, neye ibadet edece¤imizi, nas›l ev kuraca¤›m›z› sa¤layamaz. Kültür konusunda en önemli fley ö¤renilerek kazan›laca¤›d›r. Topluma her yeni kat›lan üye bunu ö¤renerek gelifltirir ve gelecek nesillere aktar›r. Üçüncü bir özellik her toplumun kültürünün kendine özgü olufludur. Baz› toplumlarda iyi ve do¤ru olarak benimsenen davran›fllar, bir di¤er kültürde farkl› olabilir. Bu nedenle toplumlar aras› farkl›l›klar› hiçbir zaman gözard› etmemeliyiz.
KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE KÜLTÜREL B‹RLEfiME ‹nsano¤lu kültür sayesinde içinde yaflad›¤› çevreye uyum sa¤lar. Her toplumun kültürü kendine özgü bir tak›m niteliklerden oluflur. Sahip oldu¤umuz norm ve de¤erler bütünü herhangi bir kültürde ayn› ya da benzer bir biçimde olmayabilir. Örne¤in Amerikal›lar istiridyeyi severek yerler ama salyangoz yemezler. Frans›zlar salyangoz yer ama çekirge yemezler. Zulular çekirge yer ama bal›k yemezler. Museviler ise bal›k yer ama domuz eti yemezler. Hintliler domuz yer ama dana eti yemezler. Ruslar ise dana eti yerler ama y›lan yemezler. Çinliler y›lan yer ama insan yemezler. Buna karfl›l›k Yeni Gine de yaflayan Yale Kabilesi üyeleri ise insan etini çok lezzetli bulurlar. Görüldü¤ü gibi kültürel farkl›l›klar o kadar genifl bir biçimde yer al›rlar ki her toplumda ayn› biçimde ortaya ç›kan bir norm bulmak imkans›z ölçüde zordur. Bu farkl›l›klar baz› toplumlar için do¤ru ve de¤erli baz›lar› için ise aptalca fikirlermifl gibi görülür. Ancak, toplumlar› yak›ndan tan›d›¤›m›z zaman kültürün de kal›plaflm›fl oldu¤unu görürüz. Örne¤in, gelenekler birbirlerini destekleyerek bir-
61
Dil ve Kültür
birlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki de¤ifliklik, di¤er gelenekleri de etkiler ve de¤iflmeye neden olur. Toplumbilimciler bu olaya, yani kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na, kültürel birleflme (entegrasyon) ad›n› vermektedir. Örne¤in, Hintlilerin nüfuslar› çok kalabal›k, g›da maddeleri çok az olmas›na karfl›n büyükbafl hayvanlar› özellikle, inekleri kesip yememeleri ilgi çekicidir. Hintliler ineklerin kesilip yenmesine karfl›d›r, çünkü onlara göre inek kutsal bir hayvand›r. Marvin Harris bu olay› ekonomik nedenlere dayanarak flu flekilde aç›klamaktad›r. Hint tar›m› herfleyden önce pullu¤u çekmek için öküze ihtiyaç duymaktad›r. Öküz ise inekten do¤du¤undan ve bunun yan›nda da ekonomiye faydal› bir çok ürün verdi¤inden inekler çok önemlidir. Ayn› zamanda inekten gübre elde edilir, bu hem tabii gübre olarak tar›mda hem de yakacak olarak evlerde kullan›l›r. ‹nekler ise ekonomiden çok birfley tüketmemektedirler. Çünkü, bunlar otla beslenir, nerede ot bulsa onu yerler. Buna karfl›n ekonomiye ürettikleri ile katk›lar› çok fazlad›r. Böylece, kutsal olarak nitelenen ve kesilemeyen inekler Hindistan'da günlük yaflama ve tar›ma büyük katk›larda bulunurlar. Bu görüfl ayn› zamanda ekolojik bir yaklafl›m› da vurgular. Bu yaklafl›ma göre kültür toplumun varl›¤›n› sürdürdü¤ü genel çevrenin bir toplam› olarak görülür ve bu çevre do¤rultusunda analiz edilebilir. Yukar›daki örnekte de görüldü¤ü gibi kutsal olan inek Hint ekolojisinin önemli bir parças›d›r. Hintliler bu hayvan› yemektense aç kalmay› tercih ederler. Ancak inekleri kesip yediklerinde de aç kalacaklar› bir gerçektir. Çünkü tar›m bu hayvan olmadan gerçekleflemez. Böylece belki kendi kültürümüze ters düflmekle birlikte, di¤er bir kültür için bu inanc›n ne kadar do¤ru oldu¤unu görmüfl olduk. Bunun gibi bize anlams›z gelen fakat yaflad›¤› kültür içinde anlaml› olan daha birçok gelenek ve inançlar bulunur. Afla¤› yukar› hepimiz, al›fl›lm›fl ifli yaparken pek bilinçli olarak düflünmeyiz. Çünkü, bu ifl daha önce baflkalar› taraf›ndan ayn› biçimde yap›lm›flt›r. Bu nedenle art›k biz onu kültürümüze içsellefltirmiflizdir. Onun do¤ru ya da yanl›fll›¤›n› düflünmeyiz. Art›k o davran›fl kal›plaflm›fl bir davran›flt›r. Kültürel birleflme konusunda siz de çevrenizden örnekler bulabilir misiniz?
Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçimde ba¤lanmas›na kültürel birleflme denir.
SIRA S‹ZDE
D‹L VE KÜLTÜR Kültür insanlar›n toplumsal miras›d›r. Bu miras topluma yeni kat›lanlar taraf›ndan ö¤renilir ve her nesil bunu de¤ifltirecek gelecek nesillere aktar›r. Kültürün yarat›l›fl› ve aktar›l›fl› insan›n özel bir becerisi olan sembollere dayan›r. Bu sembollerin en önemlisi ise kullan›lan dil veya lisand›r. Çünkü yukar›da da belirtildi¤i gibi kültür bu dil yoluyla gelecek nesillere aktar›l›r. Sembol nedir? Sembol insanlar›n iletiflimde kulland›klar› anlam ifade eden her fleydir. Semboller maddi objelerden sese, kokuya hatta tad almaya kadar uzan›r. Semboller kültürün temelini oluflturur. Sosyologlar kültürün manevi ö¤elerine bazen sembolik kültür ad›n› verirler. Çünkü insanlar›n iletifliminin kayna¤›n› semboller oluflturur. ‹nsanlar›n temel iletiflim biçimlerinden olan iflaret ve mimiklerden oluflan vücut dili bile sembollerden oluflur. Dünyan›n her kültüründe insanlar bazen birbirlerine bir fley ifade etmek isterlerken sözlü dil yerine bu iflareti veya vücut dilini kullan›rlar. Ancak her kültür de bunlar farkl›l›k tafl›r. Kendi kültürümüzde yayg›n
‹nsanlar›n iletiflimde kulland›klar›, anlam ifade eden herfley semboldür.
62
Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤erler
olarak kulland›¤›m›z bir iflaret bir baflka dilde çok kötü anlamlara gelebilir ve durumda çok mahçup durumlara düflebiliriz. Bu nedenle vücut dili insanlar›n iletiflimini kolaylaflt›r›rken bazen insanlar›n bafl›na umulmad›k dertler de açabilir. Bunlardan en ilginç bir örnek kendi kültürümüzden verebiliriz. Kendi kültürümüzde biz hay›r anlam›nda bafl›m›z› yukar› afla¤› sallarken, bat› kültüründe bu evet demeyi ifade etmektedir. Bat› kültüründe bafl›n› sa¤a sola çevirmek hay›r anlam›n› ifade eder. Bu nedenle her kültürde iflaret dilini anlamak ve ona göre kullanmak durumunday›z. S O R U
Dil ve kültür aras›ndaki iliflki nas›ld›r? Dil, insanlar› zaman›n ve dünyan›n s›n›rl›l›klar›ndan uzaklaflt›rarak bir kültür yaratmalar›na neden olur. ‹nsanlar›n birbirleriyle iletiflimlerinin en temel yolu lisand›r. Bu ise sembollerden meydana gelir. ‹nsanlar sonsuz say›daki amaçlar›n› bu yolla di¤erlerine iletirler. Dilde kulland›¤›m›z her kelime bir anlam ifade eden semboldür. Dil insanlar için evrensel olmas›na karfl›l›k, her ülkenin kendine uygun bir dili vard›r. Dünyadaki çok az ülkenin dili bir di¤erine benzerlik tafl›r. T›pk› vücut dilinde oldu¤u gibi bir dilde kulland›¤›m›z bir ses, bir baflka dilde kesinlikle ayn› anlama gelmez. Dil insanlara deneyimlerini, fikirlerini, bilgilerine aktarmalar›na yard›mc› olan bir alettir. Kültür ancak dil yard›m›yla varl›¤›n› sürdürür. Edward Sapir (1929) ve Benjamin Whorf (1956) dilin gerçekli¤i anlamam›zda bizlere rehberlik eden bir faktör oldu¤unu savunurlar. "Dünya hakk›ndaki görüfllerimizi etkileyen fley, ö¤renmifl oldu¤umuz dile ba¤l›d›r", tezini savunan Sapir ve Whorf'a göre gerçeklik hakk›ndaki alg›lamalar›m›z› tayin eden "fley" de kulland›¤›m›z dilin gramer ve kelime yap›s›d›r. Alg›lamalar›m›z farkl› oldu¤u için, dünyalar›m›z da farkl› olmaktad›r. Örne¤in, insanlar için bir fley önemli ise, bu insanlar›n kullanm›fl olduklar› dilde bu fley birçok kelimeyle aç›klanmakta veya bu anlam› veren çeflitli kelimeler kullan›lmaktad›r. Örne¤in bir dil de zaman önemli ise zaman› ifade eden birçok kelime kullan›lmaktad›r. Bildi¤imiz kadar› ile her bireyin dili ö¤renmede genetik bir kapasitesi mevcuttur. Ancak insanlar kulland›klar› dilin mahkumu da de¤illerdir. Ö¤rendikleri her yeni dil onlar›n dünya görüfllerini de¤ifltirecektir. Böylece ö¤rendi¤imiz her yeni dil baflka kültürleri anlamam›zda bizlere yard›mc› olacak ve böylece kültürler aras› anlay›fl da yayg›nlaflacakt›r.
SIRA S‹ZDE
Sapir ve Whorf'un temel hipotezi nedir? Bu düflünceye kat›l›yor musunuz?
KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR NORM VE DE⁄ERLER fiimdiye kadar norm ve de¤er kavram›ndan çok s›k söz ettik. fiimdi bu iki kavram› ve kültür için tafl›d›klar› önemi inceleyelim.
Norm Norm kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›d›r.
Bu gece yeme¤e ç›karken üstüne temiz elbise giy, büyüklerini say, küçüklerini sev, kendi kültürümüzde yayg›n olan iki normdur. Norm, kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›d›r. Her kültürde toplumsal düzeni sa¤layan, bireylere yol gösteren, do¤ru ve yanl›fl›, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallar, standartlar ve fikirler bulunur. Bütün
Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤erler
bunlara norm ad› verilir. Norm, yapt›r›m› olan kurallar sistemidir. Her toplumda bireylerin tutum ve davran›fllar›n› belirleyen, nas›l giyinece¤imizden nas›l yemek yiyece¤imize, belirli yerlerde nas›l oturaca¤›m›za kadar çeflitli normlar yer al›r. Kendi kendimize "Neden bizim toplumumuzda kad›nlar etek, erkekler pantolon giyer?", "Niçin yemek yerken çatal, kafl›k, b›çak kullan›r›z?", "Neden çok eflli de¤il de tek eflle evlili¤e müsaade edilir?" Bu gibi sorular› sordu¤umuzda karfl›m›za, "Çünkü bunlar do¤ru kabul edilen davran›fllard›r, gelenekler böyledir, böyle ö¤rendik veya bilmiyorum." gibi cevaplar al›r›z. Esas›nda bütün bunlar›n ve di¤er say›s›z toplumsal davran›fllar›n nedeni normlard›r. Böylece normlar belirli bir toplumda yaflayan insanlar›n ne flekilde hareket etmelerine iliflkin kurallardan oluflurlar. Normlar toplumda ödül ve ceza ile güvence alt›na al›n›rlar. Yani norma uygun olan bir davran›fl ödüllenirken, uygun olmayanlar cezaland›r›l›r. Ödül ve cezalar resmi veya gayri resmi biçimde de olabilir. Örne¤in h›rs›zl›k yapan bir kiflinin mahkemelerce, ceza hukukuna göre cezaland›r›lmas› resmi bir cezaland›rmayken, ayn› bireyin toplum taraf›ndan d›fllanmas›, ifl verilmemesi ise informal bir cezaland›rmad›r. Bazen k›zd›¤›m›z bir insana tebessüm etmemek, konuflmamak bile gayri resmi bir cezaland›rmad›r. Baz› normlar toplumun her bireyi için geçerliyken, baz›lar› baz› bireyler için geçerli di¤erleri için de¤ildir. Hemen bütün toplumlarda geçerli olan ve yasak olan bir norm bir insan›n can›n› alma veya öldürmedir. Ancak, bu norm baz› gruplar örne¤in polisler için geçerli de¤ildir. Polisler veya güvenlik güçleri belirli durumlarda, girdikleri silahl› çat›flmalarda bir kimseyi öldürebilir veya kendini korumak amac›yla silah kullanabilir. Normlar, bireylerin toplumsallaflma süreci içerisinde ö¤renilir ve birer al›flkanl›k halini al›rlar. Birey ço¤unlukla bir norma uydu¤unun fark›na dahi varmaz, otomatik olarak onu uygular. Toplumun birer üyesi olarak çocuklar›m›za kendi toplumumuzun standartlar›na göre do¤ru olan› ö¤retir ve onlardan bunlara uymalar›n› bekleriz. Her toplumun sahip oldu¤u normlar›n önem dereceleri de farkl›l›k gösterir. Baz› normlar bir toplumun devaml›l›¤› için daha önemliyken, baz›lar› bu kadar önemli olmayabilir. Örne¤in, yemek yerken a¤z›n›n flap›rdatan veya arkadafllar›na kaba davranan bir kiflinin çi¤nedi¤i norm önemli bir norm ihlali de¤ildir. Ancak, vatan›na ihanet eden bir kimsenin çi¤nedi¤i norm daha büyük bir ceza ile karfl›lafl›r. Böylece normlar yoluyla toplumun kontrolü bir ölçüde gerçekleflmektedir. Çünkü normlar› geçerli k›lan ceza ve ödüllendirmedir. Ceza yoluyla istenmedik davran›fllar ortadan kald›r›l›rken ödüllendirme ile istendik davran›fllar pekifltirilir ve bu davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma olas›l›klar› artar. Normlar gündelik faaliyetlerimizi düzenler ve rehberlik ederler. Hatta, normlar ihlal edilmeden biz onlar›n norm olduklar›n›n fark›na bile varmay›z. Örne¤in, konser bileti al›rken, insanlar›n kuyrukta beklemesinin bir norm oldu¤unu, ancak birisi bir baflkas›n›n önüne geçip bilet almaya kalk›nca anlar›z. Çünkü burada kuyrukta bekleme normu ihlal edilmifltir.
63
Normlar toplumdan topluma farkl›l›k gösterir.
64
Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤erler
Normlar toplumdan topluma farkl› oldu¤u gibi, ayni toplum içinde de zaman zaman de¤iflebilirler. Örne¤in, 1950'lerden önce evlilik öncesi cinsel iliflkiler gençler aras›nda çok yayg›n de¤ilken, bu tarihlerden sonra Bat› toplumlar›nda bu tür iliflkilerde büyük patlama olmufltur. SIRA S‹ZDE
Toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan normlara örnekler verebilir misiniz?
De¤erler, insanlar›n iyiyi, do¤ruyu, güzeli ve çirkini tan›mlamak için koymufl olduklar› standartlard›r.
De¤erler, bir toplumun kültürünü ö¤renmek demek, o kültürlerin de¤erlerini bilmek demektir. Di¤er bir deyimle, arzulad›klar› yaflam›n ne oldu¤una iliflkin fikirlerini ö¤renmek o toplumun de¤erlerini oluflturur. ‹nsanlar›n de¤erlerini ö¤rendi¤imiz veya keflfetti¤imiz zaman onlar hakk›nda birçok fleyi bilmifl oluruz. De¤erler insanlar›n iyiyi, do¤ruyu, güzeli ve çirkini tan›mlamak için koymufl olduklar› standartlard›r. Di¤er bir deyimle, hangi toplumsal davran›fllar›n iyi, do¤ru ve istendik oldu¤unu belirten, paylafl›lan ölçüt ve fikirlerdir. Norm ve de¤er aras›ndaki en temel farkl›l›k de¤erlerin soyut ve genel kavramlardan meydana gelmesi, normlar›n ise belirgin ve yol gösterici olufllar›d›r. Bir toplumun de¤erleri, normlar› etkilemesi aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Örne¤in, e¤itime de¤er veren bir toplumun e¤itimi yayg›nlaflt›rmas›, e¤itimle ilgili normlara a¤›rl›rk vermesi beklenir. Yine e¤er bir toplum afl›r› nüfus art›fl›na de¤er veriyorsa, toplumsal normlar büyük ailenin ortaya ç›k›fl›n› destekler bir vaziyet al›r. De¤erlerin günlük yaflam›m›zda büyük bir etkisi vard›r çünkü, yukar›da da belirtildi¤i gibi normlar› flekillendiren fley o toplumun önem verdi¤i de¤erlerdir. E¤er bir toplum demokrasiye de¤er veriyorsa, insanlar›n hürriyetlerini koruyan normlar e¤er bir toplum çok çal›flmaya de¤er veriyorsa, tembelli¤i cezaland›ran normlar koyar. Her toplumun kendine ait önem verdi¤i, arzulad›¤› de¤erleri bulunur. Bugün bat› toplumlar› içerisinde önemsenen iki de¤er; maddeci olmak ve baflar›ya güdülenmektir. Böylece bireyler bir s›n›f içinde en baflar›l› olmay› ve mesle¤inde en yükse¤e kadar ilerleyebilmeyi önemli bir de¤er olarak benimserken, maddeci olmakla belirli bir materyal zenginli¤e sahip olmay› önemli bir de¤er olarak kabul etmektedirler. Ancak bu de¤erler toplumdan topluma farkl›l›k tafl›maktad›r. Örne¤in, maddecilik geliflimini liberal ekonomi ile gerçeklefltiren bir ülke için geçerli bir de¤erken, mistik duygulara dayal› bir toplum için geçerli olmayabilir. De¤erler bizlere kültür yoluyla afl›lanmakta oldu¤u için onlar› saptamak ve tan›mlamak normlar kadar kolay de¤ildir. Her toplumun kendine özgü de¤erleri mevcuttur. Ancak, ça¤›m›zda toplumlar›n çok kültürlü (pluralistik), di¤er bir deyimle toplumlar›n içinde birçok farkl› gruplar›n yaflamas› belirgin de¤erlerin ortaya ç›kmas›n› ve paylafl›lmas›n› güçlefltirmektedir. Gene de sosyologlar kültürce paylafl›lan temel de¤erleri belirlemek konusunda önemli çal›flmalar yapmaktad›rlar. Sosyolog Robin Williams (1965) yapt›¤› araflt›rmada Amerika'da yayg›n onbefl temel de¤erin varl›¤›n› saptam›flt›r. Bunlar; • Baflar› ve Yükselme, • Bireyselcilik, • Çal›flma ve aktif olma, • Pratiklik ve yeterlilik, • Bilim ve teknoloji, • Geliflme ve ilerleme, • ‹yi bir hayat biçimi,
Kültürün Kendi ‹çindeki Farkl›l›klar›
65
• Humanistlik, • Özgürlük, • Demokrasi, • Eflitlik, • Grup üstünlü¤ü ve grup baflar›s›, • E¤itim, • Dine ba¤l›l›k, • Romantizm ve tek eflle evlilik. De¤erler zamanla de¤iflebilir, yerlerine yenileri gelebilir, eskiyen bir tak›m de¤erler at›labilir. Ancak, de¤erler konusunda önemli bir olgu her toplumun kendine has de¤erleri olmas›d›r. Her toplumda de¤er sistemleri isteyerek veya istemeyerek bozulabilir. Veya bireyler her zaman de¤erlere uygun davranmayabilir. O zaman ortaya de¤er çat›flmalar› ç›kar. Genç ve yafll› kuflaklar aras›nda s›k s›k ortaya ç›kan çat›flmalar bunun en güzel örnekleridir. Ancak, zaman geçtikçe modern ça¤›n gerekleri yeni de¤erlerin ortaya ç›k›p benimsemelerini artt›rmaktad›r. Bu nedenle günümüzde yukar›da sayd›¤›m›z de¤erlerin yan›na daha dört tanesini ekleyebiliriz. Bunlar ise; • Bofl zaman etkinlikleri, • Vücut sa¤l›¤› veya sa¤l›kl› yaflam, • Kendi kendine yard›mc› olma veya kendini gerçeklefltirme, • Çevreye sayg›l› olmal›d›r. Bilindi¤i üzere bofl zamanlar›n artmas›yla birlikte, dünyan›n her taraf›nda insanlar›n bu zamanlar›n› de¤erlendirebilecekleri yerler aç›lmaktad›r. Tatil endüstrileri, bilgisayar oyunlar›, yüzer evler, spor alanlar› bunlar›n en güzel örnekleridir. ‹kinci önemli yükselen bir de¤er ise vücut sa¤l›¤›d›r. ‹nsanlar sa¤l›kl› bir ömür geçirmek için sportif aktivitelerde bulunmakta, yiyeceklerine dikkat edip, sa¤l›kl› bir yaflam için tuz, ya¤ ve undan uzak kalmaya çal›flmaktad›rlar. Üçüncü önem kazanan de¤er ise kendini gerçeklefltirmedir. ‹nsanlar kendi potansiyellerini kullanarak yükselmek için çaba harcamaktad›rlar. Kendini yetifltirme, kendi kendine yard›m bu de¤erle ilgili di¤er kavramlard›r. Son de¤er çevreye sayg›l› olma, giderek dünyan›n tüm ülkelerinde temel bir de¤er olarak benimsenmektedir. Çünkü, gelecek nesillere sa¤l›kl› ve temiz bir çevre b›rakabildi¤imiz ölçüde, dünyan›n ve insanlar›n yaflam› olanakl› olacakt›r. Yoksa, dünyam›z giderek kirlenecek ve sonunda canl›lar›n yaflamas› olanaks›z hale gelecektir. Türk toplumun temel de¤erlerinin neler oldu¤unu ve bu de¤erlerin geçmiflten bugüne nas›l bir de¤iflim izledi¤ini tart›fl›n›z.
KÜLTÜRÜN KEND‹ ‹Ç‹NDEK‹ FARKLILIKLARI Kültürler aras› farkl›l›klar kadar kültür içinde olan çeflitlilikler de kültür aç›s›ndan önem tafl›r. Bunlar çok çeflitli olmakla beraber temel farkl›l›k, içindeki norm ve de¤erlerde yatar. Kültür içindeki farkl›l›klar geleneksel, endüstrileflmemifl toplumlarda daha az, endüstrileflmifl, geliflmifl toplumlarda daha çoktur. Geleneksel toplumlar bilindi¤i gibi küçük, üyelerinin benzer ifller yapt›¤›, benzer biçimde yaflad›¤›, benzer de¤erlere sahip oldu¤u toplumlard›r. Bu nedenle de kültür de¤iflmeleri daha yavaflt›r. Modern toplumlar ise, büyük, farkl› nüfus gruplar›n›n yaflad›¤›, bireylerin farkl› meslekleri yapt›¤› toplumlar olmas› nedeniyle de¤iflmeye daha aç›k ve kültür farkl›l›klar› daha yo¤undur. Ancak, ne kadar farkl›l›k olursa olsun
SIRA S‹ZDE
66
Kültürün Kendi ‹çindeki Farkl›l›klar›
yine de her kültür tesadüfi elementlerin oluflturdu¤u bir bütün de¤ildir. Kültür bir birleflmedir, (kültürel entegrasyon), her parças› birbirleriyle anlaml› bütünler oluflturur ve birbirini tamamlar bir nitelik tafl›r.
Popüler Kültür ve Fakirlik Kültürü
Popüler kültür yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Bu kültür sporu, müzi¤i, hobileri, televizyonu, dergileri, sinemay› kapsar.
SIRA S‹ZDE
Toplumu maddi ve manevi kültür ö¤eleri yaflam›n ekonomik politik ve dini yönleri ile s›n›rl› de¤ildir. Bir toplumda yaflarken gördü¤ümüz, duydu¤umuz ve minnettar oldu¤umuz fleyler genelde toplumun popüler kültürü ile ilgilidir. Popüler kültür yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Bu kültür sporu müzi¤i, hobilerimizi, televizyonu, sinemay›, kitaplar›, dergileri kapsar. Çünkü günlük yaflant›m›z› anlamland›ran gerçekte bu sayd›klar›m›zd›r. Popüler kültür ayn› zamanda bizi geçmifle ba¤layan bir araçt›r. Bizi birbirimize ba¤layan, bizim için önemli olan insanlar›, yerleri, tarihimizi anlaml› k›lan ve yaflama ba¤layan bir araçt›r. Örne¤in Türk kültürü için Zeki Müren, Bat› kültürü için Elvis Presley çok önemli birer müzisyendirler. Bu popüler kültürün iki flöhretli insan› bizleri e¤lendirmede önemli ifller baflarm›fllar ve yazd›klar› flark›lar y›llarca dudaklar›m›zdan düflmemifl kulaklar›m›zdan ç›kmam›flt›r. 1996'da Zeki Müren'in, 1977'de ise Elvis'in ölümünden beri sanatç›lar›n kasetleri ve CD'leri artarak sat›lmakta ve insanlar onlar› dinlemeye devam etmektedirler. Hatta bu kiflilerin hayatlar› birer sinema ve tiyatro eseri olarak sergilenip halka tan›t›lmaktad›r. Her toplumun popüler kültürü kendine özgüdür. Örne¤in, Japonlar›n popüler kültürünü Manga denilen komik el kitapç›klar› olufltururken, Rusya'da vatandafllar›n en sevdi¤i fley televizyon dizileridir. Yüzlerce bölümlük bu diziler insanlar› adeta televizyonlara ba¤lamaktad›r. Ülkemizde de gösterilen Maria, Zenginler de A¤lar adl› diziler milyonlarca insan› televizyon ba¤›ml›s› haline getirmektedir. ‹nsanlar›n bu dizilere ba¤›ml›l›¤›n›n nedeni, onlarla benzer duygulara sahip olmalar›, benzer yaflam biçimlerini paylaflmalar› veya basit bir biçimde yaflamdan kaç›fl olabilir. ‹nsanlar bu dizilerle korkutucu, s›k›c› olan sosyal ve politik yaflamdan belki de bu türlü kaç›fl yolu bulmaktad›rlar. Popüler kültür, kütlesel tüketimin bir arac›d›r. Popüler kültür yolu ile geçmifli yeniden yorumluyor, flimdiki zaman› de¤erlendiriyor ve gelecek hakk›nda spekülasyon yap›yoruz. 1950'lerde yap›lm›fl II. Dünya Savafl›na iliflkin bir film bizi o y›llar›n zor günlerine ve savafl›n ac›mas›zl›¤›na götürebilmektedir. Böylece geçmifli, zaman›m›zla karfl›laflt›r›p, çeflitli dersler alabiliyoruz. Türkiye'de özel televizyonlar›n kurulmas›n›n ard›ndan, popüler kültürü yayg›nlaflt›ran en önemli araç televizyon oldu. Türkiye televizyonlar›n›n kültür hayat›m›z üzerindeki etkileri nelerdir? Özel televizyonlar›n ard›ndan yaflam biçimlerimiz, yeme içme al›flkanl›klar›m›z, dinledi¤imiz müziklerde ne tür de¤iflikler yafland›? Tart›fl›n›z. Fakirlik kültürü Antropolog Oscar Lewis (1966) taraf›ndan ileri sürülmüfl bir tezdir. Lewis, fakirlerin sahip oldu¤u de¤erlerin ekonomik yönden baflar›l› olan kiflilerin de¤erlerinden farkl› oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bu de¤erler bir nesilden, bir nesile aktar›larak fakirli¤in dairesel bir biçimde kaç›n›lmazl›¤›n› ve devaml›l›¤›n› sa¤lamaktad›r. Lewis, fakirlerde baflar›l› olmak için gerekli olan istek, arzu ve disiplinin olmad›¤›n› ileri sürmektedir. Hatta fakirlerin sahip oldu¤u davran›fllar›n toplumun ço¤unlu¤u taraf›ndan sapk›n olarak nitelendirildi¤ini savunmaktad›r. Ancak, bu düflünceye birçok sosyolog taraf›ndan çeflitli elefltiriler yöneltilmifltir.
Kültürün Kendi ‹çindeki Farkl›l›klar›
67
Özellikle, Hyman Rodman (1963) bunu red ederek, afla¤› statüdeki insanlar›n toplumun temel baflar› de¤erlerini red etmeden alternatif bir de¤er dizini gelifltirdiklerini öne sürmektedir. Her ne kadar, temel de¤erler bir toplumda tamamen yok olmasa da bunlar düzenlenebilmekte veya de¤iflebilmektedir. Fakirlik kültürü de bu tür bir de¤eri ifade etmektedir. Çünkü fakirlerin devaml› fakir kalaca¤›na iliflkin de¤erler de¤iflebilmektedir.
‹deal Kültür ve Gerçek Kültür Kültürel de¤erlerimizi çevreleyen normlara genelde tüm insanlar ayn› biçimde uymazlar. Grubun idealleri ile gerçek davran›fllar› aras›nda her zaman bir tak›m farkl›l›klara rastlan›r. ‹deal kültür toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sadece kurallarda geçerli olmas›d›r. Gerçek kültür ise bunlar›n gündelik yaflamdaki uygulan›fl veya bulunufl biçimidir. Örne¤in, ideal kültürün önemli bir görünüflü do¤ruluk veya dürüstlüktür. Ancak hemen her toplumda vergi ödeyenler vergilerini az ödemek için vergi kanunlar›n› ihlal etmekte, hesaplar›nda sahtekarl›k yapmakta, naylon faturalar düzenlemektedirler. Ayn› flekilde ö¤renciler s›navlarda kopya çekmekte, hocalar›n› aldatmaktad›rlar. O halde ideal davran›fllar, gerçek davran›fllara yans›mamaktad›r. Bunlar toplumda nadir olan örnekler de¤il, aksine yayg›n olan örneklerdir. Benzer olarak eflitlik de¤eri üzerinde özellikle duran bir toplumda, e¤er milyonlarca insan gerçekten açl›k ve sefalet içerisinde yafl›yorsa ideal ve gerçek kültür aras›nda farkl›l›k var demektir. Veya demokratik hak ve özgürlükler üzerinde özellikle duran bir toplumda, bireylerin seçme ve seçilme özgürlükleri yoksa burada da ideal ve gerçek kültür farkl›l›¤›n› görebiliriz. Toplumda yaflayan insanlar ideal ve gerçek kültür ayr›l›¤› üzerinde çok büyük bir önemle durmazlar. Örne¤in, kendini Budizme adam›fl bir rahip, hayat›nda hiç kimseyi incitmeyecek, öldürmeyecektir, ancak bu rahibin yaflamas› için bal›k tutmas› gerekmektedir. Ama bal›k tutmak da bir anlamda bir canl›y› öldürmek demektir. O halde bu kimse bu z›tl›¤› nas›l yenebilir? Bu tür z›tl›klar genelde gözard› edilerek görülmemeye çal›fl›l›r. Yaflad›¤›m›z toplumda gerçek ve ideal kütür farkl›l›¤›n› yans›tan örnekler gelifltiriniz.
‹deal kültür, toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sadece kurallarda geçerli olmas›, gerçek kültür ise bunlar›n yaflamdaki uygulan›fl ya da bulunufl biçimidir.
SIRA S‹ZDE
Yüksek Kültür ve Yayg›n Kültür Kültür içindeki bir farkl›l›k da ayn› toplum içinde yaflayan elitler ile genifl halk tabakalar›n›n sahip oldu¤u norm ve de¤erlerdeki ayr›l›klarda yatar. Toplum içinde özel bir yaflam biçimi, zevkleri, al›flkanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kültüre yüksek kültür denilir.
Toplumda özel yaflam biçimleri, zevkleri olan küçük elit gruplar›n sahip oldu¤u kültür, yüksek kültürdür.
68
Kültürün Kendi ‹çindeki Farkl›l›klar›
Müzik tercihleri yüksek ve yayg›n kültür aras›ndaki ayr›m› belirginlefltirir.
Genifl halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi, zevkler, farkl› de¤erler yayg›n kültürü oluflturur.
Örne¤in, üst s›n›flar›n yaflant› biçimleri, klasik müzi¤e düflkünlükleri, resim ve heykel sanat›yla ilgilenmeleri yüksek kültüren temel de¤erleri olarak betimlenir. Bunun karfl›t›nda ise büyük halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi, zevkler, farkl› de¤erler yer al›r ki buna da yayg›n kültür denilmektedir. Örne¤in, televizyon seyretmek maça gitmek, aile aktivitelerine kat›l›p birlikte gezmek, macera filmleri seyretmek, sokaktaki köfteciden köfte ekmek yemek gibi. Ancak hemen belirtmeliyiz ki toplumda baz› gruplar her iki kültür içinde de yer al›p iki türlü yaflam biçimi ve zevkleri de paylaflabilir. Genelde elit gruplar bir statü grubunu oluflturduklar›ndan yüksek kültür de¤erlerini, zevklerini daha benimserler ve desteklerler.
Alt Kültür ve Karfl›t Kültür Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan, ancak bununla beraber di¤er gruplardan farkl› de¤er, norm ve yaflam biçimi olan gruplar alt kültürü oluflturur.
De¤er, norm ve yaflam biçimi aç›s›ndan içinde yaflad›¤› kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren alt kültürler karfl›t kültür ad›n› al›r.
Alt kültür toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan ancak bunun d›fl›nda kendini di¤er gruplardan ay›ran de¤er, norm ve yaflam biçimleri olan gruplard›r. Örne¤in, dünyan›n birçok ülkesinde gençli¤in, ›rklar›n, etnik gruplar›n oluflturduklar› çeflitli alt kültürler mevcuttur. Daha küçük alt kültürler, üniversite kampüslerinde veya uyuflturucu madde kullanan insanlar aras›nda görülebilir. Alt kültür üyelerinin di¤er alt kültürlere etnosentrik tutumlar› vard›r. Yani kendi alt kültürünü üstün görüp di¤erlerini afla¤›larlar. Alt kültürler aras›ndaki farkl›l›klar büyüdükçe, bu gruplar aras›ndaki sosyal çat›flmalar›n derecesi de artar. Karfl›t kültür ise bir alt kültür olup, de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndan içinde yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içerir. Bu gruplar toplumun sahip oldu¤u, hatta gurur duydu¤u norm ve de¤erleri red ederek, karfl›t tutum ve davran›fllara sahiptirler. Örne¤in, bugün Amerikada yayg›n olarak görülen Hare Krishna Hareketi bu tür bir karfl›t kültürdür. Çünkü hem din, hem de¤er hem de yaflam biçimleri ve giyiniflleri aç›s›ndan içinde yaflad›klar› kültürün de¤erlerine z›t bir tutum içindedirler. Karfl›t kültürler özellikle gençler aras›nda yayg›n olarak görülür. Çünkü, yirmi yafl›nda bir gencin yeni kültürel standartlara uyumu daha kolayken, altm›fl yafl›nda bir insan›n yeniliklere uyumu kolay de¤ildir. Yafll›lar, içinde yaflad›¤› bask›n kültüre art›k etnosentrik duygularla ba¤lanm›fllard›r. Ayn› flekilde karfl›t kültüre bir örnek de 1960 l› y›llarda görülen hippiler verilebilir. Bu gruplarda o y›llarda yayg›n olan baz› kültürel de¤er ve normlara karfl› ç›karak humanizm, bar›fl, aflk, romantizm gibi temel de¤erlere a¤›rl›k vermifller, yeni slogan, giyim, kuflam biçimleriyle toplumun benimsenen tutum ve davran›fllar›na ters düflmüfllerdir.
Etnosentrizm ve Kültürel Relativizm
69
K›saca ifade edecek olursak, e¤er bir grubun de¤er ve normlar› üyesi olduklar› toplumun de¤er ve normlar›n› yans›t›yorsa buna alt kültür, e¤er grubun de¤er ve normlar› toplumun genel kültürüne ters düflecek nitelikte ise buna da karfl›t kültür diyoruz. Örne¤in, Heavy Metal Grubu hayranlar›, fleytana tap›yor, vahflet, sadistlik, ölüm gibi unsurlar› benimsiyorlarsa bu bir karfl›t kültürdür. Yaflad›¤›m›z toplumda sizce alt ve karfl›t kültür olarak tan›mlayabilece¤iniz örnekleri düflünüz.
ETNOSENTR‹ZM VE KÜLTÜREL RELAT‹V‹ZM Kültür taassubu veya ben merkeziyetcilik diye bilinen etnosentrizm kiflinin kendi kültürünü temel olarak almas› ve di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi demektir.
SIRA S‹ZDE
Kiflinin kendi kültürünü temel alarak, di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi etnosentrizmdir.
Yemek al›flkanl›klar› da kültürel farkl›l›¤›n bir göstergesidir.
Kültürler farkl› olmakla insano¤lu belirli bir kültürde do¤ar ve yaflam›n› sürdürür. Baflkalar›n›n kültürünü tan›mad›¤› için kendi norm ve de¤erlerini üstün görür. Her kültürde insanlar kendi ahlak anlay›fllar›n›, evlilik biçimlerini, giyim kuflamlar›n›, güzellik anlay›fllar›n›, di¤erlerine göre daha do¤ru ve kesin olarak yarg›larlar. Örne¤in boks ve gürefli en iyi spor, bo¤a güreflini ise vahflet olarak nitelendiren görüfl etnosentrik bir düflüncedir. Kendi kültürümüzde kedi ve solucan eti yenmez. Bu bize göre hem bir vahflet hem de i¤renç bir durumdur. Baflka bir toplumda ise süt içilmez ve dana eti yenmez. Bu ise bize göre bir ak›ls›zl›k örne¤idir. ‹flte bu da bir etnosentrik görüfltür. Bu tür görüfller özellikle di¤er toplumlarla s›k› bir iliflki içinde yaflamayan yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yayg›n olarak görülür. Ancak modern toplumlarda da bu tür yaklafl›mlara rastlanmaktad›r. Bunun en büyük nedeni insan›n kendi kültürünü yans›z olarak de¤erlendirememesinden gelmektedir. Bu görüfl karfl›l›kl› anlay›fl ve hoflgörüyü reddeder. Hemen hepimiz içinde yaflad›¤›m›z grubun do¤ru, uygun hatta di¤er gruplara üstün olan niteliklere sahip oldu¤unu ö¤retilerek yetifltiriliriz. Sosyolog William G. Summer (1906) içinde yaflad›¤›m›z grubun, herfleyin merkezi oldu¤unu, di¤er gruplar›n ise kendimizi de¤erlendirdi¤imiz referans gruplar›n› oluflturdu¤unu söyler. Etnocentrizm'in hem olumlu hem de olumsuz yönleri vard›r. Olumlu yönü grup üyeleri aras›ndaki grup ba¤l›l›¤›n› artt›rmas›d›r. Olumsuz yönünde ise zararl› ay›r›mc›l›klara neden olup, onlar› küçümsemeye ve d›fllamaya iten davran›fllara yol açmas›d›r.
70
Etnosentrizm ve Kültürel Relativizm
Herhangi bir kültürü, yine o kültürün s›n›rlar› içinde de¤er yarg›lar›n› ifle koflmadan tan›maya ve anlamaya çal›flmak kültürel relativizm olarak adland›r›l›r.
Kültürü yine o kültürün yap›s› içinde, de¤er yarg›lar›n› kullanmadan tan›maya ve anlamaya kültürel relativizm denir. Çünkü her de¤er ve norm o kültür için anlaml›d›r veya anlaml› parçalardan oluflur. Eskimolar›n neden yafll›lar› ölmek için so¤ukta b›rakt›klar› veya ay›lara teslim ettikleri bizlere çok anlams›z ve vahflet gelebilir. Ancak, bunu o kültürün standartlar›na göre aç›klamak olas›d›r. Eskimolar bu tür davran›fllar› yiyecek stoklar› çok az oldu¤u zaman en zay›flar› ve en yafll›lar›n dayanamayacaklar›n› düflünerek daha kuvvetli olanlar›n hayatta kalabilmesi için yapmaktad›rlar. Çünkü, bu kültürde grup bilinci ve grup ba¤l›l›¤› çok yüksektir. Bunu bilmedi¤imiz zaman bu olguyu vahflet olarak nitelendirebilmekteyiz. Bu nedenle di¤er kültürlere olan körlü¤ümüzü bir kenara b›rak›p onlar› kendi kültürel de¤erleri ve normlar› içinde görebilmeliyiz. Kültürel relativist görüfl böylelikle kültürü oluflturan parçalar›n nas›l uyumlu hale geldi¤ini, o parçalar› afla¤› veya yüksek olarak görmeden yani de¤er yarg›lar›m›z› kullanmadan anlamak demektir. Ancak ço¤umuz bu tür bir anlay›fl› tam olarak uygulayam›yoruz. Çünkü kültürü anlamak için takt›¤›m›z gözlük bize hep kendi do¤rular›m›z›n hakl›l›¤›n› göstermektedir. Bu flekilde kültürel relativizm bu gözlü¤ü de¤ifltirmemizi, her zaman hakl› olmad›¤›m›z›, baflkalar›n›n kültürlerine de sayg›l› olmam›z› iflaret etmektedir.
SIRA S‹ZDE
Türkiye'den iflçi olarak Almanya baflta olmak üzere çeflitli Bat› ülkelerine giden bir çok Türkün bu ülkelerde yaflad›klar›n› bir kez de etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz.
Özet
Özet
Toplum ve insan bilimleri için temel bir kavram olan kültürü ve temel özelliklerini, kültürel farkl›l›klar ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlamak. • ‹nsano¤lu geliflmifl beyin yap›s› sayesinde yaflamda canl› kal›p bir kültür yaratabilir. Kültür, bir toplumda yaflayan insanlar›n bütün ö¤rendikleri ve paylaflt›klar›n› kapsayan bir kavramd›r. Davran›fl bilimlerinin inceledi¤i hemen her fley bir kültür taraf›ndan biçimlendirilir. Zamanla kültürün koydu¤u kurallar bizim bir parçam›z haline gelir.
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Kültürü oluflturan temel parçalardan de¤erler ve normu tan›mlamak. • Kültür, norm ve de¤erlerle bir anlam kazan›r. Norm, yapt›r›m› olan yerleflik davran›fl kurallar›d›r. De¤er ise hangi toplumsal davran›fllar›n iyi, do¤ru ve istendik oldu¤unu belirten paylaflilan ölçüt veya fikirlerdir. De¤erler böylece kültürel yaflant›m›za rehberlik ederler.
AMAÇ
3
AMAÇ
4
Toplum, Dil ve kültür iliflkisini aç›klamak.
• Kültür, insanlar›n kulland›klar› bir dil sayesinde yay›l›r ve insanlar aras›ndaki etkileflimler sonucu do¤up geliflir. Her toplumun farkl› düflünce inanç ve de¤er sistemleri vard›r. Her düflünce kal›b› yaflad›¤› kültür içinde önemlidir ve geçerlili¤i vard›r. Kültürün bir di¤er özelligi de ögrenilen davran›fllardan oluflmas›d›r. Her toplumun kültürü, maddi ve manevi olmak üzere iki tür ögeden oluflur. Kültür ve toplum birbirinden ayr›lmaz bir bütünü içerirler. Toplum kültür olmadan var olamayaca¤› gibi; kültür de kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplum olmadan varl›¤›n› sürdüremez. Kültür dil sayesinde korunur ve gelecek nesillere aktar›l›r. Kültür kal›t›mla babadan o¤ula geçmez ve her toplumun kültürü kendine özgüdür. Kültürü oluflturan parçalar›n herhangi bir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na kültürel birleflme denir. Bizlere ters gelen baz› kal›plar, o kültür içinde anlaml›d›rlar.
Kültür kendi içinde popüler ve fakirlik kültürü, gerçek ve ideal kültür, yüksek ve yayg›n kültür, alt kültür ve karfl›t kültür olarak ayr›l›r. Popüler kültür yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Fakirlik kültürü ise Oscar Lewis'in "fakirlerin sahip oldu¤u de¤erlerin, ekonomik yönden baflar›l› kiflilerin de¤erlerinde farkl› oldu¤una" yönelik tezine dayanmaktad›r. ‹deal kültür toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sadece kurallarda geçerli olmas› iken gerçek kültür ise bunlar›n günlük yaflamdaki uygulan›fl veya bulunufl biçimidir. Toplum içinde özel bir yaflam biçimi, zevkleri, al›flkanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kültür yüksek kültür olarak tan›mlan›rken, büyük halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi, zevkler, farkl› de¤erler yer ald›¤› kültür yayg›n kültürü oluflturur. Di¤er yandan toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan ancak bunun d›fl›nda kendini di¤er gruplardan ay›ran de¤er, norm ve yaflam biçimleri olan gruplar›n oluflturdu¤u kültür alt kültür olarak tan›mlanmaktad›r. Yine bir alt kültür olarak de¤erlendirilen karfl›t kültür de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndan içinden yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içermektedir.
Etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar›n› tan›mlayarak; her iki görüflün olumlu ve olumsuz yönlerini tart›flabilmek. • Bunlar kültürün kendi içindeki farkl›l›klard›r. Etnosentrik görüfl baflkalar›n›n kültürünü bireyin kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi demektir. Kültürel relativist görüfl ise kültürü kendi kal›plar› içinde anlamak, önyarg›l› olmamak demektir.
AMAÇ
5
71
72
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün özelliklerinden biri de¤ildir? a. Ö¤renme yoluyla kazan›lmas› b. Bir toplumda yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› herfleyi kapsamas› c. Toplumsal bir ürün olmas› d. Her toplumun kendine özgü bir kültüre sahip olmas› e. Dünyadaki tek evrensel ürün olmas› 2. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün manevi ögelerinden biri de¤ildir? a. Görenekler b. Teknolojik geliflmeler c. Adetler d. Ahlak kurallar› e. ‹nançlar 3. Kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›na ne ad verilir? a. Statü b. De¤erler c. Norm d. Kurum e. Grup 4. Günümüzde, özellikle gençlerin pop müzik dinlemeleri hangi tür kültüre örnektir? a. Karfl›t kültür b. Yüksek kültür c. ‹deal kültür d. Kültür taassubu e. Yayg›n kültür 5. Kültür konusunda, toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sadece kurallarda geçerli olmas›na ne ad verilir? a. Yüksek kültür b. Yayg›n kültür c. Gerçek kültür d. ‹deal kültür e. Alt kültür
6. Kiflinin kendi kültürünü temel olarak almas› ve di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesine ne ad verilir? a. Kültürel birleflme b. Etnosentrizm c. Kültürel relativizm d. Karfl›t kültür e. ‹deal kültür 7. Kültürü yine o kültürün yap›s› içinde de¤er yarg›lar›ndan ar›n›k bir biçimde tan›ma ve anlamaya ne ad verilir? a. Kültürel birleflme b. ‹deal kültür c. Kültürel relativizm d. Alt kültür e. Yayg›n kültür 8. Fakirlik kültürü afla¤›daki kuramc›lardan hangisi taraf›ndan ileri sürülmüfltür? a. Lewis b. Dahrendorf c. Durkheim d. Marx e. Merton 9. Belirli bir toplumda yaflayan insanlar›n hareket biçimlerini belirleyen ve yapt›r›mlar› olan kurallar sistemine ne ad verilir? a. Norm b. Kanun c. Yapt›r›m d. De¤er e. Gelenek 10. Afla¤›dakilerden hangisi insanlar›n iletiflimlerinin ve kültürü iletmelerinin kayna¤›d›r? a. Sembol b. Norm c. De¤er d. Gelenek e. Rol
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
73
Yaflam›n ‹çinden
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar
Londra'daki Marafl.... Marafl'tan üç kiflilik bir arkadafl grubu olarak yola ç›kt›klar›nda ‹ngiltere ve ‹ngilizler hakk›nda çok fley bilmiyorlard›r. Hatta onlar›n dillerini bile konufltuklar›n› söylenemezdi. Londra'ya ulaflt›klar›nda giysileri,çantalar› d›fl görünümleri gördükleri di¤er insanlardan son derece farkl›yd›. Londra'ya yerleflme kararlar› ve ifl bulmalar›n›n hemen ard›ndan Marafl'taki köylerinden akrabalar›n› bu yeni yaflamlar›na davet ettiler. Çok de¤il üç y›l içinde Londra'da yaflayan Marafll›lar olarak say›lar› artm›fl, kendilerine ait bir mahalle oluflturmufllard›. ‹ngilizlerin yan›nda küçük ifllerde çal›fl›yorlar, onlar›n ifl terbiyesini ve çal›flma sistemini ö¤reniyorlard›. Ancak mahallelerine döndüklerinde Türkiye'deki, Marafl'taki yaflama al›flkanl›klar›n› sürdürüyorlard›. Bu al›flkanl›klar, mahallede bulunan Türk kahvesi, manav ve avluda çamafl›r y›kayan kad›nlarla an›nda göze çarp›yordu. O kadar ki çamafl›r kazanlar› bile Marafl'tan getirilmiflti. Yedikleri, içtikleri, arkadafll›klar› Türkiye'dekinden farkl›l›k göstermiyordu. Y›llar sonra Londra'da do¤an ilk çocuklar, okula gitmeye bafllad›. Yaflama al›flkanl›klar›nda bir de¤iflikli¤e gitmeyen Türk mahallesinde küçük sorunlar bafl göstermeye bafllad›. Bu genç kuflaklar ile daha yafll› kuflaklar aras›nda kimi zaman sert tart›flmalar duyulmaya bafllad›. Eskisi gibi aile içinde sayg› kalmam›fl, bunlar ‹ngiliz olmufl diyordu yafll› bir mahalle sakini. Londra'da bir Marafl köyü kurulmufltu, ancak bu köyde art›k kimi sorunlar ç›kmaktayd›.
Bottomore, B. Toplumbilim. (Çeviren; Ünsal Oskay), Do¤an Yay›nevi, Ankara, 1977. Güvenç, Bozkurt. ‹nsan ve Kültür. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1979. Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon, Boston, 1997. Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2000. Robertson, Ian. Sociology. 3. Edi. Worth Publishers, 1988. Shepard, Jon M. Sociology. 6. Edi. West Publishing Comp, New York, 1996.
Londra'daki Marafl adl› bu örnek olay› ve Londra'da yaflayan Türklerin yaflad›¤› sorunlar› de¤erler ve normlar aç›s›ndan tart›fl›n›z. ‹ngiltere'de yaflayan Türklerin yaflam tarzlar›n› etnosentrizm ve kültürel relativizm kavramlar› ile birlikte düflününüz. Bunu yaparken ‹ngilizlerin Türklerin nas›l de¤erlendirmifl olabileceklerini de tart›fl›n›z.
Biraz Daha Düflünelim 1. Kültürü ve temel özelliklerini, kültürel farkl›l›klar ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlay›n›z. 2. Dil ve kültür iliflkisini aç›klay›n›z ? 3. Kültürü oluflturan temel parçalardan de¤erler ve normu tan›mlay›n›z ? 4. Popüler ve fakirlik; ideal ve gerçek; yüksek ve yayg›n; alt ve karfl›t kültür türlerinin temel noktalar›n› ve farkl›l›klar›n› aç›klayan›z ? 5. Etnosentirizm ve kültürel relativizm kavramlar›n› tan›mlayarak; her iki görüflün olumlu ve olumsuz yönlerini tart›fl›n›z?
Yan›t Anahtar› 1. e 2. b 3. c 4. e 5. d 6. b 7. c 8. a 9. a 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise Kültür Nedir ve Kültürün Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kültür Nedir ve Kültürün Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kültürü Oluflturan Parçalar Norm ve De¤erler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Yüksek Kültür ve Yayg›n Kültür bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹deal ve Gerçek Kültür bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Etnosentrizm ve Kültürel Relativizm bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Etnosentrizm ve Kültürel Relativizm bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Popüler Kültür ve Fakirlik Kültürü bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Norm bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Dil ve Kültür bölümünü tekrar okuyunuz.
74
MAX WEBER (1864-1920)
M
ax Weber Erfurt, Almanya’da do¤du ancak gençlik y›llar›n›n ço¤unu Berlin’de yaflad›. Babas› avukat oldu¤u için Heidelberg Üniversitesi’nde hukuk okudu, di¤er akademik çal›flmalar›n› Berlin ve Gottingen’de yapt›.Kendisi özellikle Roma Hukuku ve k›rsal yap› ve iliflkilere ilgi duydu ve ekonomi tarihi konusunda birçok çal›flma yapt›. 1893’te Freiburg Üniversitesinde Ekonomi Profesörü oldu. 1896’da ise Hidelberg’e yerleflti. Babas›n›n ünlü bir avukat oluflu ve yaflam›n› zevk ve e¤lenceyle geçirmifl olmas›, annesinin ise kendini dine adam›fl bir kimse olmas› Weber’i ciddi bir flekilde etkilemifl ve bu psikolojik çat›flma sonucunda ak›l sa¤l›¤› bozulmufl ve hastalanm›flt›r. Ancak daha sonra çal›flmalar›na geri dönmüfl ve 1917’ye kadar üniversiteye dönmemifltir. Ayn› y›l Münih Üniversitesi’ne profesör olarak atanm›flt›r. Ünlü eseri "Protestan Ahlak› ve Kapitalizm"i annesinin yo¤un dini etkileriyle kaleme alm›flt›r. Kendisi aktif olarak, liberal politik süreçte yer alm›fl ve Birinci Dünya savafl›n› sonland›ran Versailles Antlaflmas›’nda Almanya temsilcisi olarak bulunmufltur. Weber’in birçok eseri çeflitli dergilerde yay›nlanm›fl ancak daha sonra bunlar kitap haline getirilmifltir. Din sosyolojisi ile ilgili çal›flmalar› ile de ünlü olan Weber, Protestan Ahlak› ve Kapitalizm adl› eserinin d›fl›nda Çin (1915) ve Hindistan’da da (1916) din konusu ile ilgili incelemeler yapm›flt›r. Weber sosyolojinin toplumsal yap›lardan de¤il, insan eylemlerinden yola ç›kmas› gerekti¤ine inanm›fl ve yöntem konusunda sosyologlar›n çal›flmalar›na objektiflik ilkesini getirmifltir.
75
Toplumsallaflma
5
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; toplumsallaflma kavram›n›, özellikleri ve amaçlar›ndan yola ç›karak tan›mlayacak; toplumsallaflma sürecindeki etkenleri aç›klayacak, toplumsallaflma ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol alma gibi sosyolojik kuramlar› tan›mlay›p, toplumsallaflmadaki etkilerini tart›flacak, toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda sorumlu olan toplumsallaflma kurumlar›n› tan›mlayarak, aç›klayabileceksiniz.
76
Toplumsallaflma
1938 y›l›n›n so¤uk bir k›fl günü, bir sosyal hizmet uzman›, Pennsylvania’da bir çiftlik evinin kap›s›na do¤ru, endifle içinde yürüyordu. Çocu¤a büyük olas›l›kla kötü davran›ld›¤› bir durumu araflt›rmak üzere burada olan sosyal hizmet uzman›, k›sa bir süre sonra evin çat› kat›nda gizlenmifl 5 yafl›nda bir k›z çocu¤u oldu¤unu keflfetti. Ismi Anna olan bu k›z çocu¤u, elleri bafl›n›n üzerinde hareket edemeyecek biçimde eski bir sandalyeye ba¤lanm›flt›. Aç›k saç›k giysiler giydirilmiflti, kibrit çöpüne benzeyen kollar› ve bacaklar› ise onlar› kullanamayacak kadar güçsüzdü. Anna’n›n içinde bulundu¤u durum, ancak korkunç bir trajedi olarak nitelendirilebilirdi. Anna, babas›yla birlikte yaflayan 26 yafl›nda, bekar ve ruh hastas› bir annenin çocu¤u olarak 1932’de dünyaya gelmiflti. Babas› k›z›n›n bu "gayri meflru" anneli¤i karfl›s›nda k›zm›fl, çocu¤u bile evinde görmek istememiflti. Böylece, ilk alt› ay›n› çeflitli kurumlarda geçirmiflti. Fakat, annesi böyle bir bak›m›n maddi külfetine dayanamazd›, böylece Anna dedesinin evine dönmek zorunda kald›. Tam bu noktada, Anna’n›n yaflad›¤› s›k›nt›lar da artm›flt›. Anna’n›n annesi babas›n›n tepkisini azaltmak için çocu¤a çok az ilgi gösterdi¤i ve canl› kalmas› için sadece süt verildi¤i çat› kat›na tafl›nmas›na karar verdi. Çat› aras›nda günler günleri, aylar aylar› kovalad› ve neredeyse hiç kimseyle görüflmeden befl y›l geçti. Anna’n›n durumunu haber alan sosyolog Kingsley Davis, hemen onu görmek üzere yola ç›kt›. Anna’y› yerel otoritenin himayesine ald›¤› bir bak›m evinde buldu. Davis, Anna’n›n durumunu görünce dehflete düflmüfltü. Anna bir deri bir kemik kalm›fl, c›l›z bir çocuktu. Anna gülemiyor, tebessüm edemiyor, konuflam›yor ve hatta k›zg›nl›¤›n› bile gösteremiyordu. K›sacas› bofl bir dünyada tek bafl›na yaflam›flças›na tamamen tepkisizdi. Kaynak: DAVIS, Kingsley, "Extreme Social Isolation", American Journal of Sociology, Vol.45, No.4 (January 1940): 554-65. MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998. D‹KKAT
Bu üniteyi çal›fl›rken daha önceki ünitelerde ifllenen toplum ve toplum yap›lar›n› ö¤renmifl olman›z gerekir. Ayr›ca toplumsallaflma do¤rudan içinden geçti¤iniz bir süreçtir; kendi deneyimlerinizden kaynaklanan örnekleri de konularla iliflkilendirin.
Girifl - Toplumsallaflma Nedir?
77
G‹R‹fi Kültür konusunda da de¤indi¤imiz gibi dünyaya gelen bebek, yard›ma muhtaçt›r. ‹çinde yaflad›¤› toplum hakk›nda bir bilgisi olmad›¤› için, onlar gibi düflünmeyi ve davranmay› da bilemez. Hatta baflkas›n›n yard›m› olmadan dünyada yaflayamaz. Zamanla sadece biyolojik fonksiyonlar› olan canl›, kültürel bir ö¤renme süreci içinde yaflad›¤› toplumu anlar ve onun bir parças› haline gelir. Bu toplumun de¤er ve davran›fl kurallar›n› benimser, onlar gibi düflünür, o topluma özgü yiyecekleri yer. Bir partiye davet edildi¤i zaman örne¤in Amerikal› ise bir "Bloody Mary", bir Japon ise "Sake", Türk ise "Rak›" içer. Hatta en önemlisi o toplumun dilini konuflur. Bu belirli davran›flsal kal›plar› ö¤renme, toplumsallaflma denilen karmafl›k bir süreç, içerisinde gerçekleflir. Bu ünitede bu konuyu irdeliyece¤iz.
TOPLUMSALLAfiMA NED‹R? Hepimiz toplumsallaflman›n bir ürünüyüz. Önce içinde yetiflti¤imiz aileden etkileniyoruz. Sanki kendimize aitmifl gibi gördü¤ümüz birçok davran›fl›n zamanla kendi ailemizde de benzer bir biçimde oldu¤unu gözlemledi¤imiz zaman flaflk›nl›¤›na u¤ruyoruz. Bu nedenle kendi arkadafllar›m›zdan farkl› özelliklere sahip oluyoruz. Siz çabuk k›z›yorsunuz; ama bir arkadafl›n›z sizin kadar çabuk sinirlenmiyordur. Siz daha fazla çal›fl›rken, arkadafl›n›z sizin kadar çal›flm›yor; ama sizden daha baflar›l› olabiliyordur. Ailenin d›fl›nda baz› fleyleri ö¤renmemizi etkileyen baflka gruplarda vard›r. Örne¤in, arkadafllar›n›z, ö¤retmenleriniz, komflular›n›z gibi. Yaflam› bu insanlarla birlikte ö¤reniyor, onlardan etkileniyor ve ayn› zamanda onlar› da etkiliyoruz. Toplumsallaflma bu nedenle bir etkileflim sürecidir. Bu süreçle birey bir kimlik kazan›r ve yaflad›¤› toplumun bir üyesi haline gelir. Toplumsallaflma birey ve toplum aras›nda bir ba¤ oluflturur. Bu ba¤ o kadar kuvvetli ve önemlidir ki ne birey ne de toplum bu ba¤ olmadan varl›¤›n› sürdüremez. ‹nsan davran›fllar›n›n büyük bir ço¤unlu¤u ö¤renilmifl davran›fllard›r. Yani belirli bir ö¤renme süreci içerisinde belirli davran›fllar göstermekteyiz. ‹nsanlarda içgüdüsel davran›fllar çok az, hatta yok denecek kadar azd›r. ‹nsanlar›n belirli bir toplumda belirli fleyleri ö¤renmeleri, toplumsallaflma süreci olarak tan›mlanan bir oluflum içerisinde gerçekleflir. Demek ki, insan›n kendine uygun insanca davran›fllar› ö¤renme süresi toplumsallaflmad›r. Bu süreç, çocu¤un do¤umuyla bafllayarak onun dili, yaflad›¤› kültürü ö¤renmesini ve bunlar› gelecek nesillere aktarmas›n› içerir. Böylece, insan yaflad›¤› toplum içerisinde bir kiflilik kazan›r. Toplumsallaflma bu aç›dan belirli bir kiflilik kazanma yöntemidir denebilir. Toplumsallaflma süreciyle insan, yaflam biçimini hayvani düzeyden kurtarm›fl olur. Bu süreç insan›n belli bir toplumda yaflamas›n› olanakl› k›lan davran›fllar› edinmesini sa¤lar. Toplum aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu süreç, topluma yeni kat›lan bireylerin yerleflmifl kültürü ve organize yaflam biçimini benimsemeleri ve uymalar›n› kolaylaflt›r›r. Toplumsallaflma; toplumun yeni üyelerine o toplumda var olan yerleflmifl, görenek, de¤er, tutum ve davran›fllar›n ne oldu¤unu, bunlara uyum sa¤laman›n ve ö¤renmenin yollar›n› gösterir. Bu süreç insan›n do¤umu ile bafllar ve bir yaflam boyu sürer. Bireylerin, sosyal kal›plara uyumu ve toplumsal kurumlara kat›lmas›yla birlikte insanlar o toplumda geçerli olan de¤er, disiplin ve davran›fl biçimlerini ö¤renirler. Toplumsallaflma sürecini, bireylere ö¤reten çok önemli bir kurum olan aile içindeki anne ve babalar da zaman içersinde toplumsallaflm›fllard›r.
Toplumsallaflma bir etkileflim sürecidir ve bu süreçte birey bir kimlik kazan›r ve yaflad›¤› toplumun bir üyesi haline gelir.
Toplumsallaflma; toplumun yeni üyelerine o toplumda var olan yerleflmifl, görenek, de¤er, tutum ve davran›fllar›n ne oldu¤unu, bunlara uyum sa¤laman›n ve ö¤renmenin yollar›n› gösterir.
78
‹nsan›n Do¤as› ve ‹zolasyonun Toplumsallaflmas›ndaki Etkileri
Anne ve babalar, edindikleri tecrübe, disiplin, ödül ve cezaland›rma yöntemleri ile bu rollerini ö¤renmekte ve daha sonra bu ö¤renilenleri kendi çocuklar›na aktarmaktad›rlar. Bu flekilde toplumsallaflma bir aktarma sürecidir denilebilir. Toplumsallaflma sürecinin önemli sonuçlar›ndan biri kiflilik kazan›lmas›d›r. Kiflilik bireyin düzenli düflünme, duygu ve hareketlerinin tutarl› bir bütünüdür. Neden tutarl›d›r? Çünkü her ortamda benzer bir biçimde ortaya ç›kar. Hiç kimse dünyaya iyi bir doktor, avukat, mühendis veya fizikçi olarak gelmez. Sadece bireylerde bunlara uygun potansiyeller vard›r. ‹nsan›n bir toplumda ne olaca¤›n› tayin eden fley, yaflamda zaman içinde kazand›¤› deneyim ve ö¤renmenin bir sonucudur. Toplum içinde her birey birbirinden farkl›d›r, bu farkl›l›klar›n nedeni bireyin toplumsallaflma sürecinde yatar. Her birey bir toplumun üyesi oldu¤u kadar, bir alt kültürün de üyesidir. Yani belirli bir ailenin, grubun, s›n›f›n, dinin bir üyesiyiz. Bu nedenle de bireyin biyografisi ve kiflili¤i kendine özgü bir biçimde geliflir. Toplumsallaflma süreci bu benzerlikleri ve farkl›l›klar› anlamam›zda bize yard›mc› olur. Toplumsallaflma yaflam boyu süren bir süreç olmas›na karfl›l›k, en önemli devresi bebeklik ve çocukluk dönemidir. Temelleri sa¤lam at›lan bir bebeklik ve çocukluk ça¤›ndan sonra, di¤er kiflilikle ilgili geliflmeler bunun üzerine oturur. SIRA S‹ZDE
Toplumsallaflma sürecini tan›mlay›n›z.
‹NSANIN DO⁄ASI VE ‹ZOLASYONUN TOPLUMSALLAfiMADAK‹ ETK‹LER‹ ‹nsanlar toplumsal etkileflimden yoksun olarak yetifltirilirlerse, geliflimleri ciddi bir biçimde zarar görür.
Kingsley Davis (1948) afl›r› izole ortamlarda yetiflmifl iki k›z çocu¤u üzerinde yapm›fl oldu¤u çal›flmalarla, uygun bir toplumsallaflma ortam›nda yetiflmeyen çocuklar›n yaflad›klar› zararl› sonuçlar› irdelemifltir.
Do¤a ve çevre ya da kal›t›m ve çevre insan geliflimini do¤rudan etkiler. Ancak sosyolojik bak›fl aç›s›ndan bireyin içinde yetiflti¤i sosyal çevre, daha fazla önem tafl›r. E¤er insanlar bu toplumsal etkileflimden yoksun olarak yetifltirilirlerse, geliflimleri ciddi bir biçimde zarar görür. Zaman zaman baz› çocuklar›n ormanda veya do¤ada tek bafllar›na bulunmufl olduklar›n› ve hayvanlar taraf›ndan yetifltirildiklerini duyar ve geliflmeleri flaflk›nl›kla izleriz. ‹flte böyle bir çocuk 1798 y›l›nda Fransa'da bulunmufl ve incelenmifltir. Bu çocuk bulundu¤unda insana benzer özellikler göstermemekteydi. Konuflam›yor, duygular›n› belirtemiyor, genelde elleriyle ve kollar›yla yürüyor, suyu yalayarak içiyor, ot yiyor ama önüne et konunca t›pk› bir hayvan gibi parçalayarak yiyordu. Ac›ya ve so¤u¤a karfl› hiçbir tepki ve hassasiyet göstermiyordu (Malson, 1972). Günümüzde bu tür örneklere pek rastlam›yoruz. Acaba insanlar taraf›ndan yetifltirilmeyen, do¤ada yetiflen çocuklar olsayd›k hepimiz bu flekilde vahfli bir canl› m› olacakt›k? Bugün sosyal bilimciler çocuklar›n yetiflmesinde fiziksel flartlar kadar, sosyal etkileflimin önemini vurgulamakta ve bunu kan›tlamaya çal›flmaktad›rlar. Bundan yaklafl›k 40 y›l önce Harry Harlow ve arkadafllar› Wisconsin Üniversitesinde yapt›klar› çal›flmada, Rhesus maymunlar›n› afl›r› yaln›z bir ortamda yetifltirmifller ve bunun maymunlar üzerindeki etkilerini gözlemlemifllerdir. Harlow laboratuarda hiç kimseyle temas ettirilmeden yetiflen maymunlar›n, t›pk› insanlarda oldu¤u gibi psikolojik (fliddetli davran›fl bozukluklar›) özellikler gösterdiklerini tespit etmifltir. Yani bu maymunlar di¤er maymunlardan korkmufllar, yemek yememifller, tembel bir yaflam sürüp, bir çeflit inzivaya çekilmifllerdir. Acaba insanlarda durum nedir? Kingsley Davis (1948) afl›r› izole ortamlarda yetiflmifl iki k›z çocu¤u üzerinde yapm›fl oldu¤u çal›flmalarla, uygun bir toplumsallaflma ortam›nda yetiflmeyen ço-
‹nsan›n Do¤as› ve ‹zolasyonun Toplumsallaflmas›ndaki Etkileri
cuklar›n yaflad›klar› zararl› sonuçlar› irdelemifltir. O zamandan beri hiçbir keflif sosyologlar›n çocu¤un geliflmesinde iletiflimin önemi üzerindeki görüfllerini de¤ifltirememifltir. Davis, çocu¤un geliflmesinde insanlarla olan etkileflimin önemine de¤inerek, gözlemlerini Anna ve ‹sabella ad›nda iki çocu¤un bafl›ndan geçen olaylarla aç›klamaya ve pekifltirmeye çal›flm›flt›r. Davis'in ilgilendi¤i ilk çocuk Anna, sekiz yafl›ndayken bulunmufl ve belirli kurumlar taraf›ndan incelenmeye çal›fl›lm›flt›r. Yaflam›n ilk alt› y›l›nda Anna, bütün her fleyden yoksun kalm›fl ve di¤er insanlarla çok s›n›rl› düzeyde bir iliflki içerisinde olmufltur. Anna, evlilik d›fl› do¤mufl, hastal›kl› bir çocuktu. Do¤duktan sonra ilk birkaç ay çevreden uzaklaflt›r›lm›fl, annesi taraf›ndan karanl›k küçük bir odaya kapat›larak yan›na sadece su ve yiyecek vermek için u¤ran›lm›flt›r. Böylece Anna, çevresinden soyutlanm›fl bir biçimde yetiflmifl, di¤er insanlarla hemen hiçbir iliflki içerisinde bulunmam›flt›r. Anna, bulundu¤u zaman yürüyemiyor, konuflam›yor hiçbir zeka belirtisi göstermiyordu. Anna, bulunduktan ve annesinden uzaklaflt›r›ld›ktan iki y›l sonra yap›lan tedavi ve çal›flmalar sonucu kendi ihtiyaçlar›n› gidermeye, yürümeye ve kendisine yöneltilen baz› komutlara cevap vermeye bafllam›flt›r. Ancak hâlâ daha konuflma yetene¤i geliflmemifltir. Bundan birkaç y›l sonra kendisi ancak iki yafl›ndaki çocu¤un düzeyinde konuflma belirtileri göstermeye ve ancak bu yafltaki bir çocu¤un davran›fllar›n› yapmaya bafllam›flt›r. Anna çok k›sa bir süre sonra yaflam›n› yitirdi¤i için araflt›rmac›lar bu konuda kesin sonuçlara ulaflamam›fllard›r. Davis'e göre Anna'n›n annesi geri zekal› oldu¤u için Anna’n›n ölümü ve geliflimindeki bozuklar buradan kaynaklanabilirdi. Ancak veriler Anna'n›n do¤ufltan m› geri zekal›yd›, yoksa çocuklu¤unda di¤er insanlarla iliflki kurmad›¤› ve yaln›z kald›¤› için mi geri zekal› oldu¤unu ve geliflemedi¤ini aç›klayamam›flt›r. Davis'in ikinci örne¤i ‹sabella ad›nda bir k›z çocu¤uydu. ‹sabella’da ilk alt› yafl›na kadar, Anna gibi di¤er insanlardan ayr› bir biçimde tek bafl›na büyütülmüfltü. Bulundu¤unda o da konuflam›yor, yürüyemiyor, iflitemiyordu. ‹sabella da Anna gibi gayr›meflru bir çocuktu. Annesi bu durumu saklamak için onu alt› yafl›na kadar karanl›k bir odada di¤er insanlardan ayr› olarak yetifltirmeye çal›flm›flt›. Ancak ‹sabella'n›n annesi sa¤›r ve dilsizdi. ‹sabella'n›n annesiyle olan iliflkisi sadece belirli el ve kol iflaretleriydi. ‹sabella, Anna'dan farkl› bir grup profesyonel e¤itimci taraf›ndan e¤itime tabi tutuldu ve dil geliflimi konusunda belirli uzmanlardan yard›m gördü. Zamanla ‹sabella gördü¤ü e¤itim sayesinde çok k›sa bir sürede sadece dil ö¤renmekle kalmad›, bir çocu¤un geçirebilece¤i tüm geliflim aflamalar›n› baflar›yla tamamlad›. ‹ki sene içerisinde içinde bulundu¤u yafl›n özelliklerini ve davran›fllar›n› göstermeye bafllad›. Bir buçuk y›l içerisinde zeka düzeyi, ilk test edildi¤i düzeyden üç misli art›fl gösterdi. Yap›lan e¤itimler ile ‹sabella toplumsallaflma ve insan iliflkileri konusunda önemli baflar›lar kaydetti. ‹lk birkaç günlük e¤itimde önce sesleri ve kelimeleri söylemeyi baflard›. ‹ki ay içinde cümle kurmay› ö¤rendi, dokuz yafl›nda ise di¤er çocuklarla birlikte 1. s›n›fa bafllad›. ‹sabella 14 yafl›na geldi¤inde 6. s›n›fa ulaflm›flt› ve okula duygusal uyumu da çok baflar›l›yd›. Yukar›daki örneklerden insan kiflili¤inin geliflmesinde toplumsallaflman›n ve sosyal iliflkilerin önemi üzerinde durulmufl, bu iliflkilerin olmamas› ya da insan›n bu iliflkilerden yoksun b›rak›lmas› ile ortaya ç›kan olumsuz sonuçlar gösterilmifltir. Görüldü¤ü gibi, sosyal iliflkilerin olmamas›, kal›t›mla geçen yetenekleri de olumsuz yönde etkilemektedir. Dolay›s›yla kal›t›m›n önemi toplumsal çevre ve sosyal iliflkilerle birlikte ortaya ç›kmakta ve geliflmektedir.
79
80
Toplumsal iliflkilerden ve sosyal iletiflimden yoksun olarak yetiflen çocuklar normal bir psiko-sosyal geliflim göstermedikleri gibi fiziksel geliflimde gösteremezler. Bu nedenle toplumsallaflma iletiflimle bafllar ve geliflir.
SIRA S‹ZDE
Kurumlarda Yetiflmifl Çocuklar ve Toplumsallaflma
‹sabella ve Anna gerçekten bu konuyu ayd›nlatmada ender bulunan örneklerdir. ‹sabella e¤itim sonucunda baflar›l› olurken, baz› örnekler bunun tersini ortaya koyabilmektedir. Örne¤in, 1970’li y›llarda Kaliforniya?da bulunan 13 yafl›ndaki Genie adl› genç di¤er bir uç örnektir. Genie 20 ayl›kken sosyal iliflkilerden kopar›lm›fl ve tek bafl›na bir odada, minimum sosyal iliflki içerisinde 13 yafl›na kadar kalm›flt›r. Yap›lan bütün çaba ve çal›flmalara ra¤men Genie toplumsallaflamam›flt›r. Genie'nin konuflma yetene¤i 4 yafl›ndaki bir çocu¤unkinden ileriye gidememifltir. Bu da yafl›n toplumsallaflmadaki önemini belirten di¤er bir örnektir. 13 yafl toplumsallaflma için biraz geç bir yaflt›r. Art›k ne e¤itim verilirse verilsin geliflim s›n›rl› kalmaktad›r. Görüldü¤ü gibi araflt›rmac›lar, erken yafllarda bafllayan toplumsallaflma sürecinin önemine de¤inmekte ve normal bir çevrede yetiflmenin kazand›rd›¤› olumlu sonuçlar üzerinde durmaktad›rlar. Bugün, art›k çocu¤un sadece fiziksel ihtiyaçlar›n› tatmin etmek sa¤l›kl› bir geliflim için yeterli olmamaktad›r. Anne ve babalar çocu¤un kendisiyle ve sosyal geliflimiyle de ilgilenmek durumundad›rlar. Bu geliflim onun hem çocukluk arkadafllar›yla ilgilenmek hem de geliflim süreci içinde iliflki kurdu¤u insanlar hakk›nda, onunla konuflmak, paylaflmak, fikir vermek anlam›ndad›r. Çocu¤un, arkadafllar›yla iliflki kurmas› engellendi¤i ölçüde bu durum onun gelecekteki duygusal yaflam›n› olumsuz yönde etkileyecektir. Toplumsal iliflkilerden ve sosyal iletiflimden yoksun olarak yetiflen çocuklar normal bir psiko-sosyal geliflim göstermedikleri gibi fiziksel geliflimde gösteremezler. Bu nedenle toplumsallaflma iletiflimle bafllar ve geliflir. Kültür konusunda da de¤indi¤imiz gibi dil insan yaflam›nda büyük önem tafl›r. Dil olmadan insanlar düflüncelerini gelifltirecek bir mekanizmaya sahip de¤ildirler. E¤er bireyler bir dilden yoksunsa, izole bir ortamda yaflayacak, baflkalar›yla iletiflim kurup, düflüncelerini paylaflamayacaklard›r. Hatta daha da ileriye gidecek olursak, dil olmadan kültür de olmayacakt›r. Kültür ise insan›n gelifliminde anahtar bir role sahiptir. Hepimiz bir biyolojik mirasa sahip olmam›za ra¤men, biyoloji yukar›da da yazd›¤›m›z gibi davran›fl, de¤er ve tutumlar›m›z› tayin eden tek bir faktör de¤ildir. Kültür, biyolojinin üzerinde bir etkiyle insan›n gelifliminde temel bir önem tafl›r. Toplumsallaflma sürecinde dil ö¤renme neden önemlidir? Davis, Anna ve ‹sabella adl› k›z çocu¤u örneklerinden nas›l bir sonuç ç›karabilirsiniz?
KURUMLARDA YET‹fiM‹fi ÇOCUKLAR VE TOPLUMSALLAfiMA Çeflitli nedenlerden dolay› devletin kurdu¤u yetifltirme yurtlar›, öksüzler yurdu gibi çeflitli kurumlarda yetiflen çocuklarla, ailesinin yan›nda yetiflen çocuklar›n toplumsallaflmas› aras›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Yetifltirme yurtlar›nda yetiflen çocuklar›n kendilerine yak›n olan yetiflkinlerle duygusal ba¤lar gelifltirmeleri çok enderdir. Bu çocuklar›n çevrelerinde, o kurumda çal›flan birçok yetiflkin olmas›na ra¤men, bu insanlarla duygusal ba¤lar gelifltiremezler. Çünkü, bunlar ço¤unlukla yönetici ya da idareci pozisyonundad›r. Bu insanlar›n bu çocuklara ay›rabilecekleri vakitleri ifllerinin yo¤unlu¤u nedeniyle çok k›s›tl›d›r. Bu yurtlarda çocuklar›n beslenme ve bak›m gibi sorunlar› az olmas›na karfl›n, duygusal sorunlar› çok fazlad›r. Spitz'in yapt›¤› çal›flmalarda da bundan iki, üç nesil önce bu tür yetifltirme yurtlar›nda yetiflen çocuklardaki ölüm oranlar› çok yüksek olarak bulunmufltur. Bu çocuklar daha küçük ve k›sa boylu, di¤er insanlarla yak›n bir iletiflim kuramayan ve daha düflük zeka düzeylerine sahiptirler.
Toplumsallaflma ‹le ‹lgili Sosyolojik Kuramlar
81
Geçmiflteki kötü koflullar› bugün bu tür yurtlarda görmüyoruz. Sa¤l›kl› besleniyor, dayak yemiyor, temiz elbiseler giyiyorlar. Ancak yine de normal aileler yan›nda yetiflen çocuklarla farkl›l›k tafl›yorlar. Bilim adamlar› bunun en temel nedeninin sosyal iletiflimsizlik oldu¤u konusunda birleflmektedirler. 1945'de Spitz normal annelerle yetifltirme yurtlar›nda yetiflen çocuklar› karfl›laflt›rm›fl ve yetifltirme yurtlar›nda yetiflen çocuklar›n fiziki, sosyal ve duygusal aç›dan geri ya da geliflmemifl oldu¤unu saptam›flt›r. Bu çocuklar›n yafllar› ilerledikçe duygusal sorunlar› da art›fl göstermektedir. Spitz'den sonra yap›lan di¤er çal›flmalarda bu bulgular› destekler nitelikte ortaya ç›km›flt›r. Nitekim Bowlby (1969), Rutter (1974) ve William Goldfarb (1945), 40 yetifltirme çocu¤u üzerinde yapt›¤› araflt›rmalarda, bu çocuklarda kiflilik geliflimiyle de ilgili sorunlar oldu¤unu saptam›fllard›r. Örne¤in, bu çocuklar›n zeka düzeylerinde gerilik, sald›rganl›k, duygusal so¤ukluk ve daha az giriflken olduklar› bulunmufltur. Çocukluk ça¤lar›nda saptanan bu problemler çocu¤un yafl›n›n ilerlemesiyle daha da art›fl göstermektedir. Görüldü¤ü gibi ça¤›m›z›n en büyük sorunlar›ndan birini, çeflitli nedenlerle bu tür kurumlara düflmüfl ve burada büyümüfl çocuklar oluflturmaktad›r. Aile ile yetiflmenin bu kadar önemli oldu¤u ça¤dafl toplum yaflam›nda, bu tür çocuklarla ilgilenmek sadece devletten beklenen bir görev de¤il, aksine tüm ailelerden beklenen bir görev olarak nitelendirilmelidir. Bu flekilde çeflitli nedenlerle kurumlarda bulunan çocuklarla daha çok ilgilenmek ve mümkün oldu¤unca bu çocuklar›, ailelerle paylaflmak ve onlar› topluma kazand›rmak zorunlulu¤u, gün geçtikçe daha büyük bir ihtiyaç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
TOPLUMSALLAfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ SOSYOLOJ‹K KURAMLAR fiimdiye kadar bebeklerin kendiliklerinden geliflmediklerini, bunun biyolojiden çok sosyal bir ortamla iliflkili oldu¤unu gördük. Evet, belki vücutlar›m›z kendiliklerinden büyüyor, ancak sosyal bir ortamdan uzaklaflt›¤›m›zda yaflam›m›z hayvandan pek farkl› olmuyor. Böylece, toplum bizi zamanla insan haline getiriyor, diyebiliriz. Do¤du¤umuzda, kendimizin farkl› oldu¤umuza iliflkin hatta kad›n ve erkek oldu¤umuza iliflkin bir fikre sahip de¤iliz. Ancak, zamanla bir benlik gelifltiriyoruz ve buna göre insanlar bizi farkl› görüyor ve baflkalar›n›n bizi nas›l gördü¤ünü de önemsiyoruz. ‹flte bu bölümde benlik veya kendilik üzerinde durup bu konu ile ilgili iki kuramdan söz edece¤iz.
Benlik Nedir? Kiflili¤in temelini bireyin benlik kavram› oluflturur. Benlik bireyin tecrübelerini ve onu baflkalar›ndan ay›ran farkl›l›klar›n› içerir. Di¤er bir deyimle insan›n kim ve nas›l oldu¤u hakk›ndaki alg›lamalar›n›n bir organizasyonudur. Dünyaya gelen canl› belirli bilgilere sahip de¤ildir. Yani henüz kendisini tan›yamaz. Zaman içerisinde t›pk› bir kültürün ö¤renilmesi gibi benlik de toplumsallaflma süreciyle birlikte geliflir. Günlük dilde s›k s›k "Kendinle iftihar edebilirsin, kendinden utan, kendini de¤ifltir, ya da kendi kontrolünü kaybediyorsun." gibi deyimleri duyar›z ve kullan›r›z. Bu deyimler bazen anlams›z gelse de bir gerçek olarak karfl›m›za ç›kar. Hepimizin kendimize ait, ne oldu¤umuza iliflkin bir tak›m düflünceleri vard›r. K›sa bir biçimde kendimizle ilgili yirmi cümleyi ard arda yazd›¤›m›z zaman, kendimize
Benlik bireyin tecrübelerini ve onu baflkalar›ndan ay›ran farkl›l›klar›n› içerir.
82
Kendilik, bir toplumsal üründür, bireyin di¤er insanlarla kurdu¤u etkileflim sonucu geliflir ve de¤iflir.
Toplumsallaflma ‹le ‹lgili Sosyolojik Kuramlar
iliflkin bir tak›m özelliklerimizi s›ralam›fl oluruz. Bu özelliklerimiz üstlendi¤imiz çeflitli rollere ve çeflitli kiflilik e¤ilimlerine iliflkindirler. Örne¤in ö¤renci, anne, baba, k›z, erkek veya cömert, arkadafl canl›s›, sosyal, anti-sosyal, çal›flkan, namuslu, onurlu, dürüst gibi. 1950'li y›llarda insanlar daha çok üstlendikleri rol üzerinde durup ona de¤er verirken, günümüzde daha çok kim olduklar›na önem vermektedirler. Ancak, kendilik kavram› neyi ifade ederse etsin, nereden gelirse gelsin, önemli olan fley kendili¤in bir toplumsal ürün oldu¤u ve bireyin di¤er insanlarla kurdu¤u etkileflim sonucu geliflip de¤iflti¤idir. Sosyal etkileflimin, bireyin kendilik ya da benlik kavram›n› nas›l etkilerdi¤ini ve nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayan ilgili iki kuram vard›r. fiimdi k›saca bunlara de¤inelim: Söz konusu kuramlar "Ayna Benlik" ve "Rol Alma" diye adland›r›lmaktad›r.
C.H.Cooley ve Ayna Benlik
Çocuk erken yafllarda aile ve akrabal›k gibi birincil gruplarda gördü¤ü davran›fllar› anlayarak onlarla iflbirli¤ine gider. Buralarda gördü¤ü her türlü davran›fl› kendi aç›s›ndan yorumlayarak kendini bunlara göre de¤erlendirir. Baflkalar›n›n kendisi hakk›nda ne düflündü¤ünü anlamaya çal›fl›r. Cooley bu sürece ayna benlik ad›n› verir.
Charles Horton Cooley (1864-1929) Amerika Birleflik Devletleri'nde benlik konusundaki çal›flmalar›yla ünlü bir sosyal psikologtur. Cooley'e göre benlik kavram› çocukluk döneminde oluflur ve zamanla bireyin yeni toplumsal etkinliklere kat›lmas›yla önem kazan›r. On sekiz ayl›k bir bebek, yürümeye bafllay›nca, önce kendini tutacak birini arar. Bu onun ailesidir, ebeveynlerine gülerek koflarken yere düfler. Anne ve baba ellerini ç›rpar ve bu olaya kahkahayla gülerler. Bebek bu durumda ailesinin kendisini komik buldu¤unu düflünür ve onlar›n davran›fllar›n› onaylar. Yani kendini komik bir bebek olarak niteler ve bu davran›fl› nedeniyle onay gördü¤ü için de onu tekrarlar. Bu durum Cooley'in ayna benlik kavram›n›n oluflumunu k›saca anlatmaktad›r. Cooley'e göre benlik bireyin içgüdüsel duygular›n›n karfl›l›kl› etkileflim ile düzenlemesidir. Çocuk erken yafllarda aile ve akrabal›k gibi birincil gruplarda gördü¤ü davran›fllar› anlayarak onlarla iflbirli¤ine gider. Daha sonra bu gruplarda gördü¤ü her türlü davran›fl› kendi aç›s›ndan yorumlayarak, kendini bunlara göre de¤erlendirir. Baflkalar›n›n kendisi hakk›nda ne düflündü¤ünü anlamaya çal›fl›r. Cooley bu sürece ayna benlik ad›n› verir. Böylece baflkalar›n›n bize yans›yan tav›r ve hareketleri kendimize yans›t›lan› gördü¤ümüz bir aynaya benzer. ‹flte bu yans›madan benlik kavram› geliflir. Di¤er insanlar›n bize olan tav›r ve hareketlerinden kendimizin iyi ya da kötü, güzel ya da çirkin,sayg›l› veya sayg›s›z hoflgörülü ya da hoflgörüsüz oldu¤umuzu anlar›z. ‹flte bu ayna benliktir. Bireyin kendisi ve birçok toplumsal davran›fllar› hakk›ndaki yarg›s›n› belirleyen fley, onun baflkalar›n›n kendisi için ne düflündü¤ünü bilmesidir. Cooley'e göre bu süreç üç aflamal› bir biçimde oluflur. • Birinci aflama, kendi görüntümüz hakk›ndaki düflüncemizdir. Yani biz baflkalar›n›n gözünde nas›l görünüyoruz. Özellikle bizim için önemli olan kimseler, annemiz, babam›z, arkadafllar›m›z bizi nas›l görüyor. Bu insanlar›n fikirleri bizim aç›m›zdan çok önem tafl›r. • ‹kinci aflama, baflkalar›n›n bu reaksiyonlar› de¤erlendirmeleri ve aç›klamalar›d›r. Yani onlar bizi, bizim kendimizi gördü¤ümüz bir biçimde mi görüyor, yoksa farkl› m›? • Üçüncü aflamada ise benlik kavram›n›n geliflimidir. Yani baflkalar›n›n bizi neden bu flekilde gördü¤ünü de¤erlendirir ve buna uygun bir benlik gelifltirmeye bafllar›z. E¤er ayna benlik olumlu ise, bu olumlu davran›fllar› devam ettiririz.
Toplumsallaflma ‹le ‹lgili Sosyolojik Kuramlar
83
E¤er yans›yan tepkiler olumsuz ise kendilik kavram›m›z zay›flar ve zamanla gelen tepkilere göre davran›fllar›m›z de¤iflir. Ancak burada önemli olan nokta, zaman zaman baflkalar›n›n insanlar› yanl›fl de¤erlendirebilmeleridir. ‹ster yanl›fl, ister do¤ru de¤erlendirelim, benlik kavram› böyle bir etkileflimle geliflme gösterir. Ancak, hemen unutmamak gerekir ki benlik kavram› her ne kadar çocukta bafllasa da geliflimi yaflam boyu sürer. Ayna benli¤in bu üç aflamas› bizim günlük yaflant›m›z›n bir parças›d›r. Baflkalar›n›n bize yans›yan davran›fllar›na göre, benlik kavram›m›z farkl›laflabilmektedir. Bu nedenle benlik hiçbir zaman bitmifl, tamamlam›fl bir süreç de¤ildir. Her zaman bir geliflme içindedir. Hatta yafll›l›kta bile de¤iflebilir. Ayna benlik kavram›n› tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
George Herbert Mead (1863-1931) ve Rol Alma Birey yaflam›nda çok önemli rolleri üstlenerek bu rollere göre dünyay› de¤erlendirmektedir. Mead'e göre kendilik bir sosyal yap›d›r ve insan›n tecrübeleriyle ortaya ç›kar. ABD’li ünlü bir sosyal bilimci olan Mead, daha önce sözü edilen sembolik etkileflim kuram›n›n da yarat›c›lar›ndand›r. Mead’e göre insan›n toplumsallaflmas›nda çok önemli bir kavram onun bir dili kullanmas›d›r. Sembolik etkileflim de zaten dil arac›l›¤›yla etkileflimde bulunmakt›r. Dil sembollerden oluflur ve insan›n düflünce sisteminin en önemli parças›d›r. Mead'e göre dil de toplumsallaflma yoluyla ö¤renilir, hatta insan›n bilinci, düflünce sistemi de bir toplumsal üründür. Mead de Cooley gibi benlik kavram›n›n sosyal etkileflimle geliflece¤ine inanm›flt›r. Ayna benlik kavram›n› da benimseyen Mead, ancak kendilik kavram›n›n bireyin baflkalar›n›n tepkilerini alg›lamas›ndan çok, onlara karfl› olan tepkilerinin önemli oldu¤unu savunmufltur. Mead'e göre birey toplumsallaflma sürecinde önce karmafl›k sosyal durumlar› okumay› veya anlamay› ö¤renmekte, ondan sonra hangi hareket biçimi uygunsa, ona göre hareket etmektedir. Mead oyun sürecinin kendilik gelifliminde kritik bir öneme sahip oldu¤unu savunur. Oyun sürecinde çocuklar baflkalar›n›n rollerini almay› ve oynamay› ö¤renmektedir. Di¤er bir deyimle kendini baflkalar›n›n yerine koyup, baflkalar›n›n düflünce ve duygular›n› anlamay› ö¤renmektedir. Mead'e göre bu süreç üç aflamal› olarak gerçekleflmektedir: • Birinci aflama taklit aflamas›d›r. Buna haz›rl›k aflamas› da denilebilir ve erken çocukluk döneminde oluflur. Çocuk iki üç yafllar› aras›nda baflkalar›n› taklit etmeyi ö¤renir. Yani büyüklerinin mimiklerini ve davran›fllar›n› taklit ederek geliflir. Örne¤in, çatal veya kafl›k tutmay›, anne ve babas›n›n davran›fllar›n› taklit ederek ö¤renir. Ancak rol davran›fl›n›n nas›l olufltu¤u hakk›nda henüz bir bilgisi yoktur. • ‹kinci aflama Oyun (Play Stage) aflamas›d›r. Bu dönemde 3-5 veya 6 yafl›ndaki çocuklar belirli bir bireyin rolünü üstlenir ve bununla ilgili hak ve sorumluluklar›n›n ne oldu¤unu anlamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, annelik rolü, polislik, itfaiyecilik, ö¤retmenlik rolü gibi. Çocuk bu rolü yerine getirirken, kendisi için tafl›d›¤› önemi ö¤renir. Ancak, bu onun için bir oyundur, henüz tam anlam›yla kendini vermifl de¤ildir. Oynad›¤› rolün ne gibi süreçlerde kazan›ld›¤›n› ve bunlar›n sorumlulu¤unu bilemez. • Üçüncü aflamay› Mead, grupla oynanan oyun aflamas› olarak adland›r›r. (Game Stage) Buradaki oyun art›k bir grup faaliyetidir. Yani birkaç rolü üstlenir. Rolünü di¤er insanlarla iliflki kurarak ö¤renir. Bu aflama, di¤er oyun
Birey yaflam›nda çok önemli rolleri üstlenerek bu rollere göre dünyay› de¤erlendirmektedir.
G. Herbert Mead. Sembolik Etkileflim Kuram›n›n kurucular›ndan.
84
Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar
sürecine göre daha ciddidir. Çünkü, art›k ileride yerine getirece¤i rollerin sorumlulu¤unu almay› ö¤renir, baflar›l› olman›n yollar›n› arar ve oyun sürecine kat›lan di¤er bireyleri yöneten kurallar› ö¤renir. E¤er kurallar› yerine getiremez ise baflar›s›z olabilece¤ini görür. Mead toplumsallaflman›n çok önemli bir sonucu; "Baflkalar›n›n bizden beklentilerine uyum göstermek ve davran›fllar›m›z› buna göre ayarlamakt›r" demektedir. Bireyin bu kapasitesi ya da yetene¤i rol alarak geliflmektedir. Di¤er bir deyimle, birey yaflam›nda çok önemli rolleri üstlenerek bu rollere göre dünyay› de¤erlendirmektedir. Bireyin bu de¤erlendirmelerinde, onun yaflam›nda çok önemli rol oynayan kifliler olan ailesinin ve arkadafllar›n›n, daha sonra da içinde yaflad›¤› toplumun çok önemli bir pay› vard›r. Mead’e göre bireyin kendisinin fark›nda olmas›n›n bafllang›c› anne ve çocuk iliflkisiyle bafllar. Annenin bebe¤in yaflam›nda çok önemli bir pay› vard›r. Bebe¤in ilk iletiflim kurdu¤u obje annesidir. Daha sonra bebek yaflamda kalabilmek için di¤er insanlarla iliflkilerini sürdürür. Bebek kendisi için önem tafl›yan bireylerin fark›na varmas›yla ve onlarla kurdu¤u iletiflimlerle yaflam›n› kolaylaflt›r›r ve çevresine uyum sa¤lar. Böylece toplumsallafl›r. SIRA S‹ZDE
Rol alma ve ayna benlik kavramlar› aras›nda nas›l bir iliflki söz konusudur?
TOPLUMSALLAfiMADA ETK‹L‹ KURUMLAR Toplumsallaflma süreci çeflitli sosyal çevrelerde, çok say›da insanla, çok farkl› yollarla kazan›l›r. Anne ve babalar, oyun arkadafllar›, ö¤retmenler, ifl arkadafllar›, sevgililer, niflanl›lar, efller, farkl› çevre içerisinde olan bu sürece katk›da bulunan kimselerdir. Bu süreç ayn› zamanda, formal, informal, amaçl› ya da amaçs›z bir biçimde de gerçekleflebilir. Bu süreç için karfl›l›kl›, yüzyüze temas çok önemlidir. Fakat toplumsallaflma kitaplarla, mektuplarla ve kitle iletiflim araçlar›yla uzaktan da kazand›r›labilir. Homojen toplumlarda bireyler ve gruplar benzer de¤er ve inançlara sahip olmalar› nedeniyle, toplumsallaflma bireylere benzer bir yaflam, meslek, duygu ve düflünce birli¤i sa¤lar. Ancak heterojen toplumlarda grup içinde farkl› de¤erler ve bu de¤erler çat›flmas› bireyin daha önceki de¤erlerini inkar etmesi ve daha önce üye oldu¤u gruplardan ayr›larak, yeni de¤erleri benimsemesine yol açar. Toplumsallaflma kurumlar› toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda sorunlu olan örgütlerdir. Bunlar aras›nda aile, din, okul, arkadafl gruplar›, sportif etkinlikler, kitle iletiflim araçlar›, çal›flt›¤› iflyeri veya ortam› say›labilir.
Aile ve Toplumsallaflma Aile, insan yaflam›nda en önemli ve ilk toplumsallaflma kurumunu oluflturur.
Aile, insan yaflam›nda en önemli ve ilk toplumsallaflma kurumunu oluflturur. Yeni do¤an bir çocuk, önce aile çevresi içinde toplumsallaflma sürecine girmektedir. Anne bebe¤in yaflam›nda son derece önemli bir kiflidir. Çocu¤un beslenmesi, bak›m›, ona gösterdi¤i flevkat ve sevgi ile çocuk baflkalar›na olan güven hissini kazan›r. Bebekli¤in ilk aylar›nda anne taraf›ndan gönderilen mesajlar ayn› zamanda çok önemli bir olgu olan dilin ilk sözcükleri ve uygulan›m›d›r. Bebek önce kelime öncesi çeflitli jestler ve mimikler ile duygular›n› ve ihtiyaçlar›n› ifade ederken, daha sonra kulland›¤› dil yoluyla çevresiyle iletiflim kurar. Ancak, belirli bir dili kullanmadan önce geçen süre içindeki jest ve dokunma yoluyla olan iletiflim de bebek için çok önemlidir.
Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar
Böylece, çocuk ve anne-baba aras›nda kurulan güven duygusu ile olumlu iletiflim ve dilin temelleri at›l›r. Bütün çocuklar bir aile içinde do¤ar ve bu kurum içinde toplumlar›n temel karakteristik yap›lar›n› oluflturan de¤er, norm, inanç ve bilgi sistemlerini ö¤renirler. Yap›l›n çal›flmalarda ebeveynlerin çocuklar› üzerinde önemli etkileri oldu¤u saptanm›fl ve özellikle çocuklar›n cinsiyet rolleri, alkol ve uyuflturucu, baflar› ve sald›rganl›k konusundaki görüfllerine temel oluflturdu¤u görülmüfltür. Di¤er bir deyimle çocuklar aile içindeki ebeveynlerinin tutumlar›ndan etkilenerek bu tür al›flkanl›klara karfl› bir görüfl oluflturmaktad›rlar. Bat› toplumlar›nda çocuklar ailelerinin yan›nda ergenlik ça¤›na hatta daha ileri yafllara kadar birlikte olmaktad›rlar. Cooley ve Mead'›n kuramlar›nda da belirttikleri gibi ailenin çocu¤un yaflant›s›nda ve kiflilik oluflumunda önemli bir pay› bulunmaktad›r. Bu çocuklar›n yüz ifadelerine hatta vücut dillerine ve davran›fl biçimlerine kadar etkili olabilmektedir. Bat› toplumlar›nda ve Amerikan toplumunda çocukluk yaflant›s›n›n insanlar›n yaflamlar›nda çok önemli bir yer tuttu¤u benimsenen bir görüfltür. Ancak, bu görüfl her zaman böyle olmam›flt›r. fiimdi bu görüflün nas›l de¤iflim gösterdi¤ini inceleyelim. Ortaça¤da çocuklar küçülmüfl birer ergin olarak görülürdü ve ebeveynlerin çocuklar› hakk›nda belirgin bir görüfl ve düflünceleri yoktu. Aile çocu¤a ismini veren ve mirastan pay almas›n› sa¤layan bir kurum olarak düflünülürdü. 13. ve 17. yüzy›llar aras›nda bu görüfl de¤iflikli¤e u¤rad›. Dini gruplar çocu¤un e¤itiminde önemli bir rol üstlenmeye bafllad›lar ve ebeveynler dini gruplar›n etkisiyle çocu¤un yaflant›s›na hatta ruhuna sahip olan birer bekçi ve gardiyan olarak nitelendirildiler. 17. yüzy›ldan 19. yüzy›la gelinceye dek ebeveynler çocuklar üzerinde önemli bir disiplin kayna¤› olarak görülüp cezaland›r›c› ve kat› bir görüfl sergilediler. Bu e¤ilim özellikle 19. yüzy›l›n ortalar›nda Endüstri Devriminin bafllang›ç dönemlerinde çok etkili yayg›n oldu. Endüstri Devriminin etkisiyle kad›n ve erkek rolleri çok kesin s›n›rlarla birbirinden ayr›ld›. Kad›nlar evde kal›p zaman›n› ev ve çocuklara harcayacak erkek ise çal›fl›p para kazanacakt›. Ondokuzuncu yüzy›l›n sonunda aile ve okulun ortak çabalar›yla çocukluk süreci önem kazanmaya bafllad› (Aries 1962). Çocukluk sürecinin onaylanmas› ile birlikte, insanlar çocuklara verilen böyle kat› bir e¤itimin uygun olmad›¤› görüflünü tart›flmaya bafllad›lar. 1920'lerden önce ailelerin kat› bir ebeveynlik rolü benimsenirken, çocuklar›n uyum sa¤lay›c› olarak yetifltirilmesi ve bunun içinde çeflitli disiplin uygulamalar›yla ödüllenip cezaland›r›lmalar› çok kabul gören görüfllerdir. Ancak 1920’lerden sonra, Sigmund Freud'un ve e¤itimci John Dewey'in görüflleriyle bunun yanl›fl oldu¤u tart›fl›l›p tamamen tersi görüfller ortaya at›lmaya baflland›. Ebeveynler çocuklar›n kendilerine özgün alg›lamalar›, ihtiyaçlar› oldu¤u görüflünü benimseyip, kötü bir çocukluk döneminin ileride baz› psikolojik sorunlar do¤urabilece¤ini düflüncesine inand›lar. Disiplin konusunda da farkl› görüfller ortaya at›lmaya baflland›. Örne¤in, 1960'larda bafllayan ö¤renci olaylar›n›n arkas›nda II. Dünya Savafl›'ndan sonra yayg›nlaflan afl›r› serbestiyetin ve özgürlükçü çocuk yetifltirmenin oldu¤u tart›fl›lmaya baflland›. Genelde çocuk yetifltirme konusunda ailede bir yaklafl›m›n olmas› istenirken, birçok sosyalbilimci de bu konuda tek bir do¤ru yaklafl›m›n olmad›¤›n› savunmaktad›rlar. Bat› toplumlar›, çocu¤un kendine bakacak güçte olmad›¤› için kendilerine bakan kiflilerle duygusal bir iliflki içinde olaca¤›na ve bunun çocu¤un yaflant›s›nda çok önemli oldu¤una inand›lar. Buna karfl›n dünyan›n kimi toplumlar›nda daha esnek, kimilerinde ise daha kat› çocuk yetifltirme biçimlerinin oldu¤unu görmekteyiz.
85
86
Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar
Dünyan›n birçok ülkesinde genellikle çocuklar›n yaflad›klar› topluma uyumlu ve üretken yetiflkinler olarak yer ald›¤›n› görmekteyiz. Hatta baz› araflt›rmalar çocuklar›n belirli toplumsallaflma kal›plar›yla yetifltirilmesine gerek olmad›¤›n› göstermektedir. Temel beslenme ve bak›m›n d›fl›nda çocu¤un evrensel bir gereksinime sahip olmad›¤› savunulmaktad›r. Her toplumun kendine göre ortaya koydu¤u taleplerin veya beklentilerin çocu¤un yetiflmesinde ve olgunlaflmas›nda etkili oldu¤u psikologlarca tart›fl›lmaktad›r (Kagan, 1983). Bu yüzden Amerikal› çocuk yetifltirirken Amerikan toplumuna uygun, Türkler de Türk toplumuna uygun çocuk yetifltirmekte ve topluma haz›rlama süreçlerini onlara ö¤retmektedirler. Bu yüzden Amerika’da do¤an Amerikal› gibi, Japonya’da do¤an Japon gibi olmaktad›r. SIRA S‹ZDE
Ailenin çocu¤un toplumsallaflmas›na etkisini, kendi çocuklu¤unuzu da dikkate alarak de¤erlendiriniz.
Din Kurumu Din, çocu¤un ahlaki aç›dan gelifliminde, do¤ru ve yanl›fl kavramlar›n›n ö¤renilmesinde çok etkilidir.
Din, dünyan›n her toplumunda toplumsallaflmada önemli bir role sahiptir. Özellikle çocu¤un ahlaki aç›dan gelifliminde, do¤ru ve yanl›fl kavramlar›n›n ö¤renilmesinde çok etkilidir. Dünyan›n hemen her toplumunda insanlar, dini ibadethanelere düzenli olarak gitmese de aile içindeki üyelerden ve toplumdan etkilenerek belirli din kal›plar›na uyar ve bunlar› da benimserler. Dini kal›plar toplumsal yaflam›n birçok alan›nda insanlar› etkiler. Örne¤in, dini ayinler s›ras›nda, sadece inançla ilgili fikirler de¤il konuflma, giyim kuflam, resmi yerlerdeki insanlar›n birbirlerine karfl› olan uygun tav›r ve hareketleri gözlemlenerek benimsenir.
Din, tüm toplumlarda toplumsallaflman›n önemli bir kurumudur.
E¤itim Daha resmi ve örgütlü bir toplumsallaflma kurumu ise e¤itim ve bunun içinde yer alan ö¤retmenlerdir. Okul yaflam› insana sadece bilgi ve beceri de¤il, toplumsal sorumluluklar›n› da ö¤retir. Bu nedenle çocu¤u etkileyen ilk organizasyonun e¤itim oldu¤unu söyleyebiliriz. Yeni okula bafllayan bir çocuk, kendisine yabanc› birçok yüzle karfl›lafl›r. E¤itimin bafllamas›yla birlikte toplumun temel yap›s› anla-
Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar
t›lmaya ve ö¤retilmeye bafllan›r. Böylece, uygulanan çeflitli kurallarla çocuklara di¤er insanlarla olan iliflkilerinde karfl›laflacaklar› güçlükler gösterilmeye, toplum halinde yaflaman›n yasalar› anlat›lmaya çal›fl›l›r. Bu flekilde çocuklar gerek birey, gerek grup olarak kendilerinden beklenilenleri anlamaya çal›fl›r ve toplumun bir parças› olmaya bafllarlar. ‹flte bu aktarmada çok önemli bir rol e¤iticilere ya da ö¤retmenlere düflmektedir. Ald›klar› sorumluluklar, onlara gösterdikleri yol, davran›fl ve kiflilik özellikleriyle ö¤renciye, ilk örnek olacak kifli ö¤retmenlerdir. Ö¤retmenler ö¤rencilerine bilgi ve beceri aktaran profesyonel toplumsallaflma kurumlar›d›r. Özellikle, lise ve yüksek ö¤retim y›llar›nda ö¤rencilerin bu insanlarla kurmufl olduklar› yak›n iliflkilerle, ö¤retmenler ö¤rencilerine yol gösterir ve gelecek için onlara rehberlik ederler. E¤itimin aç›k ve gizli olan fonksiyonlar› bireyin toplumsallaflmas›nda büyük önem tafl›r. Birinci aç›k fonksiyon, çocu¤un okuma, yazma ve aritmetik yetene¤ini gelifltirmektir. Bu tür fonksiyonlar toplumsallaflman›n en önemli parçalar›d›r. E¤itimin gizli fonksiyonlar› ise çocu¤un toplumsal sistemi anlamas›n› ve benimsemesini kolaylaflt›r›r. Örne¤in, evde çocuklar sadece ailesi ile ilgili norm ve de¤erleri ö¤renirken, okulda çok daha genifl bir bak›fl aç›s›ndan dünya ile ilgili evrensel de¤erleri ö¤renirler. Böylece yaflad›klar› toplum içerisindeki uygun ekonomik de¤erleri benimseyen gençler, çal›flma yaflam›na da bir ölçüde bu s›ralarda haz›rlan›rlar. K›saca e¤itim, bütün dünya çocuklar›na kendi ülkelerinin ekonomik ve politik sistemlerini ö¤renmelerinde ve desteklemelerinde büyük katk› sa¤lar.
87
Ö¤retmenler ö¤rencilerine bilgi ve beceri aktaran profesyonel toplumsallaflma kurumlar›d›r.
Arkadafl Gruplar› Toplumsallaflma süreci içinde di¤er önemli bir kaynak da çocu¤un yafl grubundaki arkadafllar›d›r. Aileler gibi arkadafll›k gruplar› da çocuklar›n iliflkilerinde üstün bir rol oynar. Arkadafl gruplar› çocu¤un düzeyinde eflit bir iliflkiyi simgelerken, anne ve babalar ile bu iliflki daha üst bir düzeydedir. Çünkü, anne-babalar sevilen ama ayn› zamanda da say›lan ve sözü dinlenen kimselerdir. Çocuklukta arkadafl gruplar›, birçok fleyi ö¤renmede bir ihtiyaç olarak ortaya ç›kar. Çocuk arkadafllar›yla olan iliflkilerinde onlardan birçok fleyi ö¤renir. Bunlar aras›nda, paylaflma, mücadele, kavga etme, büyüklerle olan iliflkiler, baflar› ve sevilme say›labilir. Okul ça¤›nda ise okul arkadafllar›, otoriteyle nas›l bafla ç›kalaca¤›, okul içi ve d›fl› hareketleri, karfl› cinse yaklaflman›n yollar›n› düzenleyen ve ö¤reten çok önemli gruplard›r. Hatta yetiflkinlikte bile arkadafl gruplar› evlilik yaflam›, anne baba olma, emeklilik ve eflin ölümü ile ortaya ç›kan durumlarda insanlara yard›mc› olan kimselerdir. Yeni bir yaflama uyum bile, bir toplumsallaflma sürecini içerdi¤inden bunlar›n da t›pk› kültür gibi ö¤renilmesi gerekir. Toplumsallaflma kurumlar›ndan aile ve arkadafl gruplar›n›n önemine iliflkin çal›flmalar flu sonuçlar› ortaya ç›karm›flt›r. Çocuklar için aileler uzun dönem amaçlar›n› ve temel de¤erlerin benimsenmesinde önemli bir rol oynarken, arkadafl gruplar› bofl vakitleri de¤erlendirme, görünüfl, cinsel davran›fllar gibi mevcut olan yaflam biçimini etkilemede önemli olmaktad›r. Sonuçta arkadafl gruplar›, yaflam›m›z›n her döneminde belirli standartlara göre hareket etmemizi etkiler. Örne¤in, arkadafl gruplar›n›z Rap, Heavy Metal, Rock, Country veya Klasik müzik ve Türk Sanat müzi¤i seviyorsa ve dinliyorsa genelde sizin müzik konusundaki tercihleriniz de bu yönde olacakt›r. Bu tür tercihler sadece müzikte de¤il, giyim, kuflam hatta flört biçimlerinde bile etkindirler. Ancak bu bask›lar›n iyi yönde oldu¤u kadar, kötü yönlerde, örne¤in uyuflturucu, alkol, sigara kullanma gibi istenmedik davran›fllar›n kazan›lmas›nda da etkili oldu¤unu unutmamak gerekir.
Çocuklukta arkadafl gruplar› birçok fleyi ö¤renmede bir ihtiyaç olarak ortaya ç›kar.
Arkadafl gruplar›, yaflam›m›z›n her döneminde belirli standartlara göre hareket etmemizi etkiler.
88
Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar
Sportif Etkinlikler Spor da son derece güçlü bir toplumsallaflma kurumudur. Spor sadece bireyin fiziksel yeteneklerini de¤il, belirli de¤erlerin ö¤renilmesini de yapanlara afl›lar. Yapt›¤›n›z her sporun türü, sizde belirli bir tak›ma girmenin avantajlar›n› ve onlarla birlikte olman›n verdi¤i ait olma duygusunu kazand›r›r. Baz› sporcular› örnek al›p onlar gibi olmak, önemli bir rol modeli oluflturur. Bu model sizin ona uygun hareket etmenizi etkileyerek toplumsallaflman›za katk›da bulunur.
Kitle ‹letiflim Araçlar›
Radyo ve televizyon gibi kitle iletiflim araçlar›, insan›n dünya görüflünü, tutum ve davran›fllar›n› etkiler.
SIRA S‹ZDE
Eskiden çocu¤un toplumsallaflmas›nda en etkin kurumlar anne-babalar, arkadafl gruplar› ve ö¤retmenlerdi. Ça¤›m›z modern toplumlar›nda ise, özellikle radyo-televizyon ve sinema dolayl› yoldan toplumsallaflma sürecini etkileyen güçlü kitle iletiflim araçlar›d›r. Televizyon bunlar aras›nda en etkinlerindendir. Günümüzde insanlar, televizyondan gördükleri ve radyodan iflittikleri iyi bir yaflam biçimi ve toplumun politikas› hakk›nda bilgi sahibi olmakta, baflkalar›na olan tutumlar›n› bunlara göre ayarlamaktad›rlar. Di¤er bir deyimle radyo ve televizyon insan›n dünya görüflünü, tutum ve davran›fllar›n› etkilemekte ve geri bildirimler ile insanlar› belirli bir yolda de¤ifltirmektedir. Hepimizin gözlemledi¤i gibi televizyonda gösterilen reklamlar›n, çocuklar üzerindeki etkileri yads›namaz. Ayn› flekilde yetiflkin toplumsallaflmas›nda da bu etmenin rolü çok önemlidir. Televizyonda uygulanan reklam teknikleri ile insanlar›n çeflitli ihtiyaçlar› uyar›lmakta ve bunlar flekillendirilerek nereden ve nas›l temin edilece¤i gösterilmektedir. Bu flekilde hem olgunlar hem de küçükler, bir ölçüde ekranda gördüklerini almaya flartland›r›lmaktad›r. Medyan›n, insanlar üzerinde olumlu oldu¤u kadar olumsuz etkileri de oldu¤unu unutmamak gerekir. Özellikle televizyonda gösterilen fliddete yönelik filmlerin çocuklar›n toplumsallaflmas›nda çok zararl› etkileri vard›r. ‹nsanlar 18 yafl›na gelinceye kadar, yaklafl›k 18.000 insan›n bo¤uldu¤unu, b›çakland›¤›n›, kurflunland›¤›n›, zehirlendi¤ini, bombayla havaya uçtu¤unu, hatta dövülerek öldürüldü¤ünü, ›rzlar›na geçildi¤ini televizyon programlar›nda izlemektedirler. Buradaki önemli soru, acaba tüm programlar›n izleyiciler üzerindeki etkisi nedir? Araflt›rmac›lar bu konuda çok kar›fl›k sonuçlar bulmaktad›rlar.1980'lerde yap›lan bir çal›flma bu soruya önemli katk›larda bulunmufltur. Kanada'da birbirine yak›n iki kasabay› örnek verelim: Bunlar ›rksal ve toplumsal s›n›f aç›s›ndan büyük benzerliklere sahiptir ve birinde televizyon varken, bir di¤erinde televizyon yoktur. Araflt›rmac›lar bu iki kasaban›n çocuklar›n› karfl›laflt›rm›fllar ve televizyon olmayan kasabadaki çocuklar›n hem sözel hem de fiziksel aç›dan daha az sald›rgan oldu¤unu tespit etmifllerdir. ‹ki sene sonra bu kasabaya televizyon gelmifl ve araflt›rmac›lar bu çocuklar› tekrar test etmifllerdir. Sonuçta kasabalar›na daha sonra televizyon gelen çocuklar›n da, daha önce televizyonu olan kasabadaki çocuklarla ayn› oranda sald›rganl›¤a sahip olduklar› bulunmufltur (Williams 1986). Böylece televizyonlardaki bu tür filmlerin veya programlar›n sald›rganl›k üzerinde etkili olduklar› tart›flmas›z olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle bu konuda daha ciddi önlemler al›nmas› kaç›n›lmazd›r. Türkiye'de özel televizyonlara izin verilmesinin sizce ne gibi olumlu ya da olumsuz etkileri olmufltur? Tart›fl›n›z.
Yetiflkin Toplumsallaflmas›
89
Çal›flma Ortam› ‹leriki yafllarda ortaya ç›kan bir toplumsallaflma kayna¤› ifl yeridir. Daha ö¤rencili¤imizden itibaren, biraz para kazanmak amac›yla yar› zamanl› çal›flt›¤›m›z ifl yerlerinde bile ö¤rendi¤imiz veya ders ald›¤›m›z birçok fley vard›r. Çal›flt›¤›m›z iflyeri dünya görüflümüzü, de¤er ve normlar›m›z› etkilemesi aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Hatta biz buna örgütsel toplumsallaflma diyoruz. Çünkü, her örgütün var oldu¤u örgüt kültürünü ö¤renirken etkileniyor ve buna uygun hareket etmek durumunda kal›yoruz. E¤er bu davran›fllar› benimsemedi¤imiz takdirde, iflte baflar›l› olamama veya at›lma tehlikesini yafl›yoruz. Bu nedenle çal›flt›¤›m›z örgütlerin yaflamam›zda ve toplumsallaflma sürecinde tart›fl›lmaz bir önemi vard›r. Birlikte oldu¤umuz yöneticilerin, iflyeri sahiplerinin, müdür veya meslek arkadafllar›m›z›n ifl yaflam›m›zda toplumsallaflmam›zda büyük bir etkisi vard›r.
Çal›flt›¤›m›z iflyeri dünya görüflümüzü, de¤er ve normlar›m›z› etkilemesi aç›s›ndan büyük önem tafl›r
YET‹fiK‹N TOPLUMSALLAfiMASI Yetiflkinlik ya da olgunluk dönemi baz› insanlar için sorumluluklar›n en a¤›r oldu¤u dönemi, baz›lar› için ise gençlikteki afl›r› ç›lg›nl›klar›n azald›¤› daha düzenli bir dönemi kapsar. Ancak, art›k gençlik dönemi sona ermifl ve insanlar, daha az hareketlilik tafl›yan ve gelecek garantisi için mücadele veren kimseler olmufllard›r. Bu dönemde art›k evlilik kurumu yerleflmifl, çocuk yetifltirme dönemi bafllam›fl ve insanlar baz› sorumluluklar›n alt›na girmeye bafllam›fllard›r. Eflin çal›flmas› bu kurumun yap›s› ve geliflmesini farkl› bir biçimde etkilerken, çal›flmama durumu ise ekonomik sorunlar› artt›r›c› bir etki yapmaktad›r. Her iki durumda da efllerin yeni geliflmelerden etkilenmeleri, yeni sorumluluklar almal› çiftleri yeni bir toplumsallaflma sürecine götürür. Daha ilerki yafllarda çocuklar›n büyümeleri, evden uzaklaflmalar›, mesleklerindeki baflar›s›zl›klar› ve ilerlemeleri, yak›n arkadafllar›n ölümü, insanlar› 40-50 yafl dönemlerinde bir orta yafl krizine sürükler. Bu yafl dönemlerinde insanlar amaçlar›na ve isteklerine eriflip eriflemediklerini tart›fl›r ve yaflam›n› bofla harcad›¤›, yanl›fl meslek seçti¤i kan›s›na kap›labilirler. Ça¤›m›z modern toplumlar›nda bu olay, erkekler için oldu¤u kadar kad›nlar için de geçerlidir. Bu yafllardaki ço¤u insan, bu dönemi atlatmak için kendisini ifline daha çok vererek isteklerinde farkl›l›klar yapmaya bafllar. Daha hayalci amaçlar yerine daha gerçekçi olmaya ve bunlara ulaflmaya çabalar. Orta yafl krizi toplum içinde baflar›l› olmufl insanlar içinde geçerlidir. Yafll›l›¤›n fiziksel belirtilerinin görülmeye ve hissedilmeye bafllanmas›, sa¤l›k sorunlar›n›n ortaya ç›kmas› bireylere yeni bir dönemin bafllang›c›n›n ilk iflaretidir. Bu da yafll›l›k dönemidir. Art›k ölüm düflüncesi ve buna al›flma durumu gündeme gelmektedir. Bu yafl döneminde insanlar›n yaflam›n› etkileyen bir di¤er çok önemli olayda eflin ölümüdür. Holmes ve Rahe'nin araflt›rmalar›nda çeflitli 43 stress faktöründen en çok etkili olan, bireyleri uyuma ve yeniden toplumsallaflmaya iten olgunun eflin ölümü oldu¤u saptanm›flt›r. Görüldü¤ü gibi bireyin topluma uyumu için sürekli olarak ö¤renme süreci içinde olmas› kaç›n›lmazd›r. Bu nedenle toplumsallaflma yaflam boyu devam etmektedir.
Bireyin topluma uyumu için sürekli olarak ö¤renme süreci içinde olmas› kaç›n›lmazd›r. Bu nedenle toplumsallaflma yaflam boyu devam eder.
90
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Toplumsallaflma kavram›n›, özellikleri ve amaçlar›ndan yola ç›karak tan›mlamak ve bu süreçteki etkenleri aç›klamak. ‹nsan dünyaya geldi¤inde en ilkel olarak bulunan, fakat k›sa zamanda sahip oldu¤u yeteneklerini gelifltiren ve olgun bir canl› haline gelen varl›kt›r. ‹nsan›n geliflmifl beyin yap›s› ve ö¤renme yetene¤i onu di¤er canl›lardan ay›r›r. ‹nsan›n kendine uygun davran›fllar› ö¤renmesi ve bunu gelecek nesillere aktarmas› sürecine toplumsallaflma diyoruz. Bu süreç insan›n do¤umuyla bafllar ve bir yaflam boyu sürer. Bu süreç içerisinde insano¤lu yaflad›¤› kültürün, de¤er, tutum ve davran›fl biçimlerini ö¤renirken ayn› zamanda da kiflilik kazan›r. ‹nsan›n olumlu bir toplumsallaflma süreci geçirebilmesi için en önemli fley onun di¤er insanlarla kurdu¤u iletiflimdir. Çevrelerinden uzaklaflt›r›larak, yaln›z bafl›na b›rak›lan kimselerin bu süreci baflar›l› olarak tamamlayamad›klar› geliflim bozukluklar› gösterdikleri saptanm›flt›r. Toplumsallaflma ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol alma gibi sosyolojik kuramlar› tan›mlay›p, toplumsallaflmadaki etkilerini tart›flmak. Toplumsallaflma ile ilgili iki önemli kuram C.H. Cooley'in Ayna Benlik ve G.H.Mead'in Rol Alma ve Kendilik geliflimine iliflkin kuramlar›d›r. Her iki kuramc›da benlik gelifliminde sosyal etkileflimin önemine de¤inmektedirler. Toplumsallaflma belirli bir rol davran›fl›n› ö¤renmedir.
AMAÇ
3
Toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda sorumlu olan toplumsallaflma kurumlar›n› tan›mak. Toplumsallaflma sürecinde önemli olan alt› kurum veya öge bulunur. Bunlar: • Aile, • Din, • E¤itim, • Arkadafl gruplar›, • Kitle iletiflim araçlar›, • Çal›flma ortam›d›r. Her kurumun etkisi bireyin içinde bulundu¤u yafl durumuna ba¤l› olarak de¤iflir. Toplumsallaflma her yaflta etkilidir ve yaflam boyu sürer.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Kingsley Davis, Anna ve Isabella adl› çocuklar›n bafl›ndan geçenleri hangi temel kavram›n önemine de¤inerek aç›klam›flt›r? a. Sosyal destek b. Baflkalar›n›n tepkileri c. Afl›r› yanl›zl›k ve izolasyon d. Çevre e. Kal›tsal özellikler 2. "Ayna benlik" kavram› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür? a. W. James b. G.H. Mead c. C.H. Cooley d. K. Davis e. R. Merton 3. Ça¤›m›zda toplumsallaflma sürecini etkileyen en önemli toplumsallaflma arac› nedir? a. E¤itim kurumlar› b. Kitle iletiflim araçlar› c. Arkadafl gruplar› d. Aile e. Ulafl›m olanaklar› 4. Yetiflkin toplumsallaflmas›nda aile yaflam›n› etkileyen en önemli olay afla¤›dakilerden hangisidir? a. Meslek de¤ifltirme b. Eflin ölümü c. Politikaya at›lmak d. Çocuklar›n evlenmesi e. ‹flas etmek 5. G.H.Mead, çocu¤un, ileride oynayaca¤› rolünü ve kurallar› ö¤rendi¤i geliflim aflamas›na ne ad verir? a. Taklit b. Kendi görüntümüz hakk›nda düflüncemiz c. Oyun d. Grupla oynanan oyun e. Kavramlaflt›rma 6. E¤itimin toplumsallaflmada önemli bir role sahip olmas›n› afla¤›dakilerden hangisi sa¤lar? a. Ö¤retmenler b. S›n›f ortam› c. Arkadafllar d. Oyun çevresi e. Teknik ortam
91
7. "Kendilik bir sosyal yap›d›r ve insan›n tecrübeleriyle ortaya ç›kar" ifadesi afla¤›daki araflt›rmac›lar›n hangisine aittir? a. C.H. Cooley b. E. Ericson c. S. Freud d. G.H Mead e. K. Davis 8. Toplumsallaflmada kazan›lan en önemli fley afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kiflilik b. Sosyal s›n›f c. Aile kavram› d. De¤erler e. Normlar 9. Anna ve Isabella'y› birbirinden ay›ran en önemli özellik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Anna hastal›kl› bir çocuktur. b. Anna sekiz yafl›nda bulunmufltur. c. Anna bulundu¤unda yürüyemiyor ve zeka belirtisi göstermiyordu. d. Isabella'n›n annesi sa¤›r ve dilsizdi, annesiyle iletiflimde iflaretleri kullan›yordu. e. Isabella iki y›l içinde bulundu¤u yafl›n özelliklerini ve davran›fllar›n› göstermeye bafllad›. 10. Afla¤›dakilerden hangisi Cooley'in ayna benlik sürecindeki aflamalardan birini ifade eden bir cümledir? a. Kendi görüntümüz hakk›ndaki düflüncemiz b. Baflkalar›n›n tepkileri c. Neden baflkay›m? d. Baflkalar› bizi nas›l görüyor? e. Yanl›fllar›m nelerdir?
92
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden 'Arkadafl kurban›y›m!' 20 yafl›nda, TED Koleji mezunu, p›r›l p›r›l bir genç k›z. Ama o uyuflturucu bata¤›nda. 50 Extacy hap›yla ele geçti. Verdi¤i ifadeyle elebafllar› yakaland›. Ad› E. Henüz 20 yafl›nda.... Saçlar› upuzun simsiyah... Endam›, yüz hatlar› bir top modelinkini and›r›yor. Çarp›c›, etkileyici; giyimi kuflam› da yerinde... Ama hepsi o kadar. Gerisi; uyuflturucu bata¤›nda sisler aras›na gömülmüfl bir beyin, ›fl›lt›s›n› çoktan kaybetmifl solgun bak›fllar, sürekli titreyen eller... Hayat› arka sokaklarda yaflayan bu genç k›z›n soyad› ise P. ‹talyan bir baba ile ‹ranl› bir annenin k›z›. Ülkenin en iyi okullar›ndan biri olan Ankara TED Koleji'nden mezun... Sonras›... Sonras› karanl›k, izbe mekanlarda bir araya gelinen yafl›tlara özenmeler, kötü al›flkanl›klar› benimseme ve sona do¤ru h›zla at›lan ad›mlar... Gelinen son noktada ise piflmanl›kla, utançla akan gözyafllar›. E. P., ‹stanbul Narkotik fiube Müdürlü¤ü ekiplerinin bafllatt›¤›, en h›zl› aksiyon filmlerini aratmayacak bir operasyonla yakaland›. Üzerinde 50 adet extacy hap›yla birlikte ele geçirilmiflti. Mutlu çocuklu¤u, heyecan ve umut dolu okul y›llar› art›k çok gerilerde kalm›flt›. Umutsuzlu¤un doru¤u. Elindeki uyuflturucu haplar› hiç bir flekilde aç›klayamazd›. Kendisine ac›yan gözlerle bakan polislere söyleyebildi¤i tek fley de "Arkadafl kurban›y›m" cümlesi oldu. Oysa o, bir çok velinin çocuklar› okusun diye can att›¤›, gece gündüz demeden özel okul girifl s›navlar› için haz›rlanan miniklerin hayallerini süsleyen TED Koleji'nin mezunuydu. Önünde çok parlak bir gelecek olabilirdi. fiimdi polislerin karfl›s›nda bitik halde gözyafl› döküyordu. Ald›klar› bir ihbar üzerine harekete geçen ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü Narkotik fiube Müdürlü¤ü ekipleri önceki gün bir eve bask›n düzenlediler. Bask›nda evde yaln›z yaflayan E. P. gözalt›na al›nd›. ‹talyan bir baba ile ‹ranl› bir annenin k›z› olan E. .P, bu uyuflturucu illetine neden bulaflt›¤›n› soran polislere, asl›nda tüm aileler için ibret olacak bir aç›klama yapt›. Anne ve babas›ndan ayr› tek bafl›na Türkiye'de yaflayan E.P'nin tek aç›klamas›; "arkadafl kurban›y›m" idi. Arkadafl çevresi taraf›ndan bu haplara al›flt›r›lm›flt›. Hayat›n karfl›s›nda tek bafl›na kalan Eylül'ün gözyafllar› içinde yapt›¤› aç›klama fluydu: "Çevremdeki arkadafllar›m uyuflturucu kullan›yorlard›. Beni de al›flt›rd›lar. Onlar›n yüzünden uyuflturucuya bafllad›m. Arkadafllar›m›n kurban› oldum."
lar›n› nas›l de¤erlendirirsiniz ? Bu konuda anne ve babalara düflen görevler nelerdir? Tart›fl›n›z.
Biraz Daha Düflünelim 1. Toplumsallaflma kavram›n›, özellikleri ve amaçlar›n› tan›mlay›n›z. 2. Toplumsallaflma sürecindeki etkenleri aç›klay›n›z. 3. Toplumsallaflma ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol alma gibi sosyolojik kuramlar› tan›mlay›n›z. 4. Toplumun sahip oldu¤u kültürün aktar›lmas›nda sorumlu olan toplumsallaflma kurumlar›n› aç›klay›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar Doob, Christopher, Bates. Sociology An Introduction. 3.Ed. Holt, Rinehart and Winston, Inc.1991. Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1984. Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001. Schaefer, Richard T. Sociology. Mc Graw Hill Book Comp., New York, 1982. Tolan, Barlas. Toplum Bilimlerine Girifl. Savafl Y›llar›, Ankara, 1983. Williams, T.B. The Impact of Television; A Natural Experiment in Three Communities. New York: Academic Press, 1986.
Yan›t Anahtar› 1. c
2. c 3. b 4. b 5. d 6. a 7. d
07 -05-1999 Sabah Gazetesi 8. a ‹yi bir e¤itim sürecinin bafllang›c›nda uyuflturucu ile yakalan bu genç toplumsallaflma konusundan en etkili kurum olan arakadafl gruplar›n›n birbirlerine iyi davran›fllar kazand›rmas›n›n yan› s›ra olumsuz bir tak›m al›flkanl›klar›n da sözkonusu olabilece¤ine güzel bir örnektir. Siz bu örnek olayda anlat›lan kifliyle ilgili olarak arkadafl grup-
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹nsan›n Do¤as› ve ‹zolasyonunun Toplumsallaflmadaki Etkileri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise C.H.Cooley ve Ayna Benlik bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Yetiflkin Toplumsallaflmas› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise G.H.Mead ve Rol Alma bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsallaflmada Etkili Kurumlar ve E¤itim bölümlerini tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise G.H.Mead ve Rol Alma bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsallaflma Nedir bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹nsan›n Do¤as› ve ‹zolasyonun Toplumsallaflmadaki Etkileri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise C.H.Cooley ve Ayna Benlik bölümünü tekrar okuyunuz.
93
Toplumsal Gruplar
6
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; grup kavram›n›, di¤er toplumsal oluflumlardan ay›ran temel özellikleri dikkate alarak tan›mlayacak ve grup olgusunun toplumsal yaflamdaki yeri ve önemini kavrayacak, grup türlerini tan›mlayacak, grup normlar›n› karfl›laflt›rarak aç›klayabileceksiniz.
94
Toplumsal Gruplar
Bundan altm›fl y›l önce Kaliforniya’da Pasadena’da yeni bir restaurant›n aç›l›fl›, yerel halk›n ilgisini çok az çekerken, bir bütün olarak dünyaca hiç fark edilmemiflti. Fakat, sahipleri Mac ve Dick McDonald taraf›ndan iflletilen önemsiz gibi görünen bu küçük iflletme, restaurant endüstrisinde büyük bir devrim yaratacak ve say›s›z birçok iflletme hatta okul ve kilise taraf›ndan da örgüt modeli örnek al›nacakt›. McDonald kardefllerin uygulamaya koydu¤u temel formül, günümüzde bizim "fast food" olarak nitelendirdi¤imiz yani yiyeceklerin, çok say›da insana ucuz ve h›zl› biçimde sunulmas›ndan oluflmaktayd›. McDonald kardefller çal›flt›rd›klar› elemanlar›n her birini, üst düzeyde uzmanlaflt›rarak e¤ittiler, yani bir kifli hamburgerleri pifliriyor, di¤erleri hamburgerlerin garnitürlerini koyuyor, birileri milk shake yap›yor ve di¤erleri de haz›rlanan yiyecekleri montaj hatt› düzeninde müflterilere sunuyordu. Y›llar geçtikçe McDonald kardefller kazançlar›n› artt›rd› ve Pasadena’daki tek restaurantlar›n› San Bernardino’ya tafl›d›lar. Beklenmedik bir tak›m olaylar yafland›¤›nda ve Ray Kroc adl› bir gezgin tüccar›n McDonals’› ziyaret etti¤inde y›llardan 1954’tü. Kroc, kardefllerin bu etkili sistemini görünce adeta büyülenmiflti. Kroc hemen bu sistemin daha da geniflletilerek fast-food restaurantlar›na uygulanabilme potansiyeli oldu¤unu hemen fark etti. Bafllang›çta, Kroc bu planlar›n› McDonald kardefllerle ortakl›k kurarak gerçeklefltirme yoluna gitti. Fakat k›sa bir süre sonra onlar›n da hisselerini alarak tüm zamanlar›n en baflar›l› hikayelerinden biri haline gelecek kendi iflini kurdu. Bugün dünya çap›nda 15 000 McDonald’s restaurant›, say›s›z insana hizmet vermektedir. Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998. D‹KKAT
Bu ünitede ele al›nacak konular› daha iyi ö¤renebilmek için toplumsallaflma ve aile konular›n› yeterince anlam›fl olman›z gerekir. Konular› kendi gündelik hayat›n›zdaki yans›malarla iliflkisini kurarak çal›flman›z kavramlar›n pekiflmesine yard›mc› olacakt›r.
Girifl - Grup, Y›¤›n ve Kategori Farkl›l›¤›
95
‹nsanlar, ister uzayda isterse dünyada yaflas›nlar, zamanlar›n›n ço¤unu bir grup içerisinde geçirirler. Bu grup içerisinde olanlar ise yaflam›m›z› büyük ölçüde etkilerler. Sosyolog Emile Durkheim (1933) gruplar› bireyle toplum aras›nda oluflan bir tampon olarak niteler. Grup üyeleri aras›nda var olan yak›n iliflkiler, insanlar›n yaflam›na bir anlam ve amaç kazand›rmas› nedeniyle küçük gruplar birey için bir yaflam ba¤›d›rlar. Di¤er bir deyimle insan› hayata ba¤l›yan bir unsurdur. Bu ba¤ nedeni ile toplum içindeki kurals›zl›k ortam› bir ölçüde azalabilir. Grup birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlard›r. Grup üyeli¤ini paylaflan insanlar aras›nda, birliktelik duygusu, ortak amaçlar, kollektif normlar, do¤rudan ve dolayl› bir iletiflim, paylafl›lan hak ve yükümlülükler yer al›r. Sosyologlar›n en çok ilgi duydu¤u konulardan birisi gruptur. Hepimiz yaflant›m›z›n çeflitli bölümlerinde bir ya da birkaç grubun üyesi olmufl ve bu duyguyu paylaflm›fl›zd›r. Hepimiz bir sosyal varl›k olmam›z nedeniyle, bir aile grubunun içinde do¤uyor, bu grup içinde temel kültür ö¤elerini ö¤reniyor, zaman içinde okula bafllay›p arkadafll›klar ediniyor ve zaman›m›z›n ço¤unu onlarla geçiriyoruz. Daha sonra ifl hayat›m›z da gruplarla kurdu¤umuz iliflkilerle bütünleflmektedir. Birtak›m zorunluluklar üstlenip, bunlar› di¤er insanlarla paylaflmakta baflar› ya da baflar›s›zl›k duygusunu di¤er insanlarla birlikte keflfetmekteyiz. Bu flekilde yaflam boyu günlük çabalar›m›z baflkalar›yla birlikte geçmektedir. Ne yaparsak yapal›m, amac›m›z ne olursa olsun örne¤in, çal›flmak, oynamak, çocuk yetifltirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup içinde gerçekleflmektedir. ‹nsan›n di¤er insanlarla kurdu¤u iliflki pratik de¤il, daha çok psikolojik bir ihtiyaca yöneliktir. E¤er insanlar uzun müddet baflkalar›ndan ayr› olarak yaflarlarsa, sonuçta baz› psikolojik rahats›zl›klarla karfl›laflmaktad›rlar. Bu nedenle savaflta bile insanlar› otuz günden fazla tek bafl›na bir hücrede hapsetmek Cenevre Antlaflmas›na göre suç teflkil etmektedir. Yaflant›m›zda tesadüfen kurdu¤umuz çeflitli iliflkiler yan›nda örne¤in bankadan para çekerken memurla konuflmak gibi planlad›¤›m›z amaca yönelik çeflitli etkileflimlerimiz de vard›r. ‹nsanlarla onlarla birlikte bulunmaktan zevk duydu¤umuz için, bize bir fleyler verdikleri için, bir amac› paylaflt›¤›m›z için ya da baflka bir flans›m›z olmad›¤› için de iliflki kuruyor birlikte oluyoruz. Bu iliflkiler grubu ya da gruplaflmalar› oluflturmaktad›r. ‹flte bu ünitede bu konuyu iflleyece¤iz.
Grup, birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlard›r.
G‹R‹fi
GRUP, YI⁄IN VE KATEGOR‹ FARKLILI⁄I Grup konusuna daha detayl› olarak girmeden önce grupla, y›¤›n ve kategori aras›ndaki farkl›l›¤› belirtmekte yarar vard›r. Grup, üyeleri aras›nda belirli iliflkiler bulunan ve belirli bir süreklili¤i olan insanlardan meydana gelir. Y›¤›n ise, birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir nedenle yer iflgal eden iki veya daha çok say›daki insanlardan oluflur. Örne¤in, k›rm›z› ›fl›kta bekleyen insanlar, uçakta bilet kontrollerini yapt›ran kifliler, tren veya otobüs yolcular› gibi. Ancak, bazen y›¤›nlar grup haline dönüflebilirler. Örne¤in, otobüs kuyru¤unda beklerken insanlar aras›nda bir etkileflim yoktur; fakat kuyrukta bekleyenlerden birisi bay›l›p yere düflünce bekleyen kifliler ona koflarak yard›m etmeye çal›fl›rlar. Böylece bir grup oluflumu gerçekleflebilir. Çünkü, aralar›nda bu kifliye yard›m etmek için bir etkileflim olmaya bafllar. Cankurtaran veya doktor ça¤›rmak, kiflinin üstünü örtmek, kanayan bir yeri varsa bas-
Grup üyeleri aras›nda belirli iliflkiler bulunan ve belirli bir süreklili¤i olan insanlardan meydana gelirken; y›¤›n ise birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir nedenle yer iflgal eden iki veya daha çok say›daki insanlardan oluflur.
96
Kategori benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlardan oluflur.
SIRA S‹ZDE
Grup, Y›¤›n ve Kategori Farkl›l›¤›
t›rmak gibi. Ancak, tek yönlü bir iletiflim de grup oluflumunun do¤mas›nda yeterli de¤ildir. Bir grubun varl›¤›ndan söz edebilmek için bu etkileflim çerçevesinde baz› de¤er norm ve ideolojilerin genifl anlamda özel bir duygusal ortam›n ve birlefltirici manevi ö¤elerin var olmas› gerekir. Toplumsal kategori ise biraz daha farkl› bir anlam tafl›r. Kategori benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlardan oluflur. Yani birbirleriyle konuflmayan ancak ortak karakteristikleri olan insanlar› grup de¤il bir kategoridir. Örne¤in, akademik yaflamda gözlük takan insanlar, boyu 1.90'› geçen kiflilerin oluflturdu¤u kategori gibi. Kategoriler yafl, cinsiyet, gelir veya ›rksal olabilir. Kategoriler aras›nda da ortak de¤erler, ilgiler veya sorunlar oluflarak gruplar›n geliflmesine neden olabilirler. Kad›n haklar› örgütleri, kimsesiz çocuklar› koruma derne¤i gibi. Birçok toplumbilimci Merton'un standart toplumsal grup tan›m› üzerinde birleflirler. Bu tan›ma göre grup, birden fazla say›da insan›n kendileri ve baflkalar› taraf›ndan grup olarak nitelendirilmeleri aç›s›ndan önemlidir. Grubu oluflturan insanlar kendilerini bir grup olarak nitelendirmedikleri sürece bu toplulu¤u grup olarak düflünemeyiz. O halde kiflilerin grup oluflturduklar›n›n bilincinde olmalar› da, gruplaflma sürecinde önemli bir faktördür. Gruplar›n oluflmas›nda mekansal yak›nl›k da önemlidir. Örne¤in, arkadafl gruplar› genellikle ayn› mahalle ya da komflu çocuklar›ndan oluflur. Zamanla mekansal yak›nl›k önemini kaybeder ve davran›fllardaki benzerlikler önem kazan›r. Örne¤in okullarda kurulan çeteler bu flekilde ortak davran›fl gösteren kimselerden oluflur. Ayn› flekilde insanlar kendileri gibi olan,benzer özellikler gösteren ve birbirlerinin ilgilerini çekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluflturabilirler. Grup üyelerinin birbirleriyle kurduklar› etkileflimlerin sonucu grubun iç yap›s› oluflmaya bafllar. Her grubun kendi içinde s›n›rlar›, normlar›, de¤erleri, üyelerin belirli rol ve statüleri vard›r. Baz› gruplarda bu yap› çok kat› ve aç›kt›r. Örne¤in, her üyenin resmi bir pozisyonu oldu¤u gibi, uymas› gerekli normlar yaz›l› bir biçimde kendisine bildirilir. Di¤er bir grupta ise bu yap› çok daha gevflek ve esnek olabilir. De¤er ve normlar› geçici oldu¤u gibi çok kesin de olmayabilir. Rol ve görevler üyelerin antlaflmalar›na göre de¤iflebilir. Örne¤in, orduda rol ve statüler çok belirgin ve kat› bir biçimde oluflurken, üniversitedeki da¤c›l›k klübünün üyeleri aras›nda bu rol ve statüler daha esnektir. Bireyler daha çok tek bafllar›na gerçeklefltiremeyecekleri amaçlar› gerçeklefltirmek için grup olufltururlar. Bu amaçlardan baz›lar› çok aç›kt›r. Örne¤in, bir yard›m derne¤inin kimsesiz çocuklar› okutmak amac›yla para toplamas› gibi. Baz›lar› da kendileri iyi vakit geçirsin diye, grup oluflturmalar›na ra¤men bunu aç›kl›kla ifade etmeyebilirler. Ancak gerçek fludur ki gruplar genelde ortak bir amac› paylafl›rlar, bu amaç hem bireyler için hem de grup için ortakt›r. E¤er grup politik bir amaç tafl›yorsa, grup üyeleri bu amac› paylafl›rlar. E¤er amaç bofl zamanlar› uygun bir biçimde de¤erlendirme ise bu amaç paylafl›l›r. Grup üyeleri, benzer yaflta ve s›n›fta olduklar› gibi benzer ilgilere de sahiptirler. Üyeler aras› iliflkiler s›klaflt›¤› ölçüde grup üyelerinin benzerlikleri artt›¤› gibi, norm ve de¤erleri paylaflmalar› ve benimsemeleri de yayg›nlafl›r. Grup ile y›¤›n ve kategori tan›mlar›n› gözden geçirerek aralar›nda ne gibi farklar oldu¤unu tart›fl›n›z.
Grup Türleri
97
GRUP TÜRLER‹ Grup sosyolojideki en önemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birçok grup çeflidinden söz ederler. Bunlar, birincil ikincil grup, iç ve d›fl grup, referans grubu hatta yeni ortaya ç›kan elektronik etkileflim gruplar› gibi. fiimdi bunlar› k›saca aç›klayal›m:
Birincil Gruplar Sosyolojide çeflitli grup s›n›fland›rmalar› olmas›na karfl›n en yayg›n ve temel olan› Charles Horton Cooley taraf›ndan yap›lan "Birincil" ve "‹kincil" grup ayr›m›d›r. Cooley birincil gruplar› yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplar olarak tan›mlar. Birincil gruplar›n üyeleri üyelik ve bizlik duygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavram›yla herhangi bir olaya yaklaflt›klar› için grup dayan›flmas›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r.
Cooley'e göre birincil gruplar, yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r.
Birincil iliflkilerin en saf biçimi ailede görülür.
Yüzyüze iliflkilerin çoklu¤uyla da Cooley'in belirtti¤i grubun üye say›s›n›n az olufludur. Cooley, ancak az say›da grubun bu tan›ma uygun oldu¤unu saptam›flt›r. Bunlar da; oyun grubu, komfluluk, akrabal›k gibi gruplard›r. Bu gruplar içerisinde insanlar s›cak, dost bir ortamda yaflarlar ve her istediklerini yapabilme özgürlü¤üne sahiptirler. Böylece insanlar, bu grup içerisinde sosyal yaflam›n ne oldu¤unu ö¤renirler. Cooley birincil gruplar› "insan neslinin bak›ld›¤›, korundu¤u yerler" olarak nitelendirir. Bu yönüyle de grup üyeleri aras›nda güven verici iliflkiler kurulur. Bu tür iliflkilere ise Cooley birincil iliflkiler demektedir. O halde birincil gruplar birincil iliflkiler üzerine kurulu olan ve bu tür iliflkileri sürdüren gruplard›r, diyebiliriz. Birincil iliflkilerin en saf biçimini ailede görmekteyiz. Çünkü, aile üyeleri, birbirlerinden hiçbir ç›kar beklemeksizin her türlü fedakarl›¤› yapabilirler. Bu iliflkiler içersinde insanlar›n ya da grup üyelerini yapt›¤› bir hata, yanl›fl ba¤›fllanabilir. Bu grubun üyeleri birbirlerine birtak›m zorunluluklar ve kurallarla ba¤l› de¤illerdir. Her üye rolünün ve sorumlulu¤unun bilincindedir ve bunu zorlama ile ya da
98
Birincil gruplar›n üç temel fonksiyonu, yak›n iliflkiler yoluyla duygusal destek saplamas›, toplumsallaflma sürecine olan katk›s› ve uyumu kolaylaflt›rarak toplumsal kontrolü olanakl› k›lmas›d›r.
SIRA S‹ZDE ‹kincil gruplar, birincil grubun d›fl›nda kalan her türlü büyük çapl›, önemli resmi gruplard›r.
‹kincil gruplar›n olufltu¤u yerlerden biri de ifl yerleridir.
Grup Türleri
bir menfaat karfl›l›¤› olarak yapmaz. ‹çten gelerek ve hiçbir karfl›l›k beklemeksizin yapar. Örne¤in, hiçbir anne çocu¤una "bugünlük görevimi yerine getirdim, yar›n sabah saat dokuzda gelirsen seninle ilgilenirim" diyemez. Sonuç olarak birincil iliflkilerde, bir tak›m duygusal yat›r›mlar ve ba¤lar bu iliflkilerin baflar›s› için gerekli olmaktad›r. Birincil gruplar her zaman küçüktürler; çünkü büyük say›daki üyeler aras›nda yo¤un bir iliflki kurmak çok güçtür. Bu nedenle büyük gruplar kendi aralar›nda ayr›larak daha küçük gruplar› oluflturabilirler. Ancak bu flekilde birbirleri aras›nda yo¤un iletiflim kurmak mümkün olabilir. Birincil gruplar›n üç temel fonksiyonu vard›r. Birincisi yak›n iliflkiler yoluyla duygusal destek sa¤lar. Örne¤in, II.Dünya Savafl› s›ras›nda Alman ordusu her geçen gün say›lar›n›n azalmas›, yeterli ikmal alamamas›na ra¤men, bir türlü çözülememifl ve ma¤lubiyeti kabul etmemifltir. Bunun en büyük nedenini yazarlar Alman ordusunun ve çarp›flan birliklerinin aras›nda, mevcut birincil iliflkilerin sa¤laml›¤›na ba¤lamaktad›rlar. ‹kinci önemli fonksiyonu birincil gruplar›n toplumsallaflma sürecine olan katk›lar›d›r. Çocuklar için aile birincil gruptur. Onlar›n yetiflmesinde, kendilik gelifltirmelerinde ve duygusal destek almalar›nda büyük bir destek sa¤lar. Aile ayn› zamanda çocuklar›n toplumsal kültürü ö¤renmelerinde ve toplumsal yaflama kat›lmalar›nda etkin bir rol üstlenir. Üçüncü olarak birincil gruplar uyumu kolaylaflt›r›r ve toplumsal kontrolü olanakl› k›lar. Bir toplumun devaml›l›¤› üyelerin mevcut norm ve de¤erleri benimsemesine ba¤l›d›r. E¤er toplumun büyük bir ço¤unlu¤u bunlar› paylaflm›yor, karfl› ç›k›yorsa, oluflan anomik ortam ile toplum çöker. ‹flte birincil gruplar yeni üyelere norm ve de¤erleri grup bask›s› yoluyla ö¤reterek, onlar›n uyum sa¤lamalar›na yard›mc› olur. Birincil grup tan›m›n› yaparak, kendi kiflisel hayat›n›zdan birincil grup örneklerini s›ralay›n›z.
‹kincil Gruplar Birincil gruplarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ikincil gruplar daha büyük, nispeten geçici, benzerlik göstermeyen, resmi gruplard›r. Bu gruplar›n üyeleri birbirleriyle belirli ç›kar ve aktiviteleri aç›s›ndan iliflki kurarlar. Di¤er bir deyiflle etkileflimlerinde belirli roller hakimdir. Örne¤in ö¤renci, yönetici, müdür, flef, iflçi gibi. Üniversitede birinci s›n›f ö¤rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer örnektirler. Yaflam süresince bu tür gruplara üyeli¤imiz devam eder. E¤itim al›rken, bir iflyeri ortam›nda çal›fl›rken, param›z› veya bofl zamanlar›m›z› harcarken geçici olarak ikincil gruplara üye oluruz. Cooley hiçbir zaman "‹kincil grup" sözünü kullanmamakla beraber birincil grubun karfl›t özelliklerine sahip gruplar için "ikincil" kavram›n› kullanmak do¤al karfl›lanmaktad›r. ‹kincil gruplar, birincil grubun d›fl›nda kalan her türlü gruplard›r. Bu gruplar büyük çapl›, önemli resmi gruplard›r. Bu gruplar›n örneklerini,
Grup Türleri
99
özellikle sanayileflmifl toplumlarda görmekteyiz. Bu gruplar, karfl›l›kl› ç›karlara göre düzenlenmifl resmi örgütlerdir. Kültürel farkl›laflma ve iflbölümünün yayg›nlaflmas› kentleflme sonucu bu tür gruplar ço¤almaktad›rlar. Örne¤in, flirketler, bankalar, sendikalar, birlikler bu tür gruplard›r. Burada önemli olan bireylerin ya da üyelerin üstlendi¤i birtak›m toplumsal görevlerini yerine getirmeleridir. Üyeler aras›nda karfl›l›kl› yükümlülük ve haklar› belirleyen fleyler yaz›l› yasa, tüzük ve yönetmelik kurallar›d›r. ‹kincil gruplar› resmi (formal) gruplar olarak da tan›mlayabiliriz. Böylece resmi organizasyonlar, belirli bir amaca hizmet ettikleri sürece ikincil gruplar olarak tan›mlanabilir. Bu tür gruplara örnek olarak, plak flirketleri, okullar, hapishaneler, silahl› kuvvetler say›labilir. Bu gruplar aras›ndaki yüzyüze iliflkiler çok k›s›tl›d›r. Sadece belirli rol ve görevlerle ilgili olarak bir araya gelip iliflki kurarlar. Örne¤in, bölüm müdürü, dan›flman ve memur aras›ndaki iliflkilerde oldu¤u gibi. ‹kincil gruplar küçük ya da büyük olabilir. Herhangi bir küçük grup bafllang›çta ikincil bir gruptur; ancak zamanla üyeler aras›ndaki iliflki artar, üyeler birbirlerini daha iyi tan›r ve bizlik duygusu geliflirse, bu grup birincil gruba dönüflebilir. T›pk› bir üniversitede oluflturulan bir seminer grubu gibi. Seminer üyeleri bafllang›çta ikincil bir grup iken e¤er aralar›ndaki etkileflim artar ve yak›nlaflma ve paylaflma s›klafl›rsa bu grup birincil gruba dönüflebilir. fiirketler, büyük fabrikalar, hükümet bakanl›klar› gibi ikincil gruplar içinde her zaman birincil gruplar olabilir. Birincil gruplar, daha çok geleneksel ve endüstri öncesi toplumlarda yayg›n olarak bulunurken, örne¤in, köydeki akrabal›k iliflkileri gibi ikincil gruplar daha çok modern endüstriyel toplumlar›n ürünüdürler. Bu toplumlarda insanlar›n iliflkileri büyük bir ço¤unlukla ikincil gruplarda geçmektedir. Yani belki bir daha hiç karfl›laflmayaca¤›m›z insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca yönelik iliflkiler kurmaktay›z. ‹kincil iliflkilerin geliflmesi, ikincil gruplar›n oluflumunu artt›r›rken modern toplumlar›n ayr›lmaz bir parças›n› oluflturmaktad›r. Ancak, ikincil gruplar aras›nda mevcut iliflkiler olumsuz veya nahofl bir özellik tafl›maz. Aksine, ikincil grup üyeleri birbirleriyle son derece zevkli ve olumlu iliflkilere sahip olabilirler. Yak›n arkadafll›k, birinin di¤erine karfl› gösterdi¤i sevgi ve sayg› gibi. Sadece ikincil grubun amac› belirli bir görevi bitirmek veya bir amac› gerçeklefltirmektir. Bu gruplar üyeler aras›nda karfl›l›kl› dostlu¤u ve arkadafll›¤› gelifltirmek, duygusal ba¤lar kurmak amac›yla oluflturulmazlar. Bu nedenle e¤er arkadafll›k iliflkisini gelifltirmek, bir görevi tamamlamaktan daha önemli hale gelirse ikincil gruplar etkinli¤ini kaybeder hale gelirler. Örne¤in, bir basketbol tak›m›nda amaç iyi arkadafll›k ve çal›flt›r›c› ile iyi iliflkiler kurmak ise tak›m basketbol oynamada zay›f kal›r. Bu nedenle bu tür iliflkileri çok iyi de¤erlendirmek gerekir. ‹kincil gruplar›n temel özelliklerini tan›mlayarak, gündelik hayat›n›zdan örnekler bulunuz.
‹ç ve D›fl Gruplar Grup kendi üyeleri aç›s›ndan ve grubun di¤er gruplarla kurdu¤u iliflkiler aç›s›ndan özel bir anlam tafl›r. ‹nsanlar bazen di¤er gruplara karfl› düflmanca duygular tafl›d›¤› gibi, bazen de gruba di¤er gruplardan bir tehdit gelebilir. Özellikle de grup toplumla kültür ve ›rk aç›s›ndan farkl›l›k tafl›rsa bu gibi düflmanl›klar daha da belirginleflir. Sosyologlar bu ayr›m› "biz" ve "onlar" kavramlar›yla bütünlefltirip iç ve d›fl gruplar olarak ay›rmaktad›rlar. ‹ç ve d›fl grup kavramlar› Amerikal› Sosyolog William Graham Sumner taraf›ndan yap›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
100
Grup Türleri
‹ç gruplar Bizlik duygusuna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl gruplar ise bizim grubumuzun d›fl›nda olan, herhangi bir alternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önem tafl›mayan, hatta ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplard›r.
‹ç gruplar "Bizlik duygu"suna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl gruplar ise bizim grubumuzun d›fl›nda olan, herhangi bir alternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önem tafl›mayan, hatta ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplard›r. Di¤er bir deyimle bir grubun di¤er bir gruba karfl› duydu¤u düflmanca diyebilece¤imiz tutumlar, kendi gruplar› için bir benlik oluflturabilir. E¤er bireyler kendi gruplar›na ba¤l›l›k duyuyorlar ise, bu onlar›n iç grup olduklar›nla (in-groups) e¤er di¤er gruplara dostane olmayan bir tav›r içindeyseler bu gruplar onlar için d›fl grup (out-group) olma özelli¤i tafl›r. ‹ç gruplar etnosentrik duygular› da pekifltirirler. Çünkü, iç grup için kendi aralar›nda olan her fley en iyi ve uygundur. Buna karfl›n d›fl gruplarda olanlar ise, kötü ve tahammül edilmezdir. ‹ç grup üyeli¤inin bir sonucu, kendimizi di¤erlerinden farkl› k›lan ayr›cal›¤›m›z ve üstünlük duygumuzdur. Yani iç grup üyeleri kendilerini d›fl gruplara k›yasla daha üstün görürler. ‹ç grup üyelerine üstünlük sa¤layan herhangi bir özellik ise, d›fl grup için kabul edilmez bir davran›flt›r. ‹ç ve birincil gruplar üyelerinin davran›fllar›n› ve düflüncelerini etkileyerek onlar› yönlendirirler.
Referans Grubu Referans grubu bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i örnek ald›¤› gruplard›r.
Referans grubu, bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i örnek ald›¤› gruplard›r. Örne¤in, üniversitenin daha ikinci s›n›f›ndayken mezun olduktan sonra bile kazanamayaca¤›n›z bir ücretle bir ifl teklifi alsan›z, ancak patronunuz "Üç gün içinde karar ver, bu ifli yapacaksan üniversiteden ayr›lmak zorundas›n" derse ne yapars›n›z? Durumu düflündü¤ünüzde flunlar akl›n›za gelebilir: "Arkadafllar›m böyle bir teklifi reddetti¤im için bana aptal diyeceklerdir. Buna karfl›n anne ve babam ç›lg›na dönebilir, üzüntüden periflan olurlar. Benim okumam için her türlü fedakarl›¤› yap›yorlar. E¤er okulu bitiremez isem büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤rarlar. Benim için her zaman okulumun öncelik tafl›mas› gerekti¤ini, ifli okulu bitirdikten sonra da bulaca¤›ma inanmaktad›rlar. Bir de benim okuyamayaca¤›ma inanan komflular var. Do¤rusu okulu b›rak›nca onlar›n yüzünü merak ediyorum!" Bu örnek, referans grubu insanlar›n nas›l kullan›ld›¤›n› aç›klamaktad›r. Hepimiz zaman zaman kendimizi de¤erlendirir, davran›fl ve de¤erlerimiz hakk›nda bilgi almak isteriz. Bu nedenle baflka bir grubu örnek al›r, buna göre kendimizi k›yaslar›z. Bireyler kendilerini daha önce yaflad›klar› toplumun standartlar›na göre ya da üyesi olmak istedikleri bir grubun özelliklerine göre de¤erlendirip k›yaslayabilirler. Örne¤in, iflletme dal›nda yüksek lisans yapmak isteyen bir ö¤renci kendini bu konuda çal›flan bir yüksek lisans ö¤rencisiyle karfl›laflt›r›p, geliflmelerini bu kimseyle k›yaslayabilir. Yani yüksek lisans yapan ö¤renciler kendisinin referans grubunu olufltururlar. Referans grubu kavram› Herbert Hyman (1942) taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Referans gruplar› bireyin toplum içindeki statüsü de¤ifltikçe farkl›laflmaktad›rlar. Hatta zaman zaman bireyin bir kaç referans grubunu kendine örnek ald›¤› da görülür.
SIRA S‹ZDE
Referans grubu tan›m›n› dikkate alarak kendi referans gruplar›n›z› tan›mlay›n›z?
Elektronik Etkileflim Gruplar› fiimdiye kadar standart sosyolojik grup türlerinden söz ettik. 1990'lardan sonra, teknolojik geliflmelerin do¤rultusunda yepyeni bir grup tipi oluflmaya bafllad›.
Küçük Gruplar
101
Dünya bilgisayar teknolojisinin ak›lalmaz ilerleyifli ile Internet denilen bir geliflim ortaya ç›kt›. Internet binlerce bilgisayar›n dünya çap›nda birbirine ba¤land›¤› bir bilgisayar a¤›d›r. Internet içinde yepyeni gruplar "usenets" olarak tan›mlan›p birbirleriyle her konuda bilgi al›flveriflinde bulunan insanlardan oluflmaktad›r. Bu konular at yar›fl›ndan, sosyolojiye, Kuantum fizi¤inden, avc›l›¤a kadar de¤iflebilmektedir. Bu insanlar birbirlerini görmeden s›rf teknoloji sayesinde birbirlerine göndermifl olduklar› mesajlar ile iletiflim kurup yak›n iliflkiler gelifltirmekte, dostluklar kurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan baz›lar› yukar›da verdi¤imiz grup tan›m›na iliflkin uygun özellikler de tafl›maktad›rlar. Çünkü, kurmufl olduklar› iliflkiler ile bir aidiyet duygusu ve süreklilik tafl›maktad›rlar. Çünkü her gün birbirlerine mesaj gönderip, iliflkileri s›klaflt›rmakta hatta yeni üyeler bulma çabas›ndad›rlar. Baz› gruplar ise sahip olduklar› ay›rdedici özellikleri, ilgileri veya bilgileri ile farkl›l›k tafl›maktad›rlar. Hatta bu nedenle bir iç grup karakteristi¤ine sahiptirler. ‹flte bilgisayar teknolojisi art›k insanlar› evlerine kapanan izole olmufl insan tipinden uzaklaflt›r›p, yeni dünyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmam›z› elekronik olarak kolaylaflt›rmaktad›r. Bazen bu gruplara "Elektronik birincil grup da denilmektedir. Çünkü, her ne kadar elektronik ile tan›flm›fl olsalar da bu insanlar günlük iletiflim s›kl›¤›, paylaflt›klar› kiflisel bilgi, birbirlerine olan ba¤l›l›klar› ve yak›nl›klar› aç›s›ndan, birincil grup özelli¤i tafl›yabilmektedirler. Yak›n bir gelecekte bu tür gruplar, bilgisayar a¤lar›n›n daha da genifllemesiyle yaflant›m›zda daha çok yer almaya bafllayacaklard›r. Türkiye'de de say›lar› gitgide artan internet kullan›c›lar› ve internet cafeleri daha önce tan›mlanan birincil gruplar› da dikkate alarak nas›l de¤erlendirebiliriz?
SIRA S‹ZDE
KÜÇÜK GRUPLAR Sosyologlar küçük grup kavram› ile az say›da üyeden oluflan ve aralar›nda yo¤un etkileflim olan gruplar› kastederler. Küçük gruplar ister birincil ister ikincil grup olsun, özelliklerini üyeleri aras›ndaki iliflki tayin eder. Örne¤in, birkaç say›da eski arkadafl›n bir araya gelmeleri birincil bir grup iken, asansörde kalan birkaç kiflinin oluflturdu¤u iliflkiler, ikincil grup özelli¤i gösterir. Küçük gruplar konusunda, bundan yar›m as›r önce yaflayan Alman Sosyologu George Simmel durmufl ve bu konuda çal›flmalar yapm›flt›r. Daha sonra Robert Bales ve Homans küçük gruplar üzerinde laboratuar çal›flmalar› yapm›fllard›r. Bu çal›flmalarda bireylerin birbirlerini nas›l etkiledikleri, nas›l iliflki kurduklar› incelenmifltir. Bales'in bu konuda ortaya att›¤› etkileflim süreç analizi (‹PA) tekni¤i, küçük gruplardaki iletiflimi anlamada önemli bir araç olmufltur.
Grubun Büyüklü¤ü Küçük gruplarda en önemli özelliklerden biri grubun büyüklü¤üdür. Çünkü grubun geniflli¤i, üyeler aras›ndaki etkileflimi tayin eden önemli bir faktördür. Grup küçüldü¤ü ölçüde, üyeler aras›ndaki sosyal etkileflim oran› da art›fl gösterir. Sosyal bilimlerde iki kifliden oluflan en küçük gruba "dyad" ad› verilir. Bu gruplar bütün gruplardan farkl›l›k gösterir; çünkü her üye bir di¤erini dikkate almak zorundad›r. E¤er bir üye di¤erinin konuflmalar›n› dikkate almaz, uyursa üyeler aras›ndaki etkileflim bozulur. E¤er birisi gruptan ayr›l›rsa grup yaflam›n› sürdüremez da¤›l›r.
Küçük grup az say›da üyeden oluflan ve aralar›nda yo¤un etkileflim olan gruplard›r.
102
Küçük Gruplar
E¤er ikili gruba bir di¤er üye kat›l›rsa buna "triad" ya da üçlü grup denir. Bu durumda iliflkiler farkl›lafl›r. Burada herhangi bir üye, grup aras›ndaki etkileflimi bozmadan gruptan ayr› kalabilir. Çünkü her durumda ikisi etkileflimi sürdürebilir. Hatta iki üye bir di¤erine karfl› birleflerek ona bask› da yapabilirler. Ancak gruptaki üye say›s› artt›kça etkileflim de de¤iflmeye bafllar. Örne¤in, üyeler tart›flmalarda karfl› gruplar› oluflturabilir ve birden fazla koalisyonlar oluflabilir. E¤er gruplar yedi üyeden olufluyorsa her üye konuflmalara ifltirak edebilir ve bu grubun içinden de küçük gruplar ç›kabilir. Bu nedenle de her grup kendi içinde konuflmalara kat›labilir. Grup say›lar› on ya da on ikiyi geçince her üyenin tart›flmalara kat›lmas›, söz almas› çok zorlafl›r. Bu nedenle grup üyeleri aralar›nda bir lider seçerek, liderin grup tart›flmalar›n› yönetmesi istenebilir. Bu durumda da grup üyeleri aras›ndaki konuflmalar›n biçimi de¤iflir. Konuflmalar gayriresmi bir yap›dan resmi bir biçime dönüflür ve bireyler birbirlerine resmi s›fatlarla hitap etmeye bafllarlar. Burada etkileflim s›n›rl› oldu¤u gibi, yo¤un da de¤ildir. Di¤er bir deyimle iki kiflinin oluflturdu¤u bir gruptan yap› ve nicelik aç›s›ndan da farkl›d›r. Grubun büyüklü¤ünde meydana gelen ani de¤iflmeler de grup için zararl›d›r. Özellikle gruba aniden yeni üyeler kat›lmas›, grup etkileflimini ve dayan›flmas›n› etkiler. Çünkü yeni üyelerin gruba kabulü sorun ç›karabilir. Di¤er üyeler bu kimselerle iliflkileri hemen gelifltiremeyebilirler. Bu da iletiflimi zorlaflt›r›r. Yeni üyeler grup üyeleri aras›nda oluflturulan normlara da karfl› ç›kabilirler, bu sefer eski üyeler aras›nda huzursuzluklar bafllar. Görüldü¤ü gibi grup üyelerinin say›s› artt›kça, etkileflim ve dayan›flma da farkl›laflmakta ve bozulmaktad›r. Bu nedenle belirli kararlarda etkili olabilmek için grup say›s›n› s›n›rl› tutmakta büyük yarar vard›r. SIRA S‹ZDE
Kendi yaflad›¤›n›z deneyimleri de düflünerek grup büyüklü¤ünün grup içindeki iliflkilerin devaml›l›¤› aç›s›ndan önemini tart›fl›n›z.
Küçük Gruplarda Liderlik Lider, grubu baflar›ya götüren, önemli kiflilik özellikleri olan ve di¤erlerini etkileme gücü yüksek olan kiflidir.
Araçsal lider, grubu amaçlar› do¤rultusunda baflar›ya götüren liderdir. Bu lider belirli hareketleri planlayarak grup üyelerini organize eder ve yönetir. Aç›klay›c› ya da etkileyici lider ise grup üyeleri aras›nda gerekli uyum ve dayan›flmay› artt›r›c› bir liderdir.
Küçük gruplar›n hemen hepsinde ortaya ç›kan önemli bir unsur grubun lideridir. Lider; grubu baflar›ya götüren, önemli kiflilik özellikleri olan ve di¤erlerini etkileme gücü yüksek olan kiflidir. Gruplar belirli bir resmi otoritesi olmasa bile, bir lidere sahiptirler. Yap›lan çal›flmalar küçük gruplarda iki tür liderin etkin bir rol oynad›¤›n› göstermifltir. Bunlar araçsal lider (Instrumental Leader) ve aç›klay›c› ya da etkileyici liderdir (Expressive Leader). Araçsal lider, grubu amaçlar› do¤rultusunda baflar›ya götüren liderdir. Bu lider belirli hareketleri planlayarak grup üyelerini organize eder ve yönetir. Aç›klay›c› ya da etkileyici lider ise, grup üyeleri aras›nda gerekli uyum ve dayan›flmay› artt›r›c› bir liderdir. Bu lider grup üyeleri aras›nda morali yükselterek, sürtüflmeleri azalt›r. Bu tip lider grup üyeleri aras›nda daha çok sevilir. Yeni bir grup kurulunca üyeler bu iki tür liderin özelliklerini simgeleyen bir lider tipi ararlar. Ancak bir kifli bu iki özelli¤i birden uzun süre devam ettiremez. Çünkü grubun faaliyetlerini devam ettiren, onlara belirli roller veren lider, k›sa zamanda çekicili¤ini kaybeder. Ancak, baflka bir grup üyesi grubun moralini yükseltme fonksiyonunu üstlenerek iliflkileri devam ettirir. Acaba liderin onu di¤er kimselerden ay›ran belirgin özellikleri var m›d›r? Bu konuda çok kesin ve do¤ru cevaplar olmamas›na karfl›n liderden belirli beklentiler mevcuttur. Örne¤in, liderin boyu genelde di¤er grup üyelerinden uzundur, di¤erlerinden daha parlak bir görünümü vard›r, zeka düzeyi daha yüksektir, daha
Grup Normlar›
sosyal ve konuflkand›r, kendine güveni fazlad›r. Ayr›ca liderin, en tutucu gruplarla bile daha liberal olmas› onun baflar› flans›n› artt›r›r. Kiflilik özellikleri tek bafl›na bireyi baflar›ya götüren faktörler de¤ildir. Liderin içinde bulundu¤u ortamda büyük önem tafl›r. Hatta farkl› ortam ve koflullar›n farkl› liderlik biçimleri yaratt›¤›n› söyleyebiliriz. Örne¤in, bir savafl ortam›nda ya da bir deprem felaketinde duyulan liderlik biçimi, bir organizasyonun genel müdüründen beklenen liderlik biçiminden farkl›d›r. Otoriter, demokratik ve b›rak›n›z yaps›nc› olmak üzere üç temel lider tipi vard›r. Liderlik tipleri genelde üç basit biçimde s›n›fland›r›l›r. Bunlar; • Otoriter, • Demokratik, • B›rak›n›z yaps›nc› liderlik tipidir. Otoriter lider, emir veren, "Herfleyi ben bilirim." diyen lider tipidir. Demokratik lider, belirli bir kararda herkesin onay›n› almaya fikirlerini sormaya çal›flan liderdir. Kararlara ancak birlik ve beraberlikle, oy çoklu¤uyla var›l›r. B›rak›n›z yaps›nc› lider ise, grubu organize etme çabas› göstermeyen, her fleyi kendi oluruna b›rakan, neme laz›mc› lider tipidir. Demokratik lider, bu üç biçimden en baflar›l›s›d›r. Grubu bir arada tutmada etkin bir rol oynar. Otoriter lider en az etkili olan liderdir. Çünkü, grup içinde devaml› sürtüflmeler vard›r. B›rak›n›z yaps›nc› lider ise grubu bir arada tutmada zorlan›r. Sorunlarla bilinçli olarak de¤il, tesadüfi yollarla ilgilenir ve çözümlemeye çal›fl›r. Ancak, hemen ifade edelim ki demokratik lider de hemen her durumda baflar›l› olan lider de¤ildir. Örne¤in acil karar verilmesi gerekli durumlarda otoriter lider daha etkindir. Bu nedenle orduda, polislik mesle¤inde, hastanelerdeki acil servis merkezlerinde otoriter lider daha baflar›l› ve etkindir. Demokratik lider ise hak ve özgürlüklerine afl›r› titiz olan gruplarda ve belirli amaç bütünlü¤üne ulafl›lmam›fl durumlarda daha baflar›l›d›r. Çünkü, herkesin görüflüne baflvurur ve fikrini al›r. Gruplardaki liderlik biçimi ile grup büyüklü¤ü aras›nda bir iliflki kurulabilir mi? Nas›l?
GRUP NORMLARI Gruplar›n en büyük özelliklerinden biri, üyelerinin uymak zorunda oldu¤u normlar gelifltirmeleridir. Norm, bir grup içinde hangi tür davran›fl›n uygun, hangi tür davran›fl›n ise istenmedik oldu¤u belirten kurallar sistemine denir. Gruplar için normlar ortak bir davran›fl biçimi, ortak tutum ve inançlar, yapt›klar› ifllerine karfl› gelifltirdikleri ortak duygular olabilir. Grubun fonksiyonlar›n› etkin bir biçimde sürdürebilmesi için, grup üyeleri aras›nda ifllerin nas›l yap›laca¤›na iliflkin bir uyum ve anlaflma olmas› gerekir. Grubun çevresinde meydana gelen de¤iflmelere uyum sa¤lamas› da önem tafl›r. Çevre de¤iflmelerine olan tepkiler, grubun da¤›lmas›na neden olabilir. Grup, üyelerinin tutumlar›n› de¤ifltirebilme özelli¤ine sahiptir. fiöyle ki, e¤er bu tutum de¤iflimi grup normu do¤rultusundaysa, grup bunu artt›r›c› rol oynar; e¤er grup normuna ters düflüyorsa, grup bu tutum de¤iflimini engelleyici bir rol oynar. Bugünkü bilgilerimiz ›fl›¤›nda, çeflitli grup normlar› vard›r. Bunlar›n hepsi de birbirinden farkl› biçimde bir görevi yerine getirirler. Bunlar aras›nda grubun ifle iliflkin normlar›, tutum ve inançlar›, giyim biçimleri ve kullan›lan dil say›labilir.
103
Otoriter, demokratik ve b›rak›n›z yaps›nc› olmak üzere üç temel lider tipi vard›r.
SIRA S‹ZDE
104
Grup Normlar›
‹flle ilgili normlar olarak grup üyeleri, yapt›klar› iflin en kolay ve en iyi flekilde nas›l yap›laca¤›na iliflkin normlar gelifltirirler. Böylece de ifllerinde karfl›laflt›klar› sorunlara ortak çözümler getirirler. Ayr›ca grup üyeleri çeflitli konu ve kimselere karfl› ortak tutum ve inançlar gelifltirirler. Örne¤in, yöneticilere devaml› flekilde yapt›klar› için güçlü¤ü ve tatminsizliklerinden yak›n›rlar. Gerçekte ise, bunlar kendilerine ait düflünceler de¤ildir. Sadece grubun ortaya koydu¤u inanç ve tutum sistemleridir. Ayr›ca grup üyeleri birbirlerine benzer biçimlerde giyinerek bu konuda da normlar gelifltirirler. Bireyin fiziksel görünüflü onun kiflili¤ini de yans›tabilir. Güncel yaflamda buna iliflkin birçok örnek verilebilir. Bat›'da çeflitli müzik ak›mlar›n› yaratan insanlar›n benzer biçimlerde giyindi¤ini, özel k›yafet ve saç biçimlerinin oldu¤unu hat›rlay›n›z. Grup üyelerinin kendi aralar›nda gelifltirdikleri ve kulland›klar› argo dilleri de bulunur. Ço¤u zaman grup üyeleri birbirlerine takma isimler bulurlar ve kendilerinin bu isimlerle an›lmas›na karfl› ç›kmazlar. Bu özel dil, grup üyeleri aras›nda iletiflimi kolaylaflt›rmak ve dayan›flmay› sa¤lamak amac›yla gelifltirilmifltir. Grup her üyenin, kendi normlar›n›, yani de¤er, düflünce, tutum ve davran›fl kal›plar›n› peflinen kabul etmifl ve benimsenmifl oldu¤unu varsayar. Grup normlar›na uyan üyelerin tutum ve davran›fllar›, grubun d›fl›nda kalanlar›n benzer davran›fllar›na oranla daha olumlu bir biçimde yorumlan›r ve desteklenir. Bu dayan›flman›n sa¤lad›¤› ödüller, bireyi, grubun normlar›na uymada olumlu yönde etkiler. SIRA S‹ZDE
Normu tan›mlayarak içinde bulundu¤unuz arkadafl grubunun sizce belirgin normlar› tan›mlamaya çal›fl›n›z.
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Grup kavram›n›, di¤er toplumsal oluflumlardan ay›ran temel özellikleri dikkate alarak tan›mlamak ve grup olgusunun toplumsal yaflamdaki yeri ve önemini kavramak. ‹nsanlar yaflant›lar›n› birçok gruba üye olarak ya da bir grubun üyesi olarak geçirirler. Hepimiz en do¤al bir biçimde aile grubunun bir üyesiyiz, daha ileride ise oyun, arkadafll›k ve ifl gruplar›na girmekteyiz. Ne zaman iki ya da daha fazla kifli bir tak›m iliflkiler içine girer, karfl›l›kl› tutum ve davran›flta birbirlerini etkiler ve bu iliflkiler belirli bir süre içinde geliflir ve nispeten süreklilik kazan›rsa bir gruplaflma söz konusudur. Grup, üyeleri aras›nda belli iliflkiler bulunan ve her üyenin grubun varl›¤›n› bilinçli olarak fark etti¤i, iki ya da daha çok üyeden kurulu nispeten sürekli bir insan toplulu¤udur. Grup türlerini tan›mlamak. Toplumsal gruplar farkl› sosyologlar taraf›ndan farkl› biçimlerde s›n›fland›r›lm›flt›r. Örne¤in, Tönnies'in cemaat ve cemiyet ayr›m›, Emile Durkheim'in mekanik ve organik dayan›flmas› birer grup olgusuna benzetilebilir. Çok benimsenen bir grup ayr›m› da Charles Cooley'in birincil ve ikincil grup ayr›m›d›r. Birincil gruplar duygusal yak›nl›k ve fedakarl›k yüklü, menfaat iliflkilerine dayanmayan birleflmelerdir. Grup dayan›flmas› bu tür gruplarda yüksektir. Cooley, birincil gruplar› insan neslinin bak›ld›¤›, korundu¤u yerler olarak nitelendirir. ‹kincil gruplar ise bu iliflkilerin d›fl›nda kalan gruplard›r. Bu gruplar, büyük çapl›, önemli ve resmi gruplard›r. Karfl›l›kl› ç›kar iliflkileri önem tafl›r. Bu gruplara formal (resmi) gruplar da denmektedir. Bunlar›n d›fl›nda, iç ve d›fl grup, referans grubu ve elektronik grup ay›r›mlar› vard›r. Grubun büyüklü¤ü ve liderlik yap›s›nda grup oluflumunda önem tafl›r. Grubun büyüklü¤ü artt›kça iletiflim artar ancak grup birlikteli¤i ve dayan›flmas› azal›r. Gruplarda en yayg›n olarak üç tür liderlikten söz edilebilir. Bunlar; Otokratik, Demokratik ve B›rak›n›z yaps›nc› lider tipleridir.
AMAÇ
3
105
Grup normlar›n› karfl›laflt›rarak aç›klayabilmek. Gruplar›n en büyük özelliklerinden biri de üyelerinin uymak zorunlulu¤u duyduklar› normlar gelifltirmektedir. Gruplar için normlar, ortak bir davran›fl biçimi, ortak tutum ve inançlar, yerine getirdikleri görevlerine karfl› gelifltirdikleri ortak duygular olabilir. Gruplar üyelerinin tutumlar›n› de¤ifltirebilme özelli¤ine de sahiptirler.
106
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi grup tan›m›na uygundur? a. Otobüs dura¤›ndaki kifliler b. Sinemadaki seyirciler c. Karfl›dan karfl›ya geçen yayalar d. Markette kasada s›ra bekleyen müflteriler e. Okul çeteleri 2. Afla¤›dakilerden hangisi ikincil gruplar›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda görülmesi b. Kültürel farkl›laflma ve iflbölümünün yayg›nlaflmas› sonucu ço¤almas› c. Grup üyeleri üyelik ve bizlik duygusuna sahip olmas› d. Üyelerin birtak›m toplumsal görevleri yerine getirmelerinin daha önemli olmas› e. Büyük çapl›, resmi gruplar olmas› 3. ‹ç ve d›fl grup ayr›m› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür? a. H. Hyman b. G. Simmel c. C.H. Cooley d. W.G. Sumner e. R. Merton 4. Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirmede, örnek ald›¤› gruplara ne ad verilir? a. ‹kincil grup b. Referans grup c. ‹ç grup d. D›fl grup e. Birincil grup 5. Küçük gruplardaki iletiflimi anlamada etkileflim süreç analizi (‹PA) tekni¤i kim taraf›ndan kullan›lm›flt›r? a. E. Durkheim b. C.H. Cooley c. R. Merton d. M. Weber e. R. Bales
6. Belirli bir kararda herkesin onay›n› almaya, fikirlerini sormaya çal›flan lider tipi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Otoriter b. Demokratik c. Karizmatik d. B›rak›n›z yaps›nc› e. Yönetici 7. Emir veren, her fleyi ben bilirim diyen ve astlar›yla aras›na mesafe koyan lider tipine ne ad verilir ? a. Demokratik b. Otoriter c. B›rak›n›z yaps›nc› d. Araçsal e. Etkileyici 8. Grup içindeki etkileflimi belirleyen çok önemli faktör afla¤›dakilerden hangisidir ? a. Liderlik b. Büyüklük veya genifllik c. Normlar d. Yap› e. Süreçler 9. Afla¤›dakilerden hangisi birincil gruba örnek de¤ildir? a. Aile b. Akrabal›k c. Arkadafll›k d. H›s›ml›k e. Meslektafll›k 10. Elektronik etkileflim gruplar›n›n en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. Üyelerinin birbirlerini görmeden bilgisayarla iletiflim kurmas› b. ‹liflkilerindeki üyelik duygusu c. Yeni dostlar bulmay› kolaylaflt›rmas› d. Birbirlerine olan ba¤l›l›klar› e. Her konuda bilgi al›flverifli yapmalar›
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
107
Yaflam›n ‹çinden
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar
Küreselleflen dünyada elektronik iletiflim ortamlar›ndan uzakta kalmak, bunu e¤itime entegre edemeyip bu bilgi ve iletiflim zenginli¤inden yararlanmamak ça¤›n gerisinde kalmakla efl anlaml›d›r. Henüz internet kullanmam›fl olanlar bu ortam›n toplumsal, bilimsel ve kiflisel yönlerden hayat›m›z› nas›l de¤ifltirebilece¤inin ne yaz›k ki fark›nda de¤iller. Ancak yar›n› bugünden öngören sanal ortamlar›n tüm olumlu yanlar› ve e¤itime yapaca¤› katk›lar genifl bir plotformda de¤erlendirilmeli ve internet e¤itimi yaln›zca bu ortam›n nas›l kullan›laca¤›n›n ö¤retilmesiyle kalmay›p internet eti¤i, e¤itimde internetin bir parças› olmal›d›r. ‹nternet kullan›m› yol haritas›na benzetilebilir, yani haritaya bakarken nereden nereye gidece¤inizi bilmeniz gerekir. Sanal ortam›n kurallar› da bulundu¤unuz yerden nereye gidece¤inizi bilmekle bafllar. Mektup yazmaktan ya da telefonda konuflmaktan farkl› bir ortamda gerçekleflen iletiflimde etik prensiplere uyanlar›n ve karfl›s›ndakilere sayg›l› davrananlar›n zararl› ç›kmayaca¤› aç›kt›r. Biliflim ça¤›nda hiçbir ortam internetin sundu¤u olanaklar› sunamam›fl ve ulaflt›¤› kaynaklara ulaflamam›flt›r. Bugün art›k do¤ru soruyu sorma zaman› de¤il do¤ru cevaplar› bulma günüdür. Ve do¤ru cevap da internetle dünyaya ba¤lanmakt›r., gelecek iflte bu ba¤larla kurulan dünyay› içine alan genifl a¤dad›r. Bunu yaparken de bireylerin sorumluluklar›n› üstlenmesi ve bu ortam› kaotik de¤il daha iyi bir dünya amac›yla kullanmalar›d›r.
DOOB, Christopher, Bates. Sociology An Introduction. 3. Edi., Holt, Rinehart and Winston, 1991. DENISOFF, R.S. and WAHRMAN, R. An Introduction to Sociology. Mc Millan Pub. Corp, New York, 1983. DÖNMEZER, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1982. HENSLIN, James, M.Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon, Boston, 1997. HOMANS, C. ‹nsan Grubu. (Çeviren: O¤uz Onaran, Bask›n Onan, Ünsal Oskay), TODA‹E Yay›nlar›, Ankara, 1971. OZANKAYA, Özer. Toplumbilime Girifl. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1984. ÖZKALP, Enver. Sosyoloji Girifl Dersleri. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001. TOLON, Barlas. Toplumbilimlerine Girifl. Savafl Yay›nlar›, Ankara, 1983. SHEPARD, Jon M. Sociology. 6. Edi. West Publishers Comp, 1996.
Yan›t Anahtar› 1. e 2. c 3. d
Kaynak: Yasemin Alptekin O¤uzertem. "E¤itim için internet, internet için e¤itim. Elektronik iletiflim ve etik?" Bilgi ve Toplum Dergisi. No:3., 2001, s:23-30.
4. b
Yukar›daki de¤erlendirmeler, ça¤dafl yaflam›n çok önemli bir parças› olan ‹nternet'in toplum ve iletiflim üzerindeki etkilerine de¤inmektedir. Geliflmekte olan ve giderek yayg›nlaflan elektronik iletiflimin e¤itim üzerindeki etkilerini ve size kazand›rd›klar›n› düflünerek konuyu irdeleyiniz.
6. b
5. e
7. b 8 b 9. e
Biraz Daha Düflünelim 1. Grup kavram›n›, di¤er toplumsal oluflumlardan ay›ran temel özellikleri tan›mlay›n›z. 2. Grup olgusunun toplumsal yaflamdaki yeri ve önemini tart›fl›n›z. 3. Grup türlerini tan›mlayarak, kendi hayat›n›zdan örnekleri s›ralay›n›z. 4. Grup normlar›n› karfl›laflt›rarak kendi küçük gruplar›n›zdaki normlar› tan›mlay›n›z.
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise Grup, Y›¤›n ve Kategori Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Grup Türleri ve ‹kincil Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹ç ve D›fl Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Referans Grup bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplarda Liderlik bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplarda Liderlik bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Küçük Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Birincil Gruplar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Elektronik Etkileflim Gruplar› bölümünü tekrar okuyunuz.
108
KARL MARX (1818-1883)
M
arx (l818-1883) Almanya Trier’de do¤du. Bonn ve Berlin Üniversitelerinde Hukuk okudu. Marx kendini sosyolog saymamakla birlikte çal›flmalar› ve fikirleri ile sosyolojiyi en çok etkileyen kiflilerden birisidir. Kendisi felsefe dal›nda doktora yapm›fl ve sosyal bilimcilerin amac›n›n dünyay› gözlemek yerine de¤ifltirmek oldu¤unu söylemifltir. Kendisi radikal politik düflüncelerinden dolay› Almanya’da hiçbir üniversitede ifl bulamad›¤› için gazeteci olarak ifle at›lm›fl ancak buradaki yaflam› fikirleri nedeniyle çok k›sa sürmüfltür. Daha sonra Almanya’y› terk eden Marx önce 1843’te Paris’e daha sonra 1845’te Brüksel’e gitmifltir. Ancak Paris’te fikirleri nedeniyle istenmeyen adam ilan edilince Londra’ya 1848 y›l›nda yerleflmifl ve ölünceye kadar yaflam› orda fakirlik içinde geçmifltir. Mezar› Londra Highgate’tedir. Marx felsefe ve ekonomi dal›ndaki çal›flmalar›na Paris’te bafllam›fl ve hayat›n›n sonuna kadar radikal politik düflüncelerini çeflitli gazete ve dergilerde savunmufltur. Yaflam›nda ona en önemli katk›y› özellikle mali deste¤i yak›n arkadafl› ve orta¤› Friedrich Engels vermifltir. Marx’›n en önemli eseri Kapital ad›n› tafl›r. Burada o y›llar›n ekonomi kuram› ve ekonomik toplum yap›s›n› elefltirmekte ve analiz etmektedir.
FRIEDRICH ENGELS (1820-1895)
F
riedrich Engels (1820-1895) çok zengin bir tekstil fabrikatörünün o¤ludur. Marx'la birlikte Komünist Manifestoyu yazm›fllard›r. Engels’de, Marx gibi radikal politik düflüncelere sahip bir kifliydi. Ailesi taraf›ndan ‹ngiltere, Manchester’a flirketlerini temsil etmek amac›yla gönderilince uzun zaman Marx’a destek olmufl ve çal›flmalar›na yard›m etmifltir. Engels 1844’te ‹ngiltere’de "‹flçi S›n›f›n›n Durumu" ad› alt›nda bir kitap yay›nlam›fl ve o y›llardaki iflçi s›n›f›n›n fakirli¤ine dikkat çekmifltir. Marx yaflam› s›ras›nda kitaplar›n› tamamlamakta zorluk çekmifl, en önemli çal›flmalar› öldükten sonra yay›nlanm›flt›r. Özellikle Engels onun çal›flmalar›n› edit etmekte büyük katk› sa¤lam›flt›r.
109
Aile Kurumu
7
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; toplumsallaflmada etkili kurumlardan biri olan aile kavram› ve aile oluflumunda önemli olan evlilik kavramlar›n› tan›mlayacak, aile yap›lar› ve türlerini aç›klayarak, bunlar›n görev ve ifllevlerini tan›mlayabilecek, aile ve evlilik biçimlerini tan›mlayacak, sosyolojinin önemli kuramlar›n›n aile kurumunu ele al›fl biçimi ve analizlerini inceleyecek, boflanman›n bireysel ve toplumsal nedenlerine e¤ilerek, çocuklar üzerindeki etkisi ve baflar›l› evliliklerin nedenleri aç›klayabileceksiniz.
110
Aile Kurumu
Japonlar "aile de¤erleri" konusunda yürütülen ulusal tart›flman›n tam ortas›ndalar. Buradaki problem, Japonya’da oldukça nadir görülen boflanma ya da çok çok nadir görülen bekar anneler de¤ildir. Sorun, Japon'lar›n yeteri kadar çocuk yapmamas› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Asl›nda, 1950’den bu yana bir Japon kad›n›n hayat› boyunca do¤urdu¤u ortalama çocuk say›s› 5’ten 1’e düflmüfltür. Bu h›zl› düflme Japonlar›n çocuklara karfl› sevgilerini yitirdiklerini göstermez. Tam tersine tüm genç Japon çiftleri çocuk istediklerini belirtirlerken, trende ya da otobüste a¤layan bebekleri bile zavall› yolcular gülümseyerek karfl›lamaktad›rlar. Do¤um oranlar›ndaki bu h›zl› düflüflün nedeni Japon kad›nlar›n benzeri görülmemifl biçimde evlili¤i geciktirmesinden kaynaklanmaktad›r. 1970’lere dönüp bakt›¤›m›zda 30 yafl›na gelmifl Japon kad›nlar›n›n sadece % 20’si bekarken, bugün bu oran % 40’lara ulaflm›flt›r. Evlilik hakk›nda neler de¤iflti acaba? Her fleyden önce Japon kültürü, anneli¤i kariyerin önüne geçen tam zamanl› bir sorumluluk olarak tan›mlamaktad›r. Bunun yan›nda, tipik bir Japon erke¤i, günde en az 12 saat olmak üzere evden uzakta çok uzun saatler boyu çal›flmaktad›r. Erkek eve döndü¤ünde, hiç ev ifli yapmaz, çocuklarla da çok k›sa bir süre geçirir. Böylece, evlilik denildi¤inde bir Japon kad›n›n akl›na bir sürü ev ifli, çocuklar›n bak›m›, e¤itimleri gibi fleyler gelir. Bu tür beklentilerle karfl› karfl›ya kalan daha fazla Japon kad›n› bekar kalmay›, ailesiyle birlikte yaflamay›, çal›flmay›, bofl zamanlar›nda e¤lenmeyi ve para harcamay› tercih etmektedir. Kaynak: The Economist, "Cockfighting: ‘Til Death Us Do Part’, Vol.333, No. 7851 (19 February 1994): 46. MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.
D‹KKAT
Bu ünitede ele al›nan konular› daha iyi anlayabilmek için toplumsal kurumlar, toplumsallaflma ve kültür konular›n› ö¤renmifl olman›z gerekir.
Girifl - Aile ve Evlilik Kurumunun Tan›m›
111
G‹R‹fi Dünyan›n hemen her ülkesinde insanlar, geleneksel evlilik ve aile standartlar›yla mücadele içindedirler. Yaflam›n en iyi yolu nedir? Sorusuna verilebilecek birçok cevap olabilir. Ama belki en iyi bilineni mutlu bir aile içinde yaflamakt›r. Bu ünitede aile konusuna yer verip, onu evrensel boyutlar›yla tan›tmaya çal›flaca¤›z. Aile toplumsal kurumlar içinde en eski ve önemlilerinden biridir. Çünkü hemen her toplumda birey aile grubunun içinde do¤ar ve yaflam›n› geliflti¤i ve gelecekte kendi kuraca¤› aile kurumu içinde geçirir. Ancak, aile göründü¤ü gibi basit bir kurum de¤ildir. Son derece karmafl›k bir sosyal birleflme olan ailenin birçok yönü bulunur. Hatta farkl› toplumlarda farkl› biçimleri oldu¤u gibi, ayn› toplum içinde bile farkl› yap›lara sahiptir. Aile toplumsallaflma sürecinin en temel kurumlar›ndan biridir. Bu nedenle birincil grup özelli¤i tafl›r. Ailenin toplumdaki önemi onun vazgeçilmez fonksiyonlar›na ba¤l›d›r. Bilindi¤i gibi insan yavrusu dünyaya en az geliflmifl olarak gelen canl›d›r. Bu canl›n›n yaflaman› sürdürebilmesi aile kurumunun içinde gördü¤ü bak›ma ve s›cakl›¤a ba¤l›d›r. Bu nedenle ailenin en temel görevlerinden birisi, bu bak›m ve koruma fonksiyonudur. Ça¤›m›zda her toplum varl›¤›n› sürdürebilmek için, ölen üyelerinin yerine yenilerini koymak zorundad›r. Bu fonksiyonda aile kurumunun üstlendi¤i bir görevdir. ‹flte, aile topluma yeni üyeler kazand›rmak ve onlar› üyesi olduklar› toplumla bütünlefltirmek gibi fonksiyonlar› üstlendi¤inden önemi giderek artmaktad›r.
Aile toplumsal kurumlar içinde en eski ve önemlilerinden biridir. Hemen her toplumda birey aile grubunun içinde do¤ar ve yaflam›n› geliflti¤i ve gelecekte kendi kuraca¤› aile kurumu içinde geçirir.
A‹LE VE EVL‹L‹K KURUMUNUN TANIMI Aile evrensel bir kurum olmas›na karfl›l›k, tan›mlanmas› kolay bir kurum de¤ildir. Çünkü, her toplumun kendine özgü bir aile biçimi vard›r. Aile denildi¤i zaman akl›m›za önce kendi ailemiz gelir. Yani anne baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan bir gruptur. Bu do¤al bir süreçtir. Çünkü, dünyan›n birçok ülkesinde bu tür aile yap›s› yayg›nd›r. Ancak tan›m eksiktir. Ailede evlilik ve kan ba¤› hem anne-baban›n çocuklar›na karfl› sorumluluklar›n› hem de efllerin birbirlerine karfl› yükümlülüklerini garanti alt›na al›r. Bu nedenle efllerin birbirlerine ve çocuklar›na karfl› baz› görevleri bulunur. Bu görevleri yerine getiren aile gelecek aç›s›ndan baflar›l› olur. Ailenin iki boyutu vard›r. Birincisi içinde do¤up yetiflti¤imiz ailedir (Family of orientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras b›rak›r. Örne¤in, annenizin ad›, baban›z›n ad›, baban›z›n mesle¤i, yapt›¤› ifl gibi sorulara verdi¤iniz cevaplar, sizin do¤du¤unuz aileye iliflkindir. Kimli¤inizi ve ait oldu¤unuz yeri belirler. Bir de kendinizin evlenerek kurdu¤unuz bir aile vard›r. Bunu kendi çaban›zla oluflturursunuz. Evlilik töreni bunu resmilefltirir ve ailenin meflru çocuklar yapmalar›na izin verir. Ça¤dafl anlamda ailenin oluflabilmesi için evlilik kurumuna ihtiyaç vard›r. Çiftlerin aile oluflturabilmeleri, meflru çocuklar dünyaya getirebilmesi evlilik denen bir kurumla gerçekleflir. Evlilik bireylerin cinsel iliflkilerini meflrulaflt›ran ve toplumca onaylanan bir sözleflmedir. Baflka bir deyimle, çiftlerin çocuk yapma ve yetifltirme için karfl›l›kl› olarak yapt›klar› toplumca onaylanan bir sözleflmedir. Evlenme kar› ve kocan›n birbirleri, çocuklar›, akrabalar› ve genel olarak toplum karfl›s›ndaki haklar›n›, ödevlerini ve ayr›cal›klar›n› tan›mlayan resmi kurallardan meydana gelir. Bireyler evlilik yolu ile birbirlerine akraba olur ve yeni iliflkiler içerisine girerler.
Aile birbirine kan ve evlilik ba¤› ile ba¤l› iki veya daha fazla say›da üyeden meydana gelen bir gruptur.
Çiftlerin aile oluflturabilmeleri, meflru çocuklar dünyaya getirebilmesi evlilik kurumuyla gerçekleflir.
112
Aile Yap›lar› ve Türleri
Akrabal›k bireylerin soy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik, kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› bir sistemdir.
Her aile akrabal›k iliflkileri içersinde yaflam›n› sürdürür. Akrabal›k bireylerin soy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik, kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› bir sistemdir. Aile çevresi çeflitli biçimlerde iliflkide bulundu¤umuz, amca, day›, teyze, hala, eniflte, bald›z, bacanak gibi akrabal›k ve h›s›ml›k sistemiyle sar›l›d›r. Geleneksel tar›m toplumlar›nda bu iliflkiler daha yo¤un iken, kentsel yap›da gittikçe zay›flamaktad›r. Bireyler birbirlerini ölüm, niflan, evlilik gibi belirli günlerde görebilme hatta tan›flma olana¤› bulmaktad›rlar. Ça¤dafl endüstriyel yaflam bu tür iliflkileri k›s›tlay›c› bir rol oynamaktad›r.
A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹
Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i üyeleri aras›nda çok yak›n iliflkilerdir ve her üye bir di¤erinin mutlulu¤u için her türlü özveriyi gösterir.
Çekirdek ailenin dört temel ifllevi, cinsel iliflkileri düzenleme, ekonomik dayan›flma, üreme ve toplumsallaflmad›r.
Aile yap› olarak en genel biçimde küçük veya çekirdek aile, büyük veya geleneksel aile kavramlar› ile s›n›fland›r›labilir. Yap› olarak anne, baba ve evli olmayan çocuklardan oluflur. Bu tür aile modeli flehir ailesi, modern aile, ça¤dafl ve demokratik aile terimleri ile de an›l›r. Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i üyeleri aras›nda çok yak›n iliflkilerin olmas›d›r. Her üye bir di¤erlerinin mutlulu¤u için her türlü özveriyi gösterebilir. Gere¤inde can›n› verir, hatta organlar›n› çocuklar›n›n yaflamas› için ba¤›fllayabilir. Bu tür ailenin üye say›s› s›n›rl› ve azd›r. Küçük ailenin sadece iki kuflaktan oluflmas›, bu ailenin s›n›rl› bir geliflim e¤ilimine sahip oldu¤unu göstermektedir. Bafllang›çta sadece evli çiftlerden oluflan, sonra çocuk say›s› artt›kça nüfus bak›m›ndan geliflen, çocuklar›n yetiflip ifl sahibi olmalar›yla ve evden ayr›lmalar›yla bafllang›ç noktas›na dönen bu aile modelinin, geliflimi s›n›rl› olmaktad›r. Çekirdek aile evrensel bir olgudur. Çekirdek ailenin evrenselli¤i, yerine getirdi¤i vazgeçilmez ifllevlere ve ifllevlerin baflka toplumsal gruplarca yerine getirilmesinin olanaks›zl›¤›na ba¤lanabilir. Çekirdek ailede, insan hayat› için temel önemi olan dört ifllevin yerine getirildi¤ini görüyoruz. Murdock'a göre bu ifllevler; • Cinsel iliflkileri düzenleme, • Ekonomik dayan›flma, • Üreme, • Toplumsallaflma
Cinsel ‹liflkileri Düzenleme Seks bir insanda en güçlü dürtülerden biridir. Bilinen bütün toplumlarda bu dürtünün istenmedik flekillerde ortaya konulmas›, çeflitli biçimlerde yasaklanm›flt›r. ‹flte küçük aile, kar›-koca aras›ndaki bu mahrem iliflkilerin düzenlendi¤i ve tatmin edildi¤i bir yerdir. Ancak, evlilik sadece seks demek de¤ildir. Di¤er fonksiyonlar› yan›nda, belki de en az önem tafl›yan nokta evlili¤in bu yönüdür. Ancak, bu iliflkilerin sa¤l›kl› bir biçimde yer almad›¤› evliliklerde, bu olgu boflanmaya yol açan en önemli nedenlerden biridir.
Ekonomik Dayan›flma
Efllerin bu birbirine sunduklar› hizmetler onlar› birbirlerine ba¤l› k›lmakta ve aralar›ndaki dayan›flmay› artt›rmaktad›r.
Bilinen her toplumda efller aras›nda ekonomik bir ihtisaslaflma ve cinslere dayal› ifl bölümü yer al›r. Di¤er bir deyimle erkek ve kad›n›n biyolojik farkl›l›klar› eflleri farkl› ifller yapmaya yöneltmektedir. Erkek, kad›na k›yasla daha güçlü oldu¤u için daha güç ve zor ifller,kad›n ise kendi biyolojik yap›s› do¤rultusunda, ev ifllerini ve çocuk büyütme fonksiyonlar›n› yerine getirmektedir. ‹flte efllerin bu birbirine sunduklar› hizmetler, onlar› birbirlerine ba¤l› kalmakta ve aralar›ndaki dayan›flmay› artt›rmaktad›r.
Aile Yap›lar› ve Türleri
113
Cinsel ifl bölümünün yan›s›ra, bireylerin yafllar›na göre de bir ifl bölümü mevcuttur. Baz› toplumlarda çocuklar›n günlük ifllere katk›lar› çok azken, baz› toplumlarda çocuklar son derece yararl› ifller yaparlar. Çocuklar›n yafl› büyüdükçe katk›lar› da artar. Anne ve babalar yaflland›kça, bu sefer de onlar›n çocuklar›na olan ba¤›ml›l›klar› artmaya bafllar. Özellikle ekonomik yard›m ve bak›m aç›s›ndan bu daha da s›klafl›r.
Üreme Her toplumda küçük ailenin önemli bir fonksiyonu topluma yeni çocuklar vermektir. Esas›nda bu fonksiyon, küçük ailelerin cinsel görevi ile yak›ndan iliflkilidir. Hatta baz› toplumlarda çocuk üzerinde o kadar hassasiyetle dururlar ki, kocan›n kar›s›yla cinsel iliflkide bulunmadan önce kad›n›n bir baflkas›yla iliflki kurup üretken oldu¤unu ispatlamas› beklenir. Ancak, ondan sonra cinsel iliflkiye müsaade edilir. Baz› toplumlarda da e¤er kad›n›n çocu¤u olmuyorsa bu erkek için önemli bir boflanma sebebi olabilmektedir.
Toplumsallaflma Ailenin önemli fonksiyonlar›ndan biri, çocuklar›n› yetifltirmek ve içinde yaflad›klar› topluma uygun hale getirmektir. Anne ve baban›n k›z ve erkek çocuklar› topluma uyumlu bir hale getirmelerinde önemli rolleri vard›r. Anne ve babalar çocuklar›n› gelecekteki rollerine haz›rlayarak onlar› e¤itirler. Ancak, bu fonksiyonun yerine getirilmesinde aile kadar önemli bir di¤er kurum da okuldur. Çekirdek aile, modern sanayi toplumlar›n›n özelli¤idir. Bu toplumlarda çekirdek ailenin egemen oluflunun nedeni, mülkiyet hukuk, bireysel mutluluk, ve herkesin kendi hayat›n› yaflamak istemesi gibi temel toplumsal idealler, co¤rafi ve toplumsal hareketlilik gibi alanlara yans›yan bireysel felsefenin geliflmesidir. Bireyin karfl›laflabilece¤i beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin görevleri aras›na girmifl, birey ailesine eskisi kadar ba¤l› ve muhtaç olmaktan ç›km›flt›r. Bu aile tipinde dayan›flma, çok büyük ölçüde ana-baba ile çocuklar aras›ndaki arkadafll›¤a ve efllerin birbirlerine ba¤l› bulunmaktad›r. Çekirdek aile içindeki dayan›flma, çocuklar›n aile içinde bulundu¤u y›llarda daha canl›d›r. Daha sonra, arkadafl gruplar›n›n co¤rafi ve toplumsal hareketlili¤in etkileriyle, çocuklar aileden uzaklafl›nca dayan›flma azalmaktad›r. Akrabal›k iliflkileri, ana-baba soyu akrabalar›n büyük bir a¤›rl›k olmad›¤› ya da her iki taraf akrabalar›n›n da eflit olarak tan›nd›¤› bir sistemde, kar› veya kocan›n ana-babas›n›n ailesi, çekirdek aile üzerinde bir hak iddia edemezler. Çekirdek aile kar› ve kocan›n ana-baba ailesinin yan›nda olmayan yeni ve ba¤›ms›z bir yerde kuruludur. Fiziksel uzakl›k ana baba ailesinin çekirdek aile üzerindeki etkisini daha da azalt›r. Efl seçimi efllerin kendi kararlar›na ba¤l›d›r. Evlenme yafl› efllerin kendi kendilerini geçindirebilecek, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› kazanabilecek yaflta olmalar› ile s›n›rl›d›r. Çekirdek aile, kad›n erkek eflitli¤ine önem verilen bir yap›ya sahiptir. Birçok uygulamad,a bu eflitlik hukuki yapt›r›mlarla desteklenmesine karfl›n, erke¤in ayr›cal›kl› göründü¤ü baz› konular hâlâ söz konusudur. Ancak, kad›n erkek eflitli¤i giderek daha demokratik bir yap›ya do¤ru yönelmektedir. Bu aile bu nedenle bask›c› de¤ildir. Üyelerin düflünce ve söz özgürlüklerine yer veren hoflgörülü bir aile tipidir. Ailenin her üyesi kendine özgü bir dünya görüflüne sahip olabilir.
Ailenin önemli fonksiyonlar›ndan biri çocuklar›n› yetifltirmek ve içinde yaflad›klar› topluma uygun hale getirmektir.
114
Aile Yap›lar› ve Türleri
SIRA S‹ZDE
Çekirdek ailenin önemli fonksiyonular›n› modern yaflam koflul ve özelliklerini gözden geçirerek tart›fl›n›z.
Geleneksel Genifl Aile Genifl aile ayn› çat› alt›nda yaflayan, ekonomik kaynaklar›n› paylaflan iki veya fazla neslin bir arada bulundu¤u ailedir.
Genifl aile de geleneksel, köy, eski, tar›m ailesi kavramlar›yla da tan›n›r. Di¤er bir deyimle bu ailenin yap›s› içinde büyükanneler, babalar, amcalar, halalar, torunlar yer al›r. Bu ailede akrabal›k ba¤lar› çok kuvvetlidir. Gelenek ve göreneklere ba¤l›l›k temel bir kurald›r. Genellikle geçimini tar›mdan sa¤layan k›rsal bölgelerde yayg›nl›k gösterir. Baz› toplumlarda anne akrabal›¤›, baz› yerlerde ise baba soyunun üstünlü¤ü görülür. En yafll› üye ailenin reisidir.
Genifl Aile.
Di¤er üyeler onun otoritesine ba¤l›d›rlar. Genifl aile, toplumda devletin yapamad›¤› baz› görevleri üstlenerek, tar›m toplumunda büyük bir önem tafl›r. Ancak, zamanla kentleflme ve endüstrileflme süreçleriyle etkinli¤i azal›r. Ogburn bu tür ailenin görevlerini flu flekilde s›ralamaktad›r: • Biyolojik görev: Efldeyiflle neslin devam›n› sa¤lamak. • Ekonomik görev: Aile üyeleri gereksinimlerini aile içinde karfl›lamaya çal›fl›r. Ekonomik bir ifl bölümü vard›r. Gelir aile reisinde toplan›r. • Koruyuculuk: Aileyi d›fltan gelecek maddi ve manevi zararlara karfl› aile üyelerinin korunmas›d›r. • Psikolojik görev: Aile üyelerinin davran›fllar›, duygusall›klar›, aile üyeleri aras›nda sevgi ba¤›n›n kurulmas›na yönelik bir görevdir. • E¤itim: E¤itim ve ö¤retim aile içinde yap›l›r. Belirli bir meslek dal› için çocuk aile içinde yetiflir. • Aile bofl zamanlar›n› de¤erlendirmekle görevlidir. • Dini görev: Dini bilgileri vermek ailenin büyüklerinin görevleridir. • Prestiji sa¤lama: Büyük aile üyelerinin toplum içindeki statüsünü belirler. Ailenin statüsüne çocukta zamanla ortak olur. Büyük aile modelinin iki özel biçimi vard›r. Bunlar, birleflik ve kök ailedir.
Endüstrileflme Süreci ve Çekirdek Aile ‹liflkisi
115
Birleflik Aile: (Joint Family) Birleflik aile ana, baba, erkek çocuklarla evlenmemifl k›zlar ve evlenen o¤ullar›n eflleriyle çocuklar›ndan oluflur. Otorite en yafll› erkektedir, mülkiyet ortakt›r. Hindistan'da yayg›n olarak görülen aile modelidir. Kök Aile ise (Stem Family) Frederic Le Play taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Bu aile, ana, baba, çocuklar ve evlenmifl en büyük o¤ul, onun ailesinden meydana gelir. Baba ailenin reisidir. Baba öldükten sonra sorumluluk evli büyük o¤ula geçer. Aile birarada oturur, di¤er kardefller evleninceye kadar büyük o¤ula ba¤l› kal›rlar. Günümüz modern kent yaflam›n› düflünerek, genifl ailenin iki temel özelli¤ini nas›l de¤erlendirebilirsiniz?
SIRA S‹ZDE
ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ‹nsano¤lu, hayvan evcillefltirmeye ve tar›mla u¤raflmaya bafllamadan önce, toplumun ekonomisi avc›l›¤a ve toplay›c›l›¤a dayan›yordu. Küçük say›daki çekirdek aileler, sürülerini besleyerek s›k s›k yer de¤ifltiriyor, devaml› olarak bir yerde kalam›yorlard›. Ancak hayvanlar› evcillefltirmeyi ve topra¤› sürüp, ekip biçmeyi ö¤renmeleri ile art›k sürülerin arkas›ndan gitme gere¤i ortadan kalkm›fl ve insanlar belli bir toprak parças› üzerinde yaflama ve üretme olana¤› elde etmifllerdir. Belirli bir arazi üzerinde yerleflme ve çiftçilikle ilgili etkinlikler örne¤in, topra¤› ekip, biçme çok say›da insan›n bir arada yaflama ve çal›flmas›n› zorunlu k›lm›flt›r. Böyle bir yaflam tarz› önceleri geleneksel genifl ailenin varl›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r. Ancak zamanla, tar›mdan endüstriyel yaflama geçifl ve endüstriyel yaflam›n gerekli k›ld›¤› de¤iflmeler, zamanla ailenin küçülmesine ve çekirdek bir yap›ya dönüflmesine neden olmufltur. Endüstrileflmenin, çekirdek ailenin ortaya ç›k›fl›n› etkilemesi nas›l gerçekleflmifltir? Bunun bir nedeni co¤rafi hareketliliktir. Zamanla k›rsal bölgelerden, daha iyi yaflam ve çal›flma flartlar›na ulaflmak amac›yla bafllayan kente göç bu tür bir geliflmeyi kolaylaflt›rm›flt›r. Daha önce kentsel bölgelerde yaflayanlar için ifl de¤ifltirme veya baflka endüstriyel yerlere daha iyi olanaklar için gitme, do¤al bir süreçtir. Ancak, bu tür bir co¤rafi hareketlilik aile üyeleri aras›nda mevcut iliflkiyi etkilemifl ve üyelerin birbirleriyle olan görüflme ve birlikte olma s›kl›klar› giderek azalm›flt›r. Özellikle yak›n akrabalar aras›nda oluflan bu tür uzakl›klar zamanla ailenin küçülmesine veya izole olmas›na neden olmufltur. Halbuki endüstrileflme öncesi, genifl ailelerin önemli bir görevi yafll›lara ve hastalara bakmakt›. Endüstrileflme ile birlikte oluflan özel bak›m evleri, hükümet programlar› ve çeflitli sigortalar art›k yafll› üyelerin kendi çocuklar›n›n yan›nda yaflamalar›na gerek kalmadan varl›klar›n› sürdürmelerine yard›mc› olmufltur. Art›k aile üyeleri birbirlerine eskisi kadar ba¤›ml› de¤illerdir. Özellikle, emeklilik hakk›na ve belirli bir yafll›l›k gelirine sahip olanlar için bu daha da geçerlidir. Böylece endüstrileflme sürecine ba¤l› oluflumlar, ailenin küçülmesine ve kendi kendine yetecek bir düzeye gelmesine neden olmufltur. Parsons, bu tür aileye izole olmufl çekirdek aile ad›n› vermektedir. Bu ailenin en önemli özelli¤i endüstriyel koflullara çok iyi uyum sa¤lamas›d›r. Çünkü, aile nerede ifl varsa oraya gidecek ve herhangi bir kimseye ba¤l› kalmadan co¤rafi hareketlilik imkan›na sahip olacakt›r. Her ne kadar endüstriyel toplumlarda aile üyeleri farkl› yerlerde otursalar da, bu üyeler aile iliflkilerinde eskiden oldu¤u kadar izole ve kopuk de¤illerdir. Çün-
Tar›mdan endüstriyel yaflama geçifl ve endüstriyel yaflam›n gerekli k›ld›¤› de¤iflmeler zamanla ailenin küçülmesine ve çekirdek bir yap›ya dönüflmesine neden olmufltur.
SIRA S‹ZDE
Endüstrileflme sürecine ba¤l› oluflumlar, ailenin küçülmesine ve kendi kendine yetecek bir düzeye gelmesine neden olmufl, Parsons, bu tür aileye izole olmufl çekirdek aile ad›n› vermifltir.
116
Evlilik Biçimleri ve Analizi
kü modern ulafl›m araçlar› ve iletiflim kolayl›klar›, aile üyeleri aras›ndaki iliflkileri kolaylaflt›rmaktad›r. Akrabalar birbirlerinden ayr› bölge ve flehirlerde yaflasalar da ulafl›m ve iletiflim kolayl›klar› bu ba¤›n ortadan kalkmas›n› veya zay›flamas›n› engellemektedir. Ayr›ca metropolitan bölgelerin geliflmesi, üniversite say›lar›n›n artmas› muhakkak çocuklar›n evden ayr›lmalar›n› da zorunlu k›lmamaktad›r. Günümüz çekirdek aile üyeleri kendileri arzu ettikleri sürece birbirleriyle iletiflimlerini s›klaflt›rabilme olanaklar›na sahiptirler. Yap›lan araflt›rmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen çocuklar›na çeflitli yard›mlar yaparak bu iliflkileri kuvvetlendirme yolunda çaba harcad›klar›n› göstermektedir. Örne¤in E.Litwak ailenin küçüldü¤ünü ancak geleneksel aile iliflkilerinin, modern kent toplumunda da geçerli oldu¤unu savunur. Bu nedenle bu tür aileye modifiye olmufl genifl aile ad›n› verir. SIRA S‹ZDE
Küçük ailenin izole bir yap›ya dönüflmesi sizce ülkemizde de geçerli mi geçerliyse bunun nedenleri neler olabilir tart›fl›n›z?
EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ Genelde aile, küçük aile ve genifl aile olarak s›n›fland›r›lmas›na karfl›n bunlar›n kendi içinde farkl›laflt›¤›n›, hatta her kültürde geçmiflten gelece¤e farkl› aile biçimlerine rastland›¤›n› daha önce de belirtmifltik. Ancak, yine de aile kal›plar› tesadüfi ve de¤iflken de¤ildirler. Sosyologlar aile ve evlilik biçimlerini befl temel kategoriye ay›rarak incelemektedirler. Bunlar; • Efl say›s›, • Grup iliflkileri, • Çiftlerin yerleflim yeri, • Otorite iliflkileri, • Soy ve secere iliflkileridir. fiimdi bunlar› s›rayla aç›klamaya çal›flal›m.
En s›k rastlan›lan evlilik biçimi monogamidir.
Evlilik Biçimleri ve Analizi
Efl Say›s›na Göre: Evlilikler tek eflle olabilece¤i gibi çok eflle de olabilir. Erke¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤ine monogami; kad›n›n veya erke¤in birden fazla efli olmas›na ise çok eflli evlilik veya poligami denir. Çok eflli evlilik karfl›m›za iki biçimde ç›kabilir. Bunlar, erke¤in birden fazla kad›nla evlili¤i olan poligini (poligyny) ve kad›n›n birçok erkekle evlili¤i olan poliandri (polyandry)'dir. Ancak ça¤›m›zda geçerli olan evlilik biçiminin monogami yani tek eflle evlilik oldu¤unu vurgulamakta fayda vard›r. Poliginiye taraftar olan ülkelerde bile bu konu sorunlar ortaya ç›kartmaktad›r. Ancak, çok zengin insanlar bu toplumlarda çok eflle evlilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak Hindistan'da Toda kabilesinde rastlan›lmaktad›r. Çünkü burada erkek nüfusu çoktur, herkese yetecek kadar kad›n olmamas›, kad›n› birden fazla erkekle evlili¤e götürmektedir. Evlilikler grup d›fl›nda evlenme (exogami) ve ayn› sosyal grup içinden (endogami) evlenmeler olmak üzere ikiye ayr›l›r. Grup ‹liflkilerine Göre: Baz› sosyal gruplar üyelerinin d›flardan evlenmelerine izin verirken baz› gruplar izin vermezler. Buna göre evlilikler exogami yani grup d›fl›nda evlenme ve endogami ayn› sosyal grup içinden evlenmeler olmak üzere ikiye ayr›l›r. Baz› dini gruplar, ›rklar hatta etnik gruplar, üyelerinin kendi üyeleri d›fl›nda evlenmelerine müsaade etmezler. Bunun nedeni önyarg›l› olmalar› oldu¤u gibi, baflkalar›yla yeterince iliflki kurmamak da olabilir. Grup dayan›flmas›n› bozmamak için de bu tür evliliklere müsaade edilmeyebilir. Örne¤in, Amerika'da siyahlar ve Yahudiler aras›nda endogamiye s›kl›kla rastlan›r. Çiftlerin Yerleflim Yerine Göre: Yeni evlenen çiftler, nerede oturacaklard›r? Bu sorunun cevab› genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karfl›m›za üç yerleflim biçimi ç›kmaktad›r. Birincisi baba taraf› veya onun yan›nda yerleflmedir. Buna patrilokalite denir. ‹kincisi kad›n›n taraf› veya kad›n›n ebeveynleri ile oturmad›r ki, buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen çiftler her iki taraf› da reddederek, onlardan ayr› kendi bafllar›na yaflamay› tercih etmektedirler ki buna neolokalite veya ev açma denir. Otorite ‹liflkilerine Göre: Kar›-koca aras›ndaki otorite kal›b›n› tayin eden faktör genelde efllerin kiflilikleridir. Ancak genelde efller, çevrelerindeki toplumsal normlara uygun davran›rlar. Genelde bütün toplumlarda koca otoritesinin üstünlü¤ü görülür, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy) yani kad›n›n otoritesinin üstünlü¤üne çok az rastlan›r. Ancak birçok toplumda özellikle ev ifllerini ilgilendiren konularda kad›n›n sözü daha çok dinlenilmesine ra¤men, otorite yine erkektedir. Son ortaya ç›kan bir iliflki sistemi egaliteryan yani eflitlikçi otoritedir. Burada kar› ve kocan›n afla¤› yukar› eflit söz haklar› bulunmaktad›r. Soy ve Secere ‹liflkilerine Göre: Burada da konu aile reisi öldü¤ü zaman miras›n nas›l paylafl›laca¤›d›r. Burada soy iliflkilerine göre üç flekil karfl›m›za ç›kmaktad›r; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hakimiyeti ve üstünlü¤ü, matriliniyal (matrilineal) ana soyunun üstünlü¤ü ve bilateral yani her iki taraf›n mirastan eflit hak almas›n› öngören sistemdir. Patriliniyal sistemde ana soyunun akrabalar›, matriliniyal sistemde ise baba soyunun akrabalar› akraba olarak kabul edilmezler. Bilateral sistemde her iki taraf›n da akrabalar› tan›n›r ve mirastan pay alma hakk› do¤ar. fiimdi bir tablo ile bu ö¤rendi¤imiz kavramlar› da içerecek bir biçimde geleneksel ve modern ailenin özelliklerini karfl›laflt›ral›m. Tablo 7.1. bu karfl›laflt›rmay› göstermektedir.
117 Erke¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤ine monogami; kad›n›n veya erke¤in birden fazla efli olmas›na ise çok eflli evlilik veya poligami denir.
118 Tablo 7. 1: Geleneksel ve Modern Ailenin Temel Karakteristikleri Kaynak: John M. Shepard, Op. cit. 1996, s: 377
Aile Kurumuna Teorik Yaklafl›mlar
Karakteristikler Aile Yap›s› ‹liflkilerin Dayana¤› Secere ve Mirastan Pay Otorite ‹liflkileri Yerleflim Yeri Evlilik Biçimi
Geleneksel Aile Genifl (Çok say›da üye) Kanba¤› Patriliniyal (Erkek Üstünlü¤ü) Matriliniyal (Kad›n Üstünlü¤ü) Patriyarki (Baba Otoritesi) Matriyarki (Ana Otoritesi) Patrilokalite (Baban›n evi) Matrilokalite (Annenin evi) Monogami (Tek efl) Poligini (Çok Kad›nla Evlilik) Poliandri (Çok Erkekle Evlilik)
Modern Aile Çekirdek (Az say›da üye) Evlilik Ba¤› Bilateral (Eflit Hak) Demokratik Neolokalite (Ba¤›ms›z) Monogami (Tek efl)
A‹LE KURUMUNA TEOR‹K YAKLAfiIMLAR Bu bölümde sosyolojide en önemli kuram olan, fonksiyonalist, çat›flma ve etkileflimci yaklafl›m›n aileyi nas›l gördü¤ünü ve ele ald›¤›n› inceleyece¤iz.
Fonksiyonalist Yaklafl›m Aile, her zaman toplum içinde önemli bir kurum olmufltur. Aile içinde do¤up ortalama 20-25 yafllar›na kadar burada yafl›yor ve temel özelliklerimizi kazan›yoruz. Daha sonra evlenip kendi kurdu¤umuz aile içinde yaflant›m›z sürüyor. Boflanma oranlar›ndaki afl›r› yükselmelere ra¤men, olgunluk ça¤›m›z da yine bir aile kurumu ve iliflkileri içerisinde geçiyor. Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya ç›kan bir kurum olmas›na ra¤men, insano¤lu sadece biyolojik bir varl›k de¤ildir. ‹nsan›n temel niteli¤i onun sosyal bir canl› olmas›d›r. Bu nedenle aile görevselci bak›fl aç›s›ndan toplumda di¤er kurumlar taraf›ndan baflar› ile yap›lmayan baz› fonksiyonlar üstlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdi¤i fonksiyonlar azalmakta, baflka kurumlar taraf›ndan baz› görevleri üstlenilmekte ise de aile yine de çok önemli baz› görevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda varl›¤›n› ve geçerlili¤ini üstün k›lar. O halde bu fonksiyonlar nelerdir? fiimdi bu fonksiyonlar› s›ras›yla görelim:
Cinsel Davran›fllar› Düzenlemek Hiçbir toplum bireylerin birbirlerini tan›malar›n› tesadüfe b›rakmad›¤› gibi, cinsel davran›fllar› da bireyin özel bir tercihi olarak görmez. ‹flte, aile ve evlilik kurumu bireylerin cinsel davran›fllar›n›n düzenlendi¤i tatmin edildi¤i önemli bir kurumdur. Dolay›s›yla cinsel davran›fllar, bireyin özgürce, istedi¤i zaman ve istedi¤i yerde yap›lan davran›fllar de¤il, özellikle aile içinde düzenlenen davran›fl biçimleridir.
Topluma Yeni Üyeler Kazand›rmak Toplumun devaml›l›¤› ona yeni üyeler kat›lmas›yla oluflur. Ona belirli ve düzenli biçimde yeni üyeler kazand›rmak ailenin temel bir fonksiyonudur.
Toplumsallaflma Küçük ailenin fonksiyonlar›n› aç›klarken de belirtti¤imiz gibi insan› insan yapan belirli vas›flar›n kazan›lmas›, topluma uygun davran›fllar edinme toplumsallaflma süreciyle önce ailede kazand›r›l›r. Örne¤in; konuflulan dilin, de¤erlerin, normlar›n, inançlar›n ve kültürün kazan›lmas›nda ailenin önemli bir pay› vard›r.
Aile Kurumuna Teorik Yaklafl›mlar
119
Bak›m ve Korunma Sa¤lama Bireylerin temel ihtiyac› s›cakl›k, yiyecek, bar›nma ve bak›md›r. ‹flte aile bireyin bu temel ihtiyaçlar›n› karfl›layan do¤al bir çevre oluflturur. Bu çevre içerisinde yetiflen birey, hayatta canl› kalabilir ve kendisi de zamanla kendi çocuklar›na ayn› do¤al çevreyi sunar. Bu gereksinimler baflka kurumlar taraf›ndan karfl›lanabilirse de aile ortam› bunlar› en uygun biçimde sa¤layan yerdir.
Sosyal Yerlefltirme Aile içinde olan meflru do¤um, bireye toplum içersinde sa¤lam bir yer sa¤lar. Ailemizden edindi¤imiz materyal zenginlikler kadar önemli baflka bir fley de bize verdi¤i sosyal statüdür. Yani ailemizin sahip oldu¤u sosyal de¤erler, zenginlik, toplumsal s›n›f, din, zamanla bize bir miras olarak kal›r. Bireyler bu de¤erleri toplumda bir basamak olarak kullanarak yükselirler. Di¤er bir deyimle ailemizden bize kalan sosyal miras ve statü bize de geçerek devaml›l›k kazan›r.
Duygusal Destek Bireylerin en önemli ihtiyaçlar› s›cakl›k, yiyecek, bar›nmak kadar sevgi, flefkat ve anlay›flt›r. Ça¤›m›zda aile içinde yetiflmek sevgiyle büyümek, sevgi görmek ve sevgi göstermektir. Bu duyguyu görmedi¤imiz zaman, buna sahip olamay›z. Bu da ancak aile içerisinde verilir. Özellikle bebeklik ça¤›nda anne s›cakl›¤› ve flefkati birey için hayati bir önem tafl›r. Ailenin birçok fonksiyonu bugün baflka kurumlarca sa¤lansa bile sevgi en temel fonksiyonlar›ndan birisi olarak kalacakt›r. Ailemizden bizi anlamas›n›, yak›ndan ilgilenmesini ve ona ihtiyac›m›z oldu¤u zaman orada olmas›n› bekleriz. Görüldü¤ü gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birçok yönden elefltirilse de aile yeri doldurulabilecek bir kurum de¤ildir. Toplumda bu fonksiyonlar› aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek bir kurum bulunmamaktad›r. Günümüz koflullar›nda sizce çekirdek ailenin en önemli fonksiyonu nedir?
SIRA S‹ZDE
Ensest Yasas› ve Fonksiyonlar› Ensest Yasas›, en basit bir aç›klamayla yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel iliflkide bulunmamalar›d›r. Fonksiyonalistler bu yasan›n da aile içi rollerin kar›flmas›n› önlemek aç›s›ndan önemli bir fonksiyon gördü¤ünü savunurlar. Bu da çocu¤un toplumsallaflmas›n› kolaylaflt›r›c› bir rol oynar. Baba ile k›z› aras›nda böyle bir iliflkiye izin verildi¤ini düflünelim. Bu tür bir iliflki aile içi rollerde, bakal›m nas›l bir karmaflaya yol açar? Örne¤in, acaba anne ve k›z› aras›nda nas›l bir iliflki söz konusu olur? Burada anne k›z›n›, kendisine rakip olan bir kad›n olarak m› görecektir? Yoksa yine onu kendi k›z› olarak m› de¤erlendirecektir? Ayn› flekilde k›z› annesini ne gözle görecektir? Anne olarak m› yoksa kendine rakip gelmifl bir kad›n olarak m›? Baba, bu k›z için bir sevgili midir yoksa baba rolünü oynayan bir kifli mi? Ana aile içinde baban›n esas kar›s› m› olacakt›r, yoksa ikinci kar›s› m›? Bir de baban›n kendi k›z›ndan çocu¤u oldu¤unu düflünün! Bu durumda çocu¤un içine düfltü¤ü rol karmaflas›n› düflünebiliyor musunuz? Görüldü¤ü gibi ensest yasa¤› aile içerisinde hem iliflkilerin düzenli olmas›, hem de üyelerin d›flar›dan bir efl bulup evlenmeleri aç›s›ndan zorlay›c› olumlu bir fonksiyon görmektedir.
Ensest Yasas› en basit bir aç›klamayla yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel iliflkide bulunmamalar›d›r.
120
Aile Kurumuna Teorik Yaklafl›mlar
Çat›flma Kuram›
Aile içerisinde de kapitalist topluma benzer bir biçimde bir tak›m eflitsizlikler söz konusudur. Buna göre aile de erke¤in kad›n üzerinde egemen oldu¤u bir sistem mevcuttur.
SIRA S‹ZDE
Fonksiyonalist kuram, ailenin toplumun düzenlili¤i ve devam› aç›s›ndan ailenin rollerini irdelemektedir. Çat›flma kuramc›lar› ailenin toplumda önemli fonksiyonlar yüklendi¤ini kabul etmekte ancak her fleyi aç›kl›kla ortaya koymad›¤›n› savunmaktad›rlar. Çat›flma kuramc›lar›na göre de aile önemli bir kurumdur. Ancak, aile içerisinde kapitalist topluma benzer bir biçimde bir tak›m eflitsizlikler sözkonusudur. Kurama göre, ailede erke¤in kad›n üzerinde egemen oldu¤u bir sistem mevcuttur. Hatta aile içinde bir güç mücadelesi söz konusudur. Genelde erkek ev ifllerini yapmakta direnmekte, kad›n d›flar›da çal›flsa bile ev ifllerini yürütme sorumlulu¤unu üstlenmektedir. Bat›'da yap›lan çal›flmalarda kad›n yemek piflirme görevini % 81, temizlik ifllerini % 78 oran›nda yerine getirirken, erkekler bu hizmetlere % 15 ve % 7 oran›nda katk›da bulunmaktad›rlar (Galinsky, 1993). Görüldü¤ü gibi genelde ev iflleri tek yönlü olarak yerine getirilmektedir. Kad›n sekiz saat çal›fl›p birinci vardiyay› bitirdikten sonra, evine dönmesiyle birlikte onun için ikinci bir vardiya bafllamaktad›r. Bu vardiyada ise temizlik, yemek ve çocuk bak›m› hizmetleri yürütülmektedir. Bu nedenle de kad›nlar haftal›k çal›flmalar›nda erkeklere k›yasla her hafta ortalama 15 saat fazla mesai yapmaktad›rlar. Bu da kad›n›n aile içinde erkeklerden daha fazla çal›flt›¤›n›, buna karfl›n bir ücret talep etmedi¤ini, ancak erke¤e göre daha fazla y›prand›¤›n› göstermektedir. Friedrich Engels (1842) evlilikte efllerin birbirlerine karfl›t duygular içinde oldu¤unu ve erke¤in kad›n üzerinde bir bask› unsuru oldu¤unu savunmaktad›r. Bu durum, kapitalist ile proleterya aras›ndaki iliflkiye benzetilir. Bugün birçok toplumda kad›n, erke¤in bir mal› olarak görülmektedir. Kad›n evli de¤il ise babas›n›n, evli ise kocas›n›n mal› olarak görülür. 1960'l› y›llarda Amerika'da bile kad›n›n kocas›ndan izin almadan ifle girmesi, araba kiralamas›, bankadan borç para almas› mümkün de¤ildi. Çünkü, kad›nlar›n yeteneksiz oldu¤una dair yayg›n bir kan› mevcuttu. Ancak endüstrileflme süreci ile birlikte geleneksel bu tür uygulamalar de¤iflmeye bafllam›flt›r. Kad›n hareketi ve demokratikleflme süreci kad›nlar lehine birçok olumlu geliflmeyi birlikte getirmifltir. Yine de çat›flma kuramc›lar›, sosyal, ekonomik, politik ve hukuki eflitsizliklerin kad›nlar›n aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini korudu¤unu savunmaktad›rlar. Çat›flma kuramc›lar›na göre, kad›n›n aile içindeki durumu ve statüsü neden farkl›d›r?
Sembolik Etkileflim Kuram› Sembolik etkileflimciler aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Bu kuramc›lara göre, aile içerisindeki davran›fllar› anlamak için aile üyeleri aras›ndaki mevcut iliflkilere ve üyelerin bu iliflkileri nas›l anlamland›¤›na bakmak gerekir. Aile içerisinde sembolik etkileflim kuramc›lar›n kulland›¤› hemen tüm kavramlar› göstermek olas›d›r. Örne¤in, toplumsallaflma, ayna benlik, rol alma, referans grubu, sembolik etkileflim gibi. Toplumsallaflma birincil grup olan ailede bafllar. Aile normalde üyeleri aras›nda yak›n iliflkiler olan, birbirini gözeten ve kollayan insanlardan meydana gelir. Bu tür bir çevrede çocuk di¤er insanlarla iliflki kurarak inanç, norm, de¤er ve sembolleri ö¤renir. Paylafl›lan anlamlar gelifltikçe, çocuk kendini baflkalar›n›n gözüyle görmeye ve de¤erlendirmeye bafllar. Büyüklerle olan iliflkiler onun kiflilik geliflimini etkiler ve insan olarak toplumsal karekterlerin ö¤renilmesini h›zland›r›r.
Boflanma
121
Çocu¤un kiflilik özelliklerinin geliflimi, aile içinde ö¤rendi¤i sosyal yetenekleri, onun aile d›fl›ndaki insanlarla olan etkileflimi artt›rarak geliflimini h›zland›r›r. Sembolik etkileflimciler, aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Yeni evli çiftler, aylar hatta y›llar harcayarak yeni iliflki ve rollerini ö¤renir ve test ederler. Zaman geçtikçe bafllang›çtaki iliflkiler farkl›lafl›r, hatta efllerin kiflilik ve kendilik kavramlar› farkl›lafl›r. Çocu¤un do¤umu yeni bir uyum sürecini gerekli k›lar. Ailelerin görüflleri çocuk say›s›, çocu¤un yetifltirilmesi hatta e¤itimi konular›nda de¤iflmeye bafllar. Çocuk aile için özveride bulunulacak tek faktör olarak de¤erlendirilip, her fley onun do¤rultusunda geliflmeye u¤rar. Kiflilik de¤iflimi ve yeni durumlara uygun tan›mlamalar çok s›k, hatta sonsuz oranda de¤iflebilir. Bu iliflkilere yeni üyelerin kat›lmas› durumu daha da karmafl›k bir hale sokar. K›saca kar› ve koca evlilikte farkl› köflelerde yer alarak, evlili¤i farkl› biçimde alg›l›yabilirler. Sembolik etkileflim kuramc›lar›n›n aile konusundaki temel tezleri nedir?
SIRA S‹ZDE
BOfiANMA Boflanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerli norm veya adetlere göre evlilik birli¤inin sona erdirilmesidir. Geleneksel toplumlarda boflanma yayg›n de¤ilken, özellikle endüstrileflmifl toplumlarda bu oran çok yüksektir. Bu oran 1991 y›l›nda Amerika'da binde 4.70, Türkiye'de 1994 rakamlar›na göre binde 0.92'dir. Bu tür bir e¤ilimin temel nedenleri, geleneksel aileyi güçlü k›lan, ekonomik, dinsel ve e¤itsel ba¤lar›n zay›flam›fl ve de¤erlerini yitirmifl olmas›nda yatar. Ailenin birçok fonksiyonlar›n› baflka kurumlara devretmesi, ailenin görevlerini azaltm›fl, üyeler aras›ndaki duygusal ba¤lar›n da giderek zay›flamas› ailenin parçalanmas›na neden olmufltur. Boflanmalar, boflanma oran› denilen bir kavramla ölçülür (Divorce rate). Bu oran bir y›l içerisinde her 1000 nüfustan boflanan insan say›s›n› gösterir. Tablo 7.2. Dünya'daki boflanma oranlar›n› göstermektedir. ÜLKE fi‹L‹ ‹TALYA MEKS‹KA ‹RAN SUR‹YE PORTEK‹Z POLONYA JAPONYA ‹SRA‹L FRANSA AVUSTURYA ‹SVEÇ NORVEÇ AVUSTRALYA MACAR‹STAN KÜBA UKRAYNA PORTOR‹KO ABD MALD‹V ADALARI
BOfiANMA ORANI 0.46 1.48 0.63 0.69 0.69 0.93 1.11 1.27 1.29 1.87 2.11 2.26 2.40 2.49 2.70 3.51 3.71 3.80 4.70 7.93
Boflanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geçerli norm veya adetlere göre evlilik birli¤inin sona erdirilmesidir.
Tablo 7. 2: 1990 Y›l› itibariyle Seçilen Ba›z Ülklerdeki Boflanma Oranlar› Kaynak: Demografic Yearbook 1991. Statistical Division Department for Economic and Social Information and Policy analysis, United Nations, New York, s. 508-510.
122
Boflanma
SIRA S‹ZDE
Çevrenizdeki boflanmalar›n art›fl nedenlerini hangi faktörlere ba¤l›yorsunuz? Tart›fl›n›z
Aile ve boflanma karmafl›k bir etkileflimdir. Bu konuda çal›flanlar hem bireysel hem de toplumsal nedenlerle bunu aç›klamaya çal›fl›rlar.
Asl›nda bu soruya kolay verilecek bir cevap yoktur. Aile ve boflanma karmafl›k bir etkileflimdir. Bu konuda çal›flanlar hem bireysel hem de toplumsal nedenlerle bunu aç›klamaya çal›flmaktad›rlar.
Bireysel Nedenler Bireysel nedenlerin bafl›nda, erken yaflta evlenmeler gelmektedir. Erken yaflta evlenme erken boflanmalara neden olmaktad›r. ‹kinci olarak evlilik süresinin uzunlu¤u bir faktördür. Yani uzun y›llar beraber yaflama, boflanma oranlar›n› olumlu yönde etkileyip, çiftlerin boflanmalar›n› engellemektedir. Amerika'da genellikle evlili¤in alt›nc› y›l›ndan sonra boflanmalar artmaktad›r. Ancak, erken boflanmalar evlili¤in ikinci veya üçüncü y›l›nda gerçekleflmektedir. Bu da bafllang›çta evlilik karar›n›n verilmesindeki hatadan kaynaklanm›fl olabilir. Di¤er bir deyimle, dikkatlice düflünmeden verilen bir evlilik karar› k›sa sürede olumsuz iliflkiler nedeniyle boflanmalara neden olmaktad›r.
Toplumsal Nedenler Boflanmalar özellikle toplumlar›n ekonomik refah dönemlerinde art›fl göstermekte buna karfl›n durgunluk ve savafl dönemlerinde azalmakta hatta durmaktad›r. Refah ve zenginlik insanlar› yaflamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlardan uzak tutmakta, e¤lence ve iyi vakit geçirme nedeni ile birlikte olma aile düzenini sars›p boflanmalara sebep olmaktad›r. Kad›nlar›n çal›fl›p kazanmas› ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› elde etmesi, uyumsuz bir evlili¤i sürdürmektense boflanma tercihini artt›rmakta ve ailede çözülmeler meydana gelmektedir. Bu da boflanma oranlar›n› artt›r›c› bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Son olarak boflanma ve evlilik konusundaki de¤er ve tutumlar›n de¤iflmesi de boflanmalar› artt›r›c› bir neden olmaktad›r. Di¤er bir deyimle evlenmeden birlikte olma olas›l›¤›n›n artmas› ve hamile kalmadan bir iliflkinin sürdürülebilmesi olanaklar› çiftleri etkilemekte bunun sonucunda boflanmalar artabilmektedir.
Boflanmalar›n Çocuklar Üzerindeki Etkileri
Boflanma gerçekleflti¤inde çocuklar kendilerini güvensiz ve karmafl›k duygular içinde bulmaktad›rlar.
Her y›l yaklafl›k bir milyon çocuk Amerika'da anne ve babalar›n›n bofland›klar›n› gözlemlemektedir. Efller boflanma ile ilgili kendi sorunlar›yla meflgul olduklar›ndan çocuklar›n› böyle bir duruma haz›rlayamamaktad›rlar. Bu durumun çocuklar üzerinde yarataca¤› olumsuz etkileri bilseler de bu tür bir haz›rl›¤a vakit kalmamaktad›r. Boflanma gerçekleflti¤inde çocuklar kendilerini güvensiz ve karmafl›k duygular içinde bulmaktad›rlar. Birço¤u ailelerinin tekrar birleflece¤ine inanmakta böylece bir çözüm bulup kendini aldatmakta, di¤er bir grup ise çat›flmay› çözümlemek amac›yla ebeveynlerinden birinin yan›nda kalmay› tercih etmekte, di¤erini reddetmektedir. Sosyolog Judith Wallerstein 131 Amerikal› çocu¤u aileleri bofland›ktan sonra gözlemlemifl ve baz› sonuçlar elde etmifltir. Bofland›ktan befl y›l sonra çocuklar›n üçte biri depresyon, okula uyum sa¤lama ve arkadafl edinmede zorluklarla karfl›laflm›fllard›r. On y›l sonra "uyuma etkisi" denilen bir durum ortaya ç›km›flt›r. Bu durum genelde uyum sorunlar›n›n daha sonra ç›kmas› fleklinde aç›klanmaktad›r.(Sleeper Effect). Buna göre evlenme ça¤›na gelen k›zlar›n yaklafl›k üçte ikisi
Boflanma
123
anne ve babam›n yapt›klar› hatay› ben de yapmayay›m, yanl›fl bir kimse ile evlenmeyeyim korkular›n› yaflam›fllard›r. Boflanmalar›n olumsuz etkilerini çocuklar›n ergenlik ça¤›nda da devam etmifl ve birçok olumsuz geliflme gözlenmifltir. Örne¤in, birço¤u boflanan anne ve babas›yla iliflkilerini kesme durumuna gelmifl, onlarla görüflmek istememifltir. Özellikle, bofland›ktan sonra yeniden evlenen babalar› olan çocuklarda bu durum daha bir sorun olarak ortaya ç›km›flt›r. Ayn› flekilde annenin boflan›p, tekrar evlenmesi ve tekrar boflanmas› da çocuklar aç›s›ndan çok zararl› etkileflim sorunlar› yaratm›flt›r. Böylece tafl›yabilece¤inden fazlas›n› yüklenen çocuklar, büyük oranda kendi bafl›n›n çaresine bakmak durumunda kalm›fllard›r. Orta yafltaki efllerin boflanmas›, eriflkin çocuklar için düzenlerini bozan bir deneyim olabilmektedir. Bir araflt›rmac›, ailesi boflanan 50 üniversite ö¤rencisiyle (18-26 yafl aras›) yapt›¤› görüflmelerde, bu durumdaki çocuklar›n alayc› ve ak›llar›n›n ölüm ve hastal›k gibi düflüncelerle meflgul oldu¤unu saptam›flt›r. Genelde çocuklar boflanma sonucunda kendilerine destek olacak bir büyük bulduklar›nda, onunla duygular›n› paylafl›p, ondan yard›m gördüklerinde bu tür durumlar› daha iyi atlatabilecekleri saptanm›flt›r (Wallerstein and Kelly 1992). Boflanmalar çocuklar üzerinde ne tür olumsuzluk yaratmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
Baflar›l› Evliliklerin Nedenleri Boflanmalar ve çocuklar üzerindeki olumsuz etkilerinden sonra akl›m›za evlilikler iyi bir fley de¤il, ço¤unlukla olumsuz sonuçlar yarat›yor gibi bir fikir gelebilir. Bu do¤ru de¤ildir, dünyada hemen her evli çiftten ikisi veya üçü mutlu olduklar›n› söylemektedirler. Yap›lan sosyolojik incelemelerde, sosyologlar mutlu bir evlili¤in koflullar›n› araflt›rm›fllar ve flu sonuçlar› bulmufllard›r: • Eflinizi her zaman kendinize yak›n bir arkadafl olarak düflünün. • Eflinizi bir kifli olarak sevin. • Evlili¤i uzun süreli bir sözleflme olarak görün. • Evlili¤in kutsal oldu¤una inan›n. • Eflinizin düflünce ve amaçlar›na sayg›l› olun ve paylafl›n. • Y›llar geçince eflinizin daha enteresan bir kifli olaca¤›n› düflünün. • ‹liflkinizin baflar›l› olaca¤›na inan›n. • Birlikte gülüp birlikte e¤lenin. • Yaflad›¤›n›z krizlere olumlu bir yaklafl›mla bak›n. • Memnuniyetinizi hemen belli edin. • Birlikte daha fazla zaman geçirin ve karfl›n›zdakini dinlemeyi ö¤renin. Bu sonuçlar genelde ailelerle yap›lan görüflmelerde Nicholas Stinnett (1992) ve Jue Robert Lauer's›n (1992) bulgular›n›n bir özeti olarak verilmifltir. Sembolik etkileflimciler bilindi¤i gibi, insan›n kendi dünyas›n› kendisinin yaratt›¤›n› savunurlar. Yani evlili¤imizin boflanma ile sonuçlanaca¤›n› düflünüyorsak, genelde boflanma ile ama mutluluk ile geliflece¤ine inan›yorsak sonuçta mutlu olaca¤›m›z› söylemektedirler. Bu nedenle bizde yaflant›m›zda olaylar›n olumlu yönlerini görmeye çal›flarak, iliflkilerimizi sürdürecek olursak, mutlu olabilece¤iz demektir. Yaflamda hiçbir fleyin garantisi olmayaca¤›na göre, iyi bir evlili¤in de garantisi yoktur. Ancak iyi niyetle denemek baflar›n›n anahtar›d›r.
Yaflamda hiçbir fleyin garantisi olmayaca¤›na göre, iyi bir evlili¤in de garantisi yoktur. Ancak iyi niyetle denemek baflar›n›n anahtar›d›r.
124
Özet
Özet
Toplumsallaflmada etkili kurumlardan biri olan aile kavram›n›n ve aile oluflumunda önemli olan evlilik kavramlar›n› tan›mlamak. • Ailenin toplumda temel bir kurum olarak görülmesinin iki nedeni vard›r. Bunlar; ailenin en önemli görevinin insan türünü üretmek olmas› ve ailenin baflka kurumlar›n da kayna¤›n› oluflturmas›d›r. • Ailenin toplumda çok önemli olan bir di¤er görevi de toplumsallaflma denen bir olgunun bu kurum taraf›ndan yerine getirilmesidir. Toplumsallaflma çocuk ve aile üyeleri aras›nda bafllayan bir etkileflim sürecidir. Bu süreç yoluyla insan toplumdaki temel kurallar› ö¤renir ve içinde yaflad›¤› toplumun bir parças› haline gelir. • Ailenin çeflitli biçimlerde tan›mlar› olmakla beraber biz aileyi ana, baba, çocuklar ve taraflar›n kan akrabalar›ndan (aile biçimine göre) meydana gelmifl ekonomik ve toplumsal bir kurum olarak tan›ml›yoruz.
AMAÇ
1
Aile yap›lar› ve türlerini aç›klayarak, bunlar›n görev ve ifllevlerinin, de¤iflen toplumsal olgularla de¤iflim sürecini tan›mlamak. • Aile en basit bir biçimde çekirdek veya küçük aile ve geleneksel veya genifl aile olarak ikiye ayr›l›r. Ancak, aileyi otorite figürüne göre ay›ran tipolojiler de mevcuttur. • Ça¤dafl toplumun ailesi, ana, baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan küçük ya da çekirdek ailedir. Bu aile, modern sanayi toplumlar›n›n özelli¤idir. Çekirdek ailenin yap›s›, içinde bulunulan modern toplum taraf›ndan bu toplumun ihtiyaçlar›na göre flekillenmektedir.
AMAÇ
2
AMAÇ
3
Aile ve evlilik biçimlerini tan›mak.
• Evlilik biçimleri ise efl say›s›na göre, Monogami ve Poligami olarak ikiye ayr›l›r. Çok eflli evlilik olan Poligami ise kendi içinde Poligini ve Poliandri olarak ikiye ayr›l›r. • Gruba göre evlilik ise: endogami,exogami olarak ayr›l›r. Çiftlerin oturduklar› yere göre ise: patrilokal, matrilokal,e neolokal, olmak üzere üç biçimdedir.
Sosyolojinin önemli kuramlar›n›n aile kurumunu ele al›fl biçimi ve analizlerini incelemek. • Aileyi teorik bir çerçeve içerisinde üç bak›fl aç›s›ndan incelemek olas›d›r. Bunlar, Fonksiyonalist, Çat›flma ve Sembolik Etkileflim modelleridir. • Fonksiyonalist bak›fl aç›s› aileyi yerine getirdi¤i de¤iflmez ve önemli görevleri nedeniyle ele al›r ve inceler. Ailenin toplumda vazgeçilmez oluflunun nedeni yerine getirdi¤i fonksiyonlard›r. Çat›flma kuram› ailenin önemli bir kurum oldu¤unu kabul eder, ancak ailenin içinde geleneksel olarak var olan bir çat›flma vard›r, der. Burada kad›n sömürülmekte erkek ise sömürücü bir rol oynamaktad›r. • Sembolik etkileflimciler ise, insan›n, çevresinin ve iliflkilerinin bir ürünü oldu¤unu savunarak, ailede iletiflimin önemine de¤inirler.
AMAÇ
4
Boflanman›n bireysel ve toplumsal nedenlerine e¤ilerek, çocuklar üzerindeki etkisi ve baflar›l› evlilik5 lerin nedenleri aç›klayabilmek. • Aile kurumunda evlilik kadar yayg›n bir di¤er kurum da boflanmad›r. Boflanma mevcut normlar ile efllerin kendi arzular›yla evlilik birli¤inin sona ermesidir. • Ça¤›m›zda boflanma oranlar›n›n art›fl›n›n hem bireysel hem de toplumsal nedenleri mevcuttur. Genelde, Türkiye'de de boflanmalarda say›sal bir art›fl söz konusudur. Dünyada gözlemlenen e¤ilime paralel olarak ekonomik kriz dönemlerinde boflanmalar azal›rken, refah dönemlerinde art›fl göstermektedir. Enflasyon rakamlar›n›n yüksek oldu¤u ve ekonomik bunal›m›n var oldu¤u dönemlerde efllerin boflanma karar› almas› zor olmaktad›r. • Boflanmalar›n özellikle çocuklar üzerinde olumsuz sonuçlar› bulunmaktad›r. Bu nedenle boflanmaya karar veren çiftlerin bu konuda dikkatli düflünmeleri gerekmektedir.
AMAÇ
Kendimizi S›nayal›m
125
1. Kök aile kavram› kim taraf›ndan ileri sürülmüfltür? a. E. Litwak b. H. Cooley c. F. Leplay d. Murdock e. T. Parsons
6. Çekirdek ailenin en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. Serbestçiyetçi olmas› b. Küçük olmas› c. Üyeler aras›ndaki yak›n iliflki olmas› d. Çocuk say›s›n›n az olmas› e. Demokratik olmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi Murdock' a göre çekirdek ailenin ifllevlerinden biri de¤ildir? a. Cinsel iliflkileri düzenleme b. Bak›m ve koruma sa¤lama c. Ekonomik dayan›flma d. Toplumsallaflma e. Üreme
7. Ça¤dafl anlamda ailenin oluflabilmesi için afla¤›dakilerden hangisine ihtiyaç vard›r? a. Yerleflim yerine b. Yaflam gereçlerine c. Çocuklara d. Evlilik kurumuna e. Toplulu¤a
3. Afla¤›dakilerden hangisi fonksiyonalist yaklafl›mda çekirdek ailenin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Efl seçiminde özgürlük tan›mak b. Cinsel davran›fllar› düzenlemek c. Topluma yeni üyeler kazand›rmak d. Bak›m ve koruma sa¤lamak e. Duygusal destek sa¤lamak
8. Ailenin toplumsallaflma fonksiyonu afla¤›dakilerden hangisini ifade etmektedir? a. Ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› b. Kad›n erkek eflitli¤ini c. Çocuklar› yaflad›klar› topluma uygun hale getirmeyi d. Üyelerin birbirleriyle cinsel iliflki kurmalar›n› yasaklamay› e. Neslin devam›n› sa¤lamay›
Kendimizi S›nayal›m
4. Grup iliflkilerine göre, evlilikte grup üyelerinin d›flardan evlenmesine ne ad verilir? a. Poligini b. Poliandri c. Exogami d. Endogami e. Matriyarki 5. Evlenen çiftlerin küçük ailede her iki taraf› da ret ederek kendi bafllar›na yaflamay› tercih etmelerine ne ad verilir? a. Matrilokalite b. Bilateral c. Egaliteryan d. Neolokalite e. Patrilokalite
9. "‹zole olmufl flehirdeki aile" kavram›n› öne süren sosyolog kimdir? a. T. Parsons b. K. Davis c. E. Litwack d. F. Engels e. R.K. Martin 10. Toplumsallaflma, rol, ayna benlik kavramlar›n› kullanarak aile iliflkilerine yans›tan kurama ne ad verilir? a. Feminist kuram b. Sembolik etkileflim kuram› c. Marksist kuram d. Merkez çevre kuram› e. Fonksiyonalizm
126
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden Alt› y›l önce F. G. ile (46) severek evlenen N. G. (26), eflinin içki ve kumara dadanmas› üzerine boflanma davas› açt› ve k›z›n› alarak kocas›ndan ayr› yaflamaya bafllad›. Önceki gün boflanma davas›n›n ilk duruflmas› görüldü. Efi‹N‹ TAK‹P ETT‹ Duruflmadan ç›kan N. G. kocas› taraf›ndan takip edildi¤inden habersiz kald›¤› eve gitti. Eflinin kald›¤› yeri ö¤renen k›zg›n koca, onu kendinden geçinceye kadar dövdü. Polise s›¤›nan genç kad›n, "Beni kurtar›n" diyerek dayakç› kocas›ndan flikayetçi oldu. 27 Mart 1998 Sabah Gazetesi Dayak aile içi bir mesele de¤il, toplumsal bir sorun olarak karfl›m›zdad›r. Sizce boflanmalarda bu tür bir fliddetin etkisi nedir? Dayak yiyen kad›nlar›n ço¤unun iflsiz ve e¤itimsiz oldu¤unu düflünerek, bu tür bir sorunun çözümü ve aile içi fliddetin önlenmesi için neler önerilebilir? Çevrenizdeki benzer olaylar› bir sosyolog gözüyle irdeleyiniz.
Lauer, Jeannette and Robert Lauer, "Marriages Made to Last", In Marriage and the Family in a Changing Society. 4. Edi. James M.Henslin, edited, New York; Free Press, 1992. Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001. Robertson, Ian. Sociology, 3. Edi. Worth Publishers, New York, 1988. Shepard, Jon. M., Harwin L. Vass. Sociology. 3.Edi. West Publishing Co. 1996. Stinnet, Nicholas. "Strong Families", In Marriage and the Family in a Changing Society. 4. Edi., James M. Henslin, edited, New York; Free Press, 1992. Wallerstein, Judith S., and Joan B.Kelly, "How Children React to Parental Divorce", In Marriage and the Family in a Changing Society. 4.Edi. James M.Henslin Edited, New York Free Press, 1992.
Yan›t Anahtar› Biraz Daha Düflünelim 1. Aile kavram›n› ve aile oluflumunda önemli olan evlilik kavramlar›n› tan›mlay›n›z? 2. Aile yap›lar› ve türlerini aç›klayarak, bunlar›n görev ve ifllevlerinin, de¤iflen toplumsal olgularla de¤iflim sürecini tan›mlay›n›z: 3. Aile ve evlilik biçimleri kaç türdedir? 4. Sosyolojinin önemli kuramlar›n›n aile kurumunu ele al›fl biçimlerini k›saca aç›klay›n›z: 5. Boflanman›n bireysel ve toplumsal nedenleri nelerdir?
1. c 2. b 3. a 4. c 5. d 6. c
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar Arma¤an, ‹brahim. Toplumbilim. Bar›fl Yay›nlar›, ‹zmir, 1988. Doob, Christopher Bates. Sociology. 3.Edi. 1991. G›ddens, Anthony. Sociology. Polity Press, New York, 1989. Gökçe, Birsen. "Aile ve Aile Tipleri Üzerinde Bir ‹nceleme", H.Ü. Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi. C-8, s.1-2, Ekim 1976. Goode, W.J. The Family. Englewood Clifs, Prentice Hall, Inc,1984. Henslin, James M. Sociology. 3.Edi. Allyn and Bacon, 1997. Kongar, Emre. ‹mparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›. Cem Yay›nevi, ‹stanbul, 1976.
7. d 8. c
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise Geleneksel genifl aile bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Yap›lar› ve Türleri bölümü nü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Kuram›na Teorik Yaklafl›mlar bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Evlilik Biçimleri ve Analizi bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Evlilik Biçimleri ve Analizi bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Yap›lar› ve Türleri bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile ve Evlilik Kuram›n›n Tan›m› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Aile Kurumuna Teorik Yaklafl›mlar ve Toplumsallaflma bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Endüstrileflme Süreci ve Çekirdek Aile ‹liflkisi bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sembolik Etkileflim Kuram› bölümünü yeniden okuyunuz.
127
Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme
8
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; toplumsal tabakalaflma kavram›n›, tabakalaflma sistemlerinin toplumlarda oluflum sürecini ve farkl›l›klar› dikkate alarak tan›mlayacak, toplumsal tabakalaflma sistemiyle ilgili yaklafl›mlar› karfl›laflt›rarak inceleyecek ve tart›flabilecek, Toplumsal Hareketlilik , Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme kavramlar›n› oluflturan etkenleri ve aralar›ndaki farkl›l›klar› tart›flarak tan›mlayabileceksiniz.
128
Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme
1912 y›l›n›n 10 Nisan’›nda Titanic isimli transatlantik gemi, Kuzey Atlantik’ten New York’a gitmek üzere Southampton r›ht›m›ndan yola ç›km›flt›. Yeni endüstriyel ça¤›n övünç kayna¤› olan Titanic, baz› yolcular›n bugün bile hayal edemeyece¤i bir lüks yaflayabildi¤i, 2 300 yolcu tafl›yan muhteflem bir gemi idi. Di¤er taraftan, geminin ambar›n› dolduran yoksul göçmenler, A.B.D.'nde daha iyi bir yaflam umuduyla yolculuk ediyorlard›. Yolculu¤a ç›k›ld›ktan iki gün sonra, mürettebat bölgede buzda¤lar› oldu¤u yolunda radyo sinyalleri ald›; fakat bu durum pek dikkate al›nmad›. Daha sonra vakit gece yar›s›n› gösterdi¤i s›rada, gemi bat› yönüne do¤ru sessizce yavafl yavafl yol al›rken, geminin tam karfl›s›nda karanl›k okyanus sular›n›n içinden yükselen büyük bir buzda¤› büyük bir flaflk›nl›k yaratt›. Birkaç dakika içerisinde, Titanic neredeyse geminin kendisi kadar büyük olan bu dev buzda¤› ile çarp›flt›. Çarp›flmada o dev gemi sanki dev bir konserve kutusundan baflka bir fley de¤ilmifl gibiydi. Okyanus sular›, geminin alt k›s›mlar›n› k›sa sürede bast› ve 25 dakika içerisinde yolcular cankurtaran sandallar›na hücum etti. Cankurtaran sandallar›ndaki yolcular, güverteye tutunmaya çal›flan yüzlerce çaresiz yolcunun gemi Atlantik’in dondurucu sular›na gömülmeden önceki son dakikalar›n› sessizce izlemek zorunda kald›. 1 600’den fazla kiflinin trajik biçimde hayat›n› kaybetmesi, dünya çap›nda yank› yaratt›. Geriye dönüp bu korkunç kazaya sosyolojik bir gözle bakt›¤›m›zda, baz› yolcular›n di¤erlerinden daha fazla hayatta kalma flans›n›n oldu¤unu görürüz. O dönemde, cankurtaran sandallar›na ilk önce kad›nlar ve çocuklar bindirilmiflti, böylece ölenlerin % 80’i erkekti. Sosyal s›n›f olgusu da önemli bir etkendi. Birinci s›n›f bileti olan yolcular›n % 60’tan fazlas› kurtar›lm›flt›; çünkü onlar her fleyden önce uyar›lar›n kolayca duyulabildi¤i ve cankurtaran botlar›na ulafl›labildi¤i daha üst k›s›mlarda yolculuk ediyorlard›. ‹kinci s›n›f yolcular›n yaln›zca % 36’s› hayat›n› kurtarabilirken, geminin alt k›s›mlar›nda yolculuk eden üçüncü s›n›f yolcular›n ancak % 24’ü bo¤ulmaktan kaçabilmiflti. Titanic facias›nda, s›n›f olgusu yolculuk kalitesinden de öte bir anlam tafl›yordu; bu dosdo¤ru bir ölüm kal›m meselesiydi. Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998. D‹KKAT
Bu ünitede ele al›nacak konular› daha iyi anlayabilmeniz için toplum, toplumsal yap› gibi konular› ö¤renmifl olman›z gerekir.
Girifl
129
G‹R‹fi Her toplum, üyelerine onlar›n sahip olduklar› özelliklere göre davran›r. Örne¤in, yafll›larla gençlerin, kad›n ve erkeklerin durumlar› farkl›l›k tafl›r. Dolay›s›yla toplumda farkl› bir muamele görürler. Bu ayr›m baflka alanlar için de geçerlidir. Örne¤in, baz› toplumlar üyelerini; sahip olduklar› renk, dini inanç, e¤itim düzeyleri, fiziksel güçleri aç›s›ndan da ay›rarak onlar› farkl›laflt›rmaktad›r. ‹flte sosyolojide bu ayr›ma sosyal eflitsizlik denmektedir. Di¤er bir deyimle bir toplumda yaflayan insanlar›n mevcut sosyal ödüller olan, zenginli¤e, güce ve prestije ulaflma düzeylerindeki farkl›l›klar bu eflitsizlikleri ortaya ç›karmaktad›r. Hemen her toplumda bu faktörlerin adil bir biçimde da¤›lmad›¤›n› görmekteyiz. Kimi insanlar›n daha zengin, kimilerinin daha fakir, kimilerinin daha sayg›n, kimilerinin daha güçlü oldu¤unu görüyoruz. Toplumun bu flekilde bir iktidar ve prestij hiyerarflisi oluflturacak biçimde s›n›flara ya da katmanlara ayr›lmas› tüm tarih boyunca sosyologlar›n ilgisini çekmifltir. Atalar›m›z›n küçük gruplar halinde yaflay›p avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçindi¤i dönemlerde, sosyal eflitsizlikler çok yo¤un de¤ildi. Bir kiflinin di¤erlerinden üstünlü¤ünü sa¤layan fley, belki onun avlanmadaki ustal›¤›, niflanc›l›¤› ve ak›ll› olufluna ba¤lan›yordu. Ancak, toplumlar kalabal›klaflt›kça, karmafl›klaflt›kça bireyler aras›ndaki farkl›l›klar artmaya ve statü farkl› kriterlere ba¤lanmaya bafllam›flt›r. Dolay›s›yla bir toplumun içersinde yaflayan insanlar aras›nda çeflitli kategoriler oluflmufltur. Genelde bu gruplara katman ya da "strata" denilmektedir. Bu katmanlar, kendi katmanlar›ndaki insanlarla kendilerini eflit olarak görmekte, ancak daha alt ya da üstteki katmanlarla farkl›l›k tafl›maktad›rlar. Böyle bir eflitsizlik toplumsal yap›da varl›¤›n› sürdürmekte, hatta nesilden nesile aktar›lmaktad›r. Dolay›s›yla güç ve zenginli¤e baz› insanlar daha dünyaya gelmeden sahip olmakta, do¤duktan sonra da bu gücü kullanarak kendinden sonrakilere aktarmaktad›r. Bu güçle ya da zenginlikle do¤mayan ya da sahip olmayan insanlar ise daha afla¤› tabakadan insanlar olarak nitelendirilmektedir. Dolay›s›yla baz› insanlar toplumda daha imtiyazl› olarak yer almakta, baz› insanlar ise toplumsal ödüllere ulaflabilmek için büyük bir çaba sarfetmek durumunda kalmaktad›rlar. ‹flte bu yap›sal eflitsizlikler ve farkl›laflmalar toplumsal tabakalaflmay› oluflturmaktad›r. Ancak insan toplumlar› sadece farkl›laflm›fl yap›lar de¤ildir. Ayn› zamanda farkl›laflm›fl etkinlikleri ve rolleri de¤erlendiren, onlara farkl› de¤erler kazand›ran dinamik sistemlerdir. Bu de¤erlendirme daha yüksek, daha alçak, daha iyi veya kötü olabilir. ‹flte bu farkl›laflmalar ve de¤erlendirmeler, toplumsal tabakalaflman›n temellerini oluflturmaktad›r. Böylece toplumsal tabakalaflma, toplum içinde arzulanan ve nadir olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulaflma çabas›d›r. Ça¤›m›zda bütün üyelerin eflit oldu¤u toplumlara rastlamak çok zordur. Aksine modern toplumlar insanlar›n tabakalaflm›fl bir yap›da bulundu¤u oluflumlard›r. ‹flte sosyologlar›n görevi bu olguyu aç›klamak, nedenlerini araflt›rmak, tabakalaflman›n insanlar üzerindeki etkilerini incelemektir.
Bir toplumda yaflayan insanlar›n mevcut sosyal ödüller olan, zenginli¤e, güce ve prestije ulaflma düzeylerindeki farkl›l›klar eflitsizlikleri ortaya ç›karmaktad›r.
Toplumsal tabakalaflma, toplum içinde arzulanan ve nadir olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulaflma çabas›d›r.
130
Tabakalaflma Sistemleri
TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹ Tabakalaflma sistemleri bir toplumdan, di¤er bir topluma o toplumlar›n ne derece aç›k ya da kapal› olduklar›na ba¤l› olarak farkl›l›k tafl›r. ‹flte bu do¤rultuda tabakalaflma sistemleri kapal›, aç›k ve yar› aç›k sistemler olarak üçe ayr›l›r. Kapal› sistemler olan kast ve kölelik sisteminde katmanlar aras›ndaki s›n›rlar çok kesin ve belirgindir. ‹nsanlar hangi kast ya da katmanda do¤arlarsa, yaflam boyu bu kast›n üyesi olarak bulunmak durumundad›rlar. Yani bireylerin statülerini de¤ifltirme olana¤› yoktur, köle do¤an kifli, köle olarak yaflant›s›n› sürdürür ve ölür. Aç›k sistem olan s›n›f sisteminde ise, birey içinde bulundu¤u pozisyonu her zaman de¤ifltirme olana¤›na sahiptir. Di¤er bir deyimle katmanlar aras›ndaki s›n›rlar çok esnektir ve insanlar›n statülerini de¤ifltirme f›rsatlar› mevcuttur. Kifli orta halli bir memur çocu¤u olarak dünyaya gelir; ancak baflar›lar› ve tan›nan f›rsatlar› de¤erlendirebilmesiyle çok yüksek pozisyonlara gelebilir. fiimdi bu sistemleri incelemeye çal›flal›m.
Kölelik ve Kast Sistemi
Kast kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemidir ve bireyler kast içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip olmaktad›rlar ve bu statü yaflam boyu ayn› kalmaktad›r.
Köle; "Hukuka ve göreneklere göre bir baflkas›n›n mal› say›lan, hiç bir hakka sahip olmayan bir mal" olarak tan›mlan›r. Eflitsizli¤in en afl›r› biçimidir. Burada köle sahibi, emrindeki köleye her istedi¤ini yapabilir ve bu davran›fl›ndan dolay› hiç kimseye hesap verme durumunda de¤ildir. Köleleri birbirine ba¤layan ve koruyan hukuki bir temel yoktur. Köleler kendi aralar›nda evlenebilirler; ancak köle sahibi kölenin ailesini istedi¤i an da¤›tabilir. Köleler vatandafll›k hak ve hürriyetlerine sahip de¤ildir. Genelde köleli¤in ›rkç›l›¤a dayand›¤› söylense de bu do¤ru de¤ildir. Genelde köleli¤in üç temel nedene dayand›¤› savunulur. Bunlardan birincisi, insan›n bir kimseye olan borcudur. Baz› kültürlerde borcunu ödemeyen kimse borç ald›¤› bireyin kölesi olur. ‹kinci neden bir suç ifllemek veya kanuna karfl› gelmektir. Yani, suç iflleyen insan› öldürmek yerine, ölen kiflinin ailesine esir olarak verilir ve cezas›n› bu aileye hizmet ederek geçirir. Bu h›rs›zl›kta da benzer biçimde uygulan›r. Üçüncü neden ise savaflta esir düflmektir. Bir grup insan bir yeri iflgal ederse, yenik düflen insanlar yenenlerin kölesi olur. Tarihte bu nedenle ilk esirler kad›nlar olmufllard›r. Modern ça¤dan önce, bir kabile bir di¤er kabileyi basarsa önce erkekleri öldürür ve kad›nlar› köle olarak kabilesine götürürdü. Kad›nlar cinsel nedenlerle kullan›l›r veya kabilede ilave bir iflgücü olarak hizmet ederlerdi. Köleli¤in bugün mevcut olup olmad›¤›na iliflkin tart›flmalar daha hala sürüp gitmektedir. Baz› araflt›rmac›lar, Sudan ve Moritanya gibi ülkelerde hâlâ daha bunun var oldu¤unu savunmaktad›rlar (Jacobs, 1995). Yani köyleri bas›lan evleri y›k›lan ailelerin çocuklar› birkaç dolar karfl›l›¤› sat›lmakta veya birkaç tavuk ile de¤ifltirilebilmektedir. Kad›nlar ise daha yüksek ücretle seks için kullan›lmak veya iflte çal›flt›r›lmak amac›yla sat›lmaktad›rlar. Her ne kadar bu ülkelerin baflkanlar› bunlar› inkar etse de baz› televizyon programlar›nda kad›nlar›n ve çocuklar›n zincire vurulmufl haldeki durumlar› gösterilmektedir. Kast ise kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemi olup bireyler kast içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip olmaktad›rlar ve bu statü yaflam boyu ayn› kalmaktad›r. Bu nedenle kast üyeleri edinilmifl bir statüye sahiptirler ve bu statülerini de¤ifltirme olanaklar› yoktur. Böylece birey kendi çabalar›yla kontrol etme olana¤›
Tabakalaflma Sistemleri
131
olmad›¤› bir kast›n içinde do¤makta ve bu pozisyonu yaflam boyu sürdürmektedir. Bu nedenle bireyin pozisyonu ailesinin pozisyonunun ayn›s› olmaktad›r. Kast sisteminde kar›fl›kl›lar› önlemek için grup içi evlenmeler (endogami) sözkonusudur. Yani ayn› sosyal kategorideki insanlar›n birbirleriyle evlenmesine izin verilir. Kastlar aras›nda evlenmeler kesinlikle yasakt›r. Bu flekilde mevcut kastlar›n safl›¤› sa¤lanmaktad›r. Kast sistemi eskiden çok yayg›n olmakla birlikte ça¤›m›zda giderek azalmaktad›r. Ça¤›m›zda Kuzey Afrika'da, Orta Do¤u ve Asya'da izlerine rastlanmaktad›r. 1981 Birleflmifl Milletler raporlar›na göre say›lar› toplam befl yüzbin kadard›r. Ça¤›m›zda en yayg›n olan› Hindistan'da mevcut olan sistemdir. Hindistan'daki kast sisteminde flu ana kastlar vard›r. • Brahmanlar: Rahipler • Kiflatriyalar: Soylu Savaflç›, Prens ve Prensesler • Vaiflyalar: Tüccarlar, ‹fladamlar› ve Çiftçiler • Sudralar: Köle ve ‹flsizler, hünersiz kifliler • Dokunulmazlar ve kast d›fl› kimseler: Toplumdaki en kötü ve kirli iflleri yapanlar Hindistan'daki bu sistem 1949'da hukuki aç›dan ortadan kald›r›lm›fl olmas›na ra¤men, tar›m kesimlerinde hala daha mevcudiyetini sürdürmekte ve milyonlarca insan›n yaflam›n› etkilemektedir. Hindistan'daki kast sistemi dinsel bir dogmaya dayal›d›r. Yukar›da belirtilen kastlar›n alt›nda, alt kastlar olarak nitelenen "Jatiler" mevcuttur. Jati bir ölçüde bir meslek grubunu oluflturmaktad›r. Kast sistemini di¤er tabakalaflma sistemlerinden ay›ran iki özellik: • Dinsel bir temele dayal› olmas›, • Kast üyelerinin statü süreklili¤i bulunmas›d›r. Bu kat› sistem de¤iflmeyen kal›t›msal eflitsizlikler yaratarak Hindistan'da birlefltirici bir fonksiyon görmesi gerekirken tersine bir fonksiyon görmüfl, çeflitli din ve soy kümeleri aras›ndaki z›tl›klar› artt›rarak, mevcut durumu içinden ç›k›lmaz bir hale getirmifltir. Bu nedenle özellikle kentsel alanlarda art›k b›rak›lm›fl bir sistemdir. Yak›n zamana kadar Güney Afrika'da da kast sistemine benzer bir sistem mevcuttu. Hollanda kökenli ve kendilerini Afrikaner diye adland›ran bir grup, hükümeti polis ve askeri teflkilat› elinde tutup "Apartheid" denilen bir ›rk ayr›mc›l›¤› yaratm›flt›r. Kanunlara göre dört farkl› ›rk mevcuttu. Avrupal›lar (Beyazlar), Afrikal›lar (Siyahlar), Renkliler (Kar›fl›k ›rklar) ve Asyal›lar. Her grubun yaflad›¤›, çal›flt›¤› yer ve gidece¤i okul daha önceden belirlenmiflti. Hatta, denize girebilecekleri yer, film seyredecekleri sinemalar bile farkl›yd›. Y›llar süren mücadeleler sonucunda bu kast sistemi y›k›lm›flt›r. Her ne kadar art›k siyahlar geçifl izni tafl›masalar, kamu yarar›na olan yerler herkese aç›k olmas›na ra¤men, hâlâ daha durum beyazlar›n üstünlü¤üne dayal›d›r, siyahlar daha zor flartlarda yaflamaktad›rlar. 1994'te siyahi lider Nelson Mandela'n›n seçimi kazan›p bafla geçmesine ra¤men, beyazlar toplumsal kurumlarda üstünlüklerini sürdürmektedirler. Köle ne demektir? Güney Afrika'daki sistem sizce kast sistemine benzerlik gösteriyor mu, neden?
SIRA S‹ZDE
132
Tabakalaflma Sistemleri
Zümreler Zümrelerin toplumda yerine getirdikleri en temel dört görev; politik, askeri, dini ve ticaridir. Ancaki sistem toplumsal koflullara ayak uyduramad›¤› için zamanla ça¤d›fl› kalm›flt›r.
Zümre biçimi tabakalaflma, kast ve kölelik sisteminden biraz daha aç›k bir sistemdir. Bu sistem Avrupa'da feodal ça¤da ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. Bu sistemin baz› görüntülerini Arabistan'da ve Güney Amerika'da aristokrasinin kal›t›mla geçti¤i yerlerde hâlâ daha görebilmekteyiz. Zümreler yasaya dayan›r ve hukuksal bir sistemdir. Yasa eflit olmayan zümreler oluflturur ve onlar›n varl›¤›n› korur. Zümrelerin toplumda yerine getirdikleri baz› görevler vard›r. En temel dört görevi ise; politik, askeri, dini ve ticaridir. Feodal ça¤da Avrupa'da egemen olan flu zümreleri görüyoruz: Kraliyet ailesi, (Hanedanlar), Soylular, Özgür yurttafllar, Serfler, Köleler. Bu sistemde rahipler de soylular içinde yer alm›flt›r. Kral ailesi bu sistemde son derece önemlidir. Çünkü bu aile lütuf ve ihsanlar›yla tüm tabakalaflma sistemini belirleyebilir. Kral ayr›ca, sosyal hareketlili¤in de temelidir. Bireyleri soylu, soylular› ayr›cal›ks›z insanlar yapabilir. S›radan kimselere toprak verebilir ya da geri alabilir. Kral ülkenin temsilcisi, ayn› zamanda baflkomutand›r. Orduyu toplar, örgütler ve yönetir. Soylular ise büyük itibar› olan aristokratik ailelerdir. Zamanla savafl s›ras›nda süvariler önem kazan›nca soylular, atl› flövalyeler olarak ortaya ç›kt›lar. Kral; ordusuna güç katan, savafllarda baflar› gösteren flövalyelere, kendilerinin ve askerlerinin masraf›n› karfl›lamak amac›yla bir yasal mukavele ile toprak verdi. Buna "t›mar" denirdi. Bunlar önce askeri hizmet karfl›l›¤› verilirken, sonradan idari hizmetler ya da resmi görevler karfl›l›¤› olarak da ihsan edildi. Bu topraklar› alan soylular, topra¤›n› daha küçük bölümlere ay›rarak baflkalar›na hizmet karfl›l›¤› verebiliyorlard›. Bu hizmet k›smen ekonomik, k›smen de askeri idi. Toprak sahibi ayn› zamanda o topra¤›n üstünde yaflayan köylüleri de besliyordu. Bu flekilde üreticiler yani köylüler (topra¤a ba¤l› yaflayanlar), toprakla birlikte sat›l›yor ya da de¤ifl tokufl ediliyordu. Bunlardan bir k›sm› serf durumda idi, hür de¤ildi. Bir k›sm› ise yar› hür bir durumda fakat yaflamlar› topra¤a ba¤l› idi. Tüccar ve zenaatkarla ise topra¤a ba¤l› olmaks›z›n kasabalarda yaflarlard›. Kasabalar, ilk kurulufllar›nda korunmak amac›yla soylular›n yaflad›klar› kale ve flatolar›n yan›na kurulmufllard›. Daha sonralar› ticaret ve mesleklerin geliflmesi ile ilk meslek kurulufllar› olan loncalar kurulmufltur. Loncalar böylece, iflçi, meslek, dini organizasyonlar›n birleflimi sonucu ortaya ç›km›fllard›r. Tüccar ve zenaatkarlar loncalar› ya yasal olarak kapal› ya da çeflitli yollarla girifli zorlaflt›r›lm›fl, babadan o¤ula geçen meslek üyelerinin örgütleriydi. Bu kapal› sosyal sistemde yine bir hareketlilik sözkonusuydu. Zenginleflen tüccarlar, krala sa¤lad›klar› mali yard›mlar karfl›l›¤›nda soyluluk ünvanlar› sat›n alabilirlerdi. Kiliselerin de kendi içlerinde bir hiyerarflik yap›lar› vard›r. Keflifllik, rahibelik, rahiplik, piskoposluk, papal›k gibi. Bunlar›n evlenmeleri yasaklanm›fl olup, kendini dine vermifl kimselerdir. Bu kimseler toplumsal katmanlar aras›nda üst soylular grubuna dahildirler. Zümreler bu özelliklerini 18.yy'a kadar sürdürüp ve 150 y›l içinde ortadan kaybolmufllard›r. Sistem toplumsal koflullara ayak uyduramad›¤› için zamanla ça¤d›fl› kalm›flt›r.
133
Tabakalaflma Sistemleri
S›n›f ve Statü Sistemi Buraya kadar inceledi¤imiz kölelik, kast ve zümre sistemleri ekonomileri tar›ma dayanan toplumlar için, zaman içerisinde görülmüfl tabakalaflma biçimleridir. Bu toplumlar dinin, geleneklerin toplumu flekillendirmede a¤›r bast›¤› hatta tabakalaflmay› da do¤rudan etkiledi¤i bir yap›ya sahiptirler. Buna karfl›n s›n›f sistemi, endüstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar›d›r. Burada din ve geleneklerden çok makinalaflma, üretim araçlar›na sahiplik ve teknoloji önem kazanmaktad›r. Toplumsal s›n›f, endüstriyel toplumlarda defacto (yasal ya da dinsel tan›mlamay› gerektirmeyen), kapal› de¤il, nispeten aç›k gruplard›r. Bu sistemin en önemli özelli¤i insanlar›n hareketlili¤ine izin vermesidir. Di¤er bir deyimle insanlar, üyesi olduklar› s›n›fsal gruplar içinde her zaman yükselme veya düflme olas›l›¤›na sahiptirler. S›n›flar› ay›ran s›n›rlar kesinlikle kat› de¤ildir. ‹nsanlar›n s›n›f içinde veya toplum içindeki durumlar›n› yükseltebilme flans› ald›¤› e¤itime veya çal›flmas›na ba¤l›d›r. Ancak yine de baz› flartlarda aile temeli veya ailenin sosyo ekonomik durumu çocu¤un ilerlemesinde veya ilerleyememesinde bir etken olabilmektedir. Do¤duklar›nda iyi bir aile temeline sahip olanlar mevcut sosyal basamaklar› daha çabuk t›rmanabilirlerken, do¤ufltan böyle bir flansa sahip olmayanlar›n bu merdivenleri h›zl› t›rmanabilme flans› çok fazla olmamaktad›r. S›n›f kavram› insanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na göre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmas›n bölünmeleridir. Statü ise toplumdaki bir bölünmeyi temsil etmez, birçok faktör taraf›ndan belirlenen bir pozisyonu içerir. Ancak bu faktörler sadece ekonomi ile k›s›tl› de¤ildir. Sanayi toplumlar›nda toplumsal tabakalaflma durumu, toplumsal s›n›flar›n yan›s›ra, statü gruplar›n›n varl›¤› ile karmafl›k bir görünüm kazanm›flt›r. Bu iki olgu aras›ndaki iliflkiyi ilk gören Max Weber olmufltur. Weber s›n›flar›n üretim, mal ve hizmetlerin elde edilmesiyle ilgilerine göre tabakaland›¤›n›, statü gruplar›n›n ise belirli bir yaflam biçimi (hayat tarz›) ile ifade edilen tüketimlerinin ilkelerine göre tabakaland›¤›n› söylemektedir.
S›n›f sistemi, endüstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar›d›r. Burada din ve geleneklerden çok makinalaflma, üretim araçlar›na sahiplik ve teknoloji önem kazanmaktad›r.
S›n›f kavram› insanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na göre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmas›n bölünmeleridir.
Statü gruplar› tüketim ilkelerine göre tabakalan›r.
134
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
Buraya kadar tarih boyunca hemen her toplumda, bireyler aras›nda çeflitli eflitsizliklerin oldu¤unu gördük. Her toplumda belirli toplumsal roller ve bu farkl› rollere atfedilen farkl› ödüller (gelir, prestij, otorite) vard›r. Baz› roller yönetilmeyi baz›lar› da yönetmeyi gerektirir. Bireyler aras›nda gelir farkl›l›klar› da bulunabilir. Her toplum, o toplumda karfl›lanan fonksiyonlar›n bedelini farkl› ücret ve barem sistemi ile ödeyebilir. Bazen de bu roller farkl› sayg›nl›klara yol açabilir. Örne¤in, doktor ve temizlik iflçisinin rolleri gibi. Toplum içindeki bireyler iflgal ettikleri mevkilere göre derecelenmekte ve de¤erlendirilmektedirler. Bu mevkileri de onlara belirli bir sayg›nl›k, kuvvet kazand›rmaktad›r. Ancak, insanlar sadece belirli bir gelir ölçütüne dayanarak bir toplumsal s›n›f›n oluflmas›na neden olamazlar. Örne¤in; bankac›, doktor, mimar, profesör, bakan gibi farkl› gelir gruplar›n› bir toplumsal grup k›lacak, ortak düflünce ve eylem oluflturabilecek bir s›n›f olarak düflünemeyiz. Çünkü, bir toplumsal s›n›ftan söz edebilmek için, gerçek toplumsal gruplar›n bir makro grup oluflturmalar› ve bu grubun birlik ve bütünlü¤ünün çeflitli yollarla ispatlanmas› gerekir. Görüldü¤ü gibi s›n›f aç›k bir tabakalaflma sistemidir ve ekonomik temele dayal›d›r. Dolay›s›yla toplumun bireyleri ekonomik gelirlerini yükselttikleri biçimde ve oranda farkl› s›n›flara üye olmaktad›rlar. Bu sistemde katmanlar aras›ndaki s›n›rlar ve ba¤lar çok daha esnektir. Bireyin statüsü aile üyelerinin gelirlerine ba¤l› olarak yükselip alçalmaktad›r. Bunun yan› s›ra farkl› s›n›flara üye olanlar›n evlenmelerini yasaklayan bir yasa da mevcut de¤ildir. Bu nedenle bir s›n›fa üye olmak bir ölçüde kazan›lm›fl bir statüdür. Burada birey bir ölçüde statüsünü kontrol etme olana¤›na sahip olmaktad›r. Ça¤›m›zda hemen her toplumda, birbirinden az çok farkl› olsa da bir s›n›f sistemi mevcuttur. Örne¤in, tar›ma dayal› toplumlarda genelde iki tür s›n›ftan söz edilmektedir. Bunlardan birincisi topra¤›n sahibi ve zengin olan küçük bir s›n›f, ikincisi ise çok büyük ve fakir olan köylü s›n›f›d›r. Endüstriyel toplumlarda ise üçlü bir s›n›f sistemi mevcuttur. Küçük ve zengin bir üst s›n›f, orta büyüklükte genelde profesyonel ve beyaz yakal› iflçilerden oluflan bir orta s›n›f, son olarak da hünersiz ya da yar› hünerli iflsizlerden oluflan ve mavi yakal› olarak da tan›mlanan bir iflçi veya emekçi s›n›f›. Toplumsal s›n›flar maddi ve kendili¤inden oluflan gerçeklerdir. O halde bir toplumun üretim sürecinde belirli ve benzer bir rol oynayan ve afla¤› yukar› ayn› benzer iliflkileri yaflayan insanlar bütünü olarak toplumsal gerçekler, toplumsal s›n›flar› oluflturmaktad›rlar. SIRA S‹ZDE
S›n›f ve statü ayr›m› kim taraf›ndan yap›lm›flt›r?
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI Bu konu üzerinde durulmas› gereken iki kuram bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi Karl Marx'›n çat›flma modeli ve s›n›flar›n ortaya ç›k›fl› ile ilgili öne sürdü¤ü model, di¤eri de A.B.D. deki toplum bilimcilerin ortaya att›¤› Fonksiyonalist veya Görevselci modeldir.
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
Marx ve Çat›flma Modeli S›n›f kavram› ilk defa Marx taraf›ndan ortaya at›lmamakla beraber, kendisi bu kavram›n endüstriyel toplumlardaki önemine de¤inmifl ve dikkatleri çekmifltir. Marx kuram›n› 1800'lerin ‹ngiltere'sinde endüstrileflmenin en ileri oldu¤u bir ülkede gelifltirmifltir. Marx toplumsal s›n›flardan s›k s›k ve çok söz etmesine ra¤men zaman zaman tutars›z tan›mlamalar da yapm›flt›r. Marx için s›n›f, bir makro grubun üretim sürecinde belirgin bir mevkii iflgal etmesi demektir. Böylece bir s›n›f›n varl›¤›n› belirten özellik, onun üretim sürecindeki mevkii veya pozisyonudur. Marx'tan toplumsal s›n›flar›n tan›m›n› s›n›f mücadelesinden ba¤›ms›z olarak ele almak pek mümkün de¤ildir. Di¤er bir deyiflle Marx'a göre tarih, s›n›flararas› bir mücadeledir. Toplumsal s›n›flar da bu mücadelede yer alan en belirgin ve büyük bir role sahip aktörlerdir. Toplumsal de¤iflme ise Marx'a göre üretim araçlar›na sahip olan grupla (burjuvazi) sahip olmayan grubun çat›flmas› sonucu ortaya ç›kan bir olgudur. Marx'a göre iflçi s›n›f›, eme¤in kullan›m de¤eri ve piyasa (de¤iflim) de¤eri aras›ndaki fark olarak tan›mlanan art› de¤eri üretir. Burjuvazi ise bu de¤ere sahip ç›kar. Burjuvazi üretim araçlar›na sahip oldu¤u için bu de¤eri elinde tutmaktad›r. Böylece Marx'a göre toplumdaki haks›zl›klar özel mülkiyete dayan›r. ‹nsanlar ilk ça¤larda tar›mla u¤rafl›rlarken topra¤a kimse sahip olmad›¤› için kimse kimseyi sömürmemekteydi. Ancak, Marx özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla köle sahipleri köleleri, asiller asil olmayanlar› ve köylüleri, kapitalizmle birlikte de burjuvazi, çal›flan emekçileri veya kendi deyimiyle proletaryay› sömürmeye bafllad›. Böylece üretim araçlar›na sahip olan katmanla, olmayanlar aras›nda bir mücadele do¤du. Ancak, bu iki s›n›f aras›ndaki iliflki sabit de¤il, dinamik bir iliflkidir. Çünkü, s›n›flar aras›ndaki iliflkiler gelifltikçe bir yandan sermaye birikir, di¤er yandan çal›flanlar ancak kar›nlar›n› doyuracak miktarda -hatta bazen daha az- para kazand›klar› için fakirleflirler. Bu fakirleflme süreci içinde sömürücü varl›k burjuvazi, sömürdü¤ü büyük kitlelerle karfl› karfl›ya gelir. Toplumdaki haks›zl›klar artt›¤› için sistem bir noktada çatlar ve Marx'›n devrim olarak nitelendirdi¤i olay meydana gelir. Di¤er bir deyimle s›n›f çat›flmas›n›n giderek artmas› sonucu sistemin çatlamas› devrimi do¤urur. Devrim sonunda herkes iflçi s›n›f›na dahil olaca¤› için Marx zamanla, s›n›fs›z topluma ulaflaca¤›n› söyler. Marx'a göre burjuvazi ve proleteryan›n ç›karlar› birbirine tamam›yla z›tt›r. Ekonomik üretimi elinde bulunduranlar (fabrikalar ve büyük çiftlikler) karlar›n› maksimize etmek çabas›ndad›rlar. Buna karfl›n iflçiler ise ücretlerini ve di¤er yan gelirlerini artt›rma mücadelesi içindedirler. Ancak kapitalistlerin elinde tuttuklar› ekonomik güç, onlara bir tak›m politik etkinliklere kat›lma hatta mevcut politikay› de¤ifltirme olana¤› vermektedir. Bu nedenle proleteryan›n ortaya att›¤› bir tak›m organize tepkileri giderebilme olana¤›na sahiptirler. Ancak iflçiler organize bir gücü oluflturamamalar›na, hatta bir s›n›f olduklar›n›n bilincinde olmamalar›na ra¤men, zamanla bir s›n›f üyeli¤i oluflturabilmektedirler. Marx buna s›n›f bilinci demektedir. Böylece s›n›f bilinci ile iflçi s›n›f›, burjuvazi ile olan iliflkilerinin fark›na varmakta ve buna uygun davran›fllar gelifltirme çabas›na girmektedir. Bütün bu çabalar sonucunda ise amaç, s›n›fs›z bir topluma ulaflmakt›r. Bu da ancak proleteryan›n bilinçlenip bir ordu kurup, mevcut sistemi y›k›p, özel mülkiyeti ortadan kald›rmas›yla mümkün olacakt›r. Marx'a göre toplumlar›n tarihi, s›n›flar aras›ndaki mücadeleler tarihidir. Toplumsal s›n›flarda devirlerinin ekonomik iliflkilerinin ürünüdürler. Böylece Marx ta-
135 Marx'a göre s›n›f, bir makro grubun üretim sürecinde belirgin bir mevkii iflgal etmesidir. Buna göre bir s›n›f›n varl›¤›n› belirten özellik, onun üretim sürecindeki mevkii veya pozisyonudur.
Siyasette ve Sosyolojide etkileri hala süren Karl Marx
Marx'a göre toplumlar›n tarihi, s›n›flar aras›ndaki mücadeleler tarihidir. Toplumsal s›n›flarda devirlerinin ekonomik iliflkilerinin ürünüdürler.
136
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
rihte her zaman bir toplumun ekonomik yap›s›n›n (alt yap›n›n), üst yap›y› ve üst yap›sal kurumlar› oluflturdu¤unu ispatlamaya çal›fl›r. Marx s›n›flar aras› mücadelenin temel nedeni olarak, üretim araçlar› üzerindeki özel mülkiyeti gösterir. Bu modele göre tarihi aç›dan iki önemli s›n›f, burjuva ve proleteryad›r. Ancak Marx toplumda di¤er gruplar›n ve mesleklerin oldu¤unun da fark›ndad›r. Zenaatkar, serbest meslek elemanlar›, memurlar, teknik adamlar gibi. Ancak bu sistem içerisinde anlaml› olan iki iliflki vard›r: Üretim araçlar›na sahip olanlar; bir baflkas› için çal›flan veya eme¤ini kiralayanlar. Marx'a göre toplumsal gruplar giderek önemlerini kaybedecek ve iki s›n›ftan biriyle bütünleflecektir. ‹ki büyük grup böylece, önce ekonomik daha sonra da zorunla olarak siyasal mücadelenin temel ögeleri olarak belireceklerdir. Ancak, Marx'›n di¤er meslek gruplar›n›n soyutlayarak önerdi¤i ikili s›n›fsal yap›, bugün art›k bir orta s›n›f gerçe¤i ile karfl› karfl›yad›r. Ancak, bunlar›n üretim sürecinde nas›l bir yer kapsad›klar›, art› de¤erlerin paylafl›lmas›na kat›l›p kat›lmad›klar› ya da aksine emeklerini satma durumunda olup olmad›klar› tart›flma konusudur. Orta s›n›f gerçe¤i nedeniyle Marx'›n sözünü etti¤i bu ikili yap›n›n geçerlili¤i zay›flam›flt›r. Çünkü, mühendislerin, büro memurlar›n›n, zenaatkarlar›n yani sanayide daha fazla iflgücü istihdam eden hizmet sektöründe bulunanlar›n, üretim sürecindeki mevkilerinin hangi ölçütlere göre belirlenece¤ini, Marx'a göre aç›klamak mümkün de¤ildir. Marx'›n önerdi¤i iki katman›n aras›na bir üçüncü toplumsal unsur kar›flm›fl bulunmaktad›r. Marx'›n görüfllerini, ça¤›m›za tam anlam›yla uygulamam›z pek olas› gözükmemektedir. Her fleyden önce Marx görüfllerini endüstrileflmenin bafllang›ç dönemlerinde, endüstriyel koflullar›n en a¤›r oldu¤u bir ça¤da kaleme alm›flt›r. Dolay›s›yla içinde bulundu¤u flartlar, düflüncelerini de yo¤un bir biçimde etkilemifltir. Art›k insanlar onsekizinci yüzy›l›n o a¤›r koflullar›nda yaflamamaktad›rlar. Sömüren ve sömürülen iliflkisi o ça¤larda oldu¤u gibi de¤ildir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi art›k gittikçe geniflleyen bir orta s›n›f, yeni yeni mesleklerin ortaya ç›k›fl› Marx'›n fikirleriyle uyum içinde de¤ildir. Tarih içersindeki birçok yeni geliflmeler, insanl›k yolunda at›lm›fl birçok yeni at›l›mlar sözkonusudur. Özellikle, ücret, emeklilik hakk›, sosyal güvenlik, k›dem ve sendikalaflma yolunda çok olumlu geliflmeler meydana gelmifltir. Art›k, iflçi s›n›f›n›n yo¤un bir biçimde ezilmesi sözkonusu de¤ildir. Günümüzde insanlar baflkalar› için olduklar› kadar kendileri için de çal›flmakta, kendi açt›klar› flirketlerde hizmet vermektedirler. Bugün birçok mavi yakal› endüstri iflçisi ya da ustabafl›s› beyaz yakal› memur s›n›f›ndan çok daha fazla ücret alabilmektedir. Bu nedenle Marx'›n ortaya att›¤› radikal fikirleri, ça¤dafl topluma uygun hale getirecek bir tak›m çabalara ihtiyaç vard›r. SIRA S‹ZDE
Marx toplumsal de¤iflmeyi nas›l aç›klamaktad›r? Marksist kuram toplumsal tabakalaflmay› aç›klamada neden yetersiz kalmaktad›r?
Dahrendorf ve Marx Dahrendorf, toplumsal çat›flmalar›n yap›sal kayna¤›n›n üretim araçlar›n›n mülkiyetinin eflit olmayan da¤›l›m›nda de¤il, otoritenin eflit olmayan da¤›l›m›nda görür.
Dahrendorf, Marx'›n s›n›f kuram›n› de¤ifltirmeye çal›flan ve ona önemli katk›larda bulunmufl bir Alman toplumbilimcisidir. Kendi sosyolojisinin temel amac›, Marx'› ve kuram›n› elefltirmek olan Dahrendorf, Marx'›n çat›flmalar sosyolojisine yapt›¤› dört katk›y› flu flekilde s›ralar: • Marx, her toplumda çat›flmalar›n süreklili¤ini ortaya koymufltur. • Çat›flmalar›n zorunlu olarak iki grubu z›tlaflt›rd›¤›n› söylemifltir.
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
• Çat›flmalar›n tarihin hareketlendiricisi oldu¤unu anlam›flt›r. • Toplumsal de¤iflmeyi s›n›f mücadelesi veya çat›flmas› ile aç›klam›flt›r. Dahrendorf kendi s›n›f kuram›n› otorite temeline göre analiz etmeye çal›flm›flt›r. Kendisi toplumsal çat›flmalar›n yap›sal kayna¤›n›n üretim araçlar›n›n mülkiyetinin eflit olmayan da¤›l›m›nda de¤il, otoritenin eflit olmayan da¤›l›m›nda görür. Dahrendorf otoriteyi Weber'den esinlenerek tan›mlar. Weber'e göre otorite "özgür bir içeri¤e sahip bir düzenin, belirli bir insan grubunun itaat etmesini sa¤layabilme olas›l›¤›d›r". Bu tan›mla, otorite iktidardan ay›rt edilmektedir. Dahrendorf, otorite da¤›l›m› olamayan bir organizasyonun temel ögesinin otorite olmas›, toplumlardaki çat›flman›n varl›¤›n›n bir kan›t›d›r demektedir. Yine toplumsal yap›daki çat›flman›n süreklili¤i çat›flman›n yap›sal ökeni ile aç›klan›r. Dahrendorf, Robinson ve Kelly'nin deyimleriyle otoriteyi iki bölümlü bir flekilde incelemekte ve otoriteye sahip olan (yöneten bir s›n›f) ile otoriteye sahip olmayan (otoriteye boyun e¤enler) aras›nda bir mücadele oldu¤unu belirtmektedir. Otoriteye sahip olanlar, (yöneten s›n›f) Marx'›n kapitalist s›n›f›na benzer ve sahip olduklar› pozisyon ve mevkileri ellerinde tutmak isterler. Boyun e¤enler ya da otoriteye sahip olmayanlar ise ikinci s›n›f ezilenlerden meydana geldi¤inden otorite iliflkisini de¤ifltirmek amac›ndad›rlar. Dahrendorf'a göre emredenlerle boyun e¤enlerin ç›karlar› karfl›t ç›karlard›r. Ç›karlar çat›flmas› iki grubu karfl› karfl›ya getirir. Emredenler düzeni de¤ifltirmemek, boyun e¤enler ise de¤ifltirmek amac›yla mücadele ederler. Dahrendorf bilinçlenme üzerine de önemli katk›larda bulunmufltur. Marx ve Dahrendorf s›n›f bilinçlenmesi konusunda ayn› fleyleri söylememekle beraber aralar›nda benzerlik vard›r. Dahrendorf'a göre yönetilenler kendi ç›karlar›n›n bilincinde ve fark›nda de¤illerdir. Dahrendorf bunlara "gizli ç›karlar" der. Yönetilenlerin bunun fark›nda olmad›klar›n› da söyler. Dahrendorf bu grubun art›k ç›karlar›n› bilmesini ve aç›klamas›n› ister. Böylece, bu grubun bilinçlenece¤ini, ç›karlar›n› koruyaca¤›n› ve toplumdaki otorite iliflkilerini de¤ifltirmek için çaba gösterece¤ini belirtir. Ancak, bu çaba ihtilal yaratmak gibi bir çaba de¤ildir. Di¤er bir deyimle Dahrendorf, çözümü Marx'da oldu¤u gibi bir ihtilale dayand›rmaz. Marx, s›n›f çat›flmas›n›n kaç›n›lmaz olarak devrimle sonuçlanaca¤›n› sanm›flt›r. Oysa, Dahrendorf'a göre s›n›f mücadelesi devrimden baflka sonuçlarla da gerçekleflebilir. Örne¤in, egemen s›n›flar›n yeni fikirler kazanmas› sonucu devrim etkenleri ortadan kalkabilir. Marx'taki s›n›f bilinci ile Dahrendorf'daki ç›karlar›n ortaya konulmas› fikri hep alt s›n›flar›n rahats›zl›¤› nedeniyledir. Bu olgu çal›flanlar›n düflük mevkilerini yükseltmek amac›yla yapt›klar› giriflimleri ve hareketleri ifade eder. Dahrendorf'un analizleri Marx'›nki kadar köktenci olmamakla beraber bilinçlenme olgusu her ikisinde de ortakt›r. Dahrendorf hangi noktalarda Marx'dan ayr›lmaktad›r?
137
Marx, s›n›f çat›flmas›n›n kaç›n›lmaz olarak devrimle sonuçlanaca¤›n› ileri sürerken Dahrendorf'a göre s›n›f mücadelesi devrimden baflka sonuçlarla da gerçekleflebilir.
SIRA S‹ZDE
Fonksiyonalist (Görevselci) Yaklafl›m Bu model Kingsley Davis ve Wilbert Moore taraf›ndan ileri sürülmüfltür. Bu görüfl insanlar›n nas›l ve ne biçimde tabakalaflt›¤›n›, fonksiyonel bir yaklafl›mla aç›klamaya çal›fl›r. Tabakalaflman›n toplumun devam›n›n varl›¤›n›n korunabilmesi için zorunlu oldu¤unu ileri sürer. Di¤er bir deyiflle tabakalaflma, fonksiyonel bir zorunluluktur.
Fonksiyonalist yaklafl›m, tabakalaflman›n toplumun devam›n›n varl›¤›n›n korunabilmesi için zorunlu oldu¤unu ileri sürer.
138
Tabakalaflma olgusunun toplumun devaml›l›¤›nda yerine getirdi¤i bir tak›m fonksiyonlar mevcuttur. Bu nedenle tabakalaflma toplumsal bir zorunluluktur.
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
Fonksiyonalistler, toplumu birbirine ba¤l› ç›karlarla birleflmifl tabakalardan oluflan, en önemli mevkilerin en vas›fl› ve yetenekli olanlarca iflgal edilmifl oldu¤u, eflitsizli¤in tüm toplumsal sistemin iflleyiflinde fonksiyonel bir sorun teflkil etti¤i, bütünleflmifl bir sistem olarak düflünür. Davis ve Moore her toplumda o toplumun devaml›l›¤› için yerine getirilmesi gereken görevler oldu¤unu belirtirler. Önemli olan bu önemli mevkilere en kalifiye ve yetenekli olan insanlar›n gelmesidir. Toplumda insanlar› güdüleyici bir etmen, insanlara verilen ödüllerdir. Toplum hayat›nda, varl›klar›n ve ödüllerin eflitsiz olarak da¤›t›lm›fl olmas›, toplumsal iflbölümünde yer alan mevkilerin ve rollerin etkili bir biçimde yap›lmas›n› ve uygulanmas›n› engeller. ‹flte bu ödüller toplumsal düzenin bir parças›d›rlar ve bu ödüller sosyal tabakalaflmay› belirlerler. Böylece, ortaya ç›kan eflitsizlik toplumda en yetenekli ve kabiliyetli olanlar›n önemli mevkileri elde edebilmesi için ortaya bilinçsizce at›lan bir tür icatt›r. Böylece toplumda rekabet unsuruyla en yetiflkin ve yetenekli olanlar daha iyi mevkileri elde etmek için ve bu rolleri en iyi flekilde baflarabilmek için mücadele edecekler ve bunun sonucunda da toplum en iyi kifliler taraf›ndan yönetilecektir. Burada her toplumun -ister basit ister geliflmifl bir toplum olsun- insanlar› sahip olduklar› mevki, sayg›nl›k ve otorite dolay›s›yla farkl›laflt›rmakta oldu¤unu söyleyebiliriz. "Böylece her toplumda kurumsallaflm›fl eflitsizlikler oldu¤unu görmekteyiz." Fonksiyonalist kuram böylece toplumda önemli iflleri yapan, sorumluluklar› yerine getiren insanlar›n en iyi biçimde ödüllendirilmesini do¤al karfl›lar. Örne¤in, doktorlar›n, avukatlar›n yöneticilerin sahip olduklar› sorumluluklar ve mevkilerinin önemi nedeniyle en iyi biçimde ödüllenip onurland›r›lmas› do¤ald›r. Buna karfl›n, yetenek gerektirmeyen iflleri yapan, sorumlulu¤u az olan kimseler ise daha az biçimde ödüllendirilirler. Böylece fonksiyonalist kuram bir toplumda etkin bir biçimde iflleyecekse, önemli rolleri uygulayan kimselere ek bir tak›m ödüller verilmesi gere¤ini do¤al karfl›lar. Görüldü¤ü gibi fonksiyonalist yaklafl›m toplumun devaml›l›¤› için baz› fonksiyonlar›n yerine getirilmesini öngörür. ‹flte tabakalaflma olgusunun toplumun devaml›l›¤›nda yerine getirdi¤i bir tak›m fonksiyonlar mevcuttur. Bu nedenle tabakalaflma toplumsal bir zorunluluktur. Davis ve Moore'a göre, her toplumun önemli bir sorunu üyelerinin belirli pozisyonlara yerlefltirmektir. Bu yerlefltirme iflleminin tamamlanmas›yla belirli mevkilere gelen insanlar›n belirli sorumluluklar› olacakt›r. Baz› pozisyonlar›n yerine getirilmesi sorumlulu¤u di¤erlerine göre daha zordur. Özellikle toplumun devam›yla ilgili pozisyonlara gelen kiflilerin çok daha yetenekli ve kalifiye olmas› gerekir. Baz› pozisyonlar ise daha kolay doldurulabilecek, daha yeteneksiz kiflilere göredir. Bu nedenle baz› önemli pozisyonlardaki insanlar›n e¤itimleri ve yetenekleri dolay›s›yla daha fazla ödüllendirilmesi gerekti¤ini savunur. ‹flte bu kuram bu toplumsal ödüllerin eflit olmayan bir biçimdeki da¤›l›m›n› bu nedenle do¤al görür ve bunun toplumun devam›nda fonksiyonel oldu¤unu savunur. Bunun sonucunda oluflan toplumsal tabakalaflma art›k kaç›n›lmazd›r. Baz› ülkelerde örne¤in Amerika Birleflik Devletleri'nde bu tür bir aç›klama çok popüler olup kabul görürken, zaman içerisinde kurama çeflitli elefltiriler gelmifl ve flüpheyle bak›lmaya bafllanm›flt›r. Özellikle (Tumin 1953, 1963; Buckly 1958;
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
Wrong 1959) böyle bir tabakalaflma sisteminin pratikte geçerli olmad›¤›n› savunmufllard›r. Çünkü toplum içerisinde hiç de önemli rol oynamayan örne¤in film y›ld›zlar›n›n, sporcular›n toplum içersinde çok önemli roller üstlenen insanlardan (örne¤in baflbakandan ya da bir bakandan) çok daha fazla ödüllendirildiklerini öne sürmüfllerdir. Ayn› flekilde ailesi zengin olan insanlar›n tabakalaflmada edinilmifl bir tak›m statülerle hayata bafllad›klar›n›, çok yetenekli olmasalar bile önemli mevkilere geldiklerini savunmufllard›r. Ayr›ca Melvin Tumin "Hayatta birçok iyi gelir ve statü sa¤layan ifller, toplumun varl›¤›n› sürdürebilmesi için, zorunlu olan ifller ya da meslekler de¤ildir." demektedir. Hemen her toplumda çok iyi gelir getiren ifller vard›r; ancak o ifl toplumun devaml›l›¤› için zorunlu olmayabilir. Dolay›s›yla eflitsizlikler bir toplumun devam› için zorunlu bir olgu de¤ildir, tezini öne sürer. Tumin'e göre baz› meslekler zevkle yerine getirilir. Örne¤in; avukatl›k, doktorluk, ö¤retim üyeli¤i gibi meslekleri sadece ekonomik ödüller için yap›lmazlar. ‹nsanlar baz› meslekleri hoflland›klar› ve zevk ald›klar› için de yaparlar. Bu insanlar için ekonomik ödüller çok önemli olmayabilir. Hatta insanlar az para kazanacaklar›n› bilseler de baz› mesleklere girmek için mücadele edebilirler. Tumin, baz› meslek elemanlar›n›n ender bulunmas› nedeniyle bunlara ayr›cal›k verilmesini do¤rulayan görüfle de karfl› ç›kar. Tumin, toplumlar›n ço¤unun sahip olduklar› yetenekli insan gücünü bilmediklerini iddia etmektedir. Hatta birçok, belirli bir potansiyele sahip insan›n da kendi yetenekleri d›fl›nda daha az gelir getiren ifllerde çal›flt›¤›n› ileri sürmektedir. Örne¤in, kad›nlar›n beyin cerrah› olmalar›, yine baz› ülkelerde az›nl›k gruplar›n›n yüksek ö¤retim organlar›na girmeleri engellenmektedir demektir. Böylece Tumin'e göre eflitsizlik ender bulunan eleman ya da yetenekli insan gücü azl›¤›ndan kaynaklanmamaktad›r. Bu sonuca göre Davis ve Moore toplumda tabakalaflman›n nas›l oldu¤unu aç›klamaya çal›fl›rken, Tumin tabakalaflman›n bu biçimiyle uygun olmad›¤›n› göstermeye çal›flmaktad›r. Tumin ayr›ca e¤er tabakalaflma Davis ve Moore modelindeki gibi iflleyecekse toplumun bir meritokrasiye dönüflece¤ini savunur. Meritokrasi toplum içerisinde her bireyin veya pozisyonun geçerli bir tak›m ödüllere dayal› olmas›d›r. Bu durumda bireyin yetenekleri, kimin üniversiteye devam edece¤ini tayin eden tek faktör olacakt›r. Ancak gerçekte üniversiteye kimin gidece¤ini tayin ederken ailenin geliri olacakt›r. Geliri yüksek olan ailelerin çocuklar› okuyacak, di¤erleri bu tür bir f›rsata sahip olmayacakt›r. Ayn› flekilde bir tak›m insanlar çal›flma hayat›nda çok çal›flmalar› ve yetenekleri ile yükselirlerken, di¤erleri sahip olduklar›, kendilerine mirasla geçen para ve güç yolu ile çaba harcamadan bu yerlere geleceklerdir. Hatta erkekler kad›nlar›n üzerinde bir güce sahip olacaklar› için bu tart›flma yetenek ve beceri sözcü¤ünü tam olarak aç›klayamamaktad›r. Bu nedenle bir toplumda güce sahip olmay›, her zaman geçerli bir tak›m faktörlerle yani yeteneklerle aç›klamak pek geçerli olmamaktad›r. fiimdi her iki grubun düflüncelerini bir tablo ile göstermeye çal›flal›m.
139
140 Tablo 8.1: DavisMoore Modellerinin Karfl›laflt›r›lmas›
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
-
-
SIRA S‹ZDE
Davis ve Moore Modeli Baz› meslekler di¤erlerinden yetenek ve e¤itim aç›s›ndan farkl›l›k tafl›r. Bu nedenle toplumsal yaflamda belirli mesleklerin önemi di¤erlerinden fazlad›r. Bu meslekleri de belirli say›da yetenekli insanlar yerine getirir. Belirli fedakarl›¤› gerektirir. ‹nsanlar› bu önemli mevkilere getirebilmek için onlar›n daha iyi ödüllendirilmesi gerekir. Bu ödüller onlara sa¤lanan zenginlik, sayg›nl›k, daha iyi bir yaflam düzeyidir. Farkl› mesleklere verilen farkl› ödüller toplumda eflitsizli¤i yaratmakta ve tabakalaflma olgusunu ortaya ç›karmaktad›r. Toplumsal eflitsizlik ise toplumun süreklili¤inin sa¤lanmas› için fonksiyonel bir zorunluluktur ve toplumlar› olumlu yönde etkiler. Tumin'in Modeli Tabakalaflma için insanlar›n yerine getirdikleri görevler, yapt›klar› ifller hedef de¤ildir. Önemli olan toplumun bu ifllere verdi¤i de¤erdir. Toplumdeki bütün yetenekli insanlar› belirlemek hemen hemen imkans›zd›r. Baz› insanlar çok yetenekli olduklar› halde hiç beceri gerektirmeyen ifllerde çal›flmaktad›rlar. Yüksek mevki sahiplerinin bu mevkilere gelebilmek için yapt›klar› fedakarl›klar, ald›klar› ödüller karfl›s›nda önemsiz kal›r. Di¤er güdülemeler örne¤in, insanlar›n bir mesle¤i uygularken elde ettikleri zevk ve mutluluk da en az parasal ödüllendirmeler kadar önemlidir ve insanlar› teflvik edebilir. Tabakalaflma kendi kendini devam ettirme özelli¤ine sahip bir toplumsal olgudur. Di¤erlerine göre daha avantajl› mevkilerde olanlar, bunlar› devam ettirebilirler. Eflitsizlik toplumda düflmanl›klar›n, flüpheciliklerin ve çat›flmalar›n ortaya ç›kmas›na ve artmas›na neden olur.
Sizce Tumin'in fonksiyonalist modele olan elefltirisi ça¤›m›z toplumu için geçerli midir?
Max Weber ve Toplumsal Tabakalaflma Weber, ekonomi kadar, insanlar›n sahip olduklar› güç ve sayg›nl›¤›n da önemine de¤inerek, bu iki olgunun farkl› bir tabakalaflma sistemi yaratt›¤›n› ileri sürer.
Weber, s›n›f kavram›n› birbiriyle iliflkili ancak bir anlamda da farkl› üç element'e ay›r›r. Bunlar ekonomik statü ile ilgili olan zenginlik, politik statü ile ilgili olan güç ve sosyal statü ile ilgili olan prestij veya sayg›nl›kt›r.
Ça¤›m›z toplumbilimcileri ve günlük yaflamda birçok insan, tabakalaflmay› Marx ve yine bir Alman toplumbilimcisi olan Max Weber'in fikirlerini birlefltirerek aç›klamaya çal›flmaktad›r. Weber, Marx'›n baz› aç›klamalar›n› örne¤in, s›n›f olgusunun oluflumunda ekonomik pozisyonlar›n önemini kabul etmekte ancak, her fleyi sadece ekonomiye dayanarak aç›klaman›n yetersiz oldu¤unu vurgulamaktad›r. Di¤er bir deyiflle, Marx'›n ekonomik mevkiler üzerinde çok durdu¤unu belirtmektedir. Weber, ekonomi kadar, insanlar›n sahip olduklar› güç ve sayg›nl›¤›n da önemine de¤inmekte, hatta bu iki olgunun farkl› bir tabakalaflma sistemi yaratt›¤›n› ileri sürmektedir. Weber, aç›k ve tam belirgin olmayan üç tabakalaflma tipi önermektedir. Bunlar; ekonomik gücün farkl›l›¤›na dayanan toplumsal s›n›flar hiyerarflisi, insanlar›n sahip olduklar› statülerin çeflitlili¤i veya benzerli¤iyle ortaya ç›kan toplumsal statüler hiyerarflisi, ve insanlar›n bürokratik pozisyonlar›n›n farkl›l›¤› sonucu ortaya ç›kan siyasal güçler hiyerarflisidir. Görüldü¤ü gibi Weber, Marx'dan daha ayr›nt›l› ve çok yönlü bir tabakalaflma sistemi ileri sürmektedir. Böylece tek bir kelimeden oluflan s›n›f kavram›n› birbiriyle iliflkili ancak bir anlamda da farkl› üç element'e ay›rmaktad›r. Birincisi ekonomik statü ile ilgili olan zenginlik; ikinci politik statü ile ilgili olan güç; üçüncüsü ise sosyal statü ile ilgili olan prestij veya sayg›nl›kt›r.
Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›
141
‹flte bu nedenle bir kamyon floförünün, bir lise müdüründen daha yüksek bir s›n›fa m› yoksa düflük bir s›n›fa m› dahil oldu¤una karar verirken bu üç boyutu göze almak durumunday›z. Bu durumda kamyon floförü daha fazla gelire sahip oldu¤u için daha zengin, buna karfl›n bir lise müdürünün daha az gelirle ancak daha çok güce ve sayg›nl›¤a sahip oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu nedenle zenginlik, güç ve prestij birbirinden ayr› oldu¤u gibi pratikte çok yak›nen birbirleriyle iliflki içinde olan kavramlard›r. Bu nedenle biri di¤erinin yerine kolayca geçebilmektedir. Özellikle zenginlik kavram›na bakt›¤›m›z zaman, bu kavram her ikisini de kapsayabildi¤i gibi, ayr› ayr› olarak da nitelenebilir. Çünkü, zengin olan insan gücü ve sayg›nl›¤› sat›n alabilir. Günümüzde ABD'de Kanada'da ve di¤er baz› endüstriyel toplumlarda insanlar›n mesleklerine göre sahip olduklar› statüleri gösteren çeflitli kamuoyu yoklamalar› yap›lm›flt›r. Bu yoklama ve s›n›fland›rmalarda en çok prestije sahip üç grup doktor, üniversite profesörü ve hakimlik olarak saptanm›flt›r. Günümüzde Weber'den esinlenen birçok sosyolog, insanlar›n toplumsal pozisyonlar›n› onlar›n genel sosyo-ekonomik statüsüyle (SES) de¤erlendirmektedir. Bu kavram içerisinde birçok karmafl›k faktör olan bireyin geliri, mesle¤i, e¤itim süresi, kald›¤› veya oturdu¤u yer gibi kriterler yer almaktad›r. Böylece sosyo-ekonomik statü kavram›yla bir toplum içersinde yaflayan bireylerin sosyal pozisyonlar›n› tayin etmek veya karfl›laflt›rmak daha olas› olmaktad›r. Weber, s›n›f kavram›n› kaça ay›rmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram› Gerhard Lenski (1966) ne çat›flma ne de fonksiyonalist kuram›n toplumsal tabakalaflman›n analizinde etkili olamad›¤›n› savunarak, her iki yaklafl›mdan da esinlenerek kendi kuram›n› gelifltirmifltir. Böylece Lenski her iki modelin baz› görüfllerini alarak neden baz› toplumlar›n daha çok tabakalaflt›¤›n›, baz›lar›n›n ise daha az katmanlaflt›¤›n› aç›klamaya çal›flm›flt›r. Lenski yap›sal fonksiyonel yaklafl›ma göre, insanlar›n daha çok kendilerine hizmet ettiklerini savunarak, insanlar›n daha çok kendi içinde bulunduklar› grubun tercihlerini göz önüne alarak seçim yapt›klar›n› savunmufltur. Buna karfl›n çat›flma kuramc›lar› ise insanlar›n aile ç›karlar›n›n üstünde bir seçimle daha çok içinde bulunduklar› s›n›f›n tercihlerini göz önüne ald›klar›n› savunmaktad›r. Bu durumda Lenski, yap›sal fonksiyonalist kuramc›lar›n yan›nda yer alarak, insanlar›n grup tercihlerinin veya kendi tercihlerini ön planda yer ald›¤›n› savunur. Di¤er bir deyimle s›n›f tercihinin ikinci planda oldu¤u görüflündedir. Öte yandan Lenski çat›flma kuramc›lar›n›n gözlemlerine dayanarak birey ve gruplar›n toplumdaki nadir ve k›ymetli olan kaynaklar› elde etmede birbirleriyle devaml› bir mücadele içinde olduklar› görüflünü desteklemektedir. Dolay›s›yla bir toplum içinde yaflayan insanlar bu kaynaklara ulaflmak için bir mücadele vermektedirler. Bu nedenle kaynak da¤›l›m› Davis ve Moore modeline göre gerçekleflmemektedir. Lenski'ye göre evrende bir tarihsel geliflim olan sosyo-kültürel bir evrim sözkonusudur. Bu nedenle toplumlar, yap›lar ve kültürler gittikçe karmafl›k bir yap›ya do¤ru gitmektedir. Lenski bu fikirden hareketle toplumlar›n tabakalaflmas›n› onlar›n sahip olduklar› art› de¤ere göre gerçekleflti¤ini savunmaktad›r. Örne¤in, avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen toplumlarda art› de¤er olmad›¤› için tabakalaflma da yoktu. ‹nsanlar›n birinin di¤erinden daha zengin olmas› gibi bir
Lenski'ye göre evrende bir tarihsel geliflim olan sosyo-kültürel bir evrim sözkonusudur. Bu nedenle toplumlar, yap›lar ve kültürler gittikçe karmafl›k bir yap›ya do¤ru gitmektedir. Lenski bu fikirden hareketle toplumlar›n tabakalaflmas›n› onlar›n sahip olduklar› art› de¤ere göre gerçekleflti¤ini savunur.
142
Global Tabakalaflma ve Dünyan›n Üç Geliflim Süreci
durum sözkonusu de¤ildi. Çobanl›kla geçinen toplumlarda art› de¤er çok az oldu¤u için s›n›rl› bir tabakalaflma mevcuttu. Ancak, zenginlik belirli say›da ailenin elindeydi. Tar›m toplumlar›nda ise art› de¤er olufltu ve durum de¤iflmeye bafllad›. Kat› bir tabakalaflma sonucu zenginlik ve güç kal›t›msal hale geldi, toprak sahipli¤i ve aristokrasi, kral taraf›ndan belirlenmeye bafllad›. Endüstriyel toplumlarda ise zenginlikler s›n›rs›z bir hale geldi. Özellikle endüstri devriminin bafllang›ç dönemlerinde fakir ve zengin aras›nda büyük bir uçurum do¤du. K›rsal kesimin tar›m iflçisi, kente gelerek kentteki iflgücünü oluflturdu ve son derece ilkel bir yaflam tarz› geliflti. Endüstrinin ilerlemesiyle geliflen sanayi toplumunda ise art› de¤er artmas›na karfl›n adaletsizlikler azalmaya bafllad›. O halde bunun nedeni nas›l aç›klanabilirdi? Bunun nedeni endüstrileflmeye ba¤l› olarak aç›klanmaktayd›. Çünkü, endüstrileflme daha çok ifl yaratmakta ve bu ifller daha iyi e¤itilmifl, beceri gerektiren, hareketli bir iflgücüne gereksinim duymaktayd›. Bunun sonucunda toplumsal mobilite ile alt s›n›flar, küçülmeye buna karfl›n orta s›n›f genifllemeye bafllad›. Bu geliflen daha çok e¤itilmifl orta s›n›f›n talepleri sonucunda hükümetler daha demokratik tutumlar tak›nmaya, yeni sosyal güvenlik programlar› gelifltirmeye ve yeni gelir vergisi sistemiyle de afl›r› zenginlik ya da fakirli¤i s›n›rlama çabas›na girifltiler. Bu nedenle Lenski, gelecek dönemde endüstriyel toplumlarda eflitli¤in artaca¤›na inanmakta ve savunmaktad›r. Hatta endüstri sonras› toplumlarda bu olgunun daha da h›zlanaca¤›n› öne sürmüfltür. Ancak, hem ülkemizde hem de di¤er geliflmifl ülkelerde s›n›flar aras›ndaki belirgin ayr›l›klar henüz ortadan kalkm›fl de¤ildir. Görüldü¤ü gibi Lenski, her iki kuramdan da yararlanmakla birlikte kat› bir görüfle sahip de¤ildir. Aksine, kuram esnek bir yap›, k›sa ve tutarl› bilimsel tart›flmalar› içerdi¤inden daha güvenilir olarak bulunmufltur. Gerçekten de dünyadaki geliflmifl ülkelerde özellikle A.B.D.'de güç ve zenginli¤i geliflmemifl ülkelere k›yasla daha adil da¤›t›ld›¤›n› görmekteyiz. Öte yandan Lenski'nin analizi çat›flma kuramc›lar›n›n flu anda geçerli olan tabakalaflma sistemine getirdi¤i elefltirilere bir destek olarak gözükmektedir. Özellikle zengin ve fakir ülkeler aras›ndaki mesafe Endüstri Devriminin ortaya ç›k›fl›ndan bu yana gittikçe büyümektedir. Di¤er bir deyimle zengin ülkelerin ald›¤› pay yükselirken geliflmekte olan fakir ülkelerin dünya ekonomisinden ald›¤› pay giderek düflmektedir (Lenski ve Lenski 1982). SIRA S‹ZDE
Lenski, tabakalaflmay› hangi kavrama ba¤l› olarak aç›klamaktad›r?
GLOBAL TABAKALAfiMA VE DÜNYANIN ÜÇ GEL‹fi‹M SÜREC‹ Sadece toplum içindeki bireyler aras›nda de¤il, ülkeler aras›nda da tabakalaflma, zenginlik, güç ve prestij aç›s›ndan var olmakta ve ülkeleri farkl› farkl› konumlara getirebilmektedir.
Bu bölümün bafl›nda da belirtildi¤i gibi, bir toplum içinde yaflayan insanlar güce, prestije veya mal mülk sahipli¤ine dayal› tabakalaflmaktad›r. Bu da¤›l›m dünya devletleri içinde geçerli olabilmektedir. 1980'li y›llara gelinceye kadar dünya ülkeleri üç grupta incelenmekteydi. Bunlar; "Birinci Dünya" ülkeleri yani endüstrileflmifl kapitalist ülkeler, "‹kinci Dünya" ülkeleri ki bunlar Komünist veya Demirperde gerisindeki ülkeler olarak biliniyordu ve "Üçüncü Dünya" ülkeleriydi. Üçüncü Dünya ülkeleri bu iki kategori aras›nda yer alan ve hiçbirine tam olarak uymayan ülkelerdi. 1989 y›l›nda Sovyetler Birli¤inin da¤›lmas›yla birlikte art›k bu tür bir ay›r›m geçersizleflti. Bunun yerine alternatif bir s›n›fland›rma gelifltirildi. Bu s›n›fland›r-
Global Tabakalaflma ve Dünyan›n Üç Geliflim Süreci
143
maya göre dünya ülkeleri geliflmifl, geliflmekte olan ve geliflmemifl ülkeler olarak üçe ayr›lm›flt›. Bu ayr›mda da geliflmifllik, geliflmekte olan ve geliflmemifllik süreci tam olarak belirgin de¤ildi. Bu ayr›m neye göre yap›lmaktayd›, kesin çizgilerle belirtilmemiflti. Dünyada bu ayr›m› daha belirgin ve aç›k bir hale getirmek amac›yla baz› yazarlar, dünya ülkelerini "Yüksek düzeyde endüstrileflmifl", "Endüstrileflmekte olan" ve "En az endüstrileflmifl" ülkeler olarak s›n›fland›rd›lar. (Henslin. 1997). Bu tabakalaflma da üç temele dayanmaktayd›: Mal ve mülk sahipli¤i (zenginlik), güç ve prestij. Yüksek düzeyde endüstrileflmifl ülkelerde mal mülk sahipli¤i yani zenginlik çok yüksek düzeydedir. Güç ise uluslararas› iliflkiler yoluyla elde edilmekte, prestij ise bu ülkelerin liderlerinin dünyan›n geliflimi ve insanl›¤a olan katk›lar›yla aç›klanmaktad›r. Yüksek düzeyde endüstrileflmifl ülkeler aras›nda, Amerika, Kanada, ‹ngiltere, Fransa, Almanya, ‹sviçre gibi ülkeler yer al›rken, Asyada Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda Okyanus ülkeleri aras›nda yüksek düzeyde geliflmifllikleriyle yer almaktad›r. Bu ülkeler dünyan›n % 31'ini iflgal etmekte ve nüfus olarakta dünya nüfusunun % 16's›n› oluflturmaktad›rlar. Zenginlik çoktur, fakirleri bile daha uzun ve iyi flartlarda yaflamaktad›rlar. Buna karfl›n endüstrileflmekte olan ülkeler aras›nda geçmiflin Sovyetler Birli¤i ile Do¤u Avrupa ülkeleri say›lmaktad›r. Ancak bu ayr›m da çok yumuflak olarak nitelendirilmekte ve elefltiriye u¤ramaktad›r. Bu ülkeler kara parças› olarak dünyan›n % 20'sini olufltururken, dünya nüfusunun % 16's›na sahiptirler. Bu ülkelerin insanlar›, geliflmifl ülkelere k›yasla daha düflük gelire ve yaflam standartlar›na sahiptirler. Ancak, az endüstrileflmifl ülkelerin nüfuslar›ndan da daha iyi durumdad›rlar. Endüstrileflmemifl veya çok az endüstrileflmifl ülkeler ise dünyan›n % 49'unu iflgal ederken, dünya nüfusunun da % 68'ini oluflturmaktad›rlar. Bu ülkeler tar›mla u¤raflmakta ve köylerde yaflamaktad›rlar. Bu ülkelerin insanlar› senede 1000 dolardan az bir gelirle yaflama mücadelesi vermekte, evlerinde su, elektrik, kanalizasyon hizmetleri yok denecek kadar az bulunmaktad›r. Nüfus art›fl h›zlar› fazla, ancak ölüm oranlar› t›bbi hizmetlerin geliflmifl olmas› nedeniyle yüksek de¤ildir. Di¤er bir deyimle do¤urganl›k yüksek, ölüm oran› düflüktür. Bu da nüfus patlamalar›na yol açmaktad›r. Böylece bu ülkelerin geliflmifl ülkeler ile aralar›ndaki farklar, geliflmemifl ülkelerin aleyhine olacak bir flekilde artmaktad›r. Dünyada bu tür ülkelerin d›fl›nda, endüstrileflmemifl ancak petrol aç›s›ndan zengin olan ülkeler de bulunmaktad›r. Bu ülkeler petrol satarak zenginleflmekte, böylece endüstrileflmifl ülkelerin standartlar›na kavuflmaktad›rlar. Bu flekilde geliflmifl hastanelere, elektrik, su ve kanalizasyon hizmetlerine sahip olmaktad›rlar. Ayr›ca, elektronik bankac›l›k sektöründeki geliflmeleriyle de önemli bir yere gelmektedirler. Kuveyt, Katar gibi ülkeler bunlar›n aras›nda yer almaktad›rlar. Görüldü¤ü gibi sadece toplum içindeki bireyler aras›nda de¤il, ülkeler aras›nda da tabakalaflma, zenginlik, güç ve prestij aç›s›ndan var olmakta ve ülkeleri farkl› farkl› konumlara getirebilmektedir. Bu farkl› konumlardaki ülkelerin dünya üzerindeki yerleri ve güçleri de bu duruma ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Ancak, yak›n zamanda ön plana ç›kan globalleflme veya küreselleflme kavram› bu farkl›l›klar›n giderilmesine bir ölçüde katk›da bulunabilecek bir de¤er olarak görülebilir. Sizce toplumlar aras› bu tür bir tabakalaflma bir anlam tafl›r? Bunun de¤ifltirebilmek ülkelerin elinde midir tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
144
Toplumsal Hareketlilik - Toplumsal De¤iflme
TOPLUMSAL HAREKETL‹L‹K Toplumsal hareketlilik veya mobilite, insanlar›n farkl› toplumsal düzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketidir. Bu hareketlilik yatay ya da dikey olabilir.
Modern toplumlarda en yayg›n olarak yap›sal hareketlilik görülür.
SIRA S‹ZDE
Her tabakalaflma sisteminde en önemli soru bireylerin statü de¤iflimlerine ne derece katk›da bulundu¤udur. ‹nsanlar›n farkl› toplumsal düzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketine toplumsal hareketlilik veya mobilite denir. Bu hareketlilik yatay ya da dikey olabilir. Yani bireylerin statüleri yukar› do¤ru yükseliyorsa dikey, ayn› kal›p belirli bir ifl yerinde benzer mevkiler aras›nda de¤ifliyorsa yatay hareketlilik sözkonusudur. Yatay hareketlilik hem co¤rafi hem de meslekler aras›nda belirgin bir gelir, prestij fark› içermeyen mobiliteyi kapsar. Sosyologlar iki tür hareketlilikten daha söz etmektedirler. Bunlar: - De¤iflebilir hareketlilik. (Exchange mobility) - Yap›sal hareketliliktir (Structural mobility). De¤iflebilir ya da de¤ifltirilebilir hareketlilik, insanlar›n çeflitli hiyerarflik kademelerindeki yerlerinin de¤iflmesiyle ortaya ç›kan statü farkl›laflmalar›n› içerir. Örne¤in, yüksek mevkilere gelmifl birisinin yeteneksizli¤inin anlafl›lmas›yla statüsünün düflürülerek daha alt düzeyde bir ifl verilmesi ya da daha düflük bir mevkide çal›flan yetenekli birisinin üst mevkilere getirilmesi gibi. Bu tür hareketlilik toplumun yap›s›n›n ne kadar aç›k ya da kapal› olmas›na ba¤l› olarak de¤iflir. Kapal› sistemlerde bu tür bir hareketlilik çok az olurken, aç›k toplumsal sistemlerde daha yo¤undur. ‹kinci tür hareketlilik olan yap›sal hareketlilik ise, ekonomik yap›n›n de¤iflmesiyle ortaya ç›kan insanlar›n statü farkl›laflmalar›n› kapsar. Örne¤in, ekonomik durgunluk dönemlerinde insanlar›n gelirlerinin düflmesi ve iflçi ç›kar›mlar›yla birlikte hareketlilik, düflme e¤ilimi gösterir. Üniversite mezunlar› ne kadar yetenekli olsalar bile iyi bir ifl bulamazlar. Taksi floförlü¤ü gibi vas›flar›n›n çok alt›nda ifllere raz› olabilirler. Ekonomik geliflmenin h›zl› oldu¤u dönemlerde ise tersi bir durum sözkonusudur. Çok yetenekli olmayan üniversite mezunlar› bile, çok iyi ifller bulup önemli mevkilere gelebilir. Bu tür hareketlilik, flartlara göre de¤iflir. Statik ekonomilerde çok az bir yap›sal hareketlilik mevcutken, ekonomik de¤iflimlerin h›zl› oldu¤u toplumlarda hareketlilik daha yüksek orandad›r. Modern toplumlarda en yayg›n olarak görülen yap›sal hareketliliktir. Ancak dünyan›n en geliflmifl ülkelerinde bile, genellikle insanlar ailelerinin içinde bulundu¤u s›n›fta yer alarak, yaflamlar›n› sürdürürler (Lipset ve Bendix, 1959). Toplumsal tabakalaflma ve hareketlilik aras›ndaki iliflki nas›l aç›klanabilir?
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME De¤iflme h›z› toplumdan topluma de¤ifliklik gösterir. Geleneksel toplumlarda de¤iflme daha yavafl bir flekilde olurken endüstriyel toplumlarda daha h›zl› bir biçimde gerçekleflir.
Bugün toplumsal yaflam› tan›mlayabilecek bir karakteristik ararsan›z, akl›n›za gelebilecek tek kavram, h›zl› sosyal de¤iflmedir. Ünlü Yunan filozofu Herakleitos her fleyin de¤iflti¤ini savunmaktad›r. Bu gerçek insan hayat›ndaki her olguyla yak›ndan iliflkilidir. Örne¤in, organizman›n do¤umundan ölümüne, kiflilik geliflimine, atomun parçalanmas›na de¤in her fley yo¤un bir de¤iflme temposu içindedir. Bireyler gibi içinde yaflad›¤›m›z toplumlar da de¤iflirler. Daha önce sözü edildi¤i gibi insanlar avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumundan tar›m toplumuna, tar›mdan endüstri toplumuna, daha sonra da süper endüstriyel toplum olma aflamalar›n› geçirmifllerdir. De¤iflme her toplumun temel bir karakteristi¤idir ve devaml›l›k gösterir. Bu nedenle her toplumun kültürü, gelecek nesillere aynen aktar›lmaz. Bazen yavafl, bazen h›zl› de¤iflmelerle gelecek nesillere aktar›lan kültür, birey ve toplumun kendisinde farkl›laflmalara neden olur.
Toplumsal De¤iflme
De¤iflme h›z› toplumdan topluma de¤ifliklik gösterir. Geleneksel toplumlarda de¤iflme daha yavafl bir flekilde olurken, endüstriyel toplumlarda daha h›zl› bir biçimde gerçekleflir. Dünyada tamamiyle statik bir toplum yoktur. Ça¤dafl toplumlarda de¤iflme kuramsal, normsal ve gündelik bir olgu haline gelmifltir. De¤iflme baz› toplumsal sorunlara çözüm getirirken, beraberinde bir tak›m sorunlar da yaratabilir. Bu nedenle baz› toplumlar, de¤iflmeye direnç göstermektedirler. Dünyam›zdaki gerçekten h›zl› olan toplumsal de¤iflmeler bir anda gerçekleflmemifltir. Her de¤iflmeyi yaratan bir tak›m güçler, binlerce y›l önce bafllayan bir tak›m etkilerle karfl›m›za ç›km›fl ve her de¤iflme di¤er de¤iflmelerin ortaya ç›kmas›na neden oluflturmufltur. Binlerce y›l önce bafllayan ilk geliflme, tar›m›n ve hayvanc›l›¤›n evcillefltirilmesiyle olmufltur. Yukar›da da de¤indi¤imiz gibi toplay›c› toplumlar, zamanla "pastoral" bir toplum daha sonra tar›m öncesi toplum haline gelmifller ve tar›mda kara saban›n bulunmas›yla dünyada ikinci devrim gerçekleflmifltir. Tar›m devrimi dedi¤imiz bu aflamada tar›m toplumlar› kendine özgü karakteristikleri ile de¤iflmenin h›z›n› artt›rm›fllard›r. Daha sonra geliflen politik ve ekonomik olaylar sonucunda dünya Endüstri Devrimini yaflam›flt›r. Art›k buhar gücünün bulunmas› ve bunun endüstride insan ve hayvan gücünün yerini almas›, dünya da üçüncü devrim aflamas› olarak nitelendirilmifltir. Günümüzde dördüncü devrimi yafl›yoruz ve bunun etkilerini hem sosyal hem de endüstriyel yaflamda izleyebiliyoruz. Bu devrim mikro devrelerin keflfedilmesiyle ortaya ç›kan elektronik devrimidir. Giderek yayg›nlaflan ve yaflam alan›m›z›n her yönünü etkileyen bu devrimin, flimdilik t›pk› bir buzulda¤› gibi üstte görülen k›sm›n› inceleyebiliyoruz. Ancak buzul da¤›n›n alt›ndaki büyük kütle gibi, elektroni¤in yol açt›¤› olumsuzluklar da giderek büyüyerek karfl›m›za ç›kmaktad›r. Toplumsal de¤iflme tan›m›n› dikkate alarak günümüz Türkiye'sinde yaflanan de¤iflimleri tart›fl›n›z. De¤iflme en basit olarak toplumun kültürünün, yap›s›n›n ve toplumsal davran›fllar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›d›r. De¤iflme bir anlamda toplumsal yap›n›n farkl›laflmas›d›r. Toplumun yap›s›, toplumsal kurumlar›n belirledi¤i toplumsal iliflkilerden meydana geldi¤ine göre, de¤iflme bu iliflkilerin de¤iflmesi ya da farkl›laflmas›d›r. Hiçbir toplum de¤iflmeyi önleyemez. Ancak baz› toplumlar de¤iflmeye daha dirençlidirler. Ancak; de¤iflmenin oran›, do¤as› ve yönü toplumdan topluma farkl›l›k tafl›r. Örne¤in, ABD'de toplumunun yap›s› son iki yüzy›l içinde bir tar›m toplumundan, süper endüstriyel bir toplum haline gelirken, ayn› dönemde Güney Amerika'da ormanlarda yaflayan Pigmeler hiçbir de¤iflme geçirmemifllerdir. Bu de¤iflme neden gerçekleflememifltir? Neden medeniyet önce Hindistan'da geliflmifl, ondan çok sonra Avrupaya yay›lm›flt›r? Endüstri Devrimi neden Avrupa'da önce bafllam›fl Hindistan'da bafllamam›flt›r? Gelecekte toplumlar›n de¤iflmesi ne yönde olacakt›r? Bu önemli sorular, sosyolojinin kendisi kadar eskidir. Bütün 19. ve 20. yy. sosyologlar›n›n toplumsal de¤iflme konusunda çal›flmalar yapt›¤›n›, ancak hala daha bu sorunlar›n tam olarak cevaplar›n›n verilemedi¤ini de biliyoruz. Toplumsal de¤iflme konusu neden birçok sorunlar ortaya ç›karmaktad›r. Bunun bir nedeni de¤iflmenin sadece geçmiflte ve flimdiki zamanda olmad›¤›, gelecekte de de¤iflmelerin devam edece¤idir. Ancak gelecekte neler olabilece¤ini, kesin olarak tahmin etmek çok zordur.
145
Günümüzde dördüncü devrim olarak mikro devrelerin keflfedilmesiyle ortaya ç›kan elektronik devrimini yafl›yoruz.
SIRA S‹ZDE
De¤iflme toplumun kültürünün, yap›s›n›n ve toplumsal davran›fllar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›d›r.
146
Toplumsal De¤iflmenin Temel Say›lt›lar›
‹kinci bir neden ise, toplumsal de¤iflmede etken olan bir de¤il birçok faktörün oluflu ve toplumsal de¤iflmenin bu faktörlerin karmafl›k bir etkileflimiyle gerçekleflece¤idir. Bu faktörler, çevresel, teknolojik, politik, dini, ekonomik olabilir. Bu nedenle toplumsal de¤iflmenin nedenini do¤ru olarak belirlemek çok zordur. Çünkü tarihi yeniden yaflaman›n imkan› olmad›¤› gibi bu faktörleri bir laboratuvar ortam›nda da inceleyemeyiz. Her toplum kendine özgü oldu¤u için, bir toplumu örnek olarak al›p bu de¤iflmeleri o topluma uyarlayarak da inceleyemeyiz. Ancak, yine de sosyologlar›n de¤iflme konusundaki fikirleri ve çal›flmalar› birçok konuyu ayd›nlatacak niteliktedir.
TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEN‹N TEMEL SAYILTILARI Toplumsal de¤iflme bir grubun, organizasyonun, toplulu¤un ya da toplumun bir biçimden di¤er bir biçime geçifl sürecidir.
Toplumsal de¤iflme bir grubun, organizasyonun, toplulu¤un ya da toplumun bir biçimden di¤er bir biçime geçifl sürecidir. Bu geçifl ya da transfer çok basitten karmafl›¤a, çok ilkel bir biçimden çok geliflmifl bir biçime do¤ru olabilir. Sosyal bilimciler bu transferi çok ayr›nt›l› bir biçimde araflt›r›p analiz etmektedir. Bütün de¤iflmelerde ilk bafllang›ç noktas›, genellikle basit kültürel de¤erlerin a¤›rl›k tafl›d›¤›, geleneksel iliflkilerin hakim oldu¤u, insanlar›n kendilerinin d›fl›nda olan kuvvetler taraf›ndan yürütüldü¤ü basit bir toplum modelidir. Bu basit toplum modeline baban›n ya da ailedeki ebeveynlerin birisinin mesle¤i ve statüsü o toplumda yaflayan insanlar›n yaflam biçimlerini tayin eden önemli bir faktördür. ‹nsanlar böyle bir toplumda, belirli pozisyonlara sahip olarak do¤arlar. Do¤duklar›nda sahip olduklar› bu pozisyonlar›n› da ölünceye kadar de¤iflmeksizin muhafaza ederler. Burada bireylerin bu pozisyonlar›n› korumada önemli olan etmen, feodal toplumun, inanç ve de¤erler sistemidir. ‹nsanlar neden bu pozisyonda do¤duklar›n› ve neden ölünceye kadar bu mevkide kalacaklar›n› düflünmezler. Çünkü inanç sistemi bu tür bir soruyu yasaklar. Kendilerinden öncekiler de bunu benimsemifl oldu¤u için bu sistem do¤al kabul edilir. Onsekizinci yüzy›l›n bafllar›nda Endüstri Devrimi ile birlikte bu sistem de¤iflmeye, yaflam biçimi ve insanlar›n yapt›klar› ifller farkl›laflmaya bafllam›flt›r. ‹nsanlar tar›ma dayal› ifllerden fabrikalara gelmeye ve bu yüzy›l›n kötü koflullar›na sahip bu tip yerlerde çal›flmaya ve Avrupa'n›n büyük flehirlerine do¤ru bir ak›ma bafllam›fllard›r. Teknolojinin ve politik olaylar›n geliflmesi art›k geçmiflin izlerini silmeye yeni bir toplum biçimi ve yaflant›s›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Art›k, insanlar aras›ndaki iliflkiler ekonomik faktörler taraf›ndan tayin edilmeye, ikincil iliflkiler hakim olmaya bafllam›flt›r. Di¤er bir deyimle para ve menfaat insanlar› ve iliflkilerini etkileyen temel faktörler olmufltur. ‹flte bu geliflim süreci sosyal bilimciler taraf›ndan izlenmeye ve baz› sorular›n ortaya at›lmas›na neden olmufltur. Örne¤in, "Toplumdaki bu de¤iflmenin sebebi nedir ve de¤iflimin yönünü farkl›laflt›rmak mümkün müdür? Bu sorulara verilen cevaplar flu noktalara dikkatleri çekiyordu. Toplumsal flartlar, yeni keflifler ve icatlar, kültürel de¤erler. ‹flte toplumsal de¤iflmeyi etkileyen üç önemli faktör bu olgularda aranm›flt›r. Baflka bir de¤iflmenin nedeni toplumsal bir uyumsuzlu¤a dayal›yd›. Yenilikler ve de¤iflmelerin nedeni bu toplumsal bozuklu¤un ortaya ç›kard›¤› sonuçlard›r. ‹flte bu uyumsuzlu¤u düzeltmek için gösterilen çabalar sonucu de¤iflmeler meydana gelmekteydi. Bu görüfllerin d›fl›nda baz› toplumbilimciler, toplumlar›n basitten karmafl›¤a, küçükten büyü¤e ve daha kötüden iyiye do¤ru giden bir geliflme ve de¤iflme içinde oluflunu incelemeye ve araflt›rmaya bafllad›lar.
Toplumsal De¤iflmenin Temel Say›lt›lar›
147
Toplumsal de¤iflme konusundaki düflünürlerin bu yönlendirici çal›flmalar› ise baz› gerekli say›lt›lara dayanmaktayd›. Bu say›lt›lar› befl temel bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar; • De¤iflme do¤al bir olgudur, • De¤iflmenin önüne geçilemez, • De¤iflme süreklidir, • De¤iflme gereklidir, • De¤iflme benzerlikler gösterir. fiimdi bu say›lt›lar› k›saca aç›klamaya çal›flal›m:
Toplumsal de¤iflime iliflkin befl say›lt› de¤iflmenin (›) do¤al bir olgu oldu¤u, (››) önüne geçilemedi¤i, (›››) süreklili¤i, (›v) gereklili¤i ve (v) benzerlikler gösterdi¤idir.
De¤iflme Do¤al Bir Olgudur Hemen bütün toplum modellerinde ve bu konularda çal›flanlar toplumsal de¤iflmeyi do¤al karfl›lamaktad›rlar. Örne¤in, Comte ve Marx tarihin çok baflar›l› de¤iflme örnekleriyle dolu oldu¤unu vurgulamaktad›r. Nispet'te geçmiflin, flimdi içinde yaflad›¤›m›z zaman›n ve gelece¤in birbiriyle iliflkili bir biçimde tek bir yöne do¤ru hareket etti¤ini vurgulamaktad›r.
De¤iflme Kaç›n›lmazd›r De¤iflmenin kaç›n›lmaz olufluyla anlat›lan, her fleyin irade d›fl›nda de¤iflti¤idir. Sorokin içinde yaflan›lan toplumun yap›s›n›n o toplumun gelecekte ne tür bir de¤iflikli¤e sahne olaca¤›n›n göstergesi oldu¤unu ileri sürmektedir. Örne¤in barbar ve vahfli bir toplumun gelecekte askeri bir toplum biçimi olma yolunda geliflece¤i belirtilmektedir. Ayn› flekilde ferdiyetçi bir toplum, gelecekte "Kendi iflini kendin yap" prensibiyle hareket edecek ve bu görüfl aç›s›ndan evliliklerin temel yaklafl›m› da bireylerin mutlulu¤u olacakt›r. Her toplumsal kurum; de¤iflme nedenlerini, ihtiyaçlar›n› kendi içerisinde tafl›maktad›r. Di¤er bir deyiflle, de¤iflimin nedeni o toplumsal kurumun kendisidir.
De¤iflme Süreklidir Süreklilik ile aç›klanmaya çal›flan, her toplumun geçmiflte geçirdi¤i aflamalar›n, onu geliflmenin belirli bir noktas›na do¤ru yaklaflt›rma oldu¤udur. Antropologlar medeniyetin do¤uflunu belirli aflamalara göre aç›klamaktad›rlar. Örne¤in; Tafl Devri, Demir Devri, Helenistik Ça¤, Karanl›k Ça¤ denilen Feodal Ça¤ ve Endüstri Devrimi gibi. Comte, her toplumun üç aflamal› bir geliflim döneminden geçmesi gerekti¤ini savunur ve bunlar› da: Teolojik, Metafizik ve Pozitivist (bilim) ça¤› olarak nitelendirir. ABD'de bir ekonomist olan W. Rostow ise endüstri öncesi dönemden, teknolojinin çok ileri gitti¤i bir ekonomik döneme ulaflabilmek için toplumun alt› aflamal› bir geliflimden geçece¤ini ileri sürer. Bu alt› aflamay› ise flu flekilde s›ralar: • Geleneksel toplum, • Geçici haz›rlay›c› flartlar, • Geçifl dönemi, • Olgunlu¤a do¤ru ilerleme, • Afl›r› tüketim dönemi, • Kalite için araflt›rma dönemi gibi... Görüldü¤ü gibi toplumsal de¤iflme çeflitli sosyologlara göre devam eden süreçtir.
148
Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler
De¤iflme Gereklidir Ondokuzuncu yüzy›lda temel ve yayg›n olan bir görüfle göre de¤iflme, toplumlar› daha iyi bir yaflama do¤ru götürür. Herbert Spencer de¤iflmeyi "faydal› bir zorunluk" olarak tan›mlar. Bu görüfle karfl› ç›kanlar olmakla beraber, elefltiriler daha çok de¤iflmenin yöntemi üzerinde olmufltur. De¤iflmenin amac› olarak nitelenen geliflme ve ilerleme ise, hemen o ça¤daki bütün sosyal bilimcilerce do¤ru olarak kabul edilmifltir. Comte, Durkheim ve Marx, toplumun geliflmesi için bilime verilen de¤er üzerinde durmufllar ve daha iyi bir yaflam›n ancak bilimsel geliflmeyle mümkün olabilece¤ini söylemifllerdir. Hatta, tarihinde içinde yaflan›lan toplumsal koflullar› gelifltirmede bir itici güç oldu¤u görüflünü paylaflm›fllard›r. Bugün de birçok insan teknolojinin ve bilimin çeflitli sorunlara çözümler getirecek olgu oldu¤u konusunda birleflmifllerdir. Örne¤in, afl›r› sigara içmeden, birçok hastal›¤a kadar (kanser gibi) herfleyin çözümü bilime ve bilimsel araflt›rmalar›n geliflmesine dayanmaktad›r. Bu nedenle de¤iflme, yeni umutlar getirece¤i için zorunluluktur.
De¤iflme Benzerlik Gösterir "Tarih kendini tekrarlar" sözü bu say›lt›y› aç›klamak için belki de en anlaml› cümledir. Bu konu, geçmiflteki bir çok sosyal bilimciye göre tekrarlanan bir süreçtir. Comte ve Marx'a göre birçok ülke benzer aflamalardan geçerek bu noktaya gelmifllerdir. Bu düflünürlere göre medeniyetin do¤uflu, hemen her ülkede yag›n ve benzer bir biçimde olmufltur. Ancak, yak›n zamanlarda bu görüflün karfl›s›na ç›kan, yeni bir model olarak her toplumun farkl› geliflim biçimleri oldu¤unu vurgulayan bir yaklafl›m da çok yayg›nlaflmaktad›r. Buna göre her toplumun geliflmesi bir ‹ngiltere ve ABD örne¤ine benzemez. Bat› ülkelerinde oldu¤u gibi Do¤u Bloku ülkelerinin de geliflmeleri ve de¤iflmeleri farkl›l›k tafl›r. Her toplum kendi toplumsal ve kültürel yap›s›n›n mümkün k›ld›¤› bir geliflim çabas› içindedir ve birbirinden daha farkl›d›r. Görüldü¤ü gibi sosyologlar toplumsal de¤iflme konusunda ortak bir yol bulma çabas› içindedirler. SIRA S‹ZDE
Toplumsal de¤iflim sürecinde yaflanan benzerlik ve farkl›l›klar, nereden kaynaklanmaktad›r?
TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ YARATAN ETMENLER Toplumsal de¤iflmeyi yaratan etmenler iç ve d›fl olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Bu etmenler iç ve d›fl olmak üzere ikiye ayr›lmaktard›r. D›fl etmenler olarak dört faktörü sayabiliriz. Bunlar: • Co¤rafi ya da çevresel etmenler, • ‹stila, • Kültürel temas, • Yay›lmad›r. ‹ç kaynaklar ise; keflif ve icatlar, nüfus hareketleridir. fiimdi d›fl kaynaklar› s›ras›yla inceliyelim.
Çevresel Etmenler Do¤ada meydana gelen deprem, su bask›n›, iklim de¤iflimi, salg›n hastal›klar çevre ve nüfus aras›ndaki dengeyi bozarak, iliflkileri de¤ifltirir. Di¤er bir faktör ise insanlar›n, do¤ay› ve denizleri tahrip edecek biçimde kötü kullanmalar›d›r. Kötü kullan›m do¤an›n dengesini bozarak, insanlar› açl›¤a terk edebilir. Bu da insanlar›n göç etmelerine neden olur. Ayn› flekilde tropik ya¤mur ormanlar›-
Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler
n›n yak›larak tahribi dünyadaki karbondioksit oran›n› artt›rarak, yeryüzünde ›s› art›fl›na neden olabilir. Bu da gelecek için bir di¤er soruna neden oluflturur. Artan ›s›yla kutuplardaki buzlar eriyip k›talar su alt›nda kalabilir. ‹flte bu da de¤iflmeleri yarat›r.
‹stila ‹nsanlar›n yaflad›¤› bir bölgenin baflka gruplar taraf›ndan, ekonomik amaçlar do¤rultusunda istila edilmesi de di¤er bir de¤iflim kayna¤›d›r. E¤er o toplumun insanlar› bölgelerinde yaflamaya devam ettikleri takdirde, istilac› güçler kendi kültürlerini ve toplumsal organizasyonlar›n› bu insanlara benimsetmek amac›yla türlü yollara baflvurabilir ve çeflitli güç kaynaklar›n› kullanabilirler. Örne¤in Avrupal› ülkelerin Asya ve Afrika'da olan kolonilerinde, koloni sahibi ülkeler konuflma dili olarak kendi ülkelerinin dilini bu ülkelere bask› sonucu empoze etmifllerdir. Ayn› flekilde, kendi resmi e¤itim sistemleri din ve inançlar›n› da toplumlara benimsetmeye çal›flabilirler. E¤er bu gruplar bu tür de¤iflikliklere direnç göstererek baflka yerlere gidecek olursa, yine birtak›m de¤iflmelere sahne olabilirler. Örne¤in, Filipinler'de yaflayan insanlar ormanlar›n yok edilmesi sonucunda, ormanlar›n çok derinliklerinde yaflamaya mahkum edilmifllerdir.
Kültürel Temas Di¤er bir toplumsal de¤iflme kayna¤› ise bir toplumun üyelerinin di¤er bir kültürün üyeleriyle olan temas›d›r. Örne¤in, avc›l›k ve hayvanc›l›kla u¤raflan toplumlar bu faaliyetleri s›ras›nda baflka bir toplumun üyeleriyle ticaret amac›yla karfl› karfl›ya gelebilir ve temas kurabilirler. Bu temaslar sonucu iki grubun üyeleri aras›nda evlilikler olabilir. Böylece farkl› iki kültürün üyeleri di¤erlerinden, hayatta kalman›n ve yaflamlar›n› sürdürmenin daha de¤iflik yollar›n› ö¤renirler. Böylece yeni bilgiler, teknikler ö¤renirler. Bu toplumsal de¤iflmeyi h›zland›r›r.
Yay›lma Yay›lma, kültür elemanlar›n›n toplumdan topluma temas sonucu yay›lmas›d›r. Ancak, kültürün bütün ö¤eleri di¤er bir toplum taraf›ndan ayn› ölçüde kabul görmez. Genelde teknoloji en çabuk kabul gören ve benimsenen bir kültür ürünüdür. Çünkü insanlar gözlemleri sonucu yeni bir teknolojinin di¤erinden üstünlü¤ünü görerek bunu benimseyebilirler. Kültürün, manevi ö¤eleri olarak nitelenen, de¤er ve inançlar ise genellikle daha zor benimsenirler. Kültürel yay›lma görüflüne göre kültür ö¤eleri zorunlu olmakla beraber genellikle yavafl yay›l›rlar. Bu yay›lma ile bir yenilik ya da bulufl komflu alanlara geçer ve devam ederek dünyaya yay›l›r. Bu olay t›pk› bir havuza tafl at›ld›¤›nda dalgalar›n giderek geniflleyip yay›lmas›na benzer. Herhangi bir kültürün bir kurumunda meydana gelen de¤iflme, zamanla o kültürün bütün ö¤elerini etkiler. Ça¤›m›zda güncel bir de¤iflme olan endüstrileflme süreci, geliflmifl ülkelerden az geliflmifl ülkelere yay›lma ya da difüzyon yoluyla geçmektedir. Yay›lma sadece fizik araç ve gereçlerle ya da kültürün maddi ö¤elerinde de¤il, manevi ö¤elerinde de olur. Yani idealler, de¤er ve normlar da yay›larak benimsenebilir. Aile planlamas› bunun tipik bir örne¤idir. Aile planlamas› fikri ve teknikleri baflta bat›dan ç›km›fl ancak daha sonra dünyan›n di¤er geliflmekte olan ülkelerinde de benimsenmifltir. Ancak norm ve de¤erlerin benimsenmesi, maddi kültür ö¤elerinden daha güç ve zaman al›c› olur. Böylece insanl›¤› etkileyen çok önemli keflifler ve yenilikler kültürlerin
149
150
Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler
kurmufl olduklar› etkileflim sayesinde ortaya ç›kmakta ve yay›lmaktad›r. Bunlara örnek olarak alfabenin bulunmas›n›, say›lar›n kullan›lmas›n›, pusula ve bilgisayarlar› verebiliriz. Toplumsal de¤iflmeye etki eden iç kaynaklar keflif ve icatlar, nüfus hareketleridir.
‹ç Kaynaklar Toplumsal de¤iflmeye etki eden iç kaynaklar keflif ve icatlar, nüfus hareketleridir.
Keflifler ve ‹catlar De¤iflmenin iç kaynaklar› toplumun üyeleri taraf›ndan getirilen daha önce o kültür içinde mevcut olup ancak bilinmeyen kültür ö¤eleridir. Keflif var olan ancak insanlar taraf›ndan bilinmeyen, aç›klanmayan bir olay›n bilinmesi, bulunmas› demektir. Örne¤in yeni bir k›tan›n keflfi, atmosferi oluflturan maddelerin keflfi, izafiyet kuram›n›n bulunmas› gibi. Bulunan keflif, toplumun üyelerince paylafl›l›rsa, toplumun kültürel yap›s›n›n bir parças›n›n ve bilgi bütününü olufltururlar. Ayn› zamanda da toplumsal de¤iflmenin bir kayna¤› olurlar. Örne¤in Tibet'lilerin eski yöneticileri tekerle¤i bilmelerine ra¤men, toplumsal de¤iflme yarat›r diye bu keflfi 1000 y›l ülkelerine sokmam›fllard›r. Keflif böylece ancak kullan›ma sunuldu¤u zaman toplumsal de¤iflmede bir faktör haline gelir. Di¤er bir iç etken ise icatlard›r. ‹cat bilinen fleyleri kullanarak, mevcut bilgi yap›s›yla yeni fleyler bulma ve ortaya ç›karmad›r. Örne¤in, konserve açaca¤›, sigara, mikro dalga f›r›n›, transistor gibi. Bütün icatlar daha önceki var olan bilgiye kefliflere dayal› olarak ortaya ç›kar. T›pk›, demirden çelik elde edilmesinde oldu¤u gibi. Demir bilinen bir maddedir, ancak çelik bu maddenin belirli ›s› ifllemleri sonucu ve belirli katk› maddeleriyle elde edilir. Bir toplumda yeniliklerin ve bilginin artmas›, yeni fleylerin icat edilmesini h›zland›r›r. Böylece her yenilik, di¤er yeni fleylerin ortaya ç›kmas›n› h›zland›r›r ve de¤iflime ortam sa¤lar.
Nüfus Hareketleri Bir toplumun nüfus yap›s›nda meydana gelen de¤iflmeler de toplumsal yaflam› etkiler ya da de¤ifltirir. Örne¤in, nüfus art›fl› h›z›n›n çok yavafl olmas›, toplumun ortadan kalkmas›na neden oldu¤u gibi afl›r› nüfus art›fl› da kaynak tüketimini h›zland›rarak do¤al kaynaklar›n tükenmesine ya da açl›¤a neden olabilir. Nüfus hareketlerini etkileyen baflka bir sonuç da göçler ya da istilalard›r. Yani ülke kaynaklar› biten toplumlar ya göç ederler ya da di¤er bir topluma sald›rarak genifllemeye çal›fl›rlar. Günümüzde nüfusun azalmas› de¤il de, nüfusun art›fl› çeflitli sorunlar yaratmaktad›r. Örne¤in açl›k, k›tl›k, savafllar gibi. Bütün bunlar toplumsal de¤iflmeleri yarat›rlar.
Teknoloji ve Toplumsal De¤iflme Teknoloji iki tür anlam ifade eder. Birincisi alet veya kullan›lan fley anlam›ndad›r. ‹kincisi bu aletlerin yap›m› için gerekli olan beceri ve süreçleri ifade eder. Genifl anlamdaki kullan›l›fl biçimine göre örne¤in bir tarak veya bilgisayarlar teknolojiyi ifade eder. ‹kinci anlam› ise bilgisayar›n toplum ve insanlar için kabul görüp benimsenmesine kadar olan bir süreci içerir. Di¤er bir deyimle teknolojiyi, insan yeteneklerini suni yollarla gelifltirmedir. Bütün insan gruplar› zaman içerisinde bir teknoloji kullanm›fllard›r. Ça¤›m›z postmodern toplum yap›s›nda, bilgiyi analiz etmemizden, iletiflime hatta seyahat etmemize kadar yaflam›n her alan›nda teknolojinin ürünlerinden faydalan›p yeteneklerimizi gelifltirebilmekteyiz.
151
Toplumsal De¤iflmeyi Yaratan Etmenler
Toplumsal de¤iflmede önemli bir kaynak teknolojidir. Çevremize bir göz att›¤›m›z zaman teknolojinin yaratt›¤› de¤iflimleri kolayl›kla görebiliriz. Örne¤in otomobiller, gemiler, uçaklar, mutfak eflyalar›, televizyon önemli birer teknolojik de¤iflme kayna¤›d›rlar. Teknoloji insan›n do¤ay› denetlemesini olanakl› k›ld›¤› gibi insan iliflkilerini de etkiler. Teknoloji de¤iflmenin itici gücüdür. Teknolojik icatlar toplumdaki bilgi birikiminin geliflimine ba¤l› olarak ortaya ç›karlar. Bu nedenle geliflmifl toplumlarda teknolojik ilerlemeler daha h›zl› bir biçimde gerçekleflir. Modern dünyada de¤iflmeler çabuk benimsenir, toplum geliflmelere aç›kt›r ve geçmiflten çok gelecek önem tafl›r. Bir kufla¤›n di¤er bir kufla¤a devretti¤i kültür ürünleri her zaman farkl›l›k tafl›r. Hatta baz› sosyologlara göre, teknolojinin toplum üzerindeki etkileri o kadar çok önem tafl›r ki buna teknolojik determinizm ad› verilir. Teknoloji toplumu befl yönden etkileyerek de¤ifltirebilir. Bunlar: • Mevcut teknolojinin de¤iflimi, • Toplumsal organizasyonlar›n de¤iflimi, • ‹deolojik de¤iflimler, • De¤erlerin de¤iflimi, • Toplumsal iliflkilerin de¤iflimidir. Birinci olarak teknoloji mevcut teknolojiyi farkl›laflt›r›r. Örne¤in, art›k numara çevirerek kulland›¤›m›z telefonlar ortadan kalkm›fl yerine tufllu telefonlar daha sonrada cep telefonlar› alm›flt›r. ‹kinci olarak teknoloji organizasyonlar›n yap›s›n› de¤ifltirmifltir. Di¤er bir deyiflle her fleyin el ile yap›ld›¤› bir örgüt yap›s›ndan, Fordist teknoloji ile her bireyin iflin bir parças›n› ihtisaslaflarak yapt›¤› bir örgüt yap›s›na, daha sonra ise her parçan›n insanlar taraf›ndan gelifltirilen robotlarca üretildi¤i modern örgüt yap›lar›na gelinmifltir. Üçüncü olarak teknoloji ideolojileri y›km›fl, yeni ideolojilerin geliflmesine neden olmufltur. Marx fabrika sisteminin iflçiler üzerinde yabanc›laflma yarataca¤›n› ve zamanla bireyin yapt›¤› iflin anlam›n› bilmedi¤i için iflinden kopaca¤›n› savunmufltur. Ancak zamanla, yeni teknolojiler yeni ideolojilerin geliflmesine neden olmufllard›r. Kapitalizmi savunanlar, insanlardaki kâr düflüncesinin önemini ve bunu artt›rmak için gösterilmesi gereken çabay› savunmufllard›r. Ça¤›m›zda çal›flan›n bireysel haklar› ve özgürlükleri, toplu sözleflme sürecine kat›lmalar›, hatta fabrikan›n yönetimine kat›larak de¤iflime olan katk›lar› sözkonusudur. Dördüncü olarak teknoloji insanlar›n de¤er sistemlerini etkilemektedir. Teknolojilerin de¤iflimi ile birey yeni de¤erleri benimsemektedir. Art›k, bir insan›n kürk bir palto giymesi hofl karfl›lanmamakta, hayvanlar› korumaya, do¤ay› korumaya iliflkin de¤erler ön plana geçmektedir. Teknolojinin do¤ay› sömürdü¤ü ve kirletti¤i günler art›k geride kalm›flt›r. Yeni temiz teknolojiler yaratma düflüncesi yeni de¤erlerin oluflumunu h›zland›rmaktad›r. Son olarak teknoloji toplum içindeki sosyal iliflkileri de¤ifltirmifltir. Baban›n ve annenin evden uzakta uzun saatler çal›flarak vakit geçirmesi, aile mutlulu¤unu etkilemifl ve boflanma oranlar›n› artt›rm›flt›r. Aile üyeleri aras›ndaki iliflkinin giderek azalmas›, efller ve çocuklar aras›ndaki ba¤l›l›klar› azaltm›fl ve çocuklar› aile d›fl›ndaki etkinliklere yöneltmifltir. Bu da baba otoritesinin giderek azalmas›na neden olmufltur. Görüldü¤ü gibi teknoloji daha sonraki bölümlerde de görece¤imiz gibi olumlu sonuçlar yan›nda olumsuz de¤iflmelere de neden olan bir faktördür. Teknolojik geliflmeler Türkiye toplum hayat›nda hangi noktalarda de¤iflim h›z›n› art›rm›flt›r? Tart›fl›n›z.
Toplumsal de¤iflmede teknoloji önemli bir kaynakt›r.
SIRA S‹ZDE
152
Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME VE MODERNLEfiME
Modernleflme azgeliflmifl ülkelerin modern, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdan sanayileflmifl ülkeler modelini benimsemeleri ve onlara benzeme sürecidir.
Eisenstadt'a göre sosyokültürel de¤iflme ile ilgili olan modernleflmenin iki önemli yönü mobilite ve sosyal farkl›laflmad›r.
Sosyoloji aç›s›ndan toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n ve bunlar› belirleyen kuramlar›n de¤iflmesi toplumsal de¤iflmenin en önemli etkenidir. Bu de¤iflmeler zamanla birey ve gruplar›n davran›fllar›na yans›rlar. Böylece zaman içerisinde bireysel ve toplumsal davran›fllarda farkl›laflmalar meydana gelir. Günlük dilde kullan›lan modernleflme, yenileflme, ça¤dafllaflma, ilerleme, kalk›nma, geliflme gibi deyimlerle sosyolojik de¤iflme aras›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Toplumsal de¤iflme bir de¤er yarg›s› tafl›maz. Buna karfl›l›k kalk›nma ve ilerleme gibi kavramlar belirli bir amaca yönelik olarak bir de¤er yarg›s› tafl›rlar. Bu yüzden sosyolojik de¤iflmeden farkl›d›rlar. Geliflme, kalk›nma, ilerleme gibi terimler ise ekonomi ile ilgili terimlerdir ve ekonomik baz› ölçülere göre de¤iflmenin yön ve niteli¤ini k›smi bir flekilde belirleyebilmektedir. Modernleflme kavram›, genellikle azgeliflmifl ülkelerin modern, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdan sanayileflmifl ülkeler modelini benimsemeleri ve onlara benzeme sürecidir. Di¤er bir deyimle modernleflme, geri kalm›fl toplumlar›n zaman›m›zda geliflmesinin son noktas›na gelmifl olan toplumlara yetiflmesi demektir. Bu niteli¤inden dolay› modernleflme büyük ölçüde ve programl› bir de¤iflme gerektirir. Çünkü eriflilecek hedef bellidir. Bu hedefe nas›l var›laca¤›, toplumun modernlefltirilmesi yöntemleri de oldukça aç›kt›r. Modernleflme süreci ile ilgili olarak son otuz y›l içerisinde toplumbilimciler taraf›ndan birçok çal›flma yap›ld›¤›n› görüyoruz. Özellikle "Üçüncü Dünya Ülkeleri" olarak adland›r›lan geliflmekte olan ülkelerin dünya üzerindeki önemi artt›kça dikkatler bu ülkeler üzerinde toplanmaya bafllam›flt›r. Modernleflme toplumlar›n endüstri öncesi bir aflamadan tar›m toplumu, daha sonra da endüstri toplumu olma sürecini içerir. Eisenstadt'a göre sosyo-kültürel de¤iflme ile ilgili olan modernleflmenin iki önemli yönü vard›r. Bunlar: • Mobilite (hareketlilik) süreci: Toplumdaki ekonomik, sosyal ve psikolojik kal›plar›n önemini yitirmesi, zay›flamas› ve toplumsallaflma kal›plar›n›n ortaya ç›k›p bunlar›n kabul görmesi, • Sosyal farkl›laflma: ‹nsanlar›n toplumda belirli uzmanl›k rollerini ö¤renmeleri ve benimsemeleridir. Modernleflme süreci üç temel kavram ile yak›ndan iliflkilidir. Bunlar laiklik, endüstrileflme ve kentleflmedir. Laik devlette kifliler, din ve vicdan hürriyetine sahiptirler. Laik devlet, fertlerin bu hürriyetlerini korur. Dini inançlara devletin kar›flmas› düflünülemez. Laik devlette devletin politik yap›s›n›, hükümet ve iradenin iflleyiflini, toplumun yaflay›fl›n› düzenleyen kurallar›, dini prensipler de¤il; ak›l, mant›k, ihtiyaç ve yaflam›n gerçekleri tayin eder. Laiklik bu yönü ile din ile devlet ifllerinin ayr›lmas›, dinini devlet idaresine kar›flt›r›lmamas›d›r (Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasas›, Madde 24). Kentleflme ve endüstrileflme ise birbiri ile yak›ndan iliflkili olan kavramlard›r. Daha öncede de¤inildi¤i gibi toplumun modernleflme süreci bu iki faktörün ortaya ç›k›fl h›z›na ba¤l› olarak olumlu veya olumsuz olarak etkilenebilir. Tablo 8.2. Geleneksel ve modern toplumlar›n karfl›laflt›rmal› bir tipolojisini göstermektedir.
Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme
Geleneksel Karakteristlikler Toplumsal De¤iflme H›z› Grup Büyüklü¤ü Dini Ba¤l›l›klar› Resmi E¤itim Sistemleri Yerleflim Yeri Aile Büyüklü¤ü Bebek Ölümleri Yaflam Süresi Sa¤l›k Hizmetleri Toplumsal Yönetim Ekonomik ‹liflkiler Endüstrileflme Süreci Teknoloji Eme¤in ‹flbölümü Ekonomik Sektör Gelir Düzeyi Malk-mülk Sahipli¤i Sosyal ‹liflkiler Örgüt Yap›lar› Aile Yap›s› Yafll›lara Sayg› Toplumsal Tabakalaflma Statü Biçimleri Kad›n Erkek Eflitli¤i Toplumsal Normlar Gerçeklik, Yaflam ve Ahlaki Normlar Toplumsal Kontrol Farkl›l›klara Karfl› Gösterilen Tolerans
Geleneksel Toplum Yavafl Küçük Daha çok Yok K›rsal Genifl Yüksek K›sa Evde Bak›m Geçmifle
Modern Toplum H›zl› Büyük Daha az Var Kentsel Küçük Düflük Uzun Hastane Bak›m› Gelece¤e
Endüstrileflmemifl Basit Basit Birincil Sektör (Tar›m) Düflük Az
H›zl› Endüstrileflme Geliflmifl Geliflmifl Üçüncül Sektör (Hizmet) Yüksek Çok
Cemaat Genifl Daha çok Kat› ve Keskin Daha Çok Edinilmifl Daha az
Cemiyet Çekirdek Daha az Daha Aç›k Daha Çok Kazan›lm›fl Daha çok
Daha kesin ‹nformal
Relativistik Formal
Daha az
Daha çok
153 Tablo 8.2: Geleneksel ve Modern Toplumlar›n Karfl›laflt›rmal› Bir Tipolojisi Kaynak : J.M.Henslin, Sociology, 3.Edition, Allyn and Bacon, 1997. s.612
154
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Toplumsal tabakalaflma kavram›n›, tabakalaflma sistemlerinin toplumlarda oluflum sürecini ve farkl›l›klar› dikkate alarak tan›mlamak. Hemen her toplumda tabakalaflman›n varl›¤›n› görmekteyiz. Yani insanlar› derecelendiren bir sistemin bulundu¤unu ve bu sistem içerisinde baz› insanlar›n daha fazla bir güç ve zenginli¤e sahip, baz›lar›n›n ise bunlara yeterli ölçüde sahip bulunmad›klar›n› biliyoruz. Dünyada farkl› biçimlerde ortaya ç›kan tabakalaflma sistemleri bulunur. Bunlardan, kölelik, kast, zümre kapal› sistemler; s›n›f ve statü ise aç›k sistemlerdir. Kölelik art›k dünyada az rastlanan bir zorla çal›flt›rma sistemidir. Kast ise hala daha Hindistan'da geçerlidir. Hindistan'da dört ana kast bulunur. Her kast›n yapaca¤› ifller afla¤› yukar› belirlidir. Zümre ise Avrupa'da feodal ça¤da ortaya ç›km›fl bir sistemdir. Bunlar yasaya dayan›r ve hukuksald›r. S›n›f sistemi ise endüstriyel toplumun karakteristik gruplar›d›r. Toplum konusunda son derece farkl› görüfller mevcuttur. Toplum içinde bireyler iflgal ettikleri mevkilere göre derecelenip örgütlenmifllerdir. Toplumsal s›n›f (katman) kavram› üzerinde tam ve kesin bir tan›m vermek çok güçtür. Toplumsal s›n›flar maddi ve kendili¤inden oluflan gerçeklerdir. O halde bir toplumun üretim sürecinde belirli ve benzer bir rol oynayan ve afla¤› yukar› benzer iliflkileri yaflayan insanlar bütünü olarak toplumsal gerçekler, toplumsal s›n›flar› (katmanlar›) meydana getirir. Toplumsal tabakalaflma sistemiyle ilgili yaklafl›mlar› karfl›laflt›rarak inceleme ve tart›flma olana¤› yaratmak. Toplumsal s›n›flar konusunda özellikle iki kuram göze çarpar. Birincisi Karl Marx'›n çat›flma kuram›, di¤eri ise Kingsley Davis ve Wilbert E. Moore taraf›ndan ortaya at›lan görevselci yaklafl›md›r. Marx için s›n›f bir makro grubun üretim sürecinde belirgin bir mevkii iflgal etmesidir. Marx'a göre toplumlar›n tarihi s›n›flar aras›ndaki mücadeleler tarihidir ve s›n›flarda devirlerinin ekonomik iliflkilerinin ürünüdürler. Davis ve Moore ise modellerinde tabakalaflman›n fonksiyonel bir zorunluluk oldu¤unu savunurlar. Bu kuram her toplumda o toplumun devaml›l›¤› için yerine getirilmesi gereken görevler oldu¤unu belirtir. Önemli olan bu mevkilere en kalifiye ve yetenekli olanlar›n gelmesidir. ‹nsanlara yapt›klar› ifller karfl›l›¤›nda verilen ödüller çok önem tafl›r. Toplumda rekabet unsuruyla en yetiflkin ve en yetenekli olanlar daha iyi mevkileri elde etmek için
mücadele edecekler ve bunun sonucunda da toplum en iyi kifliler taraf›ndan yönetilecektir. Ancak, hakl› olarak Marx'›n kuram›na oldu¤u gibi bu kuramada çeflitli elefltiriler getirilmifltir. Her iki kuram›n belirli yaklafl›mlar›n› alarak ortaya att›¤› kuramla ilgiyi çeken bir di¤er bilim adam› ise Gerhard Lenski'dir.
AMAÇ
3
Toplumsal Hareketlilik, Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme kavramlar›n› oluflturan etkenleri ve aralar›ndaki farkl›l›klar› tart›flarak tan›mlamak. De¤iflme her toplumun temel bir karakteristi¤idir. Toplumsal kültürlerini gelecek nesillere de¤ifltirerek aktar›rlar. De¤iflme h›z› toplumdan topluma farkl› bir h›z ve karakter tafl›r. Geleneksel toplumlarda de¤iflme yavafl, endüstriyel toplumlarda ise h›zl›d›r. Toplumsal de¤iflme konusundaki düflünürlerin ileri sürdükleri baz› say›lt›lar bulunmaktad›r. Bunlar: • De¤iflme do¤ald›r, • De¤iflmenin önüne geçilmez, • De¤iflme süreklilik gösterir, • De¤iflme gereklidir, • De¤iflme benzerlikler gösterir fleklindedir. Toplumsal de¤iflme kaynaklar› da iç ve d›fl olmak üzere ikiye ayr›l›r. D›fl kaynaklar: • Çevresel De¤iflme, • ‹stila, • Kültürel temas, • Yay›lmalar. ‹ç kaynaklar ise: • Keflifler ve icatlar, • Nüfus hareketleri olarak ikiye ayr›l›r. De¤iflmede çok önemli bir di¤er kaynak ise teknolojidir. Teknolojinin toplumlar›n de¤iflmesine befl tür etkisi bulunmaktad›r. Günlük dilde kullan›lan modernleflme, yenileflme, ça¤dafllaflma, ilerleme, kalk›nma gibi deyimlerle, sosyolojik de¤iflme aras›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Toplumsal de¤iflme bir de¤er yarg›s› tafl›maz. Buna karfl›l›k kalk›nma ve ilerleme bir amaca yönelik olarak bir de¤er yarg›s› tafl›rlar. Toplumsal de¤iflmeye karfl› olan güçler de vard›r. Bunlar›n ço¤u geçmifle ba¤l› olan toplumlard›r. Toplumsal de¤iflme konusunda unutulmamas› gereken nokta ülkelerin de¤iflme süreçleri bak›m›ndan baz› benzerlikler göstermesine karfl›n, her ülkenin kendi kültürüne özgü bir de¤iflme sürecini benimsemesidir. Yirminci yüzy›l›n en önemli sorunlar›ndan biri bu de¤iflme olgusunun h›z›d›r.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi tabakalaflma sistemlerinden biri olan kast sisteminin genel özelli¤idir? a. Geleneklere, göreneklere dayal› olmas› b. Sayg›ya dayal› olmas› c. Ekonomik farkl›laflmaya ve dine dayal› olmas› d. S›n›f mücadelesine dayal› olmas› e. De¤iflime dayal› olmas› 2. Toplumsal tabakalaflmada, Marx'›n kuram›na göre s›n›flar aras› mücadelenin temel nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yetenekli iflgücünün azl›¤› b. Tüketim sürecinin artmas› c. Otorite iliflkilerinin zay›flamas› d. Üretim araçlar› üzerindeki özel mülkiyet e. Fakir ve zengin aras›ndaki farkl›l›¤›n artmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi Davis ve Moore modeline getirilen elefltirilerden biri de¤ildir? a. Eflitsizlikler toplumda düflmanl›k ve çat›flmalar›n artmas›na neden olur. b. Yüksek mevkilerdeki insanlar›n yapt›klar› fedakarl›klar, ald›klar› ödüller karfl›s›nda önemsiz kal›r. c. Toplumdaki her mesle¤i belirli say›da yetenekli insan yerine getirir. d. Toplumdaki yetenekli insanlar› belirlemek çok zordur. e. Tabakalaflmada önemli olan toplumun görevlere verdi¤i de¤erdir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflme konusunda öne sürülen hipotezlerden biri de¤ildir? a. De¤iflme do¤ald›r. b. De¤iflme gereklidir. c. De¤iflme kaç›n›lmazd›r. d. De¤iflme süreklidir. e. De¤iflme farkl›l›klar gösterir. 5. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmeyi yaratan d›fl etmenlerden biri de¤ildir? a. ‹stila b. Keflif ve icatlar c. Yay›lma d. Kültürel temas e. Çevresel etmenler
155
6. Afla¤›dakilerden hangisi yüksek düzeyde endüstrileflmifl ülkelerin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹leri teknoloji b. Güçlü para ekonomisi c. Güçlü liderlik d. Yüksek nüfus art›fl oran› e. Artan zenginlik 7. Afla¤›dakilerden hangisi Lenski'nin öne sürdü¤ü kuram›n temel özelliklerinden biridir? a. Evrende sosyo kültürel bir evrimin söz konusu olmas› b. Tabakalaflman›n mal sahipli¤i, güç ve prestije dayal› olmas› c. S›n›f kavram›n›n üç elemente ayr›lmas› d. Tabakalaflman›n fonksiyonel bir zorunluluk olmas› e. Baz› mesleklere ayr›cal›k verilmesinin yanl›fl olmas› 8. Karasaban›n bulunmas› devrimin kaç›nc› aflamas›d›r? a. Birinci b. Dördüncü c. Üçüncü d. ‹kinci e. Beflinci 9. ‹nsanlar›n yaflad›¤› bölgenin baflka gruplar taraf›ndan ele geçirilmesi, toplumsal de¤iflme yaratan etmenlerden hangisine örnektir? a. Kültürel temas b. ‹stila c. Yay›lma d. Çevresel etmenler e. Teknoloji 10. ‹nsanlar›n gelir ve prestij fark› içermeyen (farkl› toplumsal düzeylerdeki) hareketlili¤ine ne ad verilir? a. Düfley mobilite b. Yatay mobilite c. Yap›sal mobilite d. De¤iflebilir mobilite e. ‹ç mobilite
156
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden Küreselleflen Yoksulluk Dünya nüfusunun yar›s›n›n, bir baflka deyiflle yaklafl›m 3 milyar kiflinin günde 2 dolardan daha az, nüfusun beflte birini oluflturan yaklafl›k 1.2 milyar kiflinin ise 1 dolardan daha az gelirle yaflad›¤› bildirildi. Buna karfl›l›k dünya nüfusunun yüzde onu (600 milyon kifli) ise mal ve hizmetlerin yüzde yetmiflini üretip, dünya toplam gelirinin yüzde yetmiflini al›yor. D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›'n›n, Dünya Bankas› verileri ve Dünya Kalk›nma Raporuna dayanarak haz›rlad›¤› Küreselleflme, Büyüme ve Gelir Da¤›l›m› konulu çal›flmaya göre günde 2 dolardan daha az gelirle yaflayan dünya nüfusunun yüzde ellisini oluflturan 3 milyar insan›n dünya üretimindeki pay› yüzde alt› dolay›nda gerçeklefliyor. Afganistan'da günlük 44 cent, Etyopya ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nde ise 27 cent gelir elde ediliyor. Türkiye'de ise en zengin yüzde befllik nüfusun kifli bafl›na milli geliri 10.172 dolar. En yoksul yüzde beflte ise 396 dolar seviyesinde. Türkiye'de gelir da¤›l›m›na iliflkin yürütülen bir araflt›rma sonuçlar›na göre kentsel Türkiye'de en üstteki hanelerin y›ll›k kullan›labilir geliri 18 bin 678 dolar seviyesindeyken, en alt yüzde yirmideki kesimin kullan›labilir geliri y›lda 2.216 dolarda kal›yor. 22 Ekim 2001 Radikal Gazetesi Dünya ve ülkemizdeki gelir da¤›l›m›na iliflkin olarak verilen bu rakamlar nas›l bir toplumsal soruna iflaret etmektedir. Sizce bu sorunu çözümlemenin yollar› nelerdir?
Biraz Daha Düflünelim 1. Toplumsal tabakalaflma kavram›n› tabakalaflma sistemlerinin toplumlarda oluflum sürecini ve farkl›l›klar› dikkate alarak tan›mlay›n›z. 2. Toplumsal tabakalaflma sistemiyle ilgili olarak Marx ile Davis ve Moore'›n yaklafl›mlar› karfl›laflt›r›n›z. 3. Toplumsal de¤iflmenin temel say›lt›lar› nelerdir? 4. Toplumsal Hareketlilik, Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme kavramlar›n› oluflturan etkenleri tan›mlayarak, aralar›ndaki farkl›l›klar› tart›fl›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar BOTTOMORE, T. B. Toplumbilim. Do¤an Yay›nevi, Ankara, 1977. DOOB, Christopher, Bates. Sociology An Introduction. 3. Edi. Rinehart and Winston Inc., New York, 1991. DÖNMEZER, Sulhi. Sosyoloji. 7.Bask›, ‹stanbul, 1978. ERG‹L, Do¤u. Toplum ve ‹nsan, Turhan Kitabevi, Ankara, 1984. ERGUN, Do¤an. 100 Soruda Sosyoloji El Kitab›. 2.Bask›, Gerçek Yay›nevi, ‹stanbul, 1974. ETZIONI, Amitai and ETZIONI, Eva. Social Change. 2. Edi. Basic Books Inc, New York, 1973.
GIDDENS, Anthony. Sociology. Polity Press, New York, 1989. HENSLIN, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. J.COHEN, Bruce. Introduction to Sociology. Mc-GrawHill Comp, New York, 1979. KEMERL‹O⁄LU, Eyüp. Toplumsal Tabakalaflma ve Hareketlilik. Erzurum 100. Y›l Üniversitesi, Fen ve Ed.Fak.Yay., Erzurum, 1990. KONGAR, Emre. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve Türkiye Gerçe¤i. 4.Bask›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1985. KURTKAN, Amiran. Genel Sosyoloji. ‹.Ü.‹ktisat Fakültesi Yay›n›, ‹stanbul, 1976. LENSKI, Gerhard. Power and Privilage; A Theory of Social Stratification. Mc-Graw Hill, New York, 1966. LENSKI, Gerhard and LENSKI, Jean. Human Societies. MC-Graw Hill Book Comp., New York, 1982. OZANKAYA, Özer. Toplumbilime Girifl. 2.Bask›, AÜSBF Yay›n›, Ankara, 1977. ÖZKALP, Enver. Sosyolojiye Girifl Dersleri. Anadolu Üniversitesi Yay›n›, Eskiflehir, 2001. ROBERTSON, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishers, New York, 1988. T.SCHAEFTER, Richard. Sociology. Mc-Graw Hill Book Comp., New York, 1983. TOLON, Barlas. Toplumbilimine Girifl. Kalite Matbaas›, Ankara, 1975. TUMIN, Melvin M. "Some Principles of Stratification; A Critical Analysis", American Sociological Review. Vol. 18, ss.378-394, 1953.
Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. c 4. e 5. b 6. d 7. a 8. d 9. b 10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise Tabakalaflma Sistemleri ve Kölelik Kast Sistemi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Mark ve Çat›flma Modeli bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Fonksiyonalist Yaklafl›m bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflme bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflmenin Temel Say›lt›lar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflme ve Modernleflme bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Global Tabakalaflma bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal De¤iflme Yaratan Etmenler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Toplumsal Hareketlilik bölümünü tekrar okuyunuz.
Psikoloji Bilimine Girifl
9
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; psikoloji bilimini, onu oluflturan ö¤eleri ve temel amaçlar›n› dikkate alarak tan›mlayacak, psikolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini ve iliflkisini tart›flacak, psikolojinin araflt›rmaya ve uygulamaya yönelik dallar›n› ve alt dallar› ayr›nt›l› aç›klayarak, farkl›l›klar› tart›flabilecek, psikoloji araflt›rmalar›nda kullan›lan yöntem ve teknikleri aç›klayabileceksiniz.
157
158
Psikoloji Bilimine Girifl
Her birey yaflam›nda mutluluk verecek olaylar karfl›s›nda sevinç, nefle, coflku, heyecan hissedecek ya da üzüntü, keder ve endifle duyaca¤› mutsuzluklar yaflayacakt›r. Birey, hissetti¤i duygular› içinde tutabilece¤i gibi d›fl dünyaya da yans›tabilir. Bu do¤al bir durumdur. Yaflamda karfl›lafl›lan olaylara verilen tepkiler kifliden kifliye, topluma, kültüre, sosyal statüye, kiflinin oldu¤u zaman dilimine göre de¤iflecektir. Özetleyecek olursak; bir olay karfl›s›nda kiflinin olaya yükledi¤i anlam kifliden kifliye de¤iflir. Bunu bir örnekle irdelemek mümkündür. Bir adam parkta yürürken yan›ndaki tart›flt›¤› arkadafl›na tokat at›yor. Bu olay› 7 kiflinin gördü¤ünü varsayal›m ve bu 7 kiflinin tek tek olaya yükledi¤i anlamlara bakal›m. 1. Kifli. ‹nanç: Kimse kimsenin can›n› yakmamal›d›r Düflünce: fiimdi bu adama gösteririm Davran›fl: Fiziksel ve sözlü sald›r› Duygu: Öfke 2. Kifli ‹nanç: Kötü insanlar cezaland›r›lmal›d›r. Tokad› haketmifltir. Düflünce: Tokad› yedi¤ine göre kötü biridir Davran›fl: Gülümseme Duygu: Tatmin duygusu 3. Kifli ‹nanç: Bu adam tehlikeli Düflünce: Ya bana da vurursa Davran›fl: Kaçma Duygu: Korku 4. Kifli ‹nanç: Bu adam tehlikeli Düflünce: Buradan gitmeliyim, ama etraftakiler ne der "Bu ne korkak birisi".. Davran›fl: Duraklama Duygu: Korku, kayg› 5. Kifli ‹nanç: Yaflamda fliddetle karfl›laflmak da var Düflünce: Ben ne dayak yiyen insanlar gördüm Davran›fl: Davran›fl yok Duygu. Umursamazl›k 6. Kifli ‹nanç: Bu adam›n tokat yemesi ve küçük düflmesi ne feci Düflünce: Ya benimde bafl›ma gelirse? Davran›fl: Duraklama Duygu. Üzüntü 7. Kifli ‹nanç: ‹nsanlar›n birbirlerine böyle davranmalar›na karfl›y›m. Düflünce: Bu adam bir tokat daha yemeden ona yard›m etsem mi? Davran›fl: Tedbirli davranma Duygu. Tedirginlik Bir olay karfl›s›nda duygu, düflünce ve davran›fllar›m›z, inanç kal›plar›m›zdaki formülasyona göre belirlenmektedir. Neyin normal, neyin normal olmayan duygu, düflünce ve davran›fl oldu¤unu söylemek zordur. Ayn› stres verici olay› yaflayanlardan bir kifli depresyona girerken, di¤eri iyi oldu bu ifl bana uygun de¤ildi diye düflünülebilir. D‹KKAT
Bu bölüm baflta olmak üzere psikolojiye iliflkin sekiz ünitede size önerilen ek kaynaklara baflvurunuz.
Psikolojinin Tan›m›
159
PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI Psikoloji biliminin uzun bir geçmifli vard›r. Onsekizinci yüzy›la kadar psikoloji, felsefenin kapsam› içinde ele al›nm›flt›r. Wilhelm Wundt 1879'da bir deneysel psikoloji laboratuvar› kurmufl ve baz› psikolojik konular›n bilimsel yöntemlerle incelenebilece¤ini göstermifltir. Wundt'un bu çal›flmas›ndan sonra psikoloji ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak kabul edilmifltir. Günümüzde psikoloji insan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal› olarak tan›mlanmaktad›r. fiimdi bu tan›m› aç›kl›¤a kavuflturmaya çal›flal›m. Davran›fllar belirli çevresel koflullar içinde oluflan olaylar oldu¤una göre, psikoloji çevre, organizma ve davran›fllar aras›ndaki etkileflimi incelemeye çal›fl›r. Bu etkileflimin ana ö¤elerinden biri çevredir. Psikolojide çevre kavram› ço¤u kez uyar›c› ile efl anlamda kullan›l›r. Fakat, çevre uyar›c›dan daha genifl kapsaml› bir kavramd›r. Organizman›n al›c› sinir uçlar›na etki edebilen her türlü enerji de¤iflikli¤ine uyar›c› denir. Baz› uyar›c›lar k›rm›z› bir trafik ›fl›¤›n›n görülmesinde oldu¤u gibi, çevrede herkes taraf›ndan kolayl›kla gözlenebilen uyar›c›lard›r. Baz› uyar›c›lar da çürük bir diflten gelen s›z› durumunda oldu¤u gibi, ço¤u kez yaln›zca organizman›n kendisinin hissedip alg›layabilece¤i olaylard›r. Çevremizde her organizmaya ayn› flekilde etkileyecek çok az say›da uyar›c› vard›r. Ayn› uyar›c› karfl›s›nda farkl› bireyler farkl› davran›fllar göstermektedirler. E¤er uyar›c›lar karfl›s›nda farkl› bireylerin davran›fllar› hep ayn› olsayd›, belki psikoloji bilimine gerek kalmazd›. Çünkü, uyar›c› bilindi¤i taktirde davran›fl›n yordanmas› (ne olaca¤›n›n bilinmesi) çok basit bir ifllem olurdu. Özellikle konuflmak, düflünmek, karar vermek ve problem çözmek gibi davran›fllar söz konusu oldu¤unda, organizma ile ilgili etmenler davran›fllar›n oluflumuna daha çok katk›da bulunmaktad›r. Organizman›n çevresiyle etkileflimindeki ikinci ö¤e organizman›n kendisidir. Tek bir hücreden bile oluflsa bir canl›ya organizma denilir. Fakat, psikoloji araflt›rmalar›nda en çok incelenen organizmalar güvercinler, fareler, maymunlar ve insanlard›r. Bu nedenle, organizma denildi¤inde bu canl› türlerinden biri akla gelmelidir. Organizman›n çevresiyle etkileflimindeki üçüncü ana ö¤e davran›fllard›r. Önceleri davran›fl deyiminden organizman›n yaln›zca görülebilen veya iflitilebilen hareketleri anlafl›lm›flt›r. Günümüzde ise davran›fl bir organizmada yer alan ve bir organizma taraf›ndan yap›lan her türlü eylem anlam›na gelmektedir. Bu tan›ma göre, bir organizmadaki tek bir sinir hücresinin harekete geçmesi gibi fizyolojik bir olay davran›fl olarak kabul edilirken, televizyon seyretmek, bir futbol tak›m›n› desteklemek, çal›flmak, konuflmak, okumak, oy vermek gibi organizma taraf›ndan yap›lan daha karmafl›k her türlü eylem de davran›fl olarak kabul edilmektedir. Organizmada yer alan veya organizman›n yapt›¤› her türlü eyleme davran›fl diyebilmek için, söz konusu eylemin herhangi bir yolla gözlenebilir, vardanabilir veya ölçülebilir olmas› gerekir. Bazen, psikolojide davran›fl ve davran›m birbirlerinin yerine kullan›labilen sözcüklerdir. Davran›m davran›fl›n küçük bir birimidir. Davran›fl ise birçok davran›m dizisinden oluflmufl bir örüntüyü ifade eder. Neye davran›m veya davran›fl denilece¤i yap›lan araflt›rman›n analiz birimine göre de¤iflir. Psikolojide incelenen davran›fllar›n nesnel olarak gözlenip ölçülebilmesi amaçlan›r. Bu davran›fllar üç grupta toplanabilir; • Gözlemci taraf›ndan do¤rudan do¤ruya, dolays›z biçimde gözlenebilen davran›fllar: Organizman›n çeflitli hareketleri, jest ve mimikler ile konuflma bunlara örnek olarak gösterilebilir. Bu davran›fllar bir gözlemci taraf›ndan
Psikoloji, insan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal›d›r.
Davran›fl, bir organizmada yer alan ve bir organizma taraf›ndan yap›lan her türlü eylemdir.
160
Psikoloji biliminin temel amaçlar›; betimleme, aç›klama, yordama ve kontroldür.
Psikolojinin Tan›m›
kolayca gözlenebilir ve say›sal olarak ifade edilebilir. Bu özelliklerinden dolay› psikolojide incelenen davran›fllar daha çok bu gruptand›r. • Dolayl› olarak gözlenebilen davran›fllar: Bu gruptaki davran›fllar do¤rudan gözlenemez, ancak gözlenebilen davran›fllardan vardanabilir (tahmin edilebilir, ç›kart›labilir). Örne¤in, zeka do¤rudan do¤ruya gözlenemez, bir zeka testindeki sorulara verilen cevaplardan vardanabilir. Ya da kiflinin ilgili baflka faaliyetinden vardayabiliriz. Bu gruptaki davran›fllara örnek olarak düflünme, problem çözme, ak›l yürütme, duygu ve heyecanlar gösterilebilir. • Yukar›da belirtilen davran›fllar›n temelinde yatan sinir sistemi faaliyetleri ve fizyolojik süreçler: Bunlara nörofizyolojik faaliyetler denir. Nörofizyolojik faaliyetlerin gözlenmesinde çeflitli araç ve teknikler kullan›l›r. Bu grupta incelenen konular aras›nda duygular›n nörofizyolojik temelleri, bir davran›fla ba¤l› olarak duyu organlar›nda ve kaslarda meydana gelen faaliyetler de bulunur. Psikolojiyi tan›mlarken üzerinde durulan di¤er bir ö¤e de inceleme birimidir. Psikolojinin felsefe kapsam›nda ele al›nd›¤› dönemlerde ve psikoloji biliminin ilk kurulufl y›llar›nda, inceleme birimi olarak sadece insanlar al›n›yordu. Günümüzde ise psikoloji insanlar›n yan› s›ra hayvan davran›fllar›n› da incelemektedir. Hayvan davran›fllar›n›n incelenmesinde iki amaç güdülmektedir. Bunlardan birincisi, çeflitli hayvan türlerinde gözlenen davran›fllar›n aç›klanmas›d›r. ‹kinci amaç ise, temelde insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas› ile ilgilidir. Hayvanlar bu amac›n gerçekleflmesinde bir araç olarak kullan›l›r. Hayvan davran›fllar›n›n incelenmesi yoluyla insan davran›fllar› hakk›nda ön fikirler elde edilmeye çal›fl›l›r. Böyle bir tutuma hakl›l›k kazand›ran iki unsur vard›r: Bunlar hayvanlar›n yap› bak›m›ndan insanlardan daha basit yap›da olmas› ve çeflitli memeli türlerinin birçok ortak biyolojik özelliklere sahip olmas› ve ayn› ortak atadan türedi¤inin kabul edilmesidir. Ayr›ca insanlara ac› verici uyar›c›lar›n uygulanmas› ve zarar verici ifllemlerin yap›lmas› mümkün de¤ildir. Araflt›rmalar›n bu gibi uyar›c›lar› ve ifllemleri içermesi halinde, özel koflullara uyularak hayvanlar kullan›l›r. Psikolojinin tan›m›nda geçen son ö¤e, psikolojinin bir bilim dal› oldu¤udur. Bir bilim dal› olarak psikoloji düzenli bilgiler bütünüdür. Psikolojide bilgi, davran›fllar›n ve ilgili di¤er olaylar›n gözlenmesi ve ölçülmesi ve yorumlanmas› ile elde edilir. Psikoloji biliminin temel amaçlar› flunlard›r: • Betimleme: Bu amaç, birbiriyle iliflkili olan ya da olmayan davran›fllar›n ve davran›fllar› belirleyen koflullar›n saptanmas›n› içerir. Söz konusu iliflkiler araflt›rmalarla ortaya konur. Betimleme, ayr›ca, davran›fllar›n ortak özelliklerine göre s›n›fland›r›lmas›n› da içerir. • Aç›klama: Bu amaç, davran›fllar› aç›klayan genel ilkelerin ve kuramlar›n oluflturulmas›n› içerir. Bu gibi genel ilke ve kuramlar›n temelinde, betimleme amac›na hizmet eden araflt›rmalar bulunur. Davran›fllar› anlamak, betimleme ve aç›klama amaçlar›n›n gerçekleflmesi ile mümkün olur. • Yordama: Bu amaç, davran›fllar›n önceden tahmin edilebilmesi ile ilgilidir. Yordamalar, araflt›rmalardan elde edilen bulgulara, temel ilke ve kuramlara dayan›r. • Kontrol: Bu amaç ise, davran›fllar›n seçilen bir düzeye veya istenen bir biçime getirilmesini içerir. Davran›fllar›n kontrolu ifllemi de yine, araflt›rma bulgular›na, temel ilke ve kuramlara dayan›r.
Psikolojiyle ‹lgili Beklentiler ve Bunlar›n Do¤rulanma Derecesi - Psikolojinin Di¤er Bilimler Aras›ndaki Yeri
161
Yukar›daki amaçlar›n birbirini izleyen aflamalar fleklinde oldu¤u görülmektedir. Ancak psikolojide kullan›lan her araflt›rma yöntemi bu amaçlar›n tümünü birden gerçeklefltiremez. Hangi yöntemin hangi amaçlar› gerçeklefltirebildi¤i konusu üzerinde ileride durulacakt›r. Psikolojinin tan›m›nda yer alan ö¤eler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
PS‹KOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ BEKLENT‹LER VE BUNLARIN DO⁄RULANMA DERECES‹ Psikoloji bilimiyle ilk kez karfl›laflan kiflilerin, bu bilimden iki tür beklentisi vard›r. Bunlar, kendilerinin ve çevrelerindeki di¤er kiflilerin davran›fllar›n› daha iyi anlayabilmek ve günlük yaflamlar›nda yararlanabilecekleri baz› ilkeleri ö¤renmek fleklinde özetlenebilir. Psikoloji bu beklentileri ne derece karfl›layabilmektedir? Bugün psikoloji bilimi, gerek kendinizde ve gerekse baflkalar›nda gözledi¤iniz baz› davran›fllar› anlamada size yard›mc› olabilir. Örne¤in; aç bir insan›n dikkatini daha çok yiyecek maddelerinin çekti¤ini, ne kadar iyi çal›fl›lsa da ö¤renilenlerin büyük bir k›sm›n›n unutuldu¤unu, bütün bebeklerin yabanc›lardan hofllanmad›klar› bir dönemden geçtiklerini gözlemiflsinizdir. Bu gibi davran›fllar›n nas›l aç›kland›¤›n›, s›ras›yla, güdü, ö¤renme ve geliflim psikolojisi ünitelerine geldi¤inizde göreceksiniz. Ancak, psikoloji genç bir bilim dal›d›r ve bilgi kapsam› nisbeten s›n›rl›d›r. Üstelik, insanlar›n baz› davran›fllar›n› ve özelliklerini, bugün için, bilimsel yöntemlerle incelemek mümkün de¤ildir. Yaflam›n insanlar için anlam›, mutluluk nedir ve mutlu olma yollar›, sayg›nl›¤›n nas›l elde edilece¤i gibi konular psikoloji biliminin kapsam› d›fl›nda kal›r. Bu gibi konularda psikoloji size yard›mc› olamaz. Psikoloji bilimiyle ilgili ikinci beklenti, psikolojinin günlük yaflamda kullan›labilecek baz› teknikler sunabilmesiyle ilgilidir. Günümüzde psikoloji insan ve hayvan davran›fllar›n› kontrol etmede veya de¤ifltirmede yararlan›lacak baz› teknikler önerebilmektedir. Bu teknikler aras›nda, hayvanlara çeflitli davran›fllar› ö¤retmede kullan›lan davran›fl› flekillendirme tekni¤i ve fliddetli korkular›n ortadan kald›r›lmas›nda kullan›lan sistematik duyars›zlaflt›rma gibi teknikler say›labilir. Psikoloji bilimi davran›flla ilgili her sorumuzu cevaplayabilir mi? Tart›fl›n›z.
Psikoloji bilimi, gerek kendimizde ve gerekse baflkalar›nda gözledi¤imiz baz› davran›fllar› anlamada bize yard›mc› olabilir.
SIRA S‹ZDE
PS‹KOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ Psikolojinin inceleme konusunun insan ve hayvan davran›fllar›, inceleme biriminin insanlar ve hayvanlar, oldu¤u belirtilmiflti. Canl›lar bir biyolojik yap›ya sahiptir. Ayr›ca, psikolojinin inceledi¤i canl›lar›n büyük bir ço¤unlu¤u topluluk halinde yaflar. Di¤er bir deyiflle, psikolojide incelenen canl›lar›n biyolojik ve sosyal yönleri vard›r. Buna göre psikoloji, canl›lar› bir biyolojik yap› olarak ele alan ve bu yap›y› inceleyen biyolojik bilimlerle, canl›lar› bir sosyal ortam içinde ele alan sosyal bilimler aras›nda yeral›r. Yani psikoloji, bir yandan organizman›n davran›fllar›n›n biyolojik temellerini anlayabilmek için biyoloji, fizyoloji, biyokimya gibi biyolojik bilimlerle s›k› s›k›ya etkileflimde bulunur. Öte yandan da, organizmay› sosyal bir varl›k olarak ele ald›¤›ndan, sosyal uyar›c›lar›n davran›fl› nas›l etkiledi¤ini incelerken sosyoloji, antropoloji, ekonomi gibi sosyal bilimlerle de çok yak›n bir etkileflim içindedir.
Psikoloji, canl›lar› bir biyolojik yap› olarak ele alan ve bu yap›y› inceleyen biyolojik bilimlerle ve canl›lar› bir sosyal ortam içinde ele alan sosyal bilimlerle iliflki içindedir.
162
PS‹KOLOJ‹
fiekil 9.1: Psikolojinin Di¤er Bilimlerle ‹liflkisi
SIRA S‹ZDE
Psikolojinin Di¤er Bilimler Aras›ndaki Yeri - Psikolojinin Dallar›
fiekil 9.1'de, psikolojinin biyolojik ve fiziksel bilimlerle ortakl›¤›, (ara kesiti) görülFiziksel ve Biyolojik mektedir. Biyolojik bilimlerden olan etnoloji Bilimler ve fizyolojiden biyofizik ve biyokimyaya, bu dallardan da fizik, kimya gibi fiziksel bilimlere do¤ru bir geçifl vard›r. Fiziksel bilimlere gelindikçe, biyolojik yap› giderek daha birim Matematik ve ve temel düzeyde ele al›n›r. Öyle ki, inceleTeknoloji me konular› madde ve enerji gibi temel yap› ve süreçlere indirgenmifl durumdad›r. Psikolojinin baz› alt dallar›, üzerinde durulan konular ve kullan›lan yöntemler aç›s›ndan biyoSosyal ve Ekonomik lojik ve fiziksel bilimlere yak›nd›r. Bu bilimBilimler lere yak›n alt dallar aras›nda fizyolojik psikoloji ya da daha genifl bir tan›mla biyopsikoloji, karfl›laflt›rmal› psikoloji ve deneysel psikoloji say›labilir. Psikolojinin baz› alt dallar› ise, canl›lar›n sosyal uyar›c›lara iliflkin davran›fllar›yla ilgilenir. Bu alt dallar aras›nda sosyal psikoloji, endüstri psikolojisi ve klinik psikolojisi gibi dallar yeral›r. Konu ve yöntemlerin benzer oluflu bak›m›ndan bu alt dallar, baflta sosyoloji ve kültürel antropoloji olmak üzere di¤er sosyal bilimlere yak›nd›r. Di¤er yandan psikoloji, matematik ve teknoloji ile de etkileflim içindedir. Bu bilgiler ve uygulamalar psikolojinin bilimler aras›nda özel bir konuma sahip oldu¤unu göstermektedir. Bu konumun bir sonucu olarak, psikolojinin özellikle baz› dallar›ndaki araflt›rmalar bir ekip çal›flmas› içinde yürütülür. Böyle bir çal›flma flekli, bilim dallar› aras›nda bilgi ve yöntem al›flveriflini sa¤lamaktad›r. Bu flekilde olaylar›n en uygun yollarla araflt›r›lmas› ve çok yönlü bir de¤erlendirmeye tabi tutulmas› mümkün olmaktad›r. Bir taraftan biyolojik bilimlerle, bir taraftan da sosyal bilimlerle iliflkili olan psikoloji bilimi, do¤al olarak kendi içinde de baz› dallara ayr›lm›flt›r. Bu dallar›n her birinde davran›fl farkl› bir yönden veya farkl› bir ba¤lam içinde ele al›n›p incelenir. Psikolojinin dallar› ayn› zamanda birer uzmanl›k alan›d›r ve bunlarda uzmanlaflma lisansüstü e¤itimle elde edilir. Psikolojinin belli bafll› dallar› afla¤›da k›saca özetlenmifltir. Bu dallar› tan›tmada, biyolojik bilimlere yak›n olandan bafllanm›fl ve bir yandan giderek sosyal bilimlere, öte yandan da matematik ve teknolojiye yaklaflan dallara do¤ru ilerlenmifltir. Biyolojik bilimlere yak›n dallarda, daha çok davran›flla ilgili temel ve kuramsal çal›flmalara a¤›rl›k verilirken, sosyal bilimlere yak›n dallarda daha çok uygulamaya yönelik çal›flmalar a¤›rl›k tafl›r. Matematik ve teknoloji boyutunda ise daha çok yöntem ve teknikler yer al›r. Buna ba¤l› olarak da psikolojinin dallar›n› temel araflt›rmalara yönelik ve uygulamal› araflt›rma ve çal›flmalara yönelik dallar fleklinde de gruplamak mümkündür. Afla¤›daki özetleme bu iki s›n›flama biçimi dikkate al›narak yap›lm›flt›r. Psikolojinin di¤er bilim dallar›yla iliflkisini tart›fl›n›z.
PS‹KOLOJ‹N‹N DALLARI Daha önce de belirtildi¤i gibi, psikolojinin kendi içinde baz› dallar› vard›r. Bu dallar de¤iflik flekilde s›n›flanabilir. Ülkemizdeki durum da dikkate al›narak, afla¤›daki s›n›flama flekli örnek verilmifltir. Bu dallar›n herbirinde uzmanlaflma lisansüstü e¤itimle sa¤lan›r.
Psikolojinin Dallar›
163
Deneysel Psikoloji Psikolojinin en eski dallar›ndan biridir. Ayr›ca önceki bölümlerden de hat›rlayaca¤›n›z gibi, psikolojinin ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ortaya ç›k›fl›, Wundt'un deneysel çal›flmalar›yla olmufltur. Deneysel psikologlar, davran›fl› anlamak, aç›klamak ve kontrol edebilmek için araflt›rmalar›nda deneysel yöntemi kullan›rlar. Bu tür çal›flmalar ço¤u kez özel laboratuvarlarda yap›l›r. ‹lk deneysel psikoloji çal›flmalar› daha çok duyu organlar› ve duyum süreci ile psikomotor davran›fllar üzerinde yap›lm›flt›r. Ancak, günümüz deneysel psikologlar› davran›fl›n her yönünü ve türünü deneysel yöntemle araflt›r›rlar. Bu tür psikologlar›n ilgi alan› çok genifl olmakla beraber, çal›flmalar›n ço¤u davran›fl›n fizyolojik temelleri, duyum, alg›, güdü, ö¤renme ve bellek gibi konular› kapsar. Bu daldaki psikologlar, an›lan konularda davran›fla iliflkin temel süreçleri anlamay›, ilkeleri belirlemeyi ve kuramlar oluflturmay› amaçlarlar. Ayr›ca baz› psikologlar, çal›flmalar›n› daha çok insan davran›fl› üzerinde yo¤unlaflt›r›rken baz›lar› da insan ve hayvan davran›fllar›n› karfl›laflt›rmayla ilgilenirler. Deneysel psikolojiyle ilgili önemli iki alt dal olarak fizyolojik psikoloji ve karfl›laflt›rmal› psikoloji gösterilebilir. • Fizyolojik Psikoloji: Psikolojinin dallar› aras›nda, ilgi konular› ve inceleme yöntemleri yönünden, biyolojik bilimlere en yak›n olan›d›r. Bu alt dalda, davran›fl›n biyolojik temellerinin incelenmesi, çeflitli davran›fllar›n birbiriyle iliflkili yap› ve süreçlerinin belirlenmesi ve ilgili ilkelerle kuramlar›n ortaya konmas› amaçlan›r. Bunun için, bu alt dalda sürdürülen çal›flmalar›n büyük bir k›sm›, sinir sistemi yap›lar› ile bu sistemin davran›fla iliflkin süreçlerinin belirlenmesine yöneliktir. • Karfl›laflt›rmal› Psikoloji: Bu alt daldaki psikologlar, önce de¤iflik hayvan türlerini kendi içinde ele alarak davran›fllar›n› inceler, sonra da bu türlerin davran›fllar›n› birbiriyle karfl›laflt›r›p benzerlik ve ayr›l›klarla bunlar›n nedenlerini bulmaya çal›fl›rlar. Bu psikologlar, en basit canl›lardan karmafl›klara do¤ru gidildikçe davran›fllarda görülen evrimsel farkl›l›klar› incelerler. Bunlara göre davran›fla iliflkin temel ilkeleri bulman›n ve kuramlar oluflturabilmenin en uygun yolu, bu evrimsel farkl›l›klar› karfl›laflt›rmal› olarak izlemektir. Do¤al olarak, bu alt daldaki psikologlar›n çal›flmalar›, biyolojik bilimlerle özellikle zooloji ile yak›ndan iliflkilidir. Deneysel psikologlar›n, ço¤u kez deneysel yöntemi kullanarak inceledi¤i konular aras›nda ö¤renme, güdü, alg›lama ve duyum gibi süreçler de vard›r. Psikologlar, de¤iflik davran›fllar› ö¤renmenin nas›l olufltu¤unu, ö¤renmeyi etkileyen etmenleri, ö¤renmenin nas›l gelifltirilebilece¤ini, ö¤rencilerin hat›rlanmas›n› ve unutulmas›n›, insanlar›n de¤iflik faaliyetler için nas›l güdülenebileceklerini ve güdülemenin önemini, insanlar›n de¤iflik uyar›c›lar› alg›lay›fl biçim ve süreçleri ile duyu organlar› ve duyumun davran›fllar›n oluflmas›nda nas›l rol oynad›klar› üzerinde de kuramsal ve uygulamal› çal›flmalar yapar, bu yönde ilkeler ve yasalar oluflturmaya çal›fl›rlar.
Deneysel çal›flmalar›n ço¤u davran›fl›n fizyolojik temelleri, duyum, alg›, güdü, ö¤renme ve bellek gibi konular› kapsar.
Deneysel psikolojiyle ilgili önemli iki altdal, fizyolojik psikoloji ve karfl›laflt›rmal› psikolojidir.
164
Psikolojinin Dallar›
Sosyal psikoloji toplumsal ortamda bireyi inceler.
Sosyal Psikoloji
Sosyal psikoloji, bireylerin davran›fllar›n›n sosyal ortamdan nas›l etkilendi¤ini ve bireylerin sosyal ortam› nas›l de¤ifltirmeye çal›flt›¤›n› inceler.
Psikolojinin en yayg›n dallar›ndan biri olan sosyal psikoloji, daha çok 1920'lerden sonra geliflmifl bir dald›r. Bu daldaki psikologlar, canl›n›n sosyal ortamdaki ya da sosyal uyar›c›lar karfl›s›ndaki davran›fllar›n› inceleme konusu yaparlar. Daha önceki derslerinizden hat›rlayaca¤›n›z gibi sosyal ortamda davran›fl› inceleyen baflka bilim dallar› da (örne¤in sosyoloji) vard›r. Sosyal psikolojinin bunlardan temel fark›, inceleme birimi olarak bireyi almas›, bireylerin davran›fllar›n›n sosyal ortamdan nas›l etkilendi¤ini ve bireylerin sosyal ortam› nas›l de¤ifltirmeye çal›flt›¤›n› inceleme konusu yapmas›d›r. Ayn› konularla sosyologlar da ilgilenebilirler. Ancak, sosyologlar için temel inceleme birimi birey olmaktan çok gruplar ve topluluklard›r. Sosyal psikologlar, sosyo-kültürel kurumlar ile de¤erlerin, de¤iflik grup, ortam ve üyeliklerinin, teknoloji ve bilim gibi kurumlar›n bireyin davran›fllar›n›, inançlar›n›, tutumlar›n› ve kiflili¤ini nas›l etkileyip flekillendirdi¤ini inceler. Bu konudaki ilkeleri belirlemeye, kuramlar› oluflturmaya çal›fl›rlar. Bu çal›flmalar› yürütürken, do¤al olarak psikolojinin di¤er dallar›yla oldu¤u kadar ilgili di¤er sosyal bilimlerle de iliflkili bir çal›flma içinde bulunurlar. Günümüz sosyal psikologlar›n›n en çok ilgilendi¤i konular aras›nda bireyin sosyalleflmesi; gruplar, grup yap›s› ve grup üyelikleri, grup içinde birey; tutumlar, tutumlar›n geliflmesi ve de¤iflmesi, liderlik ve dil-iletiflim gibi konular say›labilir.
Geliflim Psikolojisi Geliflim psikolojisinde, organizman›n davran›fl›nda döllenmeden ölümüne kadar, tüm yaflam boyunca, gözlenen biyolojik ve psikolojik de¤ifliklikler incelenir.
Psikolojinin en eski ve yayg›n dallar›ndan biridir. Geliflim psikolojisinde, organizman›n davran›fl›nda döllenmeden ölümüne kadar, tüm yaflam boyunca gözlenen biyolojik ve psikolojik de¤ifliklikler incelenir. Bu daldaki psikologlar, geliflimin de¤iflik dönemlerinde ortaya ç›kan davran›fllar ile çeflitli çevre koflullar›n›n ve kal›t›m›n davran›fllar› nas›l etkiledi¤ini araflt›rarak; ilgili ilkeleri belirlemeye ve aç›klay›c› kuramlar› gelifltirmeye çal›fl›rlar. Geleneksel olarak geliflim psikolojisi, çocukluk dönemi davran›fllar›na olan ilgi ve buna ba¤l› çal›flmalardan kaynaklanm›flt›r. Bunun iki nedeni vard›r. Birinci-
Psikolojinin Dallar›
165
si ve en önemlisi en h›zl› büyüme ve de¤iflmenin çocukluk döneminde gözlenmesidir. ‹kincisi ise, eskiden geliflme ve de¤iflmenin belirli bir dönemde durdu¤una ve bundan sonraki dönemlerde görülen geliflme ve de¤iflmenin önemsiz oldu¤una inan›lmas›d›r. Günümüzde bu görüfl de¤iflmifltir. Geliflme ve de¤iflmenin, flekil de¤ifltirerek de olsa yaflam›n her döneminde devam etti¤i, araflt›rma bulgular›yla kan›tlanm›flt›r. Bunun için ça¤›m›z geliflim psikologlar› yaln›z çocukluk dönemini de¤il, ergenlik, gençlik, yetiflkinlik ve yafll›l›k dönemlerini de çal›flma alanlar› içine alm›fllard›r. Geliflim psikologlar› bu çal›flmalar›n› sürdürürken, bir yandan biyolojik bilimlerle, öbür yandan da psikolojinin di¤er dallar›yla yak›n bir iliflki ve etkileflim içinde bulunurlar.
Uygulamal› Psikoloji "Uygulamal› Psikoloji" deyimi psikolojiye son elli altm›fl y›l içinde girmifltir ve çok genifl bir alan› belirlemek için kullan›l›r. Psikolojinin de¤iflik dallar›nda yürütülen çal›flmalar ilerledikçe davran›fla iliflkin baz› bulgular›n, tekniklerin ve yöntemlerin toplumsal yaflamda karfl›lafl›lan baz› sorunlar›n çözümünde de yararl› olabilece¤i görülmüfltür. Endüstriyel geliflme, bilim ve teknolojideki h›zl› de¤iflme, iletiflim araçlar›n›n geliflip yayg›nlaflmas›, e¤itim faaliyetlerinin önem kazanmas› ve h›zla yayg›nlaflmas›, sa¤l›k hizmet ve olanaklar›n›n geliflip yayg›nlaflmas› gibi de¤iflmeler ile savafllar, ekonomik ve sosyo-politik krizler toplum yaflam›n› büyük çapta etkileyen olaylard›r. ‹nsano¤lunun bu de¤iflmelere ve olaylara uyum sa¤layabilmesi ve bunlardan en iyi biçimde yararlanabilmesi, davran›fllar›n› gere¤ince gelifltirip de¤ifltirebilmesiyle mümkündür. ‹flte bilimsel verileri, teknikleri ve yöntemleriyle psikolojiye bu konularda ihtiyaç duyulmufl ve duyulmaktad›r. Buna ba¤l› olarak da söz konusu alanlarda araflt›rma ve uygulama çal›flmalar›n› yürütecek psikologlar yetifltirilmeye bafllanm›fl; sonuç olarak da psikolojinin de¤iflik uygulama alanlar› geliflmifltir. Bu alanlardan ülkemiz için de önemli görülen baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir.
Freud'un Viyana'daki çal›flma ofisi
166
Psikiyatrist, t›p kökenli bir e¤itimden; klinik psikolog ise psikoloji kökenli bir e¤itimden geçer. E¤itim psikologlar›, genelde, verimli ö¤renme ortamlar›n›n araflt›r›lmas› ve araflt›rma bulgular›n›n e¤itim ortamlar›nda uygulanmas› sorunlar› üzerinde çal›fl›rlar.
Endüstri psikologlar›, iflletmelerin verimli çal›flabilmeleri ve ürünlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulaflt›rabilmelerinde insan etmeniyle ilgili olan konular› araflt›r›rlar.
Psikolojinin Dallar›
Klinik Psikolojisi: Psikolojinin en yayg›n ve en eski uygulama alanlar›ndan biridir. Bu alt daldaki psikologlar bir yandan, kiflili¤in geliflmesi ve bunu etkileyen etmenler (kiflilik psikolojisi) ile normalden ayr›l›klar gösteren davran›fllar ya da davran›fl bozukluklar› (psikopatoloji) üzerinde araflt›rmalar yaparlar. Öbür yandan da bireyin yukar›da belirtilen de¤iflme ve olaylar karfl›s›nda uyumlu bir yaflam sürdürebilmesi için neler yap›labilece¤ini, de¤iflik davran›fl bozukluklar› olan bireylere nas›l yard›m edilebilece¤ini belirlemeye çal›fl›rlar, gerekli araç, teknik ve yöntemleri gelifltirirler, bunlar› uygularlar. Bu alt daldaki psikologlar ilgili çal›flmalar›nda, son elli altm›fl y›l içinde, özellikle teflhis ve tedavilerde baflar›l› sonuçlar elde etmifllerdir. Bu nedenle, klinik psikolojisi ça¤dafl sa¤l›k hizmetlerinin ayr›lmaz birimlerinden biri durumuna gelmifltir. Ülkemizde de son yirmi otuz y›ll›k dönemde bu yönde önemli geliflmeler olmufltur. Klinik psikologlar çal›flmalar›n› sürdürürken, bir yandan t›bb›n de¤iflik dallar›, özellikle psikiyatriyle, öbür yandan da psikolojinin de¤iflik dallar›yla yak›n iliflki ve etkileflim içinde bulunurlar. Burada üzerinde durulacak önemli bir nokta vard›r. Baz› kifliler kilinik psikologlar ile psikiyatristleri birbirine kar›flt›r›rlar. Bunlar, baz› yönlerden benzer hizmetler yürütmelerine karfl›n, psikiyatrist t›p kökenli bir e¤itimden geçer. Klinik psikolog ise, psikoloji kökenli bir e¤itim görür. Okul ve E¤itim Psikolojisi: Psikolojinin en yayg›n uygulama alanlar›ndan biri de e¤itim psikolojisidir. Bu alt daldaki psikologlar, genelde, verimli ö¤renme ortamlar›n›n araflt›r›lmas› ve araflt›rma bulgular›n›n e¤itim ortamlar›nda (ço¤unlukla örgün e¤itim kurumlar›nda, okullarda) uygulanmas› sorunlar› üzerinde çal›fl›rlar. Bunun için, bir yandan geliflim, ö¤renme, ruh sa¤l›¤›, baflar›n›n ve yeteneklerin ölçülüp de¤erlendirilmesi gibi konular üzerinde durdurarak, ilgili ilke, teknik ve yöntemleri e¤itim ortamlar›nda uygularlar. Öbür yandan da ö¤renme zorluklar›n›n belirlenmesi ve giderilmesi ile özel e¤itime ihtiyaç gösteren bireylerin sorunlar›yla ilgilenirler. Bu çal›flmalar›n› sürdürürken, bir yandan e¤itim bilimi alt dallar›yla, öbür yandan da psikolojinin di¤er dallar›yla yak›n iliflki ve etkileflim içinde çal›fl›rlar. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi: Bu alt dal, endüstri ve iflletmelerde kiflilerin birbirleriyle, iflletmeyle, teknoloji ve araç-gereçle (makina, alet vb.) etkileflimleri konular›yla ilgilidir. Her iflletme az ya da çok say›da kifli taraf›ndan iflletilir. Ayr›ca her iflletmenin üretti¤i hizmet ya da ürünler baflka kifli ya da kurumlarla belirli yollar ve kanallarla iletilir. Endüstri psikologlar› iflletmelerin verimli çal›flabilmeleri ve ürünlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulaflt›rabilmeleri için gerekli ve daha çok insan etmeniyle ilgili olan hususlar› araflt›r›rlar, ilgili ilkeler belirlemeye çal›fl›rlar, araç-gereçleri gelifltirirler, teknik ve yöntemleri uygularlar. Tipik bir endüstri psikolo¤u (bazen personel psikolo¤u da denir), iflletmeye personel seçme, hizmetöncesi ve hizmetiçi e¤itim programlar› düzenleme, personeli en verimli ve mutlu olacaklar› ifllere yerlefltirme, ifl ortam›n› verimi artt›r›c› ve morali yükseltici biçimde düzenleme, ifl ve verim de¤erlendirmesi yapma, reklam, tan›tma, halkla iliflkiler gibi konular üzerinde çal›fl›r. Bu çal›flmalar›n› sürdürürken, bir yandan psikolojinin özellikle psikometri ve sosyal psikoloji gibi dallar›yla, öbür yandan da iflletme ve yönetim bilimleriyle iliflki ve etkileflim içinde bulunurlar. Dan›flmanl›k Psikolojisi: Her derecedeki e¤itim kurumunda ö¤rencilerin e¤itim-ö¤retime iliflkin ve bireysel sorunlar›yla ilgilenen bu alt dal, bir yandan okul psikolojisiyle, öbür yandan da klinik psikolojisi ile yak›ndan iliflkilidir. Bu alt daldaki psikologlar ö¤rencilerin sorunlar›n› belirlemeye çal›fl›rlar, onlar›n kendi kendilerini daha iyi tan›malar›nda ve bireysel sorunlar›n çözümünde yard›mc›
Psikolojinin Yöntemi
167
olurlar, e¤itim ve mesleki konularda ö¤rencilere dan›flmanl›k ve rehberlik yaparlar. Di¤er yandan dan›flman psikologlar, okul d›fl› kurum ve ortamlarda da benzeri sorunlar üzerinde çal›fl›p, ilgili hizmetleri yürütürler. Psikolojinin yukar›da say›lanlara ek olarak, baflka uygulama alanlar› da vard›r. Bunlardan özellikle ülkemizde son y›llarda hizmetine büyük ihtiyaç duyulan Trafik Psikolojisi ile, Siyaset Psikolojisi, Uluslararas› ‹liflkiler Psikolojisi, Mühendislik Psikolojisi, Askerlik Psikolojisi, Din Psikolojisi, Adalet Psikolojisi ve Spor Psikolojisi gibi alt dallar en önemlileridir. Psikolojinin di¤er uygulama alanlar› nelerdir? Size göre psikoloji bilimi ükemizde tüm bu alanlarda yeterince kullan›l›yor mu? Tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
Psikometrik Psikoloji Psikolojinin bu dal›, davran›fl›n ölçülmesi ve de¤erlendirilmesi, istatistik ve matematiksel teknik ve yöntemlerin psikolojiye uygulanmas›, davran›fl›n aç›klanmas›nda ve yordanmas›nda yararlanabilecek matematiksel modellerin gelifltirilmesi gibi konularla ilgilenir. De¤iflik amaçlar için test ve ölçek gelifltirme, davran›fl›n aç›klanmas› ve yordanmas›nda yararlan›labilecek istatistiksel teknik ve modellerin uygulanmas› ve gelifltirilmesi ile araflt›rma model ve düzenleri oluflturma, bu daldaki psikologlar›n bafll›ca araflt›rma ve uygulama konular›d›r. Bu daldaki psikologlar, bir yandan psikolojinin di¤er dallar› ile di¤er yandan da matematik, istatistik baz› teknolojik uygulama alanlar› ve e¤itim gibi bilim dallar›yla yak›n iliflki ve etkileflim içinde çal›fl›rlar. Psikolojinin alt dallar›n› birbirinden ay›ran özellik nedir? Aç›klay›n›z.
PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM‹ Psikoloji biliminin canl› davran›fllar›n› anlamay› amaçlad›¤› daha önce belirtilmiflti. Bu amac› gerçeklefltirebilmek için davran›fllar ve ilgili di¤er olaylar üzerinde geçerli ve güvenilir bilgiler toplamak gerekir. Bu bilgilere ço¤u kez veri denir. Psikolojide çeflitli veri toplama yöntemleri vard›r. Bu yöntemlerden hangisinin seçilece¤i, araflt›rman›n amac›na ve konusuna ba¤l›d›r. Konu aç›s›ndan sosyal bilimlere yak›n olan dallar ile, amac› uygulama olan dallarda ço¤unlukla betimsel veya korelatif türden araflt›rmalar yap›l›r. Konu aç›s›ndan biyolojik bilimlere yak›n olan, amaç olarak da daha çok davran›fl›n temel ilke ve kuramlar›n› belirlemeyi hedef alan araflt›rmaya yönelik alt dallarda, genellikle deneysel türden araflt›rmalar yap›l›r. Afla¤›daki bölümlerde psikolojide kullan›lan araflt›rma teknikleri özetlenmifltir.
Betimsel Araflt›rmalar ve ‹lgili Teknikler Betimsel teknikler, ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi, davran›fllar› betimlemeyi, yani davran›fllar› özetlemeyi, ortak özelliklerine göre s›n›flamay› ve birbiri ile iliflkili ya da iliflkisiz davran›flsal olaylar› belirmeyi amaçlar. Bu tür teknikler, davran›fllar› sözel, say›sal, flekilsel ya da hem sözel hem de say›sal ve flekilsel olarak özetleme olana¤› sa¤lar.
Do¤al Gözlem Do¤al gözlemde canl›lar, do¤al ortamlar›nda ve araflt›r›c›n›n herhangi bir müdahelesi olmaks›z›n gözlenir. Di¤er bir deyiflle, bu gözlem türünde araflt›r›c› koflullar› etkilemeye veya de¤iflkenleri kontrol etmeye çal›flmaz. En eski veri toplama
SIRA S‹ZDE
168
Psikolojinin Yöntemi
tekniklerinden biri olan do¤al gözlem, canl›lar›n do¤al ortamlar›nda yapt›klar› davran›fllar›n kapsaml› bir biçimde betimlemesini, birbirleriyle iliflkili de¤iflkenler hakk›nda fikir edinilmesini sa¤lar. Do¤al gözlemin bulgular›, ileride yap›lacak araflt›rmalara ve deneysel çal›flmalara iyi bir temel teflkil eder. Ayr›ca yeterince büyük bir grup üzerinde yap›lan do¤al gözlemlerden normatif (grubun durumunu özetleyen) veriler elde edilebilir.
Sistematik Gözlem Sistematik gözlemde canl›lar araflt›rmac›n›n belirledi¤i koflullar alt›nda gözlenir. Ayr›ca sistematik gözlemde araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i belirli bir konu vard›r. Buna göre davran›fllar bir elemeye tabi tutulur ve sadece konuyla ilgili olan davran›fllar gözlenir. Sistematik gözlem, psikolojinin tüm dallar›nda s›k olarak kullan›l›r. Örne¤in, ö¤rencilerin hangi ö¤retme tekni¤ini tercih ettiklerini saptamak üzere yap›lan bir araflt›rma, sistematik gözlem yapmay› gerektirebilir.
Testler Testler: Belirli davran›fllar› veya bu davran›flla ilgili özellikleri ölçmede kullan›lan araçlard›r.
Geçerlik, bir ölçü arac› olarak testin ölçmeyi amaçlad›¤› özelli¤i ne derecede ölçebildi¤ini; güvenirlik ise testin de¤iflik uygulamalarda ne dereceye kadar tutarl› ölçme yapt›¤›n› gösterir.
Testler belirli davran›fllar› veya bu davran›fllarla ilgili özellikleri ölçmede kullan›lan araçlard›r. Bu davran›fllar kiflilik özelliklerini, genel ve özel yetenekleri, kiflinin belirli bir konudaki bilgisini, tutumlar›n› ve ilgileri içerebilir. Her test bir dizi davran›fl›n bir tür özetidir. Testler yoluyla toplanan verilerin bilimsel çal›flmalarda kullan›labilmesi için bir testin baz› teknik özelliklere sahip olmas› gerekir. Bu teknik özelliklerin bafl›nda geçerlik ve güvenirlik gelir. Geçerlik bir ölçü arac› olarak testin ölçmeyi amaçlad›¤› özelli¤i ne derecede ölçebildi¤ini gösterir. Güvenirlik ise testin de¤iflik uygulamalarda ne dereceye kadar tutarl› ölçme yapt›¤›n›; yani hatalardan ar›n›k ölçme yapma derecesini gösterir. Her iki teknik özellik de özel baz› yollarla belirlenir. Davran›fllar› ölçen testlerin yan›nda, psikolojide bir de psikofizyolojik testler kullan›l›r. Canl›lar› biyolojik özellikleriyle ele alan alt dallarda kullan›lan bu testler, davran›flla iliflkili olan fizyolojik süreçleri ölçmede kullan›l›r. Korku ve öfkeye ba¤l› olarak, böbreküstü bezlerinden salg›lanan ve norepinefrin hormonlar›n ölçülmesini içeren test ya da de¤iflik ortamlarda veya uyar›c›lar karfl›s›nda beyin dalgalar›nda ortaya ç›kan de¤ifliklikleri ölçen araç-gereçler psikofizyolojik testlere bir örnektir.
Anket (Soru Listesi) Anketler; kiflilerin belirli konulardaki tutumlar›n›, düflünce ve duygular›n›, önerilerini saptamak üzere haz›rlanm›fl soru listeleridir.
Anketler, kiflilerin belirli konulardaki tutumlar›n›, düflünce ve duygular›n›, önerilerini saptamak üzere haz›rlanm›fl soru listeleridir. Anketlerin bir özelli¤i de yaz›l› olarak sunulmalar›d›r. Bilimsel de¤ere sahip olabilmesi için anketin geçerli ve güvenilir sonuç vermesi beklenir. Bir veri toplama tekni¤i olarak anket, psikolojinin tüm alt dallar›nda ve özellikle de sosyal psikolojide kullan›l›r.
Mülakat Mülakat, bireylerin duygu, düflünce ve davran›fllar›n› saptamada, onlar› yak›ndan tan›mada kullan›lan bir tekniktir. Mülakat›n özelli¤i, birey hakk›ndaki bilginin yüzyüze bir iliflki ve sözel iletiflim yoluyla elde edilmesidir. Mülakat tekni¤i psikolojinin özellikle uygulamal› dallar›nda kullan›l›r. Klinik psikolo¤un kulland›¤› psikolojik tedavi türlerinin büyük bir k›sm› mülakata dayan›r. Ayn› flekilde, dan›flman psikolog dan›flmanl›k hizmetlerinde, endüstri psikolo¤u da personel seçiminde mülakat yöntemini kullanabilir.
Psikolojinin Yöntemi
169
Vak'a ‹ncelemesi Vak'a incelemesi daha çok uygulamal› dallara özgü bir tekniktir. Vak'a incelemesinde, bireyin geçmifli, ailesi ve çevresindeki kiflilerle iliflkileri, sorunlar› ve benzeri di¤er konular hakk›nda bireyin kendisinden ve di¤er kaynaklardan veri toplan›r. Betimsel araflt›rmalar›n ve ilgili veri toplama tekniklerinin psikoloji bilimine ne tür bir katk›s› vard›r?
SIRA S‹ZDE
Deneysel Araflt›rmalar Deneysel araflt›rmalar›n temel amac›, davran›fl›n nedenlerini ve ön belirleyicilerini saptamakt›r. Buna göre, davran›fl›n nedenlerini veya ön belirleyicilerini saptamaya yönelik tüm araflt›rmalarda ve özellikle psikolojinin biyolojik ve fiziksel bilimlere yak›n dallar›nda deneysel yöntemden yararlan›l›r. Deneysel yöntemin nedensonuç iliflkilerini ortaya koymas›n› sa¤layan ifllemler flunlard›r: Ba¤›ms›z de¤iflkeni de¤iflimleme: Bir deneyin denencesinde (hipotezinde) belirli bir nedenin belirli bir sonucu do¤urdu¤u, neden ile sonuç aras›nda belirli bir iliflkinin oldu¤u iddia edilir. Bu denenceyi test etmede, deneyci neden veya önkoflul oldu¤unu iddia etti¤i de¤iflkeni ya da de¤iflkenleri bir laboratuvar ortam›nda meydana getirir ve onu de¤iflik de¤erler vererek, sistematik olarak de¤ifltirir. Bu iflleme de¤iflimleme (manipülasyon), de¤iflimlenen de¤iflkene ise ba¤›ms›z de¤iflken denir. Psikoloji araflt›rmalar›nda üç ba¤›ms›z de¤iflken türüne rastlan›r. Bunlardan biri çevresel de¤iflkenlerdir. Çevresel de¤iflkenler deneyde kullan›lan canl›n›n yani dene¤in d›fl çevresindeki uyar›c›lard›r. Bunlar fiziksel veya sosyal uyar›c›lar olabilir. Örne¤in, bir filmin deneklerin belirli konudaki tutumlar›na etkisini araflt›ran deneyde, film bir çevresel de¤iflkendir. Bir di¤er ba¤›ms›z de¤iflken türü denek de¤iflkenleridir. Denek de¤iflkenleri deneklerin özellikleriyle ilgilidir. Örne¤in, kayg›n›n ö¤renmeye etkisini araflt›ran bir deneyde, de¤iflik kayg› düzeyindeki kifliler bir tür denek de¤iflkeni olarak kullan›labilir. Üçüncü ba¤›ms›z de¤iflken türü ise görev de¤iflkenleri olabilir. Görev de¤iflkenleri, dene¤in deneyde yapaca¤› görevin özellikleriyle ilgilidir. Örne¤in, ö¤renilecek malzemedeki anlaml›l›k derecesinin ö¤renmeye etkisini araflt›ran bir deneyde, malzemenin anlaml›l›¤›, bir görev de¤iflkenidir. De¤iflimlemenin ba¤›ml› de¤iflkene etkisini gözleme: Deneyci ba¤›ms›z de¤iflkendeki de¤iflimlemelerin sonuç olay›, yani davran›fl› nas›l etkiledi¤ini gözler. Deneyde etkilenmesi beklenen bu de¤iflkene ba¤›ml› de¤iflken denir. Psikoloji araflt›rmalar›ndaki ba¤›ml› de¤iflken davran›flt›r. Davran›fl›n gözlenmesi ve ölçülmesinde deneyci betimsel yöntemlerden yararlan›r. Deneyin bulgular›, davran›fl›n ba¤›ms›z de¤iflkendeki de¤iflimlemelere ba¤l› olarak de¤iflti¤ini gösterirse, araflt›rman›n denencesi desteklenmifl olur. Di¤er de¤iflkenleri kontrol etme: Bir deneyde gözlenen sonucu, ba¤›ms›z de¤iflkenden baflka de¤iflkenler de etkileyebilir. Bu de¤iflkenler çevresel, görev veya denek de¤iflkenleri türünden olabilir. Deneyin düzenlenmesi aflamas›nda deneyci, kar›flt›r›c› etkide bulunabilecek de¤iflkenleri belirler, bunlar›n etkisini kontrol alt›nda tutmaya çal›fl›r. Psikolojide her tür de¤iflken için ayr› kontrol teknikleri vard›r. Ancak bu tekniklerin tümü de, temelde,ilgili de¤iflkenlerin etkisini sabit tutmaya yöneliktir. Sabit tutulan bir de¤iflken, tüm denekleri ve bunlar›n davran›fllar›n› eflit biçimde etkiler. Yani, etkisi bak›m›ndan, de¤iflken tüm davran›fllarda bir
Psikoloji araflt›rmalar›nda; çevresel, denek ve görev de¤iflkenleri olmak üzere üç ba¤›ms›z de¤iflken türüne rastlan›r.
170
Psikolojinin Yöntemi
ortak faktör niteli¤indedir. Böylece, uygun kontrol tekniklerinin uyguland›¤› deneylerde, davran›flta gözlenen anlaml› farkl›l›klar›n ba¤›ms›z de¤iflkenin etkisine ba¤lanmas› mümkün olur. SIRA S‹ZDE
Deneysel araflt›rmalar, bilimin dört amac›n› da gerçeklefltirebilme gücüne sahiptir. Neden-sonuç iliflkilerini ortaya koyan deneyler, davran›fllar› betimleme amac›n› da gerçeklefltirir.
Deneysel çal›flmalar k›s›tl› laboratuvar ortam›nda yap›l›r ve uzun zaman al›r. Bu gibi durumlarda psikologlar korelatif araflt›rmalar yapmay› ye¤lerler.
Bir deneyde, ilgilenilen de¤iflken d›fl›nda kalan ve davran›fl› etkileyebilecek di¤er de¤iflkenler kontrol edilmezse ne olur? Böyle bir durumda gözlenen davran›fltaki farkl›l›klar› hangi de¤iflkenlerin yaratt›¤› bilinemez. Farkl›l›klar›n kayna¤› ba¤›ms›z de¤iflken olabilece¤i gibi, deneyin konusunun belirlendi¤i çevresel, denek veya görev de¤iflkenleri de olabilir. Sonuçlar› hangi de¤iflkenlerin belirledi¤i bilinmeyen bir deneyden neden-sonuç iliflkileri ç›kar›lamaz. Deneylerin özelli¤ini, yukar›da belirtilen ilk iki ifllem oluflturur. Ancak bu ifllemlerin deneysel çal›flmalar›n amac›n› gerçeklefltirme aç›s›ndan yeterli olmad›¤›n› görüyoruz. Deneylerin amaca yönelik sonuçlar elde etmesi ve bilimsel bir de¤er kazanmas›, uygun ve yeterli kontrollar›n yap›lmas›na ba¤l›d›r. Daha önce psikoloji biliminin dört temel amac› oldu¤u belirtilmiflti. Betimsel tür araflt›rmalar, bu amaçlardan sadece betimlemenin gerçekleflmesine katk›da bulunur. Deneysel araflt›rmalar ise, bilimin dört amac›n› da gerçeklefltirebilme gücüne sahiptir. fiöyle ki, neden-sonuç iliflkilerini ortaya koyan deneyler, davran›fllar› betimleme amac›n› da gerçeklefltirir. Benzeri konulardaki deneylerin bulgular›ndan yap›lan genellemeler, temel ilkelerin ve kuramlar›n oluflumuna katk›da bulunur. Bu flekilde, deneysel çal›flmalar davran›fllar› aç›klama amac›na da hizmet etmifl olur. Deneylerde saptanan güvenilir iliflkilerden veya belirlenen temel ilke ve kuramlardan hareketle, belirli ba¤›ms›z de¤iflkenlerin davran›fl› nas›l etkileyece¤i önceden söylenebilir. Bu ise, davran›fllar›n yordanmas› amac›n› gerçeklefltirir. Nihayet, yine güvenilir iliflkilerden ve temel ilke ve kuramlardan hareketle, ba¤›ms›z de¤iflkende uygun de¤erler meydana getirerek, davran›fl belirli bir biçime sokulabilir. Bu ise psikoloji biliminin davran›fllar› kontrol etme amac›n› gerçeklefltirir. Deneysel araflt›rmalar psikolojinin tüm amaçlar›na hizmet edebildi¤i için tercih edilebilir. Ancak, psikolojinin her konusu deneysel yolla incelenemez. Deneysel araflt›rmalar›n özelli¤ini de¤iflimleme ve kontrolün oluflturdu¤u belirtilmiflti. Özellikle insanlar›n, her tür de¤iflimlemeye ve kontrola tabi tutulmas› mümkün de¤ildir. Örne¤in, ac› veya zarar vermeyi içeren de¤iflimlemeler insanlara uygulanamaz. Ayr›ca baz› de¤iflkenlerin deneyci taraf›ndan de¤iflimlenmesi söz konusu olamaz. De¤iflimlenemeyen bu de¤iflkenler ço¤u kez örne¤in yafl ve zeka gibi denek de¤iflkenleridir. Nihayet, özellikle uygulamal› alt dallarda çal›flan psikologlar için, deneysel araflt›rmalar bazen uygun ve pratik de¤ildir. Zira bu psikologlar›n ilgilendi¤i davran›fllar çok büyük bir de¤iflkenler bütününün ifllevi olarak ortaya ç›kar. Bu de¤iflkenlerin tümünün bir deney ortam›nda meydana getirilmesi ve ayn› zamanda da, gerekli kontrollerin yap›labilmesi mümkün ve pratik de¤ildir. Çünkü, uygulamal› alt dallarda çal›flan psikologlar›n amac› davran›fl sorunlar›na acil bir biçimde çözümler getirmektedir. Oysa deneysel çal›flmalar k›s›tl› laboratuvar ortam›nda yap›l›r ve uzun zaman al›r. Bu gibi durumlarda psikologlar korelatif araflt›rmalar yapmay› ye¤lerler.
Psikolojinin Yöntemi
171
Korelatif Araflt›rmalar Korelatif araflt›rmalarda, çevrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendiliklerinden de¤iflik de¤erler alan de¤iflkenler incelenir. Di¤er bir deyiflle, korelatif çal›flma yapan araflt›r›c›n›n, de¤iflkenlerin meydana gelmesinde ve de¤ifliminde aktif bir rolü yoktur. Ba¤›ms›z-ba¤›ml› de¤iflken ayr›m›n›n bulunmad›¤› korelatif araflt›rmalar›n amac›, birbiriyle karfl›l›kl› iliflki (korelasyon) içinde olan de¤iflkenleri belirlemektir. Bu amac›n gerçekleflmesini sa¤layan ifllemler flunlard›r. Araflt›rmac› iliflkisini incelemek istedi¤i de¤iflkenleri belirler. Korelatif çal›flmalardaki de¤iflkenler genellikle denek de¤iflkenleri türündendir. Bunlardan bir k›sm› do¤rudan gözlenebilir niteliktedir, örne¤in cinsiyet gibi. Baz›lar› ise, örne¤in zeka ve kayg› gibi do¤rudan gözlenemez. Bu gibi de¤iflkenler bir ölçü arac›na verilen tepkilerden tahmin edilir (vardan›r). Dolayl› olarak gözlenen de¤iflkenlerin ölçülmesinde betimsel yöntemler kullan›l›r. Araflt›rmac›, de¤iflkenlerin niteliklerini gözönüne alarak seçti¤i istatistiksel tekni¤i uygular ve de¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin derecesini belirler. Bu belirleme sonucu, de¤iflkenler aras›nda bir iliflkinin olmad›¤› ortaya ç›kabilir. Örne¤in, ayakkab› numaras› ile zeka düzeyi aras›nda belirli bir iliflki yoktur. Kimi zamanlar ise, de¤iflkenler aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki gözlenebilir; zeka düzeyi ile ö¤renme düzeyi aras›nda oldu¤u gibi. Böyle bir iliflki de¤iflkenlerden birinde artmalar oldukça di¤erinde de artma oldu¤unu gösterir. Bazen de de¤iflkenler aras›nda ters yönde bir iliflki elde edilebilir, kayg› düzeyi ile çevreyi araflt›rma faaliyeti aras›nda oldu¤u gibi. Bu ise, de¤iflkenlerden birinde artma oldukça, di¤erinde azalma oldu¤u anlam›na gelir. De¤iflkenler aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri ortaya koyan korelatif araflt›rmalar, davran›fllar›n betimlenmesi amac›n› gerçeklefltirir. Ancak, burada çok önemli bir husus vard›r; iki de¤iflken aras›nda belirli bir miktar iliflkinin varl›¤›, bunlardan birinin di¤erinin nedeni veya sonucu oldu¤u anlam›na gelmez. Psikolojik araflt›rmalarda hangi tekniklerin kullan›laca¤›n› ne gibi etmenler belirler?
Korelatif araflt›rmalarda, çevrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendiliklerinden de¤iflik de¤erler alan de¤iflkenler incelenir.
SIRA S‹ZDE
172
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Psikoloji Bilimini, onu oluflturan ö¤eleri ve temel amaçlar›n› dikkate alarak tan›mlamak Psikoloji canl› davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal›d›r. Sosyal bilimlerle biyolojik bilimler aras›nda yer alan, ancak matematik ve teknoloji gibi alanlardan da etkilenen psikoloji biliminin, araflt›rmaya ve uygulamaya yönelik dallar› vard›r. Psikolojinin temel amaçlar›, davran›fllar› betimlemek, aç›klamak, yordamak ve kontrol etmedir. Psikolojinin inceledi¤i davran›fllar üç grupta toplanabilir: • Do¤rudan do¤ruya, dolays›z olarak gözlenebilen davran›fllar; • Dolayl› olarak gözlenebilen davran›fllar; • Davran›fllar›n temelinde yatan sinir sistemi ve kas faaliyetleri ve fizyolojik süreçler. Psikolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini ve iliflkisini tart›flacak; psikolojinin araflt›rmaya ve uygulamaya yönelik dallar›n› ve alt dallar›yla ayr›nt›l› aç›klayabilmek, farkl›l›klar› tart›flabilmek Psikoloji, bir yandan organizman›n davran›fllar›n› biyolojik temelinden anlayabilmek için biyoloji, fizyoloji, biyo kimya gibi bilimlerle iliflki içindedir. Di¤er yandan organizmay› sosyal bir varl›k olarak ele ald›¤›ndan sosyoloji, ekonomi gibi sosyal bilimlerle de çok yak›n bir etkileflimdedir. Psikolojinin kendi içinde baz› dallar› vard›r. Bu dallar›n her birinde davran›fl farkl› bir yönden veya farkl› bir ba¤lam içinde ele al›n›r. Bu alt dallar, Deneysel Psikoloji, Sosyal Psikoloji, Geliflim Psikolojisi, Uygulamal› Psikoloji ve Psikometrik Psikoloji olarak s›ralanabilir.
AMAÇ
3
Psikoloji araflt›rmalar›nda kullan›lan yöntem ve teknikleri aç›klayabilmek Psikoloji araflt›rmalar›nda çeflitli teknikler kullan›l›r. Bu tekniklerden bir grubu davran›fllar›n betimlenmesini sa¤lar. Deneysel araflt›rmalarda ise nedensonuç iliflkileri saptanmaya çal›fl›l›r. Deneysel çal›flmalar›n bulgular› davran›fllar›n betimlenmesi ve aç›klanmas›n› sa¤larken, bu bulgulardan hareketle, davran›fllar›n yordanmas› ve kontrol edilmesi de mümkün olur. Korelatif araflt›rmalarda do¤ada kendili¤inden mevcut olan de¤iflkenlerin aras›ndaki iliflkiler belirlenmeye çal›fl›l›r. Korelatif araflt›rmalar›n bulgular› davran›fllar›n betimlenmesini sa¤lar. Bu bulgulardan hareketle, davran›fllar›n tahmin edilmesi de mümkün olur.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Psikolojinin günümüzdeki tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹nsan bilincini inceleyen bilim dal›d›r. b. Do¤rudan gözlenebilen davran›fllar› inceleyen bilim dal›d›r. c. ‹nsan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bilim dal›d›r. d. ‹nsan biyolojisini inceleyen bilim dal›d›r. e. ‹nsan›n oluflumunu inceleyen bilim dal›d›r. 2. Psikolojinin alt dallar› ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Geliflim psikolojisinin konusu çocukluk döneminde meydana gelen fiziksel ve psikolojik de¤iflikliklerdir. b. Deneysel psikolojide davran›fl›n temel ilke ve kurallar›n›n belirlenmesine çal›fl›l›r. c. Endüstri psikolojisi ifl ve endüstri ortamlar›nda gözlenen davran›fl örüntüleriyle ilgilenir. d. Psikometrik psikolojinin, psikolojinin bütün dallar›nda genel bir fonksiyonu vard›r. e. Dan›flmanl›k psikolojisi e¤itim kurumlar›nda ö¤rencilerin e¤itim ve ö¤retime iliflkin sorunlar›yla ilgilenir. 3. Afla¤›dakilerden hangisi fliddetli davran›fl bozukluklar›n›n tedavisi ile ilgilenir? a. Okul psikolo¤u b. Dan›flman psikolo¤u c. Kiflilik psikolo¤u d. Klinik psikolo¤u e. Endüstri psikolo¤u 4. Psikolojide bilgi veya veriler nas›l elde edilir? a. Deneysel yollarla b. Sezgisel yollarla c. Olaylar üzerinde düflünerek ve fikir yürüterek d. Olaylar› gözleyerek ve ölçerek e. De¤iflkenleri kontrol ederek 5. Afla¤›dakilerden hangisi psikoloji araflt›rmalar›nda ba¤›ml› bir de¤iflkendir? a. Yafl b. Cinsiyet c. Davran›fl d. Medeni Hal e. Görünüm
173
6. Afla¤›dakilerden hangisi betimsel araflt›rmalar›n amac› de¤ildir? a. Davran›fllar› özetlemek. b. Davran›fllar› s›n›flamak. c. Davran›flsal olaylar› belirlemek. d. Davran›fl›n ön belirleyicilerini saptamak. e. Davran›fllar› de¤iflimlemek. 7. Belirli davran›fllar› veya bu davran›flla ilgili özellikleri ölçmede kullan›lan araç afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gözlem b. Mülakat c. Testler d. Anket e. Vaka incelemesi 8. Kiflilerin belirli konulardaki düflünce ve duygular›n› saptamak üzere haz›rlanan soru listelerine ne ad verilir? a. Vaka incelemesi b. Gözlem c. Anket d. Mülakat e. Psikometri 9. Psikolojinin temel amaçlar›ndan hangisi davran›fllar›n önceden tahmin edilmesiyle ilgilidir? a. Betimleme b. Yordama c. Aç›klama d. Kontrol e. Gözlem 10. Bir deneyde ba¤›ms›z de¤iflkene de¤iflik de¤erler verilmesi ifllemine ne denir? a. Ölçme b. De¤erlendirme c. De¤iflimleme d. Sistematik gözlem e. Yordama
174
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden
Biraz Daha Düflünelim
Tatile ç›k›p dinlenmeyi düflünüyordum. Ama bizi, ‹zmit’i, Gölcük’ü, Adapazar›’n›, Yalova’y› kötü günlerin bekledi¤ini bilmiyordum. Antalya’ya bir ay gitmeyi düflünmüfltüm. O kadar çok yorulmufltum ki, tek düflüncem dinlenmekti. ‹çimde çok tuhaf hisler vard›, anlam veremiyordum. Tatile gitmeden önce çok de¤iflik bir rüya görmüfltüm. Bu rüya beni çok etkilemiflti. Deniz kenar›nda, uçurumdan, kayal›¤›n tepesinden denize ve gökyüzüne bak›yordum. Gökyüzü karanl›kt›, y›ld›zlar parl›yordu. Y›ld›zlar›n hepsi gökyüzünden teker teker kay›p denize düflmeye bafllad›. Rüyamdaki kayan y›ld›zlar için, "Tepedeki evler mi?!.." diye ba¤›r›yordum. "Tepedekiler de¤il" diyorlard›. Ben küçükken ‹zmit’in tepesindeki evleri y›ld›z san›rd›m. Bu rüyam›n haftas›nda 17 A¤ustos Depremi oldu. O gün Antalya’da yaflad›klar›m› Allah hiç kimseye yaflatmas›n. Nihal Ablam ‹zmit’teydi, evdeydi… Çok sevdi¤im a¤abeyim Dr. Erdal Batur da göçük alt›nda kalm›flt›!… Beni tatile yolcu ederken söyledi¤i kelimeler hep kula¤›mda ç›nl›yor: "K›z, bir buçuk ay sonra görüflece¤iz. Beni çok özlersin, esprilerimi çok arars›n". Erdal A¤abey, seni gönlümde Ebru Ablam için ay›rd›¤›m yerin yan›na yerlefltirdim. Göçük alt›nda kalan, iki y›ld›r birlikte oldu¤umuz çok sevdi¤im aile dostlar›m›z, Deniz, Gül Teyze, ‹brahim Amca. Sizleri de hiç unutmayaca¤›m, inan›n bana. Göçük alt›nda kalan arkadafllar›m, a¤abeylerim, ablalar›m, aile dostlar›m… Hiçbirinizi unutmayaca¤›m. Her fleye ra¤men seni seviyorum hayat. Her fleye ra¤men, gelece¤e ait umutlar›m, planlar›m var: Yüre¤im paramparça olsa da…
1. Psikoloji Bilimini, onu oluflturan ö¤eleri ve temel amaçlar›n› dikkate alarak tan›mlay›n›z. 2. Psikolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini ve iliflkisini tart›fl›n›z. Psikolojinin araflt›rmaya ve uygulamaya yönelik dallar›n› alt dallar›n› aç›klayarak, farkl›l›klar›n› tart›fl›n›z. 3. Psikoloji araflt›rmalar›nda kullan›lan yöntem ve teknikleri aç›klay›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar CÜCELO⁄LU, Do¤an. ‹nsan ve Davran›fl. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991. HENNEMAN R.H. The Nature and Scope of Psychology. Dubuque, W.H.C.Brown, 1973. HILGARD R.H. Atkinson R.A. Introduction to Psychology. (7th ed.) New York, Harcourt Brace Jovanovich, 1979. LAZERSON A. (Ed), Psychology Today. An Introduction. New York, Random House, 1975. MORGAN C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri; Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Yay›n Sorumlusu: Sirel KARAKAfi). Meteksan, Ankara, 1981.
Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. d 4. d
Kaynak: Zuhal Ery›lmaz, "Yüre¤im Paramparça Olsa da", Bir Kabusa Uyanmak, Kocaeli Üniv. Bas›m Evi, Eylül. 2000, s. 369-370.
5. c 6. e
Deprem kabusunu yaflam›fl bir kiflinin anlatt›klar›n› ve çekti¤i ›zd›rap ve özlem duygusunu inceleyen bu örnek olay›, psikoloji aç›s›ndan ne flekilde de¤erlendirebiliriz? Bu özlemi yaflayan bu kifliyi sizce gelecekte neler beklemektedir? Tart›fl›n›z.
7. c 8. c 9. b 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Tan›m› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Dallar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Dallar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Yöntemi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Tan›m› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojinin Dallar› bölümünü tekrar okuyunuz.
175
Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisi
10
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; yaflam boyu geliflim psikolojisini, temel kavramlar› ve amaçlar›n› aç›klayarak tan›mlayacak, davran›fl gelifliminde, biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klayacak, davran›fl geliflimini aç›klamaya yönelik gelifltirilen bafll›ca kuramlar› tart›flabileceksiniz.
176
Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisi
‹sviçreli ünlü psikolog Jean Piaget, biliflsel geliflime iliflkin görüfllerinin pek ço¤unu, -Lucienne, Jacgueline ve Laurent - ad›ndaki üç çocu¤unu titiz ve dikkatli bir biçimde gözlemleyerek oluflturmufltur. Kitaplar› bu örneklerle doludur ve afla¤›da verilen örnekler duyusal motor dönemdeki biliflsel geliflime iliflkin Piaget’nin gözlemlerinden sadece birkaç›d›r. • Dordüncü ay›n sonuna do¤ru, Luceinne yata¤›nda yatmaktad›r. Piaget onun ayak hizas›na gelecek biçimde karyolas›n›n üstüne oyuncak bir bebek asar. Lucienne ayaklar›n› oyunca¤›na do¤ru uzat›r ve onu hareket ettirir. Daha sonra bir saniye kadar hareketsiz aya¤›na bakar ve sonra oyunca¤a tekrar tekme atar. Bu durumda hareketi gözleriyle de¤il ayaklar›yla kontrol etmektedir. Tekrar tekme atmak ister ancak kaç›r›r, sonralar› ayak hareketlerini amac›n› gerçeklefltirebilecek biçimde kontrol eder. (Bu örnek, Piaget’nin duyusal motor dönemde tan›mlad›¤› ve ilk y›l içinde geliflen dairesel hareketlere iliflkin bir örnektir. Bebek bu dönemde duyular› ile motor faaliyetleri aras›nda bir eflgüdüm sa¤lamaya çal›fl›r. Bu örnekteki eflgüdüm ayak ve göz aras›ndad›r.) • 1 yafl›n› 8 ay geçti¤inde Jacqueline her iki elinde bir demet çiçekle kap›ya do¤ru yürüdü¤ünde kap›n›n kapal› oldu¤unu görür. Sa¤ elini kap›n›n koluna do¤ru uzat›r ancak elindeki çiçekleri b›rakmadan kap›y› açamayaca¤›na anlar. Bu nedenle elindeki çiçekleri yere b›rak›r, kap›y› açar, çiçekleri yerinden al›r ve içeri girer. Bir süre sonra odadan ayr›lmak isteyince durum daha karmafl›k hale gelir. Çiçekleri yere b›rak›r ve kap›n›n kolunu kavrar. Sonra kap›y› yavaflça kendine do¤ru çekti¤inde içeri do¤ru aç›lan kap›n›n çiçekleri itti¤ini farkeder. Bu kez çiçekleri yerden al›r ve kap›n›n hareket alan›n›n d›fl›na b›rak›r. (Duyusal motor dönemin sonuna do¤ru çocuklar, sonuca ulaflt›racak arac› hareketleri ve bunlar›n s›ras›n› zihinlerinde temsil edebilirler. Bu örnekte de Jacqueline kap›y› açabilmek için çiçe¤i uygun yere b›rakabilmifltir.) D‹KKAT
Bu üniteyi çal›fl›rken ek kaynaklara baflvurman›n d›fl›nda çevrenizdeki bebek, genç ve yafll› insanlar›n davran›fllar›n› nas›l kazan›p, de¤iflti¤ini gözlemlemeye çal›fl›n.
Girifl - Geliflim Psikolojisinde Baz› Temel Kavramlar
177
G‹R‹fi Yaflam boyu geliflim, döllenmeden ölüme kadar uzanan zaman boyutunda, yafla ba¤l› olarak görülen düzenli ve birbirini izleyen de¤iflimlerdir. Geliflim psikologlar› 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda bebeklik, çocukluk ve ergenlik konular›na a¤›rl›k vermifl, yaflam›n ikinci yar›s›n› kapsayan dönemler üzerinde yeterince durmam›fllard›r. Oysa yak›n geçmiflte Bat› bilim dünyas›nda yafll›l›k bilimi (gerontoloji) ve yafll›l›k hekimli¤i (geriatri) alanlar›na gösterilen ilgi giderek artm›flt›r. Bu ilginin ve etkinli¤in nedeni insan›n yaflam süresinin giderek uzamas› ve nüfus yap›s›nda yafll›lar›n yerinin artmas›d›r. 1900'lü y›llar›n bafllar›nda ortalama yaflam süresi 50 y›l kadar iken; günümüzde geliflmifl ülkelerde bu süre 70 y›l› aflm›flt›r. Dolay›s›yla yaflam›n yaklafl›k üçte biri, orta yafl dönemi ve sonras›nda devam etmekte ve an›lan dönemlerin özelliklerini incelemeye yönelik pek çok çal›flma yap›lmaktad›r. Temelleri çok önceden at›lm›fl olsa da "yaflam boyu geliflim psikolojisi" yaklafl›m›n›n ortaya ç›k›fl›, 1960'l› y›llara rastlamaktad›r. Bu konuda önemli katk›lar› olan araflt›rmac›lar an›lan yaklafl›m›n yeni bir geliflim kuram› olmad›¤›n›, geliflimi çal›flmada yeni bir yönelim oldu¤unu öne sürmüfllerdir. Yaflam boyu geliflim modeline göre bireydeki de¤iflim potansiyeli, döllenmeden yaflam›n sonuna kadar devam etmektedir. Bu nedenle bireyin davran›fl›n› etkileyen faktörleri belirleyebilmek için yaflam süresi bir bütün olarak ele al›nmal›d›r. Yaflam boyu geliflim modeli, geliflimi aç›klamada çevre ve kal›t›m›n etkileflimine önem vermekte ve var olan bilgi birikimine yeni bir bak›fl aç›s› kazand›rmaktad›r.
GEL‹fi‹M PS‹KOLOJ‹S‹NDE BAZI TEMEL KAVRAMLAR Geliflme ve De¤iflme Geliflim psikologlar› geliflme sürecini döllenme ile bafllay›p yaflam boyu devam eden de¤iflme ve hareket örüntüsü anlam›nda kullan›rlar. Her geliflme bir de¤iflmeyi beraberinde getirirken, her de¤iflme mutlaka bir geliflmeye iflaret etmeyebilir. Örne¤in, de¤iflme döllenmeden yetiflkinli¤e kadar olan sürede devaml› bir büyüme ve geliflme örüntüsü içinde ilerlerken (progress), orta yafl ve yafll›l›kta inifle geçme ve gerileme (regress) ile devam eder, giderek bozulmaya (decay) dönüflür ve ölümle sonuçlan›r. Geliflmeye ba¤l› de¤iflmeler belirli bir düzen ve örüntü içinde meydana gelir ve böylece her yetene¤in geliflmeye bafllad›¤› yafl normlar› oluflturulur. De¤iflik yafl dönemlerine iliflkin davran›fl beklentileri, sözü edilen yafl normlar›na göre belirlenir. Örne¤in, çocuk yürümeyi yafl›tlar›yla ayn› yaflta m› yoksa daha önce ya da daha sonra m› ö¤reniyor? Anlad›¤› sözcük say›s› yafl›tlar›yla ayn› m›? Zeka testlerinde ald›¤› puan yafl normuna uyuyor mu gibi sorular an›lan normlar dikkate al›narak yan›tlan›r. Yukar›da de¤inildi¤i gibi geliflimde düzenlilik söz konusudur, ancak her bireyin geliflim örüntüsü ayn› h›zda oluflmayabilir. Günümüzde bu durum eskiden oldu¤u gibi bir eksiklik (deficiency) olarak nitelendirilmemektedir. Geliflim örüntüsünün kültürden kültüre, aileden aileye ve ayn› ailedeki kifliler aras›nda farkl›laflt›¤› öne sürülmektedir. Ayn› ortamda yetiflen kardefller de¤iflik ilgi alanlar›na yönelebilmekte, yetenekleri, ahlaki de¤erleri ve sosyal davran›fl örüntüleri birbirinden tamamen farkl› olabilmektedir. Bu nedenle normlara göre de¤erlendirme yap›l›rken bireysel ayr›l›klar gözard› edilmeyip, bireysel geliflime gereken önem verilmelidir.
Yaflam boyu geliflim: Döllenmeden ölüme kadar uzanan zaman boyutunda, yafla ba¤l› olarak görülen düzenli ve birbirini izleyen de¤iflimlerdir.
178
Geliflim Psikolojisinde Baz› Temel Kavramlar
Geliflim Psikolojisinin Amaçlar› Geliflim psikologlar›, davran›fl ve yeteneklerde yafla ba¤l› olarak meydana gelen de¤iflimleri betimlemeye, aç›klamaya, yordamaya ve kontrol alt›nda iyilefltirmeye çal›fl›rlar.
‹nsan geliflimini incelemenin temel amac›, yaflam boyu devam eden de¤iflim sürecini ve do¤as›n› anlamakt›r. Bu temel amaç çerçevesinde geliflim psikologlar› davran›fl ve yeteneklerde yafla ba¤l› olarak meydana gelen de¤iflimleri betimlemeye, aç›klamaya, yordamaya ve kontrol alt›nda iyi hale getirmeye çal›flmaktad›rlar. Tarihsel geliflimi içinde geliflim psikolojisinin amaçlar›nda önemli de¤ifliklikler olmufltur. Yirminci yüzy›l›n bafllar›nda geliflim psikologlar› yafla ba¤l› olarak bireylerde görülen de¤ifliklikleri betimlemifller ve izlenen tipik davran›fl örüntülerinin yan›s›ra bireysel ayr›l›klar üzerinde de durmufllard›r. Yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ise toplumsal bask›lar nedeniyle bilim adamlar› davran›fl de¤iflikliklerinin nedenlerini nas›l, niçin sorular›yla aç›klamaya yönelmifllerdir. Örne¤in, geleneksel dil geliflimi çal›flmalar›nda, bebe¤in ç›kard›¤› ilk anlaml› heceden 2-3 yafl›na kadar olan dönemdeki sözcük da¤arc›¤›n›n geliflimsel s›ras› ile ilgilenilmekteydi. Günümüzde ise dilin geliflme sürecindeki belirleyiciler araflt›r›lmaktad›r. Bugün geliflim psikologlar›n›n cevap arad›¤› sorulardan baz›lar› flunlard›r: Çocu¤un sosyal s›n›f›, zihinsel performans›n› etkiler mi? Etkilerse nas›l ve niçin etkilemektedir? Özel e¤itim, al›flt›rma ya da çevresel uyar›c›lar, baflar›y› ne derece etkileyebilir? Problem çözme ve düflünme gibi etkinliklerde çocu¤un kayg› düzeyi ya da di¤er güdülerinin kuvveti, baflar›s›n› etkiler mi? Görüldü¤ü gibi, geliflim psikolojisinin amaçlar›nda görülen de¤ifliklik, araflt›rmalara da yans›m›flt›r. Daha önceleri önemsenmeyen baz› alanlar en kritik araflt›rma konular›n› oluflturmaktad›r. Bunlar aras›nda bebeklerdeki alg› geliflimi ve alg›y› etkileyen faktörler, ö¤renme, bellek, baflkalar›na ba¤l›l›¤›n (attachment) geliflimi, deneyimlerin ve e¤itimin biliflsel geliflime etkisi, ana-baba tutumlar› ile çocu¤un okuldaki baflar›s› aras›ndaki iliflki say›labilir. Davran›fl›n geliflimini aç›klayan araflt›rma bulgular›, ileriye yönelik yordamalarda bulunma olana¤› da sa¤lamaktad›r. Örne¤in, araflt›rma bulgular› alt sosyo-ekonomik düzeyden (SED) gelen çocuklar›n zeka düzeylerinin ve okuldaki baflar›lar›n›n, orta ve üst SED'den gelenlere oranla daha düflük oldu¤unu göstermifltir. Genellikle alt SED'den gelen çocuklar›n beslenmeleri ve çevresel uyar›c›lar› oldukça s›n›rl›, ana babalar› ile olan iliflkileri ise genellikle problemlidir. Bunlar›n yan›s›ra okulda kullan›lan test maddelerinden ço¤u orta SED'den gelen çocuklar›n ihtiyaçlar›na göre düzenlenmifltir. Alt SED'den gelen çocuklar›n an›lan testlerde düflük puan almas›, bu tür testlere aflina olmamalar›na ve testlerin yanl› olmas›na ba¤lanabilir. Özel e¤itim gerektiren durumlarda erken önlem al›n›p, bunlara yaklafl›m yollar› belirlenir. Örne¤in, farkl› tutum ve de¤erlerle okula bafllayan çocuklar›n baflar›lar› tutarl› bir flekilde pekifltirilip, konuya ilgileri sa¤lan›rsa performanslar›nda düzelme olmaktad›r. Görüldü¤ü gibi geliflimsel araflt›rma bulgular›n›n ›fl›¤›nda bireyin baz› davran›fllar› yordanabilmekte ve böylece davran›fl kontrol alt›na al›n›p istenen yönde müdahale olana¤› sa¤lanabilmektedir.
Geliflim Psikolojisinde Baz› Temel Kavramlar
Geliflim psikologlar› insan› fiziksel, biliflsel (cognitive) sosyal ve kiflilik geliflimi olmak üzere dört temel alanda incelemektedirler. Ancak bu oldukça yapay bir ay›r›md›r. Geliflim alanlar› birbirinden ba¤›ms›z olarak ifllev görmezler. Bir alandaki de¤iflim di¤er alan› hem etkiler hem de ondan etkilenir. Dolay›s›yla aralar›nda devaml› bir etkileflim söz konusudur. Bu nedenle insan geliflimi bütünlü¤ü içinde ele al›nmas› gereken bir süreçtir. Araflt›rma bulgular› geliflimin belirli bir yönünde meydana gelen de¤iflimin, di¤er alanlar üzerinde önemli do¤urgular› oldu¤unu göstermektedir.
179 Geliflim psikologlar›; insan› fiziksel, biliflsel, (cognitive) sosyal ve kiflilik geliflimi olmak üzere dört temel alanda incelerler.
Davran›fl›n Geliflmesinde Biyolojik ve Çevresel Etkenler ‹nsan›n gelifliminde çok çeflitli etkenler rol oynamaktad›r. Geliflimin do¤as›n› anlayabilmek için de¤iflimin alt›nda yatan ve ona neden olan temel süreçlerin anlafl›lmas› gerekmektedir. Geliflim kuramc›lar›n›n cevap arad›¤› temel sorular iki alt kategoride toplanabilir. • Geliflim büyük ölçüde do¤ufltan getirilen kal›tsal özelliklerden mi yoksa çevre taraf›ndan m› etkilenir? • Geliflim yaflam boyu devam eden sürekli bir süreç midir? Yoksa bir seri farkl› dönemlerden mi oluflmaktad›r? Kal›t›m ve çevre konusu yüzy›llar boyunca derinlemesine araflt›r›lm›flt›r. Bir grup bilim adam› bireyin gelifliminde kal›t›m›n önemini vurgularken; di¤erleri çevrenin daha etkili oldu¤unu öne sürmüfllerdir.
Kal›t›m›n Geliflim Üzerindeki Etkileri: Olgunlaflma Birey di¤er memeli hayvanlar gibi döllenen yumurtadan oluflmaktad›r. Yaflama anne ve babadan al›nan kal›tsal özelliklerle bafllan›r. Döllenmifl bir yumurtada 23'ü anneden 23'ü babadan olmak üzere toplam 46 kromozom bulunmaktad›r. Kromozomlar kal›t›m birimleri olan genleri tafl›maktad›rlar. Baba ve annede bulunan kromozomlardan hangilerinin birleflerek dölütü meydana getirece¤i tesadüfe kalm›flt›r. Bu nedenle do¤acak çocu¤un ne gibi özellikler tafl›yabilece¤ini o do¤madan önce yordayamay›z. Her birey di¤erinden ayr› bir özellik gösterir. Yaln›z tek yumurta ikizleri (identical twins) ayn› yumurtadan gelifltikleri için kal›t›mlar› ve cinsiyetleri ayn› olmaktad›r. Tüm canl› organizmalar kal›tsal bir plana göre geliflirler. Psikologlar bu kal›tsal plana göre büyüme ve geliflme sürecinden söz ettiklerinde olgunlaflma terimini kullanmaktad›rlar. Olgunlaflma, ö¤renme olmaks›z›n kal›tsal olarak belirlenmifl büyüme örüntüsüne göre do¤al olarak geliflme anlam›na gelir. Olgunlaflmaya en güzel örnek döllenmifl yumurtan›n anne rahminde dokuz ay on gün gibi sabit bir sürede, düzenli bir s›ra izleyerek (dölüt, embriyo,fetüs) geliflmesi ve fetüsün do¤uma haz›r hale gelmesidir. Do¤umu izleyen süre içinde görülen motor (devinsel) geliflimde de düzenli bir s›ra izlenmektedir. Tüm bebekler ayn› h›zda geliflme göstermeseler de izlenen s›ra ayn›d›r (örne¤in emekleme, ayakta durma, yürüme gibi). Olgunlaflmay› tan›mlay›n›z.
Çevrenin Geliflim Üzerindeki Etkileri: Ö¤renme, Sosyalleflme Daha önce de belirtildi¤i gibi insan›n geliflmesinde, olgunlaflma kadar çevrenin de önemli etkiye sahip oldu¤u bilinmektedir. ‹nsan milyonlarca y›ll›k evriminin ürü-
Kal›tsal plana göre büyüme ve geliflme süreci olgunlaflma terimi ile aç›klan›r.
SIRA S‹ZDE
180
Ö¤renme; davran›fl biçiminde, duygularda ve düflüncelerde sürekli de¤iflikliklere neden olan yaflant›lard›r.
SIRA S‹ZDE
Geliflim Psikolojisinde Baz› Temel Kavramlar
nü olan kal›t›m›n›n yan›s›ra, binlerce y›ll›k toplumsal evriminin sonucu olan kültürel bir yap›ya sahiptir. ‹çinde yaflad›¤› do¤a ile birlikte bu toplumsal ve kültürel ortam bireyin çevresini oluflturur. Davran›fllar›n geliflmesi yönünde en önemli etkenlerden birisi de bireyin sosyal çevresidir. Çevrenin davran›fl üzerinde uzun süreli de¤iflikliklere neden oldu¤u temel sürece "ö¤renme" denir. Ö¤renme davran›fl biçiminde, duygularda ve düflüncelerde sürekli de¤iflikliklere neden olan yaflant›lard›r. Bebek yukar›da de¤inildi¤i gibi çeflitli davran›fl potansiyelleriyle dünyaya gelir. Sosyalleflme çocu¤un ailesi ve sosyal grubu taraf›ndan kabul edilen de¤erlere, inançlara, tutumlara, örf, adet ve beklentilere göre davran›fl örüntülerini gelifltirme sürecidir ve yaflam boyu devam etmektedir. Toplumun beklentilerine ulaflma ve bunlar› ö¤renme biçimi kültürden kültüre de¤iflmektedir. Çocuk yetifltirmedeki toplumlararas› farkl›l›klar, sonuçta kültürleraras› çal›flmalar›n yap›lmas›na yol açm›flt›r. Örne¤in, memeden kesmenin birdenbire ve sert bir biçimde yap›ld›¤› toplumlarda, yeme davran›fl› kayg› ile birleflerek ileride baz› bozukluklar›n ortaya ç›kmas›na neden olabilmektedir. Ö¤renme ve sosyalleflme aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?
Kal›t›m ve Çevre Aras›ndaki Etkileflim
Zeka, mizaç ve kiflilik gibi özellikler hem kal›t›m›n hem çevrenin bir ürünüdür.
Davran›fllar›n ne kadar›n›n olgunlaflmaya, ne kadar›n›n ö¤renmeye ba¤l› oldu¤u tart›flmas› günümüzde devam etse de araflt›rmalar olgunlaflma ile ö¤renme aras›nda çok s›k› bir ba¤lant› oldu¤unu ortaya koymufltur. Bilindi¤i gibi olgunlaflma ö¤renmeye haz›r olufl (readiness for learning) dedi¤imiz durumu meydana getirir. Olgunlaflma bireyi haz›r duruma getirmeden ö¤renme gerçekleflmemektedir. Örne¤in, bütün çocuklar konuflmay› ö¤renebilme yetene¤i ile do¤arlar ve belirli bir nörolojik olgunlaflma düzeyine ulaflt›klar›nda konuflmay› çevrelerinden ö¤renebilirler. Ancak baz› koflullarda bu kural de¤iflebilir. Örne¤in, baz› hastal›klar, ilaç kullan›m›, kötü beslenme ve çevresel uyar›c› eksikli¤ine dayanan nedenlerden ötürü ö¤renme ve olgunlaflma zaman›nda gerçekleflmeyebilir. Belli bir noktaya kadar tüm davran›fllar türün evrimine özgü kal›t›m ve ana-babadan gelen genetik yap› taraf›ndan tayin edilmektedir. Evrimsel süreçler türün hem fiziksel yap›s›n› tayin etmifl, hem de belli davran›fllar için potansiyel (gizilgüç) sa¤lam›flt›r. An›lan biyolojik yap› ile, onun fiziksel, psikolojik ve sosyal çevresi aras›ndaki etkileflim sonunda davran›fllar meydana gelir. Kal›t›m bir organizman›n ne olaca¤›n› de¤il, ne olabilece¤ini belirler. Bir organizman›n ne olaca¤› ise kal›t›m ve çevre aras›ndaki etkileflime ba¤l›d›r. Bireyin sergiledi¤i hiçbir özellik uygun kal›t›m ya da çevre olmadan oluflamaz. Örne¤in, zeka, mizaç ve kiflilik hem kal›t›m hem çevrenin bir ürünüdür. Belli bir kiflilik özelli¤ini do¤rudan kal›t›ma, bir baflka kiflilik özelli¤ini ise yaln›z çevresel etkenlere ba¤lamak olanaks›zd›r. Bu nedenle kiflili¤in ya da zekan›n geliflmesinde kal›tsal etkenler mi yoksa çevresel etkenler mi rol oynar tart›flmas›na girmenin anlams›zl›¤› ortadad›r. Bu aflamada cevap aranmas› gereken soru, an›lan etkenlerden hangisinin, ne kadar a¤›rl›k tafl›d›¤›n› tayin etmek de¤ildir. Önemli olan, genetik etkenlerle çevresel etkenlerin birbirleriyle nas›l etkileflim halinde oldu¤u sorusuna yan›t getirebilmektir.
Davran›fl›n Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
181
DAVRANIfiIN GEL‹fi‹M‹N‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K BAfiLICA KURAMLAR Günümüzde farkl› kuramsal yaklafl›mlar›n olmas›, bir davran›fl›n birden fazla bak›fl aç›s› ile de¤erlendirilmesine neden olmaktad›r. Geliflim kuramc›lar› bireyin geliflimini aç›klarken, çevrenin ve kal›t›m›n etkisi, bireyin geliflim sürecindeki rolü (aktif, pasif), geliflimin sürekli veya dönemler halinde oluflu ve kritik dönem kavram›na verdikleri önem aç›s›ndan farkl›l›k göstermektedirler. Yukar›da davran›fl›n geliflimi aç›klan›rken, kal›t›m ve çevre aras›ndaki etkileflimin önemi vurgulanm›flt›. Baz› kuramc›lar geliflimsel de¤iflmeyi, çocu¤un kendi faaliyetleri (aktif) sonucunda kazand›¤›n› öne sürerken (örne¤in biliflsel, psikoanalitik); di¤erleri çocu¤un d›flsal etkenlerin "pasif" al›c›s› oldu¤una inanmaktad›rlar (örne¤in ö¤renme). Geliflimin dönemler halinde olufltu¤unu öne süren kuramc›lar, yafla ba¤l› olarak ani niteliksel de¤iflmelerin ortaya ç›kt›¤›n› savunurlar (örn. Freud, Erikson, Piaget, Kohlberg).Dönem kuramc›lar› geliflimin belirli aflamalardan geçerek ilerledi¤ini savunduklar› için kritik dönem kavram›na da önem vermektedirler. Örne¤in, do¤um öncesi geliflimde ve dilin kazan›lmas› sürecinde geliflimsel de¤iflikliklerin belirli bir dönemde meydana gelmesi oldukça kritik bir önem tafl›maktad›r. Ö¤renme kuramc›lar› dönem kuramc›lar›ndan farkl› olarak davran›fl›n gelifliminde birtak›m aflamalar oldu¤unu kabul etmemekte ve geliflimin yaflam boyu devam eden sürekli bir süreç oldu¤unu savunmaktad›rlar. Geliflimde süreklilik önceki ve sonraki geliflim aras›ndaki ba¤lant›y› ifade eder. Örne¤in, okul öncesi dönemde sald›rgan davran›fl sergileyen çocu¤un, ileride sald›rgan ergen olmas› gibi. Ö¤renme kuramc›lar› geliflimi çevre-kal›t›m tart›flmas› aç›s›ndan ele ald›klar›nda özellikle çevresel faktörlere a¤›rl›k verdikleri görülmektedir. Onlara göre ö¤renmeyi aç›klayan tüm de¤iflkenler çevrededir; çevre aktif, etkilenen organizma ise pasiftir. Uyar›c›-davran›fl (U-D) kuramc›lar›na göre bir davran›fl›n tekrar görülme olas›l›¤›n› artt›ran ya da azaltan en önemli etken, o davran›fltan sonra gelen pekifltirmedir. Özellikle ilk y›llarda çocuklar›n davran›fllar› aile bireylerinden ald›klar› pekifltirme ile flekillenir. Pekifltirmenin çocu¤un davran›fl geliflimini nas›l etkiledi¤ini bir örnekle görelim: Üç yafl›ndaki Ayfle annesiyle yürürken bir dondurmac› görüp dondurma istiyor. Annesi kabul etmiyor. Ayfle bir kaç kez dondurma iste¤ini yüksek sesle tekrarlad›ktan sonra a¤lamaya bafll›yor. Ayfle'nin a¤lamas›ndan s›k›lan ve yoldan geçenlerin dikkatini daha fazla çekmek istemeyen anne sonunda dondurmay› al›yor. Böylelikle a¤lama davran›m› pekifltirilmifl oluyor. Bunu izleyen günlerde Ayfle benzer durumlarda a¤lamaya bafllayacakt›r. Pekifltirmenin belirli davran›fllar›n geliflmesindeki önemi küçümsenmeyecek kadar fazlad›r. Ancak karmafl›k insan davran›fllar›n› her zaman U-D flemas› ile aç›klamam›z oldukça güçtür. Örne¤in, çocu¤un konuflmay› ö¤renmesinde ve hiç duymad›¤› cümleleri türetmesinde, pekifltirmenin yeterli olmad›¤› Chomsky taraf›ndan aç›kça gösterilmifltir. Davran›flç›lar gözlenebilir özelli¤e sahip olmad›¤›ndan, zihinsel süreçleri incelemekten kaç›nm›fllar, güvenilir verinin yanl›zca, aç›k, gözlenebilir davran›fltan elde edilebilece¤ini öne sürmüfllerdir. Daha sonralar›, yeni davran›flç› yaklafl›m ve sosyal ö¤renme kuram› ile davran›flç›l›¤a yeni bir boyut getirilmifl ve "içsel" süreçlerden söz edilmeye bafllanm›flt›r. An›lan revizyonlara karfl›n U-D kuram›, zihinsel süreçlerin anlafl›lmas› için yeterli
Uyar›c›-davran›fl (U-D) kuramc›lar›na göre bir davran›fl›n tekrar görülme olas›l›¤›n› artt›ran ya da azaltan en önemli etken, o davran›fltan sonra gelen pekifltirmedir.
182
Davran›flç› ö¤renme kuramlar›na göre ö¤renme, uyar›c› ile davran›fllar aras›nda kurulan bir ba¤d›r.
Biliflsel kuram›n oda¤› bilgidir.
SIRA S‹ZDE
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
olamam›fl ve karmafl›k insan davran›fllar› biliflsel (cognitive) psikoloji alan›nda yap›lan araflt›rmalarla aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Davran›flç› ö¤renme kuramlar›na göre, ö¤renme, uyar›c› ile davran›fllar aras›nda kurulan bir ba¤d›r. Biliflsel (cognitive) sözcü¤ü ise düflünme, anlama, ak›l yürütme ve problem çözme gibi tüm zihinsel faaliyetleri ifade edebilmek için kullan›lan bir terimdir. Biliflsel kuram›n oda¤› bilgidir. Biliflsel kuramc›lar bilgi iflleme (information processing) terimini bilgisayar biliminden alm›fllard›r. Biliflsel ö¤renme, organizman›n geçirdi¤i yaflant›lar sonucu bilgi iflleme tarz›nda meydana gelen bir de¤iflikliktir. Bir baflka deyiflle organizman›n belirli bir durumdaki alg›lar›n› yeniden örgütleyerek onlara yeni bir anlam kazand›rma sürecidir. Biliflsel ö¤renme kuramc›lar›na göre ö¤renme, zihinsel bir süreçtir ve ö¤renmenin do¤as›n›n anlafl›labilmesi için zorunlu olarak U-D aras›na giren ve organizman›n içinde yer alan içsel süreçlerin çal›fl›lmas› gerekmektedir. Bu bölümde geliflim psikolojisine katk›s› olan Sosyal Ö¤renme Kuram› ile dönem kuramc›lar›ndan Sigmund Freud, Erik H. Erikson ve Jean Piaget'nin görüflleri k›saca özetlenecektir. Psikoanalitik kuram›n öncüsü olan Freud ve psikoseksüel geliflim dönemleri "Kiflilik" bölümünde ayr›nt›l› olarak tart›fl›laca¤›ndan burada psikoseksüel geliflim dönemleri sadece Tablo 10.1'de yer alacakt›r. Biliflsel Kuram›n oda¤› nedir?
Sosyal Ö¤renme Kuram› Sosyal ö¤renme kuram›na göre normal ve sapm›fl (ayk›r›) davran›fllar›n oluflmas› çevresel etkenlere ba¤l›d›r.
Davran›flç›l›¤›n geliflimine katk›s› olan Hull'un ö¤rencilerinden Mowrer, Sears, Miller ve Dollard, hem U-D hem de psikoanalitik kurama dayal› olarak "sosyal ö¤renme" kuram›n› gelifltirmifllerdir. Sosyal ö¤renme kuram›na göre normal ve sapm›fl (ayk›r›) davran›fllar›n oluflmas› çevresel etkenlere ba¤l›d›r. Sears, aile-çocuk iliflkilerine, Bandura ve Walters gençlik dönemine önem vermifllerdir. Bunun yan›s›ra Bandura'n›n gözleyerek ö¤renme, taklit ve özdeflim üzerindeki çal›flmalar› dikkati çeker niteliktedir. Bandura'n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre, yeni davran›fllar›n kazan›lmas›nda mutlaka bir problemle karfl›lafl›lmas› ve problemin çözülmesi gerekmez. O davran›fl› sergileyen bir modelin gözlenmesi ve taklit edilmesi ö¤renmede çok önemli rol oynamaktad›r. Sosyal çevre deneyim sa¤layabilmek için model oluflturmakta, bireyler de bunlar aras›ndan bilinçli flekilde kendilerine uygun olan› seçebilmektedirler. Yeni bir davran›fl gözlem yoluyla ö¤renildi¤i zaman ö¤renme biliflsel etkinlik gibi görünmektedir. Bu nedenle Bandura kendi kuram›n› sosyal bilifl kuram› olarak adland›rmaktad›r. Bandura'ya göre çocukta ba¤›ml›l›k ve sald›rganl›k davran›fl›n›n görülmesi sadece pekifltireçlere de¤il, ayn› zamanda baflkalar›n›n davran›fllar›n›n model al›n›p taklit edilmesine ba¤l›d›r. Örne¤in, televizyonda sald›rganl›k sergileyen modellerin de canl› modeller kadar etkin bir flekilde taklit edildi¤i kan›tlanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Bandura'ya göre sald›rganl›k davran›fl› nas›l kazan›l›r? Siz de çevrenizdeki sald›rgan davran›fllar›n nedenlerinin neler olabilece¤ini tart›fl›n›z.
Sosyal kurallar›n içsellefltirilmesi, özdeflim olarak tan›mlan›r.
Sald›rganl›k belki de aç›klanmas› en güç olan davran›fllardan biridir. Freud'a göre sald›rganl›k, engellemenin bir sonucudur. Oysa, özgün bir engellemenin olmad›¤› durumlarda da sald›rganl›¤›n ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Bandura ve Walters sald›rganl›¤›n gözlem, taklit ve pekifltirme ile ö¤renildi¤ini savunurlar.
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
183
Bandura ve Walters'in bulgular›na göre, yüksek düzeyde engellenme, sald›rgan davran›fllar›n pekifltirilmesi ve fiziksel ceza, sald›rgan davran›fllar›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Fiziksel cezay› uygulayan ana-baba, çocuk için bir model oluflturmakta ve sald›rganl›¤›n artmas›na neden olmaktad›r. Yukar›da de¤indi¤imiz gibi Bandura, gözlem, taklit ve özdeflimin sosyal ö¤renmedeki önemi üzerinde araflt›rmalar yapm›flt›r. Bandura'ya göre çocuk, baflkalar›n›n davran›fllar›n›, inançlar›n›, de¤erlerini taklit eder ve giderek bunlardan baz›lar›n› benimser. Sosyal kurallar›n içsellefltirilmesi "özdeflim" olarak da tan›mlanabilir. Özdeflim yoluyla cinsiyete uygun davran›fl örüntüleri ve kültürdeki ahlaki de¤erler kazan›l›r, böylece vicdan geliflmeye bafllar. ‹nsan›n sosyalleflmesi çok karmafl›k bir süreçtir. Di¤er insanlarla olumlu iliflkiler kurmak, onlardan nas›l davran›laca¤›n› ö¤renmek, insan yaflam›n›n önemli bir yönüdür. Sosyalleflme, insan›n toplumun önemli bir üyesi haline gelmesidir. Çocuk sosyalleflme süreci içinde modeli örnek alma ve taklit yoluyla yetiflkinler gibi davranmay› ö¤renir. Hem olumlu (iflbirli¤i, yard›mseverlik, di¤ergaml›k); hem de olumsuz (sald›rganl›k, düflmanl›k) sosyal davran›fllar›n kayna¤›, genel olarak ö¤renme yaflant›lar›n›n pekifltirilmesi ve modellerden örnek al›nmas›d›r.
Dönem Kavram› ve Geliflim Dönemleri Birey geliflirken belirli sürelerde birtak›m niteliksel özellikler gösterir. Böyle belirli özelliklerin ön plana geçti¤i geliflim aflamalar›na "dönem" denilmektedir. Her ne kadar kesin çizgilerle ay›rmam›z mümkün de¤il ise de en basit dönem s›n›flamas› yafla göre yap›land›r. Kritik dönemler ve geliflim dönemleri aras›nda yak›n bir ba¤lant› olmakla birlikte bu iki kavram birbirinden fakl›d›r. Kritik dönem, geliflmede önemli sonuçlar› olan dönemleri ifade eder. Belirli organlar›n ve ifllevlerin geliflmesi için kritik dönemler vard›r. Bu dönemlerde organizman›n yoksunlu¤a u¤ramas›, olumsuz etkiler alt›nda kalmas›, ileride telafi edilemeyecek, flekilde organizman›n yap›s›n› ya da davran›fl›n› etkiler. Örne¤in, hamileli¤in ilk üç ay›nda anne k›zam›kç›k geçirirse, çocuk kör, sa¤›r, beyin özürlü ya da deforme bir flekilde do¤abilir. Sadece fiziki geliflmede de¤il psikolojik geliflmede de kritik dönemler oldu¤u öne sürülmüfl ancak hangi dönemler oldu¤u tam olarak belirlenememifltir. Baz› kuramc›lara göre yaflam›n ilk y›llar› temel güven duygusunun geliflmesi bak›m›ndan kritik dönem say›lmaktad›r. Örne¤in, birey di¤er insanlara olan temel güven duygusunu, ba¤l›l›k iliflkisini, yaflam›n ilk y›l›nda kazan›r. Bu güven duygusu çocuk-anne aras›ndaki sevgi, flefkat iliflkisine dayal› olarak geliflir. E¤er çocuk böyle bir iliflkiden yoksun olarak yetiflirse, olumsuz genellemeleri nedeniyle, ilerideki sosyal yaflant›s›nda güvensiz tutumlar gösterebilir. Okul öncesi y›llar› da zihinsel geliflim ve dilin kazan›m› aç›s›ndan önemlidir. Çocu¤un kritik dönemlerde yaflad›¤› deneyimler onun gelecekteki geliflimini flekillendirmektedir. Dönem kavram›, belirli bir aflamada görülen geliflim problemlerinin uygun bir flekilde çözümlenememesi halinde, onu izleyen dönemdeki geliflimin engellenebilece¤ini belirtir. Her yeni dönem eski dönemin yap› tafllar› üzerine kurulur ve yeni davran›fl›n niteli¤inde farkl›l›k görülür. Dönemler afla¤›daki özellikleri içermektedir. • Varolan dönemdeki davran›fllar baflat (bask›n) olmal›d›r. • Varolan dönemdeki davran›fllar niteliksel olarak di¤er dönemlerdekinden farkl› olmal›d›r. • Tüm çocuklar geliflim dönemlerini ayn› h›zda geçmeseler de ayn› s›rada geçmelidirler.
Belirli özelliklerin ön plana geçti¤i geliflim aflamalar›na "dönem" ad› verilir..
184
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
Bu bölümde geliflim psikolojisine önemli katk›lar› olan baz› dönem kuramc›lar›n›n çal›flmalar› k›saca özetlenecektir. Freud "psikoseksüel", Erikson "psikososyal" ve Piaget "biliflsel" geliflim dönemleri ile geliflim psikolojisine önemli bak›fl aç›lar› getirmifllerdir. An›lan üç kuramc› geliflime iliflkin dönem kuram› gelifltirme noktas›nda uzlafl›yorlarsa da her bir kuramc› kendine özgü yaklafl›m› ile di¤erlerinden ayr›lmaktad›r. An›lan kuramc›lar bireyin geliflimini ayr› boyutlarda de¤erlendirirler. Bu nedenle ayn› çocu¤u ele al›fl ve inceleyiflleri farkl›l›k göstermektedir. SIRA S‹ZDE
Kritik dönem kavram›n› aç›klay›n›z.
Sigmund Freud ve Psikoseksüel Geliflim Dönemleri Psikoanalitik kurama göre davran›fllar, cinsellik ve sald›rganl›k olarak belirlenen içgüdüsel dürtülerle, sosyal engeller aras›ndaki çat›flmadan kaynaklan›r.
Freud, kiflili¤in temelinin yaflam›n ilk befl y›l› içinde at›ld›¤›n› vurgulamaktad›r. Ona göre bireyler gelecekteki kiflilik yap›s›n› oluflturan psikoseksüel dönemlerden geçerler. Psikoanalitik kurama göre davran›fllar, cinsellik ve sald›rganl›k olarak belirlenen içgüdüsel dürtülerle, sosyal engeller aras›ndaki çat›flmadan kaynaklanmaktad›r. Sosyal kurallarla bast›r›lan dürtüler ileride rüyalar, dil sürçmeleri ya da hastal›k belirtileri olarak ortaya ç›kmaktad›r. Freud'a göre ana-baba tutumlar› çocu¤un gelecekteki kiflili¤ini önemli ölçüde etkilemektedir.
Erik H.Erikson ve Psikososyal Geliflim Dönemleri Erikson klasik psikoanalitik kurama baz› yeni görüfller eklemekle beraber temelde psikoanalitik kuramdan tam olarak ayr›lmam›flt›r. Dönemler incelendi¤i zaman özde bir ayr›l›k olmad›¤›, ancak deyifl ayr›l›klar› ve baz› eklentiler bulundu¤u görülür. ‹ki bak›mdan psikoanalitik kurama katk›s› oldu¤u söylenebilir. Çocukluk dönemlerine ek olarak ergenlik, yetiflkinlik, olgunluk (orta yafl) ve yafll›l›k dönemlerine de a¤›rl›k vererek geliflmenin tüm yaflam boyu devam eden bir süreç oldu¤unu vurgulamas›; insan-çevre etkileflimine önem vererek kültürel ve toplumsal etkenlere de¤inmesi, psikoanalitik kuramdan ay›r›c› özellikler aras›ndad›r.
Erikson'a Göre ‹nsan›n Sekiz Dönemi Oral-Duyusal Dönem: (Temel Güven X Güvensizlik) Yaflam›n ilk y›l›n› kapsar. Bebek verileni almay› ve baflkalar›na verebilmeyi ö¤renmeye bu dönemlerde bafllar. Tablo 10.1'de görüldü¤ü gibi Erikson bu dönemde temel güven duygusunun kazan›laca¤›n›, baflar›s›zl›¤›nda ise güvensizlik oluflaca¤›n› vurgular. Bireyin di¤er insanlara ve kendine güven duyup duymayaca¤› yaflam›n›n ilk dönemindeki deneyimlerine ba¤l›d›r. Kas-Anal Dönemi: (Özerklik X Utanç ve Kuflku) ‹ki-üç yafllar› aras›ndaki dönemdir. Kas kontrolünün geliflmesi ile bebe¤in hem kendini hem de çevreyi kontrol etme yetene¤i artar. Zaman›nda ve düzenli bir tuvalet e¤itimi, kiflili¤in sa¤l›kl› nitelikler tafl›mas›n› sa¤lar. Çocuk güvenini yitirmeden, kendine güven duygusu gelifltirir. Baflar›s›zl›¤› halinde utanç duygusunun ve kuflkunun temelleri at›l›r. Lokomotor-Jenital Dönem: (Giriflkenlik X Suçluluk) Genellikle üç-alt› yafl aras›ndad›r. Bu dönemde cinsiyetler aras›ndaki ayr›l›klar kavranmaya bafllan›r. Çocuk giriflti¤i etkinliklerde amac› ve yönelim kazanmay› ö¤renir. Baflar›s›zl›k, suçluluk duygusunun geliflmesine yol açar.
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
185
Latans Dönemi: (Çal›flma, Baflar›l› Olma X Afla¤›l›k) Alt› yafl ile bulû¤ ça¤› aras›ndad›r. Çal›flma ve baflar› kazanma etkinlikleri görülür. Baflar›s›zl›k afla¤›l›k duygusu yarat›r. Görüldü¤ü gibi an›lan ilk üç dönemde egemen ortam aile iken bu aflamada okul, arkadafl ve komflular önem kazanmaktad›r. Ergenlik Dönemi: (Özdeflim Kurma X Rol Karmaflas›) Bu dönemde hormonlar nedeniyle organizmada önemli de¤ifliklikler olur. Çocuk bedeninden eriflkin bedenine dönüflüm ayn› zamanda çocuk rolünden eriflkin rolüne dönüflümü gerektirmektedir. An›lan fiziksel ve fizyolojik de¤iflikliklerin yan›s›ra, toplumsal rollerde ve beklentilerde de de¤ifliklikler olmas› nedeni ile ergenin karfl›laflt›¤› sorunlar büyür. Bu dönemde ben kimim sorusuna cevap aran›r. Her dönemde de¤iflen geçici kimlikten sürekli bir kimlik edinmeye do¤ru geliflme görülür. Bu dönemde önceki dönemlere iliflkin özdeflimler, yeni bir sentez ile yeterli bir kimlik ortaya ç›karabilecek gibi olmal›d›r. Ba¤›ms›z ve yeterli bir kiflilik gelifltirilmedi¤i takdirde bir çetenin kimli¤ini edinme, ideolojilerin arkas›ndan gitme e¤ilimi görülür; bireysellik yitirilir. Ergenlik döneminde egemen ortam arkadafl gruplar› ve yak›n çevredir. Birey uygun özdeflimlerle kimli¤ini bulamazsa rol karmaflas› içinde bocalar. Dönemden beklenen olumlu sonuç bireyin özdeflim yoluyla tutarl› benlik kazanmas›d›r. Yetiflkinlik Dönemi: (Yak›nl›k X Yaln›zl›k) Bu dönemin en önemli üç özelli¤i, arkadafll›k kurma, sevgi iliflkileri ve cinsel iliflkilerdir. Sevgi ve cinsellik bu dönemde ergenlik döneminden farkl› olarak gerçekçi temellere oturur. ‹fl yaflam›, yak›n dostluklar kurma ve evlilik gibi önemli sorunlar bu dönemde yer al›r. Bu dönemin baflar›s›zl›¤› bireyin yaln›zl›k duygusu gelifltirmesine neden olabilir. Beklenen olumlu sonuç yak›n iliflkiler kurma yetene¤inin geliflmesidir. Olgunluk Dönemi: (Neslin Devam›, Üretkenlik X Durgunluk) Bu dönemin özelli¤i yeni kuflaklar› yaratmak, onlara ba¤lanabilmek ve zaman› gelince onlara ba¤›ms›zl›klar›n› verebilmektir. Olgunluk dönemi ifl yaflam›ndaki üretkenli¤i de vurgulamaktad›r. Baflar›s›zl›¤›nda durgunluk görülür. Yafll›l›k Dönemi: (Ego Bütünlü¤ü X Umutsuzluk) Yaflam› mutlulukla dolu, baflar›l› bir kimse için bu dönem sorunlu olmayabilir. Daha önceki dönemlerde kazan›lanlar, bu dönemde tam bir "ego" bütünlü¤ü oluflturmak için yeniden sentez edilmektedir. Dönemin baflar›s›zl›¤› halinde ölüm korkusu ve buna ba¤l› kayg›lar ortaya ç›kabilir. ‹nsan› konu alan psikoloji insan›n oluflturdu¤u kurumlardan (din, sanat, ahlak, hukuk v.s) yani toplumsal yaflant›n›n kendisinden ayr› olarak incelenemez. Erikson'un kuram› psikoanalizden toplumsal etkenlere at›lm›fl bir ad›m olmakla beraber, günümüzde daha gerçekçi araflt›rmalarla geliflim konusuna katk›da bulunmak gere¤ini bize göstermektedir. Erik Erikson'a göre özerklik (Otonomi) hangi dönemin "temel kazanc›"d›r?
SIRA S‹ZDE
186 Tablo 10.1: Psikoseksüel ve Psikososyal Geliflim Dönemlerinin Karfl›laflt›r›lmas›
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
Geliflim Dönemi FREUD (Psikoseksüel) 0-1 Yafl Oral Dönem A¤›z, dil ve dudaklar bebe¤in temel haz alma bölgeleridir. Bu dönemdeki en önemli uyar›c› faaliyet, beslenmedir. 1-3 Yafl
3-6 Yafl
7-11 Yafl
Adölesan
Yetiflkinlik
Orta Yafl
Yafll›l›k
ERIKSON (Psikososyal) Oral-Duyusal Dönem (Temel Güvensizlik) Bu dönemdeki bebekler de, beslenme, temizlik, duygusal yak›nl›k ve fiziksel temas gibi temel gereksinimleri karfl›lan›rken, kendilerine ve di¤er insanlara güvenmeyi ö¤renir veya güvensizlik duygusu oluflur. Anal Dönem Kas Anal Dönemi (Özerklik x Utanç, Kuflku) Bebe¤in temel haz alma bölgesi, Bu dönemdeki çocuklar, beslenme, anüstür. Bu dönemdeki en tuvalete gitme, yürüme, çevreyi önemli faaliyet, tuvalet keflfetme ve konuflma gibi çeflitli e¤itimidir. faaliyetleri s›ras›nda yeterlilik duygusu gelflitirir veya yetenekleri hakk›nda kuflku duyarlar. Fallik Dönem Lokomotor-Jenital Dönem Bu dönemde temel haz kayna¤› (Giriflkenlik x Suçluluk) çocu¤un cinsel organ›d›r. Erkek Bu dönemdeki çocuklar, yetiflkinlere çocu¤un cinsel organ› (penis), özgü baz› faaliyetleri yapabilmeyi vücudunun en önemli parças›d›r isterler. Ancak, ebeveynler taraf›ndan ve jenital uyar›mdan haz konan afl›r› s›n›rlamalar çocu¤un almaktad›r. Erkek çocuklar giriflkenli¤ini engeller, suçluluk cinsel organlar›ndan gurur hissetmesine neden olur. duyarlarken, k›z çocuklar›, neden penisleri olmad›¤›n› merak etmektedirler. Dönemin sonlar›na do¤ru çocuklar kendi cinsiyetindeki ebeveynleri ile özdeflim kurarak cinsiyet rollerini kazanmaya bafllarlar. Latans Dönemi Latans Dönemi Bu dönemdeki çocuklar zaman- (Çal›flma Baflar›l› Olma X Afla¤›l›k Duygusu) lar›n›n büyük bir k›sm›n› okulda Bu dönemdeki çocuklar, yeni beceriler geçirdiklerinden, psiflik kazanarak, yeterli ve üretken olmay› enerjileri, ders ve spor gibi ö¤renirler, baflar›s›zl›k durumunda ise, geleneksel faaliyetlere yönelir. afla¤›l›k duygusuna kap›l›r ve hiçbir fley Cinsel ihtiyaçlar aç›s›ndan yapamazlar. sessiz ve sakin bir dönemdir. Jenital Dönem Ergenlik Dönemi Freud'a göre jenital dönem, (Özdeflim Kurma X Rol Karmaflas›) yetiflkinlik süresince devam Bu dönemdeki adölasanlar "ben kimim" etmektedir. Sa¤l›kl› yaflam›n sorusuna yan›t arayarak cinsel politik ve amac›, "sevmek ve çal›flmakt›r" mesleki kimliklerini oluflturmaya çal›fl›r veya hangi rolleri gerçeklefltirecekleri konusunda karmafla yaflarlar. Yetiflkinlik Dönemi (Yak›nl›k X Yaln›zl›k) Bu dönemdeki genç yetiflkinler, sevgi ve dostlu¤u paylaflabilecekleri birilerini ararlar (efl seçimi); bunu baflaramad›klar›nda ise, düfl k›r›kl›¤›na u¤rama korkusuyla insanlardan uzaklafl›rlar. Olgunluk Dönemi (Üretkenlik X Durgunluk) Bu dönemde birey anlaml› ve üretken ifl yaflam› ve çeflitli faaliyetleri d›fl›nda, gelecek kuflaklara katk›da bulunmakta veya durgunlafl›p içine kapanmaktad›r. Yafll›l›k Dönemi (Ego Bütünlü¤ü X Umutsuzluk) Bu dönemde birey, yaflam›n› anlaml› hale getirmeye çal›flmakta veya amac›na ulaflamad›¤› için umutsuzlu¤a kap›lmaktad›r.
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
187
Jean Piaget'nin Biliflsel Geliflim Kuram› ve Biliflsel Geliflim Dönemleri Yirminci yüzy›l›n devlerinden biri say›lan ve geliflim psikolojisine büyük katk›lar› olan Piaget'in bilinci, Freud'un ise bilinçalt›n› keflfetti¤i öne sürülmektedir. Piaget'ye göre dönem kavram› yafla ba¤l› olarak zihinsel geliflimin do¤as›nda ve yap›s›nda ortaya ç›kan niteliksel de¤iflikliklerdir. Zihinsel geliflimdeki bu olgu yumurtan›n önce t›rt›la ve giderek kelebe¤e dönüflmesi ile karfl›laflt›r›labilir. Biyolojiye, zoolojiye ve matemati¤e olan ilgisi kadar felsefeye olan merak› da kuram›n›n geliflmesinde önemli rol oynam›flt›r. Felsefi alandaki ilgisi daha çok epistemoloji üzerindedir. Piaget 1920'li y›llarda geleneksel görüfle karfl› ç›karak çocuklar›n yetiflkinlerden daha ilkel düflünce örüntüsü gösteren minyatür yetiflkinler olmad›¤›n›, onlar›n kendilerine özgü bir dünya görüflü oldu¤unu vurgulam›flt›r. Piaget ve arkadafllar›, de¤iflik yafl gruplar›ndan oluflan çocuklar›n düflünme süreçleri üzerindeki gözlem ve deneylerinden sonra, zihinsel yeteneklerde görülen niteliksel de¤iflmelerin s›ras›n› saptam›fllard›r. Çocuklar›n olgunlaflma h›z›na ve aktif çevresel deneyimlerine dayal› olarak, her dönemde zihinsel yeteneklerinde niteliksel de¤iflme ve yenilik görülmektedir. Çocuklar, geliflmelerinin her döneminde yeteneklerinin sa¤lad›¤› ölçüde dünya görüflüne sahip olabilirler. Piaget biliflsel geliflimi dört dönemde incelemektedir.
Piaget'ye göre dönem kavram›, yafla ba¤l› olarak zihinsel geliflimin do¤as›nda ve yap›s›nda ortaya ç›kan niteliksel de¤iflikliklerdir
Geliflim psikolojisine büyük katk›lar› olan Jean Piaget.
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yafl) Piaget yaflam›n yaklafl›k ilk iki y›l›n› duyusal-motor dönem olarak adland›rm›flt›r. Bebe¤in dünyas› bafllang›çta dura¤anl›¤› olmayan geçici imgelerle doludur ve sanki h›zla giden bir trende, görüntülerin önünden geçip gidiflini seyretmektedir. Duyusal-motor dönemde sembolik düflünce geliflmedi¤i için, bebe¤in zihinsel etkinlikleri duyusal uyar›c›lar, refleksler ve basit hareketlerle s›n›rlanm›flt›r. Örne¤in, gözle tarama, emme, tutma, ›s›rma gibi. Bebeklerin kendilerini di¤er nesnelerden ayr›flt›rma yetene¤i de dönemin bafllar›nda henüz geliflmemifltir. Bebek büyüyüp gelifltikçe yeni davran›fl örüntüleri ortaya ç›kmaya bafllamaktad›r. Piaget dönemin ilk y›l›nda dairesel hareketlerin (circular actions) zihinsel geliflim üzerindeki önemini vurgulam›flt›r. Dairesel hareket sonucuna ba¤l› olarak bir hareketin tekrar edilmesi sürecidir. Örne¤in bebek tesadüfen bir nesneye dokunur ve nesne, müzik sesi ile dönmeye bafllar. Bundan hofllanan bebek tekrar nesneye dokunur, böylece hareketin devam etmesi sa¤lanm›fl olur ve giderek duyusal ve motor faaliyet aras›nda eflgüdüm oluflur. Bebekler yaflamlar›n›n ilk y›l›nda kendi hareketleri ile bu hareketlerin sonuçlar› aras›ndaki iliflkiyi anlamaya bafllarlar. Birinci y›l›n sonlar›na do¤ru (8-12 ay) bebeklerde taklit davran›fl› ortaya ç›kmaktad›r. Ancak bebekler, gözlerinin önünde olmayan modellerin davran›fllar›n› zihinsel olarak temsil etme yetene¤ini, daha ileri aylarda (14-24) kazanmaktad›rlar. Bebek, duyusal-motor dönemin bafllar›nda uyar›c›y› görüfl alan›n›n d›fl›na ç›kana kadar izleyip sonra b›rakmaktad›r. Zihinsel yap›lar olufltukça, bir nesne görüfl alan›n›n d›fl›na ç›ksa da bebekler nesneyi zihinsel olarak temsil edebilmektedirler. Bir nesnenin görüfl alan›n›n d›fl›na ç›kt›¤› durumlarda var oldu¤unun bilinmesine Piaget nesne devaml›l›¤› kavram› ad›n› vermifltir. Nesne devaml›l›¤› kavram›n›n geliflimi ve saklanan nesneleri bulma yetene¤inin kazan›lmas›, duyusal motor döneminin en önemli özelli¤idir. Örne¤in, oyunca¤› gözünün önünde sakland›¤›nda, bebek hiç tepki göstermiyorsa, oyunca¤›n varl›¤›n›n devam etti¤ine iliflkin
Duyusal-motor dönemde sembolik düflünce geliflmedi¤i için; bebe¤in zihinsel etkinlikleri, duyusal uyar›c›lar, refleksler ve basit hareketlerle s›n›rlanm›flt›r.
Nesne devaml›l›¤› kavram›n›n geliflimi ve saklanan nesneleri bulma yetene¤inin kazan›lmas›, duyusal motor döneminin en önemli özelli¤idir.
188
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
kavram› henüz geliflmemifl demektir. Nesne kayboldu¤unda, nesnenin kayboldu¤u yere bak›p araflt›rma davran›fl› gösteriyorsa nesne devaml›l›¤› kavram› kazan›lm›flt›r. Nesne devaml›l›¤› kavram›n›n ilk belirtileri 8-12 aylar aras›nda ortaya ç›kmakta ve 18 ay içerisinde geliflmesi beklenmektedir. Duyusal motor döneminin sonlar›na do¤ru bebekler, kendileri görmeden de bir nesnenin yerinin de¤iflebilece¤ini anlayabilmektedirler. SIRA S‹ZDE
Duyusal-motor dönemin en önemli karekteristikleri nelerdir?
‹fllem Öncesi Dönem (2-7 Yafl)
Somut ifllemsel dönemdeki çocuklar; demokrasi, din v.b. gibi kavramlar› somut örneklerle aç›klamaya çal›fl›rlar.
‹fllem öncesi dönemde nesnelere ve olaylara iliflkin zihinsel sembollerin oluflmas› ile, çocu¤un dili kullanma yetene¤inde h›zl› bir geliflme görülmektedir. An›lan sembolik (temsili) beceriler, 2-7 yafllar› aras›nda büyük ölçüde geliflme göstermektedir. Sembolik düflüncenin geliflmesine iliflkin en çarp›c› örnek, ifllem öncesi dönemdeki çocu¤un dili kullanma yetene¤inde ortaya ç›kan flafl›rt›c› art›flt›r. Çocu¤un dünyay› alg›lamas›nda sembolik düflünce ve taklit oyunlar büyük önem tafl›maktad›r. Taklit oyunlar öncelikle yarat›c› düflünce ve hayal gücünün ortaya ç›kmas›n› sa¤lar. Çocuk, oyun s›ras›nda baflkalar›yla (hayali ya da gerçek) etkileflime girmekte ve kendini ifade olana¤› bulmaktad›r. Drama türü bu faaliyetler biliflsel geliflim aç›s›ndan kuflkusuz çok önemli katk›lar sa¤lamaktad›r. Çocuklar ifllem öncesi dönemde nesnelerin de¤iflmez ve tan›mlanabilir özelliklerini ö¤renirler, nicelikleri göstermek için say›lar› kullanmaya bafllarlar. Ancak bütün bunlar› sezgi düzeyinde yapabilmektedirler. Örne¤in, bir koflulda A, B'den büyüktür derken, bir baflka koflulda B, A'dan büyüktür diyebilirler. Piaget ve arkadafllar› ifllem öncesi dönemdeki çocuklar›n mant›ksal yetersizlikleri üzerinde odaklaflarak, oldukça karamsar bir tablo çizmifllerdir. Örne¤in, çocuklar nesneleri ortak özelliklerine göre s›n›fland›rma (classification) yetene¤inden yoksundurlar, ben-merkezcil (egocentric=egosantrik) düflünce egemendir ve korunum (conservation) ilkesi henüz geliflmemifltir. Piaget'e göre 2-7 yafllar› aras›ndaki çocuklarda s›n›fland›rma kavram› tam olarak geliflmemifltir. S›n›fland›rma, nesne gruplar› aras›ndaki mant›ksal iliflkiyi anlamak ve onlar› ortak özelliklerine göre ay›rmakt›r. Örne¤in, çocuklara de¤iflik renklerde tahtadan yap›lm›fl bir grup daire, kare ve üçgen verilerek bunlar› ortak özelliklerine (örne¤in renk, flekil, tahta) göre ay›r›p gruplamalar› istendi¤inde, çocuklar›n yönergeyi dikkate almad›klar›, ya da anlamad›klar›, daire, üçgen ve karelerden çok güzel evler yapt›klar› görülmüfltür. Piaget, s›n›flamadaki hiyerarfli ile, bir baflka deyiflle s›n›f, alt s›n›f ve üst s›n›f iliflkileriyle ilgilenmifltir. Her kavram taksonomik bir s›ra içinde düflünülmekte ve kavramlar›n en kolay temsil edildikleri bir temel düzey oldu¤u öne sürülmektedir. Örne¤in, böyle bir temel düzeyi hayvan ya da siyam kedisi de¤il de, kedi temsil etmektedir. ‹fllem öncesi dönemdeki çocuklar ayn› anda birden fazla s›n›fland›rma yapamad›¤›ndan, bir hayvan›n hem kedi, hem de siyam türü olabilece¤ini anlamakta zorluk çekmektedirler. Dolay›s›yla yedi yafl›n alt›ndakiler siyam kedisinin kedi grubu içinde bir alt grubu oluflturdu¤unu kavrayamazlar. 2-7 yafllar› aras›ndaki çocuklarda egosantrik düflüncenin egemen oldu¤u bilinmektedir. Piaget bu dönemdeki çocuklar›n kendi bak›fl aç›lar›n›n varolan tek bak›fl aç›s› oldu¤una inand›klar›n› ve baflkalar›n›n bak›fl aç›s›n› dikkate alamad›klar›n› öne sürmektedir. Örne¤in, befl yafl›ndaki bir çocuk önce niçin kar ya¤d›¤›n› sorup, sonra da çocuklar onunla oynas›nlar diye yan›tlamaktad›r.
Davran›fl Geliflimini Aç›klamaya Yönelik Bafll›ca Kuramlar
Piaget bu gruptaki çocuklar› mant›ksal düflünemedikleri için kavram öncesi dönemdeki çocuklar olarak nitelendirmifl ve korunum için yeterli zihinsel ifllem düzeyinde olmad›klar›n› öne sürmüfltür. Korunum nesnenin flekli de¤iflse ve mekana de¤iflik biçimlerde yerlefltirilse de, miktar, a¤›rl›k ve hacminde de¤ifliklik olmayaca¤› ilkesidir. Piaget bu kavram›n geliflip geliflmedi¤ini ölçmek için çok say›da deney yapm›flt›r. Piaget'nin görüflünü incelemek amac›yla ülkemizde yapt›¤›m›z çal›flmalardan birinde, çocuklara eflit büyüklükte ve a¤›rl›kta kilden yap›lm›fl iki top gösterilerek, gözlerinin önünde toplardan biri üç uzun sosis flekline dönüfltürülmüfl, topun sosislerle ayn› büyüklükte ve a¤›rl›kta olup olmad›¤› sorulmufltur. Korunum kavram› geliflmemifl çocuklar, genellikle sosislerin toptan daha büyük ve a¤›r oldu¤unu ifade etmifllerdir. Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi bizim ülkemizde de Piaget'nin bulgular› desteklenmifl, ancak korunum kavram›n›n daha erken yafllarda ortaya ç›kt›¤› görülmüfltür. Bu dönemde çocuklar›n bir baflka özelli¤i ise cans›z nesnelerin, baz› insan özelliklerine sahip oldu¤una inanmalar›d›r. Çocuklarda canl›l›k (animism) kavram› henüz geliflmemifltir. Canl›l›k kavram› genel olarak büyüme, kal›t›m ve kendinin üretti¤i hareket olmak üzere üç temel özellik aç›s›ndan ele al›nmaktad›r. Canl›lar büyür, yaflayan canl›lar di¤er canl›lardan oluflur ve hareket ederler. Örne¤in, üç yafl›ndaki çocuklar güneflin ve bulutlar›n canl› oldu¤una inan›rlar, çünkü canl›lar konusundaki yarg›lar›nda hareketi ipucu olarak kullanmaktad›rlar. Korunum ilkesi nedir?
189
Formel ifllemcinin problem çözümüne yaklafl›m› soyut ve sistematiktir.
Canl›l›k kavram› genel olarak; büyüme, kal›t›m ve kendinin üretti¤i hareket olmak üzere üç temel özellik aç›s›ndan ele al›nmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Somut ‹fllemsel Dönem (7-11 Yafl) 7 ile 11 yafllar› aras›nda mant›ksal düflünce geliflmeye bafllam›flt›r. Bu dönemde çocuklar nesneleri ortak özelliklerine göre s›n›fland›rabilmekte, baflkalar›n›n bak›fl aç›lar›n› dikkate alabilmekte ve her hareket eden nesnenin canl› olmad›¤›n› anlayabilmektedirler. Zihinsel dönüfltürme (transformation) ve geriye çevirebilme (reversibility) yetene¤i geliflti¤inden korunum ilkesini ö¤renmifllerdir. ‹fllem öncesi dönemde örnek olarak kulland›¤›m›z korunum problemi, somut ifllemsel dönemdeki çocuklara soruldu¤unda, ayn› büyüklükte ve a¤›rl›kta olan iki adet kil topun sosis flekline getirilmifl olan›n›n, tekrar top flekline dönüfltürülebilece¤i, bu nedenle kil miktar›n›n ve a¤›rl›¤›n›n her iki koflulda (top-sosis) ayn› olaca¤› ifade edilmifltir. Somut ifllemsel dönemde problemin çözülmesi, somut nesnelere, burada ve flimdi gibi anl›k durumlar›n olmas›na ba¤l›d›r. Örne¤in, somut ifllemsel dönemdeki çocu¤un A, B'den uzundur. B, C'den uzundur o halde A, C'den uzundur fleklinde ak›l yürütebilmesi, somut nesnelerin o anda önünde olmas›na ba¤l›d›r. Bir baflka deyiflle, çocuklar 11 yafl›ndan önce soyut kavramlarla düflünemezler. Bu nedenle çocu¤un cebirde kullan›lan soyut ifllemler aras›ndaki mant›ksal iliflkiyi anlamas› beklenmemelidir. Somut ifllemsel dönemi izleyen formel ifllemsel dönemde, düflünce somuttan soyuta do¤ru geçifl yapabilmektedir.
Formel ‹fllemsel Dönem (11 Yafl ve Sonras›) En son dönem 11 yafl›ndan sonra bafllayan ve mant›ksal düflüncenin yetiflkinler düzeyine eriflti¤i dönemdir. Formel ifllemsel dönemde düflünce sadece gözlenebilir, somut durumlarla s›n›rl› de¤ildir. Formel ifllemcinin problem çözümüne
Somut ifllemsel dönemdeki çocuklar; demokrasi, din v.b. gibi kavramlar› somut örneklerle aç›klamaya çal›fl›rlar.
190
Formel ifllemcinin problem çözümüne yaklafl›m› soyut ve sistematiktir.
Tablo 10.2: Piaget'in Biliflsel Geliflim Dönemleri
SIRA S‹ZDE
Vicdan Geliflimi: Do¤ru ve Yanl›fl
yaklafl›m› bir bilim adam›n›n kuramsal, tümdengelim yaklafl›m› gibi soyut ve sistematiktir. Adolesanlar soyut kavramlar ve hipotetik düflünceler hakk›nda neden belirtebilmekte ve baflar›s›z olduklar› problemlerde de¤iflik çözüm kombinasyonlar›n› sistematik biçimde oluflturabilmektedir. Somut ifllemsel dönemdeki çocuklar, demokrasi, din v.b. gibi kavramlar› somut örneklerle aç›klamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, demokrasinin ne anlama geldi¤i soruldu¤unda, çocuklar, bütün insanlar›n oy vermesidir fleklinde bir tan›m getirirken, formel ifllemsel dönemdekiler daha soyut tan›mlamalar yapm›fllard›r. Sözü edilen soyutlama yetene¤i ergenin yaflam›na bir anlam vermesine, sosyal ve ahlaki de¤erleri sorgulamas›na ve insan iliflkilerini anlamas›na yard›m etmektedir. Piaget formel ifllemsel dönemin ötesinde baflka bir dönem tan›mlamam›fl, 1518 yafl civar›nda en üst düzeye yaklafl›laca¤›na inanm›flt›r. Gerçekten formel ifllemsel dönemde adolesanlar mant›ksal düflüncenin alt›nda yatan temel ilkelere sahiptirler ancak ö¤renmeleri gereken daha çok fley vard›r. Tablo 10.1 ve 10.2'de görüldü¤ü gibi her üç dönem kuramc›s› kendi ilgi alanlar›n› derinlemesine inceleyip, di¤er geliflim alanlar›na de¤inmemifllerdir. Örne¤in, Freud psikoseksüel geliflimi incelerken sosyal etkenlerin önemine de¤inmemifltir. Ayn› flekilde Piaget'nin de biliflsel geliflimi incelerken, müzik, sanat ve edebiyatla ilgili düflünce geliflimini, duygular› dikkate almad›¤› görülmektedir. Ort. Yafl ‹smi Özellikleri Do¤um-2 Duyusal-motor Bebek dünyay› anlamak için duyu organlar›n› ve motor dönem becerilerini kullan›r. Kavramsal düflünce geliflmemifltir. Bebek bir nesneyi nas›l kullan›yorsa, o ba¤lamda bilmektedir. 2-6 Yafl ‹fllem-öncesi Çocuk dünyay› anlamak için dili de içeren sembolik düflündönem ceyi kullan›r. Ben merkezcil (egosantrik) düflünce hakimdir. Çocuk dünyay› sadece kendi bak›fl aç›s›na göre de¤erlendirir.
Temel Kazançlar Bebek, nesne görüntü alan›nda ç›ksa dahi hala varl›¤›n› devam ettirdi¤ini bilmektedir. (nesne devaml›l›¤›) Fiziksel faaliyetlerin yan›s›ra zihinsel faaliyetleri de geliflmeye bafllam›flt›r. Çocu¤un hayal gücü geliflmektedir. Konuflma, hem kendini ifade etmesinde, hem baflkalar›ndan etkilenmesine önemli rol oynamaktad›r. Ben merkezcil düflünce giderek azalmakta ve baflkalar›n›n görüflü dikkate al›nmaktad›r. Çocuk somut mant›ksal ifllemÇocuklar bilimsel düflünmedeki 7-11 Yafl Somut-ifllemsel leri ve ilkeleri anlayabilir, buntemel ilkeleri ö¤renirler ve dönem lar› günlük yaflam›na uygular. Bu mant›ksal yeteneklerini kulladönemde sezgisel düflünce yeri- n›rlar. Bu dönemde say› ve ni giderek rasyonel ve nesnel s›n›fland›rma kavramlar› ile düflünceye b›rak›r. korunum ilkesi geliflir. Gençler ant›k soyut kavramlarla Etik, politik ve sosyal konular 12 yafl ve Formel-ifllemsel düflünebilmeye, hipotezler kurgençlerin ilgi alan›na girmeye sonras› dönem maya ve "var olandan olas›ya" bafllam›flt›r. Deneyimler daha spekülasyonlar yapmaya bafllarlar. makro ve kuramsal bir yaklafl›mla de¤erlendirilmektedir.
Formel ifllemsel dönem hangi yafl grubu için önem tafl›r?
Vicdan Geliflimi: Do¤ru ve Yanl›fl
191
B.F. Skinner ve Albert Bandura gibi ö¤renme kuramc›lar›, dönem kuramc›lar›na elefltiriler getirirler. Örne¤in, dönem kuramc›lar› de¤iflik yafllarda farkl› süreçlerden söz etmektedirler. Ö¤renme kuramc›lar› ise, ö¤renme sonucunda an›lan aflamalarda farkl›l›k olaca¤›n› iddia etmektedirler. Onlara göre de¤iflik yafllardaki farkl› süreçler ödül, ceza, model alma ve taklide dayal› deneyimler aras›ndaki farklardan kaynaklanmaktad›r. Piaget, yeni bir döneme ancak bireylerin haz›r olduklar› zaman gelebileceklerine inan›r. Çocuklar› bir dönemden daha sonraki döneme çabuk geçmeye yöneltmek için özel e¤itim vermenin ve al›flt›rman›n, gerçekte sonucu etkilemeyece¤ini vurgulam›fl ve bu görüflü do¤rulanm›flt›r.
V‹CDAN GEL‹fi‹M‹: DO⁄RU VE YANLIfi Sosyal davran›fllar, büyük ölçüde neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤una iliflkin ahlaki de¤erler taraf›ndan tayin edilir. Sosyal kurallar ve ahlaki de¤erler ö¤renme sonucu kazan›lmaktad›r. Ö¤renme kuramc›lar›na (Sears, Maccoby, Levin) göre vicdan geliflimi, ana baban›n koydu¤u standartlar›n çocuk taraf›ndan benimsenerek bir iç kontrol sisteminin gelifltirilmesi olarak tan›mlan›r. Bunun yan›s›ra ahlak geliflmesinde duygusal güdüler (Freud); ya da biliflsel etkenlere önem veren (Piaget ve Kohlberg) kuramsal yaklafl›mlar vard›r. An›lan etkenler Freud'un ve özellikle Piaget'nin kuramlar›nda ilk kez etrafl›ca incelenmifl ve bunlar› izleyen kuramsal ve görgül geliflmeler konuyu daha iyi anlamam›za yard›mc› olmufltur.
Freud'un Ahlak Geliflimine Yaklafl›m› Freud, ahlak geliflimini duygusal-güdüsel bir süreç olarak ele alm›flt›r. Daha önce belirtildi¤i gibi kiflilik ve ahlak geliflimi an›lan psikoseksüel dönemlerden geçerek oluflmaktad›r. Freud'a göre ahlak geliflimi, cinsellik ve sald›rganl›k olarak belirlenen güdülerle, sosyal engeller, yasaklamalar aras›nda sa¤l›kl› bir dengenin kurulmas›yla oluflur. Freud, kiflilik ve ahlak gelifliminin temellerinin ilk befl y›lda at›ld›¤›n› ileri sürmektedir. Ancak Freud'un takipçileri (Yeni Freud'cular, Erikson Sullivan gibi) an›lan kuram›n kat› ve dar çerçevesinin geniflletilmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar. Freud'un ahlak görüflü günümüzde fazla benimsenmemektedir. Çünkü süperegonun ahlak› kontrol etti¤ini kan›tlayan görgül veriler yoktur. Biliflsel-Geliflimsel Yaklafl›m Araflt›rma bulgular› ahlak gelifliminin belirli aflamalardan geçerek olufltu¤unu kan›tlar niteliktedir. Ahlak geliflimi ile ilgili araflt›rmalarda çocuklara bir tak›m öyküler verilerek onlar›n ahlaki ikilemleri nas›l yarg›lad›klar› incelenmifltir. Örne¤in, öykülerden birinde, bir adam ölmekte olan kar›s›n›n hayat›n› kurtarmak için çok pahal› bir ilaç almak zorundad›r. Ancak adam›n bu ilac› alacak kadar paras› yoktur ve eczac› ilac› kendisine vermemektedir. Bu adam ne yapmal›d›r? Bir baflka öyküde ise dayan›lamayacak kadar ac› çekmekte olan bir kad›n, doktoruna kendisini öldürmesi için yalvarmaktad›r. Doktoru ne yapmal›d›r? Piaget, ahlak yarg›lar›n›n, baflkalar›na ba¤›ml›l›k (heteronomi) aflamas›ndan, kendine ba¤›ml›l›k (otonomi) aflamas›na do¤ru geliflti¤ini öne sürer. Kohlberg, çocuklar›n an›lan ahlaki ikilemleri nas›l yarg›lad›¤›n› incelemifl ve bulgular›n›n ›fl›¤›nda ahlak yarg›lar›n›n geliflmesine iliflkin dönemlerini oluflturmufltur.
Freud'a göre ahlak geliflimi; cinsellik ve sald›rganl›k olarak belirlenen güdülerle, sosyal engeller, yasaklamalar aras›nda sa¤l›kl› bir dengenin kurulmas›yla oluflur.
Piaget ve Kohlberg, ahlak geliflimi ile ilgili yarg›lar›n biliflsel geliflime paralel olarak geliflti¤ini öne sürerler.
192
Vicdan Geliflimi: Do¤ru ve Yanl›fl
Kohlberg'in kuram›n›n oluflmas›na öncülük eden Piaget ise, ahlak yarg›lar›n›n, baflkalar›na ba¤›ml›l›k (heteronomi) aflamas›ndan, kendine ba¤›ml›l›k (otonomi) aflamas›na do¤ru geliflti¤ini öne sürmektedir. Bafllang›çta çocukta gerçek bir ahlak anlay›fl› yoktur. Toplumsal kurallara ve otoriteye sayg› gösterilir. Bu dönemde "iyi çocuk" onay› almak, çocu¤un bafll›ca amac›d›r. Biliflsel yönden gelifltikçe, ahlaki yarg›lar› soyut evrensel ahlaki ilkelere dayand›rma e¤ilimi görülür. Ahlak geliflimi süreci içinde kurallar›n nas›l alg›land›¤›n›n yan›nda, yap›lan hatan›n öneminin nas›l alg›land›¤› da de¤iflmektedir. Küçük çocuklar bir hatan›n ne denli ciddi oldu¤unu, o hatan›n yol açt›¤› zararla ölçerler. Örne¤in, kaza ile sekiz fincan k›ran çocuk, bilerek bir fincan k›ran çocuktan daha suçlu bulunur. Yafl ilerledikçe hatay› yapan kiflinin niyetine daha çok önem verilmektedir. Piaget'ye göre ahlak gelifliminde bireyin içsel de¤erleri, onuru, durumsal özelliklere göre kurallar› de¤ifltirebilmelidir. Piaget ve Kohlberg'in görüflü kültürleraras› karfl›laflt›rmal› araflt›rmalarla desteklenmektedir. Ancak kavramsal ve de¤er yarg›lar›yla ilgili baz› ikilemlerin kültürler dikkate al›narak çözümlenmesi gerekmektedir. SIRA S‹ZDE
Piaget ve Kohlberg ahlak gelifliminde hangi faktörlere önem vermifllerdir?
Özet
Özet
Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisini, temel kavramlar› ve amaçlar›n› aç›klamak ve tan›mlamak • Geliflim psikologlar›, döllenmeden ölüme kadar yafla ba¤l› olarak görülen davran›fl de¤iflikliklerini incelerler. Geliflim psikolojisinin hem temel bilim hem de uygulamal› yanlar› vard›r. Yaflam süresi denildi¤inde, döllenmeden yaflam›n sonuna kadar olan dönemler düflünülmelidir.
AMAÇ
1
Davran›fl gelifliminde, biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klamak • Davran›fllar›n geliflmesinde kal›t›msal ve çevresel etkenler rol oynamaktad›r. Zeka insanlarda genetik aç›dan en fazla incelenen özellikler aras›nda yer al›r. Tek ve çift yumurta ikizleriyle yap›lan çal›flmalar, zekan›n kal›t›m ve çevrenin etkileflimi sonunda tayin edildi¤ini göstermifltir. ‹nsanlara nas›l davran›laca¤›n› ö¤retmek, bir baflka deyiflle sosyal geliflim, insan yaflam›n›n önemli bir yönüdür. ‹flbirli¤i, yard›mseverlik ve di¤erkaml›k olumlu; sald›rganl›k ve düflmanl›k ise olumsuz sosyal davran›fllardan baz›lar›d›r.
AMAÇ
2
193
Davran›fl geliflimini aç›klamaya yönelik gelifltirilen bafll›ca kuramlar› tart›flabilmek • Davran›fllar›n geliflimini aç›klamaya yönelik de¤iflik kuramlar vard›r. U-D kuramc›lar›na göre davran›fllar olumlu ya da olumsuz pekifltirme ve ceza ile kontrol edilir. Sosyal ö¤renme kuram›na göre ise, davran›fllar›n kayna¤› gözleyerek ö¤renme, ve modellerin örnek al›nmas›d›r (taklit ve özdeflim). Freud, kiflili¤in geliflmesinde yaflam›n ilk y›llar›n›n önemini vurgulam›flt›r. Erikson ise davran›fllar›n sosyal çevrenin etkisiyle, tüm yaflam boyu de¤iflebilece¤ine inanmaktad›r. Piaget 1920'lerden 1980'li y›llar›n ortalar›na kadar çocu¤un zihinsel geliflimini incelemifl ve davran›fllar›n biliflsel geliflimle birlikte önemli ölçüde de¤iflti¤ini ve bilginin kazan›lmas›nda bireyin aktif rol oynad›¤›n› vurgulam›flt›r. Ahlak gelifliminde de, biliflsel geliflimde oldu¤u gibi belirli dönemler vard›r (Piaget ve Kohlberg). Ahlak gelifliminin son aflamas›nda bireyin içsel de¤erleri ve onuru, yarg›lar›nda önemli rol oynamaktad›r.
AMAÇ
3
194
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Yaflam boyu geliflim yaklafl›m› için afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Yaflam boyu geliflim yaklafl›m› geliflim olay›n› incelemede yeni bir yönelimdir. b. Geliflimsel de¤iflim için potansiyelin tüm yaflam boyunca var oldu¤unu öne sürmektedir. c. Geliflim olay›n› aç›klamaya çal›flan yeni bir kuramd›r. d. ‹nsan›n yaflam› potansiyel olarak çok yönlü ve çok boyutlu görülmektedir. e. Geliflim psikologlar›, geliflme sürecini döllenme ile bafllay›p yaflam boyu devam eden de¤iflme anlam›nda kullan›rlar. 2. Geliflim ve de¤iflim kavramlar› aras›ndaki iliflki afla¤›dakilerden hangisidir? a. Geliflim ve de¤iflim özdefl süreçlerdir. b. Her de¤iflme geliflmeyi içerir, fakat; her geliflme gerçek bir de¤iflim de¤ildir. c. Geliflme de¤iflmeden önde giden bir süreçtir. d. Her geliflme bir de¤iflmedir, fakat; her de¤iflme geliflmeyi içermez. e. Geliflim geçmifli, de¤iflim gelece¤i kapsar. 3. Piaget'nin biliflsel geliflim kuram›na göre afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Çocuklar geliflmelerinin her döneminde, yetenekleri ölçüsünde dünya görüflüne sahip olabilirler. b. Okulöncesi dönemdeki çocuklar somut ifllemlerin üstesinden gelebilirler. c. Piaget'ye göre gerçek formel ifllemsel düflünceye yetiflkinlikte sahip olunur. d. Üç yafl›ndan sonra çocuklar›n zihinsel geliflimi durur. e. Piaget'ye göre kiflili¤in temeli ilk befl y›l içinde at›l›r. 4. Erik Erikson'un geliflim dönemleri, Freud'un Psikoseksüel geliflim dönemlerini temel olarak alm›flt›r. Bunun yan›s›ra Erikson'un öncelikle vurgulad›¤› konu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Geliflimin yetiflkinli¤in sonuna kadar incelenmesi b. Psikoanalizmin temel olarak al›nmas› c. Her dönemin ondan önceki dönemlere dayal› oldu¤u d. Sosyal etkenlerin önemi e. Genetik etkenlerin önemi
5. "Kal›t›m-Çevre" tart›flmas›ndan ç›kan sonuç afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹nsanlar aras›ndaki farklar, do¤ufltan olan tohum hücrelerindeki farklardand›r. b. S›hhatli olan bir bebek gerekli olan çevresel flartlar temin edildi¤i takdirde, herhangi bir alanda uzman olarak yetifltirilebilir. c. ‹nsanlar›n ço¤unlu¤u yüzde 60 kal›t›m, yüzde 40 çevrenin ürünüdür. d. Genel cevaplar yoktur. Fakat bir çok özel cevaplar vard›r. Örne¤in, kal›t›m çevre etkileflimi gibi. e. Tüm canl›lar kal›tsal potansiyellere göre geliflirler 6. Erikson'un çal›flma ve baflar›l› olmaya karfl›t afla¤›l›k duygusu gelifltirebilece¤i dönem Freud'un geliflim dönemlerinden hangisine karfl›l›k gelir? a. Oral b. Anal c. Genital d. Latans e. Fallik 7. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisine göre, sosyal modeli gözleyerek ve taklit ederek yeni davran›fllar kazan›l›r? a. Watson b. Erikson c. Bandura d. Piaget e. Pavlov 8. Piaget, yaflam›n ilk y›l›na ne ad vermektedir? a. ‹fllem öncesi dönem b. Duyusal motor dönem c. Somut ifllemsel dönem d. Formel ifllemsel dönem e. Sembolik düflünce dönemi 9. Yaflam boyu geliflim anlay›fl›, geliflimi, hangi iki dönem aras›ndaki geliflim olarak ele al›r? a. Do¤um - ölüm b. Döllenme - ölüm c. Döllenme - yafll›l›k d. Do¤um - yafll›l›k e. Do¤um - gençlik 10. Afla¤›dakilerden hangisi Erikson'un ileri sürdü¤ü dönemlerden biri de¤ildir? a. Oral-duyusal dönem b. Yafll›l›k dönemi c. Yetiflkinlik dönemi d. ‹fllem öncesi dönem e. Genital dönem
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
195
Yaflam›n ‹çinden
Biraz Daha Düflünelim
2 ile 5 yafllar› aras›nda, çocuklar›n düflünceleri oldukça karmafl›k hale gelir. Bebeklikteki ilkel dairesel haraketler ve deneme-yan›lma yoluyla problem çözme bu dönemde sona erer. Ancak anne-babalar, bak›c›lar ve ö¤retmenler unutmamal›d›r ki okul öncesi dönemdeki çocuklar›n düflünce biçimi, niteliksel olarak yetiflkinlerinkinden oldukça farkl›d›r. Afla¤›daki örnek bu yafl grubundaki çocuklar›n hem yeni edindikleri becerileri hem de s›n›rlar›n› göstermektedir. Ortalama olarak 4 yafl civar›nda olan bir grup çocuk bir kart oyununu henüz bitirmifllerdir. Çocuklardan biri "Ben kazand›m". diye ba¤›r›r. Ö¤retmen çocu¤a yaklafl›r ve sorar "kazand›¤›n› nerden biliyorsun?". Çocuk "Çok kolay, çünkü en çok kart benim." diye gösterir. Ö¤retmen çocu¤u bu konuda sorgulamaya devam eder. "Güzel, bunu bize göster bakal›m". Çocuk, elindeki kart kümesini karfl›laflt›rma yapabilmek için arkadafl›n›n kartlar›n›n yan›na yerlefltirir "Gördünüz mü benim daha çok kart›m var!" der. Ö¤retmen "Senin daha çok kart›n var çünkü senin kartlar›n›n yüksekli¤i daha fazla." diye yan›tlar. Baflka bir çocuk bu durumu protesto eder, "Hey durun, buraya bak›n!". Kendi kartlar›n› yere alt alta dizer, kartlar s›n›f› neredeyse duvardan davara kaplar. Daha sonra arkadafllar›n›n kazand›klar› kartlar› da benzer biçimde dizer. Ö¤retmen bu durumu gözler ve çocu¤a sorar "Bu oldukça ilginç, ne yap›yorsun?" "Ali’nin kazan›p kazanmad›¤›n› kontrol ediyorum" diye cevap verir. "Evet bak›n, onun kartlar›n›n s›ras› daha uzun, Ali kazand›." der. Ö¤retmen "Herkes Ali’nin kazand›¤›n› kabul etti mi? diye sorar, çocuklardan hiçbiri bu duruma itiraz etmez ve bu flekilde oynamaya ve kazanan› yine bu flekilde belirlemeye devam ederler. Bu küçük örne¤e bakarak okulöncesi dönemdeki çocuklar›n bebeklik dönemine göre problem çözme konusunda nas›l bir aflama kaydettikleri izlenebilir. Bu yafl grubundaki çocuklar kart oyununu kimin kazand›¤›n› anlamak için makul bir yol bulmay› baflarabilmifller ancak bu sorunu yetiflkinler gibi sayarak çözmemifllerdir. Sorunu sadece alg›ya dayal› olarak çözmüfllerdir. Okulöncesi dönemdeki çocu¤un düflünce biçimi önceki y›llara göre daha ileri düzeyde ve daha içseldir, fakat hala somut nesnelere ve gerçek, gözlenebilir olana s›k› s›k›ya ba¤l›d›r ve korunum kavram› geliflmemifltir.
1. Yaflam boyu geliflim psikolojisini, temel kavramlar›n› ve amaçlar›n› aç›klayarak tan›mlay›n›z. 2. Davran›fl gelifliminde, biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klay›n›z. 3. Davran›fl geliflimini aç›klamaya yönelik gelifltirilen bafll›ca kuramlar› tart›fl›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar Atamam I., Bayraktar R. "Çeflitli Yafl Gruplar›ndaki Çocuklarda Miktar, A¤›rl›k ve Hacim Korunumu (Conservation) ‹lkesinin ‹ncelenmesi", Hacettepe Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi, Cilt 3, Ekim 1971, Say› 2. Bayraktar R. ve Da¤ ‹. (Edt.). VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›flmalar›. VII.Ulusal Psikoloji Kongresi Düzenleme Kurulu ve Türk Psikologlar Derne¤i Yay›n›, Ankara, 1993. Berk L.E. Child Development. Massachusetts: Allyn and Bacon, 1989. Morgan C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri; Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yay›n Sorumlusu; Sirel Karakafl), Meteksan, Ankara, 1981. Shaffer D.D. Developmental Psychology. Childhood and Adolesance. Pacific Grove, California: Brooks / Cole Publishing Company, 1993.
Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. a 4. d 5. d 6. d 7. c 8. b 9. b 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise Geliflme ve De¤iflme bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise De¤iflme ve Geliflme bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Dönem Kavram› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Erikson'u yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kal›t›m ve Çevre bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Geliflim Dönemleri bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Diaget bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Yaflam Boyu Geliflim bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Erikson Kuram› bölümünü yeniden okuyunuz.
196
JEAN PIAGET (1896-1980)
‹
sviçreli ünlü psikolog. Genetik epistemoloji ve biliflsel geliflim alan›nda 盤›r aç›c› çal›flmalar yapm›fl olan Piaget çocukta düflünce ve dil gelifliminin bir süreklilik içinde de¤il de, evrelerden geçerek olufltu¤unu ve birey çevre iliflkilerinde etkin bir flekilde yap›land›¤›n› ortaya koymufltur. D›fl dünyadan yaln›zca izlenimler almakla kalmay›p zekas›n› etkin bir tarzda yap›land›ran çocukta biliflsel yap›, Piaget’ye göre, dört evrede gerçekleflir. Piaget ayr›ca, çocuk zihniyetinin yetiflkinin zihniyetiyle hiçbir iliflkisi olmad›¤›n› öne sürmüfltür. Çocu¤un mant›¤› kendine özgü oldu¤u gibi, ona göre, düflüncesi de benmerkezcidir. O kendisi için geliflir, kendi tarz›nda e¤lenir; akl›n kavramsal bilgileriyle ilgisi yoktur, çeliflki bilmez. Çocuk ancak baflkalar›n›n düflüncesiyle temasa geçti¤i zaman mant›kl› olmaya bafllar.
197
Güdüler ve Duygular
11
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; güdü kavram›n› tan›mlayacak, güdüsel davran›fllar›n oluflumuna etki eden içsel ve d›flsal güdüleri aç›klayabilecek, bilinçd›fl› güdülenme kavram›n› tan›mlayarak, güdüleri en yayg›n kullan›lan s›n›fland›rma flekliyle (birincil güdüler ve sosyal güdüler) aç›klayacak ve güdülerin davran›fllar›m›z› yönlendirmedeki hiyerarflisini inceleyebilecek, duygu kavram›n› tan›mlay›p, duygular›n güdüsel davran›fllar›m›zla olan iliflkisini anlayabilecek, duygulara etki eden fizyolojik tepkileri, ifade biçimlerini ve duygusal yaflant›lar› aç›klayabileceksiniz.
198
Güdüler ve Duygular
Yoksul bir köylü ailede dünyaya geldi. Ailesinin ve toplumsal çevresinin ona sundu¤u gelecek asl›nda hiç de parlak de¤ildi. Ama 30’lu yafllar›na geldi¤inde onu tüm dünya tan›yordu. Bu biyografik nota uygun befl, alt› tarihsel kiflilik pek fazla düflünmeye gerek kalmadan bulunabilir. "O" diye sözü geçen bu kifli(ler) ile ilgili biraz daha düflünelim isterseniz.... On iki yafllar›nda, hayat›n› de¤ifltiren bir düfl gördü. Sonra bu düfl sürekli yinelenmeye bafllad›. Üstü aç›k bir arabada kendisini ç›lg›nca alk›fllayan kalabal›¤› selaml›yordu. "O", bu düflün peflinden gitti asl›nda. ‹nsan› bir düflün peflinden sürükleyebilecek fley nedir? Çok erken yaflta farketmiflti; düflüne ulaflmak için iflini iyi yapmal›, baflar›s›zl›ktan kaç›nmal›, ald›¤› görevler kendisini amac›na ulaflt›r›c› olmal›, bir anlamda kendisini her zaman baflarmak için zorlamal›yd›. Çünkü zor görevlerin üstesinden gelmekten daha fazla mutluluk duydu¤unu farketmiflti. Israrl› çal›flmalar› sonucunda elde ettikleriyle gurur duyuyordu. Her baflar›s›n›n onu düflüne biraz daha yaklaflt›rd›¤›n› biliyordu. Baflar›lar› gibi baflar›s›zl›klar› da kendi elindeydi. Yaflad›¤› k›sa dönemli baflar›s›zl›klar›ndan y›lmad›, çabas›n› artt›rarak bunun üstesinden gelebilece¤ine, düflüne inand›¤› kadar çok inand›. Hay›r! "o"nun kim oldu¤unun fazlaca önemi yok. Yaln›zca onun popüler kültürün yaratt›¤› k›sa ömürlü bir pop ikonu olmad›¤› rahatl›kla söylenebilir. Çünkü yaflad›¤› dönemde onu "herkes" tan›d›. Ölümü dünyan›n önde gelen gazetelerinde manflet oldu. Chopin’in ölüm marfl› eflli¤inde yürüyen kortejde "önemli" insanlar yer al›yordu. "O"nu basit (yoksul) bir köylü ailesinden görkemli ve sayg›n bir konuma getiren neydi acaba? D‹KKAT
Ünitedeki konular› okurken, yak›n çevrenizdeki farkl› kiflilerin, farkl› güdülenme biçimlerini de dikkate alarak, sizi en çok nelerin güdüledi¤ini düflününüz.
Girifl - Güdü Nedir? - Olumlu ve Olumsuz Hedefler
199
G‹R‹fi Bundan önceki ünitelerde belirtildi¤i gibi, psikoloji davran›fllar› inceleyen bir bilim dal›d›r. ‹nsan davran›fllar› oldukça karmafl›k, çok yönlü ve de¤iflik süreçler taraf›ndan belirlenen davran›fllard›r. Bu nedenle psikologlar davran›fllar› belirleyen süreçleri ayr› ayr› ele al›p incelemektedir. Bu ünitede davran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçler aras›nda yer alan güdü ve duygular üzerinde durulmaktad›r.
GÜDÜ NED‹R? Günlük yaflamdaki davran›fllar›m›z›n ço¤u amaçs›z olmay›p, belirli hedef ya da hedefleri olan davran›fllard›r. Örne¤in, lokantaya gitmemizin hedefi, büyük bir olas›l›kla karn›m›z› doyurmakt›r. Ders çal›flan bir ö¤rencinin hedefi, derslerini baflar› ile tamamlay›p okulunu bitirmektir. Davran›fllar› inceleyen bir bilim dal› olan psikolojide, bir hedefe yönelik davran›fllar›n bafllamas› ve devam etmesi güdü kavram› ile aç›klanmakta ve bu tür davran›fllar güdüsel davran›fllar olarak adland›r›lmaktad›r. Güdü, bir davran›fl› bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili¤ini belirleyen içsel (bireye ait) bir güç olarak tan›mlan›r. Bu tan›mdan da anlafl›labilece¤i gibi, güdü denince herfleyden önce akl›m›za bireyi harekete geçiren, davran›flta bulunmaya iten bir güç gelmelidir. Ancak, bir güdü ya da güdüsel davran›fltan söz edebilmemiz için ayn› zamanda davran›fl›n bir hedef ya da hedeflere yönelmesi de gerekmektedir. Bir davran›fl›n hangi hedef ya da hedeflere yönelece¤ini, bu davran›fl› bafllatan güdünün türü belirler. Örne¤in, açl›k güdüsü yiyecek bulmaya, susuzluk güdüsü su bulmaya, baflarma güdüsü baflar›ya yönelik davran›fllara yol açar. Bu davran›fllar›n süreklilik ve yo¤unlu¤unu ise güdünün kuvvet derecesi belirler. Örne¤in, çok fazla susayan bir kiflinin, susuzluk güdüsü, normal olarak, çok fazla susamayan bir kiflinin susuzluk güdüsünden daha kuvvetlidir. Bu durumda, çok susam›fl olan bireyin su bulmaya yönelik davran›fllar› daha yo¤un ve daha uzun süreli olacakt›r. Güdü tan›m›n› dikkate alarak, sizi en çok nelerin güdüledi¤ini düflününüz.
Güdü, bir davran›fl› bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili¤ini belirleyen içsel bir güçtür.
SIRA S‹ZDE
OLUMLU VE OLUMSUZ HEDEFLER Güdüsel davran›fllar› belirli hedefleri olan davran›fllar olarak tan›mlam›flt›k. Bizim için olumlu ya da olumsuz de¤er tafl›yan herfley ya da her durum güdüsel bir davran›fl›n hedefi olabilir. Açl›k güdüsünün hedefi olan yiyecek, bu tür hedeflere verilebilecek iyi bir örnektir. Çünkü, karn›m›z ac›kt›¤›nda, yiyecek bizim için yaklaflmak, elde etmek istedi¤imiz bir hedef haline gelir. Benzer flekilde, zengin olmak isteyen bir birey için para, ulafl›lmak, elde edilmek istenen olumlu bir hedeftir. Olumsuz hedefler kaç›nmak istedi¤imiz hedeflerdir. Örne¤in, ac› herkes için olumsuz bir hedeftir. Çünkü, ac› çekme olas›l›¤›, bizi ac› verebilecek durum veya ortamdan kaç›nmak için güdülemektedir. Benzer flekilde, köpekten korkan bir birey için köpe¤in görüntüsü, kaçma davran›fl›n› bafllatan olumsuz bir hedeftir. Güdülerimizin hedeflerinden baz›lar› do¤ufltan gelir. Bu tür hedeflere birincil hedefler denmektedir. Baz› hedefler ise, ö¤renme yoluyla sonradan olumlu ya da olumsuz de¤er kazan›r. Örne¤in, su olumlu bir birincil hedeftir. Su elde etmek için gereken davran›fllar› sonradan ö¤renmekle birlikte, bir bebek do¤umundan itibaren suya gereksinim duymaktad›r. Buna karfl›, bir ço¤umuzun önem verdi¤i itibar, ba-
Olumlu olarak de¤erlendirdi¤imiz hedefler yaklaflmak, elde etmek istedi¤imiz hedeflerdir.
200
Olumlu ve Olumsuz Hedefler
flar›, sosyal onay görme gibi birçok olumlu, de¤iflik nesne ve ortamlardan korkma gibi birçok olumsuz hedef, ö¤renme yoluyla sonradan ortaya ç›kmaktad›r. SIRA S‹ZDE
Olumlu ve olumsuz hedef kavramlar›n› tan›mlayarak, aralar›ndaki fark› aç›klay›n›z.
‹çsel Güdüleyiciler
Dürtü, fizyolojik bir ihtiyac›n neden oldu¤u rahats›zl›k, gerginlik durumudur ve fizyolojik bir ihtiyac›n psikolojik sonucudur.
Yaflam›m›z› sürdürebilmek için, yiyecek, su, hava, gibi baz› temel maddelere gereksinim duyar›z. Bu maddelerden herhangi birinin bedenimizdeki miktar›n›n belirli bir düzeyin alt›na düflmesi, ihtiyaç (need) ad›n› verdi¤imiz durumun ortaya ç›kmas›na yol açar. ‹htiyaç fizyolojik düzeydeki bir eksikliktir. Fizyolojik ihtiyaçlar organizmada genel bir rahats›zl›k ve gerginlik durumunun ortaya ç›kmas›na neden olurlar. Fizyolojik bir ihtiyac›n neden oldu¤u rahats›zl›k ve gerginlik durumuna dürtü (drive) ad› verilir. Dürtü, fizyolojik bir ihtiyac›n psikolojik sonucudur. Dürtüler en belirgin içsel güdüleyicilerdir. Güdüsel davran›fllar›m›z›n önemli bir bölümü fizyolojik ihtiyaçlar›m›z›n yol açt›¤› dürtülerden kaynaklan›r. Açl›k dürtüsü, susuzluk dürtüsü s›k s›k bizi hedefe yönelik davran›fllarda bulunmaya zorlar. Açl›k ve susuzluk dürtülerinin yol açt›¤› güdüsel davran›fllar›n yan›s›ra, bedenimizin fizyolojik dengesini korumak amac›yla zaman zaman yapt›¤›m›z birçok davran›fl vard›r. Hava s›cakl›¤›na ba¤l› olarak kal›n ya da ince giysiler giymemiz, hastaland›¤›m›z zaman ilaç almam›z, hedefi bedenimizin fizyolojik dengesini korumak olan güdüsel davran›fllara verilebilecek baz› örneklerdir.
D›flsal Güdüleyiciler
Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan çevresel uyar›c›lara özendirici ad› verilir.
SIRA S‹ZDE
Güdüsel davran›fllar›m›z sadece fizyolojik ihtiyaçlar›m›z taraf›ndan de¤il, ayn› zamanda çevresel uyar›c›lar taraf›ndan da bafllat›labilirler. Örne¤in, bir film hakk›nda gazetelerde okudu¤umuz yaz›lar bizi bu filmi görmeye güdüleyebilirler. Verilece¤i söylenen bir ödül, bu ödülü kazand›rabilecek davran›fllar› yapmam›za ya da bir ceza tehdidi, cezadan kaçmak için çaba göstermemize neden olabilir. Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan çevresel uyar›c›lara özendirici (incentive) ad› verilir. Yukar›da verilen örneklerden de anlafl›labilece¤i gibi, özendiricilerin ço¤u kez fizyolojik ihtiyaçlar›m›zla herhangi bir ba¤lant›s› bulunmaz. Bununla birlikte, çevresel bir özendiricinin fizyolojik bir ihtiyaçla ilgili güdüsel bir davran›fl bafllatt›¤› durumlar da vard›r. Örne¤in, piflmekte olan bir yeme¤in kokusu bize ac›kt›¤›m›z› hat›rlatarak yemek yemek için güdülenmemize neden olabilir. Di¤er yandan, bir dürtü ile çevresel bir özendiricinin güdüsel bir davran›fl› birlikte bafllatmas› da mümkündür. Örne¤in, aç bir insan, ayn› zamanda piflmekte olan bir yeme¤in kokusunu duyarsa, yemek yemek için daha fazla güdülenecektir. Daha önce de belirtildi¤i gibi, dürtüler fizyolojik ihtiyaçlardan kaynaklanan güdüleyicilerdir. Tüm insanlar›n fizyolojik ihtiyaçlar› ayn› oldu¤undan, herkes için geçerli olan dürtülerden söz etmek mümkündür. Çevresel uyar›c›lar›n özendirici nitelikleri ise ö¤renme yoluyla kazan›l›r. Bu ö¤renme temel olarak 13. ünitede görece¤iniz tepkisel ve edimsel koflullanma yoluyla gerçekleflir. Çevresel uyar›c›lar›n özendirici nitelik kazanmalar›n›n ö¤renme yoluyla gerçekleflmesi ve her bireyin kendine özgü ö¤renme yaflant›lar› olmas› nedeniyle, herkes için geçerli çevresel özendiricilerden söz etmek güçtür. ‹çsel ve d›flsal güdüleyici kavramlar› ne anlama gelmektedir? Size göre herkes için geçerli, ortak dürtü ve özendiricilerden söz edilebilir mi? Tart›fl›n›z.
Bilinçd›fl› Güdülenme - Güdülerin S›n›fland›r›lmas›
201
B‹L‹NÇDIfiI GÜDÜLENME Konunun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤lamak amac›yla verdi¤imiz örnekler, güdülenmenin bilinçli bir süreç oldu¤u, yani insanlar›n güdülerinin ve güdülerinin hedeflerinin neler oldu¤unu her zaman bildikleri izlenimini uyand›rmaktad›r. Kuflkusuz, belirli bir davran›fl› niçin yapt›¤›m›z› ve bu davran›fl›m›z›n hedefinin ne oldu¤unu bildi¤imiz birçok durum vard›r. Bununla birlikte, gerçek güdümüzün ve davran›fllar›m›z›n as›l hedefinin ne oldu¤unun fark›nda olmad›¤›m›z durumlar ço¤unluktad›r. Hatta, psikolog Sigmund Freud, güdülerimizin en az üçte ikisinin bilinçd›fl› oldu¤unu savunmufltur. Sigmund Freud bilinçd›fl› güdülenmeyi bast›rma ad› verilen bir savunma mekanizmas› ile aç›klamaktad›r. Freud'a göre insanlar, kendilerini rahats›z eden düflünce, istek ve güdülerini bilinçd›fl›na iterek unutmaya çal›flmaktad›r. Unutulmak için bilinç d›fl›na itilen düflünce, istek ve güdülerimiz varl›klar›n› orada da sürdürmeye devam etmekte ve zaman zaman biz fark›nda olmadan davran›fllar›m›z› etkilemektedir.
GÜDÜLER‹N SINIFLANDIRILMASI Fizyolojik kökenli güdüler tüm insanlarda ayn› olmakla birlikte, ö¤renilmifl güdüler aç›s›ndan bireyler aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Hangi hedeflere yaklaflmam›z, hangilerinden kaç›nmam›z gerekti¤ini bir ölçüde içinde yaflad›¤›m›z kültür bize ö¤retmektedir. Bu bak›mdan, baz› güdüler sadece belirli kültürlerde yaflayan bireylerde görülmektedir. Di¤er yandan, her bireyin kendine özgü ö¤renme yaflant›lar› olmas› nedeniyle baz› güdüler yaln›zca bireylere özgü olabilmektedir. Ö¤renilmifl güdülerin bir kültürden di¤erine, hatta bir bireyden ötekine farkl›l›k göstermesi, tüm insan güdülerini kapsayan bir s›n›fland›rma yapmay› güçlefltirmektedir. Bu nedenle de de¤iflik s›n›fland›rma flekilleri önerilmifltir. Güdülerin birincil güdüler ve sosyal güdüler olmak üzere iki bafll›k alt›nda toplanmas›, en yayg›n olarak kullan›lan s›n›fland›rma fleklidir.
Birincil Güdüler Ö¤renilmemifl birincil hedefleri olan güdülerdir. Yani, bu güdülerin hedefleri do¤ufltand›r. Birincil güdüleri üç grupta toplamak mümkündür. Birinci grupta açl›k ve susuzluk gibi tamamen fizyolojik kökenli güdüler bulunur. ‹kinci grupta cinsellik ve anal›k güdüleri gibi fizyolojik bir kökeni olan, ancak bu kökenden ba¤›ms›z olarak sürebilen güdüler vard›r. Üçüncü grupta ise, araflt›rma, merak, faaliyet ve kurcalama gibi bilinen herhangi bir fizyolojik kökeni olmayan güdüler yer al›r. Açl›k ve susuzluk güdüleri: Açl›¤a kan›n kimyasal yap›s›ndaki de¤iflmeler glikoz düzeyinin düflmesi, insülin düzeyinin yükselmesi- neden olur. Kiflisel yaflant›lar›m›z bize açl›kla ilgili uyar›c›lar›n midemizden geldi¤i izlenimini vermekle birlikte, açl›k duygusu asl›nda beynimiz taraf›ndan kontrol edilmektedir. Beynimizde açl›kla ilgili iki merkez vard›r. Bunlardan birisi açl›k, di¤eri doyma merkezidir. Açl›k merkezi aktif oldu¤u zaman kendimizi aç hissederiz. Yeterince yiyecek ald›¤›m›z zaman, doyma merkezi devreye girerek yeme iste¤imizi durdurur. Açl›k genellikle tek bir dürtü olarak düflünülürse de, gerçekte de¤iflik açl›k türleri vard›r. Karn›m›z ac›kt›¤›nda birfleyler yeme iste¤i duymam›z, genel açl›k olarak adland›r›l›r. Genel açl›¤›n yan› s›ra belirli besin maddelerine karfl› duydu¤umuz açl›klar vard›r. Özel açl›klar denilen bu tür açl›klar, bedenimiz için gerekli olan bir maddenin eksik oldu¤u durumlarda ortaya ç›kar. Örne¤in, bedenimizde-
Birincil güdülerin hedefleri do¤ufltan gelir.
202
Güdülerin S›n›fland›r›lmas›
ki tuz miktar› belirli bir düzeyin alt›na düfltü¤ü zaman, karn›m›z tok olsa bile, tuz ya da tuzlu birfleyler yemek isteriz. Susuzluk güdüsü de¤iflik yollarla su kaybetmemiz sonucunda ortaya ç›kan susuzluk dürtüsünden kaynaklan›r. Açl›k gibi susuzluk da beynimizdeki çeflitli merkezler taraf›ndan kontrol edilmektedir. Kandaki su azalmas›na duyarl› olan bu merkezler, kandaki suyun azald›¤› durumlarda faaliyete geçerek susuzluk duymam›za neden olurlar. Açl›k ve susuzluk dürtüleri fizyolojik kökenli içsel güdüleyicilerdir. Bununla birlikte, çevresel özendiriciler de bizi birfleyler yemeye ya da içmeye güdüleyebilir. Örne¤in, s›cak bir günde, so¤uk bir meflrubat›n görüntüsü bizi birfleyler içmeye güdüleyebilir. Benzer flekilde, aç olmad›¤›m›z halde, bazen s›rf tad› hoflumuza gitti¤i için bir yiyece¤i yiyebiliriz. Cinsellik ve Anal›k Güdüleri: Cinsel güdülerin de açl›k ve susuzluk güdüleri gibi fizyolojik bir temeli vard›r. Cinsel dürtülerin ortaya ç›kmas› erkeklerde androjen, kad›nlarda ise ostrojen ad› verilebilen bir hormonla ilgilidir. Örne¤in, ergenlik ça¤›ndan önce testisleri al›nan bir erkek çocu¤un cinsel yetenekleri geliflmemektedir.Ancak, bir kez geliflim tamamland›ktan sonra cinsel dürtü ve faaliyetler söz konusu hormonlardan ba¤›ms›z olarak sürebilmektedir. Anal›k güdüsünün hayvanlarda k›smen prolaktin ad› verilen ve süt salg›lamayla ilgili olan bir hormonla ba¤lant›s› oldu¤u bilinmektedir. ‹nsanlarda ise, özellikle do¤um sonras› anal›k davran›fllar›n›n bilinen bir hormonal temeli yoktur. Hamilelikte ortaya ç›kan hormonal de¤iflmelerin ifllevinin sadece anal›k güdüsünün do¤um an›nda ifller durumda bulunmas›n› sa¤lamak oldu¤u düflünülmektedir.
Anal›k güdüsü, kad›nlarda en temel güdüdür.
Faaliyet ve Manipülasyon Güdüleri: Açl›k ve susuzluk güdüleri gibi tamamen cinsellik ve anal›k güdüleri gibi k›smen fizyolojik temelli güdülerin yan›s›ra, bilinen hiçbir fizyolojik temeli olmayan birincil güdüler de vard›r. Faaliyet ve manipülasyon güdüleri bu tür güdülere verilebilecek örneklerdir. Bebeklerin sürekli olarak el ve ayaklar›n› oynatt›klar›n›, çocuklar›n hareketsiz duramad›klar›n› hepimiz biliriz. Hepimizin uzun süre hareketsiz kald›¤›m›z için rahats›z oldu¤umuz ve sadece hareket etmifl olmak için birfleyler yapt›¤›m›z olmufltur. Yap›lan araflt›rma-
Güdülerin S›n›fland›r›lmas›
203
lar, amaçs›z gibi görülen baz› hareketlerimizin asl›nda kendilerinin amaç olduklar›n› göstermektedir. Yani, hareket etmenin kendisi ulafl›lmak istenen olumlu bir hedef niteli¤i tafl›maktad›r. Faaliyetlerimiz bazen nesneleri kurcalama fleklinde olabilir. Nesneleri kurcalama fleklinde ortaya ç›kan faaliyetlerimizin temelinde manipülasyon güdüsü yatmaktad›r. Örne¤in, eline bir oyuncak tutuflturulan bebe¤in bu oyunca¤› itti¤ini, çekti¤ini, sa¤a sola çevirdi¤ini görürüz. Nesneleri kurcalama e¤ilimi çocuklarda ve yetiflkinlerde de vard›r. Nesneleri kontrol edebilmenin verdi¤i tatmin d›fl›nda hiçbir nedeni olmayan kurcalama davran›fl› manipülasyon güdüsünün sonucudur. Faaliyet ve manipülasyon güdülerinin yan› s›ra fizyolojik temeli olmayan daha baflka birincil güdülerimiz de vard›r. Bunlardan en belli bafll›lar› araflt›rma ve merak güdüleridir.
Sosyal Güdüler Sosyal güdüler do¤rudan do¤ruya ya da dolay›s›yla di¤er insanlarla ilgili olan güdülerdir. Ö¤renme yoluya sonradan kazan›lan ve canl›lar dünyas›nda sadece insan türüne özgü olan sosyal güdüler, bir çok özel davran›fl›m›z›n nedenini oluflturmaktad›r. Davran›fllar›m›z›n önemli bir k›sm›n› belirleyen sosyal güdülerimiz, tümünü burada incelemeye olanak vermeyecek kadar fazla say›dad›r. Bu nedenle sadece psikologlar›n önemle üzerinde durduklar› sosyal güdülerden iki örnek verilecektir. Ba¤lanma Güdüsü: Genel olarak di¤er insanlarla birlikte oldu¤umuzda kendimizi daha rahat ve daha mutlu hissederiz. Yaln›z bir insan olmak ço¤umuz için önemli bir rahats›zl›k ve mutsuzluk kayna¤›d›r. K›sacas› di¤er insanlarla birlikte bulunmak, önemli bir doyum kayna¤› ve sosyal bir ihtiyaçt›r. Bu ihtiyaç bizi birilerine ya da bir gruba ba¤lanmak için güdülemektedir. Ba¤lanma güdüsü olarak adland›rd›¤›m›z bu güdünün davran›fllar›m›z› ne ölçüde yönlendirdi¤ini anlayabilmek için, birlikte bulunmaktan hoflland›¤›m›z arkadafllar›n, üyesi oldu¤umuz gruplar›n say›s›n› ve zaman›m›z›n ne kadar büyük bir bölümünü bu kifli ya da gruplara ay›rd›¤›m›z› düflünmek yeterlidir. Ba¤lanma güdüsü hayat›n ilk y›llar›nda, bebek-anne etkileflimi sonucunda ö¤renilmektedir. Bebe¤in kendine bakabilme yetene¤i olmad›¤› için, tüm ihtiyaçlar› anne taraf›ndan karfl›lanmakta, gereken rahatl›k ve s›cakl›¤› anne sa¤lamaktad›r. Bebek, k›sa sürede rahatl›¤›, s›cakl›¤› ve doyumu ile annesinin aras›nda bir iliflki oldu¤unu ö¤renmekte, buna ba¤l› olarak da, anne ile birlikte olma, kendisi için tek bafl›na olumlu duygular uyand›ran bir durum haline gelmektedir. Bafllang›çta sadece anne ile birlikte olman›n yaratt›¤› bu olumlu duygular, daha sonra tüm insanlara genellenmektedir. Baflar› Güdüsü: Baflar›l› olman›n yolu ve ölçütü bir bireyden di¤erine de¤iflmekle birlikte, hepimizde baflar›l› olma iste¤i vard›r. Baz›lar›m›zda kuvvetli, baz›lar›m›zda göreli olarak zay›f olan bu istek, baflar›l› olmak için bizi güdülemektedir. Baflar› güdüsünün sadece mesle¤imiz, iflimiz ve gelece¤imizle ilgili davran›fllar›m›z› yönlendirdi¤i düflünülürse de, asl›nda, bu güdünün etkisini tüm faaliyetlerimizde gözlemek mümkündür. Yapt›¤›m›z faaliyet ister mesle¤imiz ve gelece¤imizle ilgili olsun, ister arkadafllar›m›zla oynad›¤›m›z sonucu önemsiz bir oyun olsun, baflar›l› olmak ve kazanmak için çaba gösteririz. Bu çabalar›n temelinde yatan baflar› güdüsüdür.
Sosyal güdüler do¤rudan do¤ruya ya da dolayl› olarak di¤er insanlarla ilgili olan güdülerdir.
204
Güdülerin Hiyerarflisi - Duygular
Baflar› güdüsü, baflta ana-baba olmak üzere di¤er insanlarla olan etkileflim sonucunda ö¤renilir.
Baflar› güdüsü baflta ana-baba olmak üzere di¤er insanlarla olan etkileflim sonucunda ö¤renilir. Yap›lan araflt›rmalar çocuklar›n›n baflar›lar›n› ödül ve ceza ile kontrol etmek yerine, onlar› ödül ve cezadan ba¤›ms›z olarak baflar›l› olmaya teflvik eden ailelerden gelen çocuklar›n baflar› güdülerinin daha kuvvetli oldu¤unu göstermektedir.
SIRA S‹ZDE
Birincil güdüler ile sosyal güdüler aras›ndaki en önemli fark› tan›mlayarak, kendinizi ve yak›n çevrenizdekilerin baflar› güdülerini karfl›laflt›r›n›z.
GÜDÜLER‹N H‹YERARfi‹S‹ Görüldü¤ü gibi, de¤iflik zamanlarda davran›fllar›m›z› yönlendiren, baz›lar› fizyolojik temelli, baz›lar› da ö¤renilmifl birçok güdü vard›r. Acaba bu güdülerden herhangi birinin davran›fllar›m›z› yönlendirmede öncelik tafl›d›¤›n› söylemek mümkün müdür? Abraham Maslow, insan güdülerinin evrensel bir hiyerarflisinin oldu¤unu ve bu hiyerarflinin herhangi bir basama¤›nda bulunan güdülerin, davran›fllar›m›z› yönlendirmede, kendilerinden daha üst basamaklarda bulunan güdülere göre öncelik tafl›d›klar›n› öne sürmüfltür. Maslow'a göre, hiyerarflinin en alt basama¤›nda yemek, su ve hava gibi fizyolojik ihtiyaçlar›n yolaçt›¤› güdüler yeral›r. ‹kinci basamakta, k›saca güvenlik ihtiyac› diyebilece¤imiz, tehlike ve tehditlerden korunma ihtiyac›ndan kaynaklanan güdüler bulunur. Üçüncü basamakta ba¤lanma, sevme, sevilme ihtiyaçlar› ile ilgili güdüler vard›r. Dördüncü basamakta kendine güven, baflar›, itibar, statü, flöhret ihtiyaçlar› ile ilgili güdüler yer almaktad›r. En üst basamakta ise Maslow'un kendini gerçeklefltirme olarak adland›rd›¤›, bireyin mevcut potansiyellerini en üst düzeyde kullanabilme ihtiyac›n›n yaratt›¤› güdüler bulunur. Maslow'a göre, bireyler önce en alt basamakta bulunan fizyolojik ihtiyaçlar›n› tatmin etmek için güdülenirler. Bireyin bir basamaktaki ihtiyac›n› tatmin etmek üzere güdülenebilmesi için, daha alt basamaklardaki ihtiyaçlar›n›n tatmin edilmifl olmas› gerekmektedir. Örne¤in, sevme, sevilme, ba¤lanma ihtiyaçlar›n›n bireyi güdüleyebilmesi ancak fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlar›n›n tatmin edilmesinden sonra mümkün olabilir. Maslow'un önerdi¤i güdüler hiyerarflisini elefltirmek ve hiyerarflinin tüm insanlar için geçerli olmad›¤›n› gösteren örnekler bulmak mümkündür: De¤er verdi¤i fleyler u¤runa ölümü göze alan bir bireyin davran›fllar› hemen akla gelebilecek örneklerden biridir. Bununla birlikte, normal koflullarda, baz› ihtiyaçlar›n tatmininin tüm insanlar için öncelik tafl›d›¤› da bir gerçektir.
DUYGULAR Güdüsel davran›fllar›m›za ço¤u kez de¤iflik duygular efllik eder. Bir amac›m›za ulaflmam›z, bizde sevinç ve mutluluk duygular› uyand›r›r. Ulaflmak istedi¤imiz bir hedefe ulaflamama olas›l›¤› bizi kayg›land›r›r. Amac›m›za ulaflmada baflar›s›z oldu¤umuz zaman hayal k›r›kl›¤›na u¤rar, üzülür, bazen de öfke duyar›z. Duygular›m›z sadece güdüsel davran›fllar›m›za efllik etmekle kalmaz, ayn› zamanda bu tür davran›fllar›n bafllamas›na neden de olabilir. Örne¤in, korku duygusu bizi korku yaratan ortamdan uzaklaflmak, aflk duygusu bizi sevdi¤imiz kifliye ulaflmak için güdüleyebilir. Bu nedenle, duygular›m›z›n da davran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçler aras›nda yer ald›¤›n› söylemek mümkündür. Duygunun ne oldu¤u sorusuna basit bir yan›t vermek güçtür. Çünkü, duygular bir çok de¤iflik yönü olan karmafl›k süreçlerdir. Duygular›m›z›n, herfleyden önce, kalp at›fl h›z›n›n de¤iflmesi, göz bebe¤inin büyümesi ve benzeri gibi tepkiler-
Duygular
205
le kendini gösteren fizyolojik bir yönü bulunmaktad›r. Di¤er yandan, duygular›m›za do¤rudan do¤ruya gözlenebilen baz› davran›fllar efllik etmektedir. Bu davran›fllar efllik ettikleri duygular› ifade edici bir nitelik tafl›r. Bu nedenle, duygular›m›z›n bir de ifade yönü oldu¤unu söylemek mümkündür. Fizyolojik ve ifade yönlerine ek olarak, duygular›m›z›n bir de yaflant›sal yönü bulunmaktad›r. Duygular›m›z, belki de sadece bizim fark›nda oldu¤umuz öznel (sübjektif) yaflant›lard›r. fiimdi duygular›n bu üç yönünü incelemeye çal›flal›m. Siz de kendi duygular›n›zdan yola ç›karak duyguyu tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Duygular›n Fizyolojik Temeli Duygular›m›za bir tak›m fizyolojik tepkiler efllik eder. Duygular›n fliddeti artt›kça, fizyolojik tepkilerin fliddeti de artar. fiiddetli duygulara efllik eden fizyolojik tepkilerin baz›lar› kolayca fark›na varabilece¤imiz kadar belirgindir. Bir caddede, karfl›dan karfl›ya geçerken, bir otomobilin bize h›zla yaklaflt›¤›n› gördü¤ümüzü düflünelim. Kalbimizin h›zla çarpmaya bafllad›¤›n›, a¤z›m›z›n kurudu¤unu, kaslar›m›z›n gerildi¤ini farkederiz. Kolayca farkedebildi¤imiz bu fizyolojik tepkilerin yan› s›ra, bedenimizde bizim farketmedi¤imiz bir çok fizyolojik tepki ortaya ç›kar. Tehlikeyi atlatmak için gereken enerjiyi sa¤lamak üzere kandaki fleker düzeyi yükselir. Artan flekeri yakabilmek için gereken oksijeni sa¤lamak üzere daha h›zl› nefes almaya bafllar›z. Sindirim faaliyetimiz yavafllar ve iç organlar›m›zdaki kan kaslar›m›zda toplanmaya bafllar. Kan›m›z daha çabuk p›ht›laflmaya haz›r hale gelir. Görme keskinli¤imizin artmas› için de göz bebeklerimiz büyür. Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler genel bir uyar›lm›fll›k durumu ortaya ç›kar›rlar. Gereken davran›fllar› yapmam›z› kolaylaflt›rd›¤› için, bu uyar›lm›fll›k durumunun uyum sa¤lay›c› bir ifllevi vard›r. Ancak uyum sa¤lay›c› bir ifllev görebilmesi için, uyar›lm›fll›k durumunun belirli bir düzeyin alt›nda ya da üstünde olmamas› gerekmektedir. Çok az ya da çok afl›r› uyar›lma, gereken davran›fllar›n yap›lmas›n› engelleyici etkenlerdir. Örne¤in, ertesi gün girece¤iniz bir s›nava haz›rlan›rken uyar›lm›fll›k düzeyinizin çok düflük (yar› uykulu olma gibi) ya da çok yüksek olmas› (panik halinde olma gibi) performans›n›z› olumsuz yönde etkileyecektir.
Duygular›n fliddeti artt›kça, fizyolojik tepkilerin fliddeti de artar.
Sinir Sistemi ve Duygular Duygular›m›z›n ve duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerin ortaya ç›kmas›nda sinir sistemimiz önemli bir rol oynar. Sinir sistemimiz beyin, omurilik ve vücudumuzu ören sinir a¤›ndan oluflmaktad›r. Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluflan bölümüne merkezi sinir sistemi, beyin ve omurili¤i vücudun di¤er k›s›mlar›na ba¤layan sinir a¤›na ise, periferik sinir sistemi ad› verilir. Periferik sinir sistemi, somatik ve otonom sinir sistemleri olmak üzere iki bölümden oluflur. Somatik sinir sistemi iskelet ve kas hareketleri gibi istemli hareketlerimizi kontrol etmektedir. Otonom sinir sistemi ise, kalp at›fl›, sindirim, iç salg› bezlerinin faaliyetleri gibi bizim kontrolümüz d›fl›ndaki faaliyetleri düzenler. Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerin büyük bir bölümü otonom sinir sisteminin kontrolündedir. Otonom sinir sistemi de sempatik ve parasempatik sistemler olmak üzere iki bölümden oluflur. Sempatik sinir sistemi uyar›ld›¤›nda, örne¤in, bir tehlike an›nda, kalp at›fl›m›z h›zlanmakta, gözbebeklerimiz büyümekte, kan›m›zdaki fleker miktar› artmakta, solunumumuz h›zlanmakta, böylelikle de vücudumuz gereken davran›fllar› yapmaya haz›r hale gelmektedir. Tehlike geçtikten
Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluflan bölümüne merkezi sinir sistemi; beyin ve omurili¤i vücudun di¤er k›s›mlar›na ba¤layan sinir a¤›na ise, periferik sinir sistemi ad› verilir.
206
Duygular
sonra, parasempatik sistem devreye girmekte ve kalp at›fl› ve di¤er tepkilerimizin normale dönmesini sa¤lamaktad›r. Di¤er yandan, duygular›m›z›n çeflitli beyin merkezleriyle ilgili oldu¤u ve bu merkezler taraf›ndan kontrol edildi¤i bilinmektedir. Bu merkezlerden en önemlisi, beyin taban›nda yer alan hipotalamusdur. Duygular›m›za bizim kontrol edemedi¤imiz baz› fizyolojik tepkilerin efllik etmesinin yararlan›ld›¤› alanlardan bir tanesi, teknik ad› poligraf (polygraph) olan yalan makineleridir. Yalan makineleri derideki elektriksel faaliyetleri (galvanik deri tepkisi), solunum ve kalp at›fl h›zlar›n› ayn› anda ölçebilen aletlerdir. Bu aletlere ba¤lanan bireylere baz›lar› soruflturma konusuyla ilgili olan bir tak›m sözel uyar›c›lar verilir ve sorgulama konusuyla ilgili uyar›c›lar iflitildi¤i zaman galvanik deri tepkisinde, solunum ve kalp at›fl h›zlar›nda de¤iflmeler olup olmad›¤› saptan›r. E¤er birey suçlu ise, suç ile ilgili uyar›c›lar onu kayg›land›raca¤›ndan söz konusu tepkilerinde de¤iflmeler olacakt›r. Ancak, baz› suçlular›n kayg›l› olmamalar›, suçsuz baz› bireylerin ise afl›r› kayg›l› olabilmeleri nedeniyle, poligraf her zaman güvenilir sonuçlar vermemektedir. SIRA S‹ZDE
Duygulara efllik eden fizyolojik tepkilerin ifllevi nedir? Bu tepkiler sinir sistemimizin hangi bölümünün kontrolündedir?
Duygular›n ‹fadesi Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler do¤rudan do¤ruya gözlenmeleri mümkün olmayan tepkilerdir. Bu tepkilerin yan› s›ra, duygular›m›za do¤rudan do¤ruya gözlenebilen baz› davran›fllar efllik eder. Duygular›m›z› ifade edici niteli¤i olan bu davran›fllar, bir dereceye kadar bizim kontrolümüz d›fl›nda ortaya ç›kmaktad›r. Duygu ifade eden davran›fllar›n en yo¤un oldu¤u bölge yüzümüzdür. Yüz ifadelerinin yan› s›ra, duygular›m›z zaman zaman baz› beden hareketleri, jestler ve ç›kar›lan seslerle de ifade edilmektedir.
Yüz ifadeleri duygular› daha belirgin hale getirir.
Yüz ‹fadeleri: Duygular›m›z ço¤u kez yüzümüzde ay›rdedilebilir ifadeler ortaya ç›kar›r. Bir duygunun fliddeti artt›kça, bu duygunun ortaya ç›kard›¤› yüz ifadesi de daha belirgin ve daha ay›rdedilebilir hale gelmektedir. Örne¤in, öfkelendi¤imiz zaman, yüz kaslar›m›z gerilir, kafllar›m›z çat›l›r, difllerimiz kenetlenir. Yüz ifadelerinden duygular›n tan›n›p tan›nmad›¤›n› belirlemek üzere yap›lan araflt›r-
Duygusal Yaflant›lar
207
malar, korku, öfke, sevinç, tiksinti gibi fliddetli duygular›n yüz ifadelerinden tan›nabilece¤ini ortaya koymufltur. Ayr›ca, araflt›rma sonuçlar› duygulara efllik eden yüz ifadelerinin kültüre ba¤l› olarak de¤iflmedi¤ine, yani tüm insanlarda ayn› oldu¤una iflaret etmektedir. Duygularla birlikte görülen beden hareketleri ve jestlere iliflkin araflt›rmalar ise, özellikle jestlerin bir kültürden di¤erine de¤iflebilece¤ini göstermifltir. Sesler: Duygu ifade eden gözlenebilir davran›fllar aras›nda ç›kard›¤›m›z çeflitli sesler ve konuflma biçimleri de yer almaktad›r. Örne¤in, çok yüksek ve tiz bir sesle konuflmak ço¤unlukla öfkenin, birden bire at›lan bir 盤l›k korku ya da flaflk›nl›¤›n, iç çekme üzüntünün, derin nefes alma s›k›nt›n›n, gülme keyifli oluflun bir ifadesidir. Bununla birlikte, duygular›n sadece ç›kar›lan seslerden ay›rdedilmesi oldukça güçtür. Duygular›n ifadesi ne anlama gelmektedir? Sizce duygulara efllik eden yüz ifadeleri ö¤renilmifl midir?
SIRA S‹ZDE
DUYGUSAL YAfiANTILAR Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler tüm duygularda ayn›d›r; bir duygudan di¤erine de¤iflmez. Buna ra¤men, biz farkl› durumlarda farkl› duygular yaflar›z. Bu da duygular›m›z›n göreli olarak nesnel (objektif) olan fizyolojik temelleri ve d›flsal belirtilerinin yan› s›ra, bir de öznel (sübjektif) olan yaflant›sal yönünün oldu¤unu göstermektedir. Yani duygular, ayn› zamanda, bizim fark›nda oldu¤umuz, hissetti¤imiz yaflant›lard›r. Tüm duygular›n temelinde yatan fizyolojik koflullar ayn› olmas›na ra¤men, de¤iflik duygular yaflamam›z nas›l mümkün olmaktad›r? Duygusal yaflant›lar›m›z ço¤unlukla, belirli bir ortamda, d›fl çevreden gelen uyar›c›lar taraf›ndan bafllat›l›r. D›fl çevreden gelen uyar›c›lar bizde genel bir uyar›lm›fll›k hali yaratmaktad›r. Bu genel uyar›lm›fll›k halini ne tür bir duygu olarak yaflayaca¤›m›z›, bu durumu bafllatan uyar›c›ya ve içinde bulundu¤umuz ortama verece¤imiz anlam belirlemektedir. Örne¤in, gece yar›s› tenha bir sokakta yürürken iflitti¤imiz "dur" sözcü¤ü, bizde korku duygusu uyand›racakt›r. Buna karfl›, bir s›navda, tam bir soruyu bitirmek üzereyken, zaman›n bitti¤ini belirten "dur" sözcü¤ü bizde k›zg›nl›k ya da hayal k›r›kl›¤› uyand›racakt›r. Duygusal yaflant›lar›m›z gerek tür, gerekse fliddetleri aç›s›ndan oldukça büyük farkl›l›klar gösterir. Örne¤in, üzüntü ve sevinç farkl› türde, buna karfl›, korku ve dehflet ayn› türde, fakat farkl› fliddette duygusal yaflant›lard›r. Hem tür hem de fliddet aç›s›ndan farkl›l›klar gösteren duygular›m›z›n tümünü kapsayan bir liste yapmak oldukça güçtür. Bu nedenle, psikologlar, bir liste yapma yerine, duygular›m›z› çeflitli boyutlar üzerinde s›n›fland›rmaya çal›flm›fllard›r. Bu boyutlardan en s›k kullan›lan› hoflluk-nahoflluk boyutudur. Bu boyut üzerinde baz› duygular›m›z hofl, baz›lar› ise nahofl olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Örne¤in korku ve öfke nahofl, mutluluk ise hofl bir duygu olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Tüm duygular›n fizyolojik temeli ayn› oldu¤u halde farkl› duygular yaflayabilmemiz nas›l mümkün olmaktad›r? Tart›fl›n›z. Korku: Korku, temelde hofl olmayan, hiçbirimizin yaflamak istemedi¤i bir duygudur. Bununla birlikte, panik halindeki engelleyici korkular› bir yana b›rakacak olursak, korku duygusunun uyum sa¤lay›c› bir ifllevi de vard›r. Herfleyden önce, tehlike anlar›nda, korku bedenimizi fizyolojik olarak tehlikelerden uzaklaflmaya
Duygusal yaflant›lar›m›z ço¤unlukla, belirli bir ortamda, d›fl çevreden gelen uyar›c›lar taraf›ndan bafllat›l›r.
SIRA S‹ZDE
208
Korkular›m›z›n ço¤u ö¤renme yoluyla kazan›lm›flt›r.
Kayg›y› korkudan ay›ran en belirgin özellik, kayg›n›n belirli bir nedeninin bulunmamas›d›r.
Öfke duygusuna en s›k yol açan nedenlerden birisi, hedefe yönelik davran›fllar›m›z›n engellenmesidir.
Mutluluk bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda ya da bir hedefe ulafl›ld›¤›nda duyulan hofl bir duygudur.
Duygusal Yaflant›lar
haz›rlamaktad›r. Benzer flekilde, de¤iflik korkular insanlar› birbirlerine ba¤lamakta, cezaland›rma ya da karfl›l›k görme korkusu insanlar› bir çok durumda birbirlerine zarar vermeden al›koymaktad›r. Korkular›m›z›n ço¤u ö¤renme yoluyla kazan›lm›flt›r. Kuramsal olarak herfleyden korkmay› ö¤renmemiz mümkündür. Korkular aç›s›ndan bireyler aras›nda farkl›l›klar bulunmas›n›n nedeni, her bireyin farkl› ö¤renme yaflant›lar›ndan geçmifl olmas›d›r. Kayg›, korku duygusuyla yak›ndan iliflkisi olan bir baflka duygudur. Kayg›y› korkudan ay›ran en belirgin özellik, kayg›n›n belirli bir nedeninin bulunmamas›d›r. Yani, kayg› nedensiz bir korkudur. Kayg›n›n çok yayg›n, fliddetli ve sürekli hale gelmesi, bir davran›fl bozuklu¤u olarak kabul edilir. Benzer flekilde, korkunun bir dereceye kadar uyum sa¤lay›c› bir yarar› olmakla birlikte, belirli bir nesneye iliflkin korkunun çok afl›r› ve mant›ks›z hale gelmesi de, bir davran›fl bozuklu¤unun göstergesi olmaktad›r. Öfke: Öfke duygusuna en s›k yol açan nedenlerden birisi, hedefe yönelik davran›fllar›m›z›n engellenmesidir. Burada "hedefe yönelik" kavram› oldukça genifl kapsaml› olarak kullan›lmakta; örne¤in, bitirmeyi amaçlad›¤›m›z bir ifli yar›da b›rakmaya zorlanma kadar, hakarete u¤rama da bir engellenme olarak kabul edilmektedir. Normal olarak tüm insanlar olumlu bir "kendilik de¤erine" sahip olmay› ister ve amaçlarlar. Kendilik de¤eri terimi bir bireyin kendi yetenek, yeterliliklerinin ve de¤erinin ne oldu¤u konusundaki düflüncelerinin tümüne iflaret etmek için kullan›lmaktad›r. Hakarete u¤rama, geçici bir süre için de olsa, kendilik de¤erimizi zedelemekte ve dolay›s›yla olumlu bir kendilik de¤erine sahip olma amac›m›z› engellemektedir. Ayn› nedenden dolay›, fiziksel bir sald›r›y› da engellenme olarak kabul etmek mümkündür. Çocuklarda öfke duygusu ço¤u kez ba¤›rma, kendini yerden yere atma, tekmeleme, itme ve benzeri gibi sald›rgan davran›fllara yol açar. Afla¤› yukar› tüm toplumlarda, toplumsallaflma süreci içinde, öfkenin kontrol edilmesi gerekti¤i ö¤retildi¤inden, öfke duygusunun yetiflkinlerde yol açt›¤› ortak bir tepkiden söz etmek güçtür. Bununla birlikte, öfke duygusu yetiflkinlerde de s›k s›k sald›rgan tepkilere yol açabilmektedir. Yetiflkinlerde sald›rganl›k, çocuklarda oldu¤u gibi her zaman do¤rudan do¤ruya de¤il, ço¤u kez dedikodu yapma, laf atma ve benzeri gibi dolayl› yollarla ifade edilmektedir. Mutluluk: Korku ve öfkenin aksine, mutluluk hofl bir duygu olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Mutluluk bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda ya da bir hedefe ulafl›ld›¤›nda duyulan hofl bir duygu olarak tan›mlanmaktad›r. Fizyolojik ihtiyaçlar› bir yana b›rakacak olursak, bir bireyin ihtiyaçlar› ve amaçlar› sürekli olarak de¤iflti¤i ve ulafl›lan amaçlar› daima yeni yeni amaçlar izledi¤i için, mutlulu¤un nedenleri ve ölçütleri sürekli de¤iflebilmektedir. Örne¤in, ilk bebeklik döneminde ihtiyaçlar ço¤unlukla fizyolojik kökenlidir. Bu nedenle, fizyolojik ihtiyaçlar› tatmin edildi¤i sürece bebek kendini mutlu hissedecektir. Ancak, ilerleyen yaflla birlikte, yeni yeni ihtiyaç ve amaçlar ortaya ç›kacak ve mutluluk bu ihtiyaçlar›n tatminine ve amaçlar›n gerçekleflmesine ba¤l› olarak de¤iflecektir.
Duygular ve Psikosomatik Bozukluklar
DUYGULAR VE PS‹KOSOMAT‹K BOZUKLUKLAR Daha önce de bir kaç kez vurgulad›¤›m›z gibi, fizyolojik olarak bizi gereken davran›fllar› yapmaya haz›rlad›klar› için, duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerin uyum sa¤lay›c› ifllevleri vard›r. Ancak yo¤un bir biçimde yaflanan nahofl duygular, çok uzun süre devam ettikleri ya da kronik hale geldikleri taktirde, psikosomatik bozukluklar ad› verilen baz› rahats›zl›klara neden olabilmektedir. Psikosomatik rahats›zl›klar, k›smen uzun süreli duygusal gerilimlerden kaynaklanan fiziksel rahats›zl›klard›r. Örne¤in, hayvanlarda yap›lan deneyler, uzun süre gerilim alt›nda tutulan hayvanlarda mide ülseri ortaya ç›kt›¤›n› göstermifltir. Baz› vaka incelemeleri, insanlarda da ülserin ortaya ç›kmas›n›n uzun süreli stres yaflant›lar›yla iliflkili olabilece¤ine iflaret etmektedir. Di¤er yandan, kalp at›fl h›z›n›n ve kan bas›nc›n›n sürekli yüksek kalmas›na yol açt›klar› için, uzun süren duygusal gerilim hallerinin, kalp ve damar rahats›zl›klar› için uygun ortam yaratabilece¤i düflünülmektedir.
209
210
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Güdü kavram›n tan›mlayarak, güdüsel davran›fllar›n oluflumuna etki eden içsel ve d›flsal güdüleri aç›klamak Güdüler ve duygular davran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçler aras›nda yer al›r. Güdü, bir davran›fl› bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili¤ini belirleyen içsel (bireye ait) bir güç olarak tan›mlanmakta; bir güdü taraf›ndan bafllat›l›p, yönlendirilen davran›fllara güdüsel davran›fllar denmektedir. Güdülerin hedefleri olumlu veya olumsuz olabilir. Olumlu hedefler yaklaflmak, olumsuz hedefler kaç›nmak istedi¤imiz hedeflerdir. Ayr›ca, baz› hedefler do¤ufltand›r, baz› hedefler ö¤renme yoluyla sonradan ortaya ç›kar. Güdülerin do¤ufltan gelen hedeflerine birincil hedefler denir. Bilinçd›fl› güdülenme kavram›n› tan›mlayarak, güdüleri en yayg›n kullan›lan s›n›fland›rma flekliyle (birincil güdüler ve sosyal güdüler) aç›klamak ve güdülerin davran›fllar›m›z› yönlendirmedeki hiyerarflisini incelemek Güdüsel davran›fllar›m›zdan baz›lar› fizyolojik ihtiyaçlar›m›zla ilgilidir. Baz› güdüsel davran›fllar ise çevresel uyar›c›lar taraf›ndan bafllat›l›r. Güdüsel davran›fllar›n bafllamas›na yol açan fizyolojik kökenli nedenlere dürtü, çevresel uyar›c›lara da özendirici ad› verilir. Güdülerimiz, birincil güdüler ve sosyal güdüler olmak üzere iki grupta toplanabilir. Birincil güdüler birincil hedefleri olan ö¤renilmemifl güdülerdir. Sosyal güdüler ö¤renme yoluyla kazan›lan ve di¤er insanlarla ilgili olan güdülerdir.
AMAÇ
3
Duygu kavram›n› tan›mlayarak; duygular›n güdüsel davran›fllar›m›zla olan iliflkisini aç›klamak Duygular, hem güdüsel davran›fllara efllik eden hem de güdüsel davran›fllar bafllatabilen süreçlerdir. Duygular›n fizyolojik yönü, ifade yönü ve yaflant› yönü olmak üzere üç yönü vard›r. Duygular›m›za bir tak›m fizyolojik tepkiler efllik eder. Duygular›n fliddeti artt›kça, fizyolojik tepkilerin fliddeti de artar. fiiddetli duygulara efllik eden fizyolojik tepkilerin baz›lar› kolayca fark›na varabilece¤imiz kadar belirgindir. Duygular›m›z›n ve duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkilerin ortaya ç›kmas›nda sinir sistemimiz önemli bir rol oynar. Duygular›m›za efllik eden fizyolojik tepkiler do¤rudan do¤ruya gözlenmeleri mümkün olmayan tepkilerdir. Bu tepkilerin yan› s›ra, duygular›m›za do¤rudan do¤ruya gözlenebilen baz› davran›fllar efllik eder. Duygular›m›z› ifade edici niteli¤i olan bu davran›fllar, bir dereceye kadar kontrolümüz d›fl›nda ortaya ç›kmaktad›r. Duygu ifade eden davran›fllar›n en yo¤un oldu¤u bölge yüzümüzdür. Yüz ifadelerinin yan› s›ra, duygular›m›z zaman zaman baz› beden hareketleri, jestler ve ç›kar›lan seslerle de ifade edilmektedir. Duygular, ayn› zamanda, bizim fark›nda oldu¤umuz, hissetti¤imiz yaflant›lard›r. Tüm duygular›n temelinde yatan fizyolojik koflullar ayn› olmas›na ra¤men, de¤iflik duygular yaflamam›z mümkün olmaktad›r. Bunun nedeni duygusal yaflant›lar›m›z›n ço¤unlukla, belirli bir ortamda, d›fl çevreden gelen uyar›c›lar taraf›ndan bafllat›lmas›d›r.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Fizyolojik bir ihtiyac›n yol açt›¤› genel rahats›zl›k ve gerginlik durumuna ne ad verilir? a. Dürtü b. ‹htiyaç c. Güdü d. Korku e. Kültür 2. Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan çevresel uyar›c›lara ne ad verilir? a. ‹htiyaç b. Dürtü c. Güdü d. Özendirici e. Duygu 3. Nedeni belli olmayan korkulara ne denir? a. Kayg› b. Psikosomatik tepki c. Dürtü d. Otonom tepki e. Stres 4. Afla¤›daki güdü türlerinden hangisi birincil güdüler kategorisine girer? a. Baflar› b. Sosyal onay görme c. Merak d. Ba¤lanma e. Sevilme 5. Bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda duyulan hofl duyguya ne ad verilir? a. Mutluluk b. Korku c. Öfke d. Baflar› e. Merak 6. Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluflan bölümüne ne ad verilir? a. Periferik sinir sistemi b. Somatik sistem c. Otonom sistem d. Merkezi sinir sistemi e. Hipotalamus
211
7. Afla¤›daki güdülerden hangisi Maslow'un önerdi¤i güdüler hiyerarflisinin üçüncü basama¤›nda yer al›r? a. Baflar› güdüsü b. Ba¤lanma güdüsü c. Güvenlik güdüsü d. Açl›k güdüsü e. Kendini gerçeklefltirme güdüsü 8. Afla¤›dakilerden hangisi olumsuz, kaç›nmak istedi¤imiz hedeflerden birisidir? a. Ac› b. Yiyecek c. Su d. Baflar› e. Sevilme 9. Duygu ifade eden davran›fllar›n en yo¤un oldu¤u bölge afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yüzümüz b. Kollar›m›z c. Bacaklar›m›z d. Sesimiz e. Vücudumuz 10. Bir terslik an›nda kalp at›fllar›m›z›n h›zlanmas›, kan flekerimizi artmas› gibi tepkilere yol açan sinir sistemine ne ad verilir? a. Sempatik sistem b. Parasempatik sistem c. Otonom sistem d. Periferik sistem e. Somatik sistem
212
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden
Biraz Daha Düflünelim
‹nsanlar kültürün büyük ölçüde etkisi alt›ndad›rlar. ‹çinde yaflad›¤›n›z kültürün baflar› güdünüzün de belirleyicisi oldu¤unun fark›nda m›s›n›z? Bireyci kültürlerde insanlar, baflar› güdüsünün genellikle baflar›l› olma ya da rekabet etme ihtiyac›na dayanan kiflisel özelliklere ba¤l› oldu¤una inanmaktad›rlar. Bu kültürlerde öne ç›kan "bireysel baflar›" kavram›d›r. Oysa toplulukçu kültürlerde bu güdü, baflkalar›n›n ihtiyaçlar›n› anlama, kendi istek ve arzular›n› baflkalar›n›n benzer ihtiyaçlar›na uydurma ve geride tutuma çabas› olarak düflünülmektedir.
1. Güdü kavram›n tan›mlayarak, güdüsel davran›fllar›n oluflumuna etki eden içsel ve d›flsal güdüleri aç›klay›n›z. 2. Bilinçd›fl› güdülenme kavram›n› tan›mlayarak, güdüleri en yayg›n kullan›lan s›n›fland›rma flekliyle (birincil güdüler ve sosyal güdüler) aç›klay›n›z. 3. Duygu kavram›n› tan›mlayarak; duygular›n güdüsel davran›fllar›m›zla olan iliflkisini aç›klay›n›z.
Amerika'da uzun süredir üretim yapmakta olan "Electronic Produce" isimli firma Uzakdo¤u pazar›na daha kolay ulaflabilmek için Japonya’da bir fabrika kurdu. Fabrikada bilgisayar parçalar› üretilmekteydi. Ürünlerin kutulanmas› ve ambalajlanmas› için Japon kad›nlar ifle al›nd›. Yap›lan iflte ücretlendirme Amerika’daki fabrikada oldu¤u gibi parça bafl› sistemine dayanmaktayd›. Yani Japon kad›nlara ödenecek ücret ürettikleri ifl say›s›na ba¤l› olarak birbirlerinden farkl› olacakt›. ‹lk ay›n sonunda hem kutulanan ürün say›s› düflüktü hem de kad›n iflçiler iflten ayr›lmak istediklerini ustabafl› Ouchi’ye bildirmifllerdi. "Neden" diye sordu yönetici. "Efendim. Bu durum son derece utanç verici biliyorum. Ancak çal›flanlar ücretlerinin di¤er Japon iflyerlerinde uyguland›¤› gibi olmamas›ndan flikayetçiler. Burada ifle yeni birisi al›nd›¤›nda ayn› ifli yapanlar›n ücretleri yafl›na göre belirlenmektedir. 36 yafl›ndaki bir iflçi, 18 yafl›ndakinden daha fazla maafl al›r. Her yeni yaflta ücretler otomatik olarak artt›r›l›r. Bu ifl yerinde küçük yafltaki iflçilerin, kendilerinden yaflça büyük olanlardan daha fazla ücret almalar› her ikisini de utand›rmaktad›r. Daha fazla üretenin daha fazla almas› yanl›fl. Çünkü genç yafltaki çal›flanlar, yafl› ileri olanlardan daha fazla üretmemeye, böylece onlar› utand›rmamaya çal›flmaktad›rlar." Sonuç olarak, insanlar›n baflar›l› olmalar›nda ya da ifllerini daha iyi yapmalar›nda hangi güdülerin belirleyici oldu¤una kendi kültürümüze bakarak karar vermenin bizi yanl›fl sonuçlara götürece¤i unutulmamal›d›r. Baflka kültürlerin, o kültür içindeki bireylerin davran›fllar› üzerindeki belirleyicili¤i unutulmamal›d›r.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar CÜCELO⁄LU, Do¤an, ‹nsan ve Davran›fl›. Remzi Kitabevi, 1991. HILGARD, E.R., ATKINSON, R.C. ATKINSON, R.L. Introduction to Psychology. Harcourt Brac: New York, 1971 (5.Edition). MORGAN, C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri: Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü; Yay›n Sorumlusu; Sirel KARAKAfi) Meteksan: Ankara, 1981. MYERS, D.G. Psychology. Worth Puslishers: New York, 1986. WRIGHTSMAN, L.S. ve SANFORD, F.H. Psychology: A Scientific Study of Human Behavior. Brooks/Cole: California, 1975.
Yan›t Anahtar› 1. a 2. d 3. a 4. c 5. a 6. d 7. b 8. a 9. a 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹çsel Güdüleyiciler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise D›flsal Güdüleyiciler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygusal Yaflant›lar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Birincil Güdüler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygusal yaflant›lar bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygular›n Fizyolojik Temelini tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Güdülerin Hiyerarflisi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygular bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Duygular›n ‹fadesi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sinir Sistemi ve Duygular bölümünü tekrar okuyunuz.
12
Duyum ve Alg›
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; davran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçlerden olan duyum ve alg› kavramlar›n›, aralar›ndaki ayr›m› tan›mlayabilecek, alg›n›n özellikleri üzerinde durarak, alg› yan›lmalar› ve alg›da ö¤renmenin rolünü aç›klayabileceksiniz.
213
214
Duyum ve Alg›
Dikkati belirleyen bireysel etkenlerden bir tanesi de kiflinin sahip oldu¤u beklentiler ve inançlard›r. Alg›layan kiflinin sahip oldu¤u beklentiler ve inançlar d›fl dünyadaki uyar›c›lar›n ne flekilde alg›lanaca¤›n› belirlemektedir. Afla¤›daki metinde "soyguncu" denildi¤inde genellikle erkek cinsi akla gelmesi yukar›da bahsedilen etkenlere ba¤l›d›r. 1998 y›l›n›n so¤uk bir k›fl günü polisler, bayan B'nin evine bask›n düzenlemifl, evde arama yapm›fl ancak iki gün önce yap›lm›fl olan h›rs›zl›kla ilgili hiçbir ipucu bulamam›fllard›. Yafll› kad›n korku ve üzüntüyle izledi bütün olanlar›. Kocas› öleli çok oluyordu ve o¤lundan baflka kimsesi yoktu. Genç bir polis kad›n›n yan›na geldi. - "Lütfen sakin olun. Korkman›z› gerektirecek birfley yok." dedi. Sesi rahatlat›c›yd›. - Bu araman›n o¤lumun kar›flt›¤› bir olayla ilgili oldu¤unu söylüyorsunuz. Geçmiflte baz› kötü olaylara kar›flt›, ama M iyi bir çocuktur. Art›k tamamiyle dürüst bir insan oldu. Kötü birfley yapt›¤›n› zannetmiyorum. Ne oldu lütfen anlat›n". Bir bayan polis korkudan titreyen kad›n›n oturmas›na yard›mc› oldu. - "O¤lunuzun bir soyguna kar›flt›¤›ndan flüpheleniyoruz. ‹ki gün önce bir kuyumcu soyuldu. Olay sadece h›rs›zl›k da de¤il. Kuyumcu öldürüldü. Bir görgü tan›¤› sab›ka kay›tlar›ndan o¤lunuzu teflhis etti. Çal›nan eflyalara ulaflmaya çal›fl›yoruz." Yafll› kad›n a¤lamaya bafllad›. Sanki kedini kaybetmifl gibi sürekli o¤lunun bunu yapm›fl olamayaca¤›n›, onun iyi bir insan oldu¤unu tekrarl›yordu. Polisler evi terkettiklerinde kad›n a¤lamaya devam etmekteydi. ‹lk duruflmada hakim olay›n tek görgü tan›¤›, o s›rada yoldan arabas›yla geçmekte olan, Bay S'yi dinledi. Anlatt›¤›na göre adam k›rm›z› ›fl›kta durmufl hareket etmek üzereydi. O s›rada bir el silah sesi duymufl, silah sesinin geldi¤i yöne bakt›¤›nda uzun dalgal› saçl›, ince yap›l›, beyaz tenli, üzerinde koyu renkli giysiler olan bir adam›n elindeki çantayla ›fl›klar›n oldu¤u yöne aç›lan soka¤a do¤ru kofltu¤unu görmüfltü. Sokak çok kalabal›k de¤ildi. Havan›n hemen hemen kararm›fl olmas›na ra¤men sokak lambalar› ve al›flverifl merkezlerinin ›fl›klar› görmeyi kolaylaflt›r›yordu. Do¤rusu soygunu yapan›n yüzünü tam olarak görememiflti, ama narin yüzlü bir erkekti ve bu tarifler M'ye uyuyordu. Vatandafll›k görevini yapmakta oldu¤unu söyleyerek yafll› kad›n› ve o¤lunu hiç tan›mad›¤›n› söyledi. Soyguna kar›flt›¤› söylenen M ise ›srarla olaya kar›flmad›¤›n›, o s›ralarda sokaklarda gezmekte oldu¤unu, orada olmad›¤›n› ispatlayamayaca¤›n›, ancak olay›n oldu¤u yere yak›n oturmalar› d›fl›nda olayla hiç ilgisinin olmad›¤›n› söylemekteydi. Do¤ru tarife uyuyordu, koyu renkli giysileri vard›, ama kimin yoktu ki... ‹kinci duruflmada çok ilginç bir geliflme yafland›. Kuyumcunun karfl›s›ndaki süpermarketin güvenlik kameras›nda soygunun görüntüleri vard›. Kamera görüntülerinde siyahlar içinde bir kad›n elinde siyah bir çanta ile kuyumcunun bulundu¤u yönden h›zla gelerek kameran›n önünden geçmekte, ›fl›klara aç›lan sokak yönüne do¤ru h›zla gözden kaybolmaktayd›. Hakim bu delil karfl›s›nda tutuklu adam› serbest b›rakt›. Olay›n görgü tan›¤› ise son derece flaflk›nd›. Gördü¤ü kiflinin bir kad›n olma ihtimalini hiç düflünmemiflti. D‹KKAT
Bu ünite ile ilgili psikolojiye girifl niteli¤indeki baflvuru kaynaklar›na yönelmeniz konuyu daha iyi anlaman›za yard›mc› olacakt›r.
Girifl - Duyum Nedir? - Alg› Nedir?
215
G‹R‹fi Psikolojiyi insan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal› olarak tan›tm›fl ve davran›fllar›m›z›n sinir uçlar›n› etkileyen enerji de¤ifliklikleri, yani uyar›c›lar taraf›ndan bafllat›l›p kontrol edildi¤ini belirtmifltik. Bir uyar›c›n›n bir davran›fl› bafllatabilmesi için, herfleyden önce bu uyar›c›n›n organizma taraf›ndan farkedilmesi gerekmektedir. Örne¤in, trafik ›fl›¤›n› farketmeyen bir bireyin araba kullanma davran›fl›n› trafik ›fl›¤›na göre düzenlemesi mümkün de¤ildir. Benzer flekilde, çürük bir diflin diflçiye gitme davran›fl›n› bafllatabilmesi için, bireyin diflinde bir çürük oldu¤unu ya da diflinin a¤r›d›¤›n› farketmesi gerekmektedir. Çevremizdeki uyar›c›lar›n fark›na varmam›z ve dolay›s›yla bu uyar›c›lara uygun davran›fllarda bulunmam›z, duyum ve alg› ad›n› verdi¤imiz birbirini tamamlayan iki süreç sayesinde mümkün olur. Bu nedenle, duyum ve alg› konular›n›n incelenmesi, davran›fllar›n anlafl›lmas›nda önemli bir ad›m oluflturmaktad›r.
DUYUM NED‹R? Çevremizdeki enerji de¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n, sinir ak›m› haline dönüfltürülerek beynimize ulaflt›r›lmas›na duyum denir. Enerji de¤iflikliklerini sinir ak›m› haline dönüfltüren organlar ise duyu organlar› olarak adland›r›l›r. Her duyu organ›m›zda, al›c› (reseptor) ad› verilen ve belirli bir enerji türüne duyarl› olan çok say›da hücre vard›r. Bu hücrelerden her biri bir lif arac›l›¤› ile nöron ad› verilen bir sinir hücresine ba¤l›d›r. Al›c›lar taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar lifler yoluyla sinir hücrelerine aktar›l›r. Sinir hücreleri kendilerine aktar›lan uyar›c›lar› sinirsel enerji haline dönüfltürerek bir sinir ak›m› bafllat›rlar. Bu sinir ak›m› sayesinde, al›c›lar taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar beyine ulaflt›r›l›r ve beyinin ilgili bölgeleri taraf›ndan de¤erlendirilerek anlaml› yaflant›lar haline dönüfltürülür. Duyu organlar›m›z duyarl› olduklar› enerji türleri aç›s›ndan farkl›l›k gösterirler. Örne¤in, göz ›fl›¤a, kulak ses titreflimlerine, burun havadaki gaz moleküllerine karfl› duyarl›d›r. Di¤er yandan, farkl› duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar beynimizin farkl› bölgelerine iletilmektedir. ‹ki yar›m küreden oluflan beynimizin her bir yar›m küresi lob ad› verilen bölgelere ayr›lm›flt›r. Duyum nedir? Tan›mlay›n›z.
Duyum, çevremizdeki enerji de¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n, sinir ak›m› haline dönüfltürülerek beynimize ulaflt›r›lmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
ALGI NED‹R? Çevremizin fark›na varmam›z› duyum ve alg› ad› verilen iki sürecin sa¤lad›¤›n› belirtmifl ve duyumu uyar›c›lar›n bir duyu organ› yoluyla sinir ak›m› haline dönüfltürerek beynimize ulaflt›r›lmas› olarak tan›mlam›flt›k. Alg› ise, duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndan örgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale getirilmesi olarak tan›mlanmaktad›r. Bir bak›ma, duyumu uyar›c›lar›n duyu organlar›m›z üzerinde b›rakt›¤› etki, alg›y› da bu etkiye verdi¤imiz anlam olarak düflünmek mümkündür. Alg›lar›m›z duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar üzerine temellendirilirler. Yani, duyumlar alg›lar›m›z›n hammaddeleridir. Ancak alg› denince akl›m›za duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n karbon kopyas› de¤il, bu uyar›c›lara dayal› olarak yapm›fl oldu¤umuz yorumlar, bu uyar›c›lara verdi¤imiz anlamlar gelmelidir. Duyum ve alg›y› birbirinden farkl› iki süreç olarak kabul etmemizin nedeni de, alg›lar›m›z›n duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n karbon kopyas› olmamas›d›r. Örne¤in, çevremize bakt›¤›m›z zaman,
Alg›, duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndan örgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale getirilmesidir.
216
Alg›n›n Özellikleri
belirli anlamlar› olan nesneler görürüz. Bu nesnelerin renkleri, flekilleri, parlakl›klar›, bulundu¤umuz yere ba¤l› olarak de¤iflmez. Kula¤›m›za gelen sesleri anlams›z u¤ultular olarak de¤il, çeflitli anlamlar› olan sesler olarak nitelendiririz. K›sacas›, çevremizi belirli bir yap›s›, süreklili¤i ve anlam› olan bir çevre olarak alg›lar›z. Oysa, yaflad›¤›m›z çevre belirli bir yap›s›, süreklili¤i ve anlam› olan bir çevre de¤il, bak›fl aç›m›za göre renkleri, parlakl›klar›, flekilleri de¤iflen nesneler, birbirine kar›flm›fl seslerle dolu karmakar›fl›k bir çevredir. Çevremizi düzenli ve anlaml› bir çevre olarak alg›lamam›z, duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndan yeniden örgütlenmeleri sayesinde mümkün olmaktad›r. SIRA S‹ZDE
Duyum ile alg› neden farkl› iki süreç olarak kabul edilir? Aç›klay›n›z.
ALGININ ÖZELL‹KLER‹ Duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndan anlaml› alg›sal yaflant›lar haline dönüfltürülmesi, gelifli güzel de¤il, belirli ilkeler çerçevesinde yap›lmaktad›r. Bu ilkelere ayn› zamanda alg›sal yaflant›lar›m›z›n özellikleri ya da alg›n›n özellikleri de denmektedir. ‹çinde yaflad›¤›m›z çevreyi belirli bir yap›, süreklilik ve anlam› olan bir çevre olarak alg›lamam›z› ve dolay›s›yla bu çevre içinde rahat hareket edebilmemizi alg›lar›m›z›n bu özellikleri sa¤lamaktad›r. fiimdi alg›n›n bu özelliklerini tek tek gözden geçirelim.
Seçicilik
Dikkat, belirli bir anda duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›ndan hangilerini seçerek alg›layaca¤›m›z› belirleyen en önemli süreçtir.
Dikkati belirleyen etkenler, uyar›c›lar›n yap›s› ve alg›layan bireyin özelliklerine iliflkin etkenler olmak üzere iki grupta toplan›r.
Alg›n›n özelliklerinden birisi seçici olmas›d›r. Belirli bir anda duyu organlar›m›z çok say›da uyar›c› taraf›ndan etkilenmesine ra¤men, biz bu uyar›c›lardan sadece baz›lar›n› alg›lar›z. Örne¤in, flu anda kitab›n›z› okurken duyu organlar›n›z çok say›da uyar›c› taraf›ndan uyar›lmaktad›r. Ancak, büyük bir olas›l›kla siz sadece okuduklar›n›z› alg›lamakta, di¤er uyar›c›lar› ise ya hiç alg›lamamakta ya da belli belirsiz bir biçimde alg›lamaktas›n›z. Alg›n›n seçici olma özelli¤inin yaflamsal bir önemi vard›r. E¤er alg›lar›m›z seçici olmasayd›, beynimiz ayn› anda de¤erlendiremeyece¤i kadar çok uyar›c› alacak ve dolay›s›yla bu uyar›c›lardan hiç birine uygun davran›mda bulunmam›z mümkün olmayacakt›. Belirli bir anda duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›ndan hangilerini seçerek alg›lamayaca¤›m›z› belirleyen en önemli süreç dikkattir. Genellikle, üzerine dikkat yo¤unlaflt›r›lan uyar›c›lar alg›lan›rken, di¤er uyar›c›lar ya hiç alg›lanmaz ya da belli belirsiz bir biçimde alg›lan›r. Dikkatin hangi uyar›c›lar üzerine yo¤unlaflaca¤›n› ise, k›smen uyar›c›lar›n yap›sal özellikleri, k›smen de alg›layan kiflinin özellikleri belirler. Yani duyu organlar›n› etkileyen uyar›c›lardan hangilerine dikkat edilece¤ini belirleyen etkenleri, uyar›c›lar›n yap›s›na iliflkin etkenler ve alg›layan bireyin özelliklerine iliflkin etkenler olmak üzere iki grupta toplamak mümkündür. Dikkati Belirleyen Uyar›c› Yap›s›na ‹liflkin Etkenler: Duyu organlar›m›z› etkileyen çok say›da uyar›c›dan hangilerine dikkat edece¤imizi k›smen uyar›c›lar›n özellikleri belirler. Dikkati belirleyen uyar›c› özelliklerinden baz›lar› afla¤›da verilmifltir. fiiddet ve Büyüklük: Genellikle bir uyar›c›n›n fliddeti ya da büyüklü¤ü artt›kça bu uyar›c›n›n alg›lanma olas›l›¤› da artar. Örne¤in, fliddetli bir gürültünün alg›lanma olas›l›¤› zay›f bir sesten, parlak bir rengin alg›lanma olas›l›¤› da donuk bir renkten daha fazlad›r. Benzer flekilde, yanyana duran bir kaç binadan en yüksek olan› di¤erlerinden daha çabuk alg›lanacakt›r.
Alg›n›n Özellikleri
217
Kontrast: Birlikte bulundu¤u uyar›c›larla kontrast oluflturan bir uyar›c›n›n alg›lanma olas›l›¤› daha yüksektir. Örne¤in, siyah elbiseli bir grup insan aras›ndaki beyaz elbiseli bir kiflinin alg›lanma olas›l›¤›, bu gruptaki di¤er kiflilere oranla daha yüksektir. Hareket: Hareket halindeki nesnelerden gelen uyar›c›lar›n alg›lanma olas›l›¤›, sabit nesnelerden gelen uyar›c›lardan daha yüksektir. Tekrar: Tekrar bir uyar›c›n›n alg›lanma olas›l›¤›n› artt›ran bir baflka etkendir. Örne¤in, yan›p sönen bir ›fl›¤›n alg›lanma olas›l›¤›, sabit bir ›fl›¤›n alg›lanma olas›l›¤›ndan daha yüksektir. Gariplik ve Yenilik: Belirli bir ortam için al›fl›lmad›k ya da garip olan bir uyar›c›, o ortam için do¤al olan uyar›c›lara oranla daha büyük bir olas›l›kla alg›lan›r. Örne¤in, bir dershanede s›ralar›n yan› s›ra bir de karyola bulunursa, karyola s›ralardan daha çok dikkatimizi çeker. Çünkü, dershanede karyola bulunmas› al›fl›ld›k bir durum de¤ildir. Dikkati Belirleyen Bireysel Etkenler: Duyu organlar›n› etkileyen uyar›c›lardan hangilerine dikkat edilece¤ini, uyar›c›lar›n özelliklerinin yan› s›ra, k›smen alg›layan bireyin özellikleri de belirler. Dikkati belirleyen bireysel özelliklerden baz›lar› afla¤›da belirtilmifltir. ‹htiyaçlar: Bireylerin ihtiyaçlar› hangi uyar›c›lara dikkat edeceklerini ve dolay›s›yla alg›layacaklar›n› belirleyen önemli bir etkendir. Örne¤in, aç oldu¤umuz zaman piflmekte olan bir yeme¤in kokusunu daha büyük olas›l›kla alg›lar›z. ‹htiyac›m›z oldu¤unu düflünüp buzdolab› almaya karar vermiflsek, buzdolab› reklamlar›na daha fazla dikkat ederiz. Beklentiler: Bireylerin beklentileri de hangi uyar›c›lar› alg›layacaklar›n› belirleyen bir etkendir. Örne¤in, salonda misafirleriyle konuflan bir annenin içerde a¤layan bebe¤inin sesini duyma olas›l›¤› misafirlerine oranla daha yüksek olacakt›r. ‹lgiler: ‹lgiler hangi uyar›c›lar›n alg›lanaca¤›n› belirleyen bir baflka etkendir. Örne¤in, otomobillere merakl› olan bir birey bir çok otomobil aras›nda bulunan yeni bir modeli, böyle merak› olmayan bireylerden daha çabuk alg›layacakt›r. Ö¤renme: Daha önceki ö¤renmelerin de alg› üzerinde önemli etkileri vard›r. Geçmiflte ö¤rendiklerimiz gerek hangi uyar›c›lara dikkat edece¤imizi, gerekse bu uyar›c›lara verece¤imiz anlamlar› büyük ölçüde etkilemektedir. Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lardan hangilerinin alg›lanaca¤›n› belirleyen etkenler konusunda psikologlar›n toplad›klar› bilgiler günlük yaflamda çeflitli amaçlarla kullan›lmaktad›r. Örne¤in, trafik ›fl›k ve iflaretlerinin düzenlenmesinde tekrar ve fliddet gibi uyar›c› özelliklerden yararlan›lmaktad›r. Reklamc›lar, dikkat çekmek amac›yla reklamlar›nda fliddet, tekrar, hareket, gariplik gibi uyar›c› özelliklerine ve ihtiyaç, beklenti gibi bireylerin özelliklerine iliflkin etkenlere yer vermektedirler. Alg›sal seçicili¤i tan›mlayarak; televizyonda izledi¤iniz reklamlara gösterdi¤iniz ilgi derecelerini karfl›laflt›r›n›z.
De¤iflmezlik Alg›n›n bir baflka özelli¤i de de¤iflmez olmas›d›r. Sofrada önümüzde duran taba¤›n fleklini, bak›fl aç›m›za göre bazen daire bazen de elips olarak alg›lamay›z. Radyo ya da televizyondan gelen sesin yeri bafl›m›z› çevirdi¤imiz yöne ba¤l› olarak de¤iflmez. Asl›nda, nesnelerden gelen uyar›c›lar›n duyu organlar›m›z üzerindeki etkisi bulundu¤umuz yere ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in, bir kap›n›n tam karfl›s›nda durdu¤umuz zaman, bu kap›n›n gözümüz üzerine düflen imgesi dik-
SIRA S‹ZDE
218
Alg›n›n Özellikleri
dörtgen fleklindedir. Bir yana do¤ru yürüdü¤ümüzde, bu imge yamuk fleklini al›r. Buna ra¤men, nereden bakarsak bakal›m, kap›y› daima dikdörtgen fleklinde alg›lar›z. Bu beynimize ulaflt›r›lan uyar›c›lar›n flekillerinin de¤ifltirilerek yeni bafltan yorumlanmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Alg›n›n de¤iflmezlik özelli¤i kendisini de¤iflik biçimlerde gösterir. Bunlardan birisi flekil de¤iflmezli¤idir. Bir kap›y› hangi aç›dan bakarsak bakal›m, dikdörtgen fleklinde alg›lamam›z, flekil de¤iflmezli¤ine verilebilecek bir örnektir. Di¤er yandan, nesnelerin bize olan uzakl›klar› artt›kça, gözümüze düflen imgeleri de küçülmektedir. Buna ra¤men, aflina oldu¤umuz nesnelerin büyüklü¤ünü hep ayn› olarak alg›lar›z. Aflina oldu¤umuz nesnelerin büyüklüklerini hep ayn› olarak alg›lamam›za büyüklük de¤iflmezli¤i ad› verilir. Renk de¤iflmezli¤i ve parlakl›k de¤iflmezli¤i di¤er de¤iflmezlik türleridir. Aflina oldu¤umuz nesneleri, ›fl›k ve gölge durumuna ba¤l› olmaks›z›n hep ayn› renk ve parlakl›kta görürüz. Oysa, nesnelerin renk ve parlakl›klar›na iliflkin uyar›c›lar ›fl›k ve gölge durumuna ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Alg› de¤iflmezli¤inin günlük yaflamdaki önemi son derecede büyüktür. E¤er alg›m›z›n bu özelli¤i olmasayd›, çevremiz tan›nmas› olanaks›z hale gelir, bizim bu çevre içinde hareket etmemiz ve yaflam›m›z› sürdürmemiz mümkün olmazd›. SIRA S‹ZDE
Alg›sal de¤iflmezlik nedir? Günlük yaflamda ne gibi bir önem tafl›maktad›r?
Örgütlenme Örgütlenme duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar›n tek tek de¤il, anlaml› iliflkiler bütünü halinde alg›lanmalar›d›r.
Alg›da örgütleme
Alg›m›z›n bir di¤er özelli¤i örgütlü olmas›d›r. Yani, duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar›n tek tek de¤il, anlaml› iliflkiler bütünü halinde alg›lanmalar›d›r. Örne¤in, bir insan›n yüzüne bakt›¤›m›z zaman, ayr› ayr› göz, a¤›z, burun gibi organlar de¤il, bütün bir yüz alg›lar›z. Bir müzik parças› dinledi¤imiz zaman tek tek notalar de¤il, bütünlü¤ü olan bir melodi iflitiriz. Asl›nda bu uyar›c›lar duyu organlar›m›z› bizim alg›lad›¤›m›z gibi anlaml› bir bütün halinde de¤il, tek tek etkilemektedir. Buna ra¤men, alg›m›z›n örgütlenme özelli¤i sayesinde, bu uyar›c›lar› anlaml› bütünler halinde alg›lar›z. Alg›m›z›n örgütlenme özelli¤i kendisini de¤iflik biçimlerde gösterir. Bunlar flekil-zemin alg›s›, gruplama ve tamamlamad›r.
219
Alg›n›n Özellikleri
fiekil-Zemin Alg›s›: fiekil-zemin alg›s› nesnelerin üzerinde ya da içinde bulunduklar› ortamdan ayr› olarak alg›lanmas›d›r. Alg›lanan nesne flekil, nesnenin üzerinde ya da içinde bulundu¤u ortam ise zemin olarak adland›r›l›r. Örne¤in, duvara as›lm›fl bir tabloya bakt›¤›m›z zaman, tabloyu duvardan farkl› olarak alg›lar›z. Bu örnekte tablo flekil, duvar ise zemin olarak alg›lanmaktad›r. fiekil-zemin alg›s› iflitsel uyar›c›lar için de söz konusudur. Örne¤in bir flark›y› dinlerken, bu flark›y› önde, yani flekil, müzik aletlerinden gelen melodiyi de arkada, yani zemin olarak alg›lar›z. Asl›nda, nesneler ve nesnelerin üzerinde ya da içinde bulunduklar› zeminlerden gelen uyar›c›lar duyu organlar›m›z› ayn› biçimde etkilemektedir. Alg›n›n örgütlenme özelli¤i sayesinde, flekil ve zemin birbirinden farkl› olarak alg›lanmakta, böylelikle nesneleri tan›mam›z mümkün olmaktad›r. Gruplama: Gruplama alg›m›z›n örgütlenme özelli¤inin bir baflka örne¤idir. Bir çok uyar›c›y› ayn› zamanda alg›lad›¤›m›zda, bu uyar›c›lar› anlaml› bütünler oluflturacak biçimde gruplar›z. Bir baflka deyiflle, baz› uyar›c›lar› biraraya getirerek, bu uyar›c›lara bir bütünlük kazand›r›r›z. Uyar›c›lar›n bir bütün oluflturacak biçimde gruplanmas› gelifligüzel de¤il, belirli ipuçlar›ndan yararlan›larak yap›l›r. Bu ipuçlar›ndan bir tanesi yak›nl›kt›r. Zaman ve mekan olarak birbirine yak›n olan uyar›c›lar anlaml› bir bütün oluflturacak biçimde biraraya getirilir. Benzerlik ve devaml›l›k gruplamada yararlan›lan di¤er ipuçlar›d›r. Birbirine benzer olan ya da birbirinin devam›ym›fl gibi görünen uyar›c›lar, biraraya getirilerek gruplan›r ve birbirlerine aitmifl gibi alg›lan›rlar. Yak›nl›k, benzerlik ve devaml›l›¤›n gruplamadaki rolü fiekil 12.1'de görülmektedir. fieklin (a) k›sm› yak›nl›¤›n, (b) k›sm› benzerli¤in, (c) k›sm› ise devaml›l›¤›n gruplamadaki rolünü göstermektedir. q Oq O
q Oq O
q Oq O
q Oq O
q Oq O
q Oq O
(a)
(b)
(c)
Tamamlama: Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›nda boflluklar bulundu¤u durumlarda, bu boflluklar› tamamlar, böylelikle de anlams›z bir dizi uyar›c› yerine, belirli bir anlam› olan bütün bir flekil ya da nesne alg›lar›z. Örne¤in, fiekil 12.2'ye bakt›¤›m›zda sadece bir tak›m kesik çizgiler de¤il, kesik çizgilerden oluflan bir kare ve bir daire görmemiz, tamamlama ad› verilen alg›sal örgütlenmenin sonucudur. Özetle, alg›n›n örgütlenme özelli¤i duyu organlar›m›z› tek tek etkileyen uyar›c›lar› karmafl›k nesneler olarak alg›lamam›z›n temelini oluflturur. E¤er alg›m›z›n örgütlenme özelli¤i olmasayd›, bir tak›m nokta ve çizgilerden baflka birfley görmemiz, anlam› olmayan birtak›m seslerden baflka birfley iflitmemiz mümkün olmazd›.
Derinlik Alg›s› Derinlik alg›s› da seçicilik, de¤iflmezlik ve örgütlenme gibi bir alg› özelli¤idir. Asl›nda, gözümüzün a¤ tabakas› yukar›-afla¤›, sa¤-sol olmak üzere sadece iki boyut görme yetene¤ine sahiptir. Buna ra¤men, nesnelerin derinlik boyutu olarak adland›rd›¤›m›z üçüncü bir boyutunu alg›layabilmekteyiz. Derinlik boyutunu alg›la-
fiekil 12.1: Yak›nl›k, Benzerlik ve Devaml›l›¤›n Gruplamadaki Rolü
fiekil 12.2: Alg›sal Örgütlenmede Tamamlaman›n Rolü Alg›m›z›n örgütlenme özelli¤i olmasayd›, bir tak›m nokta ve çizgilerden baflka birfley görmemiz, anlam› olmayan parça parça birtak›m seslerden baflka birfley iflitmemiz mümkün olmazd›.
220
Alg›n›n Özellikleri
yabilmemiz ›fl›¤›n gelifl aç›s›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan gölgeler, nesnelerin görünüfl netliklerindeki farkl›l›klar, nesnelerin iki gözün a¤ tabakalar›na düflen imgelerinin farkl› olmas› ve benzeri ipuçlar›n›n beynimiz taraf›ndan de¤erlendirilmesi sayesinde mümkün olmaktad›r. Derinlik boyutunu alg›layabilmemize olanak tan›yan baz› ipuçlar›n›n ortaya ç›kabilmesi için tek bir göz yeterlidir. Bu tür ipuçlar›na monoküler ipuçlar› ad› verilir. Di¤er baz› ipuçlar›n›n ortaya ç›kabilmesi için iki gözün birlikte çal›flmas› gerekmektedir. Bu tür ipuçlar› ise binoküler ipuçlar› olarak adland›r›l›rlar.
Monoküler ‹puçlar› Gölgeler: Ifl›¤›n gelifl aç›s›na ba¤l› olarak nesnelerin baz› k›s›mlar›n›n daha net, baz› k›s›mlar›n›n ise gölgeli olarak görülmesi, derinlik alg›s›na yol açan monoküler bir ipucu oluflturmaktad›r. Araya Girme: Derinlik alg›s›na yol açan monoküler ipuçlar›ndan birisi de, bir nesnenin bir baflka nesnenin görünmesini k›smen engellemesidir. Bu durumda görünüflü engellenen nesne daha uzaktaym›fl gibi görünür. Aç›kl›k: Tüm ayr›nt›lar› ile görebildi¤imiz bir nesneyi yak›nda, sadece kenar çizgileri ile görebildi¤imiz bir nesneyi ise daha uzaktaym›fl gibi alg›lar›z. Örne¤in, çevremizdeki da¤lar hava puslu oldu¤unda uzaktaym›fl, aç›k oldu¤unda yak›ndaym›fl gibi görünürler. Detaylar›yla gördü¤ümüz nesneleri daha yak›nda, ana hatlar›yla gördü¤ümüz nesneleri ise daha uzakta alg›lamam›z, derinlik alg›s›na yol açan monoküler bir ipucu oluflturmaktad›r. Göreli Yükseklik: Yüksek olan nesnelerin kendilerinden daha alçak olan nesnelerden daha uzaktaym›fl gibi görünmeleri, derinlik alg›s›na katk›da bulunan bir baflka monoküler ipucudur. Do¤rusal Perspektif: Büyüklüklerini bildi¤imiz nesneler uzaktayken birbirlerine olduklar›ndan daha yak›n görünürler. Örne¤in, bir demiryoluna bakt›¤›m›zda raylar giderek birbirlerine yaklafl›p bir noktada kesiyormufl gibi görünür. Do¤rusal perspektif ad› verilen bu olay da derinlik alg›s›na katk›da bulunmaktad›r.
Binoküler ‹puçlar› Binoküler ipuçlar› olarak adland›r›lan bu tür ipuçlar›n›n ortaya ç›kmas›nda a¤tabakasal farkl›l›k ve konverjans olmak üzere iki mekanizma rol oynar.
SIRA S‹ZDE
Derinlik boyutunu alg›layabilmemize olanak tan›yan baz› ipuçlar›n›n ortaya ç›kabilmesi için iki gözün birlikte hareket etmesi gerekmektedir. Binoküler ipuçlar› olarak adland›r›lan bu tür ipuçlar›n›n ortaya ç›kmas›nda a¤tabakasal farkl›l›k ve konverjans olmak üzere iki mekanizman›n rol oynad›¤› belirlenmifltir. A¤tabakasal Farkl›l›k: ‹ki gözümüz aras›nda bir kaç santimetrelik bir aral›k bulunmas› nedeniyle, bir nesnenin gözlerimizin a¤tabakalar›na düflen imgeleri farkl› olur. Yani, gözlerimizden herbiri bu nesnenin farkl› bir yönünü görür. S›ras›yla gözlerinizden birini kapat›p di¤eriyle bir nesneye iki kez bak›n. Gerçekten de gözlerinizden her birinin bu nesnenin farkl› bir yönünü gördü¤ünü farkedeceksiniz. Bakt›¤›n›z nesne gözünüze yaklaflt›kça, bu fark da artacakt›r. Gözlerimizin a¤tabakalar›na düflen imgeler aras›ndaki bu farkl›l›k, derinlik alg›s› için önemli bir ipucu oluflturur. Konverjans: Bakmakta oldu¤umuz bir nesne bize do¤ru yaklaflt›kça, daha net bir görüntü sa¤lamak üzere gözbebeklerimiz de birbirine yaklaflmaktad›r. Konverjans ad› verilen bu olay›n derinlik alg›s›na katk›da bulundu¤u saptanm›flt›r. Derinlik alg›s› neden alg›sal bir özellik olarak kabul edilir?
221
Alg› Yan›lmalar› - Alg›da Ö¤renmenin Rolü
ALGI YANILMALARI Alg›n›n yukar›da aç›klad›¤›m›z özellikleri, daha önce de belirtti¤imiz gibi, günlük yaflam aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Örne¤in, alg›m›z›n de¤iflmezlik özelli¤i olmasayd›, bir kez gördü¤ümüz bir nesneyi bir baflka koflul alt›nda gördü¤ümüzde tan›mam›z; örgütlenme özelli¤i olmasayd› belki de nokta ve çizgilerden baflka bir fley görmemiz mümkün olmazd›. Bununla birlikte, alg›m›z›n özellikleri zaman zaman gördüklerimizi yanl›fl de¤erlendirmemize, yani alg› yan›lmalar›na da yol açabilmektedir. Örne¤in, fiekil 12.3'de gördü¤ünüz çizgilerin uzunluklar› eflit olmas›na ra¤men, alttaki çizgi bize üsttekinden daha uzunmufl gibi görünür. Müller-Lyer ilüzyonu olarak bilinen bu alg› yan›lmas›, çizgilerin ucundaki oklar› çizgilerin bir parças› olarak alg›lama e¤ilimimizden kaynaklan›r. Birbirine yak›n olan uyar›c›lar› birlikte alg›lama e¤ilimi ise, alg›m›z›n örgütlenme özelli¤inin sonucudur. Örnek olarak verdi¤imiz Müller-Lyer ilüzyonunun yan› s›ra, alg›n›n özelliklerinden kaynakland›¤› bilinen pek çok alg› yan›lmas› vard›r. Alg› yan›lmas› nedir? Alg› yan›lmalar› nereden kaynaklan›r? Siz de benzer bir yan›lma yaflay›p yaflamad›¤›n›z düflünerek kendi yaflam›n›zdan örnekler bulmaya çal›fl›n›z.
fiekil 12.3: MüllerLyer ‹lüzyonu
SIRA S‹ZDE
ALGIDA Ö⁄RENMEN‹N ROLÜ Alg›sal özelliklerinin do¤ufltan m› geldi¤i yoksa ö¤renme yoluyla sonradan m› kazan›ld›¤› kökeni 17. yüzy›la kadar uzanan tart›flmal› bir sorudur. Descartes, Kant gibi baz› filozoflar alg›sal özelliklerimizin do¤ufltan var oldu¤unu, Berkeley, Locke gibi baz› filozoflar ise ö¤renme yoluyla sonradan kazan›ld›¤›n› savunmufltur. Duyum ve alg› konusunda çal›flan ilk psikologlardan olan Hering ve Helmholtz da alg›da ö¤renmenin rolüne iliflkin farkl› görüfller öne sürmüfllerdir. Alg›sal özelliklerin do¤ufltan geldi¤ini öne süren Hering, derinlik alg›s›nda rol oynayan a¤tabakasal farkl›l›¤› buna kan›t olarak göstermifltir. Hering'e göre bir nesnenin gözlerimizin a¤tabakalar›na düflen imgelerinin farkl› olmas› ö¤renme ile ilgisi olmayan, gözün do¤ufltan gelen yap›s›ndan kaynaklanan bir özelliktir. Helmholtz ise, alg›n›n do¤ufltan gelen sabit mekanizmalarla aç›klanamayacak kadar karmafl›k bir süreç oldu¤unu öne sürerek, alg›n›n özelliklerinin ancak ö¤renme yoluyla kazan›labilece¤ini savunmufltur. Son y›llarda yap›lan araflt›rmalar alg›sal özelliklerin baz›lar›n›n do¤ufltan varoldu¤una, baz›lar›n›n ise ö¤renme yoluyla sonradan kazan›ld›¤›na iflaret etmektedir. fiekil-zemin alg›s›, renk alg›s› gibi nispeten basit alg›sal özellikler do¤umda mevcut gibi görünmektedir. Buna karfl›, alg›sal de¤iflmezlik, alg›sal örgütlenme gibi daha karmafl›k özellikler ise ö¤renme yoluyla kazan›lmakta veya en az›ndan ö¤renme yaflant›lar› bu özelliklerin geliflmesine katk›da bulunmaktad›r.
Alg›sal de¤iflmezlik, alg›sal örgütlenme gibi karmafl›k özellikler ö¤renme yoluyla kazan›lmaktad›r.
222
Özet
Özet
AMAÇ
1
Davran›fllar›m›z› belirleyen temel süreçlerden olan duyum ve alg› kavramlar›n› ve aralar›ndaki ayr›m› tan›mlamak Çevremizden gelen uyar›c›lar›n fark›nda olmam›z› ve dolay›s›yla bu uyar›c›lara uygun davran›fllarda bulunmam›z› duyum ve alg› ad› verilen iki süreç sa¤lamaktad›r. Duyum çevremizdeki enerji de¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n, bir duyu organ› vas›tas›yla sinir enerjisi haline dönüfltürülüp beyine ulaflt›r›lmas›; alg› ise beyine ulaflt›r›lan uyar›c›lar›n yeniden örgütlenip yorumlanarak anlaml› hale getirilmesidir. Duyu organlar›m›z taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n örgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale getirilmesi belirli ilkeler çerçevesinde yap›lmaktad›r. Bu ilkeler, ayn› zamanda alg›sal yaflant›lar›m›z›n özellikleri ya da alg›n›n özellikleri olarak da adland›r›l›r. Seçicilik, de¤iflmezlik, örgütlenme ve derinlik alg›s› alg›n›n bafll›ca özellikleridir. ‹çinde yaflad›¤›m›z çevreyi belirli bir yap›s›, süreklili¤i ve anlam› olan bir çevre olarak alg›lamam›z bu özellikler sayesinde mümkün olmaktad›r.
AMAÇ
2
Alg› yan›lmalar› ve alg›da ö¤renmenin rolünü aç›klayabilmek Alg›n›n özellikleri, daha önce de belirtti¤imiz gibi, günlük yaflam aç›s›ndan büyük önem tafl›r. De¤iflmezlik, örgütlenme gibi özelliklerin yoklu¤u çeflitli ilizyonlara neden olmaktad›r. Alg›n›n özelliklerinin do¤ufltan m› geldi¤i yoksa ö¤renme yoluyla sonradan m› kazan›ld›¤› sorusunun kökeni 17.yüzy›la kadar uzanan tart›flmal› bir sorudur. Son y›llarda yap›lan araflt›rmalar, alg›sal özelliklerden baz›lar›n›n do¤umda varoldu¤unu, baz›lar›n›n da ö¤renme yoluyla sonradan kazan›ld›¤›n› göstermektedir.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. ‹çinde yaflad›¤›m›z çevreyi belirli bir süreklili¤i olan bir çevre olarak alg›lamam›z, alg›n›n hangi özelli¤ine bir örnektir? a. De¤iflmezlik b. Tekrar c. Hareket d. fiiddet e. Seçicilik 2. Afla¤›dakilerden hangisi derinlik alg›s›na yol açan monoküler bir ipucu de¤ildir? a. Araya girme b. Konverjans c. Gölgeler d. Do¤rusal perspektif e. Aç›kl›k 3. Afla¤›dakilerden hangisi derinlik alg›s›na yol açan binoküler bir ipucudur? a. Göreli yükseklik b. Aç›kl›k c. A¤tabakasal farkl›l›k d. Araya girme e. Gölgeler
223
6. Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lardan baz›lar›n› alg›lamam›z, alg›n›n hangi özelli¤inin bir sonucudur? a. Örgütlenme b. Seçicilik c. De¤iflmezlik d. Gruplama e. Benzerlik ve devaml›l›k 7. Birbirine yak›n olan uyar›c›lar›n birlikte, bir bütün oluflturacak biçimde alg›lanmas› hangi alg›sal örgütlenme türüne bir örnektir? a. Gruplama b. fiekil-zemin alg›s› c. Tamamlama d. Tekrar e. Yak›nl›k 8. Afla¤›dakilerden hangisi dikkati belirleyen bireysel etkenlerden biridir? a. Tekrar b. Beklentiler c. Yenilik d. Benzerlik e. Hareket
4. Alg›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Alg›sal özellikler do¤umda mevcuttur. b. Alg›sal özellikler ö¤renme yoluyla sonradan kazan›l›r. c. Alg›sal özelliklerden baz›lar› do¤umda mevcuttur. d. Alg›sal özelliklerin geliflmesinde ö¤renmenin hiçbir rolü yoktur. e. Alg›n›n özelliklerinden biri seçici olmamas›d›r.
9. Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›nda boflluklar bulundu¤u durumlarda, boflluklar›n doldurulmas› ve belirli bir anlam› olan flekil ya da nesne alg›lamas›na ne ad verilir? a. Gruplama b. fiekil-zemin c. Tamamlama d. Aç›kl›k e. Yak›nl›k
5. Bir müzik parças›n› dinledi¤imiz zaman tek tek notalar yerine bir melodi iflitmemiz alg›n›n hangi özelli¤ine örnek olarak verilebilir? a. Örgütlenme b. fiekil-zemin c. Gruplama d. Yak›nl›k e. Tamamlama
10. Bir nesnenin bir baflka nesnenin görünmesini k›smen engellemesi derinlik alg›lamas›ndaki moneküler ipuçlar›ndan hangisinin bir sonucudur? a. Gölgeler b. Göreli yükseklik c. Aç›kl›k d. Do¤rusal perspektif e. Araya girme
224
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden
Yan›t Anahtar›
Bebekler Ne Kadar Görebilir ve Duyabilir? Do¤du¤unda bir bebe¤in gözleri genelde kapal›d›r, gözbebekleri küçüktür ve göz kapaklar› flifliktir. Çok yak›ndaki fazla ›fl›ktan gözlerini korumaya çal›fl›yormufl gibi flafl› bakar. Yeni do¤an›n parlak ›fl›klara karfl› olan duyarl›l›¤›, do¤umdan hemen sonra ›fl›klar› k›sma gelene¤ine yol açm›flt›r. Bu yap›ld›ktan sonra gözlerini iyice açar ve dikkatle gözünü dikip bakar. Yeni do¤an bebe¤in hareket eden nesneler ve kontrast oluflturan aç›k ve koyu renkleri ilgisini çeker. Ayr›ca yeni do¤anlar›n ilgisini renklerden çok çizgi gibi flekiller daha kolay çeker. Bununla beraber, her yafltaki küçük çocuklar›n en çok insan yüzü gibi yumuflak ve yuvarlat›lm›fl d›fl hatlara sahip nesnelere duyarl› oldu¤u uzun zamand›r bilinmektedir. Walt Disney de karakterlerinin ço¤unu yuvarlak yanakl›, nispeten daha iri gözlü ve etkileyici çizerek bu özelli¤i dikkate almaktad›r. Bebekler do¤madan önce duyabilirler. Yeni do¤an bebekler özellikle yüksek perdeli kad›n seslerine ve özellikle annesinin sesine karfl› duyarl›d›r. Araflt›rmalar, annelerin yeni do¤an bebeklerine karfl› belirli bir tonda ve s›radan konuflmalar›ndan daha yüksek perdeden konuflmaya e¤ilimli olduklar›n› göstermifltir. Bu ilk diyaloglar›n filme çekilmesi, yeni do¤anlar›n annelerinin sesinin ritmine uygun bir ritimde hareket ettiklerini göstermifltir. Yeni do¤an›n bu ritmik geri beslemesi, hareketleri ve mimikleri, annenin iletiflime devam›n› teflvik eder. Ani yüksek ve düzensiz sesler bebekleri ürkütürken, yumuflak, sabit ve ritmik sesler bebekleri sakinlefltirir.
1. a
Biraz Daha Düflünelim 1. Duyum ve alg› kavramlar›n› tan›mlayarak; aralar›ndaki ayr›m› aç›klay›n›z. 2. Alg› yan›lmas›n› tan›mlay›n›z. 3. Alg›da ö¤renmenin rolünü aç›klay›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar CÜCELO⁄LU, Do¤an. ‹nsan ve Davran›fl. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991. MORGAN C.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri; Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Yay›n Sorumlusu: Sirel KARAKAfi). Meteksan, Ankara, 1981. MYERS, D.G. Psychology. Worth Publishers Inc., New York, 1986.
2. b 3. c 4. c 5. a 6. b 7. a 8. b 9. c 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise Alg›n›n Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Derinlik Alg›s› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Derinlik Alg›s› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Duyum Nedir? ve Alg› Nedir? bölümlerini tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Alg›n›n Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Alg›n›n Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Örgütlenme bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Dikkat bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Örgütlenme bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Derinlik Alg›s› bölümünü tekrar okuyunuz.
225
Ö¤renme
13
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; ö¤renme kavram›n› tan›mlayarak, ö¤renmenin yaflam›m›zdaki önemini tart›flabilecek, ö¤renmenin üç temel yolunu; Tepkisel Koflullanma (Klasik fiartlanma), Edimsel Koflullama, Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme) süreçlerini ve davran›fllara etkisini aç›klayarak tart›flabileceksiniz.
226
Ö¤renme
Uyuflturucu kaçakç›l›¤› önemli bir yasal sorundur. Bu sorunla bafla ç›kma çabalar›nda güvenlik güçleri, köpeklerden de yararlanmaktad›r. Koku alma duyular› inan›lmaz derecede geliflmifl olan köpekler, çok genifl bir alan› insanlardan çok daha h›zl› ve verimli bir flekilde arayabilmektedirler. Ö¤renme psikologlar› taraf›ndan bu köpeklerin e¤itimi için çeflitli yöntemler gelifltirilmifltir. Afla¤›daki pasaj, ö¤renmenin nas›l gerçeklefltirildi¤ini özetlemektedir. Uygun bir köpek seçildikten sonra, e¤itime bafllan›r. E¤itim üç temel aflamadan oluflur. ‹lk aflamada amaç, e¤itim ve aramalar s›ras›nda köpe¤i ödüllendirmek için kullan›lacak olan aferin, bravo, evet gibi sözel ifadelerin köpe¤in davran›fllar›n› etkileyecek hale getirilmesidir. Bu sözcükler, hayvan›n beslenmesi s›ras›nda yiyecek verilirken sürekli olarak tekrarlan›rlar ve bu sayede köpek için ödül de¤eri kazan›rlar. Ayr›ca, köpe¤in gel ve otur gibi basit komutlara uymas› da bu aflamada yiyecekle ve ayn› sözel ifadelerle ödüllendirilir. ‹kinci aflamada, köpek taraf›ndan bulunmas› istenilen bir uyuflturucunun kokusu, köpe¤in oturma davran›fl›n› kontrol eden bir uyaran haline getirilir. ‹çerisinde uyuflturucu (örne¤in saf eroin) bulunan bir kavanoz köpe¤in burnuna yaklaflt›r›l›r, köpe¤in oturmas› sa¤lan›r ve aferin, bravo vb. sözel ifadeler de kullan›larak köpe¤e yiyecek verilir. Daha sonra ise içi bofl bir kavanoz köpe¤in burnuna yaklaflt›r›l›r fakat yiyecek verilmez. Bu ifllemlerin defalarca tekrarlanmas› sonucunda, köpek eroin kokusunu tan›may› ö¤renir ve oturma davran›fl› bu koku taraf›ndan kontrol edilir hale gelir, yani köpek bu kokuyu her al›fl›nda oturur ve yiyecek verilmesini bekler. Bu aflamadan sonra, ö¤renmenin yeni kokulara ve ortamlara transferinin amaçland›¤› üçüncü aflamaya geçilir. Köpek taraf›ndan bulunmas› istenilen her türlü uyuflturucu maddenin bir listesi bu aflamadan önce yap›lm›fl olmal›d›r. ‹flleme listedeki maddelerin ortama birer birer eklenmesiyle devam edilir. Bu maddeler de köpe¤e ayr› ayr› koklat›larak, oturmas› sa¤lan›r ve davran›fl yiyecek ve sözel ifadelerle ödüllendirilir. Köpek, listede yer alan uyuflturucu maddelerden hangisini koklarsa koklas›n oturdu¤unda, maddelerin kokular› köpe¤in davran›fllar›n› kontrol eder hale gelmifl demektir. E¤itilmifl bir köpek, sadece kokular›n› tan›may› de¤il, uyuflturucular›n kokusunu di¤er kokulardan ay›rdetmeyi ve kendisine gösterilen bir alan› aktif bir flekilde aramay› da ö¤renmelidir. Bu da e¤itimin üçüncü aflamas›nda gerçeklefltirilir. Köpek çeflitli uyuflturucular› do¤ru bir flekilde tan›may› ö¤rendikten sonra, alan arama e¤itimine geçilir. Alan arama e¤itimine zeminindeki az say›daki kavanozdan sadece birisinde uyuflturucu bulunan bir odada bafllan›r. Köpek odaya sokularak "ara" komutu verilip tasmas› çözülür ve içerisinde daha önce tan›may› ö¤rendigi herhangi bir uyuflturucu bulunan kavanozu koklay›p oturdu¤unda yiyecekle ve sözel ifadelerle ödüllendirilir. Daha sonra arama yap›lacak alan daha da geniflletilir, ortamda bulunan kavanoz say›s› artt›r›l›r ve o zamana kadar bofl olan kavanozlar›n içerisine uyuflturucu olmayan baflka maddeler konulur. Burada kullan›lan di¤er maddelerin kokular›, köpe¤in gerçek arama ortamlar›nda karfl›laflma olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤u kokular olmal›d›r. E¤er köpek bu maddeleri koklad›¤›nda da oturuyorsa, bu durumda yiyecek verilmez ve oturma davran›fl›n›n uygun olmayan uyaranlarca kontrol edilmesi engellenir. Köpek bu odada uyuflturucular› di¤er maddelerden ay›rdederek bulmay› ö¤rendikten sonra, hem arama alan› geniflletilerek daha karmafl›k hale getirilir, hem de uyuflturucular bulunmas› daha zor olan yerlere saklanmaya bafllan›r. E¤er gerçek arama, hareket eden makinelerin ya da insanlar›n bulundu¤u yerlerde (örne¤in, bir hava alan›nda ya da depoda) yap›lacaksa, e¤itim ortam› da olabildi¤ince gerçek ortama benzer hale getirilir. Bu koflullar alt›nda da, uyuflturucu kokusunun oturma davran›fl›n› kontrol eder hale gelmesiyle köpe¤in e¤itimi tamamlanm›fl olur. D‹KKAT
Bu üniteyi okurken kendi davran›fllar›n›z› nas›l ö¤rendi¤inizi anlamaya ve tart›flmaya çal›fl›n›z.
Girifl - Ö¤renmenin Tan›m› - Ö¤renmenin Yollar›
227
G‹R‹fi Günlük yaflam›m›z› sürdürürken, sabah yata¤›m›zdan kalkt›¤›m›z andan itibaren yapt›¤›m›z davran›fllar›n büyük bir bölümünü ö¤renme yoluyla kazan›r›z. Örne¤in, kahvalt› yapmay›, saate bakmay›, giyinmeyi, ifle gitmeyi, çal›flmay›, okumay›, yazmay›, konuflmay›, dinlemeyi, problem çözmeyi, di¤er insanlarla iyi iliflkiler kurmay›, toplumsal ve evrensel olaylara ilgi duymay› yaflam›m›z süresince ö¤reniriz. Ayn› flekilde, yaflam›m›z boyunca, t›pk› istendik davran›fllar› ö¤rendi¤imiz gibi, istenmedik davran›fllar› da ö¤reniriz. Örne¤in, sa¤l›¤›m›z aç›s›ndan zararl› davran›fllar›, sigara içmeyi, baflkalar›na kaba davranmay›, sald›rganl›¤›, utangaçl›¤›, gereksiz korkular› v.b. davran›fllar› ö¤renme yoluyla kazan›r›z. Yaflam›m›z boyunca edindi¤imiz tüm bu istendik ve istenmedik davran›fllara bakarak insan yaflam›n›n bir ö¤renme sürecinden ibaret oldu¤unu söyleyebiliriz.
Ö⁄RENMEN‹N TANIMI Ço¤u zaman günlük dilde ö¤renme kavram›ndan yaln›zca akademik bilgilerin kazan›lmas› anlafl›lm›flt›r. Ö¤renmeyi yaln›zca bu anlamda anlayacak olursak, ö¤renmeye oldukça dar ve k›s›tl› bir anlam vermifl oluruz. Bu bizim ö¤renmenin yaflam›m›zdaki önemini ve kapsam›n› görmemizi ve incelememizi güçlefltirebilir. Psikolojide ö¤renme kavram›na daha genifl bir anlam verilmifltir. Ö¤renme, yaflant›lar yoluyla davran›fllarda meydana gelen oldukça uzun süreli de¤iflmeler olarak tan›mlanm›flt›r. Bu tan›mda iki noktan›n dikkatimizi çekmesi gerekir. Bunlardan ilki ö¤renmenin bir davran›fl de¤iflikli¤i oldu¤udur. Çünkü bir bilgiyi veya bir beceriyi ö¤renen bir insan›n eninde sonunda davran›fllar›nda belirli bir de¤iflme olur. Örne¤in, araba kullanmay›, okuma yazmay› veya yabanc› bir dili konuflmay› bilmeyen bir insan›n, bu becerileri ö¤rendikten sonra davran›fllar›nda bir de¤iflme olur. ‹kinci olarak davran›fllarda meydana gelen de¤iflikliklerin bir ö¤renme olay› olarak kabul edilebilmesi için söz konusu davran›fl de¤iflikliklerinin uzun süreli olmas› gerekir. Do¤al olgunlaflma, yorgunluk ve belirli bir ilac›n al›nmas› sonucu davran›fllarda meydana gelen de¤iflikliklerin bir ö¤renme olay› olarak kabul edilmemesi gerekir. Ö¤renmeyi yaln›zca akademik bilgilerin kazan›lmas› olarak tan›mlayabilir miyiz? Di¤er türdeki bilgilerin kazan›lmas›n› da ö¤renme kavram› içinde ele alabilir miyiz? Tart›fl›n›z.
Ö¤renme, yaflant›lar yoluyla davran›fllarda meydana gelen oldukça uzun süreli de¤iflmelerdir.
SIRA S‹ZDE
Ö⁄RENMEN‹N YOLLARI Yaflam›m›z boyunca sonsuza yak›n davran›fl ve beceriyi ö¤renmemize karfl›n, ö¤renme psikologlar› ö¤renmenin üç ayr› yoldan gerçekleflti¤ini önermifllerdir. Bunlar tepkisel koflullama, edimsel koflullama ve gözlem yoluyla ö¤renme türleridir. Bu bölümde ö¤renme türlerinin herbiri ayr› ayr› aç›klanm›fl olmas›na karfl›n, her hangi bir bilgi veya becerinin ö¤renilmesinde bu ö¤renme türlerinden biri veya üçü birden yer alabilir ve bir organizman›n ö¤renmesini belirleyebilir.
Ö¤renmenin üç ayr› türü; tepkisel koflullama, edimsel koflullama ve gözlem yoluyla ö¤renmedir.
228
Ö¤renmenin Yollar›
Pavlov'un koflullu salg›lama davran›m›n› incelemek için kulland›¤› ayg›t. Köpek ses geçirmeyen bir odac›ktad›r ve deneyciyle aras›nda tek yönlü bir ayna vard›r. Deneyci zilin çal›flmas›n› ve etin sunulmas›n› uzaktan kontrol edebilir (Pavlov, 1928).
Tepkisel Koflullama (Klasik fiartlanma) 20. yüzy›l›n bafllar›nda Rus fizyolo¤u ‹van Pavlov, laboratuvar koflullar› alt›nda yapt›¤› bir deneyle, bir köpe¤in geçirdi¤i bir yaflant› sonucu belirli bir uyar›c›ya koflullanabilece¤ini kan›tlam›flt›r. Pavlov, aç bir köpe¤in a¤z›na yiyecek (et k›r›nt›lar›) konulmas›n› sa¤lam›fl ve a¤z›na yiyecek konulan köpe¤in salyas›n›n akt›¤›n› gözlemifltir. Kuflkusuz, bu durumda ö¤renme aç›s›ndan ilginç olan bir fley yoktur. Aç bir köpe¤in a¤z›na yiyecek konulursa, köpek bu uyar›c›ya karfl› salya tepkisi gösterir. Bu aflamada köpek, henüz bir fley ö¤renmemifltir. Deneyin ikinci aflamas›nda, Pavlov köpe¤in a¤z›na yiyecek koymadan önce bir zil çal›nmas›n› sa¤lam›fl ve zil sesinin ard›ndan yiyecek verme ifllemini bir kaç kez tekrarlad›ktan sonra, deneyinde ilginç bir olay›n oldu¤unu gözlemifltir. Köpek daha a¤z›na yiyecek konulmadan zil sesini duyar duymaz, bu uyar›c›ya karfl› salya tepkisi göstermifltir. Bir baflka deyiflle, köpek geçirdi¤i bir yaflant› sonucu bir fley ö¤renmifltir; zil sesi ile yiyecek aras›nda bir "ba¤" kurmufltur. Zil sesinin yiyece¤e iflaret etti¤ini ö¤renmifltir. Daha sonra bu tür ö¤renmenin baflka hayvan türleri ve insanlar için de geçerli oldu¤u kan›tlanm›fl ve bu tür ö¤renmeye tepkisel koflullama veya klasik koflullama ad› verilmifltir. Tepkisel koflullamada gerçeklefltirilen ifllemler afla¤›daki tabloda özetlenmifltir. Bu tablodan da anlafl›labilece¤i gibi zil sesi bafllang›çta salya tepkisi do¤urmazken yiyecekle eflleflmesi sonucu yiyece¤in yaratt›¤› salya tepkisini yarat›r hale gelmifltir.
n
Tablo 13.1: Tepkisel Koflullamada Gerçeklefltirlen ‹fllemler
Eflleme
{
Tepkisel koflullama ifllemi Zil sesi Salya Yiyecek Tepkisel koflullaman›n sonucu Zil sesi
Salya
Ö¤renmenin Yollar›
229
Tepkisel koflullama yoluyla ö¤renmeyi iyi bir flekilde kavrayabilmek için flu dört temel kavram›n bilinmesi gerekir. Bunlar koflulsuz uyar›c›, koflulsuz tepki, koflullu uyar›c› ve koflullu tepki kavramlar›d›r. Koflulsuz Uyar›c›: Organizmaya ilk kez verildi¤inde bu organizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyar›c›d›r. Bu uyar›c›lar ö¤renilmemifltir. Pavlov'un deneyinde köpe¤in a¤z›ndaki yiyecek (et k›r›nt›lar›) koflulsuz bir uyar›c›d›r. Koflulsuz uyar›c›lara örnek olarak s›cakl›k, so¤ukluk, fliddetli gürültü ve elektrik floku gibi uyar›c›lar gösterilebilir. Koflulsuz Tepki: Koflulsuz uyar›c›lar›n yaratt›¤› tepkilerdir. Koflulsuz uyar›c›lar ö¤renilmemifl oldu¤undan koflulsuz tepkiler de ö¤renilmemifltir. Bu tür tepkiler organizman›n do¤ufltan getirdi¤i tepkilerdir. Pavlov'un deneyinde, köpe¤in a¤z›nda yiyecek varken, salya tepkisi göstermesi koflulsuz bir tepkidir. Koflullu Uyar›c›: Önceleri organizmada belirli bir tepkiyi yaratmazken, koflulsuz bir uyar›c› ile defalarca eflleflmesi sonucu organizmada belirli bir tepkiyi yaratma özelli¤i kazanan uyar›c›lard›r. Uyar›c›lar›n bu özelli¤i ö¤renilmifltir. Pavlov'un deneyindeki zil sesi koflullu bir uyar›c›d›r. Koflullu Tepki: Bu tepkiler koflullu uyar›c›lara karfl› gösterilen tepkilerdir. Koflullu uyar›c›lar ö¤renilmifl uyar›c›lar oldu¤u için koflullu tepkiler de ö¤renilmifl tepkilerdir. Pavlov'un deneyinde zil sesini duyunca, köpe¤in salya tepkisi göstermesi ö¤renilmifl koflullu bir tepkidir. Özetle, tepkisel koflullama yoluyla ö¤renmede, koflulsuz uyar›c›lar daima koflulsuz tepkileri, koflullu uyar›c›lar da koflullu tepkileri yarat›r. Koflulsuz uyar›c› ve koflulsuz tepki ö¤renilmemifltir. Koflullu uyar›c› ve koflullu tepki ise ö¤renilmifltir.
Koflulsuz Uyar›c›, organizmaya ilk kez verildi¤inde bu organizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyar›c›d›r.
Tepkisel Koflullaman›n Temel Kavramlar›
Pavlov'un deneyinde koflulsuz uyar›c› kavram›n› tan›mlay›n›z.
Tepkisel Koflullaman›n ‹nsanlar ‹çin Önemi Pavlov'un bir köpe¤i bir zil sesine koflullamas›n›n insan›n ö¤renmesi aç›s›ndan hiç bir önemi yokmufl gibi görünebilir. Ancak, belirli davran›fllar›m›z› dikkatle incelersek bu davran›fllar›m›z›n tepkisel koflullama yoluyla ö¤renildi¤ini görebiliriz. Örne¤in, bir çocu¤un bir kez i¤ne olduktan sonra, doktordan korkmas› veya kötü bir s›nav yaflant›s›ndan geçen bir kiflinin bu olaydan sonra herhangi bir s›nav durumuyla karfl›laflt›¤›nda s›nav kayg›s› çekmesi, araba kazas› geçiren bir kiflinin bu olaydan sonra arabalara binme ve seyahat etme korkusu gelifltirmesi v.b. gereksiz kayg› ve korkular tepkisel koflullama yoluyla ö¤renilmifl davran›fllar olabilir. Nitekim John Watson adl› Amerikal› bir psikolog, küçük bir bebekle yapt›¤› bir deneyle, belirli kayg› ve korkular›n tepkisel koflullama yoluyla ö¤renilebilece¤ini deneysel olarak kan›tlam›flt›r. Watson, küçük bir bebe¤e önce bir fare göstermifl, çocuk fareden hiç korkmam›fl, hatta uzan›p fareye dokunmak istemifltir. Daha sonra Watson, çocuk fareye uzand›¤› anda çocu¤un kula¤›n›n dibinde, bir zile fliddetle vurarak, çocu¤u yerinden s›çratacak kadar fliddetli bir ses ç›karm›flt›r. Çocuk fliddetli sesi duyunca korkmufl ve a¤lamaya bafllam›flt›r. Watson bu ifllemi bir kaç kez tekrarlad›ktan sonra çocu¤a yaln›zca fareyi göstermifl ve çocuk fareyi görür görmez korkmufl ve a¤lamaya bafllam›flt›r. Daha sonra, Watson çocu¤a tavflan, kürk, sakall› bir insan yüzü gibi çeflitli tüylü nesneler göstermifltir. Çocuk tüm bu tüylü nesnelerden korkmufltur. Çocu¤un bafllang›çtaki fliddetli sesten korkusu
SIRA S‹ZDE
230
Tepkisel koflullamada bir tepkiyi yaratan uyar›c›ya benzer di¤er uyar›c›lar›n da ayn› tepkiyi yaratmas›na, uyar›c› genellemesi denir.
Ö¤renmenin Yollar›
baflka uyar›c›lara da genellenmifl ve çocuk tüm tüylü nesnelerden korkar hale gelmifltir. Watson'un yapt›¤› bu deneyden de anlafl›labilece¤i gibi yaflam›m›z› sürdürürken belirli örseleyici yaflant›lardan geçersek, hiç fark›na varmadan belirli uyar›c›lara koflullanabilir ve bu uyar›c›larla karfl›laflt›¤›m›zda uyar›c›lara karfl› irademizin kontrolü alt›nda olmayan kayg› ve korku tepkileri gösterebiliriz. Bir bak›ma bu yolla ö¤rendi¤imiz tepkilerimizle çevremize uyum sa¤lamaya çal›fl›r›z.
Edimsel (Operant) Koflullama Yoluyla Ö¤renme Edimsel Koflullama: Davran›fllar›n kendi yaratt›klar› çevresel sonuçlara ba¤l› olarak de¤iflmesi ve ö¤renilmesi sürecidir.
SIRA S‹ZDE
Yaflam›m›z› en uygun koflullarda sürdürebilmemiz için, içinde bulundu¤umuz çevresel koflullar› gerekti¤inde de¤ifltirebilmemiz gerekir. Tepkisel koflullama yoluyla ö¤rendi¤imiz tepkilerimizin çevreye uyumumuz aç›s›ndan önemli ifllevleri olmas›na karfl›n, içinde bulundu¤umuz çevresel koflullar› de¤ifltirebilme özellikleri yoktur. Örne¤in, uzun süredir açl›k çekiyorsak, sevdi¤imiz bir yiyece¤i görünce a¤z›m›z sulanabilir. Fakat o yiyece¤i elde edebilmek için gerekli davran›fllar› yapmad›¤›m›z sürece, yani çevremizi de¤ifltirmedi¤imiz sürece, a¤z›m›z ne kadar sulan›rsa sulans›n, yiyece¤i elde edemeyiz. Davran›fllar›m›z›n büyük bir ço¤unlu¤u içinde bulundu¤umuz çevresel koflullar› de¤ifltirebilen davran›fllard›r. Ça¤dafl ö¤renme psikologlar›ndan B.F. Skinner, çevreye etki eden ve çevremizi de¤ifltiren davran›fllar›m›z› tepkilerden ay›rdedebilmek için bu davran›fllara edimsel (operant) davran›fl ad›n› vermifltir. Edimsel davran›fllar›m›z arac›l›¤›yla içinde yaflad›¤›m›z çevresel koflullar› de¤ifltirir; belirli sonuçlara ve amaçlara ulafl›r›z. Örne¤in, ders çal›flmam›z edimsel bir davran›flt›r. Ders çal›flarak yaflam›m›zda peflinde oldu¤umuz belirli amaçlara ulaflmaya çal›fl›r›z. Ayn› flekilde, ifle gitmek, konuflmak, okumak, yazmak, problem çözmek, çevremizde sayg›n bir kifli olmaya çal›flmak, v.b. yaflam›m›z› sürdürürken gerçeklefltirdi¤imiz davran›fllar›m›z›n büyük bir bölümü edimsel koflullama yoluyla ö¤renilen edimsel davran›fllard›r. Bir davran›fl›n edimsel bir davran›fl olup olmad›¤›n› anlaman›n en kolay yolu, o davran›fl› neden yapt›¤›m›z› anlamakt›r. E¤er, belirli bir davran›fl› belirli bir amaca ulaflmak için yap›yorsak o davran›fl edimsel bir davran›flt›r. Edimsel koflullama tan›m›n› dikkate alarak, kendi edimsel davran›fllar›n›za örnekler bulmaya çal›fl›n›z.
Edimsel Koflullaman›n Temel Kavramlar›
Birçok ürkütücü hayvan›n sirklerde karfl›laflt›¤›m›z davran›fllar›n› nas›l aç›klars›n›z?
Edimsel koflullaman›n tan›m›ndan da anlafl›labilece¤i gibi edimsel davran›fllar kendi yaratt›klar› sonuçlara ba¤l› olarak de¤iflen davran›fllard›r. Edimsel davran›fllar›n sonuçlar› de¤ifltikçe, bu davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› da de¤iflir. Edimsel koflullamada davran›fllarla sonuçlar› aras›ndaki bu iliflki yaln›zca davran›fllar›n gelecekteki tekrarlanma olas›l›¤›n› etkilemekle kalmaz, ayn› zamanda davran›fllardan önce gelen uyar›c›lar›n da davran›fllar› kontrol etme özelli¤i kazanmas›na neden olur. Bu tür uyar›c›lara ay›rdedici uyar›c› denir. Ay›rdedici bir uyar›c› belirli bir edimsel davran›fl›n yap›lmas›na zemin haz›rlar. Edimsel koflullamada ö¤renmeyi etkileyen ve belirleyen en önemli etken ay›rdedici uyar›c›, davran›fl ve davran›fl›n sonucu aras›ndaki iliflkidir. Bu iliflki afla¤›daki flekilde gösterilmifltir.
Ö¤renmenin Yollar›
Ay›rdedici uyar›c›
Davran›fl
Sonuç
Yukar›daki flekilde de gösterildi¤i gibi davran›fllarla sonuçlar› aras›ndaki iliflki de¤iflince; davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma ve davran›fllar›n yap›lmas›na zemin haz›rlayan ay›rdedici uyar›c›lar›n davran›fllar› kontrol etme özelli¤i de de¤iflir. Örne¤in, normal koflullarda bir telefon zili çald›¤›nda (ay›rdedici uyar›c›) gider telefona cevap verir (davran›fl) ve karfl›daki kifliyle konufluruz (sonuç). Fakat telefon zili bir kaç kez çalar ve her seferinde telefona cevap verdi¤imiz halde, karfl›daki kiflinin sesini duyamazsak, bir süre sonra telefona cevap vermekten vazgeçeriz. Çünkü, bu durumda ay›rdedici uyar›c›, davran›fl ve davran›fl›m›z›n sonucu aras›ndaki iliflki de¤iflmifl, buna ba¤l› olarak davran›fl›n tekrarlanma olas›l›¤› da de¤iflmifltir. Ayn› flekilde bir arkadafl›m›za defalarca mektup yazar, bu arkadafl›m›zdan hiç bir cevap alamazsak, zamanla o arkadafl›m›za mektup yazmaktan vazgeçeriz. Edimsel koflullamada bu iflleme sönme ad› verilir. Çocuklu¤umuzdan itibaren yaflam›m›z› bir an gözümüzün önüne getirirsek, binlerce davran›fl›m›z›n sönmeye tabi oldu¤unu ve bu davran›fllar›n yerine yenilerini ö¤rendi¤imizi kolayl›kla görebiliriz.
Edimsel Davran›fl ve Sonuçlar› Aras›ndaki ‹liflkiler Edimsel davran›fllar› kontrol eden sonuçlar bazen yiyecek, içecek elde etmek veya ac›dan korunmak gibi biyolojik bak›mdan önemli durumlar olabilir. Bazen de para, prestij, be¤eni kazanmak ve ilgi görmek gibi toplumsal bak›mdan önemli uyar›c›lar olabilir. Edimsel davran›fllar› kontrol eden ve ö¤renmemize yol açan sonuçlar çok çeflitli olmas›na karfl›n, davran›fllarla sonuçlar› aras›ndaki iliflkiler dört grup alt›nda özetlenebilir. Olumlu Pekifltirme: Bir davran›fl, ortamda bulunmayan bir uyar›c›n›n ortama kat›lmas›n› sa¤lar ve bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› artarsa, bu olaya olumlu pekifltirme ifllemi denir. Örne¤in, dersine çok çal›flan ve s›navda iyi bir not alan bir ö¤rencinin gelecekte dersine çal›flma olas›l›¤› artar ve bu ö¤rencinin ders çal›flma davran›fl› olumlu pekifltirme ifllemiyle pekifltirilmifltir. Olumsuz Pekifltirme: Bir davran›fl, ortamda bulunan ve organizma aç›s›ndan itici, nahofl bir nitelik tafl›yan bir uyar›c›y› ortadan kald›r›r ve bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› artarsa, bu olaya olumsuz pekifltirme ifllemi denir. Bir s›n›fta ö¤renciler, ö¤retmenlerinden s›navda sorumlu olacaklar› malzemenin azalt›lmas› konusunda bir dilekte bulunurlar ve ö¤retmenleri de ö¤rencilerinin bu dile¤ini yerine getirir ve s›navda sorumlu olacaklar› malzemeyi azalt›rsa, gelecekte ö¤rencilerin ayn› dile¤i yapma olas›l›klar› artacakt›r. Bu durumda ö¤rencilerin dile¤i olumsuz pekifltirme ifllemiyle pekifltirilmifl olur. Ceza I: Bir davran›fl›n sonucu olarak ortama itici, nahofl bir uyar›c› kat›l›r ve bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› azal›rsa, bu iflleme ceza denir. Örne¤in, kopya çeken bir ö¤rencinin kopya çekti¤i anlafl›l›r ve kopya çekti¤i için s›-
231
fiekil 13.1: Ay›rdedici Uyar›c›, Davran›fl ve Sonuç ‹liflkisi.
232
Ö¤renmenin Yollar›
n›fta kal›r ve bu ö¤rencinin gelecekte kopya çekme davran›fl› azal›rsa, bu ö¤renci ceza görmüfltür. Ceza II: Bir davran›fl ortamda bulunan pekifltirici bir uyar›c›y› ortadan kald›r›r ve bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› azal›rsa, bu iflleme de ceza denir. H›z limitinin üstünde araba kullanmaktan ötürü, bir sürücünün flöför ehliyeti bir süre iptal edilirse ve bu kifli gelecekte h›zl› araba kullanmaktan vazgeçerse, bu durumda da kifli ceza görmüfltür. Bu cezan›n ikinci bir yoludur. Özetle, bir davran›fl ister olumlu, ister olumsuz pekifltirme ifllemleri ile pekifltirilmifl olsun bu davran›fl›n gelecekte tekrarlanma olas›l›¤› daima artar. Bir davran›fl cezaland›r›l›yorsa, bu davran›fl›n gelecekteki tekrarlanma olas›l›¤› daima azal›r. Davran›fl ve sonuçlar› aras›ndaki bu dört tür iliflki afla¤›daki tabloda özetlenmifltir. Tablo 13.2: Davran›fl ve Sonuçlar› Aras›ndaki ‹liflkiler.
SIRA S‹ZDE
Davran›fl s›kl›¤› artarsa
Ortamdan bir uyar›c› ç›kar›l›rsa
Olumlu pekifltirme
Olumsuz pekifltirme
Davran›fl s›kl›¤› azal›rsa
Ortama bir uyar›c› kat›l›rsa
Ceza I
Ceza II
Olumlu ve olumsuz pekifltirme ve ceza ifllemleri davran›fllara nas›l etki eder?
Pekifltirme Tarifeleri Edimsel koflullama araflt›rmalar›nda s›kl›kla kullan›lan dört basit pekifltirme tarifesi sabit oranl›, de¤iflken oranl›, sabit zamanl› ve de¤iflken zamanl› pekifltirme tarifeleridir.
Günlük yaflam›m›zda yapt›¤›m›z her davran›fl pekifltirme ile sonuçlanmaz. Bazen uzunca bir süre hiç bir pekifltirme almadan davran›flta bulunmak zorunda kal›r›z. Bir dersten iyi bir not alabilmek için bir dönem boyu çal›fl›r›z. Bu durumda pekifltirme olmad›¤› halde ders çal›flmam›z› sürdüren koflul nedir? Bu sorunun cevab› pekifltirme tarifelerinde yatar. Edimsel koflullamada pekifltirme iflleminin etkili olabilmesi için bir davran›fl›n her yap›l›fl›nda pekifltirilmesine gerek yoktur. Hatta, davran›fl tekrarlar›ndan baz›lar› aras›ra pekifltirilirse bu tür pekifltirme devaml› pekifltirmeye göre daha etkili olur. Edimsel koflullama araflt›rmalar›nda s›kl›kla kullan›lan dört basit pekifltirme tarifesi vard›r. Bunlar sabit oranl›, de¤iflken oranl›, sabit zamanl› ve de¤iflken zamanl› pekifltirme tarifeleridir. Sabit Oranl› Tarifeler: Bu tarifede organizman›n pekifltirici uyar›c›y› elde edebilmesi için, her pekifltirmeden sonra sabit say›da davran›fl yapmas› gerekir. Örne¤in, bir iflçiye parça bafl›na yapt›¤› ifle göre para ödenirse bu iflçi sabit oranl› pekifltirme tarifesine göre pekifltirilmifl olur.
Ö¤renmenin Yollar›
233
De¤iflken Oranl› Tarifeler: Bu tarifede organizman›n pekifltirme alabilmesi için yapmas› gereken davran›fl say›s› sürekli olarak de¤iflir. S›k s›k piyango bileti alan kiflilerin baz›lar›na ikramiye ç›k›p baz›lar›na ikramiye ç›kmamas› de¤iflken oranl› bir tarifeye örnektir. Çünkü, her ikramiye ç›kt›ktan sonra, yeni bir ikramiye kazanabilmek için kiflinin kaç bilet almas› gerekti¤i sürekli olarak de¤iflmektedir. Sabit Zamanl› Tarifeler: Bu tarifede organizman›n pekifltirme alabilmesi için her pekifltirmeden sonra belirli bir sürenin geçmesi gerekir. Bu sürenin geçmesinden sonra organizman›n yapt›¤› belirli bir davran›fl pekifltirmeyle sonuçlan›r. Bir memurun her ay maafl almas› bu tarifeye bir örnektir. Çünkü bu kifli maafl alabilmek için otuz gün beklemek zorundad›r. De¤iflken Zamanl› Tarifeler: Bu tarifelerde pekifltirmenin al›nabilmesi için her pekifltirmeden sonra geçmesi gereken süre sürekli olarak de¤iflir. Mektup almay› pekifltirici bir olay olarak kabul edersek, bir kiflinin mektup gelip gelmedi¤ini kontrol etmek için posta kutusuna bakma davran›fl› bu tarifeye bir örnektir. Çünkü posta kutusunda ne zaman mektup olaca¤› sürekli olarak de¤iflir. Bir tarifedeki oran sözcü¤ünden ne anl›yorsunuz? Zamanl› tarifelerin, oranl› tarifelerden fark›n› belirtiniz?
SIRA S‹ZDE
Pekifltirme Tarifelerinin Davran›fllara Etkisi ve Önemi Tarifelerin davran›fllara olan etkisi iki madde alt›nda özetlenebilir. Oranl› tarifeler zamanl› tarifelere göre daha yüksek bir davran›fl s›kl›¤›na neden olur. Çünkü oranl› tarifelerde pekifltirme say›s›yla davran›fl say›s› aras›nda do¤rudan do¤ruya bir iliflki vard›r. Oranl› tarifelerde organizma ne kadar s›k davran›rsa, o kadar s›k pekifltirme al›r. Zamanl› tarifelerde ise davran›fl say›s›yla pekifltirme s›kl›¤› aras›nda zay›f bir iliflki vard›r. Zamanl› tarifelerde çok s›k davran›flta bulunmak, çok s›k pekifltirilmeye neden olmaz. Öte yandan, de¤iflken tarifeler sabit tarifelere göre sönmeye daha dirençli davran›fl yarat›r. Bunun en güzel örneklerinden biri kumar makinelerinde kumar oynayan bir kumarbaz›n davran›fllar›n›n pekifltirilmesidir. Kumarbaz kifli kaç›nc› oynay›fl›ndan sonra kazanaca¤›n› daha önceden kestiremedi¤i için sürekli kazanaca¤› beklentisiyle kumar oynamaya devam eder. Bu nedenle, kumarbaz›n kumar oynamaktan vazgeçmesi oldukça güçtür.
Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme) Davran›fllar›m›z›n büyük bir bölümünü tepkisel ve edimsel koflullamalar yoluyla kazan›r›z. Ancak bu her iki koflullama türü de ö¤renen kiflinin belirli uyar›c›larla do¤rudan do¤ruya karfl›laflmas›n› gerektirmektedir. Oysa günlük yaflam›m›zdan da çok iyi bildi¤imiz gibi, baflkalar›n›n davran›fllar›n› ve bu davran›fllar›n ne tür sonuçlar do¤urdu¤unu gözleyerek, ifliterek ya da okuyarak da önemli bilgi ve beceriler ediniriz. Örne¤in, elektrik ak›m› olan ç›plak bir tele dokunmamam›z gerekti¤ini ö¤renebilmek için mutlaka bu tele dokunmam›z gerekmez. Bu konuda baflkalar›n›n deneyimlerini dinlemek veya okumak söz konusu bilgiyi ö¤renmemiz için yeterlidir. ‹flte bu nedenledir ki, gözlem yoluyla ö¤renme, ço¤u zaman baflka insanlar›n mevcut bulundu¤u durumlarda ve baflka insanlar›n deneyimlerini gerektirdi¤i için, bu tür ö¤renmeye sosyal ö¤renme ad› da verilmifltir.
Gözlem yoluyla ö¤renme sosyal ö¤renme, ço¤u zaman baflka insanlar›n mevcut bulundu¤u durumlarda ve baflka insanlar›n deneyimlerini gerektirir.
234
Ö¤renmenin Yollar›
Bir bak›ma bizim toplumsal bir varl›k olmam›z› sa¤layan tüm bilgi ve becerilerimizin büyük bir bölümünü sosyal ö¤renme yoluyla kazan›r›z. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda yaflam›m›z›n bize bilerek veya bilmeyerek olumlu veya olumsuz davranfl›lar› ö¤reten modellerle donanm›fl oldu¤unu kolayl›kla görebiliriz.Duruma göre, bu modeller annemiz, babam›z, ailemiz, arkadafl grubumuz, ö¤retmenlerimiz, televizyon, radyo, okudu¤umuz gazete ve kitaplar olabilir. Gözlem yoluyla ö¤renmenin ve modellerin yaflam›m›zdaki önemini vurgulayabilmek için "Üzüm üzüme baka baka karar›r" veya "Bana arkadafl›n› söyle, sana kim oldu¤unu söyleyeyim" özdeyifllerinin hat›rlanmas› yeterlidir. Kuflkusuz gözlem yoluyla ö¤renmenin gerçekleflebilmesi için belirli modellerin bulunmas›n›n yan›s›ra, ö¤renen kiflinin bu modellere dikkat etmesi, onlar›n davran›fllar›n› hat›rlamas› ve taklit edebilmesi de gerekir. SIRA S‹ZDE
Sigara içme gözlem yoluyla ö¤renilmifl bir davran›fl olabilir mi? Tart›fl›n›z.
Özet
235
Özet
Ö¤renme kavram›n› tan›mlayarak, ö¤renmenin yaflam›m›zdaki önemini tart›flabilmek • Ö¤renme konusu yaflam›m›zda öylesine önemlidir ki, bir bak›ma, tüm yaflam›m›z›n bir ö¤renme ve de¤iflme sürecinden ibaret oldu¤u söylenebilir. Ancak, ö¤renmenin yaln›zca akademik bilgilerin kazan›lmas› olarak tan›mlanmamas› gerekir. Yaflant›lar sonucu davran›fllarda meydana gelen oldukça uzun süreli de¤iflmelere ö¤renme denir. Yaflam›m›z› sürdürürken t›pk› istendik davran›fllar› oldu¤u gibi istenmedik davran›fllar› da ö¤reniriz.
AMAÇ
1
Ö¤renmenin üç temel yolunu; tepkisel koflullanma (klasik flartlanma), edimsel koflullanma, gözlem yoluyla ö¤renme (sosyal ö¤renme) süreçlerini ve davran›fllara etkisini aç›klayarak tart›flabilmek. • Ö¤renmenin çok çeflitli yollar› olmas›na karfl›n, tüm ö¤renme durumlar›nda, ö¤renmenin temel özelliklerinin üç ayr› yoldan ö¤renildi¤i önerilmifltir. Bunlar tepkisel koflullama, edimsel koflullama ve gözlem yoluyla ö¤renme süreçleridir.
AMAÇ
2
Tepkisel koflullamada organizma do¤ufltan getirdi¤i bir tepkiyi bir baflka uyar›c›ya karfl› göstermeyi ö¤renir. Edimsel koflullama davran›fllar›n kendi yaratt›klar› sonuçlar›na ba¤l› olarak de¤iflmesi ve ö¤renilmesi sürecidir. Her iki koflullama türünde de ö¤renmenin olabilmesi için, ö¤renen kiflinin belirli uyar›c›larla do¤rudan do¤ruya karfl›laflmas› gerekir. Oysa gözlem yoluyla ö¤renmede buna gerek yoktur. Baflka insanlar›n davran›fllar›n› gözleyerek, söylediklerini dinleyerek veya yazd›klar›n› okuyarak da ö¤reniriz. Asl›nda bizim toplumsal bir varl›k olmam›z› sa¤layan bilgi ve becerilemizin büyük bir bölümü gözlem yoluyla ö¤renilmifltir. Bu bölümde söz konusu ö¤renme türleri ayr› ayr› aç›klanm›fl olmas›na karfl›n, herhangi bir ö¤renme durumunda bu ö¤renme türlerinden herhangi biri veya üçü birden yer alabilir ve organizman›n ö¤renmesini belirleyebilir.
236
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Yaflant›lar sonucu davran›fllarda meydana gelen oldukça uzun süreli de¤iflmelere ne ad verilir? a. Güdü b. ‹çgüdü c. Alg› d. Ö¤renme e. Dikkat 2. Kendi sonuçlar›na ba¤l› olarak de¤iflen davran›fllara ne denir? a. Tepki b. Refleks c. Edim d. Uyar›c› e. Güdü 3. Bir iflçiye bitirdi¤i her befl parça ifl için belirli bir ücret ödenirse, bu iflçi hangi pekifltirme tarifesine göre pekifltirilmifl olur? a. De¤iflken oranl› b. Sabit zamanl› c. Sabit oranl› d. De¤iflken zamanl› e. Olumsuz pekifltirme 4. Kumarbaz bir kiflinin kumar oynamaktan vazgeçmesi oldukça güçtür. Bu durum hangi pekifltirme tarifesi ile aç›klanabilir? a. De¤iflken zamanl› b. De¤iflken oranl› c. Sabit zamanl› d. Sabit oranl› e. Güdüsel zamanl› 5. Pavlov'un deneyinde a¤z›na yiyecek konulunca köpe¤in salyas›n›n akmas› ne tür bir davran›fla örnektir? a. Koflulsuz bir tepkidir b. Koflullu bir tepkidir c. Koflullu bir edimdir d. Koflulsuz bir edimdir e. Koflulsuz bir genellemedir
6. Olumlu pekifltirme ifllemi sonucunda davran›fl›n yap›lma olas›l›¤› ne olur? a. Azal›r b. De¤iflmez c. Hem azal›r hem artar d. Artar e. Hem artar hem azal›r 7. Baflka insanlar›n deneyimlerinden yararlanarak ö¤renmeye ne ad verilir? a. Tepkisel koflullama b. Edimsel koflullama c. Deneme yan›lma d. Sosyal ö¤renme, e. ‹flaret ö¤renmesi 8. "Üzüm üzüme baka baka karar›r" sözü ne tür ö¤renmenin önemine dikkati çeker? a. Gözleyerek ö¤renme b. Deneyerek ö¤renme c. Tepkisel koflullama d. Edimsel koflullama e. Uyar›c› genellemesi 9. Problem çözme ne tür bir davran›flt›r? a. Tepkisel b. ‹çgüdüsel c. Edimsel d. Ö¤renilmemifl e. Ay›rt edici 10. S›n›fta ö¤retmenine hakaret eden bir ö¤renci disipline gider ve okuldan uzaklaflt›r›l›rsa bu ö¤rencinin gelecekte bu tür davran›fllarda bulunma olas›l›¤› ne olur? a. Azal›r b. Artar c. De¤iflmez d. Hem artar hem azal›r e. Tekrar eder
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden
Yan›t Anahtar›
Baz› ana-babalar çocuklar›n›n davran›fllar›ndan yak›n›r. Onlara göre, çocuklar› rahats›z edici bir flekilde davranmakta, kural tan›mamakta ve son çare olarak kullan›lan ceza dahi ifle yaramamaktad›r. Örne¤in, Ahmet evin tek çocu¤udur ve anne ve babas› çal›flmaktad›r. Ahmet odas›nda ses ç›kartmadan oyun oynad›¤›nda, ebeveynleri kendi günlük iflleriyle ilgilenmektedirler. Ancak, Ahmet gürültü ve yaramazl›k yapt›¤›nda, ebeveynler kendi ifllerini b›rak›p, onunla ilgilenmek zorunda kalmaktad›rlar. Ebeveynleri sadece Ahmet huzursuzluk ç›kartt›¤›nda onunla ilgilenmekte, problem yaratmad›¤› zaman ise ilgilerini yeniden kendi ifllerine yöneltmektedirler. Bu örnekte, çocu¤un ebeveynleri için problem olarak görülen davran›fllar›, kendisine yönelen ilgi ile pekifltirildi¤i için artmakta, problem oluflturmayan davran›fllar› ise ebeveynleri taraf›ndan ihmal edilmekte ve dolay›s›yla sönmeye tabi tutulmaktad›r. Bu uygulama bir k›s›r döngüye yol açmaktad›r. Bu k›s›r döngüden ç›kman›n tek yolu, ebeveynlerin çocuklar›n›n gerçeklefltirdi¤i istendik davran›fllar› pekifltirmeleri, istenmedik davran›fllar› ise pekifltirmeyerek sönmeye maruz b›rakmalar›d›r.
1. d
Yukar›daki örnek olayda yer alan ebeveynlerin davran›fllar›n› edimsel koflullanma ve pekifltirme ba¤lam›nda tart›fl›n›z. Bunu yaparken örnekteki ebeveynlerin hangi davran›fllar›n›n nas›l pekifltirildi¤ini ya da cezaland›r›ld›¤›n› düflününüz.
Biraz Daha Düflünelim 1. Ö¤renme kavram›n› tan›mlayarak, ö¤renmenin yaflam›m›zdaki önemini tart›fl›n›z. 2. Ö¤renmenin üç temel yolunu nedir? Aç›klay›n›z. 3. Ö¤renme yollar›n›n davran›fllara etkisini aç›klayarak tart›fl›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar Cücelo¤lu Do¤an. ‹nsan ve Davran›fl. Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991. Mogang.T. Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. (Çeviri: Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Yay›n sorumlusu: Sirel Karakafl) Meteksan, Ankara, 1981. Petijohn, T.T. Psychology: A Concise Introduction. The Dushkin Publishing Group, Inc. Sluice Dock, Guilford, Connecticut, 1989.
2. c 3. c 4. a 5. a 6. d 7. d 8. a 9. c 10. a
237
Yan›t›n›z yanl›fl ise Ö¤renme Tan›m› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Edimsel Koflullanma bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tepkisel Koflullanma bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Edimsel Koflullanma bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Pekifltirme Tarifeleri bölümünü yeniden okuyunuz.
238
‹VAN PETROV‹Ç PAVLOV (1849-1936)
K
oflullu refleks kavram›n›n gelifltirilmesini sa¤layan araflt›rmalar›yla tan›nm›fl Rus hekim ve fizyoloji bilginidir. Sindirim salg›lar› üzerine çal›flmalar›ndan ötürü 1904 Nobel Fizyoloji ve T›p ödülünü kazanm›flt›r. Pavlov 1898-1930 y›llar› aras›nda yürüttü¤ü çal›flmalarla koflullu refleks yasalar›n› ortaya koydu. 1930'lardan bafllayarak tepkisel koflullanman›n yasalar›n› insanlar üzerinde uygulamaya çal›flt›. Pavlov, karmafl›k bir durumu deneyin basit ilkelerine indirgeyebilme yetene¤iyle koflullu refleks kavram›n› gelifltirmifltir. Zihinsel süreçleri bilimsel olarak incelemenin ancak bunlar› ölçülebilir fizyolojik niceliklere indirgemekle gerçekleflebilece¤ini savunmufltur.
239
14
Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik Kuramlar›
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; kiflilik psikolojisi ve kiflilik kavramlar›n› tan›mlayacak,kiflili¤in geliflimine etki eden biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klayabilecek, kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik gelifltirilen kuramlar› tan›mlayabilecek, kiflili¤in de¤erlendirilmesi için yap›lan kiflilik testlerinin neler oldu¤unu ve özelliklerini aç›klayabileceksiniz.
240
Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik Kuramlar›
‹kizler hakk›ndaki araflt›rmalara yönelik bir kavgayd› bu. Her iki kardefl de kendi uzmanl›k alanlar›ndaki dergilerde bu konu hakk›nda yazm›flt› – Eduard, biyolojik; Lothar, toplum bilimsel aç›dan karfl›t düflmüfllerdi. Kavgalar›n›n co¤rafi kaç›fl noktas› Minneapolis’ti. Pek çok gözlemci, Profesör Bouchard ve ekibinin burada tek yumurta ikizleri üzerine yürüttü¤ü uzun süreli araflt›rman›n insan kiflili¤inin as›l olarak kal›tsal bir öze mi dayand›¤›, yoksa çevre faktörlerinin mi belirleyici oldu¤u fleklindeki büyük bilmeceye bir çözüm getirece¤ini umuyordu. Eduard’›n gözünde her fley çevre kuramc›lar›n›n ve bunlar›n felsefi muhataplar›n›n iflaslar›n› ilan edeceklerine iflaret ediyordu. Belli durumlar üzerinde yap›lan araflt›rmalar, daha emzirme ça¤›nda ayr›lan ve son derece farkl› ortamlarda yetifltirilen tek yumurta ikizlerinin son derecede benzer özellikler gelifltirdiklerini gösteriyordu. Denizlerle, konum farklar›yla, hatta demir perdeyle birbirlerinden ayr›lsalar bile çevreleri karfl›s›nda ak›l almaz bir kahramanl›kla savunduklar› do¤ufltan verili bir program› yerine getiriyorlard›. Birbirleriyle hiç bir temaslar› olmaks›z›n, hatta birbirlerinden haberleri bile olmadan ayn› marka sigara içiyor; zehir yeflili elbiselere karfl› ayn› düflkünlü¤ü gelifltiriyor; ayn› yafllarda Linda ad›nda sar›fl›n, dolgun gö¤üslü bir eflten boflan›yor ve sonunda birbirlerinden yaln›zca on kilometre uzakl›kta birer köy okulunda iki yafll› insan olarak müdürlük yap›yorlard›. Profesör Bouchard’›n raporlar›, Lothar’›, ço¤unlukla Eduard’a nefleden yoksunmufl gibi gelen kahkahalara bo¤uyordu. Lothard, genellikle makaleleri ondan önce okumufl oluyor ve Eduard için mühürlü kap› olan Rus dilinde bas›l› k›y›da köflede kalm›fl dergilerden edindi¤i, geri plan bilgilere dayanarak bu makaleleri sorguluyordu. Lothar araflt›rma paras›n›n CIA kaynaklar›ndan ç›kt›¤›n› öne sürüyordu. Bouchard’›n ikizlerinin sigaralara, elbiselere, kad›nlara, ayn› marka arabalara gösterdikleri flafl›rt›c› düflkünlük y›llar öncesinden senaryolaflt›r›lm›flt›. Bouchard’›n projesi de on befl y›l öncesinin ad› ç›km›fl Cyril-Burt skandal› gibi sonuçlanacakt›: O zamanlar, sözüm ona zekan›n kal›tsall›¤›n› kan›tlayan bir ikizler araflt›rmas›n›n ampirik verilerinin büyük ölçüde sahte oldu¤u ortaya ç›km›flt›. Eduard bu tür itirazlara her zaman tepki gösterirdi. Lothar’›n "gen fraksiyonu" karfl›s›ndaki polemi¤inin asl›nda neyi hedefledi¤ini bildi¤ini san›yordu: Bu, babas›n›n Eduard’a yak›flt›rd›¤› "do¤ufltan yetenek"ti. (Lothar’a göre) Eduard’›n durumunda, yetenek hanesine yaz›lm›fl art› puan, babas›n›n bir vehmi olman›n ötesine geçmezdi. Babalar›, kendi h›rs›n› t›p biliminde tatmin edemedi¤i için kendi düfllerini ilk do¤an çocu¤una, toplumbilim diliyle söylersek, eline ilk geçene yans›tm›flt›. Lothar bu yans›tman›n gerçekte Eduard’a belli avantajlar sa¤lad›¤›n› kabul ediyordu. Babas›n›n, befli¤ine konmufl oldu¤unu iddia etti¤i sözü geçen tart›flmas›z yetenek, Eduard’da, her fleyden önce, babas›n›n tek yanl› ve kör güveniyle uyanm›flt›. Lothar çevre teorisini savunuflunda flu iddiaya var›yordu: Evet, kesinlikle kendisi, Lothar, e¤er Mozart ya da Einstein’›n evinde yetiflmifl olsayd›, bu adamlarda oldu¤u iddia edilen dehaya atfedilen baflar›lar›n ayn›s›n› dünyaya mutlaka bahfletmifl olacakt›. Kaynak: SCHNEIDER, Peter, "Paarungen", Rowohlt-Berlin Verlag GmbH, Berlin, 1992. (Çev.) ‹lknur ‹gan, "Çifleflmeler", Alfa Yay›nlar›, 1997.
Girifl - Kiflilik Psikolojisi ve Kiflili¤in Tan›m›
241
G‹R‹fi ‹nsan için en ilginç konulardan birisi kuflkusuz insan›n kendisidir. ‹nsan›n kendini tan›ma iste¤i ve amac›, insanl›k tarihi boyunca onun say›s›z çabalar›nda görülmüfltür. Örne¤in, güzel sanatlar-resim-,edebiyat, din, felsefe, t›p bilimleri; ve nihayet 19.yüzy›lda önem kazanan bilimsel çal›flmalar yoluyla insan, içinde yaflad›¤› çevresini, bu çevrede yer alan olgu ve olaylar› anlamaya ve yorumlamaya çal›flm›flt›r. Shakespeare, Dostoyevski gibi yazarlar›n, insan özelliklerini derinlemesine betimlemeleri; Camus, Kierkegard ve Sartre gibi yazar ve filozoflar›n yap›tlar›; kültürlerin ayr› ayr› ya da bir kültürün kendi içinde nesilden nesile aktard›¤› gözlem ve genellemelerin hepsi, insan davran›fllar› ve insan do¤as› hakk›nda bilgi birikimine neden olmufltur. Tüm bu do¤al süreçler ve bilinçli çabalar, kiflili¤in, yani insan›n, kendini anlama, baflkalar›n› da anlama, inceleme ve çal›flmalar›na temel say›lacak fikir, görüfl ve denenceleri (hipotez) sa¤lam›flt›r. Ancak, kiflili¤in psikoloji dal› içinde incelenmesi, bilimsel metodolojinin (yöntembilim) uygulanmas›n› da beraberinde getirdi¤inden, oldukça yeni bir geliflme say›l›r.
K‹fi‹L‹K PS‹KOLOJ‹S‹ VE K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMI Kiflilik psikolojisi, insanlar aras›ndaki "bireysel ayr›l›klar›" oluflturan özellikleri -de¤iflkenleri- saptamak yoluyla, bireyleraras› ve bireyiçi ayr›l›klar› inceler. Böylece, her insan›n kendine özgü olan bireyselli¤ini (emsalsizlik, benzersizlik) ya da di¤er insanlarla olan ortak özelliklerini (benzer yönlerini) betimler. O halde kiflilik psikolojisi, genelde bireysel ayr›l›klar› oluflturan "ba¤›ms›z de¤iflkenleri" belirlemek yoluyla davran›fl›n düzenli oluflunu ve böylece davran›fllar›n yordanabilece¤ini olanakl› k›lmaya çal›fl›r. Ancak, bu aç›klamadan, "kiflilik psikolojisi" ile "bireysel ayr›l›klar psikolojisinin" birbiriyle tümden biniflen iki psikoloji alan› oldu¤u düflünülmemelidir. Bu iki alan›n vurgulad›¤› konular farkl›d›r. fiöyle ki: Bireysel ayr›l›klar psikolojisi, gerçekte gözlenen özellikler (yafl, cinsiyet, kilo, göz rengi, ›rk, kardefl say›s› vb.) boyutunda bireyleraras› ayr›l›klar› incelerken; kiflilik psikolojisi, ço¤unlukla vardanan özellikler boyutunda ve örgün bir bütün olarak bireyi ele alarak incelemelerine yön verir. Kiflilik psikolojisinde baz› kavramlar›n tan›mlanmas› önemlidir. Bunlar, kurultu ve vardama'd›r. Kurultu (Construct): Bireyin içsel durumlar› ya da özellikleri hakk›nda ileri sürülen ifadelerdir. Genellikle bu ifade ya da kavramlar›n oluflmas›, mant›ksal bir süreç sonucudur ve belirli say›lt›lara dayanan kuramsal özellik tafl›r. Geçerli¤i, yararl› ve ekonomik olma esas›na dayan›r. Örne¤in, zeka ve kiflilik birer kurultudur. Vardama (Inference): Gözlenen ve ölçülen olaylardan, özellikle say›sal veri ve olgulardan, henüz gözlenmeyen olay ve olgular›n yordanmas›d›r. Yani, eldeki verilerin ötesine gidilerek olaylararas› iliflkileri ve bu iliflkiler sonucu ortaya ç›kabilecek olaylar› yordamak, vardamada bulunmak demektir. Yordamalar say›sal veri analizine dayand›¤›ndan oldukça güvenilirdir ve sa¤danabilme (s›nanarak do¤rulanabilme) özelli¤ini tafl›r. ‹statistiksel vardama iyi bir örnek olarak düflünülebilir. Kurultu ve Vardaman›n ‹liflkisi: Kurultular›n gelifltirilmesi vardama sürecini gerektirirken, herhangi bir vardama iflleminde de kurultulara baflvurulabilinir. ‹kisini ay›rtetmek gerekirse kurultunun kuramsal ve mant›ksal; vardaman›n ise denenebilir ve s›nanabilir oldu¤u söylenebilir.
Kiflilik psikolojisi, insanlar aras›ndaki "bireysel ayr›l›klar›" oluflturan özellikleri-de¤iflkenlerisaptamak yoluyla, bireyleraras› ve bireyiçi ayr›l›klar› inceler.
Kurultu, bireyin içsel durumlar› ya da özellikleri hakk›nda ileri sürülen ifadeler, vardama ise gözlenen ve ölçülen olaylardan, henüz gözlenmeyen olay ve olgular›n yordanmas›d›r.
Emsalsizlik, bireyi baflkalar›ndan ay›ran ve kendine özgülü¤ü oluflturan tüm davran›flsal özelliklerdir.
242
Kiflili¤in Tan›mlanmas›
K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMLANMASI
Psikolojik ifllevsellik, bireyin yaflam›nda yer alan temel amaç ve yönelimler, bunlara ba¤l› davran›fllar aras›ndaki iliflkidir.
Kiflilik, birey(ler)in çeflitli durumlardaki özel davran›mlarda ifadesini bulan yap›sal ve dinamik özelliklerinin tümüdür.
Kiflilik kavram› bir kurultudur. Çünkü kiflilik do¤rudan do¤ruya gözlenemez. Gözlenebilen ve ölçülebilen davran›fllardan ve olaylardan, yaflant›lardan vardan›r. Gözlenenlerin ve "ölçülenlerin" ötesine gidilerek, bu davran›fllar›n temelindeki psikolojik yap›y›, süreçleri ve organizasyonu keflfetme, kiflilik psikolojisinin kuramsal ve deneysel çal›flmalar›n›n amac›d›r. Kiflili¤i tan›mlama çabalar› yüzlerce tan›m›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu tan›mlar, ço¤unlukla belirli bir kiflilik kuram› çerçevesinde oluflturulmufl; kuram say›s› kadar farkl› "kiflilik" tan›m› ortaya ç›km›flt›r. Eldeki tan›mlar "kiflilik nedir?" sorusunu yeterli bir flekilde yan›tlayamasalar da psikologlar›n ço¤unun üzerinde anlaflabildi¤i hemen hemen tüm tan›mlar için geçerli olan baz› anahtar kavramlar üzerinde durmakta yarar vard›r. Bunlardan birisi, emsalsizlik ya da bireye özgülük (uniqueness) kavram›d›r. Emsalsizlik, bireyi baflkalar›ndan ay›ran ve kendine özgülü¤ü oluflturan tüm davran›flsal özelliklerdir. Birey bu özellikleri, biyo-psikososyal geliflim süreci içinde yer alan koflullar ve geç girdi¤i yaflant›lar›n bir sonucu olarak kazan›r. O halde bireyin emsalsiz olma nedenlerinden bafll›cas›, geçirdi¤i farkl› geliflim ve ö¤renme yaflant›lar›d›r. Daha önce de de¤inildi¤i gibi, insanlar›n birbirlerine benzeyen yanlar› oldu¤u gibi ayr›lan yanlar› da vard›r. Bu benzerlikler veya farkl›l›klar -ayr›l›klar- davran›fllar›n zaman içinde kazand›¤› özelliklerden kaynaklanmaktad›r. Kiflilik alan›nda çal›flan psikologlar bu benzerlik ve farkl›l›klarla onlar›n süreklili¤i ile ilgilenir. Bunun nedeni, kiflili¤i oluflturan davran›fl ve tutumlarda zaman içinde gözlenen süreklilik; dolay›s›yla tutarl›kt›r. Bu özelli¤in alt›nda yatan ana fikir; kiflili¤in yavafl yavafl oluflan, aniden de¤iflip geliflmeyen kifliye özel bir davran›flsal özellikler bütünü oldu¤udur. Kiflili¤in, yavafl da olsa de¤iflebilmesi davran›fllara, onlar›n yap›lma nedeni, ortam ve koflullar›na ba¤l›d›r. Çünkü, oluflan kiflilik bulundu¤u aflamada davran›fllar› etkiler ve onlar›n da zaman içinde de¤iflmesine neden olur. O halde davran›fl ve tutumlardan oluflan, oluflmas›n› sürdüren kiflilik, davran›fllar› etkiler ve etkilenen davran›fllar da kiflili¤i tekrar etkiler. Bu aktif bir etkileflim sürecidir; davran›fl, tutum ve kiflili¤in birbirinden ba¤›ms›z olarak düflünülmemesi gerekir. Bu da baflka bir anahtar kavram›n ortaya ç›kmas›na neden olur. Genel anlamda kiflilik ve davran›fllar aras›ndaki etkileflim; kiflili¤in gelifliminin süreklili¤i, davran›fl ve tutumlarda gözlenmesi beklenen tutarl›l›k gibi unsurlar›n örgün bütünlü¤ü, psikolojik ifllevsellik kavram›n› dikkate getirir. Psikolojik ifllevsellik, bireyin yaflam›nda yer alan temel amaç ve yönelimler, bunlara ba¤l› davran›fllar aras›ndaki iliflkidir. Bir baflka deyiflle, organizman›n, kalbin at›fl›, sindirim gibi biyolojik ifllevleri de¤il; ö¤renme, dikkat, bellek, alg›, duygu, düflünce vb. gibi psiflik anlam kazanan davran›fllar önemlidir. Kiflilik incelenirken genellikle yetiflkin birey ele al›n›r. Kiflili¤in, do¤umdan itibaren tüm geliflim süresince çeflitli ö¤renme ve yaflam deneyimleri sonucu yetiflkinlik döneminde belirginleflti¤i; davran›fllar›n bir örüntü içinde süreklilik ve tutarl›l›k özelliklerini kazanarak bütünleflti¤i düflünülecek olursa, bu do¤ald›r. Kiflilik tan›mlar›n› incelerken yukar›daki bilgilerin ›fl›¤›nda bafll›ca iki noktaya dikkat edilmelidir. Bunlar: • Kiflilik tan›m› genellikle araflt›rmac›n›n yönelece¤i davran›fllar› ve bunlar› incelemek için kullanaca¤› teknikleri seçmesinde yönlendirici olmal›d›r. • Kiflili¤in yanl›fl veya do¤ru tan›m› yoktur. fiimdiki halde elimizdeki en çal›fl›r ve geçerli gözüken kiflilik tan›m› flöyle formüle edilebilir: Kiflilik, bireyin çeflitli durumlardaki özel davran›fllarda ifadesini
Kiflili¤in Geliflmesi
bulan yap›sal ve dinamik özelliklerinin tümüdür. Bu özellikler onu baflkalar›ndan ay›ran sürekli ve tutarl› olan davran›fllar›d›r (bireyin emsalsizli¤i). Bu tan›m oldukça genifl kapsaml› olup afla¤›daki boyutlar› içermektedir: • Kiflilik, bir yap› ve dinami¤i kapsar; yani kiflilik, parçalar (davran›fl) ve bunlar aras›ndaki iliflkilerle biçimlenir. Bu anlamda kiflili¤e bir sistem, bir bütün gözüyle bakmal›d›r. • Kiflilik, davran›flsal aç›dan betimlenir. Araflt›rmac› davran›fllar› gözleyebilmeli; çeflitli teknik ve yöntemlerle, ölçme araçlar›yla ölçebilmelidir. • Tutarl›l›k boyutu önemlidir. Kiflilik denince bireyin kendi içindeki ve bireyler aras›ndaki iliflkilerinde davran›flsal tutarl›l›¤› ima edilir. • ‹nsanlar, baflkalar›yla grup etkileflimi içinde yaflarlar. Ö¤renme yoluyla kazan›lan davran›fllar›n betimlenmesi aç›s›ndan önemli olan bu boyut, kiflilik tan›m›nda kapsanmal›d›r.
K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fiMES‹ Kiflili¤in geliflmesinde rolü olan etkenleri iki genel grupta inceleyebiliriz: • Biyolojik Etkenler • Çevresel Etkenler
Biyolojik Etkenler Kal›tsal Etkenler Saç, göz ve ten rengi gibi özellikler do¤rudan kal›t›ma ba¤lanabilir. Kiflili¤in geliflmesinde kal›tsal etkenlerin rolü oldukça karmafl›kt›r. Belirli kiflilik özelliklerini tek bafl›na ne kal›t›ma ne de çevre etkilerine ba¤layabiliriz. Davran›fllar›m›z›n geliflmesinde ve nitelik kazanmas›nda her ikisinin de etkileri vard›r. Önemli olan, kiflili¤in oluflmas›nda çevre mi yoksa kal›t›m m› etkendir sorusuna yönelik tart›flma yerine, biyolojik-kal›tsal etkenlerle çevresel etkenlerin etkileflimi sonucu kiflili¤in nas›l geliflti¤inin incelenmesidir.
Fiziksel Yap› Genel olarak bireyin fiziksel yap›s›n›n, baz› davran›fllar›n›, dolay›s›yla kiflili¤ini etkiledi¤i söylenebilir. Bedenindeki sakatl›k, eksiklikten dolay› mutsuz olan ve içine kapanan insanlara çevremizde s›kça rastlar›z. Örne¤in, bir delikanl›n›n kuvvetli, yak›fl›kl› ve sa¤l›kl› görünümü nedeniyle arkadafl grubundaki kabulünün, prestijinin, ayn› yafltaki zay›f, çelimsiz ve sa¤l›ks›z bir delikanl›n›nkinden farkl› olmas› beklenebilir. Bunun sonucu olarak, birinci delikanl›n›n ikinciye oranla kendine daha güvenli, sosyal, giriflken, at›lgan ve baflar›l› olma gibi özellikleri gelifltirmesi beklenebilir.
Çevresel Etkenler Kiflili¤in gelifliminde çevrenin etkileri, döllenmeden bafllayarak sürer. Örne¤in, hamilelik s›ras›nda yetersiz beslenmenin, geliflmekte olan fetüs üzerinde olumsuz etkilerinin olmas›; ilaç, alkol, tütün, vb. gibi madde ba¤›ml›l›¤› olan annelerin çocuklar›nda da ayn› maddeleri kullanmaya yatk›nl›¤›n olmas›; ya da hamilelikte geçirilen afl›r› heyecanl› yaflant›lar›n bebekte de afl›r› hareketli olma gibi sonuçlar› ortaya ç›karmas›... Bu gibi bilimsel yönden aç›klanabilen sonuçlar›n yan›s›ra bir de eskiden beri yayg›n olan ancak yanl›fl ve bilimsel geçerli¤i olmayan birtak›m düflünce veya inançlar da vard›r ki, bunlar bizi yan›ltmamal›d›r. Örne¤in, hamileyken garip, çirkin birfleye bakan kad›n›n çocu¤unun da garip, anormal olaca¤›; yi-
243
244
Kiflili¤in Geliflmesi
ne hamileli¤inde kültürel faaliyetlere kat›lan, çok okuyan kad›n›n çocu¤unun da sosyal, entellektüel, zeki ve kültürlü olaca¤› gibi. Daha önce araflt›rma bulgular›na dayal› olarak verilen örneklerle anlat›lmak istenen, annenin do¤um öncesi dönemde geçirdi¤i çeflitli yaflant›lar›n -beslenme, heyecansal vb. -bazen dolayl› olarak bebe¤e, daha anne karn›ndayken bafllayan etkilerinin olabilece¤idir. Do¤um sonras› ilk yaflant›lar›n, çocuklu¤un ilk y›llar›ndaki yaflananlar›n ve çevre etkilerinin, ilerleyen y›llardaki kiflilik geliflimine olabilecek etkileri de önemlidir. Çevresel uyar›c› eksikli¤i, yoksunlu¤u ya da zenginli¤inin etkilerini incelemek için yap›lan baz› araflt›rmalar sonuçlar› bak›m›ndan oldukça dikkate de¤erdir. Örne¤in, çevre zenginlefltirmesi ile ilgili bir araflt›rma serisi Harlow ve Zimmermann (1959) taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Maymunlarla yap›lan bu deneylerde yavru maymunlar rahat kafeslerde tek bafllar›na beslenip büyütülmüfllerdir. Kafeslerde anne yerine tel ve havlu türü kumaflla kapl› manken anneler kullan›lm›flt›r. Bir grup yavrunun beslenmesi için biberonlar "havlu" anneye; di¤er grup için ise "tel" anneye yerlefltirilmifltir. Deney süresince tel anneden beslenen yavrular›n giderek zamanlar›n›n büyük bir k›sm›n› "havlu" annenin yan›nda geçirdikleri izlenmifltir. Bu deney dizisinden iki sonuç ç›kart›labilir. Birincisi, maymunlar›n anneye yak›n olma ve ona dokunma güdüsüne do¤ufltan sahip olduklar›; ikincisi ise, anne seçimi ile beslenme aras›nda bir ba¤lant› olmamas›d›r. E¤er anne ile geçirilen zaman beslenmeye ba¤l› olsayd›, "tel" anneden beslenen maymunlar›n zamanlar›n›n ço¤unu "tel" annenin yan›nda geçirmeleri beklenirdi. Oysa, yavru maymunlar sütü "tel" annedeki biberondan emmifl olmalar›na karfl›n zamanlar›n›n büyük bir k›sm›n› "havlu" annenin yan›nda geçirmifllerdir ("havlu" anne, daha yumuflak ve s›cak olmas› nedeniyle gerçek anneye benzemektedir). Harlow'a göre, yavru maymunun bafll›ca doyum kayna¤› yaln›z beslenme de¤il, ayn› zamanda gerçek anneye benzeyen "havlu" anneyle fiziksel temast›r. O halde, yavru maymunun, "ö¤renilmemifl dokunman›n verdi¤i rahatl›k" diyebilece¤imiz bir gereksiniminden söz edilebilir. Havlu annenin bile gerçek bir annenin yerini tam anlam›yla tutamad›¤› zamanla gözlenmifltir. Maymunlar büyüyüp gelifltikçe sald›rgan ve anti-sosyal olmaya bafllam›fllar; olgunluk dönemine erifltiklerinde de normal büyüyen karfl› cins maymunlarla cinsel iliflkiye girme güçlükleri gösterdikleri gözlenmifltir. ‹nsanlarla yap›lan say›s›z çal›flmalar›n sonuçlar› da benzer do¤rultudad›r. Anne ile bebek aras›nda, e¤er anne, çocu¤un gereksinimlerinde zaman›nda ve uygun tepkilerle karfl›l›k verecek kadar dikkatli ve duyarl› ise, örne¤in, a¤lad›¤›nda kuca¤›na almas›, alt›n› ›slatt›¤›nda geciktirmeden temizlenmesini sa¤lamas›, düzenli beslemesi, vb. sa¤l›kl› bir iliflki, ba¤l›l›k kurulacakt›r. Bu iliflkide etkileflimi güçlendiren annenin di¤er efllik edici davran›fllar› ise gülümseme, kucaklama, göz temas›, uygun ses tepkilerini verme, vb.dir. SIRA S‹ZDE
Harlow ve Zimmermann'›n deneyinde aç›klanmaya çal›fl›lan nedir?
Kültürel Etkenler Kiflili¤in gelifliminde en önemli etkenlerden biri olan çevresel etkenler aras›nda çocu¤un sosyal çevresi ile olan iliflkileri ve etkileflimi büyük önem tafl›r. Birey yaflad›¤› toplumda di¤er insanlarla sürekli bir sosyal al›flverifl, etkileflim içindedir. ‹çinde yaflan›lan her toplumun kendine özgü bir kültür yap›s›, yaflama biçimi, tö-
Kiflilik Kuramlar›
re ve gelenekleri, amaç ve tutumlar› vard›r. Çocuk, içinde yaflad›¤› toplumdan ve kültüründen etkilenir. Kültür çocu¤a nelerin ö¤retilece¤ini belirler. Kültürün bireyden baz› beklentileri vard›r. Bir dereceye kadar çocu¤un yaflant›lar›n›n çeflitleri ve geniflli¤i kültür taraf›ndan saptan›r. Tüm kültürlerde çocuklar›n beslenmesi, büyütülmesi, hastal›klardan korunmas›, cinsel ve sald›rganl›k dürtülerini kontrol etme yollar›n›n ö¤retilmesi yer al›r. "Kültür'ün", bireyin çocukluktan bafllayarak süren kiflilik gelifliminde ve psikolojik olgunlaflmas›nda önemli rol oynayan sosyal etkileflim ba¤lam›nda de¤erlendirilmesi sonucu ortaya ç›kan anlam›n›n, burada aç›klanmas›nda yarar vard›r. "Kültür" günlük dilde, sanat, edebiyat ve felsefe gibi güzel ve yüksek sanatlar anlam›na gelir ki, bu ba¤lamda kiflinin bireysel geliflmesiyle efl tutulur. Kültür kavram›n›n sosyal bilimlerdeki anlam› ise çok daha genifl kapsaml›d›r. fiöyle ki, "Kültür, bir toplumun yaflama, türünü sürdürme, örgütlerini düzenleme, ö¤renilmifl davran›fl biçimlerini, bilgi, inanç ve insanlarla oluflan tüm etkinlikleri karfl›lamak ve gereksinmelerini yerine getirmek için gelifltirdi¤i bir yaflam biçimidir. Kültür, bir anlamda, insan›n çevresine katk›s›d›r; bir toplumun üyesi olarak, insan›n yapt›¤›, düflündü¤ü ve sahip oldu¤u herfleydir. De¤erler, inançlar, idealler, gelenek ve görenekler, sosyal iliflkiler bu tan›ma girer."
245
Kültür, bireyin çocukluktan bafllayarak süren kiflilik gelifliminde ve psikolojik olgunlaflmas›nda önemli rol oynayan sosyal etkileflim ba¤lam›nda de¤erlendirilmelidir.
Ailenin Etkileri Kiflili¤in gelifliminde aile ve çocuk etkileflimi de çok önemlidir. Bu etkileflim sürecinde önemli bir olgu, toplumsallaflmad›r. Toplumsallaflma, çocu¤un ailesi ve içinde bulundu¤u sosyal grubu taraf›ndan kabul gören, gelenek, töre ve beklentilere uygun davran›fllar› gelifltirmesi sürecidir. Kal›tsal s›n›r ve gizilgüçleri (potansiyel) içinde çocuk, çeflitli sosyal özellikleri gelifltirebilir. Birey, daha çok cinsiyetine, sosyal ve dinsel grubuna uygun davran›fllar› ö¤renir. Toplumsallaflma, ilk önce ailede bafllar. Aile toplulu¤undaki en önemli kifli ise annedir. Çocu¤un özellikle annesiyle geçirdi¤i ilk yaflant›lar› daha sonraki kiflilik özelliklerini etkilemesi bak›m›ndan çok önemlidir. Aileden baflka di¤er sosyal grup ve kurumlar da kiflili¤in geliflmesini ve yeni davran›fl örüntülerinin kazan›lmas›n› etkiler. Örne¤in, okul ve arkadafl gruplar›. Ayr›ca gazete, radyo, televizyon, sinema, vb. gibi kitle iletiflim araç ve ortamlar› da kiflili¤in oluflmas›na etki yapabilecek yeni tutum ve davran›fllar›n kazan›lmas›nda önemli rol oynarlar. Kiflili¤in geliflmesinde rol oynayan bafll›ca etkenler nelerdir? Siz de kendi kiflili¤inizin geliflmesinde sözü edilen etkenlerin etkisini tart›fl›n›z.
K‹fi‹L‹K KURAMLARI Kiflilik kuramlar› birkaç aç›dan önemlidir. Bunlar, • Karmafl›k davran›fllar›n k›sa ve aç›k ifadesini sa¤lamalar›, • Mevcut bilgilerin anlaml› bir bütün oluflturacak flekilde biraraya getirilmesi; • Yeni olgu, görüfl ve bilgilerin oluflmas›, araflt›rmalar›n teflvik edilmesi, yordamalar›n yap›lmas›na olanak vermesidir. ‹deal olarak bir kiflilik kuram› flu kapsam› içerebilmelidir: "Kiflili¤in ne oldu¤u, nas›l olufltu¤u ve çal›flt›¤›, kiflili¤i tan›mlarken ne gibi kurultulara -örne¤in, güdü, treyt, tutum, gereksinim, e¤itim, vs.- baflvuruldu¤u; kiflili¤in nas›l örgütlendi¤i hakk›nda k›sa, aç›k ve anlafl›labilir ifadeler, kavramlar."
Toplumsallaflma, çocu¤un, ailesi ve içinde bulundu¤u sosyal grubu taraf›ndan kabul gören, gelenek töre ve beklentilere uygun davran›fllar› gelifltirmesi sürecidir.
SIRA S‹ZDE
246
Kiflilik Kuramlar›
Kuram, gerçe¤i aç›klamaya çal›flan, s›nanmam›fl, kapsaml› bir potansiyel denenceler bütünü ya da bir spekülasyondur.
Bu kapsam bizi flöyle bir tan›ma götürür: Kuram, gerçe¤i aç›klamaya çal›flan, s›nanmam›fl, kapsaml› bir potansiyel denenceler bütünü ya da bir spekülasyondur. Di¤er bir deyiflle, kuramc› taraf›ndan ortaya at›lan bir ilkeler grubudur. Bu ilkeler grubunun kapsam›nda sistematik olarak düzenlenmifl birbiriyle ilintili birçok temel say›lt› ve iflevuruk (operasyonel) tan›m bulunur. Bir kuramdaki say›lt›lar ve tan›mlar, belirli kurallara göre s›nanabilen, geçerli¤i sa¤lanabilecek özellikteki ifadelerdir. Say›lt›lar aras› iliflkilerin aç›k ve anlafl›l›r olmas› ve say›lt›lar›n belirli kurallara göre birlefltirilmesi sonucu bir kuramdan çeflitli denence ve görgül sonuçlar ç›kart›labilinir. Kuram›n kapsam›ndaki say›lt›lar›n içeri¤i, o kuram›n ay›rtedici özelli¤ini oluflturur. Say›lt›lar›n dakiklik derecesi, say›lt›lar›n birbiriyle olan iliflkilerindeki aç›kl›k ve s›nanabilirlik özelli¤i ise, kuram›n ne denli yararl› oldu¤unu belirler. Kiflilik kuramlar›ndaki say›lt›lar, en dakik olan›ndan en göreli olan›na kadar de¤iflebilmektedir. Mevcut kiflilik kuramlar› genellikle kiflili¤i iki yönde ele al›rlar: • Tüm insanlar›n davran›fllar›ndaki ortak özellikler; • ‹nsanlar aras›ndaki bireysel ayr›l›klar. Ortak özellikler, kiflili¤in "özünü" (core of personality); bireysel ayr›l›klar› oluflturan özellikler ise kiflili¤in "yüzeyini" ( periphery of personality) temsil eder. Kiflili¤in özünü oluflturan özellikler, do¤ufltan mevcut olan, de¤iflmeye dirençli, yaflam boyu bireyin davran›fllar›n› genifl çapta etkileyen e¤ilimler, yatk›nl›k ve yetenek gibi özelliklerdir. Kiflili¤in yüzeyini oluflturan bireysel ayr›l›k özellikleri ise baflkalar› taraf›ndan kolayca gözlenebilen, ö¤renmeyle kazan›lm›fl, bireyin davran›fllar›n› s›n›rl› bir flekilde etkileyen davran›fllard›r. Do¤ufltan var olan özellikler, bir gizilgüç olarak tan›mlan›r ve bunlar belirli koflul ve ortamlarda belirli yaflant›lar sonucu (ödül, ceza, vb.) biçimlenirler. Çevreyle etkileflim sonucu özün kapsam›ndaki özellikler bu flekilde oluflarak, somut, kal›plaflan (bireyin yüzeysel özellikleri) özellikler olarak belirirler. Böylece bireye özgü olan davran›fl tarzlar› ya da onu di¤erlerinden ay›ran özellikleri saptan›r. Kiflili¤in özü ile yüzeyi aras›ndaki ba¤›n bir örüntü içinde geliflmesine, "kiflilik geliflimi süreci" denir.
Ortak özellikler, kiflili¤in "özünü"; bireysel ayr›l›klar› oluflturan özellikler ise kiflili¤in "yüzeyini" temsil eder.
Kiflilik Kuramlar›n›n Durumu Kiflilik psikolojisi kitaplar›nda karfl›lafl›lan kuramlar ço¤unlukla kendi kuramc›s›n›n ad› ile tan›n›rlar. En s›k karfl›lafl›lan kuramc›lar Freud, Jung, Adler, Horney, Sullivan, Murray, Lewin, Allport, Cattell, Sheldon, Rogers, Erikson, Kelly, Maslow ve Angyal'd›r. Bu kuramc›lar›n kuramlar› bazen afla¤› yukar› ayn› görüfl ve yaklafl›m› anlatan say›lt›, kavram ve ilkeleri savunduklar›ndan temsil ettikleri yaklafl›m ad›yla an›l›rlar. Örne¤in, insanc›l- hümanistik; psikoanalitik; davran›flç›; treyt vb. gibi. Kiflilik kuramlar›n›n bilimsel kuram olma özelliklerinin ço¤undan yoksun olduklar›, kiflilik alan›yla ilgili sorunlar›n tümünü ya da ço¤unlu¤unu yan›tlayacak kapsaml› tek bir kuram›n olmad›¤› görülür. Varolan kuramlar›n daha çok kiflilikle ilgili sorunlar›n yaln›z bir bölümünü yan›tlamaya ya da aç›klamaya yarayan; kuramdan çok bir görüfl, bir anlay›fl olarak kabul edilmelerinin daha do¤ru olaca¤›na iflaret edenler de vard›r. Baz› aç›lardan yetersiz olmalar›na karfl›n kiflilik kuramlar›n›n hiç yararl› olmad›klar› kan›s›na var›lmamal›d›r. Varolan kuramlar, araflt›rmac›y› aç›k sonuçlara götürmese de davran›fllar hakk›nda birtak›m ilgili say›lt›lar› belirler; genel olarak araflt›rmay› teflvik eder; araflt›rmac›ya yön verirler. Yeni fikirlerin oluflturulmas›nda, merak ve sorular›n do¤mas›nda, kuflkunun uyanmas›nda etkili olurlar. Örne-
Kiflilik Kuramlar›
247
¤in, Freud'la bafllayan kuramc›l›k çabalar›, kiflilik alan›ndaki çal›flma, inceleme, araflt›rma ve kuramsal yaklafl›mlara ›fl›k tutmufltur. Bu bölümde sunulacak olan kiflilik kuramlar›, genel olarak psikolojideki önem ve etkileri; kiflili¤in araflt›r›lmas›nda insana bak›fl aç›lar›n›n farkl›l›¤› ve tarihsel geliflim s›ras› içinde birbirlerini etkileme, belirli görüfl ve yaklafl›mlar› yans›tmalar› nedeniyle seçilmifl olan kuramlard›r.
Psikoanalitik Kuram Sigmund FREUD (1856-1939) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Yaflam›n›n büyük bir bölümü Orta Avrupa kültüründe geçmifl olan Freud'un kuram›n› gelifltirirken, bu kültürün tüm verilerinden etkilendi¤i ve yararland›¤› görülür. Kuram, zaman›nViktorya Dönemi- orta ve yüksek toplum kesimlerini temsil eden "hastalara" ait klinik gözlem verilerine dayanarak gelifltirilmifltir.
Kiflilik Yap›s› ‹nsan organizmas› bir enerji sistemidir. Enerji, enerjinin da¤›l›m› ve davran›fllara dönüflmesi biçiminde uyarlamalarla, Freud, fizik biliminden yararlanmaktad›r. Fizik bilgini Helmholtz'un "enerjinin korunumu" -conservation of energy- ilkesine göre de fizik enerji aktar›labilir; flekil de¤ifltirebilir; ancak, hiçbir zaman yok ediSigmund Freud lemez görüflü, psikoanalitik kuram›n temel görüfllerinden birine, yani insan›n di- Psikoanalitik namik bir enerji sistemi oldu¤u görüflüne temel oluflturmufltur. Kuram›n kurucusu. Bafll›ca dürtüler cinsellik ve sald›rganl›k dürtüleridir. Özetle, insan bir enerji sistemidir; cinsellik ve sald›rganl›k dürtüleri taraf›ndan güdülenir ve hazz›n sa¤lanmas› için davran›r, gerginli¤ini azaltmak için çabalar. ‹nsan, görünürde yasal ve toplumun beklentileri do¤rultusunda davran›r; ancak, davran›fllar›n›n nedenlerinin ço¤unlukla fark›nda de¤ildir; içgüdülerine sürekli gem vuran toplumun k›s›tlamalar›yla çat›flma halindedir. Kiflili¤i tan›mlarken iki zihinsel yaklafl›m bütünlük içinde ele al›n›r. Bunlar: Yap›sal ve topografik görüfllerdir. Yap›sal görüfl, zihinsel yaflam›n birbiriyle çat›flma halinde olan ancak birbirini Yap›sal görüfl, zihinsel tamamlayan ögelerini, id, ego ve süperego olarak tan›mlar. yaflam›n birbiriyle çat›flma ‹d: ‹nsan zihninin biyolojik yap›s› olup, daha sonra ego ve süperegonun üze- halinde olan ancak birbirini rine geliflti¤i kiflilik sisteminin en ilkel yap›s›d›r. ‹d, psiflik enerjinin kayna¤›d›r. tamamlayan ögeleri id, ego Yaflam, ölüm, cinsellik ve sald›rganl›k gibi dürtülerden oluflur. ‹d, haz ilkesine ve süperego olarak tan›mlar. (pleasure principle) göre çal›fl›r. Yani, kayg›, ac› ve tehditten kaç›narak hazz› gözetir. Bu sürece birincil süreç (primary process) denir. Haz ilkesi do¤rultusunda hareket eden id, fl›mar›k bir çocuk gibi isteklerinin an›nda ve hemen doyurulmas›n›; tam bir doyumu ister. Mant›ks›z, bencil ve bireyseldir. Süperego Ego: ‹d hazz›; ego ise gerçe¤i arar. Egonun bafll›ca amac› ve ifllevi, idin afl›r› isteklerine karfl› onlar› gerçeklere uygun bir biçimde doyuma ulaflt›rmakt›r. Buna, Ego ikincil süreç (secondary process) denir. Bu süreç gerçeklik ilkesine (reality principle) dayan›r. Egonun bafll›ca özellikleri arzu ve ihtiras› fantaziden ay›rabilmesi, engellemeler karfl›s›nda hoflgörülü olmas›; uzlaflt›r›c› ve zaman içinde de¤iflebilir olmas› nedeniyle baz› alg›sal ve biliflsel beceriler gelifltirebilmesidir. Özetle, ego ‹d mant›kl›, gerçekçi ve hoflgörülüdür. Süperego: Süperego toplumsal aktar›m›n ürünü olan ahlaki ifllevlerin temsilFreud'un kiflilik cisidir. Ulafl›lmak istenen idealleri, mükemmeli kapsar. Bafll›ca ifllevi, davran›fllar›, yap›s›n› oluflturan toplumun beklenti ve kurallar› do¤rultusunda kontrol etmektir. Bunu yaparken parçalar. ceza (bireyin suçluluk duymas›-vicdan-afla¤›l›k duygular›na kap›lmas›) ya da ödül (gururlanma, kendini be¤enip takdir etme-vicdan rahatlamas›) kullan›r.
248
Topografik görüfl, kiflilik sisteminin veya zihinsel yaflam›n yüzeysel yap›s›n› oluflturan betimleyici özellikleri bilinçalt›-d›fl›, bilinçöncesi, bilinç olarak tan›mlar.
Kiflilik Geliflimi
Freud ilerleyen y›llarda ego ve ifllevlerine daha çok önem vermifltir. Bu geliflme, daha sonra baflta k›z› Anna Freud olmak üzere ayn› çizgideki "ego psikologlar›" ya da "sosyal görüfllü psikoanalistler" (Alfred Adler, Karen Horney, Erik Fromm, H. Stack Sullivan) taraf›ndan sürdürülmüfltür. Topografik görüfl, kiflilik sisteminin veya zihinsel yaflam›n yüzeysel yap›s›n› oluflturan betimleyici özellikleri, bilinçalt›-d›fl› (unconscious), bilinçöncesi (preconscious), bilinç (conscious) olarak tan›mlar. Bilinçalt›-d›fl›, Freud'un kuram›nda en çok üzerinde durdu¤u kavramlardand›r. Davran›fllar›n nedenlerinin geçmifl yaflant›lara dayand›¤›; bu yaflant›lara iliflkin duygu, düflünce ve güdü gibi psikolojik olgular›n izlerinin bilinçalt›n› oluflturdu¤u varsay›l›r. Bilinçalt›n› çözümlemek için bafll›ca teknikler olarak düfl analizi ve serbest ça¤r›fl›m teknikleri kullan›l›r. Bu tekniklerin bireyin anlafl›lmas› ve psikolojik tedavisinde kullan›lmas› psikoanaliz (psikoanalitik tedavi) ad›n› al›r. Bilinçöncesi ise bilince en yak›n k›s›md›r. Bilinçalt›n›n kolayca bilince gelebilecek, hat›rlanabilir k›sm›d›r. Bilinç, kiflilik sisteminde yap›sal ö¤elerden egoya denk düflen k›s›md›r. Yani gerçeklikle aç›klanan, fark›nda olunan zihinsel ö¤edir. Özetlenirse, ego bilinci; id ise bilinçalt›n› temsil eder.
K‹fi‹L‹K GEL‹fi‹M‹ Psikoseksüel Geliflim Dönemleri Psikoanalitik kuramda kiflili¤in bafll›ca befl dönemden geçerek geliflti¤i ya da yetiflkinlikteki kiflilik örüntüsünün temellerinin at›ld›¤› ileri sürülür. Belirtilen yafl s›n›rlar› mutlak s›n›rlar de¤ildir. • Oral Dönem (0-1 yafl) • Anal Dönem (1-3 yafl) • Fallik Dönem (3-6 yafl) • Latens Dönem (6-11 yafl) • Genital Dönem (11 yafl sonras›) Kiflilik geliflmesine getirdikleri bak›m›ndan ilk üç dönemin önemi büyüktür. Bu dönemlerin herhangi birinde afl›r› doyum sa¤lama ya da engellenmelere ba¤l› doyumsuzluk sonucu saplant› olabilir. Belirli bir döneme ait saplant›s› olanlar, o döneme ait davran›fl özelliklerini y›llar sonra dahi gösterebilirler. ‹lk üç döneme "pregenital dönemler" de denir. • Oral Dönem (0-1 yafl): Bu dönemde a¤›z en önemli organ ve haz kayna¤›d›r. Dönemin en önemli özelli¤i çocu¤un anneye ba¤›ml›l›¤›d›r; di¤er bir özelli¤i ise al›c›l›k-içe alma-d›r. Örne¤in, emme, parmak emme ve di¤er a¤›z hareketleri bafll›ca doyum faaliyetleridir. Bu dönemin doyum ve doyumsuzluklar›na ba¤l› yetiflkinlikteki olas› oralite özelliklerine, sigara içme al›flkanl›¤›, kinayeci ve münakaflac› olma gibi davran›fllar örnek verilebilir. • Anal Dönem (1-3 yafl): Bu dönemde çocuk, fizyolojik geliflmeye ba¤l› olarak d›flk›lama faaliyetlerini kontrol etmeyi ö¤renir. Ana baba taraf›ndan verilen tuvalet e¤itiminin etkileri ileriye yönelik büyük önem tafl›r. Çocu¤un ilgi oda¤›, bafll›ca haz kayna¤› olan d›flk›lama organlar› ve faaliyetleridir. Tuvalet e¤itiminin kat› ve cezaland›r›c› olmas› halinde bu döneme saplant› olabilir. Afl›r› kontrolcü olma, kuralc›l›k ve cimrilik gibi kiflilik özellikleri bu dönem saplant›lar›n›n ileride görülebilecek örnekleri say›l›rlar. • Fallik Dönem (3-6 yafl): Bu döneme giren çocuk, k›z ve erkeklerin farkl› beden yap›s›na sahip olduklar›n› ö¤renir. Bafll›ca haz kayna¤› cinsel organlard›r. Bu dönemde "odipal kompleks" denen, çocu¤un karfl›t cinsteki ebe-
Freud Sonras› Psikodinamik Kuramlar
249
veyne cinsel yak›nl›k ve ilgi duyma yaflant›s› yer al›r. Ana-babaya ayn› zamanda duyulan sevgi ve k›skançl›k ya da düflmanl›k duygular› çocukta çat›flma ve kayg› yarat›r. Bu çat›flma, ayn› cinsiyetteki ebeveynle özdeflim kurarak çözümlenmeye çal›fl›l›r. • Latens Dönem (6-11 yafl): Bu dönemde kiflili¤in belirli yönleri belirginleflir. Bir geçifl ve bekleyifl dönemi say›lan bu dönemde egonun geliflmesi, davran›fllara yans›yan çeflitli s›n›rlamalar, erteleme ve kontrollerle sürer. • Genital Dönem (11 yafl sonras›): Cinsel olgunlu¤a, karfl› cinsten olan kiflilerle kurulan iliflkiler sonucu ulafl›lan dönemdir. Arkadafll›k, cinsellik, mesle¤e yönelme, gelece¤i planlama, evlilik vb. konularda düflünmeye ve haz›rl›k yapmaya bafllama bu dönemde yer al›r. Psikoanalitik yaklafl›m, çocu¤un dönemsel bir geliflim örüntüsü geçirdi¤ini; her geliflim döneminin kiflilik geliflimine etkileri bak›m›ndan kritik özellikler içerdi¤ini savunur. Psikoanalitik kuram tüm davran›fllar› ve aç›klamalar›n› içeren, genifl kapsaml› bir kuram olmas› nedeniyle di¤er kiflilik ve psikopatoloji kuramlar›n›n geliflmesinde önemli bir rol oynam›fl ve davran›fl bilimlerinin tarihsel geliflimindeki önemli yerini alm›flt›r. Topografik görüflün öne sürdü¤ü üç temel kavram nedir? Tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
FREUD SONRASI PS‹KOD‹NAM‹K KURAMLAR: Sosyal Görüfllü Psikoanalistler Psikoanalitik kuram, 19. yy da art›k ba¤›ms›z bilim dallar› olarak geliflmelerini sürdüren sosyal bilimlerin (sosyoloji, antropoloji vb.) insana bak›fl aç›lar›ndan etkilenmifltir. Bu bilim dallar›na göre insan, Freud'un belirtti¤i gibi yaln›z biyolojik bir varl›k de¤il, ayn› zamanda sosyal bir varl›kt›r; toplumun ürünüdür. Bu görüflün giderek güç kazanmas› do¤rultusunda Freud'un izleyicilerinden bir ço¤u klasik psikoanalizden ayr›l›p, psikoanalitik kurama yeni bir yön verme çabas›na giriflmifllerdir. Bu kuramc›lar›n bafll›calar› Alfred Adler, Karen Horney, Eric Fromm ve Harry Stack Sulivan'd›r. Bu kuramc›lar›n kuramlar›nda savunduklar› görüfllerden burada çok k›sa söz edilecektir.
Alfred Adler Adler'e göre insan sosyal bir varl›kt›r; sosyal dürtüler taraf›ndan güdülenir. Sosyal ilgi (social interest) do¤ufltan vard›r; ancak, di¤er insanlarla ve sosyal kurumlarla olan iliflkiler bireyin yaflad›¤› toplum taraf›ndan belirlenir. Davran›fl›n sosyal belirleyicilerinin önemi üzerinde durmas›; yarat›c› kendilik (creative self) kavram›n›, -Freud'un "ego" kavram› yerine- bireyin yaflant›lar›n› yorumlayan, anlam kazand›ran bir sistem olarak aç›klamas›, kiflili¤in emsalsizli¤ini önemsemesi, cinsel içgüdüye daha az önem vermesi, bilinci (consciousness) kiflili¤in temeli ve esas› olarak kabul etmesi gibi bafll›ca kuramsal geliflmeler, Adler'i Freud'dan ay›ran ve kendisinden sonra gelen birçok kiflilik kuramc›s›n› da etkileyen özellikler olmufltur.
Karen Horney Horney, düflüncelerini yeni bir "kiflili¤i anlama" yolu olarak kuramsal bir çerçeveye sokmak yerine, yine psikoanalitik düflünce do¤rultusunda, psikoanalizi daha sa¤lam bir temele oturtmak için yap›lmas› gereken de¤ifliklikler üzerinde durmufl;
Adler'e göre insan sosyal bir varl›kt›r; sosyal dürtüler taraf›ndan güdülenir.
250
Horney'in ortaya att›¤› en önemli kavram olan temel kayg›, çocu¤un kendisini düflman bir dünyada yaln›z ve yetersiz hissetmesidir.
Sosyal Görüfllü Psikoanalistlerin De¤erlendirilmesi
Adler gibi özellikle kuram›n mekanistik, biyolojik yönlerini elefltirmifltir. Freud'a göre insan›n do¤as› dünyan›n her taraf›nda ayn›d›r. Kuramc› kendi kültüründe belirli bir insan kesimini kapsayan klinik gözlemlerine dayal› kiflilik özelliklerini, tüm insan evreninin do¤as›na ba¤lam›flt›r. Dolay›s›yla, insanlararas›-sosyal-iletiflim ve etkileflimin ve toplumsal-kültürel etmenlerin rolünü önemsemedi¤i görülür. Horney'e göre evrensel normal psikoloji yoktur; zira bir kültürde "nevrotik (anormal)"kabul edilen bir davran›fl di¤erinde "normal" kabul edilebilir. Klasik olarak "nevroz" veya "psikonevroz" bireyde kayg› ya da kayg›ya karfl› özel savunma belirtileri ile kendini belli eden bireyin gerçekle ba¤lant›s›n›n kopmad›¤›, toplumsal uyumunun genellikle fazla bozulmad›¤› tüm ifllevlerde bozuklu¤un hafif oldu¤u rahats›zl›klar grubudur. Horney'in ortaya att›¤› en önemli kavram temel kayg›d›r. Çocu¤un kendisini düflman bir dünyada yaln›z ve yetersiz hissetmesidir. Bu kayg›n›n geliflmesinde en önemli rolü, çocu¤un ana baba ile olan iliflkilerinde güvenli¤i sarsacak bir etmen oynar. Örne¤in, afl›r› sevgi veya reddedilme; afl›r› koruyuculuk veya bask›lama; aile içi çat›flmalar vb. Çocu¤un normal geliflmesi için koflulsuz olarak sevilip istendi¤ine inanmas› gerekir. Horney, Freud'dan farkl› olarak insanlar›n içsel çat›flmalara yatk›n olarak do¤mad›klar›na, çat›flmalar› sosyal koflullar›n do¤urdu¤una, nevrozlarda ise özellikle zor çocukluk yaflant›lar›n›n rolünün çok önemli oldu¤una de¤inir.
Erich Fromm Fromm, birey ve toplum aras›ndaki iliflki ile ilgilenmifltir. Ona göre psikolojinin esas sorunu bireyin toplumla, dünya ile ve kendiyle nas›l bir iliflki kurdu¤unun incelenmesi ve anlafl›lmas›d›r. Bu iliflki flekli, ö¤renme ve toplumsallaflma süreçleri sonunda edinilir. Böylece bir kendini bir üyesi olarak buluverdi¤i toplum, onun nas›l bir kiflilik gelifltirece¤ini de belirler. Birey ve toplum aras›ndaki iliflki Freud'un düflündü¤ü gibi statik de¤il, devaml› de¤iflme halindedir.
Harry S. Sullivan Sullivan, kiflili¤in varsay›msal bir kavram oldu¤u ve kifliler aras› iliflkilerden ayr› olarak incelenemeyece¤ini savunmufltur. Buna göre inceleme birimi insan de¤il iliflki durumudur. Kiflili¤in yap›sal örgütü içsel alg›lardan (biyolojik dürtüler) çok insanlar aras› iliflkilerin ürünüdür. Sullivan, biyolojik etmenleri reddetmemekle birlikte kiflilik geliflmesi yönünden sosyal belirleyicilere daha çok önem verir. Kal›t›m ve geliflim bireyin belirli kapasite ve e¤ilimlerini belirlerse de bireyin yeteneklerini gösterme, doyum alma yollar›, kiflileraras› iliflkiler vas›tas›yla kültür-toplum taraf›ndan belirlenir. Bu kuramc›lar›n d›fl›nda Erik Erikson' un kuram›nda geliflimin dönemsel oldu¤u, bu dönemlerin herbirinde de¤iflik önemli sosyal gereksinimlerin kiflili¤i etkiledi¤i savunulur.
SOSYAL GÖRÜfiLÜ PS‹KOANAL‹STLER‹N DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Yukar›da s›ralanan kuramlar›n (listeye baflkalar› da eklenebilir) herbiri önemli baz› aç›lardan Freud'un psikoanalitik görüfllerinden ayr›l›yorlarsa da, özde saklad›klar› belirli ö¤eler yönünden onun kuramsal çizgisini sürdürmüfllerdir. ‹flte bu ö¤eler nedeniyle psikodinamik-psikoanalitik s›n›fa girerler. Bunlar: • Bilinç, bilinçli düflünce ve davran›fl vurgulan›yorsa da bunlar›n temelinde yine bilinçd›fl› zihinsel süreçler vard›r.
‹nsanc›l Yaklafl›m› Savunan Kiflilik Kuramlar›
251
• Bu bilinçd›fl› süreçler, kayg›n›n ortaya ç›kmas›nda rol oynarlar; ancak, kayg›n›n yap›sal belirleyicisi de¤ildirler. Kayg›, toplum taraf›ndan, bireyin do¤ufltan getirdiklerinin toplumla etkileflimi sonucunda ortaya ç›kar. • Kiflili¤in geliflip flekillenmesinde ilk çocukluk yaflant›lar› önemlidir. Freud'un kuramsal yaklafl›m›n› temsil eden bu temel ö¤elere karfl›n grup olarak onlar› farkl›laflt›ran ve "Sosyal Görüfllü Psikoanalistler" grubuna sokan belirli özellikleri ise flöyle özetlenebilir: • ‹çgüdülerin önemini kabul etmekle birlikte sosyal etmenlerin, gereksinimlerin, kiflili¤in geliflmesindeki rolü vurgulan›r. • Kendilik-benlik sayg›s› (self-esteem) kavram› önemlidir. • Psikolojik bütünlük kavram› önemlidir.
‹NSANCIL YAKLAfiIMI SAVUNAN K‹fi‹L‹K KURAMLARI Freud sonras› psikodinamik kuramlar, Freud'un, toplumun hedefleriyle ters düflen, kiflinin daha çok cinsel ve sald›rgan dürtülerle yönlendirildi¤i görüflünden ayr›lmay› simgelerler; çünkü onlar sosyal gereksinimler ve bilinçli (ego) süreçler üzerinde dururlar. Bu hareketin daha da ileri boyutu ‹nsanc›l (humanistic) kiflilik kuramlar› ad› alt›nda gruplan›r. Bu kuramlar daha çok kuramc›lar›n isimleriyle an›l›r. Örne¤in Carl Rogers, Abraham Maslow, Charlotte Buhler, Rollo May, Victor Frankl ve Thomas Szasz. Bunlar kendilerini, daha sonra geliflen davran›flç› (behavioristic) kuramsal yaklafl›m ile psikoanalitik yaklafl›m aras›ndaki -insana özgü özelliklerin dikkate al›nmad›¤›- bofllu¤u dolduran, tamamlayan "üçüncü güç" olarak görülürler. Fenomenolojik Yaklafl›m: Bireye ait öznel zihinsel yaflant›lar›n dikkate al›nmas›. Yani kifli yaln›z karfl›laflt›¤› fiziksel çevreye ve koflullar›na -gerçekli¤e- basit tepkilerde bulunmaz; onlar› kendine göre de¤erlendirerek yorumlar. Bu onun dünyay› alg›lamas›d›r, gerçek budur. Kiflinin Bütünlü¤ü: Di¤er kuramlar›n bir bütünlü¤ü anlamak için onu en basit parçalar›na indirgeme yaklafl›m›n› ihtiyatla ele al›rlar. Örne¤in, ilk davran›flç›lar›n, davran›fl›, refleksler ve yaln›z uyar›c›-tepki düzeyinde anlamaya çal›flmalar›. Buna, "basite indirgeme" (reductionism) denir. ‹nsanc›l kiflilik kuramc›lar›, bu yaklafl›m› tamamen reddetmez; hatta gereklili¤ini çeflitli insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas› için kabullenirlerse de, onlar için esas olan ve ihmal edilmemesi gereken, "kiflili¤in, parçalar›n›n biraradaki anlaml› bütünlü¤ü" oldu¤u görüflüdür. Gerçekleflim E¤ilimi-Gücü: Bireyin, psikolojik olarak olumlu yönde geliflme ve büyüme gizilgücü (varolabilme gizilgücü). ‹nsanc›l kiflilik kuramc›lar›, çevrenin önemini küçümsemezler. fiöyle ki, kifli ancak verimli bir çevrede tam anlam›yla kendini gerçeklefltirebilir. Ancak, bu gerçekleflimin yönü ve çevrenin kullan›m›, organizman›n, bireyin içinden güdülenir. ‹flte bu güdüleme gücü, içten gelen seçme yetisi, gerçekleflim e¤ilimidir. ‹nsanc›l kiflilik kuramc›lar›ndan burada yaln›z Carl Rogers'tan k›saca söz edilecektir.
‹nsanc›l (humanistic) kiflilik kuramlar›, sosyal gereksinimler ve bilinçli (ego) süreçleri üzerinde dururlar.
Carl Rogers Rogers, kiflileraras› iliflkileri önemseyen ve bu yöndeki çal›flmalar›n› psikoterapi tekni¤ine indirgeyen, bu alanda çok etkili olmufl bir kuramc›d›r. Kuram›n› yaln›z kiflili¤i anlamak ve aç›klamak için de¤il, "psikolojik tedavi-psikoterapi" s›ras›nda olabilecek kiflilik de¤iflmesi ve geliflmesini anlamak için de gelifltirmifltir. Rogers'›n kiflilik kuram› flöyle flu bafll›klar alt›nda özetlenebilir:
Rogers, çal›flmalar›nda kiflileraras› iliflkileri önemsemifl ve bu yöndeki çal›flmalar›n› psikoterapi tekni¤ine indirgeyebilmifltir.
252
Davran›flç› Yaklafl›m - Sosyal Ö¤renme Kuramlar›
• Her birey kendisinin merkezi oldu¤u devaml› de¤iflen bir yaflant› dünyas›nda yaflar. Bu bireye özgü, özel dünyas›d›r ve bu dünyaya fenomenal (yaflant›sal) alan denir. • Birey, bu alana yaflad›¤› ve alg›lad›¤› bir tepkide bulunur. Bu alg›sal alan birey için gerçektir. • Davran›fl, bireyin gereksinimlerini, yaflad›¤› ve alg›sal alan›nda alg›lad›¤› gibi doyurma amac›na yönelik bir giriflimdir. Bu giriflimde çevresiyle iliflkiler kurar ve gerçe¤i s›nar. • Bireyin benimsedi¤i davran›fl flekil ve yollar›n›n ço¤u, bireyin kendilik kavram›yla tutarl› olanlard›r. Rogers'a göre kendilik kavram› örgütlenmifl bir bütündür. Bu bütün, bireyin, hem yaln›z kendisine ait alg›lar›n›, hem de çevresindeki di¤er insanlar ve nesnelerle olan iliflkilerinin kapsam›ndaki alg›lar› ve bunlara yüklenen de¤erleri içerir. O halde sabit de¤ildir, de¤iflen ve geliflen bir süreçtir; kifli olma sürecidir. Kiflilik tam anlam›yla fonksiyonda bulunan, kendini gerçeklefltirme sürecini yaflayan bireyde sembolize edilir. ‹nsanc›l kiflilik kuramlar›n›n de¤erlendirilmesine gelince bu kuramlar›n, insan›n tüm gizilgüçlerinin a盤a ç›kar›larak kullan›lmas›ndan söz edilebilir. Tam anlam›yla fonksiyonda bulunan birey haline gelmesi görüflü, toplumlar›, özellikle bu amaçla belirli konularda (örne¤in, iletiflim, meditasyon, fiziksel egzersiz gruplar›, e¤itim ve ö¤retim, ana baba tutumlar› ve psikoterapi) bireylere beceri kazand›rma amac›na yöneltmifltir.
DAVRANIfiÇI YAKLAfiIM
Davran›flç› yaklafl›ma göre tüm davran›mlar ö¤renme yoluyla kazan›l›r.
"Davran›fl Kuram›" terimi ile "Ö¤renme Kuram›" terimleri ço¤unlukla efl anlamda kullan›l›rlar. Davran›flç› Yaklafl›m, ilk çal›flmalarda ortaya konan ö¤renme ilkeleri ve bunlara dayal› uyar›c›-tepki (davran›m) modelinin, kontrollü koflullar›n sa¤land›¤› laboratuvar deney ortamlar›ndaki deney ve araflt›rma bulgular›ndan temelini al›r. Uyar›c›-tepki veya davran›m (U-D) modelini, davran›fl› ve kifliyi anlaman›n tek yolu ve aç›klamas› olarak kat› bir biçimde benimseyen kuramc›lardan J.B.Watson, bu ak›m›n kurucusu say›l›r. Di¤er önemli isimlerden bafll›calar› Pavlov, Bekhterev, Thorndike, Guthrie, Hull, Skinner, Berkeley, Hume ve Hobbs'tur. Davran›flç› yaklafl›ma göre tüm davran›mlar ö¤renme yoluyla kazan›l›r. Ö¤renme ilkelerinin U-D modelinde kullan›lmas› ile birçok davran›fl anlafl›labilir ve gerekti¤inde de¤ifltirilebilir.
SOSYAL Ö⁄RENME KURAMLARI Bu kuramlar, biliflsel-sosyal kuramlar diye de an›l›rlar. Psikolojide uzunca bir geçmifli olan ö¤renme, biliflsel süreçler ve sosyal etki konular›nda yap›lan laboratuvar deney ve araflt›rmalar›ndan yola ç›k›larak geliflen "davran›flç›" yaklafl›m›n uzant›s›d›r. Bunlar›n sosyal yaflant›lara verdikleri önem, Freud sonras› sosyal görüfllü psikodinamik ve psikoanalitik yönlenimli ego psikologlar›; Freud'a karfl›t bir geliflme olan ö¤renme ilkelerine dayal› davran›fl› inceleme yöntemi olarak yaln›z laboratuvar bulgular›na dayanan "Davran›flç›l›k" ile aralar›nda ba¤lant› kurulmas›na yol açm›flt›r. Julian Rotter bu yaklafl›m›n babas› say›l›rken, Albert Bandura ve Walter Mischel de di¤er bafll›ca kuramc›lard›r. Sosyal-biliflsel ö¤renme kuramlar›n›n temel görüflleri flöyle özetlenebilir: Davran›fla Ait Nesnel -Objektif- Bilginin Önemi: Psikodinamik ve insanc›l yaklafl›m›n klinik temelli sezgiye dayal› yarg› ve de¤erlendirmelerine pek itibar etmezler. Onlar için önemli olan gözlenebilir, nesnel bir flekilde ölçülebilir, somut davran›fl verilerine dayanarak kiflili¤i anlamak ve çal›flmakt›r.
Kiflilik De¤erlendirilmesi ve Kiflilik Testleri
253
Sosyal Çevrede Ö¤renme: Kiflilik özellikleri ö¤renilmifltir ve bu ö¤renme sosyal çevre ile etkileflim sonucunda yer al›r. Her birey ayr› sosyal koflullara tabi olaca¤›ndan, farkl› davran›fl tarz ve özellikleri kazanacak, bu da o bireyin kendine özgü kiflilik özelliklerini oluflturacakt›r. Sosyal etkileflim s›ras›nda davran›fllar› izleyen sosyal ödül (övgü veya onaylama), olumlu pekifltireç rolü oynayacakt›r. Baflkalar›n› gözleyerek ö¤renme -model alma- üzerinde de durulur. Kuramc›lardan Bandura bu alan›n öncüsü say›l›r. Kiflilik De¤iflkenleri Olarak Biliflsel (cognitive) Kurultular: ‹lk davran›flç›lar›n vurgulad›¤› gibi ö¤renmenin yaln›z basit bir uyar›c›-davran›m ba¤lant›s› ile gerçekleflmedi¤i, nesne, olay ve iliflkilerin zihinsel-biliflsel formülasyonlar›n›n oluflturulmas› sonucu gerçekleflebilece¤i varsay›l›r. Birey adeta bir bilim adam›d›r. D›fl›ndaki dünya ile aktif iliflkiye girerek bilgi araflt›r›r, bu bilgiye dayal› denenceler gelifltirir, bunlar› kendisini yönlendirmek için kullan›r. Bu denenceler yani biliflsel kurultular, bireyin de¤erlerini, amaçlar›n› ve beklentilerini içerir. Kiflilik, bireyin tüm biliflsel yap›lanmas›n› kapsar. Herkesin kendine özgü biliflsel kurulumuna ba¤l› olarak kiflili¤i oluflur. Kiflilik De¤iflkenlerinin Duruma Özgülü¤ü: Ö¤renme belirli bir çevre ba¤lam›nda yer al›r. Bu bir ö¤renme durumudur. Dolay›s›yla, ö¤renilen biliflsel kurultular -kiflili¤in temelini oluflturan- durumlara ba¤l›d›r. Örne¤in, birey, spor faaliyetinin yer ald›¤› alanda sald›rgan olmay› ö¤renmiflse, bu baflka durumlara genellenmeyebilir. Buna göre spor alan›nda sald›rgan olan, s›n›fta çekingen olabilir; sahnede at›lgan olan, sosyal bir partide içe kapan›k davran›fl sergileyebilir. Sosyal biliflsel ö¤renme kuramlar›n›n de¤erlendirilmesinde sosyal ö¤renme yaklafl›m›n›n özellikle, "kiflilik de¤iflkenlerinin durumsal olmas›, davran›fllarda bilinçlili¤in, kiflili¤in araflt›r›lmas›nda" s›namaya dayal› deneysel yöntemi benimsemesi yönünden çok de¤erli oldu¤u söylenebilir. Davran›fl hakk›nda nesnel objektif ölçümlerin, kontrollü koflullar›n sa¤land›¤› laboratuvarda al›nmas›, klinik gözlemlere dayal› verilerden daha güvenilirdir. Ancak, bunun da getirdi¤i k›s›tlamalar vard›r. Bu k›s›tl›klar flu bafll›klar alt›nda toplanabilir. • Bütünlü¤ün kayb›: Özellikle klinik yönlenimli psikologlar›n elefltirisi, laboratuvarda tek tek davran›fl parçac›klar›n›n gözlenmesine dayal› verilerin, sonra biraraya getirilerek kiflili¤in-bütünün-anlafl›lmas› için uygun olmad›¤› do¤rultusundad›r. • Bilifllere önem verilmesi-Dürtü ve heyecanlara az önem verilmesi: Laboratuvar yönteminin insan› ve kiflili¤i anlamak için kullan›lmas›n›n getirdi¤i k›s›tl›l›klardan birisidir. Dürtü ve heyecanlar, organizman›n içinde, bilind›fl› ya da ço¤u zaman gözlenemez konumdad›r. Ancak bu konumlar›, onlar›n gözard› edilerek önemsenmemelerini gerektirmez. Sosyal görüfllü psikoanalistlerin ortak özelli¤i nedir? ‹nsanc›l yaklafl›mla karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
K‹fi‹L‹K DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ VE K‹fi‹L‹K TESTLER‹ Kiflilik kuramlar› genellikle bireyler aras›nda farkl›l›¤›n oldu¤unu ve bunun ölçülebilece¤ini bir say›lt› olarak kabul eder. Bu görüfl kiflili¤in ölçülmesi ve de¤erlendirilmesi konusunun temelini oluflturur. Kiflili¤in de¤erlendirilmesi, bireyin kiflili¤ini oluflturan çeflitli davran›flsal özellikleri hakk›nda bilgi edinme ifllemlerinin tümüdür. Bir baflka deyiflle, kiflinin "belirli durumlar"daki belirli koflul ve uyar›c›larla olan iliflkilerinin sistematik olarak gözlenmesidir.
Kiflili¤in de¤erlendirilmesi, bireyin kiflili¤ini oluflturan çeflitli davran›flsal özellikleri hakk›nda bilgi edinme ifllemlerinin tümüdür.
254
Kiflilik De¤erlendirilmesi ve Kiflilik Testleri
Birey hakk›nda bilgi edinirken, onun davran›fllar›n›n hangi koflul ve uyar›c› ortamlar›nda yer ald›¤›n›; bu uyar›c›lar›n davran›fllar› ne flekilde etkiledi¤inin anlafl›lmaya çal›fl›lmas› gereklidir. Kiflinin içinde bulundu¤u böyle bir durum, genellikle çeflitli fiziksel özellikler ile davran›fllara etki yapabilecek uyar›c› ve koflullardan oluflur. Kiflinin bu gibi durumlarda yapt›¤› davran›fllar›n dikkatli ve sistematik olarak gözlenmesi bize kiflinin özellikleri hakk›nda bilgi sa¤lar. Sözü edilen belirli durumlara en iyi örne¤i ise afla¤›da tan›t›lan kiflilik testleri oluflturur. Biz bunlar›n bafll›calar›n›, objektif ve projektif kiflilik testlerine örnekler olarak sunaca¤›z.
Objektif Kiflilik Testleri Kiflilik alan›nda geçerli ve güvenilir ölçümlerin gelifltirilmesi çabas›, 1. Dünya Savafl› döneminde zeka testlerinin gelifltirilerek baflar›yla kullan›lmas› ile birlikte artm›flt›r. Gelifltirilen çeflitli kiflilik testleri aras›nda halen en yayg›n olarak kullan›lanlar›n bafl›nda "Minnesota Çok Yönlü Kiflilik Envanteri" (Minnesota Multiphasic Personality Inventory-MMPI) gelmektedir. S.R.Hathaway ve J.C.Mc Kinley taraf›ndan gelifltirilen testle ilgili zengin klinik bilgiler ilk yay›nland›¤›ndan (1943) bugüne sistematik olarak saptanm›fl; birçok ülke için standardizasyonu gerçeklefltirilmifltir. "Do¤ru", "yanl›fl" ve "bilmiyorum" fleklinde yan›tlanan 550 maddeden oluflan MMPI, bireyin kiflisel ve toplumsal uyumunu objektif olarak de¤erlendirmeyi amaçlayan ölçe¤in ülkemiz için standardizasyonu, Prof. Dr. Ifl›k SAVAfiIR taraf›ndan yap›lm›flt›r. Testin 10 adet kiflilik ve 3 adet geçerlik alt testi vard›r. Temel amaç tan›ya yönelik kiflilik de¤erlendirmesi oldu¤u için alt testlerden 9'u psikopatolojik tan› gruplar›na göre ayr›lm›fllard›r. Bunlar: Hs (Hipokandria); D (Depresyon); Hy (Histeri); Pd (Psikopatik Sapma); Mf (Maskulinite-femininite); Pa (Paranoya); Pt (Psikasteni); Sc (fiizofreni), Ma (Hipomani)dir. Daha sonra gelifltirilen 0-Si (Sosyal içedönüklük) alt testi de teste eklenmifltir. Klinik alt testlerden baflka L,F, ve K diye adland›r›lan 3 geçerlik alt testi vard›r. Bu testler, bireyin test alma tutumlar›n› de¤erlendirmeyi amaçlarlar ve elde edilen klinik puanlar›n geçerlik derecesiyle ilgili bilgi sa¤lar. Bu ölçe¤in kapsam›ndaki baz› test maddelerine ait örnekler flunlard›r: • Bazen utan›nca çok terlerim. • Yürürken kald›r›mdaki yar›klara basmamaya dikkat ederim. • Rüyalar›m›n ço¤u cinsel konularla ilgilidir. Do¤ru olarak iflaretlenmifl cevap ka¤›d› örne¤i. 1. 2. 3.
D II
Y II
II
Bunlara benzer maddeleri kifli tek tek okuyarak durumuna uygun olup olmamalar›na göre do¤ru (evet), yanl›fl (hay›r) olarak, yukar›da örne¤i görülen türden bir yan›t ka¤›d› üzerinde iflaretler. Madde hakk›nda hiçbir fley bilmiyorsa hiçbir iflaret koymayabilir (bilmiyorum).
Projektif Kiflilik Testleri Projektif testler, Freud'un Psikoanalitik yaklafl›m›n›n temelindeki psikodinamik görüfle dayan›r. Kiflinin içsel yafl›nt›lar›n› yans›taca¤› esas›na dayand›r›lm›fllard›r. Bu testlerin amac›, kiflilerin psikolojik yaflant›lar›n› -duygu, düflünce, kayg› ve çat›flmalar- sunulan belirsiz test uyar›c›lar›na yans›tmalar›n› sa¤lamakt›r.
Kiflilik De¤erlendirilmesi ve Kiflilik Testleri
Projektif testlerin genel olarak özellikleri flunlard›r: • Yan›t özgürlü¤ü vard›r. Objektif testlerin aksine evet, hay›r gibi k›s›tl› yan›tlar yerine kifli uyar›c›lar›, kendine göre, istedi¤i gibi yan›tlar. Hiçbir s›n›rlama yoktur. • Uyar›c›lar tam olarak belirlenmemifltir. Böylece bireyin belirsiz uyar›c›y› kendine göre de¤erlendirip, duygu ve düflüncelerini yans›taca¤› beklenir. • Kiflili¤in bütününün de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r. Projektif testlerin uyar›c›lara de¤iflik ve çok say›da özgür yan›t verme özelli¤i, yan›tlar›n istatistiksel olarak de¤erlendirilmesini, nesnellik ve güvenilirlik gibi ölçütlere ulaflmay› güçlefltirir. Burada örnek olarak bir kaç projektif testten söz edilecektir. Bu örnekler aras›nda H.Rorschach taraf›ndan gelifltirilmifl olan Rorschach Testi 10 kart üzerine bas›lm›fl simetrik mürekkep lekelerinden oluflmufltur. Rorschach testi, bu iflte yetiflmifl deneyimli bir psikolog taraf›ndan verilmelidir. Bireyle gerekli iyi iliflki kurulduktan sonra kartlar kendisine birer birer gösterilip, mürekkep lekelerinde neler gördü¤ü, ne alg›lad›¤› sorulur. Lekelerin nas›l alg›land›¤› önemlidir. Verilen yan›tlar genellikle kliniklerde davran›fl bozuklu¤u tan›s› koymak ve kiflilik dinami¤ini aç›klamak için kullan›l›r. Bir di¤er örnek Tematik Alg› Testidir (Thematic Apperception Test- TAT-) H.A.Murray ve C.D. Morgan taraf›ndan gelifltirilen test, üzerinde öykü türü yan›t vermeye elveriflli resimler olan 30 karttan oluflur. Bireye, genellikle tüm kartlar gösterilmeyebilir. Daha önceden seçilmifl olan belirli say›daki kartlar birer birer gösterilerek kendisinden her kart için konulu bir öykü anlatmas› istenir. TAT'›n say›lt›lar›ndan bafll›cas›, kiflinin anlatt›¤› öyküdeki kahramanla özdeflim yapt›¤›; bu kifliye atfetti¤i duygu ve düflüncelerin asl›nda kendi duygu ve düflüncelerinin bir yans›mas› oldu¤udur. TAT'›n bir de L. ve S.Bellack taraf›ndan gelifltirilmifl olan çocuklara uygulanan formu vard›r. CAT (Childrens Apperception Test) diye an›lan bu test, üzerinde insan yerine hayvan figürleri olan 10 karttan oluflmufltur. Bu resimler psikoanalitik kuram›n etkisiyle psikoseksüel geliflim dönemlerindeki temel çat›flmalar› yans›tacak biçimde gelifltirilmifltir. TAT ve Rorschach gibi, kliniklerde en s›k kullan›lan testlerden baflka, uygulanmas› ve de¤erlendirilmesi daha basit olan Cümle Tamamlama Testleri ile tamamen sözel yan›tlamay› gerektiren Kelime Ça¤r›fl›m Testleri de vard›r. Cümle Tamamlama Testlerine örnek olarak "Rotter Cümle Tamamlama Testi" verilebilir. Bu test yaln›z bir iki kelimesi yaz›lm›fl gerisi bofl b›rak›lm›fl cümlelerden oluflur. Örne¤in, "Hoflland›¤›m fley..............." Kelime Ça¤r›fl›m Testleri psikoanalitik yaklafl›mdan etkilenmifltir. Bilinçalt›n› anlama tekniklerinden olan Serbest Ça¤r›fl›m tekni¤ine dayan›rlar. Bu testler, birbiriyle iliflkisi olmayan kelimelerin biraraya gelmesinden oluflur. Testi alan kifliye bunlar s›ras›yla sunularak herbiri için kiflinin ilk akla gelen fleyi (kelime) söylemesi istenir. Kelime ça¤r›fl›m testleri önceleri zihinsel yeteneklerin araflt›r›lmas›yla u¤raflan psikologlarca zihin süreçlerinin incelenmesinde kullan›lm›flt›r. Klinik kullan›mlarda ise daha çok psikoanalitik yaklafl›m›n temsilcileri taraf›ndan, örne¤in, C.Jung, "duygusal ve heyecansal yaflant›lar›n" a盤a ç›kar›lmas› amac›yla uyar›c› anlams›z kelimelerin de buna göre haz›rland›¤› flekilleriyle kullan›lm›flt›r. Kiflilik testlerinin genelde psikolojik testlerin özellikleri aç›s›ndan k›sa bir de¤erlendirmesini yaparak konumuzu bitirece¤iz.
255
256
Kiflilik De¤erlendirilmesi ve Kiflilik Testleri
Psikolojik test, davran›fl örneklerini ölçen standart ve nesnel bir ölçektir.
"Psikolojik test" kavram›, de¤iflik kifliler taraf›ndan de¤iflik anlamlarda kullan›lmaktaysa da bugün amac›m›za en uygun görünen tan›m› Anastasi taraf›ndan verilenidir. Bu tan›ma göre psikolojik test, davran›fl örneklerini ölçen standart ve nesnel bir ölçektir. Bir insan›n davran›fllar›ndan örnekler almadaki amaç, yaln›z örnek davran›fl›n kendisini anlamak de¤il; bu örne¤in temsil etti¤i daha anlaml› davran›fllar hakk›nda da bilgi edinmektir. Buna, testin yordama gücü (tahmin etme) denir. Örne¤in, bir kiflilik testi sonucunda kiflinin belli baz› durumlarda nas›l davranaca¤›, ne gibi tutumlar gösterece¤i hakk›nda yordama yapmam›z sa¤lanabilir. Psikolojik testlerin birtak›m özellikleri vard›r. Tan›m›m›zdaki nesnellik ve standartl›k özelliklerine de¤inilmiflti. Bir testin nesnel olmas› demek uygulamada testin verilmesi, puanlamas› ve de¤erlendirilmesinin, testörün kiflisel yanl›l›k ve de¤er yarg›lar›ndan ba¤›ms›z olmas› anlam›na gelir. Bir testin standardize olmas› ise, testin verilme kurallar›, materyali ve puanlama koflullar›n›n önceden saptanm›fl olmas› demektir. Bunlardan baflka standart bir ölçü arac› olan testin güvenirli¤i de olmal›d›r. Güvenirlikle, bir testin ölçmek istedi¤ini ne oranda kesin ve iyi ölçtü¤ü kastedilir. Bu da test tekrarland›kça puanlar›n oldukça sabit kalmas›yla gösterilebilir. Bir de testin geçerlik özelli¤i olmal›d›r. Geçerlik, bir testin ifllevini ne derecede yerine getirdi¤ini; yani ölçmek istedi¤i özelli¤i ölçebilme derecesine denir.Bir ölçü arac›n›n güçlü ve ifllevsel olmas›n› sa¤layan yukar›daki özellik ya da ölçütlere k›saca de¤inilmesinin nedeni, psikolojik testler ailesinden olan kiflilik testlerinin bu ölçütler bak›m›ndan bir de¤erlendirmesini yapmakt›r. Bugün elimizde çok çeflitli kiflilik testleri olmas›na karfl›n an›lan test özellikleri (nesnellik, güvenirlik vb.) yönünden kiflilik testlerinin genel olarak zeka ve yetenek testlerinin eriflti¤i düzeye eriflti¤i söylenemez. Bunun nedeni, yap›lan çal›flmalar›n ya da gösterilen gayretin azl›¤›na ba¤l› olmaktan çok, kiflilik kavram›n›n, bilimin ve psikolojinin çal›fl›lmas› en güç ve karmafl›k konular›ndan biri olmas›na ba¤lanabilir.
Özet
257
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
psikodinamik kuramlar ya da sosyal görüfllü psikoanalistler insan› sadece biyolojik bir varl›k de¤il ayn› zamanda sosyal bir varl›k olarak toplumun bir ürünü görmüfllerdir. Bu kuramc›lar›n aras›nda Adler, Horney, Fromm ve Sullivan yer al›r. Bir di¤er yaklafl›m ise insanc›l kiflilik kuram›d›r. Bu kuram sosyal gereksinim ve bilinçli (ego) süreçler üzerinde durur. Bu kuramlar daha çok kuramc›lar›n isimleriyle an›l›r. Carl Rogers, Abrahan Maslow, Rolla May, Victor Frankl bu isimler aras›nda yer al›r. Davran›flç› kuram ise ö¤renme kuram› ile paralel kavramlar› kullanmaktad›r. Sosyal biliflsel ö¤renme kuramlar› ise davran›flç› kuramlar›n bir uzant›s› olarak ö¤renme, biliflsel süreçler ve sosyal etki konular› üzerine yo¤unlafl›r.
Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik kavramlar›n› tan›mlayacak, kiflili¤in geliflimine etki eden biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klamak Kiflilik, çeflitli flekillerde tan›mlanm›flt›r. Kiflili¤in geliflmesini etkileyen bafll›ca etkenler biyolojik ve çevresel olmak üzere iki genel grupta incelenmifltir. Kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik çeflitli kuramlar gelifltirilmifltir. Kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik gelifltirilen kuramlar› tan›mlayabilmek Bunlardan bafll›calar› psikoanalitik, sosyal ö¤renme, davran›flç› vb. kuramlard›r. Kiflilik kuramlar› karmafl›k davran›fllar› k›sa ve aç›k ifadesini sa¤lamalar›, mevcut bilgileri anlaml› bir bütün haline getirmeleri aç›lar›ndan önemlidir. Sigmund Freud taraf›ndan gelifltirilen psikoanalitik kuram, kiflili¤i tan›mlarken yap›sal ve topografik görüflleri temel al›r. Yap›sal görüfl zihinsel yaflam›n bir biriyle çat›flma halinde olan ancak birbirini tamamlayan id, ego ve süperego ögelerini tan›mlar. Topografik görüfl ise zihinsel yaflam›n yüzeysel yap›s›n› oluflturan betimleyici özellikleri bilinçalt›, bilinçöncesi ve bilinç olarak ele al›r. Freud sonras›
AMAÇ
3
Kiflili¤in de¤erlendirilmesi için yap›lan kiflilik testlerinin neler oldu¤unu ve özelliklerini aç›klayabilmek Kiflili¤in de¤erlendirilmesi çeflitli kiflilik ölçekleriyle yap›l›r. Kiflilik ölçekleri genellikle objektif ve projektif olmak üzere iki büyük kategoride incelenebilir. Objektif testlere MMPI, projektif testlere Rorschach ve TAT bafll›ca örnekler olarak verilebilir.
258
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Kiflili¤in de¤iflik "bireyleraras› iliflki durumlar›ndan vardand›¤›" görüflü kime aittir? a. W.James b. Sullivan c. E. Fromm d. S. Freud e. E Erikson 2. Afla¤›dakilerden hangisi herhangi bir kuramda olmas› beklenen bir özelliktir? a. De¤iflkenlerin gözlenemez olmas› b. Kavram tan›mlar›n›n biniflikli¤i c. S›nanabilir denencelerin olmas› d. Spekülasyona dayal› kavramlar›n olmas› e. Deneye elveriflli olmamas› 3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi psikoanalitik kuram için do¤ru bir ifadedir? a. Kiflili¤i kapsaml› bir bütün olarak ele al›r. b. Kapsaml› olmas› nedeniyle ekonomik de¤ildir. c. Spekülatif olmas› bak›m›ndan etkin olamam›flt›r. d. Kiflilik kuram› olarak yetersiz bulunmufltur. e. E Erikson taraf›ndan ileri sürülmüfltür. 4. Afla¤›dakilerden hangisi bilinçalt› kavram›n› ifade eder? a. Zihinsel yaflam›n betimleyici niteli¤idir. b. Zaman-mekan ve mant›k çarp›kl›klar›n›n olmad›¤› psiflik yaflam kesitidir. c. Gerçeklik ilkesine göre çal›flan sistemdir. d. Psikoanalitik kuram›n kiflili¤i aç›klayan temel kavramlar›ndand›r. e. Bilince en yak›n k›s›md›r. 5. Afla¤›dakilerden hangisi kiflilik psikolo¤u için önem tafl›r? a. Davran›fl›n biyolojik ifllevselli¤idir. b. Davran›fl›n kal›tsal yönleridir. c. Davran›fl›n psikolojik ifllevselli¤idir. d. Davran›fl›n ö¤renilen özellikleridir. e. Davran›fl›n bilinmeyen özellikleridir.
6. Kiflilik kuramlar›yla ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Kiflilik kuramlar› bilimsel kuram olma özelliklerinin ço¤undan yoksundur. b. Bilimsel özellikleri tümüyle kapsayan tek ve kapsaml› bir kiflilik kuram› gelifltirmek imkans›zd›r. c. Kiflilik kuramlar› kiflili¤in temelinde do¤adaki temel düzenin oldu¤u say›lt›s›n› kabul ederler. d. Kiflilik kuramlar› karmafl›k olaylar› basitlefltirerek daha anlaml› hale getirirler. e. Kiflilik kuramlar›n›n ifllevselli¤i tart›fl›lmaktad›r. 7. Dürtü ve heyecanlar› göz ard› ederek bilifllere a¤›rl›k veren kiflilik kuram› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹nsanc›l kiflilik kuramlar› b. Sosyal görüfllü psikoanalitik kuramlar c. Davran›flc› kuramlar d. Sosyal ö¤renme kuramlar› e. Fenomelojik kuramlar 8. Afla¤›dakilerden hangisi projektif kiflilik testlerinin özelliklerinden birisi de¤ildir? a. Uyar›c›lar› tam olarak belirlenmemifltir. b. Kiflili¤in bütününün de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r. c. Nesnellik ve güvenirlik gibi ölçütleri karfl›lamaya uygundurlar. d. Freud’un psikoanalitik yaklafl›m›n› temel al›rlar. e. Yan›t özgürlü¤ü vard›r. 9. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal ö¤renme kuramlar›n›n temel görüfllerinden birisi de¤ildir? a. Birey, aktif olarak d›fl dünya ile iliflkiye girerek bilgi araflt›r›r. b. Herkesin biliflsel kurulumu ayn› flekilde oluflur. c. Kiflilik gözlenebilir somut davran›fllara bak›larak anlafl›lmal›d›r. d. Ö¤renme belirli bir çevre ba¤lam›nda gerçekleflir. e. Baflkalar›n› gözleyerek ö¤renme modeli üzerinde durur. 10. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisine göre kendilik kavram› örgütlenmifl bir bütündür? a. S. Freud b. C. Rogers c. A. Adler d. E. Froom e. H. Sullivan
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden Son y›llarda bilim alan›ndaki en büyük geliflmeler, kuflkusuz ki genetik mühendisli¤i alan›nda yaflanm›flt›r. Bunlardan en önemlisi insan genom projesinin tamamlanm›fl ve insan›n gen haritas›n›n ç›kar›lm›fl olmas›d›r. Bir di¤er önemli bulufl ise canl›lar›n klonlama yöntemi sayesinde genetik olarak t›pat›p ayn›lar›n›n oluflturulabilmesidir. Genetik alan›ndaki bu geliflmeler beraberinde önemli tart›flmalar› getirmifl ve dünya gündemini meflgul etmifltir, hala da etmektedir. Bu tart›flmalardan bir tanesi, insan genom bilgilerini ve klonlama yöntemini kullanarak dünyada çok önemli ifller yapm›fl ve tarihe geçmifl kiflilerin ayn›lar›n› yaratma konusundad›r. Örne¤in Einstein’›n ya da Atatürk’ün genetik olarak ayn›s› olan bir bebek yaratal›m ve ondan tekrar büyük ifller yapmas›n› bekleyelim mi, gibi. Tabi ki bu olumlu örneklerin yan›nda bir Hitler daha yaratma tehdidi de gündemdedir. Yukar›da verilen tart›flmay› size anlat›lan kiflilik psikolojisin kavramlar›yla düflününüz. Kiflilik psikolojisi ba¤lam›nda anlat›lanlar› göz önüne ald›¤›n›zda, bir insan›n genetik olarak ayn›s›n›n yarat›lmas›, onun geçmiflteki gibi bir insan olaca¤› anlam›na gelir mi? Örne¤in Einstein’›n ya da Atatürk’ün genetik olarak ayn› olan ikizlerini yaratsak, bu bebekler büyüdüklerinde Einstein’n›n ikizi önemli bir bilim adam›, Atatürk’ün ikizi büyük bir lider olurlar m›? Bu konuyu kiflilik psikolojisi bilgilerini kullanarak nas›l tart›fl›rs›n›z?
Biraz Daha Düflünelim 1. Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik kavramlar›n› tan›mlayarak,
HARLOW, H.F., HARLOW, M.K., SUOM‹, S.T. "From Thought to therapy: Lessons from a private library" American Scientist. 59, 536-549, 1971, Aktaran: Gerow J.R. Psychology An Introduct›on. New York: Harper and Collins, 1995. LAMB.M.E., HWANG, C.P., FROD‹, A.M. ve FROD‹, M. "Security of mother and father infant attachment and its relation to sociability with strangers in traditional and nontraditional Swedish families" Infant Behavior and Development. 5, 355-368, 1982,Aktaran: Gerow J.R. Psycholog An Introduct›on New York: Harper and Collins, 1995. MADD‹, S.R., Personality Theories. A comparative analysis, Illinois: The Dorsey Press, 1977. MEADOWS, P. KROEBER VE KLUCKHOHN, Sosyal ve Kültürel De¤iflme. Çev.G.BOZKURT, H.Ü.Yay›nlar›, D-21; Ankara: Cihan Matbaas›, 1976. SAVAfiIR, I. Minnesota Çok Yönlü Kiflilik Envanteri Elkitab›. (Türk Standardizasyonu), Ankara: Sevinç Matbaas›, 1981. STERN, D. The First Relationship. Cambridge, M.A.: Harvard University Press, Aktaran: Grew J.R. Psychology An Introduct›on New York: Harper and Collins, 1995.
Yan›t Anahtar› 1. b 2. c 3. c
kiflili¤in geliflimine etki eden biyolojik ve çevresel etkenleri aç›klay›n›z.
4. d
2. Kiflili¤in anlafl›lmas› ve incelenmesine yönelik gelifltirilen kuramlar› k›saca tan›mlay›n›z.
5. c
3. Kiflili¤in de¤erlendirilmesi için yap›lan kiflilik testlerinin neler oldu¤unu ve özelliklerini aç›klay›n›z.
6. b 7. d
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar
8. c
HALL, C.S., LINDZEY, G. Theories of Personality. New York, John Wiley, 1970.
9. b
HARLOW, H.F. "Love in Infant Monkeys" Scientific American. 200, 68-74, 1959, Aktaran: Gerow J.R. Psychology An Introduct›on New York: Harper and Collins, 1995.
259
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Freud'un Kuram›n› tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflili¤in Tan›mlanmas› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Psikolojik Testler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ö¤renme Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kiflilik Kuramlar› bölümünü tekrar okuyunuz.
260
S‹GMUND FREUD (1856-1939)
P
sikoloji tarihinin en tan›nan bilim adam› olarak karfl›m›za ç›kan Freud yazd›¤› eserlerle insan›n do¤as›n›n yeni bir gözle görülmesine ve bireyin davran›fl›n›n yeni bir aç›dan alg›lanmas›na yol açm›flt›r. K›rk senelik meslek yaflam›nda bir çok eser yay›nlayan Freud’un modern Psikoloji’nin oluflumunda çok önemli etkileri olmufltur. Freud 19. YY’›n burjuva temel de¤erlerine sahip bilimsel pozitivizminden ve yaflamla ilgili ak›mlardan yo¤un bir biçimde etkilenmifl bir düflünürdür. Sigmund Freud bir yahudi ailesinin çocu¤u olarak 1856’da Freiburg’da do¤du. Dört yafl›na geldi¤inde ailesiyle birlikte Viyana’ya tafl›nd›. 1938 y›l›na kadar olan çal›flmalar›n› bu kentte tamamlad›. Daha sonra Avusturya’n›n Almanya ile birleflmesinden sonra ‹ngiltere’ye gitti. Freud yaflam›nda çok baflar›l› bir ö¤renci olmufl ve en üstün derecelerle gitti¤i okullardan mezun olmufltur. 1881’de Viyana T›p Fakültesi’nden mezun olmufl, 1885 y›l›nda ise Paris’te ünlü Jean Martin Charcot ile çal›flmak üzere burs kazanm›flt›r. Freud için Charcot çok önemli bir kiflidir. Çünkü Charcot’un Freud’un davran›fl bozukluklar› konusundaki düflüncelerinin oluflumunda çok önemli etkileri olmufltur. Charcot’un karizmatik kiflili¤i Freud’u ayr›ca çok etkilemifl ve yaflam boyu ona hayranl›k duymufltur. 1886 y›l›nda Viyana’ya döndükten sonra muayenehane açan ve doktor olarak çal›flan Freud 1939 y›l›nda Londra’da ölmüfltür. Eserleri hala daha en çok okunan ve tart›fl›lan kiflilerden biridir.
261
15
Davran›fl Üzerine Sosyal Etkiler
Amaçlar›m›z Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra; sosyal etki kavram›n› ve davran›fl üzerindeki üç çeflit sosyal etkiyi tan›mlayabilecek, bireyin davran›fl›n› etkileyen bu sosyal etkilerden, uyma, kabul etme ve itaat davran›fllar›n› belirleyen etkenleri göz önüne alarak karfl›laflt›rabilecek, grubun, bireyin davran›fl› üzerindeki etkisini nedenleri ve oluflum koflullar› ile aç›klayabileceksiniz.
262
Davran›fl Üzerine Sosyal Etkiler
1997 y›l› Nisan ay›nda Güney California’da garip bir olay yafland›. Marshall Applewhite liderli¤indeki Heaven’s Gate tarikat›na mensup 38 kifli liderleriyle birlikte toplu bir flekilde intihar etmifllerdi. Bu olay Amerikan tarihinde o güne dek görülen en büyük toplu intihar olay›yd›. Tarikat üyeleri bulunduklar› zaman hepsi ayn› flekilde siyah pantolonlar, siyah gömlekler ve Nike ayakkab›lar giymifllerdi, yatakta s›rt üstü yat›yorlard› ve yüzlerinde eflatuna yak›n mor renkli bir örtü bulunmaktayd›. Hale-bopp kuyruklu y›ld›z›n› izleyen bir uzay gemisi taraf›ndan cennetin krall›¤›na götürüleceklerine inanan tüm üyeler bavullar›n›, kimlik belgelerini haz›rlad›lar ve video teyplere veda konuflmalar›n› kay›t ettiler. Daha sonra da votka ve fenobarbital alarak kafalar›na naylon torbalar geçirip yaflamlar›na son verdiler. Yafllar› 21 ile 72 aras›nda de¤iflen 21 kad›n ve 18 erkek tarikat üyesi neden Applewhite’yi izleyerek kendi yaflamlar›na son verdiler? Ne gibi sosyal etkiler bu gibi kendine zarar verici davran›fla yol açabilir? Bir tarikat üyesine göre o anda hepsi di¤erleriyle ortak bir flekilde ayn› düflüncelere sahiptiler. Buna karfl›l›k, Heaven’s Gate tarikat› üzerine de çal›flan bir tarikat uzman›na göre, Applewhite tarikat üyelerinin düflünceleri üzerinde kontrol gücüne sahipti ve onun kiflisel fantezileri aç›s›ndan bu üyeler önemsiz birer piyondu. Heaven’s Gate tarikat›nda yaflanan bu toplu intihar olay› sosyal etkinin korku veren ve potansiyel olarak öldürücü gücünü göstermektedir. Günlük yaflamda karfl›lafl›lan birçok olayda insanlar›n birbirlerini etkiledikleri görülebilir. Bir stadyumdaki seyirciler stad›n dört bir taraf›nda dalgalanma fleklinde bir görüntü sergiler ya da hep birlikte büyük bir uyum içinde tak›mlar›n› destekleyici flekilde flark› söylerler. Televizyon programlar› yap›mc›lar›, komedi türü filmlerde arada gülme efektleri ilave ederek izleyicilerin ilgisini artt›rma yolunda giderler. Politik adaylar seçmenleri kendi taraflar›na çekerek kazanabilmek için kendi kamuoyu yoklama sonuçlar›n› abart›l› bir flekilde verirler. Barmenler ve garsonlar müflterileri memnun ederek daha fazla bahflifl almaya çal›fl›rlar. Bu örneklerde de görüldü¤ü gibi insanlar bazen di¤erlerini otomatik bir flekilde ve onlarla hiçbir çat›flmaya düflmeden taklit ederler. ‹nsanlar›n birbirlerinin davran›fllar› üzerinde çeflitli etkilerde bulunduklar›n› bilmek için elbette sosyal psikolog olmaya gerek yoktur. Sosyal etki kavram›, bireyin di¤erlerinin gerçek olan ya da olmayan bask›lar›ndan etkilenmesine iflaret etmektedir. Etkilerin çeflitleri birey üzerinde çeflitli flekillerde ve büyüklüklerde ortaya ç›kar. Bu bölümde uyma, itaat ve boyun e¤me konular›na de¤inilecektir. Kaynak: Brehm, S.S., Kassin S. M., ve Fein, S., 1999. Social Psychology. New York: Houghton Mifflin Company. D‹KKAT
Ünitenin daha iyi anlafl›labilmesi için toplumsal grup ve toplumsallaflma konular›n› gözden geçiriniz. Ünitedeki konular› gerçek yaflamdan örneklerle birlikte düflünmeye çal›fl›n›z.
Girifl - Sosyal Etki
263
G‹R‹fi Di¤er insanlar›n bireyin davran›fllar›nda do¤rudan do¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydana getirdikleri durumlarda sosyal etkiden söz edilir. Sosyal etki do¤umla birlikte bafllayan bir olgudur. Dünyaya geldi¤inde sosyal bir varl›k olmayan bebe¤in davran›fllar› do¤du¤u günden itibaren di¤er insanlar taraf›ndan etkilenmeye bafllar. Toplumsallaflma dedi¤imiz, ailede bafllayan ve daha sonra di¤er toplumsal kurumlarda devam eden bu süreç içinde, birey yavafl yavafl sosyal bir varl›k haline gelir. Toplumsal kurumlar›n davran›fllar üzerindeki etkileri toplumsallaflma süreci ile s›n›rl› de¤ildir. Bu etki yaflam›n her döneminde görülmekte ve tüm yaflam boyunca devam etmektedir. Toplumsal kurumlar›n davran›fl üzerindeki etkileri, bu kurumlar›n yap›s› ve iflleyiflleri ile birlikte sosyoloji derslerinizde ayr›nt›l› bir biçimde ele al›nm›flt›. Bu ünitede ise, sosyal etki bir baflka aç›dan ele al›nacak ve di¤er insanlar›n gündelik davran›fllar›m›z üzerindeki etkileri üzerinde durulacakt›r.
SOSYAL ETK‹ Davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etki kendini de¤iflik biçimlerde gösterir. Bu bölümde bireyin davran›fllar›n› farkl› biçim ve derecelerde etkileyen, uyma, kabul etme ve itaat olarak adland›r›lan üç tür sosyal etki üzerinde durulacakt›r.
Uyma Günlük yaflamda insanlar› dikkatle gözledi¤imiz zaman de¤iflik türde uyma davran›fllar›na tan›k oluruz. Örne¤in, kalabal›k bir caddede, iki kiflinin dikkatle bir noktaya bakt›¤›n› gören di¤er insanlar›n da ayn› noktaya bakmaya bafllamalar› bir uyma davran›fl›d›r. Bir grubun üyesi olan bir kiflinin bu grup taraf›ndan onaylanan biçimde giyinmesi ve konuflmas› da bir uyma davran›fl›d›r. Di¤er yandan, uyma davran›fl› bireyin düflünce ve davran›fllar›n› üyesi bulundu¤u grubun normlar›na göre düzenlemesi fleklinde de görülebilir. Hepimizin zaman zaman tan›k oldu¤u gibi, birey ile grubun düflünce ve davran›fllar› aras›nda bir uyuflmazl›¤›n oldu¤u durumlarda, ço¤unlukla birey düflünce ve davran›fllar›n› gruba uyacak biçimde de¤ifltirir. Verilen bu örneklerden de anlafl›laca¤› gibi, bireylerin düflünce ve davran›fllar›n› üyesi olduklar› grubun normlar›na uyacak biçimde düzenlemelerine uyma ad› verilmektedir. Uyma davran›fl› gerçek bir tutum de¤iflmesini yans›tabilece¤i gibi, sadece bireyin grubun düflüncesini kabul etmifl gibi görünmesinin bir sonucu da olabilir. Yani baz› durumlarda birey, grubun düflünce ve davran›fllar›n›n do¤ru oldu¤una gerçekten inand›¤› için uyma davran›fl› gösterir. Bu tür uyma davran›fl›na benimseme ad› verilir. Baz› durumlarda ise, birey grubun düflünce ve davran›fllar›n›n do¤ru oldu¤una inanmad›¤› halde, bu düflünce ve davran›fllar› benimsemifl gibi görünür. Bu tür uyma davran›fl›na benimsemifl görünme ad› verilir. Uyma davran›fl› nedir? Kaç tür uyma davran›fl› vard›r?
Uyma, bireylerin düflünce ve davran›fllar›n› üyesi olduklar› grubun normlar›na uyacak biçimde düzenlemeleridir.
SIRA S‹ZDE
264
Sosyal Etki
Benimseme Benimseme sonucu ortaya ç›kan uyma davran›fl›n› daha iyi anlayabilmek için, Muzaffer fierif taraf›ndan yap›lan bir araflt›rmaya k›saca göz atal›m. Karanl›k bir odada bir ›fl›k noktas›na bir süre bak›ld›¤›nda, bu ›fl›k noktas› hareket ediyormufl gibi görünür. fierif, araflt›rmas›nda otokinetik etki ad› verilen bu alg› yan›lmas›ndan yararlanm›flt›r. Önceden birbirlerini tan›mayan kiflilerin kat›ld›¤› bu araflt›rma üç aflamada yürütülmüfltür. ‹lk aflamada, bireyler karanl›k bir odaya tek tek al›narak kendilerinden ›fl›k noktas›na dikkatlice bakmalar› ve kaç santim hareket etti¤ini tahmin etmeleri istenmifltir. Bafllang›çta her bireyin de¤iflik tahminler yürüttü¤ü, ancak birkaç tekrardan sonra bir mesafede karar k›larak hep bu mesafe civar›nda tahminler yürüttü¤ü görülmüfltür. Yani her birey kendisi için bir tahmin standard› oluflturmufltur. Araflt›rman›n ikinci aflamas›nda, bu kifliler bir kaç kiflilik gruplar halinde karanl›k odaya al›nm›fl ve herkesin ›fl›¤›n ne kadar hareket etti¤ine iliflkin tahminlerini di¤erlerinin duyaca¤› flekilde yüksek sesle yapmas› istenmifltir. Bafllang›çta her birey birinci aflamada oluflturdu¤u standarda uygun tahminler yürütmüfltür. Ancak, tekrar say›s› artt›kça, bireylerin tahminleri giderek birbirine yaklaflm›fl ve bir noktadan sonra herkesin tahmini ayn› olmaya bafllam›flt›r. Yani, grup kendisi için bir standart oluflturmufl, herkes birinci aflamada gelifltirdi¤i kiflisel standard›ndan vazgeçerek, grup standard›na uymufltur. Araflt›rman›n üçüncü aflamas›nda bu kifliler karanl›k odaya yine tek tek al›nm›fl ve ›fl›¤›n ne kadar hareket etti¤ine iliflkin tahminleri sorulmufltur. Bu aflamada kiflilerin, tek bafllar›na olmalar›na ra¤men, birinci aflamada oluflturduklar› kiflisel standartlara göre de¤il, ikinci aflamada oluflan grup standard›na göre tahminlerde bulunduklar› görülmüfltür. Uyma davran›fl›n› tan›mlarken, birey ile grup aras›nda uyuflmazl›¤›n oldu¤u durumlarda ço¤u kez bireyin kendisini gruba uyacak biçimde de¤ifltirdi¤ini söylemifltik. Bunun bir örne¤i yukar›da özetlenen araflt›rmada aç›kça görülmektedir. Araflt›rman›n birinci aflamas›nda oluflan kiflisel standartlar, ikinci aflamada oluflan grup standard› ile uyuflmad›¤› için, bireyler kendi standartlar›n› gruba uyacak flekilde de¤ifltirmifltir. Di¤er yandan, tek bafllar›na olduklar› zaman da grup standard›n› kullanmalar›, kiflilerin grup standard›n›n do¤ru oldu¤una gerçekten inand›klar›n›, yani benimseme nedeniyle uyma davran›fl› gösterdiklerini ortaya koymaktad›r.
Benimsemifl Görünme Benimsemifl görünme sonucu ortaya ç›kan uyma davran›fl›n› yine bir araflt›rmadan örnek vererek aç›klamaya çal›flal›m. Solomon Asch taraf›ndan yap›lan bu araflt›rmada, bir grup bireye birinin üzerinde de¤iflik uzunlukta üç tane dikey çizgi, di¤erinin üzerinde uzunlu¤u bu çizgilerden birine eflit tek bir dikey çizgi bulunan kart çiftleri gösterilmifltir. Bireylerden istenen, tek çizginin di¤er üç çizgiden hangisine eflit oldu¤unu s›rayla, teker teker ve yüksek sesle söylemeleridir. Asl›nda, grubu oluflturan bireylerden biri hariç di¤erleri araflt›rmac›n›n yard›mc›s› olup, hangi kart çiftine ne tür cevap verecekleri önceden belirlenmifltir. Ancak, bu bireyin di¤er grup üyelerinin araflt›rmac›n›n yard›mc›s› olduklar›ndan haberi yoktur. Grubun oturufl biçimi araflt›rman›n amac›ndan haberi olmayan bu bireyin yarg›s›n› sondan bir önceki kifli olarak söyleyece¤i biçimde düzenlenmifltir. Önceden belirlendi¤i gibi, araflt›rmac›n›n yard›mc›lar› ilk kart çiftlerine do¤ru cevaplar vermifl, ancak daha sonra yanl›fl oldu¤u aç›kça belli olan cevaplar vermeye bafllam›fllard›r. Ayn› ifllem her seferinde araflt›rman›n amac›ndan haberi ol-
‹nsanlar Niçin Uyma Davran›fl› Gösterirler?
mayan farkl› bir kifliyi gruba dahil ederek bir çok kez tekrarlanm›flt›r. Araflt›rman›n sonuçlar›, araflt›rman›n amac›ndan haberi olmayan kiflilerin %35'inin verilen cevaplar›n yanl›fl oldu¤unun çok aç›kça görüldü¤ü durumlarda bile grubun yarg›s›na uyduklar›n› göstermifltir. Gruba uyan kiflilere grup yarg›s›n›n yanl›fl oldu¤unu farkedip etmedikleri soruldu¤unda, bu kiflilerin tümü grup yarg›s›n›n yanl›fl oldu¤unu farkettiklerini söylemifltir. Yanl›fl bir yarg›ya niçin kat›ld›klar› soruldu¤unda ise, "aptal durumuna düflmemek için", "ç›k›nt›l›k yapmamak için", "uyumsuz biri gibi görünmemek için" gibi cevaplar vermifllerdir. Görüldü¤ü gibi, benimsemifl görünme nedeniyle ortaya ç›kan uyma davran›fl›nda, birey grubun düflüncesine kat›lmamakta, ancak flu ya da bu nedenle, bu düflünceyi benimsemifl gibi görünmektedir. Günlük yaflamda her iki tür uyma davran›fl›n›n örneklerini gerek kendimizde, gerekse di¤er insanlarda görmemiz mümkündür. Bu iki tür uyma davran›fl›n›n pratikte do¤uraca¤› sonuçlar farkl› olacakt›r. Çünkü grubun düflünce ve davran›fllar›n›n do¤ru oldu¤una inand›¤›m›z durumlarda, grup bask›s› olsun olmas›n bu düflünce ve davran›fllara uymaya devam ederiz. Grubun düflünce ve davran›fllar›n› benimsemifl göründü¤ümüz durumlarda ise, grup bask›s› kalkt›¤› anda do¤ru oldu¤unu düflündü¤ümüz biçimde davranmaya bafllar›z. Benimseme ve benimsemifl görünme sonucu ortaya ç›kan uyma davran›fllar› aras›nda ne fark vard›r? Siz de kendi yaflam deneyimlerinde benzer uyma davran›fllar› gösterme nedenlerinizi tart›fl›n›z.
265
Birey, benimsemifl görünme nedeniyle ortaya ç›kan uyma davran›fl›nda, grubun düflüncesine kat›lmamakta, ancak flu ya da bu nedenle, bu düflünceyi benimsemifl gibi görünmektedir.
SIRA S‹ZDE
‹NSANLAR N‹Ç‹N UYMA DAVRANIfiI GÖSTER‹RLER? Uyma davran›fl›n›n temelinde grubun birey üzerindeki etkisi yatmaktad›r. Grubun, birey üzerinde, bilgi sa¤lay›c› etki ve normatif etki olmak üzere iki de¤iflik türde etkisi vard›r. ‹lk olarak, grup bize sosyal gerçekler hakk›nda bilgi sa¤lar. Fiziksel bir olgunun gerçek olup olmad›¤›n› duyu organlar›m›z yoluyla ya da objektif ölçüm araçlar› kullanarak test etmemiz mümkündür. Örne¤in, bir soban›n so¤uk mu yoksa s›cak m› oldu¤unu elimizi dokundurarak anlayabiliriz. Buna karfl›, sosyal olgular›n do¤rulu¤unu do¤rudan do¤ruya test etmemiz mümkün de¤ildir. Örne¤in, kendimiz iyi bir insan olup olmad›¤›m›za kendi bafl›m›za karar veremeyiz. Bu konuda ancak di¤er insanlar›n tepkilerine bakarak ve kendimizi di¤er insanlarla karfl›laflt›rarak karar verebiliriz. Yani sosyal olgular hakk›nda bilgi edinebilmek için di¤er insanlara ihtiyac›m›z vard›r. Bu yüzden de grubun bize sa¤lad›¤› bilgi davran›fllar›m›z› önemli ölçüde etkilemektedir. Di¤er yandan, toplumsal gruplar konusunu ifllerken de gördü¤ümüz gibi, her grup, üyelerinin uymas› gereken bir dizi norma sahiptir. Grubun devaml›l›¤› üyelerin bu normlara uymas› ile mümkündür. Bu nedenle, normlara uymayan üyeler, grubun niteli¤ine ba¤l› olarak de¤iflik biçimde cezaland›r›l›rlar. Örne¤in, bir arkadafl grubunda, grup normlar›na uymayan üyeler grup taraf›ndan d›fllan›rlar. Grup taraf›ndan d›fllanmak ço¤umuz için a¤›r bir cezad›r. Bu nedenle ço¤unlukla grup normlar›na uygun davranmay› tercih ederiz. Günlük yaflamda gözledi¤imiz uyma davran›fllar›n›n önemli bir bölümü grubun bilgi sa¤lay›c› ve normatif etkisinin ortaklafla ortaya ç›kard›¤› davran›fllard›r. Ancak, baz› durumlarda bir uyma davran›fl›n›n sadece bilgi sa¤lay›c› ya da sadece normatif etki sonucu ortaya ç›kmas› mümkündür.
Grubun, birey üzerinde, bilgi sa¤lay›c› etki ve normatif etki olmak üzere iki de¤iflik türde etkisi vard›r.
266
SIRA S‹ZDE
Uyma Davran›fl›n› Belirleyen Etkenler
Siz de dahil oldu¤unuz gruplarla olan iliflkilerinizi düflünerek uyma davran›fl›n›za etki eden etki türlerini tan›mlamaya çal›fl›n.
UYMA DAVRANIfiINI BEL‹RLEYEN ETKENLER Uyma davran›fl› her zaman ve her koflulda görülen bir davran›fl de¤ildir. Belirli bir durumda uyma davran›fl›n›n ortaya ç›k›p ç›kmayaca¤› bir çok etken taraf›ndan belirlenir. Bu etkenlerden baz›lar› bireyin, baz›lar› grubun, baz›lar› da ortam›n özellikleriyle ilgilidir. Bireysel Özellikler: Uyma davran›fl› aç›s›ndan bireyler aras›nda farkl›l›klar›n bulundu¤unu hepimiz biliriz. Çevremizde gruba uyan, sürekli olarak gruba karfl› ç›kan ve genellikle gruptan ba¤›ms›z davranan bir çok birey vard›r. Uyma davran›fl›n› belirleyen bireysel özelliklerin neler oldu¤unu belirlemek amac›yla genellikle gruba uyan ve uymayan bireyleri kiflilik özellikleri, grupla olan iliflkileri, grup-içi statüler aç›s›ndan karfl›laflt›r›lan birçok araflt›rma yap›lm›flt›r. Bu araflt›rmalar›n sonuçlar›na göre, "ba¤lanma ihtiyac›" yüksek, "kendine güveni" az, yetkeci (otoriter) tutumlara sahip, grubu çekici bulan, grup taraf›ndan benimsendiklerinden emin olmayan ve grup-içi statüsü düflük bireyler daha fazla uyma davran›fl› gösterme e¤ilimindedir. Di¤er yandan, baz› kültürlerde normlara uygun davran›fllar daha çok ödüllendirilirken, di¤erlerinde bireyler ba¤›ms›z davranmaya teflvik edilmektedirler. Bu nedenle, uyma davran›fl›n›n yayg›nl›k ve s›kl›¤› bir kültürden di¤erine de¤iflmektedir. Ancak, ba¤›ms›zl›k ile sürekli olarak gruptan farkl› davranma farkl› fleylerdir. Sürekli olarak gruptan farkl› davranmaya "karfl›t-uyma" ad› verilir. Karfl›t uyma da, asl›nda, bir tür uyma davran›fl›d›r. Çünkü, amaç gruptan farkl› davranmak oldu¤u için, karfl›t-uygucu birey grubu gözleyecek, grup ne yaparsa aksini yapacakt›r. Dolay›s›yla, karfl›t-uygucu bireyin davran›fllar›n› tayin eden yine grubun kendisi olmaktad›r. Ba¤›ms›z birey için amaç gruba karfl› ç›kmak de¤ildir. Ba¤›ms›z birey grup bask›s›ndan etkilenmeden karar veren, grubun davran›fllar›n› uygun buldu¤u durumlarda uyan, uygun bulmad›¤› durumlarda ise do¤ru bildi¤i biçimde davranan bireydir. Grubun Özellikleri: Uyma davran›fl› aç›s›ndan bireyler aras›nda farkl›l›klar oldu¤u gibi, bireyleri uyma davran›fl›na itme güçleri aç›s›ndan da gruplar aras›nda farkl›l›klar vard›r. Yani her grubun, bireyi uyma davran›fl›na itme gücü ayn› de¤ildir. Grubun bireyi uyma davran›fl›na itme gücünü belirleyen özelliklerinden bir tanesi büyüklü¤üdür. Yap›lan araflt›rmalar, 3-4 kiflilik bir grubun uyma davran›fl› göstermesi için bireye en üst düzeyde normatif bask› yapabildi¤ine iflaret etmektedir. Daha küçük bir grup birey üzerinde yeterli ölçüde etkili olamamakta, daha büyük bir grubun etki gücü ise 3-4 kiflilik bir grubun etki gücünden çok fazla olmamaktad›r. Örne¤in, Asch'›n daha önce sözünü etti¤imiz araflt›rmas›nda, araflt›rman›n amac›ndan haberi olmayan kifli d›fl›nda yanl›fl cevap veren bir kiflinin oldu¤u durumlarda hiç uyma davran›fl› görülmemifltir. Araflt›rman›n amac›ndan haberi olmayan kifli d›fl›nda yanl›fl cevap veren iki kiflinin bulundu¤u durumlarda %13, dört kiflinin bulundu¤u durumlarda ise %33 oran›nda uyma davran›fl› görülmüfltür. Yanl›fl cevap veren kiflilerin say›s›n›n daha da artt›r›lmas› uyma davran›fl› gösteren kiflilerin oran›nda önemli bir art›fla yol açmam›flt›r.
267
Uyma Davran›fl›n›n Toplumsal Bir ‹fllevi Var m›d›r? - Az›nl›k Etkisi
Grubun bireyi uyma davran›fl›na itme gücünü etkileyen bir di¤er özelli¤i üyeler aras›nda söz birli¤inin olmas›d›r. Üyeler aras›nda söz birli¤inin oldu¤u durumlarda, grubun birey üzerindeki etkisi daha fazla olmaktad›r. Söz birli¤ini bozan bir tek üyenin bulunmas› bile, grubun bask› yapma gücünü önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Örne¤in, Asch'›n araflt›rmas›nda, grubun yarg›s›na uymayan bir üyenin bulunmas›n›n, uyma davran›fl› gösteren bireylerin oran›n›n %35'ten, %8-9'a düflmesine yol açt›¤› görülmüfltür. Ortam›n Özellikleri: Bireylerin ve gruplar›n özelliklerinin yan› s›ra, ortam›n baz› özellikleri de uyma davran›fl›n› etkileyebilmektedir. Belirsizlik, uyma davran›fl›n› önemli ölçüde etkileyen ortamsal özelliklerden birisidir. Ortamda bir belirsizli¤in bulundu¤u ya da bireysel olarak var›lan yarg›lar›n do¤ru oldu¤undan emin olman›n güç oldu¤u durumlarda bireylerin uyma davran›fl› gösterme olas›l›klar› artmaktad›r. Uyma davran›fl›n› etkileyen bir di¤er ortamsal özellik, bireyin grupla yüz yüze bulunmas›d›r. Genellikle bireyler, grupla yüz yüze bulunduklar› durumlarda, grup yarg›lar›n› dolayl› olarak iflittikleri durumlara oranla çok daha fazla uyma davran›fl› göstermektedirler.
Grup üyeleri aras›nda söz birli¤inin oldu¤u durumlarda, grubun birey üzerindeki etkisi daha fazla olmaktad›r.
Uyma davran›fl›n› belirleyen etkenleri gözden geçirerek bireysel ve grup özelliklerinin etki derecelerini kendi yaflam deneyimlerinizi dikkate alarak karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
UYMA DAVRANIfiININ TOPLUMSAL B‹R ‹fiLEV‹ VAR MIDIR? Grubun birey üzerindeki etkisi sonucu ortaya ç›kan uyma basit bir davran›fl gibi görünmesine ra¤men, uyma davran›fl›n›n toplumsal bir ifllevi vard›r. Toplum, üyelerinin hangi koflullarda nas›l davranmalar› gerekti¤ini, hangi davran›fllar›n uygun, hangilerinin uygun olmad›¤›n› belirleyen bir dizi norma sahiptir. Sosyal iliflkilerin düzenli bir biçimde yürüyebilmesi, ancak bireylerin az ya da çok bu normlara uymas›yla mümkün olabilir. Herkesin can›n›n istedi¤i gibi davrand›¤›, hiç kimsenin kurallara uymad›¤› bir toplumda, bireylerin hangi koflullarda nas›l davranacaklar›n› tahmin etmek ve dolay›s›yla düzenli sosyal iliflkiler kurmak olanaks›zd›r. Uyma, sosyal davran›fllar›m›za bir düzen ve devaml›l›k kazand›r›r. Bu düzen sayesinde di¤er insanlar›n davran›fllar›n› tahmin edebilir, kendi davran›fllar›m›z› buna göre düzenleyebiliriz. K›sacas› bir toplumu oluflturan bireylerin, bir arada ve ahenkli bir biçimde yaflayabilmelerinin temelinde uyma davran›fl› yatmaktad›r.
Uyma, sosyal davran›fllar›m›za bir düzen ve devaml›l›k kazand›r›r.
AZINLIK ETK‹S‹ Görüldü¤ü gibi, grupla bireyin düflünceleri aras›nda farkl›l›klar›n bulundu¤u durumlarda, ço¤unlukla birey düflüncelerini gruba uyacak biçimde de¤ifltirmektedir. Sosyal etki genellikle ço¤unlu¤un az›nl›¤› etkilemesi biçiminde gerçekleflmektedir. Bununla birlikte, baz› koflullarda az›nl›¤›n kendi fikirlerini ço¤unlu¤a kabul ettirmesi de mümkündür. Tarihte, az›nl›k etkisi ad› verilen bu olgunun çok say›da örne¤i vard›r. Bir çok bilimsel gerçek bafllang›çta ço¤unluk taraf›ndan reddedilmifl, ancak bu gerçe¤i ortaya koyan bilim adamlar›n›n ›srarl› çabalar› sonucunda toplum bu gerçekleri kabul eder hale gelmifltir. Benzer flekilde çeflitli reformlar, bir çok toplumda bafllang›çta bu reformlara karfl› olan ço¤unlu¤un küçük bir grup taraf›ndan ikna edilmesi yoluyla gerçeklefltirilmifltir. Kuflkusuz az›nl›k etkisi ancak baz› koflullarda gerçekleflen bir olgudur. Yap›lan araflt›rmalar az›nl›¤›n tutarl›, aç›k fikirli ve ço¤unluktan sadece savunulan fikir aç›-
Sosyal etki genellikle, ço¤unlu¤un az›nl›¤› etkilemesi biçiminde gerçekleflmektedir.
268
Kabul Etme
s›ndan farkl›l›k gösterdi¤i durumlarda, ço¤unlu¤u etkileme olas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤unu ortaya koymufltur. Burada tutarl›l›ktan kastedilen fikirlerin her koflul ve ortamda savunulmas› ve geri ad›m at›lmamas›, aç›k fikirlilikten kastedilen dogmatik bir tav›r sergilenilmeyip, tart›flmaya aç›k olunmas›d›r. Sadece savunulan fikir aç›s›ndan farkl›l›k gösterilmesinden kastedilen ise, az›nl›¤›n ço¤unluk taraf›ndan kendilerinden biri olarak alg›lanmas›d›r. Tutarl› olmayan, yani bugün fikrini savunup, yar›n koflullara ba¤l› olarak fikrinden taviz veren, her türlü tart›flmaya kapal›, dogmatik bir tav›r sergileyen ve ço¤unluktan biri olarak alg›lanmayan bir az›nl›¤›n ço¤unlu¤u etkileyebilme olas›l›¤› hemen hemen yoktur. SIRA S‹ZDE
Az›nl›k etkisi nedir? Bu etki hangi koflullarda ortaya ç›kabilir?
KABUL ETME
"Kabul etme" ile "uyma" aras›ndaki temel fark, kabul etme davran›fl›na yol açan sosyal etkinin do¤rudan do¤ruya bir istek biçiminde dile getirilmesidir.
Bireylerin isteklerini kabul ettirmek için kulland›klar› taktikler; iste¤i yönelttikleri kifli ile olan iliflkilerinin türüne, iliflkideki statülerine, iste¤in do¤as›na, içinde yaflad›klar› kültürün ö¤retilerine ve kendi kiflilik özelliklerine ba¤l› olarak de¤iflir.
Uyma davran›fl›na yol açan sosyal etki ço¤unlukla aç›k bir biçimde dile getirilmez. Yani istisnai baz› durumlar d›fl›nda, kimse bireye grup normlar›na uymas› için aç›kça bask› yapmaz ya da bu yönde bir talepte bulunmaz. Buna ra¤men birey grubun bask›s›n› üzerinde hisseder ve davran›fllar›n› grup normlar›na uyacak biçimde düzenler. Nitekim, daha önce sözünü etti¤imiz fierif ve Asch'›n deneylerinde kimse araflt›rmaya kat›lan kiflilere grup yarg›s›na uymalar› gerekti¤i yönünde bir fley söylememifl, buna ra¤men bu kiflilerin önemli bir bölümü grup yarg›s›na uymufllard›r. Di¤er insanlar›n istekleriyle karfl› karfl›ya kalma günlük yaflam›n ola¤an bir parças›d›r. Arkadafllar›m›z birlikte birfleyler yapmam›z›, anne babam›z ya da büyüklerimiz baz› davran›fllar›m›z› de¤ifltirmemizi, çeflitli kifli ya da kurumlar kendilerine yard›m etmemizi, sat›c›lar pazarlad›klar› mallar› almam›z›, politikac›lar kendilerine oy vermemizi isterler. Bu örnekleri artt›rmak mümkündür. Di¤er insanlardan gelen istekleri "kabul etme"miz davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etkinin bir di¤er örne¤idir. "Kabul etme" ile "uyma" aras›ndaki temel fark, kabul etme davran›fl›na yol açan sosyal etkinin do¤rudan do¤ruya bir istek biçiminde dile getirilmesidir. Kuflkusuz insanlar günlük yaflamda kendilerine yönelik her iste¤i kabul etmezler. Bir iste¤in kabul ya da reddedilme olas›l›¤›n› belirleyen çok say›da etken vard›r. Bu etkenlerin neler oldu¤unu belirleme amac›yla çok say›da araflt›rma yürütülmüfltür. Bu araflt›rmalardan baz›lar›n›n sonuçlar›na göre, statüsü yüksek bir kifliden gelen, yüzyüze bir iliflki içinde dile getirilen, birden fazla kifli taraf›ndan ortaya konulan ve karfl›l›¤›n›n al›nma flans› bulunan isteklerin kabul edilme olas›l›¤› daha fazlad›r. Di¤er yandan, insanlar birbirlerinden sadece isteklerde bulunmakla kalmaz, ayn› zamanda isteklerinin yerine getirilmesini sa¤lamak amac›yla çeflitli taktikler kullan›rlar. Bireylerin isteklerini kabul ettirmek için kulland›klar› taktikler iste¤i yönelttikleri kifli ile olan iliflkilerinin türüne, iliflkideki statülerine, iste¤in do¤as›na, içinde yaflad›klar› kültürün ö¤retilerine ve kendi kiflilik özelliklerine ba¤l› olarak de¤iflir. Bu olguyu hat›r›m›zda tutmak kofluluyla, bir iste¤i kabul ettirmek için günlük yaflamda s›k s›k kullan›lan ve zaman zaman baflar›l› olan baz› taktikleri gözden geçirelim. Bu taktikler kendimizi sevdirmek, karfl›l›kl›l›k normunu kullanmak ve çoklu istek taktikleri olmak üzere üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Kendimizi Sevdirmek: ‹nsanlar›n büyük bir bölümünde kuvvetli bir sevilme, be¤enilme, takdir edilme ihtiyac› vard›r. Bu ihtiyac›n temelinde bir çok neden yatmaktad›r. Bu nedenlerden bir tanesi de, sevildi¤imiz takdirde isteklerimizin yeri-
‹taat
269
ne getirilece¤ini bilmemizdir. Bu nedenle iliflki içinde oldu¤umuz insanlara önce kendimizi sevdirmeye, daha sonra da çeflitli isteklerimizi kabul ettirmeye çal›fl›r›z. Di¤er insanlara yönelik isteklerimiz bizim için somut birfleyler yap›lmas›n› içerebilece¤i gibi, duygular›m›z› ve ilgilerimizi paylaflmak gibi soyut fleyler de olabilir. Karfl›l›kl›l›k Normu: Tüm toplumlarda bireylere kendilerine iyilik yapan, yard›m eden ve iyi davranan kiflilere yeri geldi¤inde karfl›l›k vermeleri gerekti¤i ö¤retilir. "Yap›lan iyiliklerin karfl›l›¤›n›n verilmesi gerekir" biçiminde ifade bulan bu ö¤retiye "karfl›l›kl›l›k normu" ad› verilir. Bu norm bir toplumda bireyler aras›ndaki iliflkilerin adil ve yordanabilir olmas›na yard›m eden gerekli bir normdur. Bununla birlikte, baz› durumlarda bu norm insanlar taraf›ndan karfl›lar›ndaki kiflilere isteklerini kabul ettirmelerini sa¤layacak bir taktik olarak kullan›labilir. Daha aç›k bir biçimde ifade edecek olursak, bazen insanlar kendilerinden istenmedi¤i halde karfl›lar›ndaki kifliler için birfleyler yaparak, ileride bu kiflilerin normal koflullarda yerine getirmeyecekleri isteklerini yerine getirmelerini sa¤layabilirler. Çoklu-‹stek Taktikleri: Bireyler isteklerinin kabul edilme flans›n› artt›rmak için zaman zaman iki ad›mda gerçeklefltirdikleri baz› taktikler kullan›rlar. "Çokluistek taktikleri" olarak adland›r›lan bu taktikler ifle kabul ya da reddedilece¤i bilinen bir istekle bafllan›p, bu istek kabul ya da reddedildikten sonra as›l iste¤in dile getirilmesini içerir. Bu taktiklerin ard›nda yatan mant›k basittir. ‹lk istek daha sonra gelecek olan as›l iste¤in kabulü için uygun bir zemin haz›rlar. Ço¤umuzun zaman zaman kulland›¤› ya da kullan›ld›¤›na tan›k oldu¤u pek çok çoklu-istek takti¤i vard›r. Çoklu-istek taktiklerinden bir tanesi teknik dilde "efli¤e ad›m atma" olarak adland›r›l›r. Bu taktik ifle karfl›daki kiflinin yerine getirmede bir sak›nca görmedi¤i ya da bu kifliye önemli bir yük yüklemeyen küçük bir istekle bafllan›p, bu istek kabul ettirildikten sonra as›l amaç olan ikinci iste¤in dile getirilmesini içerir. Bu taktik günlük yaflamda bilerek ya da bilmeyerek bir çok kifli taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Örne¤in, kulland›¤›n›z ürün hakk›nda bir kaç soru soraca¤›n› söyleyen ve bu iste¤ini kabul etti¤iniz takdirde önünüze çok say›da soru içeren bir anket koyan bir pazarlamac› ya da sizden bir dilim ekmek isteyen, ekme¤i ald›ktan sonra üflüdü¤ünü söyleyerek varsa eski elbise ve ayakkab›lar›n›z› isteyen bir dilenci asl›nda "efli¤e ad›m atma takti¤ini" kullanmaktad›r. "Efli¤e ad›m atma" takti¤ini en kestirme biçimde "elini verip kolunu kapt›rma" özdeyifliyle aç›klamak mümkündür. "Reddedil geri ad›m at" günlük yaflamda kullan›ld›¤›na tan›k oldu¤umuz bir di¤er "çoklu-istek takti¤i"dir. Bu taktik ifle reddedilece¤i bilinen büyük bir istekle bafllan›p, reddedildikten sonra daha küçük ancak as›l amaç olan ikinci iste¤in dile getirilmesini içerir. Örne¤in, sizden memleketine dönmek için otobüs paras› isteyen, reddedildikten sonra "Bari bir ekmek paras› ver" diyen bir dilenci ya da satt›¤› ürün için çok yüksek bir fiyat isteyen, daha sonra bu fiyat› size cazip gelecek ölçüde düflüren bir sat›c› bu takti¤i kullanmaktad›r.
‹TAAT ‹taat, davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etkinin günlük yaflamda kolayca gözlenebilen bir di¤er örne¤idir. ‹taate yol açan sosyal etki, kabul etmede oldu¤u gibi aç›k bir biçimde dile getirilir. Ancak, kabul etmeden farkl› olarak, itaatte bireyin yerine getirdi¤i istek otorite durumunda bulunan bir kifli ya da kiflilerden gelmektedir. ‹stekte bulunan kiflinin otoritesi de¤iflik nedenlerden kaynaklanabilir. Baz› durumlarda emir veren ya da istekte bulunan kifli emir verdi¤i ya da istekte bulundu¤u konuda uzman olarak alg›land›¤› için otorite olarak kabul edilir. Örne¤in, bir hasta doktorunu alan›nda uzman olarak alg›lad›¤› için otorite olarak ka-
‹taat, toplumsal düzenin sa¤lanmas› ve devam etmesi aç›s›ndan gerekli bir davran›flt›r.
270
‹taat
bul eder ve önerilerini yerine getirir. Baz› durumlarda emir veren kiflinin otoritesi emir verdi¤i kifliye göre iflgal etti¤i pozisyondan kaynaklan›r. Örne¤in, amir memur, subay-er, ö¤retmen-ö¤renci, teknik direktör-oyuncu. Baz› durumlarda ise, temsil etti¤i yetkiler nedeniyle bir kiflinin giydi¤i üniforma onun otorite olarak alg›lanmas›na yol açabilir. Polis ya da subay üniformalar›, doktor gömle¤i bu duruma örnek olarak verilebilir. ‹taat toplumsal düzenin sa¤lanmas› ve devam etmesi aç›s›ndan gerekli bir davran›flt›r. Çünkü, otorite pozisyonunda bulunan kifli ya da kiflilerin emir ya da isteklerinin yerine getirilmemesi gerek bireysel, gerek kurumsal, gerekse toplumsal aç›dan birçok olumsuz sonuç do¤urur. Doktorun önerilerini dinlemeyen hastan›n tedavisi olanaks›zd›r. Her çal›flan›n amirlerinin istek ya da emirlerini dikkate almaks›z›n kendi bildi¤i gibi davrand›¤› bir kurum ifllevini yerine getiremez hale gelir. Ö¤rencilerin ö¤retmenlerinin istek ve önerilerini dikkate almad›¤› bir toplumda e¤itim hizmetlerinin yürütülmesi mümkün de¤ildir. Bununla birlikte, insanlar›n otorite pozisyonundaki kifli ya da kiflilerin emirlerini her koflulda kay›ts›z flarts›z yerine getirmeleri bazen gerek kendileri gerekse di¤er insanlar aç›s›ndan istenmedik sonuçlar ortaya ç›karabilir. Bunun bir örne¤ini Milgram taraf›ndan yürütülen bir araflt›rmada görmek mümkündür. SIRA S‹ZDE
Kabul etme ile itaat aras›nda ne tür farklar vard›r? Tart›fl›n›z.
Milgram'›n ‹taat Deneyi
Milgram'›n ‹taat Deneyi
Daha önce de belirtildi¤i gibi, insanlar genellikle otorite olarak alg›lad›klar› kiflilerin emir ya da isteklerini yerine getirme e¤ilimindedirler. Bu e¤ilim bazen emir ya da iste¤in gerekçesinin tart›flmaya aç›k oldu¤u, baflkalar›n›n zarar görebilece¤i ve itiraz etmenin mümkün oldu¤u durumlarda da devam eder. Milgram taraf›ndan yürütülen ve bugün klasik say›lan bir deney bu olguyu ortaya koyma aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Milgram deneklerini gazetelere ilan vererek bulmufl ve deneyi afla¤›da özetlenen flekilde yürütmüfltür. Gazetede okudu¤u ilan üzerine araflt›rmaya kat›lmaya karar veren denek, araflt›rman›n yürütüldü¤ü laboratuvar›n kap›s›nda önlük giymifl araflt›rmac› taraf›ndan karfl›lan›r. Araflt›rmac›n›n yan›nda orta yafll› birisi bulunmaktad›r. Araflt›rmac› bu kifliyi deneye kat›lacak di¤er denek olarak tan›tt›ktan sonra, amac›n›n cezan›n ö¤renme üzerindeki etkisini incelemek oldu¤unu, araflt›rman›n iki kiflilik gruplar halinde yürütülece¤ini, kura yoluyla bir kiflinin ö¤retmen di¤erinin ö¤renci rolüne atanaca¤›n› söyler. Kura çekilir ve ilan üzerine araflt›rmaya kat›lan dene¤e ö¤retmen rolü ç›kar.
‹taat
271
Ö¤renci rolündeki denek, yan odada bulunan flok aletine ba¤l› oldu¤u söylenen bir koltu¤a oturtulur ve koltu¤un gerçekten flok aletine ba¤l› oldu¤unu göstermek için ö¤retmen rolündeki dene¤e düflük fliddette bir elektrik floku verilir. Daha sonra ö¤retmen rolündeki denek yan odaya al›narak flok aletinin önüne oturtulur. Aletin üzerinde 15 volttan bafllayarak 450 volta kadar ç›kan 30 dü¤me bulunmaktad›r. Araflt›rmac› ö¤retmen rolündeki dene¤e ö¤rencinin bir kelime listesini ezberleyece¤ini, ilk hatas›nda kendisine 15 voltluk bir flok vermesini, her hatada flokun fliddetini 15 volt artt›rmas› gerekti¤ini söyler. Ö¤renci rolündeki denek, birkaç do¤ru cevap verdikten sonra hata yapmaya bafllar. Her hatadan sonra araflt›rmac›, ö¤retmen rolündeki dene¤e flokun fliddetini artt›rmas›n› söyler. fiokun fliddeti 75 volta ulaflt›¤›nda ö¤renci ac›yla inlemeye, 120 voltta can›n›n yand›¤›ndan flikayet etmeye bafllar ve 150 volta ulafl›ld›¤›nda art›k deneye devam etmek istemedi¤ini söyler. Ancak araflt›rmac›, ö¤retmen rolündeki denekten flokun fliddetini art›rmaya devam etmesini ister. 300 volta ulafl›ld›¤›nda ö¤renci rolündeki denek çaresizlik içinde art›k sorular› yan›tlamayaca¤›n› belirtir, 315 voltta bir 盤l›k duyulur ve ses kesilir. Ancak, araflt›rmac› denekten flokun fliddetini artt›rmaya devam etmesini ister. Asl›nda ö¤renci rolündeki denek, araflt›rmac›n›n yard›mc›s›d›r ve kendisine gerçekten flok verilmemektedir. Gelen sesler önceden kaydedilmifl seslerdir ve kura çekimi daima ilan yoluyla araflt›rmaya kat›lan dene¤in ö¤retmen rolünü çekece¤i biçimde düzenlenmifltir. Ancak, ilan yoluyla araflt›rmaya kat›lan denek tüm bunlardan habersizdir ve kendisinin gerçekten bir baflka kifliye elektrik floku verdi¤ini zannetmektedir. Milgram, her seferinde farkl› bir dene¤in kat›ld›¤› iki kiflilik gruplarla bu deneyi birçok kez tekrarlam›fl ve araflt›rmaya kat›lan deneklerin % 65'inin otorite durumundaki araflt›rmac›n›n iste¤ine uyarak en yüksek fliddette flok olan 450 volta kadar ç›kt›¤›n› görmüfltür. Acaba Milgram'›n araflt›rmas›na kat›lan deneklerin büyük bir bölümünün otorite olarak alg›lad›klar› araflt›rmac›n›n iste¤ine uyarak bir baflkas›na zarar vermelerinin temelinde hangi neden yatmaktad›r? Bu kiflilerin sadist olmas› mümkün de¤ildir. Çünkü, de¤iflik sosyal s›n›f, e¤itim düzeyi ve cinsiyetten olan bu kiflilerin % 65'inin sadist olmas› mümkün de¤ildir. Ayr›ca en yüksek flok fliddetine ç›kan kiflilerin tümünde terleme, titreme, dudak ›s›rma, kekeleme gibi durumdan hoflnut olmad›klar›n› gösteren davran›fllar gözlenmifltir. Dolay›s›yla, bu kiflilerin en yüksek flok fliddeti olan 450 volta ç›kmalar›n›n temelinde otorite biçiminde ortaya ç›kan sosyal etki yatmaktad›r.
‹nsanlar Otoriteye Niçin ‹taat Eder? ‹taat davran›fl›n›n temelinde yaflam›n ilk y›llar›ndan bafllayan ve yaflam boyu devam eden bir ö¤renme süreci yatar. Daha önce de belirtildi¤i gibi, itaat toplumsal düzenin sa¤lanmas› ve devam› için bir ölçüde gerekli bir davran›flt›r. Bu nedenle, her toplumda bireylere otorite konumundaki kiflilere itaat etmeleri ö¤retilir. Bu ö¤retide sadece otoriteye itaat edilmesi gerekti¤inin sözel olarak anlat›lmas› de¤il, ayn› zamanda edimsel koflullanma ve gözlem yoluyla ö¤renme de önemli bir rol oynar. Örne¤in, anne-babalar yaflam›n ilk y›llar›ndan itibaren çocuklar›n›n itaatkar davran›fllar›n› pekifltirirken, itaatkar olmayan davran›fllar›n› de¤iflik biçimlerde cezaland›r›rlar. Ayn› örüntü daha sonraki y›llarda okul, iflyeri ve benzeri gibi kurum ve ortamlarda da devam eder. Di¤er yandan otoriteden gelen taleplere uymaman›n olumsuz sonuçlar do¤urabilece¤i gözlem yoluyla ö¤renilir. Örne¤in, polisin uyar›lar›n› dinlemeyen bireylerin tutukland›klar›n›, ö¤retmenlerinin tavsiyelerine
‹taat davran›fl›n›n temelinde yaflam›n ilk y›llar›ndan bafllayan ve yaflam boyu devam eden bir ö¤renme süreci yatar.
272
Grubun Bireyin Davran›fllar› Üzerindeki Etkisi
ald›rmayan ö¤rencilerin baflar›s›z olduklar›n› ya da doktorun tavsiyelerine uymayan bireylerin hastaland›klar›n› görür, benzer durumlara düflmemek için otorite konumundaki bu kiflilerin önerileri do¤rultusunda hareket ederiz. SIRA S‹ZDE
Milgram'›n deneyini de dikkate alarak otoriteye itaat etme davran›fllar›m›z›n nedenlerini aç›klamaya çal›fl›n›z.
GRUBUN B‹REY‹N DAVRANIfiLARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n bir ifle iliflkin performans›m›z› etkilemesine (artt›rmas› ya da azaltmas›na), sosyal h›zland›rma ad› verilir.
SIRA S‹ZDE
Davran›fllar›m›z üzerindeki sosyal etki uyma, kabul etme ve itaat ile s›n›rl› de¤ildir. Di¤er insanlar ve üyesi oldu¤umuz gruplar davran›fllar›m›z› birçok de¤iflik biçimde etkileyebilmekte ve tek bafl›m›za oldu¤umuzdan farkl› davranmam›za neden olabilmektedir. Di¤er insanlar›n ve üyesi oldu¤umuz gruplar›n davran›fllar›m›z üzerindeki etkilerinden baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir. Sosyal H›zland›rma: Bir ifli yaparken yaln›z oldu¤umuz durumlarda gösterdi¤imiz performans ço¤u kez bizi gözleyen ya da bizden ba¤›ms›z olarak ayn› ifl üzerinde çal›flan baflka bireylerin bulundu¤u durumlarda gösterdi¤imiz performanstan farkl› olur. Baz› durumlarda bu farkl›l›k olumlu yöndedir. Yani, di¤er insanlar›n varl›¤› performans›m›z›n artmas›na neden olur. Çevrede di¤er insanlar›n bulunmas›n›n bireyin performans›n› artt›rd›¤›n› gösteren bir çok örnek bulmak mümkündür. Bireysel sporlarla u¤raflan kiflilerin seyirci önündeyken ya da di¤er sporcularla yar›fl›rken ço¤u kez tek bafllar›na olduklar› zamanlara oranla daha iyi sonuçlar almalar› bu örneklerden bir tanesidir. Ancak di¤er insanlar›n varl›klar› her zaman performans›m›z› artt›r›c› bir etki yapmaz. Baz› durumlarda çevremizde bizi gözleyen ya da bizden ba¤›ms›z olarak ayn› ifl üzerinde çal›flan bireylerin bulunmas› performans›m›zda bir düflmeye neden olur. Yani di¤er insanlar›n önünde tek bafl›m›za oldu¤umuz zamanlara oranla daha az baflar›l› oluruz. Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n bir ifle iliflkin performans›m›z› etkilemesine (artt›rmas› ya da azaltmas›na), sosyal h›zland›rma ad› verilir. Di¤er insanlar›n varl›¤›n›n niçin bazen performans›m›z›n yükselmesine, bazen de düflmesine yol açt›¤› sosyal psikologlar› uzun süre meflgul eden bir soru olmufl ve bu soruya iliflkin de¤iflik görüfller öne sürülmüfltür. Bu görüfllerden en yayg›n olarak benimseneni sosyal h›zland›rma olay›n› flöyle aç›klamaktad›r: Bir ifli yaparken baflkalar› taraf›ndan gözlenmesi bireyin genel uyar›lm›fll›k durumunda bir art›fla yol açmaktad›r. Genel uyar›lm›fll›k hali, psikolojide kas gerilimindeki bir art›fl, tetikte olma ve kayg› ile birlikte ortaya ç›kan bir durum olarak tan›mlan›r. Genel uyar›lm›fll›k hali yap›lmakta olan iflin niteli¤ine ba¤l› olarak bireyin performans›n›n yükselmesine ya da düflmesine neden olmaktad›r. fiöyle ki, uyar›lm›fll›k düzeyi artt›kça bireyin iyi ö¤renmifl oldu¤u baflat davran›mlar› gösterme olas›l›¤› artar. Baflat davran›mlar bireyin bir çok kez tekrarlad›¤›, çok iyi bildi¤i, adeta al›flkanl›kla yapt›¤› davran›mlard›r. Bireyin yapmakta oldu¤u iflin baflat davran›mlarla ilgili ve nispeten basit oldu¤u durumlarda, di¤er insanlar›n varl›¤› performans› artt›r›c› bir etki yapmaktad›r. Yap›lan iflin baflat davran›mlarla iliflkisinin bulunmad›¤› ve nispeten karmafl›k oldu¤u durumlarda ise, di¤er insanlar›n varl›¤› bireyin performans›n› olumsuz yönde etkilemektedir. Di¤er insanlar›n varl›¤›n›n sizin üzerinizde ne tür etkileri oldu¤unu ve hangi koflullarda performans›n›z› artt›rd›¤›n›, hangilerinde azaltt›¤›n› tart›fl›n›z.
Grubun Bireyin Davran›fllar› Üzerindeki Etkisi
Tan›k Etkisi: Güç durumda olan birisine acilen yard›m edilmesi gereken durumlarda, çevredeki insanlar›n olaya seyirci kald›klar› zaman zaman tan›k oldu¤umuz bir olgudur. Bir bireyin acil bir duruma müdahale etmemesinin temelinde bir çok etken yatabilir. Bu etkenlerden bir tanesi de çevrede baflka insanlar›n bulunup bulunmamas›d›r. Yap›lan araflt›rmalar tutarl› bir biçimde çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulunmas›n›n bireyin müdahale etme olas›l›¤›n› azaltt›¤›n› ortaya koymufltur. Bir baflka anlat›mla, bir bireyin tan›k oldu¤u acil yard›m gerektiren bir olaya müdahale etme olas›l›¤›, tek bafl›na oldu¤u durumlarda çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulundu¤u durumlara göre daha fazlad›r. Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulunmas›n›n bireyin acil yard›m gerektiren bir duruma müdahale etme olas›l›¤›n› azaltmas›na tan›k etkisi denir. Tan›k etkisinin temelinde bilgi sa¤lay›c› etki, de¤erlendirilme kayg›s› ve sorumlulu¤un yay›lmas› olarak adland›r›lan birbirleriyle ba¤lant›l› üç neden yatmaktad›r. Bir olaya tan›k olan tek kifli oldu¤u durumlarda birey yard›m etme ya da etmeme karar›n› sadece olay›n kurban› olan kifliden gelen ipuçlar›na dayanarak verir. Olaya tan›k olan baflkalar›n›n bulundu¤u durumlarda ise bireyin karar› sadece kurbandan gelen ipuçlar›ndan de¤il, ayn› zamanda bu insanlardan gelen ipuçlar›ndan da etkilenir. Birey yard›m için harekete geçmeden önce bekleyip di¤er insanlar›n ne tepki verdiklerini görmek ister. E¤er di¤er insanlar harekete geçmezse (onlar da baflkalar›n› bekledikleri için harekete geçmeyeceklerdir), birey durumu yeni bafltan de¤erlendirerek olay›n çok acil olmad›¤›, acilse bile müdahale edilmemesi gerekti¤i ya da yap›labilecek birfleyin bulunmad›¤› sonucuna var›r. Burada di¤er insanlar›n hareketsizli¤i bir anlamda birey üzerinde bilgi sa¤lay›c› bir etki yapmaktad›r. Bilgi sa¤lay›c› bir etki yapmas›n›n yan› s›ra, di¤er insanlar›n varl›¤› bireyde bir de¤erlendirilme kayg›s› ortaya ç›kar›r. Derecesi bir bireyden di¤erine de¤iflmekle birlikte tüm insanlarda baflkalar› taraf›ndan olumlu olarak de¤erlendirilme, baflkalar› üzerinde olumlu bir izlenim b›rakma iste¤i vard›r. Bu nedenle, acil yard›m gerektiren bir olaya tan›k olan, ancak kimsenin müdahale etmedi¤ini gören bir birey, kendisi müdahale etti¤i takdire yanl›fl bir davran›fl yapm›fl olabilece¤i, gülünç duruma düflebilece¤i, k›sacas› baflkalar› taraf›ndan olumsuz olarak de¤erlendirilebilece¤i kayg›s›na kap›l›r. Tan›k etkisinin temelinde yatan üçüncü neden sorumlulu¤un yay›lmas›d›r. Yard›m gerektiren olaya tek bafl›nayken tan›k oldu¤unda birey kendisini tam anlam›yla sorumlu hisseder. Çünkü, çevrede kendisinden baflka yard›m edebilecek kimse yoktur. Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulundu¤u durumlarda ise, birey baflkalar›n›n da yard›m etme sorumlulu¤unu tafl›d›¤›n› düflünerek hareketsiz kalabilir. Tan›k etkisi nedir? Temelinde hangi nedenler yatmaktad›r? Sosyal Ketvurma: Yap›lan araflt›rmalar bireylerin gruplar halinde ya da bir grup içinde çal›fl›rken, tek bafllar›na olduklar› durumlara göre daha az çaba harcad›klar›n› göstermektedir. Örne¤in, halat çekme oyunu oynayan iki kiflilik bir ekibin her bir üyesinin tek bafl›nayken halata 50 kilograml›k bir güçle as›ld›¤›n› varsayal›m. Bu iki kiflinin halata birlikte as›ld›¤› durumda normal olarak ortaya 100 kilograml›k bir gücün ç›kmas› beklenirken, bu gücün ço¤u kez 85-90 kilogram civarlar›nda kald›¤› görülmektedir. Sosyal ketvurma olgusu özellikle grubun ortaya koydu¤u sonuca her bir üyenin ne ölçüde katk›da bulundu¤unu saptama-
273 Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulunmas›n›n bireyin acil yard›m gerektiren bir duruma müdahale etme olas›l›¤›n› azaltmas›na, tan›k etkisi denir.
SIRA S‹ZDE
274
Uçlara kayma e¤ilimi; k›smen grup tart›flmalar›n›n üyelerin görüfllerinin do¤ru oldu¤una olan inançlar›n› artt›rmas›ndan, k›smen de tart›flma esnas›nda yap›lan sosyal karfl›laflt›rmalardan kaynaklan›r.
SIRA S‹ZDE
Grubun Bireyin Davran›fllar› Üzerindeki Etkisi
n›n olanaks›z oldu¤u koflullarda görülmektedir. Ayr›ca, grubun büyüklü¤ü artt›kça bireylerin tek bafllar›na olduklar› durumlara göre daha az güç sarfetme e¤ilimleri, yani sosyal ketvurma olgusu daha belirgin hale gelmektedir. Uçlara Kayma: 1960'l› y›llarda yap›lan bir dizi araflt›rmadan bir grubun ald›¤› kararlar›n bu grubu oluflturan üyelerin tek bafllar›na ald›klar› kararlardan daha riskli oldu¤unu gösteren bulgular elde edilmifl ve bu bulgulara dayan›larak grubun bireylerin riske girme e¤ilimlerini artt›rd›¤› sonucuna var›lm›flt›r. Ancak, daha sonra yap›lan araflt›rmalar grubun her zaman bireylerin riske girme e¤ilimini artt›rmad›¤›n›, baz› araflt›rmalarda gözlenen bu e¤ilimin asl›nda "uçlara kayma" olarak adland›r›lan daha genifl kapsaml› bir grup etkisinin parças› oldu¤unu ortaya koymufltur. Bu araflt›rmalar›n sonuçlar›na göre, bir konudaki görüflleri benzer olan bireylerin oluflturdu¤u gruplardan bu konuya iliflkin olarak ç›kan kararlar tek tek üyelerin bafllang›çtaki e¤ilimlerinden daha afl›r› olmaktad›r. Dolay›s›yla, grup sadece tek tek üyelerin bafllang›çta risk alma e¤iliminde oldu¤u durumlarda daha riskli kararlar almaktad›r. Bunun aksine, tek tek üyelerin tedbirli olma e¤iliminde olduklar› durumlarda ise, gruptan daha tedbirli bir karar ç›kmaktad›r. Yani, grup bireyin bafllang›çta mevcut olan görüflünün daha afl›r›ya gitmesine neden olmaktad›r. Uçlara kayma e¤ilimi k›smen grup tart›flmalar›n›n üyelerin görüfllerinin do¤ru oldu¤una olan inançlar›n› artt›rmas›ndan, k›smen de tart›flma esnas›nda yap›lan sosyal karfl›laflt›rmalardan kaynaklan›r. Daha önce de belirtti¤imiz gibi söz konusu e¤ilim genellikle bafllang›çtaki görüflleri benzer olan bireylerin oluflturdu¤u gruplardan ç›kan kararlarda gözlenir. Grup tart›flmas› s›ras›nda herkesin benzer görüfller ortaya koymas›, tek tek üyelerin kendi görüfllerinin do¤ru oldu¤una olan inançlar›n› artt›rarak daha uca do¤ru kaymalar›na neden olur. Di¤er yandan, grup tart›flmas› s›ras›nda baz› üyeler, di¤er üyelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, kendi görüfllerinin ›l›ml› kald›¤›n› görür. Herkesin ayn› görüflü paylaflt›¤› bir ortamda kendi görüfllerinin ›l›ml› kald›¤›n› görmeleri, bu üyeler üzerinde bir bask› oluflturarak görüfllerini daha uca do¤ru kayd›rmalar›na yol açar. Sonuçta gruptan tek tek üyelerin bafllang›çtaki e¤ilimlerinden daha uçta bir karar ç›kar. Gruplardan beklenilenden daha uçta kararlar ç›kmas› hangi koflullarda olur? Özdenetimin Ortadan Kalkmas›: Bireylerin bir grup ya da kalabal›k içindeyken, yaln›z bafllar›na olduklar›nda yapmayacaklar› baz› davran›fllar› yapt›klar›na hepimiz tan›k olmufluzdur. Örne¤in, bir maç s›ras›nda hakeme ya da rakip tak›m oyuncular›na kötü sözler söyleyen seyircilerin büyük bir bölümü, tek bafllar›na olduklar›nda ayn› sözleri sarfetmekten kaç›n›rlar. Gürültü yaparak ya da bir baflka biçimde çevreyi rahats›z eden bir grubun üyeleri, yaln›z bafl›na kald›klar›nda ayn› davran›fllar› yapmay› belki de ak›llar›ndan bile geçirmezler. Bireyin bir grup ya da kalabal›k içindeyken normal koflullarda yapmayacaklar› baz› davran›fllar› yapabilmeleri kimlik kayb› ad› verilen grup etkisinin sonucudur. Kimlik kayb› sonucunda ortaya ç›kan davran›fllar›n temelinde birbirinden farkl› iki neden yatabilir. Baz› durumlarda bireyler kalabal›k ya da grup içindeyken kimliklerinin belirlenemeyece¤i ve dolay›s›yla karfl›l›k görmeyeceklerini bildikleri için tek bafllar›na iken yapmayacaklar› davran›fllar› yaparlar. Bu gibi durumlarda ortaya konan olumsuz davran›fllar bireyin bilinçli seçiminin sonuçlar›d›r. Baz› durumlarda ise, birey, grup ya da kalabal›k içindeyken kiflisel kimli¤ini kaybetmekte ve grubun kimli¤i belirsiz bir parças› haline gelmektedir. Bu da bireyin özdenetiminin ortadan kalkmas›na ve grupla birlikte davranmas›na yol açmaktad›r.
Özet
Özet
AMAÇ
1
AMAÇ
2
Sosyal etki kavram›n› tan›mlayabilmek. Di¤er insanlar›n bireyin davran›fllar›nda do¤rudan do¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydana getirdi¤i durumlarda sosyal etkiden söz edilir. Bireyin davran›fl›n› etkileyen bu sosyal etkilerden, uyma, kabul etme ve itaat davran›fllar›n› belirleyen etkenleri göz önüne alarak karfl›laflt›rabilmek. Sosyal etki kendisini de¤iflik biçimlerde gösterebilir. Uyma, kabul etme ve itaat sosyal etkinin en tipik örnekleridir. Uyma bireylerin davran›fllar›n› üyesi olduklar› grubun normlar›na uyacak biçimde de¤ifltirmeleri; kabul etme baflkalar›n›n isteklerini yerine getirmeleri; itaat ise otorite pozisyonundaki kiflilerin emirlerine itaat etmeleri olarak tan›mlan›r. Uyma, kabul etme ve itaat her zaman ve her koflulda görülen davran›fllar de¤ildir. Belirli bir durumda bu davran›fllar›n görülüp görülmeyece¤i bir çok etken taraf›ndan belirlenir.
AMAÇ
3
275
Grubun, bireyin davran›fl› üzerindeki etkisini nedenleri ve oluflum koflullar› ile aç›klayabilmek. Bu etkenlerden baz›lar› bireylerin, baz›lar› ortam›n, baz›lar› da grubun özellikleriyle ilgilidir. Grup üyesi olma ya da di¤er insanlarla birlikte bulunma bireylerin davran›fllar›n› çok de¤iflik biçimlerde etkileyebilmektedir. Sosyal h›zland›rma, tan›k etkisi, sosyal ketvurma, uçlara kayma ve özdenetimin ortadan kalkmas› bu etkilere verilebilecek örneklerdir.
276
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Di¤er insanlar›n bireylerin davran›fllar›nda do¤rudan do¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydana getirdikleri durumlara ne ad verilir? a. Sosyal etki b. Güdü c. Ö¤renme d. Alg› e. Kiflilik 2. Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n, bir bireyin ifle iliflkin performans›n› etkilemesine ne ad verilir? a. Sosyal ketvurma b. Uçlara kayma c. Tan›k etkisi d. Sosyal h›zland›rma e. ‹taat 3. Afla¤›dakilerden hangisi uyma davran›fl›n› etkileyen grup etkenlerinden biridir? a. Büyüklük b. Yüzyüze olma c. Kabul etme d. Bireyin tutumu e. Az›nl›k etkisi 4. Afla¤›dakilerden hangisi itaat konusunda yap›lan çal›flmalar›n öncüsüdür? a. Sheriff b. Asch c. Milgram d. Bandura e. Harlow 5. Bireyin grup normlar›n›n do¤ru oldu¤una gerçekten inand›¤› durumlarda ortaya ç›kan uyma davran›fl›na ne ad verilir? a. Benimseme b. ‹taat c. Uyma d. Karar e. Benimsemifl Görünme
6. Küçük bir grubun ço¤unlu¤un düflünce ve davran›fllar›n› de¤ifltirmesine ne ad verilir? a. Uyma b. Benimseme c. Az›nl›k etkisi d. ‹taat e. Sosyal h›zland›rma 7. Bireylerin grup ya da kalabal›k içindeyken yaln›z bafl›na olduklar›nda yapmayacaklar› baz› davran›fllar› yapmalar›na yol açan grup etkisine ne ad verilir? a. Kimlik kayb› b. Sosyal ketvurma c. Tan›k Etkisi d. Uçlara kayma e. Karfl›l›kl›l›k normu 8. Afla¤›dakilerden hangisi bireylerin grup içindeyken tek bafllar›na olduklar› durumlara göre daha az çaba harcad›klar›n› anlatmak için kullan›l›r? a. Tan›k etkisi b. Sosyal ketvurma c. Sosyal h›zland›rma d. Uyma e. Kabul etme 9. Grup ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Grup içi statüsü düflük olan bireyler daha fazla uyma davran›fl› gösterirler. b. Grubu çekici bulunan bireyler daha fazla uyma davran›fl› gösterirler. c. Otoriter tutumlara sahip olan bireyler daha az uyma davran›fl› gösterirler. d. Ba¤lanma ihtiyac› düflük olan bireyler daha az uyma davran›fl› gösterirler. e. Grup taraf›ndan benimsendiklerinden emin olmayan bireyler daha fazla uyma davran›fl› gösterirler. 10. Bir konudaki görüflleri benzer olan bireylerin oluflturduklar› gruplardan, bu konuya iliflkin olarak ç›kan kararlar›n, üyelerin bafllang›çtaki bireysel e¤ilimlerinden daha afl›r› olmas›na ne ad verilir? a. Sosyal ketvurma b. Sosyal h›zland›rma c. Kabul etme d. Uyma e. Uçlara kayma
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
277
Yaflam›n ‹çinden
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar
Bu bölümde ele al›nan konular ›fl›¤›nda insan›n do¤as›yla ilgili olarak ne gibi sonuçlar ç›kar›labilir? Genel olarak baz› ortamlarda sosyal etkinin di¤er ortamlara nazaran daha fazla ortaya ç›kt›¤› kabul edilir. ‹nsanlar genelde uysal m› yoksa inatç› m›d›rlar? Toplu flekilde intihar eden Heaven’s Gate tarikat› üyeleri buna kendi özgür iradeleri ile mi karar vermifllerdi yoksa programl› bir grup etkisinin kurbanlar› m›yd›lar? Bu ve benzeri sorulara evrensel geçerlili¤i olan cevaplar verilememektedir. Baz› kültürlerde özerklik ve ba¤›ms›zl›k önemsenirken di¤er baz› kültürlerde ise grup üyesinin gruba uymas› önemsenmektedir. Hatta ayn› kültür içinde bile önemsenen de¤erler zamanla de¤iflebilmektedir. Bu konuyu daha da anlafl›l›r k›labilmek için kendinize flöyle bir soru sorabilirsiniz: E¤er siz bir anne ya da baba olsayd›n›z çocu¤unuzun ne gibi özelliklere sahip olmas›n› isterdiniz? 1924 y›l›nda bu soru Amerikal› annelere soruldu¤unda, uyma davran›fl›yla ilgili "itaat" ve "sadakat" kavramlar›n› seçtikleri görülmüfltür. Ayn› soru 1978 y›l›nda tekrarland›¤›nda ise özerklikle ilgili "ba¤›ms›zl›k" ve "baflkalar›nda hoflgörü" kavramlar›n› seçtikleri görülmüfltür. Benzer e¤ilimler Bat› Almanya, ‹talya, ‹ngiltere ve Japonya’ da yap›lan çal›flmalarda da görülmüfltür. Laboratuar deneylerinde de uyma davran›fl›n›n günümüzde geçmifle oranla bir dereceye kadar daha az oldu¤u ifade edilmifltir. Yar›nlar›n yetiflkinleri olacak olan günümüz çocuklar›n›n sosyal etkinin farkl› flekillerine daha fazla direnç göstermeleri mümkün müdür? E¤er mümkünse, bu e¤ilim toplum üzerinde ne gibi etkiler do¤uracak? Pozitif olarak bak›ld›¤›nda uyma, itaat ve boyun e¤me iyi ve gerekli olan insan tepkileridirler. Bu tepkiler grup dayan›flmas›n› ve gruptaki ittifak› artt›rarak grubun da¤›lmas›n› engeller. Olumsuz bir bak›fl aç›s›yla bak›ld›¤›nda ise ba¤›ms›zl›¤a, giriflkenli¤e ve muhalefete kapal› olmak, genellikle zararlar› çok korkunç olan ba¤nazl›¤a, korkakl›¤a ve y›k›c› itaate yol açan istenmeyen davran›fllard›r. Her birimiz için ve toplumun geneli itibariyle ustal›k uzlaflmadad›r.
BARON, A.R. ve BYRNE, D. Social Psychology: Understanding Human Interaction. Allyn and Bacon, Boston, 1991. GEROW, J.R. Psychology: An Introduction. Harper Collins, New York, 1995. KA⁄ITÇIBAfiI, Ç. ‹nsan ve ‹nsanlar. Duran Ofset, ‹stanbul, 1976. MAYERS, D.G. Psychology. Worth Publishers, New York, 1986.
Biraz Daha Düflünelim 1. Sosyal etki kavram›n› ve davran›fl üzerindeki üç çeflit sosyal etkiyi tan›mlay›n›z. 2. Bireyin davran›fl›n› etkileyen bu sosyal etkilerden, uyma, kabul etme ve itaat davran›fllar›n› belirleyen etkenleri göz önüne alarak karfl›laflt›r›n›z. 3. Grubun, bireyin davran›fl› üzerindeki etkisini nedenleri ve oluflum koflullar› ile birlikte aç›klay›n›z.
Yan›t Anahtar› 1. a 2. d 3. a 4. c 5. a 6. c 7. a 8. b 9. c 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Etki bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal H›zland›rma bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Uyma Davran›fl›n› Etkileyen Faktörler bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ‹taat bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Benimseme bölümünü tekrar okuyunuz.. Yan›t›n›z yanl›fl ise Az›nl›k Etkisi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kimlik Kayb› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyal Ket Vurma bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Uyum bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Uçlara Kayma bölümünü tekrar okuyunuz.
278
Z‹YA GÖKALP (1876-1924)
Z
iya GÖKALP 23 Mart 1876 Diyarbak›r do¤umludur. Gökalp’in babas› Tevfik Efendi o¤lunu iyi yönlendirmifl ve yetiflmesinde önemli bir rol oynam›flt›r. Tevfik Efendi, Gökalp’in kitap okumas›na destek olmufl, onu Nam›k Kemal do¤rultusunda yönlendirmifl ve ö¤renimini Avrupa’ya gitmeden yapmas›n› ö¤ütlemifltir. Gökalp daha lise y›llar›nda geliflen düflünce yap›s›yla yafl›n› çoktan aflm›fl, toplumsal sorunlar› irdelemeye ve devrin gidiflini de¤erlendirmeye yönelmifltir. Gökalp daha sonra ‹stanbul’a gelmifl ö¤renimini veteriner okulunda sürdürmüfltür. Gökalp bu y›llarda varolan toplumsal düzene karfl› olan özgürlükçü hareketlerle iliflkilerini güçlendirmifl, Frans›z Devrimi’ne iliflkin okumalar›na a¤›rl›k vermifltir. Hatta bu arada tutuklanm›fl ve on ay hapiste kalm›flt›r. Daha sonra evlenmifl okulunu b›rakm›fl, hatta bir ara askeri rüfltiyede Frans›zca ö¤retmenli¤i yapm›flt›r. Gökalp 1908’den sonra Diyarbak›r "‹ttihat ve Terakki Cemiyeti"ni kurmufl ve Peyman gazetesini ç›karm›flt›r. Ancak gazete 31 Mart olaylar›yla kapan›nca ‹stanbul’a gelmifltir. Daha sonra tekrar Diyarbak›r’a ö¤retim müfettifli olarak atanm›flt›r. Bir ara Selanik’e giden Gökalp burada yo¤un siyasal çal›flmalar yapm›fl, ‹ttihat ve Terakki Okulu’nu kurmufl ve ilk kez burada Toplumbilim dersini programa koyarak ders vermifltir. Balkan savafl› s›ras›nda ‹stanbul’a gelmifl ve ‹ttihat ve Terakki’nin hükümet olmas› ile, e¤itimin düzenlenmesi çal›flmalar›na a¤›rl›k vermifltir. Hatta bu arada "Darulfünü"un Edebiyat Fakültesi’nin yeniden düzenlenmesine gayret etmifltir. Gökalp bu dönemde Türkoloji konusunda, ekonomi ve toplumbilim alanlar›nda bilinen ürünlerini vermifltir. Bu arada Edebiyat Fakültesi’nde Sosyoloji Kürsüsü’nü kurmufl ve e¤itimini gerçeklefltirmifltir. Cumhuriyet’in kurulmas›yla 1923 y›l› seçimlerinde Diyarbak›r’dan milletvekili seçilmifltir. Daha sonra Yeni Türkiye ad›nda bir gazete kurdu ve Meclis’te Anayasa’n›n haz›rlanmas›nda çal›flt›. Ayr›ca Türk Medeni Tarihi’ni yaz›yordu, bu s›ralar hastaland› ve 25 Ekim 1924’te yaflamdan ayr›ld›. Ziya Gökalp Türkiye’nin ilk Toplumbilimcisi say›l›r. Çünkü bu bölümü kuran kiflidir. Kuramsal ilkeleri ve ortaya att›¤› geliflme yollar› çok tart›fl›lsa bile Türk Toplumbilimi’nin kurulmas›nda önemli katk›lar sa¤layan bir kifli olarak tarihe geçmifltir.
279
Tutumlar
16
Amaçlar›m›z Bu üniteye çal›flt›ktan sonra; tutum kavram›n›n tan›mlayacak, tutumun bileflenlerini tan›mlayarak; tutum ve davran›fl aras›ndaki iliflkiyi ve ayr›ld›klar› noktalar› aç›klayabilecek, tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan etmenleri tan›mlayabilecek, tutumlar›n ölçülmesinde kullan›lan teknikleri ö¤renecek, tutum de¤iflmesine etki eden etmenlerle birlikte günlük yaflamda tutum de¤iflimini aç›klayabileceksiniz.
280
Tutumlar
Dünya tütün endüstrisi her y›l 2 milyon sigara tiryakisinin ölümüne neden olmaktad›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün 1994 y›l› raporuna göre, 1.5 milyon insan sigara tiryakili¤i yüzünden ölecektir. Örne¤in, Amerika Birleflik Devletleri’nde her y›l sigara yüzünden 420,000 insan ölmekte ve bu say› her y›l cinayet, intihar, A‹DS, trafik kazas› ve uyuflturucu kullan›m› sonucu ölen insanlar›n toplam›ndan daha fazlad›r. ‹nsan soruyor: Bu ölümlerde dünya sigara endüstrisinin sorumlulu¤u içi yolcu dolu 14 adet jumbo jet uça¤›n›n kaza sonucu düflmesiyle eflde¤er oldu¤u düflünüldü¤ünde, acaba sigara flirketlerinin yöneticileri kendileriyle baflbafla kald›klar›nda ne hissediyorlar? Dünyan›n büyük sigara üreticileri, "kitle katliamc›lar›" olarak adland›r›lmalar›na k›zmakta ve tiryakilerin seçme hakk› oldu¤unu vurgulayarak kendilerini savunmaktad›rlar. Onlara göre, insanlar kendi bireyselliklerini ifade edebilmek ve içinde yaflad›klar› topluma karfl› protestolar›n› gösterebilmek için her yola baflvururlar. Sigara kullanmak da bu yollardan birisidir ve en kötüsü de¤ildir. Bu durumda insan›n akl›na flöyle bir soru geliyor. "Bu bir tiryakinin konusu mudur?". Sosyal psikologlar düflünüyor: Bir insan›n inanmad›¤› fleyleri söylemesi özel baz› tutumlar›n varl›¤›n› m› yoksa sosyal iç bask›y› m› ifade etmektedir? Bu üst düzey yöneticiler gerçekten sigara içmenin bireyselli¤i ifade etmenin sa¤l›kl› bir yolu oldu¤unu mu düflünmektedir? E¤er öyleyse bu gibi tutumlar nas›l edinilirler? Bir bireyi tutucu ya da liberal, cumhuriyetçi ya da demokrat, farkl›l›klar› kabul edici ya da reddedici yapan fley nedir? Neden baz› insanlar önyarg›lara sahiplerken di¤erleri sahip de¤iller? S›n›f›n›zdaki bir kifliden hofllan›rken bir baflkas›n›n neden ›srarla kaç›nmaktas›n›z? Tüm bunlar, sosyal psikolojide ilk ele al›nan ve üzerinde önemle durulan konulardan biri olan tutumlar›m›zla ilgili örneklerdir. ‹nsanlar birinin tutumundan sözettikleri zaman, bu o bireyin bir kifli ya da olayla ilgili inançlar›, duygular› ve sonuçta ortaya ç›kan davran›fllar›n› ifade etmektedir. Tutumlar bireylerin içinde yaflad›¤› dünyay› kavramas›n›n en etkili yoludur. Bir fleye çok acele tepki verilmesi gereken zamanlarda, nas›l düflünülece¤i ve tepkide bulunaca¤› konusunda kifliye yol gösterebilirler. Örne¤in, belirli bir etnik grubun tembel ve sald›rgan oldu¤una inanan bir birey, bu gruba mensup insanlardan hofllanmayabilir ve bu yüzden ayr›mc› bir flekilde davranabilir. Bu bölümde tutumlar›n ne oldu¤u nas›l olufltuklar› ve nas›l de¤ifltirebilecekleri konular› ele al›nacakt›r. Kaynak: Myers, D.G. (1996). Social Psychology. New York: The McGraw-Hill Companies Inc. D‹KKAT
Bu üniteyi çal›fl›rken, günlük yaflamdan örneklerle birlikte düflünmeye çal›fl›n›z. Ayr›ca sosyal psikolojiye iliflkin bilgileriniz ile 13. ünitede yer alan ö¤renmeye iliflkin bilgilerinizi de gözden geçiriniz.
Girifl ve Tutum Kavram›
281
Hepimizin çevremizdeki insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara iliflkin de¤iflik tutumlar›m›z vard›r. Bu insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ne flekilde tepkide bulunaca¤›m›z büyük ölçüde bu tutumlar›m›z taraf›ndan tayin edilir. Ayr›ca birçok sosyal ortamdaki davran›fllar›m›z da, bir ölçüye kadar bu ortamlara iliflkin tutumlar›m›z taraf›ndan flekillendirilmektedir. Bu nedenle, tutumlar konusu bireyin sosyal ortamlardaki davran›fllar›n› inceleyen sosyal psikolojinin en önemli konular›ndan birisini oluflturmaktad›r. Tutum terimi sosyal psikolojide genel olarak bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye iliflkin düflünce, duygu ve muhtemelen davran›fllar›n› organize eden bir e¤ilime iflaret etmek için kullan›lmaktad›r. Bu tan›mdan anlafl›labilece¤i gibi, tutum bir bireye aittir ve onun bir nesneye iliflkin düflünce, duygu ve davran›fllar›na bir bütünlük, bir tutarl›l›k verir. Tan›mdaki "bir bireye atfedilen" ifadesi ise, tutumun gözle görülmeyen bireysel bir yaflant› oldu¤unu vurgulamaktad›r. Gerçekten de bir bireyin tutumlar›n› gözle görmemiz mümkün de¤ildir. Ancak, onun davran›fllar›na bakarak bir nesneye iliflkin tutumu hakk›nda bir fikir sahibi olabiliriz. Örne¤in, bir bireyi X partisinin mitinglerinde görür, bu partiye oy verece¤ini söyledi¤ini iflitirsek, bu bireyin söz konusu partiye iliflkin olumlu bir tutumunun bulundu¤unu anlar›z.
Tutum, bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye iliflkin düflünce, duygu ve muhtemelen davran›fllar›n› organize eden bir e¤ilimdir.
G‹R‹fi VE TUTUM KAVRAMI
Tutumun tan›m›n› dikkate alarak günlük yaflam›n›zdan tutumlar›n›za örnekler bulmaya çal›fl›n.
SIRA S‹ZDE
‹nsanlar Nelere Karfl› Tutum Sahibi Olabilirler? ‹nsanlar kendileri için psikolojik olarak mevcut olan her fleye karfl› bir tutum sahibi olabilirler; Örne¤in di¤er insanlar, eflyalar, kurumlar, olaylar, fikirler, politik ideolojiler, dinler. Hakk›nda tutum sahibi olunan fleye "tutumun nesnesi" ad› verilir. ‹nsanlar kendileri için psikolojik olarak mevcut olan her fleye karfl› bir tutum sahibi olabileceklerine göre, bir bireyin say›lamayacak kadar çok tutumu olabilir. Ancak, daha sonra görece¤imiz gibi, bir bireyin tutumlar› gerek birey için tafl›d›klar› önem aç›s›ndan, gerekse kuvvetleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterir. Bir bireyin tutumlar›n›n say›s› son derecede fazla olmakla birlikte s›n›rs›z de¤ildir. Birey, çevresindeki çok say›daki insan, eflya, kurum, olay v.s. aras›ndan sadece kendisi için psikolojik olarak mevcut olanlara karfl› tutum sahibi olabilir. Yani, bir nesnenin bireyin çevresinde bulunmas›, bireyin bu nesneye iliflkin bir tutumunun bulunmas› için yeterli de¤ildir. Bu nesnenin ayn› zamanda birey için psikolojik bir anlam da ifade etmesi gerekmektedir. Yukar›da verdi¤imiz tan›mdaki "psikolojik nesne" terimi iflte bu olguya iflaret etmek için kullan›lmaktad›r.
Tutumun nesnesi, hakk›nda tutum sahibi olunan fleydir.
Tutumun Bileflenleri Yukar›da verilen tan›mdan anlafl›labilece¤i gibi, bir tutum bir nesneye iliflkin duygu, düflünce ve davran›fllardan oluflmaktad›r. Bu nedenle, bir tutumun üç bileflenden olufltu¤unu söylemek mümkündür. Bunlar biliflsel, duygusal ve davran›flsal bileflenlerdir. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, bu bileflenler birbirlerinden ba¤›ms›z de¤ildir. Karfl›l›kl› olarak birbirlerini etkiler, birbirlerinden etkilenir ve ço¤u kez aralar›nda bir tutarl›l›k bulunur.
Bir tutum; biliflsel, duygusal ve davran›flsal olmak üzere üç bileflenden oluflur.
282
Girifl ve Tutum Kavram›
Biliflsel Bileflen Bir tutumun biliflsel bilefleni bireyin tutum nesnesine iliflkin düflünce, bilgi ve inançlar›ndan oluflur. Bir bireyin enerji üretimi için nükleer santraller kurulmas›na iliflkin tutumunu ele alal›m. Bu tutumun biliflsel bilefleni bireyin atomun yap›s›, radyasyonun etkisi, nükleer santrallar›n yararlar›, zararlar› hakk›ndaki bilgilerinden ve bu tür santrallar›n tehlikeli olup olmad›klar›, gereken önlemler al›nd›¤› takdirde tehlikenin ortadan kald›r›l›p kald›r›lamayaca¤›, ülke ç›karlar›na ters düflüp düflmeyece¤i konusundaki inançlar›ndan oluflacakt›r.
Duygusal Bileflen Duygusal bileflen bireyin tutum nesnesine iliflkin duygu ve de¤erlendirilmelerinden oluflur.
Bir tutumu, bir inanç, bir gerçek veya bir olgudan ay›ran en önemli özellik; tutumun bir duygusal bileflene sahip olmas›d›r.
Tutumlar tüm sat›n alma davran›fllar›m›z›n temel yönlendiricisidir.
Bir nesneye iliflkin olumlu tutumu olan bir birey bu nesneyi olumlu olarak de¤erlendirecek ve bu nesneye karfl› olumlu duygular besleyecektir. Buna karfl›, olumsuz tutum içinde oldu¤u bir nesneyi ise olumsuz olarak de¤erlendirecek ve bu nesneye karfl› olumsuz duygular besleyecektir. Örne¤in, X ulusuna iliflkin tutumlar› olumlu olan bir birey, bu ulusu iyi bir ulus olarak de¤erlendirecek, bireylerine karfl› dostça duygular besleyecek, onlar›n yaflam biçimlerini sevecek, bu ulusun baflar›lar› onu sevindirecek, baflar›s›zl›klar› onu üzecek, üretti¤i mallara hayranl›k duyacakt›r. Ayn› ulusa iliflkin tutumlar› olumsuz olan bir birey ise, bu ulusu kötü olarak de¤erlendirecek, bireylerine karfl› dostça olmayan duygular besleyecek, yaflam biçimlerini sevmeyecek, üretti¤i mallar› be¤enmeyecek, baflar›lar›na üzülecek, baflar›s›zl›klar›na sevinecektir. Bir tutumu, bir inanç, bir gerçek veya bir olgudan ay›ran en önemli özellik, tutumun bir duygusal bileflene sahip olmas›d›r. Örne¤in, dünyan›n çevresinin yaklafl›k k›rk bin kilometre oldu¤u bir gerçektir ve siz bu gerçe¤e inanabilirsiniz. Ancak, dünyan›n çevresinin yaklafl›k k›rk bin kilometre oluflunu iyi veya kötü olarak de¤erlendiremezsiniz. Bu gerçek sizi sevindirmez veya üzmez. K›sacas› sizde duygusal bir tepki yaratmaz. Buna karfl›, tuttu¤unuz futbol tak›m›na iliflkin tutumlar›n›z› ele alal›m. Kuflkusuz bu tak›m›n iyi bir tak›m oldu¤u yolunda bir inanc›n›z vard›r. Ancak, buradaki inanc›n›za duygu ve de¤erlendirmeleriniz de efllik eder. Bu tak›m› iyi bir tak›m olarak de¤erlendirirsiniz, bu tak›m› severseniz, galip geldi¤i zaman sevinir, yenildi¤i zaman üzülürsünüz. K›sacas›, bir nesneye iliflkin bir tutumdan söz edebilmemiz için, bu nesneye iliflkin bilgi, düflünce ve inançlara olumlu veya olumsuz duygular›n efllik etmesi gerekmektedir.
Girifl ve Tutum Kavram›
283
Davran›flsal Bileflen Tutumlar›n üçüncü bilefleni davran›flsal bileflendir. Bir tutum genellikle bireyi tutum nesnesine iliflkin davran›fllarda bulunmaya e¤ilimli k›lar. Bir nesneye iliflkin olumlu tutumu olan bir birey, bu nesneye karfl› olumlu davranmaya, ona yaklaflmaya, yak›nl›k göstermeye, onu desteklemeye, yard›m etmeye e¤ilimli olacakt›r. Bir nesneye iliflkin tutumu olumsuz olan bir birey ise, bu nesneye ilgisiz kalma veya ondan uzaklaflma, elefltirme, hatta ona zarar verme e¤ilimi gösterecektir. Ancak, daha sonra görece¤imiz gibi, baz› durumlarda tutumun davran›fla yans›mamas›, yani tutumun davran›flsal bilefleninin de¤erinin s›f›r olmas› mümkündür. Tutumlar› inanç ve olgulardan ay›rdeden en önemli özellik nedir?
Davran›flsal bileflen, bireyi tutum nesnesine iliflkin davran›fllarda bulunmaya e¤ilimli k›lar.
SIRA S‹ZDE
Tutumlar›n Özellikleri Tutumlar›n baz› özellikleri vard›r. Bu özellikler hem bir bütün olarak tutumlar›n kendileri, hem de tek tek bileflenler için geçerlidir. Gerek bir bireyin çeflitli tutumlar› aras›ndaki, gerekse iki bireyin ayn› konuya iliflkin tutumlar› aras›ndaki farkl›l›klar bu özelliklerden kaynaklanmaktad›r. Ayr›ca, bir tutumun davran›flsal bilefleninin belirginlik derecesi ve de¤iflmeye karfl› ne ölçüde dirençli olaca¤› da k›smen bu özellikler taraf›ndan belirlenir.
Kuvvet Derecesi Daha önce de belirtti¤imiz gibi, bir birey çok say›da tutuma sahip olabilir. Ancak, bu tutumlar kuvvetleri aç›s›ndan ço¤u kez birbirlerinden farkl›l›k gösterir. Örne¤in, hem X partisine hem de Y marka difl macununa iliflkin tutumlar› olumlu olan bireyin bu tutumlar›ndan birisi büyük bir olas›l›kla di¤erinden daha kuvvetlidir. Benzer flekilde, iki birey ayn› nesneye iliflkin benzer tutumlara sahip olabilir. Örne¤in, iki farkl› birey ayn› siyasi partiye karfl› olumsuz bir tutuma sahip olabilir. Ancak bu bireylerden birisinin tutumunun di¤erininkinden daha kuvvetli ya da daha zay›f olmas› mümkündür. Bir tutumun bileflenlerinin de kuvvetleri farkl› olabilir. Örne¤in, bir tutumunun biliflsel bilefleni oldukça kuvvetli olan bir bireyin ayn› tutumunun duygusal ve davran›flsal bileflenlerinin göreli olarak daha zay›f olmas› mümkündür.
Karmafl›kl›k Derecesi Bir tutumun veya bileflenin karmafl›kl›¤›, bu tutum veya bileflenin içerdi¤i unsurlar›n say› ve çeflitlili¤ine ba¤l›d›r. ‹çerilen unsurlar›n say›s› ve çeflidi artt›kça karmafl›kl›k derecesi de artacakt›r. Gerek bir bireyin farkl› iki nesneye iliflkin tutumlar›n›n bileflenleri, gerekse iki ayr› bireyin ayn› nesneye iliflkin tutumlar›n›n bileflenleri karmafl›kl›klar› aç›s›ndan farkl› olabilir. Örne¤in, bir bireyin hem bir ulusa hem bir futbol tak›m›na karfl› olumlu tutumlar›n›n oldu¤unu varsayal›m. Bu iki tutumun biliflsel bileflenleri karmafl›kl›klar› aç›s›ndan farkl›l›k gösterebilir. Bu bireyin söz konusu ulus hakk›ndaki bilgisi sadece yurttafllar›n›n müslüman olduklar›n› ve Türkleri sevdiklerini bilmeden ibaretken, sözkonusu tak›m hakk›ndaki bilgileri kurulufl tarihinden flimdiye kadar kaç kez flampiyon oldu¤una, on y›l önceki kadrosundan, bu y›l kimleri transfer etti¤ine kadar uzanabilir. Bu durumda, bu bireyin ikinci tutumunun biliflsel bilefleni ilk tutumunun biliflsel bilefleninden daha karmafl›kt›r, denecektir. Bir tutumun karmafl›kl›k derecesi büyük ölçüde bileflenlerinin karmafl›kl›k dereceleri taraf›ndan tayin edilir. Bileflenleri karmafl›k olan bir tutum, yal›n bileflen-
Bir tutumun veya bileflenin karmafl›kl›¤›, bu tutum veya bileflenin içerdi¤i unsurlar›n say› ve çeflitlili¤ine ba¤l›d›r.
284
Girifl ve Tutum Kavram›
lere sahip bir tutumdan daha karmafl›k olacakt›r. Ayr›ca, bir tutumun karmafl›kl›k derecesi ile kuvveti aras›nda da bir iliflki vard›r. Karmafl›k tutumlar, genellikle, yal›n tutumlardan daha kuvvetlidir.
Bileflenler Aras› Tutarl›l›k
Biliflsel tutarl›l›k kuramlar›na göre bileflenleri aras›nda tutarl›l›k bulunmayan tutumlar daha kolay de¤iflmektedir.
Tutumlar›n bileflenleri genellikle birbirleriyle tutarl› olma e¤ilimi gösterir. Yani, bir bilefleni olumlu olan bir tutumun di¤er iki bilefleni de genellikle olumlu; bir bilefleni olumsuz olan bir tutumun di¤er iki bilefleni de genellikle olumsuz olmaktad›r. Bununla birlikte; tutumlar bileflenleri aras›ndaki tutarl›l›¤›n derecesi aç›s›ndan farkl›l›klar gösterebilir. Örne¤in, bir siyasi partinin ülkeyi en iyi idare edecek parti oldu¤una inanan, bu partiyi sevip, baflar›lar›ndan gurur duyan ve seçimlerde bu partiye oy veren bir bireyin sözkonusu partiye iliflkin tutumun bileflenleri aras›nda bir tutarl›l›k vard›r. Çünkü, bileflenlerin üçü de olumludur. Buna karfl›, ayn› bireyin evinin ›ss›z bir yerde oldu¤unu ve bir bekçi köpe¤i beslemesinin, kendisini baz› tehlikelerden koruyaca¤›n› düflündü¤ünü varsayal›m. Ancak, bu birey köpeklerden korkmakta, köpekleri sevmemekte, bu nedenle de bir köpek edinip edinmeme konusunda bir karar verememektedir. Bu durumda, bu bireyin köpeklere iliflkin tutumunun bileflenleri aras›nda bir tutars›zl›k vard›r. Bir bekçi köpe¤inin kendisini baz› tehlikelerden koruyaca¤›n› düflündü¤ü için biliflsel bileflen olumludur. Köpekleri sevmedi¤i ve onlardan korktu¤u için duygusal bileflen olumsuzdur. Bir köpek edinip edinmeme konusunda karars›z oldu¤u için davran›flsal bileflen nötrdür. Biliflsel tutarl›l›k kuramlar› olarak adland›r›lan bir dizi kurama göre, bileflenleri aras›nda tutarl›l›k bulunmayan tutumlar daha kolay de¤iflmektedir. Bu kuramlar, buna ba¤l› olarak, bir bireyin bir tutumunu de¤ifltirmenin en kestirme yolunun bu tutumun bileflenleri aras›nda bir tutars›zl›k veya bir çeliflki meydana getirmek oldu¤unu ileri sürmektedir.
Di¤er Tutumlarla ‹liflki Bir bireyin de¤iflik konulara iliflkin tutumlar›, di¤er tutumlar›yla olan ba¤lant›lar› aç›s›ndan da farkl›l›klar gösterir. Baz› tutumlar bireyin di¤er bir çok tutumuyla iliflki içindedir, baz›lar›n›n ise ba¤lant› içinde bulundu¤u tutum say›s› oldukça azd›r. Bir futbol kulübüne iliflkin olumlu tutumu olan birey örne¤ine dönelim. Bu bireyin söz konusu bu tutumunun dini, politik, çocuk yetifltirme tarz›, do¤um kontrolu, e¤itim ve benzeri konulara iliflkin tutumlar›yla iliflki içinde bulunmas›, yani onlar› etkilemesi ve onlar taraf›ndan etkilenmesi olas›l›¤› oldukça azd›r. Buna karfl›n, bu kiflinin dini tutumlar› daha büyük bir olas›l›kla sözünü etti¤imiz konulardaki tutumlar›yla bir iliflki içinde olacakt›r. ‹ki bireyin ayn› konuya iliflkin tutumlar› da bu bireylerin di¤er tutumlar›yla olan iliflkileri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterebilir. Örne¤in, bir bireyin politik tutumu di¤er bir çok konuya iliflkin tutumunu etkileyebilirken, bir di¤er bireyin politik tutumu di¤er konulara iliflkin tutumlar›ndan nisbeten ba¤›ms›z olabilir. Bu tutumun iliflki içinde bulundu¤u tutum say›s› artt›kça, de¤iflmeye karfl› gösterece¤i direnç de artacakt›r. SIRA S‹ZDE
Bileflenler aras› tutarl›l›k kavram›n› dikkate alarak kendi tutumlar›n›z›n de¤iflmesine ne gibi etkisi oldu¤unu tart›fl›n›z.
Tutum ve Davran›fl
285
TUTUM VE DAVRANIfi Tutumlar›n bileflenlerinin birbirleriyle tutarl› olma e¤ilimi gösterdiklerini daha önce belirtmifltik. Bu olgu bafllang›çta baz› araflt›rmac›lar› tutumlar›n daima davran›fla yans›yaca¤›n› ve dolay›s›yla bir bireyin belirli bir nesneye iliflkin davran›fllar›n› gözleyerek bu bireyin bu nesneye iliflkin tutumlar› hakk›nda bir tahminde bulunabilece¤imizi düflünmeye itmifltir. Acaba bu gerçekten do¤ru mudur? Yani, bir bireyin belirli bir nesneye iliflkin tutumu her zaman bu nesneye iliflkin davran›fllara akseder mi? Ya da bir nesneye iliflkin tutumunun ne oldu¤unu bilmemiz, bir bireyin bu nesneye ne flekilde davranaca¤›n› her zaman do¤ru bir biçimde tahmin etmemize olanak sa¤lar m›? Yap›lan araflt›rmalar insanlar›n her zaman tutumlar›na uygun davranmad›klar›n› göstermektedir. Örne¤in, Amerika'da Uzakdo¤ululara karfl› olumsuz tutumlar›n oldukça yayg›n oldu¤u 1930'lu y›llarda, Lapiere, Çinli bir kar›-koca ile birlikte çeflitli yörelerdeki altm›flalt› motel ve yüzseksendört lokantaya u¤ram›flt›r. U¤ran›lan lokantalardan hiçbiri Çinli kar›-kocaya servis yapmay› reddetmemifl, motellerden ise sadece bir tanesi oda vermemifltir. Daha sonra bu lokanta ve motellere mektup yaz›larak Çinli bir kar›-koca için yer ay›r›p ay›ramayacaklar› sorulmufltur. Toplam yirmisekiz lokanta ve motel bu mektuba cevap vermifl ve bunlardan %92'si özür dileyerek Çinlileri kabul edemeyeceklerini bildirmifllerdir. Bu sonuçlar, asl›nda u¤ran›lan lokanta ve motellerin sahiplerinin çok büyük bir bölümünün Çinlilere karfl› olumsuz bir tutum içinde olduklar›n›, ancak yüzyüze bir iliflkide bu tutumlar›n› davran›fllara aksettirmediklerini göstermektedir. Kuflkusuz bu söylediklerimiz tutum ile davran›fl aras›nda hiçbir iliflki yoktur fleklinde yorumlanmamal›d›r. Günlük yaflamda insanlar›n tutumlar›na uygun davrand›klar›n› gösteren say›s›z örnek bulmak mümkündür. Ayr›ca, tutum ile davran›fl aras›nda bir iliflki bulundu¤unu gösteren çok say›da araflt›rma da vard›r. Tutum ile davran›fl aras›ndaki iliflkiler konusundaki bu çeliflkili bulgular, baz› araflt›rmac›lar› tutumlar›n davran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini tayin eden faktörlerin neler oldu¤unu incelemeye itmifltir. Bu araflt›rmalara göre, bir tutumun davran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini tayin eden en önemli faktör tutumun kuvvetidir. Kuvvetli bir tutumun davran›fla dönüflmesi olas›l›¤› zay›f bir tutuma oranla daha yüksektir. Bir tutumun davran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini belirleyen bir baflka faktör ortam›n özellikleridir. Baz› durumlarda bireyin içinde bulundu¤u ortam›n özel koflullar› belirli bir tutumun davran›fla dönüflmesini engelleyebilmektedir. Örne¤in, seçimlerde bir sand›kta görevli olan bir birey kendi politik tutumlar›na göre de¤il, görevinin gereklerine göre davranmak zorundad›r. Yani, bu ortam›n özel koflullar› bu bireyin tutumlar› do¤rultusunda davranmamas›n› gerektirmektedir. Baz› durumlarda ise, ortam›n koflullar› bireyin bir tutumunun davran›fla dönüflmesini engelleyici nitelikte de¤ildir. Kuflkusuz böyle ortamlarda tutumun davran›fllara yans›mas› olas›l›¤› daha fazla olacakt›r. Davran›fl›n do¤uraca¤› sonuçlara iliflkin beklentiler, bir tutumun davran›fla yans›y›p yans›mayaca¤›n› belirleyen bir di¤er faktördür. Bir tutumuna uygun davranmas›n›n kendi aç›s›ndan sonuçlar do¤urabilece¤i beklentisi olan bir bireyin, bu tutumunu davran›fla dönüfltürmesi olas›l›¤› daha az olacakt›r. Yaln›z, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, gerek ortamsal engellerin, gerekse davran›fl›n do¤uraca¤› sonuçlara iliflkin beklentilerin etkisinin tutumun kuvvetinden ba¤›ms›z olmad›¤›d›r. Bir tutumun kuvveti azald›kça ortamsal engellerin ve davran›fl›n do¤urabilece¤i olumsuz sonuçlara iliflkin beklentilerin bu tutumun davran›fla dönüflmesini engellemesi olas›l›¤› da artacakt›r.
Bir tutumun davran›fla dönüflüp dönüflmeyece¤ini tayin eden en önemli faktör, tutumun kuvvetidir.
286
Tutumlar›n Oluflmas›
Tutum konusuna bafllarken bir çok sosyal ortamdaki davran›fllar›m›z›n tutumlar›m›z taraf›ndan flekillendirildi¤ine iflaret etmifl ve tutumlar›n bu nedenle sosyal psikolojide incelendi¤ini belirtmifltik. fiimdi ise, bir tutumun her zaman davran›fla yans›mayaca¤›n› söylüyoruz. Bu durum, do¤al olarak, "Öyleyse tutumlar› niçin inceliyoruz?" sorusunu akla getirebilir. Bu soruyu flu flekilde yan›tlamak mümkündür. Baz› durumlarda tutumlar›m›z ile davran›fllar›m›z aras›nda bir ba¤lant› bulunmamas›n›n anlam›, tutumlar›m›z›n davran›fllar›m›z› hiç etkilemedi¤i de¤ildir. Bunun anlam›, sadece, baz› koflullarda tutumun davran›fla yans›mayaca¤›d›r. Bu koflullar›n neler oldu¤u ve tutumlar›n yap›s›, ifllevleri hakk›ndaki bilgimiz artt›kça, tutumlar›m›z›n davran›fllar›m›z› nas›l etkilendi¤ini anlama olana¤›m›z da artacakt›r.
TUTUMLARIN OLUfiMASI Tutumlar do¤ufltan gelmezler, ö¤renme yoluyla sonradan kazan›l›rlar. Bu ö¤renme olay› büyük ölçüde, 13. ünitede gördü¤ünüz tepkisel ve edimsel koflullanma ile gerçekleflir. Tutumlar›m›z›n önemli bir bölümü hayat›n ilk yirmi-yirmibefl y›l› içinde oluflmakla birlikte, tutum oluflmas› yaflam boyunca devam eden bir süreçtir. Bu süreç içinde nelere iliflkin ve ne tür tutumlar oluflturaca¤›m›z çeflitli faktörler taraf›ndan belirlenmektedir. Bu faktörlerden baz›lar› flunlard›r:
Ana-Baba Etkisi Tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan önemli bir faktör ana-babad›r. Özellikle do¤umdan ilkokul ça¤›na kadar geçen dönemde çocuk ana-babas›n›, kendisine çeflitli konularda bilgi verecek, kendisini ödüllendirecek veya cezaland›racak tek otorite kayna¤› olarak görmektedir. Dolay›s›yla, bu dönemde ana baba çocu¤un nelere iliflkin ve ne türde tutumlar gelifltirece¤ini tayin eden tek faktör olarak belirmektedir. Nitekim, okul öncesi ça¤daki çocuklarla yap›lan araflt›rmalar, bu yafltaki çocuklar›n çeflitli olay ve nesnelere iliflkin tutumlar›n›n hemen hemen ana-babalar›n›n tutumlar›yla ayn› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Örne¤in, yap›lan bir araflt›rmada okul öncesi yafltaki çocuklar›n % 95'inin, ilkokul ça¤›ndaki çocuklar›n %80'inin, üniversite ça¤›ndaki gençlerin ise % 50-60'›n›n babalar›yla ayn› politik partiyi destekledikleri bulunmufltur. Üniversite ö¤rencilerinin bile %50-60 aras›nda de¤iflen bir oran›n›n babalar›yla ayn› politik partiyi tercih etmeleri, ana-babalar›n çocuklar›n tutumlar›n› uzun süreli, hatta hayat boyu sürebilecek bir biçimde etkilediklerinin iyi bir kan›t›d›r.
Akranlar›n Etkisi ‹lerleyen yaflla birlikte çocu¤un sosyal çevresi de genifllemekte ve yavafl yavafl ana-baba d›fl›ndaki etkenler de tutumlar›n oluflmas›nda rol oynamaya bafllamaktad›r. Bu etkenlerden en önemlisi hiç kuflkusuz arkadafllard›r. Yap›lan bir çok araflt›rma arkadafl grubu üyelerinin çeflitli konulara iliflkin tutumlar› aras›nda önemli benzerlikler oldu¤unu göstermektedir. Bu benzerlik özellikle ergenlik ça¤›n›n bafllar›ndan itibaren daha göze çarp›c› hale gelmektedir. Bu da arkadafllar›n tutumlar üzerindeki etkisinin en üst düzeye ergenlik ça¤›nda ulaflt›¤›n› göstermektedir. Kuflkusuz, arkadafl grubu üyelerinin benzer tutumlara sahip olmalar›na, benzer tutumlara sahip olan bireylerin birbirlerini arkadafl olarak seçmelerinin de katk›s› vard›r. Ancak, yap›lan araflt›rmalar arkadafllar›n mevcut tutumlar›n de¤iflmesinde, yeni tutumlar›n oluflmas›nda çok önemli bir rol oynad›klar›n› tart›flmaya yer b›rakmayacak biçimde göstermektedir.
Tutumlar›n Ölçülmesi - Tutumlar›n De¤iflmesi
287
Kitle ‹letiflim Araçlar› De¤iflik nesnelere iliflkin tutumlar›m›z›n oluflmas›nda, flekillenmesinde ve de¤iflmesinde rol oynayan bir di¤er faktör kitle iletiflim araçlar›d›r. Bunlar aras›nda gazete, radyo ve TV gibi araçlar önemli bir yer tutar. Reklamlar, haberler, haber programlar, yaz› dizileri bazen o zamana kadar varl›¤›ndan dahi haberdar olmad›¤›m›z nesnelere karfl› olumlu veya olumsuz tutumlar gelifltirmemize veya mevcut tutumlar›m›z›n de¤iflmesine yol açabilir. Reklamlar› izledikten sonra daha önce hiç kullanmad›¤›m›z bir ürünü kullanmaya bafllamam›z veya kulland›¤›m›z bir markay› baflka bir markayla de¤ifltirmemiz kitle iletiflim araçlar›n›n tutumlar›m›z üzerindeki etkisine verilebilecek örneklerdir.
Tutum Nesnesiyle Olan Kiflisel Yaflant›lar Tutumlar›m›z›n bir k›sm› da tutum nesneleriyle olan kiflisel yaflant›lar›m›z sonucunda geliflir. Örne¤in, bir ulusun bireyleriyle olumlu veya olumsuz yaflant›lar› olan bir birey, bu yaflant›lar› sonucunda bu ulusa karfl› olumlu veya olumsuz bir tutum gelifltirebilir. Ancak, bir ulusa iliflkin olumlu veya olumsuz önyarg›l› tutumlar, politik görüfller ve benzeri gibi sosyal öneme sahip tutumlar›m›z›n büyük bir bölümü, nesneleriyle do¤rudan do¤ruya kiflisel bir yaflant›m›z olmaks›z›n yukar›da say›lan faktörlerin etkisiyle oluflur. Yukar›da s›ralanan faktörleri kendi tutumlar›n›z üzerinizdeki etkisini tart›fl›n›z. Özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n tutumlar üzerinde artan etkisini ana baba etkisi ile karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
TUTUMLARIN ÖLÇÜLMES‹ Tutum-davran›fl iliflkisinin anlafl›labilmesi ve tutumdan davran›fl›n yordalanabilmesi, herfleyden önce, tutumlar›n güvenilir bir biçimde ölçülebilmesine ba¤l›d›r. Sosyal psikologlar, bu nedenle, tutumlar›n ölçülmesinde kullan›lan çeflitli teknikler gelifltirmifllerdir. Mülakat, davran›fl gözlemi, psiko-fizyolojik ölçümler, tutum ölçekleri bu tekniklerden baz›lar›d›r. Bu tekniklerden en s›k kullan›lan› ise tutum ölçekleridir. Bir tutum ölçe¤i ölçülecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluflur. Tutumu araflt›r›lan bireyin yapaca¤› fley, bu ifadelerin kendi görüflüne uyup uymad›¤›n› veya ne ölçüde uydu¤unu iflaretlemektir. Pratikte her tutumun ölçülmesi için bir ölçek gelifltirmek mümkündür. Ancak, gelifltirilen bir tutum ölçe¤inin güvenle kullan›labilmesi için, bu ölçe¤in geçerli ve güvenilir olmas› gerekmektedir.
Bir tutum ölçe¤i, ölçülecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluflur.
TUTUMLARIN DE⁄‹fiMES‹ Daha önce de belirtti¤imiz gibi, tutumlar do¤ufltan gelmezler, ö¤renme yoluyla sonradan kazan›l›rlar. Dolay›s›yla, di¤er ö¤renilmifl özelliklerimiz gibi tutumlar›m›z›n da de¤iflmesi mümkündür. Nitekim, üretti¤i mal›n reklam›n› yapan bir flirket tüketicinin, seçim konuflmas› yapan bir politikac› seçmenin, o¤lunu sigara içmeden vazgeçirmeye çal›flan bir baba o¤lunun tutumlar›n› de¤ifltirmeye çal›flmaktad›r. Görüldü¤ü gibi, tutum de¤iflmesi konusu, bir baflkas›n› etkilemeye çal›flan herkesi yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle, tutum de¤iflmesi konusu sosyal psikolojide en çok araflt›r›lan konulardan birisidir. Tutum de¤iflmesi konusunda ilk sistematik çal›flmalar Carl Hovland ve arkadafllar› taraf›ndan bafllat›lm›flt›r. Hovland ve arkadafllar› tutum de¤iflmesinde etkili olabilecek üç faktör ay›rdetmifllerdir. Bunlar bilgi kayna¤›, mesaj ve hedeftir. Bilgi kayna¤› tutum de¤iflmesine yol açmak için verilen bilginin kim taraf›ndan ve-
Tutum de¤iflmesinde etkili olabilecek üç faktör, bilgi kayna¤›, mesaj ve hedeftir.
288
Tutumlar›n De¤iflmesi
rildi¤ine; mesaj, bu bilginin nas›l verildi¤ine; hedef ise bilginin yönetildi¤i, yani tutumu de¤ifltirilmesi amaçlanan kifli veya kiflilere iflaret eder. Bir baflka anlat›mla, Hovland ve arkadafllar› en etkin bir biçimde tutum de¤iflikli¤i meydana getirebilmek için bilgi kayna¤›n›n, mesaj›n ve hedefin ne gibi özelliklere sahip olmalar› gerekti¤i konusu üzerinde durmufllard›r.
Bilgi Kayna¤›n›n Özellikleri Tutum de¤iflmesinde etkili olabilecek bilgi kayna¤›na ait özellikler inan›l›rl›k, sevilme ve benzerliktir.
Bilgi kayna¤›n›n uzmanl›k ve güvenilirlik bileflenlerinden oluflan inan›l›rl›k derecesi artt›kça, tutum de¤ifltirme giriflimlerinin baflar›l› olma olas›l›¤› da artacakt›r.
Bir tutum de¤ifltirme sürecinde, tutum de¤iflikli¤ine yol açmak için verilen bilginin kim taraf›ndan verildi¤i veya hangi kaynaktan al›nd›¤›, ortaya ç›kabilecek tutum de¤iflikli¤i derecesini etkileyebilecek faktörlerden bir tanesidir. Tutum de¤iflmesinde etkili olabilecek bilgi kayna¤›na ait özellikler genellikle üç bafll›k alt›nda toplanmaktad›r. Bunlar inan›l›rl›k, sevilme ve benzerliktir. ‹nan›l›rl›k: Bir tutum de¤ifltirme çabas›n›n etkili olup olamayaca¤›n› belirleyen bilgi kayna¤›na ait özelliklerden birisi inan›l›rl›kt›r. Genellikle bilgi kayna¤›n›n inan›l›rl›k derecesi artt›kça, tutum de¤ifltirme giriflimlerinin baflar›l› olma olas›l›¤› da artacakt›r. ‹nan›l›rl›k özelli¤i iki bileflenden oluflmaktad›r. Bunlar uzmanl›k ve güvenilirliktir. Uzmanl›k terimi, de¤ifltirilmesi amaçlanan tutum konusunda bilgi kayna¤›n›n ne ölçüde bilgi sahibi oldu¤una iflaret etmek için kullan›l›r. Yap›lan araflt›rmalar genellikle uzman bir kifli taraf›ndan verilen bilginin, s›radan bir kifli taraf›ndan verilen bilgiye göre daha fazla tutum de¤iflikli¤i ortaya ç›kard›¤›na iflaret etmektedir. Örne¤in, X marka difl macunu kullanan birine hem bir tan›d›¤›, hem de bir difl doktoru bu macunun difllere zarar veren bir madde içerdi¤ini söylemifl olsun. Acaba bu bireyin hangi durumda X marka difl macununu kullanmaktan vazgeçmesi olas›l›¤› daha yüksektir? Kuflkusuz bu bilginin bir difl doktoru taraf›ndan verildi¤i durumda bu olas›l›k daha yüksek olacakt›r. Bu çerçevede üzerinde durulan bir nokta, bir konudaki uzmanl›¤›n bir baflka konudaki tutum de¤iflmesinde etkili olup olmayaca¤›d›r. Örne¤in, bir çamafl›r makinas›n›n reklam›n› yapan ünlü bir film y›ld›z›n› ele alal›m. Bu y›ld›z›n sinema konusunda uzman oldu¤u düflünülebilir ve sinema konusunda söyledikleri tutumlar üzerinde bir etki yapabilir. Acaba sinema konusunda uzman olmas›, bu y›ld›z›n çamafl›r makinas› konusunda da söylediklerinin etkili olmas›na yol açacak m›d›r? Bu konuda yap›lan araflt›rmalardan baz›lar›nda bir konudaki uzmanl›¤›n bir baflka konudaki tutum de¤iflmesinde de etkili olabilece¤ini gösterirken, di¤er baz› araflt›rmalarda böyle bir etkinin sözkonusu olmad›¤› yolunda bulgular elde edilmifltir. Dolay›s›yla, böyle bir etkinin sözkonusu olup olmad›¤› hakk›nda, flimdilik, kesin bir sonuca varmak mümkün de¤ildir. Uzmanl›k konusunda hat›rda tutulmas› gereken bir nokta, kimin uzman olarak alg›lanaca¤›n›n konuya ve tutumu de¤ifltirilmek istenen kifliye ba¤l› olarak de¤iflebilece¤idir. Sinema y›ld›z› örne¤ine tekrar dönecek olursak, bir kiflinin bu y›ld›z› sinema konusunda uzman olarak görürken, bir baflka kiflinin uzman olarak görmeyebilece¤ini hat›rda tutmak gereklidir. Güvenilirlik: Bir bilgi kayna¤›n›n inan›l›r olarak alg›lanmas›nda rol oynayan ikinci bileflen güvenilirliktir. Konusunda ne kadar uzman olarak alg›lan›rsa alg›lans›n, bir bilgi kayna¤› ayn› zamanda güvenilir olarak alg›lanmad›¤› sürece söylediklerinin tutumlar üzerinde etkisi çok az olacakt›r. Yap›lan araflt›rmalar bir bilgi kayna¤›n›n güvenilir olarak alg›lan›p alg›lanmayaca¤›n› belirleyen en kritik faktörün niyet oldu¤unu göstermektedir. Yani tutumu de¤ifltirilmek istenen kiflinin ilk dikkat edece¤i nokta, bilgi kayna¤›n›n sözkonusu bilgiyi hangi niyetle verdi¤idir. E¤er verilen bilgi do¤rudan do¤ruya veya dolayl› olarak bilgi kayna¤›na bir
Tutumlar›n De¤iflmesi
ç›kar sa¤l›yorsa, ne ölçüde uzman olarak alg›lan›rsa alg›lans›n, bilgi kayna¤› güvenilir olarak alg›lanmayacakt›r. Bize X marka difl macununu kullanmam›z› tavsiye eden bir difl doktorunu ele alal›m. Bu bilgi bize difl konusunda uzman bir kifli taraf›ndan verildi¤i için, normal koflullarda, kulland›¤›m›z marka difl macunundan vazgeçerek X marka difl macununu kullanmaya bafllamam›z oldukça yüksek bir olas›l›kt›r. Ancak, X marka difl macununu üreten fabrikan›n bu difl doktoruna veya yak›n›na ait oldu¤unu ö¤renirsek, kendisine bir ç›kar sa¤lad›¤› için, söyledi¤ini kuflku ile karfl›lama ve kulland›¤›m›z marka difl macununu kullanmaya devam etme olas›l›¤›m›z oldukça yüksek olacakt›r. Sevilme: Yap›lan araflt›rmalar bilgi kayna¤›n›n sevildi¤i veya sevimli bulundu¤u durumlarda tutum de¤iflikli¤inin meydana gelme olas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤una iflaret etmektedir. Sevilen veya sevimli bulunan bir kayna¤›n neden daha etkili oldu¤u de¤iflik flekillerde aç›klanmaktad›r. Bir görüfle göre, insanlar sevdikleri kiflilerin benzer görüfllere sahip olmalar›n› rahatlat›c›, farkl› görüfle sahip olmalar›n› ise rahats›z edici bulmaktad›rlar. Dolay›s›yla, sevdikleri birisi kendilerinden farkl› bir görüfl öne sürdü¤ü zaman, kendi görüfllerini ayn› yönde de¤ifltirerek bu rahats›zl›¤› ortadan kald›rmaktad›rlar. Bir baflka görüfle göre, insanlar sevdikleri kiflilerle kendilerini özdefllefltirme, yani onlar›n düflüncelerini, duygular›n›, tutumlar›n›, davran›fllar›n› kendilerine maletme e¤ilimindedirler. Sevilen bir bilgi kayna¤›n›n daha etkili olmas› da bu e¤ilimden kaynaklanmaktad›r. Benzerlik: Bilgi kayna¤› ile hedef aras›ndaki benzerlik tutum de¤iflmesinde rol oynayan bir di¤er faktördür. Örne¤in, yeni üretilen bir çamafl›r deterjan›n›n reklam› bir ev han›m› taraf›ndan yap›ld›¤› takdirde, ev han›mlar› daha büyük bir olas›l›kla bu deterjan› deneyeceklerdir. Baz› sosyal psikologlara göre, bize benzer kiflilerin tutumlar›m›z üzerinde daha etkili olmas›n›n temelinde bize benzer kiflileri daha çok sevmemiz yatmaktad›r. Kuflkusuz benzerli¤in tutum de¤iflmesindeki etkisinin derecesi s›n›rs›z de¤ildir. Yap›lan araflt›rmalar benzerli¤in özellikle de¤ifltirilmesi amaçlanan tutumla ilgili olabilecek bir konuda oldu¤u zaman etkili olaca¤›na iflaret etmektedir. Yukar›da verdi¤imiz ev han›m›n›n çamafl›r deterjan› reklam› yapmas› örne¤inde oldu¤u gibi. Kuflkusuz ayn› ev han›m›n›n örne¤in, nükleer santrallar konusunda söyledikleri di¤er ev han›mlar› üzerinde ayn› ölçüde etki yapmayacakt›r. Siz de kendi tutum de¤iflimi örneklerinizde iletiflimde oldu¤unuz kiflinin -bilgi kayna¤›n›nözelliklerinin neler oldu¤unu düflünerek, yukar›da s›ralanan özellikleri tart›fl›n›z.
Mesaj›n Özellikleri Bir tutum de¤ifltirme girifliminin ne ölçüde baflar›l› olaca¤› k›smen mesaj›n özellikleri taraf›ndan belirlenmektedir. Bu özelliklerden etkileri araflt›r›lanlar aras›nda yüz yüze olma, iletiflimin tek ya da çift yönlü olmas› ve görüfl fark› yer almaktad›r. Yüz yüze Olman›n Etkisi: Acaba tutum de¤iflikli¤ine yol açmak için verilen bir bilgi yüz yüze bir iliflki içinde mi yoksa bir iletiflim arac› yoluyla verildi¤inde mi daha etkili olmaktad›r? Bu konuda yap›lan araflt›rmalar yüz yüze bir iliflki içinde verilen bilgilerin genellikle daha etkili oldu¤unu göstermektedir. Bunun muhtemel nedenlerinden birisi, yüz yüze bir iliflkide tutumu de¤ifltirilmek istenen kiflinin kendisine iletilenleri dinlemek zorunda olmas›d›r. Bir di¤er nedende bilgi kayna¤›n›n dinleyiciden ald›¤› ipuçlar›na göre konuflmas›nda, mesaj›n içeri¤inde de¤ifliklik yapabilme olana¤›na sahip olmas›d›r. Ayr›ca, yukar›da belirtti¤imiz gibi, uzmanl›k, sevilme ve benzerlik tutum de¤ifltirme giriflimlerinin etkilili¤ini artt›ran
289
Bilgi kayna¤›n›n sevildi¤i veya sevimli bulundu¤u durumlarda tutum de¤iflikli¤inin meydana gelme olas›l›¤›n›n daha yüksektir.
SIRA S‹ZDE
290
Tutumlar›n De¤iflmesi
bilgi kayna¤›na ait özelliklerdir. Yüz yüze bir iliflki, kayna¤a bu özelliklere sahip oldu¤u izlenimini yaratma olana¤›n› da tan›maktad›r. Bu çerçevede üzerinde durulan bir baflka nokta, yaz›l›, sözlü veya görsel (televizyon, film, video gibi) yolla verilen bilgilerden hangisinin daha etkili oldu¤udur. Araflt›rma bulgular› görsel yolla verilen bilgilerin genellikle daha etkili oldu¤una iflaret etmektedir. Tek Yönlü-Çift Yönlü ‹letiflim: Mesaj›n tek yönlü veya çift yönlü olmas›ndan kastedilen fley, karfl›t görüfllere yer verilip verilmemesidir. Tek yönlü mesaj karfl›t görüfllerini içermeyen mesajd›r. Çift yönlü mesajda ise bilgi kayna¤›n›n görüfllerine karfl›t olabilecek görüfllere de yer verilir ve ço¤u kez bu görüfller çürütülür. Tek yönlü mesaj›n m› yoksa çift yönlü mesaj›n m› etkili oldu¤u sorusuna basit bir yan›t vermek güçtür. Hangi tür mesaj›n daha etkili olaca¤› hedefin özellikleri, ne tür bir tutum de¤iflikli¤i amaçland›¤›, hangi konuda tutum de¤iflikli¤i istendi¤i gibi faktörlere ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in, bir bireyin mevcut bir tutumunun daha kuvvetli hale getirilmesinin amaçland›¤› durumlarda tek yönlü mesaj daha etkili olacakt›r. Buna karfl›, hedefin karfl›t görüfllerin varl›¤›ndan haberdar oldu¤u, zeka ve e¤itim düzeyinin yüksek oldu¤u durumlar da, çift yönlü mesaj daha etkilidir. Görüfl Fark›: Bir tutum de¤ifltirme çabas›n›n baflar›l› olmas› için verilen bilgiler hedefin mevcut tutumlar›yla ne ölçüde çeliflmelidir? Hedefin mevcut tutumlar›yla taban tabana z›t bilgiler verilerek mi ifle bafllanmal›d›r? Yoksa hedefin tutumlar›ndan çok az veya orta derecede farkl› bilgiler vererek ifle bafllamak m› daha etkilidir? Bu konuda yap›lan araflt›rmalar genellikle hedefin mevcut tutumlar›ndan orta derecede farkl› bir görüflle yola ç›kman›n daha etkili oldu¤unu göstermektedir. Bunun nedenini ise flu flekilde aç›klamak mümkündür. Tutum ile verilen bilgi aras›ndaki fark›n çok az oldu¤u durumlarda, hedef bu fark› alg›lamamakta ve bilgi kayna¤›n›n kendisiyle ayn› görüflü paylaflt›¤›n› düflünmektedir. Bu fark›n çok fazla oldu¤u durumlarda ise, hedef bilgiyi bafltan itibaren reddetmektedir. Dolay›s›yla her iki durumda da istenen tutum de¤iflikli¤i gerçekleflmemektedir. SIRA S‹ZDE
Tutumlar›n de¤ifltirilmesine yönelik iletiflimde yüz yüze iletiflim ile kitle iletiflim araçlar›n›n etkinli¤ini karfl›laflt›r›n›z.
Hedefin Özellikleri
Bir tutum de¤ifltirme girifliminin ne ölçüde baflar›l› olaca¤› k›smen hedefin özellikleri taraf›ndan tayin edilmektedir.
Bir tutum de¤iflikli¤inin gerçekleflmesi için bilgi kayna¤›n›n ve mesaj›n uygun özelliklere sahip olmalar› gerekmekle birlikte yeterli de¤ildir. Tutum de¤ifltirme giriflimine verecekleri tepkiler, etkilenecekleri mesaj türleri, etkileyici iletiflime karfl› gösterdikleri direnç, inan›l›r olarak alg›layacaklar› bilgi kaynaklar› aç›s›ndan bireyler aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Dolay›s›yla, bir tutum de¤ifltirme girifliminin ne ölçüde baflar›l› olaca¤› k›smen hedefin özellikleri taraf›ndan tayin edilmektedir. Bu özelliklerden baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir. Tutumun Kuvvet Derecesi: Tutumlar›n özellikleri ile ilgili bölümlerde de belirtildi¤i gibi, gerek bir bireyin farkl› konulara iliflkin tutumlar›, gerekse iki ayr› bireyin ayn› konuya iliflkin tutumlar› kuvvetleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterir. Genellikle kuvvetli bir tutumun bu tutuma ters düflen bilgilerden etkilenmesi olas›l›¤›, zay›f bir tutuma göre daha azd›r. Her tutumun birey için belirli bir ifllevi vard›r. Di¤er bir ifadeyle, her tutum bireyin belirli bir psikolojik ihtiyac›n› karfl›lamaktad›r. Bir ihtiyac›n kuvveti artt›kça, bu ihtiyac› karfl›layan tutumun kuvveti de artacakt›r. Kuvvetli bir tutumun de¤iflmeye karfl› daha fazla dirençli olmas›n›n temel nedeni de budur. Kuvvetli bir tutum de¤iflti¤i takdirde, bu tutumun hizmet etti¤i ihtiyaç cevaps›z kalacakt›r.
Günlük Yaflamda Tutum De¤iflmesi
Ba¤lanma: Hedefin de¤ifltirilmek istenen tutumla kendisini ne ölçüde ba¤lad›¤›, bir tutum de¤ifltirme girifliminin etkilili¤ini belirleyen bir hedef özelli¤idir. Ba¤lanman›n derecesi artt›kça, tutumun de¤ifltirilmesi güçleflecektir. Örne¤in, bir futbol tak›m›na iliflkin tutumlar› olumlu olan iki bireyi ele alal›m. Bu bireylerden birisi herkesin önünde tuttu¤u tak›m›n en iyi tak›m oldu¤unu savunsun. Di¤eri ise bu tak›m hakk›ndaki düflüncelerini kendisine saklam›fl olsun. Birinci bireyin bu tutumunu karfl› görüfller öne sürerek de¤ifltirmek, ikincisinin tutumunu de¤ifltirmekten çok daha zor olacakt›r. Çünkü, birinci birey söyledikleriyle kendisini ba¤lam›fl durumdad›r. Benzer flekilde, yeni bir araba sat›n alan bir birey di¤er marka araba reklamlar›na daha az duyarl› olacakt›r. Çünkü, sat›n ald›¤› marka arabayla kendisini ba¤lam›flt›r. Kendilik De¤eri: Kendilik de¤eri terimi, bir bireyin kendi yeteneklerinin ve de¤erinin ne oldu¤u konusundaki düflüncelerine iflaret etmek için kullan›l›r. K›sacas› kendilik de¤eri denince, akl›m›za bir bireyin kendi hakk›ndaki görüflleri gelmelidir. Kolayca tahmin edilebilece¤i gibi, bir bireyin kendi hakk›ndaki görüflleri olumlu olabilece¤i gibi, olumsuz da olabilir. ‹nsanlar›n çok büyük bir bölümü olumlu bir kendilik de¤erine sahiptir. Ancak, bu olumlulu¤un derecesi bir bireyden di¤erine de¤iflebilir. Bir baflka anlat›mla, bir bireyin kendi haklar›ndaki görüflleri çok olumluyken, bir baflkas›n›n az olumlu, bir baflkas›n›n ise olumsuz olabilir. Yap›lan araflt›rmalar çok olumlu kendilik de¤erine sahip bireylerin, daha az olumlu veya olumsuz kendilik de¤erine sahip bireylere k›yasla etkileyici iletiflime karfl› daha az duyarl› olduklar›n› göstermektedir. Zeka: Zeka düzeyi düflük olan bireylerin, yüksek olanlara k›yasla daha kolay etkilenebilecekleri fleklinde yayg›n kan›ya ra¤men, yap›lan araflt›rmalar etkileyici iletiflime duyarl›l›k ile zeka düzeyi aras›nda çok yüksek bir iliflki olmad›¤›n› göstermektedir. Bununla birlikte, araflt›rma bulgular› zeka düzeyi ile mesaj›n tek yönlü veya çift yönlü oluflu aras›nda bir iliflki bulunabilece¤ine iflaret etmektedir. Bu bulgulara göre, zeka düzeyi yüksek olan kifliler çift yönlü mesajdan daha çok etkilenirken, zeka düzeyi düflük olan kifliler tek yönlü mesajlardan daha çok etkilenmektedirler.
GÜNLÜK YAfiAMDA TUTUM DE⁄‹fiMES‹ Tutum de¤iflmesinde rol oynayan faktörler konusunda flimdiye kadar verdi¤imiz bilgilerin büyük bir bölümü, laboratuvar ortam›nda yap›lan araflt›rmalar sonunda toplanm›fl bilgilerdir. Bu bilgiler günlük yaflamda tutum de¤iflmesiyle ilgilenen reklamc›lar, politikac›lar ve ilgili di¤er meslek sahipleri taraf›ndan bir ölçüde baflar›yla kullan›lmaktad›r. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, eldeki tüm bu bilgilere ra¤men günlük yaflamda insanlar›n tutumlar›n› de¤ifltirmek son derece güçtür. Bu güçlük özellikle kifliler için önem tafl›yan tutumlar için söz konusudur. Örne¤in, bir bireyin X marka difl macununu kullanmadan vazgeçirerek Y marka difl macunu kullanmaya ikna etmek göreli olarak kolay olabilir. Ancak bu bireyin, örne¤in politik tutumlar›n›, yurt ve dünya meselelerine iliflkin görüfllerini de¤ifltirmek oldukça güçtür. Tutum de¤iflmesini etkileyen faktörler hakk›nda oldukça kapsaml› bilgiler bulunmas›na ra¤men, günlük yaflamda tutum de¤ifltirmeyi amaçlayan kifliler neden istedikleri ölçüde baflar›l› olamamaktad›rlar. Bir baflka flekilde soracak olursak, bireyler etkileyici iletiflime nas›l direnç göstermektedir? Bireylerin etkileyici iletiflime karfl› dirençli olmalar›n› sa¤layan mekanizmalardan birisi alg›sal seçiciliktir. ‹nsanlar genellikle tutumlar›yla çeliflen bilgileri alg›la-
291
Ba¤lanman›n derecesi artt›kça, tutumun de¤ifltirilmesi güçleflecektir.
292
Günlük Yaflamda Tutum De¤iflmesi
mama e¤ilimindedirler. Örne¤in, X ulusuna karfl› olumsuz önyarg›l› tutumlar› olan bir birey ço¤u kez bu tutumunu destekleyecek bilgileri alg›layacak, bu tutumuna ters düflen bilgileri ise görmemezlikten gelecektir. Etkileyici iletiflime karfl› direnci sa¤layan bir di¤er mekanizma tutumlara ters düflen bilgiyi reddetmedir. Günlük yaflamda s›k s›k tan›k oldu¤umuz gibi, insanlar baz› durumlarda hiç bir gerekçe göstermeden tutumlar›na ters düflen bilgileri yanl›fl olarak nitelendirebilirler. Baz› durumlarda ise, tutumlar›na ters düflen bilgileri kendilerine göre baz› gerekçeler öne sürerek reddedebilirler. Bir bilgi yanl›fl olarak de¤erlendirildi¤i takdirde, bu bilginin tutumlar üzerinde bir etki yapmayaca¤› aç›kt›r. Bilgi kayna¤›n› reddetme, etkileyici iletiflime karfl› direnci sa¤layan mekanizmalardan bir di¤eridir. Gene günlük yaflamda s›k s›k tan›k oldu¤umuz gibi, bireyler bazen bilgi kayna¤›n›n konuda uzman oldu¤unu kabul etmeyerek, bazen güvenilir olmad›¤›n› öne sürerek etkileyici iletiflimi kendi aç›lar›ndan etkisiz hale getirebilirler. Örne¤in, yeni bir çamafl›r makinas› alan ve en iyi seçimi yapt›¤›na inanan bir kifli düflünün. Bu kifli baflka bir marka çamafl›r makinas›n›n bir film y›ld›z› taraf›ndan yap›lan reklam›n› izlesin. Bu kifli büyük bir olas›l›kla söz konusu film y›ld›z›n›n hayat›nda hiç çamafl›r y›kamad›¤›n› düflünerek söylediklerini etkisiz hale getirecek ve yeni ald›¤› çamafl›r makinas›na iliflkin olumlu tutumlar›n› muhafaza edecektir. Bilgiyi amac›ndan sapt›rma ve mant›¤›na bürünme etkileyici iletiflime karfl› direnç sa¤layan di¤er mekanizmalard›r. Bazen insanlar tutumlar›na ters düflen bilgileri kendilerine göre yorumlayarak, bu bilgiler ile tutumlar› aras›ndaki tutars›zl›¤› ortadan kald›rabilir veya azaltabilirler. Örne¤in, bir sigara tiryakisi "sigara akci¤er kanserine yol açar" fleklindeki bilgiyi "fazla sigara içme akci¤er kanserine yol açar" fleklinde de¤ifltirerek amac›ndan sapt›rabilir ve sigaraya iliflkin tutumlar›n› devam ettirebilir. Mant›¤a bürünme ise 16. ünitede daha ayr›nt›l› olarak ifllenmifl bir savunma mekanizmas›d›r. Burada kifli tutumuna ters düflen bilgiyi kabul etmekte, ancak tutumunu devam ettirmek için kendi aç›s›ndan geçerli baz› mant›ksal gerekçelere s›¤›nmaktad›r. Örne¤in, sigara tiryakisi bir ö¤renci sigaran›n zararl› oldu¤unu kabul edebilir. Ancak, sigaran›n sinirleri yat›flt›rd›¤›, okuduklar›n› daha iyi anlamas›n› sa¤lad›¤› fleklinde baz› gerekçeler bularak sigara içmeye devam edebilir. Görüldü¤ü gibi, etkileyici iletiflime hedef olan bir kifli, çeflitli yollara baflvurarak bu iletiflimi etkisiz hale getirebilir. Bununla birlikte, insanlar›n tutumlar› de¤iflmez de de¤ildir. Reklam yolu ile bir mal›n sat›fl›n› artt›rmak veya yeni piyasaya sürülen bir mal›n tutunmas›n› sa¤lamak, e¤itim ve propaganda yoluyla insanlar›, sigara, alkol ve benzeri al›flkanl›klardan vazgeçirmek, etkileyici iletiflim ile tutumlar›n de¤ifltirilebilece¤ini gösteren örneklerdir. SIRA S‹ZDE
Günlük yaflamda insanlar›n tutumlar›n› de¤ifltirmek neden kolay de¤ildir? Örne¤in sigaran›n zararlar›n› kabul etti¤i halde bir çok insan›n sigaray› b›rakamamas›n› flimdiye kadar iflledi¤imiz konular› da düflünerek tart›fl›n›z.
Özet
Özet
AMAÇ
1
Tutum kavram›n›n tan›mlamak
AMAÇ
3
Tutum terimi sosyal psikolojide "bir bireyler atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye iliflkin duygu, düflünce ve muhtemelen davran›fllar›n› organize den bir e¤itim" olarak tan›mlanmaktad›r. ‹nsanlar›n kendileri için psikolojik olarak varolan her fleye karfl› tutum sahibi olmalar› mümkündür.
AMAÇ
2
Tutumun bileflenlerini tan›mlayabilecek; tutum ve davran›fl aras›ndaki iliflkiyi ve ayr›ld›klar› noktalar› aç›klayabilmek Tutum üç bileflenden oluflur. Bireyin tutum nesnesine iliflkin düflünce, bilgi ve inançlar› biliflsel bilefleni, tutum nesnesine iliflkin duygu ve de¤erlendirmeleri duygusal bilefleni, tutum nesnesine iliflkin davran›fl e¤ilimleri ise davran›flsal bilefleni oluflturur. Yap›lan araflt›rmalar insanlar›n her zaman tutumlar›na uygun davranmad›klar›n göstermektedir. Ancak, tutum ile davran›fl aras›nda hiçbir flekilde iliflki yoktur denemez. Bir tutumu di¤er tutumlardan ay›ran baz› özellikler vard›r. Kuvvet derecesi, karmafl›kl›k derecesi, bileflenler-aras› tutarl›l›k, di¤er tutumlarla iliflki bu özelliklerden baz›lar›d›r. Bir tutumun de¤iflmeye karfl› ne ölçüde dirençli olaca¤› da k›smen, bu özellikler taraf›ndan tayin edilmektedir.
AMAÇ
4
293
Tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan etmenleri tan›mlayabilmek. Tutumlar›n ölçülmesinde kullan›lan teknikleri ö¤renmek Tutumlar do¤ufltan gelmezler, ö¤renme yoluyla sonradan kazan›l›rlar. Ana-baba, arkadafllar, kitle iletiflim araçlar›, tutum nesneleriyle olan kiflisel yaflant›lar tutumlar›n oluflmas›nda rol oynayan faktörlerden baz›lar›d›r. Sosyal psikologlar tutumlar›n ölçülmesine iliflkin mülakat, davran›fl gözlemi, psiko-fizyolojik ölçümler ve tutum ölçümü gibi araçlar› gelifltirmifllerdir. Tutum ölçe¤i, ölçülecek olan tutum nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluflmaktad›r. Tutum de¤iflmesine etki eden etmenlerle birlikte günlük yaflamda tutum de¤iflimini aç›klayabilmek Ö¤renme yoluyla kazand›¤›m›z tutumlar›m›z›n de¤iflmesi de mümkündür. Tutum de¤iflmesi konusunda yap›lan araflt›rmalar, tutum de¤iflmesinde üç faktörün rol oynayabilece¤ini göstermifltir. Bunlar, bilgi kayna¤›, mesaj ve hedeftir. Bilgi kayna¤› tutum de¤ifltirme amac›yla verilen bilginin kim taraf›ndan verildi¤ine, mesaj bu kiflinin nas›l verildi¤ine, hedef ise tutumu de¤ifltirilmek istenen kifli veya kiflilere iflaret etmek için kullan›l›r.
294
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 1. Tutum ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bir bireyin say›lamayacak kadar çok say›da tutumu olabilir. b. Bir bireyin bir nesneye iliflkin tutumu olabilmesi için, nesnenin bireyin çevresinde bulunmas› veya bireyin bu nesnenin fark›nda olmas› yeterlidir. c. Bir bireyin bir nesneye karfl› tutum sahibi olabilmesi için bu nesnenin birey aç›s›ndan psikolojik bir anlam ifade etmesi gereklidir. d. Bir bireyin sahip olabilece¤i tutumun say›s› s›n›rs›z de¤ildir. e. Tutum, bir nesneye iliflkin duygu, düflünce ve davran›fllardan oluflur. 2. Akranlar›n, tutumlar üzerindeki etkisi hangi dönemde en fazla olmaktad›r? a. Ergenlik döneminde b. ‹lkokul öncesi dönemde c. ‹lkokul döneminde d. Yetiflkinlik döneminde e. Yafll›l›k döneminde 3. Tutumla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Zeka düzeyi düflük olan kiflilerin tutumlar›n› de¤ifltirmek, zeka düzeyi yüksek olan kiflileri tutumlar›n› de¤ifltirmekten daha kolayd›r. b. Zeka düzeyi yüksek olan kifliler tek yönlü mesajdan daha çok etkilenmektedir; c. Zeka düzeyi düflük olan kifliler tek yönlü mesajdan daha çok etkilenmektedir. d. Kendilik de¤eri ile etkileyici iletiflime duyarl›k aras›nda bir iliflki yoktur. e. Ba¤lanman›n derecesi art›kça tutumun de¤ifltirilmesi güçleflecektir. 4. Tutumlar›n ölçülmesinde en s›k kullan›lan teknik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tutum ölçe¤i b. Davran›fl gözlemi c. Mülakat d. Psiko-fizyolojik ölçüm e. Gözlem 5. Afla¤›dakilerden hangisi tutum de¤ifliminde etkili olabilecek bilgi kayna¤›na ait özelliklerden biridir? a. ‹nan›l›rl›k b. Yüzyüze olma c. Tek yönlü iletiflim d. Çift yönlü iletiflim e. Ba¤lanma
6. Tutum de¤iflimi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Yap›lan araflt›rmalar, çift-yönlü mesaj›n genellikle tek yönlü mesajdan daha etkili oldu¤unu göstermektedir. b. Yap›lan araflt›rmalar hedefin tutumlar›ndan orta derecede farkl› bir görüflle yola ç›kman›n, çok az veya çok fazla bir görüfl fark›yla yola ç›kmadan daha etkili oldu¤unu göstermektedir. c. Yap›lan araflt›rmalar yüzyüze bir iliflki içinde verilen bilginin kitle iletiflim araçlar› ile verilen bilgiden daha etkili oldu¤unu göstermektedir. d. Yap›lan araflt›rmalar bireylerin mevcut tutumlar›n›n daha kuvvetli hale getirilmesinde tek yönlü mesaj›n daha etkili oldu¤unu göstermektedir. e. Yap›lan araflt›rmalarda bilgi kayna¤›n›n sevildi¤i durumlarda tutum de¤iflikli¤inin meydana gelme olas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤u görülmektedir. 7. Tutum bileflenlerinden hangisi tutumlar›, inanç, gerçek ve olgulardan ay›r›r? a. Davran›flsal b. Duygusal c. Biliflsel d. Alg›sal e. Güdüsel 8. Bireyin tutum nesnesine iliflkin duygu ve de¤erlendirmelerinden oluflan bileflenin ad› nedir? a. Duygusal bileflen b. Davran›flsal bileflen c. Biliflsel bileflen d. Alg›sal bileflen e. Güdüsel bileflen 9. Afla¤›dakilerden hangisi tutumlar›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Karmafl›kl›k derecesi b. Kuvvet derecesi c. Bileflenler aras› tutarl›k d. Di¤er tutumlarla iliflki e. Alg›sal seçicilik 10. Bireyin kendi yetenek ve de¤erinin ne oldu¤u konusundaki düflüncelerine ne ad verilir? a. Kendilik b. Benlik c. Kiflilik d. Kendilik de¤eri e. Tutum
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
295
Yaflam›n ‹çinden
Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar
Tutumlar›n davran›fllar›n› tayin edip etmedi¤i sorusuna cevap verebilmek için insan›n do¤as›yla ilgili temel bir soruyu sormak gerekir: "Biz neyiz (içyüzümüz nedir?) ve Biz ne yap›yoruz? (D›flar›da nas›l davran›yoruz). Filozoflar ve e¤itimciler duygular ve davran›fllar, kiflilik ve davran›fl, kiflinin ifade ettikleri ile hareketleri aras›ndaki iliflki konusunda birçok spekülasyonlar yapm›fllard›r. Daha ziyade e¤itim, dan›flmanl›k ve çocuk yetifltirme yöntemlerinin temelini teflkil eden yayg›n bir varsay›ma göre, bizim kiflisel inançlar›m›z ve duygular›m›z bizim davran›fllar›m›z› belirler. Bu yüzden, insanlar›n davran›fl flekillerini de¤ifltirmenin yolu onlar›n duygu ve düflüncelerini de¤ifltirmekten geçer. Genel olarak insanlar›n tutumlar›n›n onlar›n davran›fllar›n› belirledi¤i kabul edilir. Örne¤in, Protestanlara karfl› önyarg›lar› olan bir ebeveyn büyük bir olas›l›kla kendi çocu¤unun protestanlar›n çocuklar›yla ayn› okula gitmesine izin vermez. Bu ebeveynin davran›fllar›n›n de¤iflebilmesi için onun protestanlar hakk›ndaki önyarg›lar›n›n de¤iflmesi gerekir. Özellikle reklamc›lar, TV programlar› yap›mc›lar› ve politikac›lar taraf›ndan insanlarda istendik yönde davran›fl de¤ifliklikleri yaratmak amac›yla, sosyal psikolojide tutumlarla ilgili araflt›rmalardan elde edilen bulgulardan yo¤un bir flekilde yararlanmaktad›r. Ancak, gerçek yaflamda insanlar›n tutumlar›n› de¤ifltirmenin pek de kolay olmad›¤›, özellikle de tutumlar›n birey için tafl›d›¤› önem derecesinin burada belirleyici faktör oldu¤u göz ard› edilmemelidir.
FREEDMAN J.L., SEARS D.O., CARLSM‹TH J.M., Social Psychology. (3.bas›m), Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey, 1978. KA⁄ITÇIBAfiI Ç., ‹nsan ve ‹nsanlar. Sosyal Psikolojiye Girifl. (2.bas›m), Duran Ofset Matbaac›l›k Sanayii A.fi., ‹stanbul, 1977. KRECH D., CRUTCHFIELD R.S., BALLACHEY E.L., Sosyal Psikoloji Nazariyle ve Problemleri. (1.kitap), (Çev. Erol Güngör), ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay›nlar›, ‹stanbul, 1970. KRECH D., CRUTCHFIELD R.S., BALLACHEY E.L., Cemiyet ‹çinde Fert. (2.Kitap), (Çev. Mümtaz Turhan), M.E.B.Sosyal ‹limler Komisyonu Yay›nlar›, ‹stanbul, 1971. MORGAN, C.T., Psikolojiye Girifl Ders Kitab›. Çev.: Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, (Yay›n Sorumlusu: Sirel KARAKAfi) , Meteksan LTD. fiti., Ankara, 1981. SMITH M.B., Attitude Change, N.Warren ve M.Jahoda (Eds.), Attitudes. (2.bas›m), Penguin Books, Harmondsworth, Middlesex, 1973.
Yan›t Anahtar› 1. b 2. a 3. c
Bu bilgiler ›fl›¤› alt›nda siz de tutum de¤iflimine yönelik olarak düzenlenen reklam kampanyalar›, seçim kampanyalar› gibi etkileyici iletiflim çal›flmalar›n›n etkilerini tart›fl›n›z.
4. a 5. a 6. a
Biraz Daha Düflünelim 1. Tutum kavram›n› tan›mlayarak, tutumun bileflenlerini aç›klay›n›z. 2. Tutum ve davran›fl aras›ndaki iliflkiyi tan›mlayarak ayr›ld›klar› noktalar› aç›klay›n›z. 3. Tutumlar›n oluflmas› ve flekillenmesinde rol oynayan etmenler nelerdir? 4. Tutum de¤iflmesine etki eden etmenlerle birlikte günlük yaflamda tutum de¤ifliminin özelliklerini aç›klay›n›z.
7. b 8. a 9. e 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutum bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n Tekrar Oluflmas› bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Mesaj›n Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n Ölçülmesi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n De¤iflmesi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumlar›n De¤iflmesi bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumun Bileflenleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumun Bileflenleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Tutumun Özellikleri bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Kendilik De¤eri bölümünü tekrar okuyunuz.
296
HARRIET MARTINEAU (1802-1876)
S
osyolojideki erkek egemenli¤ini k›ran öncü kad›n sosyologlar›n bafl›nda yer alan
Martineau, Comte'un Pozitif Felsefe çevirisi ile tan›nd›. Bununla birlikte sosyolojide yöntem üzerine (1838) ilk çal›flmalardan birini yay›nlad›. Çal›flmalar›nda Avrupa Amerikan toplumlar›n› karfl›laflt›rmas›n› yapt›. Amerika'da Toplum adl› eseri yo¤un bir okuyucu kitlesi buldu. Martinueau, bu kitab›nda öncü feminist kuramc›lar›ndan biri olarak da karfl›m›za ç›kar. Köleler ve kad›nlar›n özgürleflme çabalar›n› benzer bulan ‹ngiliz sosyolog, kad›nlar›n özgürleflme çabalar› ve toplumda hakettikleri yeri almalar›n› ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar›nda görmüfltür.
Sözlük
297
Sözlük Dönem: Belirli özelliklerin ön plana geçti¤i geliflim aflamalar.
A Aile: Birbirine kan ve evlilik ba¤› ile ba¤l› iki veya daha fazla
Duyum: Çevremizdeki enerji de¤iflikliklerinin, yani uyar›c›lar›n, sinir ak›m› haline dönüfltürülerek beynimize ulaflt›r›lmas›.
say›da üyeden meydana gelen bir grup. Akrabal›k: Bireylerin soy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evlilik,
Dürtü: Fizyolojik bir ihtiyac›n neden oldu¤u rahats›zl›k ve gerginlik durumudur ve fizyolojik bir ihtiyac›n psikolojik
kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› bir sistem.
sonucu.
Alg›: Duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beynimiz taraf›ndan örgütlenip, yorumlanarak anlaml› hale getirilmesi. Alt Kültür: Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan, an-
E Edimsel Koflullama: Davran›fllar›n kendi yaratt›klar› çevresel sonuçlara ba¤l› olarak de¤iflmesi ve ö¤renilmesi süreci.
cak bununla beraber di¤er gruplardan farkl› de¤er, norm ve yaflam biçimi olan gruplarca oluflturulan kültür.
Edinilmifl Statü: Bireyin do¤rudan bir çabas› olmadan, kendi d›fl›ndaki faktörler taraf›ndan sa¤lanan statü.
Anket (Soru Ka¤›d›) Tekni¤i: Bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir soru cetveli ile bilgi
Ego: Bafll›ca amac› ve ifllevi, idin afl›r› isteklerine karfl› onlar› ger-
toplanmas›.
çeklere uygun bir biçimde doyuma ulaflt›rmak olan yap›. E¤itim Psikolojisi: Genelde, verimli ö¤renme ortamlar›n›n arafl-
B
t›r›lmas› ve araflt›rma bulgular›n›n e¤itim ortamlar›nda uy-
Benlik: Bireyin tecrübelerini ve onu baflkalar›ndan ay›ran farkl›l›klar.
gulanmas› sorunlar› üzerinde çal›fl›lmas›. Emsalsizlik: Bireyi baflkalar›ndan ay›ran ve kendine özgülü¤ü
Benimsemifl Gibi Görünme: Bireyin grubun düflüncesine kat›lmamamas›na ra¤men flu ya da bu nedenle, bu düflünce-
oluflturan tüm davran›flsal özellikler. Etkileflimcilik Yaklafl›m›: Bireyi ve iliflkilerini anlamdan toplu-
yi kabul etmifl görünmesi. Bilim: Mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesi.
mu anlaman›n mümkün olmad›¤›n›n. Endüstri Psikolojisi: ‹flletmelerin verimli çal›flabilmeleri ve ürünlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulaflt›rabilme-
Bilimsel Yöntem: Gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme yasalar›na ulaflmak amac›yla, sistematik bilgi edinme yolu. Birincil Gruplar: Yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplar. Birincil Güdüler: Açl›k ve susuzluk, cinsellik ve anal›k ve faali-
lerinde insan etmeniyle ilgili olan konular›n araflt›r›lmas›. Ensest Yasas›: Yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel iliflkide bulunmamas› Etnosentrizm: Kiflinin kendi kültürünü temel alarak, di¤er kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi.
yet ve manipülasyon güdülerini kapsayan güdüler.
C-Ç Çat›flma Yaklafl›m›: Toplumsal davran›fllar›n en iyi flekilde re-
F Feminist Kuram: Bir toplum içindeki kad›n ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n› incelenmesi, kad›n hakla-
kabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve mü-
r› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde durulmas›
cadele ile anlafl›labilece¤inin savunulmas›. Çift Yönlü Mesaj: Bilgi kayna¤›n›n görüfllerine karfl›t görüfllere yeren veren mesaj türü.
G Geçerlilik: Ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤u.
D
Geliflim Psikolojisi: Organizman›n davran›fl›nda döllenmeden
Davran›fl: Bir organizmada yer alan ve bir organizma taraf›ndan yap›lan her türlü eylem. De¤iflme: Toplumun kültürünün, yap›s›n›n ve toplumsal davran›fllar›n›n zaman içinde farkl›laflmas›. De¤erler: ‹nsanlar›n iyiyi, do¤ruyu, güzeli ve çirkini tan›mlamak için koymufl olduklar› standartlar. Dikkat: Belirli bir anda duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar aras›ndan hangilerini seçerek alg›lamayaca¤›m›z› belirleyen süreç. D›fl Gruplar: Bizim grubumuzun d›fl›nda olan, herhangi bir alternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önem tafl›mayan, hatta ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplar.
ölümüne kadar, tüm yaflam boyunca, gözlenen biyolojik ve psikolojik de¤iflikliklerin incelenmesi. Gerçek Kültür: Norm ve de¤erlerin yaflamdaki uygulan›fl ya da bulunufl biçimi. Grup: Birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan insanlar. Güvenilirlik: Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤i. Güdü: Bir davran›fl› bafllatan ve bu davran›fl›n yön ve süreklili¤ini belirleyen içsel bir güç. Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme): Baflka insanlar›n mevcut bulundu¤u durumlarda ve baflka insanlar›n deneyimlerini gerektiren ö¤renme.
298
Sözlük
Koflulsuz uyar›c›: Organizmaya ilk kez verildi¤inde bu orga-
H
nizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyar›c›.
Hipotez: Olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nedene ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önerme.
Koflulsuz Tepki: Koflulsuz uyar›c›lar›n yaratt›¤› tepkiler. Koflullu Uyar›c›: Önceleri organizmada belirli bir tepkiyi yarat-
I-‹
mazken, koflulsuz bir uyar›c› ile defalarca eflleflmesi sonu-
‹ç Gruplar: Bizlik duygusuna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er
cu organizmada belirli bir tepkiyi yaratma özelli¤i kazanan uyar›c›.
gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplar. ‹d: ‹nsan zihninin biyolojik yap›s› olup daha sonra ego ve süperegonun üzerine geliflti¤i kiflilik sisteminin en ilkel yap›s›.
Koflullu Tepki: Koflullu uyar›c›lara karfl› gösterilen tepki. Kurultu: Bireyin içsel durumlar› ya da özellikleri hakk›nda ileri sürülen ifadeler,vardama ise gözlenen ve ölçülen olaylar-
‹deal Kültür: Toplumu bir arada tutan norm ve de¤erlerin sa-
dan, henüz gözlenmeyen olay ve olgular›n yordanmas›.
dece kurallarda geçerli olmas›. ‹kincil Gruplar: Birincil grubun d›fl›nda kalan her türlü büyük
Kuram: Bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya
çapl›, önemli resmi gruplar.
at›lan, bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgiler.
‹nsanc›l (Humanistic) Kiflilik Kuramlar›: Sosyal gereksinimler ve bilinçli (ego) süreçleri üzerinde duran kuramlar. ‹taat: Toplumsal düzenin sa¤lanmas› ve devam etmesi aç›s›ndan
L Lider: Grubu baflar›ya götüren, önemli kiflilik özellikleri olan ve
gerekli davran›fl.
K
di¤erlerini etkileme gücü yüksek olan kifli.
M
Kast: Kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemidir ve bireyler
Makro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkilerini
kast içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip olmaktad›rlar ve bu statü yaflam boyu ayn› kalmas›d›r. Karfl›t Kültür: De¤er, norm ve yaflam biçimi aç›s›ndan içinde yaflad›¤› kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren alt kültürler. Kategori: Benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlar.
odak al›nmas›. Merkezi Sinir Sistemi: Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluflan bölümü. Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileflim üzerinde durulmas›. Modernleflme: Azgeliflmifl ülkelerin modern, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdan sanayileflmifl ülkeler modelini be-
Kazan›lm›fl Statü: Bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönüllü
nimsemeleri ve onlara benzeme süreci.
olarak elde etti¤i statü. Kendilik: Bireyin di¤er insanlarla kurdu¤u etkileflim sonucu geliflen ve de¤iflen bir toplumsal ürün.
Monografi: Belli bir grup veya özel bir örne¤in gözlenmesi. Mutluluk: Bir ihtiyac›n tatmini sa¤land›¤›nda ya da bir hedefe ulafl›ld›¤›nda duyulan hofl bir duygu.
Kendilik De¤eri: Bir bireyin kendi yeteneklerini ve de¤erlerinin ne oldu¤u konusundaki düflünceleri. Kiflilik: Birey(ler)in çeflitli durumlardaki özel davran›mlarda ifadesini bulan yap›sal ve dinamik özelliklerinin tümü.
N Norm: Kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›.
Kiflili¤in De¤erlendirilmesi: Bireyin kiflili¤ini oluflturan çeflitli davran›flsal özellikleri hakk›nda bilgi edinme ifllemlerinin
O-Ö
tümü.
Objektiflik ‹lkesi: Sosyologlar›n olaylara ön yarg›lar›ndan ar›n-
Kiflilik Psikolojisi: ‹nsanlar aras›ndaki "bireysel ayr›l›klar›" oluflturan özellikleri-de¤iflkenleri-saptamak yoluyla, bireylera-
m›fl bir biçimde bakmalar›. Ö¤renme: Yaflant›lar yoluyla davran›fllarda meydana gelen ol-
ras› ve bireyiçi ayr›l›klar› inceleyen psikolojinin bir alt dal›. Kurum: Toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›ndan zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤u. Kültür: Bir toplumun yaflam biçimi, insan›n ö¤rendi¤i her fleydir. Kültürel Birleflme: Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçimde ba¤lanmas›d›r.
dukça uzun süreli de¤iflmeler. Örgütlenme: Duyu organlar›m›z› etkileyen uyar›c›lar›n tek tek de¤il, anlaml› iliflkiler bütünü içinde alg›lanmalar›. Özdeflim: Sosyal kurallar›n içsellefltirilmesi. Özendirici: Güdüsel bir davran›fl›n bafllamas›na neden olan çevresel uyar›c›lar.
Kültürel Relativizm: Herhangi bir kültürü, yine o kültürün s›n›rlar› içinde de¤er yarg›lar›n› ifle koflmadan tan›maya ve anlamaya çal›flmak. Korelatif Araflt›rma: Çevrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendiliklerinden de¤iflik de¤erler alan de¤iflkenler incelenmesi.
P Periferik Sinir Sistemi: Beyin ve omurili¤i vücudun di¤er k›s›mlar›na ba¤layan sinir a¤›. Psikoloji: ‹nsan ve hayvan davran›fllar›n› inceleyen bir bilim dal›.
Sözlük
Psikolojik Test: Davran›fl örneklerini ölçen standart ve nesnel bir ölçek.
Tutumun Nesnesi: Hakk›nda tutum sahibi olunan fleydir. Tutum Ölçe¤i: Ölçülecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi
Popüler Kültür: Yaflad›¤›m›z günlük hayattaki spor, müzik ve sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler bütünü.
299
ifadeden oluflan araflt›rma arac›. Toplum: ‹nsanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünü. Toplumsallaflma: Toplumun yeni üyelerine o toplumda var
R
olan yerleflmifl, görenek, de¤er, tutum ve davran›fllar›n ne
Referans Grubu: Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i örnek ald›¤› gruplar.
oldu¤u ve bunlara uyum sa¤lama ve ö¤renmenin yollar›. Toplumsal De¤iflme: Bir grubun, organizasyonun, toplulu¤un
Rol: Bir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belirlenmifl olarak oynad›klar› bir oyun.
ya da toplumun bir biçimden di¤er bir biçime geçifl süreci. Toplumsal Hareketlilik (Mobilite): ‹nsanlar›n farkl› toplumsal düzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketi..
S
Toplumsal Tabakalaflma: Toplum içinde arzulanan ve nadir
Sembol: ‹nsanlar›n iletiflimde kulland›klar›, anlam ifade eden
olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulaflma
herfley. S›n›f Sistemi: Endüstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar› ola-
çabas›. Toplumsal Yap›: ‹nsanlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› ilifl-
rak din ve geleneklerden çok makinalaflma, üretim araçla-
kiler taraf›ndan tayin edilen toplumun bir çerçevesi.
r›na sahiplik ve teknoloji önem kazanmas›yla ortaya ç›kan
Topografik Görüfl: Kiflilik sisteminin veya zihinsel yaflam›n
sistem.
yüzeysel yap›s›n› oluflturan betimleyici özellikleri,
S›n›f Kavram›: ‹nsanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na
çalt›-d›fl›,
bilin-
bilinçöncesi, bilinç olarak tan›mlayan görüfl.
göre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmas›n bölünmeleri. Statü: Bireyin toplum içindeki pozisyonu.
U Uyma: Bireylerin düflünce ve davran›fllar›n› üyesi olduklar›
Sosyal Psikoloji: Bireylerin davran›fllar›n›n sosyal ortamdan na-
grubun normlar›na uyacak biçimde düzenlemeleri.
s›l etkilendi¤ini ve bireylerin sosyal ortam› nas›l de¤ifltirmeye çal›flt›¤›n› inceleyen bilim dal›.
Y
Sosyal Etki: Di¤er insanlar›n bireyin davran›fllar›nda do¤rudan
Yaflam Boyu Geliflim: Döllenmeden ölüme kadar uzanan
do¤ruya ya da dolayl› olarak bir de¤iflme meydana getirdi-
zaman boyutunda, yafla ba¤l› olarak görülen düzenli ve
¤i durumlar.
birbirini izleyen de¤iflimler.
Sosyal Güdüler: Do¤rudan do¤ruya ya da dolay›s›yla di¤er in-
Y›¤›n: Birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir
sanlarla ilgili olan güdüler. Sosyal H›zland›rma: Di¤er insanlar›n varl›klar›n›n bir ifle iliflkin
nedenle yer iflgal eden iki veya daha çok say›daki insanlar. Yöntem. Nas›l sorusuna cevap veren ve bir amaca göre haz›r-
performans›m›z› (artt›rmas› ya da azaltmas›) etkilemesi.
lanm›fl araflt›rma plan›.
Sosyoloji: Bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini inceleyen, bu iliflkilerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de¤ifl-
Z
ti¤ini analiz eden sosyal bir bilim.
Zeka: Mizaç ve kiflilik gibi özellikler hem kal›t›m hem çevrenin
Süperego: Toplumsal aktar›m›n ürünü olan ahlaki ifllevlerin temsilcisi.
T Tan›k Etkisi: Çevrede olaya tan›k olan baflka insanlar›n bulunmas›n›n bireyin acil yard›m gerektiren bir duruma müdahale etme olas›l›¤›n› azaltmas›. Tek Yönlü Mesaj: Bilgi kayna¤›na karfl›t görüflleri içermeyen mesajd›r. Test: Belirli davran›fllar› veya bu davran›flla ilgili özellikleri ölçmede kullan›lan araç. Tutum: Bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye iliflkin düflünce, duygu ve muhtemelen davran›fllar›n› organize eden bir e¤ilim.
bir ürünü.
300
Dizin
Evlilik 109, 110, 111, 112, 116, 117, 118, 120, 121, 122, 123
Dizin
Evlilik biçimleri 109, 116
A
Aile 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123
F Fakirlik kültürü 66, 67
Alg› yan›lmalar› 213, 221
Feminist kuram 23, 34, 35, 36
Araflt›rma yöntemi 10
Fonksiyonalist yaklafl›m 31, 32
Auguste Comte 27, 28 Ayna benlik 75, 82, 83, 84 Az›nl›k etkisi 267, 268
G Geçerlilik 18 Geliflim psikolojisi 161, 164, 175, 177, 178, 182, 184, 187, 193,
B Bandura 182, 183, 191, 194
195
Geliflme 189, 191, 193, 194, 195
Benlik 75, 81, 82, 83, 84
Genifl aile 114, 115, 116
Benzerlik 286, 288, 289
George Herbert Mead 83
Bilgi kayna¤› 287, 288, 289, 290, 292
Gerçek kültür 67
Bilinçd›fl› güdülenme 197, 201
Global tabakalaflma 142
Biliflsel geliflim 176, 178, 187, 188, 190, 193, 194
Grup 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104
Birincil grup 97, 98, 99, 100, 101
Gruplar 41, 43, 46, 47, 49, 50
Birincil güdüler 197, 201, 202, 203, 204
Güdü 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204
Boflanma 109, 110, 112, 113, 118, 121, 122, 123
Güdülerin hiyerarflisi 204 Güvenilirlik 12, 18
C-Ç C. H. Cooley 82 Carl Rogers 251
H Herbert Spencer 28, 31
Çat›flma kuram› 120
Hipotez 13, 14, 15, 17, 18
Çat›flma modeli 134, 135 Çat›flma yaklafl›m› 31, 32 Çekirdek aile 112, 113, 114, 115, 116, 119
I-‹ ‹ç grup 100
Çevresel etkenler 175, 179, 180, 182, 193, 195, 239, 243, 244
‹deal kültür 67 ‹kincil grup 98, 99
D
‹nan›l›rl›k 288
Dahrendorf 136, 137
‹nsanc›l yaklafl›m 253
Davran›flç› yaklafl›m 252
‹taat 269, 270, 271
De¤erler 57, 59, 60, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70
‹zolasyon 78
Deneysel araflt›rmalar 169, 170 Deneysel psikoloji 159, 162, 163 D›fl grup 97, 99, 100
J Jean Piaget 176, 182, 187
Dikkat 214, 216, 217 Dil 57, 59, 60, 61, 62 Duygular 197, 199, 203, 204, 205, 206, 207, 209 Duygusal yaflant›lar 197, 207
K Kal›t›m 193, 194, 195 Kal›tsal etkenler 243 Karl Marx 24, 29, 30, 32, 134
E Edimsel koflullama 227, 230, 231, 232, 233 Elektronik etkileflim gruplar› 97, 100 Emile Durkheim 24, 29, 31 Ensest yasas› 119 Erik E. Erikson 184 Etnosentrizm 57, 69
Karmafl›kl›k derecesi 283, 284 Kast sistemi 130, 131 Kategori 95, 96 Kendilik de¤eri 291 Kiflili¤in geliflmesi 243, 245, 251 Kiflilik 239, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256
Dizin
Kiflilik kuramlar› 245, 246, 247, 251, 252, 253
Sosyal ö¤renme 233, 234
Kiflilik testleri 239, 254, 255, 256
Sosyal ö¤renme kuram› 181, 182, 193
Kiflilik yap›s› 247
Sosyal psikoloji 162, 164, 166, 168
Klinik sosyoloji 10
Sosyolojinin alt dallar› 1
Korelatif araflt›rmalar 170, 171
Statü 41, 43, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 52
Kuvvet derecesi 283, 290
Statü sistemi 133
301
Kültür 51, 52 Kültürel birleflme 57, 61
T
Kültürel farkl›l›klar 57, 60
Tabakalaflma sistemleri 127, 130, 131
Kültürel relativizm 57, 70
Tan›k etkisi 273 Tematik alg› testi 255
L
Teori 6, 10, 11 Liderlik 102, 103
Tepkisel koflullama 227, 228, 229, 230 Toplum türleri 41, 50
M
Toplumsal de¤iflme 127, 135, 136, 137, 145, 146, 147, 148, 149, Maddeci görüfl 29
150, 151, 152
Max Weber 24, 30, 133, 140
Toplumsal düflünce 23, 25, 26
Milgram 270, 271, 272
Toplumsal hareketlilik 127, 144
Modernleflme 127, 152
Toplumsal s›n›f 41, 43, 44, 45
Monoküler ipuçlar› 220
Toplumsal yap› 41, 44, 45, 46, 51 Toplumsallaflma 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 87, 88, 89
N
Toplumsallaflma kurumlar› 75, 84, 87 Norm 57, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 70
Tutumlar›n ölçülmesi 279, 287 Tutumun bileflenleri 279, 281, 283, 284
O-Ö Objektif kiflilik testleri 254
U
Olumlu ve olumsuz hedef 199, 200
Uçlara kayma 274
Olumsuz hedef 199, 200
Uyma davran›fl› 263, 264, 265, 266, 267, 268
Örgütlenme 216, 218, 219, 221 Özdenetim 274
Y Yayg›n kültür 67, 68
P
Yetiflkin toplumsallaflmas› 88 Pekifltirme tarifeleri 232, 233
Y›¤›n 95, 96
Popüler kültür 66
Yüksek kültür 67, 68
Projektif kiflilik testleri 254
Yüz ifadeleri 206, 207
Psikoanalitik kuram 247, 248, 249, 255 Psikososyal geliflim 184
Z Zümre 132, 133
R Rol 41, 44, 46, 47, 48, 51
S Seçicilik 216, 219 Sembolik ekileflim kuram› 120 Sevilme 288, 289 Sigmund Freud 182, 184 Sinir sistemi 205, 206 Sosyal al›flverifl kuram› 23, 34, 35 Sosyal güdüler 197, 201, 203, 204 Sosyal ketvurma 273, 274
