1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
SIFAT FISIK DAN MEKA MEKANI NIK K BATU BATUAN AN UTUH UTUH – 3B 3B1 1
Suseno Kramadibrata Made Astawa Rai Ridho K Wattimena Laborato Laboratorium rium Geomekni Geomeknika ka FIK FIKTM - ITB
Sifat Fisik & Mekanik Batuan Utuh
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
•Core Cuttability
Penggalian Penggalian
Massa Batuan 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Klasifikasi UCS 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
.1
1
10
Soil
Low strength
Very low
Soil
Very soft rock
100
Hard rock
Soft rock
Very low strength
Soil
Low strength
Medium strength
Rock
Extremely hard rock
h h m t t u g h g i g n i d n e e e t r H t r s M s
High strength
Very high strength
Very high strength
Weak Strong
10 Uniaxial Compressive Strength (MPa)
100
ISRM 1979
Jennings 1973
Bieniawski 1973
Extremely Broch & high Franklin strength 1972 Extremely strong
h t m h t u g w g i High Very high o n d n e e L t r e t r strength strength s M s
Very weak
1
t h g n er t s
Very high
High
Very Moderately Moderately Strong strong strong weak
Weak
Very low strength
.1
m u i d e M
Very hard rock w o L
Soil
Very weak
e t a r e d o M
1000
Very strong
Geological Society 1970 Deere & Miller 1966 Coates 1964
1000
Kuat Tekan Uniaksial (UCS) 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
UCS (MPa) Klasifikasi Bieniawski, 1973
Tamrock, 1988
Sangat keras
250-700
200 [7]
Keras
100-250
120 – 200 [6-7]
Keras sedang
50-100
60 – 120 [4,5-6]
-
30 – 60 [3-4,5]
Lunak
25-50
10 – 30[2-3]
Sangat lunak
1-25
- 10
Cukup lunak
(Tamrock Surface Drilling and Blasting, 1988), Mohs Hardness [-]
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Karakteristik Fisik & Mekanik Statik Batuan Utuh Jenis batuan
Bobot isi (t/m3)
Kuat Tekan (MPa)
Kuat Tarik (MPa)
Modulus Young (GPa)
Granit
2,5 – 2,8
70 - 300
8 - 30
35 – 80
Basalt
2,4 – 2,9
50 - 300
6 - 30
20 – 100
Batupasir
2,2 – 2,7
40 - 150
2 - 15
10 – 40
Dolerit
2,9 – 3,1
100 - 300
8 - 30
40 – 90
Batugamping
2,0 – 2,8
40 - 130
2 - 12
10 – 50
Andesit
2,5 – 2,8
70 - 150
5 - 15
30 – 60
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Karakteristik Fisik & Mekanik Statik Batuan Utuh Typical Rock Types
Compressive Strength (MPa)
Tensile Strength (MPa)
Shear Strength (MPa)
Bulk Density (ton/m3)
Porosity %
Granite
100-250
7-25
14-50
2.6-2.9
0.5-1.5
Diorite
150-300
15-30
NA
NA
NA
Diabase
100-350
15-35
25-60
2.7-3.05
0.1-0.5
Gabbro
150-300
15-30
NA
2.8-3.1
0.1-0.2
Basalt
100-300
10-30
20-60
2.8-2.9
0.1-1.0
Gneiss
50-200
5-20
NA
2.8-3.0
0.5-1.5
Marble
100-250
7-20
NA
2.6-2.7
0.5-2
Slate
100-200
7-20
15-30
2.6-2.7
0.1-0.5
Quartzite
150-300
10-30
20-60
2.6-2.7
0.1-0.5
Sandstone
20-170
4-25
8-40
2.0-2.6
5-25
Shale
5-100
2-10
3-30
2.0-2.4
10-30
Limestone
30-250
5-25
10-50
2.2-2.6
5-20
Dolomite
30-250
15-25
NA
2.5-2.6
1-5
Steel
900-1500
NA.
NA
NA
NA
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Uji Kuat Tekan (Unconfined Compressive Strength Test)
Uji ini menggunakan mesin tekan (compression machine ) untuk menekan contoh batu yang berbentuk silinder, balok atau prisma dari satu arah (uniaxial ). Penyebaran tegangan di dalam contoh batu secara teoritis adalah searah dengan gaya yang dikenakan pada contoh tersebut. Tetapi dalam kenyataannya arah tegangan tidak searah dengan gaya yang dikenakan pada contoh tersebut karena ada pengaruh dari plat penekan mesin tekan yang menghimpit contoh. Sehingga bentuk pecahan tidak berbentuk bidang pecah yang searah dengan gaya melainkan kadangkala berbentuk kerucut
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Syarat Contoh Uji UCS & Triaksial
Perbandingan panjang terhadap diameter contoh (L/D) antara 2 - 2,5. Kedua ujung contoh halus dan rata dengan ketidakrataan kurang dari 0,02 mm untuk tiap ujung contoh. Kedua ujung contoh tegak lurus sumbu utama dengan ketidaktegaklurusan kurang dari 0,06°. Keliling contoh halus dan bebas dari ketidakberaturan serta lurus, tidak melebihi dari 0,3 mm pada seluruh tinggi contoh.
Testing Machines 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Servo Control System 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Tegangan (MPa) 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
ε v = εa + 2 εl Volumetrik
σ
Failure
c 2
σ
Batas Elastis / Yield Point
E
b
a Δ σ
1 Δ ε
Lateral
Regangan (%)
Closing Cracks
Aksial
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Contoh Kurva Tegangan Regangan 3 Jenis Batuan 18 0 Granit 16 0 14 0 12 0
) 10 0 a P M ( σ σ
80 60 40
Breksi Tufa Gamping
20 0 0,00
0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
1,20
ε a (%)
Tipe Batuan
Lokasi
Jumlah Contoh
σc
Rata-rata
(MPa) SD
E (GPa)
SE (MJ/m3)
CoV (%)
Gamping
Cibinong
5
20,51
2,42
11,81
5,00
0,04
Breksi Tufa
Pongkor
5
28,38
6,11
21,52
5,77
0,08
Granit
Karimun
5
162,82
15,40
9,46
18,75
0,83
Spesifik Energi UCS 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
σ
σ
σ1
σ2
ε1
ε
ε2
a. Batuan A
U =
1
b. Batuan B
L
P dL
PdL = ∫ ∫ A V 0
0
Lo
ε
=
∫ 0
σ d ε
ε
σ
(MPa)
Secant σ
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f σ (MPa) i S – n a σc u t a σ YP B a k i n a k e M 1 50% σYP 1 1 3 A T
c
σYP
50% σc Δσ
Δε
(MPa)
σ
ε Aksial (%)
Average σ
c
σ
YP
Tangent Δσ
Δσ
Δε Δε
ε Aksial (%)
ε Aksial (%)
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
UCS = σc
Batas elastik - σE
Modulus Young Tangen (Tangent Young’s Modulus ), Et & diukur pada tingkat tegangan = 50 % σyp.
Modulus Young Rata-rata (Average Young’s Modulus ), Eav & diukur dari rata-rata kemiringan kurva atau bagian linier yang terbesar dari kurva.
Modulus Young Sekan (Secant Young's Modulus ), Es & diukur dari tegangan = 0 sampai nilai tegangan tertentu, yang biasanya 50 % σc.
Persamaan Kurva Tegangan Regangan 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Energi Fraktur UCS = Wf = ½ Fp x
Energi Fraktur Spesifik UCS = Wsf = σc x εp
∆l
Toughness Indeks (Singh, 1983) = TI =
Rock Toughness (Farmer, 1986) = RT=
σ c
2
2 E σ c
x 100 2
E
F
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
0.5 ∆L
L/D=2
0.5 ∆L D + ∆D
Regangan Aksial = ε A
=
∆L
L
Regangan Lateral = ε L
Regangan Volumetrik = ε V
=
= ε A + 2ε L
∆D
D
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Fracture Effect L/D=2
L/D=1 Friction constraint
L/D=2
L/D=2 Cataclasis
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Homogeneous Shear
Axial Splitting
Combination Axial & Local Shear
Cone Failure
Homogeneous Shear
Splintery & Onion Leaves & Buckling
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
5 Tipe pecah batuan akibat pembebanan triaksial (Griggs & Handin, 1960)
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Perilaku deformasi batuan akibat tekanan pemampatan pada uji triaksial (Goodman)
Brittle Fracture & Axial Splitting 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Brittle Fracture Axial Splitting & Combination Axial & Local Shear 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Shear Failure 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Splintery & Onion Leaves & Buckling 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Shape Effect 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
σ
ASTM
Protodiakonov
L/D=2
c(l = D) =
σ
c
0,222 0,778 + l / D
c(l = 2D) =
σ
L/D=2.5
8 σ c 2 7 + l / D
L/D=3
Shape Effect Batu Pasir Kering John (1972) 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Scale Effect 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Shape Effect
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Scale Effect Hoek & Brown (1980)
Scale Effect - Kramadibrata (1993) 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
UCS MPa 600 BASALTMAFIC
500
PORPHYRY GMD-U8 Ore GMD-U8 MULLOCK
400 300 200 100 0 0
25
50
75
100
Diameter mm
125
150
175
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Beberapa Faktor Yang Mempengaruhi Kurva Tegangan Regangan GEOMETRI & BENTUK CONTOH BATUAN Geometri contoh batu Bentuk: Silinder, Prisma, Kubus Perbandingan tinggi - diameter (h/d) Ukuran
KONDISI PLAT PENEKAN Mempengaruhi distribusi tegangan didalam percontoh Gesekan antara pelat tekan dengan permukaan contoh batu
KECEPATAN PEMBEBANAN Laju pembebanan = Laju regangan x Modulus Young (elastik) ISRM STRESS RATE = 0,5-1,0 MPa / sec
TEMPERATUR Temperatur turun E Naik Temperatur naik E Turun E Bentuk kurva berubah
LINGKUNGAN Kandungan air
MINERAL & BUTIRAN Mineralogi, ukuran butir, porositas Material pengikat kekuatan batu: Kuarsa, Kalsit, Mineral; Ferrous, Lempung
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Pengaruh Arah Pembebanan Pada Kuat Tekan Devonian Slate & Graphitic Phyllite (Brown et al, 1977 & Salcedo, 1983)
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Kuat Tarik Brazilian (Uniaxial Tensile Strength) σt =
F
Plat atas Contoh
D
Batuan
Plat bawah
F
2F πDt
= Kuat Tarik tak langsung, MPa D = Diameter contoh, mm F = Beban, N t = Tebal contoh, mm UTS << UCS UCS/UTS = Toughness ratio = Brittleness Index BI semakin besar, kinerja alat gali potong meningkat beberapa kali lipat Brittleness “dapat” diubah dengan linear combination of load and displacement
σt
1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Brazilian Jig
Jig Brazilian Atas
Gaya Tarik
Rekahan
Jig Brazilian Bawah
Gaya Tarik
Uji Kuat Tarik Langsung 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Kuat Tarik Langsung 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Bonded
End-pull
Grip
Jenis Deformasi Tarik 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Kuat Tarik Dinamik 1 n a u t a B k i n a k e M & k i s i F t a f i S – n a u t a B a k i n a k e M 1 1 1 3 A T
Kuat tarik dinamik batuan jauh lebih kecil daripada kuat tekan statiknya. Kuat tarik dinamik sangat penting untuk diketahui dalam proses penggalian mekanis dan peledakan. Tegangan tarik tangensial harus lebih besar daripada kuat tarik dinamik agar terjadi rekahan radial Bila spalling diinginkan untuk terjadi, kuat tarik dinamik harus lebih kecil daripada tegangan tarik radial yang dihasilkan dari pantulan pulsa tegangan tekan awal di bidang bebas.