NEJAT BOZKURT
sarmal sarmal]
YAYINEVİ
S A R M A L Y A Y IN E V İ Babıali Cad. Pak Han No: 16/4 Cağaloğlu-İstanbul Tel: (0212) 522 45 78 - 512 70 20 Fax: (0212) 522 45 78
Y azarı
: N ejat B ozkurt
B irin ci B askı
(A ra Y ay ın c ılık ) 1992
İk in c i B a s k ı
E k im 1995
T e k n ik H a zırlık
M. Selim T alay
Kapak
İnci B atuk
Di/.gi
Sevgi K ay ıha n
Itııskı
K ay h a n M atb aası
Cilt
Y alçın M ücellithancsi
NEJAT BOZKURT
SANAT ve ESTETİK KURAMLARI G enişletilm iş İkinci Basım
Prof. Dr. N eja t B ozkurt, 1945 yılında A n k a r a ’da d ü n y a y a geldi. 1964'de A n k a r a G azi L ise si’ni, 1970'de de A n k ara Ü niversitesi Dil ve T a rih -C o ğ ra fy a F a k ü lte si’nin F else fe B ö l ü m ü ’nü bitirdi. Y ü k sek L isans çalışm alarını H a c ettep e Ü n iv ersitesi’nin F elsefe Böl ü m ü ’nde ta m am lad ık tan so nra (1973), İstanbul Ü niversitesi E d e biyat
F akültesi
F elsefe
B ö l ü m ü ’nde
“H eg el
E ste tiğ in d e
Ş iir
K u ra m ı” k o n u sunda ki do k to ra tezini hazırladı (1980). 1983'de Y a r dım cı D oçent, 1987'de D o ç e n t ve 1995 yılında d a P ro fe sö r olan N eja t B ozkurt, aynı b ö lü m d e uzun yıllar S an at F elsefesi, Ç ağdaş D ü şü n c e akımları, T arih K uram ları gibi derslerin yanısıra M a r m a ra Ü niversitesi G üzel S anatlar F ak ü lte si’n de de M itoloji, S anat S osyolojisi ve D ü şü n c e Tarihi derslerini lisans, y ü k se k lisans ve d okto ra d ü ze y in d e yaptı. Şu sırada K ocaeli Ü niv ersitesi FenE d eb iy at F a k ü lte si’n d e çalışm alarını sürdüren Prof. Dr. N eja t B o z kurt bu Ü n iv e rsite ’de D ü ş ü n c e T arihi ve B ilim ler T arihi derslerini verm ektedir. Felsefe, S anat ve B i lim ’le ilgili çeşitli k o n u la rd a ç e viri ve ö zg ü n o lm a k üzere kitap ve m akaleleri bulunan yazarın y a yım lan m ış başlıca yapıtları şunlardır: Kant, S eçilm iş Y az ıla r (Çev., R em zi Kit., 1984), F. H egel, S eçilm iş P arçalar (Çev., R e m z i Kit., 1986), N ietzsche, T arih Ü stü n e (Çev., Say Yay., 1987), Ç a ğ d aş F e l sefelerden K esitler (Sosyal Yay., 1990), Eleştiri ve A y d ın la n m a (Say Yay., 1994), 20. Y üzyıl D ü şü n c e A kım ları (1995).
iç in d e k il e r
İkinci Basım a Ö n s ö z ........................................................................................... 7 S u n u ş ...................................................................................................................... 9 I. SAN A T VE ESTETİĞE T O PL U BİR B A K I Ş ....................................... 13 a- S anata İlişkin G enel D ü ş ü n c e le r ......................................................... 15 b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eleştirisi ve Sanat T a r i h i
25
c- Bilimsel Bir Sanat Öğretisi Olarak E ste tik ........................................ 37 d- 20. Yüzyıl Sanatlarına Genel Bir B a k ı ş ...........................................57 II. S A N A T V E E ST E T İK K U R A M L A R I ................................................. 79 P la to n .................................................................................................................81 Aristoteles........................................................................................................ 97 P lo tinos........................................................................................................... 113 Immanuel K a n t ............................................................................................. 121 Georg Wilhelm Friedrich H e g e l.............................................................. 139 Friedrich Wilhelm N ietzsche....................................................................155 S igmund F r e u d ............................................................................................. 171 Henri B e rgson ............................................................................................... 189 Walter B e n j a m i n ......................................................................................... 197 George S a n t a y a n a ...................................................................................... 211 Benedetto C r o c e .......................................................................................... 219 Bertolt B r e c h t ...............................................................................................227 T heodor W isegrund A d o rn o .....................................................................239 R om an I n g a r d e n .......................................................................................... 255 György L u k á c s ............................................................................................ 265 Martin H eidegger.........................................................................................273 Jean-Paul S a r tre ........................................................................................... 283 Hans-Georg G a d a m e r ............................................................................... 293 Nelson Goodm an ........................................................................................303 Umberto E c o ................................................................................................ 309 Yararlanılan K ay naklar..................................................................................329 Adlar ve Kavramlar D izini............................................................................333
ik in ci Basım a Önsöz İlk basım ı kısa sürede tük e n en “S a n a t ve E ste tik K u ra m la rı”nın ikinci basım ını y apm ayı S arm al Y ayınevi yöneticisi ö nerdiğinde, bu fırsattan y ara rla n arak k itaba bazı ekle m e le rd e bulu n m a m ın uyg un olacağını d ü şü n d ü m . E linizdeki yapıtın birinci bö lü m ü n ü n son k ısm ın a ça ğd aş sanatların genel g ö r ü n ü m ü n e ilişkin bir bölüm e kledim . Filosofların sa n at y o rum la rının b u lu n d u ğ u ikinci bölü m e ise bu k e z aslında sanatçı ve bilim adam ı sa yıla bilec ek olanların sanal g örüşlerine yer verm eyi uy g u n buldum . İşte bu n ed e n le de B. B recht, S. Freud, W . B e n ja m in ve U. E co gibi çağ ım ızın önde gelen adlarının sanat üzerindeki düşüncelerini kitaba aldım. Yıllar geç tikç e yeni eklem e le rin yapılm ası da doğaldır. A m a yine de her yapıtın eksik k a lm ay a yargılı o lduğu k an ısındayım , tıpkı M alla rm e 'n in dediği gibi: “D ü n ya d a h e r şe y b ir kita b a ulaşm ak, b ir k i ta b ın için d e y e r a lm a k için vardır; a m a kita p h iç b ir za m a n bitm iş o lm a y a c a k tır”. K o n u y a ilgi du yan o k u rla ra yapıtın yararlı olm asını dilerken, bu fırsattan y ara rla n arak y ay ım y aşam ım b aşarıyla sür d üren ve b a n a k itabım ın ikinci basım ını y a p m a olanağı tanıyan e d itö r Işıtan G ü n d ü z ’e ve ça lışm a arkadaşlarına; ayrıca düzeltileri titizlik ve özv e riy le y apan d o k to ra öğrencileri E rdal Y ıldız ile M u s ta f a B a y k a ’y a b u r a d a teşekkü rlerim i sunarım . N e ja t B o z k u rt G ö zte p e, E k im 1995
Sunuş
San at etkinliği en g e n iş a n la m ıy la b en liğ in k işiliğ e d ö n ü ştü rü lm e si e y le m i olup, d ışım ız d ak i d ü n y a la r a d u y u la n ilgi ve bilin m ey e n le rin çekiciliği de bu eylem im iz i besley e n ana d a m arlardır. V aro la n la v aro lm a y a n ara sınd a bir y erle rde b u lu n a n sa natsal süreç, bu iki alanı bir ara y a g e tirm e y e çalışır. A ç ık b ir k a v ram olan ve bu y ü z d e n de çeşitli ta n ım la m a la rla tü k e te m e d iğ im iz sa n at k av ra m ım ız , b ir tür “en ig m a ”, bir tür “g ize m c e ” olarak kar şım ız a çıkar. Y ine de o n u bazı tu ta m a k la rd a n y o la ç ık a r a k b e tim lem ek te n bir türlü vaz geç em eyiz . Bu a n la m d a Malraux’n un da dediği gibi, "sanat, b ir k a r şı y a z g ıd ır " ( L ’art est un anti-destin); y a z g ın ın ü stünd edir, o nu aşar. H e r türlü d u y g u n u n d u y u m la n m a s ın ı ve iletilm esini a m a ç lay a n sanat, bu y ü z d e n n e g a tif k ao s a karşılık p o zitif b ir kaos olarak algılanır. B u p o z itif kaos içinde insanın eli, y ü reği ve kafası birlikte yol alır; yine bu yaratıcı etk inlik için d e sezgi, d u y g u , im g e le m ve d u y u o rganları bir ara d a çalışır. T abii bu et kin lik ler ö z g ü r bir o rta m d a g e rç e k le şm e k zoru n d a d ırlar; sanat ala n ında ki bu sonsu z ö z g ü rlü ğ ü n bedeli ise bir p a ra noy adır. P e k çok k im s e n in ürktüğü bu p a r a n o y a içinde, y aş am ın b ü y ü sü n ü , ö n em in i ve değerini y ansıta bilen kişi an c ak sanatçı olabilir. B u n u b a şa ra b ilm e k için de sanatçı, g ö rü n m e y e n i a n la y a b ilm e k için g ö r ü n e n e b a ş v u rm a k d u ru m u n d a d ır. Sanat, insanın k e n d isin e karşın yarattığı ikinci b ir d o ğ adır; her şe y d e n ö n c e in sa n ın v a r o la n a b ir karşı çıkışı, v a rlığ a b ir m e y d a n o k u m a s ıd ır . B a ş k a türlü d e n d ik te sanat, insanın g erç ek liğ i aşm ası y a da k e n d in e ö z g ü b a ş k a b ir gerç ek lik y aratm asıdır. D ü şle g e r çek ara sınd a kurulan bir k ö prü olarak sanatsal etkinlik, ussal ile usdışı, d ü şle m ile g erç ek, im g e le r ile n e s n e le r ara sın d a b ir bağ
9
k u r m a ey lem idir. K ısa ca sanal, insanın kendisini tanım asının, d ö n ü ştü r m e sin in ve y a ra tm a s ın ın bir d ışa v u ru m u y a da bir s e rüvenidir. Bu serüvenin s o n u n d a insanın, başkaları ara cılığ ıy la k en d in i ta n ıd ığ ın ı, v arlığını k a n ıtla dığını, k endini a ş m a ça bası için de kendi bilincine vardığını gözleriz. Y arattığı bir “im g eler e k o lo jis i”yle sanatçı, g erçekliği ve kendisinin de içinde y e r aldığı kendi d ünyasını y en id en kurar. H e r ne k adar P a s c a l, “Iınge, y a n ılg ın ın e fe n d is id ir " ( L ’im agination est une m aîtresse d ’erreur) dem iş o lsa da sanatçı, y a n ılm a y ı d a g ö z e alarak, b ir “im g e le r e k o lo jisi” y aratır ve kendi d ünyasın ı bu ekoloji ü stüne kurar. Bu y ü z den de g erç ek sanatçıların “iiçiincii b ir göz'e, sahip oldukları sö y lenir; bu h em bir gönül g ö zü d ü r, h em de düşünsel bir göz. Ç ün kü sanatçı bu üçüncü gözüyle, B a u d e l a i r e ’in dediği gibi, “A slın d a iğ ren ç o la n b ir şeyi, sa n a tsa l ifa d e g ü c ü y le g ü ze lliğ e d ö n ü ştü rü r; bu da sa n a tın -ya d a sa n a tç ın ın - şa şıla sı a y rıc a lık la r ın d a n b ir id ir " ( C ’est un des privilèges p ro digie ux de l’A rt que l’horrible, artistem ent exprim é, dev ien n e beauté). B ilindiği gibi g ü n ü m ü z d e etkin bir bakış açısı se çe re k sa n atla ya ş a m ı uzlaştırm ay ı a m a ç la y a n ö ğ retiy e sanat felsefesi y a d a e s tetik diyoruz. G erçe k bir estetik, N ie t z s c h e ’nin deyişiy le, iki tem el ilkeyi g ö z ö n ü n d e tutar: B u n la rd a n ilkine göre sanat, bir eğ lenc e değil, y a ş a m a katlan m an ın en y ü k se k ve tek doğal biçim idir. Ç ü n k ü varo lu ş ve d ü n y a anc ak estetik bir o la y m ış gibi al gılandıkları ölçüde, ö n ce siz sonrasız olarak do ğrulanabilirler. İk in ci ilkeye g ö re ise, olası tek estetiğin yalnız izleyici (alım layıcı) b a kım ın d a n değil, am a aynı z a m a n d a yaratıcı, yani sanatçı ve sanat yapıtın ın birlikteliği b a k ım ın d a n ele alınıp k u ru lm a sı gerekir. Ö te y a n d a n g ü n ü m ü z estetiğine y ö n veren üç b ü y ü k eğilim den d e söz edilm ek tedir: B unlardan ilki, d o ğ a d a ve sanatta biçim lerin evrim ini ortay a k o y ar ve klasik felsefelerin, güzelin ö zü n ü ta n ım la m a y a ç a lışan birleştirici k a ygısını pay laşır. İkinci e ğ ilim , iz le y ic in in b e ğeni yargısı, sanatsal yaratı ve estetik hazzın b elirlen m işliğ i y a da belirlen m e m işliğ i gibi sorunlarla, yani fe n o m e n o lo jik estetikle, y a ratm an ın estetiğiyle, ek o n o m i ya da libidoya ilişkin estetikle u ğ r a ş ır . Ü çü n c ü eğilim ise, d en e y se l estetik, sanat bilimi, sanat psi kanalizi, sanat sosyolojisi, yazın ya da resim göstergcbilim i, endüstri estetiği gibi pek ç o k y ak laşım ı kapsar. 20. yy estetikçileri.
10
felsefi estetiğin, P l a t o n , A ris to te le s , P lo tin o s , A u g u s t i n u s , T h o m a s iu s , B a u m g a r t e n , L e i b n iz , K a n t , H eg e l, C o m t e , T a i n e , F e c h n e r ve W u n d t gibi filoz ofla rc a ele alınıp işlenen kuram sal so runlarını bir yana bırakarak, çevre, piyasa, m ülti m edia, sanatsal biçim ile yaratıcı y a da izleyici arasındaki ilişkileri in c ele m e y e y ö nelm işlerdir. Çeşitli estetik akım ları g ü n ü m ü z d e g en e llik le “O l g u cu e s te tik " (Sanat Sosyolojisi, Y apıların Ç ö z ü m le n m e s i, D e neysel Estetik, S anat B ilim i-K u n tsw issen sc h aft-) ile “Ö zn elci e s te tik ” (S a nat Psikolojisi, F e n o m e n o lo jik E stetik, V aroluşç u E s tetik) o lm a k üzere iki ana dala a yrılm ış b u lu n m a k ta d ır. Elinizdeki kitabın 1. B ö lü m ü 'n d e yu k arıd a sözü edilen sanat ve estetiğin başlıc a ko nu ve soru n ları ele alınm ıştır. B u r a d a verilen bilgiler ve serim lenen sorunlar, sanat felsefesi, estetik, sanat ele ş tirisi, sanat tarihi, sanat bilimi gibi k av ra m lar çerçev esinde, sanat o lg u su n u ird elem e k ve b a ş la n g ıc ın d a n g ü n ü m ü z e d ek o rtay a atı lan görüşleri özetleyici bir bak ışla gö zden g e ç ire re k bu k o n u d a k ü ç ü k bir dağarcığı o lu ş tu ra b ilm e k a m a c ıy la ele alınıp iş lenm iştir. S istem li ve te m atik bir y ak laşım söz k o n u s u d u r burada. II. B ö l ü m ’de ise, bir önceki b ö lü m d e y e r alan bilgilerin ışığında felsefe tarihindeki başlıca filozo fların sanat ve estetik hakkındaki görüşleri serim len m iştir. A y rın tıla ra g irilm e d e n ele alınan fi lozofların sanat felsefeleri, d a h a ç o k özetleyici bir bilgi e d in m e k istey e n ler için h azırlanm ıştır. Ç ü n k ü bazı filozofların sanat g ö rüşleri başlı b a ş ın a b ir k ita p o lu ştu ra c a k y o ğ u n lu k ta d ır . Bu k o n udaki bilgilerini daha fazla d erin leştirm ek isteye nler için de y e terince k a y n a k g österilm iştir. E d e b iy a t F a k ü lte s i’n d e uzun yıllar verd iğim S an at Felsefesi derslerinin bir kesiti olan bu kitap, sanata v e estetiğe ça ğ daş bir g ö z le b akm ayı am a ç la m a k ta d ır. Bu k o nu la ra ilgi d u yan her k e s im d e n k im senin y ararlanacağını u m u yorum .
N ejat B o z k u rt G öztepe, 1992
I
SANATA VE ESTETİĞE TOPLU BİR BAKIŞ
a - Sanata İlişkin Genel Düşünceler “A rtist is t he b r ie f chro ııicle o fth e tim e ”(*) S h a ke sp e a re, H a m let
Y a ş a m ın iç inden çıkan bir insan etkinliği olarak sanatın in sa n lık la yaşıt o ld u ğ u n u sö yle yebiliriz. Y a ş a m la sa n at arasın daki bu sıkı e t k ile ş im e karşın y in e de s a n atın yapı ve işle y işin d e " e n ig ın a tik ” bir özelliğin b u lu n d u ğ u n u v u r g u la m a m ız gerekiyor; sanat bir “e n ig m a ” , bir “g ize m c e ” o la ra k k a r ş ım ız a çık ıy o r. G en el ola ra k h erhan gi bir etkin liğin ya d a b ir işin y a p ılm a sıy la ilgili y ö n tem lerin, bilgilerin ve kuralların tü m ü n e birden sanat diyoruz. S a natsal etk inliği, bazı d ü şü n c ele rin , am aç ların , d u y g u la rın , d u rum ların y a da olayların, d en e y im le rd e n yararlanarak , beceri ve d ü şg ü c ü k u lla n ıla ra k ifade e d ilm e s in e y a d a b a ş k a la rın a ile tilm esine y ö n elik yaratıcı bir insan etkinliği d iye d e ta n ım layabiliriz. Eski çağ la rd a n g ü n ü m ü z e değin “s a n a t” (ars) sö z c ü ğ ü n ü n art ard a ed indiği anlam lar, in sa n o ğ lu n u n gerçekleştirdiği ürünlerin, doğanın ü rü nlerin e o ran la belirlenm esini sağlayan te k nik u sta lık (tek h n e ) ile d u y u la r a ra cılığ ıy la alg ıla d ığ ım ız n es neleri, b ir beğeni y a rg ısın a göre seçip sıra la m a y a y önelen özel d u y g u ara sın daki a y rım la şm a n ın bir son u c u ola ra k o rta y a ç ık m ışlardır. S a n a t ve san at ürünleri ç a ğ d a n ç a ğ a ve to p lu m d an top lu m a ç o k farklı b iç im le rd e d eğ e rlen d irilm iş, a m a b u n a karşın b ü tü n insa n lık tarihi b o y u n c a var olm u ştur. S anat ürünlerinin doğal nesnelerden farkı, sanalın niteliğini de o rta y a koyar; doğal süreçler s o n u c u n d a ortay a çıkan n esn ele r (kris
* "Sanatçı zamanının olaylarını yansılan kim sedir.”
15
taller, sarkıt ve dikitler, arı peteği y a d a ö r ü m c e k ağı, m e rc an la r gibi o lu şu m la r) ve d oğa m an za ra ları bir a n la m d a güzel sayılsalar da, sanat yapıtı olarak kabul ed ilm e zle r. B u n la r a güzel olarak al gılanan canlılar, h ay v a n ve bitkiler de girer. Ç ü n k ü sanatın asıl özelliği, belirli b ir nesne üretm eyi a m a ç lay a n ve bir tasarım y a da k u r m a c a so n u c u n d a o rtay a çıkan b ir etk in lik olm ası, insanın y a ratıcı g ü c ü n e bağlı b ulu n m a sıd ır. Ö te y a n d a n olağan ve sıradan n e s n e le r g e n e llik le sa n at y ap ıtın ın karşıtı say ılm ışlard ır; ç ü n k ü sanat yapıtını, d oğal o lu şu m la rd a n farklı olarak, belirleyen belli başlı ö z e llik le r d e n biri ö zg ü n lü k (originalité), öbürü de o n u n tek, biricik (un iq u e) olm asıdır. E ğ e r bir S i n a n , bir M ic h a e l A n gello, bir D e d e E f e n d i, bir S h a k e s p e a r e , b ir B e e t h o v e n y e ry ü z ü n e gel m e m iş o lsa ydı, doğal o la ra k y ap ıtların ı a lım la y am ay ac ak tık . Ç ü n k ü h e r sa n at yapıtı o n u n y ara tıc ısın a ö z g ü le n m iştir ve o n d a n b a ş k asın a b ağ lan a m az . B u n a göre, ö m e ğ in seri o la ra k üretilen ço k sayıd a yapıtın sanatsal değeri, tek bir örn eğ i olan bir yap ıttan dah a d ü ş ü k tü r . S an atın bu özelliği, sa natç ının kişiliği ile y a k ın d a n ilişkisi olan “b iç e n i' (style) k a v ra m ıy la ö n em li b ir koşutluk gösterir. G enel an lam da , sanatçının ö z g ü n lü ğ ü n ü oluşturan, o n u n k endisin e ö zg ü biçem idir. B içe m bu anlam d a, sanatçının bütün ürün lerinde görülen b ir öze llik olarak, aynı z a m a n d a o sanatçının kendi dalın a getirdiği yeniliktir. Ö m e k s e , R e m b r a n d t ’ın g ö lg e ışık-te k n ik le ri y a d a v a n G o g h ’un fırça vuruşları, h e m bu san atçıların biçem lerini belirley en öğeler, hem de onların resim sanatına g e tirdikleri yeniliklerdir. İşte b ütü n bu ö ğ e le r gö z ö n ü n d e tu tu ld u ğ u n d a sanatın ayırt edici ö ze lliklerin den en önem lisi “y a r a tıc ılık " (créativité) o rta y a çıkar. “Ö z g ü n lü k ” ve “b iç e m ” k av ra m larının birleştiği bu ö ze llik aynı z a m a n d a , doğal süreçlerin o lu şu m b iç im le rin in h ep aynı o lm a s ın a karşılık, sanatsal y a ratının “tek o lın a " niteliğini de içerir. B u niteliği ortay a çıkaran da sanatçının yaratıcı kişiliğidir. S an atla ilgili öteki ö nem li öğe ise, bilindiği gibi, üretilen nesn en in tem elini o luştu ran “m a lze ın c”d h . S an at yapıtları ç o k çeşitli m a lz e m e le r in ç o k farklı b iç im le rd e iş lenm esiy le üretilebilir. A yrıca, her sanat dalında, kullanılan m a l zem enin farklı türleriyle ilgili tarihsel bir bilgi birikim i ve g e le neklerin olu şm ası da söz. k o n u su d u r. B unlar, o sa n at dalının
16
te k n ik y anlarıyla ilgili, sanatçının etkinliğini bir m e sle k olarak be lirleyen öğelerdir. Ö rn e k se, resim sa n atın d a kullan ılan b oya tür leri, h ey ke lc ilikte farklı taşların y o n tu lm a özellikleri, se ra m ik le fı rın la m a gibi öğeler, belirli ve düzenli bilgiler içeren teknolojileri gerektirir. Sanatın bu yanları en eski ça ğ la rd a n bu y a n a usta-çırak ilişkisi iç in d e a ktarılm ış, çeşitli d ö n e m le r d e de s a n a t o k u lla r ın d a ve ak a d e m ile rd e öğretilm iştir. Bu özellik sa n a tın (ars), “z a n a a t" (le k h n e ) ile akrabalığını gösterir. Y u n a n c a “te k im e " söz cü ğ ü , ereği bir şey ortay a koy m a , y a r a tm a olan ve doğ ru bir pla n a g ö re y ö n le n dirilm iş b ir beceri an la m ın a gelir. A n c a k “te k h n e ” sanatın yalnızca bir b ö lü m ü n ü k a r şılar. B a şla n g ıçta, bir h a m m a d d e n in elle işlen m esi ve bir y ara r a m ac ı g öze tilerek o n a biçim verilm esi anlam ında, sa n a t (ars) ile z a n a a t (lekhne) b irbirin e yakın, b en z er etkinlikler olarak b e nim s en m iştir. S an at a n la m ın a gelen lalince a rs ile y u n a n c a tekhne, e tim o lo ji a ç ısın d a n şu aynı a n la m ı taşır: ‘‘p ra tik ku ra lla rla b e lir le n m iş b ir za n a a tı u y g u la m a ” P l a t o n ve A r i s to te le s gibi antik d ü şü n ü rler, sanat s ö z c ü ğ ü n ü bu a n la m d a ve g en işle terek k u l lan m ışlard ır. Sanatı bir te k nik ve bilgi-beceri o la ra k anlayan A r i s to te le s, ‘‘S a n a t -b u ra d a za n a a t- (tekhne), doğ ru b ir a kılyiirü tm eye d a y a n a n ve in sa n ın b ir y a r a tış o rta y a ko y m a sın ı sa ğ la y a b ile n b ir y e te n e k tir ” der (E thika N ik o m a k h e ia , 6, 4). B u n d a n ölürü bu fi lozoflar, sanatı d ü şü n d ü k le rin d e , h e m d o k u m a c ıy ı, dülgeri ya da o k atanı v e y a balıkçıyı, yani za naatı; hem de r essa m ı, m im arı, hey k e lc iy i ve şairi, yani sanalı göz ö n ü n d e b u lu n d u rm u şla rd ır. D e m e k ki za n a a tk a r ile sa n a tç ı ara sınd a eski ç a ğ la rd a bir ayrım o lm a d ığ ı gibi, toplum sal üretim içinde, tekn ik n e s n e le r ile s a n a t n e s n e le ri arasında da bir ko p u k lu k yoktu. N e var ki. geleneksel to p lu m la r d a o ld u ğ u gibi, A n t i k ç a ğ ’da y aşay a n bazı y ara tıcılar da ( P h e i d i a s , A p elles, S o p h o k l e s , E u r i p i d e s ) , sanat yeteneğini bi liyor ve san at y a pıtla rının güzelliğini anlıyorlardı. Sanat, bu ilk anlam ınd a, zihinsel bir etkinliği, bir bilgiyi de b e lirtir; sanatsal yaratış, d oğal y a ra tışta n farklıdır; ustalık esinin k a rşıtıd ır ve kural, k u r a m (thco ria), sanatı, a l ışk a n lık la ve el b e c e r isiy le yapılan işlen k urtarır. S a n a t ile bilgi a ra sındaki bu iliş kiler, d ü şü n c e serbestliğine d a y a n a n ‘‘se rb e st s a n a tla r ” (artes li bérales) (trivium : gram e r, retorik, dialektik; q uadrivium : aritmetik, 17
g eom etri, astronom i, m ü z ik ) ile derin bilgiler gere k tirm ey e n “m e ka n ik s a n a tla rın " yani el sanatlarının, O r t a ç a ğ 'd a ö zellik le el em eği y a d a m a k in a kullanım ını g ere k tiren sanatların birb irin d en ayırt ed il m esiyle, O rta ç a ğ b o y u n c a d a sü rm ü ştü r. Bu b a ğ d a ş tırm a Ren a is s a n c c ’d a d a b o z u l m a d ı ; L e o n a r d o d a V in c i v e D ü r e r sanatı, e v rene ilişkin bir bilgi türü o la ra k gördüler. Ü stelik, 15. y y ’da, y u n a n lıla rın ve aristotelesç ile rin d oğay ı taklit a n lay ışının (m im e sis) o rta y a çık m a s ı ve p e r s p e k tif tek niklerinin de gelişm esi, y a r a tm a edim in in d ü ş ü n s e l y anını d a h a d a pek iştirm iş tir. E s k iç a ğ la rın b irç o k d ilin d e karşılaşılan bu sa n a t ile z a n a a t ö zd e şliği, d a h a so n ra ‘‘g ü ze l s a n a tla r" (beaux arts) k a v ra m ın ın o r tay a çık m as ıy la, yani bir y a r a r am acı taşıyan n es n ele rin ü re tilm esiyle, kullanılm ak için değil d e ,hiç b ir çıkar g ö ze tm e k siz in y aln ızc a h o şla n m a k a m a c ıy la se y re d ilm e k için n e s n e le r üre tilm esinin a y rılm asıy la o rta d a n kalkm ıştır. 17. ve ö ze llik le de 18. ve 19. y y ’larda süregelen sa n a y i d e v rim i d o ğ a ld ır ki bu bağıntılar; değ işik liğ e uğratacaktı. N ite k im K a n t , 1790'lı y ılla rd a yazdığı ‘‘K ritik d e r U r te ilsk ra ft’dcı (Y argıgiiciiniin E le ştirisi) bir yan d a n s a n a t ile b ilg iy i, öte y a n d a n da s a n a t ile te kn iğ i birbirinden ayır m ıştır; o n a göre. “B ir in sa n b ec erisi o la ra k sanat, bilim den , p ra tik y e ti k u r a m s a l ye tid e n ne d e n li fa rk lıy sa , o d e n li fa r k lıd ır ... Sanat, za n a a tta n d a fa r k lıd ır ; ç ü n k ü sa n a tın özgür, za n a a tın p a ra y a b a ğ lı o ld u ğ u s ö y le n ir " H e g e l ise sanatı, d ü n y a d a d ışlaşa n “ T in "in ilk uğrağı ( m o m e n t) ola ra k ele alm ış ve sanat bilgisinin, d uyu sal bilgi ile tinsel bilgi a ra sın d a b u lu n d u ğ u n u ön e sürm üştür. R esm i, heykeli, m im arlığı, m üziği ve dansı k ap say a n “g ü z e l s a n a tla r " (lin e arts) k avra m ı d a zaten bu d ö n e m d e o rta y a çıkm ıştır. N ietzsc h e, 1872’de y az dığ ı “D ie G eb u rt d e r T ra g ö d ie"d e (Trag c d y a ’nın D oğu şu) sanatın, do ğan ın k e n d isin e ö z g ü estetik et k inliğine. b iç im le r y ara tan y a ş a m a d ay a n d ığ ın ı ö n e sü rm ü ş, “s a n a tın özii, b elli türden b ir y a la n d a d ır ” dem iştir. O n a göre, bu yalan, y a ş a m a kara ç a lm a y a y önelen idealist bir y u ttu r m a c a değil, y aşam ı iyiye do ğru d e ğ iştire re k y a ş a n ır d u r u m a getiren bir y a landır. N ie tz s c h e ş ö y le der: “D o ğ ru la r y ü zü n d e n ö lm em e k için e li m izd e s a n a t va r..."; “...S a n a t n a sıl m ı d o ğ a r? B ilg iy e k a r şı b ir deva, b ilim e ka rşı b ir p a n z e h ir o la ra k doğ a r. Yaşam , a n c a k s a n a tın ya n ıltm a la rı sa y e sin d e y a ş a n a b ilir h a le g e l ir ”
18
B ö y lc c e anlatım ve yargı aracı o la ra k sanal, zihinsel bir yaratış haline gelm iş, g enellikle to p lu m sal üretim den ve ö zellikle de tek nik n esn ele rd e n k o p m u ştu r. B elirli h a m m a d d e le rin işlenip biç im le n d irilm e siy le sanatsal n e s n e le r üretilen sanat dallarını (h e y kel, seram ik, m im ari) n ite le m e k üzere “g ö rse l sa n a tla r" (ars o c c u lo r u m ; visual arts) terim i k u llanılm ış, farklı sanat dalları da, g en e l sanat k a v ra m ın ın a ltın d a g e n e llik le ikiye ayrılm ıştır: et kinliğin so n u n d a o rta y a çık an n esnenin, yani sanat yapıtının, fi ziksel a n la m d a bir cisim olm a sı ile dilsel (anfam sal) b ir nesne, yani bir m etin olm ası d u ru m u . Batı gelen e ğ in d e birinci türe giren fiziksel sanat y apıtlarına (resim , heykel, seram ik) “g ü ze l s a n a tla r ” d enirken, dilsel-anlam sal nitelikteki İkincilere “ö zg iir sa n a tla r" (ars liberales) adı verilm iştir. Bu terim , el işi ve b ed e n se l uğraş g e re k tire n etk in lik lere karşılık, “ö z g iir ”\c n n uğraştığı ve d a h a ço k zihinsel bir etkinlik g ere ktiren sanat türlerini a n latm ak için ku lla n ılm ıştır. Bu ikili a y rım iç in d e m ü z ik ve şiir, sınır d u rum larıd ır; b u n a göre, belirli fiziksel özellikleri olan m ü z ik alet leriyle ça lınınca bir sanat nesnesi haline gelen bir beste, tem elde, .k o m p o z is y o n a ş a m a s ın d a y a z ılm ış b ir yapıttır. Ö te y a n d a n , dilsel ve y az ın sa l öze llik g ö ste re n b ir şiir, içindeki ses ilişkileriyle ve belirli b ir o k u n u ş b iç im iy le, fiziksel bir yapıt o lm a y a yaklaşır. Bu aç ıda n, tarihteki ilk m ü z ik yazım ı sayılan bazı besteler, d o ğ ru d an bir şiirin sözcükleri ü ze rin e yaz ıla n ve o k u n u ş biçim ini belirten notalardır.*0 Z ih in se l bir yaratış o la ra k to p lu m sal üretim den ve tek n ik n e s nele rd e n k o p an sanat, artık to p lu m sal ilişkilerin ve im alat d ü n y a s ın a ola n b ağ ıntının z a yıfladığını g ö steren bir belirti o lu p ç ık m ıştır. B ö y le c e sanat, d u y g u (d u y u m d a n da beceriden de farklı), esin (bilim sel o lm a y a n bir bilgi türü), b e ğ e n i y a r g ısı (alım layıcıları, n esn ele rle işlevsel ya d a ç ık a r g ö z e tm e y e n b ir bağıntı k u r m a l a r ın a g ö re sınıfla nd ırır) ve a n la tım (san a t yap ıtının, h em eş y a n ın ne o ld u ğ u n u , h e m de sa n atç ın ın kişiliğini o rta y a çık aran özel b ir alan olm asını sağlar) gibi yeni kav ra m lar ortay a k o y m uştur. K ültü rü n özel bir alanı o la ra k sanat, “sa n a t için s a n a t” ( l ’arl p o u r l’art), a k a d e m ik ve kuralcı geleneğe, ro m an tik ruha, iz(1) Jean Lacoste, L ’idée de Beau, Bordas, Paris, 1986, s. 19 vd.
19
le nim c ile rde ki el d e ğ m e m iş bak ış in a n cın a k a y n a k lık ettiği gibi; 19. y y ’ın b aş ın d a sanat yap ıtın ın özerkliğini o rta y a k o y an biçim sel ar a ş tır m a la r a d a ze m in h azırlam ıştır. B ilindiği gibi, “s a n a t için sa n a t", B e n j a m i n C o n s t a n t tarafından ilk kez “J o u r n a l" inde (1804) k ulla n ılm ış, so n ra V i c t o r C o u s in bu a n la y ış ı b e n im s e m iştir (C ours d ’histoire de la philosophie, 1828). Y azın ta rihçileri tarafından “ö n p a rn a sç ı" hareketi nite le n d irm ek için kul lanılan “sa n a t için s a n a t" d ey im i şu d ü şü n c ey i ö ze tle r: “Sanat, s a n a t iç in d ir ve h iç b ir a m a cı yo k tu r; h e r a m a ç sa n a tı s o y s u z la ş tır ır " (B. C o n sta n t). “Ö n p a rn a sç ı” hareket, ideolojik ve top lu m sal bir ro m an tizm e , do la y ısıy la tarihe ve y a z ın m - y a z a n n bağ ım lılığ ın a , ay rıc a d a bir özelliğ in a n la tılm a sın a ve kişinin kendi ken d isin d e n söz e tm e s in e karşı olan bir akım dı. B u r a d a n h a reket e d e rek sanatta, erişilm e z b ir m utlak olarak g ö rü len biçim in v u r g u la n m a sın a ö nce lik tanıdı ve aynı nede nle de estetik bir m o del ve ken d in e hakim iy e t örneği o larak klasik A n tik ç a ğ ’ı seçti.. Bu a n la y ış a g ö re şairin artık am ac ı esin ve h a y k ırışla r değildir; d ışa d ö n ü k bir yaratıcı o la ra k o, “tüm ye tile rin i k u s u rsu z k u l la n m a yı b ile c e k " ve bu sayede de “c ü re tli ve sa b ırla işle n m iş im g e le r le " düşlerini o rta y a k o y a c a k tır ( M a l l a r m é , l’Art, 1865). Ç ü n k ü yazı y a z m a k kendi d ışında bir am acı o lm a y a n bir ed im dir; şiir de kapalı bir nesne, bir biblo, eş siz bir ustalığın ü rü n ü d ü r; d e ğ işm e z biçimli şiirlerin (sone) ve b ü y ü k sö y le n ce lerin en b a s m ak alıp b iç im d e kullanılm ası ( L e c o n t e d e Lisle) bu a n la y ış ta n k a y n a k la n m ış tır. “S a n a t için s a n a t” anlayışının, n es n e ile istenci, içerik ile formu ayıran bu estetikleştirici ve figü ra tif y o ru m u b u g ü n de g e çerli o lm a k la birlikte, iki b ü y ü k sa n at akım ı k a rşıs ın d a g erilem e k zo ru n d a kaldı. B un lardan birincisi, güzel ile yararlı, sanat ile bilgi, kültürlü seçkinler ile y ığınlar ara sında ilintiler y ara tarak “sa n a t n e s n e s i" ile “sa n a y i n e s n e s i” a ra sın d a k i k o p u ş a karşı çık an akım dır. S anatlardan ve za naatlardan (Arts and C rafts) çizim e, sa nayi estetiğinden B a u h a u s ’a kadar, m odern kentlerim izde olduğu gibi sanayinin ürettiği n e s n ele rd e de san at ile yaşam ı b irle ştirm ek söz konusuydu artık. S an at bu y o ldan genel m ü b a d e le sistem inin içine doğrudan do ğ ru y a girdi; estetik artı-değer, nicelendirilcbilir hale geldi. Artık sanatı, p iy a sad a n ay ırm ak o la naksızdı. A lgısal ve
20
to p lu m sal m e k a n ım ız d a k i b iç im se l ve resim sel k uru cu öğe, sa natçının elin d en kaçtı a m a za n a a tk a rın ve hatta işçinin değil; bu a y rıc a lık artık, ta sarım c ın ın , yani rek la m cın ın , ren k uzm an ın ın , ç i z im d a n ışm a n ın ın , şehirc in in e lin e geçti. İkinci akım ise, 19. y y ’d a b e n im s e n m iş b aşlıca te m el ilkeleri yıktı. S o y u t sa n atla fi g ü r ü b o zd u , g e rç e k ü stü c ü s a n a tla k o n u y u b a ş k a la ş ım a uğrattı, p o p art'la n esnele ri p arç ala d ı, k in e tik sa n a lla ışığı ayrıştırdı, si y asal sanatla d a top lum sal an lam ları eleştiriden geçirdi. B u n a k o ş u t o la ra k ç a ğ d a ş ö n c ü sanatçılar, y e m m a d d ele r, yeni gereçler, yeni fırçalar aradı; k av ra m , s a p tam a, je s t ve san atçın ın kendi b e deni bile bu tür resim araçları oldu. Bu durum , sanat sö zcü ğ ü n ü n a n la m ı n d a b ü y ü k değ işik lik lere yol açtı: d u y g u la n ım (affection) ve istek, d u y g u n u n ve anlatım ın yerini aldı, o lu m s u z la n a n y a da ö te sin e geçilen toplum sal hay a lg ü c ü ürünü, esini kapladı. D o ğ ad a n b a ş k a bir şey ola n sanat, g ü n ü m ü z d e ç o ğ u n lu k la , kültü rü n karşılı, tersi olarak, “k a rşı k ü ltü r " (A n tic u ltu re ) o la ra k k a r ş ım ız a ç ık tı.1!> G erçe k çi bir y a k la ş ım la sa n at dallarını ve yapıtlarını, b ir u c u n d a y a ln ız c a bir yararın s a ğ la n m a sın a y ö nelik ürünler, öteki u cu n d a d a y a ln ız c a estetik haz y a d a g üze llik u y a n d ırm a y a y ö n elik ürünler b u lu n a n bir süreklilik çizgisi içinde ele alm ak uyg u n görünüyor. H e m e n bütün sanat dalları bu iki uç arasında, bu iki özellikten al dıkları p a y a göre b ir yere o turm a k tala r. B öy lec e bu iki yönelim , aynı sanat y a p ıtın d a k a rş ım ız a ç ık ab ilm ek te. Ö rn e k se , içinde y e m e k y e n m e si için yap ılm ış bir ç ö m le k ya d a yere serilm ek ü z e r e d o k u n m u ş b ir halı gü zel bir sa n at yapıtı o lm a özelliğini de içerebilir. D o ğ a d a k i güzel ko k u la rd a n esinlenerek y ap a y b içim de üretilen “p a r fü m le r ' de k oku sanayii ile estetiğin işbirliği so n u c u o lu ştu ru labilirler. B u iki y ö n e lim in içiçe o lm a sının belki de en iyi ö rneği m im arlıktır. M im a r lık ta a m a ç olarak n ere d ey se tüm ü yle bazı ge re k sin m e le ri k a rşıla m a k için ortay a konan ürün aynı z a m a n d a , bazı biçim ler, oranlar, b iç e m le r yoluyla bir sanat yapıtı h a line gelebilir; bir kilisede, bir ca m id e , bir k o nutta işlevsel ve e s tetik ö ğeler bir ara d a b ulunabilirler. B u bağ lam d a za n a a t (tekhne). s a n a tın y a ln ız c a bir b ö lü m ü n ü karşılam a k ta d ır. En gen iş a n la m ıy la sanat, belli bir k o n u d a belli bir yetk in liğ e erişilm iş ol(1) O .Revault D ’A llonnes, La Création Artistique et Les Prom esses de la Li berté, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 261 vd.
21
mayı içerir; y e m e k pişirm e, ç o e u k y etiştirm e, dev let y ö n e tm e s a natları bu anlam la ilintilidir. B ir şeyi kendi iç y asala rın a göre ö z gü rce biç im le n d irm e yetisi olarak sanattan da bütün güzel sanatları anlıyoruz. A y rıca insanın, yarattığı y ap ıtlarla kendisini y ü celten ve ö lü m s ü z le ştire n yaratıcı yeteneği de sanatla içiçedir. Bu b a ğ la m da, sanal sorunu ve sanatçının yaratm aları üzerine felsefe ta rih in d e çok çeşitli a ç ık la m a la r yap ılm ıştır, b u n la r ara sın d a; s a natın bir ö y k ü n m e , bir y a n s ıla m a (m im e sis) olduğ u kuram ını ( P l a t o n , A risto te le s ); sanatın bir fanteziden kaynakla n d ığ ın ı s a vunan rom an tik filozofların kuram ını ( V i c to r C o u s in , B e n j a m i n C o n s t a n t ) ; sanatın oyun türü nden bir b iç im le n d irm e atılım ı ol d u ğ u n u öne süren kuram ı (S c h ille r, H u iz in g a ) ; sanalı, s im geleştirilm iş bir y a r a tm a atılım ı o la ra k an layan fo rm a list alm an idealizm in in kuram ını ( K a n t , S c h e llin g , H egel); sanatı insanı, to p lu m u ve doğayı yansıtan bir etkin lik olarak gören m arksist (toplum c u -g erçe k çi) sanat kuram ını ( L u k â c s , B r e c h t , A d o r n o , P le k h a n o v ) ve b una ek olarak da çeşitli ç a ğ d aş sanat k u ram ların ı (K lee , G o o d m a n , H e i d e g g e r , C a s s i r e r ) sayabiliriz. S an atlar ve san at yapıtları ço k farklı b iç im le rd e sı n ıf la n d ırm a la ra tabi tutu lm u şla rd ır; ö rn e ğ in bir s ın ıfla n d ırm a bi çim i, sanat nesnelerini içinde b ulunduk ları ortam lara g ö re (zam ansal, m ekansal ve h em m e k ansa l hem zam ansal olarak) ayırm aktadır. Bu ay ırım a gö re tem elde seyirlik ya da g ö z için olan “g ö rse l sa n a tla r” , resim , heykel, m im arlık gibi sanatlardır. Z a m ansal y a da kulak için “işitse l sa n a tla r ”da şiir, m ü z ik ve söz sa natlarını kapsar. Ü rünleri hem m e k an , hem de za m a n içinde yer alan sanatlar da tiyatro, dans ve o peradır. B u n lar ara sın da sin e m a sanatı b ü tü n sanatları birleştiren b ir sa n at o la ra k anlaşılır. S a natları sınıflan dırm anın g eleneksel bir biçimi de, gen e bir sü reklilik içinde, yazın sanatları (şiir, ö y k ü , rom an), görsel sanallar (resim, heykel), sahne sanatları (tiyatro, dans, bale, opera, pand o m im ), m üzik ve m im arlık o lm a k üzere yapılan sıralam adır. A m a böyle bir sıralam aya da tam ve eksiksiz gö zü y le bakılm am alıdır. B irçok sanal türü, bu sınıfların birden fazla olan öğelerini içerebilir ya da bunların d ışın d a kalan bir özellik ta şıyabilir. Bu b a k ım d an sanatları s ın ıfla n d ırm a n ın p e k ço k ve ç e şitli ta rz larıy la k a r ş ıla ş m a k o lasıdır. Ö r n e k s e op era , h e m yazın,
22
h e m ıtıüzik, hem de tiyatro gibi farklı d allar ait öğ eler içerebilir ya d a ö rneğin ciltçilik, çiçekçilik, ca m c ılık (vitrail) y a da b eb e k vc m a n k e n y apım ı gibi u ğraşla r tü rü n d e ço k özel san at biçim leri o la bilir. Ö te yan d a n , ça ğ ım ızı sim g e le y e n ve y ü z y ılım ız d a gelişen si n e m a sanatı, önceki sanat d alların d a n birço k ö ğ e içerdiği halde, başlı b a ş ın a bir sa n at dalı sa y ılm a k ta d ır. Y in e bu c ü m le d e r o lm a k üzere artistik b u z pateni ve laser ışın larıyla yapılan süsle m c - b e z e m e le r de g elec eğ in b a ğ ım sız bir sanat dalı o lm a y a aday g ö rü n m ek ted irle r. Ö ze llikle bilg isay a r katılımlı sanatsal g örüntüler g e r ç e k le g erç ek ü stü arasındak i k o p u k lu ğ u g id e rm ek te , d ü ş lem le rim izi g e r ç ek le ştirm e k ted irle r. B ilg isa y a rla gerçekleştirilen a n im a s y o n teknikleri ile n e re d ey se düşlere g erç eklik ka zan d ırılm a k ta d ır. Bu ara d a holografiyi de 21. y y ’ın bir sanatı o la rak d ü şü n e b iliriz .
23
b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eleştirisi ve Sanat Tarihi “H e w ho d esp ises p a in tin g lo v es n e ith e r p h ilo so p h y n o r n a tu re L eo n a rd o da Vinci, N o teb o o k s
Sanat felsefesi, sanatın, sanatsal y ara tm aların ve beğenilerin özü ve anlam ını konu o larak ele alan bir felsefe dalıdır. S anat fel sefesinin “e s te tik " ten ayrıldığı n o k ta y a gelince; san at felsefesi, e s tetik dışındaki etkenleri ve bağ lam ları (dinsel, ahlaksal, to p lum sal) da g ö z ö n ü n d e b u lu n d u rd u ğ u n d a n es tetikten daha geniş, a m a öte yan d a n d o ğada ki güzeli değil de, y a ln ız c a sanat yapısı g ü zeli konü ola ra k aldığından o n d an d a h a dardır. D u y u m b ilim i y a da d u y u lu r algılar öğretisi a n la m ın a gelen “estetik” , K a n t ’da “ tra n ssen d eııta l estetik” başlığı altın d a g e ç e r ve du y arlığ ın (Sinnlichkeit) a priori ilkelerinin bilimidir. B a u m g a r t e n ’ın “d u y u s a lın y e tk in liğ i” öğretisini geliştirdiği “A e sth e tic a ” (1750) adlı y ap ılın d a n bu y a n a estetik, güzeli araştıran bir bilim dalı olarak, “ G ü zelin b ilim i” o la ra k an laşılm ıştır. E ste tik y a ln ız c a san attak i güzeli, do la y ısıy la yalnız sanat felsefesini değil, doğadak i güzeli de kapsar; bu b a k ım d an sanat felsefesi, estetiğin ancak bir b ö lü m üdür; estetiğin öteki bölüm leri ise, sanat sosyolojisi, sanat p si kolojisi gibi disiplinlerdir. Öte yan d a n yalnız güzel nesneyi değil, aynı z a m a n d a g ü z e lin özn e l ve tinsel y aşan ışın ı ve y a ra tılışını d a içine alır. G erçe k ten de güzel ve sanal, P l a t o n ’dan beri felsefi d ü şün c en in kon u su olm u ştur. A m a ilkin a y d ın la n m a filozofu B a u m g a r t e n ’dan bu yan a estetik, felsefenin ayrı b ir dalı olarak
* “Resmi hor gören, ne felsefeyi ne de doğayı sever.”
25
g e lişm iştir, ü s te liğ i g e liş tire n le r ise K a n t , H e g e l ve ro m an tik fi lo z o fla r o l m u ş t u r / 0 S analın y apısını, farklı kü ltü r alanları içindeki yerini, insan a ç ısın d a n işlevini ve an lam ını araştıran ve felsefenin bir dalı olan sa n at felsefesi, bir bilgi dalı o la ra k tarihsel gelişim i içinde za m a n z a m a n estetik ile eşanlam lı da tutulm uştur. G ü ze lin ve güzel sa n a tla rın d o ğ a s ın ı, y ap ısın ı, işleyişini in c eley en estetik ten ayrı tu tulan san at felsefesi, belirli sanat yapıtlarını ç ö z ü m le y e n ve ta rihsel koşulları içinde d eğ e rlen d ire n “san ııt eleştirisi"r\dcr\ de farklıdır. S a n a t y ap ıtlarının an lam ın ın her türlü psikolojik, so s y o lo jik ya da tarihsel öğ ed e n bağ ım sız olarak ele alınm ası, sanat felsefesinin sınırlarını belirler. Sanatın, g erç ek lik ve hakikat ile ilişkisini ve bu ilişki içinde sanat yapıtlarının g erçekliği ve h a kikati ne ö lç ü d e tem sil elliği ve yansıttığı, sanal yapıtının içeriği gibi so ru n lar sanat felsefesinin temel konularım oluşturur. S anat felsefesinin k a p s a m ın a giren sorunların bir b ö lü m ü etiğin so r u n larıy la d a k o şu tlu k gösterebilir, dahası örtüşebilir. S an at ile ah la k ara sınd aki ilişkiler d a h a çok yazınsal y ap ıtla rd a ortay a çıkar. Y azınsal bir yap ıtta ahlaksal so ru n lar ve d u ru m la r ele alı nabilir ve öteki sanat d allarında olduğ u gibi bu yapıtların ahlaksal y a d a p sikolojik etkileri olabilir. Bu tür bir sanat yapıtı üretm enin ahlaksal o la ra k te m ellendirilm csi, etiğin k a p s a m ın a girer. O ysa, sa n at felsefesi açısınd an, bir sanat y a pıtının ahlaksal y a d a p si k o lojik içeriğinin sanatsal d eğ e rin e uygun o lu p o lm adığı ta r tış ıla b ilir . V a l e r y ’nin de dediği gibi, “A h la k a h izm e t k a y g ısı s a n a ta za ra r verir" S a n a t yap ıtla rın ın ta n ım la n m a sı, y o r u m la n m a s ı ve d e ğerlendirilm esi gibi görevleri bulu n a n “sa n a t e le ştirisi” yapıtla rın önceden b e n im s e n m iş estetik d e ğ e r ö lçü tlerine g öre d e ğe rle ndirilm e sini iç erdiğin den estetik k uram ın ın bir u y g u la m a alanı o la ra k görülebilir. S a n a t eleştirisi etkinlikleri dah a ç o k g a zete ve dergi yazıları ile kitap yayınları b iç im in d e ortay a çıkar, am a b u nla rda n d a h a örtük biçim leri de vardır. Ö rn ekse, koru nacak sa natç ıla rın se çilm esi, yap ıtla rın ın özel ve k a m u y a ait k o l e k s i y o n l a r d a to p la n m a sı, h atta ç a lış m ala rın ın o n a rım ve k o I - Doıninique Jameux, Sanat ve Estetik, M ÜG SFY, İstanbul, 1990, s. 28 vd.
26
runm ası, bazen de y o k edilm e si, dolaylı y o ld a n sanat eleştirisi k a p s am ın a girm ekledir. “S a n a l e le ştirisi” (critique d ’arl), felsefi temelli estetik ölçütlere d a y a n an katı m antıkçı de ğ e r le n d irm elerd en . san at yapıtın ın e le ş tirm e n d e u yandırdığı d u y guları alım layıcıya iletm eyi a m a ç la y a n öznel y o ru m la ra değin ç e şitli y aklaşım ları dile getirebilir. Bu b a k ı m d a n san at eleştirisinin sanal felsefesiyle yakın, bir ilişki içinde o ld u ğ u n u biliyoruz. Y ine biliyoruz ki uzun z a m a n sanatçıların y a ş a m ö y k ü le riy le sınırlı k a l m ış o la n “sa n a t ta rih i” , yö nte m se l tem elleri, 18. y y ’daki ar keolojik kazı ve b u luntulard an so n ra ortaya çık an yeni bir bilim dalı kimliği kaz an m ıştır. 19. y y ’da ö n e sürü len ve eleştirel d ü şüncenin e v rim iy le p ekişen m ü z e ve k ü ltü r kalıtı k avram ları, sanat yapıtını, kültürel, tarihsel ve dilsel d e ğ e r d üzeyine y ü k seltmiştir. B u n u n la birlikte, “sa n a t e le ş tir is i” , her za m a n aynı ni teliği ta şım a y a n bir y az ın uğraşı o la ra k g ö r ü lm e k te d ir . Bu e l e ş tiri, dar anlam da , bir d e ğ e r y a rg ısıd ır ve bu y arg ın ın , a n lay ışsızlık y a d a çık ar g ö z e tm e y ü z ü n d e n ne ö lç ü d e y o z la ştırılm ış o ld u ğ u n u d a u n u tm a m a k gerekir. “S a lo n ” g a z e te c iliğ in d e n d e v ra lın m ış olan bu d a r g ö rü şü n karşısın a, b u g ü n b ü tü n se l bir eleştiri fikrini ç ı k arm a k d a h a doğru olacaktır. İtalyan kü ltür g ele n e ğ in e yakın olan bu anlayışın görevi, felsefi, estetik y a da tarihsel özellik taşıyan sanatsal bilginin çeşitli d ö nem lerini ö z ü m l e m e k t i r / 1’ Y u n a n - R o m a A nlik çağ ı o la ra k adlan dırılan d ö n e m d e sanat, in sa n a ö z g ü d ü r ve bu açıdan da, y u n an felsefesi, sanatı evrensel bir k u ra m içine y e rle ştirm e k için eleştirinin ilk ilkelerini ö n e sü rm ü ş ve bir te m e lle n d irm e ç a b a s ın a girişm iştir. K s e n o k r a t e s ’in resim ve heykel üzerine inc ele m e lerind e (İÖ 3. yy.) g ö rü ld ü ğ ü gibi bu k o n u y a y a k la şım , b a ş la n g ıç ta te k n ik b ir ö ze llik ta şım a k tay d ı. S a n a t kişiliği k o n u su n d a k i ço k yeni bir aç ık la m a d a n b aşk a yazar, sanatların tarihini kendi ça ğ ın d a elde edilen y etk inliğe yönelen uzun bir ilerlem e olarak görm ek tey d i. T em eli b ak ım ın d a n betim leyici olan bu eleştirin in karşısına, P l a t o n ve A ris to te le s , fel sefi bir a ç ık la m a çıkardılar. P l a t o n , ilk kez 19. y y ’a değin eg e m e n o la c a k bir d ü şü n c ey e , yani “b e n ze rlik ” (an a lo g o n ) d ü şü n c esin e
1- Tahsin Y ücel, Eleştirinin A B C ’si, Simavi Yay., İstanbul, 1991, s. 41 vd.; Jean C. Filloux, Eleştiri Kuramları, G elişim Yay., İstanbul, 1975, s. 39 vd.
27
d a y a n a n b ir yargı fikrini o rta y a attı. G erçe k ten de P l a t o n , ide a lle ş tir m e n i n ulaştığı ta n rısallığ ın , yüce liğ in ifadesi ola n “k e n d in d e g ü ze llik " kav ra m ın ı a ç ık la m a k ta titizlik g ö ste rm e sin e k a r şın, s a n a tç ın ın y a p tığ ı işin ta k litten ( m im e s is ) b a ş k a bir şey o lm a d ığ ın ı ö n e sürdü. A r i s t o t e l e s ’e gelince, o da P o e t i k a ’sında, san atsa l etkinliği, ussal açıdan inceledi ve dünyan ın doğal düzeni ile sa n a t yap ıtın ın, h e m oranları h e m de birliği b a k ım ın d a n bir k u rala u y m a sı zoru n lu lu ğ u ara sınd aki bağıntı üzerinde d urd u. A r i s t o te le s b ö y le c e , A n tik ç a ğ s a n a t g ö r ü ş ü n ü n ağır basan y an ların d an biri o la n b ir k u ra lla r to p lu lu ğ u n u dizg ele ştirm iş oldu. Batı O r t a ç a ğ ’ında sa n at eleştirisi ise ideolojik bir öze llik ta şım a k ta y d ı. B ö y lec e, sa n atç ın ın y o r u m u n d a k i nitelikten çok, d in sel d o g m a bilgisine ve ik o n o g rafisin e gösterilen sayg ıya ö n e m ve riliy o rd u . E n ateşli d ü şü n c e le rin ö n e s ü rü lm e sin e yol a ç m a sın a k a r ş ın ik o n o g r a f i, sim g e s e l işlev in in dışın d a, her şe y d e n ö n c e betim ley ici bir bilim o la ra k kaldı. Ö rn e k se, V i n c e n t d e B e a u v a r i s 'i n 13. y y 'd a o rta y a çıkardığ ı “L e G ra n d M iro ir" adlı y apıtıdır. R e n a is s a n c e d ö n e m in d e ise, İtalyan "q u a ttro c e n to "su (14. yy.) sı r asın da , y e n ip la to n c u lu ğ u n c a n la n m ası, sanatların, A n tik ç a ğ ’dan ö d ü n ç alın an bir ü slu b u n u n a r a ştırılm a sın a d a y a n an yen i bir ta n ı m l a n m a s ı n a yol aç m ıştır. M i m a r L .B . A l b e r t i , “A r c h ite ttu ra ” adlı in c e le m e sin d e (1537), S e r l i o ve d a h a sonra da “R e g o la d elli c in q u e o rd in i d ’a rc h ite ttu ra " ( M im a rlığ ın B e ş D ü z e n in in K u ralları) (1 5 6 2 ) adlı y a p ıtın d a V ig n o la , m u tla k b ir b aş v u ru k ayn ağı o lm u ş la r ve y u n a n - r o m a d ü ş ü n c e s in i n son aşam a sı ola n V itr i v i u s ’u y o ru m la m ışla rd ır. A m a bu aç ık la m a lar, bir öğ retin in o r ta y a k o n u lm a s ın a k atk ıd a b u lu n m a k ta n ç o k bu yaz arla rın kişisel te rcihlerini y an s ıtm a k ta y d ı. 1550 y ılın d a “Vite d e ’p iü ecce lle n ti a re h ite tti, scultori, p itto r i” (En B ü y ü k M im ar, H eykelci ve R e s s a m la rın Y a ş a m ı) adlı yapıtı y a y ı m la y a n re s s a m V a s a r i ile, sanat y a p ıtla rın ın in c e le n m e s in d e n çok , sa natç ıla rın y a ş a m ö y k ü le rin e d a y a n a n tarihsel eleştirinin bir ilk b iç im i o rta y a çık m ış oldu . V a s a r i ayrıca, ilkellerden ç a ğ d aş biç im in yetk in liğ in e değin, sanatsal y ara tışın e v r im in d e y e r alan te k n ik ve kültürel g elişm e y i d e aç ık l a m a y a ç a lış m ış tır. 1593 y ılı n d a C e s a r e R i p a ’nın y a y ı m l a m ı ş o l d u ğ u “Ic o n o lo g ia " sın d a ö rn e k le n d iğ i gibi, Karşı R e fo rm , T re nto K o n s ili’n d e belirlenen ve ik o n o g ra fiy e y eniden verilen ö n em le
28
som ut hale gelen katı dinsel ideolojinin e tk isin d e kalan sanatsal üretim i k ö k le ştirm iş ve sa n a ta b ir iv m e k a z a n d ırm ıştır; y in e de O r t a ç a ğ ’da sanat eleştirisi çeşitlilik ten uzak k alm ış, tek yönlü ve katı o lm u ş tu r; her şeye din se l d o g m a la r a ç ısın d a n bakıldığı için de konu ve ifade ze n g inliğine pek rastlanm az. Sanatsal y aratıda “o to n o m i” değil, “m o n o to n i” ege m e ndir. B ü y ü k yüzyıl olarak bilinen 17. y y . ’da “K a rşı R e fo r m ”dan k a y naklanan ve am acı her türlü sa n at ça lış m a sın ın u y m a sı gere k en yasaları sa p ta m a k olan k u ru m la r, yani a k a d e m ile r gelişti. Bu d ö n em için A ntikçağ ve R a f a e l l o iki tem el örnekti; eleştirm enlerin bir çoğu d a bu gö rü şü n sınırları içinde kaldı. “B ü y ü k b e ğ e n i” diy e ad landırılan bu anlayışın ünlü tem silcileri İtalyan B e llo ri, “Vite d e p itto ri, sc u lto ri ed a rc h ite tti m o d e rn i” (M o d ern R e ssa m , H eykelci ve M im a r la r ın Y aşa m ı) (1672) ve P o u s s i n ’e hay ra n lık d u y an ve 1676’da ‘‘P rin c ip es d e l ’a rch itectu re, de la sculp tu re, de la p e in tu re e t d e s a rts q u i en d é p e n d e n t" ı (M im a rlığ ın , H eykelin, R e sm in ve O n la ra Bağlı S an atların İlkeleri) y a y ım la y an fransız F e l i b i e n ’dir. Sanatçının m u tlak ödevi, b en z erlik ve güzelliğe, yani estetik yasalara ve yine “e s k ile r ’"'m öğretisinde belirtildiği gibi oranlara, yani m a tem atik y as ala ra uym aktı. A k a d e m i’nin d ik tatörce gücü, L e B r u n ö lü n c e (1690) ortadan kalktı ve yerini, r e n gin önem i üzerinde duran, R u b e n s ’i savunan “m o d e r n " le re b ı raktı. R o g e r d e Piles, “D ia lo g u e s u r le co lo ris”de (R en k Sanatı Ü ze rin e K o n u şm a ) (1672), d u y d u ğ u h e l e c a n a ve d u y arlığ ın a gö re değerlendirdiği resme, yeni bir gözle baktı ve klasisizmi sa v u n an ların dü şü n se l k atılığ ının ö te sin e geçti. A y d ın la n m a ç a ğ m a gelince, bu g ü n kabul edildiği haliyle sanat eleştirisinin kaynağı, 18. y y ’d a sürekli “S a lo n " \a n n o rta y a ç ı k ması o la ra k gösterilmiştir. A m a bu k o n u d a d a h a belirleyici olan, hiç k u şkusuz , hem e k o n o m ik hem de toplum sal b a k ım d a n evrim gösteren b ir toplum un m e yvesi olan felsefi dü şü n c en in c a n la nmasıdır. B u b a ğ la m d a en yay g ın olan ve hem edebiyat, hem tar tışm a, h em de ders v e rm e ö ze llikleri taşıyan “e le ş tir i”, bu dah a ço k “ö zn e l e le ştiri” diye nitelenir-, 1747'den b aş lay a ra k P a r is ’de yıllık o la ra k dü ze n le n en “5 a / o « ” larla ilişkiliydi ve eleştiri y a zılarının y a y ı m la n m a s ıy la k endini gösterdi. Bu yazıların am acı, okurları a ydınlatm ak, se ç im le rin e yardım cı o lm a k ve y argılarına 29
yol g ö ste rm e k ti. B u alan ın en başarılı k işilerind e n biri olan Did e r o t ’nun b e t im le m e le rin d e k i ve sanat eleştirilerindeki ustalık, 19. yy. sanat g az etec iliğ in i de etkilem iştir. D i d e r o t ayrıca, sanat y a p ıtla rın d a a h lak sa l b ir d eğ e r de aram ıştır. B u n d a n ötürü de. erd e m i sevim li, k ötü lü ğ ü iğrenç gösterm eyi beceren ressam G r e u z e ’ü g ö k le re çık arm ıştır. B u n a p aralel olarak , P om pei ve H e r c u l a n u m ’daki a rk e o lo jik k azılar so nucu o rta y a çıkarılan b u luntu lara hay ra n kalan alm an M e n g s ve V V in cke lm a nn, yunanr o m a s a n a tın a yeni bir y o r u m u n ışığ ıyla y a k la şm a y ı denediler. “G e sc h ic h te d e r K u n s t d es A lt er t um f (A ntik Sanatın Tarihi) (1764) adlı y a p ıtın d a W i n c k e l m a n n . farklı tarihsel d ön em lerin ta nıklığını y a p a n estetik k a teg o rile re denk düşen ü slu p lar fikrini o r ta y a atmıştır. Ö le y a n d a n A rkeoloji bilim i, kolle k siy o n ların ve ha rabelerin m eraklıları olan sa natse verle rin hoşça vakit geçirm elerini sağlay an “tu rizm in " g e liş m e s in e de k atk ıd a b u lu n m u ş ve bu sa n a tse v e rle re bir y arg ıy a v a rm a la rın d a ve b e ğ e n ile r in d e y a rd ım c ı o la ca k bir kü ltü r dağ a rcığ ı sağlam ıştır. 18.yy’ın felsefi d ü şü n c e si, gelen e k sel eleştirinin tem eli olan a k a d e m ik güzel ta n ım ın a son veren “K ritik d e r U rteilskraft" (Yarg ıg ü c ü n ü n E le ştirisi) (1790) adlı y a p ıtıy la K a n t ’ın estetik d ü n y a s ın d a b en liğ in i b u lm u ş ve yeni bir açılım k az an m ıştır. K a n t ’a g ö re G üzel, d o g m a tik b ir form ül o lm adığı gibi bir reçele de de ğildir; am a saltık bir y argının nesnesidir: “K a v ra m a d a ya n m a d a n e v re n se l o la ra k h o şa g id e n şe y g ü z e ld ir ” Bilindiği gibi 19. yy. ö n c e s in d e B a tı’d a sa n at eleştirisi ço ğ u .k ez sanatın ahlaksal am aç ları ve y ü ce idealleri (gerçeklik, güzellik) üzerine kab a g e n e lle m e le rle yetiniyor, her yap ıtın titizlikle y a k ından inc ele n m e sin i ö n g ö r m ü y o rd u . 19. y y ’da ise b ü y ü y en orta sı nıfa seslenen ve o n u n la birlikle gelişen sanat pazarını besleye ce k ticari sanat galerileri o rta y a çıktı; b u n a paralel bir g elişm e olan y ü k se k tirajlı g a z e te le r de sanat eleştirisinin bu kitlelere u la şab ilm e sin i sağladı. B ö y lc c e türeye n alıcılar için b eğe n i o lu ş tu r m a g ö revini üstlenen sa n at eleştirm enleri dikkatlerini belirli sa natçılar ve yapıtları ü z e rin d e y o ğ u n la ştıra ra k bu nların göreli üstünlük ve değerlerini b e lirle m e ç a b a s ın a giriştiler. Ö te yan dan sanat tarihçileri ile sa n at eleştirisi a ra sın d a g ö rü le n b ir ayrılık da ilk kez bu y ü z y ıld a su y ü z ü n e çıktı. S anat tarihinin ilk bilim sel te in
melleri, alm an C a r l F r i e d r i c h v o n R u m o h r ' u n “Ita lien isch e F o rsc h u n g en ” (İta ly a A ra ştırm a la rı) (1827-31) ve yurttaşı J o h a n n D a v id P a s s a v a n t ’in R a f a e l l o ’n un y a p ıtla rın ın “a ç ık la m a lı kata lo ğ u ”nu y a y ı m la m a s ı y la (1839) atılm ıştır. Y a ş a m ö y k ü s e l a r a ş tırm alara, k a r şıla ştırm a la ra d a y a n a n d en e y se l y ö n te m le re , 20. y y . ’da örnek olarak alm an d aly an la rd a n , G .B . C a v a l c a s e l l e ’nin “S to ria d ella p ittu ra itcıliana" (İtalyan R e sim T arih i) (1864-71) ve G . M o r e l l i ’nin “S tu d i d i critica d 'a r te sıtlla p ittu ra italiarıa" (İtal yan R e sm i Ü zerine S an at Eleştirisi İnce lem e le ri) (1890-93) adlı ç a lış m a la rı d a e k le n m iştir. Ç a ğ d a ş sanatsal ü retim k o n u s u n d a ise ço k farklı fikirler b u lunm a kla ydı. T h é o p h i l e G a u t i e r , 1855-56 y ılların d a y a z m ış o l duğu “L es B e a u x A rts en E u ro p e ” ( A v r u p a ’da G üzel S anatlar) adlı yapıtındaki parlak üslubuyla dikkatleri çekti; ne var ki yar gılarınd a ço ğ u n lu k la ön g ö rü yoktu. B u yüzyıl b o y u n ca art ard a gelen sanat hareketleri, ken d ilerin e sa v u n u c u la r ya da y asak la y ıcılar b u l dular. Q u a t r i è m e d e Q u i n c y ’nin ak adem ik yeniklasikciliğine, S t e n d h a l ve A u g u s t i n J a l ’ııi sa v u n d u ğ u ro m a n tiz m karşı çıktı. C h a m p f l e u r y ve T h é o p h i l e T h o r é ise gerçekçilikten yan a ol duklarını açıkladılar. A m a çağın ın sanatı üzerine en derin a ç ık lam alarından birini yapan kim se, rom antizm in keskin savunucusu C h a r l e s B a u d e l a i r e ’di. Bu arada, “C o rresp o n d a n c es” ı ( Y a zışm a lar) ile s ö z d e sa n at k u ra lla rın a karşı açtığı s a v a ş ta b e nim sediği estetik ilkelerini açıklayan D e la c r o ix ve seçm eciliğini “L e s M a ître s d ’a u tr e fo is ”d a (Eski Z a m a n U staları) (1876) ortay a koy an F r o m e n t i n gibi sanatçıların yazılarını, k atkılarını u n u t m a m a k gerekir. Y in e bu b a ğ la m d a 1835-38 yılları ara sın d a y a z m ış o lduğ u “ V o rlesu n g en ü b e r die A e sth e tik ” (Estetik Ü ze rin e D ersler) adlı k ita bında serim lediği estetik öğretisiyle H eg e l, s a n a t yap ıtın ın tarihsel yanının ve linin uğrağı o la ra k bu yapıtlardaki dilin ta şıdığı ö z g ü n lü ğ ü n an laşılm as ı ve k abul ed ilm e si k o n u la rın d a b ü y ü k b ir k atk ıd a bulu n d u . 1882’de y az m ış o lduğu “P h ilo so p h ie d e F a rt” (S a nat F else fe si) adlı y apıtıy la H i p p o l y t e T a i n e , sanatsal yaratışı, tarihe bağ ım lı olm ası b a k ım ın d a n , hayli d a r bir ç e v re-zam an belirlenim inin ifadesi olarak gördü. J a c o b B u r c k h a r d t d a 1860’d a yazdığı “K u ltu r d e r R en a issa n ce in Ita lie n ” (İta ly a’da R ö n e sa n s K ültürü) adlı yapıtınd a sanatları, k ü l li
türel e t k e n le re b a ğ la d ı ve çağ la rın bir a ş a m a sırası o ld u ğ u n u öne süren g e le n e k se l g ö r ü ş ü b ir y a n a b ıra k a ra k ilkel sanatların, O r ta ç a ğ ve B a r o k sa n atın ın yen id en sa ygın lık k a z a n m a s ın a zem in h az ırlad ı. H e i n r i c h W ö l f f lin ise “R en a issa n ce u n d B a ro ck " (1888) adlı y apıtında , B a ro k sanat k o n u su n d a b ir stilistik g r a m e r k u rm ay a çalıştı. B u n d a n so n ra , sa n at y apıtını, biç im se l açıdan inceleyen g e n i ş b ir eleştiri a k ım ı o rta y a çıktı. C . F i e d le r , “ Ü b er d en U rsp ru n g d e r k ü n s tle risc h e n T ätig keit" (Sanatsal Etkinliğin K a y nağı Ü ze rin e) (1 8 9 6 ) adlı kita b ın d a ilk k ez salt görülebilirlik k u ram ın ın te m e lle rin i attı. Bu k u ram ın sonuçları K a n d i n s k y ’nin a r a ş tır m a l a r ın d a “ Ü b er d a s G eistig e in d e r K unst" (Sanatta T in sellik Ü stü ne) (1912) ve d a h a so n ra B e r e n s o n 'u n d o k u n m a y a iliş kin k u r a m ın d a k en d in i gösterdi. Ç a ğ d a ş d ö n e m o la r a k a d l a n d ır d ığ ım ız 20. y y ’ın b a ş ın d a ise İtalyan filo z o f B e n e d e t t o C r o c e ’nin etkisi büy ü k olm u ştu r; “E s té tic a co m e sc ie n za d e l l ’esp ressio n e e lin g ü istic a g en e ra le " (İfade B ilim i ve G en e l L e n g ü istik O larak Estetik) (1902)'de C r o c e , bi ç im in , içerikten a y rıla m a y a c a ğ ın ı öne sü rerek eleştiri ile sanat ta rihini k a y n a ş tıra n b ir sentezi gerç ek le ştirm iş tir. 1924 yılın d a “D ie K u n s tlite ra tu r" u ( S a n a t Y az ını) y a y ım la y a n J . v o n S c h o le s s e r , L . V e n t u r i ü z e r in d e d erin bir etki yap m ış, aynı d u ru m P a n o f s k y 'n i n a ra ştırm aları için d e geç erli olm u ştu r: “Stıtd ies in ic o n o lö g y” (İkonoloji İn ce lem e le ri) (1939). Y ü z y ıl ım ız d a “s a n a t e le ştirisi" sanatçı ile alım layıcı a ra sın d a b a ğ lan tı k u r m a r o lü n ü k o r u m a y a ça lış m ış, a n c a k ç a ğ d a ş sanat, b e n z e tle m e (Sim ulation) ö lç ü lü n d e n sıyrılarak halktan kopm u ştur. S a n a l a k ım la rın ın h ız la art ard a o rta y a ç ık m a s ı, halk k arşısın d a h er g u ru b u n sö z c ü sü rolünü o y n a y a n sanatçı ya da y a z a r aracıların o rta y a ç ı k m a s ın a n ed e n olm u ştu r. N a b ile r için M a u r i c e D enis, k ü b iz m için A p o l l i n a i r e ve gerçekiistücü ler için de B r e t o n bu rolü ü stlen m işlerd ir. M a rk s ç ı d ü ş ü n c e ve fre udcu p sik o a n a liz de, yeni b ir eleştiri ç a b a s ın a k a tk ıd a b u lu n m u ş la r d ır . M a c a r asıllı İngiliz A r n o l d H a u s e r ’in m a rk s ç ılığ a d a y a n a n to p lu m b ilim s e l y aklaşım ı “T h e S o c ia l H isto r y o f A rt" , (Sanatın T o p lu m sa l T arihi) (1953) ve deneysel r u h b ilim e d a y a n a n E .H . G o m b r i c h ’in ç a lış m a la r ı “A rt a n d Illu sio n " ( S a n at ve Y an ılsam a) (1959) bu nun örnekleridir. San at sosyolojisinin k u ru cu la rın d an P i e r r e F r a n c a s t e l ’in araş32
tıfm a la rm d a da sanat tarihi, sa n at eleştirisi, to p lu m b ilim ve ruhbilim yol gösterici o lm u ştur: “l ’E sp a c e fig u r a tif de R en a issa n ce a u C u b ism e" (R ö nesanstan K ü b i z n v e F ig u ra tif M e k a n ) (1951) İtalyan C e s a r e B r a n d i ise, y ap ısalcı çö z ü m le m e y i sanat y a p ıtla rın a u y g u la m ıştır. E lie F a u r e ve A n d r é M a l r a u x ’nun k u r dukları ideolojik dü n y an ın yanı sıra, sanat tarihini ele alan d i d a k tik yap ıtla r o rta y a k o y m a eğ ilim i de ağır b a s m ıştır 2 0 . y y ’da. Sanatsal anlatım ile top lu m ara sın d a bağlantı k u r m a eğilim in e ö rnek olarak A n d r é M ic h e l y ö n e tim in d e y a y ım la n an k o le ksiyonu (“ l’H istöire de l’art” , S anat T arihi) (1 905-29) ve R e n é H u y g h e 'ü n yönettiği “ 1’Art et l’H o m m e ” u (S a nat ve İnsan) (1957-61) g ö s terebiliriz. A n d r é C h a s te l'd e de aynı eğilim g ö z e çarpar. M o r e l l i ’nin çö z ü m le m e c i yön te m i ve açıklam alı katalogların d ü z enlenm esi, eski sanat üzerine yeni b ir d ü şü n m e n in k ayn ağı o lm u ş tu r. M . J . F r i e d l ä n d e r “D ie A ltn ie d e rlä n d isc h e M a le r e i’, (Eski H o lla n d a R e sm i) (1 924-27), R o b e r t o L o n g h i ve J o h n P o p e - H e n n e s s y gibi y a z a r ve sanatçıların yapıtları bun u n ö r nekleridirler*1’. 20. y y ’d a görsel sanatların a n la m ın a ilişkin yerle şik k a v ram ların çö z ü lm e si ve çok çeşitli b iç em lerin h ızla yay ılm a sı bazı yetenekli eleştirm enlerin yeni sa n a t akım la rın ın sö z cü lü ğ ü n ü üst le n m e s i n e yo l açm ıştır. İn giliz e le ş tirm e n R o g e r F r y adını k en di k o ydu ğu “izle n im c ilik S o n ra sı" (Post Im p re ssio n ism )'e halkın d u y duğ u y ab a ncılığı giderirken, C l e m e n t G r e e n b e r g ve H a r o l d R o s e n b e r g gibi am erik alı m e sle k ta şla r ı d a aynı şeyi “S o y u t D ı şa v u ru m c u lu k " (A bstract E x p re ssio n ism ) için yaptılar. 20. y y ’ın s o n la rın d a sanat eleştirisi, halkın görsel san atlara karşı g ittikçe artan ilgisini yönlendiren, bir ö lç ü d e de belirleyen alabildiğine geniş, a m a o ö lç ü d e de k u r u m s a lla ş m ış b ir alan o lm u ş tu r. N e var ki eski san al tarihçileri ile ç a ğ d a ş sanat eleştirm enleri ya da k u ram cıları ara sında bir u ç u r u m u n açıldığı da b ir gerçektir. İ n celedikleri k o n u la r kadar, y ön te m le ri, şemaları ve ölçütleri de, şim dilik, bir sentezin ge rç e k le şe m e y e c e ğ in i gösteriyor. Bu b a ğ lam da avang ard sanat tem silcilerinin ç o ğunu n “k iiltiir k a r ş ıtı” y a
(1) Dom inique Jameux; Art, Esthétique et Critique d ’Art, Encyclopoche La rousse, Librairie Larousse, Paris, 1977, s. 70 vd.
33
d a “s a n a t k a r ş ıtı" tutu m ların ı d a g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ız g e r e k m e k te d i r (D adacılık). O y s a sanat tarihçileri ile sanat k u r a m c ıla rı a r a s ın d a g e r ç ek le ştirile b ile ce k böyle bir sentezin, hem y a ş a y a n sa natç ıla ra , h e m d e g ittik ç e g e n işle y e n m eraklı seyirci k itle sin e yararı o la bile ce ği a ç ıktır.(1) B u g e n e l a ç ık la m a la r d a n d a anlaşılacağı ü ze re inhanın belli tü rd en e tk inliğinin ürünleri olan sanat yapıtlarını, yine belli bir d ö n e m d e e g e m e n olan g ö r ü ş b a k ım ın d a n , bu y apıtların b iç e m ve öteki ö z e llik lerin d e n hare k et e d e rek onları türlerine, d ö n em lerin e ay ıra ra k in c eleyen ve ta sn if ede n “s a n a t ta rih i” , nasıl hare ket e d e r se etsin, sanat denilen varlık alanını bü tünse lliğ in d en u z a k la ştıra ra k p a r ç a la m a k ta d ır . S a n a l y a pıtla rının form , üslup, iç ve dış ö ze llikleri y a n ın d a b az en o n lardak i ifadenin bir fikir tarihi çe r çevesi içinde ele alın arak psikolojik, sosy olojik ya da pozitivist a ç ıd a n ç ö z ü m le m e le r in i y a p a n san at tarihi, bu n ed e n le çeşitli sanat dalları ara sın d ak i ilintileri g ö z d e n kaçırır. S anata ilişkin tem el so ru la r b ir y a n a bırakılır; bazı d e ğ e r ve yarg ıların ışığında, ilke ve y ö n te m le rin dikte ettiği k ronolojik kataloglar ya da kategoriler o lu ş t u r u l m a y a çalışılır. O y s a s a n a t felsefesi ya d a s a n a t e le ş tirisinin görevi, g ü n ü m ü z d e sa n a tç ıy a ya da sanata ilkeler, y ö n te m le r d ik te e tm e k değil; sa n at d en e n varlık alanını b ü tü nlü ğü iç in d e a n l a m a y a ç a lış m a k , bu alanın in sa nın v arlık y a p ıs ın d a k i yerini g ö ste rm ek tir. Ç a ğ ım ı z d a artık bir sanat m etodolo jisi değil, insa n b aş arıla rın d a n biri ola n sanatı ve ürünlerini d o ğ ru d a n ve bir b ü tü n lü k için d e in c ele m e k söz k o n u su d u r. İşte bunu sanat felsefesi y a d a s a n a t eleştirisi g e r ç e k le ş tir e b ile c e k tir; b a ş k a dey işle , fen o m e n o lo jik -o n to lo jik bir estetik b ize sanat k o n u su n d a d o y u ru cu bir bilgi s a ğ lay a b ile ce k ; sanatların , b ilim lerin y a r d ım ıy la ç ö z ü m le n m e s i g e rç ekle ştirile ce k tir. Bu a m aç d o ğ ru ltu su n d a 2 0 . y y ’d a o r ta y a çıkan “S a n a t B ilim le ri" (Kuntsvvissenschaften), sa natları bilim sel y ö n te m le rle in c ele m e y i dener. “S a n a t b ilim i" te rim i, te k n ik bir estetik te rim ola ra k , y ü zyılın b aşlarında , som ut sa n at nesn esi incelem esini g ü z e l felsefesinden a y ırm ak isteyen a lm a n s a n a t k u ra m c ıla rın ın y a p ı tla r ın d a o rta y a a tılm ıştır (M.
( I ) I.A. Richards, Principles o f Literary Criticism , Routledge and Kegan Paul, London, 1976, s. 12 vd.
D e ss o ir, E . U titz). Ç a ğ d a ş e s te tik a ra ştırm a la rın ın büy ü k b ö lüm ü nün bu dey im çerçev e sin e girdiğini söyleyebiliriz. Ö te yandan “sa n a t b ilim le ri” adlandırm ası b ilim sel p sikolojiden kaynaklanan ve 1870-1880'e doğru F e c h n e r ve W u n d t tarafından kurulan “d e n ey se l e ste tik ” a d la n d ır m a s ın ın y erini a lm a y a b aşlam ıştır. F e c h n e r ve W u n d t ilk a r a ştırm a la rın d a en uy g u n oranları ve d e n geleri, çizgilerin, biçim lerin ve renklerin duygusal değerini deneysel olarak inc ele m e y e yöneldiler. B öy lec e F e c h n e r , istatistik test v e in c ele m e lerd en başlay arak, altın sayı gibi evrensel olarak y e ğ le n e n estetik b içim lerin var o ld uk la rın ı g ö ste rm e y e çalıştı. B ug ü n deneysel estetik, algıyı inceleyen ruhbilim cilerin olduğu kadar, fizyologların, toplu m b ilim cilerin , bilişim cilerin de g ö r ü şlerin e b a ş v u rm a k ta d ır. G ü n ü m ü z d e sanat bilim leri başlıca iki alanı kapsıyor. B u n la rd a n biri estetik yargının çoc u k lu k ta n e r ginliğe kadarki evrim ini inceliyor ve estetik tercihlerim izin kişisel ve toplum sal b e lirlenim lerini ara ştırıy o r ( R o b e r t F r a n c é s ) ; ö b ü rüyse, bir sanal y a p ılıy la k arşılaşa n ö z n e n in araştırıcı etk inliğini inc eliy or ve estetik d u y g u la n ım ı u y an d ıra n algısal öğeleri ara ş tırıy o r (D .E . B e r l y n e , F a r k a s M o l n â r ) . ' 1’
(1) Raymond Bayer, Histoire de L ’Esthélique, Armand Colin, Paris, 1961, s. 350 vd.
35
c- Bilimsel Bir Sanat Öğretisi Olarak Estetik “M a n w e ic h t d e r W elt n ich t sic h e re r a u s a ls d u rch die K unst, u n d m a n v e rk n ü p ft sic h n ic h t sic h e re r m it ih r a ls durch d ie Kunst. G oethe, M a xim e n u n d R eflexio n en
Y u n a n c a “cıisthetikos” , “a isth a n e sth a i” , “d u y m a k ” , “a lg ıla m a k ” sö z cü k le rin d en k a y n a k la n a n , güzel d uy g u su y la , güzelin al g ıla n m a s ıy la ilgili şey a n la m ın a g e le n “a isth e tik e” (d u y u m ) ya da E stetik, güze lin ve güze l sanatların yapısını in celeyen b ir felsefe dalıdır. T erim i b u g ü n k ü a n la m ıy la ilk k u llanan ve estetiğin ayrı bir felsefe dalı o la ra k y e rle şm e sini sa ğ lay a n A l e x a n d e r B a u m g a r t e n ’dir. B a u m g a r t e n , “M e d ita tio n e s P h ilo so p h ica e de N o n n u llis a d P o em a P ertin en tib u s" (Kalıcı B irka ç Şiir Ü zerine F elsefi D ü şü n c e le r) (1735) adlı yap ıtın da, an lam içeriklerinin d u yusal bir biçim iç in d e iletildiği s o m u t bir bilgi alanını belirtm ek için e s te tik sö z c ü ğ ü n e b a ş v u rm u ş ve g ü z e lliğ e ilişkin y argılarda d u y u la rın b elirleyici b ir rol o y n a d ık la rın ı söy lem iştir. K a n t ’da “e s te tik y a r g ı” , şey lerin biçim lerini, onlardan bir haz d u y g u su elde e d e c e k ta rz d a ele alan yargı olup; estetik y argın ın eleştirisi ise, güze l ve y ü c e ü ze rine kantçı kuram dır. E stetik, K a n t ’a göre, g e nellikle in sa n d a b ir şeyin güzel old u ğ u d u y g u su n u neyin u y a n dırdığını b e lir le m e y e ça lışan felsefi bir teoridir. B u b a ğ la m d a “T ra rıssen d en ta l e s te tik ” , K a n t ’da, “tiim a p r io r i d u y a rlılık ilk eleri b ili m r m o lu ştu ra n tran ss en d e n tal felsefenin ilk b ö lü m ü n ü o lu ş tu ru r (K iritik d e r reinen V ernunft, 1, 1). 19. y y ’da H e g e l ’in et(* ) “Dünyadan kaçmanın en güvenilir yolu sanattan geçer, dünyaya sıkıca bağlanmak da sanatla gerçekleşir.”
37
kişiyle, estetik d ah a ç o k sanatsal güzelliği ve sanatın anlam ını araştıran bir disiplin halin e gelm iştir. E ste tik öğreti, N ie t z s c h e 'y e göre, etkin bir bakış açısı se çe re k s a n a tla y aşam ı u z la ş tırm a y a çalışan bir öğretidir; on a göre, g erç ek bir estetik iki tem el ilkeyi g ö z ö n ü n d e tutm alıdır: 1) S a n a t bir eğ le n c e değil, y a ş a m a k at lan m an ın en yüksek ve tek doğal biçimidir: “V a ro lu ş ve diin ya a n ca k estetik b ir o la y o ld u k la rı ö lç ü d e ö n c e siz-so n ra sız o la ra k d o ğ r u la n a b ilir le r ' 2) O lası tek estetiğin, alım layıcı b ak ım ın d a n değil, yaratıcı b ak ım ın d a n kurulm ası g e re k ir {D ie P h ilo so p h ie in tra g iseh en z.eitalter d e r G riech en ) (Y u n a nlıların T ra g e d y a Ç a ğın d a Felsefe). V a lé r y b ir k o n u ş m a s ın d a , “E stetik, filo zo fu n b eğ e n isin in ve d ik ka tin in ç e k ild iğ i gün d o ğ d u ’ ( L ’E sthé tique naquit un jo u r d ’une rem a rq u e et d ’un appétit de P hilosophe) der. D e m e k filozofun bir şe y d en h oşla n d ığ ı, b ir şe y e ilgi d u y d u ğ u y a da b ir şeyi b eğ e n d iğ i gün estetik d oğm uştur. N o rm a tiv yani kural ko yucu b ilim le r o la rak k a r ş ım ız a ç ık a n E tik (ey le m ve d av ra n ışla rla ilgili ahlak), M a n tık -(doğruluk ve akıly ü rü tm ey le ilgili) ve E stetik (G üzellikle ilgili d u y u m sa m a ) gibi üç disiplinden Estetik, kendi içinde b ö lüm lere ayrılır: 1) sanatın kuralları, 2) g üze lin yasaları, 3) b e ğeninin ilkeleri ya da kurucu öğeleri o larak konularına g ö re b ö lüm lenen bilim sel estetikten (18. yy.) ilkç ağda h e n ü z söz ed ilm e m ek tey d i. E stetiğin k on u su ve yön te m i d o ğaldır ki sanatın ta n ım la n m a biç im in e bağlı kalacaktır. S anatın tanım ı ise İlkç a ğ ’d an bu y a n a çeşitli sanat felsefelerinin d o ğ m a s ın a n ed e n o l m u ş tu r. H e g e l ’e göre, “S a n a t fe lse fe si, fe ls e fe n in b ü tü n lü ğ ü için d e zo ru n lu b ir halka o lu ştu ru r" , ve bu n u n y a n ın d a “E ste tik , s a n a t üzerin e ya p ıla n h e r türlii fe ls e fi refleks iy o n d u r” V a l é r y ise ç a ğ daş b ir ta n ım la m a y ı d e n e y e r e k şöyle der: “E stetik, E s te z ik ’d ir” * B a şk a dey işle du y arlılık la estetik aynı şeydir. O y s a sa n at fel sefesi, estetiğin üzerinde d u rd u ğ u duyarlılık (aisthesis), algı (p er ception), duygu la n ım (affectivité) ve d u y u m (sensation) gibi k a v ram larla pek ilgilenm ez. S an at felsefesinden d a h a k apsam lı olm a sa vında bulu n a n estetik, g ü n ü m ü z d e sanatları ve teknikleri, iliş * (L ’esthétique, c ’est L ’ESTH ÉSIQ UE), Esthésie, eylem e karşıt olan tutku, duyarlık; aisthesis ile aynı kökten olup, duyum, duyarlık anlamındadır. Eslhésique, duyarlıkla ilgili olan demektir.
38
kileri içinde ele alır; uyg u la m alı estetik, endüstriel estetik, reklam estetiği gibi d allara ayrılır. B u b a ğ la m d a en düstriel estetik ya da sanayi estetiği, bir şirketin hazırladığı ürünleri, kulla n ım u y g u n lu ğ u , gü zellik , üretim kolaylığı ve m a liy e t fiyatlarının d ü şürülm esi ölçü tle rin e g ö re inc ele m e y i am a ç la y a n bir te knik olarak k a r ş ım ız a çıkar. 1930'lu y ılla r d a J a c q u e s V ie n o t, bir uluslararası sanayi estetiği birliği ku rm u ştu r; g ü n ü m ü z d e sanayi estetiği yerine “ T a s a rım ” (D e sig n ) k a v ra m ı ku lla n ılm ak ta d ır. Ç a ğ ım ı z d a sanatları b elirle y e n y a ln ız “g ü ze llik ” kategorisi d e ğ ild ir aftık; bu k a te g o riy e “ko ın ik”, “tra jik ”, “y ü c e ”, “çirkin ”, “g r o t e s k ”, “iğ n e le y ic i” (piqu ant), “d e h ş e t v e r ic i”, “h o ş o lm a y a n ” “p i t to r e s k " vb. gibi kategorileri de katıyoruz. Ç ü n k ü , artık güzel kada r çirk in de, hoş olan k a d a r hoş o lm a y a n da, a rm o n ik ola n k ad a r disa rm o n ik ola n da b ir estetik kategorisi olm uş, deyiş y erin d e y se, n e g a t if ve p o z itif estetik d e ğ e r le r bütünleştirilm iştir. E stetiğin tarihine b a k tığ ım ız d a on un ilkin sp e k ü la tif ve d o g m a tik bir d ö n e m e sahip o l d u ğ u n u gö rü y o ru z ; bu d ö n e m S o k r a t e s 'd e n B a u m g a r t e n ’a değin sü rm ü ştü r. D a h a so n ra eleştirel y a da bilim sel d iy e b ile c e ğ im iz K a n t ve sonrası filozofların o lu ş tu rd u ğ u b ir d ö n e m e tanık lık e d i y o r u z (1750-1850 yılları arası). T e k n o lo jin in d e v re y e girdiği pozitiv ist d ö n e m d e ise g ittik ç e artan bir krizle karşılaşıy o ru z ; bu d ö n e m , sanatların değerleri üze rine düşü n se l p la n d a yapılan ta r tışm aların, p ra g m a tik h e s a p la rla p iy a sa e k o n o m isin in elin d e o y u n ca k old u ğ u bir dö n em d ir. S a n a t felsefesinin ve estetiğin b ir bi re ş im i o la n ‘fe ls e fi e ste tik ” ise gen e ld e , estetik g erç eklik alanını k o n u edinir. B ir varlık alanı olarak estetik f e n o m e n le r alanı da, 1) E ste tik haz d u y an süje (estetik tav rın ve estetik algıla m anın söz k o n u su o lduğu, sübjek tivisl estetik), 2) Estetik obje (sanat y a p ıtın d a n y o la çık ıla n o b je k tiv is t estetik), 3) E stetik d e ğ e rle r alanı (güzel, değer, idea, eidos, orantı, sim etri, düzen vb. gibi değerlerin incelendiği a k s iy olojist estetik), ve n ih a y et 4) Estetik beğeni ve yargı o lm a k üzere d ö rt alan a ayrılır ve bu dört b ö lü m le m e ç e r ç e v e s in d e incelenir. A y rıc a “fe ls e fi e s te tik ” , estetik d u y g u la r p si kolojisi, sanat felsefesi, g ü ze llik felsefesi ve estetik yargılar m a n tığını d a iç erir.(1)
(1) A. Giannarâs,
sthetik heute, Francke Verlag, M ünchen, 1974, s. 9 vd., 29 vd.
39
Ç a ğ ım ız d a estetiğe yön veren üç b ü y ü k eğ ilim d e n söz e d e biliriz: İlk eğilim , d o ğ a d a ve sanatta biçim lerin evrim in i ortaya k o y a r ve klasik felsefelerin, güze lin ö zü n ü ta n ım la m a y a çalışan, birleştirici kaygısın ı paylaşır; ikinci e ğilim , iz ley icin in ze v k , b e ğeni yargısı, sanatsal yaratı ve estetik hazzın b e lirlen m işliği y a da be lirlen m e m işliği gibi sorunlarla, yani estetik fen o m e n o lo jiy le, y a ratm an ın estetiğiyle, ekon om i y a d a libido ya ilişkin estetikle u ğ raşır; ü çü n c ü eğilim ise, d eney sel estetik, sanat p sik oa nalizi, sanat toplum bilim i, yazın ya da resim göstergebilim i, endü stri estetiği gibi p ek çok y ak laşım ı kapsar. Bilindiği gibi “E s te tik ” terimi ilk kez, hem d uyusal h e m de d ü şünsel bir d ü n y a g ö rü şü n ü a d la n d ır m a k üzere, 18. y y . ’daki a n la m ın d a n farklı olarak, klasik y u n an y az arla rının y a p ıtla rın d a o r ta y a çıkm ıştır. Bu y az arla ra göre, estetik algı d ü z e y in e erişenler, seyrettikleri n esnelerin u y u m lu lu ğ u ve ö lç ü lü lü ğ ü n d e n (altın sayı) k ay n a k la n an özel bir haz d u y g u s u n a varıyorlardı. Ö rn e ğ in P l a t o n ’da, estetiğin konu su olan “g ü ze l” nesne, felsefi bilginin k o nusu olan “d o ğ ru ” ve ahlaksal bilginin konusu o la n ’Vy/” ile birlikte incelen ecek; sanatsal nesne, d u y u lu r d ü n y a ile kavra n ab ilir düny a a ra sında aracılık ede ce ktir ( K a lo k a g a th ia öğretisi). P l a t o n ve A r i s t o t e l e s ’in ö n e m verdiği k o nuların b a ş ın d a gelen “ç ste tik ” çer çevesi içinde her iki filo z o f da m üzik, şiir, heykel, m im a r lık ve ti y atroy u top lu m u n tem el k u r u m la n o la ra k g ö rm ü şle rd ir. P l a t o n şairlerin ve ressam ların ideal dev letin e girm elerini y asaklarken , taklit etm en in (m im e sis) hem ah lak kurallarını, h e m de d ü n y a ile ilgili ussal bilgiyi zedelediğini sa v u n m u ştu r. A r i s t o t e l e s ’e g öreyse taklit (ö y k ü n m e), ahlaksal eğ itim in te m eli, a r ın d ırm a n ın (katharsis) kay n a ğ ı ve m ü zik, dan s ve şiir aracılığ ıy la kişilik b i ç im le n m e sin in gerekli aracıdır. P l a t o n ’un daha m istik içerikli di y a lo g la rın d a p y th a g o ra sçı k o s m o s k u ra m ın ın iz lerini taşıyan ve yen ip lato n cu la rı e tkile yen farklı b ir estetik yaklaşım görülür. A ristotelesçi ö y k ü n m e kuram ı ise ancak 17. y y ’dan so n ra etkili ola bilm iştir. 13. y y ’da A q u i n o ’lu T o m a s s o , “S u m m a T h e o lo g ic a ” nın (1265-73) (İlahiyat İçin T o p lu Y apıt) bazı bölüm lerini güzelliğin i n c e le n m e s in e ayırm ıştır. T o m a s s o ’y a göre güzel, A r i s t o t e l e s ’de olduğu gibi, seyri (co n te m p la tio ) ho şa giden şe y d ir ve üç ö n k o şu la sahiptir: “K u su rsu zlu k” (perfectio), “o r a n lılık ” (proportio),
40
“a ç ık lık ” (purgatio). A q u i n o ’lu T o m a s s o ’n u n görüşleri, skolastik d ü ş ü n c e n in e s te tiğ e y a k l a ş ı m ın a b ir ö r n e k o lu ştu rm u ş tu r. A m a y e n ip la to n c u k u ra m c ıla r, O rta ç a ğ dü şü n ü rleri ara sın d a d a h a çok y a n d a ş b u lm u ş tu r. G ü z e li, m a te m a tik y a s a la ra u y u m lu kutsal bir d ü z e n ola ra k g ören yen ip lato n cu k uram , S a n c t u s (aziz) A u g u s t i n u s ve B o e t h i u s ’un y a z ıla r ı n d a g e liştirilm iş, D a n t e ’nin de “/ / c o n v iv io ” (Z iy afet, 3 0 4 -0 7 1 ) adlı y a p ıtın a y an sım ıştır. S a yıları ve u y u m u v u rg u la y a n bu k u ra m la r erke n R e n a issa n c e ’ta da b elirley ici olm u ş lard ır. 16. y y ’ın so n la rın d a g ü ze llik ve b içim sizlik ü z e rin e d e n e m e le r y a z a n B a c o n , y aln ızc a insan figürü üzerinde d u r m u ş tu r . R e n é D c s c a r t e s ’ın m ü z ik y azıları d a ç a ğ d a ş a n la m d a e s te tik ile ilgili g ö r ü le m e z . Ç a ğ d a ş estetiğin te m el k a y g ıla n anc ak 17. y y ’ın s o n la rın a d o ğ ru o rta y a çık m ıştır. İ n g ilte re ’de S h a f t e s b u r y ile o n u n y e tiştirdiği F r a n c i s H u t c h e s o n ve J o s e p h A d d i s o n estetik k o n u s u n d a k i en etkili ve ö n e m li kişiler o la ra k ta n ı n m ı ş l a r d ı r . H u t c h e s o n ilk kez, estetik yargı so runu nu bilgi k u r a m ın ın tem el soruları ara sın d a ele alarak bir nesn en in güzel o l d u ğ u n u n nasıl b ilin e b ile c e ğ in i so rg u lam ıştır. H u t c h e s o n 'ı n bu so r u y a verdiğ i yanıt ise d e n e y c i-d u y u m c u b ir e ğ ilim taşım a k tay d ı ve o n a gö re estetik y a rg ıla rım ız , zihinsel ya d a d ü şü n se l herhangi bir ö ğ e iç e rm e y e n , a n c a k algı ile ilişkili ola n yargılardı. H u t c h e s o n ’ ın ç a ğ d a ş ı o la n B a u m g a r t e n bu tür b ir savı y ad s ıy arak ç a ğ d a ş e s te tiğ in ö n c ü l ü ğ ü n ü yap m ıştır. A .G . B a u m g a r t e n , 1750 yılında, insanın m an tık sa l usdan fark lı b ir yetisini b e lir g in le ş tir m e k üzere, y u n a n c a a isth e tik o s” k av r a m ın d a n türettiği “A e s th e tic a ” sö z c ü ğ ü n ü ortay a attı ve ki ta p la r ın d a n birin e de b u adı verdi. 17. y y ’da estetik belli başlı dört in c e le m e alanını k ap s ıy o rd u : 1) D u y u la r için de, zihin için de ç e kici ola n a, iyi d ü z e n le n m iş bir n esnenin, yani güzel nesnenin in ce le n m e s i; 2) G ü z e l n es n e le r üretim inin, yani sanatın ve güzel sa n atların in c ele n m e si; 3) E stetik duyu, eğitim ve kültürün; yani ze vk, sağbeğeni y a da s a ğ d u y u n u n in celen m esi; 4) G ü z e l ' n e s n e le r in u y a n d ırd ığ ı y a r a r g ö z e tm e z h o şlu ğ u n incelenm esi. Bununla birlikte, sa n at k o n u su n d a k i m o d e rn d ü şü n c en in B a u m g a r t e n ’d an ç o k ö n c e başladığını söy le y eb iliriz. 15.yy'dan b a ş la y a r a k sa n a tç ıla r, P l a t o n ’a özgü ve sanatı b ir ö y k ü n m e olarak b e lirg in le ş tire n ö r n e k k aygıların ı da, O r t a ç a ğ ’ın dinsel sim
41
geciliğini dc b ir y a n a bıraktılar. L e o n a r d o d a V in ci, L e o n B a t tis ta A l b e r t i , A l b r e c h t D ü r e r , doğal ve y ap a y perspektif k onu sund aki ve insan bedeninin anatom isi üze rin d ek i araş tırm alarıyla b ir ‘'sa n a t b ilim i” k u r m a y o lu n d a ilk adım ları attılar. Bir biçim sel ö ğ e le r m a trisinde n b aşlayarak d o ğ a d a var olan güzel ve çirkinin nasıl y en id e n y ara tıla ca ğ ını araştırdılar. L e o n a r d o , n o tla rın d a şö y le der: “F elsefe yi ve d o ğ a yı ta n ım a k iç in resm i b il m ek g erekir; re sm i se vm ey en ne d o ğ a yı sever, ne d e insanı. ( ...) R essam , n es n ele rin u za k lık la rın ı ölçer; m ü zik çi ise se sle rin m e safelerin i. ( ...) H eykel, resim den d a h a a z zih in se ld ir ve d o ğ a n ın p e k ço k ö ze llik lerin d en y o k s u n d u r ' R e sim için de şöyle der: "La p ittu ra e co sa m en ta le" (R esim zihinden kaynaklanır). 17. ve 19. y y ’lar arasında, “fe ls e fi estetik", önce öznelliği, so n ra da tarihi k eş fe tti; L e i b n i z , B a u m g a r t e n ve İngiliz d en eycilerine göre e s tetik, bir duyarlılık, bir d u y u m s a m a bilimiydi. K a n t ' d a ise e s tetikçi, sanat eleştirm en in d e n ve bilgind en ayrılıyordu; on un g ö revi güzel y a d a çirkin olanı veya kurallara g ö re doğ ru olanı g ö ste rm e k değil, y a ln ız c a bir h o ş la n m a yargısını olanaklı kılan ku ram sa l koşulları o rta y a k o y m a k tı. H e g e l ’de ise estetik, sa natçının yarattığı d u y u lu r biçim ile bu biçimi ca n la n d ıra n tin ara sındaki ilişkilerin tarihi d u r u m u n a gelm iştir. Bu y ö n e lim le re k a r şıt olarak 19. y y ’ın ikinci yarısın d a ortay a çıkan o lg uc u-e ste tikle r, sanat yap ıtlarının y ara tılm a sında ki ruhbilim sel ( F e c h n e r ) ve to p lum bilim sel ( T a in e , C o m t e ) b elirlen im cilik le ri ara ştırm ışlard ır. 18.yy’da K a n t ’ııı, 19. y y ’da H e g e l ’in ve 20. y y ’ın b a ş la rın d a C r o c e 'n in katk ıla rıy la gelişen estetik kuram ı, y in e aynı çağın b a şında m a rk s iz m d e de ifadesini b ulm u ştu r. B u b ağ lam d a , m arksizm in tarih ve to p lu m anlayışını b u rju v a id e o lo jisinin eleştirisiyle birleştirm eye, tarihi ve evreni ç ö z ü m le m e ve d e ğ e rle n d irm e il kelerini saptayarak, devrim in teori ve pratiği içinde sanatın yerini gö ste rm ey e y ö nelik k u ram lar öne sürülm üştür. İn g ilte re ’de W illia m M o r i s ve R u s y a ’d a G e o r g y V. P le k h a n o v , m a rk sist to p lu m e le ş tirisini sanatsal e m e k kav ra m ıy la birlikte y ü rütm e yi dene yen ler arasındadırlar. D ah a sonraki d ö n e m le rd e W a l t e r B e n j a m i n ve G y ö r g y L u k á c s , m a rk sist sanat k u ra m ın ın tem el k avram larını oluşturdular. M a rk sist h ü m a n ist a nlay ışın bu iki ö n c ü s ü ile b ir likte B. B r e c h t ve T h e o d o r A d o r n o , ç a lış m a k o ş u ll a r ın ın çö-
42
z iim le nm e sini ve kap italizm in insan b ilin cinde yol açtığı y a b a n c ıla ş m a n ın eleştirisini m a rk s is t k u r a m ın estetiğ e katkısı o l a rak gördüler. Ö te y a n d a n 20. yy. estetikçileri, felsefi estetiğin b ü y ü k so runlarını b ir y a n a b ırak a ra k , “ç e v r e ” , “sa n a tsa l biçim ve “y a ra tıcı y a d a a lın ıla y ım ö z n e ” ara sın d ak i ilişkileri in c e le m e y e y ö n e lm işle rd i. Çeşitli estetik ak ım la rı bu d ö n e m d e g e n e llik le “o lg u c u e s te tik ” (sanat to p lu m b ilim i, yapıların ç ö z ü m le n m e si, d e neysel estetik vb.) ile “ö zn e lc i e ste tik ” (sanat psikolojisi fen o m e n o fo jik estetik y a d a sanat fenom e nolojisi) olm a k üze re ikiye ayrılm ıştır. G e r ç e k te bu y ö n e lim le rin her biri, ç ö z ü m le m e n in b a ş k a b o y u tla r a verdiği ö n e m e g ö re b irço k ç e şitle n m e (variation) iç e rm e k te y d i; ö rn ek se , sa n at y ap ıtın ın tem el öğelerini, yapılarını y a d a p s ik o lo jik y a r a tm a koşullarını bir y a n a bırak arak, m arksçı bir estetik yapılabildiği gibi, bir sanat toplum bilim i de k u ru la b ilm e k te y d i. A y rıc a L u c i e n G o l d m a n n 'ı n y az ın ve P i e r r e F r a n c a s t e l ’in plastik sa natlar k o n u s u n d a yaptığı gibi, b içim sel ç ö z ü m le m e y le to p lu m b ilim se l ç ö z ü m le m e y i birleştirm ek, y a da J e a n D u v i g n a u d ’nun tiyatro y a d a şenlik k o n u s u n d a y aptığı gibi, estetik d e n e y i top lu m sal d ü şse lliğ e b a ğ la m a k olanaklıy dı. B u n la r a k o şu t o la r a k O l i v i e r R e v a u l t d 'A l lo n n e s , ya ra tm a psikolojisini d a h a to p lu m sal bir tab an a o tu r tm a y a y ö n elm ek tey d i; o n a gö re “e s tetik, m a d d i s a n a t ü rü n le rin in in c e le n m e si d e ğ ild ir y a ln ızc a ; bu m a d d i ü rü n le r a ra sın d a ve bu m a d d i ü rü n le r konusunda, “ö z n e l” d e n ile n g e r ç e k lik le r in a r a ş tır ılm a s ıd ır ".(l) Y a r a tm a n ın ve sanatsal y arg ın ın estetiği, g ü n ü m ü z d e d u y a rlılığ ın tarihi y ö n ü n d e g e liş m e k te . O y s a bu an lay ış y ü z y ılın b a ş la rın d a , estetik iletişim in özü ü z e rin e a r a ştırm a la rla y e n id e n sanat y ap ıtın ın kendisini in c e le m e y e y ö n e lm e k gerektiğini sa v unan g ö r ü ş le r ara sında b ö lü n m e k te y d i. G erçe k ten de bir y a n d a n İ ta ly a ’da B e n e d e t t o C r o c e , “s e z g i" k avra m ıyla , A lm a n y a 'd a J . I . V o lk e l t ve T . L i p p s “E in fiih lım g ” ( d u y u lu r sezgi, ö z d e ş le y im ) k a v ra m ıy la , öte y a n d a n F r a n s a ’da M e r l e a u - P o n t y “y a r g ı ö n c e si b ilg i” k a v ra m ıy la , farklı yo lla rd an estetik den e y im in öznesi ile
(1) O. Revault D ’A llonnes, La Création Artistique et Les Prom esses de la L i berté, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 100 vd.
43
nesn esi a ra sın d a ayrıcalıklı b i r ' iletişim o rtam ı b e lirle m e y e ç a lışm ışlardır. O y sa d iğ e r taraftan da, b iç im le r tarihi ve b iç im le r psikolojisi, F o c i l l o n ’dan M a l r a u x ’ya, R . H u y g h e ’den R u d o l p h A r n h e i m ’a değin, b ireyselliklerde takılıp k alm ay arak, kültürel bir ö b eğ e ö zg ü üslup özelliklerini ve alg ıla m a güçlük lerini aşan bir b iç im le r evreni ve biçim yasaları h az ırlam akta ydıla r; son o la ra k da T . W . A d o r n o ile P . B o u r d i e u , kültürel tüketim in sorunları ü ze rinde durdular. 20. y y ’d a estetik ile g ö s te rg e b ilim ’in (sém io logie ) y akın iş birliğine de tan ık o lm a kta yız. Bu d ö n e m d e sanat yapıtlarının b i çim sel aç ıdan incelenm esi girişim i, bir mim ari bü tün lü ğ ü , bir m ü z ik parçasını, bir ta bloy u o luştura n öğelerin yapısal ç ö z ü m le m e s in e de yönelm iştir. A . R ie g l ve H . W ô l f f l i n ’in ya d a d a h a y akın d ö n e m le rd e E . P a n o f s k y ve P. F r a n c a s t e l ’in yapıtları b u n a ö rnek gösterilebilir. B u n u n la birlikte, nasıl “sa n a t to p lu m b ilim i", s a n a t y apıtın ın d ış ın d a kalan b irtakım ç ö z ü m le m e le r e dalarak (iktidasi, ideolojik, tek nik) yapıttan u za k la şm a tehlikesiyle karşı k a r ş ıy a k a lıy o rsa ; nasıl p sik o lo ji, y a p ıtla r a ra sın d a dış b e n zerlikler b u ld u ğ u n d a bir lakım “s o y o lu şsa l, g e n e tik ” y as ala r sa p ta m a k isteğine kapılıyorsa, yapısalcı ç ö z ü m le m e de sanat y a pıtının anlam bo y u tu n u g ö lg e d e bırakm ak tadır. Bu y ü z d e n görsel sanatlar estetiği, yazın g ö ste rge bilim inin etkisiyle’ ( V l a d im ir P r o p p , C l a u d e B r e m o n d , T z v e t a n T o d o r o v ) , sanat ürünlerinin ya p ıla rıy la anlam ları ara sın daki ilişkileri a y d ın la tm a y a y ö nelm iştir. G örsel sanatlar gö ste rg e b ilim i, bir sa n at yapıtının y a l n ız c a g erç ek lik içinde d o ğ ru d a n d o ğ r u y a belirttiği şeyle, “öz a n la m la ” y a d a bu gösterilenin, “y a n a n la m ın ” o rta y a çıka dığı g erç ek y a d a düşsel nitelikteki uza k ilişkilerle değil, ay rıc a f e n d i d u y u lu r ve biçim sel yap ısıy la d a anlam lı o ld u ğ u n u g österm iştir. Ö y ley s e bir ta blonun konusu, bir filmin ö yküsü, tek bir a n l a r d ü zeyi o lu ştu rm a k ta n çıkm ıştır. B iz bir tabloda, bir anıtta, y .rarlı bir nesnede, çizgilerin y ataylık ya da dikeylik oranına, biçim sel öğelerin y o ğ u n lu ğ u n a , b içim lerin açıklık y a d a kapalılığına, d o ğ ruların y a da eğrilerin d a ğ ılım ın a ve b u n a b en z er ay rın tılara karşı da d u y a rlıy ız d ır ( J e a n - L u i s S c h e f e r ) . A ynı şekilde, b ir f ilm d e ç e kim lerin ve çe rçev e le m ele rin (ca d ra g e) biçim sel sıralanışı da e s tetik b ilginin ta şıy ıc ısıd ırla r ( C h r i s t i a n M e tz ). Y apısal y a d a söz44
diz im se l (sentaktik) ç ö z ü m le m e de b ö y lece resim y a da m ü z iğ e y ö nelik estetik bir a n la m b ilim le (sem a n tik ) derin lik k az a n m ış ol m a k ta d ı r ( M ic h e l I m b e r t y ) . (l) E ste tik g en e llik le, in sa nın dış d ü n y a y a ilişkin, “g iize l” ve “ç ir k in ” sö z cü k le riy le dile getirdiği tepkileriyle ilgilidir. A ncak “g ü z e l” ve “ç irk in ” te rim lerinin kapsam ları belirsiz, anlam ları da öznel ve görelidir. Ü stelik, etkileyici b ir d o ğ a g ö rü n ü m ü y le ilgili g ö z le m le r d e y a da sa n at e leştirilerin de ku llanılan n ite le m e le r y a l n ız c a “g iiz e l” ve “ç irk in ”\q sınırlı d a değildir; “a n la m lı”, “d e n g e li”, “u y u m lu ”, “ü rp e rtic i", “y ü c e ” vb. gibi bir dizi b aş k a k a v ra m la r y a da k ategorile r de bu d e ğ e rle n d irm e y e girerler. Estetik k u ra m ı, bir y an d a n güze lin y a ln ız c a öznel o lm a y a n , nesnel bir içe rik de ta şıya n bir ta n ım ın ı y a p m a y a , ö te y a n d a n d a bu d eğ işik te r im le r a ra sın d a k i b ağın tıla rı b e lir le m e y e çalışır. T e m e l sorunları ise estetiğ in ö znesin e, estetiğ in nesnesine, estetik yaşantıya, e s te tik d ü ş le m le m e y e , estetik haz za ve a n la m a ilişkindir. Şim di e s te tiğe ilişkin bu ilkeleri, tem el sorunları ya da ku ru cu öğeleri sı ra sıy la görelim : E s t e t i k a l ı m l a y ı c ı ( ö z n e ) : E ste tik alım layıcı sa n at yap ıtın d a n y a d a bir d o ğ a g ö r ü n ü m ü n d e n haz d uyan, estetik tat alan varlıktır. E ste tik tat alm ak , sanat yapıtı ü retm ek ve d eğ e rle n d irm e k , güzel ve çirkin gibi y a rg ıla rd a b u lu n m a k a n c ak belirli varlık lara ö zgü bir yetidir. Ç a ğ d a ş es tetiğin ilk sistemli yapıtı ola n I m m a n u e l K a n t ' ı n “K ritik d e r U rte ilsk ra ft”\ (1790) estetik a lım la y ıc ın ın ve e s te tik tat a lm a yetisinin in c e le n m e s in e ayrılm ıştır. K a n t ’a g ö re, estetik y a ş a n tın ın tem el öğesi b eğ e n i yarg ılarıd ır v e yargı yetisi a n c ak ussal, d ü şü n e n v arlıklarda bulunabilir. Ü s telik, e s te tik yargı için k u lla n ılm a m ış b ir ussallık d a eksiktir. V a r lıkları b ir araç o la ra k g ö r m e k y e rin e b a ş lıb a şın a bir d e ğ e r diye kab u l e t m e k K a n t ’a göre, u sun önem li yetilerinden biridir. Bu yeti y a l n ız c a in sa n la r arasındaki p ra tik ilişkilerde yan i ahlak alan ın d a değil, insan ın d o ğ a y a karşı tu tu m u n d a da k en dini gösterir. İn sa n la r h iç b ir pratik a m aç g ö z e tm e d e n , y aln ızc a h ayra nlık d u y g u s u y la d o ğ ay ı seyrederler; p ratik çık arlarla birlikte ahlaki y a r gıları ve k u ra m sa l ç ö z ü m le m e y i de d ışa rd a b ırak a n bu uza k ta n (1) D eniş Huismann, L ’Esthetique, PUF, Paris, 1971, s. 46 vd.
45
s e y re tm e ilişkisi, K a n t ’a göre, estetik y a ş an tın ın öziinü olu şturur. Estetik yargı, ahlaki yargıdan da, k u ram sa l ya da bilim sel d ü şü n c e d e n de farklıdır; a m a usun k u ram sa l, pratik (ahlaki), estetik biçim leri arasınd a bir yakınlık da vardır; bu da nesneleri birer araç ola ra k değil, am aç olarak g örm ektir. E stetik yaşantı, pratik ahlaki yargı ile kuram sal us ara sınd a bir bağlantı kurar ve y aln ızc a ussal varlıklara ö zgüd ür. Estetik yeti o lm a d a n insanın öteki yetileri g ü d ü k kalır.
E s t e t i k n e s n e ( s a n a t y a p ı tı) : Bazı ku ram c ıla r estetik y a şantının öznesi yerin e nesn esin in in c e le n m e sin e öncelik tanır. B u rada nesne terim ine iki farklı anlam verilebilir: M ad di nesne ve ereksel nesne. E reksel nesne, nesneye insanın yüklediği anlam dır; zihnin içindedir. O y sa maddi nesne öznenin zihnind en b a ğ ım s ızd ır. Bu ay rım estetik k u r a m ın d a tartışına yara tm ıştır. E s tetik nesne, ereksel anlam ıy la tanım lanırsa, o za m a n estetik k u ra m ın ın asıl konu su da estetik yaşantı olur. O y s a K a n t felsefesinin özn e lliğ in e karşı ç ık anla rın am acı, estetiği, d u y g u la r ve öznel y aş an tılar alanından çıkararak, estetik n e s n e n in kendi özellikleri üzerinde tem ellendirm eklir. B u n u n la birlikte, K a n t ’tan so n ra Batı felsefesinin genel yönelişi, H e g e l ’in nesnelci m ü d a h a le sin e karşın, ö z n e lle ş m e d o ğ r u ltu s u n d a o lm u ş tu r. Bıi, e s tetik ve sanat felsefesinde de etkisini gösterm iş, fen om e no loji ve dil felsefesi gibi akım lar, ara ştırm a alanını tü m ü y le insan zihninin içine, ö zne llik p la n ın a kay d ırm ışla rd ır. R o m a n I n g a r d e n ’ın "D a s litera risch e K u n stw erk" (1931) ve M ik e l D u f r e n n e ’in "La P h én o m é n o lo g ie de l ’exp érien c e esth é tiq u e " (1953) adlı yapıtları bu y ak la şım ın sistem li ö rnekleridir. K o n u y akından incelendiğ inde, bu iki y ak laşım d an birinin k o şulsuz olarak b e n im s e n m e s i d u r u m u n d a aşıla m a y a c a k g erç ek bir ç e lişkinin ortay a çıktığı görülür. Ö znel y a k la şım estetik n esnenin ta n ım la n m a sın a , a y rışlırılm a sın a elverişli değildir. O y s a k a p samlı bir estetik k uram ı, her şeyd en önce kendi nesn esini ta nım lam alı, d o ğ a ile sanat yapıtı arasındaki b en z erlik ve fark lılıkları ortaya ko y m a lı, bu n u n da ötesind e, farklı sanat türlerinin farklılıklarının hakkını verebilm elidir. Belirli bir n o k ta d an b a kıldığ ında hem en her şey güzel görüneb ilir. A m a güzelliği y a 40
ş a y a b ilm e k için, güzelliğin g ö r ü ld ü ğ ü n esn en in ne o ld u ğ u n u bil m e k gerekir. K a n t , “ K ritik d e r U rteilskra ft" ta, “G iize! olan, b ir k a v r a m ın y a r d ım ı o lm a d a n b ize h a z veren ş e y d ir ” derken, öznelci e s tetiğ in z a y ıf tarafını d a o rta y a koyar. G ü z e llik yargısı her z a m a n belirli b ir k avra m sal b o y u t içerir; bir nesneyi güzel olarak ta n ım la y a b ilm e k için hangi sınıfa girdiğini b ilm e k gerekir. Ö rneğin, bir atın v ü c u t y a p ısın d a gü ze l bulu n a n özellikler, bir insanda ç ir kin kaçar. R o m a n d a şiirsellik, g enellik le bir z a a f olarak görülür. B ir m im a rlık yapıtı, h ey k e ld e k i ifade g ü c ü n ü k a z a n m a y a ç a lış tığ ın d a aşırı süslü ve b a y a ğ ı b u lu n a b ilir. A n c a k “n esn el b ir e s te tik " , farklı türlerin b içim yasalarını ve tek tek örneklerin bu y a sa la ra u y u p uym a d ığ ın ı o rta y a koyabilir. B ir yap ıtın genel kurallar d ış ı n d a kalan kendi özel b iç im y asası da a n c ak “n esn elc i b ir e s te tik le " ara ştırıla b ilir. B u n a karşılık, estetik n e s n e b ü tü n ü y le m addi, insan zihninden b a ğ ı m s ız d a değildir; ya sa n at y a p ıtla rın d a o ld u ğ u gibi b ütünü yle insan ü r ü n ü d ü r y a da d o ğ a d a old u ğ u gibi insan ta rafından anla m la n d ırılm a k ta d ır. B a ş k a bir dey işle, estetik o lg u n u n her z a m a n ö z n e l bir boy utu vardır. Ö te yan d a n , tek tek sanat yapıtlarından ayrı, genel bir sanat k a v r a m ın d a n da b ü sbütün v az geç ile m ez ; sanat ü r ü n ü s a n a l dışı ü rü n le rd e n a n c ak b ö y le gen e l bir kav ra m ın y a r d ım ıy la ayrılabilir. G en e l bir sanat y a da genel bir güzellik k a v ram ı ise g e n e başlan g ıç nok ta sın a , in sa nın güzeli g ö rm e, b e ğ e n m e ve e s te tik tat alm a yetisin e d ö n m ü ş olur.
E s t e t i k y a ş a n t ı : K a n t ’a göre, estetik y a ş an tın ın ayırt edici özelliği “ç ık a r s ız ” o lu ş u d u r . Ç a ğ d a ş e s te tiğ in çık ış noktası olan bu ö n e rm e , estetiği ah lakta n da b ilim den de ayırır. A hlaki d a v r a n ış la r d a (iyi-kötfi) bir " ç ık a r " öğesi vardır; ev rensel sayılan bir d a v r a n ış ö lç ü sü b ütün in sa n la ra b e n im s e tilm e k istenir. Bilim de ( d o ğ r u - y a n l ış ) n e s n e le rin iç y apıların ı, işleyişlerini ve ncd e n sonııç ilişkilerini araştırır; nesn ele ri d e n e tim altın a alm ak, insanın h iz m e tin e so k m a k ister. O y s a estetik yaşan tın ın öznesi, estetik n e s n e y le bir m erakını g id e rm e k için ilg ilenm ez; estetik nesneyi bir b a ş k a a m a c a h iz m e t e d e n bir araç o la ra k d a g örm ez . Estetik y a şa n tıd a in san, k arşıs ın d ak i estetik n esneyi hep belli bir u zaklıktan se yre der: “E ste tik ya şa n tı, ku lla n m a , s a h ip olm a, tiiketnıe ve a h 47
la k i a çıd a n y a r g ıla m a g ib i d a v r a n ışla rı d ışa rd a b ıra k ır" K a n t ’ı iz leyen A r t h u r S c h o p e n h a u e r de, “D ie W elt a ls W ille u n d V or ste llu n g " (İstenç ve T asa rım O lara k D ü n y a ) (1819) adlı yapıtında, insanın iradesin den bağ ım sız olarak ilgilendiği, herhangi bir a m a cına hiz m et e d e c e k bir araç o la ra k g ö rm ed iğ i her şeyin estetik y a şantıya konu olab ileceğini söyler. E stetik bir nesn ey e bö y le y a k laşan in san o n e s n en in y ansıttığı id e a 'yı görebilir. Estetik y aşan tın ın ö zü de, insanın her türlü m a d d i ve pratik ilişkisinin ötesinde, /¿fea’larla y ü z yü ze gelm esid ir, sanat yapıtındaki k a v ram sal, ideal yapıyı d u y u m sa m a sıd ır. S anatı bir "oyun" olarak gören F r i e d r i c h S c h ill e r de b u n a y ak ın bir d ü şü n c ey i sa v unm u ştur. O y u n d a , insanın y a r a tm a ve b e ğ e n m e yetilerinin y a şam ın g ü n lü k b ask ısın d a n k u rtu ld u ğ u n u ileri süren S ch iller, “B riefe ü b e r d ie a esth etisch e E rzie h u n g d e s M en sc h en " d e (İnsanın Estetik E ğitim i Ü stü n e M e k tu p la r) (1795), "iyi olanı, k u su rsu z o la n ı in sa n ya ln ızc a cid d iye alır; o ysa g iizel o la n la o yn a r" der. E stetik y aşantı, birbirini ta m a m la y a n iki ö n e rm e y le ta nım lanabilir: 1) E stetik n esne d u yusaldır; g örülür, işitilir ya d a d u yusal b içim iyle zihin de canlandırılır; insana bu duyusal özellikleri n e d e n iy le h az verir; 2) E stetik nesne aynı z a m a n d a düşü nülen, seyrine dalınan bir nesnedir; y aln ızc a d u y u la ra hoş geldiği için değil, bir an lam içerdiği, bir d e ğ e r taşıdığı için de insanı il gilendirir. Bu ö n e rm e lerd e n ilki, estetik sö z cü ğ ü n ü n k ay n a ğ ın a (duyu m ) işaret eder; ikinci ö n e r m e ise, beğeni y a rgılarının tem elini o lu ş turur. S ey re tm e y e değ e r bulun an nesnelerin değersiz b u lunanlardan ussal olarak ayırt edildiğini gösterir. K a n t sonrası ide alist estetik, bu iki ö n erm e y i te m ele alm ış ve estetik y aşantının (ya da estetik yargının), duyusal ve zihinsel öğelerin birliğinden o lu ş tu ğ u n u sa v u n m u ş tu r . H e g e l ’in sanatı, “G e is t’iıı y a da ‘I d e e ’ııin d u y u sa l biçinıF ’ olarak tanım lam ası da bu sentez d ü ş ü n c esin e d ay a n ır: "Sanat, tin selliğ in d u yu m a la n ın d a g ö rünm esidir. ” Bu y a k la ş ım ın b a rındırdığı a y k ırılık la rd a n en ö n e m lis in e K a n t "b e ğ en i a n tin o ın isi” adını verir. K a n t ’a gö re estetik yaşantı, duyusal bir deneyd ir; am a bir yan d a n da, usun bir yetisi olarak, mantıklı bir seçim , bir beğeni yargısı b iç im in d e dile getirilm e k z o 48
rundadır. B e ğ e n in in aynı an d a h e m estetik (duyusal), hem de bir yargı ( d ü şü n se l) o lm a sı b ir an tin o m id ir. K a n t ’a göre, insanlar bir .nesneden, hem h erh a n g i bir k av ra m ın d o la y ım s ız h ğ ıy la bağlantı k u r m a y a n , yani k a v r a m a b a ş v u rm a y a n , n esn en in iç yapısını, n ed e n ve so nu ç larını h esab a k a tm a y a n bir tat alır; hem de bunu bir yargı b iç im in d e dile getirirler. G ü zellik sanki nesnenin bir ö ze l liğ iy m iş gibi k o n u ş u r la r ve aldıkları tadın herkes için geçerli o l d u ğ u n u d ü şü n ü r le r : “G iizel, k a v ra m sız o la ra k h erke sin h o şu n a g id e n ş e y d i r S e ı ı s ı ı s c o m n n m is aesth eticu s. E ste tik y a ş a n tıd a d u y u sa l ile zih insel arasındaki bu gerilim y a l n ız c a K a n t ’ın felse fesin e ö z g ü değildir. D e ğ iş ik b iç im le rd e b ütün estetik ve sanat k u r a m la r ın d a o rta y a çıkar. H egel. “ V orlesııngen iib e r d ie sth e tik ” (E stetik Ü z e rin e D ersle r) (1832) adlı yap ıtın d a aynı ç e liş k in in b ir b a ş k a y ö n ü n e işaret eder. H e g e l ’e göre sanatta insanı ç e k e n , “g ö riin iiş ” ya da du yusal “h iç ü n 'd n . H e r sanat y a p ıtın a ö zelliğ ini k az an d ıra n , o nu öte k ile rd e n ayıran da budur. S a n a t yapıtı, in sa nın d u y u la rın a seslendiği için som uttur; akıl y ü rü tm e ( m a n tık ) y o lu y la değil, du y u sa l algı y o lu y la kavranır. A m a sa n a t y a p ılın ın k a v r a n ış ın d a zih in se l bir b o y u t da vardır; insan aynı z a m a n d a yap ıtta ka v ra m sa l, tinsel bir iç erik arar. Eleştiri ve y o r u m u n bir am acı da bu içeriği o rta y a çık a rm a k , sanalın içeriğini, sanatsal ve du y u sa l o lm a y a n m antıklı bir dille anlatm aktır. A m a eleştiri bu a m a c ın a hiç b ir za m a n la m o la ra k u la şam az; ç ü n k ü y a pıtın içeriği (özü ), d u y u sa l b iç im d e n ayrıldığı an d a yapılın ö z g ü n lü ğ ü , b ireyselliği de y o k olur; eleştirinin su ndu ğu içerik, o sa n a t y a p ıtın ın içeriği o lm a k ta n çıkar. G en e l bir k a v r a m a b a ğ la narak bireyselliğini yitiren içerik, estetik gerçekliğini de yitirir. H e g e l'in k u ra m ın ın ön em i, bu aç m azı en kesin b iç im iyle ifade et m e s in d e n k ay n a k la n ır. İçerik ile biçim birbirinden hem ayırt e d il m eli, h e m de ayırt e d ilm e m e lid ir. B a ş k a d e y işle du y u sa l ve tin selin birlikte ele alınm ası gerekir. Ç ü n k ü sanat yapıtı du yusal bir tinsellik tir y a da tinsel b ir duyusallıktır. A y n ı çe lişk i b a ş k a bir b iç im d e d e a n latılabilir. Ç o ğ u e l e ş tirm e n bir sa n at y apıtının, örn eğ in bir şiirin ö z e tle n e m e y e c e ğ in i, b a ş k a s ö z c ü k le re ç e v rile m e y e c e ğ in i savu nur. B e n e d e t t o C r o c e 'y e gö re, b ir şiirin an lam ı, b a ş k a bir dile ç e v rilm e si o la n a k sız ö z e l lik lerin d e gizlidir. A n la m , se çilm iş ve belli b ir d ü z e n e gö re sı 49
rala n m ış sö z cü k le rd e , şiirin ritm in de, k ısa c a du y u sa l ö z e l liklerinde yatm ak tad ır. B u n la r ö z e tle n m e y e k alk ıld ığ ın d a ise şiir u ç u p gider. Ö te y a n d a n bir e leştirm en de o k u r la r a şiir h ak k ın d a bir şe y ler sö y le y e b ilm e k , o şiirin n e d e n .g ü z e l ve ilgiye d e ğ e r o l d u ğ u n u , b a ş k a şiirlerle farklılığ ın ın nere d en k a y n a k la n d ığ ın ı anlatabilm elidir. B u ise hem çöz üm le yic i, hem de bireşim ci bir y ö n tem in k u llanım ı gerektirir.
H a y a l g ü c i i ( D ü ş l e m l e m e ) : B irçok yaz ar estetik nesnenin ta n ım la n m a s ın d a “z ih in se l ö ğ e ” ile “d u y u sa l ö ğ e ” arasındaki k a r şıtlığı a ş p ıa k iç in “h a y a lg ü c ii” (Im a gin a tion) kav ra m ın d an y a r arlan m ay ı den e m iş tir. D a v id H u m e ’a göre hayalgücü, duyusal ve d u y g u sa l y aş a n tıla rla d ü şü n c e le ri birleştirici b ir rol oynar. K a n t ve H e g e l içinse, hayal g ü c ü n ü n yalnızc a birleştirici değil, o lu ş tu rucu bir işlevi de vardır. H a y a lg ü cü , başın dan beri du y u sa l y a şantının içinde y e r alır ve o nu belirler; estetik yaşantı gibi k a v ram lardan b a ğ ım sız bir alana, k av ra m ların d ü zenleyici gücü n ü getirerek duyusal nesneyi tanım la n ab ilir kılar. H a y a lg ü c ü n ü n rolü k o n u su n d a bug üne değin yeterli bir felsefi te m e lle n d irm e y a p ılm a m ış s a da on un, insanların g e rç e k te var o l m a y an bir şeyi zih in le rin d e ca n la n d ırm ala rın ı sağ lay a n bir y a ratm a yetisi ya da bir d ü ş le m le m e edim i o lduğu kesindir.İnsanın resim de bir insan yüzü görm esin i sağlayan da b udur; çü n k ü orad a bir insan yüzü değil, boyalı b ir tuval du rm ak tad ır. J e a n - P a u l S a r t r e , “L ’im a g in a ire : P syc h o lo g ie p h é n o m é n o lo g iq u e de l'im a g in a tio n " (D ü ş le m s e k D ü ş le m lc m e n in F e n o m e n o lo jik Psikolojisi) (1940) adlı y ap ıtın d a h ay a lg ü c ü n ü , o lm a y a n d a olanı g ö r m e k b i ç im d e tanım lar. B ir m ü z ik yapıtının belirli d u y g u la rın anlatım ı o larak a lg ıla n m a sın d a da h a y a lg ü c ü n ü n payı vardır. Ö ze llik le şiir ve m ü zikte d ü ş le m le m e ya d a im gelerle k u r m a edim i do ru ğ a çıkar, y o ğ u n lu k kazanır. D u y g u l a r ve e s te t ik h a z : E ste tik k u r a m ın ın ta rtışm a lı k o n ularınd an biri de d u y g u la rın estetik y a ş an tıd a ve beğeni y a r gılarınd a oynad ığ ı roldür. A n tik ç a ğ d ü şü n ü rle rin e g ö re san at yap ıtla rın ın en ö nem li özelliği, insanı etkilem eleri, d u y g u la n d ırm ala rıd ır. A r i s t o t e l e s ’e göre tragedya, ürkütücü ve üzücü
50
k o n u su y la seyircide korku ve a c ım a d u y g u la n uyandırır. A m a s e yirci sah nedeki olayları belirli b ir uzak lıktan izlediği, k a r şıs ın d a k in in g erç ek değil o y u n o ld u ğ u n u bildiği için, o y u n u n so n u n d a bu d u y g u la rd a n arınm ış o lu r (katharsis). T ra g e d y a n ın biçim sel özellikleri ve d ram a tik yapısı ile seyircinin sah neden uzaklığı, seyircide uy an a n d u y g u la rın da uzaklık kaz a n m a sın a , in c e lm e sin e , kısaca “e s te tik le şın e sin e ” yol açar. A m a b u rad a bir ç e lişki vardır: İnsan d o ğ ru o lm a d ığ ın ı bildiği, in a n m ad ığ ı bir o la y dan nasıl duyg u la n ab ilir ve etkileneb ilir? R o m a n tik şiirin ö n c ü le r in d e n C o l e r i d g e bir oy un seyreden in sanın, “k e n d in i in a n m a ya zo rla d ığ ın ı, iç in d e k i in a n ç sızlığ ı ira d i o la ra k b a s tır d ığ ım ” öne sürer. A m a sorun gen e ortadadır, çünkü inanç irad e y e bağlı değildir; insan isterse bir şeyi h aya linde c a n landırabilir, am a kendini bu n u n gerç ek liğ in e inan dıram az. Bu soru n e s te tik yaşantı ile g ü n lü k yaşantı a ra sın d ak i ilişki so ru n u n u n b ir parçasıdır. B ir g ö rü şe göre, sanat ve d o ğ a g ö rü n ü m le ri gibi, estetik n esn ele r ö nce likle insanların d u y g u la rın a seslenir; insanlarda, sevgi, ö z d e ş le ş m e (E in fü hlung), e v re n le b ü tü n le şm e gibi d u y g u la ra yol açarlar. Bu d u y g u la r insana hem haz verir, hem de ruhsal y ö n d e n gelişm esin i sağlar. S h a f t e s b u r y , H u m e ve E d m u n d B u r k e gibi d e n e y c i-d u y u m c u g e len e ğ e bağlı İngiliz d ü ş ü n ü r le r bu g ö r ü ş ü sa v u n m u ş la rd ır. S anatın bir d u y gusal eğitim yolu o ld u ğ u n a inanan M a t t h e w A r n o l d ve F .R . L e a v i s gibi İngiliz şair ve e leştirm en le ri de aynı öznelci y a k la ş ım ı p a y l a ş ı r la r . C r o c e ve R . G . C o l lin g w o o d gibi H egelci d ü şü n ü rle re göreyse, estetik k u ra m ın ın asıl ilgi alanı, o k u ru n y a d a izleyicinin duyguları değil, estetik nesn en in kendi özellikleridir. S an at yapıtını insanda belirli d u y g u la r uyan d ıra n bir o lgu olarak g örm ek, o nu bir araç o la ra k g ö r m e k d em ektir; bu da estetik bir yak laşım değildir. C r o c e ’ye g ö re estetik yaşan tı, g ü n d e lik d u y g u la rın dışınd a, ö z e rk b ir alandır. S an at yapıtı d a g ü n d e lik y a ş a m ın d ışınd a, k e n d in e ö z g ü nitelikleri olan ve a n c ak k atıksız d ü şü n c e y a d a katıksız sezgi y o lu y la kav ra n ab ilc n bir gerçekliktir. A ynı m üzik yapıtı, farklı in sa n la rd a farklı d u y g u la r uyandırabilir. E stetikçinin görevi bu farklı d u yguları in c e le m e k değil, o m ü z ik yapıtının kendisini, biçim sel özelliklerini ve dile getirdiği nesnel anlamı incelem ektir. 51
E s t e t i k D e ğ e r O l a r a k A n l a m : E stetiğin ilgi alanının d oğad a n sanata k a y m a sı, sanal y a p ıtla rın ın anlaşılm ası, y o r u m la n m a s ı ve de ğ e rle n d irilm e sin e ilişkin sorunları da g ü n d e m e getirir. İnsan, T o l s t o y ’un “A n n a K arerıina”sini (1875-77), B e c k e t t ’in “E n a t te n d a n t G o d o t" sunu ( G o d o ’yu B e k le rke n) (1952) y a d a S t r a v i n s k y ’nin “B a h a r A y in i”ni (1913) anlayabilir ya da anlam ayabilir. O y s a E rc iye s D a ğ ı ’nı y a da N o rv e ç fiyortlarını an la m a k y a d a a n lam am ak sö z k o n u su olam az. Bu d o ğ a g ö rü nüm le ri çirkin y a d a güzel bulunabilir, am a bir sa n at yapıtı gibi anlaşılıp y o r u m la n m a la rı d ü şü n ü le m e z . İnsan g ü n e ş in batışına y a d a m e h ta b a bir a n la m y ü k le y e b ilir ve b u n d a n d u y g u la n a b ilir ( E in fü h lu n g ); a m a bu yak ıştırılm ış an lam h e r z a m a n g ü n e ş in ve ayın k en d isin in d ışın d a kalacaktır. O y sa sanat yapıtındak i anlam , yalnızc a o k u ru n ya da seyircinin o n a yüklediği bir an lam değildir. S an at yapıtının kendisi a n lam lıdır; bir insan ürünü old u ğ u için, belirli bir am a ç lılık taşıdığı için anlam lıdır. B ir dağ g ö rü n tü sü n d e n farklı olarak, bir d ağ resm i için her za m a n “bu resim şu n u ifa d e e d iy o r” denebilir; resm in d ü zenlenişi, renk le rin ve p e rspe k tifin seçilişi, kısa ca insan m ü dahalesi ve katkısı resm e belirli bir anlam k a z a n d ırm a k ta d ır.A m a resim , “şu n u ifa d e e d iy o r ' den d iğ in d e onu n g e n e de dile g e tirilem e yen, d ışa rıd a kalan, y o r u m la n a m a y a n bir yani vardır. S a natın doğayı andıran, söze gelm ey e n , dilsiz yanıdır bu. S anatta y o ru m lanabilir o la n la y o ru m la n a m a y a n arasındaki bu ayrım , d a h a ön ce değinilen “k a v ra ın sa l-d u y u sa l” ayrım ın bir türevidir. B u n u n la birlikte, eleştiride sanatın an laşılab ilir yanı zo ru n lu o la ra k öne çıkar. S anat hem bir gerçeği temsil eder, canlan dırır, h e m de insan d uy gularını dile getirir, dışavurur. B u n la rd a n han gisinin d a h a ö n em li o ld u ğ u ise ta rtışm a konu sud ur. S anatın asıl işlevinin tem sil (re pré sentation) o ld u ğ u n u s a vunan lar, sanatın tıpkı dil gibi, belirli b ir şeyi anlattığına, bir şey “h a k k ın d a ” o ld u ğ u n a dikkati çekerler. Bu. ede biya t için doğrudur, resim için de geçerli olabilir; örneğin, bir portre, m odelini temsil eder. A m a m ü z ik ve m im arlık , so ru n u karm a şık la ştırır. B ir se n foni, bir ev, bir okul binası neyi tem sil etm ek ted ir? K arşı g ö r ü ş ü s a v u n a n C r o c e gibi estetikçilere göre sanatın asıl işlevi d ışa v u ru m y a d a an latım dır. T e m s il k av ra m ı, m o d e lle sa n at
s->
yapıtı ara sın d a kesin bir ayrım b u lu n d u ğ u n u , m odelin (ya da ko n u n u n ) yapıttan b a ğ ım s ız o ld u ğ u n u varsayar. O y sa bir müzik y a p ıtın d a b ö y le bir ayrım y oktur, m im a rlık la da yoktur. H er ikisinde d e anlatılan ile anlatan, m o d e lle yapıt, iç içedir. B ir m üzik yapıtı (sözleri bir y a n a bırak ılırsa) y a ln ız c a kendini anlatır, kendini dile getirir. S o y u t resim ve m o d e rn e d e b iy a tta da genellikle dış g e r ç e k liğ e g ö n d e r m e yap ılm a z; anlatılan, daha çok, resim y a p m a ya d a yazı y a z m a se rüve ninin kendisidir. Bu yü zden estetikle ger ç e k çi k u ram d a k i biç im iy le temsil y a da resim lem e k a v ra m ın a yer yoktur. B u n u n la birlikle, “d ış a v u r u m ” (expression) k av ra m ın ın da so runları, z a y ıf nokta ları vardır. B ir yapıt neyi ifade etm ek ted ir, sa n a tç ın ın d u y g u la rın ı mı, e v re n sel b ir i d e a ’yı mı, y o k s a yalnızca k endini m i? K a n t ’tan ve ro m antiklerd e n C r o c e ‘ye değin uzanan gelen e k sel estetik k u r a m ın a göre, sanat evrensel bir i d e a ’yı ifade e t m e k te , a m a b u n u sa n atç ının özn e l duyarlığı aracılığ ıy la g e r ç e k le ştir m e k te d ir . G ü n ü m ü z d e ise Y ap ısalcılıktan e tkile n en R ol a n t B a r t h e s , J a c q u e s D e r r i d a ve J u l i a K r i s t e v a gibi e l e ş tir m e n le r yapıtın, sa natç ının d u y g u la rın d a n çok, genel bir anlam üretm e sistem ini ifade etliğini s a v u n m a k ta d ırla r1!). “T e m sil” ve “d ış a v u r u m ” g ib i içerik ö ğ ele rin d e n b aşka sa n atın an la şılm a y ı, y o r u m la n m a y ı b ek ley e n bir de biçim i vardır. B ir sanat yapıtını, ö tek ile rd e n ayırt edileb ilecek bir duyusal y a şantı nesnesi haline getiren, o n a ö zg ü n lü ğ ü n ü , bireyselliğini, iç b ü tü n lü ğ ü n ü k az an dıra n bütün ö ğ e le r biçim seldir. S anatta k av ra n m a sı gü ç olan da çoğu za m a n biçim dir. Ö rn e ğ in bir m ü z ik y a pıtını a n la m a d ığ ın ı söy le y en insan, yapıtın ifade ettiği duygusal içerikten söz etm iy o rd u r; o yapıtın kendisi için tutarlı bir bütünlük o lu ş t u rm a d ığ ın ı, parç ala rı ile b ü tü n ü arasın daki ilişkiyi som ut o la ra k k a v ra y a m a d ığ ın ı ve so n u ç la onu d uyusal olarak al g ıla y a m a d ığ ın ı, iz ley e m e d iğ in i s ö y le m e k istiyordur. B ir yapıtı a n la m a ve o n d an tat alm a, yapıtta belirli birimlerin y a d a “b ü tü n lü k le rin ” a lg ıla n m a sın a ve bu nların birbirini izleme (1) Jacques Dcrrida, D e La G ram niatologie, Les Editions de Minuit, Paris. 1967; s. 379 vd.; Roland Barlhes, G ôstergebiliin llkeleri, Sôz.ce Yay., Is tanbul, 1986, s. 4 4 vd.
53
sırasının so m u l olarak k a v r a n m a s ın a bağlıdır. Ö rn e ğ in m üzikte, yapıtı ortay a çıkaran birim ler notalar, bunların b irle şm esiy le o lu şan te m alar ve bu nota larla te m aların yin e len m esi ve d e ğ iştirilm esidir. S anal y a pıtının estetik olarak k av ra m asın ı s a ğ layan etken, biçim dir. Y apıtta her birim ötekilerle ve yapıtın b ü tü n ü y le belirli bir ilişki içindedir. Y apıtın estetik ilgi u y a n d ır m a s ın a da bu ilişkiler yol açar. Y a y g ın bir d ü şü n c e y e göre b iç im in algılanm asını sağlay an, belli b ir yapılın te m elinde yatan “g izli y a p ı”dır. A vusturyalI m ü zik o lo g H e i n r i c h S c h e n k e r , m üziksel b içim in m üziksel “h ü c re le rd e n ” d o ğ d uğ unu, bu hücrelerin ya da b irim lerin genişlem esi, yin e len m esi ve birle şm esiy le m üz iğ in d u y u lu r y ü zeyini o luşturan bir anlam lı ilişkiler d o k u su n u n o rta y a çıktığını söyler. E d eb iy at e le ştirisin d e de V l a d i m i r P r o p p , R o m a n J a k o b s o n ve T z v e t a n T o dorov gibi rus biçim cileri ile onları izleyen f'ransız y a pısalcıları, edebi m etnin bazı tem el birim lerden, kodlardan ya da te m alard an türediğini savu n m u şla rd ır. Bu temel anlam ve biçim birim lerinin çe şitlen dirilm esi, d ö n ü ştü rü lm e si ve yerlerinin d e ğ iştirilm esiyle yeni ve anlamlı b ü tü n lü k le r ortay a çıkar. H er metin, bu türden temel birim lerin ilişkisine indirgenebilir. Bu y a k laşım , estetik y a ş an tın ın b ü tü n lü ğ ü n ü ve d o la y ım s ız lığ ım g ö z ardı ettiği için eleştirilm iştir. E stetik y aş antıda, ö z n e ile n esnenin , a lım la yıc ı ile yapılın d o la y m ış ız ilişkisi te m eldir; yapıtın ç ö zü m len m esi ikinci planda gelir.1" G erçe klen de " Y a p ısa lc ılık " estetik haz ve beğeni etkenlerini sanat kuram ın ın d ışında b ıra k m a k la d ır. Y apısalcı yaz arla r, belirli bir yapıtı neden ilgiye değ e r bulduklarını belirten bir ölçüt ö n e r m ezler. B ir sp o r yazısını, eski bir masalı ya da 19. yü zy ıld an bir ro m an ı aynı y a k la şım la in c eleyebilirler. O y sa estetik y aşantı, isler sanatla ilgili olsun, isler d o ğa güzelliğiyle, bir beğeni yargısı içerir. İnsan esıetik y aşan tısın a konu o la ca k nesneyi bilerek ve is te y erek seçer, onu b aş k a la rın d a n ayırır. Bu nedenle, ç a ğ d a ş e s tetik. b eğ e n id e n çok. eleştiri k o n u s u n a e ğ ilm iş tir.O y sa eleştirinin bir yanı b etim le m e k ve ç ö z ü m le m e k s e ö b ü r yanı da d e ğ erle n d irm ek ve yargılam aktır. 1 1) Vladimir Propp, Masalın Biçim biliıni. B/F/S. İstanbul. 1985 s. 88 vd.
D e ğ e rle n d ir m e n in ölçütleri ve k av ra m ları eleştirinin öteki alan ları k a d a r g e lişm e m iştir. B u n u n l a birlik te, E d m u n d B u r k e ’ün güzel ve y ü c e a ra sın d a yaptığı a yırım , es tetik te uzun süre etkili o l m u ş t u r . B u r k e ’e göre, g ü z e llik yarg ısın ın k ay n a ğ ın d a insanın to p lu m s a l d u y g u la rı, ö ze llik le de karşı c in se d u y d u ğ u aşk ve arzu vardır. B u n l a r y u m u ş a k , u z la şm a c ı d u y g u la rd ır. Y üce lik yargısı ise in sa n ın d o ğ a ile ilişkisind en k a y n a k la n ır. İnsan b o m b o ş bir açık d e n iz k a rşıs ın d a , hem d o ğ a n ın b ü y ü k lü ğ ü n ü n , h em de kendi k ü ç ü k l ü ğ ü n ü n , ve zayıflığının f a r k ın a varır; korkuyla, k ed e rle dolu bir h a y ra n lık d uy ar, ürperir. Y ü c e lik yargısını g üze llik y a r g ısın d a n ayıra n da bu ürküntü ve ked erdir. Y ücelik d u y g u su g ü z e llik d u y g u s u n u içeren, am a o n u aşan bir duygudur. K a n t ’ın te rim le riy le b u n la r iki ayrı estetik yaşantı türüdür. İn san b az en, d o ğ a ile kendi yetileri arasındaki u y u m u n farkına v a r dığı a n lard a, ç e v re sin d e k i h er şeyin am açlılığın ı ve a n la şılabilirliğini sezer; bu, “g ü ze llik ” duyg u su d u r. B azen de ev re n in başı ve so n u o lm a y a n b ü y ü k lü ğ ü y le y ü z y ü ze gelir ve o n u anlam a, d e n e tim altına alm a ç a b a s ın d a n vaz g eç er; bu da “yü c elik'' d u y g u s u d u r . Y ü c e o la n la karşı k a r şıy a kalan insan d ü şü n c e si, d ü n yayı usla k a v r a m a çabasını bir y a n a bırakır ve d u y u la r ötesi bir d ü z e n in v a r o ld u ğ u n u ve insanların da bu d üzenin bir parçası o l d u ğ u n u kab u l eder. G ü zellik , d u y u lu r ve anlaşılır olanla; y ü ce lik ise, y a ln ız c a inanç y o lu y la kav ra n ab ile n le rle ilgilidir. K a n t ’ın e s tetik yargı ç ö z ü m le m e le r in d e n çık a n ve a n la m la n d ır m a y a ilişkin so n u ç la r bunlardır. R o m a n tiz m in etkisini yitirm esiy le birlikte, g ü ze l-y ü ce ayrım ı da estetik ve eleştiri ku ram ların d ak i yerini d a h a teknik, d a h a b e tim sel k a v r a m la r a b ırakm ıştır. Ç a ğ d a ş e s iş tik bir y a n d a n tarih, sosyoloji, psikoloji gibi so m u t ve d eney sel disiplinlerin; öte y a n dan da M a r k s i z m . Y apısalcılık ve F e n o m e n o lo ji gibi farklı d ü ş ü n c e a k ım la rın ın etkisi altınd a, fe lse fe y e olan b a ğ ım lılığ ın d a n k u r tu lm u ş g ö r ü n m e k te d ir . G e n iş b ir özetini verm eyi d e n e d iğ im san at ve es tetiğe ilişkin a ra ştırm a ve y o r u m la r son b u lm u ş değil. B ilin m e y e n in çekiciliği ve d ışım ız d a k i d ü n y a y a d u y u la n ilgi, o n u bilm e ö zlem i, insan e t kinliğinin te m e lin d e yatan dürtülerdir. G ö rü n m e y e n i an lay a b ilm e k için g ö r ü n e n e b a ş v u r m a k z o ru n d a kalan sanatçı da bu dürtülerin 55
etkisi altındadır. K endi d o ğ a s ın a karşı yarattığı ikinci bir d oğ a o la ra k sanat, her şeyden ö n ce in sa nın varo la n a bir karşı çıkışı, varlığ a bir m e y d a n o k u m a sıd ır. G erçe k liğ i a ş m a ya da b aş k a bir g erç eklik y a r a tm a d e m e k olan sanat, düşle g erç ek arasın da k u rulan bir k öprüdür; ussal ile usdışı, d ü şle m ile gerç ek , im g e le r ile n e s n e le r a ra sın d a bir b ağ k u r m a etkinliğidir. B a şk a bir deyişle sanal, insanın kendini ta n ım a sın ın serü venid ir; sanatçı da y a ş a m ın ve insanın gizini, büyüsünü, ö n e m ve değerini y ansıtabilen k im sedir. A m a bu y aratm a ö z g ü rlü ğ ü n ü n bedeli de sonsuz bir p a r a n o y a o la ra k k arşım ıza çıkar. İnsanın kendini ta n ım a g ereksinim i sü rdü kçe sanat da sürecektir.
56
d- 20. Yüzyıl Sanatlarına Genel Bir Bakış
Ç a ğ ın ilk y a r ıs ın d a iki b ü y ü k sa v aş g ören d ü n y a m ız insanları, sanallarla d a ilg ilen m ey e za m a n ayırabildi. O ld u k ç a hareketli ve y o ğ u n sa n at o la y ların a tanık o ld u ğ u m u z 20. yy., resim , müzik, şiir, tiyatro, heykel ve dans gibi altı tem el sa n ata ek o la ra k yedinci b ir sa n a t olm a k üze re sin e m a n ın d o ğ u şu n u gördü. Bu sa n al dalı g e n e ld e öteki sanat türlerinin, gelen e k sel sanalların, dilin ve hatta d ü ş ü n c e n in te m e l y apıların ı sarstı. Y in e bu çağ, çeşitli ülkelerin yazın, resim , m üzik , heykel gibi sa n at dalları üzerindeki felsefenin etk ilerini d e yaşad ı; bu sanatların m e tafiz ik le a ra larında b ağlar k uran filozoflar çıkı ( B e r g s o n , S a r t r e , H e id e g g e r , H a r t m a n n ) . B u filozofların e tk isin d e kalan ve s a f şiir, sa f rom an, s a f resim gibi ö zü araştıran ve derin liğ e y ö n e le n sanatlar, O r t a ç a ğ ’ın H ı ris tiy a n lık a n la y ış ın d a n R ö n e s a n s ’ın H ü m a n iz m in e , D e s c a r t e s ’ın U s ç u l u ğ u n d a n ç a ğ d a ş Batı u y g arlığ ın ın insanı tehdit ve tedirgin e d e n d ö n e m in e , a to m ç a ğ ın d a n b ilgilerim izin sonsuz çeşitlilikler g ö ste rdiği b ilg isa y a r ç a ğ ın a değin insanlığın tüm d eğerlerini ye niden sorguladılar. D o ğ a ld ır ki top lum sal, siyasal ve e k o n o m ik y a ş a m d a k i bu hızlı ve y o ğ u n te m p o d a k i değ işim ler, insanları ür kü ttü ğ ü gibi, sa n a tla rd a da sürekli bir dev rim in y aşanm a sını sağladı. A slın d a her alandaki hızlı d e ğ işim insanlara ko rku sa l m a k ta ve g ü v e n s iz lik de v erm e k ley d i. Ç o ğ u n lu k bu hızın azal tılm a s ın d a n y anaydı am a, artan n ü fu sla bilikte g ere k sin im le r de a rtm a k la y d ı; üretim ile tüketim deki d eng esizlik sorun olm ayı sür d ü rm e k te y d i. B u n a bir tepki o lm a k üzere çağın ikinci yarısında y e r y e r p a tla k veren te röriz m hare k etle rin e karşın; g elenek ile d e v rim, eski ile yeni, birey ile toplum , ulus ile uluslar topluluğu bir ara d a varo lm ay ı ve y ara tm ay ı ö ğ r e n m e y i sürdürdüler. I. D ü n y a S avaşı (1914) sıralarında F ra n sa 'd a Kilise ile Dcvlcl'iıı
57
g örev ve so ru m lu lu k alanları ayrılınca, top lu m d ak i an la şm a z lık la r ve ç a lış m a la r gide re k a z alm ış, tinsel ve d ü şü n se l so ru n la r ile y a ş a m ve d ü n y a sorunları kendi y ata k la rın d a akış y ö n le rin i aray ıp b u lm a y a ça lış ırk e n bu d ö n ü ş ü m le r in sa n a tla ra d a y a n sıdıkla rı g ö z le n m iştir. I. D ü n y a S avaşı ideolojik yanı ağır basan bir savaş o lm u ş tu r; bu savaş, u lu sların d o ğ u şu n u , bir tür “k u r tu lu ş ve b a ğ ım s ız lık ” savaşın ı, k ısa c a im p a rato rlu k la rın p a rç a la n m a s ın ı sim ge le m e k te y d i. D inden gü ç alan im pa rato rlu k la rın dağılışı, pek çok ulusun e k o n o m ik ve siyasal bağım sızlığın ı k a z a n m a s ın a n eden oldu. A y d ın la n m a ça ğ ın d a g ökten y ere indirilerek T a n r ı ’nın te m silcileri olan im paratorlara, çarlara, p ad işah lara verilen yön etim erki, bu d ö n e m d e d o ğrudan, p arla m e n to la r aracılığıyla, halk a d e v rediliyordu. Bu ideolojik savaş sonuc un da, 1917'de R u s y a 'd a çarlık im paratorluğu yerine m arksist-leninisl S ovy et Y ön etim i geçti. T a rihle ilk kez planlı ve sistemli bir d evrim g erç ek le şm e k ley d i; kendi ek o n o m i politikası ve rejim ilkeleri olan ilk loplum cudevletçi u y g u la m a y d ı bu. E şitlik ve özg ü rlü k söylem leri geniş y a n k ıla r bulm a k la y d ı. II. D ü n y a Savaşı so n u n d a ise atom b o m basının g ücü ortay a çıktı (1944); totaliter ve liberal rejim ler Batı dü n y a s ın d a yerlerini aldılar. U zu n bir za m a n alacak olan soğuk sa v aş d ö n em i sürerken (1945-1989), bölgesel sıcak ça tış m a la r da son bulm adı (Kore, V ietnam , C ezayir, K udüs, M acaristan, Ç e ko slov akya, B osna). 1989 yılından sonra S o v y etle r Birliği u zun za m a n d ır y aşadığı rejim b u n a lım ın ı atlatam adı ve çö ktü; d ü n y a si yasal dengesi yeniden bozu ldu. S o ğuk savaş bitti, a m a yerine neyin geçeceği belirsizlik içinde. T erörizm tırm anm akla, m ikro milliyetçi ak ım la r boy g öste rm ekle , ve y erel-bölgesel sav aşlar artm a eğ ilim ine girm ekte; etnik huzu rsu z lu k la ra dayalı bo zulan dengelerin yeniden kurulm ası za m a n alacağ a benzem ekted ir.
20. y y 'd a k i bilim sel g e liş m e le r sanatları da etkilem işlerdir E v re n e ve z a m a n a ilişkin g ö rü şle rim iz in d ö n ü ş ü m e uğradığı G ö relilik K uram ı, A l b e r t E i n s t e i n (1879-1955) tarafından teiticIlendiriImişlir. M a k r o k o s m o s ’dan M ik r o k o s m o s ’a g eç erek bi linçaltım ızı P sik a n a liz K ııra m ı'y \a g ün ışığına ç ık aran bilim adam ı S i g m u n d F r e u d ’lur (1856-1939). Bu k u ram geleneksel psi kolojiyi altüst etm ek le k alm ad ı; yazın dallarını etkilediği gibi ahlak alan ında da yeni soruların g ü n d e m e g elm es in e ned en oldu. SK
F e lse fe ala n ın d a F c n o m e n o lo jr nin k u ru cu su H u s s e r l, O n to lo jiy i iş l e y e n H e i d e g g e r . V a r o lu ş ç u felsefeyi geniş kitlelere yayan J e a n - P a u l S a r t r e gibi filozoflar san atlar üzerinde de önem li izler bırak tılar. Y in e ça ğ ın ilk y a r ıs ın d a bazı sa natç ıla r yeni a n la y ışla rla o r ta y a çık tıla r; “A b s ü r d e ” (saçm a) sanata ö rnek olarak F r a n z K a f k a (1883-1924) ile iç m o n o lo g y ö n te m ini geliştiren J a m e s J o y c e (1882-1941) 20. yy. ro m a n sanatını d erinden e tk ile yen ö n cü lerd en d ir. “A b sıır d e ” ro m an sa n atın a katkılarda bulu n a n Alb e r t C a m u s ’den b a ş k a bu türün tiy a tro d a k i ustaları da şunlardır: E . I o n e s c o , A d a m o v , B e c k e tt. V a ro la n ın (insanın) birliğinin li r izm ini y a z a r a k ç a ğ d a ş şiirin felsefesini S a i n t - J o h n P e r s e y a p m ıştır. V e r g i l - R o m a n ’ı ile de H e r m a n n B r o c h ’un ayrı b ir yeri vardır. 20. yy. tiy a tro su n u n g e len e k sel anlayışını sarsarak epik ti y a tro k u ram ın ı u y g u la m a y a sokan B e r t o l t B r e c h t ve onun k u r d u ğ u o y u n c u topluluğ u B e rliner E n se m b le , to plum cu-gerçc kçi s a n a t a n lay ışını o y u n la r ı n d a se rg ilem işlerd ir. S o y u t resim ise ö n ce lik le K a n d i n s k y ’ye ve P a u l K l e e ’ye, so nra da salt gerçekçilik k u ra m ın ı sa v u n a n M o n d r i a n ’a ve m obil h eyke lle r a lan ın d a da C a l d e r ’c ç o k şey b o r ç lu d u r . Ç a ğ d a ş m ü z iğ in en çarpıcı ö r neklerini I g o r S t r a v i n s k y , S c h o e n b e r g . A l b a n B e r g ve H in d e m i t h verm işlerd ir. Batı sa n a tın d a zenci m üziği ile resim ve h eyke l sa natının etkilerini de gözardı e d e m e y iz. Ö zellik le p rim itif sa n a tç ıla rın in sa n lığın ilk ç ağ ların a d e k uza n an bilinçaltının ü rü n leri k e n d ile rin e uzun g eç m iş in an ım sa m ala rı o la ra k g ö r ü n m ü ş le r d i r . 1900'lerdcn bu y a n a bilim sel b u lu ş la r gide re k artm ış, b il g ile r im iz d e k i bu şaşırtıcı ç o ğ a lm a aynı z a m a n d a e k o n o m ik bir z e ng inliği d e d o ğ u r m u ştu r . A n c a k bu bolluk, yan ın d a bir y o k s u llu ğ u da g elirm iş; bu a c ım a sız k arşıtlık bir y a n d a z e n g in bir k e sim i o lu ştu ru rk en , öte y a n d a da d ü n y a nü fu su n u n büyük bir kıs m ın ın g e liş m e sancıları ç e k m e s in e ve yetersiz b e s le n m e sin e n e d e n o lm u ş tu r. A y rıc a nailleşmiş o ac em i b ü y ü c ü k a r ş ım ız a tr a jik bir m a n z a ra da d ik m iştir. A tom çe k ird eğ in in p a r ç ala n m as ıy la insan, m a d d e n in en k ü ç ü k yapısı ü ze rindek i g ü cü n ü n üstü nlüğünü k a n ıtla m ış ve d oğay ı istediği b iç im e d ö n ü ştü re b ile c e ğ in i g ö s term iştir. A m a aynı z a m a n d a aynı insan kendi y o k o lu şu n u n k o ş u lların ı h a z ır la m a riskini de ü stle n m iş b u lu n m a k ta d ır. B öylec e
v;
tam bir k arm a şık lığ ın vc a ç m a z ın o rta sın d a kendini bulan insan, bu tür kaotik bir ortam d a kendi psikolojik, moral ve m etafizik kav ram larını ve eğilim lerini sürekli so rgulaya n ve d u rm ad a n sarsan bilim ve tek n iğ e yeniden e g e m e n o lm a yollarını a r a m ay a k o y ulm uştur. A c a b a onları tekrar ele geç irip istediği biç im d e y ö n lendirebilecek mi? Bilimleri etik açıdan tem ellendirebilecek mi? D en genin yitirildiği bir o rtam d a bilg e ce bir d ü zen nasıl k u rulabilecek ve uygarlık nasıl sü rd ürülebilecektir? Sürekli ve yo ğun d eğ işim lerin o ld u ğ u bir yerd e v erim li bir d ü ş ü n m e de g e r çe k le ştirile m ez . Y arattığı uygarlığı h em bü yü te n hem de yıkan bir insanlık için g elecek pek de üm it verici olam az; P a u l V a l é r y bu k o n u d a şöyle bir u yarıda b u lu n m a k ta : “B iz ö te ki uyga rlıkla r, şim d i b iliy o ru z k i a rtık b izle r de ö liiın liiy ü z’ (N ou s autres ci vilisations, n ous savons m aintenant qu e nous so m m e s m o rte lle s’). Bilinçli y a d a değil artık h ep im iz böyle bir tedirginliğin (angoisse) içine d ü ş m ü ş b u lu n u y o ru z . Ç a ğ ım ız ın dehşet vere n görü n tü le ri; kitlesel k ıy ım lar, zorunlu göçler, işkenceler, soy kırım lar, kısaca tüm insan hakları ihlalleri, hiç az alm ad a n süren bir olu m su zlu k lar dizisi olarak, gö zler önündeki uygarlığın içinde filizlenen bir bar barlığı sim g ele m ektedir. A to m çağı ac a b a yeni bir m a ğ ara ç a ğ m a başlan g ıç mı o la ca ktır? V ahşi k a p ita liz m in tüm insan değerlerini yıkışın a ne z a m a n son verileb ile ce k tir? A tm osferde ki o zon d e liğinin g enişle m esi s o n u c u n d a d ü n y a ça p ın d a do ğ ab ilec ek y ı k ım ların yan ın d a, A I D S ’in g id e re k y a y g ın la ş m a sı (2 0 0 0 yılında yak laşık 5 0 .0 0 0 .0 0 0 k işinin A ID S virüsü taşıyacağı ta h m in e d i liyor), nüfu su n aritm etik bir b iç im d e hızla artm asın a karşılık y e r yüzü kay n a k la rın ın sınırlı oluşu hiç de y ü z g ü ldürücü sa p lam ala r değiller ve g eleceğe olan gü venim izi sarsm aktalar. Sanki bir A pokalipsi, dü n y an ın sonunu y aşıyoruz; bu ifadeyi iki a n la m d a kul la nıyorum : zorlu görü n en gizem li işlerin ortay a ko n u lm a sı ve z a m anın so n u n u n geldiğini ilan etm e. A m a her türlü ça tışm ad a n uzak d u rm a k ve y ıkım lardan k a ç ın m a k bilinçliliğini g ö ste rm ek su retiyle beklen en bu sonu hep birlikte geciktirebiliriz. D oğayı a n la m ay a çalışırken aynı z a m a n d a sanatları d a d e ğ e rlen d irm e k ; o n ların yapılarını, dinam ik lerini tanım ak bizler için bir görev olm aktadır. V arlık ile yo k lu k a ra sın d a yaptığı y o ru m la rla bizleri biçim lendiren sanatlar, insan varlığının tem el belirleyiçişidirler.
M)
1914’ten önceki yıllar A v ru p a , ö zellikle de F ra n sa için, yazın ve öteki san al dalları a ç ısın d a n o ld u k ç a verim li y ıllar olm uştur. “B e lle é p o q u e ” (G üz el d ö n e m ) d iy e adlandırılan bu d ö n em g e r ç e k le n de tüm sa n atlar için g ö rk em li bir d önem sayılır. 1919-1939 yılları ara sında, P r o u s t ’un ö lü m ü n d e n sonra (1922) “ Y itirilm iş Z a m a n ın A r a ııış ı” y a y ım la n m ış ; bu y apıtla y e n id e n b u lu n a n z a m a n ın gizi k e ş fe d ilm iş ve ö y k ü n ü le m e y e n b e n z e r siz cüm lelerin s ır a l a n ış ıy la eş siz ta b lo la r se rg ile n m iş tir . K o s m ik bir y a p ıt d ü ş ley en P a u l C l a u d e l, d r a m ve lirizmi ca n la n d ırm ıştır. S ürekli k e n disini sorgulayan A . G i d e , “ Y eryüzü N im e tle ri” ve “ V atikan M a h z.enleri’'n d e n güçlü b ir so lu ğ u b iz lere u staca d u y u m sa tm ıştır. P. V a l é r y p e k ç o k k o n u y a ilişkin ara ştırm aları s o n u n d a şiire d ö n e r e k b a ş a rısın ı k u tla m ış , sa n a tın sın ırla r ın a u la ş m a y ı a m a ç lam ıştır. İzleyenlerin i z a m a n gibi dö rd ü n cü bir b o y u tla z e n g in le ş m iş bir p sik o lo jiy e d o ğ ru sü rü k le y e n P r o u s t , y azın sal y aratıcılığı sa y e sin d e o r ta y a k o y d u ğ u o b e k le n m e d ik d e n e y im le riy le , z a m a n d ışın d a, “n esn ele rin ö zıT n e varm ayı d e n e m iş ti r. G i d e ile V a l é r y ’ye gelince, birbirlerinden ço k farklı s a n a t anlay ışların a sa h ip olan bu iki sanatçı d a y a ra tm a e d im in in o ç o k du yarlı ç ö z ü m le n m e s in e k e n dilerini adam ışlardır. B ö y le c e y a r a tm a sorunu, kendi ü ze rin d e bir refleksiyon konu su o lm akta; k e n d in e ö z g ü k o şulların y a s a la rın ın ve rastlantılarının bilin cin e v a r m a o la ra k iki açıdan ird elen m e k tey d i. Y a r a tm a so ru n u n a bu iki a ç ıd a n y a k l a ş ı m a M a l l a r m é ’nin katkısını d a e k l e m e m iz gerekir. Ç ü n k ü o k u ş k u su z m o d e rn sa natların ve yazın ın en b ü y ü k k u r a m c ıla rın d a n biridir. Bu a r a d a yeni k u şa k b a ş k a ld ı r m a y a h a z ırla n m a k ta y d ı; o n la ra g ö r e a rd ın d a n savaşı ve o n u n h e r alan da ki y ık ım ların ı getiren o “ç ılg ın y ı l l a r 'm (a n n é e s folles) eğ ilim lerin in ö n ce lik le aşılm ası y a d a sa rsılm ası g e re k m e k te y d i: A şırıy a k aç an fantezi, kolaycı k o z m o p o litlik , tu h a f ve hiç g ö r ü lm e m iş bir beğeni. A n c a k k ısa bir z a m a n içinde, p e k de hoş o l m a y a n k ışk ırtm a la r ara sın d a D ad a cı ve G e rç e k ü stü c ü hare k etle r derin bir hu zu rsu z lu k ile güçlü bir tu t k u y u g ö z l e r ö n ü n e serdi. A lış ılm a m ış ın ve tu h a f o la n ın a r a ş tırılm ası b ir oyu n değil, a m a bir y ö n te m , belki de bir m etafizik o la ra k b e n i m s e n m e k te y d i; dilin ve d ü şü n c e n in yapıları, bazı uzla şım la r ve m e k a n iz m a la r altında, otan tik bir gerç ek liğ e v arm a k
61
a m a c ıy la bir tür p a rç ala n m ay a (désintégration) tabi tutulm aktaydı. D ad a cılık ve G erçe k ü stü c ü lü k (S urré alism e ) g ö rü lm e y e d e ğ e r ve g e rç e k te n de tipik sanal anlay ışlarıydı. I. D ü n y a Savaşı ve so n rasının acılarını çe ken gen ç kuşak ve onları iz ley e n le r yeni a ra y ışla r iç in deydi. Philippe Soupault, Paul E luard, Benjam in Péret gibi gen ç şairler, 19. y y 'ın R o m a n tiz m , Realizm , S e m b o liz m gibi k u ru m la ş m ış akım la rın ın sanatsal etkilerini silm ek, k a lıp laşm ış tu tuc u d ü ş ü n c e yapısın ı y ık m a k , to p lu m c a kabul ed ilen ahlaksal, sosyal ve estetik değ e rlere karşı çık m ak istiyorlardı. Bu, kişisel bilincin bir isyanıydı adeta. G erçi A rthur Rim baud, G uillaum e A pollinaire gibi d ü şü n c e n in şiirselliğini ve im genin g ü cü n ü s a v u n an şairlere saygı d u y u yo rlardı; am a kurulu d üzen adına, sanatsal biçim ve üslup adına herhangi bir baskı altına g ir meyi de k abul etm iyorlardı. İşte bu g ö rü şler sistem li bir biç im d e D a d a c ılık a k ı m ın d a dile getirilm iş, Tristian T z a r a ’nın b a ş ın ı çektiği bu akım 1916'da Z ü r i h ’te doğarak, kısa bir süre son ra A ndré B reton ve ark a d a şla rın ın , Eluard. A ragon, S oupault’un d e s te ğ iy le P aris yaz ın çe v rele rin d e y a n d a ş bulm uştu: ‘We ressam ta n ıy o ru z n e edebiyatçı, ne m iizikçi, ne yontucu, ne din, n e d in sizlik, n e cu m h u riye tçi, ne kralcı, ne anarşist, ne so sya list, n e d e m o k ra t... hiç, h iç b ir şe y tanım ıyoruz." diyen D ad a cıların bu katı tutu m u y an ın d a André B reton ve G e rç e k ü slü c ü akım d a h a yapıcı gö rü şlere sahipli. G erçi d in d e n ya d a to p lu m d an u m d u k la rı bir şey y o k tu am a, kişisel bilinçlerini üst d üze y de yan sıta ra k ö z g ü rle ş m e n in yollarını arıyorlardı. B ir sandt ya d a ed e b iy a t yapıtı y a r a tm a k o n la r için ikinci d ere ce bir uğraştı; y a ş a m a karşı bir tav ır a lm a k d a h a ağır basm ak tay d ı. Şiirsel eylem i ise yitirilm iş ö z gürlüğü y en id en k az an m an ın yollarından biri o larak g ö r m ekteydiler. T a h ta d a n y apılm ış o y u n c a k d e ğ n e k at a n la m ın a gelen ve bir s a n a l a n l a y ış ın a y a k ış tır ıla n " D a d a ”cılık hareketi, sa natlarda ide olojik ve estetik sın ırla m a n ın y a d s ın m a sı olarak o ld u k ç a karışık ve zor anlatılan bir d ö n e m in ürünlerini kapsar. A n la d ığ ım ız an lam da sanatsal bir akım o la m a y a n D adacılık, “n e re d e y se b ir sa v a ş tiibi ü lken in ü ze rin e çö ken b ir fır tın a y d ı”; 1915-1920 ara sın da aynı anda Ziirih ve N e w Y o r k ’ta ortaya çıkan ve dah a so n ra Paris, B e r lin, H annover. Köln gibi kentlerin iz lem iş oldukları D a d a hareketi,
ö.1
ş a i r H ugo B a ll’ın Z ü r i h ’te ünlü “C a b a ret V o lta ire” adlı hem en tü m sa n a tla rın s e rg ile n d iğ i g e c e k u lü b ü n ü k u r m a s ıy la başlam ıştır. D a d a c ılığ ın sürekli o la ra k in s a n la ra sataşan, sanatın yitirilm esini ö n e r e n , b u r ju v a to p lu m u n u n ü stü n e k ışk ırtıcılık y ap a ra k ç e k in m e d e n g ide n bir tu tu m u v ardı; bir y a n d a n alışılm ış sanatsal d e ğ e r le r e ina tla ve n efretle saldırırken, ö b ü r y a n d a n da sanatta şa n s ın v arlığ ın ı a r a y a n ve b u la n , s k a n d a lla r p e ş in d e k o şa n ve sü rekli y a y ı n la r çık aran ; kendi iç lerin d e bile a n la ş a m a y ıp k av ga et m eyi ilkelerine aykırı g ö r m e y e n b ir topluluk g ö rü n ü m ü n d e y d i D a d a c ıla r ; H ans R ichter, “D a d a : A r t a n d A n ti A r t” adlı yapıtında, “T ıp kı b a k te rile rle a n tib iy o tik le r a ra sın d a k i ilişkid e o ld u ğ u gibi, to p lu m ve rd iğ im iz b ir m e sa ja y a d a y a p tığ ım ız b ir p ro v o k a sy o n a a lış tığ ı za m a n , o nu h e m e n te rk e d ip y e n is in i a r ıy o r d u k ’’ der. Zaten D a d a h a r e k e tin in k endi m a n if e s to s u n a ve ilkelerine karşı çıkm ası. “en iistiin D a d a c ılık ” o la ra k an la şılm a k ta y d ı. N e w Y o r k ’d a D ad a h a r e k e tin in ö n c ü le rin d e n say ılan M arcel D ucham p, M an R ay ve F rancis P icabia bu s a n a t a k ı m ın a d a m g a la rın ı v u r m u ş k im se le rd ir; s a n a ta karşı giriştiği en sert “s a v a ş ım ” d ö n e m le rin d e bile P icabia, şa şk ın lık v erici sa n atsa l y a p ıtla r üretm iştir. R e s s a m , y a yın c ı ve “y a p ı ş tır ı c ı” (colagiste) olan H a n n o v e r ’li K urt Schw it ters y a p ıtla rın d a iç g ü d ü sü n ü ; K ö l n ’lü D a d a ist M ax Ernst ise bilgi ve ze kasını k u lla n m a k ta y d ı. M arcel D u ch am p ’a göre, “H erş e y i h e s a b a k a ta ra k y a r a tıc ı ed im tek b a şın a s a n a tç ı ta ra fın d a n y ü r ü tü le m e z; izleyici, y a p ıtın iç se l n ite lik le rin i ç ö z e re k ve y o ru m la y a ra k o n u d ış d ü n y a ile ilişk iy e g e ç ir ir .” D ü z e n li b ir y a p ıtla r birliği o lm a y a n D ad a cılık , b ir tavır alışla, bir b a ş k a ld ırıy la p arla y a n ve sa n ata b en z e y e n ile b e n z e m e y e n , bir a n l a m ta ş ıy a n ile ta ş ım a y a n , b ir y ığ ın kağıt, m a lz e m e ve afişi o r ta y a d ö k ü v e r e n bir hareketti. H ans A r p ’a göre D ada, “cen n etle c e h e n n e m a ra sın d a b ir d e n g e a ra m a k ta y d ı ve a n la m sız lığ ı değil, ‘a n la m sız s a n a t’ı sim g e le m e k te y d i.” D a d a ’nın g e tirm iş old u ğ u ö z g ü r l ü k a n la y ış ı, y a ş a m ı n k e n d i liğ in d e n liğ i y le ö z d e ş le ş e n b ir d ü n y ad a n , bizi 2x2'nin 5 ettiği yeni bir d ü n y a y a gö tü rm e k tey d i. Ç ünkü y a ş a m ı n o ld u ğ u gibi s a n atın d a bir m an tığı, yani h e r za m a n g e çerli k u ralları, yoktu. B u d ü n y a n ın tek bilinen p ro g ra m ı, hiçbir p r o g r a m ın ın o la m a y a c a ğ ıy d ı. S im ü lta n e şiir o k u m a seansları d ü z e n le y e n , a n la m s ız sö z c ü k le rle “S o y u t Ş iir ”1er y az an gürültülü ma-
kinaları icai ede n bu akım ın üyelerinden J o h a n n e s B a a d e r , k e n disini ö n c e A l m a n y a ’nın, so n ra da d ü n y an ın C u m h u rb a şk a n ı ilan etm işti. A n c a k b ö y le sin e bir o rta m d a , sa v aşla rın ve z a m a n ın a ş ın d ırm a sın a ve y ık ım ın a u ğ ra m a d a n aya k ta kalan yapıtlar da b u lunm aktadır. D adacılık, o ana değin süregelen “d u v a r re sim leri”ni bir yan a bırakarak, kendisini bir “y a p ış tır m a ” (C olage) ve “b ir le ş tir m e ” (A s se m b la g e ) dü n y asın d a; kutular, nesneler, çeşitli m a lz e m e le r o rtasınd a, g ü n lü k y aş am ın sanatla birleştiği n o k ta d a b u lm u ş tu r. “S a n a tç ın ın zih in se l etkin liğ i, y a n i d ü şü n se l a n la tım giicii, y a ra tıla n n e sn ed e n d a h a ö n e m lid ir” diyen M a r c e l D u c h a m p bu k o n u d a şunu da ekler: “B ilim in belirliliğini, k e sin liğ in i su n m a kla il g ile n iy o rd u m am a bu, b ilim aşkı için değil, tam tersine, onu k ib a rc a g ö zd e n d ü şü rm e k içindi. Y akla şım ım iro n ik ti.” R e sm in fi ziksel y a n ın a y ö n e ltilm iş aşırı b ir karşı çıkış, m e ta f iz ik b ir y a k laşım olan D adacılığ ın bu ünlü tem silcisi aslın d a g ö rselliğe bir baş k a ld ırm a tu lu m u n u be n im se m iştir. G ö rs e llik le anlıksallığ ın b irleştirilm esini g e r ç e k le ş tir m e uğraşısı içinde b u lu n a n o n a göre, d ü şü n ü le n , g ö r se lle ştirm e d e n d a h a ö nem lidir. D u c h a m p ' n ı n ç a lışm asının te m eli k a v ra m la rın s u n u lm a sın a d a ya nır; ve sanatın duy usal yanını y ap ıtlarından uzak tutar. S an atın elle y a p m a k d e m e k o ld u ğ u n a inanan D u c h a m p ’nın y a p ıtla rın d a us sınırlarını zorlayan ta n ım la r bulu ruz. Y üce ltilm iş olanın değerini d o ğ r u la m a ölç ütle rin in irdelenm esi anlayışı D u c h a m p ’nın s a n atın d a her za m a n varolm uştur. O aynı z a m a n d a sanatı diri tutan toplum d i n a m iz m in e d ü şünc eyi bir tepki şoku olarak veren bir d a v ra n ışla r için de b u lu n m u ş tu r hep. M a r c e l D u c h a m p ’nın sanat seçeneği “K a rtezia ııizm S o n r a s ı’tu n K a lıtım sa l E vrenF ’ne uy gundur. A. D ü r e r ’in p e rs p e k tif m e k a n iz m a s ıy la b irbirinden ayrılm ış sanatçı ve model im gesi kartezyen bilgi kuramı için ö rn ek kabul ediliyorsa eğ e r D u c h a m p ’nınki “K a rteziya n izm so n ra st”dır. Verileri bilinçli b iç im d e belirsizlik taşıy an D u c h a m p ’nın P ost K a r le z ia n iz m ’inin öze ilişkin iç görüsü ise A n lam b ilim ci A lf r e d K o r z y b s k i'n in “H a rita a ra zi d e ğ ild ir” söz üyle en iyi biç im d e açıklanabilir. S anal y a p ıtıyla karşı k a rşıy a g e lm e k , bu k a tılm a gere k liliğ i D u c h a m p ’nın stratejisinde açık ve tem el o la ra k görülür. S a n a t yapıtı ve sanatsal etkinlik hiçbir zam an aynı o lm ayacaktır. Yer, za m a n ve h atta ana göre değişebilen, y o ru m la n a b ile n bir ev re n d ir sanat. M
A n tic ste lik, an arşist ve n ih ilist bir sanal an lay ış la ortay a çıkan D a d a c ılığ ın ku llandığı ra stla n tıy a d aya nan te k n ik le r d a h a sonra G e r ç e k ü s lü c ü le r ve S o y u l D ış a v u r u m c u la r ta ra fın d a n k u lla nılm ış; K a v r a m s a l S a n a t da köklerini D a d a c ıl ık ’la bu lm u ş tu r. 20. yy'ın ilk yarısın ın hiç k u ş k u su z en zeki ve ç oğu insan için de en sıkıcı ki şisi o la n Ducham p, tu tu m u ve sanat karşıtı d a v ra n ışla rıy la ö n em li b ir e tk ile m e d e b u lu n m u ş ; ve bu etk ile m e g erçekten de D a dac ılık ve G e r ç e k ü s tü c ü lü ğ ü n ötesind e, ç a ğ d aş yenilikçi sanal h a rek e tin in önem li ak ım la rın a , H ap p e n n ig , P op Art, O p Art. M i n im a l' S a n a t ve “A n ti-fo r m ” ile K av ram sal S a n a t’a değin u z a n m ış tır. O n u P o s t m o d e m i z m ’in ö n c ü lerin d en biri olarak ra h atlıkla anabiliriz. Bu ara d a D ucham p, im geyi, bilinen resim sel ö z e llik le rin d e n a r ın d ırm a k d ü şü n c esin i so n u n a d eğin zorlay an tual dışı bir tu tu m la, n e s n e n in kendisini se rg ile y e re k ilk 'h a z ırn e s n e le r 'i (R e a d y - m a d e ) ge rç e k le ştirm iş tir. T ü m D adacı sa na tç ıla ra göre, “savaş, m a d d e c i d e ğ e r le r iistiine te m e lle n d irilm iş B a tı to p la m la r ın ın ö lü m sa n c ıla rın ın b ir b elirtisid ir, yo k o lıışla rın ın b ir s e m p to m u d u r ' S anatçı, to p lu m d a y e r le ş m iş d e ğ e r le re g ö r e y ap ıt ürettiği sü re c e , bu y o z la ş m ış ve k o k u ş m u ş d ü z e n e p a r a karşılığı h iz m e t v e re n b asit bir ara çta n b a ş k a b ir şey d e ğ ild ir.Ö rn e ğ in şairler b ö y le bir k o n u m d a g e r ç e k birer şair değil, a n c a k sırada n birer “u ya k b a n k a s T d ırh r. Bu n eden le top lum sal d e ğ e r le r e ters düşen ve g e l e n e k s e l sanat k a v ra m ı d ışın d a kalan he r türlü e y le m y a da işlem , yeni bir sanat ve toplu m biçim inin y a r a tılm a s ın d a tem el bir rol o y n a y a c a k tır. D ad acılığı bu g ö rü ş le r in d e n ö türü “e ste tik b ir h iste ri'' ya da “k a rşı s a n a t” olarak d e ğ e r le n d ir e n ç e v r e le r de o lm u ş tu r. D a d a c ılık h areketinin bir d e v a m ı sayılan G erçe k ü stü c ü lü k , a m a ç la d ığ ı üst d ü ze y d e k i id eallerin uluslararası y a y gınlığı, y arım yüzyıl k a d a r süren etkinlikleri ve kendini izleyen sanat hareketleri üstü n d e k i etkileri n e d e n iy le 20. y y ’ın en b ü y ü k sanat ak ım la rın d a n biri o la ra k anlaşılm ıştır. Ö te k i sa n at h a re k e tle rin d e n , içinde b a rınd ırd ığ ı y etk in sa n a tç ıla rın sa y ıc a ç o k lu ğ u ve sanatçıların ilgi a la n la rın ın çeşitliliği d o la y ıs ıy la d a ay rılan G e r ç e k ü s tü c ü lü k ; K ü biz m . E k p re sy o ııizm , F ü lü riz m gibi sanat a kım la rının y aln ızc a e s tetik b ir b o y u tla sınırlı biç im se l dev rim cilik lerin in ötesinde, lam a n la m ıy la yeni bir d ü n y a ve y a ş a m biçimi y a r a tm a y a y ö nelik bir
65
a nlay ışın ü rü n ü o lm u ş tu r. Bu n e d e n le de salt sanatsal alan la sı nırlı k a lm a m ış; R o m a n tiz m gibi felsefesini ve eylem in i g ü n lü k y a şamı b elirle y e c e k b ir b iç im d e u y g u la m a a lan ın a k o y a n G e r ç e k ü stü c ü lü k , I. D ü n y a S a v a ş ı’nı b u rju v a ahlak ve d eğ e rlerin in iflası ola ra k algılayan ve bu d eğe rlerin sanatsal alandaki u z a n tıların a bir tepki o la ra k d o ğ a n D a d a c ı ak ım ın o lu m s u z ve yıkıcı b a k ış açısını o lu m lu b ir e y l e m b iç im in e d ö n ü ş tü r m ü ş tü r. A n c a k D ad a cılık 'ın isyancı ruh u n u s ü rd ü re n G e r ç e k ü stü c ü lü k , ç a ğ d aş d ü n y a y a , ö zellikle de bu d ü n y a n ın u y u m ve ahlak ö lç ü tle rin e karşı a m a n s ız bir savaş açm ıştır. G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’e g ö re akıl ve m a n tık y o lu y la bilinebilirlik kaz an a n salt gerç ek lik (h a k ik at) kav ra m ı, y a ln ız c a b asil bir y a n ıls a m a ve k an d ırm aca d ır. G e le n e k s e l m a n tık ve d ü ş ü n c e b iç im in in karşı se ç e n e ğ i ise g e r ç e k lik dışı b ir id e alizm y a d a belirsiz bir k arm a şa, sto k a stik f e n o m e n le r d e n o luşa n bir k ao s değildir. T a m tersine d a h a üstün ve so m u t bir gerçeklik a n layışıdır bu. B ö y le bir G e rç e k ü s tü c ü lü k d o ğ a y a değil, o nu y o ru m la y a n insanın d ü ş g ü c ü n e d a y a n m a k ta y d ı. Bu tü r bir d ü şg ü c ü ç o c u k o y u n la rın d a, delilerin a m a ç s ız d a v ra n ışla rınd a , ilksel k a bilelerin tö ren lerinde ve u y g ar insanın dü şle rin d e b e lirm ekte yd i. İşte b u rad a n h are ketle G e r ç e k ü s t ü c ü l ü ğ ü n k u ram c ısı sayılan A ndré Breton sanatçıları, iç g ü d ü y e alabildiğine serbestlik tanıyan bir d ü n y a k u r m a y a ç a ğ ır m a k ta ve şöyle bir ta n ım la m a y a p m ak taydı: “G e rç ek ü stü c ü lü k; sözle, ya zıy la y a da b a şk a b ir b i çim d e, d ü şü n c e n in g e r ç e k işle y işin i o rta y a k o y m a k için k u lla n ıla n ka tıksız ru h sa l b ir o to m a tizm d ir (A u to m a stism e p sy c h iq u e p u re ); ve u su n h iç b ir den etlem esi, h iç b ir etik ve estetik tasa o lm a d a n d ü şü n c e n in k e n d in i o rta y a k o y m a s ıd ır .” Çeşitli m a n ifesto lard a genel çizgileri b ö y le c e dile getirilen G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’ün hareket noktası F r e u d ’un psikoanalitik ku ramı o lm uştu r. S ü rr e a liz m ’in d o ğ d u ğ u y ıllard a F r e u d ve p si kanalistlerin dü şü n c ele ri yeteri k a d a r geçerlilik k az a n m ış değildi. A n c a k I. D ü n y a S a v a ş ı’nın ard ın d a n gelen m oral ç ö k ü n tü o r tam ını yaşay a n G erçe küstiicüle r, F r e u d ’un 19. yy burjuvazisinin ah lak ve g erç e k lik anlayışını sa rsa n d ü şünc ele rini yeni g e r çekçiliğin temeli olarak benim sediler. F r e u d ’dan ö n c e d ü şü n c e , yalnızca bilinç d ü ze y in d e bir olgu olarak b ilinm ekley di; oysa p si k analistler baskı altın da tutulan b ir bilinçaltı d ü n y a s ın ın varlığını
66
keşfettiler. B u bilinçaltı d ü n y a s ın ı su y ü z ü n e ç ık a r m a k ise Gerç c k ü s tü c ü lü k ’ün n e re d e y se resm i p rog ra m ı haline geldi. Bu sanat a k ım ın ın t a n ım ın d a m a n tık d e n e tim in d e n b a ğ ım s ız bir yön te m ola ra k ö n e rile n “o to m a tiz m ” ve “o to m a tik y az ı” , h erhangi bir m a n tık zinciri iz le n m e k s iz in a k la g e le n her şeyin kağıt ü stüne d ö kü lm e si a n l a m ı n a g e lm e k te y d i. R e s im d e ise aynı şey çizgi ve ren k le s a ğ la n m a k ta y d ı. B ö y le c e G erç e k ü stü c ü lü k hareketi, bu a n la m ve te m el d ü şü n c e le ri iç e re n “M a n ife ste d u S u rré a lism e " adlı b ild irin in 1924 y ılın d a A n d r é B r e t o n tarafından y a y ım l a n m a s ı ile b a ş la m ış o ld u . B u ilk M a n i f e s t o ’d a A. B r e t o n şö y le d iy o r d u : “M a n tığ ın e g e m e n liğ in d e n k u r tu la m a d ık henüz. S ö z ü b u ra y a g e tirm e k istiyo rd u m . A m a g ü n ü m ü zd e m a n tık y ö n te m le ri ik in c i d e r e c e d e ö n e m li so ru n la rd a n b a şk a sın a u y g u la n m ıy o r artık. M o d a o la ra k sü rü p g id e n sa lt usçu lu k, d e n e y im ize s ık ı s ık ıy a b a ğ lı o la y la rd a n b a şk a sın ı ele a lm a y a izin verm iyo r. Ö te y a n d a n m a n tığ ın a m a ç la rın ı g ö zd e n ka ç ırıyo ru z. D e n e y in k e n d is in e s ın ırla r ç izd iğ in i h ep im iz biliyo ru z. D e n e y b ir k a fe sin iç in d e d ö n ü p d u ru y o r. O n u k a fe ste n ç ık a rm a k g ittik ç e g ü ç le şiy o r. D e n e y b ile d o la y s ız y a r a r lılığ ı g ö ze tiy o r; o n a d a ya n ıyo r. S a ğ d u y u o n u n b ek ç iliğ in i y a p ıy o r. U ygarlık ve ile rle m e uğruna, k u ru n tu ve b a tıl d e n e b ile c e k n e varsa, haklı ya d a h aksız, h ep si z i h in d e n d ışa r ı a tıld ı. K u lla n ım a u y g u n o lm a ya n h e r a ra ştırın a b i ç im i a fo ro z ed ild i. G ö rü n ü şe b a k ıla c a k o lu rsa d ü şü n se l d ü n ya n ın en ö n e m li p a r ç a la r ın d a n b ir i so n y ılla rd a ra stg e le a y d ın lığ a ç ı ka rıld ı. K im s e n in ilg ile n iy o rm u ş g ib i g ö rü n m e d iğ i bu p a rç a b en c e ç o k ö n e m lid ir. B u lu şla r ı için F r e u d ’a te şe k k ü r etm eliyiz. B u b u lu şla ra b a ğ la n a n b ir d ü ş ü n c e a k ım ı b e lirm e y e ba şla d ı. İn sa n a ilişk in a r a ş tır m a la r y a p a n biri, bu a k ım ın ya ra rın a , a r a ş tır m a la rın ı g ittik ç e ile rle teb ilir. Y alnız k ısa c ık g e rç e k le ri g ö z ö n ü n d e tu tm a k zo ru n d a d e ğ ild ir artık, im g e le m h a kla rın ı ye n id e n ele g e ç ir m e k ü ze re d ir belki. R u h u m u zu n d erin lik lerin d e, yü zü n d e k i g ü ç le r i a r tır a c a k y a d a o n la rla b a şa rılı b ir şe k ild e sa v a şa c a k g ü ç le r varsa, b u g ü ç le ri ö n ce ya k a la m a m ız, so n ra d a g erek irse a k lım ızın d e n e tim in e so k m a m ız ço k y a ra rlı olur. Ç ö zü m leyicilerin k e n d ile ri d e k a z a n ç lı ç ık a rla r b u n d a n . A m a bu işin y ü rü tü lm e sin i s a ğ la y a c a k a ra ç la rd a n b ir te kin in b ile d e n e y -ö n c e si b elirle n m em iş o ld u ğ u n u u n u tm a m a lıy ız. ”
67
Ö nceleri dah a çok şiirle ilgili olan hu ilk m a n ifesto n u n dile g e tirdiği p ro g ra m çeşitli sanal alanlarını da aynı an d a kap say a cak denli genişli. G erçe k ü stü c ü lü k bir akım olarak ortay a çıktıktan sonra çeşitli sanat dalların d a n ö nd e gelen sanatçılar kendilerini bu adla tanım ladılar. Bu sanatçılar arasında.- bazılarını y u k a rıd a a n d ığ ım ız gibi, L o u is A r a g o n , P h ilip p e S o u p a u l t , B e n j a m i n P é r e t, R o b e r t D esn o s . R e n é C r e v e l. J a c q u e s P r é v e r t . R e n é C h a r . P i e r r e N av ille ve R a y m o n d Q u e n a u gibi şair ve y azarlar; A n to n i n A r t a u d gibi tiyatrocular; M a x E r n s t , J e a n A r p , S a l v a d o r Dali. J o a n M ir o . Y v es T a n g u y , A l b e r t o G i a c o m e t t i ve R e n é M a g r i t t e gibi ressam ve yontucular: M a n R a y gibi fo to ğ ra f sanatçıları ve L o u is B u n u e l gibi sinem a yö netm enleri b ulunm aktaydı. K u ram cısı o lduğu akım ın biiLün ilkelerini so n u n a k ad a r büyük bir ti tizlikle savunan B r e t o n , bu katı tutum u yü zü n d e n so nunda yalnız k a lm a s ın a karşın, sanatsal y aratıcılığı hiçbir siyasal ak ım ın ya da partinin hizm etine so k m a m a y a ve G e r ç e k ü s tü e ü lü k 'ü n ö z g ü r lü ğ ü n ü yaşam ı b o y u n c a k o r u m a y a ç a lış m ıştır. U z la ş m a z ki şiliği n e d e n iy le a r k a d a şla rın ın B r e t o n ’u yalnız, bırakm ası ve II. Dünya S avaşı sonrasına V a ro lu şç u lu ğ u n etk isiy le G er çekü stü c ü lü k giderek eski etkinliğini yitirmiştir. G e rç e k le n de k en dine ö zgü bir sanal anlayışı olan G e r ç e k ü s tü e ü lü k ’ün y aln ızc a iki sa v aş arası d ö n e m in bir özelliği o ld u ğ u n u s a n m a k yanlıştır. 1920’den 1940’a değin özellikle tiyatro sanatında, “tra g e d ya n ın rön e s a n s ı” ya da “g elen e kle rin ko m e d y a sı" diye adlan d ırab ilec eğ im iz türde ve içerikte başarılı ö r n e k le r verilm iştir. B u a k ı m a çok sıkı bağlı o lm a m a k la birlikle G i r a u d o u x . S a l a c r o u , A n o u ilh gibi o y u n yazarları kom ik ve trajik öğeleri insanlık d u ru m u içinde ö zg ü n örn eklerle serim lem işlerdir. A n d r é M a l r a u x , zengin ve farklı bir ro m an anlay ışıyla, M a u r i a c ve B e r n a n o s ise H ıristiyan değerlerini kullanarak kurtuluşun ya da c e h e n n e m azab ının gi zem li yollarına kendilerini vuran yaratıkları resm elm işlerdir. N eh ir romanı türüyle R . M a r t i n D u G a r d ile D u h a m e l m odern hüm anizm i anlatm ayı denediler. J u l e s R o m a i n s , “ortak d u y u m c u lu k " (U n a n im ism e) adını verdiği bir anlatım tekniği ile çok say ıd a izleyici buldu; G io n o . d oğa tem asını y en id en ele alıp g e liştirdi; M o n t h e r l a n t , S a i n t - E x u p é r y ve M a l r a u x aydın latıcı büy ük rom an türüne ö rnekle r verdiler.
OK
1 9 4 0 'lı y ıllard an s o n r a II. D ü n y a S a v a ş ı’nın yol açlığı insanlık d u r u m u n u n acil prob lem lerin in ç ö z ü m ü n e dönülm esi zorunluluğu kendini hissettirdi. Bu arada bir y a n d a n "sa ç m a ” (absurdc)'nm fel sefesi y ay ılm a k ta y k e n , ö b ü r yan dan da ‘'sorum lu, yiikiim lii” ( e n g a g é ) yaz ın g ü n d e m e g ir m e y e b aşlam ıştı. A r a g o n ve E l u a r d gibi g e ç m iş te G c rç c k ü slü c ii, savaş sıraların d a direnişçi ve daha so n r a d a lirizm in usta la rın ın y o lu n a düşen o/.anlar kalıcı yapıtlar verdiler. 1940’lı y ıllar aynı z a m a n d a V arolu şç u (Existentialiste) te zlerin de gen iş bir k e s im e y a y ılm ış o ld u ğ u yıllardır. Ö zellikle J e a n - P a u l S a r t r e ’ ın rom anları, oyunları ve d e n e m e leriy le bu g e n i ş y a y ı lım g e r ç e k l e ş m i ş old u . A .C a m u s , ‘‘sa ç m a ”y \ “b a ş k a ld ır ı” (ré v o lte ) ile aşm ay ı d e n e y e re k , insan kişiliğini yık ım a u ğ ra ta b ile c e k her türlü tehdide karşı onu savundu . G e r ç e k ü s tü c ü lü k bu sırad a b iraz d u ru lm u ş o lm a k la birlikle pek çok sa y ıd ak i şair ve r o m a n c ıy ı e tk ile m ey i sü rd ü rm ü ştü r. G e r ç e k ü stü c ü lü ğ ü n verim liliği ve ço k y ö n lü lü ğ ü yeni akım ların d o ğ m a s ın a n ed e n o lm u ş tu r. T iy a tro d a B e c k e tt ve Io n esc o . "Y en i R o m a ıı” a n l a y ış ın d a ise R o b b e - G r ill e t. B u t o r , C l a u d e S im o n , N a t a l i e S a r r a u t e ö z g ü n y ap ıtla r verm işlerd ir. T em el eğilim leri, tüm y a p ıla rın eleştirisini en uç n o k ta y a değin g ö tü rm e k olan bu s a n a tç ıla r; şair, r o m an c ı ya d a d r a m a tu rg olarak, yaratıcının y a r atm a s ıra s ın d a kendisin i g ö z le m le m e sin in bile yeterli o lm adığ ını d ü ş ü n e re k , kendi yap ıtla rı a ra cılığ ıy la yaratıcı e d im in o l a n ak ların ı ve anlam ın ı s o rg u la m ışla rd ır. S a n a lla y a ra tm a n ın b o yutları ve sınırları ü z e r in d e d uran bu sanatçılar b ö ylece “ş i i r d ı ş ı ” ( a p o è m e s), “k a r ş ıtiy a tr o ” (antilhéâlre). “k a r şı r o m a n ” (antirom an) gibi k a v ra m la rı o rta y a a tm ışla rd ır ki bu k a v r a m la r da varlığın hiç liği y a d a yoklu ğ u g ere k sin d iğ i gibi felsefi bir d ü şüncenin yazın ü z e r in d e y a n s ım a s ın a n e d e n olm u ştur. 20. yy sanat tarihinin en belirgin özelliklerinden birisi de. ge neld e resim alanındaki so y u l sanalın do ğ u şu d u r. "A rt a b str a it” g erç ek nesneleri ya d a varlıkları; onları farklı b içim lerde y o ru m la y a r a k da o lsa y e n id e n üretm eyi bir y a n a bırakır*ve kendi ‘'o/7/c'” lerini y a r a tm a y o lu n u seçer. B ö yle anlaşılan ve kavranan sanat artık bir "y e n id e n ta s a r ım ” (représenlatilon) olm a y ac ak , ama bir "stıııu m ” (présentation ), y a da bu terimin tam an lam ın d a "y a ra tm a ” (création) o lacaktır. İmdi ressa m la r ve yontu ustaları billi
on
dan böyle figüratif gelen e k ile no n -fig ü ra tif serüv enden birini b e n im s e m e k z o r u n d a k a lm ışla rd ır artık. K u ş k u s u z m im a r id e b u n a b enz er bir k o p u şta n sö z ed e m ey iz ; çü n k ü bu sanat alanı zaten d o ğası, ken d in e ö zgü yapısı gereği n o n - f ig ü r a tif tir; yani iş levselliğinin önceliği n edeniyle k u ru lu şu n d a figürlerin yeri yoktur. A m a hâlâ da ö rneğ in bir sütun, sanki bir ağaç k ütü ğ ü n ü n kızk a r d e ş iy m iş gibi d ü şü n ü lü r. A n c a k L e C o r b u s i e r ’nin tekniğiyle k a r ş ım ız a ç ık a n bir “iş le v se lc ilik ”'ı (fonctionalism e) yine de gözü pek atılganlığı ned e n iy le soyut sanalla ilişkisiz s a y am a y az ; onun ürünlerinin so yut biç im le n d irm e ile gizli bir akrabalığı var dır. M im a r L o u i s H . S u l l i v a n ’ın yapıtları ile W a l t h e r G r o p i u s ’un d oğa ile tekniği uzlaştırm aya çalışan Baııhaus E k olü, bu k o n u n u n daha y u m u ş a k , dengeli ve sıcak örneklerini verm işlerdir. T e k noloji ile d o ğa arasında uy um lu bir dengen in kurulabilm esi bugün de yaygın bir ö zlem o lm a kta n ö te y e g idem em iştir. 20. yy m üzikte klasik arm oninin temeli olan tüm geleneksel lonal işlevleri y adsıy an atonal bir y az ım sistem inin ortaya çıktığı; böylece k ro m atik gam ı oniki sesin ö z g ü rc e k u llanım ıyla bir tür oniki seslilik (d o d é c a p h o n ism e ) düze n eğ in in oluşturulduğ u bir çağ o lm u ş tu r. V a l é r y ’ye göre. “D o yu m olmaz, işk e n c e le r” (gênes e x quises) sunan bu d üze nek o lm aksızın g erç ek ve bütünsel bir sa nattan sö zed e m ey iz ; işle bu n ed enle oniki seslilik, dizisel (sérielle) bir m ü zik o la ra k kurulm uştur. N e var ki 1948'den bu y a n a çok daha köktenci başka bir d e v rim sesler dünyasını altüst etm iştir. "S o m u t m iizik” (M u siqu e conc rète ) olarak adlandırılan bu sanat türü, ad ın a karşın so y u l resim ve heykel sanatlarının sanki kız kardeşi gibidir. Bu som u t sanal dah a ö n c e hiç “d u y u lm a m ış ” ses ve ritmleri la boratu varda elde etm ekte, ve sesli kayıt bantlarının m a n ip ü la sy o n u y la birbirlerine e k l e m le n e re k oluştu ru lm akladır. G erçekliğ in ressamı olarak niteley eb ilece ğ im iz C ézanne’ ın 1906'da ö lü m ü n d e n bir yıl önce, 1905 S o n b a h a r Sergisi ile Yeni Y üzyıl F o p v is te ’leri tanıdı. D u y u ları co ş tu ra n “F a u v e "\zr (Çiğrenkçiler), hem iz lenim cilerin üstüste koydukları renk lekelerine karşı, hem de ak a d em isy en lerin öze nle süsleyip püsledikleri d e senlere karşı bir tepki o lm a k üzere kulam sı, p asa çalan rengi k u l landılar; ayrıntıyı ihmal e d e rek k on turla r ü zerin de durdular. A r a klım dan bazıları çağ ım ızın en büyük ressa m la rı o la ra k anılırlar; 70
b u n la r a ra sın d a h a y ra n lık u y a n d ıra n bir re n k ustası olan M a tis s e (1869-1954); b ilg e lik ve atılg a n lık ru h u n u u zlaştıran D u fy (18771953)'nin yanı sıra V l a m i n c k (1876-1958), M a rq u e t( 1 8 7 5 -I 9 4 7 ) ve D e r a i n ’¡(1880-1954) sayabiliriz. H e m e n aynı z a m a n la rd a “g ü m rü k ç ü ” ta k m a adlı R o u s s e a u ’n un artan ü n ü y le birlikte sahneye n a if sanatın ve “p r im itiv is m e ”\x\ d a l g a la n y a y ı lm a y a başlar. G e r ç e k len d e “n a i f ' bir ressam olan Rousseau(1844-1910). tek n iğindeki b o şlu kları im g e le m g ü c ü ve iç tenliğiy le giderm eyi b a ş a r m ı ş t ı r . U t r i l l o ’ya(1883-1955) g elin ce o, sanatın gizlerini bilen birinin g ö rü şle rin in tazeliğ iy le y a ln ız c a prim itiv bir sanatçı olarak k alm ıştır. D ış a v u r u m c u (E x p r e s s io n is te ) R ouault (1871-1958)’ya göre, “s a n a t b ir itir a ftır ” Dinsel y a da gerçekçi k o n u la n trajiğin derin a n lam ı iç in d e işlem iş olan bu sa natç ın ın üslu bu, eski bir c a m u sta sın ın d o ğ a llığ ın d a b u lu n a n vitray sanatını a n ı m sa tm a k ta d ır. D ış a v u r u m c u lu k (E x p r e s s io n is m e ) akım ı içinde ve “P a ris E k o lü ”n den olan iki sanatçı d a h a vardır, bunlar: S o u tin c (1893-1943) ve M o d i g l i a n i ’dir(1884-1920). 1907'den itibaren “ F a u v ism e ” ile “E x p r e s s io n is m e 'e karşı çık an yeni bir eğilim g ö rüyoruz; bu yeni ve ilgi ç e k e c e k ola n sanat akım ı, objeleri, zihinsel ç e rçev e le rin k alıp la rın a y a da gerç ek liğ in e u y g u la y arak geom etrik o y lu m la r içinde ele alan “C u b ism e ”d\x. Pablo P icasso(I88I1973)'nun, B r a q u e ( l8 8 2 - I 9 6 3 ) 'ın , Léger(I881-1955)'nin, sonra da L a F r e s n a y e ( 1 8 8 5 - I 9 2 5 ) 'n in a r a ştırm a c ı ç a lış m a la rı bu akım ı b e s lem iştir. A y n ı d ö n e m d e şiir de b ir a ra “kiib ist” o lm a y a ö ze n m iş , G uillaum e A p ollin aire bu eğ ilim d e k i o z a n la rın başını çe km iştir. A n c a k oza n V lam inck, sanatın so y u t s p e k ü la sy o n la rc a işgal e d il m e s in e karşı ç ık ın c a , d ö n e m in s a n a t e le ştirm e n le ri de onu haklı b u la ra k k a y g ıla r ın a k atılm ışlard ır. S ü re içindeki a rd a rd a gelen im gelerin y a n y a n a k o n u lm a s ıy la d e v in im y a n ılsa m a sın ı (illusion) ve olu şu r e s im le m e k istey e n “G e le c e k ç ile r 'ı (Fu turistes), geom etrik f o rm la rd a n k o m p o z is y o n la r o lu ştu rm a y ı a m a ç la y a n k übisl sanat a n lay ış ı ta tm in e tm e d i. P icasso’nun yeni y o ru m la rın d a n da et k ile nen “e ş z a m a n lılık ” ( s im u lta n é ism e ) akım ı ile kuram cı F .T .M arin etti’nin k a l e m e alm ış o ld u ğ u “G e le c e k ç i M a n ife sto " (M a n ife ste futuriste) (1909)'nun sa v u n d u ğ u G e le c c k ç ilik ’i bir b irinde n a y ırm a k o ld u k ç a güçtür. G . A p ollin aire’ in “o rfik " küb istler a ra sın d a sa ydığı R o b e r t D elaunay (1885-1941)'nin de sö y
71
lediği gibi bu farklı eğilim leri birbirlerinden yalıtla m a k o la naksızdır. Şurası d a bir gerçektir ki G ele ce k çilik (F u tu rism e), her açıdan soyul sanata g ide n yollardan biri olm uştur. 1914'ten sonra resim de “K la sisizm " a k ı m ın a da y ö n e liş le r o lm u ş ( D e r a i n ) , ancak bu tulu m fazla y an d a ş b u la m a m ıştır. M a tis s e . D u f y ve P ic a s s o gibi ressa m la r kendi kişisel dehalarının gösterdiği y old a y ü r ü m ü ş le r ve g e lişim lerin i sürdürerek ö z g ü n yap ıtlarını v e r m işlerdir. A n c a k yeni bir ressam kuşağı, şiirde o ld u ğ u gibi re sim d e de. G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’ü b enim se m işle rdir. B u g e n ç kuşak P i c a s s o y u . P i c a b i a ’yı. C h a g a l l ’i olduğu gibi, C h i r i c o ’nun “M e ta fizik r e s in f'm bile kendilerine örnek alm ışlardır. M e tafizik ola n a resim le y ö n elen le r arasında F r a n z M a r c ile P a u l K l e e ’yi de a n m ak gerekir. Ö te y a n d a n y u karıda da d eğ in d iğ im iz gibi T a n g u y , kendi yolunu özellikle halı desenleri alanında bulacak olan L u r ç a t , fo to ğ ra f sanatçısı M a n R a y , deyim yerin d e y se “/rra sy o n a list” S a l v a d o r Dali. J o a n M i r o ve M a x E r n s t gibi sanatçılar G e rçe küslüc ü A n d r é B r e t o n ’un d ü şü n c e le rin i p a y la ş m ış la r ve d ü şse l ev re n in keşfine u za n an yola hep birlikte ç ıkm ışlardır. Bu y o ld a b az en d o ğaüstü tu h a f nesn ele rin kuraldışı b ağıntılarının garip b iç im d e bir a r a y a to p la n m a s ın d a n o lu şa n alışılm a m ış iz lenim le ri v e r ilm e y e çalışıldığı gibi, aynı z a m a n d a bir k ara b asa n ın dile g e tirile m e y e n atm osferinin resm e y an sıtılm asıy la tıim bir tedirginliğin y a ratıldığı da olm uştur. Ü s tb e n ’in (S u p e re g o ) d e n e tim in d e n k u r tularak biliııçallım ızın k ara n lık dehlizlerin d e k a rşım ız a çık a n o gerçekliğin sıkı y a s a la rın a u y m a y a n g ö r ü n ü şle r san atsal y a ratıcılık ara cılığıyla san ki ussa lla ştırılm ış gibi b ilin c im iz e (E go ) taşınm ıştır. Bilinçaltı y a da b ilinçdışı (Id), b ilincin beslen d iğ i bir kaynaktır; tıpkı ağacın köklerinin topraktan çek ip aldığı besleyici ve geliştirici nitelikteki su gibi. Öte y a n d a n G e rç e k ü stü c ü sa natçılar d ü şü n ü le m e y e n biçim ler, lual üzerine k o n d u r u lm u ş c a navarlar, us ve g e rç e k d ışı ö ğ e le r aracılığ ıyla, “sa ç m a ” (absurde) bir ev re n d e k i insanın şa şk ın lığ ın ı da y a n s ıtm ış la r d ır . B ö y le c e ta şım a k la zorlandığı g e r ç e k liğ in y ük ü, in sa nın, k u ralların d ışındak i gerçeklik ötesine u za n m a sıy la biraz olsun hafiflem ektedir. İnsan hep b u lun duğu yerin ötesini m erak etm iş, elin d e o la n lard an b aş kasını istemiştir. Bu a n la m d a y aşam a k da elin d e b u lu n m a y a n ı, in sanın sahip o lm adığın ı istem esi dem ektir; b ilinm eye nin , özlem lerin
/’
çek ic iliğ i bu b a ğ l a m d a ö n e m taşır. İşte bu g e r e k s in im im iz e yanıl v e r m e y e ça lışan soy u t s a n a t ne v ar ki h e r za m a n aşkın bir ifadeye ve a n la m a sahip o lm a y a n bir ren k kontrastları ve g e om etrik çizgiler s u n m u ş ; in sa n ın d u y g u ve d ü şü n c e le rin i tü m ü y le y a n s ıla m a m ı ş ım A n c a k so y u t sanatın, yeni bir d e k o r a tif sanat an layışının b a ş la ngıcının habercisi o ld u ğ u n u d a s ö y le m e m iz gerekir. Bu arada so y u t d e n e y im l e r in k ışk ırtm ış o ld u ğ u fig ü ra tif resim de bu ak ım a karşı bir sa ld ırıy a g e ç m iş ; ve bu k e s im in en yetkin tem silcilerinin yapıtları so y u tç u rakip lcrin in k ilerd en daha az otantik ol m am ışlard ır. 20. y y ’ın m o d e rn plastik sanatların d an biri olan heykel sa natının k e n d in e ö z g ü bir felsefesinin old u ğ u n u söyleyebiliriz. 1917'dc ölen R o d i n ’in e tk isin d e n kısa sürede kurtulan B o u r d e l le (1861-1929) ile M a i l l o t (1861-1944) güç ve y ü ce lik açısından bu y e t kinlik u sta sın ın d ü z e y in e u la şm ışlard ır. Y o n tu n u n yen ilen m esi k o n u s u n d a M a i l l o t ve m eslektaşı, bu iki g üneyli sanatçı, A k d e n iz p la stiğinin ve dolu form ların kü ltü rü n ü birlikte o luşturdular. B o u r d e l l e ’in, seçtiği antik konuları ve büstleriyle belki çok farklı bir ç e şitlilik s e rim lc m iş o ld u ğ u s ö y le n eb ilir; M a i l l o t ’nun yapıtları ise k ad ın b e d e n in e ö z g ü le n m iş g ö rk em li ve coşkulu bir övgü gibidir. Y o n tu sa n a lın d a k i bu K la s is iz m e karşı bir du ru şu ise 20. yy h e y k elind e “s o y u t k u r m a la r ’ı (con stru c tio n s abstraites) ile A n t o i n e P e v s n e r g e r ç e k le ş tir m iş tir . K a r d e ş i N a u m G a b o ile birlikle 1920 y ılın d a “K u r m a c ılığ ın M a n ife s to ” (M an ife ste conslructiviste) k a le m e a lm ış la r ve h ey k e l sanalını soyut form lara in d irge m eyi a m a ç la m ışla rd ır . D ad a cı ve G e rç e k ü s tü c ü a k ım la rd a n esin le n en y o n tu s a n a tç ıla rın d a n R i c h i e r , C o u t u r i e r ve G i a c o m e t t i (19011966), b a z e n doğ al fo rm la rın şaşırtıcı, n e r e d e y s e sanrı1 1 ç a r p ıtılm a ları y o lu n a g itm işler; b az en de d e v in im ile d e v in im sizlik , do lu ile b o ş a ra sın d a k i b a ğ ın tıla rın salt şiirini dile getiren ö z e rk o y lu m l a r ın g eliştirilm esin i g e rç e k le ştirm iş le rd ir. S ıra d an soy u t bir heykel, m e rm e r ya da b ronz gibi "so ylu ” bir m a lz e m e y e her türlü b a ğ ım lılığ ı y a d s ır ve kendi o la n a k la rın ın alanını b ö ylecc y a y g ı n la ş tır m a y a yönelir. Bu b a ğ la m d a y o n tu d a spiritüalizm in tem silcisi ola ra k L e l ı m b r u c k ile m e tafiz ik bir y a k la şım la " d ü n y a n ın b a ş la n k il i ”nı y o n tu y la ara ştıran B r a n c u s i ’yi a n m a m ız g e rekir. 20. y y ’ın ikinci yarısında, b aş k a sa natlarda olduğu gibi h e y
kelde de K ü b iz m , K u rm ac ılık ya d a Y ap ım cılık (C o n stru ctiv ism e ), D ad acılık , G erç e k ü stü c ü lü k gibi “a va n t-g a rd e ” a k ım la r ortaya ç ı k m ı ş ; P i c a s s o ’y la birlikte heykelci artık, geleneksel heykel y ö n tem lerini ve g ö rm e y a da d o k u n m a duyularını değil, güçlü bir kavr a m s a lla ş tır m a y ı te m el a l m a y a b a ş la m ıştır. P i c a s s o ’nun yanı sıra A l e x a n d e r A r c h i p e n k o , E r n s t N e iz v e s tn y , R a y m o n d D u c h a m p V illo n , J a c q u e s L i p s c h itz ve W i l h e l m L e h m b r u c k gibi h e y k elciler h eyk e l sanatına yeni bir y ön veren y apıtlar ortay a k o y m uşlardır. İlk örneklerini R us sanatçı V l a d i m i r T a t l i n ’in verdiği K u rm a c ılık y a d a Y a pım cılık ; o y m a , hac im len d irm e , d ö k m e y e rine b ü k m e , kesm e, kayn a k la b irle ştirm e gibi y ö n te m le re y ö nelm iştir. Ç a ğ d a ş m a lz e m e olarak m e r m e r ve tuncun yerini p la s tik, cam , d e m ir ve çelik gibi sanayi ürünleri aldı. T a n ın m ış kon strü k liv isl hey kelciler arasın da G e o r g e s V a n t o n g e r l o o ile y u k a r ıd a da a n d ığ ım ız N a u m G a b o y e r alır. 1920’lerde top lum un öteki alanların da olduğu gibi m o de rn sanatta da bir tepki dönem i b a ş la m ış, II. D ü n y a S avaşı s o n r a s ın ın d ü ze n ve g ü v e n l ik arayışı, birçok a va n t-g a rd e ” heyk elcinin ü s lu b u n d a önem li d eğişikliklere yol açm ıştır. Bu sanatç ıla rd a n ö rn e ğ in A l b e r t o G i a c o m e t t i , J e a n A r p , L ip s c h itz , H e n r y M o o r e , B a r b a r a H e p w o r t , P ic a s s o , J u l i o G o n z a l e s ve A l e x a n d e r C a l d e r fantezinin ağır bastığı bir a n latım geliştirm işlerd ir. Bu y ıllard a metal, y a y g ın lık la kullan ılan m a lz e m e le rd e n biri haline gelm iştir. K e n d iliğ inde nliğ e ve rast la ntıya ö n e m veren P e t e r A g o s tin i, G e o r g e S p a v e n t a , P e t e r G r i p p e gibi yontu sanatçıları ise b a lm u m u ve kili y eğlem işlerdir. 20. yy heykel sanatı, hem teknik ve m alzem e, hem de konu ve ü slu p a ç ısın d a n ç o k b ü y ü k b ir çeşitlilik ka z a n m ıştır. Ç a ğ d a ş ak ım la rın en belli başlıları a ra sın d a A B D T i h ey k e lc i G e o r g e S e g a l ’in örneklerini verdiği Ç evresel Sanat ile G a b o , D u c h a m p ve A. C a l d e r ’in ö ncü lü k ettikleri K inetik Sanat sayılabilir. 20.yy b a ş la rın d a m ü z iğ in tanım la y ıc ı ö zelliğinin titre şim le rd e k i düzenlilik o lduğu, bu özelliğin m ü z iğ e kesin bir ses perdesi k a za n d ırarak “g ü rü ltü ”den ayırt ed ilm esini sağladığı genel kabul gören bir görüşlü. A nca k g elen eksel m üz iğ in bu tür bir n ite le m ey e u y m a s ın a k arşılık , “g ü rü ltü ”nün bile k o m p o z isy o n d a bir m üzik öğesi o la ra k kullanıldığı 20. y y ’ın ikinci yarısınd a, bu d ü şü n c e geçerliliğini yitirm iştir. A y rıc a ton, m ü z iğin ritm, tınıfses rengi,
14
sound), dok u ve o rk e s tr a d ü ze n le m esi gibi temel ö ğelerinden y al nız ca biridir. E le k tro n ik aygıtlar da bazı bestecilere, y o ru m cu n u n g elen e k sel rolünü o rta d a n kaldıran yap ıtlar y aratm a, insanın iiretem ediği sesleri d o ğ ru d a n b a n d a k a y d e tm e gibi ola n ak la r sağ lam ıştır. M ü z iğ e a h la k ın b ir parç ası o la ra k bakan klasik anlayışa k arşılık, 19. yy filo z o fla rın d a n H eg e l, N ie tz s c h e ve S ch o p e n h a u c r ’e göre m ü z ik , ö b ü r sanatların tersine u za y d a b ağım sız bir y e r k a p la m a y a n , d o la y ıs ıy la d a nesnel o lm a y a n bir sanattır. S a n a t sürec in in iç d in a m iz m in e d a h a yakın olan m üzik, dolaysız an latım k o n u s u n d a d a h a az sa y ıd a teknik engel içerir. 20. yy, m ü ziğ in y a y g ın la ş m a s ı a ç ıs ın d a n tarihle g ö r ü lm e m iş bir atılım a tanık o lm u ştu r. B u n u n en ön em li nedeni kitle iletişim ara ç larındaki baş d ö n d ü r ü c ü g elişm e d ir. R adyo, pikap, teyp, te le vizyon. video, k o m p a k t disk gibi araçların geliştirilm esi, bir y a n d a n m üziği o la ğ a n ü s tü ö lç ü d e y ay g ın laş tırırk e n , belli başlı m ü z ik türlerini de e v r e n se lle ştirm iştir. A y rıca “c a z ” ve “p o p ü l e r m ü z i k ” gibi yeni m ü z ik türleri b ütün d ü n y a d a gelişip y a y g ın la şm ıştır. E le k tro n iğ in m ü z ik a la n ın a u y g u la n m a s ı, bu sanal d a lın d a akustik seslerin yanı sıra, ç o k değişik yeni e lektronik ses lerin de k u lla n ılm a sın ı sa ğ lam ıştır. Ö ze llik le son 15 y ılda g ö z lenen g e lişm e le r s o n u c u n d a pek ço k yeni ses üretebilen ycııi elekt ro n ik m ü z ik aletleri o r ta y a çıkm ıştır. Bu d u ru m m ü z iğ in yalnızca d in le m e değil, y a r a tm a ve y o r u m la m a alanın da da y a y g ın la ş m a s ın ı sa ğ la m ıştır . Ö te y a n d a n b ü tün bu g e liş m e le r m üziği b u g ü n sa n at d allarının en yaygını ve evrenseli d u r u m u n a g e tirm iştir. Ç a ğ d a ş m ü z iğ in tem silcileri a ra sın d a d ion iz osç u m üziği ile G u s t a v M a h l e r ’in g ö rk e m li yapıtlarını a n m ad a n g eç em ey iz . D in sel o la n ın m üziğin i y ap a n , m istik e sinle nm eyi ve g ön ül c o ş ku n lu ğ u n u y o r u m la y a n ve bizlere J . S . B a c h ’ı a n ım sa tan O liv ie r M e s s i a e n ; m üziği ile z a m a n pro b lem in i işleyen S t r a v i n s k y ; ay rıc a Ş o s t a k o v i ç ile P r o k o f i e v m o d e rn m ü z iğ in çığ ır açan bestecileridir.l9 l8'de D e b u s s y ’nin, 1924'te de G . F a u r é ’nin ö lü m lerinden so n ra M a u r i c e Ravel(1875-1937) izlenimci m üziğin önde g e le n tem silcisi s a y ılm ıştır. J u l e s R e n a r d ’ın “D oğa T a rih i” (H is toires N aturelles)(1906 ) adlı yapıtını m üzikal dehasının tinsel b a şa rıla rıy la ve ze ng in se slerle resim ley e n sanatçı, 1925'te de Co-
75
l e tte ’in bir kitapçığı üzerine “Ç ocuk ve B ü y ü le r ' adlı fantezisini b e s te le m iş tir. O n u n k u ş a ğ ın d a n P a u l D u k a s (1865-1935), A l b e r t Roussel(1869-1937), E r i k S atie (l8 6 6 -I9 2 5 ) gibi bestecilerin süssüz ve ağırbaşlı bir ü slu p la in ce b ir alaycılığı k a y n a ştırd ık ları y a pıtları gen ç “A ltıla r G ru b u ” sa n atçılarını başlan ç ık a r m a y a y e t m iştir. G e o r g e s A uric(1899- ). D a r i u s M ilh au d (1 8 9 2 - ), A r t h u r H on eg g e r(l8 9 9 -1 9 5 5 ), F r a n c i s P o u len c ( 1899-1963) gibi ü n lülerden m e y d a n a gelen bu gen ç “A ltıla r ” bazen ortak olarak b es teler y a p m ış la r, b az en de ö z g ü n yapıtları dışında, A p o llin a ir e , C o c te a u , M a x J a c o b , E l u a r d . A r a g o n gibi o za n la rın şiirleri ü z e rine b e s te le r y ap m ışlardır. 20. y y ’a d am g ala rın ı vuran öteki b es te ciler ise şunlardır: A n d r é Jo liv e t. J e a n F r a n ç a i s , P i e r r e B o u lez, E. V a r è s e , J o h n C a g e . 1995 y ılı b o y u n c a k u ru lu şu n u n 100. yılı k u llanan s in e m a s a nalı. L o u i s L u m i è r e ’in ku lla n m ış old u ğ u tekniğin (1895), G e o r g e s M é liè s tarafından geliştirilm esiyle 1897’den itibaren ilk filim lerin ç e k ilm e sin e b aşlanm ıştır. 1914’ ten itibaren öteki y a p ım c ıla r a ra sın d a M a x L i n d e r . A bel G a n c e , L é o n c e P e r r e t , R e n é C l a i r gibi adları g ö rüyoruz . S onra C h a r l i e C h a p lin 'in b a şarıları b ü tü n d ü n y a y ı sa rm ış, “Y e n i Z a m a n l a r ” onun g özüyle y a n s ıtıl m ış tı r . B u n u e l, D a li ve C o c t e a u gibi sanatçıların da k a tılım larıy la sin e m a sanatı G e rç c k ü stü c ü ak ım a y ö nelm iştir. T i yatro yapıtların ı film e ç e k m e çalışm aları, se sle n d irm e s o ru n u n u n ortay a çık m ası ned e n iy le birara d u r a k la m ış s a da bu sorun aşı lınca, im g e le r ile m ü z ik a ra sın d a canlı bir alışveriş d o ğ m u ştu r. Sessiz s in e m a d an sesli sin e m a y a geçiş aslında bu sanat için g erç ek bir d e v rim o lm u ş ve o lan akları birden ço ğ a lm ıştır. S essiz sin e m a yerini k o n u şm a la rın ve m üz iğ in y e r aldığı d a h a zengin bir içeriğe b ırak m ış, g ö r ü n tü artı ses s in e m a sa nalının g ü c ü n ü artırm ıştır. 1930'lardan so n ra yazın yapıtları film e a lın m a y a b aş la n m ış. M a r cel P a g n o l. J a c q u e P r é v e r t , M a r c e l C a r n é , A n d r é M a l r a u x gibi sanatçıların yapıtları sin e m a sanalı aracılığıyla y en id en ü r e tilmiştir. 7 S anat b ü ylece d a h a zengin bir içerik ve geniş m a lze m e o la n a k la rıy la d o n a n a ra k gelişim ini s ü r d ü rm ü ş ve y a ş a m ın her k a resini b a ş a rıy la yan sitm ışlır. Y az ın alanın ın ön em li bir ta m am layıcısı olan ve bü y ü k rom anları ça rp ıtm a d an , old u ğ u gibi h e y a / p erdeye aktaran; b ö y lece de izleyiciyi bu yapıtları o k u
maları için işleklen diren sin e m a sanalı rom an türü üzerinde eikili o lm u ş tu r. S in e m a to g r a f ik o la n a k la rıy la yazın sanalını h a / e n o lu m lu , a m a ç oğu kez de o lu m s u z b içim de etkileyen sin e m a sa natının 20. y y ’da kendi ö zerk ve ö zg ü n şiirini y ara tarak öteki sa natların ö n ü n e geçtiğini g ö rüyoruz . Y ü k se k teknolojinin de kat kıla rıy la öteki sanal dalların d a n (m üzik, resim , dans, spor, öykü ve r o m a n ) islediğiyle işbirliği y ap a b ilm esi sine m a nın g ü n ü m ü z d e başı ç e k m e s in in ö n em li n e d e n le rin d e n bazılarıdır. Ö te y a n d a n si n e m a sanalı adeta resim le de bir reka bete girm iştir; renkleri k u l la n m a d a k i başarısına , b ü y ü k re ssa m R e n o i r i n oğlu J e a n R e n o i r ' ııı ç e k m iş o ld u ğ u “L e F le u ve" (N ehir) adlı filmi ö rnek olarak g ö sterebiliriz. T arih in d ö n ü m n ok ta ların a tanıklık e tm es in e bir ö r n e k de A y z e n ş t a y n ’m “P o te ın kin Z ır h lıs ı" adlı filmidir. Ç a ğ ım ız ın ünlü film y ö n e tm e n le r i a ra sın d a şu adları g ö rüy oruz : L o u i s M a lle , C l a u d e C h a b r o l . F r a n ç o i s T r u f f a u t , J e a n - L u c G o d d a r d , C l a u d e L e l o u c h e , E r i c R o h m e r , A la in R e s n a is , I n g m a r B e r g m a n , P a s o li n i, V isc o n ti. F ellini, A n to n io n i. A lf r e d H i c h k o c k , O r s o n W elles, R . R o sselin i, B. B e r to lu c c i, S ta n le y K u b r i c k . R o b e r t A l t m a n , M . S c o r s e s e , S te v e n S p ie lb e r g , A k i r a K u r o s a v a . T a v i a n i K a r d e ş l e r , R o m a n P o la n s k i , K r z y s z t o f K i e s lo w sk i.
77
II SANAT VE ESTETİK KURAMLARI
PLATON (Atina, İ.Ö. 427 - Atina, İ.Ö. 347) “G iizel ş e y le r zo rd u r" P laton, Biiyiik H lp p ia s
P l a t o n felsefesi, felsefe tarihinde ilk sistemli felsefi d ü şüncenin kaynağı ola ra k kabul edileg e lm iştir. O n un, hocası S o k r a t e s ’den, P ylhagorasçı filozoflar çe vresin de n ve O rfeu s in a n ç larından etkilendiğini biliyoruz. M a tem atik , şiir, g ökbilim , tarih, mitoloji, politika k o n u la rın d a da sağlam bilgileri o lduğu h ak k ın d a elim iz d e güçlü kanıtlar var. F e lse fe tarihçileri onun g e liş m e e v relerini y ap ıtla rın a d a y a n a ra k dört d ö n e m e ayırm ışlardır: Birinci d ö n em d e gençlik diyalogları y a d a S okratik diyaloglar, ikinci d ö nem d e geçit yapıtları, üçü n c ü d ö n e m d e o lg u n lu k yapıtları ve d ö r d ü n cü d ö n e m d e de yaşlılık yapıtları bulunur. P l a t o n ’un felsefesi hocası S o k r a t e s ’in b a k ış açısını d a h a ile riye götüren, geliştiren ve g en e ld e sofistlere karşı olan b ir fel sefedir. V arlığın tem elini o luşturan öğeleri bulm ayı a m a ç la y a n bir bilgi kuram ı olarak onun "Id ea " öğretisi, felsefi sistem inin m e r kezind e y e r alır. O n a göre "Id ea " bütün genel g eç erlik taşıyan y a saların, kuralların, varlık türlerini o luştura n ilkelerin d eğ işm e z, ö lü m s ü z ve hakiki karşılığıdır. V arlık türlerinin ve bireylerin s a y ısın c a " Id e a ” vardır. Y ine on a göre "Id ea ", "B ilg i" "İyi" "G iizel” ve "D o ğ ru " aynı şeydirler, b irbirleriyle özdeştirler. G ö rü n tü le r ya da d u y u lu r varlıklara karşı olan tem el ilke ya da evren sel ö rn ek a n lam ındaki " Id e a " lara (eidola) “p a ra d ig m a la r" gözü y le bakabiliriz. İnsan anlığı, bir y a n d a n aldatıcı, geçici ve yanıltıcı olan d u y u lu r nesnelerle, öle yandan da bu nesnelerin " Id e a " \arı ile ilişki iç in dedir; nesnelerin " Id e a " lan d a en alttan en üste, “İyi Id e a " sına değin sıralı bir d üzen gösterirler. P l a t o n 'a göre H a kik a t (D oğruluk ve G erçeklik), sevgi (Eros) ve u sa v u rm a (N oesis) ile bilinebilir. 81
S evg i (A şk), ö n ce siz -s o ıırasız yani ö lü m s ü z e v re n d en d u y u lu r e v rene yani d u y u la r e v r e n in e gelen ruhun k ay n a ğ ın a d ö n m e k için d u y d u ğ u derin istektir. Bilgi de, ö n ce d en bilinen, g ö rü n en bir nesnenin y e n i d e n a n ım s a n m a s ıd ır. B u a n ım sa m a (ana m n esis) R u h ’d a olur ve b iz b u n a Bilgi deriz. D u y u lu rü stü ya d a d uyuların ü stünde yeralaıı evre n. Id c a T a r evreni olu p o nun bilgisi (epistem e) kesin bir bilg id ir ve sağlam b ir ilkeye (logos) dayanır. D u y u lu r evren ise d o ğ a ve n es n e le r alanını k ap s ar ve bu alanın bilgisi “d o ğ ru s a n ı” (ortlıe d o x a) n iteliğ in de olup, süreksizdir. P l a t o n ’a göre, d u y u la rla algılanan nesnelerin b ulu n d u ğ u d ü n y a y a karşılık, n esn el o lm a y a n “Id ea "\a r d ünyası ( a so m a ta eide) vardır; uza y ya d a n es n e le r d ü n y a s ın d a b u lu n m a y a n bu I d e a ’lar, b a ğ ım s ız v a rlık la r o lu p , y a ln ız d ü şü n c e y le kav ra n ab ilirler (topos noelos). İşte felse feye ö z g ü e r d e m in k oşulu niteliğindeki bilginin kay n a ğ ı d a bu “I d e a ” lar dün y asıd ır. B ilg inin R u h ’da o rta y a ç ık tığını s a v u n a n Platon, R u h ’u d a üç b ö lü m e ayırır; R u h ’un birinci b ö lü m ü "Iclea"lara y ö n e lik olup, gü d ü cü , usla ilintili (logistikon) ve yöneticidir. R u h ’un ikinci b ö lü m ü isteyen, dileyen, özley e n ve usa u y g u n d a v ra n a n bir etk inliğe sahiptir. R u h ’un üçü ncü b ö lü m ü ise, istençli e y le m e ve us ilk elerine karşı d iren e n ; tutkuya, geçici nesn ele re yö n elen b ö lü m d ü r. P l a t o n ’a göre, R e t o r i k ’de b a ş lıc a e re k ç e liş k id e n , y an lışla n ve k u ş k u d a n kurtu lm a k tır. B u d a o n u n tem el y ö n te m i olan dialeklikle sa ğ lan a b ilir. D ia le k tik ise k a v r a m la r ın an lam ların ı, d eğ işik ve ş a şırtıcı y o r u m la r d a n d o ğ a n , b u la n ık lık ta n k u rtarır; d ü ş ü n c e n in açık seçik b ir b iç im d e s e rim le n m e sin e yarar. P oliteia ve N o m oi adlı e s e rle rin d e d e v le t k u ram ın ı ele alan P laton ’a göre devletin ereği bireysel değil, top lu m sal m utlu lu ğ u sa ğlam ak tır; devletin üç te m el gö rev i vardır: e ğ itim , sa v u n m a ve y ö n etim . T o p lu m u o lu ş turan k e s im le r de üç ta b a k a d a n m e y d a n a gelir: en üst tab ak a d a y ö neticiler vardır; bunlar, ö ğ rete n , bilen, d ü z e n le y e n bilge kişilerdir. O rta ta b a k a d a k o r u y u c u la r bu lu n u r; b u n la r da barış, güv en lik ve k o r u m a ile görevli olu p , savaşçı yiğit k im s e le rd e n oluşurlar. En altta b ulu n a n ta b a k a d a ise b esley icile r vardır ve bunlar da genel kurallara uyan ve ü retim d en so ru m lu olan kim selerdir. B ü tü n bu sınıfların üyeleri ö lç ü lü lü k ve adalete g ö re d a v r a n m a k z o rundadırlar.
İnsan, P laton’a göre, bilgeliği, ünü ve varlıklılığı seven bir y a ratıktır; b unlar da eğitim le dengeli bir b içim de sağlanabilir. G e n ç ler, bilgelikten kayna k la n an e rd e m le re göre yetiştirilmelidirler. Onları ruhsal ve bedensel b a k ım d a n e ğ itm e k gerekir. Gençleri ru h sal b a k ım d a n geliştirm e k için o n la ra m ü z ik ve şiir öğretm eli ve böylece o n la rd a güzel sevgisini yücellm elidir; kafaca gelişm elerini ise, m atem atik ve m antık sağlar. G ençlerin b eden ce g e liştirilm eleri çeşitli sp or etk in lik leriy le sa ğlan m alıdır. Platon m a tem atik ö ğ re tim in e ö n e m verm iştir; on a göre m a tem atik , kalıcı o lanın bilgisidir, o luşun ( g en e sis) bilgisi niteliğini taşıyan sanıdan (doxa) ayrılır. Ö z ü n bilgisi (o usia) ise d ü şü n c e d ir (nocsis). D u yusal v arlıklara karşıt olan 'T d e a '’lar, m a tem atiğin öğeleridirler. Platon'da en üstün güç olarak D em iurgos, tanrısal erki temsil eder; bu erk, yaratıcı değil, düzenleyici ve uy u m sağlayıcıdır; d o ğayı “/>/ Id e a ”sın a g ö re b iç im le n d irip d ü zen lem iştir. O n a gö re y a r atm a (poiesis) bir yoktan vare tm e (creation) değil, elde bulunanı b iç im lendirm ed ir. “İyi Id ea ”sına göre düze n le n en d o ğ a d a y e t k inliğin en son aşam asıdır.
P laton’un sanat felsefesine g e ç m e d en önce İlkçağ sanat a n lay ışın a gen el o la ra k bir b ak a lım . Platon ve hocası S ok rates’den önceki d ö n em dış dünyaya, d o ğ a y a (Physis) d ö n ü k bir d ö nem d ir; I o n y a yani Batı A n ad o lu b ö lg e sin d e y aş am ış olan bu filozoflara fizikçiler de denir. Ö zellikle doğa, kısm en insan (anthropos) ko nularının ele alındığı Ionyalı filozoflar d ö nem i, m e tafizik ve kosm olojik bir ö zellik gösterir. Bu d ö n em in (İ.Ö. V I ve V. yy) sanat y ön te m i de m ito lojik-poetik bir nitelik taşır. Ö rn e ğ in H esiodos’a göre bir kadın, “g iizel olan b ir kö tü lü ktü r” (kalon kakon ).K adın, deniz, su, güzellik, güzel olan k ö tü lü k olarak aynı şeylerdir. Y ine Hesiodos'a göre, g üzelliğ in kaynağı kadındır; H om eros'a göre ise g ü ze lliğin k aynağı doğadır. H esiodos’da bilgiye ağırlık verilir, g n o m ik bir ö zellik vardır; H om eros ise tam bir ep ik özellik taşır; o n d a yalın b ir ö y k ü le m e , bir fiksiyonun söylem i, kutsal bir şarkı buluruz. Sofokles, A n tig o n e ’sind e sanat anlayışım serim ler: o n a göre, “ö d ev i için ö lm ekten d a h a g iizel hiç b ir şe y y o k t u r ; A ishylos da E le k tra 'sın d a şöyle der: “T ek te selli y a p ılm a sı g e reken için ö lm e k tir” P ythagorasçılara gelince onlara göre varolan her şeyi kuran say ıla rd ır ve bu sayılar arasın daki ilişkiler g ü tn
zelliği yansıtırlar: “ U yum , uyum suz, şe y d e k i d e ğ işm e n in ve u y g u n lu ğ u n b ir liğ id ir” Bu estetik kavrayışta, m atem atik ve m üziğin b irbirine b a ğ lan d ığ ı bir tür bilim sel mistik bir y ak laşım gözleriz. S o k r a t e s ise bize anli-fo ım alist bir güzelliğin ön cü sü gibi g ö rü n m e k le d ir. O, içeriğin tutkunu, yararcı bir estetikçidir; yaptığı te stlerle ve istatistikle, onun n ere d ey se sosyolojik bir yön te m k u l landığını sö y le yebiliriz. İlkçağ estetiği genel olarak güzellik felsefesi ile sanat yapıtı ve genellik le sanalı içeren sanat felsefesinden m e y d a n a gelir. P l a t o n öncesi d ö n e m d o ğ a (physis) ve insan (anthropos) kon u la rın a ö n celik v erm e k tey d i. P l a t o n d ö n e m in d e varlık (ontos) öne çıkar. P l a t o n felsefesinin ilk evresi olan Sokratik d ö n em d e “ld e a " n ın lojik bir k a v ra m o la ra k alındığını ve k av ra m b elirlem elerin in ağır lık k a z an dığ ını biliyoruz; erdem , cesaret, gü zellik gibi k avra m lar m a n tık sa l b a k ım la rd a n ele alın m ışlard ır. Ö rn e ğ in . “g iizel ka vra m o la ra k n a sıl b e lirle n e b ilir" ! sorusu ele alınm ış, kend iliğ in d e n g üze l ola n ile tek tek güzel o la n şe y ler b irbirlerind e n ayrılm ış ve güze l ile iyi aynı şey o la ra k a lg ıla n m ıştır ( B ü y ü k H ip p ia s). P la t o n ’un o lg u n lu k d ö n e m in d e ise on lo lo jik alan ö n e çıkm ış, d o lay ısıy la d a “Id e a ”, ontolojik, sübslansiel bir varlık, b ir töz olarak belirlen m iştir. B u d ö n e m d e “Id ea " olu ş d ü n y a s ın d a k i nesnelerin tözsel p ro to tip i o la ra k k a v r a n m ış lır.’7
84
5 İd); ’ K e n d in d e güzel, ne b ir o b je ne de h e rh a n g i başka b ir ş e y dir, aına k e n d in e özgii n ite liğ in i ileten b ir şeydir'-, “Ş e y le re , g ö rünen ya d a g ö rü n m eyen , g e r ç e k g ü ze lliğ i veren ne ise işte o n u ta n ım la m a m ız g erek ir" (B ü y ü k H ippias); “F ilo z o f giiz.el şe y le ri h iç b ir za m a n g ü zelin k e n d isi o la ra k a lm a z” (Devlet, V). P l a t o n ’a göre güzellik, k aynağını işitm e ve g ö r m e d e bulan hoş o la nın bir k ısm ıd ır. A ntik sanat felsefesinde güzel sanatlar ile zanaatlar (lekhne) henüz, b irbirlerinde n ay rılm am ışla rd ı. G üzel sanatlar üç ana ö b e k te değerlen dirilm ekteydi: görsel sanallar (resim , heykel, mim arlık); yazınsal sa natlar (epik, lirik, d r a m a tik şiir); ve karışık m ü z ik sa natları (dans, şarkı). Z a n a a t (craft) a n la m ın d a k u lla n d ığ ım ız "T ek lin e " ise ikiye ayrılıyordu: K a z a n ılm ış Z a n a a t ( d o ğ a d a kul lanım a m a c ıy la elde ettik lerim iz ya da hazır b u lduk la rım ız ) ve Ü retim sel Z an a at (çeşitli b içim lerde bizim ürettiklerim iz). Prod ü k tif te khne ise gü n lü k nesnelerin üretimi ve “im g elerin ” üretimi (Idola) olm a k üzere iki e v r e d e g erçek leşm ektedir. İnsansal ya da tanrısal aktüel objeler de iki b iç im d e üretilir: birincisi T anrı ta rafından üretilen bitkiler ve temel elem entlerdir; İkincisi de in sanlar tarafından üretilen evler, b altalar gibi araçlardır. Y ine in sansal ya da tanrısal “im g elerin ” üretimi ise Tanrı ta rafından rüyalar ve d ü şü n c e le r biçim inde, bir de insanlar tarafından üretilen resim ler biçim in d e olm aktadır. İm gelerin (eidolon) üç ayrı a n lam da k ullanıldıklarını görüyoruz: birincisi özel bir nitelikteki gibi o lm a (a gen u in e likeness): tıpsal ilaçlar; İkincisi, görünüşteki gibi o lm a (an apparent likeness): k ozm etikler; iiçüncüsü de benzerliktir (sem blance): fantasm alar. (G örünüş olarak sanat k o n u su n d a bkz.: P la to n : D evlet. X. Kitap; 5 9 5a-608b) P l a t o n ’a göre sanat bir öyk ü n m e , bir taklittir; her im itasyon da, hakikat ile hakik at olm a y an ın , d oğru ile yanlışın, varlık ile varlık o lm a y a n ın bir bireşim idir. P l a t o n üç türlü “ö yk ü n m e” (m im esis) ayrım ı yap m ak ta : 1) Payalına. katılm a (m ethexis) (participation) 2) A ynı, G ibi, Ö zd e ş o lm a (h om o iosis) (likeness) 3) B e n z e m e (paraplesia) (resembJance) Bu b a ğ l a m d a da b ü t ü n y a r a t ı l m ı ş ş e y l e r , n e s n e l e r k e n d i e z e l i a r k e t ip le r in in y a da ‘yb/7;;” larının t ak litle r id ir ler . İ m g e l e r d e bu 85
ezeli, ö n c c siz -s o n ra sız arketiplerin ya d a ‘f o r m " \ m n resim lerde, d r a m a tik şiirle rd e ve ş a r k ıla r d a y a n s ıtıl m a la r ın d a n b a ş k a bir şey değildirler. P l a t o n şu so ru y u sorar: A c a b a sanatlar bilgi içerirler y a da ta ş ır la r m ı? O n a g ö r e bu o la n a k dışıdır; çü n k ü v arola n iki türlü b ilg id en (kesin bilgi: E p iste m e ile y aln ızc a kanı: D o x a) sa n atlar kanı türünd eki D o x a ’ya dayanırlar. İşle bu y ü z d e n de sa n atlar taklitlerin taklididirler, sa natç ıla r da d ü p e d ü z kandırıkçı ve b irer sahtekardırlar. P l a t o n ’un bilgi k u r a m ın d a b ilm e edim in in dört düzeyi vardır: ilk s ıra d a gelen ze k a (nous), Id e a la n , b u n la rd a n da İy i I d e a 'sim bilir; ikinci sırad a gelen gidim li bilgi ise, m a te m a tik şekilleri k a v rar. B u ilk iki sıradaki bilgi “E p iste m e” tü tü n d e n d ir ve k a v ranabilirdir. Ü ç ü n c ü sırad a y e r alan “S n m ” (D o x a ) ise nesneleri bilir; d ö rd ü n c ü ve son sıradaki im g e le m (eikasia; h aya lgü c ü yetisi) ise y a n s ım a la rı, im geleri bilir ve b u n la r san atlara ilişkindirler. Bu d ö rt bilgi türü de R u h ’un b irer işlemi o la ra k k a rşım ız a çıkar; ilk ikisin d e R u h kavrar, son ikisin d e ise görü ler, bir b aş k a deyişle al gıla r y a d a sezer. R u h u n im g e le m e işlem iyle im g e le r g ö rülem esi d e b ö y le c e sanatları o luştu ru r. S a n a tla r P l a t o n ’a g ö re usdışı (ir ra sy o n e l) dırlar, yani d o ğ ru y a d a y anlışla ilgili d eğild irler ve bir m a n ia (m a d n e ss), bir tür co şk u sal esriklik ile ilintilidirlfer. Bu b a ğ la m d a d a sa n a tla r aktüel n es n e ile doğru b iç im in, b aş k a deyişle h a k ik a t ile aklüalitenin (şu an d a varo la n ın ) b u lu ştu ğ u bir alandır. Y u k a r ıd a sıralan a n dört tü r b ilm e n in d ışın d a P l a t o n a y r ıc a şu üç bilgi türünü de söz k o n u su eder: 1) ö z g ü n ve köklü olanın y a pısın ın bilgisi; 2) taklidin d o ğ r u y a u y g u n lu ğ u n u n y a pısın ın b il gisi; 3) k e n d isiy le taklidin g e rç ekle ştirild iğ i y e tkinliğin yap ısının bilgisi. B ü tü n bu b ilgiler a ra sın d a b ağ lan tılar b u lu n m a k ta d ır fi lozofa göre. S an atların insanlar ü z e rin d e ne gibi etkileri v ardır? P l a t o n ’a g ö re sa natın ön ce eğlendirici bir yanı b u lu n m a k ta d ır; sanat her şe y d en ö n c e k endine ö z g ü b ir eğ le n c e türüdür. Ö te yan d a n sa natların verdiği hazlar, z e v k le r katışıksız, salt o lu p insanları in citm e z. o n la ra z a rar v erm e z. S an atın verdiği ho şla n m a , bir yarayı k a ş ırk e n d u y u m s a n a n h a z z a benzer. A ntik sanal felsefesinde genel o la ra k b e n im se n e n bir ilke v a r dır; bu ilk e y e göre “İy ilik ” , “H a k ik a t” , “E rd e m ” , “G ü ze llik ” , bir ve S6
aynı şeydir; b u n la r özde ş d e ğ e r le r d ir ( K a lo k a g atia ). İşte bu n e denle ilkçağ sanat an lay ışın a g ö re sanatçı, top lu m sal so ru m lu lu ğ u o la n ve bu bilinci a lım la y ıc ılarıy la pay laşa n kim sedir. S anatla y ak ın ilişkisi olan "Iyi", kendi için, k e n d in d e ve çıkarsız olan bir değerdir; bir de b aş k a bir şey için, y a r a r g ö z e te n iyi vardır. Bu b a k ım d a n iyi şeyler, dış dü n y alara, b e d e n e ve ru h a ait o lm a k üzere ç e ş itle n m iş le rd ir . P l a t o n birbiriyle ilintili görüşlerini en önem li yapıtı olan P oliteia (D ev let)'da “m a ğ a ra p a ra b o lü " ile serim lem iştir. Bu eğre tile m e y e g ö re insa nla r g ö r ü n ü r d ü n yada ki k a ranlık bir m a ğ a r a d a bir d u v a ra karşı yüzleri d ö n ü k zin c irle n m iş ola ra k otururlar. Y a p a y bir ışıkla d u v a r a vuran y ap a y nesnelerin gölgelerini g erç ek sanırlar.O ysa, dialektik eğitim y ö n te m ini k u l lanan biri, bu insanlardan birini zincirlerinden kurtarıp m a ğ aran ın ç ık ışın a g ö tü rü n ce , o kişi ö n c e y a p a y nesneleri, so n ra bu n e s nelerin k o p y a edildikleri g erç ek nesneleri ( I d e a ’ları), en so n ra da b ütün bu nesnelerin g ö rü n m esin i sağlayan güneşi (İyi I d e a 'sını) görür. P l a t o n 'u n bu eğretilem esi g ö r ü n ü r d ü n y ad a n I d e a ’lar d ü n yasına, en son da "İyi Id ea " s ın a u la ş m a y ı sim g ele r. İşte sa natın ö zellik le de şiirin (dram atik şiir, A ris to te le s ’de trag e d y a) niteliği ve değeri ile ilgili ilk felsefi g ö rü şle rd e n biri olan ve P l a t o n c u eleştiri ola ra k bilinen bu g örüş y u k a r ıd a anlatılan istiareye d a yanır. Ç ü n k ü P l a t o n ’a göre m a d d e dünyası g erç ek değil, bir g ö r ü n ü ş le r d ü n y as ıd ır; d u y u la rım ız la a lg ıla d ığ ım ız v a rlık la r da. idea'ların y aln ızc a kopyalarıdır. S a n a t doğayı taklit ettiğine g ö re sa n atç ıla r (şairler), ge rç e k le r (hakiki özler) y e rin e g ö rü n ü şle rle uğraşırlar, yani k o p y a n ın kop yasını y a p a r ve insanları hakiki g e r ç e k lik le rd e n uzaklaştırırlar. İşte bu n e d e n le de P l a t o n ideal d e v letinde şairlere y e r v erm e z. P l a t o n ’a göre ilerleme, gerilem e ve ç ö k ü ş ( d é c ad en c e) ile eş an lam lıdır, sinonim dir. P o litik a d a o ld u ğ u gibi S anatta da P l a t o n ’un tu tu m u n u n m uh afazakar, tutucu o l d u ğ u n u görüyoruz. P latonizm denilen felsefe sistemi do g m a tik bir d ö n em i sim geler. O n u n P haidon d ia lo g u n d a söylediği gibi “B ed e n b ir m eza rd vr'X Bu k onu larda bkz. P l a t o n , P haidros; 2 4 3-245 a; 2 6 6 c; 2 70 b; 270 e; 2 72 d/e; 273 d/e) P l a t o n b ir insanın b e d e n in e d u y u la n aşk y o lu y la güzelliği ta n ım a n ın evrelerini Şölen, P haidros, P haidon ve D evle t dia lo g ların d a serim lem iştir. O n a g ö re G üzel I d e a ’sını b ilm e ö n c e
87
b ir insan b e d e n in e d u y u la n aşk ile başlar. B u aşk b ed e n se l ve form c l o lm a k ü z e re ik iy e ayrılır; form el aş k da fiziksel ve esteliksel o lm a k üze re iki tü rlüdü r. Estetik aşk, duyusal ve zihinsel (intelle k lü el) o la ra k iki y anlıdır; intellektüel aşk ise göreli (re lati0 ve saltık (ab so lu ) o lm a k üze re ikiye ayrılır. İşte b izler eğ e r ula ş a b ilir se k bu saltık aş k ile g ü z e lliğ e ulaşabiliriz, g üzelliği tanırız. M u tl a k A şk. k e n d i n d e ve kendi içindir, ev re n sel ve aşkındır; o bir tü r m o d e lle rin m o d e li, Idea'ların I d e a ’sıdır. Platon P h a id o n ’da ve B ü y ü k H i p p i a s ’d a ş ö y le der: "H e r g ü ze lliğ in ka y n a ğ ın d a , bizim g iiz e l d e d iğ im iz n e sn e le ri, va rlığ ın ın ile tim iy le g erçe kte n giizel kıları b ir ilk g ü ze lliğ in b u lu n m a sı g e r e k ir” ; “G iizel b in b ir n esn eye ö zg ü b ir n ite lik d e ğ ild ir; k u şk u su z insanlar, atlar, giysiler, b ir kız ç o c u ğ u y a d a b ir lir g ü z e l şe yle rd ir; a m a b ü tü n b u n la rın ü stü n d e g ü ze lliğ in k e n d isi v a r d ır " (B ü y ü k H ippias; 286 a).
Platon'a g ö re g ü ze llik dört ayrı a ş a m a d a kendisini gösterir: B i rincisi b edensel g ü z e llik tir ki d u y u lu r form ların sevgisiyle elde edilir. İkincisi m o ral güzellik olup ruhların sevgisiyle o n a ula şılabilir. Ü ç ü n c ü g ü z e llik türü ise intellektüel g ü zellik tir ki bu da b ilim in eld e e d ilm e aşkı ile ilgilidir; d ö rd ü n c ü ve son güzellik sal tık g ü z e llik o lu p I d e a ’y a ulaşılm ası, v arılm ası ile eld e edilir. Platon'da İyi Idea'sı, D o ğ ru I d e a ’sı ve G ü ze l I d e a ’sı ö zd e ştirle r ve b u n la r e v re n sel I d e a ’lardır. K en d in d e giizel. saltık bir I d e a ’dır; en ü stü n G ü ze l de en üstün İyi ile aynı şeydir: “G iizel, g iizel ta ra fın d a n g iize l k ılın ır ” (P h a id o n ). S a n a lla r d a (şiir, m ü z ik , resim , tiyatro, h eyke l, m im a rlık ), bilim lerde, e y le m ve d av ra n ışla rım ız d a a m a ç la n a n G üzel, D o ğ ru ve İyi, P laton'a göre, aynı şeydirler: “D o ğ ru y a r g ıd a b u lu n m a k g ü ze ld ir"; “İy i d a v ra n a n g ü ze l ve iy i d i r ’; “D o ğ ru ya rg ı, b ilim ve on d a n çıka n b ü tü n y a r g ıla r g iizel ve iy id ir le r” G ö rü ld ü ğ ü gibi Platon'da sanat felsefesi bir aşk ınlık d ü şü n c esi o la ra k k a r ş ım ız a ç ık m a k ta d ır. G ü z e llik alan ın d a o, arkaik (ilksel) biri olarak h e r za m a n otantik o lm u ş, b u n u n la birlikte y e nilikçi biri o la ra k da hep yanıltıcı o lm u ş tu r. O n a göre, "B ilim , ne A stro n o m i, n e G e o m e tri n e de A ritm e tik tir; b u k ısm i b ilg ilerd en d a h a fa z la ve d a h a iyi b ir şeydir"', "G iizel ya lın b ir o b je ye ind ir g e n e m e d iğ i g ib i y ir m i so m u t va rlığ a d a in d ir g e n e m e z ' (Teaitetos 150 c; 150 bf; 151 C). Platon, k e n d in d e G üzel I d e a 's ın d a 88
b e n ’i (bireyi) ve dün y ay ı aşan bir ilkeyi g ö rm ü ştü r. O n a göre k en dinde G üzel I d e a ’sı ö n ce siz -s o n ra sız bir arketip, kendisini k a v rayan aklın d ış ın d a k a tış ık s ız b ir f o rm d u r. P l a t o n ’a göre sanal, I d e a ’lara katılm ak, on la rd a n pay alm ak suretiyle d a h a ö nce d en k a zanılm ış olan bilgilerin a n ım s a n m a s ı y o lu y la y a p ıla n bir keşiftir: “F ilo z o f g iizel şe y le ri a sla g ü ze lin k e n d isiy m iş g ib i a lm a z" ( D e v let, V). F ilozofla r ara sında en b ü y ü k yazın ustalarından biri sayılan P lato n ,-fe lsefi estetiğin kurucuları ara sında y e r alır. D ialog ların d a sanat ve güzellik felsefesinin tem el p ro blem lerini ele almış, tar tışm ış ve k e n d in e ö z g ü b iç im d e ç ö z m ü ş tü r. Batı d ü şü n c e si ü z e rinde derin etkileri olan P l a t o n ’un yazılarının sanat felsefesi a ç ı sından sistemli o lm a m a la r ın a karşın, y er y e r bu y a z ıla rd a içten ve d erin le m e sin e k avra yışla rın, k öklü gö rü şlerin b u lu n d u ğ u n a tanık oluyoruz; o nun bu yazıları b ü tü n le ştirildiğinde ise bir güzellik ve sanat felsefesi kuram ının ortay a konabileceğini söyleyebiliriz. Bu b akım dan yap ıtla rın d a dört ana te m a sa p lam ak olasıdır: 1) G enel olarak ilkesi ölçü olan sanat ve g ü ze llik I d e a ’sı ya da tekhne; G enellikle tekhne olarak kavranan sanat, b ilm e ve y apm ayı içe rir; varılması a m a ç la n a n sonu ve bu so n a u la şm a k için en iyi a r a ç ları bilm edir. İyi bir y apıcı-yara tıcı sanatını g e r ç e k le ştirm e k is terse, kendi iç k av ra y ışın a uy arak ölçü ve oran içinde ü rünü nün en iyisini o rtay a k o y m a y a k ara r verebilir. H e r şeyden ön ce sanatçı, e ğ e r iyi ç a lış m a k ve başarılı o lm a k isliyorsa, ö lç ü n ü n yapısını iyi bilm elidir (M etron; Philebos, 50e-5İd; 64e). Ç ü n k ü P l a t o n ’a göre herhangi bir sanatın temeli, o nsuz hiçbir sanatın o la m ayacağı ölçü sanatıdır. B ir k o n u şm a n ın en uy g u n u zu n lu k ta o lm asını, bir r e s min en uy g u n oranlıyı ta şım a sın ı, bir to p lu m d a işb ö lü m ü n ü n en uygun b iç im d e yapılm a sın ı ve görevlerin dengeli dağıtılm asını, bir şiirde dilin en uygun b iç im d e kullanılm asını b ilm ek için ö lç m e sa natına b a ş v u rm a k gerekir. P l a t o n ’a göre ölçü, iyi ve güzelin il kelerini kapsadığı gibi b eğ eninin ilkelerini de iç erir (Sanatlar ve ölçü kon u su n d a bkz: D evle t A dam ı. 283b-285b). 2) K end in e ö zgü taklit sanatı kavram ı (m im esis), ereği ve e k siklikleri; sa n atlar a ra sın d a en üstünü, I d e a ’ların ya da d eğ işm e z
89
F o r m ’ların bir taklidi olarak evreni kuran, bir ara y a getiren o yüce y a p ıc ın ın ( D e m iu r g o s ) sanalıdır. O nu n gibi devlet adam ı da, in sanları e ğ ite re k o lu ştu ra n la rın en başta geleni ve en ü stün ü olarak, insanlık to p lu lu ğ u n u , adalet, iyilik, cesaret, d e n g e (ılım lılık) ve g ü ze llik I d e a ’la rına g ö re biçim lendirir. D evle tte yer alan çeşitli sa natlar, varlığın b ir dış d ü z e n in in ta k litleriym iş gibi u y g ulan ırlar; fakat y a z ın sanatçısı ya d a plastik sanatçı, D e m iu rg o s ya da D evlet a d a m ın ın tersine, en son ve en üstü n g erçekliği b ilm e k le başarısız ola b ilir ve bun u n yerin e algılanabilir, d u y u m sa n a b ilir doğanın te m e l bir g ö r ü ş ü n ü koyabilir. İşle bu y ü z d e n o n u n sanatı, tüm güzel sanatların üretim ini ve k u llanım ını d e n e tim in d e bu lu n d u ran y a ş a m a sanatı gibi asli bir sanalı y ü rü teg e len yönetici d ev let a d a m ın ın eleştirel g ö r ü ş ü n ü n y a d a sa natının altın d a y e r alır. Bu b a ğ la m d a P l a t o n d r a m a tik şiir (tra g ed y a ) y a z a rla rın a güvensizliğini dile getirirken ve o n la ra k o ro y u (halkı ve sa ğ d u y u y u temsil eder) teslim etm ez ken, öteki yazın sanallarına, filozofun sa v u n d u ğ u e ğ i tim g ö rü şü y le d ene tle n eb ild ik le ri için, ö nem li bir g örev verir. Bu ne d e n le de sö z k o n u su sanatlarda, P l a t o n ’a göre, hakiki taklit (eikastik e) olm alı, a m a sahte taklit (phan ta stik e ) o lm a m a lıd ır (S o p histes). U y g u n ve uy g u n o lm a y a n ö y k ü n m e n in hangisi oldu ğ u n u n belirlenim i ise polisin (k entd e vleti) m oral am a ç la rın a bağlıdır (T aklitçi Sanat, ta n ım ve eleştiri k o n u s u n d a bkz: D evlet; III kit. 3 7 6 d -4 0 2 d ; X. Kit. 59 5 a-6 0 8 b ; S ophistes: 246 d -2 6 7 d ; Y asalar; II. Kit. 6 52-660a; 6 6 7 b -6 6 9 a ; 816e-817d).
3) Şiirsel y ara tıcılık için zo runlu koşul o la ra k e s in le m e, k e din d e n g e ç m e y a d a coşu v e y a m a n ia k avra m ı (en th o u siasm e); T ak lit sanatında te k h n e ’den farklı olan ve o n a in d irg e n e m e y e n b ir y an vardır. O z a n , es in le n m iş, co ş u (ex ta se) içinde, kanatlı, kutsal bir kişidir; y ü c e bir g ü ç le d o n a n m ış tır ve bu y ü z d e n de sı radan bilgi ve b ilincin ü stü n d e soylu bir b iç im d e esriktir, coşku içindedir, m e c z u p ’d u r (m ad n e ss; tanrısal delilik). İşte bu k e n d in d e n geçm e özelliği sa y esin d e ozan, te k h n e ’den d a h a fazla sa natsal bir inandırıcılığa, artistik bir o ta n tik liğ e u la ş m a g ü c ü n e s a hiptir. Bilinç, ussal zeka, bu d u ru m u ne bir kurala in dirg eyebilir ve bir ilkede toplayabilir, ne de te k h n e ’ye sahip biri o kutsal, tanrısal y a rd ım o lm a ksız ın poetik b ir d e h a y a ula şab ilir (Sanatsal e s in lenm e k o nusu nda bkz.: Ion: 5 3 2 b -5 3 6 b ; P haid ro s: 246a-256d). 00
4) E rotik m a n ia k av ra m ı ve g üze llik g ö rü şü y le bağlantısı; Bıı şiirsel co şu , ta şkınlık hali (kaç ık lık , u ç u k lu k ), P l a t o n ’a göre, aslında dört tip esriklikten biridir: p ey g a m b e rle re özgü m ania, bir tarikata ilk giriş m anisi, şiirsel mani ve ero tik mani; tüm bu k im selerd e genel bir mani depresiv hal söz kon u su d u r (Phaidros: 2 44 ve 265). Bu tür bir esriklik. P l a t o n ’a göre, insanları tanrılara ve onların y a ş a m sürd ü ğ ü ö n ce siz -s o n ra sız güzellik ala n ın a bağlar. S y m p o s iu m ’da (201c-2l2a) b etim len en güzellik g ö rüşü, g ü ze lliğ in d e ğ iş m e z fo rm u n u te m a ş a e t m e k için ruhun ih tiyaçları tarafından yönle n d irilen sevgilinin erotik isteği ara cılığ ıy la olanaklı k ılınabilir ancak. Poetik coşu (esrik lik ) ozanı kendi esin perisine (m ü zü n e ; m usa); erotik coşu ise bireyi g ü zelliğin özel fo rm undak i kendi özel kutsallığına bağlar. Felsefi co şu (esriklik) o lm a d a n filozo f asla kendi özel türdeki taklidini, yani k endine ö z g ü g ö rü ş dü ny asın ı g e rç e k le ştire m e z (D evlet, v.). K ısaca her y a p m a eylem i bir tür takliddir; tanrıların ve insanların yaratabildiği, yapab ildiği h e r şey de maddi bir o rta m d a bir g ö rüşün y en id e n o rta y a k o n m a sı ya da sun ulm asıdır. Y a ln ız c a ö l çü n ü n temel ilkesini anlayan insan değersiz görülen ö y k ü n m e n in değerleri old u ğ u y arg ısın a v arır.Y azın ve resim sanatları bu y ü z den d o ğrudan söz kon usu y argının tem el ilkesine b ağlanırla r ve insan to plu lu ğunun gereksinim leri de sanatın yü ce es in lendirm elerini denetler. (G üz ellik sevgisi ya da aşk k o n u su n d a bkz.: S y m p o siu m : 201c-2l2a). P l a t o n ’un güzellik so runun a ne denli köklü bir biç im d e y a k laştığını g ö s te re n B ü y ü k H i p p i a s (286 a) d iy a lo ğ u n d a filozof, S o k r a te s 'in güzel h a kkındak i d ü şü n c esin in iki yanın ı, yani h a z c ılığ ı ve y a r a r c ılığ ı birleştirm e eğilim inded ir. B ö y le bir ç ö z ü m yolu, G o r g i a s adlı d iy a lo ğ u n d a da belirm iş ve gü zellik, iyi ile hoş o la nın bir b irleşim i o la ra k ta n ım la n m ıştır (454ef; 4 5 6 c -4 6 0 a -c ; 457c; 475a). G o r g i a s ve sonraki diyaloglarda, S o k r a t e s ’in bu y a rarlı ve hoşu b irleştiren tanım ı ahlak sal b a k ım d a n d a h a bir b e lirginlik taşıyan iyi ve h o ş ’un b irle ştirilm e sin e yerini b ı rakacaktır. G üzel k av ra m ın ı, iyi kav ra m ın d an a y rılm a z bir şey o la ra k d ü şü n e n P l a t o n , T i m a i o s d iy a lo ğ u n d a şöyle der: “İyi olan h e r şe y g ü z e ld ir ' (87 c). D e v le t’in 5. kitabında ise, S o k r a t e s ’in yararlılık düşü n c esi kendini gösterir: “ Yararlı ola n giizel, za ra rlı 91
o la n ç irk in d ir" A yrıca, u y g u n lu k düşü ncesini de S olistlerd en d e v ralan P l a t o n , S y m p o s i u m ’da şöyle der: “H e r şe y tek b a şın a ne g iizel, n e ç ir k in ...; g e rç e k le ştirilm e b iç im in e g ö re (u yg u n zam anı s e ç m e y e g ö re ) g iize l veya çirkin olur"\ am a buradaki ahlaksal bir uyg u n lu k tu r: “B ir d a v r a n ış iy i ve d o ğ ru o la ra k y a p ılm ışsa g ü ze l o lur, y o k sa çirkin o lu r” (Devlet, 5). P l a t o n , B ü y ü k H ip p ia s 'd a işitm e d u y u s u n d a n gelen h azla (şiir, m üzik), g ö rm e d u y u su n d a n g elen hazzı (fig ü ra tif sanatlar) tek bir “g iizel” kategorisi altında to p la m a k isler; ne tek bir işitme d u y u su n d a n , ne de tek bir görm e d u y u s u n d a n elde edilebilen, am a her iki d u y u n u n birliğinde b u luna n şey n e d ir? S anatı, anlatım araçlarının ötesinde, tek bir sanat k a v ra m ı, a priori b ir biçim altında to playan ro m an tik anlayıştan ç o k ö n c e b öy le b ir p ro b le m in o rtay a kon u şu o ld u k ç a önem lidir. G e r ç e k te n de ev y a p a n m im arla, şiir y a z a n şair ve resim yapan re s s a m arasınd a, h e p s in d e de ortak olan ve hepsinin de yaptığını “o rta k " bir sanat kategorisi altında to p la m a m ız a o la n ak veren o rta k şey nedir? Bu ortak şey b ütün sa n a lla rd a bir ve ortak olan k a v r a m s a l y a p ıd ır(1). P l a t o n ’a g ö re k e n d in e ö z g ü bir yaratık olan şair, ak lın a karşı d a v r a n ır; zaten şiir de akıldışı bir etkinliktir. Şairin esin gücü, bir m ık n a tıs a benzer. B u ö y le bir m ık n a tıstır ki, y a ln ız c a d e m ir h al kaları ken d in e ç e k m e k le k alm az, h alkalara da aynı g ü cü geçirir. M ık n a tıs ın ç e k m e g ü c ü n ü kaz an a n halkalar, d ah a b a ş k a halkaları d a ç e k m e y e başlarlar. B ö y le c c b irbirine bağlı ve her birin den aynı g ü c ü n dağıldığı h alk a la rd a n m e y d a n a gelen uzun bir dizi oluşur. Ş iir perisi ( m ü z y a da m o u sa ), şairleri k en d in d en geçirerek, deliye d ö n d ü r ü r. B ö y le s in e e s in le n e n şairler ara cılığıyla, başkaları da deli gibi o lu r ve hepsi bir dizi oluşturur. İm g e le m (h aya lg ücü) vc d ü ş le m (rü y a g ü c ü ) düny ası tüy gibi h afif olan şair, ken d in d en g e ç m e d e n , akıl o nu te rk e tm e d en y az a m a z ; o. tanrısal bir güç sa y e s in d e yazar. O n u n a ğ z ın d a n T anrı ko n u şu r; bu n edenle de tüm g ü z e l şiirler T an rı eseridir. Şairlerse es in le d ik le rin d e T anrı'nın ha bercileri olurlar; T a n r ı'n ın içlerinde u yand ırd ığ ı esinin a ra cılarıdırlar. D in le y ic ile r ve seyirciler de bu m ıknatıslı, b üyülü di zinin en son halk ala rıd ır (Ion, 532 c- 534e). ( I ) İsmail Tunalı, Grek Estetik’i, Remzi K ilabevi, İstanbul, 1983,; s. 69 vd.
92
Şiirin insanın lulkusal y ö n ü n ü n bir ürünü o ld u ğ u n u kabul eden P la t o n , şiirin bu akıIdışılık n ite liğini iki a ş a m a d a d e ğ e r l e n d i r i r İlkin, akıldışılığı, u ss u z lu ğ u ( m a n ia ) şiir için g ere k li b ir koşul ola ra k görür; ard ın d a n da, bu akıldışı etkinliğin, üstü n bir akılsallık do ğ ru ltu su n a (Idea'lar d ü n y a s ın a ) nasıl yön eltileceğin i b e lirtir. Akıldışı etkinliği y ü k se k bir akılsal etkinlik için b ir hazırlık m e rdiveni sayan ve bu ilk aşam ayı Ion d iy a lo ğ u n d a ele alan P l a to n , ikinci aşam ayı da P h aid ro s d iy a lo ğ u n d a inceler ve burada, co şm a, kendind en g e ç m e yetisini, Idea'ların akılsal se y rin e g ö türen bir öncül sayar. P l a t o n , P h a id r o s ’da şöyle der: “£>ı b ü yü k iyilikleri, coşm a ye tisin e, ke n d in d e n g eç m e y e tis in e b o rç lu yu z. B u yeti, b ir T anrı vergisidir. E sk ile r k e n d in d e n g eç m e ye tisin in , b il g elikten d a h a g iizel b ir şe y o ld u ğ u n u sö y le m işle rd ir (D e m o krito s, P yth a g o ra s ve Sofistler)', çiinkii bu y e tin in ka y n a ğ ı T a n rı'd ır. K e n din d en g eçm e y e tis i d ö rt b iç im d e g e rçe kle şir; b u n la rd a n üçiincüsii, ş iir p e r isin d e n g e le n co şm a d ır. B u coşku, te m iz b ir g ö n lü h a re k e te g eçirip, ç e şitli şiir b iç im le riy le a lıp g ö tü rü n c e, g e le c e k ku şa kla rı eğitir. Ş iir p e r isin in e sin in d e n yo k su n o la ra k şiire y a k laşa n kişi, y a ln ız b e c e r ik liliğ in e g ü v e n ip iy i b ir ş a ir o lm a k isterse y a y a kalır. Ö lçü lü kişin in şiirin i, c o şk u iç in d e k e n d in d e n g e ç e r e k y a r a ta n kişin in şiiri g ö lg e le y e c e k tir" (Phaidros, 2 44a-245a). P l a t o n ’a göre san at bir taklittir; ö rneğin ressam , bir m asayı res mettiği zam an, bütün m asaların aslı olan o tek ve ö z gerçekliğin, m a sa “/i/
93
ç ü y c d a y a n m a y a n y ö n ü y le , kısacası in sa nlığ ım ızın tulkusal, d u y u sa l y an ıy la diisü|> kalkar. P laton’a göre, şiirdeki, trag e d y a ve k o m e d y a d a k i b e n z e tm e le r, tutkularım ızı k uru tac ak yerde, onları besler, b ö ylece de iyi ve m utlu o lm a m ız a değil, kötü ve m u tsu z o l m a m ız a yol açarlar. O halde içim izin iyi yan ım , akla ve y asaya u y a n y an ını b ıra k ıp d a d a h a az değerli y a n ın a yan ıl verdiği, aklın k u r d u ğ u den g e y i b o z m a y a yöneldiği için şairi, D e v le t'e so k m a m a k en iyi iş o lacaktır. B e n ze tm e ci. insanın duy gu ve tut k u la rın a ö y k ü n e n şair, her insanın içinde kötü bir düzenin k u ru lm a sın a , ak lın ın y ıp r a n m a s ın a yol açlığı için to p lu m düzenini ve yasayı sarsar; a n c a k ne za m a n ki şiir y a ln ız hoş o lm a k la k al m a z , a m a aynı z a m a n d a d ev letin işine, in sa nla rın y a ş a m ın a bir y a r a r sağlar, işte o z a m a n o devletin içine so k ula b ilir (Devlet, X, 595 b - 6 0 8 b). Şiirin Platon ta ra fın d an su ç la n m a sı, h e r şeyden ö n c e , A tin a ’da e g e m e n olan toplum sal ve kültürel ortam a bir sal dırı niteliği ta ş ım a k ta d ır. Ç ü n k ü g e n e llik le şa irler ve özellik le de H om eros, b ütün ö ğ r e tim in ve y ö n e tim in kaynağı sayılm aktan b a ş k a , Y u n a n t o p lu m u n d a k u ru m haline getirilm iş bir d o k u n u lm a z l ık k a z a n m ışla rd ı. 5. yy A t i n a ’sın d a D evle t, bu k u ru m sal d o k u n u lm a z lığ ı o ld u ğ u gibi k o r u y o r ve şairlere d aya nan b ir gelen e k , aynı z a m a n d a siyasal ve toplum sal dü ze n in verim li bir b iç im d e işlem esini s a ğ la y a n eğ itim in de tem elini o lu şturuyordu. İ ş t e Platon her şe y d e n ö n c e bu d u r u m a karşı ç ık a r ve d ö n e m in s o s y o - k ü ltü r e l y ap ısın ı suçlar. Bu y a p ın ın b a ş lıc a özelliğ i, şi irlerin sesli o la ra k o k u n m a s ı g elen eğiydi. Ö ğ re n c in in ya d a halkın şiirle ola n ilişkisi, b ir o k u r ilişkisi değil, d in le yic i ilişkisiydi. Şa irin d inleyici ile olan ilişkisi ise, bir y a z a r ilişkisi değil, y a bir şiir o k u y u c u s u y a d a b ir o y u n c u ilişkisiydi. B u b a k ım d a n Platon, Y u n a n şiirine karşı ç ık m a k la , belirli b ir k ü ltü r ve b elirli b ir kitle ile tiş im tü r ü n e d e karşı ç ı k m ış o lu y o r d u ; d o ğ r u d a n ile tiş im d en (sö z lü g e le n e k ) d olaylı iletişim e g eç ilm esin i (yazılı g e le n e k ) sa v u n u y o rd u . Z a m a n ın k ü ltü r yapısını, h e m b ilim se l kes in lik ler y e rine sa n ıla ra d a y a n d ığ ı için, h e m de şiirin kitle içindek i iletişim biçim ini (ezberden ve sözlü), kesinlikten yok su n b u lu n d u ğ u ve bel leğe daya n d ığ ı için y e te r siz g ö rü y o rd u . Bu b a k ım d a n şiiri su ç la m ak , şiire karşı kesin o lu m s u z bir tavır alm ak, yeni bir kültürel, to p lu m sa l ve eğitsel yap ı u ğ r u n a savaş a ç m a k a n la m ın a geliyordu.
04
Ö yle bir yapı ki, gelen e k sel sanıların (D o x a ) yerini bilimin e v renselliği (E p iste m e; I d c a ’nın bilgisi), belleğin yerini ikna o lm a (belgelem e), tutucu kuralların yetkisinin yerini bilimsel ö n e r m elerin doğrulanabilirliği (kan ıtlam a ) alsın. P l a t o n sanattan o y a layıcı ve ö y k ü n ü c ü bir o y u n o lm a k ta n öte kim i şeyler islem ekle, sanatın, k en d in e yeten y a p a y d ü n y a la r yara tan bir şey olm a d ığ ın ı belirtm iş ve böy le bir sanalı suç la m a k la , sanatın d a h a som ut, d a h a gerçek çi b ir d e ğ e r le n d ir ilm e sin e yol a ç m ı ş t ı r / 0 . G ü z e llik anlayışı Y u n a n d ü ş ü n c e s in d e “u yu m ” (harm o nia) k a v r a m ıy la o r ta y a çık m ıştır. H e r a k l e i t o s ile P y t h a g o r a s d a bu u yum u sayılar arasındaki ilgiye bağ lar ve b u n a güzel derler: ''C o s m os, s a y ıla r a ra sın d a b ir ııyıım dıır" Y u n an sanal a n lay ış ın d a o l duğu gibi R e n a issa n c e san at a n lay ış ın d a da u y u m tem elde y e r alır. P l a t o n 'd a n ö nce P o ly k le ito s , ideal bir norm olarak "K a n o n " k a v ramını ö n e sürm üştür. K ural, sim etri, orantı, ölçü ve u y u m u içine alan "K a n o n " kavram ı, parçaların, öğelerin b ü tü n e g ö re ortaya ç ı kışını dile getirir. Bu filozof, insan b e d e n in d e k i o rg anla rın dengeli ve u y u m lu b ir b iç im d e ça lış m asın ı da bu "K a n o n " ilkesine d a y a n d ı r m ış tır . P l a t o n ’a gö re güzel, saltık bir varlık, bir I d e a Tdır; daha sonra bu kavra m lo jik-m ate m atik b ir oranlı olarak a n la şılacaktır. B ilindiği gibi P la to n , gençlik d ö n e m in d e I d e a ’dan k avram ı anlam ış, o lg u n lu k d ö n e m in d e I d e a ’dan ontolojik bir v a r lığı kastetm iş ve son o la ra k d a yaşlılık d ö n e m in d e bu k a v r a m d a n s a y ı’yı an lam ıştır. İşte bu n e d e n le rd e n do layı P l a t o n ’da form g ü zelliği ile n es n e güzelliği birbirine karşıttır (P rotagoras, 313cff; 319a, 323c-32 4c; 329c/e) A . N . W h i t e h e a d ’in de işaret ettiği gibi P l a t o n ve P y t h a g o r a s , yeni bilim e ve sanata d a h a yakındılar, tkisi de ö lç ü y e ve sayıya, nitelik ve sın ıfla ndırm alardan dah a çok ö n e m vererek g ü n ü m ü z d e e g e m e n olan “k a v r a m s a llık ” a n la y ış ın ı ö n c e le d ile r /21
( 1) Bedrettin Cömert, Estetik. M EBY, Ankara, 1975, s. 15 vd. (2) A .N .Whitehead, Science and llıe Modern World, Fontana Books Cam bridge University Press, London, 1975, s. 40 vd.
95
ARİSTOTELES (Stageiros, t.Ö . 384 - Khalkis, İ.Ö. 322) “İn s a n la r , b ilim ve s a n a ta d e n e y a ra c ılığ ıy la u la şırla r... D e n e y sa n a tı, d e n e y s iz lik ise ra stla n tıy ı y a r a tm ış tır .” A ristoteles, M eta fizik, 981 a 5
A ristoteles’in sa n al felsefesi k u ş k u s u z o n u n bu k o n u d a tek ve en etkili yapıtı ola n Poetika ile g ü n ışığ ın a ç ı k m ış t ır . P laton’un sa n at felsefesini idealist bir sanat felsefesi o larak kabul edersek, de ra sy ona list bir sanat felsefesi olarak benim s e n e b ilir. B ir b aş k a d e y işle A ristote lesçi estetik, P lato n c u e s tetiğin sistem li bir h ale g e tirilm e s in d e n başka b ir şey değildir. P o etika, Aristoteles"in sa n a t d ü ş ü n c e s in in ta m a m la n m a m ış bir r e sm in i v e rm iş o lm a s ın a k arşın , filo z o fu n , sanatın ta n ım ı, sa n at ve d oğa, güzellik, sanatsal iyilik gibi k o n u la rd a öteki yap ıtla rın d a s ö y lediği p e k ç o k şeyi içerir. B u n la rın hepsini d ik k a te aldığım ız z a m a n o n u n sa n at felsefesinin n e o ld u ğ u n u anlayabiliriz ancak. Poe tik a ’nın ge n e l g ö r ü n ü m ü biz d e A ristoteles felsefesinin p ek çok p ro b le m le r in d e n y aln ızc a tem el tek tür bir “te k h n e ”ye. (öyk ü n m ec i tü re) y e r verdiği izlenim ini bırakır. İşte bu n ed e n le Aristoteles'in sa n at felsefesi, o n u n çeşitli k ita p la rın d a n d erlenen ç o k sayıdaki p a sajlardan ve b unla rın tem el p ro b le m le rle u y g u n lu k içinde d ü z e n le n m e s i n d e n oluşturulabilir. Ö rn e ğ in , “sa n a t n ed ir? ” so ru su n a ve rile c e k yanıt, sanatı d o ğ a d a n ve y a p ıp etm e d e n ( ey le m d en ) ayır m a m ız ı sağlar. Sanat, akıl ta ra fın d a n belirlenen am aç ların , e r e k lerin g e r ç e k le şm e sin i, varlığa g elm es in i sağ layan bir y ap m ay a r a tm a yetisidir. S anatsal y a p m a d a ise, d oğa ve sa n at aracılığıyla, z ih in d e c a n la n d ırm a , im g e le m gibi e d im le r üze rin d e du ru lu r ve b u n la rın g e r ç e k lik a la n ın a so k u lm a s ı yolları araştırılır ve g ö s terilir. (“S a n a t n e d ir ! ” k o n u su n d a bkz. M etafizik, K itap IX, 1046a51046b28; K ita p XII. 1070a4-1070a30; N ik om ak h os’a E tik, Kitap
A ristoteles’inki
97
VII, I140a'1140b24. A yrıca varlığa geliş ve sanatsal üretim (D o ğ a ve S anat) k o nula rında da A r i s t o t e l e s ’in şu y a p ıtla rın a bkz.: H a y v a n l a r ı n K ı s ı m l a r ı ; Kitap I, 639b12-640a29; F iz ik ; K itap II, 198b10-200b9; M e ta f iz ik ; K itap VII, 1032a12;-1032a30; 1034a81034b7). S an atsal iyiliğin ölçütü de, A r i s t o t e l e s ’e göre, ‘te k h n e ’deki y e t kinliğin b e lirle n m e sin e bağlıdır. İyi y a p ılm ış bir san at eseri, form y etk inliğ in e ve kullanılan yö n te m in g üvenilirliğine sahiptir; b u n lardan İkincisi san at yapıtının k en d in d e bir b ü tü n lü ğ ü o lm asın ı ve y apıtın kendi içinde bir etkinliğinin bulu n m a sın ı sağlar. B öy lec e g üze l sa n at y apıtının o lu şm asın ı sa ğ la y a n tem el ö ğ e le r a ra sın d a sim etri, arm oni ve orantının b u lu n d u ğ u n u görürüz. “T ekh n e” (za naat) ile ilgili tüm bu koşullar P o e t i k a ’da yer alan ö y k ü n m e ci sa n atla ilişkili o la ra k tartışılm ıştır; bu y a p ıtta y a ln ız bir tür taklit sanatı ola n şiir, o n u n d a bir dalı olan trajik şiir (tra g ed y a ) ele alın m ıştır. T ra jik d r a m a ile ilgili p ek ç o k başka yazı A r i s t o t e l e s ’in öteki y ap ıtla rın d a bu lu n m a k ta d ır. Ö rn e ğ in R e t o r i k a ’da a c ım a ve korku b e tim le n m iş (1354al-6;1356b37-1357a7;l355b25-34; I355b27; 1355bl0-14), P o l i t i k a ’d a ise K a t h a r s i s ele alın m ış tır (Kit. VIII, 5-7). N i k o m a k h o s ’a A h l a k adlı y apıtla (K itap III) ise, e y le m ve trajik k u su r ya da eksiklik (ham arlia) kon u su n d a önem li m a l z e m e le r b u lm a k m ü m k ü n d ü r. Bilindiği gibi A r i s t o t e l e s ’sanatı d e ğ erle n d irm ed e P l a t o n ’dan ayrılır. P l a t o n ’a göre sanatsal taklit (m im esis), özellikle de trag edya sanatı, tutkuları besler, hatta k ö rü k ler ve hakikati arayanı yanılttığı gibi o nu yanlış y ö n le re de sü rükler. A r i s t o t e l e s ’e göre ise, sanatlar g enelde değerlidirler; çünkü on la r doğad a k i eksiklikleri giderirler, to plum daki kusurları o n a rırlar; bu yüzd e n de özellikle trajik d r a m a haklı ve doğru g ö s terilebilir, çü n k ü ahlaksal bir katkısı söz k o n u su d u r tragedyanın. A r i s t o t e l e s ’e göre traged ya sanatı, felsefi hakikatleri sunarken bilgi elde etm enin bir aracı da olur ve bütün insa nla rda ortak olan co şk u sal duy gu la n ım la rı y in e le m e n in de bir yoludur. A ri s to te le s de P l a t o n gibi sanatçıdaki, esriklik, uçu k lu k (m an ia) ya d a delic o şlu k ile ilg ile n m iş o lm a s ın a karşın (P o e tik a , B ölüm 17; R ü y a l a r Ü z e rin e , I, 1, ve II, 2; P r o b l e m l e r , X X X , 1), P l a t o n ’da sa n atlar ü stün e ta rtışm a d a m erkezi bir y ere sahip olan 'g ü ze llik ' ve 'e ro tik se v g i' (aşk), A r i s t o t e l e s ’de ö n e m in d e n ç o k şey yitirm iştir.
98
P l a t o n ’un m e tafiz ik idealizm ini yadsıyan A r i s to te le s , güzelliği, s a n a t yap ılın ın y a da d o ğ a n es n esin in bir özelliği olarak ele alır ve P l a t o n ’d a sanatın biricik ve k endine özgü tek ereği olarak görülen ve e s in le n m iş bir a r a ş tır m a y la o rta y a çık arıldığı sa v u n u la n g ü z e lli k a n la y ış ım eleştirir. A r i s t o t e l e s ’e göre tragedya, moral bir y a r a r s a ğ la m a s ın d a n d o la yı ö n e m taşır. P l a t o n ’u sanat felsSfcsinin pek çok no kta sın d a izleyen A r i s t o te le s y in e de o n d a n bu te m el konularda ayrılır. A r i s t o t e l e s ’e göre de sanat bir tür “te klin e” bir tür 'z a n a a t'dır; bu ‘te k h n e 'm n yerine g e tirilm e si, işlenm esi, y ap ılm a sı için de u y g u n bir ölçü ve araç söz k o n u su d u r . M ü z ik , resim , heyk el, yazın gibi en ö nem li sanatlar in sanların ruhlarının, b e d e n le rin in ve ey lem lerin in taklididirler. A r i s t o te le s P o e t i k a ’sında, P l a t o n ' u n taklit sanatlarını eleştirisine kıs m e n y a n ıt verirken, o n u n bu su ç lam ala rın ı haksız bulm uş, ö y k ü n m e c i sanatların, in sa n la ra ö zg ü ö ğ re n m e araçları olduklarını ve a lım la y ıc ıla rın ç o k y a r a rın a etkileri b u lu n d u ğ u n u sa v u n m u ştu r. B u s o r u n a ilişkin d ü ş ü n c e le rin i A r i s t o t e l e s ’in bütün y az ıla rında b u lm a k m ü m k ü n s e de, P o e t i k a ’da bu sav u n u su n u en iyi b içim de serim le y e r e k yaratıcı y a n ım gö ste rm iştir. B u n a ek o la ra k A ris to te le s , in sa n lığ ın d a h a sonraki doğ al g elişm e sin in bir ü rü nü sayılan dinsel etk in liğ in in k ö k en in d e b u lu n a n öykü n m e ci bir sanat olarak tra g e d y a y ı haklı g ö ste rm e k ve o n u n d o ğ ru lu ğ u n u s a v u n m a k için ken d isin e y ö n veren tarihsel ve an tro p o lo jik ilgilere de sphip çıkmıştır. B ö y le c c tr a g e d y a b u n d a n so n ra k endine ö zgü form unu elde elmiş, y a p ı s ı n ı - v e içeriğin i g e liştirm iştir . ( A r is t o te l e s ’de “S a n a tsa l iyi liğ in ö lç iitu ’ k o n u su n d a bkz. N i k o m a k h o s ’a E t i k , K itap II, 1106a14I106b17; K ita p I, I094al-1094b10; “G ü zellik" k o n u su n d a bkz: M e t a f i z ik , K itap XIII, 1078a31-1078b6; R e t o r i k . K itap 1 . 1361 h2-136Ib15: “Ö y k ü n m e c i s a n a t o la ra k ş iir ” k o n u su n d a bkz. R e t o r i k , K itap II (K o rk u ), 1382,,I9-1383bll; R e t o r i k , K itap II (A c ım a ). 1385bll-1386b9; “M iizik K ııra ını” k o n u s u n d a bkz: P o litik a . K itap VIII. 1339a 111342234). A r i s t o t e l e s ’d e 's a n a t , tak lit (m im e sis) ile başlar, arınm a (katharsis) ile son bulur; ‘m im e s i s ’de sanatçı ve nesne, ’K a th a r s is 'de ise a l ım la y ıc ı ve sa n at yapıtı a r a s ın d a bir iletişim ve etk ile şim söz k o n u su d u r. B u b a ğ la m d a da fo rm g üzelliği, nesne güze lliğ in d en başka b ir şeydir. D iğ e r b ir d e y iş le d o ğ a ve sanal yasaları farklılık göso<)
lerirler; nesnedeki ve sanattaki güzel farklıdır. S an at tinsel alandan (nous) duyusal alana uzanır. A ristoteles’e göre felsefe, ‘n o e s is 'e d a yanırken . sanat d a estetiğe vey a ‘a is th e s is 'c dayanır. B u bak ım d an e stetik haz, h oşlanm a, bilgi, zihin ile ilgilidir. Aristoteles'in sanat anlayışı zihinle bağ k u r m a aç ısından rasyonalisttir. M im esis, g e r çe k lik ve tinsellik alanında söz k o nusudur; realite alanında, tekil olan ve duyusal olarak kavranabilen varken, idéalité alan ında olm ası beklenebilen, m ü m k ü n olan söz konusudur; h ay a lg ü c ü y le k a v ranabilen bu alan, ‘o la n a k ’ kategorisi ile ilgilidir. Z o ru n lu lu ğ u n eg e m en o lduğu realite kategorisi ile olasılığın eg e m e n old u ğ u o la n ak kategorisi ‘M im esis'de, birleşirler. Bu b a k ım d a n sanal, gerçeklikten d a h a fazla bir şeydir, o nu n aşılm asıdır; realitenin ve idealitenin se n tezidir. Sanattaki “ö ze llik ” kategorisi, “b ire y se llik” (tek sanal yapıtı) ve “g e n e llik ” (so y u tla n m ış yan ) kateg o rile rin in bir birleşim idir. D a h a sonra L u k â c s ’da d a rastla y a c a ğ ım ız sanat y ap ıtındaki bu “b i re y se llik ” ve “g en e llik" kategorilerinden A ristoteles şu nu anlar: S a n a t hiçbir z a m a n y aln ızc a g erçekliğin yansıdığı bir ekran d e ğildir; sanat yapıtı k a b a bir taklit ürünü de değildir, çü n k ü m im esis kavram ı gerçekliği de içeren geniş bir k a p s a m a sahiptir. D o ğ a d a ve sa n atta karşım ıza çıkan gü ze llik lerd en sanat güzelliği, g erçeklikten b a ş k a b ir şe y d ir. A ristoteles’de g eç en sanal kategorileri şunlardır: 1- G erçeklik, 2- O la n a k (olm ası g ereken ), 3- K am u anlayışı (bir kez sö y le n m iş olu p b ö y le kabul e d ilm iş oland ır; b ir d e f a d a o lm u ş bit mişi iktir), 4- O lan a k sız lık (in an ılabilir ola n ak sız, inanılam ayan olanaktan dah a kapsam lıdır), 5- S a ç m a .11;
Aristoteles' de sanal varlığı sınırlıdır a m a b ir d ü z e n e sahiptir; o, bir bütündür, parçaların u y um lu k o m p o silu m u d u r. S anat y a pıtında zorunlu bir birlik vardır: “ U nitas in m u ltitu d u n o " Birlik, uyum , parçaların zorunlu bağlantısı ve d üzen (ordo) güzeli o lu ş turur. S anatçı ile yapıtı ara sın d a m im e tik bir ilişki, yapıt ile alım layıcı ara sında da katartik bir ilişki b u lu n m a k ta d ır. A ristoteles’e göre, tragedya sanatı 'e p o s 'dan (destan) üstündür; tragedy anın ödevi, ruhu tutkulardan arındırm aktır, bun u da iz ley icide korku ve ac ım a duy gusu uyandırarak yapar. B u ra d a psikolojik belirlem eler söz konusudur. İnsandaki psiko lo jik duygular, ereksel d u y g ula r ( 1) Raymond Bayer, Histoire de L ’Esthétique, Ed.Armand Colin, Paris, 1961, s. 36 vd.
100
değil, aıacı d u ygulardır. T ra g e d y a , 'e th o s 'a d a y a n an bir sanattıı: in sa n d a ahlaksa l bir etki bırakır. İşle t r a g e d y a ’ nın öz.ü de ahlaksal bir sanat o lu şu n d a d ır, ve bu b a k ım d a n ‘y iic e ’ ile ilgilidir; 'g ü z e llik ' kategorisi bu b a ğ la m d a y etersiz k alm aktadır, oy sa 'yiice' d e ğerinde, estetik-psik olojik değerin ö te sin de etik bir değe r de söz kon usud ur. İnsan ey lem leriyle ilgili olan trag e d y a d a yer alan bu e y le m le r soylu, ciddi, ağır başlı, m oral nitelikli eylem lerdir. D a v ran ış ve e y l e m e sıkı sık ıy a bağlı ola n tra g e d y a d a , o r talam a n ın ü s tün d e olan e y le m le r söz konusudur. A r i s t o t e l e s 'd e 'g iizel' d ü ze n ve ölçü (ordo-taxis) dem ektir; bu d a canlı bir varlık düzeni gibi anlaşılabilir. D ü z e n , içine aldığı parç ala rın bir bü tü n ü d ü r. B ü y ü k lü k te de bir sınır vardır, k ü çü k lü k te de. G ü z e ld e ise norm al b ü y ü k lü k ve k ü çü k lü k söz k o nusudur. G ü ze l nesne, ne ço k bü yük, ne de ço k k ü çü k olm alıdır. D o ğ a ld ır ki bu d u ru m insanın p sikolojik alg ıla m a g ü c ü y le ilgilidir, o n u n k a v r a m a g ü c ü y le bağıntılıdır. Ç ü n k ü k a v ra n a m a y a n b ü y ü k lü k le r k a rşıs ın d a ezik lik d u y a n insa n o ğ lu , b ir başka yetisi ile, zihin g ü c ü y le bu bü y ü k lü k le re, zihninin yarattığı bir k avra m la karşı çıkar. B u da so n su z lu k ya d a y ü c e kav ra m ıd ır. Y ü ce d u y gusu, biri acı d u y m a d a n , öteki d e z a fer ve m u tlu lu k d uyg u su n d a n k a y n a kla nır. D ü ze n ve ö lç ü d e n k ay n a k la n a n Y u n a n sanat anlayışı so n u n d a “u yıım ”a ( h a rm o n ía ) varır. R e n a issa n c e sanatı d a tem ele 'u y u m 'u alm ıştı. S a n a t yapıtını eğ e r bir se n te z olarak k a b u l ed e ce k olursak b u ra d a ‘th e s is ’, içerik, m ateryel olan şey, ‘A n tith e sis ' de form ya d a zih in se l o la n şey o la ra k an laşılm alıd ır. M im e sis kav ra m ı ile E in fü h lu n g (ö z d e ş le y im ) kav ra m ı a ra sın d a d a bir benzerlik ten söz edebiliriz. T h e o d o r L i p p s ve V o l k e l t ’de g eç en ‘ö z d e ş le y im ’ k a v ram ı, a l ım la y ıc ın ın estetik o b je k arşıs ın d ak i b ir k av ra y ış b i çim idir; 'e in fiih lu n g ’ edim i b ir e tkinliğ in b aş langıcıdır, o n u n la bir etk in lik b aşlar ve so n u n d a da estetik d o y g u n lu k gelir. M im esis ise b ir n e s n e n in k av ra n ışıd ır, b u n u n so n u n d a d a ka th a rsis g er çekleşir. B u b a ğ l a m d a sanal tarihi, sanat nesnelerini k av ra m a ta rihi o lu p b ir b a k ı m a d a felsefe tarihine koşuttur, o n u n la aynı ş e y dir. A r i s t o t e l e s ’in de dediği gibi şiir, tarihten daha geniştir: trag e d y a e p o s d a n dah a ü s t ü n d ü r . (l) (1) Aristoteles, Poetika, Reınzi Kil, 1st. 1983. s. 30 vd. (1451 b-1452a)
A r i s to te le s estetiğinde temel sorun, güzelin, iyi ya d a yararlı ile olan ilişkilerinin araştırılm asıd ır. Ç ü n k ü o n a g ö re ahlak sal güzel, iyinin bir estetiğidir. İyi, “k o zm ik ” (ereksel ned e n ce b e lirlenm iş. ayaltı ve ayüslti d ü n y a s ın d a geçerli), “p r a tik " (insan e y lemi. istenci, çabası ve etkinliği ile belirlenir) ve “y w a r a ”dayalı o lm a k üzere üç türdür. M e tafiz iğ inde de dediği gibi, d o ğ a d a ve sa natta üretilen her şeyin tek ereği 7 y f d ir . Ç ü n k ü 'iy i', bütün d e v inim lerin sa y esin d e gerçekleştiği son nedendir. D o ğ a d a sanalın ta kendisi olan kendi ereğini izler, tşle bu k en din de iyi, ko zm ik iyi kavram ı ilk h a lk a olu p evrenin kurucu parçalarının hepsi o n a b a ğ la nm ışlardır; e v re n de bu n e d e n le “iyi işle n m iş b ir d ra m ”, bir uy u m ve bir k o sm o s olarak kavranabilir. A r i s t o ’y a göre, e y lem d e kendi g erç ekle nişin i b ula n şey pratik i y i ’dir: “A r z u la n m ış olan, b a şk a şe y için değil, k e n d i iç in d ir.” Bir egoist, iyi ve güzel için değil, y a ln ız c a yarar için dav ra n an kim sedir; çünk ü y a ra r kişi için iyidir, o y sa güze), kendinde iyidir ( R e to rik ). M oral e y le m ger ç e k ten an la m a yetisini k ara rına bağ lıd ır ve bizim m oral e t kinliğim iz y a ra r alanı içinde y ıka n ır durur. G ö rü lec eğ i gibi bi reysellik ve haz, A r i s t o t e l e s ’in eliğinde estetiği yeniden kurarlar. Ç ıkarsız bir e y le m ola ra k 'e rd em ' iyi ve güzeldir; ‘e rd e m ' bi reylerde kendini kişileştirir; bu b a ğ la m d a da b irey ler ahlaklıdırlar, kendinde eylem leri de güzeldirler. İyi. estetik olabilir; o za m a n da n / ' n i n ve ’g ü z e l'in içeriği ö z d e ş olur; fakat form ları, bakış a ç ı ları farklıdır. Bu b ağ la m d a güzel te m aşa edilendir, seyredilir; iyi, davranılır. Ç ün k ü iyi, tem el olarak, köklü bir erektir, gü zel ise sonu o lm a yan bir erekliliktir. A r i s to te le s , M e ta f iz iğ in d e “fo r m e ! g iizel” için şunları söyler: " G ü zelin en üstün fo r m la r ı ya sa la ra uygunluk, sim e tri ve b e lirlen im d ir; m a tem a tikle rd e de b u lu n a n bu fo r m la r p e k ço k n e s nenin n ed e n i g ib i g ö rü n d ü k le ri için, m a te m a tik le r de g ü ze lliğ in ken tlisi olan b ir ned en i b ir ölçü d e izlerler. ’’A r i s to te le s d e v a m la "ken d in d e b ü yü klü ğ ü n '' "g ü ze lliğ in " şu üç m a te m a tik k a tegorisiyle ortaya çıktığını söyler: 1) Y asalara u y g u n lu k (taxis); burada bir yasallık söz konu sud ur: güzellik, keyfe bağlı, ihtiyari (arbitraire), zorıınsuz (co ntingent) ve usdışı (irralionel) değildir, (iti/.ellik. yasalardaki usdıır. Estetik duygu ise. A r i s t o t e l e s 'e göre. sonlu, mantıksal, ussal ve m a tem atiksel yasalara uyg unluk olup.
ö n c e d e n g ö r ü le m e y e n (im p ré v is ib le ), m a n tık dışı (alogique), gizil ( m y s té rie u x ) ve usdışı (irrationel) o la m az . 2) Sim etri, “ö lçü " ( m e t ron) ve “ u y g u n lu ğ u n ” bile şim id ir; yetkin ola n ın sim gesidir. A r i s t o te le s , F i z i ğ i n d e ş ö y le der: “E rkek, k a d ın d a n d a h a güzeldir, ç ü n k ü o d a h a fa z la b ir b ü y ü k lü ğ e sa h ip tir... S im e trik o lm a ya n k a d ın v e fa s ız d ır ” ( F iz ik , III-808-26-6-813). 3) D ü z e n ( B e lirlenim ): M a te m a tik güzel, te m e ld e n sonlu bir güzeldir, po zitif bir g ü ze ldir. İyi, ereklerle, gü ze l, ere k sel o lm a y a n la ilgilidir. P lat o n ’da güzel, u y u m ve ö lç ü n ü n ; A r i s t o t e l e s ’de güzel ise. düzen ve b ü y ü k lü ğ ü n bir b ileşim id ir. G ü z e l, en yetkin, en iyi g ö rü n ü m ü için de ta sarla nan b ir d ü n y a n ın yapısal düze n le m esid ir. Bu d ü z e n le m e d e de belirlenim , sim etri ve birlik ö n d e gelir: “F a rklı k ı sım la r d a n b ir a ra y a g e le n b ir şe y in y a da b ir varlığın, bu fa r k lı k ıs ım la rı b e lli b ir d ü ze n d e b u lu n m a d ık ç a ve k e y fi o lm a ya n b ir b o y u ta s a h ip o lm a d ıkça , g ü ze lliğ in d e n sö z ed ilem ez; çü n kü giizel, d ü ze n ve b ü y ü k lü k iç in d e b u lu n u r” ( P o e tik a , VII); “T raged ya , o r ta la m a , sıra d a n o la n d a n d a h a b ü y ü k ya da d a h a iyi varlığ ın ta k lid id ir'' ( P o e tik a , X V ). A r i s t o t e l e s ’e g ö re sanat her za m a n doğanın altında ya da üs tü n d e d ir; tam d a d o ğ an ın içinde sanatı hiçbir za m a n gö rem ey iz. S an alın k e n d in e ö zgü niteliği, d o ğ a n ın yapısını b o z m a k , doğayı d o ğ a llık ta n ç ık a r m a k tır (d én a tu re r); insanı alça ltm a k y a d a y ü ce ltm ek tir: bu ise düzeltici bir taklit (une im itation correctrice), b a ş k a b ir b a ğ la m y a da n iteliğ e o tu rtm a , ta şım a (tra n sp o sitio n ) d e m ektir: “K o m e d ya ile tra g e d y a a ra sın d a k i ayırım , ilk in in en iyi in sa n la rı, İkin c isin in d e b izim g ö rd ü ğ ü m ü zd e n a h la k ça d a h a d ü şü k k im s e le r i re sm etm esid ir. ' ’ (P o e tik a , I I ) (I) G ö rü le c e ğ i gibi A r i s t o t e l e s de P l a t o n gibi ev re n sel ve zorunlu, saltık v e ideal G ü z e l iç in d e sa natın bir m odelini aram ıştır. A r i s to te te le s , k en d in d e G ü ze l I d c ’si içinde, objesinin yani k onusu n u n k en d i d ış ım ız d a a r a n m a d ığ ı, insan zih n in d e içkin bir tipini g ö r m ü ştü r. O n a g ö re in sa nın d ış ın d a y a da d ü n y a n ın ö te s in d e ideal o la n bir şe y yoktur; h e r şey b iz im içim izd edir. İdeal olan, I d e a tü rü n d e n o la n şey in sa n d a vardır: “Y ararlıyı ve zo ru n lu yu , g iizel a m a c ıy la a r a r ız .” ( P o e tik a , VII, 12, 8) F ak at bu güzel, insan usuy( 1) İsmail Tunalı, Grek Estetik’i, Rem zi Kitabevi, İstanbul, 1983, s. 97 vd.
UH
la bir olur: “Sancıt, h a k ik i a k ıl ta ra fın d a n yö n len d irilen , b ir tü r ü re tm e y e tis id ir” (N ikom akhos’a Etik, VI, 3). A ristoteles’de sanal, yeni form ların yaratıcı bir biç im d e üretim idir; öyle ki d a h a ö n c e hiç kim se bu yeni form u ve y aratanın ı ta n ım a m ış ve bilm e m iştir. İşte bu d ü ş ü n c e R ö n e s a n s ’ın, ö ze llik le de B acon ’ın h ü m a n izm in in A ristotelesci d ü şü n c e d e ö n c e d e n g ö rü lm e sin d e n b a ş k a b ir şey d eğ ild ir. P eki b ir sanat modelini nerede a r a m a m ız gere k iy o r? A ris t o t e l e s ’e göre bunu aktüel gerçeklik içinde ya da ö nce siz - sonrasız şim di ve b u r a d a ’nın zo ru n su z lu ğ u içinde b ula m ayız. Ç ü n k ü güzel, gerç ek lik ten üstündür; bu y ü z d e n de şiir, tarihten d a h a hakikidir. Şairin d o ğ ru d a n ve sezgisel d erin le m e sin e anlayışı, dizenin doğru d ü zg ü n , kurala u ygun, düzenli, dolu güzelliği şiiri, bilgilerin ilk sı rada geleni, birincisi yaparlar; şiir sanatının tek “b irlik te d o ğ u ş” (co-naissance) sanatı o ld u ğ u n u A ristoteles’in P o e t i k a ’sından tam 24 yy. sonra Paul C laudel, “Ş iir S a ııa ti'n d a (l’Art poétique) yi neleyecektir. İşte bu b a ğ la m d a d ram a tik sanat, korku ve a c ım a d uyg uları u yand ıra ra k içim izdeki tutk u lard an arın m am ız ı (katharsis) sağlar, bize bir iç düzeni, içsel bir d üzen kazandırır. Y ine şiir insan ların u ssa lla şm a la rın a d a y a rd ım c ı olur. F else fe de, y e t kin bir düzenliliğin e g e m e n olm asını sağlayan kendi d ü şü n c e le rim iz d e n b a ş la y a ra k her şeyi d üzene geri g ö tü rm e k z o rundadır» “M ü zik a l uyu m u seviyoruz, çü n k ü o b elli bazı ilin ti ve o ra n la ra (ra p p o rts) g ö re a ra la rın d a ile tişim ve u y a rlılık ku ra n k a r ş ıt ö ğ elerin b ir k a r ışım ıd ır ; b a şk a d ey işle, ilin ti ve o ra n la r d ü ze n d e n k a y n a k la n ırla r ve dü zen d e g erç e k te n b izim so m u t o la ra k h o şu m u za gid er. ” İmdi düzen, ritm, arm oni, ölçü ve sim etrinin bir to p la m ıd ır A ristoteles’e göre.
P laton’un sanat eleştirisinin te m eld e d in a m ik b ir g ö r ü n ü m su n duğunu, A ristoteles’in d ü şünc esinin ise bu k o n u d a statik k a tego riler k urm u ş o ld u ğ u n u söyleyebiliriz. Platon y ö n te m siz bir b i ç im d e nere d ey se G ü z e l ’in so n s u z lu ğ u n a doğru u za kla şm ış, A ristoteles ise boş ve formel kalıplar için de bilgece o tu ru p k al m ış tır . A ristoteles'in estetiği, bir gü zellik metafiziği y ö n ü n d e değil, b ir estetik obje, b ir sanat yapılı araştırm ası, bir sa n at fel sefesi y ö n ü n d e gelişm iştir. G üzel, o n a göre, m atem atik o la ra k b e lirlenebilen bir k av ra m dır, bir orantıdır. G ü z e l’in tem el formları
d a " d ü z e n ' ve “s in ir i ılık ”(lıt. Bu bağ lam d a , “yü c e" “G iize l" orta, “Z a r if' alt-orta olarak sıra la n m ış la r d ır .
üsl-orla.
A r isto te le s ’in Ş iir ve T r a g e d y a K u ram ı: A r i s to te le s , M e t a f i z i ğ i ’nde, insan d ü şü n c e sin d e üç tür temel etk in liğ in b u lu n d u ğ u n u söyler, bunlar: 1) Bilm e (thcoretiketheoria); b u n u prote p h ilo s o p h ia (ilk felsefe) ya da M e tap h y sik a ele alır. 2) E y le m e - y a p ıp e tm e k (praktike-praxis), bu k o nuyu da üç etiğ in d e işler. 3) İm al etm e, bir şeyi y a p ıp o rta y a ç ık a r m a (poe tik e - p o ie s is ) , bu k o n u y u da P o e tik a adlı y a p ıtın d a işlem iştir; b a ş lıc a ta klit (m im e sis), n es n ele rin ve o lay ların tasarım lan m a sı b u r a d a e le alın m ıştır. A ris to te le s , taklit (ö y k ü n m e, imitation) sa natını ikiye ayırır: 1) R e n k ve çizim aracılığıy la görsel g ö rü n ü şle rin taklidi sanatı; 2) Şiir, şarkı ve d an s aracılığ ıy la insan e y l e m i n in (praxis) taklidi; şiir sanatı. T ra g e d y a (ya da şiir) sa n a tın ın yapısı, doğası n e d ir? Bu s o ru n u n yanıtı, A r i s t o t e l e s ’e göre, trag e d y an ın dört tem el n ed e n e (içeriksek biçim sel, etkin, e r e k se l ned e n le re ) g ö re a ç ık la n m a sıy la olanaklıdır. A r i s to te le s , şu soru üze rin d e de durur: sanatsal yetkinlik y a da y etkin o l m a y ış ın nedenleri nelerd ir? Sanat, belli türd e eğlenceli bir d e n e y im d ir ; ve ken d in e ö z g ü bir haz verir. Bu hazzın yapısı açık bir b iç im d e belirlenebilirse, işte o za m a n , bir kim senin herhangi bir tr a g e d y a n ın ö b ü rü n d e n d a h a iyi o ld u ğ u n u sö y le yeb ilm esin in öl çü tlerin i te m e lle n d ire re k haklı ç ık a r m a k m ü m k ü n olacaktır. B u n u n y a n ın d a tra g e d y a sanatı, in sa n d a u y andırdığı, o n a yen id en y a ş a ttığ ı k o rk u ve a c ım a d u y g u la rıy la o nu tu tk u ların d an arındırır, içsel bir te m iz le n m e y i sağlar. B ö y le c e şiir sanatı, insanların ussal v a r lık la r o lm a la rın a y a r d ım eder. A r i s t o t e l e s ’in “m im e sis" ku ram ı, sanatların taklit için k u l lan dıkları araç y ö n ü n d e n , taklit tarzları b ak ım ın d a n ve taklidin y ö neld iğ i o b je b a k ım ın d a n o lm a k üzere üç n o k ta d a ele alınm ıştır. T a k lit aracı b a k ım ın d a n «^matlar, figüratif sanatlar (renk, çizgi ve fig ü r sanatları), m ü z ik (arm oni, ritm, söz sanatları), ve dans (rit m ik h are k et sanatı) o lm a k üzere üçe ayrılır. T aklit tarzı ba k ım ın d a n sanatlar, ö y k ü le m e biçimi ile hareket halinde ve eylem için de g ö ste rm e (tiyatro sanatları: traged ya, dram a, k o m e d y a) o lm a k üzere iki türlüdür. T aklidin yöneldiği obje, yani mim etik 105
obje b ak ım ın d a n da sanatlar, etik açıdan o lm ak üzere, y a iyiye, ya g erçeğe u y g u n lu ğ a (ortalama), ya d a k ö tü y e yönelir ve bu değerleri iş le r le r 11*. A r i s t o t e l e s ’in “T ra g ed ya K u ra m ı” , hak ik ate benzerlik (d o ğ ruluğu a n d ı n d ı k ) (la v raisem blan ce), üç birlik kuralı ile k ork u (p h o b es) ve arın m a (katharsis) k u ra m ın d a n m e y d a n a gelm iştir. O n u n trage d yası, hayvan m asallarını (fable), d ü şü n c ey i, k a rakterleri, iyi k o n u şm a y ı, şarkıyı ve izleyiciyi kendi içinde loplar, bir araya getirir. O n a göre sanal, doğan ın ta m a m la m a y a ne zam anı ne de b eğe nisi olm adığı şeyi ta m am lar, s o n u n a erdirir. B u b a k ım da n sanat, d o ğ a y la yarışır, o n u n la r ek a b et halindedir.* A m a bütün sa n atlar taklitten k aynaklanırlar, birer taklit sanatıdırlar: “T ra g ed ya sa n a tı, sın ırlı b ir b ü y ü k lü ğ ü o la n ta m ve so n a e rm iş b ir eylem in taklididir"', o, b aşlangıcı, ortası ve sonu o la n bir b ü tündür. H akiki bir bütü n d e ise, kısım la r değiştirildiğinde, b ü tün de ortadan kalkar; ve bu özellikle trag e d y a için geçerlidir. T r a gedy a n ın en son ve hakiki am acı “k a th a rsis” olup, seyirci izlediği o y u n d a y e n id e n korku ve a c ım a duyguları yaşay a ra k , kendini saf laştırm ış, te m iz le m iş yani içsel b a k ım d a n a rın m a sın ı g e r çe k le ştirm iş olur. D oğ ru n u n , hakikatin disiplini olan “T a rih ”in tersine, " T ra g e d y a " , hakikatim si, d o ğ ru m su (vraisem blab le) olanın y a n ılsa m a sıd ır (illusion). Bilindiği gibi A ris to te le s , Tarih ile Şiir a ra sın d a ö n e m li bir ayrım y ap m ıştır. O la n a k (po ssibililas), şiirin tek nesnesidir, am a bunu “zo ru n lu lu ğ a (nécessitas) y a d a doğru m su lu ğ a (v ra ise m b la n c e ) g ö r e ” k u lla n m a k gerekir; “Ş iire b a ğ lı olarak, şiirle b a ğ ın tılı o la ra k o la n a k sız d o ğ ru m su lu k , o la n a k lı d o ğ ru m su o lm a m a d a n d a h a iyid ir" (“R e la tiv e m e n t à la p o ésie, ¡e vra isem b la b le im p o ssib le vaut m ie u x q u e l'in vra isem b la b le p o s sib le"). Ş urası da kuşku g ö tü r m e z ki bazı şe y ler d o ğ r u m s u lu ğ a karşı o rta y a çık arlar. ( " // est vra isem b la b le que c e rta in es ch o ses a rriven t c o n tre la vra isem b la n c e”). Şiirin, tarihteki gerçeklikle hiç bir ilgisi yoktur, ondan hiç b ir şey tale]j etm ez ; şiirin alanı, do ğ (I) Alexandre N icev, L ’Énigme de la Catharsis Tragique dans Aristote, A BS, Sofia, 1970, s. 30 vd. G oelhe de aynı görüştedir: “Der Maler streitet und eifert mit der Natur um die W etle.” (Ressam doğayla yarışında onunla savaşır ve onu ele g e çirmek ister); M aximen und Reflexionen.
100
r u m su n u n , g erç eksiliğ in alanıdır. T ra g e d y a d a bu g erç eğ e b en zerliğin. o la n ak lılığ ın geçtiği bir yapı olarak, za m a n, yer ve konu b irliğinin geçtiği üç birlik kuralını uygular. A r i s t o t e l e s ’e göre, T r a g e d y a ’da, eşsiz, şa şıla c a k o la n ı, g e r ç e k ü s tü n ü ve h ayranlık uy an d ıra n ı g ö ste re b ilm elid ir, T r a g e d y a ’ya bu ö ğ e le r s o k u l m a l ı d ı r / 11 P l a t o n ’a göre trag e d y a ve m üzik , tutkuların tehlikeli bir bi ç im d e u y g u la m a y a k o n u lm a sıd ır; bu b a k ım d an sanatçıların site d e v le tin in d ış ın a ç ık a rılm a la rı g e re k ir. A r i s t o t e l e s ’e göre ise tra g e d y a olsu n , öteki sanatlar olsun b ir tür ilaçtırlar, h as talıklarım ıza çare, d e v a y a da d erm a n o la ra k d ü şünüle bilirle r. S an atçılar d a tam o rta y o lu n işçileridirler. B ü tü n sanat türlerinin m im e s i s o l d u kla rını ö n e süren A r i s to te le s , bu sanatları üç y ö n d e n bir b ir le rin d e n ay ırm ıştır: 1) D e ğ iş ik ara çla rla taklit etm eleri y ö n ü n d e n , (re sim , şiir, m ü z ik , d an s), 2) D e ğ iş ik şeyleri taklit e tm eleri y ö n ü n d e n , yani k o n u y a g ö re taklit etm eleri b ak ım ın d a n (tra g ed y a , k o m e d y a ), 3) D e ğ iş ik b iç im d e taklit etm eleri y ö n ü n d en (destan, trag e dya). H e r sanat türü ayrı bir araçla taklit edilir, bu araçlar, dil, uy u m ve rilmdir. A ra ç la r hiçbir za m a n taklidin k e n d isiy le k a r ış tır ılm a m a lıd ır la r . Ö r n e ğ in H o m e r o s ile E m p e d o k l e s ve P a r m e n i d e s dizeyi k u lla n m ış lard ır, am a ilki bir oza n, son ikisi de birer d o ğ a bilginidirler. ( P o e t i k a , 1447 a 20-25, bl5) S anatçılar insanları ey le m le riy le taklit e d e r k e n soylu ya da kötü d a v ran ışlarını g ö z ö n ü n d e b u lu n d u ru rla r. T ra g e d y a , o rta la m a d a n d aha iyi kişileri tak lit ed e rk en , k o m e d y a d a h a kötü, d a h a aşağı kişileri tak lit eder. S an atlar a ra sın d a k o n u n u n taklit ediliş biç im in e göre de a y r ı m l a n m a vardır: anlatı y a da o y u n la ş tır m a ( d ra m atiza sy o n ). İnsan taklit ede n bir varlıktır; taklit y o luyla ö ğ r e n m e insa n a ze vk verir. İn sa n d a taklide yatkın lık gibi doğal bir e ğilim de n başka, dille, u y u m la ve rilm le taklit e tm e eğilim i de vardır; b u n larla ta k lid e b aşk a la rın d a n d a h a y a tk ın o la n la r g id e re k y etk in le şip şiirin d o ğ m a s ın ı sa ğ lam ışla rd ır. D o ğ a n ın sa n a lla b e s le n m e si g e rekliliği de b ö y le c e o rta y a çık m ıştır; doğa, düze n siz lik ve k a rışıklıktır; o y s a sanat, y ö n te m , k u r a m ve kurallar to p lu lu ğ u d u r; düzenli bir kaostur. T r a g e d y a , başlıc a konu (m y lh o s), k arakter, dil, d ü şü n c e , sa h
( 1) A ristoteles, Poetika; Raymond Bayer, Histoire de L'Esihétiquc, s. 30
107
ned e temsil ve m ü /ik s e l d ü /e n le m e o lm a k üzere allı öğeden o lu şur; b u n la rd a n en ö nem lisi de konud ur. K işilerin değil, y a p ıp et m elerin ve yaşam ın taklidi olan tragedya, ey lem ve harek et h a lindeki insanları taklit eder. T a m bir bütü n lü ğ e sahip bir hareketin taklidi olan tragedya, başı, ortası ve sonu olan bir bü tü n lü ğ ü y a n sıtır ( P o e tik a ; 1450a 9-16; b 4-33). G üzel de isler bölü m lerd en o lu şan bir nesne, ister bir canlı varlık olsun, kısım ları içinde belirli bir dü ze n e sahip olm ası gerektiği gibi, k endin e özgü bir bü y ü k lü ğ e de sahip o lm a k zorundadır. Ç ün k ü güzellik, b ü y ü k lü k ve düze nden m e y d a n a gelmişLir. Ç ok k ü ç ü k ve ço k büyük n esn ele r alg ıla nam adıkları gibi k a v ra n a m a z la r da; kendi bütünlükleri içinde seçilem ezler. Belirli bir bü y ü k lü k canlılar için old u ğ u gibi tra g e d y a için de söz konusudur. T ra g ed y a n ın k o n u su n u n da belirli bir u zu n lu k ta olm ası ve bu u zunluğun bü tünlüğü içinde akıl ta rafından k o la y ca kavranm ası gereklidir. T ra g ed y a n ın konusu n u n güzel ola b ilm e si için de başın d an s o n u n a dek bir bak ışta k u c a k la n ab ilece k sınırda olm ası, u z u n lu ğ u n u n da bir dizi olayın g e r çe ğ e u y gu nluk ve zo runluluk yasalarına göre birbirini izleyerek g e lişebilecek b iç im d e olm ası gerekir ( P o e tik a ; 1450 b 34-40; 1451 a 1-15). A r i s t o t e l e s ’e göre şairin görevi, y u k a rıd a da d eğ in d iğ im iz gibi, g e rç e k te n o lm u ş b itm iş şeyleri değil, belirli k o şu lla rd a o la bilecekleri, yani g erçeğe u y g unlu k ve z o ru nluluk y asala rına göre olm ası beklenenleri, olanakları b etim lem ektir. Şair ile tarihçi ara sındaki fark da, birinin dizelerle ö b ü rü n ü n d ü zy a zıy la y a z m asından ileri gelm ez. Ö rn e ğ in H o m e r o s tarihi ş iirle ştirm iştir; H e r o d o t o s tarihi de p eka la dizelerle ve ölçülü-uyaklı olarak y a zılabilir. A m a ölçü ve uyak ile yazılsa yine de tarihtir. Tarihçi o lm u ş olan olayları, şair ise o lm a sı m ü m k ü n olan o layları, o la bilirlikleri betim ler. Bu b a k ım d an şiir, tarihe göre d a h a geniş bir açıya, dah a kavram sal ve daha üstün bir niteliğe sahiptir. Bu b ağ lam da şiir, tümeli, tarih ise tikeli v erm e y e yönelir. İmdi herhangi bir kimse, gerçeğe u y gun luk ya da z o run lulu k yasala rına u yacak biçim de, şu ya da bu nitelikte şey ler s ö y lü y o r ya da yapıyorsa, bu tü m e lliklen b aşka bir şey d e ğildir ve k işilerine özel adlar verse de şiirin am acı budur. O y sa ö rneğin A l k i b i a d e s ya da S o k r a t e s ’in ne yaptığını ya da başına neler geldiğini sö y le d iğ im iz d e tikeli elde
108
ederiz. N e v a r ki şair, gerç ek le n o lm u ş olayları da taklit edebilir, çiinkü g e r ç e k te n o lm u ş o la y la r a ra sınd a, olm ası g erç eğ e uygun ve m ü m k ü n ö la ra k d ü şü n ü le b ile n le r d e vardır. İşte olayları o la bilirlikleri, d o ğ r u y a benzerlikleri ve g erç eğ e uygunlukları a ç ı sın d a n ele alıp işleye n k im s e, o la y la rın tarihçisi değil, a m a şa iridir (Poetika. 1451 a 37-40; 1451 b 1-12, 27-33).
A ristoteles'e g ö re şairlik, doğ al o la ra k c o ş k u n b ir y ara d ılışa sa hip b u lu n a n kişilere ö zg ü d ü r. D e s ta n da tıpkı tr a g e d y a gibi, başı, ortası ve sonu bu lu n a n , kendi için de bü tün lü ğ e sahip, tutarlı b ir yap ıd an o lu şa n tek bir h areketten m e y d a n a gelm elidir. R e ssa m gibi şair d e taklitçidir. Bu taklit üç b iç im d e gerçekleşir: 1) Ş eyle r nasıl o lm u ş la r s a y a d a n asılsalar, 2) N asıl o lduk la rı y a da o lm u ş o ld ukla rı s ö y le n iy o r sa veya san ılıyorsa, 3) Nasıl olm aları g e rekirse. K e n d in e ö z g ü kuralları b u lu n a n şiir sanatı için siyaset sa n atın d a o ld u ğ u gibi tek bir do ğru lu k kuralı geçerli o la m a z .” Ş iir sa natın a ilişkin m ü m k ü n iki tür y a n ılg ıd a n biri, d o ğ r u d a n şiir s a natının ö z ü y le , öteki dolaylı o la ra k şiir san atıy la ilgilidir. İl k in d e şair, c a n la n d ırm a y ı a m a ç la d ığ ı nesneyi c a n la n d ırm a y e te n e ğ in d e n y o k s u n s a , yanılgı o z a m a n do ğ ru d an şiir sa n alın a ait tir; ikinci tü r y a n ılg ıd a ise, şair, bir atı iki sağ ayağını birden öne atarken r e s m e d e n k im s e gibi, c a n la n d ırm a y ı am açladığı nesne h a k k ı n d a y a n lış bir b ilg iy e sa h ipse, o z a m a n yanılgı, şiir sanatını d o ğ ru d a n ilg ilendirm e z; ç ü n k ü kim i özel bilgilerin eksikliğinden ileri g e l m e k le d ir (Poetika; 1460 b 7-11; 14-21). A ristoteles’de şiir, resim , trag e d y a, k o m e d y a, destan gibi b ütün sa n atlar 'm im e s is ’den kaynaklanırlar, a m a birbirlerinden araca, k o n u y a ve 'm im e s is 'in taklit b iç im in e g ö re ayrım laşırlar. Şiir, s ö z cü k le rd e n ve ritındcn; resim , çizim ve renklerden; tragedya ve destan üstü n kişileri taklitlen, k o m e d y a ise ortanın altındaki ki şileri taklitten y ararlanır; a m a b u ra d a g erçekliğ in taklidini te m ele alabiliriz: “D o ğ a d a k i g ö rü n ü şle riy le tik sin m e d en ba k a m a y a c a ğ ım ız şe yle rd en , o n la rı s a n a ts a l ko p y a la rın d a g ö r d ü ğ ü m ü z za m a n , h ele m ü m kü n o ld u ğ u n c a g erç e k ç i b ir b iç im d e be-
(*) Başka d e y işle şiir sanatı “çok değerli" bir mantıksal yapıya sahiptir. Bu çok sayıdaki “doğruluk değerlerinin” bilinm esi, deneyim i ve birikimi g e rektirir.
109
tiın le n m iş le ıs e , h o ş la n ır ız ' (P o e tik a , IV, I); “Ö rneğin, resinin, h e y k e l ve şiir sa n a tın ın y a p tığ ı g ib i ta k lit e tm e k ve iyi ta k lit ed ilen h e r şey, ta k lit edilen n esn en in k e n d isi h o ş d e ğ ilse bile, b ize h a z verir. Ç iinkii hazzı11 n ed e n i n esn e değildir. T aklidin, bu n esn ey i tanı o la ra k y a n s ıttığ ı diişiiniildiiğii için haz. d u y u lu r” ( R e t o r i k a , K ilap I, B ö lü m II, 1371 b). D e m e k ki taklit zevkini doğ u ran şey, taklitle taklit ed ilen şey a ra sın d a tam bir ç a k ış m a o ld u ğ u n u n a y rım ına varılm asıdır. N e var ki b urada A r i s to te le s , gerçekliğin aş ılm a sın ı, m o d e lin ü stü n e çık ılm a sın ı, şe y lerin o ld uk la rı gibi değil de olm aları gerektiği gibi taklit edilm eleri gereğini de gö zden u zak tu tm a m ış tır . A r i s to te le s için ideal şiir biçimi d r a m a tik şiirdir, salt h are k et o la la k g e r ç e k le ş e n şiirdir. O h ald e m iınesis, şairin, bir y a ş a m s ü recini b ü tün diriliği ve s o m u tlu ğ u y la g örebilm esi ve bu süreci ifade ed eb ilm esidir. M im e s is 'in konusu, g e rç e ğ e u y gunluk ve z o r u nluluk y a s a sın a göre g erçekliktir, yani g e rç e k le şm e halindeki gerçekliktir. O lm u ş bir olay, o lm u ş old u ğ u için, g erçeğe u y g u n lu k ve z o r u n lu lu k y a s a sın ın d ışın a çık m ış tır artık, yani tarihin a la n ın a girm iştir. B ir olay, a n c ak g e rç e k le ş m e an ın da, oluş a n ın d a bu y a s a d a y e r alır. A m a bu. gerç ek te n o lm u ş b ir olayın, şiire konu ola m a y a c a ğ ı a n la m ın a g elm ez. N e var ki. g erçekten o lm u ş bir olay, gerç ek te n o lm u ş gibi değil de, g erç eğ e u y g u n lu k ve z o run lu lu k y a s a sın a göre olm ası m ü m k ü n o la ra k d ü ş ü n ü ld ü ğ ü za m a n şiire girer. İmdi önem li olan g erç ek olan değil, g erçeğe uy g u n olan dır; o lm u ş olan değil, olabilen, o la b ile ce k olandır. B unun için de ıniınesis, sanatçının yaratıcı etkinliği, yani hem tak lit hem y aratm adır. M im esis, yaratılan şe y e uyan, o n u n la ö z d e ş le şe n , y a ş a m ı n akışı için d e o n u n la tek b ir şey ola n y a r a tm a ey lem in in kendisidir. G erçe ğ e uy g u n lu k ve zorun luluk yasası da, sanatsal yaratıyı oluşturan öğelerin kendi a ra ların da içsel bir bağ a sahip o lm a la rın d a n başka, kendi d ışların d a h erhang i nesnel bir m o d e le bağlı k alm am ala rı a n la m ın a g e lm e k te d ir.(l) A r is to te le s 'd e m im esis, gerçekliğin o lduğ u gibi taklidi değildir. S anatçının öznelliğini, kişiselliğini de d ik k a te alan bir işlem o l
(I) Nejat Bozkurt, H egel Estetik’i ve Şiir Kuramı, yayım lanm am ış Doktora Tezi, 1982, s.100 vd.
I 10
m ası b a k ım ın d a n bu k a v ra m basit bir a n la m d a taklitten kur tulm ak ta d ır. Ç ü n k ü tarihçi de taklit ediyor; hatta lam an lam ıy k taklit e d i y o r tarihçi, ola n şeyleri old u ğ u gibi k a y d e d iy o r. O y sa ş a irin taklit edişi b ö y le sin e edilgin değildir; o, g erç eğ e u y g u n lu k vc z o ru n lu lu k y a s a sın a g ö re üretir, yaratır: 'T r a g e d y a ş a ir i k o n u la rın ı d ü ze n le rk e n ve ö ze llik le h e r ka h ra m a n a , o na u ygu n dilsel ifa d e sin i verirken, olayı, elin d en g eld iğ in c e g ö zle rin in ö n ü n d e c a n la n d ır m a lı ve y a ş a m a lıd ır " Ş airin gerçekliği taklit edişi, kopya değil, yaratıştır. T a k litte ön em li olan d a taklit e d e b ilm e y e te n e ğ id ir ( c a n la n d ırm a ). Şair, tarihçi gibi, o lm u ş b itm iş bir olayla s ın ırla n m a m ış tır; şiir, o lm a sı m ü m k ü n o la nın g e n e lliğ in e sahiptir. K ıs a c a o l m u ş o la n d a n s ıy rılm a k , o lm u ş olanı, o lm a sı m ü m k ü n m ü ş gibi y a ş a m a k , g e rç e k liğ in s o m u t verilerini hayal g ü cü n d e b o y u tla n d ır m a k , şiire herke s için geçerli o lm a niteliğini y üklüyor. E n zo r yaratılar, h a y a lg ü c ü n ü g erç ek d ü n y a n ın o lg ularından, y a ş a m ın s o m u t sü r e c in d e n a y ırm a m a k k o şu lu y la o rta y a k onabilen y ara tıla rd ır.
111
PLOTINOS (Lykopolis, Mısır, İ.S. 205 - Minturnae, Campania, İ.S. 270) “L ’a rc h ite c tu re , c 'e s t ce q u i reste d e l ’édifice, la p ie rre ôtée." P lotinos, E n n éa d e s
Platon ve A ristoteles ’d en so n ra u zu n c a bir za m a n sanat k o n u la rın a ilginin g id e re k az aldığım g ö rü rü z . S an atla ilgilen m e d a h a ç o k pratik b ir kay g ı g ü d ü le re k o lm u ş , y a hazcı ya da m oral a n la m d a y o r u m la m a la r y a pılm ıştır. S to a filozofları eğitici-öğrelici, etik ö ğ elere ağ ırlık verirken, E p ik u r o s ç u la r da h o ş la n m a ve hazzı ön p la n a ç ı k a r m ış l a r d ır . Plotinos estetiği üze rin d e başta S toa fel sefesinin (sim etri, u y u m , o r a n ’a ilişkin) o lm a k üzere, A ris to teles’in s a n a t felsefesinin (içerik ve biçim), Sokrates ve Platon g ele n e ğ in in , a y rıc a G izb ilim ( M y sta g o g ie), göksel varlıkların a r a cılığ ıy la y a p ı ld ığ ın a ina nıla n bir tür B ü y ü c ü lü ğ ü n (T h e u rg ie) ve O r p h e u s g e le n e ğ in in de ö n e m li e tkile ri o lm u ş ve izleri kalm ıştır. Ö rn e ğ in Stoa (İ.Ö. 3 5 0 - İ.S. 180) estetiği etik ko n u la rla paralel bir b iç im d e ele alınm ıştır. B u o k u la g ö re iyi, k e n d im iz le ve d o ğ a y la u y g u n lu k için deki y a ş a m d ır: “V ivere co n g rıte n te r n a tu ra e conve rte rq u e -C ic e ro ” ( D o ğ a y a b e n z e y e re k uy u m içinde y aşam a k). P h ilo n ’a g ö re de, “erd em , tü m ü y le y a ş a m a s a n a tıd ır; y a ş a m ın b ü tü n ü k e n d i iç in d e h e r tiirlii e tk in liğ i b a rın d ırır" Stoa etiğine göre, “y a ln ız d ü r ü stlü k (riıo n ııe te te ) k i bu ayııı za m a n d a güzelliktir, iy i d i r bu n u n için de ünlü ın o tto ’nun dediği gibi, “d o ğ a y ı izle m e k g e r e k ir " (N a tu r a m sequi). Stoa felsefesini ya d a etiğini dah a sonra geliştird iğ in i s ö y le y e b ile c e ğ im iz S pinoza ise şö y le dem ek te d ir: “B ir d u y g u la n ım a ta m u yg u n olan ide, a cı o lm a kta n çıkar"-, çünkü
* “M imari, kurulu yapıdan taşı çıkardığım ızda geriye ne kalm ışsa odur”
113
“tutku, akıldan yoksun ruhun h ir devin im id ir” E rd e m , b ir y a ş a m a sanatıdır; ("arklı e rd e m le r yoktur, eğ e r b ir e r d e m e sahipsek, h e p sine sahibiz dem ektir. S e n e k a ’nın d a dediği gibi, “iyi, doğruluktan çıkar; a m a doğru lu k ken disinden başka b ir y e rd e değ ild ir, im di ken disinden ç ık a r” S t o a etiğ in in ve estetiğ in in ö zd e şle ştiğini sö y le m iştik , d a h a d o ğ ru su bu es tetize e d ilm iş bir etiktir. E p i k t e t o s ’a göre, iyi ve g üze l aynı şeydir; “D o ğ a sın d a yetk in lik lere sah ip olan h er varlık g ü zeld ir” K r i s i p p o s da şöy le dem ek te d ir: “Sağduyudan yoksun kim seler, iyinin kötü olm adan da va ro la b ile ce ğ im düşünen kim se le r d ir”. F ilo z o f S e n e k a ’nın verdiği şu ö rn ek de ilginçtir: “İyi b ir gem i, p a r la k renklerle y a d a yon tu la rla sü slen m iş b ir g em i d e ğ ild ir; a m a g erek li a ra ç la rla çok iyi d o n a tılm ış ve yü ksek hıza sa h ip b ir g em iye iyi d e r i z ” İ lk ç a ğ ’dan O rta ç a ğ felsefesine geçiş filozoflarından sa yabilec eğ im iz E p i k u r o s (İ.Ö. 341-270)’un estetiğinin te m elinde de du y u la ra d a y a n an bir ask etizm vardır; b u n a bir tür d u y u m c u lu k da diyebiliriz (S cnsualism e). Bu filozofa göre de moral esastır; o nun aıo m istik bir m oral anlayışını s a v u n d u ğ u n u g ö rü y o ru z O n a göre, “İyi zevktir, b a zd ır; kötü ise a c ıd ır” E pikurosçular ussal bir d o y u m u n ifadesi olarak sanalın nesnel değerine inanm azlar. Epikurosçu bir filozof olan G a d a r a ’lı P h i l o d e m o s ’a göre: “U s d ış ı b ir sa n a t olan miizik, ruhu ya da du ygu lanım ları (em otion), h e ye ca n la rı etkilem ez, ve mutfak san atın dan d a dah a an lam lı ve canlı b ir sa n a t d e ğ ild ir ” E p i k u r o s ' a göre evre nin tem el yapı ta ş ları olan 7Wo/u’lardaki rastlantısal sa p m alar (K linaınen) tüm e v reni hem kurar, hem de değiştirir. O nu n h az k u ra m ın a göre, bir acının im gesi d a h a ö n ce d en bir acıdır; yani im geler, iz lenim le r kaynaklarını d u y u m la rd a bulurlar; ne olu rsa olsun bir im genin kendisi de aslıyla aynıdır. En m utlu y aşam d a o rtalam a, vasat olan b ir yaşam dır. K en d is in e ve d eh a sın a dah a uygun g e leb ilec ek bir tanım y a p m a m a s ın a karşın, bir d o ğ a sanatını s a v u n a n L u c r e t i u s ise şö y le der: “M utluluk, a ra ştırm a d a ve h akikate sa h ip o lm a d a bulunur; ve ne d o ğ a ııe d e e rd em ler ve şe refle r b ize m utluluğu ve reb ilirler; onu an cak b ize in celem e ve irdelem e g e tire b ilir” Yeni P latoncu P l o t i n o s ’un sanal metafiziği, P l a t o n ' u n dialek lik a n l a y ış ın a karşı, m is tik bir a n la y ış la k a rış m ış tır; o n d a
estetik ile teoloji aynı şeydir: “G iizel, Ivi'nin ve D o ğ n ı mm g ö r kem li p a r la k lığ ıd ır; gü zellik, g ö z k a m a ştırıcı birük, sa h form re dü zen dir. G üzellik, varlık la rd a onların sim etrisi ve ölçüsü olarak k a rşım ıza çıkar; çünkü ya şa m fo rm d u r, fo n ıı d a güzelliktir" (linneadlar, I, VI, I). P l a t o n ’un g id im li (d iscu rsilj bilgisine karşılık P l o t i n o s ’d a k a rşım ız a çıkan g ö r m e bilgisi, bir tür özel g ö rm ey e (visio n) d a y a n a n bilgidir. Gizli şeyleri göniil g ö züyle görm e, bir tür m istik g ö rü ş olan bu g ö r m e b içim in d e hilen ile bilinen ayııı şeydir. O n a gö re İ y i’nin güzelliği, estetiğin hakiki karakterini verir. Ö te y a n d a n İyi. Bir. F o rm ve her şeyin kaynağı olan Tanrı özdeştir, bir ve aynı şeydir. T ü ın - k a y n a k olan T anrT daıı Z e k a (Intellcklus. N o u s). Z e k a ’dan R uh (Psyklıe). R u h 'ta n da M adde (H y lc), ışık a le v d e n , k ıv ılc ım ateşlen , soğu k k ard an nasıl fış k ırırsa ö y le fışkırır ( E m an a tio ). M a d d e , biçim siz (am orf) ve u z a m sız d ır: T an rı ve E v re n özd e ştir. P l o tin o s 'd a bir tiir pan te iz m le k a r şıla ştığ ım ız ı s ö y l e y e b i l i r i z . " ’ P l o t i n o s ’a göre G üze llik, ölç ü lü lü k ya da oıanlılık değildir ( A r i s t o t e l e s 'e karşı); G ü ze llik , m a d d e y e giren ve on a kendi bir liğini veren form dur. G üzel, R u lı'u n B cdeıı'de, Z e k a 'n ı n R u h ’ta, B ir'in Z ekâ.'d a g ö rünm esidir; Form . ‘‘Gı7îe/” liğin ilkesidir. G üzel, B içim ( F o r m ) ve M a d d c ’nin, iç ve dış yapının bir b ireşim idir ( F o r m a m alerialis). O na göre, doğal varlıklar özlerin im geleridirler. S a n a l güzelliği, dış nesnelere, o bjelere geçen g ü zellikten d a h a b ü y ü k ve dah a hakikidir. H er yaratıcı ilke, yaratılan şeye ü stü n d ü r. İmdi “G ü zellik" gö rü len şeylerin taklidi ile ideal n e d e n le rin ya da ilkelerin bir toplam ıdır: "G iizel, ö zellik le g ö r m ed e bulunur; aynı zam an da o, h e r tü r m üziğin ve sözlerin b ir a ra y a g elm esin d e, işitm ede d e vardır, çünkü m e lo d ile r ve ritın g ü ze ld irle r; a yn ı zam anda, du yu m lardan daha üst b ir alana doğru çık ıld ığ ın d a , g iize l olan eylem ler, u ğ ra şla r ve varolm a b iç im le ri d e va rd ır; erdem lerin ve bilim lerin gü zelliğin den d e sö z e d e b ilir iz ” I d c ’lcr ara sın d a bir b ağ olan “G ü zellik” aynı z a m a n d a “İyi, F orm T iim -B ir ve İde ile ayııı şeydir. G iizel ayn ı zam an da ö zd iir (essen tia ).'' B ütü n lü ğ ü k uşa tan bir form ülde, ilk ilkenin 'G ii( I) İsmail Tıınalı, G ıck E sıctik’i, Remzi Kitahevi, İstanbul, 1983. s. 124 vd.
-t7//A”oldıığıı söylenecektir; am a ussal, anlaşılabilir olanları b ö l m eye k alktığım ız zam an, İ d e ’ler ara sınd a b ir bağ olan “G ü ze f'i, " (¡iizcrin ötesin de bulunan ve onun için de kaynak ve ilke olan Ivi'deıı a yırm ak g erek ir” P lotinos’a göre, “G ü zel” ola n varlıktır, g erç ek olan ise ben. İşte o n u n bu estetik anlayışı, biraz m etafizik, biraz m is tisiz m , biraz d a ö zn e lc ilik le (su b jec tiv ism e) karışm ış d u rum dadır: “D em ek ki d o ğ a d a , b eden de bulunan gü zelliğin m o d eli olan b ir a k ıl vardır; an cak Ruh 'da çok dah a g ü zel b ir a kıl va rd ır ve bu o ra y a d o ğ a d a k i akıldan gelir. R uh-da ken disini ço k fa rk lı b ir b iç im d e g ö steren akıl, bu b ilg e ruh ’d a gü zellik için de g elişir; ruhu sü sler, onu a y d ın la tır ve ışığın ı d a ilk g ü zelliğ in üstün ış ı ğın d a n a lır ” (E nneadlar, V, 8, 3).
P lotin os’da duyusal güzellik ile tinsel güzellik birbirinden a y r ılm a kla birlikte birbirlerini ta m a m la y a n la r o la ra k an laşılm ışlardır. G ü ze lliğ in b u ra d a m e ta fiz ik ve k o z m ik bir a n laşmışıyla k a rşıla şıy o ru z . G ü z e l, o n a göre, İ y i’nin ve T a n r ı ’nın e vren deki izidir. İyi, ey leyen G üzelliktir; G üzel, seyredilen İ y i’dir. Bu b a ğ la m d a m oral ide, dış ve iç form u, sim etriyi, duyusalı, b i çimseli ve ussalı kapsam aktadır. E vrenin güzelliği, P iotinos’a göre, T a n r ı ’nın b ü y ü k lü ğ ü n ü haykırır: “İyi, G ü ze l’e- gereksin m e duym azken, G iizel, İyi'ye gereksin m e duyar, iyi, b izle r için ku r tarıcı, iyilik çi ve ya rd ım c ıd ır; onu ne zam an istesek ya n ım ızd a b u luruz. G iizel ise b izi ç a r p a r ve şa şırtır; o, a c ıy la karışık b ir haz üretir, iyi, zam an bakım ından değil, am a gerçeklik bakım ından en eski olandır, çünkü o, ön cel b ir gü ce sa h ip tir (une p u issa n ce a n térieu re)” P lotin os’a göre “G iizel” yararlı değildir; “G iizel” , şe y in g ü zelliği k e ndinded ir. G e r e k bizim le, g e re k s e b aş k a şe y lerle ilişkili o lm a y a r a k h o şa g id e n, bizi ç e k en şey “G üze/”dir. G ü zellik ancak bazı du y u la rla algılanabilir. G üzel bir şeyin seyri ile o n u n hayali ara sında etki b a kım ın da n h içbir fark yoktur; ikisi de bize estetik zevk verir. Y ararlının ise k endisine gere k sin im duyarız. Bütün d oğa yetkin o lm a y a n bir g ö r m e d e n (vision) b aş k a bir şey değildir; G ü ze lliğ in de yetkin o lm a y a n ve ta m a m la n m a m ış bir g ö rü n ü ş o l duğu a priori olarak açıktır. H akiki bir seyir (C onte m p la tio n )in y a ratm aya gereksinm esi y o k tu r ve o kendi gü cü y le k en d in e yetcrlidir. H e r türlü dışla ştırm a b ir ç ö k m e d ir ; en b ü y ü k sanatçı I 16
y a ra tm a z , çü n k ü estetik du y g u bir seyir ve th e o ria ’dır. T h eo ria ise k e n d in d e n geçiren, esrik bir g ö rm e d ir (la vision extatique). Seyir iç in d e ve sey ir ile T an rı y aratır ve bu o n u n tek y a ra tm a yoludur.
P la to n ’un sanatı s u ç la m a s ın d a n k a y n a k la n a n sınırlılığını aşan P lotinos, y ery ü z ü d ü n y a s ıy la öte d ü n y a arasındaki ikiliği k al d ırm ış, güze l ve s a n a t k a v ra m la rın ı k a y n a ş tıra ra k bir bütünlü ğe, b ir liğ e u l a ş m a y a ç a lış m ış tır. B i ç im le n m i ş şey g ü z e l, b i ç i m le n m e m iş şey çirk in d ir; G ü ze llik , B i r ’in, T a n n ’nın, I d e ’nin p arla m as ıd ır. K e n d iliğ in d e n güzel o lm a y a n M a d d e , id e ya da Bir ta ra fın d an ay d ın la tılın c a güzel olur. G üze l, id e o ld u ğ u n a , sanat da I d e ’nin g ö rü n m e si o ld u ğ u n a göre, sanatçının her türlü pratik ilgi ve e n d iş e y i bir y a n a b ıra k a ra k , katışık sız s e y re tm e y eteneğini k a z a n m a s ı gerekir. B u b a k ım d a n sanatçı, bu te m el işlevi nedeniyle, g e r ç e k bir yaratıcı değildir. O n u n yapıtı, ne bireysel bir heves, ne de ö z n e l ve keyfi b ir h ay a lg ü c ü ürünüdür; İ d e ’nin nesnel sezgisi ve görünüşüdür.
P lo tin o s’a g ö re san at ve d oğ a güzelliği varlığın birliğinin bir g öste rge si, bir belirtisidir. M etafiz iğ in d e o, bireysel ruhlardan gen e l y a d a d ü n y a ru h u n u n birliğine d oğru y ü k se lir ve buradan da z ihinsel d ü ş ü n m e n in k e n d isin e varır. Bilen ve bilinenin, özn e ve n e s n e n in en son nokta d ak i tüm ikililikleri, k en d in d e refleksiyonlu d ü ş ü n c e n in y in e k e n d i n d e ö z d e ş liğ in c e aşılır. B u b ü tü n lü ğ e v a r m a y ı tüm y a r a tm a d ü ze n le ri a m a ç la r ve bu b ü tü n lü k ten de her şey yaratılır. Z ih n in (Intellectus) yalın î y i ’liğinden tü rü m (em anatio) y o lu y la b ü tü n d ü z e n fışk ırırc a sın a o rta y a çıkar: 'B ir ’den ‘z ih in ’, ‘Z ih in ’den ‘R u h ’ türer, ve ‘R u h ’dan bedenler; dah a doğrusu ‘R u h ’ b e d e n le re biçim verir. Belli bir düzeni ve u y u m u serim leyen beden v e d o ğ a dü n y ası da ‘B ir ’d en k a y n a k la n m ış la r d ır. ‘R u h ’ duyusal g ü z e lli k le k a r ş ıla ş ın c a hazzı tanır; ç ü n k ü o ra d a ‘Æ/r’in en üst, en son u y u m u n u n o la n a k lılığ ın a kendisini geri g ö türen ortak yapıyı algılar. N e sn e le rin bu güzelliği, 'G iizel” liğin kendisinin bir tü rem e sid ir; bu ‘G iize l’lik d e ’Z ih in ’in iyiliğinden türem iştir. Bu y ü z den bireysel g ü ze llik sanki k o z m ik u y u m u n ve en üstün g e r çe k liğ in bir s im g e s id ir ve bu sim g ele re de b ü tün güzel şeyler b a ğ la n m ış olup, g ü z e lliğ in tü m bireysel d e n e y im le ri de onlara d a y an ır. İşte sa n atç ıla rın ürünleri de bu y ü z d e n sim g e le r olarak d e ğ e r kaz an ırla r. S a n a tın bu sim g esel yapısı P lotin os’da ilk kez 117
an laşılabilir bir biç im d e l'orm üllendirilmişlir. ¡Ona g ö re güzel bir nesne yalnız k o zm ik uyu m u n bir sim gesi değildir, am a aynı za m anda kozm ik düzen de, poctik bir doğ anın kendi m e taforlarıyla en iyi b iç im d e serim leyebildiği bir yapıdır. 8 / r ’den tür ü m le n m e le r k ay n a ğ ın ta ş m a s ın a (E n n e a d V, 2, 1,) ve bir ışığın ' 8 / r ’deki k ay n a ğ ın d a n sızarak ‘Biitiin'e nüfuz etm esine b e n zetilm iştir ( E n n e ad , V, 1, 6). Sanalı m etafizik bir ilkenin im gesi olarak anlayan P l o t i n o s ’un yaşayan bir bütün diye g ö rd ü ğ ü d o ğanın u y u m u n u açıklam ak için dansı örnek gösterm esi ilginçtir (E n n e ad IV. 4.33). "Iyi' güzelliği k e n disind e n bir ışın gibi y a y a r ve güzelliğin k aynağıd ır; 'G iiz e l'lik de lü r ü m le n m elerd e ikinci sı rada yer alır. B u y ü zd e n insanın yaptığı bir nesnenin güzelliği, ö r neğin bir heykel, 'G ü zel'\iğ\n bir taklididir ve en son olarak da ‘/ y f l i ğ i n bir ö y k ü n m e sidir. Y aratılan güzelliklerin en altında, sa natların y elkinle şlircb ild ik le ri doğal şeylerin ta m a m la n m a m ış g ü zellikleri bulunur. Bu yüzd e n sanal yapıtları, yetkin ve soylu o l m ayan. aynı z a m a n d a da ta m a m la n m a y ı bekleyen yapıtlardır; çü n k ü on la r a y d ın latılm a m ış herhangi bir d o ğ a güzelliği ile Z ih in ’m güzel bir nesnenin üstüne y ükselerek tanıyabildiği hakiki ‘G ü c e n i ğ i n kendisi arasındaki orta yoldadır. S anat çift anlamlı bir sim gedir; kendi y etkinleştirdiği daha aşağı d ü z e y d e k i, gerçeklik an lam ında ve bir ayna gibi yansıttığı en üst g erç eklik anlam ında. P l o t i n o s ’da ‘Ruh' ‘B içim ’ ve 'G iizel' ö zd e ştir; b u n a k arşıt ola n 'İçerik' 'M adde' ve ‘Ç irkin ’dc ö zd eştirler. P l a t o n ’un saltık g ü zelliği o n d a tanrısal olanla birleştirilm iştir. Sanat, d oğad a k i d e ğ işm e y e karşı, d e ğ işm e y e n i d ile getirir; akışı d u r d u ru p , sürekli kılar. Sanat, belli bir anı. g ö rü n ü şü , ö lü m s ü z k ılm a y a çalışır. P lot i n o s 'd a Estetik (güzel-çirkin) ile M o ral(iyi-kötü) arasında bir p a ralellik kuru lm uştur. P l o t i n o s 'd a estetikle ilgili d üşünc ele rin kaynağı tinsel v a r lıktır. O na göre, bir nesnenin ''giizel'’ “yetk in ’’ olm ası tinsel varlık alanıyla olan y a k ın lığ ın a bağlıdır. Bu yakınlık, nesneye, tinsel e v renden gelen ışım ayla, parıltıyla sağlanır. G erçe k te, bir nesne kendi özü gereği güzel ya da çirkin değildir; güzel olan çirkin, çir kin olan da güzel olabilir. Ç ü n k ü nesneyi güzel kılan, onun ü z e rindeki ışının yan sım a sıd ır. M a d d e y e giren tinsel varlık, ona biçim kaz and ıra n tasarım (Idea), bu y ü c e ışın bir “Gı7ze/”liktir.
N e sn e , kendi tasarım ın ın ö z ü n e uy g u n geldiği, o n u n la birlik sa ğ ladığı o r a n d a güzel olabilir. İ n s a n d a güzel d u y g u s u n u oluşturan ba ş lıc a n eden, tinin güzeli g ö rü n c e , o n u n la kendisi arasınd a bir y a k ın lık , b ir u y u m b u lu n d u ğ u n u d ü şü n m e si, b u n u y aşam a sıd ır. M a d d e y e eğilim d u y an , d u y u la rın e tkisinde k alarak tanrısal o la n d a n u zaklaşan , bir tik s in m e ve y a d ırg a m a y a yol açan tin çirkindir. Ç ü n k ü tini güze l ve y e tk in kılan, s o m u t n es n ele rd e n sıyrılarak usa (n ous), tinsel varlığ a y ö n elm es id ir, bu y ö n e lm e y i sağlayan da e r dem lerd ir. Ö y le y s e a n c a k ö z ü n ü arındıran, n es n eld e n tinsele d ö n m e y i b aşaran b ir tin güze l olabilir. P lotinos’un sanat metafiziği, o n u n E n n e a d (d o k u z lu k ) la rın d a ele alınm ıştır; G ü z e llik konu su ( E n n e ad , I, 6.), Z ihinsel G ü z e llik konu su ( E n n e ad V, 8), İdeal F o rm la r ın ç o k lu ğ u k o n u su (E n n e a d VI, 7.), ve doğa, düşünsel seyir, T e m a ş a ( c o n te m p la lio n ) ve B ir konuları d a E n n e a d III, 8 ’de iş l e n m i ş t i r . İlk kez P lotin os’da sa n al ve g ü ze llik k av ra m ların ın tek bir k a v r a m d a b irleştirilm iş o ld u ğ u n u g ö rü y o ru z . S an atın d oğayı taklit e t m e d iğ i, o n d a n üstün, o n u aşan b ir şey o ld u ğ u d ü ş ü n c e s i de, b ütün O r t a ç a ğ s a n a t a n la y ış ın ın te m e lin i o lu ş tu rm u ş tu r. Platonda yakın o lm a s ın a karşın, bu klasik ö n c ü s ü n ü n d iz g e s in d e n y a ln ız c a bir g ü z e llik m e ta fiz iğ i ç ık a r m ış , a m a bir sa n at felsefesi g e liştire m e m iş o la n Plotinos, b u n u n la b irlik te inceden inceye ele alm ış old u ğ u gü ze llik m e tafiz iğ iy le sa natçılar, filozoflar ve e le ştirm e n le r k u ş a ğ ın d a derin izler b ıra k m ıştır. G ü z e llik ö ğ re tile rin e p o e tik bir b ü tü n lü k ve lirik bir y e tk in lik k a z a n d ırm a y ı b a ş a r m ış olan Plo tinos, b ö y le c e antik ve h ellen istik dü n y ay ı b ü y ü le m e y i de b il m iştir. G ü z e lliğ e ilişkin o n u n bu d ü ş ü n lü le m e le r in d e n (s p e k ü la sy o n ) e rk e n H ıristiy a n felsefesi ile İtalyan R ö n e san s H ü m a n i z m i kendi g ü z e lli k a n la y ış la rın ı d e v ş irm işle rd ir. Ö rn e ğ in A u gu stin u s’da (İ.S. T ag a st, N u m id ia 3 5 4 -H ip p o R egius, K artaca 4 3 0 ) Plotinos felsefesi H ır is tiy a n lık a ç ısın d a n ele alın ıp işlenm iş. M arsiglio Ficino'da (İ.S. F igline, V a ld o rn o 1433 - C areggi, F lo r a n s a 1499) ise o n u n aşkın g ü ze llik le ilintili san at öğretileri bir R ö n e s a n s S y m p o s i u m ’u içinde d e ğ e rlendirilm iş, filoz ofun önderliği y e rin i sa n a tç ın ın d e h a s ın a b ıra k m ıştır. A sıl ilginç ola n P lo tin o s’un g ö rü şle rin in m o d e r n estetik teorinin o rta y a çık m a s ıy la b irlikte y en id e n ele a lın m a sıd ır; 17.yy C a m b r id g e o k u lu n u n Pla-
119
lonizmi ile ll). yy alm an ro m an tik İdealizm i tüm üy le bu filozofa day a n m ışlard ır. Ö rn e k v ere cek o lursak , R alph Cudvvorth, Earl o f Shtıflcsbury, Schelling ve H egel gibi filozoflar sa y esin d e Plotinos bir kez dah a bu filozofların güzellik felsefeleri üzerinde kendi p o etik g ü c ü n ü etkin bir b iç im d e gösterm iştir. Bu d ü şü n ü rle r P lotinos’un sa n at an layışınd aki iki ö nem li noktayı v u r g u la m ışla rd ır: B u n la rd a n birincisi, b ütün sonlu, sınırlı şeylerin s o n su z , sınırsız g üze lliğ e katılm alarını sağlayan bir tanrısal u y u m m istisizm inin varlığı ve ev re nin en üst d ü z e y d e ve en son kertede anlaşılabilirliği o lg u s u d u r (C ud w orth ’de); İkincisi de, bütün insan yaratı ve üretilerinin sim gesel bir y a p ıy a sahip o ld u ğ u d u r (19. yy a lm an İdealizm i). G üzellik ve S im g e terimleri P lotin os’da en iyi b iç im d e işlenm iş olan k av ra m lard ır.
120
IMMANUEL KANT (K önigsberg, 22.4.1724 - K önigsberg, 12.2.1804) “L ’art, ce n ’e st p a s la représen tation d ’une b elle chose, m ais la b elle représen tation d ’une ch o se.”i' ) E. Kant, C ritiqu e du Jugem ent
18. y y ’ın felsefi d ü ş ü n c e si, “ Y argıgücünün E le ştirisi’’ (Kritik d e r U rteilskraft, 1790) adlı y a p ıtıy la g elene k sel eleştirinin temeli olan “a kadem ik g iizel” ta n ım ın a son veren K a n t’ın estetik d ü n y a s ın d a k im liğini b u lm u ş tu r. A rtık “g iizel” d o gm a tik bir formül o lm a d ığ ı gibi bir reçete d e değildir; am a, saltık bir yargının n es nesidir: “K a vra m a d a ya n m a d a n ev re n se l olarak hoşa giden şey g ü z e ld ir” 18. ve 19. y y . la n n sanay i devrim in in , sanatta anlatım ve y a rg ı bağ ın tıla rın ı d e ğ işik liğ e u ğ rata ca ğ ı d o ğ ald ı. K ant, Yargıgü cü n iin E le ştirisi’nde, b ir y a n d a n sanat ile bilgiyi, öte yandan d a sa n a t ile tekniği b irb irin d en ay ırm ıştır: “...in sa n ın b e c e risi o la rak san at, bilim den, p ra tik y e ti ku ram sal yetid en ne den li fa rk lıysa , o d e n li fa r k lıd ır ...S a n a t, zan aattan (T eknik) d a fa rk lıd ır ; san atın özgü r, zan aatın ise p a ra y a b a ğ lı olduğu sö y le n ir.”(V) F else fe bilgisi ç e rç e v e sin d e estetiğe asıl yerini edinm esini sa ğ layan K ant, o n a aynı z a m a n d a ö ze rk b ir disiplin o lm a özelliğini de k a z a n d ırm ıştır. E ste tiğ in ö ze rk liğ i, o n u n m a n tık ta n ve öteki yakın bilgi a lan la rın d an b ağ ım sız lığ ın ı sağ lay a ra k , estetik değerin, yani “g iiz e l”in kesin sın ırla rın ın ç iz ilm e s iy le o lanaklıdır. İşte bunu g e r ç e k le ş tir e n K a n t’a g ö re d o ğ a yasala rı o la ra k k a r ş ım ız a çık an “b i re şim se l a p r io r i y a r g ıla r ” n eden se lliğ in , do la y ısıy la da z o ru n lu lu ğ u n son ucu olu p kuram sal us ile belirlenirler. D o ğ a * “Sanat, güzel bir şeyin tasarımlanması değil, ama bir şeyin güzel ta sarım lanm asıdır.” (1) Immanuel Kant, Critique o f Judgement, The Hafner Publishing Company, N ew York, 1951, s. 7 vd. 121
d ü n y asın ın k arşısında y e r alan ahlak dünyası ise ö z g ü r b ir d ü n y a d ır ve pıatık u s ’a dayanır. B irbirlerine ilkece karşı olan bu iki alandan o lu şa n d ü a liz m i aşm ak için K ant, bir y an d a n zorunluluğu, öte y a n dan d a ö z g ü r lü ğ ü içeren bir varlık alanı d ü şü n m ü ş tü r. İşte bu ü ç ü n cü alanda d o ğal-d uyusa l olan ile ussal olan, zorunlu olanla ö zg ü r olan birleşir; b aşka deyişle, z o ru n lu lu k a lan ın d a n ö z g ü r lü k alan ın a u zanan varlık düzeni "duygit”da (G efühl) ortay a çıkar. K an t’da “D u yg u ” , öznel bir "duyum”dur: ‘ H er zam an özn el olarak kalm ak zoru nda olan ve h içb ir b iç im d e b ir nesnenin tasarım ın ı oluştu ram ayan şe y i herkesin kullan dığı “d u y g u ” (G efühl) söz.ciiğiiyle b elirte ce ğ iz. Ç a yırların y e ş il rengi, du yu ların b ir n esn eyi a l gıla m a sı o la rak b ir “n esn el duyum "dur; am a hoşa gitm e n iteliği, h içb ir nesnenin tasarım ın ı verm eyen b ir “ö zn el duyum ”d u r.(l)
K ant, Ü ç K ritiğ i’nde ele aldığı konuları, a n a temaları şö y le b e lirlemiştir: Birinci K ritik ’de ruh yetisi b ilm e (bilgi yetisi)dir, id e H a kikat (doğruluk), Y a sa nedensellik y a d a zorunluluk, a priori ilke y a saldık, bilgi türü d o ğ a bilgisi, bilgi yetisi zihin (anlık, V crstand), u y g u la m a alanı da d o ğ a ’dır. İkinci K riıik'in ruh yetisi istem e (haz ve acı d u y gu su), I d c ’si “iyi” , yasası gereklilik, a priori ilkesi e re k lilik, bilgi türü ahlak bilgisi, bilgi yetisi us ( V e m u n ft), u y g u la m a alanı da ö z g ü rlü k alanıdır. Ü ç ü n c ü K irilik ’in ruh yetisi d u y u m la m a (duyg u, h oşlanm a), I d e ’si güzel, yasası teleoloji, a priori ilkesi son erek, bilgi türü sanal bilgisi, bilgi yetisi yargıg ücü ve u y g u la m a alanı da sanat alanıdır. D o ğ a zorunluluk, ahlak ö zgürlük, d u y g u da e r e k lilik gibi a priori k avram la bilinebilir. D uygu, bilgi ile istem e yetisi arasında, yarg ıg ü c ü , anlık ile us arasında, ereklilik ise, zo ru n lu lu k (yasalılık )la son erek (özg ürlü k) ara sında y e r alırlar. Y arg ıg ü c ü , yani duy g u ve ereklilik, bilgi ile h o şla n m a yetileri a ra sın d a bir köp rü kurar. B u aracılık işini y a p a n “ereklilik” , g ö rü n ü ş alanı yani zo ru n lu lu ğ a ait bir nesne ya da nesne tasarımı ile ilgilidir. A m a e r e k lilik aynı za m a nda, nesneleri zoru nluluktan k u rta rm a y a ç a lışm asıyla d a ö z g ü rlü k alanı ile ilgilidir. Z o ru n lu lu k ta n ö zg ü rlü ğ e geçiş anc ak bu ereklilik ile o lu r .(2) (1) Ay. y., s. 37-50; Ayrıca Yargıgücünün Eleştirisi’nin G irişi’ne bkz.; 1. Kani: Seçilm iş Yazılar, Remzi K ilabevi, İstanbul, 1984, s. 111 (2) I. Kani, Critique o f Judgement, The Hafner Publishing Com pany, New York, 1972, s. 34 122
K an t’a g ö re “y a r g ıg iic ii ” “Ö zeli gen el altın a koym ak ve ö zeli g e n e l a ltın d a d ü şü n m ektir” ; bu genel tanım içinde Kant, “y a r g ı g iic u 'n ü ikiye ayırır: E ste tik yargı ve E re k se l yargı. Y alnız b e ğ e n in in e g e m e n o ld u ğ u , y a ra r ve a m a c a u y g u n lu k düşüncesinin y e r alm adığı estetik y a d a beğeni yargısı, “y a ln ız ö ze l olan ve rild iğ in d e ya rg ıg iic ii özeli, gen elin altın a koym ak am acın d a ise, o zam an ya rg ıg iic ii reji e k siy on ludu r ve estetik b ir y a rg ıg iic iid ü r” R e lle k siy o n lu y arg ıg ü c ü , nesn elerin, o r g an iz m aların nedensel b a ğ lılığının d ış ın d a b a ş k a bir e re ğ in in o lu p o lm a d ığ ı s o r u su n d a n h a rek e t eder. K a rşısın d a h a y ra n lık ve haz d u y d u ğ u m u z d o ğ a n es neleri sanki ü ze rim iz d e estetik bir etki y a p m a k ereğini g ü d ü y o r gibi g ö rü n ü r. D o ğ a d a b ö y le bir genel ereklilik yasası var m ıdır? B u erekliliği bilgi g ü c ü m ü z le k a v r a y a m a s a k da d u y um layabilir, se zebiliriz. D o ğ a d a en y a k ın k ristallerd en b aş lay a ra k bitkilere ve d a h a y ü k se k c a n lılara değin yük se len n es n e d ü n y a la rın d a bir takım düzenli, orantılı b iç im le r g ö rü rü z ve b u n la ra bakarak, doğa ala n ın d a bir erekliliğin k endini gösterdiğini se ze r ve duyum larız. İşte bu y a s a ld ı k ve ere k lilik , onları a l g ıla y a n d a estetik bir h o ş la n m a ve haz u yandırır. Ç ü n k ü bu ereklilik, bu dü zen ve fo rm larıyla o n u se y re d en kişinin b ilm e yetisi a ra sın d a b ir uy u m y a r a tm a y a yönelir. B u u y u m ise estetik h o ş la n m a n ın d ayand ığı tem eldir. İşte bu n e d e n le sö z k o n u su y a rg ıg ü c ü n e öznel (sübjektif) y a d a estetik y arg ıg ü c ü d iyen K a n t’a göre, estetik y a rg ıgüc ü nes neleri, ere klilik yasası altın d a düşünür. B ö y le c e de bu alan ö z e r k liği olan, y a ln ız c a kendi y a s a s ın a bağlı b u lu n a n b a ğ ım s ız bir bilgi alanı o la r a k o r ta y a ç ı k m ış olur. T e m e lin d e y a ra r ve a m a c a u y g u n lu k dü şü n c esi bulun an, y a ş a m a y a y ara y an la , ç ık a r a u y g u n o la n la bağlantılı olan “ereksel y a r g ı” ise K an t’da k u r a m s a l o la ra k şö y le ta n ım la n m ıştır : “E ğer g e n e l olan b ir kural, ilke y a da ya sa verilm işse, o zam an ö zeli g e n e l a ltın d a kavrayan ya rg ıg iic ii b e lirle y ic id ir” Belirleyici y ar g ıg ü c ü , salt m a n tığ a k a rşılık tır; bilg im iz in g e n işle m e si, b ir k a v ram ın d a h a geniş bir k a v r a m altına nasıl k o n a b ile c e ğ in i, salt al g ıla rd a n gelen b ir şe yin kateg ori içine nasıl so k ulabileceğ ini araştırır; bu b a ğ l a m d a S alt A klın E leştirisi, belirleyici yarg ıg ü c ü d ü r. İ lk ça ğ d an beri “G iize l” k av ra m ı, iyi ve doğru kav ra m ları ile ay123
n ıla ş lırılm ış iır: ilk k ez K ant, estetik d eğeri, sıkıca b a ğ la n m ış o l duğu iyi vc d o ğ ru k a v r a m la r ın d a n ayırm ış, “G iiz e r \ salt bir es tetik kavra m olarak belirlem iştir. O n a göre “Güz.el”'m ne o ld uğunu ara ştırm ak, estetik y argının ç ö z ü m le n m e s iy le o lasıdır; Ç ü n k ü “estetik ycırgı, ‘G iiz e l’den cluyıılaıı hazdan ön ce g e lir ve estetik sü rec in ta ş ıy ıc ıs ıd ır ” Estetik yargı ya da beğeni yargısı ( G e sch m ac k su rleil), anlığın bir yargısı değildir; kuram sal ve p ra tik usun d ışın d a y er alan ve estetik y arg ılar veren beğeni yargısı, “G iizel” ü ze rin e verilm iş bir yargıdır. “G iizel” k a v ra m ın ın b e lirlenm esi de anc ak beğeni y a rgısının m a n tık yargılarının bağlı o l duğu k ateg orile r içinde ç ö z ü m le n m e siy le olanaklıdır. B u n lar ise nitelik, nicelik, bağın tı ve m od a lite kategorileridir. B eğeni yargısın ın, yani “şu g ü ze ld ir” b iç im ind e ki bir yargının nitelik b a k ım ın d a n ilk özelliği, on un estetik bir yargı olm asıdır. “B ir şeyin g iizel olu p olm a d ığ ın ı b elirlem ek için, onun tasa rım ın ı anlık a ra c ılığ ıy la b ilg i n esn esi ile ilg i için e koym ayız, tersin e hayalgiicüıu in a ra c ılığ ıy la özn e ve öznenin hoşlanm a ya da h o ş lanm am a d u ygu ları ile ilg i içine k o ya rız” Estetik yargı kaynağın ı ö z n e ’de bulur: “B eğen i ya rg ısı, b ir b ilg i y a rg ısı d eğ ild ir, b ir e s tetik ya rg ıd ır. E stetik ya rg ı d ey in ce de, b eğ en i ya rg ısın ı belirleyen nedenin y a ln ız özn el o la b ile c e ğ i a n la şılır” Bilgi y a da, m antık yargısı nesnel iken, beğeni yargısı özneldir. Estetik bir yargı olan beğeni yarg ısını belirleyen h o şla n m a ya da h o ş la n m a m a d u y gularıdır. E stetik yargıy ı n itelik y ön ü n d en belirleyici ikinci ilke ise, “bu b eg eııi ya rg ısın ı b elirleyen hoşlanm anın ya ra rd a n , çıkardan uzak olm ası (in tere sselo s)” ilkesidir. Y arar, her zam an bir nesneye karşı d uyu la n ilgiyi, isteği gösterir. E ste tik h o şla n m a ise, güzel d en ilen n esn ed e n hiçbir karşılık b e k le m e d e n , o n u n k a rşıs ın d a d u yulan salt bir hazdır ( W oh lgefallen). Y arar sağ lam a, estetik h o ş lanm a ve haz ile değil, d u y u lu r h oşla nm a ile ilgilidir. Estetik o la n dan d u y u la n haz. d u y u la rım ız ın sağladığı h o şla n m a d a n (A n gen eh m ) ö z c e farklıdır. Ç ü n k ü hoş bir şeyde, nesn en in v a r lığına karşı du yu la n istek belirleyicidir. B u b a ğ la m d a güzel d e ğeri, d oğru, hoş ve iyi d e ğ e rlerin d e n ayrılır. E stetik ho şla n m a , ‘m ’den du yu la n h o şla n m a d a n da farklıdır. Ç ü n k ü , “iyi, us ve sa lt kavram a ra c ılığ ıy la h oşa giden şe y d ir” İyi, isler gün d elik a n
la m ın d a yararlı olan şey, islerse y ü k s e k bir ahlaksal d e ğ e r olarak an laşılsın d aim a, bir k av ra m ile ilgilidir. Yararlı bir şeye iyi d e r ken. o şeyin hangi ere k için bir araç o ld u ğ u n u d ü şü n ü rü z ve bir ere k k a v r a m ın a dayanırız. S alı ahlaksa l iy i’de ise. ahlak yasası söz k o n u s u d u r (kategorik im perativ; kesin buyruk). B u n d a n ötürü, "genel o la ra k ‘i y i ’den duyulan h oşlan m a da ilg ilere ve çık a rla ra b a ğ lıd ır ” İm di, g iize l , doğru ’dan ve h o ş'la n farklı o ld u ğ u gibi, n r d e n d e farklıdır. G ü z e l ’in, iy i’den farklılığını K ant şö y le b e lirler: “B ir şe y e iyi denıek için, h e r zam an o şeyin ne olduğunu b il m em iz, y a n i o şe y hakkında b ir k a vra m a sah ip o lm am ız gerekir. A m a b ir şe y e g iizel dem ek için, b ö y le b ir gereksin m e yoktur. Ç i çekler, g e lişig ü ze l ç izilm iş ç iz g ile r b ize h içb ir şey ifade etm ezler, h iç b ir b e lli kavram a b a ğ lı d e ğ ild irle r, ama, yin e d e hoşa g i d e r le r ” G üze li salt estetik bir k av ra m olarak belirleyen K ant, onu b ö y le ce d o ğ r u ’dan iy i'd e n ve h o ş ’tan ayırm ış, so n u ç ta d a e s tetiğin tem el k av ra m ı olan güzel, ken d i başın a bir d e ğ e r olarak o r ta y a çık m ıştır. B a ğ ım sız , ö z e r k bir d e ğ e r o larak güzel, nitelik y ö n ü n d e n ş ö y le b elirlen m iştir: “B eğeni, b ir nesne y a d a b ir ta sa n ın üzerine, on dan h iç b ir karşılık beklem ed en h oşlan m a y a d a h o ş lan m am a ile y a rg ı verm e y e tisid ir; b ö y le b ir hoşlanm anın n e s n esin e d e g ü zel d en ir” (1' D e m e k ki güzel olan şey bize, y a ra r ve çık ar s a ğ la m a y a n bir haz verm e k ted ir; bu b a k ım d a n d a y a d s ın m a z bir gerçektir. Beğeni yargısı özneldir, am a salt d u y u m la r d a n da ibaret değildir; bu yarg ın ın ın k o n u su olan güzellik, “h o ş ” (A n g e n e h m ) ile karıştırıla m a z . B ir şeye güzel d e d i ğ im iz d e bu y a r g ım ız a ahlak y a sası d a k arışa m a z . Ç ü n k ü estetik haz, ahlaksal h az d an farklıdır ve k o n u s u n u n g erçekliği ile ilg ilenm ez. Z e v k y argısın da hiçbir zor layıcı k a v r a m d a b u lu n m a z ; ç ü n k ü yaln ız iç d ü n y a y a b ir dalıştır zevk. K ant bu b a ğ la m d a k i s ö z ü n ü şöyle bağlar: “H er tiirlii ç ı k a rd a n ve ya ra rd a n sıy rılm ış b ö y le b ir h azzm konusuna ‘giizel' d e r iz ” N icelik b a k ım ın d a n beğeni y a r g ıs ın a gelince, b u ra d a K ant, b e ğeni y a rg ısın ın özn e l b ir yargı o lm a s ın a karşın, o n u n genel bir yarg ı o lm a sı g ere k tiğ i ü ze rin d e d u r m u ş ve p ro b lem i şöyle k o y (1) İsmail T u n alı, Estetik B eğeni, Say Y ay., İstanbul, 1983, s. 69 vd.
125
m u ş tu r: “G ü zelden du ydu ğu hoşlanm a h akkında b ir kim se şö y le b ir y a r g ıd a bu lun abilir: Bu hoşlanm anın n eden i h erkeste bu lu n m alıdır; çünkü, bu hoşlanm a, öznenin h erh angi b ir eğilim ine, h a tta düşünülen başka b ir ilgiye, dayan ın ayıp, y a rg ıd a bulunan kim se n esn eye duyduğu bu h oşlanm a karşısın d a tüm üyle ö zg ü r o l duğundan, ken di özn esinin ba ğ lı olduğu ö ze l koşu lları, bu h o ş lanm anın n eden leri olarak kabu l edem eyecektir. Bunun için de aytıı h a şla n m a yı b a şk a la rın a d a ş a r t k o şa ra k tem ellen d irm e si g e rekir; bunun sonucu ola ra k d a h erkesten böyle b ir h oşlanm ayı beklem ek için b ir nedenin bulunduğuna inanm ası gerekir. Bundan d o la y ı giiz.eldeıı, san ki g ü zellik nesnenin b ir ö ze lliğ i im iş ve estetik y a r g ıd a n d a san ki b ir m an tıksal ya rg ı im iş gibi, ya n i nesne k a v ra m la rıyla nesne hakkında b ir b ilg i m eydan a getiriyo rn ııış gibi, sö z a ça ca k tır; h er ne k a d a r bu yargı, ya ln ız b ir estetik ya rg ı ise de ve y a ln ız nesnenin tasarım ı ile özne a ra sın d a b ir ilg iyi içine a lı y o rsa da bu b ö yle o la ca k tır ” K ant beğeni yargısının öznel bir te m ele, yani h o ş la n m a ya d a h o ş la n m a m a d u y g u su n a d a y a n m a sın a karşın, bu y a r g ıy a b ir g e n e llik y ü k le m iştir. B aşka dey işle , beğeni yargısını genel bir yargı o la ra k te m e lle n d irm e k istemiştir. B u rada, beğeni yargısının genelliği nesnel bir g ene llik değil, öznel bir g e nelliktir. A m a genelliğin temel özelliği nesnelliktir. D o ğ a ve ahlak ala n ın d a “n priorf'Y ıği arayan, estetik alanında da yani dıiygu ala n ın d a d a "a prioıTV ıği ara m ay a koyulan K ant, öznellikle genelliği birleştirerek, paradoksal da olsa. “a p r io r i”yi duygu d ü n y a s ın d a b u lm a k istemiştir. A m acı ise csıetik y arg ıy a ya da beğeni y a r g ısına bir genel geçerlik k az an d ırm a k istem esidir. K an t’ a göre k av ra m ın sağladığı genellik nesnel bir genelliktir; güzellikte b u lunm ası gereken genellik ise. k a v ra m a d a y a n an nesnel bir genellik olm a y ıp , öznel bir genelliktir. İmdi n icelik y ö n ü n d en K a n t’ın b e ğeni y a rg ısın d a buld u ğ u tem el özellik şudur: "Güzel, kavram a n esn el g en elliğ i olan şeye- dayan m adan g en el olarak hoşa giden ş e y d ir ” (l) G iiz e l’in verdiği hazzın özelliği belli bir k av ra m a d a y a n m a d an ev re n sel o luşudur; yani g ü z e ld e genel bir h o şla n m a söz k o nusudur. G üzel b u ld u ğ u m b ir şeyin başkaları tarafından d a pay(1) Ay. y., s. 83
120
la şılm a sım b e k le rim ; bu y ü z d e n gü ze l, b encil ve kişisel olan h o ş ’d an ayrılır; ve g ü ze lin verdiği haz, evrenselliğini d e n e y le rd e n ö n c e alır. G ü z e llik hazzı evre nsel o lm a k la birlikte, bu hazzı veren şe yin belli bir k a v r a m ın a d a y a n m a z . Ç ü n k ü y u k a r ıd a d a b e lirtildiği gibi, bir şeyin güzel o ld u ğ u y arg ısın a v ard ığ ım za m a n, bu şeyin n e y e y a ra dığın ı b ilm e m hiç de gerekli d eğildir; yaln ız o n u n b e n d e estetik bir h az uy an d ırm ası yeterlidir. A hlak sal bir yarg ı da e v re n sel o lm a k la birlikte, bu yargıyı “g ö re v ” (Pflicht) k a v r a m ın d a n a y ırm a y a o la n a k yoktur. Peki güzelin verdiği hazzın ev re n selliğ in i v u rg u lay a n Kant, bu ev rensellikle hazzın ki şiselliğ ini nasıl b a ğ d a ş tı r m a k ta d ır ? B ir yargı aynı z a m a n d a hem ev re n se l, h e m de kişisel ola b ilir m i? K ant’a gö re bir şe y e güzel d e m e m iz i gerektiren "haz'' (W o hlg efallen ), “h aya lg iicii” (Im a g in a tion) ile "anlık” (V e rstand) arasındaki u y u m u n bilincidir. D u y a r lık (S in n lic h k e it), k işid en k işiy e d eğ işse de, bilgi yetile rim izin gen e l y a s a la ra uym ası gerekir; bu yasala rın evrenselliği de beğeni y arg ısın ın evre n selliğ in i gerekli kılar. B a ğ ın tı a ç ısın d a n b e ğ e n i y a rg ısın ı K ant, “ereklilik” b a k ı m ı n d a n e le alm ıştır. O n a g ö re , “B ir kavram ın n esn esi k a r şıs ın d a sa h ip olduğu n ed en sellik erek lilik tir” K a v r a m a d aya nan bu ereklilik, nesnel bir erekliliktir. E tik ö n e rm e le r de nesnel bir erekliliği gösterirler; yani iyi d en e n eylem in ereği ahlak y asasına u y m a k tır; bu b a k ım d an , “n esn el ereklilik, ya ln ız çokluğun b elli b ir erek le ilg isiyle, y a n i b ir kavram a ra c ılığ ıy la b ilin e b ilir” Beğeni yargısı k a v r a m a d a y a n m a d ığ ı ve bu y ü z d e n de o n d a belli bir erek k a v ra m ı b u lu n m a d ığ ı için g ü z e l’de söz konusu olan ereklilik, özn e l bir erekliliktir. B eğeni yargısın daki ereklilik, erek ta sa rım ın d a n yok su n , öznel y a da biçim sel bir erekliliktir. H a k k ın d a y a r g ıd a b u lu n u lm ası salt b içim sel bir erekliliğe d a y a n an güzel, iyi ta s a r ım ın d a n tü m ü y le b a ğ ım sız d ır; ç ü n k ü iyi, nesnel bir erekliliği, yani n e s n e n in belli ere k le ilgisini şart koşar. Ö znel ereklilik, erek ta s a r ım ın d a n y o k su n , ereği o lm a y a n bir erekliliktir. İşte bu ere k siz ereklilik, K a n t’a göre, d o ğ ru d a n d o ğ r u y a ö zn e d e tem ellenir, am a ö z n e n in herh a n g i bir kav ra m lı halinde değil. Ö rn e ğ in estetik n es n enin ereği o la ra k h o ş la n m a g ö ste rilem ez ; o z a m a n bu ereklilik içerikli o lu r ve beğeni yarg ısın ın genelliği ortadan kalkar. Bu e r e k siz ereklilik, belirli b ir ere ğ e d ay a n m a z , bilgi yetilerim izin ö zgür
127
bir o y u n u n a dayanır. Bu ö z g ü r oyun, belli bir ad ve k av ra m altında ifade ed ilem ediği için, bu ereklilik, belli bir erek tarafından belirlcnem ez; bunu n için de o, biçim sel bir erekliliktir, ve yalnız bilgi y etile rim izin k av ra m sız bir o y u n u n a yönelir. K ant’lş göre, “G ü zellik, b ir erek tasa rım ı olm aksızın, n esn ede alg ıla n m a sı b a kım ından b ir nesnenin ereğ e uygıın olm asının b içim id ir” G üzel bir nesneyi seyrettiğim iz za m a n öyle bir ruh haline gireriz ki, bu ruh hali o nesneyi se y re tm e k ten b a ş k a bir ilginin ereksel o lm adığ ı bir hal o la ra k görünür. B ir sanat yapıtını alım larken, o ndak i am aç y a d a e re ğin ne old u ğ u n u d ü şü n m e d e n , o n d an yalnızc a estetik haz a l m a y a ça lış ırız; s a n a t y a p ılın ın k a rşıs ın d a d u y d u ğ u m şey, y a l nız o n u n b e n d e bilgi yetilerim i k av ra m sız bir o y u n a so k u p s o k m adığı, yani b en d e b ir estetik haz y a r a tm a y a elverişli o lu p o l m adığıdır. B uradaki ereklilik, güzel nesneyi se y re tm e k için seyretm ektir. Bu ise hayalgücü ile anlık arasındaki ö z g ü r oyu nu k a v r a m a k ve bu o y u n u n sürm esini istem e k ten b aşka bir şey d e ğildir. “G iizellik, b ir nesnenin ereklilik biçim id ir” ta n ım ın ın dile g e tirm e k istediği şey de budur. “E reksiz b ir ııyum ”, erek siz b ir erek lilik” y a da “a m a çsız b ir a m a ç lılık ” olarak güzellik, beğeni y arg ısın ın işlem esi so n u c u n d a belirlenir. B eğeni y a rg ısın a ne hoş ile ne de iyi ile ilgili yarg ılar karıştın la b ilir. B eğeni yarg ısın ın il kesi öznel bir am açlılıktır. Estetik yargının erek liliğ i,Y a rg ıg ü c ü n ü n E le ştirisi’nin tem el taşıdır. Y u k a r ıd a d a d e ğ in d iğ im iz gibi III. K ritik ’in u la şm a k istediği asıl hedef, “estetik a p rio r i”y\ saptam aktır. K ant'a göre beğeni yargısı, a priori te m e lle re dayan ır; b aş k a deyişle, estetik yargı, k a v r a m a d a y a n m a z am a ereklilikle temellendirilir. Ereklilik (Zw e ck m ä ssig k e it) ise, nesnenin kendisin de değil, onu alım layan öznede, bu a lım la m a sü reci içinde, özn e n in anlığı ve duyarlığı arasında m e y d a n a gelen ö zg ü r o y u n d a kaynağını bulur. Bu ö z g ü r oyun, bir u y u m u dile g e tirir; bu uy u m ve ö zg ü r oyun, ereksel, am açlı o ld u ğ u n a göre, rast lantısal b iç im d e ve herhangi bir k im s ed e m e y d a n a g elm iş olam az. B öyle ö z g ü r bir o yun, anlık ve duyarlık arasında m e y d a n a gelen bu süreç, bireyüstü olm ak, genel bir akla ve bilince ait o lm a k ve insan türü için tüm el olm ak zorundadır. Bu u y u m u n b eraberinde getirdiği estetik haz d a yine zorunlu ve genel geç er bir du y g u o l malıdır. B ö y le bir duygu ise a priori olacaktır; estetik yargının
I2K
genel geçerliği, bu duy g u n u n , aslın d a d a bilgi yetilerinin ve huy a lg ü c ü n ü n bu a priori o y u n u n d a tem ellenir. B ö> lece estetik yargı, ■öznel o lm a s ın a karşın, bir genel geç erlik , biç a priorilik ve z o ru n lu lu k elde eder; bağıntı y ö n ü n d e n de güzellik, yeni bir b e lirle m e k a z a n m ış olur. S o n u ç o la ra k K a n t ’a göre, bağıntı y ö n ü n d e n “G üzellik, b ir erek ta sa rım ı olm aksızın, b ir nesnenin ereğe uygunluğunun n esn ede algılan m a b içim id ir. '(]> K a n t ’a g ö re g e n e ld e bir şeyde a n c a k am a ç la r olursa, ereklilik (finalitat) söz k o n u su d u r; bu a m a ç la r h e m ken dim izde, h em de k en di d ış ım ız d a olabileceğ i için özn e l ve nesnel o lm a k üzere iki tür am a ç lılık vardır. P ratik y a ş a m d a e ğ e r m a n tığ a u y g u n bir düzen varsa, b ir a m aç d a vardır. Ö rn e ğ in m a ra n g o z bir m a san ın türlü ö ğelerin i, k ısım la rını d üzenlediği z a m a n b u n u bir am açla, b ir e re k lilik için yapar. B u uy u m u n , bu e re kselliğin bir ereği, bir am acı vardır. O y s a g ü ze llik te u y u m ve ere k lilik y a da am aç lılık varsa da a m aç yoktur, e re k yoktur. A m aç , yetkin lik olabilirdi, a m a b u n a da o la n a k yoktur. Ç ü n k ü bir şeyin y etkinliğ i h a k k ın d a y a rg ıd a b u lu n a b ilm e k için ö n c e o şeyin ne olm a sı gerektiği k o n u s u n d a bir f ik rim iz o lm a lıd ır. O y s a beğeni yarg ısı, b ir şe y e güze l dediği z a m a n o şey h a k k ın d a k i d ü ş ü n c e m iz in gere k tird iğ i şu ya da bu k o şulları y e rin e getirm ey i d ü ş ü n m e z . S ö zg elim i, bitkilerle u ğ raşan b ir bilgin ç içe ğ in ü re m e o r g a n ın ın am acını bilir; ç ü n k ü o b itk in in d ö lle n m e organıdır. A m a çiçe ğin g ü ze lliğind en tat aldığı z a m a n , ç içe ğ in bu am ac ın ı hiç d ü ş ü n m e z . B ir şeyi b eğ e n e re k gü ze l d e d iğ im iz za m a n, o şeyin b iç im in in öğeleri arasındaki u y u m u , d o la y ısiy le “d eğ işm e ve çokluk için deki b ir liğ i' ifade e tm iş oluruz. F a k a t bu u y u m ve birlik, b eğ e ni kon u su o la ra k o şey h a k k ın d a k i a priori hiçb ir fikirle belirlen m e m iş tir. O n u n g ü zelliğini m e y d a n a getiren, bu seyir sayesind e, h ay a lgüc ü ile anlık a r a s ın d a o a n d a kurulan ö z g ü r u y u m d u r ya da o y u ndur. Ö rneğ in m ü z ik te , a priori h erhangi bir k a v r a m a baş vu rm ad a n , bir sonata, k o n ç e rto y a , s e n fo n iy e ya da bir saz eserin e güzel diyebiliriz; am a “işte d in se l b ir miizik'' dersek, v e rd iğ im iz yargı artık tüm ü y le e s tetik bir yargı değildir. Ç ü n k ü bu yargı ile söz kon u su m ü z ik y a p ıtın ın a m a c ın a , e re ğ in e ç o k iyi u y d u ğ u n u sö y le m iş oluruz. B u (1) Ay. y., s. 86 vd.
120
rada, "Giizel" bazı belirli koşullara u y duğu için artık ö z g ü r d e ğildir. İşte bu n edenle de beğeni yarg ısının kon u su olan güzellik, öznel ve nesnel b ütü n ereklerden uzaktır; yani güzellik, bir sanat yapılındaki biçim in, h aya lg üc ü ile anlık arasındaki ö z g ü r bir o y u n a uy m a sın d a n ileri g elm ektedir. A n c a k bu "uyum" ve “uy gunluk" b ir b a k ım a bir ereklilik sayılabilir. G erçe k ten de beğeni, bir şeyin g üze lliğ in e e g e m e n olduğu za m a n , sanki bu şey h o ş u m u z a g itm e k için belli bir erekle y apılm ış, sanki d o ğ a o n u n p a r ça la rın a özel bir m a k satla bu biçimi verm iş gibi bir inanç bizde uyanır. G e rç e k te ise bu şey k a rşıs ın d a h a y a lg ü c ü ile a n l ı k ’ın u yum u , g e re k öznel g ere kse nesnel herhangi bir erek ve am aç fik rinden uzak, b a ğ ım sız ve ö zg ü r oldu ğu için, b u rad a erekselliğin yaln ız b iç im i vardır. İşte bu ned e nle estetik hazzı u y an d ıra n şey, bir nesn en in m a d d e ve k on u su olm ayıp, y aln ızc a biçim idir. Sonuç o la ra k y u k a rıd a söy lediğim izi yinelersek K a n t’a göre b a ğ ın tı a ç ı sın dan "güzellik, b e lirli b ir erek düşünm eksizin, b ir şeyd ek i a m a ç lılığ ın (erekliliğin) ve uyumun ya ln ız b içim in i a lg ıla m a k tır ",ll) M o d a lite ya da ta rz v ey a kiplik y ö n ü n d e n beğeni y arg ısın a g e lince, K an t’a g ö re bu, zorunlu bir y argıd ır; karşıtı düşü n ü le m e y c n y arg ılar zo ru n lu yargılardır. M a n tık y arg ıların d a z o run lu lu ğ u n daya n d ığ ı tem el kavram o lm a s ın a karşılık, beğeni yargıları k a v r a m a d a y a n m a d ığ ı halde, o n la rd a zo ru n lu lu k nasıl olabilir? K an t’a göre estetik alan ında " B eğen iler ta rtışılm a z” (De g ustibus non est d isp u ta n d u m ) yargısı geçersizdir. H e rhangi bir sanat yapıtı h ak k ın d a herkesin zorunlu o la ra k aynı beğeni y a r g ısın a v arm asını, aynı estetik hazzı du y m a sın ı b e k ley e b ilir m iyiz? K ant’a göre, "Hoş d ed iğ im b ir şe y h akkında onun b en d e g e r çekten b ir zevk u yan dırdığın ı söylerim . A m a g iizel deyin ce, gü zel d ed iğ im şeyin estetik lıaz (W o hlgefallen) ile zorunlu b ir ilgisinin olduğunu düşünürün *. Aıııa bu zorunluluk, ö ze l çeşitten b ir z o runluluktur; ku ram sal n esn el b ir zorunluluk değildir. K u ram sal nesn el zorunlulukta, g iizel bulduğum nesnede, herkesin bu hazzı du ya ca ğ ı a p rio r i olarak b ilin ebilir; bu zorunluluk, p ra tik b ir z o runluluk d a değ ild ir; p ra tik zorunlulukta, özg ü r olarak hareket eden insana kural h izm eti gören sa lt isten ç kavram ların a dayan an 1 1) Sum Kemal Yetkin, Estetik Doktrinler, Bilgi Yay., Ankara, 1972, s. 99 vd.
I t()
hu haz, n esn el b ir yasanın zorunlu sonucudur. Bu zorunluluk, b ir estetik y a r g ıd a düşünülen zoru nlulu k olarak y a ln ız b ir “örnek" d iy e a d la n d ırıla b ilir; ya n i bu, ifade edilem eyen b ir g en el kuralın ö rn eğ i o la ra k görü len b ir y a r g ıy ı herkesin kabu l etm esinin z o runluluğudur-.”(l) K a n t ’a göre, estetik yargıdaki zorunluluk , k u ram sa l ve pratik yargıların z o ru n lu lu ğ u n d a n farklıdır. A yrıca, e s te tik y a rg ın ın zo ru n lu lu ğ u “örnek" bir zorunluluktur. Estetik bir yargı ola n b eğe ni yargısı ö z n e ld ir ve o n u n zoru n lu lu ğ u m antıksal y a r g ıd a n farklıdır. Bilgi yargısı ise k a v r a m la r a d a y a n d ığ ın d a n , nesnel zo ru n lu bir yarg ıd ır ve b ö y le bir y arg ıd a anlık kategorileri a priori b ir ilke o la ra k belirleyici rol oynarlar. Pratik yargılar da, ah lak y a s a s ın a sahip olan bir k a v r a m a d aya n ırlar ve nesnel olarak zo ru n lu d u rla r. B u nedenle K a n t ’ın. ahlakın a priori te m ellerini k u rm ay ı den e d iğ in i söylü y o ru z. A n c a k estetik yargıların z o runlu lu ğ u , k u ram sa l ve pralik y a rgıların z o r u n lu lu ğ u n d an farklı olup, özn e l bir tem ele dayanır. B e ğ en i yargısı bu özelliğiyle, salt d u y u lu r bir h o ş la n m a y a d a y a n a r a k verilen yarg ılard an da ayrılır. K a n t ’a g ö re, beğeni yarg ıların ın , bilgi yargıları gibi belli n e s nel bir ilkesi olsaydı, o za m a n bu belli nesnel ilkeye daya narak y a r g ıd a b u lu n a n bir kim se, bu y arg ın ın saltık ve k o şu ls u z bir z o ru n lu lu ğ a sa h ip olm asını istey ecekti. E ğ e r beğeni yargıları, salt d u y u sa l h o ş la n m a n ın (yem e, iç m e) yargıları gibi herhangi bir il keden y o k su n olsalardı, o z a m a n o n la rla ilgili h içbir zo run luluk d ü ş ü n ü le m e y e c e k ti. D e m e k ki b eğe n i yargıları, ku ram sa l, pratik ve d u y u la ra d a y a n a n h o ş la n m a y a rg ıla rın d a n ay rılm akladır. N e b i rinciler gibi nesnel, saltık ve zorun lu d u rla r; ne de İkinciler gibi z o ru n lu lu k ta n yo k su n d u rlar. T e rsin e beğeni yargıları belli bir ilkeye sahiptirler; bu ilke, öznel olup, beğeni yargılarının sah ip b u lu n d u ğ u z o r u n lu lu ğ u n , genel g e ç e rliğ in taşıyıcısıdır. Y ine K a n t ' a g ö re, b eğ e n i yarg ıların ın öznel bir ilkesi olm a lıd ır; bu ilke, hoşa g id e n y a d a g itm e y e n bir şeyi d u y g u y a d ay anarak, k a v ra m la ra d a y a n m a d ığ ı halde, yine de genel g e ç e r o la ra k belirler. B öy le bir ilke ise y a ln ız bir “ortak duygu" ( G e m c in sin n ) olarak kabul edilebilir. B u ise her z a m a n k a v ra m la ra d a y a n a ra k yargıda bulu n a n ortak zi h in d e n farklıdır. İm di beğeni y a rg ıların ın d ayan dığı ilke “ortak (1) İsmail Tunaiı, Estetik, Cem Yay., İstanbul, 1984, s. 435 vd.
131
esirlik d u yu 'd u r (Sensus c o m m u n is aestheticus). Y u k a rıd a da d e ğ indiğ im iz gibi Kant, estetik yargıları, görelilikten, kesinlik y o k sunlu ğundan k u rta rm a k için onları sa ğ lam bir ilkeye b a ğ la m a k is te m iştir; am a bu k uram sa l tu tu m a karşın g e rç e k te b öy le bir ilke “diişiin tiisel - kurgusal" (speküla tif - fiktif) bir ilke o lm a kta n öteye g id e m e m e k te d ir. İşte b u rad a estetiğin b ir bilgi kuram ın ın yapılıp y ap ılam ay a cağ ı sorusu g ü n d e m e gelm ektedir. H âlâ pek ç o k e s tetikçi böy le bir ü m id e bel bağ lam a k ta d ırlar ve estetiğin bilim sel bir bilgi k u ra m ın ın o lu ştu ru lm ası çabası içindedirler.
K ant’ a göre bu “ ortak estetik du yu " b ütün insa nla rd a vardır; b e ğeni yargılarının genel geçerliği herkesin ortak old uğu bu d u y u y a dayanır. O n a göre, ‘‘B ir şeyin g ü zel olduğunu b ild ird iğ im iz bütün y a r g ıla rd a biz, h iç kim seye o şe y h akkında bizden başka tiirlü b ir kan ıda olm asın a izin verm eyiz; h er ne k a d a r bulunduğum uz ya rg ı k a vra m la ra d e ğ il de, du yu m larım ıza d a ya n ıy o rsa da. A m a bu duyum, benim ö ze l b ir duyum um olm ayıp, bütün in san lar için ortak b ir duyum dur. İm di bu ortak duyum, bundan ötürü den eye d a ya n d ırıla m a z, h erkesin bizim y a rg ıla rım ızla u yu şa b ileceğ in i d e ğ il de, uyuşm ası g erek tiğ in i öne siirer."{]) A priori bir ilke olan bu “sensu s com m unis aestheticus", beğeni y argıların ın genel g e çerliğini ve z o ru nluluğu nu sağlar; K an t’a göre, “ ‘şu ta b lo g ü ze ld ir' ded iğ im zam an, bu beğen i yargısı, sa n a t y a p ıtı ded iğ im "tablo" ka rşısın d a , y a ln ız ben im ö ze l ola ra k d u yu m sadığım b ir hoşlaıım ayı d ile getirm ez, am a ayııı zam an da o, h erkes için geçerli, z o runlu b ir y a r g ıd ır da. Bunun için “giizel" ded iğ im o tabloyu. Her kesin “güzel" bu lm asın ı isterim ve bunu d a h erkesten beklerim ; çünkii “bu ta blo g ü zeld ir ” yargısın a, bu “ortak d u y u y a ” da ya n a ra k varırım ... B eğen i y a rg ısı h erkesin on ayın ı b ekler; b ir şe y i g iizel bulduğunu söyleyen b ir kimse, g iizel d e d iğ i o şeyi, herkesin b e ğen m esin i ve onu g iizel bulm asını b ir g ereklilik ola ra k ister. E stetik yarg ın ın sah ip olduğu bu g ereklilik (Sollen ), dem ek o lu yo r ki, y a r gıd a bulunm ak için istenen biitiin v e rile r bakım ından koşullu o la rak ifa d e edilm iştir. Bu b a ğ la m d a b ir başkasın ın on ayı beklen ir; çiinkii bu beklem e için herkeste ortak b ir neden v a r d ır .”(2) ( 1) 1. Kant, Critique o f Judgement; The Hafner Publishing Company, N ew York, 1951, s.75 vd. (2) Ay. y. s.77 vd.
IO
D e m e k o lu y o r ki “o rtak du yu ” , y a ln ız c a ideal bir norm dur; bu “o rta k duyu"n un vardığı yargı için b e n im b eğe ni yarg ım bir ürnck o luştu ru r. B u n d a n ötü rü de “ortak du yu ”ya bir ö rnek geçerlik k at m ış o lu r u m . B e n im bir n e s n e d e n h o şla n a ra k o lu ş tu rd u ğ u m beğeni yarg ım , ideal bir no rm ola ra k “o rtak duyu" ile u y u ş m a k suretiyle herke s için g eçerli bir k u r a la d ö nüştürüleb ilir. K a n t’a göre, “sensu s com m un is aestheticus" , bireyüstü bir ilke, ideal bir norm, tüm el bir beğenid ir. T e k tek beğeni yargılarının biricik ölçütü de odur. H e r tekil beğeni yargısı, bu tüm el b eğe n in in nes n e lle ş m e s in d e n , o n u n b ir ö r n e ğ in d e n b a ş k a b ir şey değildir. “O rtak estetik du yu ”vuın bir örneği olan her beğeni yargısı bir zo run lu lu k isteğiyle doğar. A m a bu z o ru n lu k öznel, fakat tüm el bir il ke y e d a y a n d ığ ın a göre, saltık ve nesnel bir zo ru n lu lu k değil de, y a ln ız ö r n e k b ir zo ru n lu lu k o lacaktır. B eğeni yargısın ın mod alite sinden, ta rz ından çık an ö n erm e , güzelliğin yeni bir özelliğini orta y a k o y a r ve b ö ylece “G iizel, zorunlu b ir h azzın n esn esi olarak, k a vra m sız (öznel zo runlu) o la ra k bilin en b ir ş e y ' olur. Güzellik yarg ısı, ev re n sel o ld u ğ u n a g ö re zo runlu da o lacaktır. B eğeni y ar g ıla rın a katılan bilgi yetileri b ütün insa nla rda aynı b iç im d e y a da aynı özn e l ilk e le re g ö re işlem e k ted ir. Bilgi yetile rim izin iş le m elerini olan ak lı kılan öznel k o şu lların bu e v re n se lliğ in e “ortak duyu" adını v e re n K ant, b u n u herk este bulu nan bir gereklilik o la rak görür. B ö y le c e beğeni yarg ıların d an ay rılm ay a n öznel g e reklilik, n esn el bir g e re k liliğ e d ö n ü ş m ü ş olur. S o n u ç o la ra k b e ğeni y a r g ıs ın d a evre nsel o lu m la m a n ın gerekliliği, “ortak duyu" k u r a m ıy la birlikte nesnel ola ra k ta sarım lan a n öznel gerekliliktir. D o la y ıs ıy la d a güzel, k a v r a m s ız o la ra k zo ru n lu b ir h o şla n m a n ın k o n u su d iy e b ilin en şeydir. G ü z e llik h a k k ın d a b eğ e n i y a rg ım ız ı o lu ştu ru rk en , nitelik, n i celik, bağıntı ve m o d a lite o lm a k üze re dört kategorim izi k u l lanırız. N ite lik b a k ım ın d a n güzel, y a ra r g ö z e tm e k siz in çıkarsız o la ra k h o ş a g id e n şeydir. N ic e lik b a k ım ın d a n güzel ise herkesin h o ş u n a g id e n şeydir. B a ğ ın tı b a k ı m ın d a n güzel, e r e k siz bir e r e k lilik o la ra k , k e n d i d ışın d a hiç b ir ereği b u lu n m a k s ız ın ho şa giden şeydir. M o d a lite y a d a kip lik b a k ım ın d a n güzel ise, zo runlu olarak h o ş a g id e n şe y d ir. K an t’a gö re g ü ze llik , b ir şeyin b iç im in e iliş kin b ir n iteliktir. D o ğ a d a k a rş ıla ş tığ ım ız g ü z e llik ve yücelik,
133
bizim iç im ı/d eki u y u m u harekele geçiren biçim sel bir özellik t aşı i Hu, ereği o lm a y a n bir erekliliktir; bir d o ğ a p arç asının y a da sanal yapılının güzelliğini ya da çirkinliğini, elde bu lunan ve lek lek d u ru m la ra u y g u la n ab ilec ek olan d eğ işm e z ölçütlere göre ö lç m eye, burada so m u l olanı, genel bir yasanın altına so k m a y a o la nak yoklur. Y ani estetik alanınd a belirleyici değil, refleksiyonlu y arg ıg ü c ü vardır; eslelik beğeni bizden belli hiçbir erek gütm e d en (bu isler m oral, ister teknik, isterse d u yulara day a n an bir erek olsu n ) verilen s o m u t şeyin güzelliğini kendi tinsel v arlığ ım ız d a canlı bir uy u m haline getirm em izi ister. D o ğ anın in sa n d a u y a n dırdığı estetik d u y g u la r, refleksiyonlu y a rg ıg ü c ü n ü n geniş ç a lışm a alanı içindedir. Bu b a k ım d a n K antçı Schiller, “gü zellik , g ö rünüş d ü n yasın da o rta y a çıkan özgü rlü ktü ı1’ derken, Kant, özg ü rlü k dünyası ile n edensel yasalara d a y a n an d o ğ a dünyası ara sındaki birlik h a k k ın d a kesin hiçbir şey sö y le n e m e y e c e ğ in i s a vunur.
K ant estetiğ inde “ Yüce” (das E rhabene) kavram ı da, herhangi bir kavra m ara y a g irm e k sizin kendiliğinden haz u y and ırm ası ve her zam an evrensel bir d eğer verdiğim iz “ö ze l y a r g ıla r a ” yol aç ması b a k ım ın d a n “giizel"e benzer. G üzel, sınırlı bir nesneyi g e rektirdiği halde, “y ü c e ” , sınırsızlıktan, so n su z lu k ta n k a y na k la nır. ''G iizel”den aldığım ız haz, h a y a lg ü c ü m ü z ile a n la m a g ü c ü m ü z (anlık) arasındaki u y u m d a n geldiği halde, “y iic e ”de bu iki yeli ara sın d a bir uy u m y o k tu r ve “yü ce ” bit u y u m su z lu ğ u n bir sonucudur. ''G iizel”de iki yeti ara sın da u y u m u h az ırlayan sınırlılık, “y ü c e ”de u yum u bozan sonsuzluktur; “G iizel”in verdiği haz dola y ım sızd ır; aracısızdır; “yiice” ise ilkin canlı güçlerin durak la m asın ı g e rektirir, an c ak s o n rad a n bu güçlerin taşkınlığı başlar. G üze lliğ in uyandırdığı d u y g u h e m e n algıyla b aşlark en , y üce liğ in u y a n dırdığı d u y g u algıd an so n ra gelir; b u ra d a haz, bir acıyı izler. G ü zellik d u y g u su sa f old u ğ u halde, yücelik d u y g u su karışık, b u lanıktır. “Yiice” karşısın d a k endim izi hem ç e k en , h em d e iten k arm a şık bir d u y g u ortam ı içinde buluruz. Ö te n y a n d a n gü zel bir şey, “hayalgüciiniiiz için ön ceden h a zırla n m ış” g ö rü n d ü ğ ü halde, yüce, hay a lg ü c ü m ü zü zorlar. K a n t’a göre, d ış ım ız d a y ü c e olan bir şey yoktur, y a ln ız o şey, k e n d im iz d e varolan bir yüceliğin d o ğ m a sın a neden olur. G ü z e llik ilkesi b iz im d ışım ız d a ise de, yü134
çelik ilkesi k en d im iz d e , “D oğan ın ta sa rım ın a yiice b ir k a ra k ter veren ruhun b ir eğ ilim in d e aranmalıdır"-, “y ü c e ” , h eyecan u y a n dırır, "giizel" b ü y ü le r; y ü c e lik h eyecanı ile d o lm u ş ola n kişi c id didir, kim i z a m a n h are k etsizd ir, biraz d a şaşkındır. G ü z e llik d u y g u su ise, ken disini gö zlerd ek i bir g ü lü m s e m e ile, kişideki bir g e v ş e m e ile belli eder. “Yüce"nin, “giizel" deki çekiciliği yoktur, a m a saygı u y an d ırd ığ ı bir gerçektir. “Yiice", d in a m ik ve m a te m atik yüce o lm a k üzere iki türe ayrılır; m a tem atik yüce, b ü y ü k lü ğ ü n , d in a m ik y ü c e g ü c ü n sim gesidir. G ö k le re doğ ru yükselen dağlar, u ç s u z b u c a k s ız o k y an u s lar, çöller, y ıld ızlarla dolu g ö k yüzü m a te m a tik y ü ce y i; a ltüst olan bir deniz, h e r şeyi birbirine katan g ö k g ü rü ltü lü bir fırtına d in a m ik yüceyi tem sil ederler. M a te m a tik y ü c e ile d in a m ik y ü c e d e , d u y u la r ve h aya lgüc ü, aklın o rta y a k o y d u ğ u bu b ü y ü k lü k ve g ü ç so n su z lu ğ u n u k a v r a m a y a b o ş u n a ç a lışırlar; b ö y le c e r u h u m u z k o r k u n ç acı ile karışık bir haz duyar. İ n san ın g ü v e n ve ra h a tlık a ra y an d u y u la ra bağlı dış varlığı için h iç b ir d eğ e r ifade e tm e y e n d o ğ an ın bu g ö rk em liliği, insanın iç var lığındaki u y u m ve tinsel y e te n e k le r b a k ım ın d a n y ü k se k bir e re k lilik taşır; belli b ir ereği o lm a y a n b ir ere k lilik .(l> S an at y ap ıtın d a k i k e n d in e ö z g ü kural ve düzen, yaratıcı et kinlikten kayna k la n ır; y o k s a bu, bilen ve ölçen bir an la m a y e tisinin işi değildir. S a n a t yapıtın d a k i d ü z e n lilik belli bir ere ğ e y ö n e lm e m iştir; a n c a k ken d i iç u y u m u b a k ım ın d a n san at yapılı y ü k s e k b ir ere k lilik taşır. B p ereklilik, b iz im iç v arlığım ız ın ö zg ü r b ir devinim i, sanki bir oy u n u d u r. K an t’a göre, “G ü zel sa n a t y a p ıtla r ı “d eh a" ııın (G e n ie) ü rü n leridir; insanın iç varlığ ın ın b ir y e tis i olan bu “d e h a ” sayesin d e, d o ğ a san ata ku ra lla r koyar1’ B a ş k a d e y i ş l e “deha" ö y le bir y etidir ki, kendisin d e kesin olarak g ö s te rile m e y e c e k k u ra lla r b u lu n a n yap ıtla r üretir. Y aratıcı insan d a ç o k derin lerd e b u lu n a n ve y apıtlara kurallar koy an ve düzen vören gizli bir g ü c ü n tam o rtasındad ır. Bu derin güç doğadır; fakat bu doğa, za m a n ve m e k a n a bağlı, n eden sel yasaların geçerlikte ol d u ğ u d o ğ a d eğildir; ö z g ü r y a r a tm a n ın tinsel ilkelerini taşıyan bir iç varlığıdır. B u varlık, d u y u la rı m ız l a a lg ıla y a m a y a c a ğ ım ız , kesin b ir b iç im d e a n lay ıp k a v r a y a m a y a c a ğ ım ı z bir varlıktır. Bu h a i l ) Ay. y., s. 82 vd. 135
k ım d a n “estetik ya rg ıla r" ım ız “deha" ile “sa n a t y a p ıtı” arasındaki ilişkide o rta y a çık a n y a rg ıla rd ır.(l)
Kant, ilk kez ve yalnız estetik için k u lla n m ış o ld u ğ u ‘T in ” (G e ist) k a v r a m ın d a n , algıların verdiği çeşitli g ö rü n ü şleri, “hayalgiiciiniin a p r io r i ö rn e k le ri' biçim in d e bir birlik haline sokan, onları birbirine bağlayan usun yaratıcı bir yetisini a nlam a kta d ır. T in, estetik yargıları y a da “ide"leri b e tim le m e g ü c ü n d e n b aşka bir şey olm a y ıp , bu estetik i d e ’ler, usun id e ’lerinden ayrılırlar. “Tanrı," “Ruh", “Evren" ya da “K esin B uyruk”, “Tam an la m ıyla a d il b ir devlet" gibi usun kuram sal ve pratik id e ’leri, estetik ide ya da y argılardan tü m ü y le farklıdırlar. Estetik i d e ’Ierden K ant, d u y u la ra ve algılara dayanan h a y a lg ü c ü n ü n tasarım larını anlar. E s tetik id e ’ler y a d a yargılar, hiçbir dilin tam olarak ifade ede m e diği y arg ılar olup, k esin k av ra m la rla b e tim le n e m e y e n d üşü n c ele rd ir. O n la r usun bir kav ra m ı değil, h a y a lg ü c ü n ü n tasarım larıdır. A n cak yeni d ü ş ü n c e le re yol açan d ü n y a n ın , ev re n in ve y a ş a m ın z e n gin lik leriyle y üklü olan ta sarım lard ır bunlar. Estetik id e ’ler y a da yarg ılar b itm ez tü k e n m e z anlam katlarıyla dolu o)an, algı ve d u y u m a d a y a n an so m u t tasarım lardır; bu b a k ım d a n d a tüketilem ezler. S eyrettiğim iz bir tablo, d inlediğim iz bir m üzik, o k u d u ğ u m u z bir şiir, b iz e pek ço k şey söyler; a n c ak b iz b u n u kesin yargılar, açık k a v ra m la rla ifade ed e m e y iz. E stetik id e ’lerle aklın i d e ’leri arasındaki benzerlik, ikisinde de bizim hiçbir z a m a n so n u n a değin gerç e k le ştire m e y e c e ğ im iz bir beklentinin, bir y ö nelim in (intention) b u lunm a sıdır. Ç ü n k ü aklın id e ’lerine uygun bir algının v arolm ası olanak sızdır; estetik id e ’lere, h a y a lg ü c ü n ü n bu idelerine uygun gelebilecek k av ra m la r ve k av ra m birlikleri bulm a k d a olan ak sızd ır. K ant “E stetik l d e ’ler, hayalgücünün, den ey a la nının sın ırla rın ı aşıp, a k ıl k a vra m la rın a ya k la şm a k isteyen ta sa rım la rd ır; am a bu iç a lg ıla ra h iç b ir kavram tam uygun g elm ez” der. Ö lü m e , sevgiye, h uzur y a da kötülüklere, dinsel id e ’lere iliş kin i d e ’lere şiirlerden ö rn e k le r vere n Kant, sanatın b u i d e ’leri, d o ğ a d a karşılaşılab ilec ek ö rn e k le rd e n d a h a ta m b ir s o m u tlu k la ta şıdığını g ö ste rm iş tir. O n a g ö re , “san atın ç e şitli b etim lem elerin d e, ken disini başka h iç b ir kesin kavram la ifade ed e m eyeceğ im iz k a d a r
( I ) Ay. y., s. 150 vd.
no
ço k dü şün m e olan a ğ ı b ize v e rilir.” B u olanak, alanını, estetik bir y ap ı içinde, ö lü m ve ö lü m s ü z lü k k a v ra m la rın a d e k uzatır. Hay a lg ü c ü n ü n (Im a g in a tio n ) yara tıcılığ ıy la harekete g e ç e n i d e ’ler, k a v r a n a m a z b ir d ü n y a n ın ta sa rım la rın a d ö n ü şü rler. B u ra d a “D eh a" ( G e n ie ) ’ya ö z g ü olan da şudur: “ V erilm iş b ir şe yin k a v ra m ın d a l d e ’le ri bu lm ak ve buna -som u t biçim de d ille ya da g ö r se l- işitse l o lara k - ifade kazan dırm ak." İşte b u r a d a K a n t’a göre, “a yn ı za m a n da ye n i b ir kııral getiren , ye n i b ir biçim orta ya koyan ve özgü n olan şey “T in ” (G c ist) d ir .” İn san d ü şü n m e sin in , “g ü zellik" ve “yücelik" a la n ın d a b içim lendirdiği sa n at yapıtları, K a n t’a göre, d u y u la ra v erilm iş şeyleri, deneyi aşar. S anat, bu b a k ım d a n d o ğ an ın taklit e d ilm e sin d e n ibaret değildir. Sanat, v a r o la n d a n v a ro lm a y a n ı ç ık a r m a k , verilm iş şeyleri y e n id e n b i ç im le n d ire r e k onları akla d a y a n an “tin"sel varlığa bağ lam a k , y ü k s e ltm e k tir. T in se l varlığ a bu b ağlan ışı biz a n c ak a lg ıla d ığ ım ız ve k a v r a d ığ ım ız sa n at y a p ıtla rın d a bulabiliriz. S an at yapıtı bu b a k ım d a n , e m p ir ik o la n ı, sınırlı algıyı aşan bir şeydir; ideal bir ö z e llik taşır, yani d u y u la ra bağlı bu d ü n y a d a o n a tam o la ra k denk g e le b il e c e k b ir şey b u lm a k o la n ak sızd ır. Sanalı sa n at y ap a n da, o n a, d en e y d ü n y a s ın d a b u lu n m a y a n k avra m sal bir özelliğin, in s a n ın d u y u la rın ı aşan s a n a t y a ra tıc ılığ ın ın k atılm a sıd ır. B u g ö rü şte n de id e alist b ir e s te tik d o ğ m u ş olur.
K ant e s tetiğ in e eleştirel b ir gözle b aktığ ım ızd a , o n u n , III. Krit i k ’de izlenen ve a priori verilere d a y a n a n y ö nte m in in, d a h a p si k o lo jik ve d a h a d e n e y se l bir estetik olm asını isteye nler için ol d u k ç a aşk ın (tra n sse n d e n ta l) bir estetik d ü z e y in d e kaldığını sö yleyebiliriz. K ant, in sa n d a n in s a n a d eğişen b eğe ni y a rg ısının ö z n e lliğin i, b e ğe nilm esi g ere k en g ü ze lin evrenselliği ile denkle ştirm iş tir. A lm a n p s ik o l o g L otze, h a z ü zerinde g ö rü le n u y u ş m a z lığ ın , g ü z e l ü z e r in d e k i u y u ş m a z lık ta n d a h a ç o k o lm a d ığ ın ı ö n e sü r e r e k bu g ö r ü ş ü kab u l e tm e z . H o ş olan şey, d u y arlığ ın n o r m a l o la ra k g ö r e v y a p m a s ı n a u y g u n d ü şm e k te d ir; d eğişik k im selerin d u y a rlık yapısı d a b irbirine ç o k b enzem ez. T ersine, estetik b e ğ e n i k iş id e n k iş iy e d e ğ iş e n k a r m a ş ık d ü ş ü n c e v e rile rin d e n k a y n a k la n m a k ta d ır . E ste tik yargıların evrenselliğine ve g e rekliliğ in e gelince, b ö y le olm aları belki de tem enni edilir, a m a y a l n ız bu k ad a r; ç ü n k ü b eğ e ni y argılarını ve bu yargıların kon usu 137
olan güzelliği yalın/, yetilerim izin bir oyu n u ya d a bir u y u m u imiş gibi sa y m ak la ış bilm ez. B iz bir şeyi se y re d erk en , nasıl o lu y o r da hayalgiieii ile an lam a g ü cü (anlık) arasında b ir uy u m kurulabiliyor? A ca b a bizim d ışım ız d a bu u y u m u n k u ru lm a sın ı sağlayan , bu ııyıımu g ere ktiren g erç ek bir şey, yani o ş e y d e olan bazı nitelikler yok m udur? V arsa nelerdir bunlar? Kant, sorunun bu y ö n ü n ü d ik kate a lm a m ış g ö rü n ü y o r. G ü ze llik ala n ın d a d eğ işik derecelerin b u lu n d u ğ u bir g erçektir; bir şeyi b aş k a bir şeye y eğ tu ttu ğ u m u z ve dah a güzel b u ld u ğ u m u z olağan şeylerdendir. K ant’in estetik öğretisi bu olg u y u açık layam ıyor. E ğ e r estetik hazzı ve beğeniyi m e y d a n a getiren h aya lgüc ü ile an lam a g ü c ü n ü n u y um u ise, bu u y u m u n h e r k u ru lu şu n d a , bu u y u m u k uran şey güzel ve d a im a aynı de re c e d e güzel sayılacaktır. O y sa g e rç e k te böyle bir şey o l m a m a k ta d ır . E ğ e r bazı şeyleri b a ş k a bazı ş e y lerd en d a h a güzel b u lu y o rsak , onların h e r za m a n belli o lm a y a n bazı d üşüncelere, bazı d u y g u la ra d a h a uy g u n d üştükleri, bazı y ü k se k düşünceleri ifade ettikleri içindir. Bu k o n u d a K ant, gerçek liğe g ere ğince ö n e m v e r m e m iş gibi g ö rü n m e k te d ir. G ü z e llik y a rgısının ev re n sel oluşu da g erç eğ e ııygutı gö rü n m ü y o r. İnsanlard a aynı yetilerin b u lunm ası, K ant’ m bu k onudaki g ö rü şü n ü n d o ğ r u lu ğ u n u k a n ıtlam az. H e r insanın ken d in e ö zgü bir ç a lış m a tarzı, bir a lım la m a gücü, bir bilgi birikimi, bir beğeni ve y o r u m la m a düzeyi vardır; gerç e k lik ya da g ü ze llik k arşısın d a b a ş k a la rın d a n farklı o la ra k davranırlar. K ant’ın sözünü elliği u yum u kuran ve bunun sonucu olarak güzel g ö rü n en şey, bir b aşk asın d a o u y u m u k u rm ay a b ilir ve o n a değ ersiz ve çirkin görünebilir. Estetik y argılar bu bak ım d an evrensel ve zorunlu görünm eyeb ilirler. Y ü ce k o n u su n d a da K ant’ın b ütün örneklerini d o ğ a d a n alm ış o ld u ğ u ve insan la iliş kili y üce yi ihmal elliği y o lu n d a eleştiriler y apılagelm iştir. G ö rüldüğü gibi bu n o ktada da estetiğin bilim sel bir bilgi kuram ının k u r u lu p k u r u la m a y a c a ğ ı sorunsalı ile y e n id e n k a rşıla şm ış o lu yoruz.
I ts
GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (Stuttgart, 27.8.1770-Berlin, 14.11.1831) "Giizel, hakikatin bulanık b ir açım lan m asın da n başka b ir şe y değ ild ir." H egel, A esth etik
H e g e l ’e V arlığ ın O d i s s e u s ’u d e m e k bilm em yerinde o lu r m u? Ç ü n k ü bu filozofa gö re her şey V a r lık ’ıan d o ğ a r ve y in e ona döner. O n u n ünlü “G e ist” (Tin) kav ra m ı da aslında b ir tür kültür varlığını, d e y iş y erin d e y se , insanlığı y a da uy garlığı s i m g e le m e k te d ir bence; b un la r da V arlığın en önem li kesim leridirler. O n a göre, V a rlık ve Y o k lu k (H içlik) ara sınd a o ld u k ç a uzun bir O lu ş y o lu u za r gider. İşle bu y o ld a G eist, k en din de ve kendi için, bir ideel o b je le r V arlığıdır; a m a b u ra d a k alm az, ö zg ü rlü ğ ü n ü bir sü re için te rk e d e re k , y a b a n c ı la ş m a n ın , d e ğ iş m e ve b a ş k a la şm a n ın o lu p bittiği, z o ru n lu lu ğ u n eg e m e n o lduğu D o ğ a ala n ın a uzanır; d a h a doğ rusu D o ğ a o la ra k nesnelleşir. B u rad a n d a ö z lediği ö z g ü r lü ğ e k a v u ş m a k için tinsel d eğ e rler d ü n y a s ın a y a da k ü ltü r a la n ın a g e ç e r ve bu d ü n y a d a çeşitli b iç im le n işle r kazanır; örneğin bu tinsel kültür d ü n y a s ın d a ön ce bireyle, öznel tin olan in sanla; so n ra nesnel tin olan top lu m la, devletle, tarihle özdeşleşir; da h a so n r a d a saltık tin olan, kültür alanının o b je ktiva syonlarıyla, sanat, din ve f e lse fe y le k arşılaşırız . İşte asıl bu a lan d a ta m bir birlik ve b ilinç vardır; so n su z bir g e liş m e söz k onusudur. Ç iz m e y e ç a lış tığ ım bu k ü ç ü k ta b lo d a n d a a n laşılac ağ ı gibi g e r ç e k te n de H eg e l, V a r lığ ın içinde, tıpkı O d i s s e u s gibi, sınırsız bir ö zg ü rlü k le d o la ş m a k ta d ır y a da d ü şü n c e s iy le v arlığı resim lem ek le , o n a so m u tlu k k a z a n d ı r m a y a ç a lış m a k ta d ır.
139
N itekim H egel de kendisini, m o d e rn felse fece başlatılan ve g erçekliği tinsel ya da zihinsel bir varlık olarak anlayan hareketin ta m am layıcısı olarak görür. Bu ak ım ın son tem silcisi olan Schelling, aşkın id e alizm in d e aklın en son nesnesi olan sanatı zihinsel s e zginin bir fo rm u o la ra k y o r u m la m ıştır. B u n a karşılık H egel sa nalı, zihnin en son form u o la ra k değil, a m a en son form larınd an biri olarak ele aldı. D a h a doğrusu , o n a göre, zihnin bu serüveninin en son aşam ası felsefedir, sanat ise h ak ik ate giden d a h a önceki bir basam a k tır/0 T in ’in F e n o m e n o lo jisi’nûe ( P h ä n o m e n o lo g ie des G eistes, 1807)
H egel, H a k i k a t ’in canlı ve ken d in i g eliştiren bir ö zd e şlik olarak, y aln ız bir ö z değil aynı z a m a n d a özn e de o ld u ğ u n u ve bu H a k ik a t’in bir b ü tü n lü k olu p ö z ü n ü n de g elişm esi sırasında kend isini ta m am lad ığ ın ı söyler. Bu yüzd e n H akikat, temel özelliği k endininbilgisi ya da kendinin-bilinci olan ve kendisini belirleyen tinsel bir bütün olarak edim seldir. T i n ’in ( R u h ’un y a da Z ih in ’in) e v r im in d e k i e n üst aşam ay ı H egel “S a ltık ” (A bsolut) olarak a d landırır. H egel’in “N e sn e l T in ' o la ra k ad la n d ırd ığ ı d a h a aşağı b a sa m ak ta - H u k u k , A hlak, D evlet, D ü n y a Tarihi b a s am a ğ ın d a- ise T in, kendisini e d im se llik içinde g e rç ekle ştirir ve S altık T in b a sa m a ğ ın d a d a hedefi kendisini kendi özü içinde b ilm e olur. Bu k en d in in bilg isiy le de kendi için k e n d in d e V a r lık ’d ır artık. K e n disini eski d u r u m u n a getiren ö zde şliğin bu en tepe noktası ilginç b ir b iç im d e tarihsel e dim se llikle birleşir; Saltık T in b ö y le ce D in olur. F a k a t D in kapsayıcı biç im d e üç form u içerir: Sanat, Asıl D in ve Felsefe. T in, k endisinin bilgisinin bu en son b asa m a k la rın d a kendini gerç ek le ştirerek tarihsel ed im se lliğ in ü stü n d e yükselirken, kendini g e rç e k le ştirm e n in bu gidişin in tarihsel o ld u ğ u n u g ö rü rü z ; b a ş k a deyişle , T i n ’in S anat, D in ve F e ls e fe a l a n ın d a dışla şa ra k (o b jektivasyo n) kendini g erç ek le ştirm e si za m a n içind e olu p biter. B ö y lec e T i n ’in en üst basam a k ları ya d a aş am aları önce siz sonrasız ve ta rihsel olanı birle ştirm iş olur. S altık T in (A b s o lu te r Geist), H egel’e göre, için d e T i n ’in k a rşıtla rıy la uzlaştığı kendinin -bilincinde ö z g ü rlü ğ ü n bir b a s am a ğ ıd ır; bu d a H a k ik a t’tır. H egel, S a ltık T i n ’i H a k ik a t ile n asıl k a r ş ıla ştırd ığ ın ı şö y le a ç ık lar: (1) Karl Löwith, V on Hegel Bis N ietzsche, Europa Verlag, Zürich, 1941, s. 47 vd.
140
“H akikat ilkin b ir şe yin n a sıl olduğunu bilm em an lam ında alın m ıştır. Bu ya ln ızc a bilin ce d a ya lı b ir H a k ik a t’tir; fo r m e t b ir H akikat, çıp la k doğruluktur. D erin an lam ın da H akikat, kavram ile n esn ellik a ra sın d a k i ö zd e şlik d e ya ta r. Bu derin an lam ın da b iz H a k ik a t’den h akiki b ir durum u ya d a h akiki b ir sa n a t ya p ıtın ı a n larız. Bu n esn ele r e ğ e r o lm aları g erek tiğ i g ib iyseler, ya n i eğ e r g erçek lik leri kavra m la rın a te k a b ü l ed iyo rsa hakikidirler. B öyle görü ld ü ğ ü n d e d e H akikat olm ayan şey, kötii o lan la ayn ı a n la m dadır. K ötü b ir adam , doğru olm ayan, ken di kavram ın a ya da on dan beklen en e g ö re d avra n m ayan kim sedir. A m a kavram ve g e r çek lik a ra sın d a k i ö zd eşlik ten tü m ü yle kaçınan h iç b ir şe y bu d u rumu sü rdürem ez. K ö tii ve doğru olm ayan ş e y le r va rlığ a sah ip o l sa la r bile, g erçe k lik le ri sü rdüğü m ü ddetçe, b ir biçim de k a vra m la rın a uyarlar. K a vra m a bü tü n ü yle karşı ya d a kötü olan ne varsa p ek çok n ed en le yıkım a, çözü lm eye m ahkum dur. Yalnız ka vra m sa y esin d e d ü n yadaki şe y le r ö zle rin e sah ip o lu rla r ve va r lık la rın ı sü rd ü rü rler; d in se l kavra yışın d ilin d e ifade e d ild iğ i gibi, ya ln ızc a ta n rısa l erdem in, d o la y ısıy la d a y a ra tıc ı dü şün cenin iç lerin e y e rle şm iş oldu ğu ş e y le r n a sılsa la r ö yled irler" (E n z yklopä die der p h ilo s o p h isch e n W i s s e n s c h a fte n ’dan “L ogik ”, 1817). H a k ik a t’e “id e " d e diyen H egel bu k av ra m ı şö y le belirler: “id e, ken din de ve ken d isi için b ir H a k ik a t’d ir -kavram ın ve n es n elliğin sa ltık b irliğ id ir... ide, H a kikat'tır; H akikat d a nesnelliğin k a vra m la uygu nlu ğudu r: -kuşkusuz d ış n esn elerin benim k a v ra m la rım la b ire b ir uygunluğu değil, -benim kavram larım ya ln ızca d o ğ ru (y a n lış o lm ayan ) k a v ra m la rd ır ve b ire y se l b ir kişi ola ra k b en d e sa k la n ırla r” (a y .y.). S altık ide, y a d a kendi saltık for m u n d a k i ide, y u k a rıd a d eğ in d iğ im iz gibi, Tin y a da Z ihin veya R u h o la ra k vardır, ve Z ih in ya da R u h ’un kendi saltık biçim i için d e sanat b asam a ğ ı başlar. S a n a t a s lın d a içinde H a k ik a t’in ifade ediliş y olla rın d an biri ola n güzelliği am aç lar; bu y ü z d e n de Hegel g üzelliği, I d e ’nin “d u y u sa l a la n d a k i görü nü şü ” o la ra k tanım lar, ide, H egel’e göre, id e ola ra k k en d in d e H a k ik a t’tir, a m a duy u d ü n y a s ın d a , ken d i d ış la ş m ış v a rlığ ın d a ta m H a k ik a t değ ild ir. A n c a k aynı z a m a n d a H a k i k a t ola n ide, d ışla şm ış f o r m u y l a bilin ce h e m e n verilebilir o ld u ğ u n d a da güzeldir. B öy lec e k av ra m ya da id e , dışsal g ö r ü n ü ş ü y l e birle ştirilm iş olur. Bu a n l a m d a d a gü-
141
/.ellik, Idc'niıı ya da 'lin in (Geist) duyusal alan d a görünm esidir; b aş k a deyişle Sallık K a v r a m ’ın b ir göslerisidir. K a v r a m ın k e n disini kendi için gösterm esi sanattır; yani ide, T in ya da K avram ın kendini kendisi için du y u la r alanın da gösterm esi d u r u m u n d a sanal olayı ortay a çıkar. H egel F elsefesinin temeli ide ya da G eist an lay ışın a dayanır; on a göre her sanat türü Id e ’nin c isim leşm e sin d e n , so m u tlu k k a z a n m a sın d a n b aş k a bir şey d eğildir; I d e ’nin y a ln ız ideal bir am acr y o ktur, o aynı z a m a n d a v ard ır ve o n d a n b aş k a d a bir şey g e r ç e k te n var değildir. O n u n dışındaki her şey, bu I d e ’nin ta m a m la n m a m ış , y e tk in o lm a y a n g ö r ü n ü m ü n d e n b aş k a b ir şey d e ğildir; id e m antık yasala rına b o y u n eğer; o, K a n t’ m k avra d ığı öznel ide gibi bir şey olup, o n d a n farkı, k endini gerç ek le ştirm e k için k aç ın ılm az yo lu n u izlerken, kendisiyle birlikte aynı z a m a n d a nesnel gerçekliği de g e rç ekle ştirm e sid ir. Bu gerç ek le ştirm e y i üç z a m a n d a yapar: Ö n c e id e kendini k oyar (tez), so n ra k endine karşı bir d u ru m d a kendini k oy ar (D o ğ a olarak) (antitez), d a h a sonra da bir sentez oluştu ru r: “ Varlık a s ıl olu ş içinde bulunur; bu d ialektik b ir s ü re ç tir ."'1’ Kanlçı d üalizm in önündeki, Kant'ın haya lgüc ü (duyarlık) ile anlık arasında a ç m ış olduğu u ç u r u m u k a p a ta b ilm e k için .Hegel, sanalın bıı ikisi a ra sın d a kesinlikle bir aracı, bir o rtam o lu ş turabileceğini d ü şü n d ü , ve şunları söyledi estetik yargı hakkında: “Bu böliinıne g iizel içinde giderilm iştir; bu rada gen el ile tikel, sonlu ile sonsuz, kavram ile nesne b irb irleri içine yetkin b ir b i çim de g ire rle r ve b ü tü n leşirler" (Esl.s: 55, Inlr.). Ç ün k ü , "s a n a ttaki giizel, sonlu b ir şe yd e tasarım lan an b ir so n su zlu k tu k (ay.y.).
H egel’ in “E stetik Ü zerine D e r s l e r \ 1832) adlı yapıtı notlarının ö lü m ü n d e n sonra öğrencileri ta rafından bir araya getirilip d ü ze n le n m esiy le o lu şm u ş Balı felsefe g elen e ğ in in en zengin ü rü n lerinden biridir. N e var ki geniş o y lu m lu olm ası ve derin sis te m atik scrim lcm elcrin bu lunm ası nedeniyle ihmal edilen bu yapıtın içerdiği s o m u t tarihsel m a lz e m e n in kuşatıcı zenginliğini (I) Hegel. Esthétique, Vol. I, Ire partie. Chap.ler: "De l ’Idée du beau en général"
112
ta n ım a k ta n v e ö rn ek a lm a k ta n p e k ço k k im se y o k su n kalmıştır. G e r ç e k te n d e sa n at k o n u s u n d a tarihsel ve biç em sel araştırm a y a p m a k isteyen k im s e le r için bu y apıtta hâlâ p a h a b içilm ez pek çok ö r n e k b u lm a k m ü m k ü n d ü r . Ç a ğ d a ş estetik araştırm aları d a dö n ü p d o la ş ıp y a o n a d a y a n m a k ta ya d a o n d a n izler taşım aktadırlar. H egel’in k o n u s u n u k e n d in e ö zgü form cl, şe m a tik ve a priori bir b iç im d e işley ip y a p ıla n d ırm a sı her ne k a d a r san al tarihini inc itm iş s e de, y o r u m la m a la r ın d a k i ince duyarlığı ve bir ''sancıt bilimi"m g e r ç e k le ş tir m e k için giriştiği b ü y ü k çaba, onu bir "güzellik ta rih i ve m e ta fiziğ i' y a z m a y a g ö tü rm ü ştü r. İşte E s te tik ’deki bu ö y k ü I d c ’nin y aş am a , kendini g ö s te rm e sürecind en biri olup, ide b ö y le c e sanatsal g ü ze lliğin özel b içim leri içinde ortaya çıkar; bu b iç im le n m e leri de H egel, “S em bolik ”, "Klasik" ve "R om an tik” o lm a k ü ze re sınıflandırır. Ö te y a n d a n h e m her bir d ö n e m in içinde, hem de hepsi birlikle a lın d ığ ın d a tek tek bireysel sanatların bir dizgesi o lu ştu ru lu r: m im arlık , heykel, resim , m ü z ik ve şiir gibi. S an atın bu tek tek fo rm ların d an her biri anlam ını g üze llik o l g u s u n d a n devşirir; ç ü n k ü h e r bir sanat dalı. S altık I d e ’nin du y u la r d ü n y a s ın d a k i g ö r ü n ü ş ü d ü r; do la y ısıy la d a b ü tün sanatlar ideal içe rik ile d u y u sa l y a d a im gesel (im a g in ativ ) biçim leniş ara sında bir u y g u n lu k s a ğ la m a k zorun dadırlar. Bu y ü z d e n sanatların değeri ve an lam ı, her birinin I d e ’yi eksiksiz, tam bir b iç im d e k endinin bi lincine d o ğ ru g ö tü rm e sin i s a ğ la m a sın a ilişkin görevini an la m a sın a bağlıdır. I d e ’yi k e n d in in bilincine tam o la ra k g ö tü rm e araçlarından biri olan sa natların h e r biri özgül bir b iç im d e sanat aşam a ların d a n , d ö n e m le r in d e n birinin ifade ta rzına uyar; böylece, Sem bolik, K la sik, R om antik o lm a k üzere her üç b a s a m a ğ ın ifade edilişi de k u ram sal o la ra k m ü m k ü n olur. S em bolik sanatta ideal içerik, duyusalim gesel m a lz e m e n in ifade edebild iğ in d en daha azdır; Id c 'n in bi reysel d u y u sa l form ara cılığıyla kendisini belirlem esi çok soyut ve d o la y ım sız d ır. S e m b o lik sanatın tipik örneği m im aridir; özellikle de ideal iç eriğin k endi dışsal f o rm u n d a se m b o lik olarak g ö s terildiği m im arid ir. H egel örnek o larak M ıs ır m im arisini gösterir ve ş ö y le der: " P iram idler içlerin de Ide'nin o derinliğin i, iç se lliğ in i sa k la ya n koskocam an k rista lle rd ir; doğan ın köklii ed im selliğ in d en a yrıla n bu derin içsellik b ize o ra d a olduğunu d u yu m sa tır ve b ir sa n a t ürünü ola ra k d ış s a l b ir fo rm a bürünür;
143
onların tihn anlam ı ila İni ilişkiye, iç sel derin lik ile doğan ın ediınselliğin in ilişkisin e dayanır" Klasik sanalla ideal içerik, du yusal-im gesel m a lze m e n in som ut biç im d e iladc edildiği en üst d ü z e y in e u laşm ıştır. B u yüzd e n ide yalnızca klasik sanat form undak i duyusal aland a kendisini ev inde gibi görür. B u a n la m d a klasik sanat, sanatsal güzelliğin yetkin bi çimini sunar. B u r a d a ide, duyusal alandaki en uygun s u n u m d ü zeyine, s o m u t b e tim le m e y e erişin cey e değin ta m olarak gelişir. K lasik sa n ala tıpatıp uyan ö rn ek heykel olup, H eg el’e göre, antik yu nanlıla rın y aptık ları hey k e lle r insan fo rm u n u b aş arıy la ifade e t meleri b ak ım ın d a n yetkindirler. Ç ü n k ü yalnız insan formu duyusal yolla ve b iç im le n d irm e y le bize T i n ’i, I d e ’yi verebilir. Bu yargı, güzelliğin ideal f o rm u n u n insan o lduğu hakkın daki K a n t’ın ve grek h eyke lin d e güzelliğin yetkin b içim lenişin i görd ü ğ ü n ü sö y leyen W inckelm ann’ın y a rg ısıy la aynıdır. H egel bu arada yunan dininin elik ve doğal olanı uyuşturan , b u n la r a ra sın d a u y um lu bir birlik kuran yü ce bir kavram ı d a gerçekleştirdiğini söyler; bu y ü z den grek tanrıları, y u n an heykelinin konu su olarak, sanat dininin yetkin ifad e araçları o lm uşlardır. Son a ş a m a d a y e r alan Rom antik sanatta ise ideal içerik ö y le sine g elişm iştir ki herhangi du y u sa l-im g esel bir m ad d en in ifade e d e b ildiğinden d a h a fazla bir şeyi içerir. B u ra d a da, se m bolik sa natın tersine ide, du y u sa l ola n a uzak kalm ıştır a m a şimdi d a h a bir üst düzeydedir. Rom antik sa n at öznelliğin sanatı olup, içeriği de, kendi so n su z tinselliğinde kendisini bilen S a ltık ’dır. B u n u da Hegel, H ır istiy a n lığ ın T a n n ’sıy la ö zd e şle ştirir. R om antik sanatın, her biri derece derece daha fazla tinsellik kaz an a n üç form u vardır: Ü ç boyutlu m ekanı iki bo yutta ta sarım lam a o lg u su y la çok ö n ce den id ealleşm iş bir f o rm u n aracı o la ra k resim sanatı; içsel ışığın en yük se k d ü z e y d e ifadesinin ve sabit bir akışın, k esiksizliğin aracı olarak m iizik sanatı; son o la ra k da sanatın bütünselliğini k e n disinde barındıran, bütün sanatların en tinseli ve evrenseli olan ve dil aracını k u llanan ş iir sanatı.
H egel’in çık ış n o k ta sı, S ch ellin g’in vardığı noktadır; yani ö z nenin ve n esnenin, doğanın ve tinin, kısacası d u yum lanabilirin içindeki anlaşılabilirle ö zd e şliğ id ir bu. Sanat, H egel’e göre, bir kültür dizgesi içindeki en önem li ve temel kesim dir. S anat kenI a/i
dişini kendisi için id e aracılığıyla, o n u n ta ra lın d a n belirler; hu da I d e ’nin d u y u lu r alandaki belirişi y a d a kendini gö ste rm esid ir; b i lindiği gibi bu P lato n c u I d e a ’nın tikel bir n e s n e d e cisim leştiği m o deldir. Bu b a ğ la m d a E stetik de dialektik ve m etafizik bir süreç iç in d e b ü tü n le ş m iş o la n sanatın bilim i o lm a k ta d ır. H e g e l, güzeli d o ğ a d a n atar, yani o nu d o ğ a n ın d ışın d a ele alır. Ç ü n k ü S altık Tin a ş a m a s ın ın altındaki d ü n y a d a gü ze l b u lu n m a z ; burası y aln ızc a T i n ’in k e n d isin e y ab a n cı, k arşıt o ld u ğ u bir alandır: “Sanattaki gü zel, Tin ’den d oğm u ş ve ye n id en do ğ m u ş olan g ü zellik tir” İnsan tininin, z ihnin in bir yanlışı, y a n ılm a sı bile her türlü doğ al y a r a tm a n ın ü stü n d e y e r alır; çü n k ü o tinselliği temsil eder. Ö rn e ğ in g ü n e ş gibi bir varlık bile ne ö z g ü r ne de bilinçlidir; imdi biz onu k e n d in d e ve kendi için sey re d em e y iz . G üzel, T i n ’in tem el özelliği o la n ö zg ü rlü ğ ü zo ru n lu kılar; d o ğ a güzelliği, C orot’nun p e y z a jla rın d a bile, tin d e b u lu n a n ı y a n s ıtm a k ta n b a ş k a bir şey y a p m a z. D o ğ a y a g üzelliği koyan, y erle ştiren bizden başkası değildir. D o ğ a n ın ürünleri, zo ru n su z d u r, o lu m s a ld ır (eontingent), yani dah a aşağı dü ze y d ed irle r. D o ğ a, tinin bir ürünü olm ası n eden iyle, ne o n u n la aynı d eğ e re ne de aynı s a y g ın lığ a sahip olabilir. H e g e l ’in bu k o n u d a k i anlay ışı L e i b n i z ’in bireysellik üzerindeki g ö r ü ş le r iy le b ir le ş m e k te d ir ; L e i b n i z ' e g ö re de estetiğin değeri, say gınlığı onun, g en e lin , yani soyutu n bilimi o lm a sın d a n değil, fakat b irey in bilimi o lm a s ın d a n k ay n a k la n m ak tad ır. P eki nasıl o lu y o r da saltık, so n su z olan şeyler tini duy usal bir şey o la ra k g ö r ü n ü ş e çık artab iliy o rlar, g ö r ü n ü r k ıla biliy orla r? B a ş k a d e y işle s o n s u z lu k , sınırsızlık, sa ltıklık nasıl o lu y o r da tinde duyusal bir g ö r ü n ü m kaz an a b iliy o r? Bu soruda K an t’ m da d a h a ö n c e haklı ola ra k işaret ettiği bir u çu ru m b u lu n m a k ta d ır; ç ü n k ü bilindiği gib i o n a gö re g e r ç e k lik k az an m ış, g e r ç e k le şm iş S a ltık bir çelişk id ir. H eg e l, S a ltığın üç g e r ç e k le ş m e ta rz ın d an biri o la ra k sanatı g ö ste rir ve bu k o n u d ak i p a ra d o k su şöyle çözüm ler: A n a lo jik bağların ve telkinlerin o lu ştu rd u ğ u bir sim gesel olan için de b iz d uy usalı algılarız. I d c ’yi d o ğ ru d an d o ğ ru y a tas a r ım la y a m a y ız ve s e rim le y e m e y iz ; çünkü; “G üzel, ken disini Ide'n in d u yu m la n ır ya n sım a sı y a d a görü nü şü o la ra k belirler1' Ideel yani id e tü rü n d en olan, H a k i k a l ’in dışsal g ö r ü n ü m le r içinde s o m u t lu k k a z a n m a s ı, c i s im le ş m e s id ir ; yani ide, d ış la ş m a d a n
145
b a ş k a b iç im d e v am la m a z . H a k ik a tin beden k az an m ası d e m e k olan id e al d u r u m anc ak dış d ü n y ad a , d u y u la r alan ın d a olanaklıdır. Bu b a k ım d a n H egelci I d e ’nin, ö y kiinm ec i doğ ac ılık ile idealleştirici klasisi/.m arasındaki bir orta y o ld a b u lu n d u ğ u n u söyleyebiliriz. D o ğacı, n atüralist sanatçı yaln ız tikele b ağlan m ıştır, k lasik s a natçı ise genele. G erçe k ten de ideel olan, bir yandan canlı b i reyselliğin sim g esel bir tasarım ı o lm a k zorun dadır, dola y ısıy la da ana çizgileri bireyseldir; öte y a n d a n bu y aş am ın ve ac ılarının k a r şısın d a g ü ze lin sessiz gölg e lerin in e g e m e nliği bulunur. H egel b u rada S ch iller’in “id e a l ve Y a şa m ” adlı şiirini anar. H eg elci id e alde, bireylerin sadık tasarım ı ile bu bireysel idelerin yerin e o n la rı n k a tış ık s ı z la ş tır ıl m ış , a r ıla ş tırılm ış , sa lt id e le r in in g e çirildiğini görüyoruz. N e var ki H egel bu çifte g örüş tarzını pek de doğ ru g ö rü n m e y e n , an o m alilere b e n z e r bazı ö rnekle rle haklı ç ı k a r m a y a ve s a v u n m a y a ça lışm ıştır, ro m a n tiz m ve acı ö r n e ğ in d e o lduğ u gibi. O n a göre R o m a n tik san at salt bir acılar, kede rler alanı değildir; bu alan tinin içinde ve tin tarafından gerçekleştirilen bir u z la ş m a alanıdır, bir tür g ö z y a şla rı ara sın d an d o ğ a n bir g ü lüm sem edir. Bu b a ğ la m d a H egel, bir b aş k a ö rn ek o lm a k üzere, E stetiğinde, İsp anyo l gerçekçi resm ini ele almıştır. O n a göre, k u r tulm aya, içinden ç ık m a y a çalıştığı sefil bir niteliğin ve özelliğin üstünde, bu resim de, bir tür aldırm az lık , tasasızlık, y a ş a m g e reksinim leri ü stü nde kazanılan parlak bir utku, d ü n y a m a lla rın a al d ır m a m a y atm aktadır; bu eğ ilim ler ise her z a m a n tinin zaferi sa yılır. D e m e k ki ideali k a v ra y ışın asıl niteliği, id e alleştirilm iş yapıtı o rta y a çık arm ak tır, I d e ’nin içinde g ö rü n d ü ğ ü yapıtı belirgin k ıl m aktır. H egel b u n a “o bjenin e n e rjisi” der; bu d a y apıtta g erçekten anlamlı olan ö zün ortay a çık m ası dem ektir. Peki bilim sel bir e s tetik nasıl o la n ak lıd ır? K a n t ’ın d a h a ö n ce de ö n e sürdüğü gibi sa natın, tinin a r a ştırılm a sın a k en d in i ad a m a sı o ld u k ç a boş b ir ç a badır. Ç ü n k ü sanat, b ir v ak it g eç irm e, h e r şeye karşın b ir e ğ le n c e d e n b a ş k a bir şey değildir; insanlık d u r u m u m u z u n o rtay a k oym a sı g ere k e n ç o k d a h a tem elli b a ş k a soru lar vardır. A y rıc a güzeli, o n d a n bir bilim ç ık a r m a k s ız ın d a tartışabiliriz. O y sa H e g e l 'e g ö re sanat, ö zg ü rlü ğ ü n e d e n iy le ço k b a ş k a b ir şey olup, din ve felsefe ile birlikte ta m a n la m ıy la aynı m is y o n u paylaşır. Bu
I 16
m is y o n d a S altık T i n ’i d u y u s a la d ö n ü ş tü r m e k ve tanrısal olanı d ile getirm ektir. T i n ’in ve insa nın en derin çıkarlarını, ilgilerini s a n a t taşır; H e g e l ’e göre: “Ö zg ü r g elişim i için deki T in ’in ilkesi, y a s a sı yin e ken disin e dön m ektir; bu a m aca yö n elm iş devin im için d ek i Tin, d o ğ a n ın dü şiin iim len m iş bilin cin i eld e etm ek iste r ve bunu sa k la r ” “ Yüce, ku tsal ilke g en ellikle tin sel öğe ile d o ğ a l öğen in b irliğ i o la ra k k a vrâ n ılm a lıd ır: bu iki ö ğ e sa ltığ ı o lu ş tururlar, k u ra rla r ve bu uyumun ta sa rım la n ıp sunulduğu fa rk lı ta r z la r da sa n atın ve din lerin fo rm la rın ın biricik gelişen, ilerleyen a d ım ın ı b ize a ç ık la rla r” (Estetik, s: 257). S altık T i n ’in özel b ir b iç im d e g e rç ek le şm e si, onun sanat ta ra fın d a n d u y u m la n a b ilir o la n a d ö n ü ştü rü lm e si ile olanaklıdır. San at, aracısız d u y u m u n karşısın d ak i idelerin d u y u lu rü stü d ü n y a s ın d a k o y a r kend isini; o, uzlaştıra n ilk aracı o lup, tinsel d ü n y a n ın so n su z lu ğ u n u n fo rm ların s o n lu lu ğ u n d a c isim leşm e sid ir, so m u tl u k k a z a n m a s ıd ır. K u ş k u s u z s a n a t bir g ö r ü n ü ş te n b a ş k a bir şey değildir; a m a o n u n g ö rü n ü şü o lm a d a n g erç e ğ in bilin cin e h iç bir z a m a n v a r a m a y ız ve bu a n l a m d a d a bütün g erç ek yanıtıcıydı ve y a n ı t l a d ı r . G e r ç e k te n de sanat tinin bir etkinliğini sergiler, şe y lerin e n ü s tü n ü n ü ta s a r ım l a m a k ta n b a ş k a bir şey y a p m a z ; çü n k ü her san atta tinsel a n la m d a sanatçının b ir arıtm ası, elem esi ve ara y a girm esi söz ko n u su d u r. Sanat, doğ an ın basit bir y a n sım a s ın d a n b a ş k a bir şey d eğ ild ir, fak a t d o ğ ay ı bize hakiki ve derin gerç ek lik o la ra k e m p o z e eder. S an at kendisini y aln ızc a bir g ö r ü n ü ş o la ra k verir; a m a bu tinle y ü klü, yani idelerin hakiki g er çekliği ile do lu bir g ö rü nüştü r. D e m e k ki sanat d o ğ a d a n üstündür, ç ü n k ü “bu d u yu sa l göriin iiş a ra sın d a n d u yu lu rü stü olan ışıklanır, p a r la r ” ; id e hiç bir kesintiy e, d e ğ işim e u ğ ra m a d a n g ö rü n ü r. Sanat, tinin k e n d in e d ö n ü ş ü n e katılır; ve bu süreçle ilgilidir, en üstün o l m a y a n b ir s o m u tla ş m a d ır , c is im le ş m e d ir . H e g e l ’e göre es kiden sa n a t, din ve fe lse fe ile k a r ış tırılm ış tı: “G ünüm üzde, dü şün ce (fe l se fe ) ve din, G ü zel S an atları (B eau x A rts) a ş m ı ş tır ” (Estetik, I. c., I. kıs., III. böl.). Ö te y a n d a n d a Y u n an y a da G o tik sanatının b ü y ü k d ö n e m le r i tüm y a ş a m l a k a r ışm ış d u ru m d a d ır. S a n a t d a fel se fe disiplini gibi olasılıklı bir b ilim d ir; sanatla u ğ r a ş m a k felsefe için sırada n bir g ö r e v d eğildir; ç ü n k ü sanat y aln ızc a d üşünc e değil, am a aynı z a m a n d a b ü tü n ü y le tindir de: “F elsefi a ra ştırm a y a
147
yu k a rıd a n luıkaıı, felsefi a raştırm an ın ya ra rsızlığ ın a inanan bu sanat, do ğ a d an çok daha f a z la tine ya k ın d ır... Tin, sa n a tsa l ü re tim de ya ln ızca ken disiyle ilg ilid ir..." “Çünkii du yu sa l ta sa rım la m a d a tinin ya b a n cıla şm a sı sö z kon u su du r.” G ö rüldüğü gibi H e g e l ’de, d uyusalın bilimi her ne kada r o la n ak s ızsa da sanat, tinsel ve dü şünsel yanı ned e n iy le b ir bilim o l m a y a yatkındır. Bu yüzden sanatın içeriği, sanatın b ü tü n ilgileri ve bağları sınırlı sa yıdak i belli b ü y ü k te m a la ra in d irgenm iştir. A ynı nede nle sanatsal form da sınırlı sayıdaki form ları içerm ektedir. Y in e an laşılac ağ ı gibi H e g e l ’de “som u t” problem i, sanat b i lim inin varlığı p r o b le m in e bağlan m ıştır; tinselliğin ve so m u tlu ğ u n birliği p r o b lem in d ek i paradoksu ç ö z m e k için özellikle sanat işe sü rü lm ü ş ve o bu ç ö z ü m ü , bir düşünce, bir k av ra m birliği olan sa l tığı, tikel, özel ve sınırlı herhangi bir şeyin içine k a p a ta ra k g e r ç e k le ş tir m e y e ç a lış m ıştır. T ik e lin ve d u y u s a lın k a r ş ıs ın d a ola n her şeyi sanat, s im g e aracılığıyla bu n la rın içine yerleştirir; ve b u rada n da sanatın hâlâ bir olasılık bilimi old u ğ u ortay a çıkar. Şimdi H e g e l ’in g üzeli kav rayışını üç sa vd a özetle y elim : 1- S a n a l yapıtı doğ an ın bir ürünü değildir, am a insan çabasının bir ürünü, yani bir insan y a ra tm asıd ır; 2- S an at yapıtı insanın duy u m la rı için y a ratılm ıştır; 3- H e r sa n at yapıtının k e n d in d e bir ereği, am acı v a r dır.
1) H e r şeyden ön ce sanal yapılı insan etkinliğinin bir ürünüdü N e var ki insan etkinliği saltık olarak bilinçli bir etkinlik değildir. B ö y le o lm a y ın c a da kurallara sahip o lm a k gerekir, b ö ylece sanat kendi kendini eğitebilir; imdi sanatta özg ü rlü k ve kendiliğindenlik tem eldir. G e r ç e k te iki nokta ö n e m taşır: Y erin e b a ş k a bir şey kon ulam ayan, yeri d oldu ru la m ay a n “ye ten ek ” ile kafadan u y d urulm ayan, am a kabul gören “teknik"; y eten e k , d ü ş ü n ü m le m c y e ve te kniğe katılır. İşte bu iki n iteliğin b irle şm esiy le de sanatçı, h a kiki ve güzel yapıtlar yaratm a gücüne sahip olur. “S anat ilk kez tin s e li g e rç e k le ştirir ve ya ln ız bu tinin özüne g ö re kendini b i çim len d irm iş olan ı ta sa rım la r.” S a n a t y a p ılın d a c is im le ş m iş olan tin, ona süreyi verir: “H eykel, kentten (cife) dah a uzun y a ş a r ” S a natın bir insan yapıtı ve doğ an ın da bir T anrı yapıtı oldu ğu sö y lenir; oy sa bu H e g e l ’e göre bir sofizm dir; çü n k ü insan, tini a ra cılığıyla kendini g ö ste re n T a n n ’dan başkası d eğ ild ir ve bu en MS
üstün ifadenin ta kendisidir: “Tin, T a n n ’nm en iistiin biçim im /ckı görü n ü m ü dü r” S an attaki bu insansal etkinlik genel olarak insanın etk in liğ in e döner, bağlanır. Sanat, nesnelerin içindeki o bir türlü g itm e k b ilm ey e n , “kafa tu tan y a b a n c ılığ ı”, (rétive étrangeté) ç ı karıp a tm a k için onların içine girer. Sanal, “için de (insanın) kendi b en ın i ta n ıd ığ ı b ir n esn ed ek i iç sel ve d ışs a l dünyanın zih in sel b i lin cin i eld e etm ek isteyen herkesin sah ip olduğu u ssal gereksinim in için e d e s ız a r .” B u "tür bir etkinliğin yapısı farklı b iç im d e duy u m la n m ış tır . Ö rn e ğ in sanatçı için, ö y k ü n m e (taklit) içgüdüsü k arşı k o n u lm a z d ı r . H eg el’e göre, bun u n ta m tersine, bilinci ta n ım a sı, k e n d in in bilin cin e varm ası için insanın özelliğinin büyü k b ir k ısm ı s a n a tta y a n s ıtılm ıştır: bu bir ay n a n ın y a n s ım a sı gib id ir ( v elu t in sp e cu lo ); yani insanın şeylerdeki kendi benini ta nım ası sa n atla o la n a k lıd ır; b u r a d a H egel, ö z d e ş le y im ’den (E in fü h lu n g ) b a ş k a d e y i ş l e de “n esn el d u ygu lardan ” söz e tm iş olm a k ta d ır. H eg el’de “d u yg u ” ile “du yu m ” a ra sın d a b ir y ak ın lık vardır; o n a gö re “duygu, b ire y e h iç b ir b ilg i sa ğ la m a z ve onu h ayva n sa llığ a in d ir g e r ... O rtakdııyıı d a du ygu ya d a y a n ır... K en di görü şü n de o l m a ya n h erk e sle ilişk isin i kesen duygu, b öylece, ayn ı doğru luğu b en liğ in d e bu lm ayan ve du yu m sam ayan kim seye sö y ley ec ek başka s ö zü o lm a d ığ ın ı a çık la m a k zoru n da k a lır... İn sanlığın kökünü a y a k la r a ltın a alır; çünkü in san lığın d o ğ a sı, k a rşılık lı a n la şm a ya yö n elm ek tir; varlığ ı da, b ilin çlerin kurduğu toplu lu ktadır.İn sana k a rşıt olan ve ya ln ızca h a yva n sa l olan, ken din i duygu içine ka p a m a k ve an cak du ygu yo lu y la iletişim k u ra b ilm ek tir.” (T in ’in Fen o m e n o lo jis i, Ö n sö z). D o ğ a d a insanı tanırız; in sa n la r a ra sın d a ve insanlık iç in d e de “k en din d e in sanı” tanırız. B a zı a n la rd a b aşka b ir in sa n ın k a rşıs ın d a b u lu n a n insan bird en bu insa n d an “h e p im izin d eh a sın ın ” fışk ırd ığ ın ı gö rü r; b a ş k a la rı n d a b iz k endi d e h a m ız ı g ö rü rü z , e ğ e r b iz le r dahi o lm a sa k , b a ş k a la rın ın dehasını da g ö re m e y iz . İmdi H eg el’e göre, sanat yapıtı ço k özel b ir b içim de d o ğ a ü r ü n ü n d e n fark lıd ır0 ’.
2) H egel ta ra fın d an g eliştirilm iş ola n ikinci sav ise güzeli in sa n d u y u m u ve insan için y a p ılm ış ola n sa n at es e riy le bağıntılı
(1) Nejat Bozkurt, H egel E stetik’i ve Şiir Kuramı, Yayım lanm am ış Doktora T ezi, 1982, s. 80 vd.
149
o ld u ğ u n a ilişkindir. D u y u sa l ö ğ e sa n atta ta rtışılm az seçkin b ir rol oynar, tng ilizler bu duyusal öğ ey i h o şla n m a n ın b ir alanı o la ra k d e ğerlendirirler. K a n t ’ın yaptığı gibi H e g e l d e h o ş la n m a öğesini eler. Ç ü n k ü H e g e l, du y u lu r alan d a bir bilimi olanaklı görm ez. K u ş k u s u z bilinçdışı alanı b ü y ü k b ir rol o ynar, a m a ‘Huyıtın la d ığ ım ız şe y çok tek il b ir biçim d ek i özn elliğin fo rm la rı içine k a p a tılm ış o la ra k k a lır.” K ısa ca bu duyusal ola n in d irg e n em e z ve bireyseldir.B u yüzd e n de H e g e l ’e göre bir d u y u m la m a ve duy gu estetiği k u rm a k kesinlikle ola n ak sız g ö rü nm ek tedir. B ir sanat y a pıtının ö n ü n d ek i en b ü y ü k te h lik e her şeyden ö n c e o n u n dile g e tirdiği b ir n ü a n s ın araştırılm ası ve ç ö z ü m le m e s in e takılıp k a l maktır; ç ü n k ü ilgilenilm esi gere k en tek şey san at nesnesidir. K orku, zevk, beğeni, h o ş la n m a gibi insan tininin öteki d u y g ula rına gelin ce b u n la r ö m e ğ in , dine, güzel k o n u ş m a y a , tarihe yol açabilirler. P siko log estetikçiler bu k o n u d a bizim bir güzel d u y gusu form una, bir b eğeniye sahip o ld u ğ u m u z u söyleyeceklerdir; beğeni b u ra d a d ü ş ü n ü m le m e y e (reflexion) e k le n e n bir d u ygu dur. H e g e l’e göre, san at y ap ıtın d a hakiki ve derin olan şey, güzelin tikel d u y g u s u n d a ve b e ğ e n id e (ho şlan m ad a ) o lduğu gibi, genel d u y g u d a d a vardır: “S anat y a p ıtın d a d e rin liğ i olan şe y ya ln ız so yu t dü şiin iim lem eye ve du yu m lara başvu rm akla kalm az, am a aynı za m a n d a usa ve tine de bütünüyle d a ya n ır” İm di sa n at yapılın ın H e g e l ’c göre, ilkin bir obje olarak, sonra da sanatçının ve d eh asının özelliği aç ısından ele alınm ası gerekir: “S anat y a p ıtı ya ln ız du yu sal nesne olarak du yu sa l se zg i için va r değ ildir, a m a ayn ı zam an da o tin için de va rd ır... B izde ya ln ız d u yu sa l d e ğ il am a tin sel ola ra k d a bulunan şey, sa n a t ya p ıtın ı görm e ya da işitm e yo lu yla etkilen ir ve on da b ir doyum bulm ak z o runluluğu va rd ır.” Ç ü nkü duyusal sezgi arzunun tem elin d e b u lunur. Seyirin (C o n te m pla tio n) ilk özelliği objesini tüke tm e k değil,aynı z a m a n d a onun (seyirin) bizde ya ş a m a sın ı sağlam aktır: “S anatçı tin d e ya ln ızca teorik ola ra k bulunan h erh an gi b ir şe y i çık a r du ym adan se y re ttiğ i g ib i sa n a t ya p ıtın ı d a arzu du ym adan se yre d er” E ğer duyusal sezgi yalnız değilse, o za m a n salt bir b iç im d e enlellcklüel b ir süreç içinde de k e sin likle b u lu n m a y ız . B a ş k a d ey işle ick başına duyusal sezgi a n c ak entellektüel süreçle bir ara d a buI so
Ilınabilir. Yatıi “ide 'ye sıç ra m a k (a tlam ak) gerekir, am a buııu d ü şünce, k en d isin e sunulan a ra c ısız n esn ellikten u zaklaşm adan y a p m a l ı d ı r ç ü n k ü , “E stetik ala n ın d a du yu sal, b ize ya ln ızc a görünüş o la ra k ve y a p a y biçim d e g ö rü n m e lid ir” D e m e k ki E stetik, aracısız d u y a rlığ ın ve salt d ü ş ü n c e n in ta m o rta sın d a b u lu n m a k ta ve m a d d esel d u y a rlığ ı d ışa rıd a b ıra k m a k ta d ır ; yani m a d d e se l d u y arlık, k o k la m a , ta tm a ve hatta d o k u n m a o lm a k ü z e re aşağı d u y u m la r olu p , g e riy e y a ln ız c a insan v arlığının teorik ve entellek tüe l iki d u y u m u kalır, b u n la r d a g ö r m e ve işitm edir. H e g e l Estetiğinin büyük f o rm ü lü şudur: “E stetik sü reç içerisin de, du yu sal olan tin s e lle ş tir ilm iş ve tin se l o la n d a d u y u sa lla ştırılm ış o la ra k gö rü n ü şe ç ık a r” . S anatsal y a r a tm a d e m e k o lu y o r ki, ne y aln ızc a teknik el b e ce rileriy le kotarılan m e k a n ik b ir iştir, ne de sa dec e k a v ra m la rla y ap ılan bilim sel bir etkinlik: “S a n a tsa l etkinlik b ilin ç d ışı b ir e t k in lik tir ve b ir ucu insana ö te k i ucu d a d o ğ a y a b a ğ lıd ır; in sandaki bu b ilin ç d ışı etkinlik ayn ı za m a n d a d o ğ a y a d a a ittir; bu, d o ğ a d a n kayn aklan an b ir yetenek, doğa n ın v e rd iğ i b ir arm ağan, b ir b a ğ ıştır; a m a tin tarafın dan yö n le n d irile n ve y e tk in le ştirilen b ir a r m ağ a n ve ye te n e k ” 3) H e g e l ’in g ü ze lin k a v r a n ış ın a ilişkin ö n e s ü rd ü ğ ü sa v a geliştird iğ i d ü ş ü n c e y e g ö re h e r sa n at y ap ıtın ın k e n d in d e bir ereği vardır. B u , ü re tm e y e ilişkin yalın doğal bir iç g ü d ü o lu p tasarım ı b a ş a r ıld ığ ın d a d a d o y u m sağlar. N e d ir ki d a h a ö n c e d e n varolan bir şeyi ü r e tm e k g e r ç e k te n d e b o ş b ir ça b ad ır. A ynı şe k ild e d o ğ a ile y a r ış m a k d a o la n a k s ız d ır ve o n u n la re k a b e te g ir m e k m ü m k ü n değildir. D o ğ a n ın taklidiyle u laşılan h e m e n h e m e n en y etkin ta s a rım la m a la r bile sanatın hakiki am acı o la m az la r; en hakiki p o rt re le r b ile asıllarına en zo rlam alı b iç im d e dahi b en z e m e z le r; en gü ze l, aslın a en ço k b e n z e y e n p o rtre le r bile aşıtlarını aratırlar, birer b e n z e r d e n b aş k a b ir şey o lm a d ık la rı için. G ü z e l sanatların am ac ı ta klit değildir, o n la rın ereğ i çeşitli g ö r ü n ü m le r ara cılığ ıy la tutkuları ve d u yg uları u y a n d ırm a k , d o ğ an ın ço k b içim li g ö r ü n tü le riy le insansal o la y la ra can lılık k atm aktır. Ş im d i y u k a r ıd a d a k ıs a c a ele a ld ığ ım ız H e g e l ’in sanatlar sis te m ini, b a ş k a dey işle E ste tiğ in b ö lü m le n m e s in i görelim : B ilindiği gibi H e g e l E stetiği üç k ıs ım d a n o lu şm ak ta d ır: G enel E stetik, s a natsal g ü ze lin genel o la ra k incelediği, İdealin d o ğ a y la ve özel sa-
nalsııl içgüdülerle ilişkisinin ele alındığı b ö lü m d ü r. İkinci sırada, büyük y apılarda ve form lard aki k ristalleşm eye gö re tem el fark lılıklar ve ay rım lar y e r alır, bunlar: S e m b o lik sanat, K las ik sanat ve R o m an tik sanattır. S on o la ra k da sistemin yönlendirici İ d e 'sin d e n b aşlay an sa n atlar sistem i gelir. S anatların e v rim in in üç asıl kateg o rid e b ö lü m len m e si, d uyusal b ir giysi altındaki duyusal s e z g id e g ö r ü n ü ş e çık a n bir İ d e ’nin m u c iz e sin e karşılık o l m a k tad ır. I d e ’nin bir form içinde g ö rü n ü ş biç im in e g ö re H egel, sa n at için üç d ialek tik a ş a m a ( m o m e n t) ve üç ça ğ ayırır. S em b o lik sanatta, ide, belirsiz, b u la nık, kesin o lm a y a n ve sın ırla n m a m ış d u ru m d ad ır. H e n ü z so m u t bir İde değildir, a m a dışa rd a b ekley e n soyut bir İ d e ’dir. F o rm la lam u y g u n lu k içinde değildir, ve I d e ’nin fo rm a bu tam u y g u n o lm a y ışı, sa natın so m u t g ü z e lliğ in e karşın, onu se m b o lik kılar. Ö rneğin, Nil N elıri’nin verim liliğini, b e reketini temsil eden A pis ö k ü zü gibi. B urada n I d e ’nin yüceltilm esi, görk em li k ılın m asın a d o ğ ru bir ç a b a vardır; ide, form içinde d e ğildir, yaln ız o n u n la bir o lm a m a k la kalm az, aynı z a m a n d a dışardadır. B ö y le c e ide, güzel kateg o risin in bir kısm ı o lm a z, am a “y ü c e ” (sublim e) kategorisinin bir kısmı olur; o z a m a n da sanatın artistik bir “P a n te izm ” inden söz edilir. K la sik sanatta, I d e ’nin tam u y g u n cisim leşm e si, bu I d e ’ye ta m uy gun bir form içinde yapılır. Bu p ara d o k s g erçekleşebilir, çü n k ü bu u y u m u n g erçekleştiği ayrıcalıklı b ir varlık v ard ır d o ğ a d a , bu da insandır. İnsanın yüz ifadesinin çizgileri ve insan b eden in in ha rek etleri heykel sa n a tın d a ta sarım lan m ış, gösterilm iştir. İnsan heyke lin d e , duyusal c i sim le şm e y e tinsel olanın k en d isin d e n ö dünç b ir ş e y le r k a tılm ış tır . R o m a n tik sanatla ise, sonlu ve duyusal her nesn ey e tam olarak u y m a y an ve ü stün lü ğünü gösteren I d e ’nin et kinliği y eniden ortay a çıkar. A m a bu sırada yeni bir u y u m su z lu k (d isharm onie) da tem ellenir; T in kendisinin I d e ’nin sonsuz ö z nelliği o lduğunu anım sar. Hakiki yü ce ve tanrısal olan, her türlü san atsa l cis im le ş m e y i, s o m u tla ş m a y ı aşan şeydir; bu b ir soluk, bir esin, büyü k bir ö zlem d ir; b ö y le ce sanatçı, so n su z u n kris ta lleştirilm esinin o la n ak sızlığ ın ın b ilin cine varır. A m a b u ra d a yeni bir özellik ara y a girer; bu artık I d e ’nin d ışsalla şm a sı d e ğildir, bu onun tinsel içselliğidir, ta içerden dengesizliği yaratan bir d ışlaşm a d ır. A rtık id e k e n d is in in b ilin cin d e d ir; b e lir le n m e m iş ve
\52
a y r ım la ş m a m ı ş değildir. K en d i ç e m b e rin i kırar, k a b u ğ u n u p a r çalar. B u r a d a d a id e bir e sin le n m e, bir so luktur artık; m ü z ik de bu sa natın hakiki sim gesidir. H egel’e g ö re m ü zik, felsefeyle bağımlı o lm a lıd ır. D u y g u la rd a k i bir ço k ince ayırım ı (n u an c e) iletebilm e g ü c ü v a rd ır m üziğin. Ö zn e l ve b elirsiz o ld u ğ u için sö z sü z m üziğin bir d eğe ri y o ktur; insan sesiyle y ap ılan m ü z ik (ses m üziği ya da vokal m ü z ik ), çalgı m ü z iğ in d e n ü stünd ür. M ü z iğ in ö zü n ü ritm o lu ş t u r u r ve in sa n b e n liğ in d e b u n u n bir karşılığı v ard ır.M ü z ik , öteki sa n atların tersine, u z a y d a b a ğ ım s ız bir y e r kaplam a d ığ ı için “n esn el" değildir, özneldir.
H eg el’in sa natlar sistem inin kendi yasaları varır: ideal, saltık T in ay nı ritm e g ö re m a lze m e ler, m addi olan şe y ler içinde k e n dilerini g erç ekleştirirler. S altık T in ( A b s o lu te r Geist), d o ğ a d a y a ş a y a n ve g elişe n T a n r ı ’dır. S a n a t a la n ın a g eç ild iğ in d e ise o nu dile g e t ir m e k için b a ş v u ru la n g irişim le r o ld u k ç a b ec eriksizc edir, yani b a ş a r ısız d ır . S alt T in s e llik taş b lo k la r ın içindedir. B u b a ğ la m d a m im a r i en üstün se m b o lik sanattır: en kaba, en silik bir sanat o la rak m im a r i, bu ara d a b aş k a sa natlara giden yolu da açar. M im ari s a n a t ı n d a d ışs a llık , k u tsa llığın, ta n rısa llığ ın g ö r ü n ü ş ü y le uyg u n b ir b i ç i m d e uzlaştırılm ıştır. Ç ü n k ü ta p m a k . T a n r ı ’nın evidir. D a h a so n ra K lasik sa n a tta d u y u sa l b iç im e d ö n ü ş m ü ş T a n r ı ’nın varlığ ı g ö r ü n ü ş e çıkar; bu d a h ey k e ld ir. “H eykelin sunduğu Tin, k en d isin e dayan an , k en disi iisründe yükselen, tutkuların ve zoru n su zlu kların , olu m sa llık la rın oyunu için de p a rç a la n m a m ış olan T in d ir ." - D u r m a d a n d e ğ işe n d u y g u la rı y an sıtm a k , k alaba lığ baskı a ltın d a tutan, kalab a lığ a d ay a ta n her türlü tutku, insanlığın tinselliği v e duy g u la rı, işte tüm b u n la r rom an tik so lu ğ u n ü rün leridirler. R o m a n tik sanatın en ince tellere ayrılm ış m a lze m e leri a r a s ın d a renk, ses d a h a so n ra da sim g e le şm iş ses b ulun ur. R esim , m ü z ik ve şiir r o m a n tik sanatlardır. M a d d e üzerinde etkiy en tin se llik o n u ele geç irir ve p e ş in d en sürükler. En tinsel olan şiir, d u y g u la r a l a n ın d a b u lu n m a k la birlikle, duy g u la rd a n da d a h a fazla, ide a la n ın d a y ü kse lir. İşte bu n o k ta d a da S altık T in sanatı, felsefeye u la ş m a k için te rk e d ec ek lir. B ilin diği gibi H egel, “E stetik Ü zerine D ersler"inde sanatın, artık, in sa n ru h u n u n en üstün g e re k sin m e le rin e yanıt v erecek güçte o lm a d ığ ın ı , I d e ’nin y a d a T i n ’in g ü z e l sanalları gerid e bıraktığını 153
söylet
O n a gö re sanat, g eç m iş ça ğ la rd a old u ğ u gibi, o eski d o
y u m la r ı insa n a tattırm aktan uzaktır. A rtık Y u n an sanatının güzel
günleri bitm iş, O r t a ç a ğ ’ın altın d ö n em i son b u lm uştur. G e n e l d u rum u b a k ım ın d a n 19. yy. da sa n ata elverişli bir ça ğ d e ğildir.T in ya da id e (g ene l a n la m d a d ü ş ü n c e ) ö y le sin e hızla g e lişiyor v e d ö n ü ş ü m e u ğ r u y o r ki, sanatçı bile bu d e ğ iş m iş d ü ş ü n c e n in e g e m e n liğ in d e n ve ağır b ask ısın d a n kendisini k u rtaram ıy or. S an at bu b a k ım d a n artık g eç m iş bir şeydir. B u g ü n sanat y a p m a k ta n çok, sanat ü z e r in d e d ü şü n ü y o ru z . S an at-b ilim , sanatın g e ç m iş z a m a n la rd a sağladığı haz ve d o y u m d a n d a h a üstün bir g e re k sin m e haline g elm iştir. S an at artık d ü şü n c ey e , I d e ’ye yani f else fey e y ö n e ltiyor bizi; a m a bu yöneliş, sanat y a p m a k için değil, sanatın ne o ld u ğ u n u n bilim sel olarak bilinm esi içindir. İşte bu d a E stetiğin a ra ştırm a k o n u su d u r. H egel’in o ünlü “san atın ölüm ii”ne ilişkin ola ra k söyledikleri bunlard ır; o n a göre sanatın artık bir işlevi ve görev i k a lm a m ış, o n u n yerini felsefe almıştır. A m a y in e de H egel, H oratius’un “E t p ro d e sse volunt e t d elec ta re p o e ta e ” (O z a n la r h em eğ le n d irm e k hem de yararlı olm a k isterler) d em esin e katıla ra k sa n a ta ilişkin son sö z o la ra k şunları sö y le m e k te n de k e n dini alık o y am az : “Sanat, h akikatte h alkların ilk e ğ itic isid ir.”
FRIEDRICH WILHELM NIETZSCHE (Röcken, Lützen 15.10.1844 - W eim ar 25.8.1900) “K e n d i soru n la rı üstüne dü şü n m eye b a şla ya n ve bu so ru n la ra ilişkin b ir b ilin ç sa h ib i olan to p lu m la r ancak fe lse fe y a p a b ilir le r ... Çünkü felse fe, kü ltü r soru n ların ı çözm üş topiu m ların işid ir F. N ietzsche, D a s P h ilosoph en - Bıtch
İlk kitabı ola n “M ü ziğin Ruhundan T ragedyan ın Doğıışıi'y\zL (D ie G e b u r t der T ra g ö d ie aus dem G eiste d e r M usik, 1872), fel sefeyi ve k la sik a ra ştırm aları d e rin d e n etk ile m iş ve bu y ap ıtın d a y u n a n d r a m a ku ram ı ile birlikte g ü n ü m ü z d e tekrar tekrar ele alı nan san atın te m e lle rin i a y dınlatm ıştır. O n a g ö re d e rin liğin e ele alın m a sı g e r e k e n ilk k o n u y u n a n u sd ış ıc ılığ ıd ır (irra sy o n a liz m ); ç ü n k ü s a n atın ve tü m insan y a ra tıc ılığ ın ın k ö k en leri düş ve şarkı ola ra k a d la n d ırıla n insan d o ğ as ın ın bu iki g ö rü n ü ş ü n d e te m e lle rini bulur. G e rç e k liğ i y o r u m la y ış ım ız sıras ın d a anlam k a t larını y ü re k lic e a ra la d ığ ım ız d a g ö rü rü z ki varlık a n c ak estetik te rim le rle a n la şıla b ilir ve haklı kılınabilir. Bu g ö rü ş ise bilim sel a ra ştırm a y ı yeni b ir ışık altına tu tm ak d e m e k tir; ç ü n k ü bilim, ya yan lış s o n u c a g ö tü r e n bir başarısız lık ya da sa n a ta bir rakip o l a rak o rta y a çıkar. S a n a ta rak ip o lm a s ın d a ise bilim , tıpkı sanatın bir y a n ıls a m a o lm a s ın d a k in e benzer, bir tür y an ılsa m ad ır. N ie tz s c h e de S c h o p e n h a u e r ’le birlikte, sanatın, bilim in ve felsefenin, y a n ıls a m a n ın b iç im le ri o ld u ğ u n u söyler. S an at ara cılığ ıyla yen id en y o r u m la n a r a k yeni baştan k u ru lan ve bir işlev k a z a n d ırıla n y a ş a m , v a r lığ ın a n l a m s ız bir a k ışın d a n , sü rü k le n iş in d e n an lam lı bir b ü tü n lü ğ e ve dü ze n li bir d ü n y a y a dö n ü şü r. İşte insan zihninin tüm bu yan ılsa tıcı tak tik le rin in en ilginci ve uyarıcısı da antik y u n an d a k i A tin a lın m d ü n y a s ın d a bir g ö r ü n ü p bir k a y b o lm u ş bir
155
sanal formu olan tragedyadır. T ra g ed y a , d o ğ a k o rk usunun ve her insanın soylu d av ra n ışın ın a r k a sın d a yatan doğal o lm a y a n b ir e y lemin g ö rü n ü şe çık m as ıy la, yani bize su nduğ u bir g ö ste rim le ayırdedilir. T ra g e d y a bizlere, “E rd e m in d o ğ a y a ka rşı işle n m iş b ir c i n a y e t o ld u ğ u n u " gösterir. N ietzsche şunu sorar: B ö y le bir g ö rü n ü ş varlığa nasıl gelebildi? Bu çok zor so ru y a yanıt v e rebilm ek için N ietzsche, A p ollo c u ve D ionisoscu olan arasındaki o ü nlü ayrım ını yapar; ilki düşlerin fantazyasıdır, İkincisi ise y a banıl, içgüdüsel, b arb a r bir k e n d in d e n g e ç m e ve sarhoşluktur. İkisi de insan için doğaldır, am a uygarlıklar insan doğasının bu yanların d an birine y a da ikisine birden ağırlık v erm e lerin e göre birbirlerinden ayrılırlar. İÖ 5. ve 4. y y ’d a Atinalı o za n la r A p ollo c u d ü ş ile D io n iso s c u c o ş u y u (esrim e y i) k a y n a ştıra ra k yeni b ir sanat fo rm u geliştirebilm işlerdir. B ö y le c e trajik b ir d r a m a d a dans eden satirler korosu sah nede, tanrı D io n iso s u n bir dizi düş benzeri im geleri gibi k e n d ilerin d e n geçerler. D üşsel y aş am ın biç im se l bireyselleştiriciliği ile sa rh o şlu ğ u n , esrikliğin biricikliğindeki k e n dinin kö rlü ğ ü a ra sın d a v aro la n ç a tış m a bir an için de o lsa A ttika tra g e d y a sın d a ç ö z ü m e ulaşıyordu. N e var ki ç ö z ü m anlık o l malıdır: o bir y a n d a n m ü z iğ in yalın körlüğün de, öte y a n d a n d a formel plastik sanatın D o rik sertliğin de kırılır. A pollo b o ş a lm a , Dionisos d a k ö r le ş m e te h lik e siy le karşı karşıyadır. F a k a t tra g e d y a kendi b ü tü n lü ğ ü n d e in sa n o ğ lu n u n en büyük başarıla rın d a n biri o larak kalır. B u r a d a A ristoteles’in tr a g e d y a anlayışı ile N ietzsche’nin tra g e d y a k u ram ı a ra sındaki ilgi ara ştırılm a y a d eğer bir konu ola ra k k a r ş ım ız a çıkıy or. T rag ed y a n ın ortay a k oy duğu ç ö z ü m (ya da çö z ü lm e ) ondaki k ö tü m s e r y a ş a m sa llığ ın pek ç o k k im s e c e hoş g ö r ü lm e m e s in d e n k a y n a k la n m a k la y d ı. B iz im b astırılm ış, sind irilm iş, k o rk u tu lm u ş b ak ışım ıza trag e d y a n ın su n d u ğ u varlığın gizi (irra sy o n alizm ), iy im ser an la rım ız d a insan zihni için öne s ü r d ü ğ ü m ü z her şeyin (ra sy o n alizm ) bir y a d s ın m a s ın d a n b a ş k a bir şey değildir. B u m e y d an o k u m a y a y an ıt o la ra k yeni bir insan tipi g eliştirilm iş ve N ietzsche bu g eliştirilm iş yeni insan tipini Sokrates’in ki ş iliğin de sim g e le ştir e r e k o n a “ku ra m sa l insan” (theoretiker M e n sc h ) dem iştir. K ısa ca tragedya, felsefe tarafından ö ld ürü ldü; o felsefe ki, en üst d ü z e y d e anlaşılabilir ve k av ra n ab ilir olan, ussal 156
a r a ştır m a n ın o b je sin e u yan ve dialektik sanatı ile uygu^n hiçim de ç ö z ü m le n e n d o ğ a g ö rü şü n ü , trajik g ö rü şü n y e rin e k o y m a k is te m iş tir. N i e t z s c h e ’y e gö re teorik insan bir d ialektikçidir ve arlık ö lü m d e n k o rk m a y a n , d oğ ayı en üst d ü z e y d e ussal o la ra k tanıyan a h la k ç a erdem li bir aktördür. Bu n ed e n le N ie tz s c h e , sanatı a r a ş tır m a n ın y e r in e k o y m u ş tu r. B ö y le c e “T ragedyan ın D o ğ u şu ' adlı d e n e m e s in in b a ş lan g ıç n o k ta s ın a d ö n e n N ietzsc h e, “ Yaşam için a ra ştırm a n ın a n lam ı n e d ir? ” s o r u s u n u şim di şö y le yanıtlar: “A ra ştırm a yeni, da h a b ir te se lli e d ic i b ir ya n ılsa m a ya ra tm a y o lu ndan b a şk a b ir şe y d eğ ild ir. A ra ştırm a n ın e re ğ i d e “estetik sokr a tiz m ” b içim in d e b ir d o ğ a görü şü n e varm aktır” S o k r a t e s ’den bu y a n a Batı insanı bu g ö r ü ş e sık ıca sarıldığı içindir ki kendi v a r lığının en değerli ve y a ş a m s a l D io n is o s c u öğelerini de yitirm iştir. İm di N ie tz s c h e , ç a ğ ın ın insanını tr a g e d y a d ö n e m in e ve tra g e d y a y a bağlı S o k r a t e s önce si felsefey e (Io nya d oğa felsefesine) d ö n m e y e çağırır. A c a b a bu çağrı g eç k a lm ış bir çağrı m ıd ır? G ü n ü m ü z ü n d ü n y a ve to p lu m sorunları g ö z ö n ü n d e b u lu n d u ru lu rsa (y a b a n c ıla ş m a , te k n o lo jin in e g e m e n liğ i, çevre sorunları (ekop ro b le m le r), siyasi rejim lerd e k i d algalanm alar, vb.) bu sorunun ö n e m i d a h a iyi anlaşılabilir. Ç a ğ d a ş filoz o fla rd a n H e i d e g g e r , N i e t z s c h e ’nin felsefesini y e n id e n d eğ e rlen d ire re k Batı d ü n y asın ın o n a n e le r b orçlu o ld u ğ u n u g ö s te r m e y e ç a lış m ıştır.(l) B a tın ın ve H ıristiy a n lığ ın g e len e k sel din, ahlak ve felsefe an la y ış la rın ı te m e l d e n e le ş tire n ( “to ta l kritik ”), k endine ö zgü bir biç e m le o rta y a k o y d u ğ u y o ğ u n ve çarpıcı d ü şü n c e le riy le en etkili m o d e rn d ü ş ü n ü rle rd e n biri o la n N ie tz s c h e , kendini yetiştird iği sı ra la rd a hocası filoloji bilgini F r i e d r i c h W i l h e l m R i ts c h l , besteci R o b e r t S c h u m a n n ve R i c h a r d W a g n e r , filo zof A r t h u r S c h o p e n h a u e r gibi ç a ğ ın ın ünlü k işilerin d e n e tkile n m iştir. B a s e l ’de d o st o ld u ğ u kültür tarihçisi J a c o b B u r c k h a r d t ’ın g ö r ü ş le r i de o n u n ü z e r in d e izler bırak m ıştır. İlk sanat felsefesi yapıtı di y e b ile c e ğ im iz “M ü ziğin Ruhundan T ragedyan ın D oğuşu" adlı d e n e m e s in i k lasik filoloji bilg ilerin d e n y ara rla n arak yazm ıştır. B u r a d a eski y u n a n ta n rıla rın d a n A p o llo ve D io n is o s ’un sim gesel (1) M. H eidegger, N ietzsche, G esam tausgabe, Frankfurt a.M.; Klostermann, 1975.
157
işlevlerini kııIl.ıııaruk tragedyanın tem elin d e bulu n a n sanat a n layışı ii/ı ııııdc d u rm u ş; c o ş k u lu tu tkuları s im g e le y e n D io n iso s ile onıııı etkilerini dengeleyen ölçü ve düzen sim gesi A p o l l o ’nun bıı aıaya gelm esiy le eski y u n an tragedyasının d o ğ d u ğ u n u ; ve bunun da klasik y u n a n k ü ltürünün , d ü n y a n ın an la m s ız lığ ın a karşı bir d e v a o la ra k g eliştirdiği trajik d ü n y a g ö r ü ş ü n e dayand ığ ın ı öne sürm üştür. Bu, ölü m ü ve hiçliği y a da yok lu ğ u k ab ullene re k y a şamı bir o y u n gibi k av ra y an ve m ü z ik le besley e n bir d ü n y a g ö rü ş ü y d ü . N ie tz s c h e , kitabının son b ö lü m le r in d e şiirsel bir dille bu g ö rü şü n ç a ğ d a ş d ü n y a için ta şıy a b ile c e ğ i a n la m ü z e rin d e d u rm u ş ve W a g n e r m üz iğ in i de ö r n e k o la ra k ele alm ıştır. Bu yapıtıyla N ie tz sc h e , sanat felsefesi ile m ü z ik - tiyatro kuram ları arasındaki sıkı bağı v u r g u la y a ra k k la sik le şm iş b ir y a p ıt ö rneği v erm iş o lu yordu. M ü z ik k o n u su n d a A r t h u r S c h o p e n h a u e r (D anzig, 1788 F ra n k fu rt a m M ain , 1860) gibi d ü şü n e n N ie t z s c h e ’ye göre de m üzik, ö b ü r sanatlardan farklı olarak, “uzay için de b ir y e r k a p lam a ya n ” , dola y ısıy la nesnel o lm a y a n bir sanat dalıdır. M ü z ik, sa natsal sürecin iç d in a m iz m in e d a h a yak ın dır; d o la y ım sız anlatım k o n u su n d a d a h a az say ıd a teknik engel içerir. S o m u t bir engel ise hiç taşım az, çü n k ü d eneysel bo y u tu yoktur. S c h o p e n h a u e r ’e göre ise m üzik, öteki sanatlar gibi “id e a ”lan değil, d o ğ ru d an d o ğ ru y a “iste n ç 'ı yansıtır. S an at k u ra m ın a A p o llo c u -D io n iso sc u bir ik i le m le b aş lay a n N ie t z s c h e ’ye göre bu ikilem , b içim ve us ile k e n din d e n g eç iş a ra sındadır. N i e t z s c h e ’ye göre m ü z ik , kusursuz bi çim d e D io n is o s c u bir sanattır; aşırı c o ş k u n lu k la k e n d in d e n g eç en sanatçının bu sonsu z ö zg ü rlü ğ ü n ü n bedeli de “p a ra n o y a ” (k u ş k u ve korku) olarak belirir. H e r sanatçı y a r a tm a ö z g ü rlü ğ ü n ü n b e delini de bir biç im d e ö d e m e k z o r u n d a kalır. M ü z iğ in m atem atiksel özelliklerine pek ö n e m verm e y en N ie tz s c h e , S c h o p e n h a u e r gibi, d o ğ a seslerinin taklidine d a y a n a n m ü z iğ i a ç ık ç a kınam ıştır. M ü zik d e d o ğ a y a ö y k ü n m e n in hiç d e başarılı so n u ç la r v erm eyeceğini dah a ön ce G o e t h e de söylem iştir; o n a göre, “M üzikte gökgüriiltiisiinii taklit etm ek sa n a t d eğ ild ir; f a k a t bende, »g ö k giiriiltiisiinii diplerken du yduğum du ygu yu uyan dırm ayı a m a ç layan ve bunu b aşaran m ü zisyen çok yü ksek b ir d e ğ e r k a za m ı İnsanların ve toplum ların eğitilm esinde, h atta te davisinde m üziğin katk ıla rın a doğu to p lu m la rın d a da b a ş v u ru lm u ştu r. Ç in, H in t ve
158
İslam u y g a rlık la rın d a m ü z iğ in ö nem li bir yeri vardır. Bu cüm led e n o lm a k üzere, ö rneğ in K o n f ü ç y ü s ’e g ö re de düzenli bir ahlak e v r e n in d e m üz iğ in ön em li b ir işlevi b u lu n m a k ta d ır. A y rıc a m üzikle d e v le t birbirinin y a nk ısıdır; çü n k ü devleti y ö n e tm e becerisi ancak m ü z iğ i kav ra y ab ile n üstün in sa n la rda bulunur. Şiir, m ü z ik ve felse fenin kesiştiği n o k ta d a y e r alan N ie tz sc h e , din ve ulus kaynaklı gelen e k sel d eğ e rlerd en u zak d u rm u ş, ö z e l likle de tragedy a k o n u su n d a , antik y u n a n d a k i sanatla dinin ve sa n atla sitenin birliğini ve u y u m u n u k a v ra m a k gerektiğini öne sür m ü ştü r. .Y u n a n lıla r ı n D io n iso s c u yanını ilk kez o rta y a koyan T ra g e d y a n ın D o ğ u şu , ö z g ü r karakteri ve özellik le de yazarın, ç a ğ d a ş k ü ltü re ilişkin s o r u n la r ü z e rin d ek i kişisel g ö r ü ş le r iy le sarsıcı b ir n itelik taşır. O n a göre, Batı uygarlığı, m ü z ik s a n a tıy la bilim ve din a ra sın d a b o c a la y ıp duracak m ıdır? T ra g e d y a n ın ve “m y th o s " u n yen id en do ğ m a sın ı arz u lay a n filozof, bu arzu sun u g e r ç e k le ş tir e c e k k iş in in W a g n e r o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e k te y d i. A m a, aynı z a m a n d a D ü r e r ’in “Ö lü m le Ş e y ta n ın Y oldaşı Ş ö v a ly e ” adlı ta b lo s u n u n o lu ştu rd u ğ u s im g ey e b a k a r a k S c h o p e n h a u r ’i d ü ş ü n m e k te n de geri k a lm ıy o rd u ; ç ü n k ü bu filozo fu n, “h iç b ir u m u d u yo k tu , a m a y in e d e h a k ik a ti b ilm e k istiyo rd u ” N i e t z s c h e ’nin felsefesi bir “va rlık ” felsefesi değil, a m a bir “ va rolabilm e" felsefesidir; ve insan h a k k ın d a açılan bu s o r u ştu r m a y a b a ş ı ve sonu o lm a y a n d ö n ü ş (ew ig e W iederkehr: ö n cesiz so n ra sız y in e le n iş ) d ü şü n c e s i de, b a ş la n g ıç s ız ve so n s u z o lu ş u n saltık d ü şü n c esi o la ra k katılır. G ü ç le rin d üny ası, ö n le n m e s i o la n a k s ız bir b ü y ü m e eğilim i taşır; “giiç istem i” (W ille zur M a c h t) k av ra m ın ın k a y n a ğ ı d a b udur. Bu gü çler d ünyası, hiçb ir a z a lm a ta n ım a d ığ ın d a n , asla b ir d e n g e n o k ta sın a u laşm az. F ilo z o f a göre, “B u dü nyanın u la şa b ile ce ğ i durum h e r neyse, o buna m utlaka u la şa c a k tır ve bunu y a ln ız b ir kez değil, sa y ısız k ez y a p a c a k tır ".(l> N i e t z s c h e ’nin felsefi tavırlarının köktenciliği, h e r türlü y o ru m u n göreli o ld u ğ u v a r sa y ım ın a day a n ır ve d o ğ ru d a n d o ğ r u y a güç is te n c in e bağlı olan insanın y a ra tm a yeteneğini d e v r e y e sokar. O n a
(1) F. N ietzsche, Der W ille zur Macht, IIINr, 802; 808; 820 f; 821; G e samtausgabe, Frankfurt a. M.: Klostermann, 1975.
159
göre K öktencilik (R adikalizm , F u n d a m e n ta liz m ), satırları ka rala nm ış ve satır araları birbirini iz leye n y o r u m la rla d o ld u r u lm u ş özgün metni y eniden bulm aktır: “K ökten ci b ir h ak ik a t' g e r e k sin im in d e n d o ğ an s o y k ü tü ğ ü ça lış m ası işte budur. "Kuşku den izinin ü stünde ya ln ızca b ir tah ta p a rç a sı, u zanıp uyum aya an cak ye te ce k g e n işlik te !”; P a r m e n i d e s ’e m alettiği bu sözlerle N ie tz sc h e , m e tafizik soru n u n en can alıcı n o k ta sın a p a r m a k basar; değişm e z, sabit bir n o k tanın, sa ğ lam bir d a y a n a ğ ın g e rekliliği; o y s a kendi eleştirisi, tersine, bilinecek n e s n e y e o la b ild iğ in c e ço k aç ıd an y a k l a ş m a k gere k tiğ in i g ö s te rm e y e çalışır. P a r m e n i d e s ’in yaptığı gibi d ü ş ü n c e n in v a rlık la ö z d e ş le ş tir ilm e y e ç a lış ılm a s ı, N i e t z s c h e ’ye göre, felsefenin lanetlenm işliğinin, yani ruh ve b ed e n ayrım ının, ifadesidir. N ie tz s c h e , bu bağlam da , H e r a k le ito s , A n a k s a g o r a s ve E m p e d o k l e s ’de ortak olan inanca, y a ş a d ığ ım ız d ü n y a n ı n , “g ö rü n ü ş" d ü n y a s ın ın gerçek old u ğ u inan cın a katılır. D e s c a r t e s ’in “co g ito erg o sw/n” unu eleştirerek, "benim, düşündüğüm ü düşünen varlık oldu ğum kesin d eğ ild ir1' der. 1882-1886 arasındaki "Z erdüşt d ö n e m i'n d e kendisini "labiren t insan" o larak gören N ie t z s c h e için hakikat "A riadne"â\x. O n a göre, h e r şeyi fo rm üllere in d irg e m e k yeterli değildir, ay rıc a bu te m eller ü zerinde " yaşayabilm ek" gerekir; a c a b a bu olanaklı m ıdır? "G erçek dünya", b aşka herhangi bir d ü n y a gibi bir k u rg u d u r ve hatta "y a şa m a karşı g iriştiğ im iz en te h lik eli su ikasttır" N ie t z s c h e ’ye göre felsefe, yara tm an ın anlam ını k a v r a m a y a ç a lışan bir d ü şü n c e etkinliğidir; belli ilkelere d ay a n a ra k kendini sı nırlayan bir dizge değil. Bu etkinliğin k ayn ağı da, ereği de in sandır. İnsan ev rendedir, evre n in özüdür. O n u konu ed in en felsefe de e v re n e y önelm eli, onu a n la m a y a ve a ç ık la m a y a çalışm alıdır. B öyle b ir anlayıştan y o la çık an felsefe, N i e t z s c h e ’ye göre, “A ntik Y unan’ın T ra gedya Ç ağı"n d a d o ğ m u ştu r. B ir us varlığı o la ra k in sanı sınırlandırm ay an, o nu evre nin b ü tü n lü ğ ü içinde özgür, y a ratıcı b ir atılım odağı n ite liğ in de g ö ren filozoflar d a T h a l e s , A n a k s i m a n d r o s , A n a k s i m e n e s , H e r a k l e i t o s ve E m p e d o k l e s gibi doğacı bilgelerdir. O nlard a n son ra felsefede gerilem e, k a y n a ğ ın d a n u z a k la ş m a ve g id e re k s o y u tl a ş m a b a ş la m ıştır. U y garlık, insanın yaratıcı e y le m le rin d e y o ğ u n lu k k azanır, ve bir n e t liğe ulaşır. N ie t z s c h e ’ye g ö re ö nem li olan eskiyi, g ü n ü geçm işi 160
a k ta r m a k y a da y in e le m e k değil, yeni olanı ortay a k o y m a k , yoklan v a r etm ek tir. Ç ü n k ü u y garlık, yaratıcı atılım ların bir b irikim idir. B u d a A pollo ve D ionisos gibi tanrıların varlığ ın d a biç im le n en ö z ü n a n la m ın ı k a v r a m a y a bağ lıd ır. B u yaratıcı atılım , kişinin ç a ğ ın ı a ş m a s ın ı, b ü tü n e v re n i k u ş a ta n g e n iş b ir b a k ış açısı k a z a n m a sın ı sağlar. Y a r a tm a n ın g e r ç e k le şm e d iğ i y e rd e ise insanın k e n d in i aşm ası ve o n u n la bağlan tılı ola n u y garlığın d o ğ m a s ı söz k o n u su değildir. N ietzsche, “A h la k ın S o y k ü tü ğ ü ”T\de şö y le der: “B ir to p lu lu ğ u n , b ir u lu su n evrim ind e b ilim a d a m ın ın ö n p la n a g e ç tiğ i d ö n e m le r g ö rü rsü n ü z ; işte b u d ö n e m le r yo rg u n lu k, ö ze l lik le d e g ü n b a tım ı y a d a ç ö k ü ş d ö n e m le rid ir.’’ “T ra g e d y a n ın D o ğ u ş u ”nda, sanatın doğ anın k e n d isin e ö zgü e s te tik e tkinliğine, b iç im le r y a ra ta n y a ş a m a dayan d ığ ın ı ö n e süren N ietzsch e’ye göre, sanatın özü, belli türden bir yaland adır. Bu, y a ş a m a k a r a ç a lm a y a y ö n e le n id ealist bir y u ttu r m a c a değil, yaşam ı iy iy e d o ğ ru d e ğ iş tir e r e k y a ş a n ır d u r u m a getiren bir yalandır: ‘‘D o ğ r u la r y ü z ü n d e n ö lm e m e k iç in elim izd e s a n a t vat1’ diyen N ietzsche şö y le d e v a m eder: ‘‘S a n a t n a sıl m ı d o ğ a r? B ilg iy e b ir d e v a o la ra k doğ a r. Y aşam , a n c a k sa n a tın ya n ıltm a la rı (illu sio n ), a ld a tm a la r ı sa y e sin d e y a ş a n a b ilir h a le g e lir” H eid egger’e göre, N ietzsch e’de sanat, g ü ç istem inin y a d a güçlülük istencinin (D e r W i lle z u r M a c h t) b ir y a n s ım a sıd ır; g ü çlü lü ğ ü istem e, e g e m e n ol m a y ı a rz u la m a değildir; o, ne ele geç irm e, e ld e etm e, ne de göz d ik m e d em ek tir; g ü ç lü lü ğ ü istem e, verm e ve y a ra tm ad a k i gücü d ile getirir. N ietzsche, F reu d ’dan önce , sanatın bilin ça ltıy la olan ilintisin i gö ste rm iş, y a ş a m ın m e rc e ğ i a ra cılığ ıy la d a r ü y a ve sar h o ş lu k iç in d ek i in s a n d a k a rşıla şıla n iki yana, A p o llo c u ve D io n is o s c u e ğ ilim e dikk ati çe km iştir. D io n iso s cu sanatın ifade bi ç i m in e ö m e k o lm a k üze re N ietzsche, Schopenhauer ve W a g n er’e de katılarak, m ü z iğ i gösterir; A p o lloc u sanat ise, sim gesel d ü n y a n ın g ü z e lliğ in i sunar; g ö r ü n ü ş ü n ç ö z ü lü ş ü n ü estetik a r a c ılığ ıy la k u r ta r m a y a çalışır. D io n iso s c u sa n at y a l n ız c a in sa n ın ö n c e s iz - s o n r a s ız h az zın ı g ö r ü n ü ş le r için d e a ra ştır m a k la ka lm a z , a m a ay nı z a m a n d a , g ö r ü n ü ş le r in ark a sın d ak i “şe y le rin ta iç in d e k i g iz li ç e k ir d e ğ e ” g id e n yolu aç ar ve insanın yüceliğini y ü k s e k sesle h a y k ı r a r a k y a ş a m ın z e n g in le ştirilm e sin i, b ü tü n le n m e s in i ve y e t k in le ştirilm esin i b ir y a n a b ırak ıp o n u y a ln ız c a s ü r d ü rm e y e k o
161
yulur; b ir tür uyarıcı (S tim ula ns) rolü üstlenir ve N ietzsche’nin S chopenhauer’e karşı v u rg u la d ığ ı gibi, y a ş a m ı n b o ş b ir d in ginlik (Q uictiv) olm a d ığ ın ı sa vunur. A p o llo c u sa n ata gelin ce o, gö rsel d ü n y a n ın güzelliği içindeki gö rü n ü şlerin çö z ülüşlerini, gelip geçişlerini estetik bir b iç im d e ta sarım lar. B a tı’nın A p o llo c u kültü rün ün ifadesi olan sanatsal güzellik, “S a ltığ ın b ir g ö r ü n ü ş ü ” (S c h ein des A b so lu te n ) o la ra k aydınlatıcı, ödün le y ici işlevi ( k o m p e n s ato risc h e F u n ktion) ola n bir dünyayı yansıtır: “Sanat, y a şa m ın g ö rü n ü şü n ü , ya şa m ın b ize su n d u ğ u m a n za ra y ı ç e k ilir ve k a tla n ılır k ılm a k la kalm az, a yn ı za m a n d a ü ze rin d e u za n a n ve s a f o lm a ya n d ü şü n c e n in de ç iç e k le n m e sin i s a ğ la r ’ Y a ş a m için s a natın işlev in e ilişkin k ö k te n ci so ru la rıy la N ietzsche, sanat üzerine estetik s p e k ü lasy o n lard an v a z g e ç ilm e sin e n ed e n olm uş, b ö ylece m o d e rn sanat ve y az ın ala n ın d a ön em li bir y e r edinm iştir. K las ik filo lojiden felsefe ç a lış m a la rın a g eç en N ietzsch e’nin bu ç a lış m a la rın ın o d a k noktası sa n at ürünleri o lm u ştu r. O n a g ö re sanat, in sa n ın y aratıcı g ü c ü n ü n y o ğ u n la ştığ ı b ir başarı alanıdır; her türlü d ü ş ü n c e b u r a d a y e ş e r ir ve gelişir. B u n ed e n le felsefe, s a nattan ayrılam az; nitekim H om eros bir o zan o lm a s ın a karşılık fel se fe n in içerd iği k o n u la rı işlem iş, insanı bir başarı varlığı o la ra k sergilem iştir. İlkçağ felsefesinin filozofların dan P arm enides de d ü şü n c e le rin i şiir a r a c ılığ ıy la d ile getirm iştir. H om eros’u şiirin ön cü sü sayan N ietzsche’ye gö re sanalın A p olloc u ve D io n iso scu iki yaratıcı ve k o ru y u c u tanrısı vardır; b u n la rd a n A pollo, ölçünün, ışığ ın, d e n g e n in ; D ionisos ise c o ş k u n u n , içten d ışa d o ğ ru y aratıcı taşkınlığın, m ü z iğ in tanrısıdır. B ü tü n insan y a r a tm a la rın ın k a y nağı d a bu iki tanrıdır. N ietzsche, bu iki k a y n a ğ a d ayanarak , d ü şüncelerini tarih, insan, sanat, felsefe ve uy g arlık gibi k o n u la rla il gili a ç ık la m a la r ın d a se rim ledi; insanı bu başarı alanlarının b ü tü nlüğ ü içind e bir us ve istenç varlığı o la ra k gördü. B u g ö r ü ş ü n d e Schopenhauer ve H in t felsefesinin, özellikle de N irv a n a kavram ı çe rçev e sin d e toplanan inanç ürünlerinin etkisi b ü y ü k ol m uştur. B ir y a n d a n Shakespeare, B yron, H ölderlin gibi ozanlar, öte y a n d a n d a Schum ann, C hopin, Bizet, W agner gibi b es tecilerle ilgilenen N ietzsche, y u n a n ozanı T heognis üze rin de ç a lış m ış , o n u n “iyi-soy/u” , “k ö tü -so y su z” k a v r a m la r ın a d ayalı yeni y o r u m la rd a b u lu n m u ş tu r.
162
N ie t z s c h e felsefesinin o d a k sorunları arasında dil, kültür, tarih, insan, ahlak, bilim, uygarlık, to p lu m ve özellikle de sanat bulunur. S a n a t k o n u su n d a ilk d ö n e m le rin d e S c h o p e n h a u e r ' i n k ara m sar a n lay ışın d a n e tk ile n erek , insanı ev re n se l istencin b u y r u ğ u altında, b a ğım lı ve m u ts u z b ir varlık o la ra k g ö ren filozof, b u n d a n k u rtulm a nın yo lu n u bireyin kendini b u lu ş u n d a ve bilinciyle y ö n le n d irm e sin d e aradı. O n a g ö re in sa n a kişilik ve ö z g ü r lü k k az a n d ıra n tek ilke y a ratm adır. Y a r a t m a sanatsal b ir e y le m o ld u ğ u n d a n , kişinin kendini aş m asın a, e v re n i bir b ü tü n lü k iç in d e k a v r a m a s ın a bağlıdır. B unu b a ş a r m a k ,-için de biri u y u m , öteki b iç im yüceliği olan iki yaratıcı odağ ı y a k a la m a k gerekir. U y u m u n örn eği D io n iso s , biçim inki de A p o l l o ’dur; bu iki sanat tanrısı, insandaki yaratıcı gücü b i çim le n d ire n , y ö n le n d ire n birer y ü c e varlıktır. U y u m u sim geleyen D io n iso s m üz iğ in , biçim i ö rn ek le n d iren A p o llo ise yo n tu n u n o d a ğ ıdır: M ü z ik le insan ken dini aşar,v a rlığ ın ö z ü n d e saklı derin a n lam ı d u y u m sa r, sezer. Y on tu ise insanı biçim in en yüce örneğiyle y ü z y ü z e getirerek , o n a varlığın ö zü n ü , dışa v u ran bir olay n i teliğin de g österir. G e r e k uy u m , g e re k se biçim , güzelliği oluşturan iki tem el öğed ir; birincisi sezgiyle, İkincisi g ö rm e k le kavranır. N i telikleri d o la y ıs ıy la b irbirine karşıt o la n bu iki yaratıcı güç o d a ğ ın ın b ir le ş m e s in d e n , b ü tü n in san b a ş a rıla rın ın en yücesi olan, b ü tü n sanat türlerinin k ay nağı d u r u m u n d a b u lu n a n “tra g e d y a ” d o ğ m u ştu r. T r a g e d y a d a taşk ın lık la d en g e , u y u m la b iç im , d erinlikle g e n işlik iç içedir, b irbirlerini ö z ü m le m iş d u ru m d a d ırla r. N ie tz s c h e bu olayı “D io n iso sç a olm a" diye niteler. “D io n iso sç a olm anın büyüsü a ltın d a .k işi y a ln ız c a başka k işiyle y e n id en b a ğ la r kurm akla kalm az, d o ğ a n ın coşkun luğu için de se vin ce k a p ıla ra k b irb irin e d iş bile y e n le r... s a rm a ş d o la ş olu rlar, k işi k işiy le k a y n a ş ı l B u k a y n a ş m a d a kişi k en d in i aşar, ev re n le, e v r e n d e b u lu n a n b ü tün v ar lıklarla b ir u y u m içine girer; kendini belli bir' top lu m u n değil, ev re n in üyesi o la ra k görü r. A nca k, bu co şk u lu ey lem i yaratıcılığa d ö n ü ş tü r e r e k , b ir b aşarı ü rün ü o r ta y a k o y m a k "pek ço k la r”m değil, “ Ü stinsan"\n işidir. Ç ü n k ü g e r ç e k sa n at atılım ı "Üst insanın" ( Ü b e r m e n s c h ) e y le m id ir; işte “büyük b içim le n d irici d e (san atçı) Ü stin sa n la rın ku su rsu z beden y a p ıla rın ı rü ya la rın d a seyred er, görü r" .m (1) F. N ietzsche, M enschliches-A llzum enschliches, Nr. 151 vd. Gesamtaus gabe; Frankfurt a. M.: Klostermann, 1975.
163
Ö zg ü n ve y üce y a r a tm a eylem i o la ra k sanat, ancak “ C/jri«j£i/i” ların b u lu n d u ğ u yerde g erç eklik kazanabilir. F elsefenin varlığı d a y in e bu “Ü stinsan"ların v a rlığ ın a bağlıdır. T o p lu m u o luşturan bireyler, g e rç e k yaratıcı ve d o ğ u ru c u olan “ Ü stin san ”\n ortay a ç ık m a s ın a y ara y a n b irer araç niteliğindedirler. B ir y o ntunu n o rta y a k o n m a sın d a , m e rm eri yontan, y ere b irç o k parçalar, kı rıntılar dö ken y o n tu c u n u n en b ü y ü k yapıtını b iç im le n d ir m e k için yaptığı neyse, d o ğ a da “Ü stinsan"ı y a r a tm a k için bireyleri bir g ere ç ola ra k kullanır. Bireyler, bu y ü c e insanın o rta y a çıkm ası için, doğan ın y e r e d ö k tü ğ ü b irer kırıntıdır. Bu nedenle, “Ü stin san ”\n çe v resin d e , ayaklarının d ib in d e to plan an b ireyler bir y ığ ın d ır, “p ek ç o k la r ”dır. D o ğ a n ın ereği b u “p ek ço k la r”m için den “Ü stin san ı” o rta y a koym aktır: “İnsan k irli b ir ırm aktır. Bu kirli ırm ağı içine alabilm esi, bozu lm adan k a la b ilm esi için engin b ir d en iz olm ası gerekir. Bu d en iz evrenin özü, ve an lam ı niteliğin i taşıya n “ Ü stin sa n " d ır... B ir bakın, size “ Ü stin sa n ”ı tan ıtıyoru m , o işte bu d en izd ir” “ Ü stinsan", bütün kötülüklerin, eksikliklerin, u yum suzlukların o rta sın d a b ir ışık g ib i bozu lm adan kalan, ken di ken d isiyle bütünleşen, y a ln ız ken di kendine yeten b ir varlıktır. B ö ylece o, so n su z sevin ce d e sah iptir; çünkü, “h er sevin ç ve n eşe sonsuzluğu ister, hem de derin sonsuzluğu ”.(1) N ie tz s c h e ile birlikte sanatların ku ram sa l d ü z e y d e ç ö z ü m le n m e le rin d e n yeni bir anlayış doğdu. K ü ltür tarihine u y g u la n a n yeni b ir tip lem e bilim inin, tipolojinin başlatıcısı olan N ie tz s c h e , y u n a n sevgi tanrısı A p o l l o ’n un ad ın d an esin le n erek “A p o llo cu san at” ile g e n e y u n an şarap ve b ere k et tanrısı D io n is o s ’dan e s in le n erek “D ion isoscu san a t” a y rım ı y a p m ış tır. A p ollo c u sanat ölçülü, u y um lu, ağırbaşlı, dengeli b ir sanat iken, D io n is o s c u sanat, b u n u n k arşıtını o lu ştu ru r; g ö ste rişli, c o ş k u lu , y a ş a m a d ö n ü k bir sanattır bu. N i e t z s c h e ’nin kültür tarihini açık layan g elişm e ve b iç im ile tipoloji, ilkece ayrı bu iki sa n at eğilimi a ra sında v aro ld u ğ u n u d ü şü n d ü ğ ü soyut, m e tafiz iğ e k a d a r u zanan bir u z laşm azlığ a d aya nır. F ilozof, sanat ç ö z ü m le m e s in d e “iç gü dü sel” ola n a belirleyici bir y e r vermiştir. O g ü n d e n b u g ü n e bir çok literatürde sanatların tiplenm esi y ap ılırken o rta y a yeni yeni bir (1) F. Nietzsche, A lso sprach Zarathustra I-IV, Gesamtausgabe; Frankfurt a.M.: Klostermann, 1975.
İM
ta k ım k a r ş ıtlık la rın atıldığı g ö r ü lm ü ş tü r . Ö rn e ğ in , F. Strich, açık ve k a p a lı b iç im k a r ş ıtlığ ın d a n sö z e tm iş, F, G un dolf ise, y e tişm e v e eğ itim y a ş a n tıs ı ile ilk y a ş a n tı a ra sın d a k i k a rşıtlığ a d a y a n a n bir sa n at tip le m e si y a p m ıştır. W olflin, çizgisel olanla resim sel g ü z e llikteki s a n a t tipleri ara sındaki karşıtlıktan sö z ed e rk en , Spengle r ’de A p o llo c a ve F a u s tç a sa n at tipleri karşıtlığını buluruz. Snow ise, plastik, m ü z ik se l, b ilinçli-bilinçsiz, bilim sel ve güze le y önelik s a n a t ayrım ı yapar. T ü m bu so y u t ş e m a la r d a tarihsel b o y u tu n g ö z den kaçtığı ortad adır. H e r sa n at y azarı, tarihsel k o şullardan b a ğ ım s ız ola ra k , şe m asın ı tarihin tü m ça ğ la rın a ö y le c e u y g u la m a y a k a lk m a k ta d ır. D erin lik psiko lo jisin in sanatı a ç ık la m a deneyleri için de aynı olg u g eç erlid ir (Freud, Jung, Adler). J u n g ’un g e liş tird iğ i ilk ö rn e k (archetip) k u r a m ın a göre, bu toplum sal ve ta rihsel verilerd en b ü tü n ü y le b a ğ ım s ız ilk ö rn e kle r, old u m o lası bi lin ç a ltın d a b u lu n m a k ta d ır l a r ve d e ğ iş e n k ılık la rd a ve b a ş k a b a ş k a b iç im le rd e bilinçaltından y ü z e y e sürekli y ü kselm ektedirler. J u n g ’da sa n atsa l ta sarım ların d o ğ u şu d erin lik psikolojisinin psikoan a liz in b en im se d iğ i bu ilk ö rn e ğ in v a r lı ğ ın a b a ğ la n m ış tır . A r nold G eh len ’de k a rş ıla ş tığ ım ız s a n a tsa l- e ste tik etkinliği, h a y vansal iç g ü d ü le r e d a y a n a ra k b u n la rd a n tü retm e girişim leri de d erin lik p sik o lo jisin in b u lg u la r ın a y akın düşer. Ö te y an d a n N ietzsche, Spengler, Freud, A dler iç g ü d ü se l olanı sanatın olası k a y n a ğ ı s a y m a k l a aynı te m e l an la y ış ın d eğ işik b iç im le rin i b e n im s e m i ş o lm a k ta d ır l a r .(l) Y a p ıtla rın ın te m e lin d e b ü tü n ald atm ac ala rı aç ığ a v u r m a k ve tü m ö n y arg ıları y ık m a k isteği yatan N i e t z s c h e ’nin ö z g ü n yanı, Batı u y g a r lığ ın ın tem el felsefi so runlarını k ö ktenci bir k u şk u y la ele alm asıdır. B ö y le c e filozof, bilginin (Bilim ), varlığın (B atıya ö z g ü a p a çık hakikatler) ve e y lem in (A h la k ve Siyaset) y eniden s o r u n h a lin e g e tir ilm e s in e o la n a k sağlam ıştır. K antç ı eleştirinin so n u c u n u d a h a ilerilere v ardıran N ietzsc h ec i eleştiri, giderek K an tç ı e leştirin in k e n d isin e y ö n e lm iş, aklın s ö z d e ön sel k a tegorilerini kab u l etm ey e re k , bunların, bedensel ve sosyo e k o n o m ik k ö kenli, salt “y a ş a m s a l” z o ru n lu lu k la r d a n b a ş k a bir şey o l m a d ık la rın ı ö n e sü rm ü ştü r. B ilim se l h a k ik a t da dahil o lm a k üzere,
(1) G illes D eleu ze, N ietzsche et la Philosophic, PUF, Paris, 1988
165
her türlii hakikatin içyüzünü ortay a çık arm ay ı d ene y en N ietzsche, insanın ayııteclici özelliği olan icat g ü c ü n ü (invention) ve aynı z a m a n d a ila y e n iliğ e karşı diren işin i g ö s te r m e y e çalışmıştı^. N e var ki yab a n cısı o ld u ğ u şeyi "b a rb a rc a ”, kendi aklın a u y d u ram a dığı şeyi de "a k ı ld ış ı” diye niteleyen yine kendisi değil m idir? Bütün Iclscl'e sistem lerin e ve m e tafiz iğ e karşı olan, h o r b akan N ie t z s c h e ’nin yin e o n a özgü bir m etafiziğe y a d a bir üstfelsefeye s ığ ın d ığ ın r g ö rü y o ru z . O n a göre, bilgi işlevleri h iy e ra rş isin e d ip ten d o r u ğ a e g e m e n olan şey, " h a k ik a f'te n b ü tü n ü y le b aş k a bir şeydir; b u n la r e g e m e n lik gibi etkin tutkular y a da tem b ellik gibi ed ilg in tu tk u lard ır. K u ru m s a ll a ş m ış a lışk a n lık la rım ız , ku r u m la n ın ız , d illerim iz, to p lu m u n g e ç m iş te n çıkardığı dersler, b a ş k a h e r türlü y a ş a m tarzını d ış la y a ra k ken d i y a ş a m ı m ız o la ra k b e n im se d iğ im iz "a kla u yg u n ” bir d ü n y a b iç erler bize ve savaş d u rum u da burad a n kaynaklanır. B ilginin ve genel olarak k u ra m la rın çifte eleştirisi, N ietzsch e’nin g e r ç e k le ş tir m e y e çalıştığı k ö k e n le r e ilişkin ç ö z ü m le m e y e dayanır. B u n u n için de o n u n y a pıtla rında , bir b ilim k u ram sa l in c ele m e ile b ir p o le m ik tu tum ayrım ı yapılabilir. F elsefesinin bu iki karakteri (bilgi ve kavga), N ietzsche’nin öne sürdüğü s o y k ü tü ğ ü n ü T r a g e d y a ’n ın d o ğ u şu y la b aşlay a n yep y e n i bir insan b ilim in e dö nüştü rür. B u y a p ıtın d a N ietzsche, D io n is o s ’u k e ş f e d e r e k F reu d ’dan önce, insanın, her z a m a n varolan iki bi çim li ( y a ş a m ve ö lü m ) ve f a r k lıla ş m a m ış k ö k e n in i g ü n ışığ ın a çık arm ıştır. B u ö lç ü sü z lü ğ e , b ir e y le ş m e ilkesi ola n A p o l l o ’yla birlikte ölçü biçim i kendini kabul ettirir. H e s a b a katılması zorunlu olan bu antropolojik temel üzerinde, Batı tarihi, " S o k ra te s o la y ı”na ta n ık o lm u ş tu r. " S o k ra te s o la y ı” d em ek , so y u tla m a ve k av ra m d e m ekti, yani ç a ğ d aş bilim in ve a hlakın d a y a n d ığ ı te m eldi.
N ietzsche felsefesi h a k k ın d a son sözü s ö y le m e k her ne k a d a r o la n a k d ış ıy s a d a b iz y in e s a p ta d ığ ım ız şu ö n e m li n o k ta ları sı ralayalım : N ietzsche felsefesinin ilk hed eflerinden biri "b ü tü n d e ğ erlerin d ö n ü ştü rü lm esi, y e rle şik d e ğ e rle rin ö te sin e g e ç ilm e si ve a ş ılm a s ı" (transm utation; transv a lu a tio n ) o lm uştur; antisistem ciliğin ateşli sav u n u su cu d a ola n N ietzsche, gelec eğ in fel sefesini k u r m a y ı düşler. M o d e r n d ü ş ü n c e v e an lay ışın to p ta n bir e leştirisine girişe n filo z o f y in e m o d e rn b ilim le re de karşı çıkar. Bu b a ğ la m d a N ietzsche’yi, m o d e rn iz m in k ap sad ığ ı sanatın ve p o 166
litik a n ın da k arşıs ın d a b u lu y o r u z . M o d e r n sanat ve politikanın y a n ı n d a N ietzsche, n e s n e lliğ e (o b jec tiv ité) de karşıdır. A cı çeken h e r k e s e ac ım a y a, ta rih e y ü k le n e n an lam a , b aş k a la rın ın b e ğ e n i le r in e b a ğ la n m a y a , k ö le ruh lu lu ğ a , aş ağ ılığ a ve bay a ğ ılığ a tiksinti d u y ara k b a k a r ve b ütün bunları yadsır. B u bak ım d an N ietzsch e felsefesi bir k arşı-felsefedir; tutucu (co n se rv a tiv ), gerici ( ré a c tio n n a ire ) bir y ö n e değil, bir karşı a k ım a (c on tre-courant) d o ğ r u yol alır. N ie tz sc h e c i eleştiri ki total bir eleştiridir, aklın k a te g o rilerin i dışlar, ve tü m sın ıfla n d ırm aları eler. O n a g ö re felsefi d ü ş ü n c e y e , a n la m ve d e ğ e r 'e ilişkin soruları s o k m a k ve b ö ylece d e m e tafiz iği altsüt e d e c e k b ütünsel b ir eleştiriyi (critique totale) g e r ç e k le ş tir m e k g e r e k i r / 1’
A ristoteles’in “b e n im iç in a n la şıla b ilir o lm a y a n b ir şe y bu y ü z d e n a n la şılm a z d e ğ ild ir ” dediği gibi, N ietzsche felsefesi de a n l a ş ılm a z p e k ç o k y a n ı n a karşın y in e d e a n la ş ıla b ilir bazı tem el ö ğ e l e r içerm ek tedir. Ö z e llik le sanatı iç g ü d ü le rim iz e ve bilinçaltına in d irg e m e si, ö nem li bir pro b lem i irdelem esi ve sorg ulam ası b a k ı m ı n d a n ilginçtir. S o k ra tes’e g ö re “iy i o lm a k için h e r şe y in b i lin m e s i g e r e k ir” , P la to n ’a g ö re ise “g ü z e l o lm a k için h e r ş e y in b i lin m e si, a n la ş ıla b ilir o lm a sı gerekir*', A ristoteles de sanat için ş ö y l e der: “Ş a rk ı (m ü zik ) ö lü m lü le r için h e r şe yd e n ç o k d a h a ta t lı d ı r ”. S ch iller’ in s a n a t k a v r a y ış ı ise şu du r: “B e n im iç in a lg ı ilkin a ç ık ve b e lirli b ir n e s n e y e sa h ip d eğ ild ir; bu d a h a so n ra b i ç im le n ir . Z ih n in b e lli b ir m ü zik a l d u ru m u ö n ce o rta y a çıkar, ve a n c a k b u n d a n so n ra p o e tik ide y a n i k a v ra y ış b e lirir” K o la y c a g ö rüleb ilec eğ i gibi N ietzsch e’nin sa n at anlayışı bu tu tu m la r d a n fark lıd ır. N ietzsche, L u cretiu s’un “İn sa n la rın ru h la rın a y ü c e k u tsa l f i g ü r le r ilk k e z rü y a la rd a gö rü n d ü ler*' d e m e sin e k atılarak “T ra g e d y a n ın D o ğ u ş u ”nun hem en b a ş la r ın d a H ans Sachs’ ın M e is te r s i n g e r s ’inden şu a l ın tıy a y e r v e rm iştir: “M e in F reund, d a s g r a d ’ ist D ic h te rs W erk, d a s s e r se in T rä u m e n d e u t ’ u n d m e r k ’. G la u b t m ir, d e s M e n sc h e n w a h rste r W ahn
(1) Gilles Deleuze, Nietzsche et la Philosophie, PUF, Paris, 1988.
167
w in l ihm im Traum e aufgethan: a l l ’ D ichtkunst u n d P o e te r e i ist n ich ts a ls W ahrtraum -deuterei. ”(*) Y a z ın ın b a ş ın d a d a d e ğ in m iş o ld u ğ u m gibi c o ş k u lu b ir ni hilizmi tem sil ede n N i e t z s c h e ’nin d ü şü n c e serü veni g ö r ü ld ü ğ ü gibi ö n c e r o m a n tik bir n ih iliz m ile b aşlam ış, so n ra da h a k ik a t ü z e rin d e te m e lle n e n k u şk u c u b ir p o z itiv iz m e varm ıştır. S on y ıllard a ise b ü tü n bu görüşlerini y a ş a m a d a y a n a n b ir felse fede to p lamıştır. B ilin d iğ i gibi N ietzsc h eç i ahlakın ç o k özel biçim i aforizm ala rd a ortay a çıkar. B u afo rizm ala rd a o, bilgiye, ahlaka h atta d in e ilişkin y a n ıls a m a n ın (illusion) felsefesini y ap m ıştır. O n u n d ü şü n c e sin d e p e s im ist ve k u şk u c u bir p a n te iz m in izlerini de b u l m a k olasıdır. A m a y in e de N ie tz s c h e felsefesinin, toptancı bir b a kışla, tüm d e ğ e rle rin ö te sin e g e ç ilm e s in e ve a ş ılm a sın a dayalı o p tim ist bir gö rü şü serim lediği de söylenebilir. A y n ı z a m a n d a o yeni b ir tutkunun, ö z g ü n bir içtenlik tu tkusunun (P assio N uovo) ilk aç ım lay ıc ıla rın d an , ö n c ü le rin d e n biri de o lm u ş tu r. B u n e d e n le k end isine “a n ti-p esim istlerin en en erjiği” sıfa tı y a k ı ş tır ılm ış tır . O n a g ö re y a ş a m a k , icat e tm ek tir; y aşam , b ir buluştur. S a n a t da “gücü istem e” ( W ille zu r M acht) ile ilg ilidir ve v aro lu şu n , y a ş a m a d u y g u s u n u n o lu m la n m a sıd ır. G üzel ise y a ş a m ı çoğaltan, z e n g in le ştire n b ir şey dir. N i e t z s c h e ’ye g ö re sanatın k o n u su da, tıpkı a hlakın ve bilim in k i gibi, y a ş a m ı d a h a y o ğ u n bir b iç im d e y a ş a n ır hale getirm ektir; sanat, bir o y u n olu p bu o y u n sırasında si n irle rim iz e n duy arlı titre şim lerin e ulaşır; b u titre şim ler a ra c ılığıyla d u y a r lığ ım ız ken d isin i ifade etm iş olur. S a n a tta belli bir tür yalanın, y an ılsa m an ın verdiği bü y ü lü bir ze vk de bulunur. S anat, m üz iğ in b ir d ü z e n le m e si olup, en derin b iç im d e yaşam a yı istem enin b ir ifadesidir. A m a bu öyle bir d ü z e n le m e d ir ki im g elerle y apılır ve sanatçı im gelerin bu iç tutarlılığı içinde bizleri,
t*) “Dostum, ozanın tek amcıcı, düşlerin i seçebilm ek ve onlara an lam lar v e r mektir. İnan bana, insanın en köklü yanılsam aları ona düşlerden gelir; ve tüm d ize le ştirm eler ve şiirleştirm e le r düşlerin yorum undan başka b ir şe y d eğildirler.” N ie tzsc h e ’ye göre başta şiir olm ak üzere tüm sanatlar, düş lerin yorulması ya da yorumlanmasından başka bir şey değildir.
168
h iç b ir arzu d u y m a k sız ın ve y a ra r b ek lem e k siz in , nesnele re y ö neltir, o n la ra b ir g ö z attırır. B ö y le c e y aşam ı se v m e noktasında, y a n ı ls a m a aracılığ ıyla, kurtarılırız; ç ü n k ü sa n at y a n ılsa m a la rla in s a n la r ın k u r tu lu ş u n u sağlar. A s lın d a h e r şey bir y a n ıls a m a d ır (illu sio n ), a m a y a ln ız sa n at b ir y a n ıls a m a d a n b a ş k a bir şey o l m a d ığ ın ı bilir. İşte bu n o k ta d a N ietzsch e’nin sanat felsefesinin ya d a es tetiğ in in çift bir y an ılg ıy a d a y a n an , o p tim ist ve p e s im ist iki k ö k ü o r ta y a çıkar: düş ve sa rh o şlu k , d ü ş tanrısı A pollo ve içki ta n rısı D ionisos. İlki im g e ile arındırır ve im g e le r dü ny asın d ak i n es n ele rin im g e sin e A p o llo c u y a n ılsa m a n ü fu z eder; D ionisoscu y a n ı ls a m a ise k e n d in d e n g e ç m e ile, sa rh o şlu k la b ireyse llik il kes in in o rtada n k alkm asını sağlar; b ö y le c e evrenseli isteme, b ü tü n le ş m e arzusu o rta y a çık ar ve bireysel istenç kaybolur. N ietzsch e’ye gö re “tra g e d y a ” , b ü tü n sa natların k e n d is in d e n fış kırdığı bir kay n a k tır; ç ü n k ü o, m ü z iğ in , şiirin ve plastiğin bir e ş im s e l sanatıdır. A y n ı z a m a n d a “tra g e d y a ” , ölçülü zihinsellik ve tutkulu istek a ra sın d a k alan b ü tün sanatları ifade eder. O n a göre g ü z e l, u y u y a n isteğim izi b ird e n b ire u yan d ırıp ca n la n d ıra ra k ortay a ç ık a r a n b ir düştür. Y ü c e d e bencil isteğim izin y o k old u ğ u ve bütü n s ı n ır l a n a ş m a z e v k in i tattığı y e r d e o r ta y a ç ık a n bir tü r co ş u ve k e n d i n d e n g e ç m e d ir. B u n e d e n le d e iki ruh d u r u m u n a karşılık o l m a k ü z e re iki tür sa n at vardır: e p ik şiire k arşılık ola n p lastik s a n a tla r ki b u n la r A p o llo c u sanatlardır; m ü z iğ e karşılık olan lirik şiir ki bu d a D in o is o s c u sanattır. S anatın kültü rel işlevine gelince N ietzsche iki tür sa n at iç g ü d ü sü ayırım ı yapar; b u n la r,y a ln ız c a rü y a d a etk in o la n m e ta f o r ik ve im g e se lle ş m iş iç g ü d ü ile soyutlayım v e sö zel iç g ü d ü le rd ir. P ra tik n e d e n le rle y a ş a m ım ız ın akışı için d e y a ln ız ikinci iç g ü d ü kalır; im g e le re ö zgü iç g ü d ü sınırlanır. S anatı k u rta ra n tek şey, m ito lo jik ruh d u r u m u n u kuran bu iki iç güdün ün b ile ş im id ir y aln ızc a: “S an at an cak eski m itolojilerin yerin e g e ç e b ilir ”. N ietzsche’ye g ö re sanat, üslin sanlığın ve ezeli d ö n ü ş m e tafiziğ in in sim g ese llc şm es id ir; ç ü n k ü sanatın görevi, g eleceğin in san lığ ın ı y ara tm ak tır. O n a göre, “D eh anın doğu rulm ası, bu dü n ya ya g e tirilm e si insan türünün tek e re ğ id ir”} V)
(1) F. N ietzsche, Le Gai Savoir, Mercure de France, Paris, 1950.
169
N i e t z s c h e ’y e g ö re sanat, ö n c e siz sonrasızlığın im g e le n m e sid ir ve o, ken d in e ö zg ü b ir b iç im d e d ü n y an ın düzenini taklit eder; böylece d e d e ğ işe n d ü n y a n ın g ö rü n tü le rin i sa b itle ştirm iş olur; d e ğ iş e n d e d e ğ işm e y e n i, ç o k lu k ta birliği, g eç ic id e kalıcı olanı bize sunar. Sanat, o lu şu a ş m a istenci, bir eb e d ile ştirm e , bir sonsu z laştırm a ed im idir. F ilo z o fa göre, u y g a r lı k la r 'k e n d ile r i n i sa n atlarıy la açım larlar; ç ü n k ü saıiat, istekleri disipline e tm e y e y a rayan ve telkin edici bir dildir. G ö rü ld ü ğ ü gibi p esim ist ve optim ist öğeleri estetiğ in d e barın dıran N i e t z s c h e ’de filo z o f ve sanatçı N i e t z s c h e ’yi birbirinden a y ırm ak o ld u k ç a g üçtür.B u y ü z d e n de o n u n sistem in d e filozofu san atç ıd an ay ıram ıyoruz.
170
SIGMUND FREUD (6.5.1856, Freiberg, M oravia-Pribor, Ç ekoslovakya - 23.9.1939, Londra, İngiltere) “P ek çok y o lla r a çtım ve g e le c e k te bazı şe y le re vara b ilecek a tılım la r a ca n lılık k azan dırdım . A m a bu bazı şe y le rin kiiçük mü y o k s a büyük mü o la c a k la rı konusunda ben d e b ir şey bilem iyoru m . ” S.Freud, M a Vie e t La P sych a n a lise
Y a ln ız c a psik o lo jiy i değil eğitim , antropoloji ve sanatları da d e r in d e n e tk ile y e n ve geniş ta rtış m a la r yaratan p sik a n a liz k u r a m ı y la 20. y y ’a d a m g a s ın ı v u ra n d ü şü n ü rle r ara sın d a y e r alan S i g m u n d F r e u d , k a p s a m lı bir y a ş a m ö y k ü s ü n ü y a z a n İngiliz p si kan a list E r n e s t J o n e s ’a g ö re (T h e L ife an d W o r k s o f S ig m u n d F re u d , 1953-57, 3 cilt), “m izah duygusunu, ku rnazlığın ı, ahlak d e r s i verm ek iste d iğ in d e Yahudi a n ek d o tla rı a n latm a alışk a n lığ ın ı ve ö zg ü rlü k çü dü şün celerini" b a b a sın d a n , “d u y g u sa llığ ın ı” an n e s in d e n alm ıştı; “a k lı” ise tü m ü y le kendisinindi. K ü ltü r ve fel se fe ala n la rın a derin bir ilgisi ola n F r e u d , D a r w i n ’den ve onun d o ğ a l s e ç m e k u r a m ı n d a n ç o k etk ile n m iştir. G o e t h e ’nin doğayı, “g ö zd e ço c u k la rın a g izle rin i a ra ştırm a olan a ğ ı tan ıyan cö m e rt b ir an n e” o la ra k n ite le y e n d e n e m e s in in etkisiyle tıbbı m e sle k olarak s e ç m iş; bu s e ç im d e k i te m e l g ü d ü ise insanların acılarını d in d irm e isteği değil, in sa n d o ğ a s ın ı ta n ım a k a rz u su o lm uştur. 1905’te y a y ım l a d ığ ı “ C in siy e t K u ram ı Ü zerin e Ü ç D enem e" (Drei A bh a n d lu n g e n z u r S e x u a lth e o rie ) adlı y a p ıtın d a cin sellik ile ü re m e n in ayrı k a v r a m la r o ld u ğ u n u ele alarak insanlardaki cinsel d ü r tü le rin b e b e k lik te n b a ş la y a n g e lişim evrelerini o rta y a koydu. B u n a g ö r e in s a n d a cin sel ve ru h sa l g e lişim ağızcıl (oral), d ış k ıl (an a l), cin sel o rg a n sa l (fallik ), gizil ve ü rey im sel (libidinal) o lm a k 171
üzere he's d ö n e m e ayrılır. H e r d ö n e m in ken d in e ö z g ü g elişim b i çimi; özellikleri ve sorunları varır. F reu d ’un kişilik k u ra m ı ise üç k alm an d a n o luşan bir sistem e d ay a n m a k ta d ır; bu üç k a tm a n “ilkel ben lik ”(id), “b en lik” (ego) ve “iistben lik”ÜT (süper ego). F reu d ’un “h az ilk esi” (libido) k a v ra m ıy la ilintili olan “ilkel ben lik”, k a lıtım la aktarılan biyo lojik öğeleri içerir; toplum sal n orm ları y a n sıtan ve “gerçeklik ilkesi”ni temsil eden “üstben liğin ” g e liş im in d e ö n e m li rol oynar. F re u d bu k o n u d ak i görüşlerini 1923 yılında “B enlik ve İlkel B enlik” (D as Ich und das E s) adlı y ap ıtın d a sis tem li bir b iç im d e aktarm ıştır. B ilindiği
gibi
d u ru m
kuram ları
ya
da
analitik
kuram lar
F reu d ’un psik a n aliz k u ra m ın d a n tü rem iş olup bu k u r a m a g ö re ki şilik, üstbenlik, benlik ve ilkel benlik d enen ruhsal k a tm a n la ra a y r ılm a k ta ve b unla r arasındaki etk ile şim in sonucu o la ra k g e lişm ektedir. Ç o ğ u n lu k la cinsel iç erik taşıyan, biy o lo jik kökenli d ü rtü le r d e bu e tk ile şim d e belirleyici b ir rol o y n am ak ta d ır. K işilik g e lişim ini tü m ü y le bilinçdışı sü reç lerle açıkladığı, tarihsel ve to p lum sal koşulları göz ardı ettiği g e re k ç e s iy le eleştirilm e sin e ve ç e şitli d e ğ i ş ik lik le r e u ğ r a m a s ın a karşın b u y a k la ş ım , ç a ğ ım ız ın en etkili ve p o p ü le r kişilik k u ra m la rın d a n biri sa yılm aktad ır. Ö te y a n d a n p sik o lo jid e kişinin kendi v arlığını y a d a dış d ü n y a y ı g e r ç e k d e ğ ilm iş gibi algıla m ası o la ra k b ilin e n kişilik y a b a n c ıla şm a sı o lgusu F reud ta ra fın d a n işlen m iştir. O n u n g eliştirm iş o ld u ğ u p s i kan a liz k u r a m ın d a benlik, “gerçekliğin tem silcisi” o lduğ u için, ki şilik y a b a n c ıla ş m a s ı d a b e n liğ in aşırı ö lç ü d e z a y ıf la m a s ın ın so n u cu d u r. B u n a g ö re kişilik y a b a n c ıla şm a sı, d a y a n ılm a z y a da tehd it edici bir g erçek likten k a ç m a k a m a c ıy la geliştirilm iş b i linçdışı bir s a v u n m a tepkisi y a d a m e k a n iz m a s ıd ır . K işilik y a b an c ıla şm a sı terimi kimi zam an, to p lu m d a ve üretim sü rec in d e k i şinin bireyselliğini yitirm esini ifade e tm e k için de kulla n ılm ak ta d ır.
Freud, O tto Rank, Ernest Jones, Sandor Fercnczi, M ax Kahane, W ilhelm Stekel, Carl G ustav Jung, Alfred A dler ve K arl A braham gibi izleyicileriyle 1902’d e n b aşlay a ra k h e r ç a r şa m b a gün ü ç a lış m a o d a s ın d a toplantı y a p m a k ta y d ı. Bu ünlü “ Ç a rşa m b a T o p la n tıla rı” s o n u c u n d a V iy an a P sik an a liz D erneği d oğdu ; kısa bir süre sonra da uluslararası ün kaz an a n psikanaliz hareketi ör 172
gü tlü b ir y a p ıy a kavuştu. D a h a sonraki yıllard a cinsel etkenlere ağ ırlık ve rm e si ve libido kavram ı n e d e n iy le to p lu lu k içind e bazı a n l a ş m a z l ı k l a r çık tı; A dler ve J u n g ’un birbirini izleyen to p lu lu k ta n a y rılm a la rın a karşın h are ketin ö nd erliğ in i ve g e liş tirilm e sin i sü rd ü re n Freud, 1913 yılın d a p sikanalizi a n tr o p o lo ji y e u y g u la d ığ ı g e n iş k a p s a m lı bir ç a lış m a o la n “T o tem ve T a b u ” yu y ay ım la d ı. Bu ça lış m a d a , ilksel to p lu lu k la r d a O idipus k o m p le k s iy l e ilintili su ç lu lu k d u y g u s u n u n b a stırılm a sının, tüm insa n kü ltü rü n ü n , dinlerin ve sanatın kaynağı o ld u ğ u n u ö n e sürdü. P s ik a n a liz k u ra m ın a göre, ç o c u k g e lişim in d e kızların b ab alarına, e r k e k ç o c u k la rın a n n e le rin e cinsel ağırlıklı aşırı ilgi ve s a h ip le n m e isteği d u y m a sı ve bu n e d e n le de kızların anneyi, er k ek lerin babayı rakip o la ra k g ö rm e s iy le ortay a ç ı k a n bu süreci b e tim le m e k için Freud, Y u n a n m ito lo jis in d e b ilm e d e n babasını ö ld ü r e r e k an nesiyle ev len e n T h e b a i ’li O id ip u s’un ad ın d a n es in le n erek bu kavram ı ilk k ez “R ü y a la r ve Y o ru m la rı” (D ie T ra u m d e u tu n g , 1900) adlı k ita b ın d a kulla n m ıştır. G e n e Y u n a n m i to lo jisin d e ann e sin in ö ld ü r ü lm e s in e y ardım cı olan E lek tra’nın adı, aynı sürecin kız ç o c u k la rın d a k i y an s ım a sı ola n Elektra k o m p le k s i te rim in e k a y n a k o lm u ş tu r. O idipus k o m p le k sin in 3 ile 5 y a ş a r a s ın d a o r ta y a çık tığ ın ı b e lir le y e n Freud, e r k e k ç oc uğ un b a b a s ıy l a ö z d e ş le ş ip cin sel d ü rtü le rin i b a s tır m a s ıy la bu sürecin s o n a e rd iğini ö n e sü rm ü ştü r. Ç o c u ğ u n an n e b a b a sıy la k u rd u ğ u ilk iliş k ile r sevgi do lu ve sa ğ lık lıy s a ve a n n e b a b a aşırı y a s ak la y ıcı y a d a aşırı u y a rıc ı d a v r a n ış la r d a n u z a k d u r m u ş s a b u e v r e u y u m iç in d e y aş an ır. B u n a k a rşılık ç o c u ğ u n ruh sa ğ lığ ın ın z e d elen d iğ i d u r u m l a r d a g elişe n ç o c u k lu k nev ro z u , erişk inlik d ö n e m in d e de b e n z e r tepkilere yol açabilir. E rişkinin bilinçli zihinsel e t kin lik lerini belirleyen ahlaksal etken olarak üstbenlik, O idipus k o m p le k s in i y a ş a y ı p - s o n a e r d ir m e süreci içinde o rta y a çıkar. F reud, O idipu s k o m p le k s in e karşı o lu şa n tepkileri in sa n zih ninin e n ö n e m li to p lu m sa l b aşarıları o la ra k d e ğ e r le n d ir m iş tir A n c a k o n u n k iş ilik g e liş im i a ç ıs ın d a n a şılm a sı g e r e k e n b ir en g e l ve n e v r o z la rın o l u ş m a s ın d a ç o k ö n e m li bir etk en ola ra k g ö rd ü ğ ü O idipus k o m p le k s i k a v r a m ın ın Y e n i F re u d c u la r ta ra fın dan eleştirildiğin e ta n ık o lu y o ru z . T o p lu m s a l ve kültürel e tkenle rin kişilik g e liş im in d e ö n e m ta şıd ığ ın ı v u r g u la y a n bu g ö r ü ş e g ö r e O id ip u s
173
k om p le ksi evre nsel ve m u tla k değildir; ço c u ğ u n yetiştiği o rta m a ve k ü ltü re g ö re değişir. B a ş k a bir deyişle, bu k o m p le k s b iy o lo jik ve içgüd üsel o lm a k ta n ç o k k o şu lla n m a y la ilgilidir; u y u m s u z ve g ü v en s iz an n e ile babanın, çoc u ğ u , en gelle n en sevgilerinin nesnesi d u r u m u n a getirm esiy le o rta y a çıkar. B ö y le c e a n n e ve babanın aşırı b a ğ ım lı, k o ru y u c u , girişim ciliğ i e n g e lle y e n ve cinsel k ış kırtıcılık ta şıy a n dav ra n ışla rı ç o c u k ta b u k o m p le k s e yol açabilir. Y ine bu b a ğ la m d a Sigm und F reu d ’un, ilk d ö n e m in d e ele aldığı cinsel d ürtülerin, dah a sonraki yaz ıla rın d a ise yapıcı insan et kinliklerinin tü m ü y le ilişkili ola n fizyolojik y a da psişik içgüdüsel enerjiyi b e lirtm e k için kulland ığı “lib id o ” k a v r a m ın ın ön em li bir yeri vardır. B u ikinci a n la m ın d a “e ro s” y a d a y a ş a m d ü rtü sü ni teliği kaz an a n “lib id o ”, yıkıcı d u y g u la rın k a y n a ğ ı, ö lü m d ürtüsü “th a n a to s”nn k a rşıs ın d a y e r alır. İki gü ç ara sın d ak i etk ile şim , in s a nın d av ra n ış ve e t k in lik le rin d e k i çeşitliliği o lu ştu rm a k ta d ır. F reud ruhsal bozuklukların , “lib id o ”n un yanlış y ö n le n d irilm e si y a d a ye te rsiz b o şa lım ın s o n u c u o ld u ğ u n u ö n e sü rm ü ştü r. Ö te yand an ruh ç ö z ü m le m e olarak bilinen psikanaliz, zihinsel b o z uk lu kları, bilinçdışı zihin süreçlerini in c ele m e ve ç ö z ü m le m e y o lu y la iy ileştirm eyi a m aç e d in en b ir tedavi y ö nte m i o larak da k a rşım ız a çık m ak tad ır. B u terim i ilk k ez k u lla n a n Freud, 1890’larda J o sef B reuer ile birlikte n ev rozlu hastaları h ipnozla u y u ta ra k in c ele m e y i d e n e m iş ; bu ç a lış m a la r s o n u c u n d a, h ip n o z sırasında hastaların d ü şü n c e ve d ü rtü le rinin k ayna kla rı bilinç d ü z e y in e çık arılırsa h as tad a iy ile şm e g ö r ü ld ü ğ ü n ü b u lm u ş tu r. H a s talarının ç o ğ u n u n h ipno z a ltın d a o lm a d a n d a r ah a tça k o n u ştu ğ u n u gören F reud d ü şü n c e le rin se rb e st ça ğ rışım ı te k n iğ in i g e liştirmişti; b u n a g ö re de, h a s ta aklın a g elen h erh a n g i bir şeyi, k o nuy la ilgili olu p o lm a d ığ ın a b a k m a k sız ın y a da n e z a k e t kaygısı d u y m a d a n s ö y le m e y e teşv ik edilm işti. H astala rın z a m a n za m a n serbest ça ğ rışım y a p m a k ta g ü ç lü k çektiğini g ören Freud, acı veren anılar ve d e n e y im le rin bastırıldığını y a da bilinç d ü ze y in e ç ı k m a s ın a izin v e r ilm ed iğ in i ileri sü rm ü ş; ç a lış m a la rın ın ilk d ö n e m le rin d e hastalarının ç o ğ u n u n en fazla bastırdığı k o nuların , k en d ilerine rahatsızlık veren cinsel d e n e y im lerle ilgili o ld u ğ u n u g ö r m ü ş tü r . B ö y lec e libido nun b a stırılm a sı so n u c u n d a bunaltı (anksiyete)
174
o lu ş t u ğ u n a k a ra r verdi. B a stırılan enerji psik o lo jik sa v u n m a m e k a n iz m a la rı o la ra k işlev g ö ren çeşitli b e lirtile rle d ış a v u r u lm a k ta y d ı. F reud ve o n u iz le y e n le r b u n altının k a p s a m ın ı g e nişlettiler; k işin in b a ğ ım lı o ld u ğ u b ir in d e n a y r ılm a s ın ın n eden o ld u ğ u y aln ızlık k o rk u su ve b u n a bağlı sa ld ırganlık ve ö fk e fa n tezileriyle ilintili k o rk ular, su ç lu lu k ve utanç d uyguları d a bunaltı y a r a tm a k ta y d ı. S e r b e s t ç a ğ r ış ım tekniği d üşle rin , dil sü rç m e le r in in , u n u tk a n lık la rı n v e g ü n lü k y a ş a m d a k a r ş ıla ş ıla n b a ş k a h a ta la r ve y a n lışla rın a n la m ın ın ir d elen eb ilec eğ i b ir araç olm uş; Freud bu a r a ş tır m a l a r ın d a n y o la ç ık a ra k yeni b ir k işilik yapısı k a v ra m ı geliştirm iştir. B u n a g ö re kişilik ilkel b e n lik (id ), b enlik (e g o ) ve ü stb e n lik ( s ü p e r e g o ) ’ten o lu şm ak ta y d ı. İlkel b enlik k a lıtsal g e ç m iş te n tü re y e n ve y a ş a m ın k o r u n m a s ı ve sü r d ü r ü lm e s iy le ilgili ola n d ü r tü le r ve güd ü le rin b ilinçdışınd aki d e p o su d u r. B e n lik ise, fark ın d alık d u r u m u n u n bilinçlilik ve b ilin ç ö n c e si b ö lü m le r in d e işlev görür. K işiliğin bu b ö lü m ü n d e algı, ta n ım a ve etkinlik s ıra s ın d a g erç e k lik ilkesi geçerlidir. Ü stb e n liğ e gelince, bireyin ç e v red en k ay n a k la n an ideallerini, d e ğerlerini, aile v e to p lu m la ilgili ölçütlerini içerir; ben lik işlevleri üze rin d e sa n sü r etkisi gösterir. F reu d ’un önerdiği bu y a p ıy a göre, k işiliğ in b ö lü m le ri a ra sın d a k i çelişk ilerin bastırılm a sı b u n a ltın ın o r ta y a ç ı k m a s ın a n ed e n olur. Kişi sa v u n m a m e k a n iz m a la rın ı g e liştirerek bunaltıy ı d o ğ r u d a n h iss e tm e k te n kaçınır. Ç o c u k sa v u n m a m e k a n iz m a la r ın ı, b ü y ü r k e n karşılaştığı ve aile ile k ü l tü rd e n k a y n a k la n a n e t k ile r ara cılığ ıyla öğrenir. Bu m e k a n iz m a la r to p lu m s a l y a ş a m ın s a ğ la y a c a ğ ı d o y u m la rı aram ay ı e n g e lle rs e h a s talıklı sa v u n m a la r d a n söz edilir. A n c a k d a h a sonraları k işiliğin ç o c u k lu k ta b e lirle n m e d iğ in e ve cinsel içgü d ü y le ilgili k u ram ın as lın d a anne, b a b a ve ç o c u k ara sındaki ç ık a r ve k u lla n m a ilişkisine d a y a n d ığ ın ı ileri sü ren b az ı g ö r ü ş le r o r ta y a ç ık m ış t ır (Erich F rom m , K aren H orney, O tto R ank). B u g ö r ü ş le r e g ö re kişilik, saklı k a la n p o ta n s iy e lle r in y a ş a m ın h e r d ö n e m in d e o rta y a ç ı k a rılab ile ce ğ i bir yapıdır. İ n sa n a d a h a iy im se r y a k la şa n bu k u r a m l a p s ik o terap i te k n ik le ri de gelişm iş; h a s ta e d ilg e n d u ru m d a n ç ık a r a k kendi s o r u m lu lu ğ u n u y ü k le n eb ilec eğ i g örec e etkin b ir k o n u m a g e ç m iş tir.
F reu d ’a g ö r e in sa n d a v r a n ışı n e d e n siz değildir. E n ö n e m s iz
175
sö zden, hare k ette n en y ü c e a tılım lara dek h e r dav ra n ışın bir n e deni vardır. F reu d ’un “ru h sa l g e r e k irc ilik ” o la ra k a d land ırd ığı bu sav p sik a n a litik k u ram ın te m el varsa y ım ıd ır. Bazı d av ra n ışla rın n ede nle ri k o la ylıkla aç ık la nab ilirken, bazılarının n ed e n le rin i a n la m ak y a ço k güç, y a da olanaksızdır. Bu d u ru m insan d a v ra nışının b a z e n bilinçli, b az en bilin çaltı b az en de b ilinçdışı n e denleri o lm a sın d a n kaynaklanır. Psikanalitik k u r a m d a ruhsal d ü n y a n ın bilinç, bilinçaltı, ve bilinçdışı o lm a k üze re üç ta b ak a d an o l u ş m a s ı n a “to p o g ra fik g ö r ü ş ” denir. Bu g ö rü şe göre, bilinç o a n d a y aşan a n lard ır. Bilinçaltı, b ilin ç le n m e olasılığı olan, a m a o a n d a b ilin ç le n m e m iş d ü şü n c ele ri, anıları içerir. B ilinçaltı bi lin ç le n m e o la n a ğ ın a sahip anıların d ep o su d u r. B ilinçdışı ise, ne denli zorla nsa, bilin çle n m e si y a s a k la n m ış y aşantıların tü m ü n ü kapsar. B ilinç, bilinçaltı ve bilinçdışı a ra sın d a bazı sınırlar, p s i kan a liz diliyle kontr-kateksizler, yani sansürler vardır. B u enerji d a ğ ılım ları in sa n ın d ü ş ü n c e ve d a v ra n ışla rın ın g e r e k s iz y e re b i linçaltı v e y a bilinçdışı süreçlerle e tkile n m esin i en geller, yani in sanın ruhsal sağlığı için gereklidir.
Freu d ’un geliştirdiği p sik a n a litik görüş, 20. y y ’ın en ç o k ta r tışılan k o n u la rın d a n biri o lm u ş tu r. Ö n erd iğ i k a v r a m ve m e k a n iz m a la r bilim sel d ü z e y d e y o ğ u n ara ştırm a k o n u su o lm u ş, b a zılarını d es tekley ic i n ite likte b u lg u la r o rta y a çıkarılm ış, anc ak h em en h em en hiçbirinin geçerliliği kesin o la ra k kan ıtla n a m a m ıştır. Bu y ü z d e n F reu d ’un şarlatan o ld u ğ u n u ö n e sü ren le r bile çıkm ıştır. A n c a k bu k o n u d a öze llik le o rg a n ik g örüşü sa vunanla rın eleştirileri sonucu o rg a n o - d in a m ik ö ğ re tile r d o ğ m uştur. E leştirileri psik a n alitik ç e r ç e v e için de k a r ş ıla m a y a ç a lışan F re u d sonrası (P ostfreu die n) p sik a n a liz kuram ları ise, bir ö l çü d e F reu d ’un gö rüşlerinin z a m a n içinde d e ğ işim e uğ ram a ları n e d e n iy le birbirleriy le ç e liş m ek te d irler. N e var ki b ütün y aşam ın ı insan r u h u n u n yapısını k a v r a m a y a a d a m a k la geç irm iş olan bu bilim ad a m ın ın ; W ilhelm R eich, K aren H orney, E rich From m , M elanie K lein ve R .D . Laing gibi öğrencisi olan y a da o n d an ö nem li ö lç ü d e etkilen en birço k bilim adam ı tarafından kuram ları geliştirilm iş y a d a çeşitli b iç im le r d e d eğ iştirilm iştir. S o n ra k i d ö n em lerd e geliştirilen k u r a m la r d a F reu d ’un ağırlık verdiği bi yolojik etkenler yerini top lu m sal ve e k o n o m ik e tk en le re bı-
I İh
Takmıştır. B u ara d a p sik a n a liz in te m e ld e b ilim dışı o ld u ğ u v a r s a y ım la rın ın k a n ıtla n a m a y a c a ğ ı d a sa v u n u lm u ştu r. B u n u n l a b ir likte b ü tü n bu eleştiriler, F reu d ’un 20. yy k ü ltürüne yön veren ö n e m li b ir d ü ş ü n ü r o lm a s ın ın y a n ın d a , ç a ğ d aş bilgi b irik im in e y en i b o y u tla r kaz an dıra n b ir bilim adam ı olarak da k o n u m u n u d e ğ iştirm e z . G eliştirdiği k u ram lar, tedavi yön te m le ri, insan ru h unun k a r a n lık ta k a lm ış y a n la r ın ı a n l a m a y a y ö n e lik ara ştırm aları ve s a ğ lığ ın a k a v u ş tu rd u ğ u p e k ç o k h as ta la rıy la psik o lo jid e yeni bir a lan aç m ış tır. O n u n k u r m u ş o ld u ğ u d erin lik p sikolojisi, insanın iç d ü n y a s ın ı a ç ım la m a k için p sik oterapi, p sik o d ram a, resim ve m ü z ik le ted avi gibi p e k ç o k alanın k u ru lm a sın a d a h iz m et etm iştir ( S a n a t P sikoterapisi). F reu d ’un, insan d o ğ a s ın a ilişkin e g e m e n an la y ış la r ı k ö k te n d eğ iştiren bir d ü ş ü n ü r o ld u ğ u n u r a h a tlık la s ö y le yebiliriz. O n u n p sik a n a liz k u ra m ın ı te m el alarak yazın eleştirisi y ap a n y en i b ir eleştiri a n layışını b u r a d a a n m a m ı z gerekir. B ir yap ıt bu F r e u d c u eleştire l y a k la ş ım la y o r u m la n ırk e n , y az arın ın bilinen p s i k o lo jik ça tış m ala rı h a re k e t n okta sı o la ra k alınır y a d a sa n atç ın ın y a p ı tın d a o rta y a çıkan bilinçaltı ö ğ e le rd e n y a ra rla n a ra k yazarın ru h s a l y a ş a m ı o r ta y a ç ı k a r ılm a y a çalışılır. G en iş a n l a m d a S a n a t P sikolo jisi içind e y er alan F re u d c u e le ştirm e n le r bir sa natç ının y a p ıtlarını te m e l alarak o n u n ruhsal y a ş a m ın ı ve iç d ü n y a s ın ı o rta y a ç ık a r m a y ı a m a ç la r k e n g e le n e k s e l eleştiri a n la y ış ın d a n u z a k la ş m ış l a r d ır . Ö r n e ğ in e l e ş t ir m e n E dm und W ilson “Yara ve B o y u n d u r u k ” ( T h e W o u n d and the B o w , 1941) adlı y ap ıtın d a yazarın ru h s a l y a ş a m ı n ı a r a ş tır m ış ; y in e e l e ş t ir m e n V an W yck Brooks ise b u y a k l a ş ı m ı “M a rk T w a in '\n Ç ile si” (T he O rdeal o f M a rk T w a in , 1933) gibi y a ş a m ö y k ü s ü türü ndek i y a p ıtla rın d a k u l la n m ıştır. P s ik a n a lis tle r aynı tekniği e d e b iy a ta d a u y g u la m ış la r ve ilg in ç y o r u m la r a varm ışlard ır. H a m l e t ’in ü nlü k ara rsızlık s o r u n u n u S h ak esp ea re’in kendi O idipus k o m p le k sin e bağlay a n E r n est J o n e s’un “H a m le t ve O id ip u s" ( H a m le t and O edipus, 1949) adlı yapıtı b u n u n d ik k a te d e ğ e r bir örneğidir. P sikolo jik yaz ın tü rü n ü n ö n e m li bir örn eği olan bu yap ıt üze rin d e p e k ç o k ta rtışm a lar y a p ılm ış tır . K işilerin d u y g u la rı n a , d ü ş ü n c e le rin e ve onları y ö n le n d ire n ru hsal e tk e n le re ağırlık veren b ir b aşka yaz ın türü de p s i k o lo jik r o m a n olup, p sik o lo jin in gelişim i ve F reu d ’un bul-
177
g u la n y la aynı d ö n e m e r a stla m a sın a karşın, bu ro m a n tü rü n ü n bu bulguların do ğ ru d an bir sonucu old uğu söy le n em ez. Bu tür p si kolojik ro m a n la r d a kişilerin iç d ünyaları ve d u y g u sa l te pkileri d ış sal o laylard an etk ile n m ek le kalm az, aynı z a m a n d a bu o laylara yön verir. K işilerin iç düny aların ı ö n e çıkaran bu y ak laşım , birço k e d e b iy a t y a p ıtın ın tem el öğesi sayılm ıştır. Y u k a r ıd a a n d ığ ım ız S hakespeare’ in H a m l e t’i bunun tiyatrodaki en önem li ve ilk ö r neği o la ra k görülebilir. A n c a k ro m an kişilerinin ruhsal s ü reçlerinin ağırlık kazandığı ruhbilim sel r o m a n la r tam a n lam ıy la 20. y y ’d a g elişm iştir. D ostoyevski ve T olsto y ’un rom an kah ra m a n la rın ın k a r m a ş ık ruhsal so run ları ve b ilinçdışı g ü d ü le riy le ilgili derin ç ö z üm le m e leri, H enry J am es’ in dışsal o la y ların b i reyin bilinci ü zerin deki etkilerini ay rın tılarıy la ele alışı, P roust’un ç a ğ r ış ım a dayalı anıları, Jam es Joyce ile W illiam F aulkner’ın bilin ç akışı tekniği ve V irginia W o o lfu n d e neyim leri k esintisiz bir akış o larak yan sıtm a sı, b e n z e r bir süreç içinde b irb irin d en b a ğ ım sız g e lişm iş tekniklerdir. B u tür p s i kolojik ro m a n la rd a olay ö rg ü sü kişinin ruhsal süreçlerinin d e rinliğine incele n m e sin e bağlıdır. O lay lar g enellikle k rono lojik bir s ıra la m a y la değil, kişinin ç a ğ rışım la rın a , fante zilerin e, h a yallerine, d ü şü n c e ve d ü şle rin e bağlı o la ra k anlatılır. Ö rn e ğ in , J oy ce’un “U lysses”(l922) adlı r o m a n ın d a olay D u b lin ’de 24 saat içind e geçer, a m a olayların uyan d ırd ığ ı ç a ğ r ış ım la r oku.ru, ro m a n kişisinin g e ç m iş ve b u g ü n k ü y a ş a m ı n d a bir ileri, b ir geri götürür. K afka’nın k a r m a şık ve ç o k katlı an lam y ü k lü y a p ıtla rın d a d a bir k işin in ö z n e l d ü n y a s ı d ış s a lla ş tırılm ış tır. G e r ç e k te o lu y o r m u ş gibi anlatılan o la y lara yön veren, aslın d a düşlerin özn el m a n tığıdır. G üzel sanatların tarihi, tinin evrim in i dile getiren uygarlığın bir olgusudur. F reu d ’un d erinlikler psikolojisi bu o lg u y a y aban cı say ılm a d ığ ı gibi; algının ç ö z ü m le n m e s i ile sanatçı ta ra fın d an o lu ş turulan p lastik yap ılar ara sındak i bağıntı, tü m sa n at ku ram ların ın güze l sa n a tla r alan ın d a k arşılıkla rını b u ld u k la rın ı g ö ste rm ek te d ir. “B iz"i anlata n b ilim e karşılık, “B e n ” i dile getiren sanat, “b ir in sa n d a n ö te kin e g id e n en kısa y o ld u r.” 20. y y ’d a h âlâ doğalcı k ö kenlerine, ahlaksal ve m e tafiz ik ö n y arg ılara bağlı olan psikolojiyi altüst ede n Freud, y a y ılm a y a d a y a ş a m “iç g ü d ü sü ” (eros) ile y i
178
n e le n m e y a da “ö lü m iç g ü d ü sü ” (th ana to s) o la ra k adlandırdığı iç g ü d ü le r k u r a m ıy la insan v a rlığının biyolojik m ito su n u n y a n k ıla n m a s ın ı d ile getirm iştir. F r e u d c u ç ö z ü m le m e n edensel bir d ö n ü ş ü m z in cirle n m es i iç in d e g ö ste rg e le re d eğin uzanır; evrim tarihe, d o ğ a ise kültürel o r ta m a b ö y le e e y e r açm ış olur. G ö s tergelere (sig nification ) nesnel bir statü kazandırarak , sim g e le r ala nını y o r u m a açan Freud, birey in tarihine g erç ek bir içerik de k a z a n d ır m ış o lm a k ta y d ı. O y in e b ir e y in y a ş a n m ış d e n e y im le r i ile o n a karşı çık a n to p lu m sal süreçleri; özn el ile nesnelin, birey ile t o p lu m u n k a rşıtlığ ını g ö s te rg e le rin nesn el in c e le n m e s iy le aşm ayı b a ş a r d ı;, ve birey se l d a v ra n ışla rın nesnel g ö ste rg e le rin in to p lum sal g ö ste rg e le rin n e s n elliğ in d en k ay n a k la n d ığ ın ı o rta y a koydu. B a ş k a d e y i ş l e “S u p e r e g o ” ile “İ d ” a ra sın d a k i ç a tış m a y ı, d e n g e öğesi “£ g o ” n u n n asıl u z l a ş t ır m a y a çalıştığ ın ı b e t im le m e y e g i rişti. B ire y se l ve to p lu m sa l n esn ellik ara sındaki bu b ağ ın ç ö z ü m le n m e s i, d avranışın kültürel bir n o rm a, te m a y a ve y ö n e d a y a n d ığ ın ı d a ortay a k o y m u ştu r. B u n l a r da sosyal p sik olojinin üç te m e l ö ğ e s in i o lu ştu rm a k ta d ır. K op ern ik ’in a s tro n o m id e y a p m ış o ld u ğ u dev rim i, F reu d ’un in sa n b ilim le rin d e yaptığını s ö y ley ebiliriz. D ü n y a nasıl g ü n e ş sistem in in m e rk e z in d e değil de o n u n ç e v r e sin d e dola n an bir g e z e g e n ise; insan d a kendi d ü ş ü n c e le rin in efendisi o lm a y ıp , o n la r ta ra fından yön le n d irilm e k ted ir. Ç ü n k ü ken d i bilin cin e sahip bir birey anlayışı, h e r z a m a n kendi sınırları d ış ı n d a b u lu n a n b ir varlığ ın y a n ıls a m a s ıd ır . B i lin ç d ışın ın keşfi b ir e y in m e rk e z d e k i y e rin in sa r s ıl m a s ı n a n e d e n olm uştur. İnsan d a artık bu d ü n y a n ın sırad a n c a n lıla rın d a n biridir. B ilin ç, b ilin ç d ış ın d a n k a y n a k la n d ığ ı için, J . P .S a rtre’ın dediği gibi, “B ilin ç d ı> b ilin ç te n ö n c e g e lir .”
F r eu d ’a g ö re p sik a n alitik aç ıdan yaratıcılık, so ru n lara yeni ve g eçerli ç ö z ü m le r b u la b ilm e y eteneği olup, aynı z a m a n d a çekici, ik n a ed ici ve anlam lı ö z e llik le r taşıy an im g e se l ü rü n ler y a ra tm a b ecerisid ir. İm g e le m (Im a g in a tio n ) ise gerç ek te varo lm ay an nesne ve o la y la r ın ta sarım larını k a v r a m a sürecidir. G erçe k d ışı, u y d u r m a , k u r m a c a y a d a yapıntı türü n d ek i tasarım ları üreten bu sü re ç y a ra tıc ı bir e d im o lu p , d a h a ö n c e h iç d ü ş ü n ü lm e m iş s o ru n la ra ve g e re k sin im le re yan ıt verir. S an at ala n ın d a im g e le m ’in yeri o l d u k ç a ö n em lidir; d en e y im i ço ğ a lta n y a d a zenginleştiren 179
şe y ler y a r a tılm a s ın d a ağırlıklı payı vardır. G e n e ld e im g e le m ya d a hayalg ücü, fantezi başlığı altında ele a lın m a k ta y s a da, f a n tezinin yaratıcılığ a, “ben ” i sa v u n m a y a ya da " ben ' in u y u m u n a y ö nelik o ld u ğ u n u ve san atlar ile aynı temeli p aylaştığını sö y leyebiliriz. Y aratıcı im g e l e m ’in bilinçdışı sözsel o lm a y an fanteziyi de içerdiği bilinm ekledir. B ütün d ü şü n c e ve duygu ların altında yalan yaratıcı etkinliğe işaret ede n fantezinin, bu bilinçli ruhsal etkinliğin, ço c u k lu k ta başlayan ve te m eld e b iy olojik sü reçler ve etk ile şim le rle ilişkili olan ve sim gesel d ö n ü ş ü m e u ğ rayan bilinçdışı fantezi ile bir ara d a o ld u ğ u n u ; bilinçli ruhsal et kinliğin fantezi ta rafından desteklendiğini ve sü rdü rü ldüğünü , c a n la ndırıldığını ve etkilendiğini b ütün p sik a n aliz o kulları genel o la ra k kabul ederler. Psikanalitik sim g e kuram ı, bir im ge, d üşünc e y a da ruhsal etkin liğ in bir b a ş k a s ıy la bilinçdışı y erd e ğ iştirm e si d u r u m u y la ilgilenir. S im g eleştirm e sözcüğü, en genel an lam ında, uygarlığın b ütü n gelişim ini kapsar. Ç ü n k ü uygarlık, Ernest J o n es’a göre, so n su z bir evrensel ve evrim sel y erd e ğ iştirm e ler sü recinden; b ir dü şü n c e, ilgi, y ete n e k veya eğ ilim in b ir b a ş k asıy la sürekli yerd e ğ iştirm e si sü rec in d en b a ş k a bir şey değildir. Ö te yan d a n g erç ek sim gele ştirm e , baskılayıcı e ğ ilim le r ile b a s kıla n a n la r ara sındaki intrapisişik (ruhiçi) bir ç a tış m a n e d e n iy le doğar. B u ra d a y a ln ız c a b askılanan sim geleştirilir, ve y alnızc a b as kıla n m ış o la n ın sim g elc şlirilm esi g erekir. S im g e le ş tirm e n in iki özelliği ise şunlardır: s im g e le ştirm e süreci b ü tü n ü y le bilinç dışıdır; ve sim g e le ştir ilm iş d ü ş ü n c e y e y ü k le y e n d u y g u la n ım da yü ce le ştirm e terim inin belirttiği niteliksel değişim o la n ağ ın d a n yoksundur. Bu b ağ la m d a düşler, m itoslar ve fo lk lo rik ö ğ e le r e v rensel sim g e le r o la ra k k arşım ıza çıkarlar. S im g e le ştirm e , g e n e ld e d ü şle rd e ve b e lirti(se n d ro m ) o lu ş u m u n d a ö rn e k le n e n , bilinçdışı düşü n m e y i y ö n le ndiren birincil süreçlerden biri olarak görülür. Bu k o n u d a Freud, şö y le der: “D ü şle r, a n la m la rı diiş g ö ren için k ıs men b elirsiz olan lengüistik sim g ele ri son su z sıklıkta kullanır. A m a d en eyim im iz b ize onların an lam ların ı o rta y a çıkarm a o la nağını verir. Bu d ü şle r büyük b ir o la sılık la konuşm anın g e lişim in deki erken dön em lerden kayn aklan m aktadırlar.'’ F reudcu sa n at eleştirm en le ri bu işe b a ş la d ık la r ın d a n beri p s ik a n alizin bazı ııcvrotik süreçlerle yaratıcı etk in lik a ra sın d a her za m a n p a
I KO
rale llikler g ö ste rdiğ ini ve yaratıcı etkinliğini açıklayıcı öneri ve y o r u m la r getird iğ in i sa v u n m u şla rd ır. B u n u n en yalın biçim i ro m a n ların ve resim lerin iç eriklerinin ödipal bir fantezi olarak y o ru m la n a b ile c e ğ in i gösterip; b u rad a n hareketle, yaratıcı etkinliğin bir tür nev ro tik hayal k u rm a o ld u ğ u n u ön e sürm ektir. Bu var sa y ım ın g ü ç lü ğ ü , bütün hayal kurm aların n eden yaratıcı o l m a d ık la rın ı a ç ık la y a m a m a s ıd ır ; d o la y ısıy la da n e v r o tik “yar a tım "ların to p lu m c a kabul ed ile b ilir ve an laşılabilir sanat y ap ıtları h alin e d ö n ü şm e si k o n u s u n d a ikincil v a rsa y ım la ra ge re k s in im d u y m a s ıd ır . Z aten y a ş a m ı n ın so n u n d a Freud, psi k an a liz in es te tiğ e h erhan gi bir k atk ısın ın olabileceği g ö rüşü nü y a d s ım ış tır . A n c a k b u n a k arşıt b ir g ö r ü ş o lm a k ü ze re son z a m a n la r d a ve ç o ğ u n lu k la da M elan ie K leincı fikirlerin etkisi al tında, y a ra tıc ılığ ın d e p r e s if ya d a şizoid bir yap ısal o r ta m d a o r ta y a çık tığ ı ileri s ü rü lm ü ştü r; b a ş k a deyişle , y a ra tıc ılığ ın ya y ık ıc ılık v e y a fan tezilerle bir o n a r ım y a p m a ça b a s ıy la olduğun u, y a d a bazı ş iz o fre n le rd e g ö rü le n sanrısal sistem o l u ş u m u n a b e n z e d iğ in i k a n ı tla m a d e n e m e le ri y a p ılm ış tır (Van G ogh, Gauguin, D ali, B audelaire, R im baud). Y aratıcı etk in liğ in sonuçları tanımı gereği özg ün, b e k le n m e y e n ve do la y ısıy la d a ö n ce d en kestirilem ez o ld u ğ u n d a n , yaratıcılık n ed c n se l-d e te rm in ist bir çe rç e v e y e otu r tulm ası ço k z o r bir kavram dır. Ö te y a n d a n yaratıcılığın genel bir y ete n e k mi y o k s a özel bir y eten e k mi olduğu sorusu da tar tış m alıd ır. E n g e l le m e le r kaldırıldığı z a m a n herk e sin yaratıcı olu p o la m a y a c a ğ ı, v e y a yaratıcılığın özel bir y ete n e k olm ası d u r u m u n d a p s ik a n alizin öne sürdüğü kategorilerin istisnalarının olup o lm a d ığ ı gibi so r u la r a birbirinden farklı yan ıtla r verilm ekledir. A n c a k F reu d ’un p sika naliz k u ra m ıy la ruhbilim c, estetiğe, dine ve to p lu m a farklı b ir y a k la şım la y o r u m getirdiğini ve bu alanlara aç ık lık k a z a n d ırd ığ ın ı söyleyebiliri/.. İnsanı baskı altında tutan te m el iki g ü ç, d o ğ a ve toplum , sürekli ç a lış m a halindedirler. Bu ç a tış m a la r b ilin c e ç ık a m a d ığ ın d a insa na nevrozları d oğu ru r; doğal y a n ım ız d a n k a y n a k la n a n cinsel temelli itkiler (pulsion) bilince a n c a k “s u b lim a tio n ' (yüce ltm e ) y o lu y la çıkabilirler. Sanat, ahlak ve d i n ’in y a p ı s ın d a bu 'y ü c e ltm e ''n in ç e şitlilik k a z a n m ış bi çim le rin i görürüz. F reu d ’a göre, kü ltür ve uygarlığın bütün ç a bası, “lib id o ”m u z u top lu m sal k u ru m ve kuralların h izm etine v e
rerek b u n u n k a rşılığ ın d a in sa n a tinsel ö z d e haz la r sağlam ak tır. Sanat, b ilim , felsefe ve d i n ’in tü m başarıları işte bu “lib id o ” nun toplu m sal bir nitelik k az a n m ış o lm a s ın a dayan ır. P sik o so sy a l ve b iy o se k so lo jik bir varlık olan insan ın y ap ısın d a n k ay n a k la n a n k i limleri, F reu d ’a göre, ç a ğ ım ız ın k ü ltü r ve u y garlığı d o y u m a ulaştıra m a m a k ta d ır; şiddetin k ay nağı da b u r a d a yatm ak tad ır. D o ğ a a lan ın d a n k ü ltü r alanına, b a ş k a dey işle, bilin ça ltın ın b as k ısız d ü n y a s ın d a n üstbilincin sansürlü d ü n y a s ın a g e ç erk en insanın tut kuları baskı altına alınm ak ta, za rara u ğratılm akta, bu d u r u m da şiddete n e d e n o lm a k ta d ır. Sanatçı işte bilinçaltındaki bu b as k ıla rd a n k u rtu lm a k için y a ratır. S anatın en ilkel biçim i de m itolojidir; top lu m sal b ir d ü ş olan m itoloji, k o lle k tif b ir b ilinçd ışıdır. D ü ş kişin in p re h isto ry a sı iken, m itosla r d a bir top lu m u n prehistoryası olm a k ta d ır. A sıl kayn ak olan b ilin çd ışın ın ürettiği sanat yapıtları b irço k b a k ı m d a n k a ranlık için de kalırlar; b u n u n nedeni her insan ın farklı b ilinça ltına sahip olm a sıd ır. S anatçın ın bilinça ltıy la a lım la y ıc ın ın bilinçaltı birbirine yakın olu rsa o yapıttan alm an z e v k ve heyecan d a o denli b ü y ü k olur. S a n a t yapıtı ile düş a ra s ın d a b ir k o şu tlu k vardır; d üşte b ir g ö rülen , bir de g ö rü len şeyin aslı vardır. T ıpkı bu n u n gibi sanat y ap ıtın d a da bilincine v ard ığ ım ız içerik ile g e rç e k içerik b ulun ur. Bu b a k ım d a n h e r sanat y ap ıtın ın bir düş gibi y o rum lanm ası söz konusu dur. Estetik b ilince varm ak, te knik ç a baların d ışın d a ve üstün dedir; bu, yapıtın içerik ve f o rm u n u alım l a m a y a bağlıdır. S a n a t yapıtı k a rşıs ın d a in sa n ın psişik, fiz yolojik ve zihin sel d e ğ işim le re u ğ radığı sa p tan m ıştır; sanatçı y ara ta ra k bilinçaltındaki y ü k ü n d e n k u rtuld uğu gibi, alım layıcı d a b u n u sanat y a p ıtın a k atıla ra k gerçekleştirir.
F reu d ’a göre insanlık doğallık, yani “ilk e llik ” (prim itiv değil, arkaik) ile uygarlık, yani k ü ltürün ça tışm ası sü rec in d e yol alır; a n c ak bu ç a tış m a s ıra s ın d a kişin in b ili n ç d ış ın a a tılm a la r y a da bilinçaltına itilm eler söz konusudu r. U y g a rlık ilerlediği o r a n d a bilin ç d ışın a itilm e ler de artar ve b ilinça ltı g id e re k şişk inleşir. Bu d u r u m d a kişide y a p sik opa tolo jik bir d u ru m olan n e v ro z la r y a da y üce ltm ele r d evreye girer. Cinsellik de içinde o lm a k üzere her liirlü b a s k ıd an çıkışı ve ku rtu lu şu dile g e tire n “y ü c e ltm e ” (sublim alion) ya düş b iç im in d e ya d a sa n at yapıtı vey a herh a n g i bir
başarı (dinsel, b ilim se l, sportif, askeri vb.) b iç im in d e so m utluk k a zanır. F reu d ’a g ö r e in sa n ın y a ş a m ı n d a d o y u m a ula ştıram ad ığ ı cin sel a rz u la rın ın ve b a ş k a itilim lerinin ta tm in yolu olan düşler, b ilin ç a ltın d a k i ö r tü k y a ş an tıların k ılık d e ğ iştire re k b ilin c e ç ı k m a ları olayıdır. Ö te y a n d a n sanatçı ö n e çık ard ığ ı, o rta y a attığı, içini y an sıttığı (p ro je c tio n ) sanat yapıtı ile b ilin ça ltınd a ki yükten k u r tu lm u ş o lu r. B u ağırlığı dışarı a ta r a k o lu ş t u r d u ğ u s a n a t yapıtı sa n a tç ın ın b ilin ç a ltın ın bir gölgesi d u r u m u n d a d ır. F reu d ’un b u z d a ğ ın ın su y u n altındaki k ısm ın a benzettiğ i bilinçaltı, insanı, s a natçı, b ilim a d a m ı, din b ü y üğü, filo z o f yaptığı gibi hasta da y a pabilir. S a n a t y apıtı k o n u su n u ve y ap ısın ı ö n c e lik le sanatçının b ilin ç a ltın d a n aldığı için o n u n d e rin lik le rd e k i dünyasın ı yansıtır. B u n e d e n le deli ile dahi ara sınd a d a ç o k in c e bir ay rım vardır. İ n s a n ın y a ş a m ı n a ve d a v r a n ış la r ın a e g e m e n ola n duyg u la n ım la rd ır( e m o tio n ) ; o n u n p sişik d ü n y ası d a bu d u y g u la n ım la r d a n o lu şu r . “İlk se l” (prim itiv) to p lu m la rd a d a e g e m e n o la n b u d u y g u la n ım la r, insa n lık u y g a r la ş tık ç a çeşitli k u rallarla sı n ır la m a la r a uğrarlar. C in sel ve ruhsal g ü çlerin baskı altına alın m a la rı, b ili n ç d ış m a atılm aları s o n u c u n d a n e v ro tik h as talık lar o r ta y a çıkar. D u y g u la n ı m la r d a n k a y n a k la n a n d ü şle rd e ve sanat y a p ı tla rın d a “a ç ık içerik!' (h e m e n a n la şıla n ) ve “ka p a lı iç erik" (öxtülü, h e m e n a n la ş ılm a y a n ) o lm a k ü z e r e iki tür içerikle k a r şılaşırız . B u y ü z d e n d ü şle rin y o r u m u n d a n s a n a t y a p ıtla rın ın y o ru m u n a g e ç e r k e n F reud, s a n a tç ın ın b ilin ç d ış ın ı ak ta rd ığ ın ı, b ilin ç a ltın ın b ir ü r ü n ü o ld u ğ u n u , bask ı a ltın a alın m ış iç dü ny asın ı y a n s ıttığ ın ı g ö z ö n ü n d e tu tm a m ız g ere k tiğ in i v u rg u lam ıştır. S an at y a p ı tla r ın d a b ir d e ğ i ş m e y e n ö ğ e v a rd ır ki bu sa n at y apıtın ın k e n disidir; bir de d e ğ iş e n ö ğ e vardır ki o d a sa n at y a p ıtın a yöneltilen y o r u m d u r. Y a p ıt aynı o lm a s ın a karşın a lım la y ıc ıy a g ö re anlam d e ğ iş tir ir . F r e p d ’a g e len e değin ö zn e l-id ca lis t olan sanat ele ş tirileri, o n d a n so n r a n es n el-b ilim scl o lm a yollarını aram ışlardır. A n c a k o n a g ö r e b ü tü n e le ştirm e n le r b ilinçaltların ın tu tsağ ıdırla r ve özn e l o lm a la rı kaç ın ılm az d ır. P sik an a lilik y öntem i k ulla n arak o, L eonardo da V inci, M ichelangello, Shakespeare, D os toyevsky gibi s a n a tç ıla r ı n k işilik le rin e ve y a p ı tla r ın a ışık tu tm u ş v e bu y ö n d e k i s a n a t e leştiriciliğin e ö n c ü l ü k etm iştir. D a h a son ra bu y o ld a E rn est Jones, Carl G ustav Jung, A lfred A dler, Char-
183
les lleıloııin gibi adlar y ü rü m ü şle rd ir. S a n a t yapıtını y o r u m la m a d a kullanılan p sikanalitik y ö n te m in biricik am acı yapıtın k ah ra m an la rı a ra cılığ ıy la sa n atç ın ın bilinçaltının tem ellerin e değin u z a n arak o nu deşifre ed ebilm ektir. Tabii bu n o k ta d a y o ru m la m a d a tarihsel ve toplum sal b o y utun ihm al edildiği gibi bir eleştiri de b a ş k a la rı ta ra fın d a n y a p ılm ış tır. O tto Rank, sanat e s e rinin y a r a tım ın d a O idipus kom p le k sin in ö nem li bir yeri olduğun u vurgularken, yaln ız bilinçaltının değil bilincin ve u sun d a bu e d i m de payı old u ğ u n u ö n e sürer. S an at P sikolojisi, kendisini S anat S o s yolojisi ile ta m a m la d ığ ın d a anc ak yapıtın doğru y o r u m u n a v a rılabilir. T e m e lin d e insand an in sa n a bir iletişim in yattığı sanat olg usu , sosyo-psikolojik bir ta b a n a yaslanır. Yetileri (anlam a, d u y u m sa m a , d u y g u la n m a ) konu ed inen klasik psikoloji, sanat y a pıtının a ç ım la n m a s ın d a öz ve biç im i ayrı ayrı ele alırken, sosyop sik a n a liz b u ayrım ı y a p m a k ta n kaçınır. Ç ü n k ü bir iç d u y u şta n k ay n a k la n an sanat y ap ıtın d a içerik b iç im de n, biçim de içerikden y o k su n o la m az . B ilinçdışı (In c o n scien t) isteklerin bilinçli olarak dile getirilm esi sü recinde o rta y a çık an sanat yapıtı, sesle, sözle, görün tü y le bir iletinin aktarılm ası görevini üstlenir. B u b a ğ la m d a bir sözcük bile b ir sa n at yapıtı niteliği taşıyabilir; çü n k ü bir iç duy u şta n d o ğ a n bu sö z cü ğ ü n içeriğini, işitsel ve biç im se l y a nınd an a y ırm a k olan aksızdır. H e r söz cüğün, h e r sesin, her g ö rüntün ün de bu n ed e n le bir estetiği vardır; bu k o n u d a 20. y y ’ın ö n d e gelen yazın örn ek le rin d en biri olan Jam es J o ce’un “ U lysj e s ”i güzel b ir örnektir. Farklı sanat y apıtlarının y o r u m la n m a s ın d a p e k ç o k etm en in yeri o ld u ğ u n u s ö y le m e m iz gerekir; b unla r ara sın d a din, e k o n o m i, c o ğ ra fy a ve iklim , sosyal ve siyasal k oşullar ve son olarak d a psikoloji gibi etm e n le r söz konusudur. P si kanalitik y ö n te m bu n u n bir uzantısı o la ra k düşü nülebilir. Y alnız b u rad a sanal y o rum ları m e todolojisinin ço k farklı k ay n a k la ra d a y andığını d a belirtm eliy iz. S onu ç o la ra k g özlen e n ve g ö zley e n in farklı olm aları n eden iyle psikanalitik y ö n te m bilim sel bir y ö n te m dir. B unun y an ın d a p si kanalitik ara ştırm a verilerinin g e liş m e süreci ile p sika n alizin kendi yapısal k u ru lu şu n u n diy alek tik bir yol izlediğini sö y leyebiliriz: B ilin ç d ış ı (Incon scient) v e y a B ilin ç a ltı'n d a n m e y d a n a gelen İd, antitezdir; toplum , kültür ve u y garlık değerlerini ve k u
1X4
rallarını tem sil e d e n S u p ereg o , tezdir. Bu iki alanın ça lışm asını e n g e le y e n E g o ise sentezdir. B ilin ç a ltı’n dan (S ubc o nscie nt) daha ge n iş ola n m a d d i y a da fizyolojik B ilin ç d ış ı (Incon scient p h y si o lo g iq u e ou m a térie l) hiç b ir za m a n bilinç alanına y ü k se lem ez; B i l i n ç a l t ı n a k a rşılık ola n p sik o lo jik B ilin ç d ış ı, bilinç a la n ın a ç ı kabilir. İşte bu n e d e n le p sika naliz, B ilin ç a ltı’n ın çözü m le n m e sid ir. Y u k a r ıd a d a d e ğ i n d iğ im iz gibi sanatçıyı ve sa n at yapıtını b e lirleyen ilkeler ara sın d a psiko-so syal, sosy o-k ültürel ve s o sy o e k o n o m ik etm en leri g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ız gerekir. A d ler’e gö re, sa n atsa l y a ra tış y ö r ü n g e s in in , y a ş a m s a v a ş ım ın ın içinden geçtiğini u n u tm a m a lıy ız . B u b a k ım d a n to p lu m u n n orm al istekleri k a rş ıs ın d a kaldığı z a m a n , h e r sa n atç ın ın , geri d ö n e c e ğ in i, d u r ak sa y ac ağ ın ı ve geri çe kile ce ğini ö n e sürebiliriz. P sikolojiyi, p s i şik süreç lerin in c ele n m e si bilimi o la ra k an lay a n Cari G ustav J u n g ’ a göre, e d e b iy a tın y a d a genel o la ra k sanatın incelenm esi k o n u s u n a el atabilir bu bilim. Ç ü n k ü insan ru h u (p sy c h e) bütün b i lim lerin ve sa natların kay n a ğ ıd ır. S a n a t a la n ın a y ö n elik psik olojik ara ştırm a , b ir y a n d a n belli b ir sa n at y a p ıtın ın o lu ş u m u n u , ö b ü r y a n d a n b ir k im s e y i sa n at b a k ım ın d a n yaratıcı kılan etm enleri o r ta y a ç ık a r m a y ı am a ç la r. H e m e n şunu b elirtelim ki yaratıcı sanatçı so ru n u k a r ş ıs ın d a p sik a n a liz in s ila h la rım b ir y a n a b ıraktığını g ö r ü yoruz. Y aratıcı insan sorun u ile sanatçı ve ü rü n ü pro b lem i g ü n ü m ü z d e de e s te tiğ in bir ç ö z ü m e k a v u ş tu ra m a d ığ ı sorunlardır. F reu d ’un bu s o r u n a y a k la ş ım ı, s a n a t y a p ıtın ı, sa n a tç ın ın kişisel y a ş a n tıs ın d a n ( b ilin ç a ltı’n dan) y o la ç ık arak y o r u m la m a k g e rektiğini ileri s ü r m e k o lm u ş tu r. Ö te y a n d a n k a r m a şık ve y ü k se k düzeydeki p siş ik yaşam a n e d e n se llik ilkesini de uyg u la y a m a m a k ta y ız ; y a ş a m ın yaratıcı yanı en b e lirg in dile gelişini sa n a tta b u lm a k ta , ve ussal fo rm ü lle ş tirm e ç a b aların ın hepsini b o şa ç ık a r m a k ta d ır . Bu n edenle b ir p sik o lo g tan , h erhangi bir sanat y ap ıtın ın ve sanatsal yaraiış sürec inin için d ek i d in a m ik nedensel ilintileri o r ta y a ç ık arm as ı b e k len m e m e lid ir. Ç ü n k ü yaratıcı et kin lik in sa n ın a n la y ış g ü c ü n ü her z a m a n aşacaktır. N e var ki p si k o lo g ile e le ş tirm e n in bir san al yapıtını inc ele m e si a ra sın d a k e n d in e ö z g ü b ir e le alış farklılıkları vardır. P sik o lo jik ağırlıklı san at y ap ıtı, m a lz e m e s in i, insa n y a ş a n tısın ın o ç o k katlı g en iş a la n ın d a n , yani y a ş a m ın ön p la n d a d u ran canlı g e rç e ğ in d e n alır. P si
185
kolojik san at yapıtın ın içeriği, insanın bilinçli yaşam ı ile özel o la rak d u y g u sa l y a ş a m ın ı k u ran her şeydir. H a y a lg ü c ü ile G ö rü m e (vision) d a y a n a n ilk y a d a te m el yaşan tı, b a ş k a d e y işle a n a y a şantı, sanat y a ra tışın ın te m e lin d e b u lu n a n p sik o lo jik d u r u m la b ir likte ö n e m taşırlar. G ö rü m se lc i (v isio n n a ire) yaşantı, z e n g in bir h ay a lg ü c ü n ü n y a d a şiirsel bir d u y g u la n ım ın s o n u c u d u r. G örüm ü n (v isio n ) insan tu tkusundan ç o k dah a derin ve etkileyici bir yaşantı o ld u ğ u n u kab u l e t m e m iz gerek ir. S a n a tç ın ın y a ra tışının kay n a ğ ı ilk yaşan tıd ır; derinliği ö lç ü le m e z ve b u n d an ötü rü de bi çim le n d irilm e si için m itolojinin im g e d ü n y asın ın kullan ılm asın ı gerektirir. İşte bu ilk yaşantı, dile g e l m e y e y ö n e lm iş derin bir önd uyg udur. J u n g ’a g ö re g ö r ü m d e kendini o rta y a ç ık aran şey, kolle k tif b ilinçdışıdır. B ü y ü k sa n at yapıtı g ü c ü n ü in sa nlığ ın g ü c ü n d e n alır; bir sanat ü rü n ü n ü kişisel ö ğ elerd en ç ık a r s a m a y a kalk arsak , onun anlam ın ı b ü tü n ü y le g ö z d e n k a ç ırm ış oluruz. K olle k tif bilinçd ışı, h e r ne za m a n , canlı bir yaşantı h alin e g ir e r ve b ir çağ ın bilinçli g ö r ü m ü üze rin d e etki yaparsa, bu olay, aynı ç a ğ d a y aş ay a n herkes için ö nem li olan yaratıcı bir e y le m olur. B ir sanat y ap ıtı, insan k u şa k la r ın a su n u lm u ş g e rç e k bir bildiri di y e b i le c e ğ i m iz şeyi iç in d e taşır. G ü n ü m ü z d e psikanalitik y ö n te m in sosy al alan d a üç tem el rolü b u lu n m a k ta . B ir yan d a n o, bireyin g id e re k artan ruh sağlığı g e reksinim ini k arşılarken, ö b ü r y a n d a n insanı d a h a iyi an la m a d a ile rlem e k a y d e d e b ilm e k için gerekli deneysel geleneği, oluşturan klinik görevi başarı ile yerin e getirm iştir. Ö te y a n d a n psikanaliz, ilk g ü n d en itibaren etnoloji ve m itolojiden etk ile n erek tü m beşeri bilim lere, felsefeye, psikolojiye, antropolojiye, sosy olojiye ve e s te tiğe katk ıla r y a p a n kültürel b ir işleve sa h ip o lm u ş tu r. O n u n ara ştırm ac ı yanı k u r a m s a l bir ç e r ç e v e iç in d e k e m ik le ş m e m e k ve k u r u m a m a k için sürekli o la ra k öteki b ilim lerle işbirliğini gerekli kılm ıştır. B ire y d e n b a ş k a hiç b ir k o n u p sik a n alizin k a p s a m ı n a g ir m e d iğ in d e n , ö z g ü r lü k ilkesi y ö n te m aç ısından b ü y ü k ö n e m taşır. Ö te yan d a n birey de tem elde toplum sal bir varlık old u ğ u için, ç e lişkili de bulunsa, to p lu m s a lla ş tırm a sürec inin kö kleri farklılığa d a y a n m a ve farklılıkla u y u m sa ğ la y a b ilm e d e y atm ak tad ır. Bütün bu g ö r ü ş le r in ış ı ğ ın d a F r e u d ’un tem ellerini atm ış o ld u ğ u P si kanaliz, sanatın felsefesiyle, güzelliğin özü ve b içim iyle d o ğrudan
IHtı
ilg ile n m e m iş d e olsa, dolaylı b iç im d e s a n a t k u ra m la rın ı e tkile m iş v e o n la ra k a tk ıd a b u lu n m u ş tu r. İnsanı belli bir aç ıd a n k endisin e k o n u alan h er d isiplin, b a ş k a aç ıd an in c ele y en d isip lin le etk ileşim iç indedir. Bu n e d e n le de P sikanalizin o rta y a k o y d u ğ u bilgiler sa n a tla r a da m a l z e m e o lm u ş ; dah a sı sanat y a p ıtla rın ın a n la ş ılm a s ın d a b ir y e r e k a d a r k o la y lık d a sa ğ la m ışla rd ır. Psik a n a litik y ö n te m in d üşle re , fan te zilere, yaratıcı d ü ş ü n c e y e ve sa n a t y a p ıtla rın a bilinçaltı a ç ısın d a n y a k la şm a sı, hepsi kab u l e d i lebilir o lm a s a da, ilginç y o ru m la rın o rta y a ç ık m a s ın a ve yeni bir b a k ış açısı b o y u tu n u n k a z a n ı lm a s ın a n e d e n o lm u ş tu r. S a n a tla te d a v in in u z u n b ir tarihsel g e ç m iş e de u zandığ ı d ü ş ü n ü lü rse , P si k a n a liz k u r a m ın ın bu alan a yeni b ir b o y u t k az an d ırd ığ ın ı kab u l et m e m iz gerekir.
187
HENRİ BERGSON (Paris, 18.10.1859 - Paris, 4.1.1941) “ L 'a rt est une in ven tion ... L 'o eu vre d ’a rt est une con stru ction im aginative. H. Bergson, Le R ire
B ergsoncu bir estetikten söz e tm e k old u k ç a güç gelse de, onun sanat anlayışını, sezgi m e tafiz iği ile b aş k a bir fo rm altın d a su nulan nitelik metafiziği ç e r ç e v e sin d e ele alabiliriz. İşte bu sınırlı çerçeve nedeniyledir ki B e r g s o n , b ağ ım sız bir estetik y a z m am ıştır. O n u n sanat k a vra y ışı, m e ta fiz iğ in d e o ld u ğ u gibi, “s e z g i” k avram ı üze rin d e te m e lle n d irilm iştir; b a ş k a d e y işle sanat o n a göre, zihnin ya da tinin, şeylerin niceliksel g ö r ü n ü ş ü n d e n asıl tem eldeki kaynağına, onların niteliksel sürelerine d ö n m e k için yaptığı bir sapm adır. Bu b a ğ la m d a B e r g s o n , sanat yapıtın ın n i teliksel kaynağını bulup g ö ste rm ey i k endine a m a ç edinir. O n a göre sanatçı, “rolü, h erh angi b ir şeyin n iteliğin i se zg ise l b içim d e sezm ek, alg ılam ak olan b ir ç ile k e ştir” S anatçının tü m etkinliği de bu n edenle “ seyr”e (co n te m p la tio n ) indirgenm iş olup, B ergson , sanat yapıtını her türlü imal edici, zanaat ürünü etkinliğin (fabricatrice) d ışın d a tu tm uştu r. O n a g ö re y ara tm a , ö z g ü r yapış (poiesis) o lm a d an sanat yapıtı varolam az. D e m e k o lu y o r ki B e r g s o n ’un estetiği katışık sız bir alg ıla m a estetiğidir; salt bir sezgi estetiğidir. Sezgi ise, varlıkları dışarıdan tan ım a m ız ı sağlayan “d isc u r sif” (gidimli) ve “an alitik” (çö züm ley ici) bilgiye karşıt olarak, bize varlıkları kendi k endilerine oldukları biç im d e tanıtan, iç gü düyü ve sanat d u y g u su n u andıran k endine ö zgü bir bilgi olup, “sa y esin d e ken dim izi b ir varlığın
(*) “Sanat bir icattır (bu lu ş)... Sanat yapıtı da im gelerle kurulan bir yapıdır.”
189
için e y e rle ştire re k , b ö y le c e o varlığın tek ve d ile g e lm e z ya n ıyla d o ğ ru d a n k a rşıla ştığ ım ız eııte lle k tü e l b ir se m p a ti tü rü dü r” H angi a n l a m d a a lın ırsa alınsın, h e r sezgi d a im a bir buluş, bir k e ş if ö z e l liği ta şır ve bu b a k ım d a n d a s e z g i’nin, “keh an ete ”, “ö n g ö rü ye” y a k ın d ü ş tü ğ ü sö y le n eb ilir. İm di k atışık sız bir a lg ıla m a ya da sezgi estetiği olan B e r g s o n ’un estetiği, bu b a ğ la m d a felsefesi, dik katli ve öze n li bir y a ş a m felse fesin d e n k a y n a k la n m ak tad ır. S alt al g ın ın tekniği de, B e r g s o n ’a göre, dikkatin bir tür y ön d e ğ iştirm e s id ir. O n u n y a ş a m a felse fesinin tem el ilkesi ise şöyle f o rm ü le edilebilir: “B ir şe y e girişm eden , b ir yüküm lülük a lm a d a n ö n ce en g ellerd en ve b a ğ la rd a n kurtulm ak gerek il1’ (il faut se d é g a g e r av a n t de s ’en g a g er). B u d a sanatçı g ö z ü y le gerçekleşir, m etafiz ik çi g ö z ü y le değil. A lg ıla m a k için algıla m ak (percevoir) s ö z k o n u s u d u r b urad a ; f a k a t bu aşm a, aşkınlık ile değil, iç egirm e, içk in lik ile m ü m k ü n d ü r . N e v ar ki B e rg s o n c u bu sezgisel algılam a, s a n a t y a p ıtın ın a m a c ıy la d a u y u ş m a z lık içindedir. G e rç e k te n de s e y r e tm e k te n (c o n te m p le r) b a ş k a birşey y ap m a y a n , y a r a tm a y a n y a d a imal etm e y e n (fabriquer) bir k im se hakiki sanatçı olabilir m i? B e r g s o n ’un dediği gibi, e ğ e r sanatçı bir çilekeş (ascète) ise, o y a l n ız c a b a ş a r ıs ız b ir ç ile c id e n b a ş k a biri o la m a y a c a k tır ; hakiki ç i le r in in sa n a ta gere k sin im i y o k tu r ve o, sanatı yadsır. “S eyretm e” ve “ed ilg en lik ” kav ra m ları, B e r g s o n estetiğine ö zgü k av ra m la r olu p , n e g a tif b ir estetiği k u r a r la r ve sa n a ta d a karşıttırlar. Z aten o n a gö re, “a n lam ak, yen id en ya p m a yı b ilm ek”ten b a ş k a b ir şey de d eğ ild ir (C o m p re n d re , c ’est savoir refaire). B e r g s o n ’un b ütün yap ıtları, her şey in en derin g erç ek liğini o l u ş t u r a n “sü re ”ye ( d u ré e ) ilişkin “s e z g f ’nin k ö k lü anlam ı ve so nuçları ü z e rin e bir a ra ştırm a o la ra k görülebilir. T erim leri iç içe g e ç e n b ir art ard a geliş ve niteliksel b ir ile rlem e olan “sü re” , bi reysel y a d a to p lu m sal y a ş a m ı k o r u m a zo ru n lu lu k la rın ın g ö z d e n k a y b e ttird iğ i ve d ü ş ü n c e d e y e n id e n ele geçirilen salt dola y ım s ız lık tır . “Süre, ben in ken din i y a ş a m a y a b ıra k tığ ın d a b ilin ç d u ru m la rım ızın a rt a rd a g elişle rin in o lu ştu rdu ğu form du r" (L a durée, c ’est la form e q u e p r e n d la su c ce ssio n de n o s états de c o n s cie n c e q u a n d le moi se laisse vivre). G ö rü ld ü ğ ü gibi ruhb ilim sel nitelikli ola n B e rg s o n c u “sezgi", g erçekliğin ek le m le n m e le ri ve fark lıla şm a ları üze rin d e ö n e m le d u r u r v e s ıç ra m a la rla ilerler. Bu
190
gerçeklik, öğelerin birbirine e k le n m e sin in sonucu o lm a y an ve g e liştikçe birey lere b ö lü n e re k o rta y a çık an bir gerçekliktir. O ysa, B ergson ’a, g ö re eşya, bu tür b ir e k le m le n m e n in sonu c udur. B ü tü n d e ğ iş m e le r ve g e liş m e le r b ir “sü re ” için de g erç ekle şir; “sü re” iç in d e g e rç e k le şe n g e lişm e , y ara tıcı b ir atılım dır. B ergson, bu y a ratıcı atılım a “élan vita l” ( y a ş a m a ça b ası, atılım ı) der; y ara tıcı bir n ite lik ta şıy a n “y a şa m a tılım ı” ile sürekli bir g elişim i, kesintisiz bir evrim i sağlayan “o lu ş ”, birbirini g ere k sey e n iki süreçtir. B i rinin bulu n m a d ığ ı yerde, öteki d e yoktur. Ö te y a n d a n “y a ş a m a tı lım ı” da, evreni g erç ek le ştiren “o lu ş ” da “siire”y e bağlıdır. Süre, aynı z a m a n d a b e lle k tir de; d o la y ısıy la , g e ç m iş i ş im d iy e taşır; b a ş k a d e y iş le g e ç m iş i ş im d iy e u za tır. G e ç m iş , ş im d in in k e n d in d e y a ş a m ın ı sürdürür, şim d i o la ra k k e n d isiy le b irlik te yaşar. Ş im d i ise, g e ç m iş in e n y o ğ u n la ş tır ılm ış , s ık ı ş tır ılm ış d e recesidir. G e ç m iş ve şim di, birb irin in ç a ğ d aş ıd ır, biri ötek ini ö n celer, biri ö te k in in z a m a n d a ş ıd ır. Y a ş a m a atılımı ise, ken d i k e n d iyle bir farklılık olarak s ü r e ’dir; k end ini edim se lleştirm esi o la ra k sürekli bir e d im e geçiş o la ra k s ü r e ’dir. H akiki süre ise, dev a m lı bir y aratm adır. Y aşa m d a bilinç gibi bir s ü r e ’dir, bir h a reketliliktir, sürekli bir yara tm ad ır, ö zgürlüktür. B ergson, bu k o n u d a şö y le der: “Y aşam b ize zam an da b ir evrim , m ekanda b ir k a rışıklık g ib i görünür. Z am a n d a görü len yaşam , du rm adan ya şla n a n b ir varlığın sü rek li b ir ilerlem esidir. Bu şu d em ek tir ki ya şa m a sla g e riy e dön m ez ve a sla yinelenm ez. M ekanda görü len yaşam , g ö zlerim izin önüne b irb irle rin e ö yle sıkı sık ıya bağ lı, ö yle b irb irle ri için yapılm ış, b irlik te varolan ö ğ e le r s e r e r ki bu nlardan h içb iri ayn ı zam an da iki fa rk lı o rgan izm ada bu lunam azlar. Çünkü can lı h er va rlık k apalı ve ö tek i sistem lerle ka rışa m a z b ir o la y la r d izg esid ir. Bu varlığ ı b a sit m ekanikten a yıran d ış ö ze llik le r (h a kiki y a d a g örü n ü şte olsun ön em i yoktu r) şu n lardır: S ürekli b ir d e ğişm e, o la y la rın g erisin g e r iy e dön em em esi, ken din de ka pan m ış b ir serinin, dizin in yetk in bireyliğ i. Bu özellik lerin karşıtla rın ı alırsak; serilerin yinelen m esi, gerisin g eriye dön m e ve birb irlerin e geçm ed en ib a re t üç biçim buluruz. D ikkat ed ilirse bu ta rzla r hep v o d v il (kom iğin b ir türü) ta rzla rıd ır. Ve v o d v il’in başk a b ir ta rzı o lm a d ığ ın ı g ö rm ek d e k o la y d ır .”(1) (1) Henri Bergson, Le Rire, PUF, Paris, 1970, s: 109 vd.
191
B ergson ' d a “G üzel" (le halo), bilginin bir uzantısıdır (la frange de la c o n n a issa n ce ). O n a göre m e k a n iz m özünde, b izim üretm e, im a l e t m e m e k a n iz m le r i m iz e kö k te n karşıttır; aynı şe k ild e sa natsal g ö r ü n ü m le m e y a da g ö r m e (vision) ile k ullan ım sal bilgi de t e m e l d e a y rılırlar. B u işlem iç in d e y a ş a m atılım ı (élan vita l) hâlâ bu lu n u r, a m a o sezgilerin üst bir yönlendiricisidir. S an at olgusu, “su i generis"\ ola n b ir m e k a n iz m d ir; aynı şekilde, “S ü re”yi içinde b u lu n d u r a n ve y a ş a m a sım sıkı tu tuna n bir içgüdü, sa ltığ a atlayan k ö k lü bir o lu m s a llık y a d a z o ru n su z lu k olan (contin g en ce radicale) “élan vita l” ile b irlikte çalışır. “ Y aratıcı E vrim ”de m e tafizik p la n d a e le alın an ve h e m dün y ay ı, h em de yaratıcı d ü şü n c e y i y ö n len diren “y a ş a m a t ılım " \ öğretisi y a d a ilkesi, m etafizik bir vita liz m o la ra k sanatı da k ap sam a k tad ır. B ergson 1940’d a y azd ığı, “L e Rire: E ssa i su r la sign ification du co m iq u e" ( G ü lm e , K o m iğ in anlam ı üstüne bir d en e m e ) adlı y a p ıtın d a sa n a ta ilişkin gö rü şlerin i se rim lem işlir. O n a g ö re sanat, b ir yaratı alanıdır, d o la y ısıy la da, gelişim le, ile rle m e y le b a ğıntılıdır. S an atın insan için yararlı o lm a sı gerekir; çü n k ü , “y a r a r g ö ze tm e yen sanat, y a r a r g ö ze tm e yen diişiince g ib i b ir siista k ıs ıd ır ” H e r şe y d e n ö n c e de bir bulu ş (in vention ) ola n sanat, y e n ilik g etiren , g e lişim e katkısı o la n bir nesneyi o rta y a koyuştur. A n c a k b u r a d a sözü edilen “b u lu ş ”, bilgi verilerine day a n an , b i linen n e s n e le rd e n y o la çık an b ir e y le m anlam ın dadır. B ergson, en yeni b u luşların b ile bilinen nesneleri yeni b ir d ü z e n e k o y m a k o l d u ğ u g ö r ü ş ü n ü sa v u n m u ş tu r . B ilinen n esnele r, b ilin cin akışı iç in d e o la n , y a ş a m a tılım ıy la b ağın tısı b u lu n a n , sürekli b ir gelişim in akışı için d e y e r alan v a rlıklardır, b ir ta k ım gelişi güzel tü re tm e le r değildir. B ilim sel sezginin y a n ın d a y e r alan “se zg i” de sanatçının v e rim lerin d e ön em li bir role sahiptir. B ergson g ü lm e ü ze rin e y a p m ış o ld u ğ u s p e k ü la tif (d ü şü n tü se l) ç ö z ü m le m e le r in d e şö y le der: “ ...İn sa n lık d ışın d a h iç b ir şe y g ü lünç d e ğ ild ir ...B ir k ır resm i güzel, zarif, yüce, an la m sız y a d a ç ir kin o la b ilir; f a k a t h iç b ir zam an gülünç olam az. H erh an gi b ir h a y vana g ü leb ilirsin iz, f a k a t onda b ir insan tavrı, b ir insan ifa d esiyle k a rşıla ştığ ın ız için gü lersin iz. B ir şa p k a y a d a g ü lersin iz; f a k a t bu ra d a gü lün ç olan şey, k eçe y a d a sam an p a rç a sı değil, b izim ona ve rd iğ im iz biçim , insan kaprisin in ve rd iğ i k a lıp tır İnsandan 1 92
b a şk a b ir h a yv a n ın ya da c a n sız b ir şe y in g ü lü n ç o lm a sı m u tla k a b ize b e n z e r b ir tara fı o lm a sın d a n , b izim on a v e r d iğ in iz bir kılıkta n ya da b izim o nu k u lla n m a b iç im im izd e n kay n a k la n m a k ta d ır ... Y aşam a u y a ra k d a im a d u y g u la n a n la rla ru h la rı h e r şe y i d u yg u h a lin d e y a n s ıta n la r g ü lm e y i b ilm e d ik le ri g ib i a n la m a zla r da. E ğ e r sö y len e n h e r şeye, b ü tü n o lu p b ite n le re k u la k verir, h a re ke t ed en lerle h a ya len h a re ke t eder, d u ya n la rla b irlikle du ya r, n ih a y e t se m p a tin izi h e r şe y e a ça rsa n ız, en h a fif şe y le rin b ü y ü le n m iş g ib i b ird e n b ire a ğ ırla ştığ ın ı, h e r şe y in ü stü n e b ir c id d ilik h a va sın ın ç ö k tü ğ ü n ü g ö rü rsü n ü z. A n c a k b u n la rd a n h iç b irin e k u la k a sm a y a ra k y a şa m a ta sa sız b ir se y irc i g ib i ba ka rsa n ız, b ir ç o k d ra m la rın k o m e d iye d ö n d ü k le rin i g ö r ü r s ü n ü z ” "...K o m ik , z e kaya, y a ln ızc a ze ka y a h ita b e d e r ... a n ca k g ü lm e y i a n la m a k için onu d o ğ a l ç e vresi ola n to p lu m u n için e koym ak, ö ze llik le to p lu m sa l n ite lik te o la n ya ra rlı işlev in i b e lirtm e k g e re k ir... Ö yle g ö rü n ü y o r k i kom ik, in sa n la rın gru p h a lin d e to p la n a ra k b ütün d ikka tlerin i, d u y g u la rın ı su stu ru p y a ln ızc a ze k a la rın ı işle tm e k su retiyle, a r a la rın d a n b irisi ü ze rin d e to p la m a la rın d a n d o ğ u y o r ...K o m ik b ir sonuç, ko m ik b ir ned en d en g e ld iğ i zam an, bu n e d e n i n e d e n li d o ğ a l b u lu rsa k so n u ç d a o d e n li ko m ik o lu r.”<]> B e r g s o n ’a göre gerçekliği (réalité) ve hakikati (vérité) b ilm e yetisi olan “se zg i” , doğru bilgiye götüren tek yoldur. Ç ün k ü g e r çeklik ve hakikat, maddi d o ğ a değil, ruhsal d o ğ a y a da ruhsal y a şa m d ır. Y a ş a m ise e v r e n in k u r u lu ş u y la b a ş la m ış tır ve m a d d e n in tüm en g e lle rin e karşın yo lu n u aç arak ve onu k ım ıld a ta ra k akıp gider. İşte y a ş a m ın bu k esintisiz, b ö lü n tü s ü z ve sürekli a k ışın a “sü r e ” (durée) diyen B e r g s o n ’a göre, bu “i«/-e” nin bilgisini, k a v ra m a k için bu sürey le birlikte y aşam a k , o n u n içinde o lm a k ve o n u n la birlikte a k m ak gerekir ki bunu, ne us ne de bilim g e r çekleştirebilir. Ç ü n k ü bilim ve us, sin e m a to g ra fik olarak ç a lışırlar; yani b ir film, art arda d iz ilm iş du rg u n ve b ö lüm sel r e sim lerd en (sé c a n c e ) oluşur. U s ve bilim, filmin akışını d u rd u ra ra k bu resim leri tek tek incelerler ve bir takım bilgiler saptarlar. N e var ki akışın b iz z a t k en d isin i, e ş d ey işle, y a ş a m ı h iç b ir z a m a n k a v
i l ) Henri Bergson, Oeuvres, Edition du centenaire, PUF, Paris, 1963, s.450 vd.
19.3
r a y a m a z la r. D e m e k ki us ve bilim, y aln ızc a durgun ve bölü nebilir o la n m a d d e ü stün e bilgi edinebilirler, y a ş a m üstüne bilgi e d i n e m e z le r . M a d d e n in k a r ş ıs ın a yaşam ı k o y a n ve o n u d a b ö lü m s ü z olan “s ü r e ” ta sarım ıy la ta n ıtla y an B e rg s o ıı, b ü tün yap ıtla rın d a n i c e liğ e k arşı niteliği, ç o k l u ğ a karşı y eğin liğ i, u z a y a karşı za m a n ı sa v u n m u ş tu r . O n a g ö r e e v r e n d e k i lıer değişm e , sayısal bir ç o ğ a l m a d eğ il, bir y e ğ in lik artışıdır. S a n a t o layını da bu b a ğ la m d a d e ğ e rle n d ire n B e rg s o n , sa n a ta ilişkin olarak şunları söyler: “S a n a tın k o n u s u n e d ir? E ğ e r d u y g u la rım ızın , b ilin c im izin ka p ıla rı d o ğ ru d a n d o ğ ru y a g e r ç e k liğ in k e n d i e liy le ça lın sa yd ı, e ğ e r eşya ve k e n d i k e n d im izle d o ğ ru d a n d o ğ ru y a a n la şa b ilse y d ık sa n a ta g e r e k k a lm a y a ca k , d a h a d o ğ ru su h ep im iz sa n a tk a r o la ca ktık; çiin kii o za m a n ru h u m u zla d o ğ a d a im a h ep b irlikte çarp a ca ktı. G ö zle rim iz, b elleğ in y a rd ım ıy la , m ek a n d a n ta k lit ed ilem e z ta b lo la r ç ık a ra c a k ve za m a n d a te sb it edecekti. İnsa n b ed e n in in ca n lı m e r m e rin d e e s k i y u n a n h e y k e lle ri k a d a r güz.el y o n tu lm u ş h ey ke l p a r ç a la rın ı y o lla r d a g ö re ce ktik . İç y a ş a m ım ızın sü re k li m e lo d isin d e n a ra sı ra n eşeli, d a h a ç o k h ü zü n lü , a m a d a im a ö zgün b ir m ü ziğ in s e s le r i ru h la rım ızın d e r in lik le r in d e n gelecekti. Biitiin b u n la r e t ra fım ızd a ve b izd e o ld u k la rı h a ld e h iç b irin i a ç ık ç a d u ym u yo ru z. D o ğ a y la b izim ara m ıza , k e n d im izle k e n d i b ilin c im iz arasına, in s a n la r ın ç o ğ u için kalın, sa n a tç ı ve ş a ir le r için ise ince, a d eta ş e ffa f b ir p e r d e g e r ilm iş g ib id ir ." “...A lg ı h e r y ö n ü d u yu d e d iğ im iz şe y e ku rşılık o ld u ğ u n d a n sa n a tç ı d a sa n a ta bu y ü z d e n d u y g u la rın d a n a n ca k b iriy le ve yalnız, o n u n la b a ğ lıd ır. S a n a tla rın d o h n b a şta n ç e şitli o lm a la rı d a b u n d a n ileri g e ld iğ i gibi, o n la ra o la n y a tk ın lık la r ın a y rılığ ı d a b u ra d a n ka y n a k la n ır. ”ll) B e r g s o n da sanat, g e rç e k liğ e atılan bir ağ, h ak ik ate uzatılan bir m erd iv en d ir; böylece san at g e rç ek lik le yüz y ü z e gelm em izi sağlar; “...B ö y le c e iste r resim , iste r heykel, iste r ş iir y a d a m ü zik te o lsu n sa n a tın te k e re ğ i p ra tik için y a r a rlı ola n sim g eleri, itibari, to p lu m sa l o la r a k k a b u l ed ilm iş g e n e llik le ri ve n ih a y e t g e rç e k liğ i m a s k e le y e n ş e y le r i b ir y a n a b ıra k a ra k b izi g e rç e k liğ in k e n d isiy le y ü z y iize g etirm ek tir. S a n a tta g e r ç e k lik le id ea lizm a ra sın d a k i g ö rü le n ka v g a işte b u n o kta ü ze rin d e b e lire n y a n lış b ir a n la m a d a n d o ğ (1) H .Bergson, Gülme, M EB Y ay., İstanbul 1989, s. 99-102.
194
nnıştur. S a n a t, h iç ku şku y o k ki g e r ç e k liğ i d a h a açık ve do ğ ru d a n , b a şk a d ey işle, d o la y m ışız g ö rü şte n ib a re ttir. Y alnız bu g ö rü şü n a ra lığ ı y a r a r ve çıka rd a n ko p m a sın ı, d u y u y a d a b ilin cin a n a d a n d o ğ m a b ir k e n d in e ö zg ü lü k ve ö ze lliğ in i g erek tirir; ve son o larak d a id ea lizm d e n ile n m a d d i o lm a ya n b ir ya şa m a y ı zo ru n lu kılar. S ö zcü ğ ü n a n la m ıy la hiç o y n a m a d a n d e n e b ilir ki ruhta id ea lizm olunca, y a p ıtta rea lizm va rd ır ve y a ln ız id e a lizm in g ü c ü y le d ir ki g erçe klik le ye n id e n b a ğ kuru la b ilir. ”(l) S a n a t ve ürünlerine gelince b u n la r B e r g s o n ’a göre, “b iric ik ” ve “e v r e n s e r d ir , bilinçli ve sezgisel yaratm alardır, iç g ü d ü le rim iz in krista lle şm iş b iç im le ri, y a da g e ç m iş in şim d id e sürdürülm eleridirler: “...B ü tü n b u n la rd a n sa n a tın da im a “b i r e y s e li” g ö ze ttiğ i so n u c u o rta y a çıkar. R essa m ın ta b lo la rın d a s a p ta d ığ ı şey, b e lirli b ir yerde, b e lirli b ir g ü n ve sa a tte g ö rü lü p d e b ir d a h a g ö rü le m e y e c e k olan renklerdir. Ş a irin e le a ld ığ ı k o n u la r da ken d in in , a m a y a ln ızc a ken d in in olan ve h iç b ir za m a n ke n d in d en b a şk a sın ın o lm a ya n b ir ruh d u ru m u d u r. O yun ya za rın ın g ö z lerim izin ö n ü n e se rd iğ i d e b ir ru hun açılışı, d u yg u ve o la y la rın ca n lı b ir a kışı ve n ih a y e t b ir kez o lu p d a b ir d a h a asla o lm a ya c a k o la n b ir şeydir. B u d u yg u la ra iste d iğ im iz k a d a r g e n e l a d la r ve relim ; b a şka b ir ruhta h iç b ir za m a n ayııı h a ld e o lm a ya ca kla rd ır. Ç ünkü, h ep si tek b ir kişin in d u yg u la rıd ır. Ö zellik le b u n d a n d o layı da sa n a ta a ittirler; çü n kü g e n e llik le sim geler, hatta tip le r hcrgiin gördüğüm üz, ş e y l e r d i r “...S a n a t ü rü n lerin in h iç b iri g e n e l değildir. F a ka t e ğ e r b ir deh a n ın e seriy se ler n ih a y et b ütün d ü n ya ta ra fın d a n ka b ıd edileceklerd ir. N için k a b u l e d iliy o r ve e ğ e r ken d i tü rlerin d e h a kika te n b iric ik se le r g erçe k o ld u k la rın ı h a n g i g ö s te rg ey le b iliyo ru z.'! Ö yle sa n ıyo ru m ki o n la rı y a r a ta n la r g ib i s a m im i o la ra k g ö rm ek ko n u su n d a b izi ç a b a la n u n a sü rü k led ikle ri için. Ç ünkii sa m im ilik salgındır. S a n a tç ın ın g ö rd ü ğ ü n ü ku şku su z te k ra r g ö rem eyiz, h iç o lm a zsa b ü tü n ü y le görem eyiz. F akat eğ e r o g erçe kte n g ördiiyse, ru h u m u zla d o ğ a a ra sın a g e rilm iş olan p e r d e y i a çm a k için s a ıfe ttiğ i çaba b ize k e n d in i ta k lit ettirecektir. Ç ü n kü o n u n y a p ıtı b ize d e rs o la c a k b ir örnektir. Yapıtın h a kika ti d e bize verd iği d ersin etkisin in g ü cü y le ö lçülecektir. O halde, g e r i l ) H. Bergson, Aynı yapıl, s. 103.
ç e k te b ir ikna h a tta b ir d o ğ ru lu ğ a eriştirm e giicii va rd ır sa n a t y a p ıtla rın ın . O n la r k e n d ile rin i d e işte bu g ü çle ta n ıtırla r. S a n a t y a p ıtı n e d e n li biiyiik, se zile n h a k ik a t ne d e n li derin ise, etkisi d e o o r a n d a olur, o o ra n d a e v re n se l olm a ya d o ğ ru gider. D em e k k i b u ra d a k i e v re n se llik so n u ç ta o lu p n ed e n d e d eğ ild ir.',{i) S a n a t türleri arasında kom edi en ö nde gelir B ergson ’a göre; ç ü n k ü k o m e d i türü, sa n a tla yaşam ı birleştirir; in sa n a g ö rü n en in a r k a sın d a k i g ö rü n m e y e n i tanıtır. K oinedi sa n a tı h em g e n e llik le r i g ö ze tm ek , h em d e d ü zeltm ek, ö ğ re tm ek g ib i h ilin çd ışı o la n eğ ilim iy le ö te k i biitiin sa n a tla rd a n ayrılır. Iın d i ko m e d in in sa n a tla h a y a t a ra sın d a sa lla n a n b ir s a n a t tiirii o ld u ğ u n u h a klı o la ra k sö y leriz. Ç ü n k ü bu sanat, h a lis s a n a t gibi, hiç d e ya r a ra sırt ç e v ir m iş d eğ ild ir. G ü lm e y i d ü ze n le m e k le de to p lu m y a ş a m ım d o ğ a l b ir çevre, ta b ii b ir o rta m g ib i ka b u l ediyor; h a tta buy a ş a m ın iç te p ile rin i ko llu yo r. İşte bu n o k ta d a d ır k i to p lu m la b ir b o zu şm a ve y a ln ız d o ğ a y a b ir d ö n ü ş o lan h a lis sa n a ta a rka sın ı d ö n m ü ş b u lu n u y o r ”; “...K o m ik te k i sa ç m a lık, rü y a la rd a k i s a ç m a lığ ın a y n ı d ır " {2). B ütün in sa n la rd a ortak bir özellik olan gülm e, sa natların d a ortak p aydası d u ru m u n d a d ır; çünkü R a b e l a i s ’nin de söyled iği gibi, “y a ln ız g ü lm e in sa n a ö zg ü d ü r” (Le rire est le propre de l ’h o m m e ).
(1) H. Bergson, Aynı yapıt, s. 105-106 (2) H. Bergson, Aynı yapıt, s. 111-120. Ayrıca bkz. H. Bergson, Oeuvres, Edilion dıı Centenaire, PUF, Paris, 1963, s. 483 vd.
196
WALTER BENJAMIN (B er lin , 15.7.1892 -P o rt- B ou y a k ın la r ı, F ra n sa , 26.9.1940)
“H e r ç a ğ b ir so n rakin i ya ln ızca d ü şlem ekle kalm az, am a d ü ş lerken a yn ı zam an da onu u yan m aya da h a zırla r .” W a lte r B e n ja m in
20. y y ’ın ikinci y a r ıs ın d a A l m a n y a ’nın yetiştirm iş o ld u ğ u en ö n e m li yaz ın eleştirm en i ve estetik ku ram c ısı olarak ta nınan W al ter B enjam in, varlıklı b ir m usev i ailesinden geliyordu. Berlin, F re ib u rg im B reisgau, M ü n ih ve B ern kentlerinde felsefe öğrenim i g ö r d ü k te n so n ra I9 2 0 ’de B e r l in ’e y e rle şe re k yazın eleştirm en i ve ç e v ir m e n o la ra k ç a lış m a y a başladı. D a h a ö n c e B e rn Üniv e r site si’nde “D e r B e g rijf d e r K u nstkritik in d e r deu tschen R o m an tik" ( A lm an R o m a n t i z m ’inde S an al Eleştirisi K a v r a m ı) adlı bir d o k to ra tezi vermişti. Ü n iv ersited e k alm ak ta p ek istekli g ö r ü n m e m e k le birlikte, 1928 y ılın d a haz ırlam ış o ld u ğ u “ U rsprung d e s deu tsch en T rau ersp iels” ( A lm a n T ra g e d y a sın ın K ö k en i) adlı y e tk in , a m a alışılm ış ö lç ü tle rin d ışın d ak i d o ç e n tlik tezi F ra n k fu r t Ü n iv e r s ite s i’nce geri çe vrildiğinde , bu isteğinden tü m ü y le v az g eç ti. Y a z ın eleştirileri, St.-John Perse, Proust ve Baudel a i r e ’den çev irile r y ayım lad ı. Y ahudi m istisizm ini inceleyen G ershom Scholem ile ta n ışm a sı d ü ş ü n s e l g e lişim in i ö n e m li ö l ç ü d e e tk ile d i;- K a b a la ’ya, Y ahudi m istisiz m in e ve y aş ay a n Y ahudi d ü ş ü n c e g e le n e ğ in e ö m ü r b o y u ilgi d u y m a sın a yol açtı. 1924'te ta nıştığı S o v y e t film d ire k tö rü A sya L acis önu M arx ve E n gels’i o k u m a y a yöneltti. 19 30’larda artık M a rk siz m i bilen bir kişi o la rak, F ra n k fu rt O k u l u ’nun ku ru cu la rın d an E rnst Bloch ve Theodor A d orn o ile ep ik tiyatronun k u rucusu B ertolt B rech t’ in d ü şü n c ele rin i ta n ım a y a k endini verdi: W . B enjam in 1933 yılın d a A l m a n y a ’yı terk e d e r e k P a r i s ’e yerleşti; e d e b iy a t d erg ilerin d e eleşI ‘>7
liriler ve d e n e m e le r yazm ayı da sürdürdü. I934’te A dorno ve H orkheim er y ö n e tim in d e N e w Y o r k ’da ça lışm ala rın ı sü rd ü re n ve F rankfurt O k u l u ’nun kurduğu “S o sya l A raştırın a Enstitüsü''nün (Institut für S ozia lfo rsc h u n g ) üyesi oldu ve hu k uru lu şu n yayın o r ganı olan “S o sy a l A ra ştırm a la r D e r g is i'nde (Zeitschrift für S o z ialfo rsch u n g ) y a z m a y a başladı. I9 39’d a A lm a n y u rtta şlığın da n ç ık arıla n Benjam in. F r a n s a ’yı A l m a n y a ’nın işgal etm esi ve P a ris’teki evinin G estap o tarafından basılm ası üzerine, İspanyaF ra n sa sınırından g e ç e re k A B D ’ye k aç m a y ı ta sarla m ış; a n c ak Po rt-B o u sınır k entinde polis tarafından G e s t a p o ’ya teslim e d i leceğini ö ğ r e n in c e y a ş a m ın a son v erm ey i seçm iştir. Ö lü m ü n d e n so n ra arkad aşı G ershom Scholem ’in y a rd ım ıy la A d orn o’nun “Schriften" d c (Y a zılar) topladığı y a z ıla rıy la Benja m in ’in estetik alanındaki ön em i 20. y y ’ın ikinci y arısın d a g i d erek artm ış ve çağın ö n d e gelen estetikçilerinden biri sa yılm ıştır. Belli başlı y a p ıtla rın ın tem el s o ru n salın ı, g e le n e ğ in ç ö z ü lm e siy le b irlikte sanatın yeni biçim ve işlevler kazandığı k o nusu o lu ştu rm a k ta d ır. “Alm an T ragedyasın ın K ö k e n i' adlı y a pıtında, top lum daki ortak d eğerlerin ç ö z ü lm e siy le m o d e rn sanatta aleg o rin in gelişim i ara sındaki ilişkiyi incelem iş; 1936 y ılın d a y a z dığı ünlü yapıtı “Tekniğin O lan aklarıyla Ç o ğ a ltıla b ild iğ i Ç a ğ d a S a n a t Yapıtı" (K u n stw erk im Z eitalter seiner T ec h n isc h e n R e p r o d u zie rb a rk e it)’nda ise, teknolojin in g elişm esinin sanatla y a rattığı olan akları v urgulam ıştır. F o to ğ ra f ve s in e m a gibi s a natların gelişm e leriy le, kitlelerin katılım ın a açık b ir sanatın olanaklı kılındığını ileri sü ren Benjam in, b ir ç o k yazısında, B recht’in m ontaj ve y a b a n c ıla ştırm a etm en lerin e d a y a n a n ep ik ti yatro anlayışını da, seyirciyi d a h a etkin ve eleştirel bir k o n u m a yerleştirdiği için sa v u n m u ştu r. G ele n e ğ in ve g e ç m iş kü ltü rü n ö z gürleştirici yönleri üzerinde ö n e m le duran bu sanat filozofu, yin e m e ş h u r olan “Tarih F elsefesi T e zle ri' (G eschich tsp h ilo so p h isch e T h ese n ) adlı y az ısın d a k ap italizm le birlikle y o k olan geç m işin kurtarılm asını am aç lay a n bir tarihsel m add ec ilik ten y a n a o l muştur. M o d e rn yazın ak ım la rın ı ö n e m s e y e n ; Baudelaire, K afka, Proust ve G erçe k ü stü c ü lü k üzerine inc ele m e ler yazan, bu y ö n ü y le de d ö n e m in birço k M a rk sist yazın k u ra m c ısın d a n farklı ve özgün bir y ere sahip olan Benjam in, top lu m eleştirisiyle dil çö-
/(im le m e sin i iç içe ö r d ü ğ ü felsefi yaz ın d e n e m e le rin d e güçlü bir şiirse llik ta ş ıy a n ö z lü ve y o ğ u n bir ü slu p k u lla n m ış tır “G o e th e ’nin G ön ü l A krabalıkları" (G oethes W a h lv e rw a n d t schaften, 1924-25), “ Tek Yönlü Yal" (E in bahnslra sse, 1928), ve ö lü m ü n d e n so n ra y a y ım la n a n “1900’le rd e B erlin Çocukluğu" ( B e r liner K in d h eit um N eu n z e h n h u n d e rl, 1950) ile “A y d ın la n ırla r ” (Illu m in a tio n e n , 1961) gibi y a p ıtla rın d a to p la n m ış ola n d e n e m e le r i n d e o n u n bu ö z g ü n y a k la şım ın ı buluruz. Ç a ğ d a ş e s te tik konuları o n u n yapıtları ç e r ç e v e sin d e ta r tış ılm ış ve y e n i b ir e s te t ik a n l a y ış ın ın o l u ş m a s ı n a Benjam in ö n c ü lü k etm iştir. A lm a n barok trage dyası üze rine bir in c ele m e olan “A lm a n T ra g ed y a sın ın K ö k e n i'nde, top lu m d ak i ortak değerlerin ç ö z ü lm e s iy le y a z ın alanındak i aleg o rin in gelişim i a ra sın d a b ir b ağ k u ra n B enjam in, B a ro k tragedyasını, R o m a n tiz m i ve m o d e rn sa natın g e lişim in i s a n atın a le g o riy e y ö n e l m e s iy le a ç ıkla m ıştır. O n u n geliştird iğ i alegori kav ra m ı L ukâcs, A dorno ve H aberm as gibi sanat filo z o fla rın c a m o d e rn sanatın d e ğ e rlen d irilm esin d e an a h ta r k a v r a m o la ra k nitelendirilm iştir. G e le n e ğ in ç ö z ü lm e siy le birlik te sa natın yeni biçim ve işlevler k a z a n m a sı Benjam in'in d a h a so n rak i y a p ı tla r ın ı n d a ba ş lıc a k o n u s u n u o lu ş tu rm u ş ; “Tek niğin O la n a k la rıy la Yeniden Ü re tile b ild iğ i Ç a ğ d a S an at Yapıtı" adlı d e n e m e s in d e , s in e m a ve fo to ğ ra f sa n atların a ilişkin olarak te k n o lo jin in yara ttığ ı ola n ak la rın sa natın işlev in d e yol açtığı d e ğ işik lik ird e le n m iş tir. S a n a t y ap ıtın ın te knik o la ra k yen id en üre tilebilir o lm a sı (R ep ro d u c tib le ; R e p ro d u z ie rb a rk e it), sanatın bi ricikliğini ( u n iq u e ) o rtad a n kaldıran bir k oşuldur. B enjam in sanat y ap ıtın ın te k n o lo jin in ilerlem esiyle birlikte yitip giden bu ö z e l liğini “a u ra ” te r i m iy le k a v r a m s a l la ş t ır m ış tı ^ O n a g ö re “a u ra ” , m o d e r n s a n a tın a l e g o r ik y ap ısın ın yansıttığ ı p a r ç a la n m ış lığ ın k a rşıtıd ır v e g e ç m iş te yatan g iz em li b ü tü nse lliktir. Ö z g ü n ve ilk o la n ın ifadesi o la n "aura"nın yok o lm a sı, kültü rel m ira sın g e len eksel d e ğ e rin in silinm esi ve gelen e k le beslen e n “d en eyim ”in (E rfa h ru n g ) çö z ü lm e sid ir. B u n a bağlı o la ra k d a sanatın büyü ve a y in d e n k a y n a k la n a n işlevi y o k o lm u ş tu r. A n c a k B enjam in, “au ra"nm yitip g itm e sin i sanat y ap ıtın ın yen i ve p o litik b ir işlev k a z a n m a s ın ın b ir k o şu lu o la ra k d eğ e rlendirir. Y ü k s e k teknoloji o la n a k la rın ın arttığı ç a ğ ım ı z d a s a n a tla rd a d a b ir z e n g in le ş m e g e r
199
ç e k le şm ek le. b ö ylece g e le n e ğ in çö z ü lü şü n ü , k o le k tif ve politik bir sanatın ö n k o şu lu o la ra k u m u tla k a rşıla m a k g ere k m ek te d ir. “A tıra ” nm ve g eleneksel biçim lerin gizem li ve b iricik yapılarının, a lım la y ıc ıd a y o ğ u n la ş m a ve ö z d e ş le ş m e eğ ilim in i d o ğ u r d u ğ u n u ; te k n ik o la n a k la rın y ara ttığı y a b a n c ı la ş t ır ın işlevin ise seyirciyi eleştirel, etkin ve katılım cı bir k o n u m a sü rü k led iğ in i d ü şü n e n B enjam in’e göre, bu an lam da, “te k ” ve “a s ıl” a yönelik ta sarlanm ış bir san at yapılı ile (resim , müzik, heykel gibi) te k nolojinin gereği ç o ğ a ltm a y a y ö n elik tasarlanm ış bir sanat yapıtı (fotoğraf, sinem a, tv gibi) arasında, kitlelerin sanatla ilişkisi açı şın da n ö n em li a y ırım la r vardır. B u g ö rü şle r in d e B ertolt B rech t’in tiyatro ve sa n at a n la y ış ın ın e tk ile rini taşıyan Benjam in, onu n epik tiyatro k u ra m ın d a n hareket e d e rek 1937’de y a z dığı “Ü retici O larak Y azar” (D e r A utor als P ro d u z en t) adlı d e n e m e sin d e “y a z a r-sa n a t y a p ıtı- a lım la y ıc ı” ilişkisi üze rin d e d u r m u ş tu r . B rech t’in tiyatrod a o la y ların akışını ve eylem i k e sintiye uğratan epik yöntem ini, film de kullanılan m ontaj tekniğinin bir u ygulam ası olarak d eğe rlendire n Benjam in, bu y a z ısın d a da, A lım layıcının sanat yapıtı k a rşıs ın d a k i eleştirel tu tu m u n u n te k noloji ç a ğının yarattığı yeni o la n ak la rla geliştirilebileceğini v u r g u la m ış tır. N e var ki B en jam in ’in silinen g eç m iş ile y o k o la n g elenek k a r şısındaki nostaljik tu tu m u o ld u k ç a b u la n ık ve k arm a şık tır. A l m a n y a ’da faşizm d ö n e m in d e g e len e k sel kü ltü r m irasının baskıcı bir nitelik kazanm ası, B en jam in ’in teknoloji, bilg ilen m e ve m o d e rn le şm e y i sa v u n m a s ın a yol aç m ış o la b ile ce ğ in i düşü n e b iliriz . Ö te yan d a n Rus ö y k ü c ü s ü N ikolai Leskov üzerine bir in ce le m esin d e ise g eleneğ in baskıcı o lm a y a n öğeleri üzerinde d u r m uş, ortak sözlü k ü ltürün iletişim k u rm a, d e n e y im ak ta rm a ve alım la y ıc ıy la d o la y sız ilişki k u r m a gibi y o k o la n y ö nle rini g e ç m iş ö zlem iyle dolu bir k ültür nostaljisi içinde hü zü n lü bir dille a n latm ıştır. S özlü k ü ltürün p arçası olan ö y k ü anlatım ı, o n u n için, k ay bolan bir toplum sal varolu ş biçim ini sim geler. A n ca k h içbir za m a n k a y b o la n g eleneği m o d e rn b iç im le re karşı s a v u n m a m ış, yenilikçi ve öncü (av a n t-g a rd e ) yazın, ilgilendiği başlıca k o nulardan biri olm uştur. G e ç m iş in s ü rd ü rü lm e sin i a m a ç lay a n h iç bir geleneğe u m u t b a ğ la m a m a k gerektiğini sö y le y en filozof; y a
_’(K)
ş a n an g e rç ekliği a n la m a k için, m e to d o lo jik olarak, bütün g e le nekle rin e tk isin d e n s ıy rılm a k gere k tiğ in i sa v u n m u ştu r. V aro la n d ü n y a n ın sü rm esin i a m a ç ed inen g ele n e k le rd e n u z a k la şm a k ve ö z g ü r le ş m e k , o n a göre, a y d ın için b ir g ö revdi. 1935 y ılın d a P a r is ’ten y a z d ığ ı bir m e k tu b u n d a şö y le der: “Bu g ezeg en d e n ice u yg a rlık la r kan ve korku için de b a tm ışla rd ır. D o ğ a ld ır ki gezegen im izin kan da n ve korku dan uzak b ir u yg a rlığ a kavu şm asın ı istiyoru z. B e n c e... d ü n yam ız bunun ö zlem in i çekiyor.F akat dü n yam ıza yiiz m ilyonuncu, y a d a d ö r t y iiz m ilyon un cu yaşgün ün de b ile b ö yle b ir a rm a ğ a n su n a b ilecek m iy iz ? Bu, korku verecek d en li kuşkulu ben ce. E ğ e r bunu verem ezsek, gezegen im iz, biz bu dala iyi n iyet ku m kum aların ı b ir gün c e za la n d ıra c a k ve b ize K ıya m e t gününü y a ş a ta c a k tır ..." (B riefe II, 698). İşte bu S on Y argı G ü n ü ’y le k a r ş ı l a ş m a m a k için B enjam in ü z e rin e d üşeni y a p m a k ta n hiçbir z a m a n geri k a lm a m ıştır . G e ç m iş l e ilg ilen m esi, g e ç m iş te n k u r tu lm a k ve o n u n la sıkı bir h e s a p la ş m a k ; b ö y le ce , tarihin akışını, a lış ıl m ış v e artık d e ğ i ş m e z s a n ıla n y o lu n d ış ın d a b ir y ö n e ç e v ir m e k am ac ıy la d ır. O n u n ö n e m verdiğ i “a lın tıla m a ” (K o tasy on) y ö n te m i, geç m işi en y alın g ö r ü n ü m ü y le y a k a la m a k ve o n u n mistifie e d ilm iş yanların ı g ö z le r ö n ü n e se re re k , y a ş a n a n -g ü n ü n iç y ü z ü n ü o r ta y a s e rm e k içindir. G e le n e k karşısın d a g e len e ğ in o la n akların ı k u lla n m a n ın y ö n te m id ir bu. B en jam in ’e göre “K o ta s y o n la r ”, “y o l ken arın da pu su kurm uş h a yd u tla r g ib i aniden ön üm ü ze çık a ra k b izle ri bu y a n lış in an çla rım ızı fa rk e tm e k d u ru m un da b ıra k a c a k ; bizi, bu kabu llen m en in ve in an ışla rım ızın su lta sın d a n k u rta ra c a k tır” (Schriften I, 571).
W alter B en jam in ’e göre, bir san at ürününd eki “ru h ” ile onun d u y u la rd a k i g ö r ü n ü şü birbirleriyle ö y le sin e içten bağ lan tılıd ır ki B au d elaire’in “k a r ş ılık lılık ” (C o rre sp o n d a n c e ) sözcüğü ile ifade ettiği gibi, b u n la r arasındak i ilişki gerektiği kad a rıy la o rta y a kon u la b ild iğ in d e, e k bir y o r u m a g ere k k alm ad a n , birbirlerini a ç ık la y a b ile c e k d u ru m d a d ırla r: “B ir sokağın görünüm ü, b o rsa d a h isse s e n e d i sa tışla rı, b ir şiir, b ir d ü şü n ce... bütün bu n la r a ra sın d a b a ğ ın tıla r vardır. B ir tarihçi, b ir f ilo lo g g ib i bu b a ğ la rı o rta y a ç ı k a ra b ilirsen iz, bütün bu o lg u la r a ra sın d a ayn ı dön em e a it olm anın o lu ştu rd u ğ u ç iz g iy i y a k a la y a b ilirsin iz.” İşte bu a m a ç la B enjam in, ak tü el v arlıkların “görm esin i bilen birinin g ö zle riy le” be201
Limlemesini y a p m a y a y ö n elm iş; bir sanat ü r ü n ü n ü n eleştirisinde, alt-yapıdaki ve üst-yapıdaki bütün öğeleri birbirlerini açıklayacak b ir b iç im d e birlikte d e ğ e rlendirm iştir. O n u n g e ç m iş e du y d u ğ u ilgi, ö /e llik l e B rech t’in y o ğ u n etk isinde olm adığı ilk dönem in d e, tarihsel koşu lların tehdit ettiği bir b ü tü n lü ğ ü gelec eğ e y ö nelik o la rak y en id e n y a k a la y a b ilm e isteğini yansıtır. Eleştirisinin amacı g e ç m iş in d a ğ ılan parçalarını to p a rlam a k , o n u n d o la y sız o la ra k k o nu şa b ilm e sin i ve k end ini y aş an a n g ü n e aktarab ilm esin i s a ğ lam aktır. B enjam in, g eçm işi yalın g ö r ü n tü sü ve b ü tü n lü ğ ü içinde y a k a la y a b ilm e k ve adeta g eç m iş in belleğini o lu ştu rm a k a m a c ıy la b ü tü n ü y le " alın tılam alar" dan (C o tation) o luşa n bir d e n e m e y a z ılab ilec eğ in i ta sarla m ış; b ir ç o k ç a lış m a s ın d a “a lın tıla m a la r”ı to p a r la m a k y o lu y la bir eleştirel b ü tü n lü ğ e v a r m a y a çalışm ıştır. 1925’lerden itibaren A lm a n B a ro k T ra gedy a sı ve R o m a n tiz m ile G oethe, K afka, Proust, G ide, B audelaire gibi yaz arla r üzerine y az d ığ ı d e n e m e ve eleştirileri bu tü r yeni bir eleştiri an layışını yan s ıtm a k tad ır.
W alter Benjam in, B au delaire’in “P a ris T a b lo la rı” (Tableaux p a r is ie n s ) ’nı ve Franz H essel ile birlikte P rou st’un “ Yitik Z am anı A r a y ış" (Â la rec h erch e du te m p s p erdu) adlı yapıtını alm a n c a y a çe v irm iştir. “P a ris T a b lo la rı” ç e v irisin e y a z m ış old u ğ u ö n sö z B enjam in’ in çeviri k o n u su n d a k i ö zg ü n y aklaşım ını iç e r m e k te ve dil a l a n ın d a I 9 6 0 ’Iı y ılla rd a g eliştirilen bazı yeni y a k la şım la rı ö n ce den h ab e r verm ektedir. B audelaire ve P rou st’a olan bü y ü k il gisi o n u n za m a n, geçm iş, a n ım s a m a ve bellek o lg u la rın a d u y d u ğ u ilginin bir parçasıdır. Ö lü m ü n d e n so n ra y ay ım la n an “1900’lerd e B erlin Çocukluğu" (B erliner K indh eit u m N eu n z e h n h u n d e rt) ise B en jam in ’in kendi g eç m iş in e d ö n d ü ğ ü bir yapıl olu p eski z a m a n la rla ilgilendiğini, a n c ak g e le n e k karşıtı b ir tutu m u b e nim sediğini gösterir. Bu k o n u d a “Illu m in a tio n e ri'd i d a şö y le der: “Sözcü ğün g erçek a n lam ıyla ya şa m den eyim in in olan aklı kılın dığı yerde, b ireyin geçm işin deki b a zı b e lirli iç erik ler k o lle k tif geçm işin m a te ry a liyle birliktelik kazan ırlar. T örenleriyle, fe s tiv a lle riy le ritiieller b elleğin bu iki alan ın daki öğelerin h arm anlanm ası ve bunun te k ra r ve tekrar ü retilm esin i sürdürür. R itü eller bu yo lla birik im len d irilm iş yaşam den eyim lerin i gereken za m a n la rd a y e niden can lan dırm akta, ya şa m boyu n ca b elleğ in tu tam akları o la .’02
ra k v a rlık la rın ı sü rd ü r m e k te d ir le r ..." Y ah u d i m istik ürünleri için d e en esk ile rin d e n olan K a b b a la ’y a b a ş la n g ıç ta derin bir ilgi d u y m u ş o la n B enjam in, d a h a sonraları d a M a rk s iz m e y ö n e lm iş o l m a k la b irlikte teo lo jik bak ış açısını ö n e m s e m e y i sü rd ü rm ü ş, ve s a n a t yapıtın ın anlam ını y o r u m la rk e n de m e tni kutsal sa yan bir a n l a y ış a y a k ı n o lm u ş tu r . “ Yazgı ve K a r a k te r'' (Schicksal und C h a ra k te r) ve “Z o ru n E le ştirisi Ü zerin e” (Z u r K ritik der G ew alt) adlı ilk d ö n e m y a z ıla rın d a n b a ş la y a ra k g e liştirm iş o ld u ğ u bu teolojik -fclsefi anlayış, tarih k o n u su n d a k i g örüşlerini özetlediği " l e z le r ” in de de tarihsel m a te ry a list g ö rü şle riy le b irle şm iş olarak ifadesini b u lm u ş tu r. G e liştirm e y e fırsat b u la m ad ığ ı bu tarih te z lerinin a m ac ı, g e ç m iş in ve tarihin, ça ğ ın yaşadığı k ö k lü d e ğ işim in k a v r a n m a s ı y la ö z ü m s e n e re k ge le c e ğ e aktarılm asıdır. A dorno ve L öw enthal ile birlikte F ra n k fu rt O k u lu ya d a Eleştirel K u r a m a d ıy la tan ınan felsefe a k ım ın ın estetik k u ra m c ıla rın d a n biri o la ra k tan ın an W alter B enjam in, g erç ekte g ere k d ü şü n c e s in in g e lişim i g e re k s e d e sa n al anlay ışı aç ısın d an O k u l ’un ö tek i ü y e le rin d e n ayrılır. 1935 y ılın d a H ork h eim er’in A B D ’deki S o s y a l A ra ş tır m a la r E n s tit ü s ü ’ne k atılm a sı için yaptığı ç a ğ rıy a A v r u p a ’d a k a lm a y ı se ç e re k o lu m s u z yan ıt veren B e njam in , Paris k o lu n u n ara ştırm a üyesi o la ra k E n s tit ü ’yle düzenli ilişkilerini sü r d ü r m e k le birlikte, A dorno ile H orkheim er gibi hareketin ö n d e g e le n le riy le a ra sın d a k i g ö rü ş farklılıklarını g id e re m e m iştir. İleri tek noloji ç a ğ ın ın sa n atlar üzerindeki etkileri ve sonuçları k o n u su n d a k i g ö rü şleri ile B ertolt B rech t’e ola n y ak ınlığı, A dorno ile a ra sın d a k i a n la ş m a z lığ ın ve ta rtışm a la r ın te m elin i o lu ş tu r m u ş tu r . A dorno, o n u n teknolojik g e lişim so n u c u n d a sanatların p o litik le ş m e s in e ve k o lle k tifle şm e sin e d o ğ ru bir y öneliş g ö ren iy im s e r y a k l a ş ı m ın ı e le ş tirm iş ; k ü ltü r ü n k itle y e y a y g ın la ş m a s ın ı o lu m l u b u l m a s ı n a karşı ç ık m ış tır. A d o rn o ’ya göre, teknoloji ç a ğın ın ü rü n ü ola n kitle sanatlarının v e p o p ü le r kültürün, iletişim te k n o lo jile rin in ( m a s s m e d ia ) y a y g ın la ş m a sı s o n u c u n d a, sanatı m eta la ş tırd ığ ı ve a lım la y ıc ıla r ın v aro la n d ü z e n e u y m a sın ı sağladığı o lg u su bir gerçektir. T V . S inem a, alt-kültürlerin sanatları b ö ylece kitleyi k o ş u lla n d ır m a k ta ve y ö n le n d irm e k te d ir; sanatta ve to p lu m d a toplu ü retim ve tü k e tim süreci eg e m e n d ir. Bu da g erç ek sa natın ve k ü ltü r ü n y o z la şm a sı ve g id e re k o rtada n k alk m ası d e
201
m ektir. F ra n k fu rt O k u lu ’nun öteki üyeleri sanattaki kitle selleşm en in baskıcı s o n u ç ların a d ikka t çe k erek B e n j a m i n ’den ö nem li ö lç ü d e ayrılm ak la birlikte, “a lle g o ri k u ra m ı' b a ğ lam ın d a o n u n k u r a m s a l y ak la şım ın ı te m el alm ışlardır. B ü tü n y a p ıtla rının a n c a k 1972 y ılından b a ş la y a ra k y a y ım la n m a s ıy la y aygın b iç im d e ta r t ış ılm a y a b a ş la n a n B e n j a m i n , yine de F rankfurt O k u lu ’nun ve M a rk sist K u r a m ’ın sanal ve estetik anlayışının g e liş m e s in e ö n e m li k a tk ıla rd a b u lu n m u ş b ir d ü şü n ü rd ü r. Y az ın eleştirm en i
ve estetik k uram cısı o lm a sın ın y a n ın d a
W alter Benjam in gerçek bir kü ltü r tarihçisidir de. O n a göre, “H er ça ğ ya ln ız b ir son rakin i dü şlem ekle kalm az, am a d iişleyerek u ya nışa d o ğ ru ilerler. K en di sonunu k en di için de taşır." Ç ün k ü “H er çağın d ü şlere dönük b ir yant, çocuksu b ir yan ı vardır." Benjam in ünlü yapıtı “P a sa jla r" m d e r in le m e s in e anlaşılabilm esi için, d ü ş lerin en dipteki kesitlerine ulaşılabilm esi gerektiğini söyler. O n a göre, “H er g erçek sa n a t y a p ıtın d a bu yapıtın , ken din i o rta ya k o yan ın yü zü ne yaklaşm akta olan b ir sabah rüzgarının se rin liğ iyle estiğ i b ir y e r vardır. Bundan çıkan sonuç, çoğu kez ilerlem eye iliş kin h e r tü rlü b a ğ ın tıy ı ışığ ı k ıra rca sın a k ırd ığ ı va rsa yıla n s a natın, ilerlem en in gerçek işlev in e h izm et ed e b ileceğ id ir. İler lem enin a s ıl yu vası, zam an ın akışının sü rek liliğ in d e değil, am a bu akışın k esin tilerin d ed ir." (Pasajlar, 32). Y u karıda d e ğindiğim iz gibi E n stilü ’nün kültür ç ö z ü m le m e le rin d e hep sözü geçen “aura" (hale) k av ra m ın ı “M ekanik Yeniden Ü retim Ç ağın da S an at Yapıtı" adlı ç a lış m a s ı n d a g e liştirm iştir . “A u ra ” , ö zg ü n sanat ürününü çev rele y en ken d in e özgü aydınlık ya da pırıltı olup; sanat ü rü n ü n e biricikliğini ve ö z g ü n lü ğ ü n ü “b u ra d a ve ş im d i' (hic et nunc) k a zandıran d u ygudur. Bu özellik, B en jam in ’e göre, D o ğ a ’da d a var dır; anc ak D o ğ a ’da bu özellik, “ne den li yakın olu rsa olsun, h er h angi b ir m esafenin kendine özgii b ir görü ngü o lu ştu rm a sl’ biçim in d e o rta y a çıkm aktadır. S an atta ise bu erişilm e zlik niteliği sanat ürü n ü n ü n “a « r a ”sının tem el öğelerin d en biridir ve sanatın en başlan gıçta ken d isin d e n o rta y a çık an ritüel ve bü y ü se l bağ lam ile yakından ilintilidir. G erçek sanat ürü n ü n e özgü bu “aura", sanat ürününün y en id en üretilmesi y a d a çoğaltılm ası ile ortadan k a lk maktadır. O n a göre, “B ir sa n a t ürününün biricikliği, onun g e leneğin dokusu için de koııu m lan ışından k o p a rılıp a yrıla m a ya n 2 (M
ö z e lliğ id ir” B u nede n le d ir ki kitlesel yeniden üretim ça ğ ın d a sanal ü rü n ü n ü n “a u ra"d an y o k s u n kalışı, “/i£//e” sizleşm esi y a ln ız c a sa natsal “k a r ş ılık lılığ ın " ( C o rre sp o n d a n c e ) yitirilm esi a n lam ın a g e l m e m e k te , “d e n e y im 'm de o rtad a n kalktığını göste rm ek te d ir. M o d ern to p lu m d ak i kültürel b u n a lım ın bu yanı ü zerinde duran B en jam in ’e göre, “S an a tsa l ü retim de özgünlük, h alislik ölçütü a ra n m a z o lu r olm az, san atın bütün işle v i de tersin e dön ü verm iştir. Sanat, ken d isin e tem el olarak ritiieli alırken, bu değişik lik ten son ra , b ir b aşk a p r a tiğ i ken din e te m e l alm ıştır, siyaseti" M e k a n ik y e n id e n üretim (re p ro d u c tio n ) ile birlikte sanat ç a lışm asının tören se l (kült) değeri yerine, se rg ile m e (teşhir) değeri geçm iştir. B u n u n en iyi örneğini B en jam in ’e g ö re, s in e m a sanatı oluşturur. Bu b a ğ l a m d a sanatın her zam arî belirli bir ö lç ü d e siyasal işlevi o l m a y a b ilir de. A d orno’nun bu k o n ud aki ko rku su ise, kitle topl u m u n d a k i kitle sanatının, g eleneksel o la ra k sanatın hep “n eg a tif' ola n işlev in e d iy a m e trik bir b iç im d e d e ters d ü şe ce k y ö n d e yeni bir siyasal işlev y ü k le n m iş o la b ile ce ğ i; m e k a n ik yen id en üretim ç a ğ ın d a bu yeni sanatın k itlele ştirilm iş seyircisini, o k u y u c u s u n u , d in le y ic isin i yani alım la y ıc ısın ı “sta tu s quo"ya uy u m sağlam ayı iş e d in e b ile c e ğ i idi. Bu n o k ta d a O k u l ’dan farklı d ü şü n e n B en ja m in , “au ra"nm y itirilm iş o lu ş u n a ağıt y a k m a k la birlikte, p a ra d o k s a l b ir b iç im d e , p o litik le şm iş, k o lle k tif le ş m iş o la c a ğ ın ı u m d u ğ u bu yeni kitlesel sanatın ilerici potan siy e lin d en ço k üm itliydi. B u k o n u d a , kişisel o la ra k sin e m a e n d üstrisi ile ilişkileri ç o k u m u t kırıcı o ld u ğ u halde, sin e m a n ın d e v rim c i işlevi k o n u s u n d a hâlâ iyim serliğini sürdüren B rech t’ in k in e y a k ın bir an layış iç indeydi ve ş ö y le d iy o rd u : “Sanatın m ekanik yen id en ü retim i k itlelerin s a n a ta k a rşı te p k ile rin i d e ğ iştirm iş bulun uyor. P ica sso 'ıııın resm ine k a rşı ta k ın ıla n g e r ic i tutum, Ş a r lo ’nuıı film in d e ilerici b ir tepkiye d ö n ü şm ek ted ir. İle ric i tepki, b ir uzm anın a n la yış ve b a k ış ta rzı içinde, kitlen in g ö rse l ve du ygu sal ilgilen im inin b irb iriyle k a y n a şm a sı b iç im in d e o rta y a çık m a k ta d ır... S inem a p e rd e sin d e ise, bu durum , kam unun e le ştire l ve a lım la y ıc ı tu tum larının b irb irin e den k d ü şm esi şe k lin d e k en disin i gösterm ek ted ir." (Illum inationen, 2 36)
H ans M agn u s E nzensberger, “B ir K itle İletişim A ra ç la rı K u ram ın ın O lu ştu ru cu Ö ğ e le r i' adlı y a z ıs ı n d a şö y le der: “D e ğ iş e n 205
ça ğ a u yg u n b ir estetiğ i te m e lle n d irirke n , y e n i iletişim a ra ç la rın ın k u rta rıc ı ve ö zg ü rle ştiric i p o ta n siy e lin i fa r k e d e b ilm iş tek M a rk sist k u r a m c ı W a lte r B e n ja m in ’d ir.” G erçek ten de teknolojik alandaki yeni g e lişm e le rin gelen e k sel estetik yak laşım ları g eç ersiz kıl d ığının a y r ım ın a varan B e n j a m i n , bu gelişm e lerin tem el estetik k a teg orile ri y ık tığ ını ve alışılm ış sta n d artla rı alt üst ettiğini g ö r m üş; kla sik estetik k u r a m ın ç ö k ü ş n ed e n in i ise şöyle dile g e tirm iştir: “K la sik estetik k u ra m ın ke n d isin e te m e l a ld ığ ı b ilg i k u ra m ın ın d a g ü n ü g eç m iştir. E le k tro n ik ile tişim a ra ç la rın ın eg e m en o ld u k la rı ça ğ ım ızd a , n esn e ile ö zn e a ra sın d a esk i ç ö zü m le y ic i ve e le ştire l d ü şü n c e le rin ilg ile n m e d ik le ri y e n i ve kö k lü b ir ilişk in lik d o ğ m u ş b u lu n m a kta d ır. K e n d in e y e te rli b ir sa n a t 'id e a ’s ı u zu n z a m a n d ır ç ö k m ü ştü r.” B e n j a m i n ’in çağın yeni te k nolo jisin e bağım lı o la ra k d o ğ m u ş sa n atlard a ortay a çık a n yeni öz ve biç im in o lu ştu rd u ğ u ilişkileri irdelem esi, kitle kültürü tar tış m a la r ın a yeni b o y u tla r kaz an d ırm ıştır. Y e n id e n ü retim te k niğ inin g id e re k geliştiği ve çe şitlend iği ç a ğ ım ızd a , kitle kü ltü rü n ü ç ö z ü m le m e , bir yandan ü retim in yeni koşulları, bir yan d a n tü ketim ve öle y a n d a n da m esajı ta şıyan aracın k end isi üze rin d en başlay a n ç o k y ö n lü bir y ak laşım ı g e re k tirm ek ted ir. G ü n ü m ü z d e , bir kaset, bir C D , bir T V y a d a bir video, fotoğraf ve sin e m a y a veya yazılı m e d i a ’y a gö re çok dah a vurucu özelliklere sahiptir. ‘‘A u ra ” sonrası sanatın en ö n em li biçim elem a n ı (F o rm e le m e n t) o la ra k k a rş ım ız d a tekniği bulu y o ru z. B e n j a m i n ’in sanat k uram ı b ö y le c e bir d e n e y im (E rfa h ru n g ) k u ram ı o la ra k k a r ş ım ız a çık ıy o r(Y a şan tı-E rle b n is-d eğ il). 1920’lerde “S a n a tın p o litiz e edilm e si” ne k a rşılık o, ‘‘P o litika n ın e ste tik le ştirilm e s i”ni ön erm iştir. “A s ıl ö n e m li o la n n a sıl ç ıp la k d ü şü n m e k g e re k tiğ in i ö ğ re n m e k tir” diyen M a r x ’a, B e n j a m i n şu d ü ş ü n c e y i ekler: ‘‘Ç ıp la k d ü şü n c e le r d iy a le k tik d ü şü n m e n in te m e l ö ğ e le ri o lm a lıd ırla r; çü n kii o n la r k u ra m ın b a şv u rd u ğ u p r a tiğ e ilişkin b ilg ile rd e n b a şk a b ir şe y d e ğ ille rd ir.” Belli bir b ireşim e v a rm a d a n 20.yy M a rk s iz m in in keşfettirici v urg u lam ala rın ı g ö z ö n ü n e alarak ö n e çık an öğretilerin çeşitli g ö rüşlerini h a r m a n la m ış ola n B e n j a m i n , felsefi eleştiriciliğin ö z g ü n bir biçim ini o rta y a ko y m u ştu r. Farklı d ü şü n c ele rin birbiri içine geç m e lerin i sağlayan, sanat eleştirisi a ç ısın d an san atın y a p ısıy la
2 Of)
işleyişini, te k tek s a n a t y a p ıtla rın ın işlevlerini so rg u la y a n d ü ş ü n ü r , M arx ile E n g cls’i, B recht ile L u kâcs’ı, Freud ile V alcry’yi. G e r ç e k ü s tü c ü lü k ile D a d a A kım ını, B audelaire ile F o u rier’yi, B ergson ile P ro u st’ıı bir arada d eğ e rlen d irm e y e ç a lışm ış, e s te tiğ e b ir o lu ş u m sü rec i o la ra k b a k m ış a m a o n u h içbir z a m a n bir s o n a varış o la r a k g ö r m e m iş tir . Y aratıcı bir d ü ş ü n ü r ola ra k k im s e y i iz le m e y e n ; ancak verim li ç a lış m a la rıy la h e m bir yaz ın e leştirm en i h em b ir filozof; hem bir sanat tarihçisi hem de bir sa n at so sy o lo g u sa y ılm a y a h ak k az an a n B enjam in, sanat y a pıtını a lle g o rik y a da m e ta fo rik b ir “g e s ta lf'e çe virerek y o ru m la m ış , o n d a k i “a u ra ”yı b u lu p o r ta y a ç ı k a r m a y a ça lış m ıştır. O n a göre, “B eklen tilerin öncü y a r a tıc ısı olan h er köklii yen ilik h e definin ö tesin e geçm ek du ru m u n dadır" ve “san atın görevi, ancak da h a so n ra k i h ir g elec ek te tam o la ra k doyu m sa ğ la y a b ile ce k b ir istem i, b ir b ek len tiyi ya ra tm a k tır.” Ç ü n k ü yine o n a g ö re sanat, hem d ev rim ci h em de ülo pyacı, to p lu m u n gerisinden gelm ekten ço k o n u n ö n ü n d e g ide n ve to p lu m u n g ereksinim lerinin daha iyi bir d ü z e n le n m e s in e doğru on u y ü re k le n d ire n bir y ap ıy a sahiptir. S a n atlar to p lu m la r a türlü çeşitli ö r g ü tle n m e m odelleri sunarlar; ç ü n k ü h e r sa n at yapıtı kendi içinde b ir tür org an iz asy o n d u r, bir tür yeni y a p ı la n m a ö rneğ idir. Ö te y a n d a n sanat ve ütopya, yaşam ın tü m y a p a y o lg u la rın d a (artifacis) b enz erlik gösterirler. N e var ki “a u n ı'n m yitirilm esi so n u c u n d a, uzay ve /.aman içindeki sanat y a pıtın ın biric ik v aroluşu , y en id e n ü retim (re p ro d u e tio n ) te k n o lo jis in in g elişm e siy le ,y e rin i n e s n e n in o to rite sin e bırakm ıştır. S a n a l y a p ıtın d a n y a y ıla n o ruh y a d a h a v a (ışık), yani “au ra ” solar; ç ü n k ü b iricik ve y in e le n e m e z ola n san at yapıtı, k o p y alarının ç o k l u ğ u y la y er değ iştirm iştir. Y en id e n ü retileb ilirliğ in tehlikeli o la n yanı n e s n e n in o to rite sin in o rta y a ç ıkışıd ır. İşte bu d u r u m g e le neğin sa rsılm a sını, kültürel m ira sın gelen e k sel d eğerinin yokolm a s ın ı d a b era b erin d e getirir.
B en ja m in ’e g ö re bu d u ru m d iy a le k tik olarak sanat yapıtının h e m b a ğ ım s ız la ş m a s ı n ı h e m dc g e rile m e s in i d o ğ u r m u ş tu r . Yin e l e n e m e y e n sanat y ap ıtın ın “a u ra ”sı, o n u b a ş k a la rın d a n ayırted e n h a v a sı, k o k u s u y a d a ışığı, u z a y ve z a m a n algısının k a te gorileri için d ek i sa n at y a p ıtın ın k ült d eğe ri ile o ld u k ç a k a rm a şık bir b iç im d e bağlantılıdır. D u ru m bu o lu n c a “a u ra ”n ın silinişi. 207
o n d a n d o ğ an sanalın ritüel te m e lin in yıkılışı a n la m ın a g elm ek te ve sanalın olanakları d a g ide re k politikanın bir aracı ya da silahı o lu p çıkm aktadır. Bu b a ğ la m d a sanatın politikleştirilm esi ise, B enjam in’e göre, kültür o b je sinin y a b a n c ı l a ş t ı r m a s ı n ı n e n g e l le n m e s in e ve ırksal m itos ile sav aşın faşist bir a n lay ış la e s te tikle ştirilm esin e karşı zo run lu bir s a v u n m a o lu p çıkm ak tad ır. T icari eşyala rın fetişistik ö z e lliklerine , r e k la m la r aracılığ ıy la serim lenen m a rk a lara Benjam in bü y ü k ö n e m verir. D e m e k ki sanat y apıtının tinsel bir sferi sayılan “a u ra”nın y e r in e m e ta fetişizm i g eç m e k te ; insanlararası ilişkilerde bir anlam ı olan “au ra”nın ü s tündeki m istik ö rtü n ü n yerini in san larla e ş y ala r arasındaki çıkar ilişkileri alm a k ta ve b ö y le ce d evrim ci bilincin m o to ru n u olu şturan y a b a n c ıla ş m a d a n k u r tu lm a da b ir y a n a b ıra k ılm ış o lm a k ta d ır. B ir m e ta f e tişiz m in e d ö n ü ştü rü le n “a u ra ” aynı z a m a n d a insanlarla e ş y a la r arasın daki ilişkilere yerini b ır a k m a k ta ve ya b an c ıla şm a d a n k u rtu lm a görevini yerin e g etirem e m ek ted ir. “A y d a lla n ış la r ” ( Illum inationen, 190) adlı y ap ıtın d a B enjam in ş ö y le der: “B ir algın ın n esn esi çe v re sin d e to p la n m ış ç a ğ rışım la r y u m ağı olan 'a u ra ’nın deneyim i, insan ilişk ilerin d ek i ortak yan ıtın ca n sız ya d a d o ğ a l n esne ve insan ara sın d a k i ilişkiyle y e r d e ğ iştirm e sin e dayan ır. B izim b a k tığ ım ız k işi y a d a ken disine b a kıldığın ı du yu m sayan kişi b ize de bakar. B ir n esn edeki ‘a u r a ’yı a lg ıla m a k için onu kuşatm ak a m a c ıyla ç e v r e y e bak tığ ım ız g ib i ken dim ize d e b a k a rız.” S anat yapıtınd aki ritüel güç olan “a u r a ” , insanı belli bir u z a k lığa götürür, m istifie eder, üstündeki ö rtü y ü ritüel içerikle kuşatır. B enjam in’e göre sanatın am acı, “aw ra” nın sanattan u z a k laştırılarak insansal alana y ö n eltilm esidir; b ö y le ce in sa n d a estetik du y g u y aratılm ış olur. Sanat, insan im ge sinin on arılm ası yolunu açar; insanlığın d evrim ci enerjisi, sanatsal fetiş içinde d e p ola n m ıştır. K apitalist üretim ve p a y la şım s ü re c in d e o rta y a çıkan sosy al ilişkilerin in sa n sallık ta n sa p m ış o lm a la rın ı algıla m ası B en ja m in ’ i şeylerin a n tro p o m o rf iz m in e y a da m e tan ın fetişizm ine g ö türm üştür. Ticari m etanın fetişizm i ( C o m m o d i ty fethishism ), insan nitelikleri ile d o n a n m ış ve d u y g u la n ım la rın (e m o tio n ) re zervuarı d u r u m u n a gelm iştir. İşte b ir d u y g u reservuarı olarak sanat, içinde insanlığın tüm in sa n ca çağ rışım ların ı saklar. İnsan li
208
ninin en üstü n b aşarıla rı s a y ıla n insanlığın kültürel kaz a n ım la r ın ın sın ıf ç a tış m a la r ın ın pislik leri için d e (intra feces el urinas) d o ğ d u ğ u n u ö n e süren B enjam in ş ö y le der: “ U yg a rlığ ın tek b ir b e lg e si y o k tu r ki ayn ı zam an da b a rb a rlığ ın d a b ir b e lg e si olm a sın .'’ 19.yy’d an 2 0 . y y ’a g eç işin sancılarını ç o k iyi d u y u m s a y a n , te k n o lo jin in hızlı g e lişim in i h e y e c a n la iz lem iş olan B enjam in, b ü y ü k k entlerin b a ğ r ın d a (m etropolis) bir ö nceki ç a ğ d an bir s o n ra k in e atılan sosyal, e k o n o m ik ve kültürel k ö p rü lerin nasıl etkin b ir y ö n le n d iric iliğ e sa h ip old uklarını g österm iştir. Ç a ğ ın h e m e n b a ş ı n d a (La B elle E poqu e) dem ir, çelik ve ca m ü r e tilm e y e b a ş la n m ış , tic a re t y olları ç o ğ a la n dağ ıtım m e k a n iz m a s ın a k o ş u t bir ü r e tim p a tla m a sı g ö r ü lm ü ş , ilk k ez “m o d a ” kav ra m ı b u r j u v a z i n i n y a ş a m ı n a g e n iş b o y u tla r ıy la girm iştir. A z ın lık h e g e m o n y a s ı g id e re k g ü c ü n ü yitirirken kitle kültürü h ızla serpilm iş ve b u ara d a d a yeni bir b u lu şm a , s a n at/zen a at İkilisinin, teknik y e n ide n ü r e ti m /e k o n o m ik d a ğ ılım İkilisiyle b u lu şm ası ger ç e k le ştirm iştir. 1930’la rd a te k n o lo jin in o la n a k la rın a gen iş ö lç ü d e y e r veren s in e m a ve fo to ğ ra f gibi iki yeni sanatın, g elenekselk la s ik s a n a tla r a g ö re ö n e m li f a r k lılık la r taşıdığını g ö r e n B en jam in , biricikliğ i sarsılan, yen idenü retileb ilirliğ i karşı k o n u lm a z b iç im d e d e v r e y e giren s a n a t yap ıtla rın ın artık d eğişik bir aç ıdan d e ğ e r le n d ir ilm e si g e re k tiğini sa v u n m u ştu r. O n a gö re sanat yapıtı artık g iz em li b ir sis halesi iç inde, y a d a hoş b ir ko ku vey a h ava da, b ir “a u ra ” e ş liğ in d e g ö r ü le m e y e c e k tir. E şy a n ın m etaya, k u lla n ım d e ğ e rin in d e ğ iş im d e ğ e rin e , d e n e y im in ( E rfah ru n g ) y a ş a n tıy a (Erle b n is) d ö n ü ş tü r ü ld ü ğ ü m o d e r n l e ş m e süreci, aynı k ısıtla yıcılığı ve ayn ı g e l i ş m e v e ö z g ü r le ş m e k a rşıtlığ ı ile, y a ş a m ın h e r a la n ın a yay d ığ ı id e o lo jik tra n sfig ü ra s y o n la rı ( d ö n ü ştü rü m le ri) ara cılığ ıy la “e r o s”u b ile m e ta n ın diliyle işlerliğini sürdürebilen bir “seksü a lite ”y e in dirge m iştir. B ö y le c e sa n atta gerç ek ü stü c ü le rin , m e ta f e tişiz m in in e g e m e n liğ i altındaki m o d e rn y a ş a m d a m e ta ö n c e sin d e k i ta rihsel ola n n e s n e ile d ü ş le r a ra cılığ ıy la ilişki k u ra b ilm e ç a b a la r ın ın g e rç e k le ş m e s i a n c a k y a ş a m ın y e n id e n k e n dini d e ğ iş tir e r e k ü re te b ilm e s in e bağlı k ılın m a k ta d ır artık. Ç ü n k ü B en jam in ’e göre, “ Y itirilen h e r şe yin ye n id en kazan ılm ası, h er şe yin y itir ild iğ i y e r d e g e rç e k le ştirile c e k o la n la rla m üm kündür a n ca k .” O n u n B a u d ela ire’e ilgisi de bu nedenledir. S anatın y a sis
209
te m le b ü tü n le şm e k , ya da to plum dışı k a lm a k gibi ikisi d e o lu m su z b ir yo l a y ırım ın d a b u lu n d u ğ u ve ş o k a g irm iş y a ş a m ın ın bir d ö n e m in d e , san atta iletişim sizliğe bo y u n e ğ m e y e n bir sanatçı ol d uğu için B a u d e l a i r e ’e b ü y ü k ö n e m verm iştir. K ala b alık la ra bo y u n e ğ m e y e n , am a kalab alıklardan k aç m a y ı d a doğru g ö r m e y en ; k alab a lık la rın iç in d e y aşad ığı için, m o d e rn y a ş a m ı b irgün onların da anlayabileceği m etaforlarla, allegorilerle dile getirm ey e yö nelen; bun u n için de, k en disind e n k o p u lm u ş eski geleneklerin değil de, m o d e rn y a ş a m ın d e n e y im le r in d e n o lu ş tu ru lm u ş m ela forla rla ze n g in le ştirilm iş b ir dil k u lla n m a y a y ö n e le n şair o lduğ u için B e n j a m i n ’in ilgisini ç e k m iş tir B a u d e l a i r e .
>10
GEORGE SANTAYANA (M adrid, 16.12.1863 - Rom a, 26.9.1952) “Sanat, e k sik siz b iç im d e b etim len e m ey en b ir şeyd ir." G. Sa n ta ya n a , The S en se o f B eauty
İspanyol asıllı am erikalı filo z o f S a n tayan a’nın estetik ve y a z ın e le ştirisin e ön em li katk ıları o lm u ş tu r. O n a göre, g erç ek lik o la ra k ,d u y u la r ım ız la a lg ıla d ığ ım ız şeyi, yani m a d d ey i kabul e t m e m iz g ere k ir. Bilinç, y a ş a m a y a rd ım eder, a m a hiçbir şeyin n e deni ola m az . W illiam J a m es’ın y a n ın d a doktora tezini ta m a m la y a n Santayana, Jam es Ve Josiah R oyce ile birlikte bir felsefe g ru b u o lu ştu rm u ş , 1896’da H a r v a r d ’da iken yazdığı “The S e n s e o f B e a u ty " (G üz ellik D u y u su ) ile estetiğe yeni bir açılım ka z a n d ırm ıştır. İnsanın estetik d u y g u la rın ın yapısını ve öğelerini ele aldığı bu d e n e m e d e , herh a n g i bir şeyi güzel b u lm a nın, “g e r ç e k te b ir id e a l sa p ta m a k ” o ld u ğ u n u ve bir şeyin n eden güzel s a yıldığını a n la m a n ın , geçici idealler, d a h a temel d u y g u la rd a n kay n ak lan a n “g ö re c e sü re k li ve e v re n se l” ideallerden a y ırm ay a olanak verdiğini ö n e sürm ü ştür. Bu tür estetik yetiler ile insanın ahlaksal yetileri a ra sın d ak i ilişkiyi de Santayana, “In terp réta tio n s o f Poetry a n d R e lig io n ”da (Şiir ve D in Y o ru m la rı, 1900) ele almıştır. S a n t a y a n a ’y a göre u s 'u n y aşam ı, y a ln ız zihinsel etkinliklerle sınırlı d eğ ild ir; b ütün d ış a v u ru m la r ın d a us, ilki ve k avra m ın bir birliğini o luşturur. B u n a g ö re us, k endi üze rine d ö n m ü ş ve a y d ın la n m ış bir iç g ü düdür. Bu k u ra m ın pratik ö rneklerini, “T hree P lıilo so p h ic a l P oets: L u cre tiu s, D a n te a n d G oethe" (Uç Felsefi Şair: L ucretiu s, D ante ve G oethe, 1910) adlı y a p ıtın d a verm iştir. K en d i d e y i ş iy le a k a d e m ik y a ş a m ın “d e li g ö m le ğ in d e n ” h o ş la n m ay a n ve b u n ed enle H arv ard Ü n iv e r s ite s i’nden ayrılarak ö lü m ü n e d eğin kalacağı R o m a ’y a y erle şen S a n t a y a n a ’nın dü-
şünc esin d c Latin k ü ltürünün zengin verim leriy le A n g lo sa k so n dün yası a ra sın d ak i anlay ış karşıtlıkları derin g e r ilim le r y a ratm ıştır. T in d ü n y as ın ı b ü tü n ü y le d ü ş ü n c e d e n ib a re t sayan bir felsefi m a ddec iliğe y önelen S a n t a y a n a , katolik ve klasik g e leneklere her za m a n saygı du y m u ştu r. S on y ılların d a d a h a önceki felsefi g ö rü şlerin d e n uza k la şan filozof, d o la y sız k a v ra n a n ö zler kuram ın ı a ç ık la m ış ve iç g ü d ü sel in a n cın d e ğ iş ik bilgi b i çim le rin d e k i işlevini b etim lem iştir. O n a g ö re “ö z a la n ı” , zihnin kesin ve k u şk u d u y u lm a z bilgilerinin düny asıd ır. Ö zler, bir varlığı y a da g erçekliği o la n ,a m a kendi b a ş ın a v a r o lm a y a n tüm ellerdir. R enkler, tatlar ve kok u la rın yanı sıra d ü ş ü n c e im g e le m in d ü şünsel nesneleri de b u n la r arasındadır. “M a d d e a la n ı” ise doğal n esnele r dü n y asıd ır; bu d ü n y a n ın v a r o ld u ğ u savı, v aro lu şla ilgili bütün savlar gibi içgüdüsel inanca (anim al faith) dayanır. S a n t a y a n a ’nın b ü tün felsefesinde ağır basan D o ğalc ılık , m a dd enin, öteki alanlardan ö n c e geldiğini v u rg u la m a sın d a kendini gösterir.(l) G erç e k le rin yaşan a n o la y larla sınırlı o ld u ğ u g ö rü şü n ü sav u n an S a n t a y a n a ’ya göre, bu gerçekleri k a v r a m a k için eleştirel bir y ö n te m e u y m a k ve gelenekçi felsefelerin her türlü k u ra m ın d a n sıy rılm ak gerekir. Ç ü n k ü y a ş a m gerçekleri in sa n a du y u la r a ra cılığıyla verilir; b u n la r d a biçim , renk, tat, katılık, y u m u şa k lık , akıcılık gibi d eğ işik niteliklerdir. G erçe ğ in ö z ü n ü kuran, bu d u y g u la rla sa ğ lan m ış verilerdir. B u verilerin k aynağı d a doğ adır; bu nedenle felsefenin kon u su d o ğ a olm alıdır. G erçekleri k a v ra m a d a k u şk u n u n d a yararı u n u tu lm a m a lıd ır; ç ü n k ü ku şku , bilginin k e sinliğini sağlar. S a n t a y a n a ’y a g ö re insanın g ü v en m esi g ereken tek yol gösterici ilke u s ’tur; algı verileri, e y le m le bağlantılı d ü şünceler, iç g ü d ü ve içtepinin u s ’un b iç im le n iş in d e ö nem li rolleri vardır. Us, insandaki tanrısal bir ö y k ü n m e d ir; o, bütün değerleri kapsar ve b ilim e dayanır. Bu n ed e n le din de u s ’un denetim i altında olm alıdır. F else fe n in başlıc a görevi, to p lu m d a, doğaü stü v a r lıklardan d o ğ a n korkuları o rtada n k aldırm ak, insanı ko rk u n u n değil, e rde m in geçerliliğin e inan dırm aktır. İn sa n la r savaş için değil, erdem li, mutlu y a ş a m a k için üretici d u r u m a getirilmelidir.
( I) George Santayana. The Sense o f Beauty, The M odem Library, N ew York, 1955, s. 19 vd.
212
T e k n i k b u lu şla r d a u lusların birbirlerini ö ldü rm eleri için değil, o n ları d a h a y ü k s e k b ir y a ş a m a a ş a m a s ın a ç ık a r m a k için k u l lan ılm alıd ır.^ H e r şe y d e n ö n c e bir h ü m a n is t ve m o ralist olan S a n t a y a n a ’nın felsefesi, u s ’un v e rim le rin e y ö n e le r e k şiire bilim d en d a h a yakın o lm u ş b ir felsefedir. “The R eason in A r t” (Sanattaki U s ) ’d a sanat felsefesini “The S en se o f B eau ty” (G ü z ellik D u y u s u ) ’de de g ü zellik b u ra m ın ı se rim le y e n filozofa g ö re estetik terimi, son za m a n la r d a ü nive rsite ç e v re le rin d e sanat yapıtları y a da güzel d u y g u s u y la ilintisi b u lu n a n h e r şeye verilen sıradan bir ad olm uştur. O y s a sa n at felse fesin d e n fazla bir şey o lm a y a n estetik, o n d an fark lı b ir disip lin d e değildir. S a n a t yap ıtla rın ın eleştirisi e ğ e r yalnız es te tik le ilişkili ise, bu d u r u m d a o salt form el bir p la n d a kalır; y o k s a b ö y le bir eleştiri bu salt form e l planı aşar ve m oral b ir a n la m a o ld u ğ u gibi, y a ş a m ın d ü ş ü n c e ve e y le m le rin e de tü m ü y le yer v e r m e k z o ru n d a bulunur. S a n t a y a n a ’y a g ö re sanat eleştirisinin am acı, y a rg ıd a b u lu n d u ğ u n e s n en in estetik değerlerini, içinde b ü tü n ü y le bir ara y a getirebildiğ i toplayıcı bir idealde k a v r a m a k o l m a lıd ır. O n a g ö re g ü ze l, k e n d in d e bir değ e rd ir; b a ş k a h iç b ir şeye bağlı o lm a y a n p o z itif bir d e ğ e r o la ra k kendi b ü tünlü ğüne , y ü c e liğ in e k en d i b a ş ın a sa h ip tir ve estetik bir ideale c e v a p verir. G ü z e l aynı z a m a n d a y a p ıtın işlev in e u y g u n lu ğ u d u r; imdi, n e g a tif h e r türlü değer, gü ze lliğ in yapısı içine g irem ez. D a h a sonraları bu s a v ın ın darlığ ın ı g ö r e n S a n t a y a n a , b a ş k a değ e rlere de, ö m e ğ in es te tik ç ile rin d a h a ö n c e d e n y aş adık ları tarihsel d en e y im le re de yer v e r m i ş ve o n la rı a ş m a y a y ö n e lm iş tir. S a n t a y a n a ’nın güzel k a v ram ı ilk ç ağ ın “K a lo k a g a th ia ” id e sin e y ak laşır; çü n k ü h e r iki a n la y ışa g ö re de y a ş a m ın ideali h e r z a m a n , insanın tem el b ir esin k a y n a ğ ı o la ra k k a la c a k ola n g ü z e lliğ e u la ş m a y a ç a lışm aktır. O n a g ö re g ü z e llik yetkinliktir; m o ral d eğ e rlerd en ö n ce gelen ve ağır b a s a n ‘estetik değerler, am acı “ah la k sa l iyinin estetik g erek liliğ in e ” u la ş m a k ola n in sa n y a ş a m ı n ın b ü tü n ey le m le ri içine d a ğ ılm a k ve y a y ı lm a k z o r u n d a d ır (2). S a n t a y a n a ’nın güzeli, bir zev k ve haz (1) G eorge Santayana, Reason in Art, D over Publications, N ew York, 1982, s. 18 vd. (2) G eorge Santayana. The Sense o f Beauty, The Modern Library, N ew York, 1955, s. 31.
a lm a aracı b iç im in d e kavrayan h ed o n ist anlayışı, o n u n sanatı a h lakçı bir te m ele d ay a n d ırm a s ın a ve Sten d h al’de k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m ı z sanatın ahlakçı bir işlevi old u ğ u gibi b ir k a v r a y ış a v a rm a sın a engel olm u ştur. Ç ü n k ü sanatın etk isin d e n d o ğ ru d an d o ğ ru y a a h laka g eçile m e z; ve V alery’nin de dediği gibi moral kaygı, sanata zarar verir. Santayana’ya göre güzellik, yargı o lm a d a n ö n c e al gıdır; bu da on un her şeyden ö n c e bir haz, bir zevk (pleasure) ol d u ğ u n u açıklar; am a bu haz, güzelliğin kurucu ö ğelerin den y a l n ız ca biridir; o n a bunun y an ın d a değeri de e k le m e k gerekir. Sanatın kökenini o y u n d a gören S an tayan a’nın bu h edonist san at a n l a y ış ı S ch iller’in ve G rant A llen ’ın k u r a m la r ıy la birleşir. Bu b ağ la m d a “b ir d e ğ e r ola ra k diişiin ce d e n eden sel (cau sa l) d e ğ il id e a ld ir; ya n i dü şün cel değer, m a dde dü nyasının b ir a ra c ı d eğil, insanın olu şm akta olan den eyim inin sah n elen diği b ir sa h n ed ir" M e k a n iz m in ve id ealizm in b irle şim in d e n o luşa n b ir d ü n y a g ö rü şü n e sa hip b u lu n a n Santayana, güzel a lan ın d a üçlü b ir ay rım a gitm iştir, b un la r: “du yu sal g ü zel ”, ‘fo r m e l g iiz e r ve “an la tım gü zel”dir. Bu kon u d a Santayana şö y le der: “D u yu sal güzellik, s o nucun, ya n i etkinin en ön em li ö ğ esi d eğ ild ir; am a o, en ilksel ve en tem el olandır, aynı zam an da d a en e v re n se ld ir”^ . Bu duyusal ö ğ e o lm a d an , güzel algısı ve d u y g u su da olm az. “F orm el g ü zellik ” k a v r a y ış ın d a Santayana, ço klukta birlik ilkesine b ağlanır ve d u yum la rın tep kisiy le psikolojik tem elini araştırıp inceler. S on o la rak da “ifade gü zelliğ i” gelir ki o n a g ö re bu, “ifade edilen şe y e yüklenen d eğ erlerin ken din de özgün ve köklü b ir olgu sallığındaıı, g erçek liğ in d en başka b ir şe y d e ğ ild ir”(2). Buradaki ifade k a v r a m ın d a “d en eyim ” idesi sö z k o nusudur, y o k sa B. C r o c e ’deki “se z g i” değil. A nlatım (ifade) zihin ta rafından ve olgu n u n k e n disine ek len e n estetik idelerin çağrışım ları ta ra fınd an b i çimlendirilir. S an tayana’ya göre sanat, her zam an o tom atik bir y a ratm a olu p bu n u n beliriş biçim leri de dil sanatları, hare k et sanatları, m üzik, dans olarak ortay a çıkar. S a n a tta hiçbir şey te sadü fe b ırakılm am ıştır; çü n k ü o, iyi bir d ü z e n le m e (org a n iza tio n ) ile y a p ılm ış tır . Santayana’nın bu savını, sa n atta g e lişm e ve s a (1) Aynı yapıt, s. 78. (2) George Santayana, Interpretations o f poetry and religion, Dover Pub lications. N ew York,I960, s. 264 vd.
714
n a t a tinin k a tılm a sı a n la y ış la r ıy la u z la ştırm a k o ld u k ç a güçtür. S antayana b u r a d a zih n e ve h a f ız a y a b a ş v u ra ra k sorunu çözm ey i dener. B ilin d iğ i gibi B ergson da ken d i sanat k u ram ın d ak i "sezgi'' p ro b le m in i “h a fız a -a lışk a n lık " (la m é m o ire -h a b itu d e ) ve “hafızah a tır a ” (la m ém o ire-so u ven ir) k a v r a m çiftine d ay a n a ra k ç ö z m ü ş t ü r . Santayana, sa natç ının m o ral ve teknik bir disipline sahip olm a sı z o ru n lu lu ğ u ü stü n d e te m ellen dirilen bir klasisizm in ta n ım ı n a v arır so n u n d a . O n a g ö re sa n a tta beğeni, e rd e m in bir yüzü, b ir g ö r ü n ü ş ü d ü r ; b a ş k a d ey işle , a h la k sa l y a ş a m ın e y le m le r iy le sa n at a r a s ın d a b ü y ü k ve sıkı bir b ağ vardır; b u n la r birbirlerine k u ş k u s u z d a y a n m a z la r, b a ğ ım sız d ırla r; am a birinin ötek iy le gizli b ir alışv e rişi, birini ö b ü r ü n e b a ğ la y a n gizli bir b a ğ vardır; b ir birleri içine n ü fu z etm işlerd ir. Y a ş a m g ü z e lliğ e d o ğ ru y ö n elm iştir, g ü z e llik de h ü m a n iz m e doğru. Bu b a ğ la m d a d in ’in de sa n a tla g ö r ü n m e z ilişkileri vardır; ç ü n k ü din, top lu m sal d a v r a n ı ş l a r ı n şiirid ir. “E stetik K u ram ının A n a lıa tla rı ola ra k G ü zellik D uyusu ”ııda
S antayana, güze lliğ i şö y le betim le r: “ Ö teki d e ğ e rle r g ib i güzellik d e y a şa m içtep isin in d o la y ım sız ve a çıklan am ayan tepkisin den ve d o ğ a l y a p ım ızın u sdışı k ısm ın dan do ğ a r." Estetik hazzın ayrınu. o n u n b ir ç ık a r a bağlı o lm a m a s ın d a ve ev re n selliğ in d e değil, n e s n e l le ş m e s i n d e y a da d ış l a ş m a s ın d a ( o b je c tific a tio n ) bulunur. !3u n e d e n le g ü z e l, p ozitif, asli(iııtrin sic) ve d ışlaşm ış, n c s n c le şın iş ( o b je c tif ie d ) o la n d ır; b a ş k a dey işle , “G üzellik, b ir şeyin n i te liğ in d en d u yu la n h a şla n m a d ır” ya da “B ir şeyin n iteliğin in b iz d e y a r a ttığ ı h oşlan m adır" Estetiğin üç temel kurucu öğesi var dır: m a lze m e , form ve ifade. Ö te y a n d a n estetik, sanal tarihini ve sa n at felsefesini de içerir; ve b iz im sanat k u r a m ım ız a daha e le ş tirel ve d a h a betim leyici b ir b iç im d e katkıd a bulunabilir. Bu b a ğ la m d a g ü z e llik felsefesi bir d e ğ e rle r kuram ıdır; b u rad a etik ve e s tetik d e ğ e rle r söz k o n u su d u r. M o ral değ e rlerd e rasyonel bir tercih söz k o n u su o lm a k la birlikte, estetik d eğerlerde irrasyonel, hem de en son sın ırd a irrasyonel bir tercih söz ko n u su d u r. E tik değerlerd e ey lem , e s te tik d e ğ e rlerd e ise o y u n idesi eg e m e n d ir. Etik ve estetik d e ğ e r le r a r a s ın d a bir karşıtlık b u l u n m a s ı n a karşın, S an tayan a’ya gö re, b ü tü n d e ğ e rle r a s lın d a estetik tek bir d u y u y a in dirgeneb ilirler. E ğ e r bir n esne k im s e y e haz verm iyorsa, o nun g ü
215
zelliğinden söz ed ilem ez. Ç ü n k ü h erke sin so n su z a değin kayıtsız kaldığı b ir güzellik, te rim ler arası bir çelişkidir. M o ra l d eğe rler g en ellikle n e g a tif ve d a im a uzaktırlar; ahlaksallık k ötülü kten bir kaçışı ve iyiliği izlem eyi gerektirir; o y s a estetik, h o ş la n m a y la il gilidir. Ç ü n k ü “şu ben im h oşum a g id iy o r” ded iğ im zam an, “şu g ü ze ld ir” d e m e k isterim aynı za m a n d a. D e m e k ki güzellik, h o ş la n m a n ın , h a z z ın d ışla ştırılm a s ıy la , n e s n e lle ş tirilm e s iy le ku ru lan b ir şeydir. G ü z e llik , n e s n e lle ş m iş haz d ır, h o ş la n m a d ır (Thus beau ty is co n stitu ted by the o bjectifıcation o f plea su re. It is p le a su re o b je c tifıe d f V).
Santayan a’ya gö re in sanın b ütün işlevleri, g ü ze llik d u y u su n a k a tk ıd a bulunabilirler. A şk denilen tu tk u n u n da bu k a tk ıd a etkisi vardır. T o p lu m sa l içgüdüler, dah a aşağı d u y u m la r, sesler, renkler, elle işlenen m a lz e m e le r vb. hepsinin estetik e tkile rind e n söz ed i lebilir. E ğ er bir form güzelliğinden söz ed e c e k olursak, o zam an, form algısının fizyolojisini, g eo m etrik figürlerin değerlerini, si m etriyi, ve bir çok lu ğun birlik, tek biçim lilik olarak biçim lendirilişini g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ız gerekir. Estetik d e ğerin ana tem ası tekbiçim lilik içindeki ç o k biçimliliktir. Santayana b u n a ö rn ek o la ra k yıldızları gösterir, salt ço k lu ğ u n sa kın c ala rın a değinir; D em o k ra sin in estetiğinden de söz ede n fi lozof, estetik b ir dem o k ra sin in kurulabilm esi için tip değerleri ve ö r n e k değe rler ayırım ını yapar. B u b a ğ la m d a so n su z yetkin lik y a n ıls a m a sın a değ in en Santayana, d o ğ a d a ö rg ü tle n m iş, d ü ze n le n m iş b ir ilkenin varlığını k a b u lü n yararını v u rgular; çü n k ü o n a g ö re ö rg ü tle n m iş bir d o ğa, algılayıcı f o rm la rın k aynağ ıdır. B u n a en güzel ö rnek de heykeldir. D o ğ ad a k i ö rgütlülük örneği sa natlardaki ö rgü tün ilkesini oluşturur. S anatı k uran üç tem el öğe, içerik (m alzem e), form ve ifade, en so m u t g ö rü n ü şü n ü dil ala nın d a bulur. İmdi g ü ze llik d u y u m u z u n o lu şu m u , duyusal m a teryalin, soyut form un ve türlü görü n ü m le riy le ifade, anlatım d e ğerlerinin alım la n m a sıy la o la n ak kazanır. A m a g üze llik her h a lü k a rd a b e tim le n e m e y e n bir şe y d ir.(2)
(1) George Santayana, The Sense o f Beauty, The M odem Library, N ew York, 1955, s. 60 vd. (2) George Santayana, Aym Yapit, s. 260 vd.
216
“E le ş tir e l g e r ç e k lik ” (Critical realism ) öğretisinin ö n d e gelen tem silcilerinden ola n Santayana, bilim, ahlak, sanat ve dinde u y u m lu b ir b ü tü n lü k g ö rm ü ş, b u n u n d a bilinç ve d o ğ a arasındaki e tk ile şim in y a n s ım a la r ı o ld u ğ u n u ö n e sü rm ü ştü r. 19. ve 20. y y ’larda sö z c ü ğ ü n ta m a n lam ıy la A m e r ik a ’da estetikçi b u lm a k n e re d e y se o la n ak sızd ır. A m a E dgar A llan Poe, W alt W hitm ann gibi o za n la r ile E m erson, Santayana gibi d en e m e ci, rom ancı ve psik o lo g filozoflar, y a z ıla rın d a ö ğ retilerinin se rim len m esi sı ra sın d a k endi g ü z e llik a n lay ış ların d a n ve estetik k u ra m la rın d a n söz etm işlerd ir.
217
BENEDETTO CROCE (L’aquila, A bruzzi, 28.2.1866 - Napoli, 20.11.1952) “İyiyi, gü zeli ve sevin ci olduğu g ib i h akikati d e uzak ve kopuk b ir şe y olarak değil, ya p m a k ta olduğunuz ya da y a p a c a ğ ın ız ş e y le rd e arayın." B. C roce, B révia ire d ’E sthétique
Croce, estetiği genel bir dilbilim o la ra k kavrar; çü n k ü böyle bir dilbilimin içine, o n a göre, her türlü ifade g ü c ü olan m edia, insanın k u rduğu sem bollerin tüm formları ve genellikle dil d ed iğ im iz “p a ra d ig m a ” girer. “G ü zellik ” k a v ra m ın ın y e rin e “ifade" k a v ra m ın ı geçiren ya d a “g ü zellik" ile “ifade”yi ö z d e ş le ş tir e n C roce b ö ylece 20.yy. sanat felsefelerinin ço ğ u n u n genel bir g ö r ü n ü m ü n ü serim lem iş oluyordu. Sanat, o n a göre, insan “rın” inin (Spirito) belli başlı fo rm la r ın d a n biridir; b a ş k a d e y işle sanat, “tin"in ça b asın ın , ç a lış m a ve işleyişinin, ü rü n lerin in estetik bir g ö r ü n ü m d e o r ta y a ç ık m a s ıd ır. “Tin" kendisini m antıksal old u ğ u gibi, pratik b ir bi reşim içinde de gösterir; bu ikinci türdeki se rim lem e de insanın e k o n o m ik ve m oral etk in lik türleriyle gerçekleşir. Croce, “T iti'in bu çeşitli g ö rü n ü m le rin i “tin sel etkinlik çem beri" olarak betimler. O n a g ö re her türlü bilginin te m elinde sanal bulunur; sanatın içini dold uran ana m a d d e le r olarak sezgiler de k av ram lardan ö n c e g e lirler. Croce “se zg i” ç ö z ü m le m e sin d e, onu “ifade" ile ö z d e ş l e ş t i r m i ş ve “.vezg/” nin d ışs a lla ştırılm a sın ın ( o b je k tiv a sy o n ). sa n a tç ın ın b i lincinde ortay a çıkıp g ö r ü n m e sin e oranla, ikincil bir d u ru m ol d u ğ u n u ö n e sü rm ü ş ve bu no k ta d a da, yani “sezgi ”nin sanat y a pıtın d a so m u tlu k k a z a n m a sın d a n y a da o n d a y a n s ım a sın d a n ayrı bir anlam ı old u ğ u n o k ta sın d a da k end isine ciddi eleştiriler y ö neltilm iştir. “İfade"nin içeriği, o n a göre, zihnin, pratik y a ş a m ın 219
d ü rtü le rin d e n , arz u ların d a n y a da du y u sa l isteklerinden derlediği iz le n im le rd e n d oğ ar; sanatçının bilincini- y ö nle ndiren sezgiler, bir y a n d a n d u y g u n u n ö te y a n d a n d a im gelerin ürünüdürler. B u n lar bir a r a d a o rta y a ç ık a r la r ve lirik ifadenin birliği içinde erirler. Lirik ifade n in sanatsal b ü tü n lü ğ ü , d u y g u n u n onun içindeki y ayılım ına b ağ lıd ır; ç ü n k ü a n c a k du y g u s a y esin d e b ir im ge, bir sezgi olabilir. İşte bu aç ıda n d a sanat, d u y g u n u n b ir sim gesi olu p çıkar; Croce ş ö y le der: “S e zg iy e tu tarlılık ve birlik kazan dıran du ygu dur; sezg i g erçe k ten ö y le b ir ş e y d ir ki b ir du ygu yu tem sil e d e r ve ancak o d u yg u d a n çık a ra k y a d a onun ü stünde görü nü şe u laşabilir. Bu yü zd e n d e sim gen in p a rla k ışığın ı sa n a tın üstüne “I d e a ” değil, f a k a t ya ln ız c a du ygu tu tabilir; çünkü duygu, b ir tasarım lam a çem b eri, y a n i s a n a t y a p ıtı için d e sın ırla n d ırılm ış b ir soluktur; ve onun için d e solu k tek b aşın a ta sa rım için, ve tasa rım da ya ln ız solu k için b u lun ur ”(1).
C roce’nin bu sa n at öğretisi d a h a sonra Susanne L anger ta ra fın d a n g eliştirilecektir; o n a g ö re de sanat, d u y g u n u n bir sim g esidir. Ç a ğ d a ş İtalyan estetiğinin ö n d e gelen ad larından biri sa y ıla n C roce, y ap ıtla rı ve adıyla, felsefi bir idealizm o la ra k bilinen İtalyan estetik d ö n e m in in de son tem silcisidir. Bu filozofun ö lü m ü n d e n so n ra ü lk e sin d e k im se o n u n y öntem ini te rke tm e y e y a n a ş m a m ış , a n c a k fa rk lılık g ö ste re n çeşitli yeni e ğ ilim le r de o r ta y a ç ı k m a k t a n g eri k a lm a m ıştır . V ico ve H egel gibi d ü ş ü n ü r le r in e tk ile rin i ta şıy a n C roce, V ico ’yu izleyerek “im g e”nin “« j ” d a n , “ ş i i r ” in d e “bilim ”den ön ce geldiğini sa v u n m u ş t u r . “Ş iir” a lan ıy la “us” alanını, “sa n a t” a lan ıy la “fe ls e fe ” alanını b irb irin d en a y ırırke n sa natın ö z e rk liğ in e önce lik ta n ı m ı ş t ı r . C roce estetiğinin tem el so run u sanatın özgüllü ğ ü so r u nudur. O n a g ö re insan tininde varolan iki tür bilgiden, sezgisel bilgi, im geler; m a n tık sa l bilgi ise k a v r a m la r üretir. Sezgisel bilgi, m an tık sa l b ilgiden b a ğ ım sız olu p b u n u n tersi bir d u ru m doğru d e ğildir; çü n k ü bir k avra m , o nu ö n c e le y e n bir sezgi o lm a d a n varo lam az. S an at bilgisi sezgisel nitelikte old u ğ u için sanat o to n o m d u r; ç ü n k ü sanat, tikelin, bireyselin sezgisidir. “E stetica ” adlı
(1) B. Croce, İfade Bilim i ve G enel D ilbilim Olarak Estetik, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1983, s. 2 vd.
220
y ap ıtın ın h e m e n b a ş ın d a y e r alan C r o c e ’nin bu savı, öteki y a pıtların d a d a h a bir d erin leştirilm ek üze re sürekli y e n id e n ele alın m ıştır; b u r a d a C r o c e şö y le der: “B ilginin iki tü rii’vardır: se zg ise l b ilg i ile m an tıksal b ilgi; “fa n ta zi" n in b ilg isi ve “zihnin" bilg isi; bireyselin b ilg isi ya d a evren selin bilgisi, tek tek şe yle rin ya d a on ların ilişkilerin in bilgisi; son uç o la ra k bilgi, ya im gelerin ü re tic isid ir ya da kavram ların C r o c e ’ye gö re sezgi, d u y u m d a ve algıdan farklı o lm a k la b ir likte, ifadeyle, a m a tü m ü y le tinsel b ir ifad e y le karıştırılır. İfad enin s o m u tlu k k a z a n m a s ı, m a d d e s e lle ş m e s i, y an i dışs a lla şm a sı is tencin araya girm esini gerektirir; bu d a sanattaki fo rm ile içerik ayırım ı p r o b le m i o la ra k k a r ş ım ız a çıkar. C r o c e ’y e göre form , sanat yapıtının tem el öğesidir; anc ak tinsel o la ra k kalan ve m a d deselleşm e y en , so m u tlu k k a z a n m a y a n b ir fo rm u k a v ra m a k d a g e r çe kten olanaksızdır. C r o c e ’nin bu sanatsal sezgi k uram ı o ld u k ç a saltık bir öznelciliği se rim lem ektedir; o n a göre, sanat, lirik bir sezgi olu p kişiliğin ifadesidir. Sezgi aynı z a m a n d a bir duy g u o l d u ğ u n d a n , sanat da g erçeklik ten ço k ve ö n c e h ay a lg ü c ü n ü , d ü ş lemi dile getirir. Estetik haz da, seyirci ya d a dinleyicinin, d a h a genel b ir dey işle a lım la y ıc ın ın sanat y ap ılın ın y a ra tıc ısın ın s e z gisini y e n id e n b u lm a s ın a bağlıdır. İşte bu da sa n at eleştirisinin (critique d ’art) görevini, işlevini ve rolünü belirler; çünk ü sanat eleştirm eni, her z a m a n kendisini yazarın “li«” ine ya da zihnine y e rle ştirm e k ve sa n at yapıtını sezgi a ra cılığ ıy la a n la m a k z o ru n luluğun da dır. Bu d a C r o c e ’nin n o rm ativ eleştiriyi m a h k u m e t tiği a n la m ın a gelir; o, sanat eleştirisi ve sa n at tarihi ara sında ço k kesin bir a y rım y a p m ıştır. “S an at tarih i” zo ru n lu o la ra k eleştiriyi içerir; çü n k ü on un görevi herhangi b ir ürünün san ata ait olup o l m adığını belirlem e k y a d a hangi ürün ün sanatsal, hangi ü rü n ü n sa n at dışı o ld u ğ u n u sa p tam ak tır. “E le ştiri” ise sanat yapıtı o la ra k ta nın an ve bilinen bir şe y d en b a ş k a s ıy la ilgilenm ez. C r o c e ’nin sanat b ilg isine katkısı o ld u k ç a ö n em lidir; sanatın oton om isi k u ra m ın a ve f o rm a verdiği geniş yer, s e zg iy e ve sanat yapıtının liriz m in e tanıdığı ö n ce lik b u ra d a sayılabilir. C r o c e ’nin 20. y y ’d a estetiği layık oldu ğu dü ze y e çıkardığı d a söylenir. (1) Aynı yapıt, s. 3 vd.
221
“ifa d e B ilim i ve G en el D ilbilim O larak E stetik” (Estética c o m e scie n z a deH ’e s p rc cssio n e e lingüistica g e n e r a lc ) ’in y e r aldığı “T in ’in F elsefesi" (F ilo sofía dello spirito, 1902)’nin yanında, “E stetik Ö zeti" (B re v ia rio d ’E stética, 1913) bu k o n u d ak i verim lerinin başlıc a la r ıd ır . O n a g ö r e v a rlık , dış b ir şey, d ış s a lla ş m ı ş b ir şey d e ğildir; varlık, tindir, ruhtur; bilinç etkinliğinin kendisidir. D ü şü n c e n in g elişim i çe v rim se ld ir; zihnin k u ra m sa l etkinliği (sezgisel h ay a lg ü c ü , k a v r a m a d a y a n an zeka), so n u n d a pratik bir etkinliğe varır; bu önce, e k o n o m ik , son ra ahlaksal bir etkinliktir, ve pratik e t k in lik de zihni y e n id e n , a m a bu kez z e n g in le şm iş , y e n ile ş m iş ola ra k , k u ram sa l etk in liğ e yöneltir. B öy lec c, tinsel bir g elişm e or ta y a ç ık m ış olur; ö y le ki. b u ra d a her aşam a , bir ön ce k in i h em iç in d e taşır, h e m de on a göre bir ile rlem e dir. A m a B aşlangıçta, tinsel e tkinliğ in ilk biçim ini sanat oluştu ru r. B u n u n için de Croce, in c e le m e le rin in en b ü y ü k kısm ım , b iç im le içeriğin sürekli ve kar şılık lı b a ğ lılığ ı o la ra k g ö r d ü ğ ü s a n a ta ay ırm ıştır. S is te m a tik b iç im d e se rim le m e y e giriştiği “Tin F elsefesi"nde
C roce, d ü şü n c e s in in farklı am a birb iriy le ilişkili iki y ö n ü n ü b e lirler. İlkin, klasik rom an tik felsefenin u sç u lu ğ u n u ö rn ek alan bir felsefi dizge ku rm ay ı am açlar. B u r a d a tem el ilke, linin, sistemin yap ısı ve tarihsel z a m a n içindeki “d a ire selliğ i" dir. T ek gerçek tin d ir ve tin, k en dini iki kuram sal, iki de pratik b a s a m a k içinde di y a l e k ti k b iç im d e geliştirir. Bu b a s a m a k la r şö y le sıralanm ıştır: a) S ezg i (estetik b asam a k ), b) B ü tü n ü n tek olanla, bireyselle sentezi ( m an tık sal b as a m a k ), c) B ireyin istemi, talebi (e k o n o m ik b a sa m ak ), d) B ü tü n ü n istemi (etik basam a k). İlk iki kuram sal b a sa m a k , iki tü r ku ram sa l bilginin o rta y a ç ık m as ın ı sağlar: sezgisel bilgi ile m a n tık sa l bilgi. S ezginin işlevi, n e s n e n in tekliği ile karşı k a r ş ıy a g e lm e n in yo lu n u aç m aktır; k a v r a m ise n e s n e le ri sı n ıf la n d ırm a aracıdır. Y u k a r ıd a d a d e ğ in d iğ im iz gibi, kav ra m lara d a y a n m a y a n se zg iler olabilir, am a sezgilere d a y a n m a y a n k av r a m la r ola m a z ; d o la y ısıy la a n c ak sezgi, yani estetik bilgi, m a n tıksal bilginin te m elini o luşturabilir. C roce estetiğinin temelini k uran “ta sa rım la m a " ile “ifade" ( d ış a v u r u m , a n la tım ) a yrım ı da “k a vra m " ile “sezgi" a r a sın d a k i a y r ım la ça k ışır. C roce’ye göre, k a v ra m sa l olan ta sarım lam a , bu n e d e n le ta n ım la y ıc ıd ır ve n e s neleri ortak ö z e llik le rin e g ö re sın ıfla n d ır m a işlevini görü r; d o 222
layısıyla d a es tetiğ in ve se z g in in d ışın d ad ır. B u n a k arşın “ifa d e” sezgiseldir; am acı d a belirli b ir k o n uyu, yani bir “s e z g iy i” som u t gerçekliği içinde sunm aktır. “İfade”nin içerdiği “a yrım ın d a o lm a ” d u rum u, ö zne y i estetik d e n e y im in çek ird eğini oluşturan som ut b i lim e götürür. C r o c e ’ye göre, tin ’in g elişm e sin in e y le m e y ö nelik son iki b asam a ğ ı iki tür etkinliğin o rta y a çık m asın ı sağlar; bunlar, bireysel olan “ekonom ik etkinlik” ile evrensel olan “etik etkinlik”û t. Birincisi “y a r a r” ilkesin den y o la çıkarken, İkincisini “iy i” ilkesi belirler. G enel b ir “iyi"yi isteyen birey, aynı z a m a n d a kendisi için yararlı o la n ın p eşin dedir. Tin, her se fe rinde d a h a yeni ve dah a yü k se k ev re lerd en g e ç e re k bu basam a kları aşar. G ö rü ld ü ğ ü gibi bu a n layışın , H e g e l ’deki “T in ’in fetıo m en o lo jik g e lişm e s iire c i” ile yakın bir b enzerliği bulun m a k ta d ır. C r o c e ’nin Tin felsefesinde y e r verdiği iki tür k avram sal bil giden birinin, im g e le r üreten d ü şg ü c ü aracılığıy la elde edilen se z gisel bilgi, ötekinin de k a v ra m la r üreten us aracılığ ıyla sağlanan m antıksal bilgi o ld u ğ u n u söylem iştik . C r o c e ’nin özellikle v u r guladığı sezgisel estetik bilgi, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a m antıktan elkile n m e k sizin , mantığı k o ş u llay a b ilm e k tey d i: b u n u n nedeni de, da h a önce sözü nü ettiğim iz gibi, k av ra m sız sezginin o labilm esine karşın, sezgisiz k a v ra m ın o la m a y a c a ğ ıy d ı. Ç ü n k ü sezgisel bilgi, duy g u la ra dayanır, nesnesi de bireydir; bu b ağlam da, estetik sezgi, a n la tım d a n a y rıla m a z ; b a ş k a dey işle , “ifade” ile estetik sezgi örtü şü rle r. C r o c e , “E stetik Ö zeti”ndc (Breviario d ’E stetica) sanatı, d e n e y ö nce si ikili bir b ir e ş im o la ra k ta n ım la m ıştır; bu b ire şim in öğeleri ise, sezgiyle im g e le m in bireşim i ile im g e y le d u y u m u n bi reşim idir. Fiziksel bir olgu değil am a g erç eklik olan sanat, “lirik b ir se zg i”d n . Bu y ü z d e n de sanat, ne kılgısal ne d e ussaldır; o y a l nızca sezgisel bir ifadedir. Sanat, felsefe ve bilim gibi, kav ra m ve ö n e rm e le r sun m az; sanat yapıtının bilgisi insanı, bilm ediği y a şa ntılar, yeni d u y u şla r ve derin d u y g u la rla b u lu şturur. Ç ü n k ü sanat, bir bütün, deney öncesi bir içerik-biçim , sezgi-anlatım , anla tım -güzellik bireşim idir. S a n a l e tkinliğ ine d e n k d üşen d e ğ e r “g ü zellik ”tir. Sanatın özü, y a r a tm a e y le m in d e bulunur; yara tm a da du y g u la rın anlatım ıdır. A n c a k bu ifade, y aln ızc a d u y g u n u n adını verm e kle g erç ek le şm e z; çü n k ü ad lan d ırm a k , g e n e lle m e ve sı n ıfla n d ırm ad a n ö te bir an lam taşım az. O y sa sanal, bireyseli ta
22 t
n ım la r; sanalcı, yapılını o lu ştu rm a d a n ön ce , kendisini y ö n le n d iren d u y g u n u n ne o ld u ğ u n u bilem ez, bu d u y g u y u adland ıram az. Y al n ız c a yara lın a etkinliği sırasında, d a h a ö n c e o n d a belirsiz olarak b u lu n a n d u y g u s a l izler, b ü tü n le n m iş , b elirlen m iş d u y g u la r b i ç im in d e o rta y a çıkar. B ö y le c e d u y g usa llığını dile g e tirm e y e ç a lışan sanatçı, b irey se lliğin i yakalar, g en e llik ve evren sellik te n sıy rılır. C roce’ye g ö r e sa n at yapıtı o lu ştu ru lu rk e n duygu, önce d u y u lu p so n r a d ile g etirilem ez ; şu ya d a bu b iç im d e aktarılam az. İnsanları e ğ le n d ir m e k , o n la rd a bir du y g u uyan d ırıp belli b ir d a v ra n ış a y ö n e l tm e k , belli k a v ra m la rı ö ğ r e tm e k a m a c ıy la y apılan sa natsal etk in lik le r y a ln ız c a “sö zd e sa n a t”Urlar. Y in e de bunlar, g e ne ld e u y g a r lık için, yararlı etkinliklerdir. T a sa rım la r ve sezgiler, m a n tık sa l etk in liğ in ö n cü lü d ü rler; hiç b ir şey ta sarla m ay a n insan, h i ç b i r şey d ü ş ü n e m e z .
A ristoteles n as ıl şiir ile tarihi b irb irin e y a k la ştırıy o rsa , Croce d e felsefe ile tarihi h e m e n h e m e n ö zdeşleştirir; bu y ü z d e n de H e g el’d en y o la ç ık a ra k o n u n tarih felsefesinin izlerini sü rm ü ş ve b u k o n u d a k e n d i ö z g ü n d ü şü n c ele rin i üretm iştir. S a n a t felsefesi ve y a z ın eleştirisi a l a n ın d a asıl başarıyı g ö ste re n f ilo z o fa göre, s a natçı, politik ad a n , p ro p a g a n d a d a n ve felsefe ö ğ retilerinden b a ğ ım s ız b ir y a r a tıc ıd ır ; b u n a k arşılık, sa n a tç ın ın kişiliğ in in k a y nağı, k a m u bilincidir. N ite k im C roce, b ü tü n u sd ış ı, g e r ç e k lik d ı ş ı a n l a y ış la r a k a r ş ı a m a n s ı z c a s a v a ş m ış , ö r n e ğ in “sa n a t için sa n a t ” a n la y ış ıy la m ü c a d e l e etm iştir. O n a g ö re, y az ın eleştirisin in k o n usu, d o la y ım s ız izlenim leri akılcı y a rg ıla r h alin e getirm ektir; s a n a t y ap ıtın ın biç im i ile özü, y ara tıcı d ü ş ü n c e n in birliği içinde k ö k lü b ir b a ğ l a b irb irin e b a ğ lıd ır ve işte b u n u n içindir ki, eleştiri y ö n te m i, b iç im le özü b irbirinden ayırarak in c ele yem ez. “İyiyi, g ü z e li ve se vin ci oldu ğu g ib i h akikati d e uzak ve kopuk b ir şe y o la ra k d eğ il, y a p m a k ta oldu ğu m u z y a d a y a p a c a ğ ım ız ş e y le rd e a ra m a lıy ız ” d iyen C ro ce’de sezgi, y a ln ız c a varlıkları değil, varlıklar a r a s ın d a k i b a ğ ın tıla rı d a ku şa tır; h a t ta b ir b a k ış ta ve akıl y ü r ü tm e y e b a ş v u r m a k s ız ın k a v r a n d ık la r ı ö lç ü d e, sa y ıla r ve g e o m e tr ik biç im le rin özelliklerini a n la m a için de sezgi geçerlidir. G e n e bu a n l a m d a sezgi, e n y etkin fo rm u n u , sa n at y apıtlarının s e y re d a l ın m a s ın d a bulur. İşte bu b a ğ l a m d a sezgi, varlıkları d ı ş a rd a n ta n ım a m ız ı sa ğ lay a n g id im li (d iscu rsif) ve ç ö z ü m s e l (ana224
lilik) bilgiye karşıt olarak, b ize varlıkları kendi ken dilerinde o l dukları b iç im d e tanıtan, içgüdü yü ve sanal d u y g u su n u andını: k e n dine özgü b ir bilm e türüdür. C r o c e ’ye göre felsefe her şeyden önce. “h isto rio g ra fin in yö n te m b iliın sel dıırağt’’d\T (m o m e n t m é th o d o lo g iq u e de l ' his toriographie); b aşka deyişle de tarih bilinci üstü n e bir refleksiyondur, bir “d iişiin ü m le m e ”d\r. Tarihin rolü de, ö z gürlüğün tarihi o lm a k ta n b aş k a b ir şey değildir. K endi k u ram ların ın hepsini birden “sa ltık h isto risizm " olarak adlandırılan C r o c e . bu bağ lam d a dön em inin olgucu ve varoluşçu felsefeleriyle de m üc ade le e t m iş tir.O n a göre, “filo z o f, y ılla rc a m a sa sın ın b a şın d a oturup, y a zı ka lem in in m ü re k k e b in e aklını ta kıp da ‘a ca b a bu m ü rek ke p b en im d ü şü n c e m d e mi, y o k sa b en im d ışım d a m ı ’ d iy e so ra c a ğ ı yerd e, d a r fe ls e fe sistem le rin d e n va zg eç ere k kritik b ir ta v ır alm a lıd ır" Bu b akım dan felsefi reflcksiy ondan y ararlan an yazınsal eleştirinin önem li bir işlevi vardır. Ö te yan d a n tarih bilinci de, sanatlarda, y a zında, po litikada ve tüm insan etk inliklerinde tin ’in yapıla ya da ü rü n e d ö n ü ş e n y ara tıcılığı g ö sterir. A m a bu y ara tıcılık , usdışın ın tüm güçlerini, kendi gö rü nüm leri içinde o rta y a çıkaran saltık bir kendiliğin denlik değildir; bu yaratıcılık tersine, sosyal ve kültürel ortam ın ve aynı z a m a n d a da bilincin verilerinde b ulunan aklın bir ifadesidir, d ışa v u ru m u d u r. Bu b a k ım d an C r o c e , k end isine akıldan sapm ış gibi g ö rü n e n bütün sanal form larıy la m ü c a d e le elm iş ve sanalla klasisizm i savunm uştur. O n a göre, “g erçe klik ta rih ten ba şka b ir şe y değildir"', bilinç, tarihe b ir an lam verir ve bu a n lam la n d ırm a da ö z g ü rlü ğ ü n yollarını gösterir. Ö zg ü rlü k , gelecekle alacağı biç im le r önce d en kestirilem eyen ve sönu o lm a y an bir se rüvendir. K endi kendini yargılay an tarih, “sa ltık b ir iç kin !ik " olup, d oğa değil a m a bir " o lıq r"tur.r )
(*) Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. İsmail Tuııalı, Croce E sieiik ıııo Giriş, İÜ Ed. Fak. Y ay., İstanbul, 1973; Bedrettin Cömert, Crocc'mıı lis tetiği, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara. 1979.
BERTOLT BRECHT (A ugsburg, 10 Şubat 1898 - Berlin, 14 Ağustos 1956) “A s ıl so ru n k a th a rsis y o lu y la se y irc iy i a rın d ırm a k değil, am a o n u d e ğ işm iş b ir in sa n o lm a y a d o ğ ru yö n le n d irm e k tir; d a h a d o ğ ru su , tiy a tro n u n d ışın d a d a k e n d is in i ta m a m la m a sın ı g e rek tire n d e ğ işim le rin to h u m la rın ı o n u n iç in e ek m ektir. ” B r e c h t’ten T r e ty a k o v ’a M ektu p
Oyun
y a z a rı,
şair, tiyatro
y ö n etm en i
ve k uram cısı olarak
B recht, başarılı o y u n la r ı n d a n b a ş k a k u ra m sa l y azıları ve u y g u l a m a d a getirdiği yenilik le rle 20. yy tiy a tro su n a y ön vermiş, g e liştirdiği A ristotelcsçi o lm a y a n ep ik -d iy a le k tik tiy atro a nlay ışıyla tiy a tr o s a n a tın d a d e v r im y a ra tm ış ç a ğ d a ş siyasal ve m a d d e c i ti y a t ro n u n ö n c ü le rin d e n biridir. Y aln ız şiirde değil, o y u n la rın d a ve d ü z y a z ıla r ın d a da k u lla ndığı tem el y ö n te m , u y u m s u z iki d u ru m u y a d a im g e y i karşı k a rşıy a g e tire re k iz ley e n d e yad ırg a tıc ı bir etki u y a n d ı r m a k , o nu d ü ş ü n d ü r e r e k belli bir d u ru m d ak i çelişkiyi b e lir g in le ştirm e k tir. A lm a n y a d ışın d a geçirdiği 1933-47 arasındaki d ö n e m B recht için y a ra tıc ılık b a k ım ın d a n ço k verim li olm u ştu r. S ü r g ü n yıllarının so n larında, yeni te m ellere oturttu ğu tiyatrosunu k u r a m s a l a ç ıd a n g e liştirm e k a m a c ıy la bir dizi ç a lış m a yapan B recht, d a h a 1930’larda M a rx ’i o k u d u k ta n sonra siyasal bir ti y a t r o n u n te m ellerin i ta sa rla m ış ve u y g u la m a y a g eç m iştir. “T i y a tr o Ü zerin e Y a zıla r" (S c hrifte n z u m T hea ter) at)ı altında to p lan an y az ıla rında, öze llik le de “ T iya tro İçin K ü çü k A ra ç " (Kleines O r g a n o n für d as T h e a t e r ) ’da, iç in d e y a ş a d ığ ım ız bilim çağının k e n d i n e ö z g ü tiyatro biçim i nasıl o lm a lıd ır s o ru su n d an yola ç ı k ara k , yeni tiyatro k u ram ın ı geliştirm iştir. O g ü n e d eğ in tiyatroda g e ç e rli ola n ve izleyiciye, sa h n e d e gösterilen olayların gerçek o l d u ğ u izlenim ini verm eyi a m aç lay a n , “y a n ıls a m a ”ya (illusioıı) ve
"ö y kiin m e"y c (m im e sis) dayalı A rislolclesçi tiyatro an layışına karsı y ıkm ıştır. T iy a tronun işlevinin “a rın d ırm a " (katharsis) ol duğunu savunan hu "Y a n ılsa m a T iy a tıo s u 'n u n (Illusionslheater) k a r ş ıs ın a , "y a b a n c ıla ştırm a e tm e n i” ( V e rfrem d u n g s effe k t y a da kısa adıyla V -E ffekl) üzerine kurduğu ep ik tiyatro kuram ını k o y muşun- A nca k yaşam ın ın sonu na doğ ru “e p i k ” sö z c ü ğ ü n ü n to p lumsal açıdan gerekeni verm ediğini, hu sözcüğ ün kendi diyalektik kavram ı için kısır kaldığını g ö rm ü ş ve epik tiyatro y e rin e “d i y a le k tik tiya tro " k av ra m ın ı k ulla nm a yı yeğlem iştir. G en ç lik yıllarındaki ilk yazıları şiir, düzyazı ve tiyatro üş üm eydi: yazar Cari Zuckm eycr. dram a tu rg M ax R einhart, ti yatro o yuncusu H elena W eigel, y ön etm en Erwin Piscator gibi d ö n e m in in ünlü sa n atç ıla rıy la tanışıp iş hirliği y a p m a y a b a ş ladıktan sonra: 1926-27 yıllarında diyalektik m a tery alizm le y a kından ilgilenm iş ve bir yandan tem ellend ireceği yeni tiyatro k u ramı ü zerinde çalışırken, ö bür yan d a n da ü n iv e rsitede Kari K orsch u n d ersle rine katılm ıştır. İlk oyunları an latım cı, d ı ş a v u ru m c u (e x pressionisle ) bir nihilizm izleri taşır; buradan B ü ch n er' in etkisi altında ve tarihle sıkı sıkıya bağlı b ir başkaldırı anlayışına geçer. Seyirciyi d o ğrudan eıkilcm e yerine tiyatronun kendi yapısını d e ğ iş tir m e y e çalışan Brccht epik tiyatro a n layışıyla. gerçeği k av ra n ab ilir kılm ayı a m a ç la m ış ve a n c ak sü r g ü n d e iken uy gulayabildiği bir sa h n ele m e yöntem i geliştirm iştir. Bu y önte m le , sahne karşısında bir “ sokak o la y T ’nı seyre d iy o rm u şç a sın a oturan seyircinin dü şü n se l etkinliğini harekete g e ç irm ey i am aç lam ıştır: "d u y g u la n d ırm a d e ğ il d ü şü n d ü rm e , .öz d e şle şm e d eğ il b ilin çle n m e, d u yg u d e ğ il a k ıT Bunlar, sahnede " u z a k la ştırm a " ya da "y a b a n c ıla ş tır m a " etkisi y a r a tm a y a çalışan oyu ncu kadar salondaki seyirciyi de yönlendiren ilkelerdir. N i tekim o y u n c u la r kendi duygularıyla, canlandırdıkları tiplerin d u y gularını birbirlerine k arıştırm adıklarını oyun b o y u n c a g ö ste rm e k /.orundadırlar. Ç ün k ü a m aç b aşk ala şm a k değil, gösterm ektir. Bilindiği gibi sanaısal bir ifade liirü olan “ep ik“ kökeni y u nanca "sö z" anlam ına gelen "epos" sö z c ü ğ ü n d e n türem iş ve ta rihle önceleri şiir sanatının g elişm e süreci ile ilgili o la ra k k u l lan ılm ış bir k av ra m d ır. İlkse l (prim itif) to p la m la rın yerleşik v aşam a dii/eııine g eçm eleri ve to p lu m d a savaşçı bir sınıfın e g e ’ 2N
m en olduğ u d ö n e m le rd e , o toplum u n benim sediği kahram anlık, k o rk u s u z lu k , cesaret, yiğitlik, büyiik y ık ım la ra karşı dayanıklılık gibi erd e m leri ö v m e k a m a c ıy la o lu şturulan d esian lar epik şiir liirünün ilk örn ek le rid ir vc u zun geçm işi olan her toplulukla görıilüı B a şla n g ıç ta sözlü ed e b iy a t türün ün vc g eleneğ inin ürünü olan hu d estanlar, yazılı e d e b iy a tın başlam asıy la hu g elenek içinde de z a m a n ın k o şu lla rın a u y a ra k varlığını s ü rd ü rm ü ştü r. D a h a sonra o l u ş a n “lir ik ş iir” ile “d ra m a tik şiir" türlerinden ayrılan bu tiirün ö n e m li bir özelliği, ele alınan yaşantının bireysel duygu y o ğ u n lu ğ u n u y an sıtm a , y a da o yaşantıyı o la y larla ca n la n d ırm a y e rine, anlatm a yöntem ini seçm esidir. H o n ıe ıo s T ııı livad a ve Üdiss e ia ’sı, a n o n im bir destan olan D ed e K o rk u t D estanı vc insanlık k ü ltü rü n ü n en eski d estanı sayılan G ılg a m ış bu y ö n te m e örnek verilebilir. 20. y y ’da iki d ü n y a savaşı arasında Bertolt B recht'in k u r a m s a l y a z ıla rıy la g eç erlik k az an a n epik tiyatro anlayışı işte bu anlatı özelliğini b e n im se y e re k A ristoteles'den heri (25 yüzyıl) süren vc B u rju v a tiy a tro su n a e g e m e n olan trag e d y a anlayışına karşı ç ık m ış tır. A r is lo le le s ç i tiy a tro a n la y ış ın ın k a rş ıs ın d a yer alan epik tiyatro bu n ed e n le B rech t’in tiy a tro a n la y ış ıy la ö zdeş sayılm ıştır. O y sa ep ik tiy a tro n u n bazı özellikleri d a h a önce O r taçağ tiyatrosunda. Shakespeare ve ç a ğ d a ş la r ın ın o y u n la rın d a. D o ğ u tiy a tro su n d a da gö rü lm ü ştü r. M o d e rn E pik T iy a tr o ’yu ha z ırla y a n la r a ra sın d a da B rech t’ le birlikte B üchner. W edekind ve P iscator’u a n m a k gerekir. B unun yan ın d a B recht'in oyu n kurma y ö n te m in d e epik tiy a tro yu da içine alan ço k d a h a geniş bir bakış a ç ısın d a n y ara rla n d ığ ı aç ık ç a ortadadır. Bu n ed enle Brccht y a ra tm a k istediği tiya trodan başlan g ıçta “epik tiy a tro “ diye söz et m işse de, d a h a sonrak i y ıllarda “d iy a lek tik tiya tro sö/cüğiinü k u lla n m ış tır . A n c a k k end isi bu k o n u d a d ü ş ü n m e y e b aşla d ığ ın d a n son sözünü sö y lc y in c ev c değin tiyatroyu her zam an bir eğlence, h e y e c a n vc y a ş a m ın tadını ç ık a r m a aracı olarak g ö rm ü ştü r. O ysa tiyatro k u ra m la rıy la , d ü n y a n ın d e ğ işm e siy le , sın ıf ç a tış m a sıy la ve so syalist to p lu m la aynı z a m a n d a ilgilenen birçok kim se, çoğu z a m a n bu ko n u la rla e ğ le n c e arasında bir bağ b u lu n d u ğ u n u görm ek iste m e m iş tir. B recht ise d ü n y a d a hiçbir şeyin sürekli ö ğrenm ek o la y ların hangi y as ala ra göre belirlendiğini ara ştırm ak kadar lenccli o la m a y a c a ğ ın a in a n m ak tay d ı. K endi epik tiyatro kuram ım
geliştirirken de asıl am acı yaz ac ağ ı o y u n la ra k u ram sa l bir tem el haz ırlam ak değil, bu doğ ru ltu d a k i g ö rü şlerin e ters düşen ö n y argıları o rtad a n kald ırm ak , karşı s a v la n çürü tm ek ti. D e m e k o lu y or ki B r e c h t ’in epik tiyatro kuram ı, Aristolelesçi dram atik-trajik tiyatroy a bir tepki olarak o rta y a çık m ıştır. A r i s t o t e l e s ’in tragedya ku ram ın a göre, sahnedeki eylem i izleyen bir seyirci, oyuncuların c a n la n d ırd ık la r ı y aşantıyı p a y la ş ıy o r, bu y a ş a n tın ın dile g etird iği ac ım a ve korku d u ygularıyla “ö z d e ş le y im ” (Einfühlu ng) kurarak bu d u y g u la rd a n arınıyordu (K atharsis). B abasını ö ld ü rerek a n nesiyle evlenen O i d i p u s ’un b ilm ed iği ge rç e k le r o rta y a çık ınca gözlerini kör e d e rek kendini ö lü m e terk etm esi k o n u su n u işleyen o y u n la ö z d e ş le ş e n seyirci, bu olayı y a ş a y a ra k tam b ir a r ın m a y a uğrar; tutku ların d an , h ey e ca n la rın d a n , aşırı isteklerin den kurtulur. D a h a d a ötesi tragedyalar insanı, A r i s t o t e l e s ’e göre, erdem li bir insan o lm a y a yöneltirler. G e n e ld e trajik yazgıları olan oy un k a h ram a n larıy la “ö zd e ş le y im ” kuran izleyiciler, o y u n d a yaşan a n o la y ları y in e le m e k te n de, ders çık ard ık la rı için, k aç ın m ış olu y o rla rd ı. D insel ayinlere özgü bir ken d in d en geç m e y i andıran bu “ola y-o yıtn k a h r a m a n trizle yici" ö z d e ş le ş m e s i B r e c h t ’e göre, seyirciyi e d il genliğe iten bir du ru m d u ve 2 5 0 0 yıldır süregelen kaderci bir d ü n y a g ö rü şü n ü n so nucu ydu. O y s a akıl ve bilim ç a ğ ın d a yaşay a n m o d e rn insan d ü nyay ı değiştireb ilec eğ in in b ilin cindeydi artık; g ö rm e k istem ediği sonuçların p ek ç o ğ u n u nedenleri değiştirerek ortadan kaldırabilirdi. İşle b öy le bir çağ ın sanatı, d o la y ısıy la ti yatrosu, bu bilinçlenm eyi hızlandırabilir, bu n u n son ucu olarak da sanatların en yücesi olan y a ş a m a sa natın a k a tk ıd a bulunabilirdi. B r e c h t bu gö rü şlerin i “M o d ern T iya tro E p ik T iya tro d u r" b a ş lık lı bir y a z ısın d a “d ra m a tik -tra jik tiy a tro " ile “epik tiy a tro ”nun b e lirgin özelliklerini karşılaştıra ra k bir ç iz e lg e y le ö ze tle m iştir. D ah a sonra bu çizelgedeki ta nım la rıyla y e tin m e y ip “d iy a le k tik ti y a tro " k u ram ın ı g eliştiren B r e c h t ’in genel o y u n k u ra m ım , dram a tik -ep ik karşıtlığı yerine, tiyatroyu, to p lu m u n b ir aynası o la ra k gören y anılsam acı (Illusioniste) ve bireyci estetikle, to p lu m u n iler lemişini h ız lan dıran bir d in a m o o la ra k g ören eleştirel ve di yalektik estetik karşıtlığı b iç im in d e ele alm ak d a h a u yg undur. H e r şeyd en ön ce y an ılsa m am ve bireyci estetik d e gerçeklik, g ö rü n ü r ve hesap lanabilir bir ticaret nesnesi olarak algılanır; insan
230
alışk a n lık la rın ı d a içeren d oğ a, ev re n se l, so n su z ve d e ğ iş m e z bir d eğ e rd e d ir; y ü ze y d ek i ayrılık lar ise yöresel renkle r o larak b e n im s en ir. B u a n la y ış a g ö re “öykiiııın e” (m im esis), tek gerçeklik ola ra k d o ğ ay ı taklil eder; s a n a l y a d a tiyatro, arıtılm ış doğa, d e ğ iş m e y e n b ir d o ğ a o la ra k d e ğ işe n y a rı- d o ğ a ile yansıtılır. B ö y le c e s a n a t y ap ıtı, bilin en n e s n e le rin v arlığını a şıla m ış olur. S a n a t ya d a tiyatro, e s in le n m e y i öznel bir yolda, yansıtılan nesnel g e r ç e k le rle iletir. Ö n c e d e n d o n d u r u lm u ş d eğ e rler (saltık, hakikat, aşk, ruh vb.) v a rd ır ve b u n la r alım la y ıc ıy ı k o şu llan d ırırlar. Y a nılsam am ve bireyci estetik, g e n e ld e felsefi bir idealizm in ü stünd e yük selir; î d e a ’lar ile ideoloji, estetik varoluşun temelidir. Bu b a k ış a ç ıs ın a g ö re ev re n , tckilci ve gerekirci açıdan ele a lın m a k ta ve tek y ö n lü bir g ö rü şü n e g e m e n liğ i o rta y a çık m ak tad ır; y in e e v re n d e h erşe y n e d e n - s o n u ç ilkesi ile d e n e tim altın d a d ır düşüncesi eg e m e n d ir. Bu g ö rü şü n en bü y ü k ideali ise so nsuz luk (N irv a n a) ile soylu bir b iç im d e ö lc bilm e ktir. A taerkil otorite g ü c ü n e d ay a n an b i reyci estetik, insanın s o n su z lu ğ a u z a n a n y a ş an tısın a in e b ilm e k için süsleyici bir estetik g ö r ü n ü m ü se rgileyerek y anılsa m ayı d u y u m s a l m ı ş olur. Y in e bu s a n a t a n la y ış ın d a , “137 k u r u lm u ş b ir o y u n ”, kapalı biçim i içinde gere k irc i n ede nle rle gelişe re k d o ru k n o k ta y a aynı d ü z e y d e varan z in c irle m e d u ru m la rd a n ortay a çıkar. Z o ru n lu yargı baş o y u n k işisiyle e ld e edilir. K işiler p sik o lo jik tir ve ç e v r e le riy le ç a tış m a d u r u m u n d a d ırla r; böyle kişilerin b ü tü n lü ğ ü m e ta fiz ik belirtilerle o rta y a çıkar. O y u n u n ideal bakış n o k ta sı da, o y u n k a h r a m a n la r ın ın bak ışıd ır; o la y la rın a k ışın a b a ş r o ld e k i kişilerin g ö z le r iy le b akılır. B ö y le c e ö z d e ş le ş tir m e y o luyla o y u n u n d e m e k islediği se yirc iye kabul ettirilm iş olur. B u ti y a t r o k u r a m ı n a g ö re ideal seyirci, y a k ın d a n tanım a d ığ ı şeylere ta n ıd ık m ış gibi b a k a n seyircid ir; ç ü n k ü böyle bir kim se, so n su z lu k k a v ra m ın ı y ü z e y d e k i g ö r ü n ü ş le r iy le kabul eder. B e r t o l t B r e c h t ’in eleştirel ve d iy a le k tik estetik a n la y ış ın a d a yalı tiyatro k u r a m ın a g e lin c e b urad a, gerçeklik, acı dolu bir in s a n la ş tır m a e y l e m in in çelişkili işlem iy le gösterilir. D o ğ a , insanla b irlikte, ta rihsel g e liş im le ilişk ilid ir ve d e ğ işk e n d ir; çeşitli d a v ran ış b iç im le ri in s a n la ş tır m a o la s ılığ ıy la belli to p lu m sal y a b a n c ıla ş tır m a n ın ara sın d ak i g e r ilim le o rta y a çıkar. S a n a t y a da ti y a tro d o ğ a y a k o ş u t olan, d e ğ işe n b ir d o ğ a o ld u ğ u için, do ğ ay a
2M
ö y k ü n m e (m ım c s is ) de gerçekliğin anc ak bir kısmını ortay a koyar. Ü te yan d a n sanat yapılı, kendi varlığını yaratıcı bir im ge ve nesne olarak kanıtlar. Y ine sanat (tiyatro) e sinle nm eyi olasılı gerçeklerin ö/.ııel-nesncl ilişkileri ile var eder; d eğ e rler incelenir ve y a r g ıla m a la rd a bu lunulur. Bu gö rüşün b enim sediğ i felsefi m a d deciliğe göre tarihsel-toplum sal gerçekçilik, estetik varoluşun te melidir. Y ine bu k u ram a göre, evren ço ğ u lcu açıdan ve olasılıklar gö/. ö n ü n d e bulundurularak ele alınır; evre nin temeli birbiri ara sın d a etkileşim i olan çeşitli n eden lere dayanır. İlerdeki o la sılık lar g eçm işteki dene yle rle anlaşılabilir. D iy alek tik estetiğin en yü k se k ideali, sınıfsız toplum , ö zgürlük, yararlı ve üretken bir biç im d e y a şam aktır. B u n a bağlı olarak d o ğ u rg an lığ ı ve ö zg ü rle ştire n e s nekliği içeren anaerkil y ap ılanm ay ı benim ser. Bu sanat a n lay ışın d a insan y a ş a n tısın ın o la s ılık la r ım ve to p lu m sa l k ıs ıt lam alarını a n lam a k için eleştirel bir estetik d evreye sokulur. “iy i k u ru lm u ş b ir o y u n " ise. açık biçimi iç inde, çeşitli d ü ze y le re d a ğıtılm ış ve doruk noktası se yirc in in u s u n d a o rta y a çıkan bir iş lemin sa p lan m ış noktaları ile o lu şturulur. Z o ru n lu yargı özellik taşıyan oyun kişilerinin ilişkileriyle eld e edilir. B u n u n y a n ın d a insan çeşitli olasılıkların ve n iceliklerin içinde birb irlerin e karşı d a v r a n ışla rın d a çelişkili olarak verilir. B ö y lec e k işilerin b ü tünlüğü eylem in verileriyle belirlenir. E le ştire l ve D iy a le k tik E s tetik k u r a m ın a koşut o y u n u n ideal bakış açısın a gelince, b u ra d a b ü tün o y u n kişilerine d ışa rıdan bakılır; o y u n d a s ö y le n m e k is tenen sanki sınanır; böy lece “y a b a n c ıla ş tır m a ” etm eni ger çek le ştirilm iş olur. Bu o y u n k arşısınd aki ideal seyirci ise. bütün tanıdık şeylere, tanıdık d e ğ ilm iş gibi bakan seyircidir; ç ü n k ü insan g elişim inin her ev resind eki f a rk e d ilm c m iş güçleri a n lam a k ister.
Bertolt B r e c h t ’iıı Diyalektik T iy a tro k u ra m ın d a önem li bir yer tutan “y a b a n c ıla ş tır m a ” ya da " y a d ırg a tm a '' etm eni, seyircinin sahnedeki eylem i nesnel bir uzaklıktan izleyip o kon u d a sağlıklı bir y argıy a varm asını sağlar. Epik o y u n cu lu k tak i "toplum sal ta v ır" (gestus) k avra m ıy la da o y u n c u n u n c a n la n d ıra ca ğ ı kişinin tipik tavrını dikkatle saptam ası, bu nu y ap a rk en de sınıfsal k o num u n u g ö z d e n kaç ırm am ası, bu tavrın anlam ını seyirciye ile tecek b iç im d e abartm ası gereklidir. S a h n e m üziği, ışık, dekor.
k o stü m ve sahne d onatım ı gibi b ütün yard ım cı öğelerin birb irle riyle ve sey irciyle diy a lek tik bir ilişki içinde kullanılm aları ve y a d ırg a tm a etkisin in y aratılm ası d a E p ik tiyatronun iki tem el il kesidir. B r e c h t ’in oy u n la rın ın an g lo -a m e rik a n seyircisine fazla ilginç g e lm e m e s in in nedeni, h e m bu oy un la rın k ara m sar ve tedirgin edici niteliği, h e m de B r e c h t ’in tiyatro anlay ışın ın H o lly w o o d filmleri ve B r o a d w a y o y u n la rı y la k o şu lla n m ış bu in sa n la ra ters g e l m esiydi. B r e c h t ’in g eç de olsa Batı A v ru p a ülkelerinde değerinin anlaşılm ası ve öze llik le aydın ç e v re le rd e b ü y ü k bir h ay ranlık y a ra tm a sın a karşın, S S C B ve öteki sosyalist ü lk e lerd e yeterin ce ta n ın m a m a sı ve çekici b u lu n m a m a s ı, sanal konu la rıy la ilgili parti y ö n eticilerin in o n u bir çeşit biçim c ilik le su ç lam ala rın d an k a y n a k la n m a k ta y d ı. B u n u n y a n ı n d a işçi sınıfı o n u n m esajını y e terince ala m a m ış, y in e bu k o n u d a sosy alist y ö n etim le rin ve b ü ro k ra sin in eng e lle y ic i etkileri, d avra n ışla rı o lm u ş tu r. B r e c h t bu g ü n d ü n y a d a tiyatroyla ilgilenen hem en herkes tarafından y al n ız c a 20. y y ’ın en başarılı b irk a ç o y u n u n u y a z m ış b ir sanatçı değil, aynı z a m a n d a ku ram sa l yazıları ve u y g u la m a d a getirdiği y e n iliklerle de ça ğ ın tiy a tro su n u değ iştirm iş ö n e m li bir ö ncü sayılır. Y a z d ığ ı kırk o yun, sayısız d e n e m e ve k u ram sa l y a z ıy la ç a ğ d a ş ti yatroya- yeni bir y ön verirken belli bir n o k ta d an yo la çıkm ış, g e r çe k le ş tir m e k istediği sanat y apıtla rın a son biçim lerini v erm e den g e r e k e n d ü şü n se l hazırlığı d a y ap m ıştır. T iy a tro tarih çile rin ce g e lişim i üç a ş a m a d a ele a lm a n B r e c h t , 1920-1930 yılları arasında ka la n d ö n e m d e k i birinci a ş a m a s ın d a , b ir y a n d a n k a lıp la şm ış b u r j u v a d e ğ e rle rin i te k ra rla y a n k ö h n e le ş m iş b ir tiyatro an lay ışın a karşı ç ık a r k e n , ö b ü r y a n d a n da aynı a n la y ış a k en d isin d e n ö n c e b a ş k a l d ı r m ı ş B ü c h n e r , W e d e k i n d , K a i s e r , T o l l e r gibi y a za rla rd a n es in le n m iştir. Bu d ö n e m d e k i o y un la rı sert eleştiriler iç e ren, z a m a n za m a n siyasal nitelikte, her za m a n b u rju v a değerlere saldıran o y u n la r o lu p bunların gerisin d e tutarlı bir tiyatro kuram ı ya da belirgin bir siyasal felsefe y o k tu r (B a a l, T ro m m eln in d e r N a ch t, İm D ic k ic h t d e r Stcidte). 1930-40 arasındaki ikinci d ö n e m in d e B r e c h t . M a r x ’i o k u d u k ta n so n ra açık ça siyasal bir ti yatro n u n k uram sa l temellerini tasarlar ve u y g u la m a y a koyar. Bu ikinci a ş a m a d a k en d in i d ü şü n se l b ir disiplin altına alarak “B ilim
11
Ç a ğ ı" na y a ra şır bir tiyatro y a r a tm a y a girişir. B r e c h t ’in ortaya at tığı kuram sal k a v r a m la r ara sın da üze rinde en ço k du ru lan lar ise “E pik tiya tro " ile “ Y a b a n c ıla ş tırm a ” ya da “ Y a d ırg a tm a ” et m enidir. Y u k a rıd a da belirttiğim iz gibi E p ik tiya tro , B r e c h t ’in Pisc a t o r ’dan öğrendiğ i teknik yenilikleri içeren öğretici (didaktik) bir tiyatro türüdür. T iyatro tarihinde bir d evrim sayılan bu E p ik ti y a t r o ’nnn belki de hızla ve gen iş bir kitley e u la ş a m a m a s ın ın bir nedeni de bu aşırıya k aç an öğretici ve e n g a g é sa n at anlayışı o la bilir. Ç ü n k ü bu an layışa d a y a n an tiyatronu n o y u n ala n ın d a o la y lar, d ram atik ve doğal b ir b iç im d e c a nla ndırılm a z; anlatılır ve olup bitenle ilgili bilgiler seyirciye aktarılır. O y sa yü zy ılla rd ır öyk ü le m e y e d a y a n an , olayların akışın a izleyicinin kend isini bı raktığı, p asif bir y o ru m c u o lm a kta n öteye g id e m ed iğ i geleneksel tiy a tr o y a k a rşılık E p ik tiyatro, izleyiciden a k tif katılım b e k lem ekte; y o r u m değil d ö n ü ştü rm e y ap m asın ı istem ektedir. Ç ünkü insan bu an lay ış a göre bir ara ştırm a k o n u s u d u r ve o lu ş u m u içinde ele alınır. D o ğ u ’nun (Çin, Ja p o n ) tiyatro gelene k lerin d e n de y a rarlanan E p ik tiy a tro ’da seyirci, sahnede olup bitenleri bir g ö z lemci olarak izler; am a gördük leri k arşısınd a bir y a r g ıy a varm ası, bir ey lem e geç m e si de beklenir. A yrıca seyirci d ü n y an ın y o rum lan ab ile ce ğ in i değil, değiştirilebileceğini anlar. B u so n u c a var m ak için epik o y u n yazarı olayların çizgisel g elişim ini y a da bir biri ardı sıra akışını bir yan a bırakır, kendi içinde b ü tü n lü ğ ü olan sahneleri yan y a n a getirir. D ü şü n c e n in varoluşu değil, toplum sal gerçek liğin d ü şü nc ey i belirlediği vurgulanır. H erh an g i bir o lu ş u m u n üsty a p ıc a değil de altyapıca belirlenm esi M a rk sist tarih ve top lu m g ö rü şü n ü n tem el ilkesidir. Bu ilkeyi k ay ıtsız k o şu ls u z b e nim seyen B r e c h t , bir a n la m d a kapalı, sıkıca b elirlen m iş bir ti yatro k uram ı o r ta y a k o y m u ş olur. B öy lec e bu katı y apının d ö n ü ş ü m ü ve g elişim i de e n g e lle n m iş olur. E p ik tiy a tr o ’da seyirci d u y g u la rın ö z d e şle şliğ iy le b ü y ü le n m e z ; d ü ş ü n c e n in ve aklın y ö netici g ü cüyle h are kete getirilir. İşte böyle bir tiyatro b içim inin b a şarısın d a en ön em li öğe de "ya dırgatm a" ya da "ya b a n c ıla ş tır m a " etm enidir. B u n u n için E p ik tiy a tro ç ı p l a k ışık kullanır; giysiler, d ekorla r ve m ü z ik bir y an ılsa m a y a ra tm a a m a cıyla değil, sahn ed e k i olayları tarihselleştirm e, onları a ç ık la m a am ac ıy la kullanır. Bu k o n u d a unu tu lm am a sı g ere k e n nokta,
234
B rec h t’in b ü tü n
bu k u r a m s a l a ra ştırm a la rın ın am ac ın ın , ti y a tro y u , d e ğ işm e si g e r e k e n b ir d ü n y a y ı d e ğ iş tir m e d e etkili bir araç d u r u m u n a s o k m a k old u ğ u d u r. İnsanın ve toplu m un d ö n ü ş tü r ü lm e s in d e tiyatro nun o n a g ö re ö nem li bir yeri vardır. B u n e d e n le M a rk sist öğretiyi ben im se d iğ i ilk yıllarda Brecht, aşırı bir y a r a rc ılık ve iş le v se lc ilik k a y g ıs ıy la öğretici o y u n la r y a z m ış ; bu o y u n la r d a tiy a tro n u n işlevini, b ir sorun u, b ir açm azı ortay a alıp se y irc in in b u n a bir ç ö z ü m b u lm a sın ı sa ğ la m a k o la ra k gö rm üştü r. D o ğ a ld ı r ki bu denli g ü d ü m lü ( e n g a g é ) bir sa n at anlayışı alımlayıcı k e s im e bazı y ü k ü m lü lü k le r ve gö rev le r v erm e ktey di. A nca k kapalı b ir y a p ıt özelliğini de taşıyan bu o y u n la r seyircinin yo ru m üretm esin i de e n g e lle m e k teydi. 1940’ 11 y ılların b a ş la r ın d a A v r u p a ’nın içine d ü ştü ğ ü b u n alım
B rech t’in bir süre ku ram sal incelikleri ve ayrıntıları bir y a n a bı raka ra k, d a h a so m u t bir b iç im d e yazdığı o y u n la rla N azi b a r b a r lı ğ ın a karşı d ü n y a y ı u y a r m a k ve h are k ete g e ç ir m e k z o ru n lu lu ğ u n u d u y u m s a m a s ın a n e d e n olm u ştu r. O d ö n e m in gelişen to p lu m sa l ve siyasal olayları B rech t’in o y u n la rın d a d a siyasal k a y g ın ın a ğ ır b a s m a s ı n a yol aç m ıştır. Y u v a r la k K a f a lıla r ve K öşeli K a fa lıla r (" D ie R u n d k ö p fe u n d d ie S p itz k ö p fe " ), Ü ç ü n c ü R e ic h ’ın K o rk u ve S efaleti (“F u rc h t u n d E le n d d es D ritten R e ic h e s " ), Arturo U i ’nin D ik k a te D e ğ e r Y ükselişi ("D er a u fh a ltsa m e A u fstie g d e s A r tu r o U i"), B a y a n C a r r a r ’ın Silahları ("D ie G ew eh re d e r F ra u C a r r a r ”) gibi o y u n la rı o n u n s a v a şa karşı ivedi bir ç ö z ü m a ra d ığ ı d e n e m e le r i sayılır. A ynı d ö n e m d e y a z m ış o ld u ğ u savaş k arşıtı o y u n l a r ı n d a n "M u tte r C o u ra g e u nd ihre K in d er” (C esaret A n a ve Ç o c u k la r ı) ’de Brecht, O tu z Yıl S a v a ş la r ı’m ko nu e d i n m e k te, sa v aş a lan la rın d a g e z e r e k ticaret yapa n, e k m e ğ in i ç ı k a r m a y a çalıştığı s a v a şa k a z a n ç g e tir e c e k bir “iş " gözü y le bakan C e s a r e t A n a ’nın bu u ğ u rd a iki o ğ lu n u yitirm esi an latılm ak ta ve sa v a ş la r d a n kârlı çık a n la rın küçük in sa n la r o lm a d ığ ı se r g ile n m e k te y d i. G e n e 1938’de D a n im a r k a ’da yazdığı G alileo Galiei adlı o y u n u n d a B recht, G alilei’yi ö rn ek alarak bilim adam ının, k e n d is in e u y g u la n a n b a s k ıla r k arşısındak i tu tu m u n u ir d e le m e k te y d i. O y u n u , H itle r A l m a n y a ’sından kaçtıktan sonra D a n i m a r k a ’d a ilk k ez k a le m e alışı, u r a n y u m a to m u n u n A lm a n li z ik ç ile r c e p a rç a la n d ığ ı haberi ile aynı g ü n le re rastlam ışiı. Bilini
a d a m ın ın tek a m ac ın ın bütün e n g e lle re karşın bilim e hiz m et etm ek o ld uğun u savunan B r e c h t , o y u n u n bu ilk b iç im m d e G a Iilei’yi bir k a h ra m an o la ra k gösterm işti. A m ac ı, aynı y ıllarda A l m a n y a ’da u y g u la n a n baskı k arşıs ın d a y ılm a y a ra k yurt içinde ya da d ışın d a, z o r k o şu lla r a ltın d a ç a lış m a la r ın ı s ü rd ü re n sanatçıları desteklem ekti. A B D ’de sa h n e le m e k üzere yapıtı bir kez d a h a ele alan B r e c h t , “D a s L eb en d e s G a lile i' adlı o y un un bu ikinci bi çim in d e , o ara d a a to m b o m b a s ın ın H ir o ş im a ’d a k u lla nılm asının d o ğ u r d u ğ u k o rk u n ç sonuçları y a ş a m ış olan kendisi için artık önem li olanın, ne olursa olsun bilim e h iz m et değil, bilim adam ın ın in s a n lık k a r ş ıs ın d a taşıdığı so r u m lu lu k tu . B u lu şla rın ın e g e m e n güçlerin (Kilise) eline g eç m e sin d e bir s a k ın ca g ö rm ey e n , onların in sa n lığ ın y a r a rın a k u lla n ılıp k u lla n ılm a d ığ ın ı d ü ş ü n m e y e n G a lilei’yi B r e c h t , bu kez kendi zevkleri ve korkuları u ğruna insanlığı satan bir bilim adam ı o la ra k yarg ılam a k tay d ı. B ilim in u y g u la m a y a ve k u lla n ım a ilişkin etik sorunları b u g ü n için de güncelliğini sür d ü rm ek tedir; bir bilim ahlakını te m e lle n d irm e zo run luluğu apaçık ortad a b ulunm a kta dır. B r e c h t ’in sürgün y ılların d a o rta y a çıkan b ir b a ş k a önem li o y u n u da, gen e bir p ara bol(m ese l) biç im in d e olan “D e r g u te M en sc h von Sezuart” ( S e z u a n ’ın İyi İnsanı) idi. D ü n y a n ın y e terince iyi o lu p olm ad ığ ın ı ara ştırm ak için y e ry ü z ü n e gelen üç T anrı o y u n u n so nunda , düny ayı d e ğ iştirm e k z o ru n d a k a lm a m a k için, bu sefalet ve y oksu llu ğ u n o rtasın d a insanoğlu nun iyi o la m a y ac ağ ın ı g ö r m e z d e n geliyorlardı. B r e c h t , içinde y aş an a n d ü zende, h e m iyi insan o lm a n ın , h em de insan o n u r u n a yaraşır bir b iç im d e y a ş a m a n ın olanak sızlığ ın ı se rg ilem e k te y d i. E p ik tiyatro k uram ı d o ğrultusundaki önem li o y u n la rın d a n biri olan “D e r K auk a siseh e K reid ekreis"\ (K a fk a s T e b e ş ir D airesi) A B D ’de b u lund u ğ u y ıllard a yazdı. O y u n d a o rta y a atılan sorun, toprağın ta p ulu sahibine mi, y o k sa onu en iyi biç im d e kulla n an a mı ait o lduğu ydu. B r e c h t b u n a ö rnek o la ra k bir çocuğun, kendisini zor z a m a n la rd a terk eden g erç ek anne sine mi, y o k sa onu alıp her türlü g ü çlü ğ e göğüs gererek bü yüten k ad ın a mı ait olm ası gerektiğini ir deliy o r ve ünlü “te b e şir d a ir e s i' d eneyi ile h e r şeyin o nu en iyi d eğerlend irene verilmesi gerektiğini savunuy ordu. O y u n d a bu d e neyi g erç ek le ştiren “y o k su lla rın y a r g ıc ı" A z d a k , B r e c h t ’in ö lü m
236
sü z o y u n k a h r a m a n la r ın d a n biri oldu. B irer b aş y ap ıt sayılan tüm bu o y u n la rın d a B recht, geç m iş tek i d o g m a tik ö ğretici tiyatro a n layışını terk e d e rek , b u n u n yerini artık o y u n u n s o n u n u açık bı ra k m a k suretiyle iz leyiciye belirli soru lar y ö nelten ve ç ö z ü m ara y ıp b u lm a a m a c ıy la o n u belirli d ü şü n c e le r y ö n ü n d e harekete g e ç ir e n yen i bir tiy a tro a n la y ış ın a b ıra k m ıştı. K işiliğ in ikiy e b ö lü n m e si m otifini sık sık k u lla n a r a k iki ayrı kişilikteki o y u n c u tip le m esini, insanın çok y ö n lü lü ğ ü n ü g ö ste rm e k isteyen bir diyalektik a n l a y ış a d a y a n d ır m a k t a y d ı: “B a y P u n tilla ve U şağı M a t t f ’ (H err P u n tilla ü nd sein K n e c h t M atti); “ Yedi B ü yü k G ü n a h ” ( D ie Sieben T o d s ü n d e n ) . Bu oyu n la rın h e m e n h e p s in d e B r e c h t’in za m a n ve y er o la ra k g e ç m iş e ve d eğ işik bir ç e v r e v e y ö n e lm e s in in k en d isin e her b a k ı m d a n yaratıcı bir ö z g ü r lü k kazan d ırd ığ ı g ö rülür. Bu ö zgürlük, o n u ivedi s o ru n la rın sın ırlayıcı ç ö z ü m k a y g ıs ın d a n kurtarm ış, in sa n sorun larını y e n id e n akılcı bir y a k la ş ım la e v re n sel boyutları iç in d e ele alm asın ı sa ğ lam ıştır. B azı tiyatro k u r a m c ıla rı ve eleştirm en le r, B rech t’in ti y a t r o s u n d a sey ircinin o y u n k işileriyle ö z d e şle y im k u rm a m a la rı için b a ş v u ru la n “y a b a n c ıla ş tır m a e tm e n i”nin, özellikle so m u t y a şantın ın b ü y ü k bir z e n g in lik le kendini gösterdiği bu o lg u n lu k d ö n em i o y u n la rın d a , belli ö lç ü d e bir ö z d e şle şm e y i ve d u y g u la n m a y ı ö n le y e m e d iğ in i ileri sü rm ü şle r; bunu B recht’in k uram ı ile u y g u la m a s ı ara sın d a o r ta y a çıkan bir tutarsızlık olarak d e ğerle n d irm işle rd ir. G e r ç e k te n de bu o y u n la rd a rastlanan sevgi g ö rü n tü le ri, in sanın iç in d e y aşadığ ı k o r k u n ç g erçekliğin e n g e lle m e s in e karşın ortak b ir b ilinçle ve aklın g ü d ü m ü y le g e le ce k te y ara tıla b ile cek m utlu bir d ü n y a n ın görüntüleridir. B rec h t’in b ü y ü k b aşarısı, o n u n d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n ö z ü n d e yatan ve y a ş a n a n z a m a n la g e le c e k za m a n , olgu la rla beklentiler, gerçeklikle d ü ş ara sındaki gerilim i ve ilişkiyi gö rm esi, bu d iy a le k tik devinim i o y u n la rın ın itici g ü c ü o la ra k k u lla nm a sıdır. K endisi de bu yüzden, in a n d ığ ı ve g erç ek le ştird iğ i tiyatro b iç im in e E p ik tiyatro yerine D iy a le k tik tiyatro d e m e n in do ğ ru olacağ ını belirtm iştir. O n a göre, “B ilim ça ğ ın ın tiy a tro su , d iy a le k tiğ i ta t a lın ır b ir d u ru m a g e tire c e k tir; çü n k ü b ü tü n sa n a tla r, en ü stü n s a n a t o la n y a şa m a s a n a tın a h iz m e t e d e rle r.” 20. y y tiyatro a n la y ış ın d a g e rç e k bir d e v rim yaratan B rech t’in eşi H elene W eigel .ile b irlikte ku rm uş .M/
o ld u ğ u “B erliııer E n se m b le ”, ç a ğ d aş tiyatro nun en ö nem li eğitim k u ru m la rın d a n biri sayılır. O, tiyatro sa n alına ilişkin k u ram sa l y a zıların d a , b a ş la n g ıç ta “eğ len d irici tiy a tro ”dan y a n a oldu; daha so n ra kalem e aldığı “L e h rstü c k ”\e td c ise, salt öğretici am açlı ti y atro d a n u za k la şarak , “ta t alına y o lu yla ö ğ re tm e” a m a c ın a y ö neldi. Ç ün k ü o n a göre, “K e n d isi g ü ld ü re m ey en b ir tiyatro, h a lin e g ü lü n e ce k b ir tiy a tro d u r.” B r e c h t şöyle der: “Ö yle za m a n la r o lu r ki in sa n o lm a ile d ü n ya n im etlerin d en y a ra rla n m a a ra sın d a seçim y a p m a k zo ru n d a k a lırsın ız; işte bu se ç im i k işin in d ü n y a g ö rü şü b e l i r l e r “T o p lu m la ve onda o lu p b ite n le rle b a ğ la n tısız h iç b ir şe y y o k tu r”', “T iya tro d a y a ln ızc a o la yla rı izley ip tip le ri g ö r m ü y o rsu n u z; a yn ı za m a n d a b ir d e n e y im i de p a y la ş ıy o r s u n u z ”; “Y aşam ını d a h a iyi kılm a ö zg ü rlü ğ ü , in sa n ın te m e l ö zg ü rlü ğ ü d ü r. K ü ltü rü n g elişe b ilm esi, bu ö zg ü rlü ğ e b a ğ lıd ır ve y a ş a m ın ı d a h a iyi kılm a ö zg ü rlü ğ ü ü ze rin e ko n u şu lm a zsa , ö zg ü rlü k le k ü ltü r ü ze rin e sö z etm en in an la m ı y o k tu r.” Son olarak R o l a n d B a r t h e s ’ın Tel Q uel (O c ak 1993) adlı d ergide dile g etirm iş o ld u ğ u B r e c h t ti y a tro s u n a ilişkin g ö rü şle rin e b akalım : “Bu a n la m la m a tiy a tro su n u p o litik b ir d ü şü n c e y e b a ğ la d ığ ı a n d a B rec h t, e ğ e r d e y iş y e rin d eyse, a n la m ı olu ın la m a kta a m a onun iç in i d o ld u rm a m a kta yd ı. G erçekten d e o n u n tiya tro su ö te k i p e k ço k la rın d a n d a h a a çık b i ç im d e id e o lo jik tir: d oğa, iş, ırkçılık, fa ş iz m , tarih , sa va ş, y a b a n cıla şm a g ib i k o n u la r ü ze rin d ek i tu tu m u n u k e sin b iç im d e b e lirlem iştir; b u n u n la b irlikte bu b ir b ilin ç tiy a tro su olu p eylem tiya tro su değ ildir, b ir p ro b le m tiya tro su o lup y a n ıt tiy a tro su h iç değ ild ir; tüm y a zın d ilin d e old u ğ u gibi, bu tiy a tro tiirii d e “f o r m ü le e tm e k ” içindir, “y a p m a k ” için değil; B r e c h t ’in b ü tü n o y u n ları, g ö ste rim le rin d e k i ca n lı so m u tlu ğ u n y ö n le n d irm e k zo ru n d a ka ld ığ ı bu d e şifre e tm e a d ın a izle y ic iy e y ö n e ltilm iş iistiika p a lı b ir “ç ık ış yo lu n u a ra y ın ız!" ifa d e siy le so n b u lu rla r... D izg e n in ro lü b u ra d a p o z itif b ir iletiyi a kta rm a k d eğ il (çü n kü bu g ö ste rile n le rin b ir tiy a tro su değ ild ir), a m a d ü n ya n ın d e şifre e d ilm e si g erek en b ir n esn e o ld u ğ u n u a n la tm a k tır (çü n k ü b u g ö ste ren lerin b ir ti y a tro su d u r).”
238
THEODOR WISEGRUND ADORNO (Frankfurt am M ain, 11.9.1903 - İsviçre, 6.8.1969) “K iiltiir e le ştirisi k e n d isin i kiiltiir ile b a rb a rizm d iy a lek tiğ in in en s o n .a ş a m a s ıy la ka rşı k a r şıy a b u lm a k ta d ır ... A u s c h w itz ’d en so n ra ş iir y a z m a k b a rb a r c a d ır.” T. A d o rn o , P risnıen
“E d e b iy a tın a n la m ı, y a ş a m ın a n la m ı d e m e k tir” diyen A d o r n o , 1923’de k u ru la n S osyal A ra ştırm a la r E n stitüsü ç e v resin d e bir araya gelen k u ra m c ıla rın o lu ştu rd u ğ u F ra n k fu r t O k u l u ’n un ö n d e gelen tem silcile rin d en biridir. H i t l e r ’in 1933’te iktidarı ele geçirm esi so nucu A l m a n y a ’yı terk eden ve dah a so n ra 1950’de y eniden ülkesine d ö n e n A d o r n o , 6 A ğustos 1969’daki ö lü m ü n e değin F ra n k fu rt Üniv e rsite si’nde öğ retim üyeliği yaptı. H e r b e r t M a r c u s e , E r i c h F r o m m , F r i e d r i c h P o llo c k ve A d o r n o ’nun çek ird eğ in i o lu ş tu r d u ğ u F ra n k fu r t O k u l u ’nun ilk b aşk an ı M a x H o r k h e i m e r ’di. O k u lu n te m el g ö rü şü , top lu m ve k ü ltü r k u r a m la r ın a eleştirel bir bak ış a ç ı s ıy la y a k la ş m a k tı. II. D ü n y a S a v a ş ı ’n d a n so n ra bu o k u lu n b a ş ın a g e tir ile n T h e o d o r A d o r n o , özellik le felsefe ve eleştirel sanat sosyolojisi alanla rınd a ö n em li y ap ıtla r verdi; b unlar arasında şu k ita p la rın ı sa yab iliriz: “D iy a le k tik d e r A u fk lä ru n g ” ( A y d ın la n m a n ın D iy a le k tiğ i) ( H o r k h e j m e r ile, 1947); “P h ilo s o p h ie d e r N e u en M u s ik ” (Yeni M ü z iğ in F elsefesi, 1949); “The A ııth o rita ria n P e rs o n a lity ” ( O to rite r Kişilik, 1950); “ V ersuch Ü ber W a g n er” ( W a g n e r Ü z e r i n e A ra ştırm a , 1952); “Z u r M eta k ritik d e r E r k e n n tn is th e o r ie ” (Bilgi K u ra m ın ın M etakritiği, İ956); “N e g a tive D ia le k tik ” ( N e g a t if D iyalek tik 1960); “A e sth e tisc h e T h eo rie” (E s tetik K u ra m ı, 1973); P rism e n ” (P rizm ala r, 1975).(l) (1) David H eld, Introduction to Critical Theory, Hutchinson Uni. Lih.. I.dm don, 1980, s. 77.
’ !•J
F else fe n in eleştirel bir görevi ve işlevi o ld u ğ u n u savunan A d o r n o , eleştirel k u r a m ın (kritisc h e th eo rie), e y le m e y ö nelik o l d u ğ u n u ö n e sürer. O n a göre, k uram ın kendisi, k u ra m olm a n ın sı nırlarını aşar; k u ra m ın yön eld iğ i ey lem , yani “P ra x is” , felsefenin eleştirel iç eriğini ortaya çıkarır ve anc ak bu d ü z e y d e felsefe tü m ü y le a ş ılm ış olur. A d o r n o , kuram sal d ü z e y d e de olsa, felsefenin aşılm ası için sürekli ve bilinçli bir ç a b a h arc an m a sı gerektiğini b e lirtm iştir. O n a göre, varolan felsefenin, to p lu m u n b ü tü nlüğü içinde b iç im le n m iş b ir yapı olm a sı y ü z ü n d e n , aşılm ası d a a n c a k to p lu m u n d ev rim ci, bütünsel d ö n ü şü m ü ve g ünce l politik olayların g ü d ü m ü y le m ü m k ü n d ü r . 20. y y ’a k a r a m s a r bir bakış açısıyla y a k laşan ve k e ndisini hep K r a l L e a r gibi u m u tsu z hisseden T h e o d o r A d o r n o ’nun en çok ü stünd e d u rd uğu k o n u la rd a n biri, tekelci k a p italizm in, sanatı ve bunun bir parçası o la ra k m üziği bir m e ta h a line g etirm iş o lm asıdır. Bu k o n u d a şö y le der: “H e r sa n a tsa l ile r lem e a n ca k ö zg ü r o lm a sı h a lin d e y a ş a m d a k a lıc ı b ir n ite lik ka za n ır. Ö te ya n d a n , g ü n d elik k ü ltü r ü re tim in in n ite liğ i b eyliktir. B u tü rd e n kültürler, k ü ltü r e n d ü strisin in te k e li ta ra fın d a n teşvik edilir, g e liş tir ilir ve y a y g ın la ştırılır. G ü n d e lik k ü ltü rd e h e r şe y k ö r b ir b e lirle n m işlik le g e n iş k itle le re u la şa ra k o n la rı kıska c ı için e a / ı r . ”(1) Ç o c u k lu ğ u n d a annesind en piyano dersleri alan ve dah a so n raları V i y a n a ’d a geçirdiği y ıllarda A r n o l d S c h ö n b e r g ’in y a n ın d a m ü z ik ala n ın d a kendisini yetiştiren A d o r n o , “O to rite r K işilik " adlı yapıtında, ça ğdaş to p lu m la rd a bireylerin a n tid em o k ra tik , fa şist p r o p a g a n d a y a yatkın olm a la rın ın s o sy o -p sik o lo jik nedenleri ü ze rin e yap tığ ı ça lışm ala rı dile g etirm iş ve bu a ra ş tır m a s ıy la d ik katleri üze rin e çekm iştir. O n a göre: “O to r ite r kişilik, ça ğ ım ızın to p lu m lu m u n en b elirg in ö ze llik lerin d en biridir. E ko n o m in in sa h te h e d e fle rin in so n u c u n d a d o ğ a n k o ş u lla r o rta ya tutucu, ko yu b ir m illiy e tç ilik le h a re k e t eden ve d em o k ra siy e ka rşı k ö r y e n i k a r a k te r le r ç ık a r m ış tır ” 1924 y ılın d a H u s s e r l ’in F e n o m c nolojisi üzerine bir do k to ra h a zırlay an ve ça lış m asın ı 1928 y ılın d a "K ie rk e g a a rd 'in E ste tiğ i” (1) T.W . Adorno, Philosophie der Neunen M usik, Suhrkamp Verlag, Frank furt, 1978, s. 50.
240
ü ze rin e yap tığı doçentlik teziyle sürdüren A d o r n o , dah a b a ş lan g ıçla kendi felsefesi için bazı tem el ilkeler b enim se m işti. Bu il keleri şö y le sıralay abiliriz: “F e lse fe n in e le ştire l b ir işle rin in o l d u ğ u ilk e s i” , “E le ştire l k u ra m ın ey le m e y ö n e lik o ld u ğ u ilk e s i’’ “K u r a m sa l d ü ze y d e d e o lsa fe ls e fe n in a şılm a sı için u ğ ra ş verm e ey le m in in sü re k li ve b ilin ç li b ir ça b a h a lin e d ö n ü ştü rü lm e si il k e s i ”, “B ü tü n y a n lış tır ilk e s i” “T o p lu m sa l e le ştire l b ilin cin o lu ş tu r u lm a s ın ın e sa s o lm a sı ilk e si ” A d o r n o ’nun estetik k u ra m ın ın ilk savı, sanatı d in a m ik gerilimi için d e to p lu m sal-ta rih sel b ü tü n lü ğ ü y le ele alm ak o lm uştur. O na göre, “T eori, sa n a tta n a sla u za k değ ild ir. H e r ik isi d e d o ğ ru d a n iliş k i iç in d ed ir. T eo ri d e sa n a t g ib i p ra tiğ e y ö n e ld iğ i za m a n ö ğ re tic i s o n u ç la r d o ğ u ru r” A d o r n o , “B ir sa n a t ya p ıtı, için d e d o ğ d u ğ u to p lu m u n tiim y a p ıs a l ö ze llik le riy le d ile g etirilm işse, cid d i ve tu ta r lıd ır ” d e m e k le birlikte, sanalı yalnızca sın ıf bilincinin g e liştirilm e sin e h iz m e t eden b ağ ım lı bir alan o lm a k ta n ç ık a r m a y a ç a lış m ış tı r . 20. yy s a n a tı n a k a r a m s a r bir bakış a ç ısıy la y a k la ş a n A d o r n o ’n un ö zellikle m üzik için söyledikleri, genel estetik görüşü için de geçerli sayılabilir. O n a göre, bir sanat yapıtı, içinde d o ğ duğu, to p lu m u , bildirisi ve yapısal özellikleriyle dile getiriyorsa, tu tarlı s a y ılm a lıd ır. Ç a ğ d a ş m ü z ik de. öteki ç a ğ d a ş s a n atlar gibi, k ü ltü r üreticisi ve tüketicisi a r a s ın d a bir den ge oluştu rm a lıd ır. K a tılm a n ın tek y ö n lü o ld u ğ u b ir s a n a l anlayışı çağd ışıd ır. Ç a ğ ım ız ın s a n a t yapıtı, kendisini yara lan (san atçı) ile algılayan (a lım la y a n ) a ra s ın d a ortak bir b o yut kurm alı, sanatsal iletişim de bu b o y u t iç in d e gelişm e lid ir. Ç a ğ d a ş estetik ak ım la rın d a n biri olan “A lıın la m a E s te tiğ i"ııden (R cz ep ıio n sasth ctik ) farklı bir a n layıştır bu. B ir sanat y apıtın ın e tk in liğ in e ve onu n a ln n la n m a s ın a d u y d u ğ u ilgi ile “a lıın la m a e s te tik ”\, “üretim estetik“\n\n (Produ k lio n s a sth e lik ) ve bu ürünü be tim le m e y e d aya nan estetikin g e leneksel biçim lerini içerir. A d o r n o ise. sanat ve top lu m a olan il gisini, ana k o n u ola ra k ele aldığı “E ste tik K u r a m u i'd a . sanatçı ile tüketici a ra sın d a k i ilişkiyi, ’a lıın la m a ’ alanın da değil de "ü re tim " a l a n ı n d a a r a ş tır m ış tır. Ç ü n k ü “A lıın la m a E ste tiğ i" psikolojisi bir estetiktir. A y n ı tutu m u W a l t e r B e n j a m i n ' d e de görürüz. O n a göıc de b ir şiir o k u y u c u için, bir resim seyirci için, bir senfoni dinleyici için m e y d a n a getirilm ez. B u ra d a sanat yapıtı, onu kavrayan, onu
a lım la y an siije ile ilgi d ışında lutu lm ak istenir. Bu da klasik esletikin temel bir tulum u olup, güzelin “a u to n o m i” si a n l a y ış ın d a n k ay n a k la n ır ve objektivist bir estetiği dile getirir. A d o r n o ’ya göre tekelci kapitalizm d ö n e m in d e sanat ve bunun bir parçası o larak m üzik, m eta haline gelm iştir. Ö rn e ğ in ca z m ü ziği sanattaki m e la la şm a o lg u su n u n bir gö stergesidir. O y sa sanat belirli siyasal ve did aktik etk ile r y a ra tm a y a çalıştığı taktirde d e ğerini yitirir. Sanat, b a ğ ım sız old u ğ u ve k aynak la n d ığ ı g ö rünürdeki gerçekliği yadsıdığı ö lç ü d e eleştireldir. Sanat, bilincin o lu ş u m u n a etkin bir b iç im d e k atılm alı, tüketicinin edilgin ve tek yanlı bilincine teslim olm a m a lıd ır. Sanat, kendi estetik yapısı için de to plum sal çelişkileri dile getirm eli ve g elen eksel anlam ö r gülerini yeniden biçim lendirm elidir. Bu b ağ la m d a A r n o l d S c h ö n b e r g ’in müziği olum lu bir ö rnek olarak d eğerlendirilebilir ona g ö re."’ A d o r n o , “y e n i s a n a t” o lg u su n a m ark sist te m ellerden yola çık a n bir yak laşım ı dener. S a n a t yapıtı bir m e n te ş e g ibidir. B ir y a n ın d a dile getirdiği gerçeklik dilimi (öz, içerik), öteki yan ın d a bu gerçeklik dilim inin dile geliş biçimi (form ) vardır, Bu iki y ak a birbiriylc uy u m ku ram az, tutarlı bir ilişki o rta y a k o y a m a z sa , kapı g ıc ırd a y a c a k tır. D a h a da k ötüsü, ç a ğ d a ş bir içerik çağ d ışı bir bi çim le v erilm ek istenirse, kapı ne açılacak ne de kap anacak tır. Ç a ğ d aş biçim i b u la m a m ış bir sanat yapıtı zaten ç a ğ d a ş bir içerik de taşıyam az. M a rk sist bir toplu m ve sanat k u ra m ın a yeni aç ılım la r g e tirm iş, bu k u ra m ı g e liştirm iş ola n A d o r n o ’nun ön em li katkısı, sanat yapıtlarını top lu m b ilim sel (so syo lojik) d ü şü n c ele rin y a n sım ası olm a k ta n çıkarm ası, bunları, toplum sal yapıları içlerinde taşıyan n es n e le r o la ra k ele alm asıdır. A d o r n o . sanatsal faaliyetin ve eleştirel felsefenin g e liştirilm esinin varolan d ar bir siyasal p r a tiğe bağ ım lı k ılın m a s ın a d a karşı ç ık m ış , kişisel y a ş a m ı n d a g ü n cel so sy a list pratiğ in d ış ın d a kalm ıştır. A d o r n o , to p lu m u n yapısı ile kültürel üretim (üstyapısal ü retim ) arasında do ğ ru d an bir y a n sıtm a ilişkisi k u rm u ş, b ö y le c e k a p ita liz m in y a ş a d ığ ı m ız d ö n em d eki ev re sin d e (faşizmi de üreten bir evre) o rta y a çıkan kültür ü rünlerind e, top lu m sal y apının yıkıcı izlerini d u r m a d a n sap tam ış
( ] ) T. W. Adorno, Aynı yapıl, s. 70 vd. 242
ve b u n la rı e le ştirm iştir. K itle k ü ltü rü alan ın d a k i ç a lış m a la rın d a vardığı s o n u ç la r bir hayli kötü m serd ir. Bu y üzd e n de W alter Benj a m i n ’in iy im s e r m o d e rn iz m iy le çatışır; bazı b a k ım la rd a n Benj a m i n ’e karşı g e len e k sel san atın değerlerin i sav unur; o n u n , g ün ü n birta k ım s ıra d a n g e liş m e le r in d e g e le c e k için “biiyiik u m u tla r ” o k u m a s ın a karşı çıkar. Bazı b a k ı m la r d a n ise B en jam in ’den bile d a h a radikal b ir “m o d e rn ist”tır.
A d orn o’nun felsefesi, “to p lu m u n e le ştire l k u r a m ı” diye bilinen F ra n k fu rt O k u lu p ro g ra m ın ın sü rdürülm esidir. A m a bu kuram A d orn o’da, k ö k lü bir y a d s ım a n ın getirdiği k ö tü m s e r bir hava ta ş ır . A dorno, p sik a n a liz i, eleştire l b ir bakış açısı için d e b ü tü nle ştirm iş, acı ç e k m e y i, felsefi b ir kategori d ü z e y in e y ü k se ltm iş, ve b ir “b a r ış ık lık ” d u r u m u n u n ö zlem ini d e d u y m u ştu r. A risto k ra t bir nitelik taşıyan es tetiği,k ültürel tüketim sanayiine ( K u ltu rin d u s tr ie ) karşı ç ık a r ve sanatın , k u rulu d ü z e n le ilişkisini tü m ü y l e k e s e r e k , eleştiri, b a ş k a ld ı r m a ve karşı ç ı k m a görevini yerin e g etirm esi g erektiğini savunu r. A dorno, d a h a ilk yaz ıla rın d a tarihsel e v rim in ve “d o ğ ru ”n un ara ştırılm a sı aç ısın d an , estetik g e liş m e n in ö n e m in i v u rg u la m ıştır (1924). S on za m a n la rd a k i felsefe ç a lış m a la r ın ı ise, e n te lle k tü e l a k ım la rın f re u d cu -m ark sç ı k u ra m a dayanan to plum sal-e leştirel ç ö z ü m le m e s i ü zerind e yo ğ u n la ş tır m ış tır . B u ç a lış m a la r ın d a b ir e y i ö n e ç ı k a r m ış ve o to r ite r y a k l a ş ı m a karşı ç ı k m ış tır. A d o rn o ’nun “E stetik T e o ri” adlı yapıtı o n u n sa n at ve to p lu m a ola n ilgisini a n a te m a olarak ele alm ış ve bu ilgiyi ü retim a la n ın d a a r a ştır m a k istem iştir. B urada, sa n at y apıtı alım lay ıcı, tüketici aç ısın d an değil, üretilm e a ç ı sın dan d e ğ e rlendirilir; bu b a k ım d a n bu kuram objektivist bir e s tetik tavra sahiptir. Ö rne ğin W alter B en jam in ’e göre de, “B ir ş iir o ku y u cu için, b ir resim se y irc i için, b ir se n fo n i de d in le yici için m e y d a n a g e tirilm e z” S a n a t yapıtı, o n u kav ra y an estetik süje açı sından değil, estetik obje ve ü retim süreci açısından değ e rle n d irilm e lid ir.(1) II. D ü n y a S a v a ş ı ’n d a n sonraki y ıllar içinde A v r u p a ’da k a r ş ıla ş tığ ım ız e n etkili ve g ü ç lü f e lse fe ve e s te tik a n la y ış la rın d a n (1) David H eld, Introduction to Critical Theory, Hutchinson Uni. Lib. Lon don, 1980, s. 9 0 vd..
M I
biri lııç k u ş k u s u / . A d o rııo . M a r c u s e ve H a b e r m a s ’ın ö n cü lü k e t likleri. Frank furl Üniversitesi'ııclc kurulduğu için “Frank fu rt O k u lu " adı verilen eleştirel felsefe ve estetik anlayışıdır. U zun süre d ü n y a gençliğinin d evrim heyecanlarını karşılay a n m arksist kökenli hu anlayış, asıl etkinlik alanını sanat felse fesinde b u l m u ştu r Öz.güıı bir sanat anlayışı geliştiren F ra n k fu r t O k u lu m u n en etkili d ü şünceleri A d o r n o ta rafından temsil e d ilir.B u nun için de F rankfurt O k u lu m u n o bjektivist sanat an layışın a değinirken, d o ğrudan d oğ ru y a A d o r n o ’nun d ü şü n c ele rin e e ğ ilm e k ve bu d ü şünceleri kendi sistematiği içinde ana çizgileriyle o rta y a koy m ak gerekir. A c a b a Frankfurt O ku lu neden sanat felsefesine ilgi d u y m u ştu r? F rankfurt O k u l u ’nun estetik teoriye ilgi d u ym a sı, bu o kulun k en disini aynı za m a n d a politik ilgiler üzerin e d ü ş ü n m e k o la ra k a n laması y ü zü n d e n , y o ru m la n m a sı çağdaş felsefede bazı g ü çlü k ler gösteren tipik bir örnek o lu ştu rm a sın a n eden o lm u ş tu r. B u, hiç o l m azsa A lm a n y a için böyledir. Bu anlayışa göre sanat, kentsoylu bireyin sığınağı olarak y o ru m la nır. S analın bir s ığ ın ak olarak a n laşılm asının anlam ı, san alın içinde d o ğ m u ş o ld u ğ u to p lu m u n b e lirlenmesini gerektirir. Söz konusu to plum un ana niteliği onun bir kentsoylu toplu m u olm asıdır. K entsoy lu to plum u ise, M a r x ’tan beri bilindiği gibi, b o zu k bir düzen, yan lış k u r u lm u ş ve kötü iş leyen bir to plum dur. O halde sanalı, içinde d o ğ m u ş old u ğ u bu yanlış toplum açısından d eğ e rle n d irm e k gerekir. K e n ts o y lu to p lumu. doğrulard an yoksu n, kötü ve yanlış bir to p lu m o ld u ğ u n a göre, sanatın böyle bir toplum içindeki yeri ne o la ca ktır? A d o r n o 'y a göre bu yer, bir s ığ m a k olacaktır. A m a bu sığınak, burjuva to p lum unu n kötü ''ş im d i"si içinde doğruluk (hakikat) o la ra k var kalan en son y er diy e anlaşılır. Sanatı böyle bir belirlem e , sanatın felsefe için politik bir teori o lm a işlevini oluşturur. K en tso y lu to p lumu sağlıksızdır, doğ ru lu k ta n yo k su n ve y anlış bir to plum dur. K entsoylu top lu m u n u n bu niteliği, onun bir görü n ü ş özelliği değil, am a bir yapı özelliğidir. B öyle bir yapı içinde y e r alan her ö ğ e ve her feno m en bu yapısal ça rp ık lığ a ve y an lışlığ a d a katılır. A n ca k burad a şu sorulabilir: K e ntso ylu to p lu m u n d a tüm bu yanlışlık lar ve b o zuk lu klar içinde ac ab a diizen ve d oğru lu k aç ısınd an bir d a yanak noktası b u lu n a m a z m ı? Bütün yanlış o ld u ğ u n a göre, -bu
214
y an lış için de batıp k a lm a m a k için-, bu yanlış içinde öyle bir yer a r a n m a lıd ır ki, bu y e r y a n lışa ilkece bağım lı o lm a sın ve ç e v resinin yan lış o lm a s ın a karşın, d o ğ ru lu k sa v ın d a bulunabilsin. Y a n lı ş la r d ü n y a s ın d a y e r a lm a s ın a k arşın , y a n lış lığ a k atılm a y an , ilkece o n a karşı d u ran ve d o ğ ru lu k savıy la o rta y a çıkan bir dayanak noktası arayan F rankfurt O kulu, burjuva toplum u içinde bu yen bulur. İşte bu yer. sa n a tın a la n ıd ır. Sanatta. A d o r n o ve M a r c u s e ara nan yeri bulurlar. Bu yer. ilkin ''y a n lış iç in d e d o ğ r u lu k "u kendi için d e saklar; ikinci olarak, bu yanlışı aşm ak o la n a ğ ın a sahiptir: b ö y le ce sanal, d a h a iyi bir geleceğ in modeli o lu r .11’ A c a b a içinde y a ş a n a n to p lu m n ed en yanlışın ve b ö lü n m ü ş lü ğ ü n e g e m e n o ld u ğ u bir to p lu m d u r? Bu soru. A d o r n o ' y a göre, a n c ak m a rk sist bir açıdan yanıtlanabilir. A d o r n o ' y a göre, to p lu m u n b ö lü n m ü ş lü ğ ü , m a rksist an la m ın d a kentsoylu bireyin kendi ü retim in e ters d ü şm e sin d e n ileri g elir ve bu bir uz la şm a zlığ ı ifade eder. Bu u z la şm a z lık sü rd ü k çe , to p lu m d a y a n lışlık ve b ö lü n m ü ş lü k de sürecektir. N e var ki insan, bu b ö lü n m ü ş lü ğ ü de o rta d a n k ald ırm ak gere k sin im i d uy m a k tad ır. B ö l ü n m ü ş lü ğ ü n ve yan lışlığ ın o rta d a n kaldırıldığı bir top lum , b ü tü n se lle şm iş , d o ğ r u lu ğ a k a v u ş m u ş bir to p lu m olur. Şimdi burad a k e n d iliğ in d e n bir soru d o ğ m a k tad ır: B ö y le bir hiitünselleşm enin. b öy le bir d o ğ ru lu ğ u n örneği var m ıdır ve varsa nerede bulunur? A d o r n o ’nun b una vereceği yanıl çok kısa ve kesindir: Bu örnek v ard ır ve bu ö rn ek s a n a t t a bulunur. B undan ötürü sanat, y a n lış lıkla r ve b ö l ü n m ü ş lü k le r o r ta s ın d a bir s ığ ın m a yeridir, b ü tünselliğin ve d o ğ ru lu ğ u n ülkesidir. K entsoy lu top lu m u n kurtuluşu da. yin e bu sanal ülkesinin ö rnek alın m a sıy la olanak kazanabilir S an al, m ü m k ü n , g e rç e k barışın y a da b ü tü n le şm e n in ö rnek ve a ra cıdır. Barış (B ü tü n le ş m e ), m arksist a n la m ın d a ken tsoylu bireyin, kendini em e ğ in in içinde ortay a koyabilm esi ve bu tirelim d ü n y a s ın d a üretim ini ken d in e mal ed eb ilm esi o la ra k anlaşılm alıdır. D o ğ al o la ra k böyle bir anlayış, to p lu m la san at arasındaki ilgiyi yeni b ir açıdan g ö r m e y e götürecektir. B u n u n için P l a t o n ve A r i s t o t e l e s ’ten beri gelen " y a n sıtm a " (m iın esis) kuram ı ve buna d a
(1) T.W . Adorno, Théorie Esthétique, Ed. Kliııcksieck, Paris, 1989: s. 2 .rr K mail Tunah, Esteıik. Cem Yayınevi, Istanbul, 1984, s. 187
yalı n atüralisl anlay ışlar yeni bir açıdan d e ğ e rlen dirilm elidir. T ü m bu teori ve anlayışların ortak noktası, sanatın to plum sal gerçekliği y a n s ıtm a sı olay ıdır. O y sa, şim di A d o r n o ’nun anlayışı ile b irlikte bu g ö rü ş te m eld en sarsılıyor. Ç ü n k ü , top lu m sal gerçeklik, y e t kinlikten yo k su n , yanlış ve ç a rpık bir gerçekliktir. B u d u ru m d a , top lu m sal gerç ek liğ in sanat için bir ö rn ek o lu ştu ra m ay a ca ğ ı aç ık tır. Ö rn e k o lm a değeri, to p lu m d a değil, sanatta bulunur.S anat, arlık, toplum sal gerçekliği a n latm ay a cak , onu y a n s ıtm a y a ç a lışm aya ca k, tersine top lu m gerçeği için ö rn ek olu ştu ra ca k , o n a yol gösterecektir. İşte buradan y a n s ıtm a öğ retisinin tersine çevrilm esi olayı doğar. P l a t o n ’d a san atın g erç ek liğ i y a n s ıtm a s ın a karşılık, A d o r n o ’da, bu gerçeklik yanlış o ld u ğ u n a ve top lu m sal doğ ru lu ğ u iç erm ediğine göre, ancak sanattan m ü m k ü n gerçeklik için ufuk aç ması istenir. Sanat, toplum sal gerçekliği y ansıtm a yac ak , am a, to p lum g erçekliğ in in yetkin bir g erç ek lik olm a sı, yani y anlışlıktan ve çarpıklıktan kurtulm ası için k ılavuzluk edecektir. Ç ü n k ü sanat, k entsoylu sanalının sahip o lm ad ığı bir d üzeni ve do ğ ru lu ğ u içerir. Bu d ü ze n ve d oğru lu k y ö n ü n d e sanat, top lu m a düzen ve biçim ve recektir. A nca k bu nasıl olacaktır? B urada n , “ Yanlış o la ra k b e lirle n m iş b ir toplum dan, a ca b a n a sıl o lu y o r da d o ğ ru lu k ç ı ka b iliy o r? " sorusu doğar. T o p lu m d a k i gerç ek liğ in yanlışlığı, toplu m sal gerçeklik te onu oluşturan öğelerin bir d u r u m u n u ifade eder. T o p lu m , öğelerin yanlış bir d ü z e n le n m e sin in son ucudu r. B u n a karşılık, sanat yapılın ın ü to p ik b aşk alığı, o n u n d o ğ r u lu ğ u , ö ğ elerin in doğru d ü ze n le n m iş o ld u ğ u n u ifade eder. B u n a göre, toplu m sal g erç eklik ve sanal yapıtı on to lo jik b ir karşıtlık içinde bulunurlar. T o p lu m sa l gerçeklik, özellikle b urada b u rju v a toplum u d ü ş ü n ü lm e k le , ö ğ elerin yan lış ve ç a r p ık b ir y a p ıla ş m a s ın ı g ö s terdiği halde, sanat yapıtı, öğ elerin doğru ve düzenli bir y a pıla şm a sın ı gösterir. Bu açıdan b akınca, sanal yapıtı, top lu m sal gerç ek liğ in bir karşıtı o la ra k o rta y a çıkar. S an at yapıtı, bu rju v a y a ş a m ı n ı n 'n e g a tio ıı'u d u r, y ad sın m a sıd ır. B öy lec e sanat, içinde d o ğ m u ş old u ğ u to plu m sal g e rç e k liğ e karşı bir p ro testo da b u lunabilir. B u rju v a toplum u, artık kendi ‘ııe g a tio n ’unu proletarya b iç im in d e üretm ez, fakat sanat olarak üretir; kendi k u ca ğ ın d a bir 1k a r ş ı-k iiltiir 'ü m e y d an a getirir. S an at böyle bir ‘k a r ş ı-k iiltü r o la rak içinde do ğ d u ğ u b u rjuva to p lu m u n d a belli niteliklerle be
246
lir le n m iş v e sın ırla n m ış bir alan, b ir “g e tto ” oluşturur. S analın bu sın ırla n m ış lığ ı, o n u n y an lış ve ç a r p ık bir b u rju v a to p lu m g e r çekliği iç in d e k ay b o lu p g itm em e sini sağlar. Ç ünkü sanat, doğru ve d üze n li bir toplum gerçekliğ in in g ü v e n c e s id ir . S anatın bu sın ır la n m ış lığ ı, b u r ju v a g e rç e k liğ i iç in d e batm ış, k a y b o lm u ş olan d o ğ r u lu ğ u kurtarır. Sanat, içinde d o ğ m u ş oldu ğu to p lu m a yönelir ve yan lış g e rç e k liğ e karşı d o ğ r u lu ğ u i İ ade eder. Sanat, kültürün “g e tto " ala n ın d a d ev in ir ve ilkece to plum sal ey lem d e n uza k kalır; o, to p lu m sa l gerçekliği değiştiren bir eylem değildir. Sanat, to p lum gerçekliği içind e sınırlı bir b ö lg e d e gerçek değerlere sahip bir 'örnek alandır. B u a lan d a belli bir g e rç ek liğ in ortay a çıktığını g ö rü y o ru z . T o p lu m bir y a n d a n yanlış bir gerçekliktir, am a ö b ü r y a n d an bu y a n lış gerç ek lik içinde sanat, d o ğ ru lu ğ u g ö ste re n sınırlı bir alandır, b ir “g e tto "dur. Şim di sanatın to p lu m la ve doğ ru lu ğ u n y a n lışla ilgisi ne o la c a k tır ? Ş im d i b u r ju v a to plum u yanlış ise, o z a m a n to p lu m d a k i Bu yanlışlığı a ş a b ilm e k için, ilkece b u n u n d ı şın d a b u lu n a n bir etk e n ara n m alıd ır. Bu etkenin de sanatla v e rilm iş o lm a sı gerekir. Bu, sa n atın to p lu m sa l yan lışa boyu n e ğ m e m e s i a n la m ın a da gelir. A n c a k tartışm asız, sanat, to p lu m içinde d oğar. N e var ki, akıl, top lu m sal baskıyı sürdürdüğü halde, sanat yapıtı, b a s k ıy a d a y a n m a y a n bir to p lu m sa l d üzen ufkunu aç m a k ve o n u açık tu tm a k g ere ğ in d ed ir. A n c a k , sanatın yanlış to p lu m g e r ç e ğ in e yeni ufuk açm ası, d o ğ ru d an d o ğ ru y a bir ey lem ile toplum a m ü d a h a le a n la m ın a gelm ez . Ç ü n k ü . A d o r n o ' y a göre, sanatın var lık alanı to p lu m sa l g e r ç e k liğ in tü m ü y le dışındadır. A d o r n o . sanat y a p ılın ı, to p lu m s a l g e r ç e k liğ in d ış ın d a b u lu n a n b a ş k a b ir şey o la rak belirler. B u n u n la da. sanatın toplum gerçeğine do ğ ru d an m ü d ah a le si e n g e lle n m iş olur. Bu a n lay ış . A d o r n o ' y a modeld ü ş ü n c e s in i sanatta ö r n e k le m e o la n a ğ ın ı verir. S an al yapıtı, m ü m kün uzlaşm aların m odelidir. S anatın top lu m sal g erç ek liğ in ü stü n d e bu lu n m a sın ın nedeni, s a n a tın g e r ç e k lik dışı, yani bir g ö r ü n ü ş o lm a sın d a te m ellenir. T o p lu m bir g e rç e k lik olarak, ça rp ık lığ ı, yanlışlığı içerir. Ç ü n k ü , o n d a e m e k ile ürün a ra sın d a bir ç e liş m e , bir karşıtlık, bir u z la şm a z lık söz k o n u su d u r. O y sa, sanat bir “g ö riin iiş" olarak bu k a r şıtlıktan. bu ikilikten uzaktır. B u n a göre, sanat ve to plum bir iki liği (d ü alizm i) gösterir. T o p lu m sa l gerçeklik ve sanatın biı
’ •I i
"g ö riiııiiş" olm a sı İkiliği. A d o r n o ’da sanal yapıtının temel b e lirlenimi olur. S an al yapıtı. ‘g ö riin iiş ’ o la ra k m e y d a n a geliş k o şu llarım a ş m a lıd ır ve to p lu m sal y an lışta n k a ç a b ilm e lid ir. B öylecc de sanal yapılı, u z l a ş m a / toplu m sal g erç eklik için bir u / l a ş ı m ufku olur. A d o r n o ’da sanat yapıtı, estetik obje, gerçeklik k o şu lla rın ın ve k ate g o rile rin d ışın d a bir “ö rn e k ” ( m o d el) g ö rü n ü ş varlığıdır. A m a bu ‘g ö riin iiş' bir çelişki gibi g ö rü n se bile, d o ğ ruluğa sahiptir, gerçekliğin sahip o lm adığı bir d o ğ ru lu ğ a .(n L u k â c s felsefesinin F rankfurt O k u lu üyelerini iki farklı y ö n d e etkilediğini biliyoruz: “M o d e rn ” sanata y a k la şım ve estetik /k ü ltü r bağlam ın d ak i çoğulluğu kavram a. H egel ve L u k â c s çizgisini iz leyen bu okul şu ana tem ayı b e n im se m iş g ö rü n m e k le d ir: İn sanla r d oğan ın b ask ısin d a n k u rtulm a k için, en az birincisi kada r baskıcı olan bir "ikin c i d o ğ a ”yı yara tm ışlard ır. T o p lu m s a l k u ru m la rd a n ve d e n e tle n e m e y e n teknolojiden o luşa n bu ikinci doğa, insanın kendi içindeki "d o ğ a "yı yok e tm es in in bedelidir. İşte bu d u ru m d a H e g e l ’in “B e lirle n m iş o lım ısıızla m a ” d ediği koşul g e r ç e k le şm iş, ve “b e lli b ir diişiince, ya d sıd ığ ı, o lıım sıızla d ığ ı, a ştığ ı d ü ş ü n c e le r ta ra fın d a n b e lirle n m iştir”. A d o r n o ’ nun, "D ia lek tik d e r A u fk lä ru n g " (A y d ın la n m a n ın D iy a le k liğ i)’da dile g e tirm ek istediği de budur. O n a göre. A y d ın la n m a, bilim sel d ü şü n c e ve te k nolojik g elişm e, insanın ö z g ü r le ş m e s in in ö n k o şu lla rın ı y a ra tm ış, a m a bu nu y a parken yeni bir tutsaklığa da yol açm ıştır. Ç ü n k ü to plum sal ö z g ü rlü ğ e giden y olda araçların m utlak la ştırılm ası, am açların u n u tulm asın a ve tersine d ö n m e sin e neden olabilir. İşte bu b a k ım d an "o lu m su z d ia le k tik ” bir tavır alm alı, körlük ve tutsaklığa karşı bu tavır sayesinde d ü şü n c ey e bir d iren m e giicii sa ğlam alıdır. O y sa g ü n üm ü zde. y u k a rıd a da değinildiği gibi, liberal dem o k ra tik rejimler, A d o r n o ’ya göre, totaliter rejim lere ve faşizm e zem in h a z ırlam ışlardır. Ç ü n k ü totaliterlik, her şeyin k a v r a m s a lla ş m a s ın d a , bütün evreni açıklayan ve içeren kavram sal sistem lerin k u ru lm a sın d a ifadesini bulm aktadır. "O lu m su z d iy a le k tiğ in ” görevi, felsefeyi ken d in e karşı kullanm ak, nesnel gerçekliği kilitleyen k a v ramsal kabu ğu g en e k avram ların y ard ım ıy la ç a tla tm a k tır.'21 ( 1) İsmail Tıınalı. Esıetik, Cem Yay., İstanbul, 1984, s. 202 vd. (2) T.W. A dom o and M. Horkheimer, Dialectic o f Enlightenment. Verso, Norfolk. 1986, s. 120 vd.
248
İşte bu a m a c a bir y a k la ş ım o lm a k ü z e re A d o r n o , sanatı e l e ş tirel bir g ö z le ç ö z ü m le m e y e girişm iş, kendi sanat k u ra m ın d a , k la sik y a z ın d a n ç a ğ d a ş y a z m a g e ç iş te su y ü z ü n e ç ık a n d e ğ iş im y a salarını ele alm ış, g id e re k b u n alım lı bir k im liğ e sa hip m u h a lif k e n tso y lu kesitinin o rta y a çıkardığ ı sanatsal b içim lerin ve içinde y a p ıp ettiği, oluştuğu k a r a m sa r iç d ü n y a n ın hangi to p lu m sal d ö n ü ş ü m s ü r e ç le r in in karşılığ ı o l d u ğ u n u a r a ş tırm ıştır. B ö y le c e A d o r n o , kentli sınıfın bağrında, 20. y y ’la birlikte, sa n atç ıy la to p lum a ra sın d a k i iletişim s ö z le şm e sin in b o z u ld u ğ u n u , bu yararlı bi lincin u z l a ş m a y a y a n a ş m a d ığ ın ı, ç ü n k ü te m e ld e ne denli o l u m su z lay ım , h atta nihilist b ir çıkış y a p a r s a y apsın, sa n a tç ın ın hâlâ e g e m e n g ü ç le rc e k endisinden isten m e y en bir sözü, bir “p ro m e sse d e b o n h e u r 'ü (t) (m u tlu lu k vaadi) y e r in e getirdiğini ö n e sürm üştür. İşte bu n e d e n le o n a g ö re “te k n ik u ssa llığ ın " (technische R a tionalität) yerini “este tik u ssa llık ” (ästhetische R ationalität) al m a lıd ır ve b u n u da a n c ak sa n at başarır. F ra n k fu rt O k u l u ’nun kültür/estetik odaklı üretim ini g erçekten de L u k â c s ’ınk in d e n tem el b ir n o k ta d a ayıran özelliği, bu a n la y ışın ç a ğ ım ı z ın k a r m a ş ık e v r im ç iz g is in i bir k o n u çeşitliliği ü z e r in d e sın a m a y a y ö n e lm iş o lm a s ın d a n k ayn aklanır. G erçe k ten de L u k â c s ’ın “ ro m a n s a n a tı” ç e v r e s in d e o d a k la şa n d ü şü n se l k o n u m u n u n karşısında, F ra n k fu rt O k u lu üyeleri, r a d y o - tv ’den kitle kültü rü n e , siyasal dilden cinsellik ve rek la m a değin bütün sanat tü rle rin e el atm ışlar, b ö y le c e pek ç o k ç a ğ d a ş kü ltü r o lg u su n u ku ş a tm ış l a r d ır . Ö r n e ğ in , A d o r n o , m ü z ik , şiir, s in e m a gibi sanat d al larının p e k ç o ğ u ile ilgilenm iş, 20. yy sa nallarına o lu m s u z bir ta v ır la y a k l a ş m ı ş t ı r . T ıp k ı H e g e l ’d c k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m ı z “sa n a tın öliim ii" gibi bir a n la y ış a A d o r n o d a sahiptir; o n a göre 20. yy sa natı ölü d o ğ m a y a yargılı, ö z ü n d e yıkıcı bir sanattır. K u ru m la ra dayalı bir to p lu m sa l y ap ıd an sanatsal yaratıcılığı ç ık a r m a y a ç a lışarak, a s lın d a ta m o la ra k “kııra ın sa lla ştırıla m a y a n b ir sa n a t k u ra m ı" , “d izg e le ştirile m e y e n b ir s a n a t d izg e si" o lu ş tu rm a y ı d e n e m iş tir ( A n li-s a n a t y a d a A nli-kültür). O n a g ö re bir sanat yapıtını ele alan to p lu m b ilim sel bir y ö nte m ,
(*) Stendhal’in sanatı tanımladığı bir sözü: “L ’art est une prom esse de bon heur” (Sanat bir mutluluk vaadidir).
249
yapıtın için den çıktığı to p lu m u eğer, bildirisi ve yapısal ö z e l likleriyle ele veriyorsa tutarlıdır. Ö rn e k le B e e t h o v e n ’in, v e rim lerinde, dev rim ci b u rjuvaz inin toplum sal velayetten sıyrılıp ö z e rk le şm iş bir örneği yansır; bu n ed e n le d e o n u n ilkel g e r çekçiliği to p lu m la m ü z ik ara sın d a patlam ıştır. B e e t h o v e n m ü ziğindeki m im ari, kategoriler dö nem in in toplum sal kategorilerinin bir k arşılığıdır; sö z g elim i, o n u n m üz ik se l s ö y le m in d e içkin olan d in a m iz m ile liberal b u rjuva hareketi arasındaki akrab alık be lirgindir. A ynı z a m a n d a B e e t h o v e n ’in m ü z iğ in d e k i ç e ş itle m e ö ğesi işg ü c ü n ü n k arşılığ ıd ır da. Ö te y a n d a n B e e t h o v e n ’daki n a karatlı b iç e m , her başk ald ırın ın baskı ta ra lın d a n ezileceğini b e lirten bir y ö n le n m e olur. En soylu m ü z ik girişim i bile am aç ladığı ö zg ü rlü ğ e gid e rk e n yolu tıkanacaktır. G ö rü lec eğ i gibi A d o r n o ’nun m ü z iğ e y aklaşım ı o ld u k ç a u ssaldır; sanatla top lu m a r a sındaki diy a lek tik ilişki, m ü z iğin konu edinildiği bir estetikte ilk kez v u rg u lan m ış, önem li ö lç ü tle r ortay a k o n u lm u ş , k u ra m sa l bir d i z g e l e ş t i r m a s a ğ la n m a y a ç a lış ılm ış tır. A d o r n o ’d a b aşat olan ara ştırm a y ö n te m i, a lg ıla m a /y a ra tm a toplu m b ilim in in tem el y ö n te m leriyle, üretim /d ağ ıtım /lü k etim to p lu m bilim inin tem el y ö n te m lerinin b ir ve aynı p o ta d a d eğ erlen dirilm esid ir; d o ğ ald ır ki bu du ru m d a doğrulukları d e n e tle n e m e y e n ve sın a n a m a y a n toptancı ölçütleri ö n e ç ık a rm a k ta d ır.1n A d o r n o ’nun m ü z ik k u r a m ın a b a k tığ ım ız d a o n u n , katışıksız, arı bir m ü z iğ in varlığını d ü şü n m e d iğ in i g ö rü y o ru z . 20. yy m ü ziğ inde o, tekelci kapitalizm in y ed e ğ in d e gelişen iki kutuplu bir g e lişm e g ö r m ü ş , y o ru m la rın ı bu k a y n a k ta n çık a rm ıştır. O n a göre, ç a ğ d a ş m üzik , u z la ş m a c ı ve o lıtm sıtzla y ıc ı tem siller ara cılığıyla b iç im le n m iştir; bir y a n d a A r n o l d S c h o e n b e r g (18741951) ve onun Atonal m üziği, öte y a n d a R . S t r a u s s (1864-1949), L S t r a v i n s k i (1882-1971) ve “y a r a r lı” m üzik bulunm aktad ır. A d o r n o ’ya göre S t r a v i n s k i ’nin tüm verim leri gericidir; çünkü o, ç a ğ daş to p lu m u n çelişkilerini ve g id e re k b ü y ü y e n y a b a n c ıla şm a y ı gözardı etm iş, burjuvazi-öncesi (yeni klasikçi) sanatsal biç im le re ba ş v u ra ra k diy a lek tik gelişim e b ü tü n ü y le ters düşen bir ç iz g id e
(1) T.W . Atlorno, Einleilung in dic M usiksoziologie, Rowolth, M ünchen, 1969, s. 12 vd.
250
f a şiz m in istek le rin e h iz m e t etm iştir: “S tra v in sk i, fa ş is tle r ta r a fın d a n y ık ıc ılık la s u ç la n m ış o la b ilir; aına is te r b ilsin le r, ister b ilm e sin le r, o n u n m iiziğ i k e n d i id e o lo jile rin i ifa d e e tm iştir” Strav in sk i’ye karşı hırçın, a c ım a s ız ola n A dorno, R ichard Strau ss’u ele ştirirk e n d a h a s o ğ u k k a n lıd ır. E rnst Bloch (1885-1977)’dan da ald ığ ı d e s te k le A dorno, S tra u ss’da tüm ü y le o lu m s u z la m a y a ters d ü şe n b ir m ü z ik dili bulur. O n a g ö re Strauss, b urjuvazinin son a n lam lı b estec isid ir belki de, a m a eleştirel g ü c ü n ü tü m d e n yitirm iş b ir dil kurm uştur.*1'
Stravinski ve H in d em ith ’i (1895-1963) çö z ü m le rk e n , m üzik e s te tiğ in in ve ç a ğ d a ş m ü z ik soru n ların ın b a ş ta g e le n özelliklerini se rim le y e n A dorno, ö n c e lik le S travin ski’nin bestelerinin üzerinde y o r u m tekeli k u rm a sın a , kendi beğenisini bu y u rg an bir biçim de b estesin i se sle n d ire n le re ve d in le y e n le re k oşullandırıcı bir ölçüt iç in d e d a y a tm a s ın a karşı çıkar. A dorn o’ya g ö re ç a ğ d a ş m üzik, tıpkı öteki ç a ğ d a ş sa n a tla r gibi, 20. y y ’a g e lin c e y e d e k sanatçıya m a le d i lm iş “p r a x is ” artık a l ım la y ıc ıy la sanatçı a ra sın d a p a y l a ş tır a n bir d e n g e o lu ş t u r m a lıd ı r . B a ş k a d e y iş le “k a tılm a " m n tek y a n lı g e rç e k le ştiğ i, tek ö z n e y e d a y a n d ığ ı bir s a n a t anlayışını ç a ğ d ışı b u l u r A dorno. Ç a ğ ım ız ın sanat yapıtı, on u y a r a ta n la alımlay an a ra sın d a ortak b ir u z a m kurm alı ve sanatsal iletişim de bu u z a m ın için d e ya da ü ze rin d e g erç ek le şm e lid ir. A dorno, “E stetik K u r a m ı 'ında, “Yeni S a n a t" o lg u su n a belli m arksçı tem ellerd en y o la çık a n b ir y ak laşım ı b e n im se m iştir. S a n a t o lg u su n u , m a t l a ş m a ve ş e y le ş m e k a te g o r ile riy le y o r u m la rk e n , “giiniim iizde y a l n ız c a esk i b iç im le r değil, esk i ko n u la r d a ö lm ü ştü r" ilkesinden y o la çıkar. T ıp k ı W alter B enjam in gibi A dorno da, ç a ğ d a ş bi çim in i b u la m a m ış bir sa n at yapıtın ın ç a ğ d a ş bir içerik de g e tir e m e y e c e ğ in i sa v u n m u ştu r. K a f k a ’yla ilgili o la ra k şunları sö y ler: “K a fk a ’m n y a p ıtın ın g ü ç lü lü ğ ü g e rç e ğ in bu o lu m su zla n m ış d u yg ıtsu n d a n d ır. B u sa ç m a lık ta im gesel, d iişle m se l o la ra k g ö rü n en , h e r şe y in n a sıl o ld u ğ u ’dur. A lg ıla n a n d ü n y a y ı a yra ca a la r a k y e n i sa n a t diişlem sel, im g e s e l o lm a kta n ç ık a r” B aud elaire’ in şiir d ü n y a s ın ı y o r u m la r k e n de şunları söy ler: “ Yeni ola n m o d elin i iz le y ip fe tiş le ş iy o r s a , o nu d ış ta n ve fe tiş le ş tiğ i için değil, b izza t (1) Aynı y., s. 127 vd.
251
şe y in iç in d e e le ştirm e k g e r e k ir ( ...) B a u d ela ire, şe y le şm e y e ş id d e tle ka rşı ç ıkm a z gerçi, a m a o na ö y k ü n m e z d e ” T e k boyutlu eleştiriden u zak d uran A d o r n o , “a n la m ”ın ve “a n la m s ız lığ ın ” sor g u la n m as ın ı y ap a n S a m u e l B e c k e t t için de şunları söyler: “O yu n la rı a n la m d a n y o k su n -ö yle o lsa yd ı h iç b ir ö n em le ri ka lm a zd ı- o l d u kla rı için sa ç m a d eğ ild irler, te rsin e an la m ı so rg u la d ıkla rı, ird eled ikleri, a n la m ın ö y k ü sü n ü g e liştird ik le ri için önem lid irler. T ıp kı o lu m lu b ir h iç lik sa p la n tısın ın e g e m en o ld u ğ u ya p ıtın d a , ayııı za m a n d a , b ir b a k ım a h a k e d ilm iş b ir sa ç m a lık sa p la n tısın ın d a b u lu n d u ğ u gibi. D o ğ a ld ır ki, b u n d a n o lu m lu b ir a n la m o la ra k sö z e d ile m e z” A d o r n o ’y a göre, “S a n a t, z e d e le n m iş b ir m u tlu lu ğ u n ta şıd ığ ı v a a ttir" ; çünkü, “T insel, k ü ltü re l o lg u la r ve s a n a t ya p ıtla rı b ü tü n ü y le m a d d i g e rçe kliğ e indirg en em ez, o n la rın g ö re li b ir ö ze rk lik le ri vardır. S a n a t y a p ıtı -ö zellikle- iç in d en çıktığ ı to p lu m u n b ü tü n ç e liş k ile rin i ta şır; bu ç e liş k ile r i a şa m a z, a m a a şm a y a da d eğ iştirm e, d ö n ü ştü rm e p o ta n siy e lin in b e k ç iliğ i y a p a r .” A d o r n o , sanatsal verim in ve sanat tarihinin yasalarını toplum sal verilerden ü r e tm e y e çalışm ıştır. B u n u n için d e b a ş ta sosyoloji, psik o lo ji, si y aset bilimi, felsefe o lm a k üzere çağın önem li toplum sal ve siyasal soru nlarını a n la m a k a m a c ıy la disiplinlerarası bir y ak laşım ı b e n im s e m iş ve u y g u la m ıştır. O n a g ö re “sa n a t, ça ğ ın d u y a rlılığ ı için b ir m ey d a n o ku m a d ır” A n lim e ta fiz ik tu tu m u y la A d o r n o , M u tla k H a k ik a t’in varlığın a in anm az. D o ğ ru , v arola nın o lu m su z lanm ası ile ortay a çıkar; ç ü n k ü doğru lu k , varlık ile d ü şü n c e arasınd aki sa v aşım s ü re c in d e oluşur. Bu b a ğ la m d a diy a lek tik de n e g a tif bir süreç içinde yolalır. O n a göre felsefenin görevi, nesneyi ö zn e y e, insanı top lu m a, d oğ ayı insa n a karşı ko ru m ak tır. Ç ü n k ü insanın d o ğ a y a eg e m e n olm ası, ilerlem e değildir; teknolojin in mistifik a sy o n u ile g elişm e, g e rile m e y e d ö n ü şm ü ş tü r. İn san la rın b i linçleri real toplu m sistem lerinin mantığı ile belirlendiği için, e g e m e n kültü r endüstrisi tek tek bireyleri k u şa tm ış d u ru m d ad ır. S istem anc ak top lum sal enerjinin açığa çık m ası için izin verir. B i reylerin tüm bilinç alanı d ü z e n le n m iş ve d e ne tle nm iştir. Ş eyle r üzerindeki ege m e n lik giderek insanlar üzerinde e g e m e n liğ e d ö nüşür; m e k an ik bir d ü n y a d a n k a ç m a k isteyen insan, y in e m ekanik bir d ü n y ay a saplanıp kalır. B ütün bu o lu m s u z lu k la ra a n c ak sanatla
252
karşı çıkılabilir. N e v a r ki bir s ığ ın a k o la ra k sa natın ç a ğ ım ız d a b a ş a r ı şan sı d a k u ş k u l u d u r A d o r n o ’y a g ö re(l).
(I ) T .W. Adorno, Théorie Esthétique, E. K lincksieck, 1989, s.15-33 vd.
251
ROMAN INGARDEN (Krakow, 5.2.1893 - Krakow, 29.6.1970) “S a n a t yap ıtı, te p e n o k ta sın a m eta fizik n ite lik le rin g ü n ış ığ ın a ç ık m a s ıy la u la ş ır ” R. h ıg a rd e n , D a s L itera risc h e K u n stw e rk
Edm und H usseıT in (1859-1938) y an ın d a “H en ri B e r g s o n 'd a S ezg i ve A n lık ” adlı ç a lış m a s ıy la d o k to rasın ı y ap a n Ingarden, ül kesi P o lo n y a ’ya d öndü kten so n ra L v o v Ü n iv ersitesi’ndeki ç a lışm aları sıras ın d a K a n t’ın y ap ıtlarını ç e v irm es i ve idealist bir felsefe g ö r ü ş ü n e yakınlığı n e d e n iy le g ö r e v in d e n alın m ış (1950), daha so n ra y eniden bu g ö re v in e d ö n m ü ş tü r (1956). H usserl’in fen o m e n o lo jik y ö n te m in d e n y ara rla n a ra k yazın ve sanal yapıtlarını a ç ık la m a y a çalışm ış, varlık b ilim ve bilgi k u ra m ın ı d a y in e buy ö n te m y a r d ım ıy la ele alm ıştır. H u sserl’in fenom enolojisini d a h a dizgesel, d a h a düzenli ve k av ra n ab ilir d u r u m a g etirm ey e çalışan filozof, F en o m e n o lo ji ile V a r o lu şç u lu k akım la rın ın birbirleriyle ola n ilişk ile rin i a r a ştırm ış, H usserl, H eidegger ve Sartre’daki kimi p ro b le m le rin ç ö z ü m biç im le rin in birbirlerine y aklaştığını ön e sü rm ü ştü r. O n a göre v arlıkbilim (O nto loji), varolu ş o la n ağı bu lunan değişik nesneleri aç ık la m a k için k av ra m sal araçları ta nım lar ve belirler. S anat k o n u s u n d a geliştirdiği ayrıntılı g ö rüşleriyle Polon yalı ve A vrupalı san atçılar ü zerinde etkili olan R . Ingarden, estetikle varlıkbilim arasındaki bağlantıyı kuran öğeleri ele alm ış, belli sanat kateg o rile rin d ek i varlık katlarının yapısını, yazın ve m ü z ik le ilgili y apıtların niteliksel düzenini, birleştirici bir b ü tü n lü k içinde a ç ık la m a y a çalışmıştır.*0 (1) Danuta Gierulanka, Roman Ingarden’ın Felsefi Yapıtı Üzerine Sistemalik Bir Taslak, Felsefe Arkivi. Sayı 21, İstanbul, 1978, s. 23 vd.
25*1
In gard en ’ a g ö re san at yapıtları, H u sserl’ın ku llandığı a n la m d a y ö n e l in m iş n esn ele rdir; sa n atç ın ın kullandığı h a m m a l z e m e y e verdiği biçim , o n u n sa f bir bilinç e d im in d e n çıkar. Bu n e s n eler, b a ş k a türd en g e rç e k şe y lerd en faklı o la ra k y aln ızc a iz ley icin in e s te tik y a ş a n tıs ın d a so m u tlan ır. Bu g ö rü şü n ü öze llik le y az ın, m ü z ik ve s in e m a sa n atların a u y g u la m ış olan Ingarden, bu ala n d a k i sa n at yap ıtla rın ın ta b a k a la r o lu ştu ra n varlık yapıları ü z e rin d e d u r m u ş tu r . B u ç e r ç e v e d e de ö ze llik le sin e m a yapıtlarının k a r m a ş ık y a p ı la r ın a y a k la şım ı d ik k a ti çe k e r. O n u n d ü ş ü n c e d iz g e s in d e b ü tü n san at ürünleri, belli ve salt bir am a c a dayalı so m u t v arlıklardır. B u ürünler, kendi özel b içim leri içinde, b aş arıy la d ü z e n le n m iş, ö r n e k le n d irilm iş g e r ç e k bir n e s n e y a da süreçtir. O n ların varlık n ede ni, onları yaratan sa n atç ın ın bilinç e y le m in d e b u lu n u r v e a lım la y ıc ın ın es te tik le ilgili y a ş a n tıs ın d a so m u tla ş ır ve b ö y le c e estetik b ak ım ın d a n değerli n e s n e le r olarak kavranır. Bu s a n a t ürünleri, kendi oluş b iç im le rin e, varlık yap ıların a g ö re ö b ü r s o m u t n e s n e le rd e n ayrılırlar. G e n e l felse fe gö rü şü içinde, H u sserl’in T ra n ssa n d an ta l id e a l i z m ’iyle h e s a p la ş a n Ingarden, h em g e rç e k nesnelerin, h e m de y ö n e lm iş liğ in k o n u su olan n esnele rin b a ğ ım s ız varlıklar olarak e ş it k o n u m d a o ld u k la rın ı sa v u n m u ştu r. F e n o m e n o lo jik k aynaklı b ir estetik bilim ini te m e lle n d irm c y e y ö n elirk en de, özellikle yazın ala n ın d a , bir y a p ıtın estetik b a k ım ın d a n d e ğ e rin in an laşılm ası, aç ık la n m a sı için dört varlık te m elin e (stratum ) d aya nan bir y ö n te m ö n e sü rm ü ştü r. B u nları g ö r m e ve işitm e ile ilgili (1); söz cükle rin ve tü m c e le rin a nlam larının b u lu n d u ğ u (2); betim le n en varlıkların o lu ş tu rd u ğ u (3); ve varlık ların belirtilerin in, yani g ö rü n ü ş alanına çık ış b iç im le rin in (4) y e r aldığı varlık tem elleri o la ra k b e lirtm iştir. B a ş lıc a y apıtla rı a r a s ın d a sa y a b ile c e ğ im iz , “D a s L i te ra risc h e K u n s tw e rk ” (Y a zın sal S a n a t Y apıtı, 1931), “S tu d ie n zu r A e s th e tik " (E stetik İncelem eleri, 1957, 2 c.), “U n tersu ch u n g en zu r O n to lo g ie d e r K u ı ı s f ( S a n at V a rlık b ilim i Ü z e rin e A raştırm alar, 1961), “ V om E rk e n n e n d e s litera risch e n K u n s tw e rk ' (Y azın sal S a n a t Y a p ıtın ın B ilin m e si, 1968) gibi k ita p la rın d a Ingarden, fe n o m e n o lo jik y ö n te m b ilim in i sa n ata ve sanat y ap ıtlarına u y gulam ıştır. P s ik o lo ji z m e karşı e le ştirile r y ö n e ltir k e n E . H usserl, bir sanat 256
y apıtının ö z ü n ü n o n u n salt “bU tünselliği”nde ara n m ası gerektiğini ve sanattaki içeriksel a p r io ri’nin o n to lojik bir alan o la ra k ele alın m ası z o r u n lu lu ğ u n u sa v u n m u ştu r. Bu çıkış n o k ta s ın a o ld u k ç a sadık kalan Ingarden, yaz ınsa l y a d a p la stik sa n al y a p ıtla rın a iliş kin belirli ö rn e k le re bu ilkeleri uygu la m ıştır. O n a g ö re yazınsal sanat yapıtı ç o k tabakalı p o lif o n ik bir y a p ıd a n oluşur; h e r y az ın sa l y ap ıtta old u ğ u gibi yazınsal sanat y ap ıtın d a da ö n c e s ö z cü k le rd e n o lu şa n m e tin le r, a n la m b irlikleri, so n ra ş e m a la ş tırılm ış g ö r ü ş le r ve en so n ra d a d ış a v u ru lm u ş n es n e lle ş tirm e le r (G e g e n stä n d lic h k e ite n ) bulu nur. Bu a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a yaz ın sa l bir yap ıtın sanat yapıtı olabilm esi için o n d a “b elirli m e ta fizik n ite lik le rin ” y e r alm ası g e rekir. S an at yapıtını kuran her ta bakada, o ta b a k a y a ö zgü ka rakteristik estetik d eğe r nitelikleri bulunur; örneğin söz cükle rd e n oluşan m etin ta bakasındaki bu değer, u y u m d u r. H e r tabakadaki polifoni, sanat yapıtının bütü n se lliğ in in d e ğ e r birliğine dö nüşü r. Ingarden’a göre, “S a n a t y a p ıtın d a k i p o lifo n ik uyum , y a z ın sa l y a p ıtın da te m e l b ir ö ğ e s id ir ve b ir y a p ıtın s a n a t y a p ıtı o lm a sı için bu p o lifo n ik u yu m u n sa n a t y a p ıtı iç in d e o n u n m e ta fizik n i te lik le rin i a çım la m a sı g e r e k ir ,(l). S an at yap ılın ın on tolojik d u r u m u n a g e lin ce şunu görürüz: S an at yapıtında, kay n a ğ a y ö n e lin m iş lik a nlam ın da, ideal y a da real bir n e s n e lle ş m e söz ko n u su değildir; ç ü n k ü o kendi b a ş ın a bir nesne (G e gensland)dir, ve bu nesne, kendi aracısız varlık d a y ana kla rını yönelrhişlik (In te n tio n a lität) içind e sıralan m ış olan sö z cü k an la m ın d a bulur. S ö z c ü k anlam ları ara cılığıy la inten siyo nal n e s n e lle şm e y e do ğru gidilir. S ö z c ü k a nlam larının te m elind e bulu n a n fiziksel y ö n e lim le r (kağıt, m ü rekkep, basım ara ç ları) ö zdeş ve a n lam c a n ö tr b ir “isk elet” o lu ştururla r; o k u m a sırasında ortaya çıkan im g e le m ve b u n u n la birlikte m etindeki bir değere sahip nitelikler " y a ş a m ''la bağlantı içinde so m u tlu k k a za n arak n e s n e lle şm e y e yönelirler. İşte tü k e tim e sunu lan sıradan bir n esne ile estetik b a k ım d an so m u t bir biç im d e k u ru lm u ş sanat y apıtının ayrım ı buradan k a y n a k la n ır ve san al yapıtı ile “estetik o bje" ayrım ı o r ta y a ç ık m ış o lu r .<2)
(1) R. Ingarden, Untersuchungen zur O ntologie der Kunst, s. 313 vd. (2) R. Ingarden, V om Erkennen des Literarisches Kuntswerk, 1968, s. 178 vd.
257
S a n a t y ap ıtı ve estetik n es n e ayrım ını R. Ingarden, sanatsal ve estetik d e ğ e r le r a y r ım ın a day andırır. O n a göre, sa natç ının yaratıcı erkinliğinin ö zü , b ir sanatçı bilincinin ö z g ü n e d im le rin d e n oluşur; a n c ak bu e d i m le r belirli b ir fizik m a lz e m e y i d ö n üştü ren y a d a v a r lığa getiren s a n a tç ın ın yaratıcı istenci ile y ö n le n d irilere k bazı fi ziksel işle m le r le k en dilerini kalıcı b ir b iç im d e gösterirler. B ö y lec e ü z e r in d e f o r m u n y e r aldığı fiziksel obje, sanat yapıtının varo luşsa l te m e lin i o lu ştu ru r. A n c a k yap ısı ve özellikleri aç ısın d an b ir sa n at yapıtı, d a i m a m addi te m elin d en , kendisini ontolojik o la r a k ta ş ıy a n “r e a l ¿■e/’den öte y e uzanır; her n e kada r bu tem elin özellikleri k e n d is in e d a y a n an sanat yapıtının özellikleriyle belli bir b a ğ lan tı iç in d e o ls a da. S a n a t yapıtı, sa n atç ın ın yaratıcı e d i m le rinin y ö n eltild iği b iç im le n d irm e n in asıl objesidir; ve bu yapıtın varo luşsal te m e lin in etkileyiciliği, sa n atç ın ın o rta y a k o y d u ğ u sa n at y a p ıtın ın k e n d is in e y ard ım cı ola n ikinci d e re c e d e bir iş le m dir. H e r s a n a t yapıtı farklı b ir y a p ıy a nitelikleri b a k ım ın d a n gücül bir d u r u m a (po tansiyaliteye) sahiptir; bu n edenle de so m u tlu k k a z a n m a s ı için kendi d ış ın d a b ir alım lay ıcı gerektirir. A lım la y ıc ı s a n a t y ap ıtın ı y e n id e n y o r u m la m a k , b a ş k a deyişle, onu etk in nitelikleri içinde yeniden k u r m a k d u ru m u n d ad ır. B u n u y a p a r k e n de alım la y ıc ı, sanat yapıtın d a k i b elirsizlik alanlarının bir k ısm ın ı t a m a m la y a r a k h e n ü z g ü c ü l (p o tansiyel) d u ru m d a bulunan d e ğ iş ik ö ğ e le r i e d im s e l (aktüel) hale g etirir ve y apıtın şe m atik k u r g u s u n u do ld u ru r. B ö y le c e san al y a pıtının “s o m u tla ş m a s ı” d e n e n şey o r ta y a ç ı k m ış olur. D e m e k s a n a t yapıtı, b ir sa n atç ın ın yö n elim se l e tk inliklerinin bir ürünü dür. In ga rd en ’a göre, yapıtın so m u tla şm a sı, y a p ıtta etkin o la ra k v aro la n ların g ö z le m le n e re k o n u n y e n id e n k u r u lm a s ın ın yan ın d a, yap ıtın ta m a m la n m a s ı ve p o tansiyel a n la rın ın g e rç e k le ş tir ilm e s iy le olanak lıd ır. S a n a t yapıtı bu y ü z d e n sanatçı ile alım la y ıc ın ın o rta k bir ürünüdü r. B ir sanat yapıtı e m p ir ik o la ra k g ö z le m c iy e d a i m a bir s o m u tla ş m a içinde ve rilir; ancak, bu, g ö z le m c in in yapıtı k endi salt şe m atik k u rg u su ile birlikle b ü tü n g ü c ü l niteliklerini k a v ra m a y ı dene m e sini e n g e llem ez . F a k a t b ir sa n at yapıtını bu ta rz d a k av ra m a, alımla y ıcıd an özel b ir d a v r a n ış ve ç a b a ister; b u n la r d a alım la y ıc ın ın , yapıtın nitelik sel b elirsizlik le rin in tü m keyfi ta n ım la n m a la rın d a n k a ç ın m a sı v e y a p ıtın g ü c ü l o la n a k la rın ın h e r a n ın ın k e n d in e ö zgü
258
niteliğine d ik k a t etm esidir. S an at yapıtını b ö y le k a v r a m a oldukça e n d e r d ir ve bu, tüketici tavrı ile gerç ek le ştirile m ez . N e var ki I n g a r d e n ’a göre, sanatçı ile alım la y ıc ın ın o rtak laşa ürünü olarak “so m u tla ş tır m a ” , bir y apıtta n ö te k in e az y a d a çok farklılıklar g öste re ce ktir. Y alnız bu çeşitliliklerin yapısı ve k a p samı h em yapıtın niteliğine, özellikle d e ait o ld u ğ u sanat türüne, ve alım la y ıc ın ın niteliğine, h em de a lım la n an estetik o b je n in em pirik y a p ısın a ve iç in d e o rta y a çıktığı birta k ım özel k o şu llara bağlıdır. B ir sanat yapıtının a lım la n a b ilm e s in in iki olanaklı yolu vardır; a lg ıla m a edim i, estetik d e n e y im p eşindek i estetik tavır b a ğ la m ın d a o rta y a çık ab ilir ya d a bilim sel ara ştırm a v e y a b asit bir tüketici ilgisi tü rü n d e n b irta k ım estetik uğraşların y a rd ım ıy la y e rine getirilebilir. Bu da ,ya yapıl ile ilişkiden en y ü k se k hazzın elde e dilm esi a m a c ın a y a d a alım la y ıc ın ın sanat yapılın ın te m e lin e d a y a n a r a k bilgi e ld e ed e b ile c e ğ i b aş k a b ir yazın -d ışı o lg u y a ilişkin herhangi birisine bilgi aktarm ası a m a c ın a y ö nelik olabilir. H e r iki tavır b a ğ la m ın d a iki alım layıcı a m a ç ta n biri b askın olabilir; ya g ö zlem c i en o tan tik s o m u tlaşm ay ı g e rç e k le ş tir m e k için yap ıtla ilişki k u r m a y a ça lışaca k tır v e y a bu özel b ir ilgi k o n u su o l m a y a c a k tır, y a d a g ö z le m c i fantaziyi b aşıb o ş b ır a k m a v e kendi kişisel se ç im in e g ö re yapıtı s o m u tla ş tır m a n o k ta s ın d a olacaktır. E ğ e r so m u tla ştır m a estetik bir tavır için de o rta y a ç ık a r s a işte o za m a n estetik o bje denilen şey kendini gösterir. E stetik obje, y a pıtı o lu ş tu ru r k e n sa n atç ın ın an lığ ın d a b u lu n a n şeye b e n z e y e c e k y a d a o n u n la ortak k ö k te n olacaktır. H e r san at y a p ıtın a sınırlı bir sa y ıd a olası estetik o b je le r karşılık o lu r .(1) B ir sa n at y a pıtının 'o la sı' s o m u tla şm a la r s o n u c u n d a ortay a çık m ası, y a ln ız yapıtın ken d isin e bağlı değildir, aynı z a m a n d a o, alım la y ıc ıların v arlığ ın a ve o n la r ta ra fın d an yapıtın tek bir b i ç i m d e k a v r a n ılm ış o lm a s ın a da bağlıdır. B u b a ğ l a m d a k a r ş ım ız a sanat yapıtı ile estetik obje, sanatsal olarak, değerli olan nitelikler ile estetik o la ra k değerli olan nitelikler arasındaki ayırım ç ık m ak tadır. R o m a n I n g a r d e n ’a göre, b ir sanat yap ıtının "sa n a tsa l d e ğ e ri” ni o rta y a ç ık a r m a k için o n u n şu n o k ta lara u y u p u y m a d ığ ın ın den e tle n m e si gerekir: 1) S a n a t yapıtı, b izim sanat y a (1) Roman Ingarden, Artistic and Aesthetic Values, The British Journal ol A esthetics, 4, 3 (July 1964), s. 198-213.
■iS')
pıtlarıy la ilişkim i/, süresince herhangi em p irik d en e y im le rim iz vey a anlıksa! d u ru m la rım ız ın ne bir parçası ne de bir g ö r ü n ü m ü d ü r; b u n d a n dolayı da haz veya h o şla n m a k atego risine ait değildir; 2) H e rh a n g i bir hazzı ortaya çık aran bir araç diye görülen sanat y ap ıtın a y ü k le n e n şey sanatsal bir d e ğ e r değildir; 3) Sanatsal d e ğ e r k e n d isin i y a p ılın spesifik bir ö zelliği o la ra k o r ta y a koyar; 4 ) S a n a t y a p ı tın ın v a r o lm a s ın ın z o ru n lu k o şu lları a n c a k yap ılın k e n d i n ite lik le r i iç in d e b u lu n u r s a , s a n a tsa l d e ğ e r o r t a y a çıkar; 5) S anatsal d e ğ e r ö y le bir şeydir ki. öteki kültür ü rü nlerin de n tü m ü y le farklı, k e n d in e özgü bir biçim i sanat yapılı aracılığıyla o r taya koyar. Y ani sanatsal değerd en y o k su n bir sanat yapıtının var lığını d ü ş ü n e m e y iz . Bu ara d a sanatsal, estetik ve m oral değerleri de a y ırm a k g erekir; aslında “d e ğ e r” değerli olan niteliklerin spe sifik bir toplam ı te m e lin d e ortay a ç ık a r ve ild e ğ e r” , b unla r ara sın d a hem kendi d eğ e rin in derecesi, hem de cinsi açısınd an bu to p lum a bağlıdır. D e ğ e rle r birbirlerinden kendine ö zgü belirleyicilere ve niteleyici ö ze llik lere sahip o lm a la rın d a n dolayı ay rılırla r.'11 I n g a r d e n ’a g ö re genel değe r teorisi içinde yer alan sanatsal değer, sa n at y ap ıtın ın k en d isin d e o rta y a çıkan ve k endi varoluşsal te m elin e onun içine kavuşan bir değerdir. Estetik d e ğ e r ise k e n disini y a ln ız c a estetik objede gösteren ve bütünün niteliğini b e lirleyen özel bir "a n " o larak ortaya çık an şeydir. Estetik değerin temeli, estetik olarak değerli olan niteliklerin belirli bir to p la m ınd a n olu şur; estetik değerler, kendilerinin bir o b je de ortaya çık m alarını o lanaklı kılan niteliklerin belirli bir b ü tü n lü ğ ü n ü n te meli üze rin de yükselirler. Sanatsal ve estetik, her iki tür değe r de ta m a m la n m ış bir sa n at yapıtının ya da estetik ob je n in varlığını varsayarlar. B ir estetik o bjenin o lu ştu ru lm asın d ak i tem el olgu, bir alım la y ıc ın ın ortak -y aratıcı e tk in liğinin zorun lu olm a sıd ır; böyIcce birkaç estetik o b je bir ve aynı sanat yapıtı tem elin d e ortaya çık ab ilir ve b u n la r kendi estetik değerleri açısından aralarında farklı olabilirler. Estetik obje, alım layıcı ve o n u n deney im lerin in b a ğ la n tısın d a o rta y a çık an bir şeydir. E stetik o b je aynı za m a n d a tıpkı bir sanat yapılı ya da kendi hakiki ö zü n ü o rta y a ç ık aran v a roluşsal a ç ıd a n b a ğ ı m s ız d oğal bir o b je k a d a r a ş k ın d ır ve k en d in e
(I) Ay. y., s. 200 vd.
260
d a y a n an ayrı bir b ü tü n lü k tü r. B u aşkınlık y a ln ız c a sa n at yapıtının ya da değe rce nötr olan estetik o b je nin özelliklerine değil, aynı z a m a n d a onların tem eli ü ze rin d e o lu ştu ru la n vc d e ğ e r taşıyan ni teliklerine ve değ e rlerine değin yayılır. Sanal yapıtında, d eğ e rce nötr olan g ö r ü n ü m le r ve aksiyolojik bak ım d an güçlü olan g ö rü n ü m le r o lm a k üzere iki yan bu lu r I n g a r d e n . İkinci terim, h em d e ğ e r taşıyan nitelikleri ve değerlerin kendilerini, hem de onların özel b elirlenim lerini ku şa tm a k için kullanılm ıştır. İlk k a teg o riy e ise bizim k e n d ilerin e d eğ e r y ü k lem em izle sanat türü o lup olm a d ığ ı belirlenen m üzik, resim yu da yazın yapıtı gibi türler girer. Bu b a ğ la m d a bir yazın yapılı çok ta bakalı bir “ku rm a ’-dır; ve ken d i k ısım la rın ın z a m a n s a l ardışıklık içinde birbirlerini iz lem ele rinden dolayı sanki za m a nsal bir y apıya sahip gibidir ve bu du ru m da o n u n aktardığı d ü n y an ın za m a n sü recinde geçen olayları tanıtm asını sağlar. V e bu a n la m d a bir resim , sanki zam ansal değildir, yani onun kısım ları birbirlerini ar dışıklık içinde iz lem ez ler; d o la y ısıy la da e ğ e r bir resim öykün m eci ise, o y aln ızc a özel bir oluş an ınd a tek bir o la y rs u n a b ilir. Ö te yan d a n bir resim , yazın y apıtından farklı o larak görsel m e k an da iki ya da üç boyutlu bir yayılım ile karakterize edilir. O ysa bir yazın yapılı her şe y d en ö n c e dilsel bir “k u r m a " dır; onun temel yapısı, iki katlı dilsel bir ta b ak a d an oluşur: bir y a n d a fonem ler (sesbirim ler) ve dilsel ses fenom enleri tabakası, öte y an d a da daha yük sek düzeyd eki an lam birim lerinin olu ştu rd u ğ u yapıtın temsili içeriği ve içinde k onu nun su nu lduğu gö rü n ü m le rin ortay a çıktığı sözcüklerin ve tüm celerin a n la m la n tabakası bulunur. Bir resim böyle ikili bir dil tab ak a sın d an yo k su n o lm a sın a karşın, objelerin gö rün üm lerini su n m a y a uy g u n araçlara sahiptir; sunulan o bjeler ve onların su nuluş biçim leri aracılığıy la dah a yMiksek bir d üze yde "d u ru m " ya da “ö y k ü le m e " türünden ö ğ e le r oluşturulabilir. A k siyolojik açıdan n ö tü r olan başka birçok ö ze llik ler vardır vc yapıt onlarsız herhangi bir biricikliği olan sanal yapıtı olarak var o la m az; a m a sanat yapıtının tü m ü n ü kurm adığı da açıktır. Sanal y a p ıtında sanatsal d e ğ e r taşıyan niteliklerin b elirlen im i, bu ni teliklerin yapısının d oğru bir kavram ını elde e t m e y e b a ğ lıd ır ." '
(I) Ay. y.. s. 207 vd.
E ste tik b a k ım d a n değerli niteliklerin b ü y ü k bir çoğ u n lu ğ u , ku rulan estetik o b je le rd e serim lenir. O nların hepsi algıya d o ğrud an verilen bir şey ola ra k n itelendirilirler y a d a bu nitelikler do ğ ru d an d o ğ r u y a fe n o m e n le r o la ra k sunulurlar. E ste tik değer, b aş k a bir ve rid en do la y lı o la ra k ç ık arıla n ya d a v aro luşu y a ln ız c a tüm yapıtın k a v r a n m a sı te m e lin e dav a lı o la ra k d ev şirilebilen b ir d eğ e r d e ğildir. O n la r s o m u t o la ra k d e n e y im e sunulurlar. Estetik d eğ e r ta şıy a n n iteliklerin o lu ştu ru la b ilm e si için, estetik b ir d e n e y im in b a şa rılm ış o lm a sı gere k ir; ç ü n k ü bu n ite lik ler a n c a k bu tür bir d e n e y im içinde gerç ek le şec ek le rd ir. E stetik değerleri, sanatsal d e ğ e r taşıy an n ite liklerden ay ırm ad ak i g üçlük , sanatsal d e ğ e r ta ş ıya n n ite lik le r o la ra k ele a ld ığ ım ız kim i ö zelliklerin, verilen bir estetik o b je b a ğ la m ı içindeki d e n e y im e de k atılab ilm esinin o la n a k s ız g ö r ü n m e m e s i g e r ç e ğ in d e yatar. Bu gibi d u ru m la rd a sanatsal a ç ıd a n değerli nitelik lerle mi, y o k sa .estetik açıdan değerli n i te likle rle m i iş g ö r ü le c e k tir? I n g a r d e n ’a gö re nitelikleri iki açıdan e le a lm a k m ü m k ü n d ü r : 1) H e m kendi kendilerine bir estetik objede o r ta y a ç ıktık la rı za m a n , h e m de bu g ru p tan olan b a ş k a nitelikler ile ilişkili old u k la rın d a, o lu m lu y a d a o lu m s u z a n lam d a , b ir estetik d e ğ e r taşıy a n lar; 2) K en d i b a ş la rın a e s te tik d e ğ e r c e n ö tr olan, a n c a k e s te tik d e ğ e r taşıy a n b a ş k a n ite likler ile bağlan tı içinde serim le d ik le rin d e bir estetik d e ğ e re sahip olan nitelikler. I n g a r d e n , birinci tür ö ze llik lere k o ş u ls u z o la ra k d e ğ e r ta şıya n özellikler, İk in cilere de k o şu llu o la ra k d e ğ e r taşıyan (este tik aç ıdan) ö z e l likler adını verir. Birinci tü r d e n özellikler, içinde o r ta y a çıktıkları b a ğ l a m d a n tü m ü y le b a ğ ım s ız değ ild irler; koşullu estetik d eğe rler ise, en az ın d a n bazı d u y g u s a l niteliklere bağlıdırlar. E ğ e r bir k im s e , ciddi bir n e d e n d e n d o la yı g ü n lü k y a ş a n tıs ın d a h ü zü n lü ise, k e nd isini o k im senin sırada n d e n e y im in e katan h erh angi biri için bu h ü zü n estetik açıdan n ö t r ’dür; a n c ak sözgelim i C h o p i n ’in "E tü d e, op. 25, no. 7 ’ baş lık lı m ü z iğ in d e n d o ğ a n bir “h iizü n "ü n niteliği, yani m ü z ik al araçlarla k e n d in e ö z g ü b iricik b ir biç im d e ü retilen h üzün, estetik bir s o m u t la ş m a içinde verilen b ir yapıtta, k u ş k u s u z estetik d eğ e rle ilgili b ir ö zellik ; verilen, iletilen yapıtın b elirley ici niteliklerin in ta m a m la n m ış bü tünü iç in d e bir öğedir. A y n ı ş e k ild e g ü n lü k in sa n u ğ r a şıla r ın ın d r a m a tik g erilim i estetik d e ğ e rd e n tü m ü y le y o k su n olabilir, o y s a y in e C h o p i n ’in “D e v rim
262
E tü d ü ” (op. 10, no. 12)’n d e b ö y le d ra m a tik gerilim , estetik açıdan değerli bir özelliktir. H e m e n h em en aynı d u y g u sa l niteliğin kim i za m a n estetik d eğe re sahip, kim i z a m a n d a sahip o lm a m a sın ın n e deni şudur: B u nitelik bir y a n d a estetik objeyi o rta y a çık aran e s tetik d e n e y im in biricik işlevi ile, ö te y a n d a ise b ir estetik o bje nin içeriğ inin v aroluş tarzını b e lirle y e n özel b ir d e ğ iş im ile bağlantılı ola ra k kendi k e n d isin d e geniş bir te m a olu şturur. I n g a r d e n ’a göre sanatta, u zun bir süredir estetik açıdan değerli nite likler arasındaki olası y a d a zorunlu bağ lan tıların pratik in ce le m e sin in söz k o n u su o ld u ğ u k u şk u g ö tü rm e z. G erç e k te n d e y a ratıcı olan her sanatçı, m ü z isy e n , şair, ressam , h eyke lc i, m im a r yeni yapıtlar yara tırk en belirli d en e y im lerin i bu a la n a taşır; sa natçı, yapıtını o lu ştu ru rk en , sanki estetik a ç ıd a n değerli ni teliklerin olası bile şk e lerin i ve onların bir b ü tü n o la ra k y apıtta baştan so n a estetik b ir d eğe ri nasıl o lu ştu ra c a k la rın ı y ara tıcı bir sezgi ile k av ra m ış gibidir. Sanatçı aynı z a m a n d a yap ıtın iskeletini o lu ştu ra ra k özn e l ko şu lların g e r ç e k le şm e si için zo ru n lu ola n n e s nel koşulları yani sa n a t y a p ıtın a ilişkin koşulları y ara tan e s te tik ç e nötr nitelikleri, renkleri, sesleri, b içim leri seçm e siy le belirli b ir bi leşimi o lu ş tu rm a k için te k n ik ara ç la r d a b u lm a y a çalışır; yani u y g u n bir g ö z le m c in in , alım la y ıc ın ın varlığı ve estetik b ir d e n ey im in ta m am lan m ası gerekir: çün kü b u nla r o lm a d a n ne bu nötr nitelikler sergilenebilirler, ne de birlikte özel k a rm a şık niteliklerin, girift yap ıların o rta y a ç ı k m a s ın a n eden olan estetik aç ıdan değerli nitelikler serim lenebilir; ay rıc a tüm bu karm a şık , girift d a y a n a ğ ın b elirled iği estetik d eğ e rin k arşılığ ın ın k u ru lm a sı d a b aş k a bir g e rekliliktir. V erile n bir sanat yapıtı te m elin d e s o m u tlaşa n estetik değe r, iyi d o n a tılm ış bir alım la y ıc ı ta ra fın d an o lu ştu ru la n sa n at yapıtının nö tr bir taslağı te m e lin d e kendilerini g öste re n, estetik aç ıd a n değerli nite lik lerin karşılıklı e tk ile şim le rin d e n b ir se ç m e s o n u c u n d a işa re tle nm iş k e n d in e ö z g ü bir nitelik b e lirle n im in d e n b a ş k a b ir şey d e ğ ild ir .(1) R o m a n I n g a r d e n ’a göre, sanat yapıtı bir “o b je k tiv a sy o n ” o la rak, idealitenin (tinselliğin), ya d a irrealitenin (g erçe k olm a y an ın ) g erç ek lik tek i g ö r ü n ü ş ü d ü r; sanat, b a ş k a deyişle, g e r ç e k lik te gö(1) A y. y., s. 213 vd. 263
r ü n ü ş c çık a n g e rç e k lik o lm a y a n d ır, yani “id é a lité "dir: “G ö rü n ü şe u la şa n id é a lité ile estetik o b je o rta ya çıkar, re a l d ü n ya d a n k o p a r ve id e a l b ir d ü n y a y a yükselir"-, bu b a ğ la m d a “B ir y a z ın y a p ıtı da b irç o k h e te ro je n ta b a k a la rd a n m e y d a n a g e lm iş b ir bütündür"-, "bu ço k ta b a k a lı p o lifo n ik y a p ın ın b elirle n m esi, y a zın y a p ıtın ın özii ile ilg ili te m e l y a p ıy ı a ç ık o la ra k v e r i r " R o m a n I n g a r d e n ’da alım la m a e s te t ik ’i için k a rşıla ştığ ım ız iki tem el k a v ra m olan "so m u tla ş tır m a k ” (k onkretisation ) ile y e n id e n ku rm a k” (re o r g a n is a tio n ) k a v ra m la rı, sa n at y ap ıtın ın varlığını kav ra y ış ile ilgi için de b elirlenir ve o bun u ontik ta baka lar teorisi ile te m e lle n d irm e k ister.(2)
( 1) İsmail Tunalı. Esletik, Cem Yay, 1984, s. 114 vd. (2) İsmail Tunalı, Sanat O ntolojisi, Ed. Fak. Y ay., 1971, s. 100 vd.
264
GYÖRGY LUKÁCS (Budapeşte, 13.4.1885 - B udapeşte, 4.6.1971) “B iiyiik sa n a tç ıla r h e r za m a n in sa n so y u n u n ile rle m esin d e ö n cii ro lü n ü ü stlen m işle rd ir. Y a ratıcı y a p ıtla rıy la en ö n ce o nlar, n e sn e le r a ra sın d a k i b ilin m e y e n b a ğ la n tıla rın g izin i a çığ a çıka rırla r; b ilim ve fe ls e fe , bu b a ğ la n tıla rı a n ca k ço k so n ra la rı tam o la ra k b iç im le n d ire b ilirle r'' G. L ukâcs, S tu d ie s in E u ro p e a n R ea lism
H e r türlü d o g m a tik tu tu m d an k a ç m a n L u k â c s ’ın d ü ş ü n c e s in in çık ış n o k ta s ın d a , I. D ü n y a S avaşı sıra s ın d a karşı k o y d u ğ u , a m a y ö n te m in e de sık ıca sarıldığı H e g e l felsefesi bulunur. O n a göre K a r l M a r x , H e g e l d iy a lektiğini tersine çe v irm iş, b u n a karşın y ö n te m aynı k alm ış ve u y g u la m a alanı so yuttan s o m u ta g e ç m iş tir. L u k â c s ’ın ara ştırm aların ın te m e lin d e iki kategori b u lunm a k ta y d ı: “b ü tü n s e llik ” kategorisi ile “y a b a n c ıla ş m a " k a tegorisi. O n a göre, “b ü tü n se llik kateg o risi", yani b ü tü n ü n p a r ç a la r ü ze rin d ek i b elirle yic i ve b ütün a la n la rd a g e ç e rli ola n egem en liğ i, M a r x ’m H e g e l’den d e v ra ld ığ ı y ö n te m in ö zü n ii o lu ş t u r u l H e g e l ’de, en geniş k a p s a m ın d a ve kendini kuran ö ğelerin iç d e n g e s in d e g e lişm iş bir k a v ra m o la ra k alınan “B ü tü n se llik ", G r a m s c i ve özellikle de A l t h u s s e r gibi m arksçılard a, altyapının, üst y ap ın ın , ç e lişkinin ve ü stb e lirle n im in o lu ştu rd u ğ u bir bütün dür. H e g e l şö y le der: “S a ltığ ın bilim i, k ö k ü b a k ım ın d a n sistem d ir; ç ü n k ü so m ııt o la ra k d o ğ ru olan, a n ca k ‘‘b ü tü n se llik " (to ta litö t) o la ra k d o ğ r u d u r" ; dolayısıyla, “fe ls e fe n in h e r p a rç a sı, b ir fe ls e fi “Biitiin ”diir; ve bu p a rç a la rın d izg e o la ra k zin c irle n işi de b u n d a n ötü rü d ü r: T ek b ir çem ber, ke n d i b a şın a b ir b ü tü n se llik o ld u ğ u için, k e n d i o rta m ın ın sın ırla rın ı a şa r ve so n ra g e le n b ir k iiır v i kurar. B u yü zd en , “B ütün ”, çem b erlerd e n o lu şa n b ir ç e m b e r olu .’ (ıS
ra k o rta y a çıkar. B u ç e m b e rle rd e n h e r b iri zo ru n lu b ir u ğ ra k tır (M o m e n t); ö y le ki, ç e m b e rle rin k e n d i o rta m la rın ın sistem i, tüm i d e ’y i m e y d a n a g e tird iğ i gibi, id e de, ö ze l (tikel) o rta m la rın h e r b i rin d e k e n d in i b ü tü n ü y le g ö ste rilr (E nzy klopäd ie, 14, 15). L u k â cs’da bü tü n se l b ir ç ö z ü m le m e y e b a ş v u rm a n ın gerekliliği, in sa n b ilin c in in taşıdığı ö n e m i gö za rd ı ed e n e k o n o m iz m in ele ş tirilm e sin e yol açm ıştır. Bu bilincin tem silcisi, k a p italizm e v resin de , s ö m ü r ü le n sın ıf olan p roletaryadır; bu y an ıy la da L u k â cs’ın felsefesi b ir h ü m a n iz m o lm aktadır. G e n ç M a r x ’in y a p ıtla rın d a n “y a b a n c ıla ş m a ” k av ra m ın ı alan k a p ita liz m y ü z ü n d e n bir nesn ey e , bir m a la d ö n ü şe n in sanın, a n c a k so sy a list d e v rim le ö z n e y e d ö n ü şe b ile c e ğ in i dü şünü r. N e v a r ki f a şiz m in g elişm e si ve g ü ç le n m e si, e s k isin e e k le n e n yeni b ir y a b a n c ı la ş m a ö ğesi o lu ştu ru r; ç ü n k ü bu d a b ir b a r b a rlık te h likesidir. B u n u n için, u sç u lu k ve h ü m a n iz m tem eli ü zerinde, ilerici b u r ju v a z iy le d e m o k ra tik bir birlik stratejisi geliştirm e k gerekir. L u k âcs’ ın S ta lin c iliğ e karşı ç ık m a s ın ın n ede ni, o n u n bu birliği e n g e lle m iş o lm a sıd ır. M a rk sç ı b ir estetik k u r m a k isteyen Lukâcs, y a lın k a t o ld u ğ u n u ve g erçekliğin a k a d e m ik bir betim le m e siy le y e tin d iğ in i d ü ş ü n d ü ğ ü S talin ci e s te tiğ e karşı çık m ıştır. A m a “ö n c ü ” d en ilen biç im c i ve ruhbilim ci “y o z la ş m ış b u r ju v a ” y a z ın ın ı e l e ş tir m e k te n d e geri k a lm a m ıştır. Lukâcs, Sh akep seare’in, B al za c’ ın y a d a T hom as M a n n ’ın örn ek le rin i verdikleri, insanı m e kan sal (to p lu m sa l çe vre) ve z a m a n sal bir tarihsel bütünsellik içine y e r le ş tir e n “e le ştire l g e r ç e k ç ilik ”\ y a d a “b ü yü k g e r ç e k ç ilik ”\ sa vunm uştur.
L ukâcs,
T utarlı ve b ü tü n lü ğ ü olan b ir s a n a t k u ram ı g eliştirm e yi a m a ç la yan L ukâcs, H egel, G oethe ve S chiller gibi sanatçı filozofların b e n i m s e m e y e r e k karşı çık tık la rı “ö y k ü n m e ” (m im e sis) kuram ın ı y e n i d e n ele alm ış, P a v lo v ’un “b e lir tk e ” (signal) dizgelerinin ve bu d iz g e le rin n ö ro d in a m iğ in in fizy o lo jisin e ilişkin ö ğretisine d a y a n a r a k b u k u r a m a y en i b ir g ö r ü n ü m k a z a n d ı r m a y a çalışm ıştır. O n a g ö r e san atın işlevi, k e n d isin in “b e lirtk e d izg e si 7” diye ta n ım la d ığ ı v e d u y u sa l algılar ile dil a ra sın d a bir y e rd e b u lu n d u ğ u n u v arsaydığı b ir m e k a n iz m a a ra cılığ ıy la g e rç ekliği taklit etm ektir. Lukâcs b u r a d a taklit s ö z c ü ğ ü n ü , yalın a n la m ın d a ( m i m e sis) kulla n ır. S a n a tın gö rev i, b ilinci usdışı ö ğ e le r d e n a rın
266
d ıra ra k kurtarıp, o n u n eleştirel bir tu tu m ta k ın m a sın ı sağlam aktır. O n a gö re g erç ek lik d e ç o k y alın b ir b iç im d e anlaşılm alıdır. L u k a c s , A r i s t o t e l e s ’de, L e s s i n g ’te ve b a ş k a sa n at k u ra m c ıla rın d a önem li y er tutan ve tem el belirleyici olan “o la n a k ” kategorisini dış a r d a b ır a k m ış tır . L u k â c s ’d a B a u m g a r t e n gibi sanatın duyusal bir im ge, duyusal bir g örüntü o ld u ğ u n u vurg u lar ve sanatı fel se fe den ayıran biricik yanın, o n u n d e ğ işik bir bilgi türü o lm a s ın d a b u lu n d u ğ u n u söyler. Böylece, L u k â c s ’d a sanatın k e n d in e ö zgü e s tetik ağırlığı bir y a n a bırak ılm ış, sa n at y apıtla rı, felsefi d ü şü n c ele rin y ansıtıldığ ı b ire r ö r n e k d u r u m u n a getirilm iştir. L u k â c s ’ın bu san at anlayışı, o n u n , ö z n e (b irey) k av ra m ın ı, do ğ al b elirley ic ile rin d en idealist b ir anlay ışla k o p a r m a s ın ın s o n u c u d u r / 1' L u k a c s , m a rk sist b ir d ü ş ü n ü r ve y a z ın e leştirm en i sıfatıy la sa n atçıların siyasal d e n e tim altına a l ın m a s ın a karşı ç ık a ra k h ü m a n iz m e dayalı bir m a rk sist e s te tik ku ram ı g eliştirm iş ve M a r x ’in sanayi to p lu m u n d a k i y a b a n c ıla ş m a y la ilgili k u r a m ın a yeni b o y u tla r k az an d ırm ıştır. 1910’a y a y ım la d ığ ı “D ie S ee le u n d d ie F o rm en ” (R uh ve B içim ler) ile 1916’da H e g e l ’in felsefi d iz g e sinin etkisini taşıyan, ro m a n türünü d es ta n d a n farklılığı te m e lin d e in celeyen “D ie T h eo rie d e s R o m a n s” ( R o m a n K u ra m ı) adlı y a p ıtla rın d a n sonra, 1923 y ılın d a y a y ım la d ığ ı “G esc h ih te u n d K la ssen b ew u sstsein "’ (T arih ve S ın ıf Bilinci) adlı ünlü kitabında, m a rk sist tarih felsefesi alan ın d a k i ö z g ü n g ö rüşlerini geliştirm iş, sanatta biç im in gelişim ini sın ıf m üc ad e lesi tarihine b ağ la y a ra k ya z ın k u r a m ın ın d a tem ellerin i atm ıştır. S o n ra k i y a z ın e l e ş tirilerinde 19.yy’ın ö n d e gelen gerçekçi b u rju v a r o m an c ıla rın a d u y duğ u y ak ın lık n edeniyle resm i sovyet öğretisi T o p lu m c u G e r çe kçiliği s a v u n a n la rc a eleştirilm iş olan L u k a c s , bu y ü zd e n g ö rü şle rin i y a d s ım a k z o r u n d a b ıra k ılm ışs a da, y in e d e g ü n ü m ü z d e m a rksist felsefe ve estetik kuram ın ın en ö nem li a d la rından biri sayılır. M a rk s is t yaz ın a n lay ış ın ın te m e l y a pıtlarından sayılan kitapları d a h a ç o k ro m a n türü, ö zellikle de 19. y y ’ın g erç ek çi rom anları üzerinedir; bu b a ğ la m d a şu yapıtlarını sayabiliriz: “E ssa y s ü b e r R ea lism u s, 1 9 4 8 ’ (G erçekçilik üstüne
(1) Maynard Solom on, Marxism and Art, Alfred A. K nopf ed.. N ew York, 1973, s. 383 vd.
267
D e n e m e le r ), “D e r ru ssisch e R ea lism u s in d e r W eltliteratur, 1952" ( D ü n y a Y a z ın ın d a R us G erçekçiliği), ‘'D eu tsch e R ea liste n d es 19. Ja h rh u n d e rst, 1952" (19. yy. A lm a n G erçekçileri), “D e r H is to risc h e R o m an, 1955” (Tarihsel R om an ), “B eitra g e z u r G esch ih te d e r A esh e tik , 1954” (E s te lik Tarihi Ü stü n e K o n u şm a lar), “P ro b le m e d e r R ea lism u s, 1955” (G erçekçiliğin Sorunları), “D ie E i g e n a r t d e s A esth etisch e n , ¡962” (Estetiğin Ö zgüllüğü). M a rk s is t eğilimli estetik çiler ara sında y e r alan L u k â c s ’ın h e m e n b ü tü n yapıtları, m o d e rn estetik tarihinin sınırlarını ve e s tetik disiplininin tem el ilkelerini ve kategorilerini m arksist bir y o r u m la b iç im le n d ir iş in ü ı izlerini taşırlar. O n a göre, u sd ışıcılığ ın (irra tio n alism e ) i ç i n d e ■k e n diliğinde n ç ö z ü lm e y e uğrayan idealist es tetik, b u r ju v a to p lu m u n u n k a ç ın ılm a z ç ö k ü ş ü n ü y ansıtır. “T arih ve S ı n ı f B ilin c i”n d c k \ bazı görüşlerini, özellik le d e “ş e y le ş tir m e ” (re if ic a ito n ) k u ram ın ı so n r a d a n eleştirm işse de, bu yapıtı onu n d a h a sonraki k ita pla rının ve estetik k u ra m ın ın daya n d ığ ı k a v ram sa l yap ıy ı haz ırlay a n tem el bir kay n a k o lm a niteliğini k o r u m u ş tu r . L u k a c s bu y a p ıtın d a , sın ıf bilin cin in , sınıfın toplum içindeki k o n u m u n u n m e k a n ik bir b içim de yen id en üretilmesini tem sil etm ed iğ in i, belirli bir d u r u m d a sınıfın içinde b u lunduğ u o la n a k la rın etkin bir ürü nü, başka bir deyişle, o n u n “iistiine a tıl m ı ş ” y a d a “y ü k le n m iş " bir bilinç o ld u ğ u n u ö n e sürm üştür. S a n a t form larının, k ategorile rinin to p lu m tarafından b e lirle n d iğ in i, san atın g ö r e v in in de istisnai, sıradışı ve olağan dışı kişi ve olay tiplerini b u lu p o rta y a ç ık a r m a k o ld u ğ u n u söyleyen L u k a c s , estetiğini ro m an k u ra m ıy la tem ellen d irm işlir. “Ya b a n c ıla ş m a ” k a v ra m ını en son gö rü n ü m le ri içinde irdeleyen ve b u n u g e rç e k ç i b ir e s te tik k u ra m ıy la b a ğ d a ş tı rm a y a çalışan L u k a c s , T h o m a s M a n n ’ın d a dediği gibi. “20. y y ’d a m a rksist d ü ş ü n c e y e a d e ta b ir g e n ç lik a şısı y a p a n filo z o ftu r ” E stetiğinin odak no kta sı ro m a n kuram ı o la n L u k â c s ’ın rom anı d e ğ e r le n d ir m e öl çütü ise yazarı “n e s n e lliğ i” o la ra k adlan dırdığı k a te g o riy e dayanır. B u, y a z a rın ele aldığı to p lu m sa l bütün, “n e s n e l” bir tavırla a n la tm a s ıd ır ki, a n c a k m a rk s is t b ir bakış aç ısıy la ve g ö rü şle g e r çe k le ştirile b ilir. Y a ln ız bu ta v ır d a y az arın iç in d e y aşadığı d önem ve to p lu m tarafınd an belirlenir. L u k a c s , tarihselci (historisist) e ğ i lim ini y a n s ıta n bir b a ş k a y apıtı “T a rih se l R o m a n " d i, nesnellik öl 268
çülünü, yazarın nesnelliğinin ötesinde, d ö n e m in ya da toplu m un nesnelliği o la ra k ele alm ıştır. Bu sonuç lar, yaz ın yap ıtın ın d e ğ e rle ndirilm e sini, yaz ın dışı ala n la ra ç e k m iş ve tek ö lç ü t olarak tarihi ön p la n a çık arm ıştır. L u k âcs’ın h e m e n h e m e n k atıksız H egelci d e n e b ile c e k tarih a n layışının bir uzantısı d a o n u n “tip ” k u r am ın d a o rta y a çık m ak tad ır. O n a göre, top lu m d ak i d eğ işik d ü zeyler ve y apılar birer a y n a gibi birbirlerini ve “d ö n em in to p lu m sa l özilnii" yansıttıkları için, y az ın ın y a p m a sı g ere k e n şey de, bütün bu yansım aları y eniden k en d isin d e y an sıta b ilec ek "tip”\ b u l maktır. B u rad a yapılan, "tip ” kategorisi y o lu yla tarihi, bireyde içkin kılm aktır. Buna, kara kterle r ve d uru m la rd a k i tüm el ile tikeli organik bir b iç im d e birbirine bağlay a n bir bireşim d e denebilir. B üyük yazın da ancak tem silciliği ya da resim lem esi en geniş b o yutlara varan “//p” lerle o lan aklıdır. Lukâcs, bu g ö rü şle rin d e n y o la çık arak Z ola’yı ve D o ğ a lc ılığ ı (N a tü r a liz m ) eleştirm iştir; on a göre, sanat bir y a n s ıtm a old u ğ u için, D oğalcılık da G erçe kçilik gibi toplum sal gerçekliği y a n s ıtm a y a çalışır. A n ca k D oğalcılık, gerçekliğin belirleyicisi ile belirleyicisi o lm ayanı ayırt edem ediği için, ayrıntılar içinde kaybolur. G erçe k çi y az ın a ö rn ek o lm a k üzere ise Lıikâcs b a ş lıc a , Shakespeare, G oethe, Balzac, Stend hal, Flaubert, Ibsen. D ostoyevski ve Tolstoy gibi yazarların y a pıtlarını gö ste rm iştir. Bir yazın eleştirm eni ve kü ltü r politikacısı ola ra k Lukâcs, hem en bütün değ erlen d irm e lerin i gerçekçilik üzerine oturtm uştur. O n a göre sanat, " n e sn e l g e rç e k liğ in y a n s ıtılırın ın ö ze l b ir f o r m u d u r ’' H egel estetiğinin bilinçli bir izleyicisi olan filozof, d ü şüncelerinin m e rk e z in e bilgi p ro b lem ini k o ym uştur. Sanatçı g e r çekliği, "d o la y m ışız b ir g ö r ü n ü ş " m üş (u nm ittelb a r ersc heint) gibi değil, " o lg u sa l b ir m e y d a n a g e liş”m \ş (tatsächlich b es ch a ffen ist) gibi yeniden ortaya koyar. L ukâcs, gün lük algı ve den e y im in pra tik " d o la y ım s ız h ğ ın ın ” (U nm ittelb arkeit) yanına, her birinin h a kikat ta ra lında n garanti altına alındığı, sanatta öz ve biçim in (E rs c h e in u n g ) karşılıklı b a ğ ım lılık la rın ın z o r u n lu lu ğ u n u k o y m u ş tu r (N o tw e n d ig k e it der " V e rm ittlu n g e n ”). S anatçının y a r a tm a süreci k açın ılm az bir biç im d e ve zorunlu olarak “ç ift b ir ç a h ş n ıa " ¿ m (dop pelte A rbeit) k ay n a k la n ır; yani o önce, bu karşılıklı b a ğ ım lılığ ın d ü şü n se l p la n d a a ç ığ a ç ıkarılışını ve im g e le rin s a
269
n atsal b iç im d e y a p ılan d ırılm as ın ı sağlar, ve so n ra b u n a bağlı o la r a k da, ö ğ e l e r a r a sın d a k i karşılıklı b a ğ ım lılığ ın soy u t g ö r ü n ü m ü n ü n ü stünü sanatsal b ir b iç im d e örter; b a ş k a dey işle soy u tla n m ış lığ ı o rta d a n kald ırır. L u k á c s bu tür bir sanatsal y a r a tm a y a ö m e k o lm a k üzere 19. yy bu rju v a gerçekçilerini ve o n ları iz leye n T h o m a s M a n n , H e n r i B a r b u s s e , A . M . G o r k i gibi y a zarları gösterir. S a n a t a la n ın d a av a ngardiz m i temsil eden bu y a zarlar, to p lu m sal b ü tü n lü ğ ü y ak a la m ay ı am aç larla r ve bunu da tarihsel d en e y im le rin ve d iya lektik m a tery alizm in yol g ö s te riciliğinden y ara rla n arak bilimsel a n la m d a yeni bir tem e lle n d irm e y e giderler. O n a göre, “B ir to p lu m u n ya şa m ı, s ü re k liliğ i o la n n e s n e l b ir şe y d ir; d e v rim le rd e y a ln ızc a ka ta stro fla rı g ö re n ve g e ç m işte k i h e r ş e y i y a d s ıy a n “a v a n g a r d is tle r " in k i g ib i b ir ö ğ reti, M a r x ve L e n in ’in değil, a n c a k C u v ie r ’n in b ir ö ğ retisi o la b ilir” S a n a ta ilişkin d ü ş ü n c e le rin e sis te m a tik b ir yapı k a z a n d ır d ığ ı “E ste tik ” adlı y a p ıtın d a L u k á c s , sanatı insan p r a x i s ’inin o to n o m bir b oyutu o la ra k görür; ö zerk bir b o y u t olarak bu in sa n p r a x is ’i, bilim ile ilişki içindeki b ilin ç ve g ü n lü k y a ş a m la ilişkili k e n d in in bilinci o la ra k v a rlık ara sında bir gidip gelm edir, b ir devin im d ir. “ S a n a tı e ğ e r in sa n lığ ın g e lişm e sin in b ir k e n d in d e b ilin c i o la ra k betim lersek, sü re k lilik ev re sin i (M o m e n t d e r K o n tin u itä t) d e ram m e rk e ze g e tirip k o y m u ş o lu ru z” B ö y le c e y an s ım a s o r u n s a lın ın birliği içinde, b ilim in in s a n b iç im c iliğ in dışın a çı k a r ıl m ış b ilgisi, s a n a tın i n s a n b iç im ç i le ş tir m e s i n e d ö n ü ş m ü ş o lu r.(1) L u k á c s ’a g ö re “h e r sa n a ts a l ey le m in a rd ın d a şu so ru g izlid ir: B u d ü n y a n e ö lç ü d e g e r ç e k te n in sa n ın o la n b ir d ü n ya d ır, ve in s a n o ğ lu b u d ü n y a y ı n e ö lç ü d e in sa n lığ ın a y a r a şa n b ir d ü n y a o la ra k o n a y la y a b ilir? ” S an at d a bilim gibi y e ry ü z ü n e d önüktür, y a n sıttığı g erç eklik, b ilim se l y a n s ıtm a n ın k o n u su olan gerçekliktir. B ilim se l y a n s ıtm a d a in s a n b iç im c ilik te n u zaklaşıldığı gibi estetik a la n ın d a d a in s a n b iç im c ilik d e n k a ç ın m a k gerekir. B a ş k a deyişle, in s a n b iç im le ştire n (a n th r o p o m o r p h is ie re n d ) estetik y ansıtm a, eğ e r estetik o la ra k k alac ak sa , d ü n y a n ın d o la y ım sız ta m algısı ile dola y ım s ız ilişkisini d o ğ a l o la ra k hiçbir z a m a n y itirm em e lidir. Bu
(1) G yörgy Lukács, Estetik, Payel Y ay., İstanbul, 1978 s. 87 vd.
270
y a n s ıtm a n ın genelle ştirm e leri in sa n duyarlığı iç e risin d e g e r çekleştir. Ö te y a n d a sanat ön em li olanı tutm ak, ö n em siz i atm aktır. H er türlü sanatın bu dünyaya d ö n ü k lü ğ ü diye ni te le n d ire b ile c e ğ im iz yön, in sa n b iç im c iliğ in d a m g a sın ı taşır. T ü m b ağıntıların o d a k noktası o la ra k insan, bu d ü n y a y a d ö n ü k lü ğ e g e r çe k b ir içerik kazandırır. Ç ü n k ü g e rç ek liğ in sa n at aç ısından asla bağlı kopyası, gerçekliği y a n s ıtm a aç ısın d an derine g id e n bir k a v rayış, a n c a k b u n d an so n ra g erçekleştirilebilir. A n c a k b u n d a n so n radır ki, y a n s ıtm a aynı za m a n d a , b ilim se l y a n s ıtm a d a o ld u ğ u gibi, içerik açısından sonsuz, estetik aç ısın d an d a kesin sınırla r içe risinde k a lm a k üzere b ir sanat y a p ıtın a dönü şebilir. İnsanın özbilinci ( S e lb stb e w u s stse in ), san atın g e rç e k ve taşıyıcı özn e si olup aynı z a m a n d a bu tür bir özbilincin varlığı, anc ak insan için g ö rec e s a y d a m la ş m ış b ir d ü n y a tem el alındığı ta k d ird e sö z k o n u s u d u r, ve bu özbilinç, dış ve iç d ü n y a n ın , insanın, in sa n o ğ lu n u n sü regelen g elişm e sin in eg e m e n liğ in e g irm e sini sa ğ lay a n o lg u la ra d a y a n m a sı gerekir. İnsanın bu özbilinci, aynı z a m a n d a estetiğin derin hüm a n iz m a sın ı d a içerir(l). L u k â c s , estetik k uram ını g eliştirirken sürekli o la ra k g ü n lü k y a ş a m d a n ve gü nlük y a ş a m içindek i g ü n lü k in sa n d an y o la ç ık mış, e s te tik d av ra n ışın k o n u m u n u b e lir le r k e n de, bu d a v r a n ış ın kökenlerin i sürekli olarak in sanın e ylem lerinin bütünselliği içe risin de aram ıştır. O n a g ö re sa n at ve b iç im , öz ve g ö r ü n ü ş (S chein) y a d a g ö rü n g ü (E rsc heinung ), to p lu m içindeki çelişkileri ve ak saklıkları a ş m a y a y ara y a c a k ö n e m li bir araçtır. D o ğ ru bir m a rk sist estetik kuram ın ın ortay a ko nula b ilm e si ancak, gerçekliğ i ö n y arg ılard an arınm ış bir tu tu m la g ö z le m le m e k ve so n ra d a bu g e r ç e k liğ e M a r x ’in geliştirdiği y ö n te m le ri u y g u la m a k la m ü m k ü n d ü r . B u b a k ı m d a n in sa n ın g ü n lü k y a ş a m ı iç indeki d a v ra n ışla rı L u k â c s ’da ö n e m kazanır. Ç ü n k ü o n a göre, her türlü insan e y le m in in başlan g ıç ve so nuç noktası, in s a n o ğ lu n u n g ü n lü k y a ş a m iç erisinde ki d av ra n ışla rın d a y a ta r.(2)
(1) G yörgy Lukâcs, A y., y., s. 37 vd. (2) G yörgy Lukâcs, Çağdaş G erçekliğin Anlam ı, Payel Yay., İstanbul, 1969, s. 107 vd.; Gydrgy Lukâcs, Avrupa G erçekçiliği, Payel Yay., İstanbul, 1977, s. 7-32 vd.
271
MARTIN HEIDEGGER (M esskirch-Baden, 26.9.1889 - Freiburg, 26.5.1976) “D ie K u n s t ist d ie s c h a ffe n d e B e w a h ru n g d e r W a h rh eit im W erk."* M . H eidegger, D ie H o lzw eg e
M artin H eidegger, f e n o m e n o lo jik -o n to lo jik yöntem i k u l la n a r a k v a r o lu ş ç u lu ğ a f e n o m e n o lo jik ç ö z ü m le m e y i u y g u la m ış o la n ça ğ ın ö n c ü filo z o fla rın d an biridir. O n a gö re v a ro lu şç u lu k ile o n to lo ji ç a k ışm a k ta , fe n o m e n o lo ji ise varo lu şu n b etim le y ic i ve sı n ırla n d ırıc ı b ir varlık b ilim i o lm a k ta d ır. V a ro lu ş sürecini insan, k ay g ı, k o rk u , sıkıntı iç in d e y a ş a y a ra k g e r ç e k le ştirm e k te d ir. B ü tü n bu psişik d u r u m la r d a g elişm e y i içeren z a m a n iç in d e o lu r lar. Z a m a n ise g eç m iş, şim di ve g e le c e k d ilim le rin d e n oluşu r. F e l sefi sistem ini k u r m a k için y a k la şık ikiy ü z e y ak ın te rim üreten H eid egger’ i ç ö z ü m le m e k ve a n lam a k , b ir b a k ım a y o r u m la m a k d e m e k tir. B a ş lıc a ö z g ü n k a v r a m la r ı a r a s ın d a şunları sayabiliriz: “S e ie n d e ” (V a ro la n h e r şey, şeyler), “d a s S e in ” (V arlık), “D a s e in ” (B u r a d a olan, insan), “N ic h te n ” ( H içle ştirm e k , h iç len m ek , d eğ ille m ek ), “In d e r W elt S e in ” ( D ü n y a d a o lm a k ) vb. A y rıca o H e r m e n e u t i k ’i (Y o r u m ö ğ retisi), insan v a rlığının yapısını a n la m a k o la ra k te m ellen d irm iştir. H eid egger’e göre, Batı felse fesin d e b o z u lm a ve y o z la şm a , eski g rekle rin m e tafiz ik d o ğ r u lu k (H akikat; A letheia ) k avra m ın ın la tin c ey e m an tık sa l d o ğ ru lu k (V eritas) söz cü ğ ü ile çe vrilm esi so n u c u n d a b aş lam ıştır. M e ta f iz ik ve o n to lo jik a n la m ın d a k i d o ğ ru lu k (H a k ik a t), m antıksal b ir d o ğ ru lu k haline gelin ce felsefe, o n a g ö re, d erin liğ in i ve k a y n a ğ ın ı y itirm iş olur. B u n e d e n le de d o ğ (*) “Sanat, sanat yapıtında yaratılm ış “Hakikat”in saklanmasıdır."
273
ruluk kavram ı m e la fiz jk-onlolojik a nlam ında, yani “H a k ik a t” y a d a “a l c lh e ia ” a n la m ın d a an laşılm alıd ır. S a n a t k uram ın ı serim led iği yapıtı “H o lzw e g e "de şö y le der: “H a k ik a t, va ro la n ın g iz lilikten ku rtu lm a sıd ır. H a kika t, va rlığ ın h a kika tid ir. G üzellik, bıı ‘H a k ik a t’in y a n ın d a o rta ya çıkm az, o n u n la içiçedir. E ğ e r ‘H a k i k a t’ b ir sa n a t ya p ıtı içine girerse, o za m a n g ü ze llik o la ra k g ö rünür. G ö rü n en şe y (Schein), H a k ik a t’in y a p ıt iç in d e k i bu va rlığ ı o la ra k g iizelliktir.”a) T ıp k ı H eg el’de, T. V isch er’de olduğu gibi, H eidegger’de de ‘G ü ze llik ’ ile ‘H a k ik a t’ aynı şeydir; o n a göre, “G üzellik, H a k ik a t'e k a t ılır .” B ö y lec e ‘G iize l’ ‘H a k ik a t’in ortay a ç ı k ış ın d a n p a y a lm ış olur. “G iizel, g ö re li o la ra k h o şla n m a d a n ve bu h o şla n m a n ın n e sn e sin d e n sa y ıla m a z. G üzel, b iç im e d a ya n ır; g ü ze lliğ in b iç im e d a y a n m a sı şu n d a n ö tü rü d ü r: çü n k ü biçim , b ir z a m a n v a r o la n ın va rlık lığ ı o la ra k v a r lık ta n ış ık la n m ış tır ”(2\ Bu d ü şü n c e le rin i H eidegger, k endine ö zgü kav ra m larla dah a d a s o m u tla ş tırm a k ister. “A y d ın la n m a m ış v a r lık ”, H eid egger’e göre, ‘y e ry ü z ü ’dür, 'to p r a k 'ta (Erde). “A y d ın la n m ış, b iç im k a z a n m ış ve g ü ze lliğ e sa h ip va rlık” ise 'd iin y a ’â a , ‘evren dir (Welt). Bu iki yeni k a v r a m la aynı süreci dile g e tirm e k istersek şöyle deriz: V a r lığın a y d ın la n m a s ı, “to p ra ğ ın ”, “y e ry ü zü n ü n ”, “d iin y a ”, “e v re n ” h a lin e d ö n ü ş m e s i d em ektir. B u d ö n ü ş ü m , yan i ‘to p r a k ’ ya da ‘y e r y ü z ü n ü n ’, ‘d ü n y a ’ ya da ‘e v re n ’ h a lin e g e l m e s i,b a ş k a d e y işle a y d ın lan m ası ise sanat ara cılığıy la olur; sanat, b u a y d ın la n m a d a n pay alır. Bu d a aslında sanatın ‘H a k ik a t’i dile getirm esi dem ektir. Gizli ola n varlık, bu y o lla aydınlan ır. Bu b iç im d e ay d ın lan a n şey, sa n at y a p ıtın d a g ö rü n ü şe çıkar. İmdi sa n at y a p ıtın d a ay d ın lan a n , kendini g ö ste re n şey de 'g ü z e l'dir. H eid egger’de “G üzellik, H a k i k a t’in siireç sel b ir b iç im id ir”', ve tıpkı P laton ’da oldu ğu gibi, varlığ ın ö z ü n e ait b ir nitelik, varlığın ö z ü n ü n ( E id o s) dışlaşm a sı, yani ‘H a k ik a t’ olarak a n laşılm aktadır. B ö y le m e ta fiz ik bir g ü z e llik a n la y ış ın ı H eidegger’den so n ra gelen ve o n d a n etk ile n m iş ola n b aş k a d ü ş ü n ü rle rd e de g ö rm e k te y iz . B u n la r arasında, K. Riezler, E. L andm ann, Th. H aecker ve H ans-G eorg G adam er gibi ç a ğ d aş filozofları sayabiliriz.
(1) Martin H eidegger, H olzw ege, Ed. Suhrkamp, Frankfurt, 1950, s. 150 vd. (2) Aynı y., s. 160 vd.
274
H e i d e g g e r ’in sanat felsefesi, v aroluş felsefesi aç ısından sanal y ap ıtın ın ele alınm asını ö ngö rür. Y e n iç a ğ felsefesinde, b ir y an d a H a k ik a t’in bilgisi, öte y a n d a sanattaki g üze l g ö rü n ü şü n b ü tü nlü ğü b irb irin d en ayrı o la ra k ele alınırken, H e i d e g g e r , ‘H a k ik a t’in , ö z nelliğin (S u b je k tiv ität),yani süjen in bir ç a b a so n u c u n d a kavradığı b ir b a ş a rısı o lm a d ığ ın ı ve s a n a tın da b o ş bir g ö r ü n ü ş (b lo sse n S c h e in ) o la r a k a n fa şıla m a y a c a ğ ın ı ö n e sü rm ü ştü r. Ü n lü yapıtı “H o lzw e g e ”de y e r alan “D e r U rsp ru n g d es K u n stw e rk e s” (Sanat Y a p ıtın ın . K a y n a ğ ı) adlı 1936 tarihli y a z ıs ın d a H e id e g g e r , 's a n a tç ı', 'y a p ıt' ve 's a n a t' k a v r a m la r ın ı karşılıklı b ağ lılık ları iç in de ele a lm ış ve sa natın ö z ü n ü n "sa n a t y a p ıtı” ara c ılığ ıy la b e lirle n eb ilec eğ in i v urgulam ıştır. B u b a ğ l a m d a o, "ham , m a d d e se l ş e y ” (D in g h aften ), "İşle v i olan, a r a ç s a l ş e y ' (Z e u g h afte n ) ve “Y a p ıt, iş le n m iş ş e y ” ( W e rk h a fte n ) k av ra m ları ara sında b ir ayırım y a p m ıştır. T ü m bun lar, varlığın (S e in) farklı b iç im le rd e o rta y a çık an üç v aro la n (Seiendes) halidir ve “şe y le rin tiim özü n iin b ir y a n s ım a sı o la r a k ” sanal y ap ıtın d a o r ta y a çıkıp, kendilerini g ö s terirler*n . “S a n a t Y a p ıtın ın K a y n a ğ ı” adlı y a z ıd a g eç en v a n G o g h ’un " A y a k k a b ıla r ” tablosu bize, H e i d e g g e r ’e göre, işle n m iş b ir a y a k kab ın ın (Schuhzeug) h akikatte ne old u ğ u n u gösterdiği g i b i, m a lz e m e y a d a e ş y a n ın (Z e u g ) y ara rlılığ ın ı ve d ay a n ık lılığ ın ı y a d a g ü v enilirliğini de açıkça gösterir: "Y a p ıtın iç in d e ... ‘H a k i k a t’in o lu şu m u y a p ıta a k ta rılır” ( B a ş k a d ey işle , sa n at y a p ıtın d a 'H a k ik a t'in o lu ş u m u , sü rec i iş b a ş ın d a d ı r) ; “S a n a tın özü, V a rlığ ın H a k ik a t’in in k e n d iliğ in d e n g elip y a p ıta o tu rm a sıd ır”^ . B u d a H e id e g g e r ’i "H a k ik a tin ö z u ’ne y ak laştırır; ö y le ki “H a k ik a t’in ö zü " ile “S a n a tın ö zii” birbirlerini açık kılarlar*3'. 'H a k ik a t’, sa n at y ap ıtın d a kendisini g ö ste rir; sanat y ap ıtın d a kendisini gösterirken de, içine gird iğ i s a n a t y a p ıtın d a b ir d ü n y a ışıklanır, a y d ın lığ a çıkar: “S a n a t y a p ıtı d ü n y a n ın a ç ık lığ ın ı a ç ık k ıla r .”w A y nı z a m a n d a da sa n at y a
(1) M. H eidegger, Der Ursprung des Kunstwerkes; H olzw ege’de; s. 7-26. (2) Aynı yapıt: “Im Werk ist... ein G eschechen der Wahrheit am W erk”; das W esen der Kunst ist dieses: das sich-ins-W erk-Setzen der Wahrheit des Seienden”; aynı yer, s 22-25. (3) M. H eidegger, Sein und Zeit 32-34; Dudk, s.34. (4) M. H eidegger, Sein und Zeit s. 3 2 -v l; Dudk, s. 34.
275
p ıtında doğal ve tarihsel gerç ek liğ e bir k a p a n m a o lu r ve b ö y lece aç ık k ılın m ış ola n d ü n y a sın ırla n m ış o lu r H eidegger bu durum u, “ye ry ü zü n ü im a l e tm e ” (das H erstellen der E rde) o la ra k adlandırır. Bu "D ü n y a ” (E vren) ve “Y e r ’ın b irb irin e k arşıt olu şu , B iç im ve İçeriğ in (F o r m un d Stoff) ilişkisi o la ra k a n la şılm ış ve bu sa v aşım so n u c u n d a H a k i k a t ’in o rta y a çıktığı b en im se n m iştir. B ö y lec e kendi gizlisiz-saklısızlığı, açıklığı ( U n v e rb o rg e n h e it) içinde v a rolan h e r şey o rta y a ç ık m a k ta ve b u n d a n d a h a fazlası o lm aktadır. “B ü tü n d e v a r o la n ş e y ' bu açıklıktan kendi k en d in d e ay d ın la n m a y a g itm ek te , v a rlık la k arşılaşm asın ı sa ğ la m a k ta d ır: “B ö y le c e k e n d im sa k la y a n varlık, ışığa ç ık m ış o lu r”. H a k ik a t’in ö z ü n ü n sanat y ap ıtın d a gö rü n m esi, sanatın ö z ü n ü n de araştırılm ası so ru n u n u b e ra b e rin d e getirir. Ç ü n k ü “H akikat, özü n ü n te m e lin d e sa n a t y a p ıtın a g id e n b ir y o la sa h ip tir” Y ani H a kikat, ö z ü n d e san at y apıtın a bir eğ ilim gösterir. “S a n a t y a p ıtın d a k i H a k ik a t’in m alzem esi, ö yle b ir varolanı y a r a tıp m e y d a n a g e tirir ki, bu va ro la n ne d a h a ö n ce y a ra tılm ıştır, ne d e d a h a so n ra va ro la c a k tır” İşte bu m e y d a n a getirm e, sanat y a r a tm a s ın d a atılan ilk adım dır. H eidegger, H egel’in, sa n atın g e ç m iş te k a lm ış bir özelliğe sahip old uğu h a kkındaki tezini, sanatın en üstün b e lirleyici ilkesi o la ra k g örür(1). B öylece o n a göre sanat, H a k ik a t’in varlığını v a ro la n d a b ü tü n ü y le aç ığ a çıkarır. D e m e k , sanatın ö zü san at y ap ıtın d a o rta y a ç ık m ak tad ır; sa nattan s ö z ed ild iğ in d e ise, varlığın g izlisiz-sak lısız y an ın ın sanat y a p ıtın a gelip yerleştiği, d o la y ısıy la H a k ik a t’in sa n at y a p ıtın d a görü leb ilec eğ i anlaşılır. B ö y le c e , “San a t, y a r a tılm ış H a k ik a t’in s a n a t y a p ıtın d a s a k la n m a sıd ır” Sanat, S a n a t Yapıtı ve H a k ik a t arasındaki bu ortak lık ‘d il’ ile sağlanır; çü n k ü en genel anlam da, “dil, v a rlığ ın e v id ir” Y aln ız dil ara cılığıyla v arola n varlık la b a ğ lantıya girilebilir. B u n ed enle H eidegger’e g ö re şiir, dilsel bir yapıt olarak, tü m sanatlar ara sında gözd o ld u ra n bir yere sahiptir. Ç ünkü , “Ş iirin ö zü ... H a k ik a t’in ku ru lu şu d u r”(2). B u yüzd e n de H eidegger, şiir ü z e rin d ek i d ü şü n c e le rin i H öld erlin ’e d aya narak
(1) H egel, Aesthetik, Werke, hg. Glöckner, 12, 32. (2) “Das W esen der D ichtun g... Ist die Stiftung der Wahrheit”; “Dudk, 62; SuZ, 60.
276
ç ö z ü m le m iş tir . O n a g ö re, “ya zın , y a p ıtın ı d il a la n ın d a ve d il a ra cı ile ya ra tır. S a n a tın ö zü y a z ın d ır; y a z ı n ’ın ö zü ise. H a k ik a t’in lem e lle n d ir ilişid ir. İm d i sa n a tın ö zü y a z ın ise, o za m a n y a p ı sanatı, re sim sa n a tı, m ü z ik s a n a tı ve ö te k i s a n a tla r ş iir a la n ın a g e ri g ö tü rü lm elid ir. ”(n O y s a b iz e g ö re h e r sanatın b a ş a rıy la uyguladığı k e n d in e ö z g ü b ir dili vardır. A n c a k bu diller genel anlatım ve d u y u m s a tm a d ilinin b ir e r p arçasıdırlar. R e sim görsel, m ü z ik işitsel, şiir işitsel-yazınsal b ir d ile sa h ip o lm a k la birlikte hepsinin ortak te m eli im g e s e l-d ü ş ü n s e l b ir dile sa h ip o lm a la rıd ır. N asıl k o n u ş m a ed im im iz i çeşitli d ille rle g erç e k le ştiriy o rsa k , im g e se l iletişim e d i m im iz i de çeşitli s a n a tla r a ra cılığ ıy la gerç ek le ştiririz; b u n la r da çeşitli sa natların d ille r id ir le r ve ayrıcalıkları ola m az .
M artin H eid eg g er’e g ö re s a n a t y apıtı y a ra tıc ıs ın a bağlıdır, a m a aynı z a m a n d a d a yara tıcı kişi sa n at y a p ıtın a dayanır. Sanatçı ile s a n a t yapıtı a r a s ın d a karşılıklı bir b a ğ ım lılık sö z k o n u su d u r. H e r ikisi de sa natın k en d isin d e n çıkarlar. Bu n e d e n le san at y a p ıtın ın k ay n a ğ ı s a n atın k e ndisid ir. S a n a t k a v ra m ı, sa n at yapıtı için d e H a k ik a t’in y aratıcı bir b iç im d e s a k la n m a sın d a n y a d a k o r u n m a s ı n d a n b a ş k a b ir şey değildir. K o r u m a y a d a s a k la m a Heid eg g er’de y a p ı tın h a l k a u la ş ıp u la ş m a m a s ı işle v iy le , b a ş k a d e yişle, alım lay ıcı k itle d e yarattığı iz le n im le ilgilidir. B u n a g ö re de sanat, için de H a k i k a t ’ın o r ta y a çıktığı yo lla rd an biridir. S an at ol g u s u n d a H a k ik a t, s a n a t yapıtı içinde iş b a ş ın d ad ır; H a k ik a t aktif b ir b iç im d e k e n disini y a p ıtta tem ellendirir. H eidegger’e göre H a kikat, v arlıklar alanının içinde, bireyliği b u lu n a n k e n d in d e varlık ola ra k , k en d isin i sa n at y a p ıtının içinde g e r ç e k le ştirm e k için itici b ir g ü c ü se rim ler. İşte s a n a t d e d iğ im iz şey de bu varlık alanınd a H a k i k a t ’in kendisini k u rd u ğ u , tem ellendirdiğ i p e k çok y oldan bi ridir. H eidegger b u n a b e n z e r birk aç yo ld a n söz etm iştir, örnekle: p o litik y ara tm a , din, a d a k törenleri, d ü ş ü n m e gibi. H eidegger de k e n d in d e n ö nce ki H egel ve öteki filozoflar gibi insan deney im in d e sa n a ta en üst rolü verm iştir. G erç e k te n de sanat, on a göre, H a k i k a t ’in te m e lle n d irilişin in ve k u ru lu ş u n u n b ir k ay nağı olduğu gibi, h erhangi b ir halkın tarihinin de kaynağıdır. H alk ın , kendisini
(1) M. Heidegger, Hölderlin und des W esen der Dichtung, Ed. Suhrkamp, M ünchen, 1937, s. 5 vd.
277
k o r u m a k la görevli olduğu varlığın hakikati, on la ra k endini a ç ım larken, aynı z a m a n d a halk a tarihsel görevini, gizlerini ve te m ellerini de an latm ış olur. H e g e l gibi H e i d e g g e r de H ak ik a t k a v ra m ıy la bir ö n e rm e n in d o ğ r u lu ğ u n u kastetm ez; ç ü n k ü b u rad a doğ rulu k, m antıksal a n lam ın d a d ır. H a k ik a t o n a g ö re özlerin varlığının aç ığ a çık m a s ı, bir gizliliğin y a da saklılığın o rtada n k alk m asıd ır; bu d a varlıkb ilim se l-m e ta fiz ik bir y o r u m la m a o lm a k ta d ır. B u anlayışını H e i d e g g e r , “S a n a t Y a p ıtın ın K a y n a ğ ı" adlı eserinde, v a n G o g h ’un “B ir Ç ift K ö y lü A y a k k a b ıs ı” adlı ta b lo su y la ö rn e k le y e re k a ç ık la m ayı d e n e m iş tir. Bu a m a ç la y ak laştığ ı v a n G o g h ’un resm in e d a y a n a r a k filozof, toprağı, y e ry ü z ü n ü , k ö y lü kad ının y a ş a m d ü n yasını, y a p ıtta b u lu n m a y a n bir g ö r ü ş tarzını b a ş a r ıy la serim lem iştir. Ö rn e ğ in , ay a k k a b ıla r nasılsa lar öyledirler, oldukları gibi g ö rünürler; kullanıldıkları b iç im d e ve işlevleri ne ise ö y le g ö rünürler; g iy e n in , k u lla n a n ın y aş am ın ı ve d ü n y as ın ı kuşatırlar. D ah a sı, bu y a p ıtta o rta y a ç ık a r ılm a y a ça lışılan H a k ik a t, bir çift ay akkabı gibi özellikle belli b ir am aç la kullanılan b ir şeyin H a k ik a t’i değildir; y ery ü z ü n ü n b ü tü n ü n ü n ve köylü kadının d ü n yasının evrim ini açım larken, resm in H a k ik a t’i, varolan, b urada aç ım lan a n her şeyin H a k ik a t’idir. Bu n e d e n le H e i d e g g e r ’in zih n inde ki H ak ik a t, yani bu aç ım lam a , varolan h e r şeyin varlığının H a k ik a t’idir; ö y le ki bu yü zd e n sanat, H e i d e g g e r ’in o n a verdiği ö nem li bir işleve sahip o labilm ektedir. H a k ik a t’in k e n diliğin de n gelip içinde o d a k la n m a sın a hiz m et ed e n sanal yapıtı, b ü tü n ü n ü ze rin e ışığını saçan varlığın tam o r tasına g e lir y erle şir. V a rlık ta n aldığı bu ışık ve g ö lg e a ra c ılığ ıy la da sanat yapıtı bize kendisini gösterir. B ir ay d ın la tm a m erkezi g ö r ü n ü m ü n d e olan sanat y ap ıtın ın ışık k ay nağı h er z a m a n açıktır ve bu y ü z d e n de sanat yapıtı, H e i d e g g e r ’e göre, içindeki her şeyin açık oldu ğu b ir yapıttır. N esn eleri a y d ın latarak aç ım la rk e n aynı z a m a n d a onları net bir biç im d e görm em izi sağlay an kavratıcı bir y o la doğru da g ö türür bizleri sanat yapıtı. Ö te yan d a n H e id e g g e r , “y e ry ü zü ” kav ra y ışın ı gen e lle ştirm iş, b ö y le c e , y e r y ü z ü , sanat y a pıtının m a lz e m e siy le den k leşm iştir. S anat m a lz e m e si o la ra k ağaç, taş, renk, ses ve sözcük gibi nesneler, örten, gizleyen, saklay an şe y ler o la ra k en ö n c e işlem e tabi tu tu lm u şla r -d a h a ö nce ki san at 278
f else fesin d e bu, g ü c üllüğ ün, p o tansiyalitenin ilkesiydi- ve böylccc o n la rın te m eli ü z e rin d e d ü n y a n ın aç ım la n m a s ı m ü m k ü n olm u ştu r; b a ş k a d ey işle , v a rlığın b ü tü n ü n ü n an lam lı d o k u su bu ö ğ elerle o r ta y a k o n m u ş t u r Y e r y ü z ü n ü n ve ev re n in birliği y a d a d a h a g e le n ek ç i b ir d e y işle fo rm ve içeriğin birliği anc ak ikisi arasındaki ç a tış ıb a y o lu y la o rta y a çıkar. E v re n ve d ünya, kolay bir u yu m iç in d e bir ara y a g elm ez le r, birb irleriy le u y u ş m a z la r ve birbirlerine u y m a z la r; b irb irlerin e ters bir k o n u m içindedirler. E v re n ya da an lam k endisini yüceltebilir; y ery ü z ü y a d a form d a kendisini di n a m ik b ir d e v i n im v e y a ç a tış m a b iç im i içinde y a ln ız c a m a lze m e , m a d d e o la ra k aç ım laya bilir; onların birliği üzerinde y ü k se len sanat y ap ıtı ise ken d i iç in d e b ir b ü tü n d ü r. İşte bu ç a tış m a y a H e i d e g g e r “R is s ” der; çe v rilm e si o ld u k ç a güç olan bu “R iss ” kav ra m ı, hem yarık , u ç u r u m h e m d e tasarım a n la m ın d a gelir. “R is s ” , içerik ve b iç im , ö z v e m a d d e ara sındaki karşıtlıktır; o aynı z a m a n d a da ta sa rım ara c ılığ ıy la içerik, form iç in d e de gerç ek lik k az an a n bir şe y dir. Ö z ve b iç im ça tış m a sı o la ra k o r ta y a çıkan “R iss ” bu yüzden, sanatsal bir figür ya d a ortay a kon an bir b iç im le ndirm e, bir ‘G esta lt 'tn . B u n ed e n le f ig ü r’de o rta y a çık an vc H a k ik a t’in a ç ım la n m a s ın ın öte k i ta rz ların ın bir karşılı olan sanat y ap ıtın ın ayırdedici bir yeri ve niteliği vardır; çün kü Hakikat kendisini sanatta a ç ığ a çık arır. P l a t o n , A r i s t o t e l e s ve P l o t i n o s 't a old u ğ u gibi g ü n ü m ü z sanat felse fesind e ve e stetik inde de G ü z e l l i k (auto to kalon) ile H a k i k a t a r a s ın d a sıkı bir bağıntı vardır. H e i d e g g e r ’e göre G üzellik, v a rlığ ın b ir tür ışıklanışı, a y d ı n la n m a s ıd ı r ; bu d a H a k ik a tte n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir ."G ü zellik, H a k ik a t’in s a n a t y a p ıtı iç in d ek i v a r lığ ı o la r a k g ö r ü n ü ş e ç ık ış ıd ır .” Bu a n lam d a G üzellik, H a k i k a t ’in v aro lu ş türle rin de n bilidir. “G ü ze llik , H a kik a tin va ro lu ş ç e ş itle r in d e n b ir id ir " diyen H e i d e g g e r , P l a t o n ’dan beri gelen Hak ik a t- G ü z e ll ik ö zde şliğ i anlay ışını m e ta fiz ik te m e ld e g ü n ü m ü z d e de sürdürür. A m a b u rad a sö z ko nusu olan H akikat, bilgiselm a n tık sa l a n la m ın d a bir H a k ik a t değildir; yani sanatsal nesnenin (estetik o b je n in ) gerç ek liğ e uyg u n olm ası a n lam ın d a bir Hakikat değildir. B u ra d a k i H akikat, y a m e tafiz ik an la m ın d a d ır ( P la to n ve H e i d e g g e r ’in “a le th e ia ” k a v ra m ın d a old u ğ u gibi), ya da sanat y a p ıtının o r g a n ik b ü tü n lü ğ ü , yani kendi içinde tutarlılığı a n
279
lam ın dadır. B u son anlam da , güzel olan b ir sa n at yapıtının H a kikati de söz konu su olabilir, am a bu güzellik hiçbir y old a bilgiselm antıksal bir H ak ik a t, yani d o ğ ru lu k o la ra k anlaşılam a z. İşte bu b a ğ la m d a H e i d e g g e r ’e g ö re güzellik, varlığın ay d ın lan m asıd ır, H a k ik a t’ten p ay alm adır, H a k ik a t’e katılm adır. B u d a ontolojikm e ta fiz ik b ir g ü z e llik anlayışıdır. Bilindiği gibi İdealist estetik, d o ğ a g ü ze lliğ i ile s a n a t güzelliği seçenek leri karşısında, d o ğ an ın y etk in lik ten ve g ü ze llikten y o k su n o ld u ğ u v arsa y ım ın d a n kalkar. S a n a t güzelliği, do ğadaki bu b i çim d en , g ü ze llikten ve yetk in lik ten y o k s u n lu ğ u n bir aşılm ası o la rak doğar. B u n d a n ötürü, güzellik d en d iğ in d e d o ğ a güzelliği değil, sa n at g ü ze lliğ i a n laşılır ve bu k a v r a y ış P l a t o n ’dan ç a ğ ım ız d ü ş ü n ü r ü H e i d e g g e r ’e değin uzanır. G erç e k te n d e P l a t o n ve P lot i n o s ’tan S c h e llin g ve H e g e l ’e, hatta g ü n ü m ü z d e H e i d e g g e r ve L u k â c s ’a d eğin pek ço k sanat k uram cısı ve b ü tün büyük içerikçi estetik çiler güzelliğin bir içerik ile ilgili o ld u ğ u n u g ö rm ü şle r ve bun u savu n m u şla rd ır. N e var ki bu içeriğin b e lirle n m e sin d e çoğu d ü ş ü n ü r k en d i anlayışını dile getirm iştir. A m a bu içerik ç o k luğunu belli k av ra m la r altında to p la m a olanağı d a im a vardır. Ö r neğin bu belli genel kavram ları A vusturyalI estetikçi F r i e d r i c h K a i n z üç tem el k a v r a m a in d irg e y erek ele alm ıştır,bu nlar: 1) ide, tür ya da tipe uyg unluk, 2) Algısal yetkinlik, 3) C anlılık ve A n la tım 11*. H e i d e g g e r ’in E stetiği, ilk bakışta o n u n d eğ e rle n d irm e le rin e d a ya nıla ra k sanıldığı gibi tü m ü y le bir içerik estetiği değildir. Y e r yüzü ve E vrenin birliği o la ra k bu figür k a v r a m ın d a bizler, som ut sanat y a p ıtın a yeni ve esin le n d irici bir y a k la ş ım la y ak laşıy o ru z . K e n d in e ö z g ü o ço k özel ta sa r ım la n ış ıy la sa n at yapıtı, yara tılm ış k en d in d e bir varlık olarak k a rşım ız a çıkar. H ak ik a t, kendisini ta sarım içinde kurduğu na, te m ellendirdiğin e göre, tek bir b içim de yine o ra d a bulunur. K endi biricikliği içindeki sanat yapılı o la ğanüstü d ü r; o, yeni ve o la ğ an ü stü bir ışığı n es n ele rin üstüne saçar ve alışılm ış, b ild ik h erşe y i a lış ıl m a m ı ş b ir ş e y e ç e v irir; b iz le r e yeni bir evre n ve b a ş k a d ü n y a la r açar. İşte bu n ed e n le H e i d e g g e r ’e göre sanat, bireysel, özsel k en d in d e varlıklar olarak y a l (1) İsmail Tunalı, Estetik, Cem Y ayınlan, İstanbul, 1984.
280
n ız c a sa n at yap ıtla rın ın k a y n a ğ ı değil, a m a aynı z a m a n d a insanın tarihsel v a ro lu ş u n u n da k ayn ağıdır. B ire y ve to p lu m ola ra k kendi insa n sal y a z g ısın ı ta m b ir b iç im d e k a v r a m a y a ça lışırk e n insa n a e m a n e t ed ile n varlığı y in e o n a a ç ım la m a n ın köklü tarihsel görevi s a n a ta d ü şe r.
281
JEAN-PAUL SARTRE (Paris, 21.6.1905 - Paris, 15.4.1980) “L ’im a g e e st un a cte e t n o n u n e c h o se .”(*) J. - P. S artre, L ’im a g in a tio n
Edm und H u s s e r l ’den iz le r ta şıya n S a r t r e d ü ş ü n c e s in in ilk yapıtları a ra sın d a yer alan, “L ’im a g in a tio n ” (İm g e le m ), “E sq u isse d ’une th é o rie d e s ém o tio n s” ( C o şk u la r Ü stü n e B ir K u r a m T aslağı) ve ‘‘L ’im a g inaire, P syc h o lo g ie p h é n o m é n o lo g iq u e de l ’im a g in a tio n ” (İm g e le m se k İ m g elem in F e n o m e n o lo jik Psikolojisi), ol duk ça özel felsefe incelem eleri olup, bu üç kitap d a salt psikolojik eğilim lerin ağır bastığı d en e m e lerd ir. S artre’ın te m ellen d irip g e liş tir m e y e ç a lış tığ ı V a ro lu şçu lu k öğretisi, belli bir felsefe d iz gesinin g elenek çi sınırları için de k alm ad a n , d a h a geniş bir alana y a y ılm a çabası güder. Bu alan d a tiyatro, ö ykü, d en e m e , rom an gibi yazın türlerini kapsar. O n u n yazıla rın d an e s in le n en b aş k a y a zarlar, şairler, ressam lar, h ey k e ltraş lar ve o y u n c u la r o rta y a k o y dukları verim leriyle, tıpkı o n u n gibi, e y le m le d ü ş ü n c e birliğinin gerekliliğini savu n m u şla rd ır. R o m a n türünün p sik o lo jik bilgi aracı olarak eskidiğini ve birtak ım felsefe yollarıyla y a da psikoanaliz gibi te k n ik le rle de aşıld ığını d ü şü n e n S a r t r e , tiyatro ile yakından ilgilenm iş, d ü şü n c ele rin i bu sa n at dalı a ra cılığ ıy la iletm eyi d e nem iştir. O n a göre doğaötesi (m etafizik) sezgi, sanat yapıtının evrenini kendi d o k u su y la besler. Bu doğaüstü m etafizik sezginin fe nom en o lo jik psikoloji ile y ak ın d an ilgisi vardır. Sartre, klasik fel sefenin yanlışları ü stü n e ku ru lan tüm “g e rç e k ç i” im g elem (ima-
(*) “İmge bir edimdir, bir şey d eğil”
283
g in a tio n ) k u r a m l a r ın a karşı ç ık m ış , “im g e "y i(im ag e) biricikliği, tekliği ve k e n d iliğ inde nliğ i olan b ir şey diye b e n im se m e y i y a d s ım ış ve d a h a s ı “im g e " nin, d ü ş ü n c e n in d ış ın d a b a ş k a b ir k e n d iliğ in d e n v a rlığ a sadık b ir y anıt olu p o lm a m a s ın a da ilgisiz k a l m ıştır. O n a g ö re , b ir im g elem ku ra m ı, h em “ruhun k e n d i im g eleri ve a lg ıla rı a ra sın d a s p o n ta n e o la ra k y a p tığ ı fa r k lıla ş tır m a la r ı g ö zö tıiin d e b u lu n d u rm a lı, h e m d e d ü şü n c e n in işle m le rin d e im g e n in o y n a d ığ ı ro lü a ç ık la m a lıd ır ”. O y s a hiçbir klasik kuram , m o d ern psikoloji d e dahil (T a in e , R i b o t ) , bu ö lç ütü g ö ze tm e m iştir. H u s s e r l bile b u b a ğ la m d a , algılananı im g e le n e n d e n açık bir b i ç i m d e a yırt e tm e m iş tir . İşte bu n e d e n le S a r t r e , bu a lan d a “sıfır d a n b a ş la m a n ın ” g e reğini vu rg u lar; b ö y le c e bu sorun, ö nem li bir te m ayı işleyen “l ’lm a g in a ir e"v a k o n u su ola ca k tır. B a ş k a deyişle, bu te m a N e s n e y i g ö z le y e n B ilin ç 'm o n a nasıl bir an lam v e rm e yetisi ile d o n a n d ığ ı so ru n salı ile ilgili o lacaktır. O n a göre, varoluşları bilinç a r a c ılığ ıy la o r ta y a çık a n şe y lerd en farklı b ir g e rç e k liğ e ve a n la m a sa h ip ola n “im g e le m se ! (d ü şle m se l) n e s n e ”, nasıl isterse işte öyle “k e y fin c e ” ken d in i g ö r ü n ü ş e sunar. S a r t r e , aynı a n la y ış için d e c o şku (é m o tio n ) k a v ra m ın ı ele alır ve o n u bir n e s n en in büyüsel (m a g iq u e ) bir tarzda intentional o larak g ö r ü lm e si y a d a kendini g ö ste rm esi b iç im in d e betim ler. C o ş k u n u n m otifi ola n nesne, etkileyici g ü c ü n ü yanılsatıcı b iç im d e yitirecek şek ild e , b ilin ç ta ra fın d a n g özlenir. S a r t r e ’a göre, sanatın ö zü n d e B ilm e değil, fakat K a r ş ıtlık vardır; ç ü n k ü , “s a n a t y a p ıtı g erçe k o l m a y a n b ir ş e y d ir ” H erh an g i bir biçim le n d irm ey i nesnel-bilim sel a ç ıd a n ele a ld ığ ım ız sü rec e “estetik o b je ” d enilen şey söz kon u su o la m az . Ö rnekle, m o d e rn bir resim de, resm in real objesini onun tuali, b oyaları ve k u lla n ıla n öteki m a lz e m e le r olu ştu ru r ve b u d u r u m d a o h e n ü z “estetik b ir o b je " değildir. B ir yapıtı sanatsal kılan y a d a o n d a gü ze l b u lu n a n şey, S a r t r e ’a göre, o y apıtın “evren d en s o y u tla n m ış ” (isolée de l ’u nive rs) o lm a s ın a bağlıdır. K a n t ’ın sa natın ö z ü n e ilişkin “ç ık a r s ız h o ş l a n m a ” ta n ım ı, S a r t r e ’da b a ş k a b ir a n l a y ış a u laşır. O n a g ö re , “e ste tik b e ğ e n i” ile “irrea l o b je” y a k ı n b ir k o ş u tlu k içinde o lu p “im g e le m se l ya d a d ü şle m se l n e s n e ”n in k u ru lm a sı ve k a v r a n m a sı bu ö ğelerin etk ile şim y o ğ u n lu ğ u n a bağ lıd ır. S a n a t ve g e rç e k lik , tıpkı düş ve u y a n ık lık 284
gibi birbiri k a rşıs ın d a y e r alır. S a r t r e ’a göre, “E ste tik se y ir (c o n te m p la tio n ) u y a rılm ış b ir d ü şd iir ve g e r ç e k liğ e g e ç iş o ta n tik (a s lın a u y g u n ) b ir u y a n ıştır” B ilinç ken d i ö zg ü rlü ğ ü n ü sanat ala n ın d a İm g e le m e ile g e r ç e k l e ş t i r i r / 0 İ m g e l e m e ’nin rolü k o n u su n d a b u g ü n e değin yeterli bir felsefi te m e lle n d irm e y a p ılm a m ış s a da, insanların g e r ç e k te var o lm a y a n bir şeyi zih in le rin d e c a n la n d ırm ala rın ı sa ğ lay a n bir y a r a tm a yetisi o lduğ u kesindir. İnsanın resim d e bir insan y ü z ü görm esini sa ğ layan da bpdur; çü n k ü o ra d a bir insan y ü z ü değil, boyalı bir tual d u rm aktadır. J e a n - P a u l S a r t r e , “L ’Im a g in a ire: P syc h o lo g ie p h é n o m é n o lo g iq u e de l ’im a g in a tio n ” (1940) adlı y ap ıtın d a im gelem i (hayal gü cü n ü ) “o lm a ya n d a o la n ı g ö r m e k ” b iç im in d e ta nım lar. B ir m ü z ik yapıtın ın belirli d u y g u la rın anlatım ı o la ra k al g ıla n m a sın d a da aynı im g e le m in payı vardır. Ç ü n k ü m üziksel biçim, m üziksel “h ü c re le rd e n ” doğar; bu “h ü c r e le rin ” y a da b i rim lerin im g e le m sel k u r m a c a y o lu y la g en işle m esi, y ine lenm esi ve birleşm esi so n u c u n d a m ü z iğ in d u y u lu r y ü z e y in i olu ştu ra n anlamlı bir ilişkiler d o k u su o rta y a çıkar. İm g e l e m e ’den k ay n a k la n a n sanat yapıtı g e r ç e k o lm adığ ı için, yani ‘ir r e e l’ old u ğ u için, im g e le m in n es n elleşm e si o la ra k ele a lın m alıdır. Ç ü n k ü im geselliğin gerç ek le ştirilm esi d iy e bir şey y o k tur, S a r t r e ’a göre; olsa olsa o n u n n e s n elleştirilm es in d en söz e d e biliriz. B u b a ğ la m d a da b e n im güzel o la ra k n ite le nd ird iğ im şey, gerç ek o lm a y an , irreel olan nesnelerin bir b irlikteliğin den başka bir şey değildir. S an at yapıtı y a da estetik obje, d ü n y an ın hiçle nm esine d a y a n an im g e le y en (im a g ean te) b ir bilinç ile o lu ş turulur ve kavranılır. Ö rnekle, herhangi bir tab lonun g erçekliği taklit etm esi y a da tasarım lam ası g ere k m ez ; tablo n u n bir nesneyi “k e n d isi” o la ra k o lu ştu rm a sı gerekir. B ü tü n sa n at y ap ıtlarının “im g e le m se l” k av ra m ı ile o la n bu sıkı ilişkisi son u c u “im g elem ”, sanki bu sa n at y a p ıtla rın d a p a rıld a y a n bir ışık kay n a ğ ı gibi d ü şü n ü lm ü ştü r. B a ş k a d e y işle im g e le m , s a n a t y a p ıtla rı a ra c ılığ ıy la d ışla şm a k ta , n e s n e llik k a z a n m a k ta d ır. İm g e le m (Im a gina tio n), genel a n lam d a , g eçm iş ya şa n tıla rım ız d a n b irle ştirm eler y a p a r a k sa ğ lan a n anlıksal bir örün(1) J.-P. Sartre, L ’imaginaire, PUF, Paris, 1965, s. 230 vd.
285
tü o la r a k a n la şılm ıştır. B a ş k a dey işle , insanın bir d e n e y im le , bir a lg ıla m a y la bildiği bazı n esnele ri y a d a olayları, şim diki z a m a n d a z ih n in d e c a n la n d ırm a s ın ı sa ğ la y a n ruhsal bir işlev dir im gelem . F else fi d ü ş ü n c e n in b a ş la n g ıc ın d a n bu y a n a h ep bir yan ılg ı k a y nağı o la ra k g ö r ü lm ü ş tü r imgelem*“1. Y anılgın ın n ede ni, im g e le m in , o ld u ğ u n d a n b a ş k a birşeyin, yani algının yerini alm ak is tem esidir. P l a t o n , im g e le m i g erç eklik k a z a n d ırm a k istediği g e rç e k d ış ı bir im gey i z ih in d e c a n la n d ırm a y ı sağlayan yeti olarak a n l a m ı ş ve ş ö y le d e m iş tir: “B ö y le c e b iliyo ru z ki, b ir te k sanatla, h e r ş e y i m e y d a n a g e tire b ild iğ in i sö y ley en b ir adam , ( ...) elin d ek i re s sa m lık s a n a tın d a n g iiç a la ra k ( ...) o rta y a ç ıka rm a k iste d iğ i h e r şe y in a s ıl g e r ç e ğ in i y a r a ta b ile c e ğ i h a y a lin i v e r ir ' (Sofistes, 234 b). İ m g e l e m d e c a n la n d ırd ığ ım ız varlık lara herhangi nesnel bir g e r ç e k lik y ü k le y e m e y e c e ğ im iz için, A r i s to te le s de aynı g ö rü şü p a y laşır, a m a y in e de im g e le m in , ruhsal b ir süreç olarak, d u y u m d a n türed iğ ini, “ed im h a lin d e k i d u yu m u n d o ğ u rd u ğ u b ir h a re k e t” ol d u ğ u n u ö n e sü rer (Peri P sy k h e, 3, 4). D e s c a r t e s ’la birlikte im g e le m , du y u la rla b ile bildiğim iz nes n e le r e ilişkin bir bilgi halini alır. D e s c a r te s , iki türlü im gelem k ab ul eder: R u h u n bir yetisi olan ruhsal im gelem ile b edensel im g e le m . B e d e n s e l im g e le m de ü retk e n im g e le m , yani şekillerin iz lerini s a k la y a n im g e le m ve yaratıcı im g e le m , yani yeni şekiller y a ratan im g e le m o la ra k ikiye ayrılır. D e s c a r t e s şö y le der: “B en d e bu lu n a n ve m a d d e se l şe y le r i in c ele m ey e k o y u ld u ğ u m za m a n y a ra rla n d ığ ım ı d e n e y im le rim le f a r k ettiğ im im g elem e yetisi, b en i o n la rın v a r lığ ın a in a n d ıra b iln ıe k te d ir; çünkü, im g e le m in n e o l d u ğ u n u d ik k a tle in c ele d iğ im d e , o n u n k e n d i içinde b u lu n a n ve h er y e r d e k e n d isiy le v a r ola n c ism e b ir u yg u la n m a sın d a n b a şk a b ir ş e y o lm a d ığ ın ı a n lıy o r u m ( . . . ) ö yle ki, bu tü r d ü şü n m e n in s a f d ü ş ü n m e d e n fa r k ı, s a f d ü şü n m e s ır a sın d a zih n in a d eta k e n d i ü ze rin e d ö n m e sin e ve k e n d isin d e b u lu n a n fik ir le r d e n b irin i ele a lm a sın a k a r şılık , im g e le m e sır a sın d a c ism e d ö n m e sin d e n ve b u n u ke n d i o lu ştu rd u ğ u y a da d u y u la r a r a c ılığ ıy la a ld ığ ı fik r e u y g u n b ir şey o la ra k d ü şü n m e s in d e n ib a re ttir” ( M e ta f iz ik D ü şü n ce le r, 6).
(*) Pascal şöyle der: “L ’im agination est une maîtresse d ’erreur” (İmgelem, hatanın yol göstericisidir, ustasıdır” (P ensées)
286
F else fe T a r ih i’nde, “im g e le m ” üze rin d ek i ilginç düşü n le m e leri (reflexion) iz lem eyi sürdürürsek, ö rn ek le S p i n o z a ’d a im g e l e m e ’nin, insanın doğal b ir tavrı o ld u ğ u n u görürüz. G erçe kten de, “D o ğ a n ın sıra d a n d ü ze n in e g ö r e ” y a ş a y a n b ir in sa n ın ilk işi, ey lem g ü cü n ü imgesel biç im d e ön e sürm ektir: “Ruh, elin d en g e l d iğ i k a d a r b ed e n in g ü c ü n ü a rtıra n y a d a ta m a m la y a n ş e y i im g e le m e y e ç a lış ır ” (Ethika, 3, 12). S p i n o z a ’ya göre, im gelem , ikin ci sıradan bir yanılgı k aynağı o lm a k la birlikle, zihinsel y a da du y u sa l im g e , kendi b a ş ın a yan lış d eğ ild ir; im g e le m in yanılgı k aynağı o lm a sın ın nedeni, bu yanılgıyı g id e re b ile ce k bir bilginin biz d e b u lu n m a m a sıd ır: “B ize şe y le rin ş e k ille rin i a y n e n v e rm e se le r b ile sa n k i h a z ır b ıılu n u y o rla rm ış g ib i g ö ste re n bed en d u y g u la n ım la rın a , şe yle rin im g e le ri d iy ec eğ iz. Ve R u h da c isim le ri bu d u ru m d a se yre ttiğ in d e, o n u n im g e le d iğ in i sö y ley ec eğ iz. İşte b u rada, y a n ılg ın ın ne o ld u ğ u n u g ö ste rm e k için, ö n ce R u h ’un im g elem elerin in , k e n d i b a şla rın a ele a lın d ık la rı zam an, h iç b ir y a n ılg ı iç erm e d ik le rin i b e lirtm e k isterim . B a şka b ir d eyişle, R uh, im g eled iğ i iç in y a n ılg ıy a d ü şm ez; fa k a t, ke n d isin d e va r o la ra k im g e le d iğ i b u şe y le rin g e rç e k te n v a r o lm a d ığ ın ı k a b u l eden b ir f i k ird en y o k su n old u ğ u için y a n ılg ıy a dü şer. G erç ek ten d e R uh, k e n d isin d e v a r o lm a ya n şe y le ri v a rm ış g ib i im g elerken , a yn ı za m a n d a b u şe y le rin g e r ç e k te va r o lm a d ık la rın ı b ilseydi, h iç k u ş ku su z bu im g elem e giiciiniin k e n d i d o ğ a sın ın b ir erd em in d e n g e l d iğ in i d ü şü n e ce k, y o k sa b ir k u su ru n d a n g e ld iğ in i d ü şü n m ey ec ek ti, işte bu im g e le m e yetisi, R u h 'un y a ln ızc a k e n d i d o ğ a sın a b a ğ ım lı olsaydı, y a n i R u h ’un sa h ip o ld u ğ u bu im g elem e y e tis i ö zg ü r b ir y e ti o lsa yd ı, b u sö y le d ik le rim iz d a h a d a d o ğ ru o la c a k tı” (Ethika, 2,17, Notlar). G ö rü ld ü ğ ü gibi S p i n o z a ’da y en id e n sa y g ın lığ ın a ka v u ş tu r u lm u ş ola n “İm g e le m ”, K a n t ’ta duyu ile ta m alg ının yan ısıra “b ilg in in iiç ö zn e l k a y n a ğ ı”n dan birini oluşturur. K a n t ’a göre, “İm g elem , b ir nesneyi, b u lu n m a d ığ ı za m a n bile, sezg id e caııla n d ır a b ilm e g ü ctid ü r”(' \ K a n t , “im g e le m " de, d en e y d e n bağ ım sız ola ra k etkinlik gösteren üretici yetiyi, d eneye bağlı olan kopyacı y e tid en ay ırır ve şöyle der: “İm gelem , k e n d iliğ in d en b ir etkin lik
(1) Immanuel Kant, Kritik der Reinen Vernunft, Insel Verlag; 1,1, 3.
287
o ld u ğ u ö lçü d e, o n a b a ze n ü re tic i im g elem ad ın ı v e riy o ru m ve böylece, onıt k o p y a c ı im g e le m d e n a yırıy o ru m . K o p y a cı im g elem in o lu ştu rd u ğ u se n te z, y a ln ızc a e m p irik ya sa la ra , ç a ğ r ış ım y a sa la r ın a b a ğ lıd ır ve b u n u n için d e a p r io r i b ilg in in o la b ilirliğ in i a ç ık la m a y a h iç b ir ka tkısı olm az. B u yü zd en , bu tü r im gelem , transen d erıta l fe ls e fe y e değil, a n c a k ru h b ilim e a ittir .”(I) S a r t r e ise, im g e le m k on usun da, h e m k e n disinde n önceki fel sefi a ç ık la m a la rd a n , h em de B e r g s o n ’u n k in e b en z er ruhbilim sel a ç ık la m a la r d a n s ıy r ılm a y a ça lış m ıştır. O n a gö re, “B e rg so n , h er k o n u y u k a p s a y a n b u ç a ğ r ışım c ılık ö ğ re tisin d e n tek k u r tu lu ş y o lunun, im g en in ke n d isin e d ö n m ek ve b u n u n b ir n esn ed e n k ö k lü f a r k ın ı k a n ıtla m a k o ld u ğ u n u g ö r e m e d i.” S a r t r e , L ’lm a gin a tio n 'd a . (1936) ( İm g e le m ) ve L 'lm a g in a ir e ’de (1940) ( İm g e le m düny ası ya d a im g e le m se l ola n şey), im g e le m in n esn esiz bir algı o ld u ğ u n u yi n e l e y ip d u r m a n ı n h iç b ir işe y a r a m a d ığ ı n ı g ö s te r m e y e ça lışm ıştır. Ç ü n k ü o n a g ö re b u anlayış, im ge, b ir şeyin b ir g ö r ü n tü sü olsa bile, n ed e n d o la yı o n u n h içbir z a m a n bu g ö rü n tü y le k arışm ad ığ ın ı a ç ık la y a m a z . S a r t r e ’a göre “im g e le m ” , bir bilinçtir, var o lm a y an şe y e y ö n e lm e n in bilincidir. Bilincin statüsü de zaten b ud ur, çün kü o b ir y ö n elm işlik tir, bir intensiyonalitedir, yani v a r o lm a m a ki p in d e y er alm ad ır. B u b a ğ la m d a S a r t r e , d u yg u ile im g elem ara s ın d a bir para lellik de k u ra r ve d u yg u için şunları söyler: ”H e r d u yg u , b ir şe y in d u yg u su d u r, y a n i n e s n e sin e b e lli b ir b iç im d e y ö n e lir ve o n a b e lli b ir n ite liğ i y a n s ıtır ... B u d u ygu, k a tışık sız b ir ö z n e l iç e r ik o lm a d ığ ı gibi, h e r tü rlü b ilin ç y a s a sın ın d ışın d a da d e ğ ild ir;k e n d in i a ş a r ve ç ö zü m le n e c e k olursa, ço k ö ze l tip ten y ö n e lişle rin h a re k e te g e ç ird iğ i b ir ilk iç e riğ i b u lu n d u ğ u g ö rü le b ilir; kısa c a sı b u e lle rin d u y g u la n ım sa l b ir b ilin c id ir ”(2) İm g e le m se l b ir n e s n e n in f e n o m e n o lo jik p sik olojisin in yapıldığı L ’lm a g in a ir e adlı k ita b ın ın “s a n a t y a p ıtı” adlı b ö lü m ü n d e S a r t r e ’ın d ü şü n c e le rin i se rim ley işin i iz ley e lim . B u r a d a S a r t r e ’ın ö n e s ü rd ü ğ ü ilk ilke, sa n at y apıtın ın g e rç e k lik dışı bir ürün o l du ğ u d u r. Ö rn e ğ in bir ta bloyu ele a l d ığ ım ız d a o n u n renkleri, tuali, çizgileri b u lu n m a sı d o la y ısıy la g e r ç e k b ir n es n e o ld u ğ u n u teslim (1) A y nı yapıt 1,1,1 (2) J.-P. Sartre, L ’imaginaire, 1, 2
288
ederi/., am a bütün bu nların biraradalığı o resnıi bir obje d en başka kılar. Ç erçeveyi ve tuali g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r d u ğ u m u z d a estetik bir o bjeden söz edemeyiz.. Bu durum , S a r t r e ’a göre, tablo ta rafından gizlendiği için değil, gerç ek le ştiren b ir bilince v e rilmediği içindir. İmgesel olarak kendi kendini oluştu ra ca k olan, d ü n y an ın lıiçlenm esine d a y a n an ve köklü bir değişim i m e y d a n a getirecek koşullu bir bilincin old u ğ u yerde, tab lo a n ın d a ortay a ç ı kacaktır. R e sim d e k i tem el elem anları kav ra y an “/n te n siy o n a l a k t” (yönelimsâl. ed im ) kendi ken d in e y eıerlidir ve onların dışındaki elem a nla rı k av ra y an aklın d a d ışın d a kalır. B ö y le c e ta b lo d a b i çim le n m iş olan im g e le m dünyası k a v r a n m a y a açılır; resim d e k a v ranılan irrcel bir objedir; estetik beğe n im izin bir objesi olarak lual üzerinde bulduğumuz, heyecan verici, zihinsel bir ç a b ay la ku rulm uş im g e le m dünyası da yine irrccl bir dünyadır. (t Sanatçının ön ce d en bir im ge biçim in d e bir id e ’ye sahip olduğu ve so nradan bu i d e ’yi mal üzerinde g erçek leştirdiği gibi sık sık y i nelen e n bir yan lış anlay ış v ard ır S a r t r e ’a göre. R e ssa m ın , dile g etirilem eyen zihinsel bir im geden , h ayalden y o la çıktığı ve ç a lışm asının so n u n d a da herkesin alınmayabileceği estetik bir objeyi on la ra açım ladığı, b ö y le ce de düşse llik ten g e rç e ğ e bir geçiş o l duğu sanılır. O y sa bu anlayış hiç de doğ ru değildir; çü n k ü re sim de g erç ek olan, fırça darbelerinin izleri, tualdeki boya tabakası, lualin pütürü ve renk ler üzerine geçirilen ciladır; a m a bütün b unla r estetik d e ğ e rle n d irm e le rim iz in objesini olu ştu rm a zlar; b aşka d e yişle b u n la r ta b lo n u n dış y a p ısıy la ilgili şe y lerd ir. Bu dış y ap ın ın tersine asıl “g ü ze /” olan, algıya kendisini verm e y en ve hatta kendi doğası içinde bile ev re n d e n s o y u tlan m ış olan varlıktır. B urad a, ışıklı bir fırça darbesi bile hiçbir b iç im d e aç ık la n a m a z ; açıklanan yalnızc a lualdir ve o n d an b aşk a bir şey değildir. S o n u ç ta ressam , kendi zihinsel im ajını g erç ek le ştirm e z; o y a ln ız c a b en z er bir imge yaratır, içerik kurar. Ö yle ki her bir kişi bu im geyi anc ak onun benzeri olarak kavrayabilir; dışsal bir b e n z e r o la ra k g ö rülen im ge, yine bir im g e o la ra k kalır. İşle bu b a ğ la m d a im geselin g e r çekleştirilm esi diye bir şey süz konusu değildir, olsa olsa onun “n e s ııe lle ş tir ilm e s r n d e n (O bjectivation) söz edilebilir. H er fırça darbesi, im ge n in kendisi o la ra k verilm iş o lm adığı gibi, birbirleriyle g e rç e k bağlantılı olarak bir b ü tü n lü k olu ştu rm a k üzere
289
de v erilm iş değildir. B u r a d a im ge, gerçek o lm a y an y ap a y bir b ü t ü n lü k le bağlan tılı o la ra k verilm iştir ve sanatçının am acı da, bu “ir r e e l"in kendisini g ö ste rm e sin e izin veren g erç ek tonların bir b ü tü n lü ğ ü n ü o lu ştu rm a k tır. B ö y le c e tab lo n u n , b o y a n m ış bir n e s n en in g e r ç e k o lm a y a n (irreel) tarafından za m a n za m a n yokla n an m a d d i b ir şey gibi kav ra n ılm a sı gerekir. Ç ün k ü her seferind e se yirci im g e le y e n bir tu tu m alır. T ualin g erç ek renklerinin verdiği d u y u sa l ve g e rç e k haz b u ra d a aldatıcı bir faktördür. D e m e k ki r e sim d e, i r r e e l’lik içind e b içim lerin ve renklerin bağla*lıları kendi salt g e r ç e k a n lam ların ı (idealite) k a z an m ak ta d ır. İşte bu n ed e n le k ü b is t ta b lo la rd a bile fig ü ra tif o b je le r kendi alışılagelen an la m la rın d a n en az d üzeye, m in u m u m a in d irge ndik lerinde bile a n la m d a n y o k s u n o lm a m a k lad ırla r. K ü b ist tablolarda o ld u ğ u gibi b iz im k a v r a d ığ ım ız form lar, k u şk u su z , d ü n y a d a k a v r a d ığ ım ız h iç b ir şeye, ne bir m a saya , ne de b ir h alıya ind irg e n em e z. O y sa bir d erinliğe, bir m a d d ey e , bir y o ğ u n lu ğ a sahip olm a k la birlikte, on la r b irb irleriy le olan p e rs p e k tif ilişkilerine dayanırlar. B u n la r “ş e y le r”d ir ve “ş e y le r ” oldukları ö lç ü d e de g erç ek o lm ayanlardır. S a n a t yapıtı gerç ek liğ in bir taklidi ya da tasarım lan m a sı değil, s a n a t y ap ıtı ar a c ılığ ıy la g e r ç e k liğ in kendi başın a o lu ştu ru lm a sıd ır. İ ş le S a r t r e ’ın bu öğretisi estetik bir izlek olarak b ütün öteki sanat d a lla rın a d a u y g ulan abilir. O rta y a k o n u la n bir sanat yapıtı g erçekten de artık d o ğ a y a geri d ö n m e z . H erh an g i b ir tab lo d a d ü n y an ın hiçbir y erinde , h iç b ir b iç im d e v a r o l m a y a n ve hiç g ö r m e d iğ im objelerin ir reel bir b ü tü n lü ğ ü kendini g ö ste rm e k te ve bu irreel b ü tü n lü k de tuald e k e n d in i a ç ığ a v u rm ak tad ır. İşte b izim güzel o la ra k ni te le n d ird iğ im iz şey de bu irreel o b je n in b ütün lü ğ ü d ü r. E ste tik haz za gelince , o d a g erç ek tir a m a ö rn eğ in resim d e g erç ek bir renk ta r a f ın d a n ü re tilm iş o la ra k kendi b a ş ın a k a v ra n m a z ; estetik haz, a n c ak g e r ç e k o lm a y a n nesneyi, irreel objeyi k a v r a m a y a yara y an bir araçtır. E ste tik haz, g e r ç e k tuvalin aracılığı ile im g e se l o b je o lu ş t u r m a y a h iz m e t eder. İşte estetik g ö r ü ş ü n ü nlü ç ık a r g ö z e tm e m e il kesi b u r a d a n kayn a k la n ır. S o n u ç o la ra k estetik obje, sanat yapıtı, g e r ç e k lik dışı o la ra k o nu o rta y a k o y a n ve im g e le y e n bir bilinç ile o lu ş t u r u lm a k ta ve k a v ra n ılm a k ta d ır. S a r t r e ’a g ö re bilinç, ö z g ü r lü ğ ü n ü im g e d e sanat o la ra k g e r çe k le ştirir. S a n a t y a p ıtın ın b ir irreel o lu ş u b ü tü n s a n a t yapıtları 290
için geçerlidir. Tiyatro, m üzik, heykel ve m im ari, hepsi kendine özgü bir biç im d e konuları irre e l’e k ayan, dolayısıyla da k e n dilerin den b a ş k a hiçbir şeye geri d ö n m e y e n sanallardır. Ö rnekle. S a r t r e ’a g ö re bir m üzik yapıtı da sa natç ısın ın zihninde herhangi bir z a m a n d a filizlenm iş, tü m ü y le reelin d ışın d a olan b ir yapıttır. H er birinin k en dine özgü içsel bir za m a n ı vardır; gerçeklikten tü m ü y le sıyrılm ıştır. B ir m ü z ik p a rç a sın ın icrası, ancak nota lard an o luşan o y a p ın ın bir benzerini o rta y a k o y m a k d em ektir; çeşitli ic raları çeşitli b enz erle r (an a lo g a) ola ra k d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z d e de, o n ları k a v ra m a k için im g eley en in d ir g e m e 'yi (im agean te réduction) d ev reye sokm ak, yani b en zerler olarak gerçek sesleri belirgin bir biç im d e k a v ra m a k gerekir. B ö y lec e o m üzik yapıtı, kendisini s ü rekli bir b aşka yerde ve za m a n d a, sürekli bir yo k lu k olarak v er m ek ledir. O yapıt yaln ız uzay ve z a m a n ın d ışın da değil, g e r çekliğin ve varo lu şu n d a d ışındadır. Ben onu g erç ek ola ra k işitm em , im g e le m içinde dinlerim . A slın d a bir dü n y ad a n ö tek in e geçiş y o k tur, y alnız im gesel tavırd an (im a g ean te), gerçek leştirici (réalisante) tavra geçiş vardır. Estetik seyir (conte m pla tion), u y a rılmış bir düştür, ca n la n d ırıla n bir im g e d ir, ve g e rç e ğ e g eç iş de doğal bir u y an m ad ır. İm g e se llik le sa rılm ış ve b ü y ü le n m iş bir b i lincin ansızın yapıtın so n a e r m e siy le se rb e st kalm ası ve v aroluşla bağlantısını y eniden kurarak gerçekleştirici bilinci niteleyen bir bulantıyı d u y m a sı doğaldır. So n u ç o la ra k gerçeklik, S a r t r e ’a göre, güzel değildir; G üzellik, im g e se llik te n b a ş k a hiç b ir y erd e k a r ş ım ız a ç ık m a y a n ve kendi tem el y a p ıs ın d a d ü n y a n ın h içleştirilm esini taşıyan bir değerdir. Bu n ed e n le ahlak ile estetiği birbirine karıştırm ak saçm alıktır. Ç ünkü iyinin değerleri, “d ü n y a -iç in d e -v a ro la n ı" gerekli kılar; on la r g e rç e k lik alanındaki davranışları g ö ze tirle r ve ö n c e v a ro lu şu n te m e l s a ç m a lığ ın a b a ğ ım lıd ırla r . Y a şa m k a rşıs ın d a e s tetik bir tavır alm aktan söz etm ek, gerçeklik ile imgeselliği bir birine karıştırm ak dem ektir. Reel objelerin estetik seyri; anıkarışıklığı (p a ra m n é sie ) ile aynı y a p ı y a sahiptir; ilkinde h iç leştirm e, İk in cisin d e g e ç m iş e g ö tü r m e vardır. A n ık a rışık lığ ı, e s tetik ta v ırdan ayrılır, tıpkı belleğin im g e le m d e n ayrıldığı gibi.11’
( 1) J. - P. Sartre, “L’Imaginaire, l’oeuvre d ’art”, PUF, Paris, 1965, s. 259-246. 291
HANS-GEORG GADAMER (M arburg, 1.2.1900 - ) “W e su h la te th e d isc o n tin u o u s p u n ctu a lity o f exp erien c e in th e co n tin u ity o f o u r existen ce. H cuis-G eorg G adainer, The T ruth a n d M e th o d
V a r o lu ş ü z e rin e H e id c g g c rc i b ir görüş açısını b e n im s e y e n Gadam er. “W ah rh eit u n d M e to d e ’’ (H a k ik a t ve Y ö n tem ) adlı y a p ıtın d a “'y o r u m s a lfe ls e fe ' an la y ış ın ı g e liştirm iştir. O n a g ö re g e r ç e ğ e u la ş m a n ın tem el koşulu kü ltü r tarihi g elen e ğ in in ortaya k o y d u k la rın ı b e n im s e m e k le d ir H erm eneutik ya da Y orum bilgisi v e y a Y o ru m ö ğ re lisi söz cü ğ ü başlangıçta, bilimscl-f’elsefi m e tinlerin y o r u m u ( Aritotelcs), tinsel-tarihsel bilim lerin yöntem i ve a n l a m a y ö n te m i (D ilthey), son o la ra k da insan varlığının anlamını k a v r a m a (H e id e g g e r) gibi a n la m la r a gelm iştir. Bu b a k ım d an H er m eneutik, bir m etin kuram ını bir tarih ve kültür felsefesini içerir. A m a tü m bu farklı d ü şü n alanların ı H erm eneutik'te birleştiren ve o n la ra b ir birlik sağlayan ise anla ın k a v r a m ı’dır.
G adam er tümel bir felsefe o larak kavradığı H erm eneutik’ in y a p ı ta ş la r ın ın y a ln ız ’a n la m a 'dan (bir “su h tilis in te llig e n d D değil, o n u n yanı sıra R o m a n ti z m d ö n e m in d e o rta y a atılm ış b aşka bir ö ğ e olan 'y o ru m la m a ' (bir “su h tilis ex p lic a n d i” ) ve sonra Pie l i z m ’den bir üçüncü öğe olarak katılan 'u y g u la m a ’ (bir “su h tilis a p p lic a n d i" )d a n o lu ştu ğ u n u ö n e sürer. Bu üç öğe, a n la m a n ın g e r ç e k le ş m e tarzlarını o lu ş tu ru r la r ve kullanılan bir y ö n te m o l m a k ta n ço k . ruhu n özel ve iııcc yapısını işleyen farklı bir yeti o la rak belirlenir. H erm eneutik bir sorunu n o lduğu yerde, bu üç ö ğ e n in sis te m a tik bir b ütün o lu ştu rm a sı gerekir; çü n k ü bu öğeler (*) “D eneyim in süreksiz kesikliğini, varoluşumuzun sürekliliği içinde onudan kaldırırız.”
29?
H erm eneutik so ru n u n d a birbirlerini tam am larlar. G adam er bu k o n u d a şöyle der: “ Y o ru m la m a , a n la m a ya so n ra d a n katılan, ya da ara sıra ona ka tıla n b ir eylem değildir. T ersine, a n la m a k d a im a yo ru m la m a k d e m e k tir ve yo ru m la m a da b u n d a n ö tü rü a n la m a n ın a çık b ir b iç im in i gösterir. B u göriiş çe rç e v e sin d e yo ru m la y a n d il ı r ka v ra m sa llık, aynı şe kild e a n la m a n ın b ir iç-ya p ı ö ğ esi o la ra k b ilin ir ve b ö ylec e g en e ld e d il p ro b lem i, ra stla n tısa l b ir ikin ci d e reced e g elen so ru n o lm a kta n çıka ra k fe lse fe n in m erk ezin e y e r le ş i r ' İmdi G ad am er’e göre, anlam a, bera b erin d e yoru m la m ay ı getirir. B u n d a n ötürü, tarihi, insanı ve insan tininin d ışlaşm aları (O bjectivatio n) olarak varlık kazanan tü m sanat yapıtlarını a n lamak, zorunlu olarak aynı z a m a n d a onları y o ru m la m a k dem ektir. Bir “a n la m b ilim i" ( S e m a n tik ) olarak an laşılan H erm eneutik, bun dan ötürü aynı za m a n d a bir “yo r u m la m a ku ra m ı" ya d a “y o ru m lam a b ilim i” olur. A n c a k H erm eneutik’in bir “yo ru m la m a te o r is i” olm ası, onun dar a n la m d a bir y ö n te m olarak kavra nm ası ile aynı a n la m a gelm ez. Ç ü n k ü yön tem , bir ö zün kendisi ile değil, am a o n a y ak laşım b içim iyle ilgilidir. O y s a H erm eneutik’te söz ko nusu olan, bu özün kav ranm ası, yani o n u n bir anlam varlığı o la rak k av ra n m asıdır. Söz ko n u su olan öz, bir insanın özü olabileceği gibi, bu ö z ü n dışlaştığı bir kü ltür varlığı, bir sa n at yapıtı d a o l a bilir. İşte b u n d a n ötürü, her kültür varlığı, ö rneğin h e r sanat yapıtı bir anlam ı içerir; çü n k ü bu kültür varlığı b ir a n la m la aynı şey d e m e k olan bir ö zün dışlaşm a sıd ır. Bu n e d e n le de, H erm eneutik için her kü ltür varlığı, en basit bir m etin b ile (text) bir an lam v ar lığına sahiptir. H erm eneutik, ö d e v o la ra k aldığı söz gelişi bu m etin y o ru m la rın d a , d a im a o n u n an lam varlığını a n la m a ya ç a lış ır.
G adam er’e göre, “T a n rısa l ira d en in k e h a n e t d ilin i b ilen ç e virm en bu yo ld a ilk ö rn e ktir” B u n a göre, bir m etnin an laşılm ası ve y o ru m la n m ası, yalın bir filolojik etkinlik olm a y ıp , o n u n iç d ü n y asın d a sakladığı derin ö zün, yani anlam ın k a v ra n m ası dem ektir. İşte bu etkin liğin, G adam er’e göre, p e y g a m b e rc e bir etkin lik ol duğu görülüyor. G adam er, felsefi H erm eneutik için bir y a n d a n teolojiyi, öte yan dan da h u kuku ö m e k gösterir. O n a göre, “H u k u k sa l ve te o lo jik H erm e n eu tik h a k ik i ö rn e k oluştu ru rla r. Yasaira d esin in yo ru m la n m a sı, T a n rısa l b ild irile rin y o ru m la n m a sı 294
g ib i” Ç ü n k ü h e r ikisind e de b ir iradenin, bir özün a n la ş ılm a s ı si)/ k o n u su d u r. İmdi H e r m e n e u t i k , m etin y o r u m u n a d aya n an filolojik b ir ç a lış m a y ö n te m i değil, b ir m e tn in iç in d e sakladığı ö zü n, ira d e n in anlaşılm ası a n la m ı n d a felsefi bir etkinliktir. Felsefi etkinlik a n la m ın d a k i b u “a n la m a ’n m objesi “ö z” dür. “A n la m a n ın p a r ç a d a n b ü tü n e ve b ü tü n d e n p a rç a y a d o ğ ru g id işi m e to d o lo jik bir h a r e k e t d e ğ ild ir; te rsin e o a n la m a n ın o n to lo jik b ir ya p ı ö ğ esin i d ile g etirir. Ç iin kü anla m a , a n la şılm a sı isten e n varlığa, ö ze y a b a n c ı b ir e tk in lik d eğ ild ir. A n la şılm a s ı iste n e n varlık, n a sıl tiııselta r ih se l b ir va rlıksa, oıuı k a v ra m a k istey en “a n la m a ” etk in liğ i de a y n ı b iç im d e ta rih se l-tin se l b ir varlığ ı g ö ste rir. Ç iinkü, o d a tins e l-ta r ih s e l b ir va rlığ a a it ola n b ir e tk in lik tir”01. G a d a m e r için a n la m a n ın tarihselliği bilim ta rihiyle ilgili d e ğildir; tersine varlık tarihi ile ilgilidir ve bu ilgi bizi d o ğ ru d an d o ğ r u y a H e r m e n e u t i k ’in tem el p ro b le m in e götürür. A n la m a n ın y ö n eld iği varlık ile a n lam a n ın kendisi aynı özd e n d ir; yani h e r ikisi d e tarihsel ve tinseldir. B u n d a n ötü rü tarihsel-tinsel bir varlığa y ö n e le n an lam a , b ö y le bir y ö n e lm e içinde, aynı z a m a n d a kendini de kavrar. G a d a m e r ’in “a n la m a n ın ta rih se lliğ i” ile ilgili formülü, ş im d iy e d eğ in ifad e edildiği gibi, y a ln ız tinsel-bilim sel araş tırm a la rın o b je a la n ın a y ö n e lm e z , fak a t h e r şe y d en ö n c e de an la y an ın ken d isin e , on un ta rihselliğine yönelir. Bu a n la m d a “a n la m a ” ise, bir n e s n e d e “k e n d in i a n la m a k ” d e m e k o lacaktır. B u n u n anlam ı ise G a d a m e r ’e göre, bir ortaka n l a m a katılm a k tır. “Ö te y a n d a n bıı ‘a n la m ’, bu ‘ııe sııe ’ sö z g e lişi b ilim s e l b ir çö zü m le m e n in o b je si o la m a z; çünkii bıııııtn için b ir y ö n te m e , b ir teoriye, b ir b ilim se l m e ta -d ile g ere k sin m e vardır. O h a ld e g e r iy e te k b ir ç ık ış y o lu k a lıyo r: bıı d a ‘n esııed e-ken d iııia n la m a ’n ın s iste m ö n e risin i ta rih e a kta rm a k, b u n a g ö re de, b ir a ç ık la y ıc ı ta rih fe ls e fe s in e ça ğ rıd a b u lu n m a k tır” B urada söz ko n u su ola n tarih felsefesi, d a h a açık bir anlam da , kültür felsefesidir. S ö z gelişi, bir y a z ın m e tnini a n la m a k d e m e k , bu yazın m etnind e kendi tarihselliğini an la m a k ve bu n u n so n u c u olarak da tarihi an la m a k d e m e k olur. Bu tarihi a n la m a k için de insanın içinde y a ş a d ı ğ ı ‘d u r u m ’un ne o ld u ğ u n u s o rm ak gerekir. İnsan, ‘ş im d i' d e (1) İsmail Tıınalı, Estetik, Cem Y ayınevi, İstanbul, 1984, s. 200 vd
eliğimi/., ukıüel bir yaşantı zam an ı olan ve z a m a n ın belli bir ‘d u n u n u ’ içinde y a ş a y a n varlıktır. Ş im d i’ sonlu olan, sınırları olan bir d u ru m u gösterir. A n c a k sınırları olan bir ‘d u r u m ’, nedir? Gadam er'in bu s o r u y a yanıtı şöyle: “B iz ‘d u r u m ’ ka vra m ın ı, o n u n g ö rm e o la n a k la rın ı sın ırla ya n b ir d u ru ş-y e rin i- b e tim le m e k le b e lirliyo ru z. ‘D u r u m ’ ka v ra m ın a b u ndan ötürii ‘u fu k ’ ka vra m ı da k a tıl ır ” ‘U fu k ’ k a v r a m ın ın ‘d u r u m ’ k a v r a m ın a katılm asıyla, ‘d u r u m ’ kavram ı d a h a bir so m u tlu k kazanır. B u n a g ö re ‘d u r u m ’ za m a n c a b elirlenm iş bir g ö rm e ve k a v ra m a etkinliği ya da ufku dernektir. U fuk, belirli bir n oktadan görü n eb ilir olan her şeyi ç e v releyen ve k av ra yan bir ‘g ö rm e -ç e v r e n i’ (m ental vision)dir. D ü şünen bilince u y g u la n d ığ ın d a biz, ufuk darlığ ın d an , olası ufuk g e nişliğinden, y a d a yeni ufukların elde ed ile m e y işle rin d e n söz ederiz. U fk u n genişlem esi ve yeni u fu k lar elde edilm esi, f i m d i ' nin bir bilinç gen işliğ in e kav u şm ası d e m e k tir; ya da bilincift kendini tarihsel bir bilinç olarak k avra m ası dem ektir. B i lincin tarihsel bir bilinç olm ası, bilincin tarihsel bir ufuk k a zanm ası ile aynı an lam a gelir. B unun için ‘u fu k ’tan söz açarken şö y le deriz: “U fku o lm a ya n kim se, y e te rin c e g en iş g ö re m e ye n ve b u n d a n ö tü rü o na ya kın b u lu n a n şe y le ri b ü yü ten b ir kim sed ir. G en iş ufku o lan insan ise, y a k ın ın d a b u lu n a n şe y le ri a b a rtm a y a n , te rsin e o n la rın ö te sin i g ö re b ile n in sa n d ır" Ufku olan kimse, y a kınlığına ya da uzaklığına, bü y ü k lü ğ ü n e ya da k ü ç ü k lü ğ ü n e göre, bu ufuk için de bu lunan şeylerin anlam ını d o ğ ru olarak d e ğerlendirm esini bilir: “U fkun gen işlem esi, ta rih se l b ilin cin g e lişm esi, in sa n ın iç in d e b u lu n d u ğ u ‘ş i m d i’y i g en işle tm esi, ‘ş im d i’niıı ta rih se l za m a n a ya y ılm a sı, ‘ş im d i’ He ta rih sel za m a n a ra sın d a b ir örriişm e a n la m ın a gelir. Y ani y a ş a n a n 'ş im d i‘niıı ufku, ya şa n m ış b ir ta rih se l ufuk ile b ü tü n le şir. B ö yle b ir süreç, “a n la m a k ” d e d iğ im iz sü re c i o lu ştu ru r A n la m a k, bu anlam d a , in sa n ın için d e y a ş a d ığ ı şim d i b ilin c in i ta rih e a kta rm a sı, ta rih in içine yerle ştirm e sid ir. B urada, b irb irin d en fa r k lı ik i “u fu k ” v a r m ış g ib i g ö rü n ü r: B u n la rd a n biri, ‘a n la y a n ’ in sa n ın için d e y a şa d ığ ı ufuk, ö b ü rü de, 'an la ya n 'in k e n d in i iç in e y e rle ştir d iğ i ta rih sel u fu k” n) T eo rik açıdan soruna b ak ıldığın da, böy le bir (1) Hans-Gcora Gad^nıer, Truth and Method. Sheed and Ward, London, 1975, s. 116 vd.
296
d u r u m d a n söz açılabilir; ancak, y a ş a m içinde şim di bilincini ta rih sellik bilincin den ay ıram ay ız: “N a s ıl b ire y ö b ü r b ire ylerle tin se l b ir b e ra b e rlik için d e b u lu n d u ğ u için, h iç b ir za m a n b ir b irey d e ğ ilse, b u n u n gibi, b ir kü ltü rü iç in e a lm a sı g erek en ka p a lı b ir ufuk d a b ir so y u tla m a d ır. H iç b ir za m a n b e lli b ir y e re b a ğ lı olm a m a ve b u n u n için d e h iç b ir za m a n ka p a lı b ir ufka sa h ip olm am a , insan v a r lığ ın ın ta r ih s e l h a re k e tliliğ in i o lu ştu ru r.”^ Bu n ed enle de, ‘ş i m d i ’yi tüm z a m a n ın a k ışın d a n ç ık a r ıp bir u fuk o la ra k so y u tla y an lay ız . 'Ş iın d i'h r sürekli olarak birbirine eklendiği gibi, şim di ufku da sürekli olarak ö b ü r ufu k lara eklenir; buradan da, u fukların hareketliliği son u c u doğar: 'U fuk, d a h a ço k için d e h a r e k e t ettiğ im iz ve b izim le b irlikte h a re k e t eden b ir şeydir. U fuklar, h a r e k e t ed e n e g ö re d e ğ işirle r” Bu, y a ln ız ‘ş im d i’ ufku için g e çerli değildir, aynı z a m a n d a g eç m iş u fu k lar için de geçerlidir. B ö y le c c ken d isin d e n tüm insan y a ş a m ın ın d o ğ d u ğ u ve g elen ek bi ç im in d e var olan g e ç m iş ufku d a sürekli o larak hareket içindedir. B u r a d a n , ufuk ların b ö lü n m ü ş lü ğ ü n ü n bir u fuklar b ü tü n lü ğ ü n e u la ştığ ı s o n u c u doğ ar. Y ani ufuk, g e r e k şim di, g e re k s e g eç m iş u f u k o la ra k birb irin d en belirli sınırlarla ayrılm ış değildir. Şim di ufk u , o hald e g e ç m iş o lm a k sız ın o lu şa m a z d ı. B u n a göre, ‘ş i m d i ’yi tarih içine y erle ştirm e k , ya d a ‘ş im d i’n m tarihsel ufuk iç in d e eritilm esi d e m e k olacaktır. B ö y le bir eritilm e de ancak g e le n e k le o la n ak kazanır. A n lam ak , söz de kendi başına varolan u fukların eritilm esi olgu su d u r. Bu eritilm eler, gelen e ğ in e g e m e n liğ in d e m e y d a n a gelir. B öyle bir e rim e içinde eski ve yeni bir birini o rtad a n k ald ırm a k sız ın , d a im a y en id e n canlı bir geçerlilik iç in d e gelişirler. Bu canlı geçerlik, g e len e k te so m u tlu k kazanır. G e le n e k , tarihsellik bilincinin bir süreklilik biçim idir. Bu açıdan b a k ın c a , ‘ş im d i’, g e ç m iş i değil, g e ç m iş tarih bilinci ‘ş im d i’yi b e lirler. “E ğ e r tarih bilin ci, ta rih se l u fu k iç in e k e n d in i ye rle şfirirse , o za m a n bu, b izim k e n d i d ü n y a m ızla h iç b ir ilg isi o lm a ya n y a b a n a b ir d ü n y a y a k a ç m a k a n la m ın a gelm ez, te rsin e o, yeni, büyük, iç in d e n h a r e k e tli b ir u fu k o lu ştu ru r; b u ufuk, ‘şim d i ’nin sın ırla rın ın d ış ın a ç ık a ra k k e n d i b ilin c im izin ta rih se l d e r in liğ in i kavra r. G e r ç e k te ise u fu k b iric ik tir ve bu d a ta rih se l b ilin cin için e a ld ığ ı h er
(1) H ans-G eorg Gadamer, Aynı yapıt, s. 200 vd. 297
şe y i iç in e a lır. B u d a b ir b a kım a y a ş a d ığ ım ız g eç m iştir, y a ş a d ığ ım ız ta r ih tir ” ,(l) İçinde b u lu n d u ğ u m u z ‘ş im d i’yi g e ç m iş e ak tarm ak , bilincim izi g e ç m iş içine ye rle ştirm e k ve o ra d a eritm ek, psik o lo jik bir k a v ram la sö y le m e k gerekirse, bir ö zd e şle y im (einfü hlung) m idir? Özd e ş le y i m ’e d a y a n a n böy le b ir süreç, tarihin p sik o lo jik olarak k a v ranm ası a n la m ın a g e lm e z m i? G adam er’e göre hayır; o bu k o n u d a şöyle der: “B ö yle b ir g eç m işe k e n d in i yerle ştirm e , b ir b i reyin b ir b a şk a b ire y i n e ö zd e şley im id ir, n e d e b ir b a şk a b ire yin ö lç ü tle rin e b a ğ ım lı o lm a d ır; te rsin e k e n d in i b ö y le c e g eç m işe y e r leştirm e, d a h a y ü k se k b ir tüm liiğe y ü k se lm e y i ifa d e eder. B u tü m lük, y a ln ız k e n d i p a rç a la n m ış lığ ım ız ı d eğ il, b a şk a sın ın p a r ç a la n m ışlığ ın ı d a aşar. U fuk, b u ra d a k e n d in i gösterir'; çiinkü, o a n la y a n ın s a h ip o lm a sı g erek en ü stü n b ir d ü n ya g ö rü şiin e ( W el ta n sc h a u u n g ) ifa d e ka za n d ırır. B ö y le b ir d iin y a g ö rü şü n e u la şm a erkinliği ise b ir p sik o lo jik sü re ci değil, b ir fe ls e fi sü re c i g ö sterir. B u fe ls e fi sü re ç de, h e r şe yd e n ö n ce ta rih fe ls e fe s i için d e y e r a lır ”} 2) T arih felsefesi, g e len e k ler içinde som utlaşa n bir tarih bilincini a n la m a y a çalışır. B u n a g ö re bir geleneğ i a n lam a k , bir tarih u fk u ister. B u ra d a söz ko nusu olan, kendim izi bir tarihsel d u ru m a y e r leştirm ekle bu ufku elde etm ek değildir. B ö y le bir d u r u m a k e n dim izi y e rle ştirm e k için d a h a ön ce bir ufka sahip o lm a m ız gerekir. Bu ufuk, tüm ufukları k u ca k la y an b ir ta rih sel b ilin ç ya d a bir diiny a g ö r ü şü d iir. Ş im di bu d ü n y a g ö r ü ş ü aç ısından b a k ıld ığ ın d a , tüm insan y apıp -etm elerinin, in sanın ortay a k o y d u ğ u ürünlerin ve insan b a şarılarının bir tinsel-tarihsel ufuk ve tinsel-tarihsel b ir bilinç için de yeraldıkları görülür. K ültürün o lu şu m u , bu a n la m d a tarihsel b i lincin o lu şu m u ile örtüşür. T arihse l bilinç, b izim tarihi a n la m a m ız d em ek o ld u ğ u n a göre, tüm tek tek kültür fen om e nleri ve yine bir tarihsel olgu ve bir kü ltü r fenom eni olan sanat yapıtları da anc ak b öyle bir 'a n la m a ’nın ob je si o ld u k la r ın d a tarih b ilin cin in karşılığı (1) Hans- Georg Gadamer, Aynı yapıt, s. 220 vd. (2) Hans-Georg Gadamer, The Relevance o f the Beautiful and other Essays, Ed. by Robert Bem asconi, Cambridge University Press, Cambridge, 1987, s. 105.
298
( k orrelat) o lurlar. S an at y apıtlarının da tarihsel bir varlığı o l d u ğ u n a göre, biz on la ra ancak ‘a n la m a k ’ ile yak laşa b iliriz . O nları an lam a k la , tarihsel bilincin b ü tü n lüğü içinde onları k avrayabiliriz. S a n a t y apıtla rı, onları a n c ak ‘a n la y a n bir bilinç için bir varlığa sahiptirler. O nlar, bir ‘a n la m a o b je s i’ olan varlığı, bir tarihsel v a r lığı ifade ed erler. Bir sanat yapıtını, ö r n e k le bir yazın m etnini, bir resm i a n la m a k için, içinde b u lu n d u ğ u m u z tarihsel d u ru m u , metnin y a d a resm in tarihsel d u ru m u içine ye rle ştirm e k ve o n d a eritm ek gerekir. Bu a n la m d a anc ak onların ‘a n la m ’ ve ‘estetik d e ğ e r ’ini so m u tlu ğ a k av u ş tu ra b iliriz . B ir m e tn in so m u tlu ğ a k av u ş tu ru lm as ı d e m e k , o n u n y o r u m la n m a s ı dem ek tir. B u n d a n ötürü, ç a ğ d aş H e r m e n e u t i k , R o m a n ti k ça ğ d a n aldığı ‘a n la m a ' ve ‘y o r u m la m a ’ k a v ram larını, P i e t z i m ’in ‘u y g u la m a ’ k a v ra m ı ile birle ştirerek yazın y a p ıtla rın a u y g u la m a k ister. Bu a n lam d a , yazın m etnini inceleyen a raştırıcı, ilkin o n u tarihsel bilinci için de ‘a n la y a c a k ’tır (su b tilita s in te llig e n d i); a m a o n u a n lam a k , m e tn i şim di iç in d e y a ş a n a n d u r u m a u y g u la m a k (su b tilita s a p p lic a n d i), yani on u tarihsel bilincin iç in d e k a v r a m a k a n la m ın a gelir. A n c a k o zam an: “Y orum cu ile m e tn in iç in d e y e r a ld ığ ı f a r k lı z a m a n la r b ir le ştirile b ilir ve a n la m y a b a n c ıla ş m a s ı a ş ılm ış o lu r ” B ö y le b ir b e tim le m e içinde bir y a z ın m e tn in e y a k la şm a k , artık yeni bir sözcük le, yo ru m la m a k (su b tilita s e x p lic a n d i) ile dile getirilebilir. B ö y le bir işlevi u y g u la y a n d a yen i b ir ad alır: y o ru m c u . B ir yazın m etni a n c ak bu üç işlev le k av ra n ab ilir. Bu işlevler, d o ğ r u d a n yaz ın m e tn in e y a k l a ş a n 's iije 'y e ait etkinliklerdir. B u işlevlerin yerin e getirilm ediği y erd e , sanat yapıtları, yaz ın m etin leri g e rç e k a n la m la rın a k a v u ş a m a z la r . G ö rü lec eğ i gibi ‘a n la m a ’nın ta rihsel b o y u tu , k uşatıcı ve a n l a ş ı l ı r k a v r a n ı ş ı , G a d a m e r ’in felsefi H e r m e n e u t i k ’inin m e rk e z so ru n u o la n e n tele k tü e l g e le n e ğ e bağlıdır. K ü ltü r bilim le rin e iliş kin yeni b ir ep iste m o lo ji o la ra k b e n im se n e n bu tu tu m u y la G a d a m e r , yeni b ir a n la m a k u ra m ı y a ra ta ra k anlığ ım ız kapasitesinin g e le n e k le zen gin le ştirileb ile ce ğ in i, b ö y le c e de insan kültü rü n d e o r ta y a ç ık a n b o ş lu ğ u n yeni b ir e p iste m o lo jiy le giderilebileceğini gö ste rm iştir. O n a g ö re bu, aynı z a m a n d a teolojinin ö lü m ü y le y a ratılan b o şlu ğ u d a d o ld u r a c a k ola n b ir b ilim olacaktır. G a d a m e r ’e g ö r e A l m a n y a ’d a 'd il a n a liz i’ u z u n za m a n ‘m a n tık sa l p o z itiv iz m ’ 299
ile ö z d c ş le ş lir ılm iş li r. B a ş la n g ıç t a H erm e n eu tik , teolog F r i e d r i c h S c h l e i e r m a c h e r ' in ellerinde, 19. y y . ’m ilk yıllarında, yanlış m etin y o r u m la m a la rın ın riskini en aza ind irm e a m a c ıy la yapılan bir kutsal kitapları y o r u m la m a yö ntem i oldu. W i lh e l m D iltlıe y ’d a ise H e r m e n e u t i k , d o ğ a bilim lerine değil de. insan bi lim lerine y ö nelerek, insan varlığının yarattığı ürünleri içsel bir a n lama ile lem ellendirm eyi denedi. G a d a m e r ise H e i d e g g e r ’e d a y anarak H c r m e n e u t i k ’i. d en e y le ilgili tüm y o ru m la rım ız a u y g u la m a k için genişletm iştir. B ö y lec e de o, d a im a bir y o r u m la m a geleneği içinde yer alan 'd u ru m u m u z'u n ürünlerini tar tış m a y a aç m ış olu y o rd u . İdeal hald e bizim “anlam u fk u m u z", m e t nin “a n la m uflut" ile birlikte erir; bu öy le bir erim edir ki, içindeki farklılıkla hâlâ "m etin ve şim d i a ra sın d a k i g erilim " o la ra k saklı tutulur, korunur. G ele n eğ e ço k fazla b ağım lı o lm a k la birlikte G a d a m e r ’in bazı düşünceleri F ra n k fu rt O k u l u ’nun 1İd e o lo ji' ç ö z ü m le m e le rin d e gö z örtünde b u lu n d u r u lm u ş ve değerlendirilm iştir. Ö le y a n d a n A n g lo -A m e rik a n d ü n y a s ın d a bilimin otoritesi so r g u la n m a y a b a ş la y ın c a . H e r m e n e u t i k ’e daha fazla bir sempati d u yuldu. F a k a t onların bu y ak laşım ı, D ilth e y ve G a d a m e r ’in total bir felsefe olarak algıladıkları H e r m e n e u t i k ’den farklı olan ve y aln ızc a bir m etin y o r u m la m a sı o larak anlaşılan bir H e r m e n e u t i k e n d o ğ m a sın a yol açtı; çü n k ü analitikçilere göre her deney bir “o k u m a ” idi. G a d a m e r ' e göre H e r m e n e u t i k ’in görevi ruhlar arasındaki insansal ve tarihsel ayırımı g id e rm e k , tinsel ayrılıkları bir leştirm ektir. A n c a k sanat, d o ğ a ve tarih içinde karşılaştık larım ızı bizlere en do la y ım sız biç im d e aktaran; bir sanat y apılıy la k a r ş ıl a ş tığ ım ız d a sanki kendi k e n d i m iz le k a r ş ıl a ş ı y o r m u ş u z gibi o l d u ğ u m u z bir etkinliktir. H e r m e n e u t i k , o la b ild iğ in c e k uşatıcı lığı n ed eniyle kaçınılm az olarak güzelin doğadaki ve sanattaki d e neyim ini de kavrar. E ğ e r insan varlığının larihselliğinin temel y a pısı ve yasası kendini anlay arak ifade e tm e k ise, bu zorunlu o la rak kendi evrensel d eneyim in in b ütünlüğü ile olur. Bu yalnızca yazın m etinlerini değil, tersine k u r u m la n ve y aşam biçim lerini de kapsar. A m a her şeyden ö n c e sanat ile k arşılaşm a, a k ta r ım la r d a ve ile tim de anlatılan yaşam ı ta m a m la m a sürecin de olur. S anal y a pılı, b ü tün tarihsel sınırları aşar, z a m a n ın ötesine geçer. A m a bu
300
d e m e k değ ild ir ki sanal yapılı bir an la m a görevi v erm e z ve içimle tarihsel kaynağı b u lu n m a z . İmdi san al yapılının bu ço k b o y u tlu lu ğ u ya da k adılığı H e r m e n e u t i k ’in y a rd ım ıy la a ç ım lanabilir. B ö y le c e b ütü n yeni an la y ış la ra açık ola n b ir sanat yapıtı, k ö k e n in d e dinsel ya d a to p lu m sa l o r ta m d a ön em li y aş am sa l iş le v lerin ta şıyıc ısı o la ra k k a r ş ım ız a çık ar. G e ç m iş t e n ve y ab a n cı k ü ltü r d ü n y aların d an k ay n a k la n a n ve bizim tarihsel o la ra k k u ru lm u ş d ü n y a m ız a sokulan bir sanat yapılı, yaln ız estetik-larihsel bir b e ğ e n in in yalın objesi o lm a k la kalm az , ayın z a m a n d a o, köken itibariyle ifade ettiği şe ylerd en fazlasını d a dile getirir. E s t e t i k ile H e r m e n e u t i k arasındaki ilişkiyi b e lirle y e b ilm e k için, sa n at y a p ıtından y o la ç ık m a k gerek ir. Bize bir şe y ler ifade ede n sanat y a pılı, estetik bir obje ola ra k , a n la m a m ız g e re k e n her şeyi içinde laşır. B ö y l e c e H e r m e n e u t i k ’in k o n u su o rta y a çık m ış olur. H e r m e n e u t i k . başkaları ta ra fın d an söy le n en ve bizim ak tarm alard a k a r ş ıla ş tığ ım ız , d o ğ r u d a n a n la ş ılm a d ığ ı z a m a n la r d a kendi ç a b a m ız ile g e r ç e k le ştird iğ im iz y o r u m la m a ve iletim sanatıdır. Ne var ki artık uyanan tarihsel bilinç, b ütün aktarım ların y a n lışlık la rın ın ve olası a n l a y a m a m a la r ın b ilin c in e varm ış g ö rü n m e k te . A lm a n r o m an tik lerin c e g ö revi, y anlış a n lam a y ı e n g e lle m e k o la ra k belirlenen H e r m e n e u t i k ’in alanı, an lam ın ifade g ü c ü n ü n ulaştığı yere d e ğ in uzanır. A n la m ın ifadesi de h e r şe y d en ö n c e dilsel dışla ştırm a d ır. A n la m ın b ir d ild e n ö te k in e d ö n ü ştü rü lm e si ise, dilin kendi o rta m ın d a yen id en kurulab ilm esin e bağlıdır. Dilsel o lm a y a n sanat yapıtları da, H e r m e n e u t i k ’in görev alanı içine g ircr(l). G e n iş a n l a m d a H e r m e n e u t i k , estetiği de içerir; böylece H e r m e n e u t i k iki ruh ara sın d ak i b o şlu ğ u n ü ze rin e bir k öprü k u rm u ş olur. N e var ki an la m a g ö rev in d e , aslında bir ve aynı olan ikili bir “y a b a n c ılık " vardır. T ıpkı her s ö y le m d e o ld u ğ u gibi, sö y le m y a l nız b ir şey sö y le m e z , h er biri bir b a ş k a s ın a bir şeyler söyler. B ü tü n sö y le m le r için geçerli olan, sanat deneyim i için de gcçerlidir. G a d a m e r ’e göre, her sanat deney im i tarihsel H e r (1) H ans-Georg Gadamer. K leine Schriften, Vol. I-Il. F.d. Mohr, Tübingen, 1967, s. 120 vd.
301
m eneutik içinde ve m etinlerle u ğ ra ş m a s ın d a old u ğ u gibi, y aln ızc a bilin eb ilir o la n ın anlam ını ta şım a z. B ir şey dile getiren san at y a pıtı, bizi kendi k e n d im iz le karşı k a rşıy a getirir. S a n a l yapıtı tıpkı g iz le n e n bir şeyin o rta y a ç ık a rılm a sı, s a k la n m ış bir şeyin b u lunm ası gibi bir keşif, bir b u lu ş olayıd ır. S a n a t yapıtın ın n e d e diğini a n la m a k k u şk u su z in sa nın k endi k e n d isiy le k a rşılaşm ası, kendisini so rgu lam asıdır; bu d a sanat deneyim i ile m ü m k ü n d ü r. S an at d en e y im i ise, kişinin d ü n y a y a y önelim ini, kendini an la m a ile bütü n le ştirm e k tir. B u n u b aşaran da sanatın dilidir; ç ü n k ü bu dil, h erke sin kendi an lam a sın ın içine n ü fu z eder, an lay ışın a sızar ve o n a bir şe y le r fısıldar. S o n u ç o la ra k G adam er’e gö re estetik, genel H erm eneutik’in ö nem li b ir öğesidir; öte y a n d a n da H erm eneutik b a k ış a ç ıs ı n ın ev re n selliğ i k u şa tıla m az d ır. V a rlığ ın dili anlaşılab ilir ola n d ır; bu dil anlam ın için den h are ketle sınırsız bir g örüş alanını betim ler. G o e t h e ’nin de dediği gibi h e r şey sim ged ir. H e r şey b a ş k a bir şeyi an la m la n d ırır. H e r şey, h e r varo la n ın ne old u ğ u h a k k ın d a bir ifade değil, te rsin e insan ın k endini an lam a sı ile nasıl karşılaştığı h akk ın d a bir ifadedir. H erm eneutik düşünce, o denli e v re n seld ir ki, özel bir a n la m d a y aln ızc a sanat d e ne y im i ile doldurulabilir. Ç ü n k ü sanat yapıtının dili, her sanat yapıtının sim g e özelliğine, bütün varo la nlara H erm eneutik aç ısından b a k ıld ığ ın d a uyan, onu içinde topla yan ve dile getiren bir etik etlem eye sahiptir. Öteki b ü tün dilsel ve dilsel o lm a y a n a k ta rım la rla k a rşıla ştırıld ığ ın d a H erm eneutik için, her “ş im d i” saltık şim didir. A m a aynı z a m a n d a o g elec ek için de sözünü, söyleyeceğin i saklı tutar. Bu b a ğ la m d a sanat y ap ıtın ın bize ulaştırdığı içkinlik, aynı z a m a n d a bilm e c e m si ( e n ig m a tik ) b iç im d e anlaşılm ışın sa rsılm a sı ve y ık ılm as ıd ır. B ö y le c e H erm eneutik ar a c ılığ ıy la a ç ım la d ığ ım ız çok anlam lı sanal yapıtı, k en d im iz i ta n ım a m ız d a b iz e “sen b u s u n " d iye re k y ardım cı o lm a k la kalm az , aynı z a m a n d a da “y a ş a m ın ı d e ğ iştirm e k zo ru n d a sın ” der(l). Ç ü n k ü o n a göre bizler, “d en e yim in sü re k siz k e sik liğ in i va rlığ ım ızın sü re k liliğ i için d e o rta d a n ka ld ır m a k ta y ız d ır .”
(1) Hans-Georg Gadamer, Aynı yapıt, s. 140 vd.
302
NELSON GOODMAN (Som erville, M assachussets, 7.8.1906 - ) “T h e a rts ca n b e ta ken very se rio u sly as m o d es o f disco very, crea tio n , a n d e n la rg e m e n t o f kn o w le d g e in th e b ro a d se n se o f th e a d v a n c e m e n t o f the u n d ersta n d in g N. G o o d m a n , T he L a n g u a g e s o f A r t
M a n tık ç ı g e rç e k ç iliğ e karşı, b ü tü n to p lu m bilim le rin d e u y g u la n a b ile n yap ıcı b ir k av ra m sal s is te m e dayalı adcı (nom ina list) bir bilgi k u ra m ın ı sa v u n m u ş, dil f e lse fe sin d e ise ned e n se l ilişkiler ile tü m e v a r ım s a l ç ık a r ım la m a ara sın d ak i ortak yanları ç ö z ü m le m iş , ve ontolo ji alan ın d a k i G ö re liliği adcı bir y a k la şım la b a ğ d a ş tı r m a y ı d e n e m iş o la n G o o d m a n , “L a n g u a g e s o f A rt” (1968) adlı yap ıtın d a , sanatsal o lg u la rın sın ıflanm ası ve b e tim le n m e si so ru n u n a, sa n a tla rd a b a ş v u ru la n anlatım araçlarının dilsel im g e le m e sistem leri o ld u ğ u g ö r ü ş ü y le y a k la şm ış ve bu b a ğ la m d a sistem lerin dilsel ö zelliklerini incelem iştir. Sanatlardaki a n latım araçlarını o, (1) tü m ü y le yazısal (notational), (2) bir b ö lü m ü ya z ısa l ve (3) b ü tü n ü y le yazı dışı o lm a k üzere üçe ayırır. T ü m ü y le yazısal ola n m üzik, edebiy at, tiyatro gibi alanlardaki sanat y a p ıtın ın kim liğ i, onun belli bir p artisy o n a, bir y o r u m la m a k a lıb ın a u y g u n o lu ş u n a bağlıdır. Ö rn e ğ in , aynı p a rtisy o n u n h e r y o rum u, bir o y u n u n h e r o y n an ışı, aynı o y u n u n bir örn eğ i sayılır. Bu tür sa n a t d a lla rın a G o o d m a n “a llo g r a p h ic s a n a tla r ’’ adını verir. B u n l a r d a ilk y o r u m l a m a kalıbını sa n at yapıtı s a y m ak olanağı y o k tur, ç ü n k ü aynı o y u n u n birçok y o r u m u olabilir; b unlar açık sanal y a p ıtla rıd ır ve s o n s u z c a yoru m la n ab ilirler. Bu n edenle bu tür sanal (*) “Anlam a yetisinin ilerlem esi geniş anlamında sanatlar, keşlin, ya ratmanın, ve bilginin genişletilm esinin önem li tarzları olarak an laşılab ilirler.”
303
yapıtlarını, kalıb a uy g u n y o ru m la rın sınıfı ola ra k ta sarla m ak g e rekir. G o o d m a n , tikel b ireyler d ışında varlık ta n ım a y a n N om in a liz m ’inin bu bağ lam d a doğu rd u ğ u güçlüklerin giderilebilir o ld u ğ u in ancınd adır. "A llo g ra p lıic sa n a tla r” \n d ış ın d a kalan y a pıtların tek bir so m u t cisim d e gerçekleştiği resim ve yontu gibi sa natlara G o o d m a n “a u to g ra p h ic sa n a tla r" adını verir. B unların özelliği, ayrılabilir ve birleşebilir tik e l.sem b o l sistem leriyle değil, som ut ö ğelerin bağıntılarıyla o rta y a k o n m a larıd ır.’11 G o o d m a n ’ın, deneysel verilere d ay a n arak bilimsel kuram lar o lu ş tu rm a sürec in de, sanal ürünlerindek i sürece benzer, yaratıcılık ve karar v erm e gerektiren aşam a lar b ulu n d u ğ u yolundaki gözlem i. 1970'lerden sonraki d üşün cesini derinden etkilem iştir. O na göre, bilimsel kuram ları dile getirm ed e kullanılan sözlerin anlam larını, dil içi k u ra m ın iç y apısına ilişkin ko n u la r e tk ile m ek tedir. Bu olgu, kuram sal y apın ın da yalınlık gibi iç so ru n larla bağlantılı olduğ u g ö z le m iy le birleşincc, bilim sel k uram ların nasıl olu p d a dış d ü n y a y a ilişkin bilgi verebildiği, açıklanm ası gide re k g ü çleşe n bir konu d u r u m u n a dö n ü şm e k te d ir. Bilim sel v arsayım ların d eneyle o lu m la n a b ile c e ğ i (confirmat.ion) gö rüşü b ö y le ce inanılırlığını y i tirirse, ku ram ların da ö bür insan yapısı g e re ç le r gibi işe yaradığı ö lç ü d e kabul g ören yaratılar olduğu düşüncesi ağırlık k a zanacaktır. B öy le bir bağ lam d a salt doğ ruy u, hatta daha doğruyu a ra m ak an lam sızlaşacaklır. S onuçta, evre nin b etim le n m e sin e y ö nelik birçok k uram ın, b aşka b aşka açılardan aynı de re c e d e b a şarılı o la bile ce ğini o n a y la m a k g erekecektir. G o o d m a n , köktenci bir b ilim sel-deneyci tutum la yola çıkıp y u k a rıd a açıklanan y o l lardan ulaşılan sonuçları “ VVdys o f W orU lm aking" (1978) adlı y a p ıtın d a şö y le ö ze tle r: “İyic e sın ırla n m ış k ö k te n c i b ir gö relilik, en in d e so n u n d a g erçe kliğ in y a d sın m a sın a y a k la şa n b ir g ö riişe va rıp d a y a n ıy o r’’ G o o d m a n ’ın v arlıkbilim sel görelilik (onlolojik rölativite) d o ğ rultusund aki görüşleri gide re k G e r ç e k ç ilik 'le n u z a k la şm a s ın a neden o lm uş, bu d a sanat yapılının kaynağı k o n u s u n d a A v r u p a ’lı m e sle k ta şla rın ın g ö rü şle rin e bir y a k ın la ş m a o la ra k yo
( I) Nelson Goodman, The Languages o f Art, Camridce University Press, Lon don, 1968, s. 90 vd.
304
r u m la n m ış tı r . O n u n “o lu m la m a ” (confırm ation) ve “d o ğ ru la m a '' ( v erifica tio n ) ara sın d a y a p m ış old u ğ u özenli ayırım s o n u c u n d a, sa n at y a p ıtla rının o lu m la m a y a , bilim ö n erm e lerin in ise d o ğ r u la m a y a y a k ın old u k la rı gibi bir vargı o rta y a çık m ıştır. Ç ü n k ü h e rh a n g i bir şeyi, ö rn e ğ in b ir ön erm e y i d o ğ ru la m a k (verify), onun do ğ ru o ld u ğ u n u g ö ste rm e k , yani tanıtlam aktadır. B u durum lard a, bu ö n e r m e n in deneysel verilerce, y a da g ö z le m c e d o ğ ru la n d ığ ın d a n sö z edilir. O y sa bir ö n e rm e , k u r a m y a da aç ık la m a n ın olu m lcm m asi (confirm ), o n u n doğru o lm a sı olanağın ın g ü çlü o ld u ğ u n u n , b a ş k a d eyişle, d o ğ r u lu k o la sılığ ın ın y ü k se k o l d u ğ u n u n sa ptanm asıd ır. B u açıdan, o lu m la m a k , d o ğ r u la m a y a göre, pekinliği d a h a d ü ş ü k olan bir b ilim sel destek s a ğ la m a k d e m e k tir. S a n a t yapıtları d a işte a n c ak bu “o lu m la m a a la n ı" nda d e ğerlendirilebilirler. N e v a r ki, temeli tü m e v a r ım a d a y a n a n y asa ve g e n e lle m e le rin , ve bu yasaların içinde y e r aldığı bilim sel aç ık la m a la rın b ile ço ğ u n u n tam a n lam ıy la do ğ ru lan m ala rı deneysel a ç ıd a n ço ğ u k ez o la nak sızdır. Bu b a ğ la m la rd a bilim sel alanlarda d a u la şıla b ile c e k p e k in lik düzeyi o lu m l a m a ile sınırlı kalır. O l u m la m an ın , ola sılık ve tü m e v a r ım l a a r a s ın d a yakın bir ilişki vardır. Ö rn e k le , belirli bir v a rsa y ım a bir olasılık b a ğ la m a k o nu olum la m ak tır; tıpkı sa n at y a p ıtla rın d a o ld u ğ u gibi. Ç ü n k ü her sanal y a pıtı b ir v a r sa y ım d ır ; g e r ç e k lik te karşılığı b u lu n a b ilir de b u lu n m a y a b ilir de. O l u m la m a y a ilişkin sorunlar, bir v arsayım ı daha olası kılan y ö n te m le re d eğgindir. B ir bilim sel varsa y ım ı o lu m la m a k ise, bir. y ö n te m olarak, onu d a h a olası kılm aktır. Bu da tü m e v a r ım ın d a y a n d ığ ı tem eli z e n g in le ştirm e k le ilgilidir. Bu b a ğ la m d a san at y a p ıtla rının -ken d ilerin in - o lu m la n m a sı, bilimsel ö n e rm e le r d e k i gibi bir z o ru n lu lu k da gö ste rm e z ; b a ş k a deyişle, o n la rın v a ro lu ş u n u n ve ö n e rm e le rin in o lu m la n m a s ı “v a r h k ü stii” bir alanın k o n u s u n u olu ştururlar. Y ine bu b a ğ la m d a sanat y a p ıtların ın , o l u m l a m a n ın karşıtı bir y ö n te m olan “o lu ın s u zla m a ” ( d isc o n firm a tio n ) ile de ilgili kılınabileceğini sö y le yeb iliriz10 B a ş l a n g ı ç t a Q u i n e ile birlikte “K u ru c u A d c ılık " (Constructivo N o m in a lis m ) a n la y ış ın a bağlı kalan G o o d m a n , d a h a sonra plür a list b ir y a k la şım ı b e n im se m iştir. O n a g ö re “b ire y se l o lm a ya n (1) N elson Goodm an, The Languages o f Art, Cambridge Universily Press, London, 1968y, s. 100 vd.
305
a n la ş ılm a z d ır " (N o n individu a l is unintelligible). B ütün olası d ü n yalar. aktüel bir d ü n y a içinde yer alırlar. B izim ‘p r o je c tio n ’la rım ız “k a r şı o lg u sa l" ( c o u n te rfa c lu a l) koşulları o lu ştu ru rla r. Bu ba kım dan salt bir g erç ekçilikten (re a liz m ’den) söz ed e m e y iz; aynı /.amanda bir “a n ti- r e a liv r i’dc , bir k a rşı-g e rç ek lik de söz k o nusudur. Bu ned enle G oodm an'in köktenci bir göreliğe (radikal bir r e la tiv is m ’e), g id e re k de g erç ek -d ışıc ılığ a (irr e a lis m ’e) vardığı söylenm iştir. O n a g ö re insano ğ lu n u n fantazileri, o nun sı n ır la n m a m ış ö z g ü r lü ğ ü n ü olu ştu ru r: “S o k ra le s ö n c e si filo z o fla r ın ce sa re tli a tılanları, fe ls e fe ta rih in d e k i en ö n e m li ilerle m ele rin ve y a n lışla rın y a p ılm a la rın a n e d e n olm u ştu r. Ç iinkii o n la r ö zg ü rc e se ç ilm iş h a re k e t n o k ta la rın a d a y a n a ra k sis te m le r ku rd u la r” Bu b ak ım dan bilim, sanal ve felsefe için se m b o lle r sistem inin önem i büyüktür; ve bütün sanat dallarının tem elin d e ta sa rım la m a (re p resentation) b u lu n u r (resim , m üzik, k oreografik notasyonlar); ta sa rım la m a la r da ay rıc a k u ram larım ız ın , ve d iğ e r be tim lem elerim izin te m elin d e y e r alırlar; o n a göre, “S a n a tla r, a n lığ ın ile rle m e si a n la m ın d a , buluşun, y a r a tm a n ın ve b ilg in in g e n işletilm esin in ö n em li b iç im le r id irle r” Bu g ö rü ş olası d ü n y a la r (possible w orlds) y a d a farklı çevirm eler, d ö n d ü r m e le r (versions) düzenini de etkiler. A ra la rın d a birbirlerine çev rilem ey e n , dön tişlü rü lem eyen ve herbiri ken d in e g ö re bir an lam taşıyan, bir doğruluk değeri olan, alternatif bilimsel teoriler kurabiliriz. A m a orlak d u y u dünyasını kuranlara, -R em randt’ın, hatta soyut r e s sa m la rın ‘d ü n y a s ın a ’- aynı biç im d e y a k la şa m a y ız ; ç ü n k ü böy le bir y ak laşım s a ç m a lık la so nuçlanır. K im se C onstable’ın ya da J o yce’ın d ü n y a g ö rü şü n ü , fizik yasala ra y a d a fizikaliz m e ind irg e y e m e z (l).
G oodm an ’e göre san at alanında farklı ç e v irm e le r ve d ö n d ü r m e le r (versions) aç ık ç a çelişkilidirler; ç ü n k ü her bir yapılın kend in ce uygu n bir kuralı vardır: “D ü n y a h a kk ın d a ö ğ re n eb ilece ğ im iz h e r şey, o n u n d o ğ ru çe v irm e le rin d e b u lu n u r; y a n i o n u n h a k k ın d a k i değişik, ç e şitli a m a u ygun y o r u m la rd a g izlid ir” E ğer dü n y an ın şu ya d a bu özelliği d oğru o la ra k dile getirilm işse.
"06
o n a ilişkin ç e v ir m e de d o ğ ru olacaktır. S anatçı, filozof, bilim ad a m ı o la ra k d ün y ay ı nasıl kurarız? G ood m an ’c göre, e ğ e r ortada b ir şey y o k sa d ü n y a la r d a kuram a yız. Bizim y a p tığ ım ız (do) tek şey, y a p m a k ta n çok, k u rm a k , o lu ştu rm a k , imal etm ek , y eniden y a p m a k tı r (m a k e ); alışm ış olduğum uz, d ü n y a y ı y en id e n kur m aktır. Biz, parçalara bölerek, ayırarak ( d ec o m p o sin g ), bozarak, e k ley e re k , y eniden ö lç ü p biçerek, yeniden tartarak ve d ü z e n le y e r e k yeni başlan yap arız. B u b a k ım d an dile getirilebilen bi lim sel bir ku ram ın da, dile g etirilem eyen bir resm in de d o ğ ruluğundan. (true; truth) çok u y g u n lu ğ u n d a n , tam lığından (rig htness) söz edebiliriz ancak. M ü z ik ve soy ut sanal bu açıdan b irer y o r u m lu çe v irm e (versio n) ola ra k dikkate alınm alıdır. Ç ünkü sa n a t a l a n ın d a fantazilcrim izi ç ılg ın c a ko ştu ru rk en , bilim alan ında sın ırla y ıc ı ve z o rla y ıcı ö ğ e le r le k arşılaşırız ; bilim i an lar ve a ç ık larız, sanalı d u y u m s a r ve yoru m la rız . Bu b a k ım d a n G o od m an ’e göre “tam uygun o lm a ” (uyg unlukta ta m lık ) (R ig htne ss to fit), özgür, b a ğ ım sız o la ra k varolan bir d ü n y a ile (sanat) ilgili değildir. E ğer bir resm in tam uygun olarak çizilip çizilm ediğini ya d a bir ifadenin (statem ent) doğru açıklanıp a ç ık la n m a d ığ ın ı bilm ek istersek, onların kendi içindeki uyg u n lu ğ u n u 'a r a ş tır ırız . B u n u y a p a rk e n de d a im a bir ‘s is te m ’ içinde kalırız. R ap h ael’in d ü n y a s ın d a doğru ya da tam uygun olan bir resim , Seurat'ııınkinde yan lış olabilir. S iste m le r a ra sındaki seç m e d e ise pek ç o k ö lç ü tle r vardır; bu ölç ü tle r d ed ü k tiv do ğru luk, ind ü k tiv do ğ ru lu k , yansıtılabilirlik (projcctibiIity), basitlik, hedef, ilk g ü v en ileb ilirlik , b aşlan g ıçta k i inanılabilirlik (initial credibilily), a m a ç (scope) gibi ölçütlerdir. E.H . G om brich, G ood m an ’in sanat g ö r ü ş ü n ü e tk ile m iş ve o n d a n d a John P assm ore etk ile n m iştir.
N elson G oodm an, “b ü tü n g ü ç le rin ve ö n erm e le rin , ka rşı o l gu la rın , a ıılitelerin ve d e n e y im le rin m iim kiin f a k a t e d im se l o l m a d ık la r ı" yolund aki bir ifadenin kabul e d ilem ez o ldu ğunu sa v unu r; çü n k ü ona göre, “b ütün m üm kü n d ü n y a la r e d im sel olan b iriy le b irlikte b u lu n u r” B u da bir “p r o je e tio n ” k av ra m ın ı g e rektirir. “S a n a tın D ille ri" adlı y a p ıtıy la G oodm an iki n oktayı vur g u l a m a k istemiştir: ilki, K a n t’ın zihnin y ap ısın a verdiği ö n e m e b e n z e r bir biç im d e kend isin in sim geler dizgesine d u y d u ğ u büyük ilgi; İkincisi, sanalların, an lığ ın ilerlem esi gibi geniş anlam da. 307
hiıcı kesif, y a r a tm a ve bilg in in g e n işle m esin in tarzları o l duklarıdır. Tıpkı bilim kuram ların ın farklı alternatiflerinin k u rulabileceği gibi, sanatların ve yapıtlarının da farklı kuram ları oluşturulabilir. 13u kuram ların her biri eşit d ü z e y d e bir d eğe re sahip olabilir ve kendi aralarında birbirlerine d ön ü ştü rü le m ez le r, in d irgenem ezler ve çevrilem ezler. K öklen bir relalivism ile y a k laştığı sa n a tla ra G oodm an farklı y o ru m , an lay ış ve d ö n ü ştürm e lerle (versions) yö n elin cb ilec eğ in i v urgulam ıştır. Bir nesnenin ya da 'd iin y a 'm n niteliği, özelliği bizim onları do ğru be tim le m e m iz e bağlıdır: “D ü n ya h a kk ın d a ö ğ re n e b ile c e ğ im iz h e r şey, o n u n la ilg ili d o ğru ç e v irm e le re (ve rsio n s) b a ğlıdır" Plüraliztnin ve k o n strü k lif bir n o m in a liz m in yandaşı olan Goodm an, koşulların karşı o lg u la r gö z ö n ü n d e tutu larak d e ğ e rlen d irilm esi gereğini vu rgu lam ış, sanatların çok yönlülükleri olan bir "p ro je k siy o n " old u ğ u n u sa v u n m u ştu r. Dünya h a k k ın d a öğ ren e b ilec eğ im iz her şey, o n u n doğru ‘V m 7 y « //'’la rında bulunur. S im geler, d ü şü n c ele rim iz in ( id e ’lerin) o lu ş m a s ın d a ö n c ü rolü üst lenirler. Nelson G oodm an sonuç olarak bütün sanatların, anlam a yetisinin gelişm esi an lam ın d a, buluşun, y a ra tm a n ın ve bilginin genişletilm esinin tarzları olarak ö n em sen m ele ri gerektiğini v u r g u la m ış tır.
308
UMBERTO ECO (5.1.1932, A lessandria, İtalya - ) “B ir y a p ıt n e b a ş la r ne d e biter; olsa olsa o öyle g ib i g örünür. U m berto Eco, O pera A p erta
Y a z ın e le ştirisi, rom an, sanat k uram ı ve g östcrgebilim alan larınd a ü r ü n le r veren bu İtalyan d ü şü n ü r, T o rin o Ü n iv c rsilc si’nde d okto rasın ı ta m a m la d ık ta n so n ra (1954), R a d io te lev isio n e Italia n a 'd a ( R A İ) kü ltü r p ro g ra m la rın ın yayın y ö n etm en liğ ini y a p m a y a b a ş la m ış, b u n u n y an ı sıra 1956-64 ara sında yine T o rin o Ü n iv e r s ite s i’nde, dah a sonra da F lo ra n sa ve M il a n o 'd a dersler ver miştir. 1971’d en bu y a n a B o lo g n a Ü n iv e r s ite s i’nde g östergebilim (seıniolik) p ro fe sö rlü ğ ü yapan U m berto E co ’nun ilk ara ştırm a ve inc ele m e leri e s te tik alanındadır. A yrıca U lu sla ra ra sı G ö s te rg eb ilim İn c e le m e le ri D e r n e ğ i'nin (International A ssociation for S e m io tic S tu d ies ) de genel sekreterliğini yapan Eco, felsefe, tarih ve estetik a lan ın d a k i ça lış m ala rıy la, yazdığı ro m a n la rla Batı kü l tür d ü n y a s ın d a b ü y ü k bir üne k av u ş m u ştu r. E stetik alanındaki b a ş lıc a y a p ıtı s a y ıla n “O pera a p e r ta ”da (Açık Yapıl. 1962) açık y a p ıt p o c tik a s ı k o n u su n d a k i ö z g ü n düşüncelerini serim lem işlir. B u k ita b ın d a Eco. ç oğ u m ode rn m ü z ik yapıtınd a (Ravel. Stock hausen. B oulez), sim geci şiirde (M allarm é. Baudelaire, R im baud) ve F ran z K afka ya da Jam es Joyce’un ro m anlarında o l duğ u gibi anlatı d ü zen inin bilinçli biçim de b o zu ld uğu edebiyat y a p ıtla rın d a m e sajların tem elde b elirsiz o lduğunu, o k u r ya da d in leyicinin, y o r u m ve yara tm a sürec in e daha etkin biçim de k a tılm a y a ç a ğ rıld ığ ın ı ön e sü rm ü ştü r. O rta ç a ğ estetik dü şün cesi ü s tüne de in c e le m e le r y apan E co ’nun ara ştırm a la rın d a ele aldığı konu, sa n atsa l y a ra tım ile kitle iletişim araçları arasındaki iliş
309
kilerdir. Ç a ğ d aşların ın bir engel değil de b ir d e ğ e r olarak g ö r dük leri, sanat y apıtının an laşılm az lığ ı sorunu ü stü n d e .d u r a n E co, bu d ü şü n c e le rle tek b ir r o m an ın d a, “G iilün /W /”nd a (II N o m e della R osa, 1982), tüm yazın kurallarını ve dinsel incele m e d en p o lisiye r o m an a değin tüm ed eb iyat türlerini, birini ö tekiyle y ık m a k üzere k u lla n m ış ve b irle ştirm iştir. Bu fantastik ro m a n g ö rü n ü şte, 14. y y ’da bir İtalyan m anastırındaki cinayet ö y k ü sü n ü anlatm akla, am a ro m an özün de, teoloji, felsefe, bilim ve tarih açılarından “hakik a t” in sorg u lan m ası o la ra k k arşım ıza ç ık m ak tad ır. O r t a ç a ğ ’da geçen sürükleyici bir d e d e k tif rom anı g ö rü n ü m ü n d e k i bu yapıtta, z ın d ık la rd a n A r i s t o t e l e s ’in 'P o e tik a sına, şifalı o tla rd a n yalancı İsa k o n u s u n a d ek pek çok şey b u lm a k olasıdır. E c o ’nun d ile e g e m en oluşu ve O rtaç ağ d ü n y a s ın ın sorunlarını sergilem esi n e deniy le uluslararası gen iş b ir çe v re d e başarı k a z an a n ve en çok satan kitaplar arasına giren bu rom an, J e a n - J a c q u e s A n n a u d ’nun I986'da çektiği aynı adlı film e k ayn a k lık etmiştir. A çık yapıt poetikası k u ra m ın ın çıkış nok tası ve d ay a n ağ ı, y ö n le m b ilim açısından, biri kuram sal fizik ve öteki san at alanı olm a k üzere, iki düşünsel etkinlik alan ın d a ortay a çıkan g e lişm eler ve o la y la r a ra sın d a bir b e n z eş im in g ö z le m le n m e si ve b una dayalı bir ö rn ek se m e y o lu yla yapılan u s la m la m a ya da k u ra m sa lla ştırm a biçim idir. Eco açık yap ıt k u ram ın ı te m e lle n d ire b ilm ek için, m antık alanındaki g elişm e lerd e n , ç o k d e ğerli ve diyalektik m antık türlerinden, ç a ğ d aş felsefenin ana arterlerinden sayılan f e n o m e n o lo jid e n ; ç a ğ d aş resim , m ü z ik , şiir ve m im arlık alanlarınd an ve bu alanlardaki g elişm e lerd e n o lduk ça y ararlanm ıştır. Ö te y a n d a n açık yapıt poetikası k u r a m ın a bir alt yapı olu ştu ra b ilm e k için kültür ve sanat tarihine de giren E c o , İlk ç ağdan O rla ç a ğ ’a, P l a t o n ’dan D a n t e ’ye dek u z a n m ış ; aç ık y a pıtın belirlilerini araştırm ıştır. D a h a so n ra B a ro k sa n at a n layışında açık yapıl p o e tik a s ın ın ilk izini g ö r m ü ş , a n c ak bu k a v ra m ın b ilinçle o rta y a atılışını P a u l V e r l a i n e ’in ünlü “A rt P o e tiq u e ”inde ve dah a genel olarak da sim geci sanat anlay ışın d a b u lm u ş tu r. J a m e s J o y c e ’un U ly s se s'ini ve K a f k a ’nın yap ıtla rın ı "a ç ık y a p ıt"m en büyük örnekleri olarak sunan E c o , bu kon u d a pek ço k değerli y azılar k a le m e almıştır. O n a göre, “a ç ık y a p ıt" , her türlü y o r u m a açık olan; o k u y u cu , izleyici ya da dinleyicinin de
110
y a p ıtın d u y u m s a n m a s ın a ve a n la ş ılm a s ın a k atıldık ları ve k e n d ile r in d e n de bir şey kattıkları y ap ıt dem ek tir. B ö y le b ir anlayış ise tek y önlü, gelen e k sel ku rg u ve y o r u m biçim lerini yadsır; ancak f o rm u n y ok sa y ılm a s ın a d a yan a şm a z . F o rm ü stüne d a h a e s n e k bir k a v r a m o lu ştu rm a y ı, f o rm u bir “o la n a k la r a la n ı” o la ra k görm eyi a m a ç la r ; h e r k e s im d e n alım la y ıc ıy ı, sa n atç ın ın y a ra tısıy la iş b ir liğ in e çağırır. Eco, Batı u y g a rlığ ın d a M i t o s ’dan I d e ’ye, i d e ’sel o la n d a n G erçe k liğ e , G e r ç e k lik ’ten S o y u l’a, S o y u t’tan O la n a k lı’ya d o ğ ru yol alan bir g e lişim çizgisi o ld u ğ u n u ve b u n u n d a “A ç ık Y a p ıt” p o e tik a la rın ın ta rihsel o lu ş u m u n u gö ste rd iğ in i düşünür. O n a g ö re her yapıtın bir bildirisi ve her bildirinin de çö z ü lm e si g e re k e n bir kodu vardır. B u k od b ilin m ed e n yo ru m ya p ıla m a z , d o la y ıs ıy l a d a y a p ıt a n la ş ıla m a z : “S a n a t ya p ıtı, k ö k lü b ir b iç im d e ik irc ik li b ir b ildiri, b ir tek g ö ste re n d e b irlikte varo la n b ir g ö s te r ile n le r ço k lu ğ u d u r; b u d u ru m h e r s a n a t y a p ıtın ın b ir ö z g ü lü ğ ü n ü n o lm a sı d em e ktir. İk irc ik liğ i d e ğ e r o la ra k g e r ç e k le ş tir e b ilm e k için ç a ğ d a ş sa n a tç ıla r ço ğ u n lu kla fo rm su zlu ğ a , d ü ze n sizliğ e , ra stla n tıy a , so n u ç la rın b e lirsizliğ in e b a ş vu rm u şla rd ır. B u y o lla b ir y a p ıtın h a n g i sın ırla rd a ik irc ik liğ in i kesk in le ş tire b ile c e ğ in i ve ‘y a p ı tın ’ n ite liğ in i y itirm e sin e y o l a ç m a k sızın , a lım la y ıc ın ın etkin m iid a h e le sin e b a ğ la n a b ile c e ğ in i b e lirle y e c e k , b iç im ile a ç ılış a ra sın d a k i d iy a le k tiğ i sa p ta m a k is te m işle rd ir. B u ra d a ‘y a p ı t ’ sö zc ü ğ ü n d e n şu a n la şılm a lıd ır: Yo ru m la r ın a rd ış ık lığ ın a , b a k ış a ç ıla r ın ın e v rim in e o la n a k veren, a m a a yn ı za m a n d a d a b u n la rı d ü ze n le y e n y a p ısa l ö ze llik lerle d o n a n m ış b ir n esne. ”(1J
U m berto E c o ’ya g ö re üretimi y ap an sanatçı, n esnesiyle bir bil diri y a p ıla n d ırd ığ ın ı bilir; bir a lım la yıc ı için ç a lış m a k ta o ld u ğ u n u b ilm e z lik te n g e lem e z. B u alım layıcının nesne-bildiriyi, tüm ikir cik lik le rin d e n y a ra rla n a ra k y o ru m la y a c a ğ ın ı bilir; a m a bu yüzden o, iletişim z in cirin d e n y in e d a h a az so ru m lu s a y m az kendim . B u n u n son u c u o la ra k d a h e r poetika, d a h a baştan, işlem sel bir ta sarı ola ra k , iletişim ta sarısını aç ık ç a o rta y a koyar; o, bir nesne ü z e r in e ve o n u n etkileri ü ze rin e tasarıdır. E co ’yu yalnızca sanal y a p ıtın ın tasarısı ilg ilendirir; çü n k ü o n u n am acı kü ltür tarihinin
(1) U. Eco, L ’O euvre ouverte, Edition du Seuil, Paris. 1965.
bir ürün ünü, bir p o etik alar feno m e n o lo jisiy le a y dınlığa k a vuştu rm aktır. T ekil y o r u m yerin e çoğul y o r u m g eç m e k te, b ö ylece tek an lam lılık tan ço k a n lam lılığ a doğ ru yol alınm aktadır. G e r çekten le P a u l V a l é r y ’nin dediği gibi, “B ir ya zın m etn in in g erçe k a n la m ı y o k tu r .” İşte bu n ed e n le b ir sanal y a pıtınd a , birebir bir b e lirlenim cilik ile fen o m e n ler birbirlerine b ağlanm a dıkla rı için, bitip tü k e n m e k b ilm ey e n b ağıntıların k u rm u ş o ld u ğ u bir ağ o rta sın d a g ö n lü n c e y e r d eğ iştirm e k ; kendi y ak laşım b o y u tla rını, kendi tu ta m a k noktalarını, kendi g ö n d e r m e ölçeğini bir b a k ım a kendi b a şına se çm e k ; o la bilir en ç o k sayıda ölçeği ve b oyutu s o n u n a dek h are k ete g eç irm ek , ç o ğ a ltm a k , a ç m a k yapıtın alım la y ıc ıların a d ü şe n b ir g ö revdir. S anat yapıtı, bir biç im d ir; s o n u n a varm ış sı nırsız bir dev in im d ir. S an ki sonlu içine k o n m u ş bir sınırsızlıktır; tıpkı E i n s t e i n ’ın evreni gibi sanat yapıtı d a sonlu a m a sınırsız bir varlıktır. B ütü n lü ğ ü , so n lu lu ğ u n d a n k a y n a k la n ır ve do la y ısıy la d u rağa n ve d ev in im siz bir g erçekliğin kapanışı gibi değil, bir form için d e to p la n m ış olan bir s o n su z lu ğ u n açılışı gibi gö rü lm e lid ir. B u yüzd e n , yapıtın sınırsız say ıd a g ö r ü n ü m ü olur, b u n la r ‘p a r ç a la r ya d a ‘b ü tü n le r’ değildir; çü n k ü her biri yapıtı tü m ü y le içerir ve belli bir b akış aç ısın d an o r ta y a çıkarır. E c o ’ya g öre felsefi bir disiplin olan estetiğin k uram sa l düzlem i ile yaratı prog ram ı olarak poetik an ın pratik düzlem i ara sın da bir ayrım d a söz kon usu dur. Y ü z y ılım ız ın b a ş ın d an bu yana pek ç o k yapıt, içinde ço ğ u l bir ö rg ü tle n m ey i ya da yapılanm ay ı sergilem ekte; çoğulcu(p lüralist) bir o rg a n iz a sy o n la r to pluluğu olan bu yapıtların y o ru m la n m ası tek boy u tlu lu ğ u aşm akta. Ö rn e ğ in m üzikal k o m p o z isy o n la rd a k i farklı k ısım lar y o ru m c u n u n ö z g ü r seçim ine göre birbirine e k lem lenm ek te, giderek yen id en ve her seslendirilişinde bir kez d ah a yara tılm a k ta d ır. Y ine aynı şekilde hareketli heykeller, fo rm su z tablolar, F in negans W a k e ’\r\ bir m odel o lu ştu rd u ğ u gibi ro m a nlard aki sem an tik dil oy unları bizlere sanat yapıtını y eniden y o ru m la m a , d u y u m s a m a ve b e ğ e n m e o la n ağını sağlam aktadırlar. İşte bu yeni tip yap ıtla r U m b e r t o E c o ' y a göre, açık yapıt k u ram ın a ö rnek olan yapıtlardır. C a l d e r ’in m obil heykelleri, P i e r r e B o u l e z ’in besteleri, J o y c e ’un rom anları, M a l l a r m é ’nin şiirleri bu tür y a p ıtla r arasınd adır. Ç a ğ ım ız ın bu yapıtları, ç a ğ d a ş k ültürün bütünlüğü içinde rastlantısal da olsa bilim lerle bir ortak k ö ke sa
312
hiptir. E n fo r m a s y o n k u r a m ın a d a d aya narak E co , bir sanat y a pıtın ın hangi n o k ta y a k ad a r hiç d u rm ak sızın ve k esin tisiz k e n d isin i bir iletişim aracı o la ra k açtığını g ö s te r m e y e çalışm ıştır. S o n ra k i ç a lış m a la r ın d a ö teki iletişim ve g ö ste rg e b ilim alanlarını a r a ş tır m a y a y ö n e le n E c o , h e r ikisini de İngilizce yazdığı “A Theo ry o f S e m io tic s” (B ir G ö ste rg e b ilim K u ra m ı, 1976) ile “S em io tics a n d T he P h ilo so p h y o f L a n g ıta g e” (G ö stergebilim ve Dil Felsefesi, 1984) adlı y a p ıtla rın d a sa n al türleri, eleştiri, tarih, iletişim ve e n f o r m a s y o n k o n u la rın d a k i ç o k çeşitli d ü şü n c ele rin i serim lem işlir. Bilindiği gibi göste rg e b ilim alanı içinde say ılabilecek ç a lışm aların k öken i o ld u k ç a gerilere gider. Y ü z y ılla r bo yu dilsel ç ö z ü m le m e le r d e y a da dille ilgili d üşü nc ele rd e , g östergelerle ilgili g ö r ü ş le r e r a s tla n m ış tır . M a n tık ça lış m a la r ı y a p m ış o la n S t o a c ıla r ile O r t a ç a ğ ’ın sko la stik filozoflarının ilgi alanları içinde a n la m ve a n l a m la m a sorunu ö nem li bir yer tutm aktadır. Bu ç a lış m a la rd a g ö ste rg e b ilim se l nitelikli g ö z le m le r b u lm a k olasıdır. A n c a k O r t a ç a ğ ’daki ‘a n la m la m a b iç im leri' (D e M o d is Sign if ic a n d i) adını taşıyan ço k sayıdaki yapıttan, 1690'da John L o c k e ’un 'A n E ssa y C o n c ern in g H ıım an U n d ersta n d in g ' (İnsan A n lay ışı Ü z e rin e B ir D e n e m e ) ve 1764'te J . H . L a m b e r t ’in ‘N eııes O rg a n o ıı' (Y eni O r g a n o n ) adlı y ap ıtla rın a geçiş, gö ste rg e b ilim aç ısın d an ö nem lidir. Bu iki felsefeci de göstergebilim i ilk kez n e s nelerin an la şılm a s ın ı ve b ilg ilerin iletişim ini g erç ek le ştiren g ö s te rg e ler öğretisi olarak ‘se ıııio tik e ’ te rim iy le ta n ım la m ışla rd ır G e n e de m antıkçı C .H . P e i r c e ve ç a ğ d aş dilbilim in kurucu F . d e S a u s s u r e ’e g e lin c e y e d eğin dil felsefesinin sınırları a ş ı la m am ıştır. G ö sle rg c b ilim in b a ğ ım sız bir bilim d a lın a d ö n ü ş m e s in i sa ğ la y a n P e i r c e ’e göre m antık, g ö sle rg c b ilim in başka bir adıdır. P e i r c e m a n tık la ö zd e şle ştird iğ i, tüm olguları kapsaya n bu k u ra m a 'se m io tic s' adını v erm iştir. S a u s s u r e ’üıı ö ngördüğü g ö ste rg e b ilim ise toplum sal ve dilbilim sel bir özelliğe sahiptir. Ö r ne k le P e ir c e , dil-dışı g ö s te rg e diz g ele rin d en hareket ederek dilin bu d iz g e le r içindeki yerini s a p ta m a y a çalışırken. S a u s s u r c dilden y o la ç ık a ra k b a ş k a g ö ste rg e le rin işleyişini in c ele y eb ilec ek bir bilim dalının kuru lm a sın ı önerir. Bu iki ö n cü d e n sonra g ö s te rg e b ilim ça lışm ala rı o n la rın önerileri te m elinde, değişik d o ğ r u ltu la r d a g e lişm iştir.
313
Y u n a n c a “sê m io n ” s ö z cü ğ ü n d e n türetilen sem iyoloji kavram ı, g ö ste rg e le r bilimi a n lam ın a gelir. B ir tanıyı (diagn ostik) te m e lle n d ire b ilm e k için g östergelerin in c elen m esine d aya n an tıpsal b ir s e m iy o lo ji'd e n , den iz u la şım ın a ilişkin b ir s e m iy o lo ji’den; d e m iry o lu , k a ra y o lu , h av a y o lu a l a n la rın d a u la şım ve do la şım ı s a ğ layan k o d la n ve g ö stergeler dizgesini (signalisation) inceleyen bir se m iy o lo ji’den sö z ede b ildiğim iz gibi; to plum , politika ve ek o n o m i a la n la rın d a d a kanıların, değ işim araçlarının, p ara nın, üretim in, e n fla sy o n u n , an la şm a z lık la rın ve b ü y ü m e n in e v rim in e ilişkin g ö s te rgelerin incelendiği; ölçütlerin, d alg alanm aların ve d u r gun lu k la rın o lu şu m u n u n izlendiği top lu m sal, siyasal ve e k o n o m ik bir g ö s te rg e b ilim ’den de sözedebiliriz. H atta tüm k o k u la r (par fu m s) da birer g öste rge olarak g ö s te rg e b ilim ’in ala m n a girerler. D ilin (biçim , yapı, vb.) gö sterg elerinin incelendiği lingüistik bir sem iyo lojiden sözed e b ilec eğ im iz gibi, anlam lar ve g öste rilm e k is le nenlerle, yani anlam verilenlerle (signification) de ilgilenen sem a n tik ’ten sözedebiliriz. Ö ze tle bilim lerin çoğu kon u la rın a uyg un göstergelerin g ö zlen m e sin e day a n an ve her bilimin bir gösterenler (signifiants) dizgesi tipi olarak d ü ş ü n ü ld ü ğ ü bir g öste rg e b ilim ü ze rine k u r u lm u şla r d ır. Ferdinand de S aussu re’e gö re g östergebilim “T o p lu m sa l y a ş a m d a y e r alan g ö ste rg e le rin y a ş a m ım ’' incelerler. A n ca k g ö ste rge b ilim (Sem iyoloji), göstergelerin genel bilimi o la rak a n la ş ıla n “se m io tik " ten de ayrılır. John Locke(1632-1704) ta rafından o rta y a atılan bu sözcük ç a ğ ım ız d a E. B uyssens, Ch. M orris ve R. B arthes gibi ö n cülerin ça lışm ala rı s a y esin d e yeni b ir z e n g in lik kaz an m ıştır. S on yıllard ak i y ö n e lim le r ışığ ın d a se miyoloji, d o ğrudan gösterilen nesneyi (signifié), yani “den o ta tu m ”u (örn. ağaç); ço k d ah a gen iş ve zengin bir a n la m taşıyan ve bu n u n y an ın d a d a dah a az kesin ve belirgin olan g ö ste rilm e k is tenenden, yani an lam y ü k le nende n (signification) ayırır (ö m . a ğ a cın sim gelediğ i her şey: D ingil, sütün, seks, baba, d ö n güse l evrim , ö lü m s ü z lü k , y a ş a m vb.). G ö ste rilm ek istenen y a da anlam y ü kle nene “a n la m la m a ” (sig nification) d enm ekte dir; bir nesneyi, bir varlığı, bir kav ra m ı, bir olayı, a n lığ ım ızd a , ca n la n d ıra b ile ce k bir g ö ste rg e y e bağ lay a n o luştur bu; g ö ste re nle (signifiant) g ö ste rilenin(sign ifie) birle şm e süreci olan anlam lam a, anlam ak tarm a ve anlam v e rm e eylem idir. 314
A n la m ın e k le m le n iş i, üretiliş ve kav ra n ışı d a bu e y le m in içinde y er alır. İşte bu anlam verilm ek y a d a g ö ste rilm e k istenen (sig n if i c a r o n ) yaln ız dili değil, fakat b ütün insan etkinliğini derinden etkiler; je stle ri, savaşları, d ev rim lcri, h erhan gi bir krizi belirler. Bu n e d e n le “g ö ste rilm e k iste n e n ” , b ütün insan b ilim leri tarafından d ikka te alınm a sı g e re k e n bir bo y u tu oluşturur. Ç ü n k ü o, d ilbilim in ve b ütün öteki tek tek b ilim le rin ç e rçev e le rin in geniş ö lç ü d e dı şın a taşar. S e m i o t i k ’in işlevi aynı b iç im d e p sik o lo jid e ve ö z e l likle de Jeán P iaget’nin g en e tik p s ik o lo jisin d e ele alınıp k u l la n ılm ı ş tır . G ü n ü m ü z g ö stergebilim cileri a ra sın d a seçkin bir yere sahip olan U. E c o , b u d alın alanını o ld u k ç a g en işle tm iştir. O n a göre, h a y v a n la rın b ild irişim se l d av ra n ışla rın ı in c e le m e k te n (zoo se m io tic s), in sa n la rın b e d e n s e l b i l d i r i ş i m i gibi b a ş k a a n la m la m a sistem lerinin ç ö z ü m le n m e s in e (kinetics ve p ro xem ics), koku alm a g ö ste rg e le rin d e n bir estetik k u r a m ın a ve retoriğe d ek akla g e leb ilecek h er türlü kültürel olgu göste rg e b ilim in alanı içindedir. E c o ’n u n bu denli g e n iş b ir alanı k a p s a m a y a ça lış a n ilk yapıtı 1967 y ılın d a y az d ığ ı “A p p u n ti p e r u na se m io lo g ía d elle com u n ic a z io n i m ı V e ”dir (B ir G örsel B ildirişim S em iolojisi Ü zerine N otlar). B ir yıl so n ra y a y ım la n a n “La stru ttu ra A sse n te " ( V a ro lm a y a n Y a p ı) adlı y a p ıtın d a d a h a ö n c e yaz d ık la rın ı kuram sal b ir te m e le o t u r t m a y a ça lış m ıştır. B u k ita p ta y a p ısa lc ılığ ın episte m o lo jik aç ıd an uzun bir incelem esi ve E c o ’nun genel olarak göst e rg e b ilim e y a k la ş ım ı y e r alır. E c o ku ram sa l bir g ö ste rg e bilim ki tabını d o ğ ru d a n d o ğ r u y a İngilizce o la ra k y a z m a k istem iş ve bu d o ğ r u ltu d a k i ç a lış m a la r ın ı a rk a d a şı D. O sm ond-Sm ith ile bir likte sü rd ü rm ü ştü r. 1975'te “A T h eo ry o f S eın io tic s” (Bir G ö s te rg e b ilim K u ra m ı) adlı kitabını y a y ım la m ış , 1976'da d a bu kitaba d a y a n a r a k y az d ığ ı “T ra tta to d i se m ió tic a g e n e ra le ” (Genel G ö s te rg e b ilim İ n c e le m e s i) y a y ım la n m ış tır. B ir b a ş y a p ıt sa yıla n bu ki ta b ın d a E c o , “h e r a n la m la m a ve/ya d a b ild irişim o lg u su n u k a p s a y a c a k b ir le şik b ir in c e le m e n in k u r a m s a l o la n a k la rın ı ve to p lu m sa l iş le v le r in i” ara ştırm ay ı a m a ç la m a k ta y d ı. Bu çe rçeve iç in d e d ö rt a n a b a ş lık a ltın d a a) K ü ltü r O lg u s u n u n M a n tığ ı, b) A n l a m la m a ve B ild irişim , c) B ir K o d la r K u ra m ı, d) B ir G österg e Ü re tm e K u ra m ı a d ım v erd iğ i alanları incelem iştir. E c o ’nun bu ki
315
tapla ele aldığı en önem li sorun, g östergebilim in özgül bir bilim dalı mı. y o k sa h en ü z b ir çe rç e v e y e o tu rtu lm a m ış y a d a bir ç e rçev e iç in d e b ir le ştirile m e m iş b ir ç a lış m a alanı mı o ld u ğ u d u r. B u so ru y a o lu m lu y an ıt v e re b ilm e k üzere yazdığı kitabı, baştaki d ü şü n c esin e u y g u n olarak göste rg e b ilim in bir bilim dalı o lduğu so n u c u n a vararak bitirm ektedir. B ir sanat yapılının tek bir y o r u m a d a y a n d ırıla m a y a c a ğ ı g e r çe ğ in d e n y o la çıkan E c o ’nun am acı, yaratılan eserlerin estetik d e ğeri üze rine bir y arg ıd a b u lu n m a k değil; çeşitli poetikaları hem yan sım a ları, hem de konuları oldukları kültürel d u r u m a u y g u n lu k la rı içinde k a rşılaştırm aktır. D oğayı e ğ e r bir sö z lü ğ e b e n zetirsek, sanat yapıtı da bu sözlük ten seçilerek a lınm ış sö z c ü k le r d e n o luşan c ü m le le rle k u ru lm u ş bir kitaptır. V okab ü le rin s ö z c ü k an lam ları d ışın d a taşıdığı y a da aktard ığ ı bir a n la m d a n sö z ed e m ey iz ; tıpkı d o ğ a d a g ö rün en n esn ele r gibi. B unların da kendi başlarına bir anlam ları yoktur. A n c a k bu sözcü k le rin bir araya getirilm esi so n u c u n d a anlamlı bir c ü m le o rta y a çıkar; işte sanatsal ifade d e d iğ im iz şey de budur. N e var ki E c o ’y a göre, “B ir kita p ne b a şla r ııe de biter, olsa olsa öyle g ib i göriiniir." H e r sanal yapıtının k endine ö zgü bir sentaksı, sem antiği ve prag m a tiğ i var dır; sözcükleri, kavram ları, sesleri, imgeleri kendi g ram atiğine göre biçim lendirir. Bu b a k ım d an her yapıt, " a ç ık " ve d evingen bir yapı sergiler. E ğ retilem e ya da sanatsal simge, sessel g e rç e k lik ya da plastik biçim, gerçekliğin mantıksal yollardan d aha iyi kav ranılm asını sağ layan b ilgilenm e araçları olarak g örülürse eğer, her za m a n hatırı sa yılır y a n ılm a la r la karşılaşılabilir. Ç ü n k ü sanatın işlevi, d ünyayı tanım ak. b ilm ek değil; d ü n y a n ın ta m a m layıcılarını ortay a koym aktır. Sanat, varolan biç im le re e k lenen ö z e rk biç im le r yaratır, am a bunların da bir y aşam ı ve k e n dilerine özgü yasaları vardır. N e var ki sanatsal bir biçim, bilimsel bir b ilgilenm enin yerini tutacak bir şey sa ğ la y a m a s a da, b una kar şılık o n d a biigibilim sel bir eğ retilem e görülebilir; her d ö n e m d e ç e şitli sanal biçim lerin in y a p ıla n m a tarzı -geniş a n la m d a benzerlik, eğ re tile m e, k av ra m ın bir figüre dönüşm esi tarzı- bilim in ya da en az ın d a n ç a ğ d a ş k ü ltürün g e rç e ğ e bakış tarzını o rta y a koyar. Bir “o la n a k la r a la n ı" o la ra k sanat yapılının, ça ğdaş kültü rü n en b e lirgin kav ra m ların d a n ikisini; fizikten alınan "alan" kavram ı ile
316
felsefed en alınan “o la n a k lılık ” k av ra m ın ı k u lla nm a sı d a bir rast lantıya b ağ lan a m az . B u n lard an birincisi klasik n ed e n -so n u ç iliş kilerinin, tek y ö n lü ve te rsin m e z ilişkilerin, y e n ile n m iş bir g ö rü n ü şü d e m e k ti r ve b u r a d a b u ilişkilerin yerini, bir karşılıklı g ü ç le r dizgesi, bir ola y lar topluluğu, bir yap ılar d in a m iz m i al m ıştır; İkincisi ise ç a ğ d a ş kü ltü rü n d u ra ğ a n ve ta sım a dayalı bir d ü z e n a n layışını te rk ettiğini ve ta rih te u y g u la n m ış olan kişisel k ara r ve değ erlerin sahip oldu ğu esn ekliğe özenle eğilm eyi y a n sıtır. İki değerli m antık, doğru b ilg ilen m en in olası tek aracı d e ğildir artık; o rta y a çıkan ç o k değerli m an tık la ra göre, b elirlen im siz ola n da b u n d a n b ö y le b ir b ilg ilen m e kategorisi olm u ştu r. İşte bu n e d e n le kültürel b a ğ la m d a yeni bir san al poetikası doğ m u ştu r; sa n at yapıtı artık zo run lu ve ö n c e d e n kestirilebilen bir ere k le d o natı İm am akta, y o ru m c u n u n özgü rlü ğ ü , m ode rn fizikle g ö r d ü ğ ü m ü z kesinsizliğin bir biçimi o lm akla, bu kesinsizlik ise, ç a ğ d aş fizik için, bir başarısız lık , ç ö z ü m s ü z lü k uğrağını değil; tersine, k a ç ın ılm a z ve köklü bir d u r u m u y a nsıtm a ktadır. U. E c o ’y a göre, sanatçı aslın d a alım la y ıc ıy a tü k e tilm ek üzere değil, am a ta m a m la n m a k üzere bir yap ıt sunar. A çık ve dev in gen yap ıtlardan hiçbiri, herhangi bir biçim k a z a n m a k üzere kaotik bir y a p ı d a n ç ı k m a y a h az ır b u lu n a n rastlantısal ö ğ elerin bir y ığışım ı gibi g ö rü n m e z bize; burada söz kon u su olan hep gerçek bir y a pıttır. N ite k im bir sö z lü k te de binlerce sö zcü k bulunur; isteyen herk e s b u n la rla şiirler, r o m a n la r y a da fizik kitabı yazabilir. Bu a n lam da, sözlük de s u n m u ş old u ğ u gere cin tüm olası b iç im le rin e “a ç ık ” bu lu n m a k ta d ır; a m a sözlük kesinlikle bir “y a p ıt” değildir. G e r ç e k bir y a p ıtın açılışı v e d in a m iz m i o ld u k ç a farklı b ir şeydir. K en d i o r g a n ik ca n lılığ ın ın o y u n u içine sok arak, değişik ta m a m la y ıc ıla rı b ü tü n se lle ştirm e yeteneği vardır onun ve bu c a n lılık, t a m a m la n m a değil, d eğişik b iç im le rd e sürüp g itm e anlam ına gelir. H e r sa n at yapıtı, açık y a da örtülü olarak , bir zorunluluk poetik a s ın ın ürünü de olsa, olası alım la m a la rın giiciil (potentiel) o la ra k so n su z bir d izisine açıktır. Bu alım la m a ların ya da y o r u m la m a la r ın h e r biri y en i b ir bakış açısına, bir beğ e n iy e , kişisel b ir “y o r u m ” ta rz ın a g ö r e yapıtı y en id e n yaşatır. D ev in g e n yapıt poetiği y a d a aç ık y ap ıt p oetiği, sanatçı ile sanat alm ılayıcısı a r a s ın d a yeni bir ilişk iler tipini, estetik alg ıla m an ın yeni bir i.ş-
317
leyişini başlatır; sanal ürü n ü n e to p lu m için de yeni bir yer açar. S on olarak da sanat yapılı ü z e rin d e d ü ş ü n m e ile kullanım ı ara s ın d a u m u lm a d ık bir ilişki kurar.
U m berto E co sanat dilinin özelliği nedeniyle hiçbir sanal y a pılının g e r ç e k te “k a p a lı” o la m a y a c a ğ ın ı; her yapıtın, belli bir g ö rüşün ö te sin d e , sayısız olası “o k u m a ” ya d a “y o r u m la m a 'y a yat kınlık gösterdiğini söyler. R e sim d e n şiire, m üzikten y az ın a dek her sanat yapıtı, sayısız ç o k lu k la ta d ım a açık bir nesnedir; kendi başın a bitip tü k e n m e bilm ey e n bir d en e y kaynağıdır. Sanat, b u lanık bir fikri, bir co ş k u y u belirli bir d o la y ım a d ö n ü ştü rm e g ü cüdür. E ğ e r b ir sanat yapıtı, alım la y ıc ın ın g ö z ü n d e anlamlı olabiliyorsa, bu da aynı biçim de, o n u n d a h a önceki deneylerin den gelen ve s a n a t yapıtının su n m u ş o ld u ğ u niteliklerle eriyip kayn aşabilen d eğe rlerin ve anlam ların varlığı sayesindedir. S an at y a pıtı, “ C h a o s-m o s" bir yapı sergiler; bir “k a rg a şa -e v re n r(c a o sm \\L ) özelliği gösterir. E co’ya göre bu özellik öncelikle Dante, Kafka, Jam es Joyce gibi yaz arla rın y a p ıtla rın d a k arşım ıza çıkar. B ir ço k -a n la m lılık söz k o n u s u d u r bu y apıtla rda . Ç a ğ d aş poetikaları k a v ra y a b ilm e d e , estetik b ildirişim k u ra m ın ın önem li bir yeri var dır. Bu k u ram , bir bildiride b u lu n a n bildirişim niceliğini d e ğ e rle n d ir m e y e çalışır. B ild irişim (in fo rm a tio n ) ek lem eli bir ni celiktir; d a h a ö n ce d en bild ik lerim e katılan ve ben im karşım a ö z g ü n bir k a z a n ım gibi çıkan bir şey. B ild irişim niceliği m a tem atiksel y ö n te m le rle hesap ed ileb ilir ve sayılarla anlatılabilir. B ildirişim k u ra m ın ın rolü de budur; hesapları da her türlü bil diriye uyarlanabilir, sayı ya da dilbilim sel sim geler, ses dizileri vb. gibi. G ü n lü k iletişim de, d ilbilim sel y a d a sözdizim sel alış k an lık la ra karşı çıkan ve sırf bu y ü z d e n yen i bir şe y ler ileten a n latım larla d oludur, anlam ın genel o la ra k k en dilerine göre iletilmiş o ld u ğ u kurallara uym adıkları halde. Dil bir kez olasılıklar dizgesi o larak k o n d uğund a, kim i düzensizlik öğeleri, söylenen bildirinin bildirişim ini çoğaltır. İşte sanal bu f e n o m e n le r in ortay a çıktığı en yetkin alandır; örnekle, bir şiirsel söylem , ses ile k avram ı, seslerle sözleri k e sinlik le yeni b ir ilişki için de y erleştiren ve tüm celeri alı ş ılm adık bir ta rz d a birleştiren, b ö y le c e aynı z a m a n d a h em belirli bir a n la m la m a , hem de şaşırtıcı bir c o ş k u ileten bir söy le m d ir; ö y le ki an lam h e m e n k a v r a n ılm a m ış o lsa bile, coşku doğabilir. 318
Şiirsel sö y le m in g ü cü n ü yapan y a ln ız c a 'İm cedcnk e stirile m e y e tı" m artışı d eğildir. D ilin a lışılm ad ık bir ta rz d a k u l lan ım ı s o n u n d a şiir olabilir; b u n a karşılık, dilsel d iz g e n in en olası k u lla n ım ı b ir şey v e rm e z . E c o ’y a göre, estetik, sö y lenilen şeye değil, d a h a ç o k s ö y le m e tarzına ilgi duyar. K lasik sanat, o n a göre, iyice b e lir le n m iş sın ırla r için d e k u r m a c a (fic tio n ) d ü z e n e aykırı d a v r a n m a k ta y d ı; ç a ğ d a ş sa n at ise, b aş lan g ıçta k i d ü z e n in yerin e son d e r e c e o la sılık dışı bir düzeni sürekli olarak k o y m a özelliğini taşır. B a ş k a d e y i ş le k la sik sanat, te m e l k u ralların ç o ğ u n a saygı gösterdiğ i b i r dilsel d izg enin içine ö z g ü n d e v in im le r ve co şk u lar s o k a rk e n ; ç a ğ d a ş sanat, kendi y asala rın ı k e n d in d e b u la n yeni bir dilsel d iz g e o rta y a koyar. B u n d a n ötü rü ç a ğ d aş sanat, geleneksel dilsel d iz g e n in k o ru n m ası ile y a d s ın m a sı a ra sın d a d u r m a d a n sa lınır durur; tü m ü y le yeni b ir d iz g e n in b e n im se n m esi, tüm bil d irişim in y iti m iy le so n u ç la n a c a k tır. A ç ık yap ıtın ö z ü n ü o luştu ra n, b içim ile çeşitli a n la m a la r o la nağ ı (a n la m ta bak a ları) arasındaki d iya lektik, işte bu sarkaçsal d e v in im içinde gerçekleşir. D e m e k şair ö y le b ir dilsel d iz g e yara tır ki, bu artık o n u n içinde kendisini dile getirdiği dilin dizgesi değildir; a m a v aro lm a y a n bir dil dizgesi de değildir. B i ld irişim o la n ağını ç o ğ a ltm a k üzere, o bir d iz g e içine ö r g e n le n m iş d ü z e n s iz lik m o d ü llerin i sokar. B ir açık yapıtın y a ratıcısı için ç ö z ü m , sa rka çsa l b ir d iy a le k tik te d ir yalnızca. Ç a ğ d a ş sanat, estetik b e ğ e n in in ve yap ıların ötesini a m a ç la r ve d a h a geniş b ir s ö y le m iç in d e yerini alır; m o d e m insan için b ir kurtuluş o la nağını, algı ile d ü ş ü n c e n in ikili d ü ze y in d e , ö z g ü r lü ğ ü n y en id en k a z a n ım ın a g id e n yolu tem sil eder. S an atta kesinsizlik ne denli b ü y ü k ise, bild irişim de o denli b ü y ü k olur; ve belli bir o lasılığa uyan sim g e le rin b ir dizisini olu ştu ra n b ir dizge, rastlantı y a sa ların a u y g u n (s to k a stik ) bir süreçtir. E c o ’y a g ö re, biç im se l o lm a y a n sa n at yapıtı açıktır; biçim lerin ev rim i b ilim se l k a v r a m la r ın e v r im iy le k o ş u t gider. S an at alan ın d a nasıl tüm k la s ik d e ğ e r le r in ç ö k ü ş ü y le k a r ş ıla ş ıy o rs a k , b u n a k o şu t bir dev rim d e b ilim le r alan ında o lm u ş tu r; b ilim deki uzay, zam an, m a d d e, eşd eğ e rlilik , genel ç e k im le ilgili kav ra m ların son d ö n e m le rd e k i iflası ve b elirlenim siz lik, olasılık, çelişki, görelilik, en tro pi k a v r a m la r ın ın y en id e n o rta y a çıkışı, her y ö n d e n bir g i z e m c ilik u y a n ışın ı ve yeni b ir a ş k ın lık o la n a ğ ın ı o rta y a ç ı
319
k arm akladır. B a ro k poelika, K o p e r n i k ' i n g etirm iş old u ğ u heliosanlrik d ev rim in in yeni evren g ö rü şü n d e n y o la ç ık arak g e liştirilm iştir; B a r o k y a p ıta bakış aç ıla rın ın çeşitliliği, artı so n suzluk b o y u tla rın c a genişlem iş, ne y e r m erkezli (geosanlrik). d o la yısıyla ne de insanm erkezli (antroposantrik) bir evren g ö rü şü n d e n e tkile nm iştir. A y rıca B a ro k poetika, g ez eg e n y ö rüngelerinin eliptik karakterinin K ep le r tarafın dan bulg u la n m a s ın d a d a aynı biç im d e yer alm ış b u lu n m a k ta d ır; çünkü bu bulgu da kozm ik yetkinliğin sim gesi olarak dairenin üstün ko n u m u n u k u şk u y a d ü şü rm ek ley d i. Y ine bu c ü m le d e n o la ra k Eukleidesçi o lm a y a n g e o m etrile rin o rta y a çıkışı ile F a u v is l’ler ya da K u b is l’lerde klasik g e om etrik b içim lerin terkedilişi arasında, so y u l resm in o rta y a çıkışı arasında, yeni p lastisizm ya da y a pısalcılığın ilk girişim leri ile H ilb e r t’de g e o m etrin in aks iy o m a tiz a s y o n girişim leri a ra sın d a bir k oşu tlu k kurulabilir. V o n N e u m a n n ile M o r g e n s t e r n ’in ‘‘o y u n la r k u r a m ı” , bu y ü zyılın en ö nem li bilimsel olaylarınd an biri olan bu kuram ; T o n i d e l R e n z i o ’nun “actio n p a in tin g " k o n u su n d a verm iş o ld uğu örneklerle, g ü n ü m ü z sanalına u y g u la n m a s ın d a ç o k verim li old u ğ u n u g ö s term iştir. B u n d a n b öyle ‘o la n a k lı'd a n (possibilité) ‘o la s ılı'ya(probabililé) giden bu geniş alanda, cansız, canlı ya d a tinsel m a d denin yasalarını yön elen belirlenim sizliğin (in d éterm in ism e) bu yeni se rüveninde, ü çy ü z yıl önce C h e v a l i e r d e la M è r e ’in P asc a l ’a s o r m u ş o ld u ğ u p r o b le m le r aşılm ıştır. S a l v a d o r D a li’nin ‘n e s n e l-r a s tla n ti ya da M a r c e l D u c h a m p ’nın ‘iro n i-ö te si’ gibi k a v ra m la rın ın aşılm ış o ld u ğ u gibi. R a sla n tın ın n e d e n s e llik le yeni ilişkileri, o lu m lu ve o lu m s u z r a stla n lı-k a rşılım n ( a n ti- h a sa rd ) işe karıştırılm ası, k a rte zy e n usç u lu k ile b u g ü n k ü u y g a rlığ ım ız ın k o p u k lu ğ u n u n fazladan bir pekiştirilm esidir. Ö te y an d a n bir gün rast lantının yasası b u lunursa, d o ğ aldır ki insanın ussal düze n in in d e ğ işm esi zoru n lu lu ğ u ortay a çıkacaktır. N ite k im ü çy ü z y ıldır hiç kıpırd a m ad ığ ı p e k a la bilindiği halde, g ü n e ş in d o ğ d u ğ u n u ve b a t tığını d ü şü n m e eğ ilim in d e değil m iy iz ? (l) B ütün bunlar, E c o ’ya göre, yeni bir sanatın işlevinin nasıl epistem olojik bir eğretilem e o lduğu nu açıklar. O laylardaki kesiklik, ( I ) U. Eco, L ’Oeuvre ouverte, Edition du Seuil, Paris, 1965.
320
b ir le şik ve k e s in b ir e v re n im ge si o la n a ğ ın ı k u ş k u y a d ü şü r m e k te ; yeni sanat, bu aynı dün y ay ı, iç in d e y a ş a d ığ ım ız bu d ü n y a y ı ta s a r ım la m a m ız v e b u n u y a p a rk e n de o n u kabul e tm e m iz ve d u y a r lı ğ ım ız la b ü tü n le ş ti rm e m iz için b ir yol ön e rm e k te . A ç ık yapıt ta m b ir zihin a ç ıklığıyla k esik lik (k o p u k lu k ) ü stü n e bir im ge ver m eyi d ü ş ü n m e k te d ir; on u anlatm ıy o r, ç ü n k ü o bu kesikliktir. B i lim in so y u t k a teg orile ri ile d u y a rlığ ım ız ın canlı m addesi arasında, b ir aracı o la ra k kendini ko yuyor; o, d ü n y a n ın yeni g örü n ü m le rin i k a v r a y a b ilm e m i z i sa ğ la y a n bir ç e şit aşkın ş e m a gibi d u ru y o r. Ö te y a n d a n o la sılık yasası, m ü z ik te tonal g ra m e rin yasası olup, O r ta ç a ğ so n rası batılı d in le y ic in in d u yarlığı b u n a alışıktır. O y s a a to nal g ra m e rin y asası rastlan tısallığ a d aya nır. K ü ltü r ü m ü z ü n bütün öğ eleri ise d ü n y a y ı o la n ak lılık k a te g o risin e g ö re d ü ş ü n m e y e , d u y u m s a m a y a ve son o la ra k g ö r m e y e b ir çağrı sayılm alıdır. G a b o ile P e v s n e r ’in k o n s tr ü k tiv i z m ’inde o rta k la şa olan g erç ek liğ in özel g ö r ü ş ü n e , m e k a n ik u y garlığın y ü z e y se l g ö rü n ü m le rin d e n , ne de g örsel verilerin “kü b ik p la n la r " ın da n y a d a “p la stik o y lu m la r" ın da n tü rem ez. T e rsin e m o d e rn bilim in b izlere gösterdiği b iç im iyle, fizik evre nin yapısal sü rec in d en ileri gelir. E c o ’y a göre, k o n s tr ü k tif sa n a ta en iyi giriş W h i t e h e a d ’in y a da S c h r o e d i n g e r ’in in c e le m e s id ir . S a n a t - b a şlıc a işlevi de bu d u r- b ilim in ara ş tırıp o rta y a ç ık ard ığ ı evre nsel ç o k lu ğ u kabul eder, am a o nu plastik b ir sim g en in s o m u t n iteliğine bağlar. S an atçı ken d i yaratı ed im ini g erç e k le ştire n tek kişi değildir; alım la y ıc ı d a y a p ıt ile dış d ü n y a a r a s ın d a te m a s k u ra r ve bu a m a ç la yapıtın d e rin niteliklerini çö z er, y o r u m la r ve bu y o lla yaralıcı sü rec e k a tk ıd a bu lu n u r. E c o ' y a gö re bir açık yapıt p o etik as ın ın b i r icik ç a ğ d a ş p o e t ik a o ld u ğ u n u s a n m a k yanlıştır. Ç a ğ d a ş sanatın biç im se l y a p ıla rın ın dilim iz gibi ö b ü r g e len e k sel d iz g ele re de niçin d u r m a d a n m e y d a n o k u d u ğ u artık an la şılm ış b u lu n m a k ta d ır. Ş i irde o ld u ğ u gibi resim d e de, s in e m a d a olduğu gibi tiyatroda da a ç ık y a p ıtın o r ta y a ç ık ışın d a n sö z e tm e k , b u n d a n b ö y le olanak lı ise, b u n u n n e d e n i, kim i sanatçıların, ç a ğ d a ş bilim in ö n erm iş o l d u ğ u h em fiziksel ve h e m de tinsel d ü n y a üstüne yeni gö rüşü b e n im s e m e le ri ve es k id en düzenli bir d ü n y a d a n söz edilirken k u l la n ılm ış o la n aynı b içim sel te rim le rle şim di bu d ü n y a d a n söz e d i le m e y e c e ğ in i an la m ış o lm a la rıd ır. Bu b a k ım d a n biçim , bir dii-
321
ş ü n c e ta şıyıc ısı o lm a m a lıd ır , b ir d ü ş ü n m e tarzı o lm a lıd ır; bu b a ğ la m d a da bir m ü z isy e n a n c ak yeni bir d ü n y a g ö rü şü n ü yeni bir m üzikal b iç im d e dile getirm eyi başarabildiği ö lç ü d e “ ilerici” olur. S c h ö n b e r g , “ W arsaw S u rv iv o r” adlı y a p ıtın d a , N az i v a h ş e tin e tam bir kültürel hakareti dile getirebilm iştir; b iç im le r üzerinde u zu n bir süre çalıştıktan sonra, m ü z ik aç ısınd an d ü n y a y a yeni bir ta rz d a b a k m a yo lu n u bulabilm işti. A m a S c h ö n b e r g tonal diziyi k u lla n m ış o ls a y d ı, “ W a rsa w S u rv iv o r”\ı değil, en koy u tonalite y a salarına u y g u n o la ra k aynı k o n u y u aç ım la y a n “W arsa w Conc e rto ”yu m e y d a n a getirirdi. H e r başarılı b iç im , şekilsiz bir m a d denin bilinçli bir y olla insani bir b oy uta ç e v rilm e sin d e temellenir. Y azın d a -m üzik, resim , s in e m a gibi- kendi yapıları içinde, bilim in ö n g ö rd ü ğ ü ev re n g örü ntüsü nü, yani kav ram sal bir düzeyde, estetik b ir b içim içinde, o n u n yerini d o ld u ra c a k şeyi geliştirip k o ta rm a y a ça lışan m e ta f iz ik iç sık ın tısın ın son sınır çizgisini g e r çe k leştirebilir. “F in n e g a n s W ake”, b ö y le y az ın sa l b ir yö nelişin ö r neği sayılabilir pekala. D e m e k sanatsal süreç, d ü zensizliğe, şe kilsizliğe b ir b içim v e r m e y e çalışır ve ç ö z ü lm e de, nesnele re gidim li bir açıklık v erm e k isteyen bir usun ç a b a s ın d a n b a ş k a b ir şey değildir. E c o ’y a g ö re ç a ğ d aş k ü ltü r bir “a v a n t-g a r d e 'la r k ü ltü rü ”dür. H e r av ant-gard e hareket bir ö nceki av a n t-g ard e hareketin y a d sınm asıdır. S anatçı, p iy a s a k e n d isin d e n ö y le o lm a sını istediği için, bir b aş kaldırandır. S a n a t tarihind e h er z a m a n v aro la n bulu ş ile tarz arasında doğal bir diy alek tik vardır. B ir sanatçı, d ü n y a g ö rü şü n d e k ö klü b ir d e ğ işm e içeren yeni bir b iç im b uld u ğ u her zam an , sanatının biç im in in iç erdiklerini hiç an la m a d a n b e n im s e y e n bir yığın sözde sanatçı ta ra fından h e m e n taklit e d il miştir. B ö y le b ir olayın kaç ın ılm az lığ ı ve biz im k i gibi bir u y g arlık ta -ki b u ra d a n esn ele r o denli hızla tüketilirler ve değişiklik o denli anidir ki, hiçbir yenilik hiç de uzun bir süre yeni değildirb u n a sık sık rastlan ılm asın d an dolayı kesinlikle, h e r avan t-g ard e e y lem in bir dah a yeni b uluşla h em en y ad s ın m a sı ve b ö y le c e bir tarz o lu ştu rm a sın ın e n g e lle n m e si ö zellikle ö n e m li bir noktadır. B u iki diyalektiğin birleşm esi, g örün ü ştek i y en ilik ler, izlek ü z e rinde salt m aniyerci çe şitlem e le r ve g erç ek yenilikler, bu ç e şitlem ele rin y ad s ın m a sı a r a s ın d a sürekli b ir a lm a ş ık (a lte m a tio n )
322
m e y d a n a getiriy o r. B ö y le c e b ir ç o k ardışık a v a n t- g a r d e ’ın y a d sım ış o ld u ğ u b iç im le r, ç o ğ u n lu k la y en ile rin in sa h ip o lm a d ığ ı bir g ücü k oruyo rlar.
U m berto E c o ’y a g ö re her sa n at yapıtı ö z g ü r ve yaratıcı bir y o r u m c u y a g e re k sin im duyar; e ğ e r y o r u m c u , yaratıcı sanatçının ö z e lliğ in e u y g u n bir tu tu m la yapıtı y e n id e n y ara tm az sa , o nu g e r çe k a n l a m d a a n la y a m a z da. N e var ki bu g ö z le m , ç a ğ d aş e s tetiğ in, y a ln ız y o r u m sa l ilişki k o n u s u n d a vardığı o lg u n eleştirel bilin çte n s o n r a kabul ettiği bir niteliği o lu ştu rm a k ta d ır. E lbette b irk a ç y ü z y ıl ö n c e y a ş a m ış b ir y a z a rın b ö y le bir g erç e k lik te n eleştirel b a k ı m d a n p e k haberi yoktu. O y s a b ö y le b ir bilinç her ş e y d e n ö n c e sa n atç ın ın k e n d is in d e b u lu n m a k ta d ır. S an atçı, “ a ç ık lık” ! ö n ü n e g e ç ilm e z bir g erç ek ola ra k kabul edeceği yerde, onu b ir ü retim p ro g ra m ı o la ra k se ç m e k te ve hatta yapıtını, o labilir en y ü k se k açıklığı sa ğ lay a ca k b iç im d e su n m a k ta d ır. B iliy o ru z ki re s im d e p e r s p e k tif b ilim inin ve u y g u la m a s ın ın gelişim i, y o r u m la y ıc ı ö z n e lliğ in y a p ıt k arşıs ın d ak i işlevsel b ilin cin in o l g u n l a ş m a s ı n a ta n ık lık etm iştir. V itrivius, simetri ve öritmi a r a s ın d a a y rım y apa rak, öritm iyi nesnel ölçülerin, g ö rü n tü n ü n ö z n e l iste rle rin e uy m a sı b iç im in d e anlam ıştır. Platon d a Sofistes adlı y a p ıtın d a , ressam ların, ölçüleri nesnel b ir u y g u n lu ğ a g öre çiz m e d ik le rin i, betim le n en nesnelerin gözlem c i tarafınd an görülüş a ç ıs ı n a g ö re re sim y a p tık la rın ı sö y le m iştir. Y u k a r ıd a d a d eğ in d iğ im iz gibi E c o ’y a gö re “a ç ık y a p ıt" a en b e lirgin ö r n e k B a ro k sanat ürünleridir; ç ü n k ü B a ro k s a n a t’ta R ö n esan s k la sik b iç im in e ö zgü, m erkezi bir e k s en ç e v resin d e gelişen ve s im e tr ik ç iz g ile r ve d a r aç ıla rla sın ırla n m ış m e k a n ın statik ve ş a ş m a z “b e lirliliğ i” y oktur. B a r o k biçim ise d in a m ik olup, boşdolu, a ç ık - k o y u o y u n u y la , eğrileriyle, ço k d eğişik dereceli açı la rıyla etki belirsizliğ in e yö nelir; sınırları kaldırdığı için de m e k a n ın g ittik ç e g e nişle diği d u y g u s u n u uy andırır. D e v in g e n ve al datıcı o la n ın ara n m ası, b aro k p lastik k ütlelerinin hiçbir za m a n ay rıc alık lı, c e p h e d e n , b e lirle n m iş b ir g ö r ü n ü m a lm aların a o la nak v erm e z . Y apıt, hep yeni açılardan g ö rülebilm esi için ve sanki sü rekli o la ra k d e ğ işim h a lin d e y m iş gibi, g ö z le m c iy i hiç d u rm a d a n y e r d e ğ i ş tir m e y e zorlar. B a ro k ruhun , yeni kü ltü r ve duyarlığın ilk b elirg in gösterisi o la ra k g ö rü lm e sin d ek i n eden şudur: İnsan ilk 323
k ez barokla, yasal o la nın alışk a n lığ ın d a n k u r tu lm u ş ve k e n d isin den yaratıcı d a v ra n ışla r isteyen d e v in g e n bir d ü n y a ile karşı k a rşıy a gelm iştir. A n c a k b ü tü n g ö rüşler, e le ştirin in ç a ğ ım ı z d a vardığı ve estetiğin b u g ü n yasalaştırdığı so n u ç lard ır. E c o ’ya g ö re şiirde açık yap ıl anlayışını bilinçli o la ra k ilk kez 19. y y ’ın ikinci y arısın d a “sim g e c ilik ” a k ım ın d a bulu y o ru z. V e r l a i n e ’in "‘A r/ P o étiq u e ’i bu k onudaki en güzel örnektir; M a ll a r m e ’nin sözleri ise d ah a da ileri gider: “N o m m e r un objet, c ’est su p p rim e r les tro is q u a rts de la jo u is sa n c e d u p o èm e, q u i est fa ite du b o n h e u r de d e v in e r p e u à p eu : su g g é re r... voilà le r ê v e ...” (B ir şeye ad k o y m a k , o şeyi azar azar b u lu p o rta y a k o y m a m u t luluğunu veren şiirin sağladığı sevincin dörtte ü çü n ü silip atmak d em ektir: e s in le n m e k . .. işte d ü ş b u d u r ...) . İmdi tek bir anlam ın kendini d aya tm a sını ö n le m e k gerekir. S özcü ğ ü n çevresindeki o sınırsız boşluk, a n la m o y u n la rı ve k atm anları vb., söz cü ğ ü b e lirsizlikle çevreler; onu birbirinden değişik bin bir e s in le n m ey le d olu kılar. E sin le n m e aracı o la ra k anlaşılan yapıt, alım la y an k i şinin ö z g ü r te pkisine a m aç o la ra k açıktır. E sin le y en y ap ıt her se ferinde y o ru m c u n u n duygusal ve im gesel katkılarıyla dolu olarak gerçekleşir. S an at y a p ıtla rın d a açıklığa çağrının, y a ln ız belirsiz bir es in le n m e ya da duygu sal bir k ışkırtm a d ü ze y in d e m e y d a n a geldiğini sa n m a m a k gerekir. E c o 'y a göre örneğin, B e r t o l t B r e c h t ’in o y unla rında, belirli gerilim d u ru m la rın ın sorunsal serim lenm esi biçim in d e kendini gösteren bir d ram atik dev in im an layışı ile karşılaşırız. İz le y ic iy e telkin e d ilm e k isten en g ö z le m le n e c e k olayları nesnel, y a b a n c ıla şm ış bir y ö n te m le sunan ünlü epik anlatım tekniğine göre bu d u ru m la r serim lendikten sonra, B r e c h t ’in tiyatro sanatı, en yetkin ö rneklerin de, artık o n ları işlem ez. G ö rd ü k le r in d e n eleştirel so n u ç la r ç ık a r a c a k olan se yircinin kendisidir. İşte bu a n la m d a B r e c h t ’in oyu nları da bir “ç o k a n la n ıld ık ” g ö r ü n ü m ü sergilerler: örn., Galilei, S e z u a n ’ın İyi İnsanı, C e sare t A nan ın Silahları, Ü ç K u ru ş lu k O pera, K a fk a s T e beşir D airesi, A rtu ro U i ’nin Y ük selişi gibi yapıtlarındaki ço k a n la m lılık , ç ö z ü lm e m iş am a çö z ü lm e si gere k en so runların ça tışm ası b iç im in d e beliren top lu m sal v aro lu şu n so m u t ço k a n la m lılığ ıd ır. B ir ta rtışm a nasıl “a ç ık ”sa, yapıt d a burad a o ş e k ild e “a ç ık ”tır; ç ö z ü m b e k le n m e k te ve isten m ektedir. A n c a k bu
324
ç ö z ü m izleyicilerin o y u n a bilinçli olarak k atılm a la rın da n d o ğacak tır. A çık yapıt, d ev in g en y ap ıt ta b a n ın a y aslanır; O rtaç ağ sa n a tç ıs ın ın ta m a m la n m ış ve tek b o y u tlu yapıtı, ö n c e d e n b e lirle n m iş v e ta sa rla n m ış statik d ü z e n le r sırası b iç im in d e k i bir e v r e n a n layışını y a n s ıtm a k ta y d ı; B a r o k açıklık ve d in a m ik lik a n layışı ise, yeni b ir b ilim se l b ilincin d o ğ u ş u n u n belirtisi o la ra k al g ıla n m a k ta y d ı. B a ro k d ö n e m d e artık dikkatin, varlık alanından m im ari ve resim sel n esnelerin g ö r ü n ü m ü n e , m ü z ik yapıtlarının da sessel ö z e lliklerine kay dığını ve öznel yanın n esn el y a n a üstün geldiğini g ö rü y o ru z . A ç ık y ap ıt p o etik as ın ın ilk örneklerini g ö r d ü ğ ü m ü z B a ro k d ö n e m d e , g ere k yeni bilim sel e v r e n anlayışında, g e re k se sa n at d a lla rın d a b ü tü n ö ğelerin artık aynı d eğ e r ve y e t k e y e sa h ip o ld ukla rını izliyoruz. A ç ık yapıt, d e v in g e n b ir yapıt olarak, b ir kişisel m ü d a h a le le r ç o k lu ğ u ola n ağ ıd ır; a m a ayrıntısız m ü d a h a le y e b iç im d e n y o k su n (in fo rm e l) bir çağrı değildir. U m b e r t o E c o ’n u n aç ık y ap ıt k u r a m ın a g ö re sanatçı, alımlâ y ıc ıs ın a “ta m a m la n a c a k ” b ir y a p ıt s u n m a k ta d ır. S anatçı, y a p ıtının nasıl ta m a m la n a c a ğ ın ı y a d a so n u ç la n a c a ğ ın ı kesinlikle b ilm e m e k le birlikte, ta m a m la n m ış yapıtın y in e h e p “ k e n d i” y a pıtı o ld u ğ u n u , b a ş k a bir y ap ıt o lm a d ığ ın ı, ve y o r u m s a l bir d i y a lo g s o n u c u n d a, k en d isin in tü m d e n ö n g ö re m e y e c e ğ i bir biçim de b a ş k a birisi ta ra fın d an ö rg ü tle n se de, “k e n d i” biçim inin so m u tla şa c a ğ ın ı b ilm e k te d ir. Ç ü n k ü sanatçı, g e r ç e k te ussal o la ra k ö r g ü tle n m iş , y ö n le n d ir ilm iş ve estetik g elişim g e r e k sin im le riy le d o h a tılm ış o la n a k la r ö n erm e k te d ir. Ö n ü m ü z e bin le rce sözcük seren b ir sözlük, bizlere su n d u ğ u gerecin herhangi b ir b iç im d e bir le ştirilm e sin e ç o k “a ç ık ”tn , a m a bir “a ç ık y a p ıt” değildir; bir y a pıtın açıklığı ve d e v in g e n liğ i, o yap ıtın çeşitli ta m a m la n m a la ra h az ır o lm a s ın d a n k a y n a k la n m a k ta d ır . S ö z lü k b ir sanat yapıtı o l m adığı gibi, o n u n için d ek i sö zcü k le rin sınırsız say ıd a ç e şitle m e le riy le o lu ş t u ru la n (c o n fig u ra tio n ) c ü m le le r in k u rdu ğu bir ro m a n d a söz lü k değildir. S o n u ç o la ra k s a n a t yapıtını a n la m a n ın ve doğru y o r u m la m a n ın hiç de k o la y o lm a d ığ ın ı s ö y le m e m iz gerekiyor. G e r ç e k te n d e h iç b ir sa n at yapıtı y a d a sanatçı k o la y ca kendini ele v e r m e z. B ir s a n a t y ap ıtı k a rş ıs ın d a d u y g u la n a b ilir, c o ş k u y a 325
kapılabilir, dahası ağlar y a da k a h k a h a la rla gülebiliriz; anc ak b ütün b unla r bizim bir sanat yapıtını, bir sanatçıyı an ladığ ım ızı tam olarak göste rm ez . Sanatçının ne d e m e k istediği ve bizim de yapıttan ne an lad ığ ım ız sorusu ç o ğ u n lu k la y an ıtsız k a la c a k olan bir sorudur; d o la yısıyla tük e tile m e yen açık bir soru o la ra k da k a lacaktır. H om eros’un, M evlana’nın, S hak espeare’in, B e eth oven ’in, M ah ler’in, P icasso’nun, yontu sanatçısı Neizvestny’nin ve tüm sanatçıların hiç d u rm a d a n y o ru m la n m a sı on la ra bir türlü u la şa m a d ığ ım ız ı ve n e yaz ık ki ta m o la ra k u la şa m a y a c a ğ ım ız ı g ö s te rm e z m i? T ü k e tile m e y e n bir şey aç ık k a l m a y a yazgılıdır; bu n ed e n le de tüm sanat yapıtları açık y a pıtlardır. V ivaldi, M ozart, D ede E fendi, Itri gibi besteciler sayısız k ez seslendirildiler. A c a b a hangi y o ru m c u n u n bu b e s tecileri d a h a iyi y o ru m la d ık la rın ı, b a ş k a deyişle, hangi y o ru m la rı bestecilerin k end ilerin e d a h a yakın b u lduk larını söyley ebiliriz? K u ş k u s u z hepsi y a p ıta göreli bir varışı serim lerler. B u b a k ım d a n sanatçıların ne d e m e k istediklerini tam olarak an la m a k old u k ç a güçtür; zaten b u n a gere k de yoktur. B akın Picasso ne diyor: “B ir se y irc i b en im d u y d u ğ u m g ib i ta b lo m u d u y a b ilir m i h iç? B ir ta b lo b a n a u za kla rd a n gelir. N e k a d a r u za k ta n g eld iğ in i kim b ile b ilir? B e n b u n u se zm işim d ir, görm iişU m dür, y a p m ışım d ır; g e n e d e e r te si g ü n ü k e n d im b ile ne y a p tığ ım ı a n la m a m ışım d ır. B e n im d ü ş lerim e, içg ü d ü lerim e, isteklerim e, d ü şü n c e le rim e n a sıl g irile b ilir? B ü tü n b u n la r uzu n sü re d e n so n ra h a z ır la n m ış tır ye g iin ışığ ın a çıkm ıştır. Ö zellik le b e lk i de ira d e m e k a r şın b u n la rı y a k a la y a b ilm e k için h a rc a d ığ ım ça b a d a n so n ra kim g ire b ilir iç in e ? " B ir b a şk a y e rd e d e P ica sso şö y le d iyor: “H e rk e s resm i a n la m a k istiyor. N e d e n ku şla rın ö tü şü n ü a n la m a y a ç a lışm ıy o rla r? G ece, çiçek, kişiy i ç e v r e le y e n h e r şe y n e d e n a n la şılm a ya ç a lışılm a d a n se v ilir? A m a resm e g e lin c e a n la m a k is tiyo rla r. S a n a tç ın ın g e r e k tiğ i için ç a lıştığ ın ı a n la sın la r ö ze llik le. A ç ık la m a k g e r e ğ in i d u y m a d ığ ım ız a m a b izi b ü y ü le y e n d o ğ a d a k i b ir ç o k şe ye verilen ö n em d e n ço k ö n em ve rilm e m esi g e r e k ir s a n a tçıya ; ç ü n k ü o d a d ü n y a n ın ö te ki kü ç ü k ü ye le rin d en biridir. B ir ta b lo y u a ç ık la m a y a ç a lışa n la r ço k za m a n y a n lış y o la sa p a rla r. B ir sü re ö n ce G ertru d e S tein n eşe iç in d e ta b lo m u n n e y i g ö s te rm e k isted iğ in i a n la d ığ ın ı sö y lem işti. S te in ’a g ö re ta b lo d a üç m ü zik ç i varm ış. O ysa b ir n a ttir m o rt id i! ".
326
D e m e k ki sa n at yapıtı anlaşılm ay ı g e r e k tir m e y e c e k biç im d e d e ğ e rle n d irilm e lid ir. D o ğ a y a b e n z e y e n sa n at yapıtları anlaşılm ak için d eğ ildirler; tıpkı b ir k u şu n ötü şü , b ir karın, y a ğ m u ru n y a ğ ışı, b ir g ü n e ş in d o ğ u ş u y a d a batışı gibi. D o ğ a o l a y la r ın d a bir a n la m a r a m a k b o şu n a d ır. D oğ ay ı a n la m a d a n seven bizler, san at y ap ıtla rın ı n e d e n ille a n la m a y a ç a lış ıy o ru z ? Ç o ğ u n lu k la y a ratıcısı da b ilm e z y ap ıtın ın n e a n la m a geldiğin i. H iç b ir sanat y a pıtını a ç ık la m a y a k a lk m a m a lıd ır; ç ü n k ü o n u n açık la m a sı k e n d isidir; yapıtın k en d isi d u y u m s a n m a y a , s e z ilm e y e çalışılm alıdır. O n u a ç ık la m a y a k a lk tığ ım ız d a yapıtın eksikliğini g ö ste rm e k te n b a ş k a b ir şey y a p m a y ız . Y in e de s a n a t yap ıtın ı a n la m a y a g i r iş m e k biz a lım la y ıc ıla r için v a z g e ç ilm e z bir tutku olu p ç ık m ıştır.
327
Y A R A RLA N ILA N KAYNAKLAR: -T.W . Adorno, Théorie Esthétique, Ed. K lincksieck, Paris, 1989. -T.W. Adorno, Einleitung in die M usiksoziologie, Row ohlt, München, 1969. -G. Santayana, Reason in Art, D over Publications, N ew York, 1982. -H. Osborne, A esthetics, Oxford University Press, London, 1972. -Umberto Eco, L ’oeuvre ouverte, Edition du Seuil, Paris, 1965. -Susanne K. Langer, P roblem s o f A rt, The Scribner’s Library, N ew York, 1957. -Herbert Read, The P hilosophy o f M o d em Art, Meridian Book, N ew York, 1961. -Jean Lacoste, L ’Idée de Beau, Bordas, Paris, 1986. -Hubert Dam isch, Théorie du nuage: p o u r une histoire de la peinture, Editions du Seuil, Paris, 1972. -Tony Richardson and N ikos Stangos, C oncepts o f M o d em A rt, Icon editions, N ew York, 1974.. -Hans-Georg Gadamer, The Relevance o f the Beautiful an d O ther Essays, Cambridge University Press, London, 1987. -Denis Huisman, L'Esthétique, PUF, Paris, 1961. -W assily Kandinsky, Concerning the Spiritual in A rt, Dover Publicaitons, N ew York, 1977. -W assily Kandinsky, E ssays über Kunst und Künstler, Verlag Gerd Hatje, Stuttgart, 1955. -Jorn K. Bramann, W ittgenstein’s Tractatus an d the M odern Arts, Adler Publishing Company, New York, 1985. -Suut Kemal Yetkin, E stetik D oktrinler, B ilgi Yayınevi, Ankara, 1972. -N icos Hadjinicolaou, Sanat Tarihi ve S ın ıf M ücadelesi, Kaynak Yay., İstanbul, 1987. -M ehmet Suat Bergil, D oğada, Bilim de, Sanatta Altın Oran, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1988. -M ustafa Aslıer, Varolm ayana Biçim Vermek, IDTGSYY, İstanbul, 1980. -Paul Valéry, Introduction à la P oétique, Gallimard, Paris 1938. -Etienne Souriau, La C orrespondance des Arts, Flammarion, Paris, 1969. -A. Lunacharsky, On Literature a n d Art, Progress Publishers, M oscow, 1973. -Jean Duvignaud, S ociologie de l'a rt, PUF, Paris, 1972. -M ichel Ange, Sonnets, Editions des Portes de France. Porrentruy, 1944.
329
-E lic Faure, Rönesans Sanatı, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul, 1979. -Enis Batur, Estetik Ü topya, B/F/S Yay., İstanbul, 1987. -Pam ela Taylor, The N otebooks o f L eonardo D a Vinci, N ew American Library, N ew York, 1960. -F. Kerst and H. Krehbiel, M ozart, D over Publications, N ew Yok, 1965. -A. Giannariâs,
sthetik H eute, Francke Verlag, München, 1974.
-W Charlton, Aesthetics, Hutchinson University Library, London, 1970. -André Breton, M anifestes du Surréalism e, Gallimard, Paris, 1972. -A . G enç ve A. Sipahioğlu, G ö rse l Algılam a: Sanatta Y aratıcı Süreç, Sergi Yay., İzmir, 1990. -C live Bell, A rt, O xford University Pres, London, 1987. -Morris W eitz, P roblem s in A esthetics, The M acmillan Company, N ew York, 1960. -E liseo V ivas and Murray Krieger, The P roblem s o f A esthetics, Rinehart and Com pany, N ew York, 1958. -Maynard Solom on, M arxism a n d A rt, Alfred A. Knopf, N ew York, 1973. -Albert Hofstadter and Richard Kuhns, P hilosophies M odem Library, N ew York, 1964.
o f A rt an d Beuatuy,
-Raym ond Bayer, H istoire de L'Esthétique, Armand Colin, Paris, 1961. -İsm ail Tunalı, G rek E ste tik ’i, Rem zi Kilabevi, İstanbul, 1983. -İsm ail Tunalı, Sanat O n tolojisi, Ed. Fak. Yay., İstanbul, 1971. -İsm ail Tunalı, Estetik, Cem Y ayınevi, İstanbul, 1984. -E lly
Jaffé-Freem , A lain R obbe-G rillet et la pein tu re M eulenhoff, Amsterdam, 1970.
cubiste,
J.
M.
-A vner Zis, F oundations o f M arxist A esthetics, Progress Publishers, M oscow , 1977. -Yuri Barabash, A esth etics a n d P oetics, Progress Publishers, M oscow , 1973. -M ikel Dufrenne, P hénom énologie de l ’expérience esthétique, PUF, Paris, 1980. -M ikel Dufrenne, Esthétique e t P hilosophie, Ed. K liencksieck, Paris, 1985. -Paul Klee, Ç ağdaş San at Kuram ı, D ost Yayınları, Ankara, 1989; -Roland Barthes, Ç ağdaş Söylenler, Hürriyet Vakfı Y ay., İstanbul, 1990. -O. Revault D ’Allonnes, L a C réation A rtistiqu e e t Les P rom esses de la Liberté, Editions K lincksieck, Paris, 1973. -Arnold Hauser, The P hilosophy o f A rt H istory, Ed. Routledge and Kegan Paul, London, 1959.
330
-Arnold Hauser, The Social H istory o f Art, Ed. Routledge and Kegan Paul, London, 1968. -Franz Boas, P rim itive A rt, D over Publications, N ew York, 1955. -V ladislav Zimenko, The Humanism o f Art, Progress Publishers, M oscow , 1976. -Alexandre N icev, L ’Énigme de la C atharsis Tragique dans A ristote, Ed. de L ’Académ ie Bulgare des Sciences, Sofia, 1970. -Charles Lalo, N otions d ’Esthétique, Librairie F élix Alcan, Paris, 1925. -Rodin, Art, Entretiens réunis par Paul G sell, Grasset, Paris, 1911. -Hans Richter, Dada: A rt and Anti-Art, Tham es and Hudson, London 1970. -Theodore L. Schaw, A rt R econstructed, A N ew Theory o f Aesthetics, Marshall Jones Com pany, Boston, 1937. -Juliette M onnin-Homung, P roust e t la Peinture, Librairie E. Droz, G enève, 1951. -Robert M otherwell, The D ada P einters a n d P oets: An Anthology,' Georg W ittenbom, Inc., N ew York, 1967. -M oissey Kagan, E stetik ve Sanat, Altin Kitaplar Yay., Istanbul, 1982. -Jacques Bouveresse, Le M ythe de l ’Intériorité, Les Editons de M inuit, Paris, 1987. -Andreas Hùyssen und Klaus R. Scherpe, P ostm odem e, Row ohlts, Hamburg, 1986. -J. Passmore, A H undred Years o f Philosophy, Duckworth, London, 1980. -Gernot Böhm e, Für eine ökologische Naturästhetik, Suhrkamp, München, 1989. -Alain, Systèm e des Beaux-Arts, Gallimard, Paris, 1926. -Alain, P rélim in aires à L 'Esthétique, Galimard, Paris, 1939. -A. M oles, Théorie de ¡ ’inform ation et perception esthétique, Edition du Seuil, Paris, 1958. -The E ncylopedia o f Philosophy, Edited by Paul Edwards, Mac Millan Publishing Co., and Free Press N ew York, 1967. -E ncyclopédie d e l ’art, Le Livre de Poche, Paris, 1991.
331
A D L A R V E K A V R A M L A R D İZ İ N İ AD O R NO , Theodor Wisegrund; 21, 43, 198, 203, 239-253. ARİSTOTELES; 11, 17, 22, 28, 40, 9 7 -1 1 0 ,1 6 7 , 224, 230, 245, 267, 279, 310. AR S (bkz. Sanat) A U G U STIN U S; 11,41. BA U H A U S EKOLÜ; 20. BA U M G A R TEN , Alexander; 1 1, 25, 3 7 ,4 1 , 225. BEA U DELAIRE, Charles; 10, 31, 181, 198, 2 0 1 ,2 0 2 , 2 0 9 ,2 1 0 , 309. Beğeni Yargısı; 18, 50, 124, 126, 130, 132. BENJAM IN, Walter; 42, 197-210, 241, 243. BERG, Alban; 59, 175. BERG SON, Henri; 57, 189-196, 246. BRECHT, Bertold; 43, 59, 197, 200, 205, 207, 227-238, 324. BRETO N, André; 62, 67, 68, 72. CROCE, Benedetto; 3 2 ,4 2 , 43, 50, 51, 53, 55, 183, 219-225. Dada, Dadacılık (Dadaisme); 33, 62, 63, 65, 207. D A N T E , Allighieri; 41, 179. DESCAR TES, René; 39, 57, 156, 244, 245, 286. D U CH AM P, Marcel; 63-65, 74, 320. ECO, Umberto; 309-327. Estetik (Beğeni, Değer, Hayalgücü, Haz, N esne, Duyu); 9, 25, 31, 37, 38, 39, 43-45, 52, 133, 143, 243, 249, 250, 260, 284. FR A N CASTEL, Pierre;‘32, 43, 44. FREUD , Sigmund; 58, 66, 161, 165, 171-187, 207. G A D A M ER , Hans-Georg; 274, 293-302. Gerçeküstücülük (Surréalisme); 66, 67, 86. GOETHE, Johann W olfgang von; 37, 158, 171, 179, 202, 211, 266, 269, 302. G O O D M A N , Nelson; 22, 303-308. G üzel, Güzellik; 55, 81, 91, 104, 1 19, 120, 124, 126, 130, 133, 134, 1 45,215. H A R TM A N N , Nikolai; 57, 137. HEGEL, Georg W ilhelm Friedrich; 11, 18, 22, 37, 49, 50, 139-154, 191, 193, 205, 224, 234, 236, 277. HEIDEGGER, Martin; 22, 57, 59, 161, 255, 273-280. IN G A RDEN , Roman; 46, 255-264.
333
İmge, İm gelem sel (Image, Imaginaire); 8, 50, 127, 144, 284, 288. JOYCEi James; 59, 1 7 8 ,1 8 4 , 306, 309, 310, 312, 318. KANT, Immanuel; 11, 1 8 ,2 1 ,2 3 ,2 5 , 30, 3 7 ,4 5 -5 0 ,5 5 , 1 2 1 -1 3 8 ,2 4 5 ,2 8 7 , 307. Karşı Kültür; 21, 33, 246, 249, 251. Karşı Sanat; 33, 65, 69, 249. Katharsis (Arınma); 1 0 1,228. LEIBNIZ, Gottfried W ilhelm; 1 1 ,4 2 , 140, 145. LUK AC S, György; 2 1 ,4 1 , 100, 199, 205, 207, 248, 249, 265-271. M ARX , Karl; 197, 206, 207, 227, 233, 244, 265, 267, 271. NIETZSCHE, Friedrich; 10, 18, 3 8 ,7 5 , 155-170. Ö zdeşleyim (Einfühlung); 43, 230, 298. PA SC A L, Biaise; 10, 244. PICASSO , Pablo; 71, 72, 74, 326. PLATON; I I , 17, 22, 25, 27, 28, 40, 65, 81-95, 113, 114, 202, 238, 244, 246, 279, 2 8 0 ,3 1 0 ,3 2 3 . PLOTINOS; 11, 113-120, 238, 279. PROUST, Marcel; 61, 78, 136. SH AK ESPEARE, William; 15, 16, 177, 178, 183, 266, 269, 326. Sanat (Görsel S.; Güzel S.; İşitsel S.; Optik S.; Pop S.; Öncü S.; Soyut S.;Sanal Eleştirisi;Sanal Tarihi;Sanat Psikolojisi; Sanat Sosyolojisi; Sanal Felsefesi; Sanat Bilimleri); 9, 13, 15, 17-19, 21, 22, 26, 31, 32, 34, 35, 50, 65, 69, 74, 182. SA N TA Y A N A , George; 211-217. SARTRE, Jean-Paul; 50, 57, 69, 179, 241, 255, 283-291. SA U SSU R E , Ferdinand de; 313, 314. SCHILLER, Friedrich; 48, 59, 134, 146, 167, 214, 322. SC HÖ NBERG , Arnold; 59, 240, 242, 250, 322. STR AVINSK I, Igor; 52, 75, 250, 251. Taklit (M im esis); 75, 86, 89, 105, 107, 109, 110. Tekhne (Zanaat); 15, 20, 85, 97. VA LERY, Paul; 26, 36, 38, 60, 61, 70, 182, 312. V A N GOGH, Vincent; 16, 181, 275, 278. VINCI, Leonardo da; 18, 25, 40, 42, 183. VINCK ELM ANN , Johann Joachim; 30, 138. Yapısalcılık (Structuralisme); 54.
334
J n eja t b o zk u r t
G ü n ü m ü z d e " p o z itif bir kaos" o la ra k anlaşılan ve insanın ken disin i tan ım ası çabasında belirgin b a şarılarınd an biri sa yıla n sa n a tla ra ve so run la rın a değinen bu kitap, felsefe ve bilim açısından sanat ve estetik ü s tü n e y a p ıla n y o r u m la r ı özetleyici bir biçim de ele a lm a y ı ve bu y o r u m l a r ı filo z o fla r ın düşün ce le riy le ö rn e k le n d irm e y i d eneyen bir çalışmadır. K ita p ta çağdaş sanat fe lsefelerin e ve estetik k u r a m la r ın a ağırlık verildiği gibi y e te r in c e k a y n a k da y e r a lm a k ta d ır . Bu b a k ım d a n "Sanat ve E stetik K u r a m la r ı" , san a tla ra ve fe lsefelerin e ilgi d u y a n la r ın y a r a r la n a c a k la r ın ı u m d u ğ u m u z ö z g ü n bir k ita p la
I S B N: 9 7 5 - 7 3 8 0 - 5 3 - 9
