1914-1924, Τα χρόνια των Ανατροπών. Ευρώπη και Ελλάδα, Πρακτικά συμποσίου, Δελφοί 4-6 Ιουλίου 2014 (co-ed.), Athens 2017

1914-1924

ΤΑ ΧΡΌΝΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΡΟΠΏΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΑΚΤΙΚΆ ΣΥΜΠΟΣΊΟΥ

Δελφοί 4-6 Ιουλίου 2014 Επιμέλεια:

Αθανάσιος Μαρκόπουλος - Ευάνθης Χατζηβασιλείου

ΥΠΟΥΡΓΕΊΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΎ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΌ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΌ ΚΈΝΤΡΟ ΔΕΛΦΏΝ

1914-1924 ΤΑ ΧΡΌΝΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΡΟΠΏΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ

© Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών Αθήνα 2017

ISBN: 978-960-88520-9-9 Διανέμεται δωρεάν

Ἡ πνευματικὴ ἰδιοκτησία ἀποκτᾶται χωρὶς καμία διατύπωση καὶ χωρὶς τὴν ἀνάγκη ρήτρας ἀπαγορευτικῆς τῶν προσβολῶν της. Ἐπισημαίνεται πάντως ὅτι κατὰ τὸν Νόμο 2121/1993, ὅπως ἰσχύει, καὶ τοὺς κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση καὶ γενικὰ ἡ ἀναπαραγωγὴ τοῦ παρόντος ἔργου, μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, τμηματικὰ ἢ περιληπτικά, στὸ πρωτότυπο ἢ σὲ μετάφραση ἢ ἄλλη διασκευή, χωρὶς γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότη. Ρητὰ ἀπαγορεύεται ἡ πώληση, ἡ ἐνοικίαση καθὼς καὶ ἡ καθ’ οἱονδήποτε τρόπο ἐμπορικὴ ἐκμετάλλευση ἀπὸ τρίτους μὲ σκοπὸ τὸ κέρδος. Κατ’ ἐξαίρεση, ἐπιτρέπεται ἡ μεμονωμένη ἀποθήκευση καὶ ἀντιγραφὴ τμημάτων τοῦ περιεχομένου γιὰ αὐστηρὰ προσωπικὴ χρήση (ἰδιωτικὴ μελέτη ἢ ἔρευνα, ἐκπαιδευτικοὺς σκοπούς), χωρὶς πρόθεση ἐμπορικῆς ἢ ἄλλης ἐκμετάλλευσης καὶ πάντα ὑπὸ τὴν προϋπόθεση τῆς ἀναγραφῆς τῆς πηγῆς προέλευσής του, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει καθ’ οἱονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων πνευματικῆς ἰδιοκτησίας.

ΠΡΑΚΤΙΚΆ ΣΥΜΠΟΣΊΟΥ

1914-1924

ΤΑ ΧΡΌΝΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΡΟΠΏΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ Επιμέλεια:

Αθανάσιος Μαρκόπουλος - Ευάνθης Χατζηβασιλείου

SYMPOSIUM PROCEEDINGS

1914-1924

THE YEARS OF UPHEAVAL EUROPE AND GREECE Edited by:

Athanasios Markopoulos - Evanthis Hatzivassiliou

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε ΝΑ 11

ΑΘΑΝΆΣΙΟΣ ΜΑΡΚΌΠΟΥΛΟΣ – ΕΥΆΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΊΟΥ

Εισαγωγικό σημείωμα 17

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΟΥΡΧΟΥΛΗΣ

Η Τριπλή Συνεννόηση και οι βαλκανικές στρατηγικές περιπλοκές, 1912-1915 51

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ

Από το Σαράγιεβο στη Θεσσαλονίκη: Η βαλκανική διάσταση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τα διλήμματα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής (1914/1915) 79

JORDAN BAEV

Internal struggles over foreign orientation: Why did the Bulgarians enter World War I on the side of the Central Powers 93

ULRICH SIEG

The ambiguity of the good: German Professors in the “War of the Minds”

111

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΡΑΠΤΗΣ

Ανατροπές στην Kεντρική Eυρώπη κατά τα τέλη και την επαύριον του A' Παγκοσμίου Πολέμου: Συγκριτική αποτίμηση 145

ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η «Εγγύς Ανατολή»: Η ανατροπή των γεωπολιτικών δεδομένων του ελληνικού κόσμου και τα διλήμματα της προσαρμογής 167

ΓΙΩΡΓΟΣ Θ. ΜΑΥΡΟΓΟΡΔΑΤΟΣ

Μύθοι και αλήθειες για την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 181

ΕΛΛΗ ΛΕΜΟΝΙΔΟΥ

Απόηχος και αντιδράσεις για τη «Μεγάλη Ιδέα»: Η αντιμετώπιση των εθνικών διεκδικήσεων του ελληνισμού μέσα από τα δημοσιεύματα του γαλλικού τύπου για την Ελλάδα (1914-1923) 201

ΝΙΚΟΣ ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ

Οι προσφυγικές μετακινήσεις προς και από την Ελλάδα (1914-1924) και η συμβολή τους στη διαμόρφωση νέων κοινωνικών αντιλήψεων και προνοιακών θεσμών

227

ΖΗΣΗΣ ΦΩΤΑΚΗΣ

Η βρετανική ναυτική αποστολή Smith και το ελληνικό πολεμικό ναυτικό, Οκτώβριος 1921- Απρίλιος 1923: η συντεταγμένη απομείωση της ελληνικής ναυτικής ισχύος στο ξεκίνημα του Μεσοπολέμου 241

ALEKSANDRA PECINAR

Η δημιουργία του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και η στροφή στην ελληνική «σερβική» πολιτική την περίοδο 1918-1922: από τις ελληνοσερβικές στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις 267 LJUBODRAG D IMIĆ – A LEKSANDAR Ž IVOTIĆ

A decade that changed the Balkans: The formation of the Yugoslav State and changes in the geopolitical context 295

VÁCLAV ŠMIDRKAL

“Dancing on a volcano”: Why the Czech Lands did not turn into bloodlands after 1918 321

ΘΆΝΟΣ ΒΕΡΈΜΗΣ

Art, politics and society in the Interwar Europe 329

ΛΗΤΩ ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΟΥ

Απώλειες, παραμορφώσεις, παραλογισμοί: Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία μετά τον A' Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια απόπειρα ταξινόμησης

Εισαγωγικό σημείωμα

Τ

Ο ΚΑΛΟΚΑΊΡΙ ΤΟΥ 2014 , με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 ετών από την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και ενώ κορυφώνονταν διεθνώς οι επιστημονικές εκδηλώσεις για την επέτειο, το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών συγκάλεσε διεθνές συνέδριο με θέμα τις επιπτώσεις του Μεγάλου Πολέμου στον ελληνικό κόσμο. Οι σχετικές εισηγήσεις, με τη μορφή επιστημονικών άρθρων, παρουσιάζονται στον ανά χείρας τόμο. Το θέμα του συνεδρίου δημιουργούσε, χωρίς αμφιβολία, κάποιες ιδιαιτερότητες. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος συγκλόνισε την υφήλιο, οδήγησε σε βαθιές αλλαγές και πρόσθετες μεγάλες κρίσεις, και αναμόρφωσε τον παγκόσμιο πολιτικό και κοινωνικό χάρτη. Προκάλεσε την έναρξη της παρακμής των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης, τη χρεωκοπία όλων – νικητών και ηττημένων, με την εξαίρεση των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας –, την ασύλληπτη τραγωδία του πολέμου των χαρακωμάτων, ενώ επέφερε τη διάλυση ή ουσιαστική αποδυνάμωση τεσσάρων μεγάλων αυτοκρατοριών (Οθωμανικής, Αυστροουγγρικής, Γερμανικής και Ρωσικής), οδήγησε στην ανάδυση των νέων εθνών-κρατών στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη, μνημονεύουμε εντελώς ενδεικτικά την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία, όπως και σε μια επώδυνη επίλυση του χρονίζοντος Ανατολικού ζητήματος. Παράλληλα, σε ιδεολογικό επίπεδο, επήλθαν νέα ρήγματα σχετικά με το μείζον ερώτημα του τρόπου οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς στο τέλος του πολέμου είχε ήδη αναδυθεί το νέο σοβιετικό καθεστώς στην πρώην τσαρική αυτοκρατορία. Ποτέ πια ο κόσμος δεν θα ήταν ο ίδιος. Η belle époque είχε οριστικά τεθεί στο παρελθόν. Για τον ελληνικό κόσμο, ωστόσο, οι ανατροπές δεν αφορούσαν αποκλειστικά στη διεξαγωγή του Μεγάλου Πολέμου και το τέλος του· κατ’ ακολουθίαν οι εξελίξεις που προκάλεσε δεν ολοκληρώθηκαν με την ανακωχή του Νοεμβρίου 1918 ούτε καν με τη σύναψη των Συνθηκών της

[ 11 ]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ειρήνης το 1919-20. Το μείζον τραύμα δεν ήλθε από την εμπειρία του πολέμου των χαρακωμάτων, όπως συνέβη στα άλλα ευρωπαϊκά έθνη, αλλά λίγο αργότερα, με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εκδίωξη των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Υπό την έννοια αυτή, για την εν λόγω περιοχή της Ευρώπης, τα «χρόνια των ανατροπών» δεν ολοκληρώθηκαν το 1918 αλλά το 1922. Αποσκοπώντας σε συνολική ανάγνωση των εξελίξεων εκείνων και με την εμπνευσμένη καθοδήγηση της πρυτάνεως Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ, Προέδρου του Κέντρου, επιλέξαμε να διευρύνουμε το πεδίο – χρονικά και θεματικά – για να καλύψουμε την ευρύτερη αυτή προοπτική. Ο αναγνώστης εύκολα θα διαπιστώσει ότι η συγκεκριμένη θεματική εστίαση ακολουθήθηκε ως επί το πολύ από τους συμμετασχόντες, οι οποίοι, στη μεγάλη τους πλειο ψηφία, ανήκουν στη νεότερη γενιά των ερευνητών. Με βάση το ανωτέρω σκεπτικό, σκοπός του συνεδρίου ήταν να προκαλέσει μια ευρύτερη επιστημονική συζήτηση, αναζητώντας νέες οπτικές και πρόσθετα θέματα διαλόγου που αφορούν στη διάδραση μεταξύ των ελληνικών και των ευρωπαϊκών εξελίξεων. Στους θεματικούς άξονες περιλαμβάνονταν η σχέση μεταξύ των περιφερειακών και των ευρύτερων προτεραιοτήτων στην πολιτική των μεγάλων δυνάμεων∙ η ελληνική υψηλή στρατηγική∙ η βαλκανική σύγκρουση∙ η κατάρρευση των αυτοκρατοριών, η επικράτηση του προτύπου του έθνους-κράτους και (στο ευρύτερο αυτό πλαίσιο) οι προοπτικές του ελληνικού κόσμου∙ οι αλλαγές στην πολιτική γεωγραφία της Ανατολικής Μεσογείου∙ η Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή∙ η αποτύπωση της εποχής στο πεδίο του πολιτισμού. Οι εργασίες του συνεδρίου απέφεραν έναν γόνιμο και δημιουργικό διάλογο, ο οποίος παρουσιάζεται στις σελίδες που ακολουθούν. Ο Διονύσιος Χουρχούλης εξετάζει τη στάση της Entente απέναντι στις βαλκανικές εξελίξεις από τους πολέμους του 1912-13 έως το έτος 1915 και την εκστρατεία της Καλλίπολης. Τονίζει ότι η στρατηγική της Τριπλής Συνεννόησης απέτυχε να εκμεταλλευθεί τις ευνοϊκές συνθήκες των αρχών του 1915 σε περιφερειακό επίπεδο ώστε να επιφέρει ουσιαστικό πλήγμα στις Κεντρικές Αυτοκρατορίες. Ο Σπυρίδων Σφέτας μελετά τα ελληνικά διλήμματα στα Βαλκάνια το 1914-15 και καταδεικνύει ότι η έναρξη του Μεγάλου Πολέμου προσέφερε στον Ε. Βενιζέλο τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως τμήμα ενός

[ 12 ]

1 9 1 4 - 1 9 2 4 . ΤΑ Χ Ρ Ό Ν Ι Α ΤΩ Ν Α Ν ΑΤ Ρ Ο Π Ώ Ν

μεγάλου διεθνούς συνασπισμού, ενώ έθετε και το ζήτημα των ελληνικών υποχρεώσεων προς τη Σερβία: με βάση τα βαλκανικά συμφέροντα της Ελλάδας, ήδη το 1915 η πολιτική της ουδετερότητας δεν μπορούσε πλέον να ακολουθηθεί. Ο Jordan Baev προσφέρει εκτενή ανάλυση των εσωτερικών πολιτικών συγκρούσεων στη Βουλγαρία, που επηρέασαν αποφασιστικά τις επιλογές της χώρας αναφορικά με τη συμμετοχή της στον πόλεμο. Τονίζει ότι οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις, με προεξάρχουσα τη θέση και τις πρωτοβουλίες του Στέμματος (χωρίς πάντοτε πλήρη ενημέρωση της κυβέρνησης), οι διαφωνίες μεταξύ των μεγάλων πολιτικών κομμάτων και η αδυναμία αποκατάστασης του παλαιότερου κλίματος εθνικής ενότητας έπαιξαν έναν καθοριστικό ρόλο στη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Διευρύνοντας το πεδίο της ανάλυσης στην ιστορία των ιδεών, ο Ulrich Sieg αναλύει το ρόλο της γερμανικής ακαδημαϊκής κοινότητας σε έναν αγώνα για τις ψυχές των ανθρώπων, όπως ήταν ο Μεγάλος Πόλεμος, στον οποίο η λαϊκή νομιμοποίηση των επιλογών της ηγεσίας έπαιζε έναν καταλυτικό ρόλο. Αναφέρεται στον πολύπλοκο χαρακτήρα του ζητήματος, απορρίπτοντας τις υπεραπλουστεύσεις που το συνοδεύουν, και τονίζει ότι ο ρόλος των διανοουμένων καθοριζόταν από την παροξυσμική φύση των εξελίξεων παρά την καθόριζε. Ο Κωνσταντίνος Ράπτης αναλύει το ευρύ φάσμα των ανατροπών που βίωσε η Κεντρική Ευρώπη στο τέλος του Μεγάλου Πολέμου και την επαύριον. Η κατάρρευση μεγάλων αυτοκρατοριών αποτέλεσε την πλέον δραματική εξέλιξη που επέφερε ο πόλεμος, όχι μόνον στο γεωπολιτικό επίπεδο αλλά και σε αυτό της πολιτειακής οργάνωσης των νέων εθνών-κρατών της περιοχής, και, τέλος, στην κοινωνική ζύμωση με την άνοδο των σοσιαλιστικών ιδεών και τους νέους ρόλους που αναζητούσαν πλέον οι αγροτικοί πληθυσμοί αλλά και η αστική τάξη. Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου αναφέρεται στο μέγεθος του διλήμματος που έθετε ο Μεγάλος Πόλεμος για το ελληνικό κράτος. Τονίζει ότι η γεωγραφική διασπορά του ελληνικού κόσμου, μετά από χιλιετίες δια βίωσης σε αυτοκρατορικές κυρίως πολιτείες, δημιουργούσε κατά τις αρχές του 20ού αι. σειρά προκλήσεων: ο ελληνικός κόσμος δεν διέθετε γεωγραφικό κορμό, ήταν διασπαρμένος σε μια ευρύτατη περιοχή, στην οποία υπήρχαν πολλαπλοί αντίπαλοι, ενώ τα μέσα του ελληνικού κρά-

[ 13 ]


τους ήσαν περιορισμένα. Στο πλαίσιο αυτό, οι ρεαλιστικές, αν και συχνά σκληρές, επιλογές που ήταν υποχρεωμένος να κάνει ο Βενιζέλος, αποτελούσαν τον μόνο δίαυλο για την επίτευξη δύσκολων στόχων. Ο Γιώργος Μαυρογορδάτος συζητεί το πλέον τραυματικό γεγονός της περιόδου, την ελληνοτουρκική υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών. Αμφισβητεί τις πιο πρόσφατες ερμηνείες που τείνουν να παρουσιάσουν την ανταλλαγή ως «ελεύθερη», εν πολλοίς, όσο και ανάλγητη επιλογή του Βενιζέλου· επισημαίνει ότι ο Βενιζέλος είχε επανειλημμένα ταχθεί εναντίον μιας υποχρεωτικής ανταλλαγής αλλά και ότι αυτή έγινε εκ των πραγμάτων υποχρεωτική μετά τη βίαιη εκδίωξη του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας – και μάλιστα πριν από τη λήξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Εξετάζει επίσης κριτικά τις επιλογές του Βενιζέλου στο ζήτημα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η Έλλη Λεμονίδου μελετά τη στάση του γαλλικού Τύπου ως προς τα ελληνικά εθνικά θέματα από το 1914 έως το 1923. Καταδεικνύει ότι η στάση αυτή καθορίστηκε από την πρόσληψη των γαλλικών, πρώτιστα, συμφερόντων, διήλθε από μια βουλγαρόφιλη φάση (όταν υπήρχε η ελπίδα προσέλκυσης της Σόφιας στο στρατόπεδο της Entente), εξελίχθηκε σε φιλελληνική όταν ο Βενιζέλος αναδείχθηκε στον κύριο σύμμαχο της Γαλλίας, αλλά στράφηκε εναντίον της Ελλάδας μετά την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου. Η ελληνική προπαγάνδα στη Γαλλία, σχετικά καλά οργανωμένη, έφερνε αποτέλεσμα μόνον σε εποχές σύγκλισης των συμφερόντων των δύο κρατών. Ο Νίκος Ανδριώτης εξετάζει τα προσφυγικά ρεύματα προς και από την Ελλάδα από τον «πρώτο διωγμό» του 1914 έως την ολοκλήρωση της ανταλλαγής δέκα χρόνια αργότερα. Επρόκειτο για εποχή επάλληλων προσφυγικών κυμάτων, που προκαλούσαν τεράστιας έκτασης ανθρώπινη δυστυχία. Στη συνέχεια καταγράφει τις προσπάθειες τις οποίες κατέβαλε το ελληνικό κράτος, με πενιχρά κατά κανόνα μέσα, για την περίθαλψη των προσφύγων – πρώιμη μορφή κοινωνικής πολιτικής στην ιστορία της χώρας. Περνώντας στη μεταπολεμική περίοδο, ο Ζήσης Φωτάκης αναλύει την επιρροή της βρετανικής ναυτικής αποστολής το 1921-23. Σημειώνει ότι την αύξηση της δύναμης του ελληνικού στόλου κατά τα χρόνια των πολέμων ακολούθησε, ήδη από το φθινόπωρο του 1921, μια συντεταγμένη μείωσή της. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η μείωση συνεχίστηκε, ως αντανάκλαση των δυνατοτήτων μιας μικρής και ηττη-

[ 14 ]


μένης χώρας, η οποία πάντως διατηρούσε τις δυνάμεις για να πρωταγωνιστήσει στο πεδίο του ενδιαφέροντός της, το Αιγαίο, και κατά τούτο εξακολουθούσε να προσελκύει το βρετανικό ναυτικό ενδιαφέρον. Η Αλεξάνδρα Πέτσιναρ μελετά τις συνέπειες της συγκρότησης της νέας Γιουγκοσλαβίας στις διμερείς σχέσεις. Μετά από εξέταση των ελληνοσερβικών σχέσεων από το 1912 έως το 1918, τονίζει τη σημασία της δημιουργίας μιας μεγάλης χώρας, εν προκειμένω της Γιουγκοσλαβίας, με ρόλο περιφερειακής δύναμης. Πάντως, καταλήγει, η βασική ροπή στις διμερείς σχέσεις δεν άλλαξε και εξακολούθησε να καθορίζεται από τα προβλήματα που είχαν αναδειχθεί κατά την προγενέστερη περίοδο. Οι Ljubodrag Dimić και Aleksandar Životić ασχολούνται με τις γεωπολιτικές επιπτώσεις της δημιουργίας της Γιουγκοσλαβίας, η οποία ήταν μεν μεγάλο κράτος αλλά αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα συνοχής, τόσο εθνοτικής όσο και κοινωνικής· η χώρα διατηρούσε, ωστόσο, κεντρική θέση στη Βαλκανική αλλά και στη διαμόρφωση των διεθνών ισορροπιών. Ο Václav Šmidrkal αναλύει την εθνοτική και κοινωνική κατάσταση στην Τσεχία μετά το 1918, εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους έγινε εφικτό να αποφευχθεί βίαιη σύγκρουση στη χώρα. Ο Θάνος Βερέμης, τέλος, επισκοπεί τις πολιτιστικές εξελίξεις και τη σύνδεσή τους με την πολιτική στη μεσοπολεμική Ευρώπη, ενώ η Λητώ Ιωακειμίδου αναλύει τις αποτυπώσεις του Μεγάλου Πολέμου στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία κατά την ίδια περίοδο, εντοπίζοντας την έναρξη των διεργασιών που θα οδηγήσουν, μετά και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην εμφάνιση του ρεύματος του παραλόγου. Είναι, οπωσδήποτε, αυτονόητο ότι ένα συνέδριο ή ένα συλλογικό έργο δεν μπορεί να καλύψει το σύνολο του γιγαντιαίου αυτού θέματος. Ωστόσο, το παρόν βιβλίο αναδεικνύει τη στενή σύναψη των ελληνικών και των διεθνών εξελίξεων σε εκείνη τη ραγδαία μεταβατική εποχή, θέτει τολμηρά ερωτήματα, προσφέρει απαντήσεις και φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα εφαλτήριο για τη συνέχιση της επιστημονικής συζήτησης στο μέλλον. Εάν πετύχει κάτι τέτοιο, θα έχει ασφαλώς εκπληρώσει το στόχο του. Α ΘΑΝΆΣΙΟΣ Μ ΑΡΚΌΠΟΥΛΟΣ – Ε ΥΆΝΘΗΣ Χ ΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΊΟΥ

[ 15 ]

Δ ΙΟΝΥΣΗΣ Χ ΟΥΡΧΟΥΛΗΣ Η Tριπλή Συνεννόηση και οι βαλκανικές στρατηγικές περιπλοκές, 1912-1915

Σ

ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΤΗ ΣΧΕΤΙΚΉ με τα αίτια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τα γεγονότα της κρίσης του Ιουλίου του 1914, χιλιάδες σελίδες έχουν αφιερωθεί στην ανάλυση της βαλκανικής πολιτικής των Κεντρικών Δυνάμεων (της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας), καθώς επίσης και της Ρωσίας. Αντίθετα, τουλάχιστον μέχρι πολύ πρόσφατα, η βαλκανική διάσταση της υψηλής στρατηγικής της Βρετανίας και της Γαλλίας στα έτη αμέσως πριν την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μέχρι το 1915, έχουν ερευνηθεί σε πολύ μικρότερο βαθμό· εξαίρεση αποτελεί η εκστρατεία στα Δαρδανέλλια. Το παρόν κείμενο αποσκοπεί στο να προσφέρει μια σύντομη επισκόπηση της στρατηγικής των Δυνάμεων της Τριπλής Συνεννόησης (Triple Entente), δηλαδή της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, κατά την περίοδο που οριοθετείται σχηματικά από τη σύμπηξη του Βαλκανικού Συνδέσμου το 1912, έως την κατάρρευση της Σερβίας και την οριστική αποτυχία της συμμαχικής επιχείρησης στα Δαρδανέλλια, το φθινόπωρο του 1915. Στο σημείο αυτό πρέπει να καταστεί σαφές ότι, αυτονόητα, το γεγονός ότι δεν θα αναφερθούν εδώ οι ενέργειες και οι στόχοι των Κεντρικών Δυνάμεων, δεν σημαίνει ότι σκοπός είναι να αναδειχθούν οι «ευθύνες» των Δυνάμεων της Αντάντ για την έκρηξη του πολέμου.1

1. Εξάλλου πολλές εξαιρετικές μελέτες που δημοσιεύθηκαν τα τελευταία χρόνια και βασίζονται σε εξονυχιστική μελέτη του διαθέσιμου αρχειακού υλικού όλων των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, έχουν υιοθετήσει μια πολύ πιο ισορροπημένη

[ 17 ]


Πριν τον Μεγάλο Πόλεμο: Η Τριπλή Συνεννόηση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη ως θρυαλλίδα έκρηξης πανευρωπαϊκού πολέμου Η έκρηξη και η έκβαση τόσο του ιταλοτουρκικού πολέμου (1911-1912) όσο και των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913), άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου. Δεν χαράχθηκε μόνο εκ νέου ο χάρτης στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, αλλά, σε συνδυασμό με την αργή αλλά σταθερή παρακμή της Αυστροουγγαρίας, επηρεάστηκε συνολικά η ήδη εύθραυστη ισορροπία ισχύος ανάμεσα στις ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις. Οι στρατιωτικές ήττες των Οθωμανών και η εκδίωξή τους από το σύνολο σχεδόν των ευρωπαϊκών τους κτήσεων προσέφεραν νέες ευκαιρίες στη Ρωσία να εκπληρώσει τον προαιώνιο στόχο για επέκταση προς τα Στενά και την Κωνσταντινούπολη. Ταυτόχρονα, η ισχυροποίηση της Σερβίας και η επίταση της αλυτρωτικής της πολιτικής ανάμεσα στους Νοτιοσλάβους υπηκόους των Αψβούργων έθετε σε κίνδυνο όχι μόνο την ακεραιότητα, αλλά και την ίδια την ύπαρξη της Αυστροουγγαρίας. Ιδίως αφού υπήρχαν ανησυχητικές ενδείξεις ότι και η Ρουμανία, που μυστικά ήταν μέλος της Τριπλής Συμμαχίας Βερολίνου-Βιέννης-Ρώμης αλλά έτρεφε εδαφικές βλέψεις για την ουγγρική (τότε) Τρανσυλβανία, ενδεχομένως θα αποσκιρτούσε στο αντίπαλο στρατόπεδο.2 Μέχρι και το 1911, εξαιτίας της ήττας στο ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1904-1905 και τον επακόλουθο επαναστατικό αναβρασμό στο εσωτερικό της, η Ρωσία ήταν αρκετά αδύναμη για να προωθήσει τη βαλκανική της πολιτική με δυναμικά μέσα. Συνάμα, η σύμμαχός της

προσέγγιση σχετικά με τα βαθύτερα αλλά και τα πιο άμεσα αίτια της έκρηξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για μια εμπεριστατωμένη και αντιπροσωπευτική ανάλυση με βάση την πρόσφατη βιβλιογραφία, βλέπε S. R. Williamson, Jr., July 1914 Revisited and Revised: The erosion of the German paradigm, στο: J. Levy και J. Vasquez (επιμ.), The Outbreak of the First World War: Structure, Politics, and Decision-Making (Cambridge: Cambridge University Press, 2014), 30-64. 2. C. Clark, The Sleepwalkers: How Europe went to war in 1914 (London: Penguin Books, 2013), 281, 288· R. Hamilton και H. Herwig, Decisions for War, 1914-1917 (Cambridge: Cambridge University Press, 2004), 2005, 57.

[ 18 ]

Δ Ι Ο Ν Υ Σ Η Σ Χ Ο Υ Ρ Χ Ο ΥΛ Η Σ

Γαλλία ήταν απρόθυμη να εμπλακεί σε γενικό πόλεμο που θα προκαλείτο από μια ρωσοαυστριακή διένεξη στα Βαλκάνια. Ωστόσο, ήδη από το 1912 η Πετρούπολη φάνηκε έτοιμη και πρόθυμη να σκληρύνει τη στάση της έναντι της Βιέννης και να προωθήσει με επιθετικό τρόπο τα συμφέροντά της στα Βαλκάνια. Με ανανεωμένη αυτοπεποίθηση χάρη στην ταχύτατη οικονομική ανάπτυξη και την αυξανόμενη στρατιωτική ισχύ της χώρας, η ρωσική ηγεσία ήταν πλέον αποφασισμένη να αντιμετωπίσει δυναμικά ό,τι θεωρούσε ως ένα συντονισμένο γερμανοαυστριακό σχέδιο για την υπονόμευση της ρωσικής επιρροής και του κύρους στα Βαλκάνια και για υπαγωγή της περιοχής και της Εγγύς Ανατολής σε γερμανική σφαίρα επιρροής.3 Παράλληλα, η πλήρης κατίσχυση των υπερεθνικιστικών κύκλων στο καθεστώς των Νεοτούρκων, η διάψευση κάθε προσδοκίας για φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στις ευρωπαϊκές έστω κτήσεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας προκειμένου να βελτιωθεί η θέση των υποτελών Χριστιανών, και η σκλήρυνση της στάσης της οθωμανικής ηγεσίας έναντι των βαλκανικών κρατών και των Μεγάλων Δυνάμεων, οδήγησε σε κλιμάκωση της έντασης αλλά και σε διπλωματικές ζυμώσεις.4 Ανήσυχη από τη συνολική τροπή των εξελίξεων στη Χερσόνησο του Αίμου και την Εγγύς Ανατολή, η ρωσική διπλωματία με επικεφαλής τον υπουργό Εξωτερικών Σεργκέυ Σαζόνωφ εργάστηκε και πίεσε για τη σύμπηξη συμμαχίας μεταξύ της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Η σχετική σερβοβουλγαρική συνθήκη υπογράφηκε στις 13 Μαρτίου 1912 (ν.η.*). Μεταξύ άλλων, ο ρώσος τσάρος Νικόλαος Β΄ αναγνωριζόταν ως ο επιδιαιτητής Σερβίας και Βουλγαρίας σε περίπτωση που εκείνες διεξήγαν επιτυχή πόλεμο εναντίον των Οθωμανών και κατελάμβαναν μακεδονικά εδάφη. Ωστόσο, σαφής ήταν και η αντιγερμανική και κυρίως η αντιαυστριακή διάσταση της ρωσικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Η Πετρούπολη είχε επιδιώξει τη σύμπηξη του άξονα Βελιγραδίου-Σόφιας 3. Hamilton και Herwig, Decisions for War, 99-104. 4. Κ. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900-1945 (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1992), 68. * Όλες οι ημερομηνίες ακολουθούν το νέο (γρηγοριανό) ημερολόγιο.

[ 19 ]


πρωτίστως ως ένα διπλωματικό όπλο εναντίον της Βιέννης και για να αποτρέψει βουλγαρική προσχώρηση στο στρατόπεδο των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, εξέλιξη που θα απομόνωνε πλήρως τη Σερβία και που θα αποτελούσε βαρύτατο πλήγμα για τη ρωσική επιρροή στη Νοτιο- ανατολική Ευρώπη.5 Σε κάθε περίπτωση, η σερβοβουλγαρική συμμαχία υπήρξε η αφετηρία της συμμαχικής προσέγγισης των τεσσάρων χριστιανικών κρατών της Βαλκανικής και καταλύτης για την έκρηξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Ρόλο στην ελληνοβουλγαρική προσέγγιση διαδραμάτισε και η Βρετανία. Το Λονδίνο, το οποίο μέχρι το 1910 αντιτίθετο σθεναρά στο σχηματισμό ενός βαλκανικού συνασπισμού δίχως τη συμμετοχή της Πύλης, αναθεώρησε σταδιακά την πολιτική του. Οι Βρετανοί παρέμειναν εξαιρετικά καχύποπτοι έναντι της σερβοβουλγα ρικής συμμαχίας, θεωρώντας την όργανο της Ρωσίας, ωστόσο πλέον θεωρούσαν κι εκείνοι ότι μια βαλκανική συμμαχία θα απέτρεπε περαιτέρω πολιτική και οικονομική διείσδυση των Γερμανών και των Αυστριακών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Προκειμένου να αμβλύνει τον φιλορωσικό προσανατολισμό του νεοσύστατου Βαλκανικού Συνδέσμου και την επιρροή της Πετρούπολης, η Βρετανία εργάστηκε παρασκηνιακά για την προσχώρηση και της Ελλάδας στον Βαλκανικό Σύνδεσμο.6 Πράγματι, η ελληνοβουλγαρική συνθήκη αμυντικής συμμαχίας συνομολογήθηκε στις 29 Μαΐου 1912 στη Σόφια. Ακολούθησαν μυστικές διμερείς προφορικές συνεννοήσεις και συμφωνίες και γραπτές συμβάσεις μεταξύ των τεσσάρων κρατών που απάρτισαν τον Βαλκανικό Σύνδεσμο, δηλαδή τη Βουλγαρία, τη Σερβία, την Ελλάδα και το Μαυροβούνιο. Παράλληλα, οι έξι ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις δεν συντόνισαν έγκαιρα τις προσπάθειές τους για την αποτροπή του πολέμου. Η ίδια 5. D. Dakin, The Diplomacy of the Great Powers and the Balkan States, 1908 -1914, Balkan Studies 3 (1962), 347-348· Θεόδωρος Α. Χριστοδουλίδης, Διπλωματική Ιστορία Τριών Αιώνων, τόμος δεύτερος: Από τη Βιέννη στις Βερσαλλίες 1815-1919, γ΄ έκδοση (Αθήνα: Σιδέρης, 1997), 420. 6. A. Pantev, Britain and Bulgaria, 1879-1915, Southeastern Europe 7/2 (1980), 191-204.

[ 20 ]


η Ρωσία, εμπνευστής και πρωτεργάτης της σερβουλγαρικής συμμαχίας που αποτέλεσε τον πυρήνα του Βαλκανικού Συνδέσμου, έχασε γρήγορα τον έλεγχο των εξελίξεων. Η Ρωσία δεν επιθυμούσε την έκρηξη πολέμου στα Βαλκάνια στη δεδομένη συγκυρία, γι’ αυτό ήταν αντίθετη όχι μόνο στην προσχώρηση της Ελλάδας, αλλά και του Μαυροβουνίου στον κυοφορούμενο βαλκανικό συνασπισμό: οι δύο αυτές χώρες θα καθιστούσαν ενδεχομένως τελείως ανεξέλεγκτο τον Βαλκανικό Σύνδεσμο, ενώ οι αλυτρωτικές τους βλέψεις θα οδηγούσαν πιθανόν σε πόλεμο εναντίον των Οθωμανών.7 Πάντως, ήταν πλέον αργά για τη Ρωσία ή οποιαδήποτε άλλη Μεγάλη Δύναμη να αποτρέψει την έκρηξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Στις 8 Οκτωβρίου 1912 το Μαυροβούνιο κήρυξε πρώτο τον πόλεμο στους Οθωμανούς. Ακολούθησαν η Βουλγαρία και η Σερβία και η Ελλάδα στις 17 Οκτωβρίου. Η προέλαση των Βουλγάρων στις πεδιάδες της ανατολικής Θράκης ως την οχυρωματική γραμμή της Τσατάλτζας και η έκδηλη πρόθεση της βουλγαρικής ηγεσίας να καταλάβει ακόμα και την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά, θορύβησε την Πετρούπολη. Όσο ο κίνδυνος κατάληψης της Πόλης από τους Βουλγάρους δια γραφόταν στον ορίζοντα, οι Ρώσοι διαμορφωτές πολιτικής φλέρταραν με την ιδέα να αναλάβουν δυναμική δράση και να επιλύσουν το ζήτημα του καθεστώτος των Στενών προς όφελος της Ρωσίας. Τελικά, η αποτυχία των Βουλγάρων κατά το δεύτερο μισό του Νοεμβρίου να διασπάσουν την τελευταία οθωμανική γραμμή άμυνας στην Τσατάλτζα απομάκρυνε το ενδεχόμενο άμεσης κατάληψης της Κωνσταντινούπολης.8 Βέβαια και η Ρωσία ήταν ακόμα ανέτοιμη στρατιωτικά για τη διεξαγωγή μιας τέτοιας μεγαλόπνοης αμφίβιας επιχείρησης. Ένας άλλος παράγοντας που εν μέρει αποθάρρυνε τους Ρώσους ήταν οι ενστάσεις που διατύπωσαν οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, αφού φοβούνταν (όπως και οι ίδιοι οι Ρώσοι) ότι μια στρατιωτική ενέργεια 7. Dakin, The Diplomacy of the Great Powers, 347-348· H. Batowski, The Failure of the Balkan Alliance of 1912, Balkan Studies 7/1 (1966), 111-122. 8. S. McMeekin, The Russian Origins of the First World War (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2011), 25-27.

[ 21 ]


της Ρωσίας στον Βόσπορο θα άνοιγε τους ασκούς του Αιόλου: πιθανότατα η Αυστριακοί θα επιζητούσαν με τη σειρά τους εδαφική επέκταση στα δυτικά Βαλκάνια εις βάρος των Μαυροβουνίων και των Σέρβων. Μια τέτοια εξέλιξη θα αποτελούσε τεράστιο πλήγμα για τη ρωσική θέση και το γόητρο στα Βαλκάνια, διότι οι Κεντρικές Δυνάμεις θα παγίωναν την επιρροή τους στην περιοχή. Εν τέλει λοιπόν, για τον Σαζόνωφ προείχε η ανάσχεση της αυστριακής και γερμανικής επιρροής στα Βαλκάνια. Για το λόγο αυτό, το Δεκέμβριο του 1912 η Πετρούπολη υιοθέτησε στάση αναμονής ως προς την τύχη της Κωνσταντινούπολης και των Στενών.9 Η αντισερβική πολιτική της Αυστροουγγαρίας, ο διαφαινόμενος προσεταιρισμός της Βουλγαρίας από τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες μετά την ήττα της στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, καθώς και ο φόβος για οριστική πρόσδεση των Οθωμανών στο γερμανικό άρμα μετά την «υπόθεση Λίμαν φον Σάντερς» και την άφιξη της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής στην Κωνσταντινούπολη, θεωρήθηκαν εξελίξεις ιδιαίτερα βλαπτικές για τα ρωσικά ζωτικά συμφέροντα. Μάλιστα, οι παραπάνω εξελίξεις συνδυάστηκαν και με την επιδείνωση των γερμανορωσικών οικονομικών και εμπορικών σχέσεων. Ιδίως η προοπτική μετατροπής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε γερμανικό προμαχώνα στα Στενά και την Εγγύς Ανατολή θα οδηγούσε σε πλήρη αποκλεισμό της Ρωσίας από τη Μεσόγειο, με ολέθριες στρατηγικές και οικονομικές συνέπειες. Η πανσλαβιστική ιδέα και το όνειρο της κατάκτησης της Πόλης και των Στενών κινδύνευαν να σβήσουν οριστικά.10 Αλλά αυτή τη φορά, σε περίπτωση νέας βαλκανικής κρίσης, η τσαρική Ρωσία ήταν αποφασισμένη να μην υποχωρήσει ενώπιον της Αυστροουγγαρίας και

9. R. Bobroff, Behind the Balkan Wars: Russian Policy toward Bulgaria and the Turkish Straits, 1912-13, The Russian Review 59 (2000), 76-95· G. Zotiades, Russia, the Question of Constantinople and the Straits during the Balkan Wars, Balkan Studies 11/2 (1970), 281-298. 10. H. Kissinger, Διπλωματία (Αθήνα: Λιβάνης, 1995), 240. R. Bobroff, War Accepted but Unsought: Russia’s Growing Militancy and the July Crisis, 1914, στο: Levy και Vasquez (επιμ.), The Outbreak of the First World War, 227-251.

[ 22 ]


της Γερμανίας (όπως στη Βοσνιακή κρίση του 1908/9). Εν ανάγκη, ως έσχατο μέσο πίεσης θα προχωρούσε σε επιστράτευση και θα διακινδύνευε ακόμα και ένοπλη αντιπαράθεση. Πολλώ δε μάλλον που πλέον είχε εξασφαλίσει την αμέριστη συμπαράσταση της γαλλικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας.11 Πράγματι, το Παρίσι, ενθαρρυμένο και από την αποφασιστική υποστήριξη που είχε λάβει από το Λονδίνο κατά την κρίση του Αγαδίρ (δεύτερη Μαροκινή κρίση) κατά το δεύτερο ήμισυ του 1911, καθώς και από –οπωσδήποτε διογκωμένες– εκτιμήσεις για την ταχύτατη στρατιωτική και οικονομική ανασυγκρότηση της τσαρικής Ρωσίας, αποφάσισε να επανερμηνεύσει το casus foederis της γαλλο-ρωσικής συμμαχίας (δηλαδή, τις προϋποθέσεις εκείνες υπό τις οποίες θα ενεργοποιούνταν οι όροι της συμμαχίας). Μέχρι τότε η Γαλλία δεν επιθυμούσε να εμπλακεί σε γενικευμένο πόλεμο για χάρη των ρωσικών συμφερόντων στη Βαλκανική και προσέβλεπε μόνο στην υποστήριξη του ρωσικού κολοσσού ώστε να αναχαιτίσει τυχόν γερμανικές ηγεμονικές επιδιώξεις. Όμως, πλέον η Γαλλία ήταν διατεθειμένη να δεσμευθεί ότι θα συνέδραμε πλήρως τη Ρωσία, ακόμα κι αν οι αντιδράσεις της τελευταίας σε μια αμιγώς βαλκανική κρίση οδηγούσαν σε σύγκρουση με την Αυστροουγγαρία, και, συνεπώς, και με την Γερμανία. Κατά το 1912, το 1913 και βέβαια κατά την κρίση του Ιουλίου του 1914, οι Γάλλοι αξιωματούχοι επανειλημμένα διαβεβαίωσαν τη Ρωσία ότι θα τη συνέδραμαν σε κάθε περίπτωση (δηλαδή, ακόμα κι αν η κρίση κλιμακωνόταν, με εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων, εξαιτίας πρωτοβουλιών και ενεργειών της Ρωσίας, όπως λόγου χάρη την κήρυξη επιστράτευσης εναντίον της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας).12 Έτσι, ήδη το φθινόπωρο του 1912,

11. McMeekin, The Russian Origins, 30-33. 12. Clark, The Sleepwalkers, 293-313· T. Otte, A “Formidable Factor in European Politics”: Views of Russia in 1914, στο: Levy και Vasquez (επιμ.), The Outbreak of the First World War, 87-114. Πρέπει να σημειωθεί, ότι ήδη από το 1892, Ρώσοι αξιωματούχοι που διαπραγματεύονταν τη σύναψη της γαλλο-ρωσικής συμμαχίας και της στρατιωτικής σύμβασης, είχαν εκφράσει την εκτίμηση ότι υπό τις πολιτικοστρατιωτικές περιστάσεις της εποχής, σημασία δεν είχε ποιος θα κήρυττε τον πόλεμο ή θα ξεκινούσε τις εχθροπρα-

[ 23 ]


μεσούντος του Α΄ Βαλκανικού πολέμου, η ρωσική στρατιωτική ηγεσία προχώρησε σε σημαντική ενίσχυση των δυνάμεων της στα σύνορα με την Αυστροουγγαρία, ως έμπρακτο δείγμα αποφασιστικότητας και για να αποτρέψει εισβολή της τελευταίας στη Σερβία.13 Αλλά για ποιό λόγο η Γαλλία ήταν έτοιμη μετά το 1912 να εμπλακεί σε πανευρωπαϊκό πόλεμο σε περίπτωση κλιμάκωσης της ρωσοαυστριακής διαμάχης για τις ζώνες επιρροής στα Βαλκάνια, τη στιγμή που εκεί δεν διακυβεύονταν ζωτικά γαλλικά συμφέροντα; Πρώτα από όλα μετά το 1911 η γαλλική ηγεσία υιοθέτησε μια πιο δυναμική πολιτική, θέτοντας ως προτεραιότητα την αριθμητική αύξηση και τον εκσυγχρονισμό του γαλλικού στρατού, καθώς και την υιοθέτηση μιας πιο «επιθετικής» εξωτερικής πολιτικής. Κύριοι εκφραστές και ταυτόχρονα διαμορφωτές αυτής της «Εθνικιστικής Αναγέννησης» της χώρας, όπως χαρακτηρίστηκε από πολλούς ιστορικούς η περίοδος 1911/121914, υπήρξαν μεταξύ άλλων ο πρωθυπουργός (και από το 1913 πρόεδρος) Πουανκαρέ (Raymond Poincaré), o υπουργός Πολέμου Μιλεράν (Alexandre Millerand) και ο αρχηγός του γαλλικού επιτελείου στρατηγός Ζοφρ (Joseph Joffre). Η σύσφιγξη των δεσμών με τη Ρωσία και τη Βρετανία βελτίωνε όχι μόνο τη στρατηγική θέση της χώρας, αλλά και την αυτοπεποίθηση της ηγεσίας της: ήδη από τις αρχές του 1912, αναγνωριζόταν ότι σε περίπτωση πανευρωπαϊκού πολέμου, κύριο σκοπό και των τριών μελών της Συνεννόησης όφειλε να αποτελεί «η συντριβή της Γερμανίας». Κάτι τέτοιο θα εξυπηρετούσε άμεσα ή έμμεσα τα συμφέροντα και των τριών μελών της Αντάντ.14 Συνάμα, οι Γάλλοι ιθύνοντες σύντομα κατέληξαν στο συμπέρασμα

ξίες, αλλά ποιος θα προέβαινε πρώτος σε επιστράτευση: «Το εγχείρημα συγκέντρωσης δυνάμεων δεν μπορεί να θεωρηθεί πλέον ειρηνική ενέργεια. Αντίθετα, συμβολίζει την αποφασιστικότερη πράξη πολέμου». Βλέπε ενδεικτικά, Kissinger, Διπλωματία, 227. 13. Clark, The Sleepwalkers, 266-267. 14. Ενδεικτικά, βλέπε D. Porch, The March to the Marne: The French Army, 18711914 (Cambridge: Cambridge University Press, 1981), 169-190· R. Doughty, Pyrrhic Victory: French Strategy and Operations in the Great War (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2005), 5, 18-19.

[ 24 ]


ότι ο συσχετισμός ισχύος των Μεγάλων Δυνάμεων που έτεινε να διαμορφωθεί ευνοούσε πλέον τη Γαλλία και τη Ρωσία (ιδίως με την προσθήκη και της Βρετανίας, που φάνταζε ολοένα και πιο πιθανή) έναντι της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας. Όμως, είχε γίνει αντιληπτό ότι η ρωσική υποστήριξη σε μια αμιγώς γαλλογερμανική διαμάχη (όπως είχαν καταδείξει και οι μαροκινές κρίσεις) δεν ήταν δεδομένη. Καθώς από το 1912/1913 η Ρωσία εμφανιζόταν ως ο ισχυρότερος από τους δύο εταίρους της γαλλορωσικής συμμαχίας, η Γαλλία όφειλε να εξασφαλίσει ότι η Ρωσία δεν θα δίσταζε να εισέλθει σε έναν μείζονα ευρωπαϊκό πόλεμο: η τελευταία θα έπραττε κάτι τέτοιο αν ένιωθε ότι διακυβεύονταν ζωτικά ρωσικά συμφέροντα, δηλαδή αν μια κρίση είχε ως αφετηρία τα Βαλκάνια. Μια βαλκανική κρίση θα λειτουργούσε ως θρυαλλίδα του πολέμου αφού η Ρωσία, απολαμβάνοντας πλέον την αμέριστη γαλλική υποστήριξη, θα ήταν αποφασισμένη να προχωρήσει ακόμα και σε ένοπλη ρήξη με την Αυστροουγγαρία, και, ως συνέπεια των όρων της συμμαχίας Βερολίνου-Βιέννης, και με τη Γερμανία. Άλλωστε, το Παρίσι ανησυχούσε ότι σε μερικά έτη η στρατιωτική, οικονομική και βιομηχανική ισχύς της Ρωσίας θα ήταν τόσο ισχυρή, ώστε θα αυτονομείτο πλήρως από τη γαλλική πολιτικοδιπλωματική επιρροή προκειμένου να προωθήσει τη δική της ατζέντα, ερχόμενη ίσως και σε συμβιβασμό με τη Γερμανία και ενδεχομένως εγκαταλείποντας τη Γαλλία.15 Όπως θα δούμε και η Βρετανία διακατεχόταν από παρόμοιο φόβο. Η γαλλική πρωτοβουλία να δώσει ευρύτερη ερμηνεία στο casus foederis της συμμαχίας σημείωσε αρκετή επιτυχία. Ιδίως οι Ρώσοι στρατιωτικοί ηγήτορες πείστηκαν από τους Γάλλους συναδέλφους τους ότι η πρωταρχική απειλή για τη ρωσική ασφάλεια ήταν ο γερμανικός στρατός και αναπροσάρμοσαν αναλόγως τα επιτελικά σχέδιά τους.16 Ωστόσο, στην προσπάθεια τους να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες των Γάλλων συναδέλφων τους, οι Ρώσοι στρατιωτικοί ηγήτορες

15. Clark, The Sleepwalkers, 311-313. Otte, A “formidable factor in European Politics”, 94-95. 16. Clark, The Sleepwalkers, 304-306.

[ 25 ]


δεν κατόρθωσαν να συγκεράσουν τις αντικρουόμενες ιδέες του νέου στρατιωτικού σχεδιασμού τους. Τα επιτελικά τους σχέδια προέβλεπαν την εξαπόλυση ταυτόχρονων επιθετικών ενεργειών εναντίον της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας. Τελικά, με την έκρηξη του πολέμου τον Αύγουστο του 1914, αρχικά κατόρθωσαν να επιτύχουν αριθμητική υπεροχή έναντι τόσο των Γερμανών όσο και των Αυστριακών. Όμως, σε κανένα τομέα δεν συγκέντρωσαν τόσες δυνάμεις και ισχύ πυρός ώστε να επιτύχουν αποφασιστικά αποτελέσματα.17 Παρόμοια ερωτήματα προκύπτουν από την ετοιμότητα της Βρετανίας να εισέλθει σε μια πανευρωπαϊκή σύρραξη που προκλήθηκε τελικά από μια νέα βαλκανική κρίση με αφορμή μια τρομοκρατική ενέργεια. Η δολοφονία του διαδόχου των Αψβούργων Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του από Σέρβους εθνικιστές στο Σαράγεβο στις 28 Ιουνίου 1914 οδήγησε στην ανεξέλεγκτη κλιμάκωση της έντασης ανάμεσα σε Σερβία, Αυστροουγγαρία και Ρωσία και ενεργοποίησε τελικά τις συμμαχίες στην ηπειρωτική Ευρώπη. Είναι σαφές ότι μέχρι τη συνομολόγηση της συμφωνίας του 1907 ανάμεσα στη Βρετανία και τη Ρωσία, η οποία εξομάλυνε τις σχέσεις των δύο παραδοσιακών γεωπολιτικών ανταγωνιστών και συμπλήρωσε την έμμεση σύνδεση της Βρετανίας με τη γαλλορωσική συμμαχία, το Λονδίνο αντιτίθετο πλήρως στην επέκταση της ρωσικής επιρροής στα Βαλκάνια. Επίσης, μέχρι τότε η βρετανική κυβέρνηση αντιτίθετο στην προοπτική διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς τη θεωρούσε μέσο ανάσχεσης της ρωσικής επεκτατικότητας στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή. Ωστόσο, τουλάχιστον από το 1911, όταν η Ιταλία (μέλος της Τριπλής Συμμαχίας Βερολίνου-Βιέννης-Ρώμης) ξεκίνησε τις εχθροπραξίες με τους Οθωμανούς (με τη συγκατάθεση της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας), ήταν εμφανές ότι το Foreign Office είχε εγκαταλείψει οριστικά το δόγμα της διατήρησης της ακεραιότητας της Οθωμανικής

17. B. Menning, War Planning and Initial Operations in the Russian Context, στο: R. Hamilton και H. Herwig (επιμ.), War Planning 1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2010), 120-121.

[ 26 ]


Αυτοκρατορίας.18 Βέβαια, από την άλλη πλευρά, οι Βρετανοί ιθύνοντες δεν επιθυμούσαν και τη διάλυσή της. Αναγνώριζαν ότι υπό τις δεδομένες συγκυρίες η κατάρρευση της οθωμανικής εξουσίας θα οδηγούσε σε αλλαγή του εδαφικού status quo στα Βαλκάνια και στην κλιμάκωση του ανταγωνισμού των ηπειρωτικών Μεγάλων Δυνάμεων, με πιθανές ολέθριες συνέπειες για την ειρήνη στην Ευρώπη. Παράλληλα, μετά τη δραματική αλλαγή του εδαφικού status quo, η βρετανική κυβέρνηση προσπάθησε να διατηρήσει μια ισορροπία στην επιρροή των Μεγάλων Δυνάμεων στη Βαλκανική. Σε κάθε περίπτωση, κατά τα έτη πριν την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τα ζωτικά βρετανικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εντοπίζονταν κυρίως στην περιοχή του Περσικού Κόλπου και της Μεσοποταμίας, και όχι στα Βαλκάνια. Γι’ αυτό και ως αμεσότερη απειλή πρόβαλλε η Γερμανία, η οποία συνεχώς ενίσχυε την οικονομική και πολιτική της επιρροή στην οθωμανική Πύλη, παρά η Ρωσία.19 Ταυτόχρονα, ίσχυε και το αντίστροφο, αφού στην Πετρούπολη είχε επικρατήσει η αντίληψη ότι ο γερμανικός παράγοντας είχε καταστεί πιο άμεση και θανάσιμη απειλή για τα ρωσικά συμφέροντα, σε σχέση με τον βρετανικό.20 18. Clark, The Sleepwalkers, 250. Εδώ πρέπει να κάνουμε μια επισήμανση και διευκρίνιση. Στην περίοδο 1875-1910, η Βρετανία ήταν μεν διατεθειμένη να ανεχθεί περιορισμένες εδαφικές απώλειες της Πύλης, με την προϋπόθεση ότι θα τηρούνταν η γενικότερη ισορροπία και θα ωφελούνταν άμεσα και η Βρετανική Αυτοκρατορία (όπως με την πρόσκτηση της Κύπρου το 1878 και της Αιγύπτου το 1882)· ταυτόχρονα όμως ήταν εξίσου αποφασισμένη να αποτρέψει την κατάρρευση της οθωμανικής ισχύος προς όφελος ιδίως της Ρωσίας. Αντίθετα, κατά την περίοδο αμέσως πριν την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το Λονδίνο ουδόλως αντιτάχθηκε σε μείζονες εδαφικές απώλειες των Οθωμανών. 19. M. Kent, Britain and the End of the Ottoman Empire, 1900-1923, στο: Marian Kent (επιμ.), The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, 2nd edition (London: Frank Cass, 1996), 165-184. 20. Bobroff, War Accepted but Unsought, 227. Βέβαια, η κατάσταση ήταν πολύ περισσότερο περίπλοκη και ρευστή. Μέχρι την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Βρετανοί διατηρούσαν ναυτική αποστολή που εκπαίδευε και αναδιοργάνωνε το οθωμανικό ναυτικό. Στη Βρετανία επίσης κατασκευάζονταν για λογαριασμό της Πύλης δύο υπερ-θωρηκτά τύπου Dreadnought. Η επικείμενη παραλαβή τους, σε συνδυασμό

[ 27 ]


Έτσι, παρότι η βρετανική καχυποψία έναντι των ρωσικών στόχων δεν είχε εκλείψει (αντιθέτως, στο διάστημα 1912-14 αναβίωνε),21 ωστόσο ήταν φανερό ότι στις παραμονές του Μεγάλου Πολέμου η βρετανική στρατηγική καθορίστηκε, μεταξύ άλλων, και από τους εξής παράγοντες: πρώτον, στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής η Βρετανία δεν βρισκόταν πλέον αντιμέτωπη μόνο με τις ρωσικές βλέψεις, αλλά και με την κλιμακούμενη πίεση του ευρύτερου γερμανικού παράγοντα (της Αυστροουγγαρίας, και, κυρίως, της Γερμανίας)· δεύτερον, η Βρετανία δεν είχε πια τη δυνατότητα να εξισορροπήσει μόνη την επέκταση είτε της γερμανικής, είτε της ρωσικής επιρροής: όφειλε να το πράξει μέσω συμμαχιών. Δηλαδή, αναχαιτίζοντας, μαζί με τη Γαλλία και τη Ρωσία, την επέκταση της γερμανικής επιρροής, και μετριάζοντας τους ρωσικούς στόχους μέσω της συνεργασίας Λονδίνου-Πετρούπολης. Τρίτον, μετά την αποτυχία της επεκτατικής πολιτικής της τσαρικής Ρωσίας στην Άπω Ανατολή, τα Βαλκάνια και τα Στενά αποτελούσαν τη μοναδική γεωγραφική περιοχή όπου μπορούσε να διοχετεύσει την ιμπεριαλιστική της ορμή και να επεκτείνει την επιρροή της. Η εστίαση της ρωσικής προσοχής στα Βαλκάνια συνέφερε τη Βρετανία· ενδεχόμενη στροφή της Ρωσίας προς τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία θα απειλούσε ζωτικά βρετανικά συμφέροντα, ή αυτοκρατορικές κτήσεις. Άλλωστε, το 1913-1914 οι περισσότεροι Βρετανοί αξιωματούχοι είχαν κι εκείνοι (όπως άλλωστε η πλειοψηφία των Ευρωπαίων συναδέλφων τους) παρασυρθεί από εσφαλμένες εκτιμήσεις που μεγαλοποιούσαν τη ρωσική στρατιωτική, οικονομική και βιομηχανική ισχύ. Έκριναν συνεπώς ότι ήταν ασφαλέστερο να συνεχίσουν την πολιτική συνεργασία με την Πετρούπολη, έστω κι αν αυτό συνεπαγόταν τη σιωπηλή (και μετά το 1914 και την επίσημη) αποδοχή των ρωσικών στόχων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.22 με αγορές άλλων πλοίων που είχαν δρομολογηθεί, θα άλλαζαν δραματικά υπέρ των Οθωμανών την ισορροπία όχι μόνο στο Αιγαίο, αλλά και στη Μαύρη Θάλασσα. 21. T.G. Otte, The Foreign Office Mind: The Making of British Foreign Policy, 18651914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2011) 369-370, 373. 22. Otte, The Foreign Office Mind, 376-380· Clark, The Sleepwalkers, 322-324.

[ 28 ]


Σε κάθε περίπτωση, η ιεραρχία ιδίως του Foreign Office ήταν αποφασισμένη να μην αφήσει τη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες (ιδίως το πιο ευάλωτο Βέλγιο) αβοήθητες απέναντι στη Γερμανία σε περίπτωση ευρωπαϊκού πολέμου. Η κυριαρχία μιας Μεγάλης Δύναμης -δηλαδή της Γερμανίας- στην ηπειρωτική Ευρώπη ήταν εξέλιξη ιδιαίτερα βλαπτική για τα βρετανικά συμφέροντα και δεν μπορούσε να γίνει ανεκτή από το Λονδίνο. Μάλιστα, ήδη από το 1912, όταν η Γαλλία υπό τη νέα πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της υιοθέτησε πιο δυναμική πολιτική και σύσφιγξε περαιτέρω τους δεσμούς της με τη Ρωσία, Βρετανοί ιθύνοντες αναγνώριζαν ότι το επιτιθέμενο μέρος σε μια μελλοντική σύγκρουση δεν θα ήταν απαραίτητα οι Κεντρικές Δυνάμεις· ή ότι η επιτιθέμενη Δύναμη δεν θα ήταν απαραίτητα και αυτή που θα είχε προκαλέσει τον πόλεμο. Έστω κι έτσι, ήδη από τα τέλη του 1912 το Foreign Office (έστω και όχι το σύνολο της βρετανικής κυβέρνησης) είχε ουσιαστικά αναγνωρίσει ότι η Βρετανία δεν θα μπορούσε να μείνει ουδέτερη σε περίπτωση έκρηξης πολέμου μεταξύ των Κεντρικών Δυνάμεων και της γαλλο-ρωσικής συμμαχίας. Και βέβαια, μετά την έκρηξη των Βαλκανικών Πολέμων και της τελικής τους τροπής, ήταν σαφές ότι ένας τέτοιος πόλεμος πιθανότατα θα ξεσπούσε εξαιτίας μιας βαλκανικής κρίσης.23 Οι Βρετανοί ιθύνοντες, με πρωτεργάτη τον υπουργό Εξωτερικών Γκρέυ (Sir Edward Gray) ανέλαβαν την πρωτοβουλία των κινήσεων το Δεκέμβριο του 1912 προκειμένου να συνομολογηθεί ειρήνη στα Βαλκάνια και να αποτραπεί η διάχυση της κρίσης. Ταυτόχρονα όμως, προέβησαν σε βαρυσήμαντη διπλωματική κίνηση. Στις 3 και 4 Δεκεμβρίου, πρώτα ο υπουργός Δικαιοσύνης (και μέχρι πρότινος Πολέμου), Χάλντεην (Richard Haldane), και μετά ο Γκρέυ, επέδωσαν διάβημα στο γερμανό πρεσβευτή στο Λονδίνο, Λιχνόβσκι (Max von Lichnovsky). Οι δύο βρετανοί υπουργοί τόνισαν στον Λιχνόβσκι ότι σε περίπτωση νέας κρίσης στις σχέσεις Αυστροουγγαρίας-Ρωσίας, η δεύτερη δεν θα υποχωρούσε ξανά, όπως συνέβη το 1908-9 μετά τις απειλές της Γερμα23. K. Wilson, The Policy of the Entente: Essays on the Determinants of British Fo reign Policy 1904-1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 1985), 96-98.

[ 29 ]


νίας. Σε περίπτωση κλιμάκωσης της κρίσης και έκρηξης πολέμου μεταξύ Κεντρικών Δυνάμεων από τη μια και Ρωσίας και Γαλλίας από την άλλη, «κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει ποιες άλλες εξελίξεις θα ακολουθούσαν». Ήταν ένα σαφές μήνυμα της βρετανικής ηγεσίας προς τη Γερμανία ότι σε περίπτωση γαλλογερμανικού πολέμου, το Λονδίνο δεν θα μπορούσε να επιτρέψει τη συντριβή της Γαλλίας και συνακόλουθα τη γερμανική κυριαρχία στην ηπειρωτική Ευρώπη.24 Τη βρετανική παρέμβαση προκάλεσε ο λόγος που εκφώνησε στις 2 Δεκεμβρίου στο Ράιχσταγκ ο γερμανός καγκελάριος Μπέτμαν-Χόλβεγκ (Theobald von Bethmann-Hollweg). Εκείνος διακήρυξε ότι, σε περίπτωση που η Αυστροουγγαρία, προωθώντας τα συμφέροντά της στα Βαλκάνια, δεχόταν επίθεση από τρίτο μέρος (δηλαδή τη Ρωσία) και κινδύνευε η ύπαρξή της, «εμείς, πιστοί στις συμβατικές μας υποχρεώσεις, θα βαδίσουμε με αποφασιστικότητα στο πλευρό τους και θα πολεμήσουμε για να διατηρήσουμε τη θέση μας στην Ευρώπη και για να υπερασπίσουμε τη δική μας ασφάλεια και το μέλλον μας». Ιδίως δεδομένης της συγκυρίας και της συνεχιζόμενης έντασης ανάμεσα σε Βιέννη και Πετρούπολη, η παραπάνω δήλωση θεωρήθηκε ότι ρίχνει λάδι στη φωτιά και ανησύχησε ιδιαίτερα τη βρετανική ηγεσία. Πέραν όμως αυτού, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το βρετανικό διάβημα προς τη Γερμανία προκλήθηκε και από έναν άλλο φόβο του Λονδίνου: ότι σε περίπτωση ευθείας αντιπαράθεσης Αυστροουγγαρίας και Ρωσίας με αφορμή το διεθνή προσανατολισμό και τη θέση της Σερβίας, η Γερμανία όχι μόνο θα στήριζε αποφασιστικά την Αυστροουγγαρία, αλλά ότι θα επιδίωκε την αποχώρηση της Ρωσίας από την Αντάντ, είτε μέσω ανταλλαγμάτων, είτε μέσω εκφοβισμού. Μια τέτοια εξέλιξη πιθανόν θα οδηγούσε και σε αναβίωση του «Δεσμού των Τριών Αυτοκρατόρων» (“Dreikaiserbund” – Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Ρωσίας) και θα αποτελούσε πλήρη ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων στην ηπειρωτική Ευρώπη και γενικότερα στην Ευρασία.25

24. K. Wilson, The British Démarche of 3 and 4 December 1912: H. A. Gwynne’s Note on Britain, Russia and the First Balkan War, SEER 62/4 (1984), 552-559. 25. Wilson, The British Démarche, 552-559· Clark, The Sleepwalkers, 324.

[ 30 ]


Πάντως, καθ’ όλη τη διάρκεια του χειμώνα του 1912-13 ο Γκρέυ κατέβαλλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να συναφθεί ειρήνη στα Βαλκάνια και να χαραχθούν τα νέα σύνορα με όρους αποδεκτούς από όλες τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ενώ η γερμανική διπλωματία ήταν απρόθυμη να πιέσει την Αυστροουγγαρία σε ζητήματα όπως η τύχη του Σκούταρι (Σκόδρα) και η τύχη της μετέπειτα βόρειας Αλβανίας, η Ρωσία σχεδόν εξαρχής διαδραμάτισε πολύ θετικότερο ρόλο στον περιορισμό και τελικά στην επίλυση της εν λόγω κρίσης. Οι επικεφαλής της βρετανικής διπλωματίας κατανόησαν ότι υπήρχαν σαφή όρια στη δυνατότητα συνεργασίας με τη Γερμανία για την προώθηση της σταθερότητας στα Βαλκάνια και γενικότερα στην Ευρώπη. Η απροθυμία της Γερμανίας να εκμαιεύσει νέες υποχωρήσεις της Αυστροουγγαρίας, φοβούμενη τη διάλυση του άξονα Βερολίνου-Βιέννης, έβαλε ουσιαστικά τέλος στην απόπειρα του Βερολίνου να υπονομεύσει τις σχέσεις της Βρετανίας με τη Γαλλία και τη Ρωσία.26 Στις παραμονές της έκρηξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το φάσμα της απομόνωσης στοίχειωνε την πολιτική και υπηρεσιακή ηγεσία του Foreign Office, αλλά και άλλους βρετανούς αξιωματούχους. Ποιά θα ήταν η θέση της Βρετανίας αν η Ρωσία, απογοητευμένη από την έλλειψη επαρκούς στήριξης εκ μέρους της Βρετανίας για τη βαλκανική της πολιτική, επιδίωκε να έρθει σε συνεννόηση και συμβιβασμό με τη Γερμανία; Σε μια τέτοια περίπτωση το Λονδίνο θα ήταν υποχρεωμένο να αντιμετωπίσει σε πολλαπλά μέτωπα (ναυτικό, εμπορικό/οικονομικό, αποικιακό) τον κλιμακούμενο ανταγωνισμό τόσο του Βερολίνου, όσο και της Πετρούπολης. Επίσης, τουλάχιστον σύμφωνα με σημαντική μερίδα βρετανών ιθυνόντων, η ουδετερότητα σε περίπτωση πανευρωπαϊκού πολέμου, θα 26. Δ. Χουρχούλης, Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και η διαμόρφωση των ευρωπαϊκών συσχετισμών: Το τρίγωνο Λονδίνου-Βερολίνου-Πετρούπολης και οι ανακατατάξεις στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, στο: ΓΕΣ/ΔΙΣ, 100 χρόνια από τη διεξαγωγή των Βαλκανικών Πολέμων: Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα: ΓΕΣ/ΔΙΣ, 2013), 411430· R. J. Crampton, The Balkans as a Factor in German Foreign Policy, 1912-1914, SEER LV/3 (1977), 370-390.

[ 31 ]


έθετε μεταπολεμικά – και ανεξαρτήτως της έκβασης του πολέμου – σε μείζονα κίνδυνο την ασφάλεια της Βρετανίας και τη θέση της στον κόσμο. Χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις του βοηθού υφυπουργού Εξωτερικών Κρόου (Sir Eyre Crowe), που υπήρξε θιασώτης μιας δυναμικής πολιτικής έναντι της Γερμανίας. Μερικές ημέρες πριν την έκρηξη του πολέμου διαπίστωνε ότι: «Αν ξεσπάσει ο πόλεμος, και η Αγγλία [sic] παραμείνει αμέτοχη, θα συμβούν ένα από τα δύο πράγματα: α) Είτε θα επικρατήσουν η Γερμανία και η Αυστρία, θα συντρίψουν τη Γαλλία και θα ταπεινώσουν τη Ρωσία. Ποια θα είναι τότε η [διεθνής] θέση μιας Αγγλίας δίχως φίλους; β) Είτε θα επικρατήσουν η Γαλλία και η Ρωσία. Ποια θα είναι τότε η πολιτική τους έναντι της Αγγλίας; Τι θα γίνει με την Ινδία και τη Μεσόγειο;». Την απάντηση είχε δώσει ο προϊστάμενός του, μόνιμος υφυπουργός Εξωτερικών Νίκολσον (Sir Arthur Nicolson), ο οποίος είχε προβεί στην εκτίμηση ότι «είναι πολύ πιο επιζήμιο να έχουμε μια εχθρική Γαλλία και μια εχθρική Ρωσία, παρά μια εχθρική Γερμανία».27 Δεδομένου ότι η πλειοψηφία του υπουργικού συμβουλίου παρέμενε προσηλωμένη στην ουδετερότητα, η βρετανική κυβέρνηση ήταν εγκλωβισμένη μέχρι την τελευταία στιγμή στις εσωτερικές της αντιφάσεις.28 Την τελευταία βδομάδα του Ιουλίου του 1914 κορυφώθηκε η κρίση ανάμεσα στην Αυστροουγγαρία και τη Σερβία και τη Ρωσία. Όμως ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών δίστασε να αναλάβει εγκαίρως μεσολαβητικό ρόλο, αλλά και να προειδοποιήσει το Βερολίνο και τη Βιέννη για τη βρετανική στάση σε περίπτωση γενικής ανάφλεξης.29 Λίγες μέρες μετά την επίδοση του αυστριακού τελεσιγράφου στο Βελιγράδι ακολούθησε η κήρυξη πολέμου της Αυστροουγγαρίας στη Σερβία. Όταν η Ρωσία έλαβε στρατιωτικά μέτρα και κήρυξε μερική – και έπειτα γενική – επιστράτευση εναντίον και της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας, ο κύβος είχε ριφθεί. Οι αντιφατικές και εν πολλοίς 27. Τα αποσπάσματα παρατίθενται στο Clark, The Sleepwalkers, σελίδες 546-547 και 324 αντίστοιχα. 28. Wilson, The Policy of the Entente, 135-136. 29. Kissinger, Διπλωματία, 238-239.

[ 32 ]


ανεδαφικές πρωτοβουλίες του βρετανού υπουργού Εξωτερικών Γκρέυ και συνεργατών του καταδεικνύουν ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν επιθυμούσε την έκρηξη πανευρωπαϊκού πολέμου και την εμπλοκή της Βρετανίας στη σύρραξη. Ιδίως από τη στιγμή που η κρίση είχε προκληθεί στα Βαλκάνια, όπου δεν διακυβεύονταν ζωτικά συμφέροντα ούτε της Βρετανίας ούτε της Γαλλίας.30 Εξίσου αληθές ήταν όμως ότι, σε τελική ανάλυση, τα ευρύτερα συμφέροντα της χώρας και οι άτυπες υποχρεώσεις της υπαγόρευσαν τη συμπαράταξή της με τη Γαλλία και τη Ρωσία. Έτσι, μετά τη Γαλλία και η Βρετανία θα έμπαινε στη δίνη ενός παγκόσμιου πολέμου προκειμένου να υποστηρίξει τους συμμάχους της σε μια σύρραξη που είχε ως αφετηρία τα Βαλκάνια. Ο πόλεμος και το ευρύτερο θέατρο επιχειρήσεων στη νοτιοανατολική Ευρώπη, 1914-1915: μια χαμένη ευκαιρία για την Αντάντ; Κατά την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την έναρξη των επιχειρήσεων, το βαλκανικό θέατρο επιχειρήσεων εύλογα θεωρήθηκε από όλους του εμπολέμους (εκτός βέβαια από την ίδια τη Σερβία) ότι είχε ήσσονα σημασία σε σχέση με το Δυτικό και το Ανατολικό μέτωπο. Εκεί έλαβαν χώρα γιγαντιαίες συγκρούσεις ανάμεσα στις δυνάμεις των Κεντρικών Δυνάμεων και της Αντάντ και όπου αναμένονταν γρήγορες και αποφασιστικές νίκες που θα έκριναν τον πόλεμο.31 Ακόμα και η Αυστροουγγαρία άργησε να κινηθεί εναντίον της Σερβίας, δίνοντας προτεραιότητα στο ξεκαθάρισμα των λογαριασμών της με τη Ρωσία. Όμως σχεδόν όλα τα προπολεμικά σχέδια των εμπολέμων γρήγορα κατέληξαν σε αποτυχία. Έτσι, σε λιγότερο από δύο μήνες, στη Δύση ο γερμανικός στρατός, παρά την κατάληψη του Βελγίου, του Λουξεμβούργου και μέρους της γαλλικής επικράτειας στα βορειοδυτικά, είχε αποτύχει να εξουδετερώσει το γαλλικό στρατό και κατά συνέπεια τη Γαλλία· το αντίστοιχο γαλλικό σχέδιο επίθεσης στην Αλσατία-Λωρ-

30. Clark, The Sleepwalkers, 529-537. 31. M. Radojević και L. Dimić, Serbia in the Great War 1914-1918 (Belgrade: Srpska književna zadruga, 2014), 144.

[ 33 ]


ραίνη είχε επίσης αποτύχει, συνεπώς οι αγγλογαλλικές και οι γερμανικές δυνάμεις προετοιμάστηκαν για έναν μακροχρόνιο πόλεμο φθοράς. Στην Ανατολή, αντίστοιχα, ο ρωσικός στρατός γνώρισε δεινή ήττα από τους Γερμανούς στο Τάννενμπεργκ και έτσι ουδέποτε απείλησε το Βερολίνο, ενώ οι Αυστριακοί απέτυχαν παταγωδώς να καθυποτάξουν τη Σερβία. Μοναδική εξαίρεση στην αποτυχημένη εκτέλεση των επιτελικών σχεδίων των εμπολέμων υπήρξε η προέλαση των ρωσικών δυνάμεων στο έδαφος της Αυστροουγγαρίας, στην αυστριακή Πολωνία.32 Έτσι, μετά το πρώτο τρίμηνο του πολέμου κατέστη φανερό ότι τα προπολεμικά σχέδια, τα οποία βασίζονταν στην επίτευξη μεγάλων νικών μέσω επιχειρήσεων ελιγμού και περικύκλωσης που θα οδηγούσαν στη γρήγορη εκμηδένιση του αντιπάλου, είχαν αποτύχει. Οι εμπόλεμοι προσαρμόστηκαν στην ανάγκη εξουθένωσης του αντίπαλου συνασπισμού και της αναζήτησης επιπλέον συμμάχων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αναβαθμίστηκε η σημασία των Βαλκανίων και για τους δύο συνασπισμούς: τόσο η Αντάντ όσο και οι Κεντρικές Δυνάμεις έπρεπε να εκμεταλλευθούν κάθε δυνατότητα για την ανεύρεση νέων συμμάχων ή έστω την αποτροπή ένταξης των κρατών της περιοχής στον αντίπαλο συνασπισμό. Ως προς την Τριπλή Συνεννόηση, τα πράγματα εξαρχής ήταν εξαιρετικά περίπλοκα. Ενώ η Σερβία ουσιαστικά ήταν σύμμαχο κράτος και μαχόταν εναντίον της Αυστροουγγαρίας για την επιβίωσή της, η Βρετανία, η Γαλλία, και ακόμα και η προστάτιδά της Ρωσία, αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν επισήμως τη Σερβία ως σύμμαχο με εκείνες κράτος. Επίσης, εξαιτίας των αναγκών στα άλλα μέτωπα επιχειρήσεων αλλά και λόγω αμοιβαίας καχυποψίας, το Λονδίνο, το Παρίσι και η Πετρούπολη δεν απέστειλαν στρατιωτικές δυνάμεις στη Σερβία. Παράλληλα, δεν απέστειλαν ούτε υλική βοήθεια (π.χ., όπλα, πυρομαχικά και εφόδια), αφού και οι ίδιες αντιμετώπιζαν οξύτατες ελλείψεις. Η μόνη απτή 32. Για λεπτομερή ανάλυση των προπολεμικών στρατιωτικών σχεδιασμών των Μεγάλων Δυνάμεων πριν τον πόλεμο, και την εφαρμογή τους κατά τις πρώτες εβδομάδες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, βλέπε ενδεικτικά R. Hamilton και H. Herwig (επιμ.), War Planning 1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2010).

[ 34 ]


βοήθεια υπήρξε η παροχή από τη Γαλλία έκτακτης οικονομικής βοήθειας με τη μορφή δανείου ύψους 100 εκατομμυρίων φράγκων.33 Σχεδόν αμέσως οι δυνάμεις της Τριπλής Συνεννόησης προσανατολίστηκαν στη δημιουργία μιας ευρύτερης βαλκανικής σύμπηξης που θα αναλάμβανε να βοηθήσει τη Σερβία και να καθηλώσει όσο το δυνατό περισσότερες αυστρογερμανικές δυνάμεις. Προσπάθησαν λοιπόν να προσεταιριστούν την Ελλάδα, τη Ρουμανία, και, κυρίως, τη Βουλγαρία. Μάλιστα, ιδίως η Ρωσία έθετε ως προτεραιότητα την προσχώρηση της Βουλγαρίας στο στρατόπεδο της Αντάντ, μέσω παροχής σημαντικών εδαφικών ανταλλαγμάτων όχι μόνο από τη Σερβία, αλλά και την Ελλάδα και τη Ρουμανία. Αντίθετα, η Πετρούπολη τουλάχιστον μέχρι το καλοκαίρι του 1915 εμφανιζόταν αρνητική σε ενδεχόμενη συμμετοχή της Ελλάδας και της Ρουμανίας στον πόλεμο. Έτσι, οι προτάσεις που διατύπωσε ο έλληνας πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος ήδη από τον Αύγουστο του 1914 για συγκρότηση ενός φιλο-ανταντικού βαλκανικού συνασπισμού, ή και για έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο αν η χώρα γινόταν δεκτή ως σύμμαχος από την Αντάντ, δεν βρήκαν ευήκοα ώτα σε Λονδίνο, Παρίσι και, κυρίως, στην Πετρούπολη.34 Στον ευρύτερο χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής, οι Κεντρικές Δυνάμεις κατάφεραν να εξασφαλίσουν την ενεργή συμπαράταξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.35 Μετά τη διαφυγή των, καταδιωκόμενων από το βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό, γερμανικών πολεμικών πλοίων Goeben και Breslau στα Στενά και την ενσωμάτωσή τους στο οθωμανικό ναυτικό, το τελευταίο αύξησε σημαντικά την ισχύ του έναντι του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Η προσβολή της Κωνσταντινούπολης και του Βοσπόρου από τις

33. Radojevic και Dimic, Serbia in the Great War, 144-146. 34. Γ. Λεονταρίτης, Η κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η ουδετερότητα της Ελλάδος, στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ: Νεώτερος Ελληνισμός από 1913 ως 1941 (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1978), 15-18· ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία της Συμμετοχής του Ελληνικού Στρατού στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (Αθήνα: ΔΙΣ, 1993), 15. 35. Βλέπε ενδεικτικά, M. Aksakal, The Ottoman Road to War in 1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2008).

[ 35 ]


ρωσικές ναυτικές δυνάμεις κατέστη εξαιρετικά δυσχερής· αντίθετα, τα ρωσικά λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα ήταν ευπρόσβλητα σε ναυτικές επιδρομές, ενώ η ρωσική οικονομία θα δεχόταν βαρύτατο πλήγμα αν οι Οθωμανοί έκλειναν πλήρως τα Στενά. Παρότι λοιπόν ο οθωμανικός στρατός θεωρείτο αμελητέα ποσότητα και ανίκανος να αποτελέσει σοβαρή απειλή για την ήδη εμπόλεμη Ρωσία, η Πετρούπολη έκρινε ότι, σε πρώτη φάση, έπρεπε να διασφαλιστεί η ευμενής ουδετερότητα της Πύλης. Ωστόσο, οι μάλλον ανειλικρινείς προτάσεις του Ενβέρ πασά για σύναψη συμμαχίας ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Ρωσία (και εν τέλει την Αντάντ συνολικά), απορρίφθηκαν από τον Σαζόνωφ. Σύμφωνα με τις προτάσεις εκείνες, οι Σύμμαχοι θα πίεζαν την Ελλάδα και τη Βουλγαρία να παραχωρήσουν αντίστοιχα τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου και τη Δ. Θράκη στην Πύλη· ταυτόχρονα, με μια σειρά παραχωρήσεων στα άλλα βαλκανικά κράτη, θα επιδιω κόταν ο σχηματισμός ενός ενιαίου μπλοκ που θα κρατούσε ευμενή ουδετερότητα έναντι της Αντάντ και θα απομόνωνε τις Κεντρικές Δυνάμεις. Όμως, τελικά η Ρωσία, καθώς και η Βρετανία και η Γαλλία, υπέβαλαν προφορικές προτάσεις στις 19 Αυγούστου 1914 (επαναλήφθηκαν και γραπτώς στις 28 Αυγούστου) για διατήρηση της οθωμανικής ουδετερότητας με μόνη σαφή υπόσχεση τη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της Αυτοκρατορίας.36 Τελικά, κατόπιν ισχυρότατων γερμανικών πιέσεων που περιλάμβαναν απειλές για παύση της οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας, η Πύλη κινήθηκε σταδιακά προς την εγκατάλειψη της ουδετερότητας.

36. Aksakal, The Ottoman Road to War, 127-131. Σύμφωνα με τις οθωμανικές προτάσεις, η Ελλάδα και η Βουλγαρία θα μπορούσαν σαν αντάλλαγμα να λάβουν τη Βόρειο Ήπειρο και τη σερβική Μακεδονία αντίστοιχα, και η Σερβία να αποζημιωθεί μεταπολεμικά με την παραχώρηση της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Η Πύλη ζητούσε ακόμα εγγύηση της εδαφικής της ακεραιότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου αλλά και μεταπολεμικά. Ασχέτως των κινήσεων τακτικής, δεν πρέπει ταυτόχρονα να λησμονείται ότι μια νέα ρωσοτουρκική σύγκρουση ήταν θέμα χρόνου, δεδομένων των ρωσικών σχεδίων για υπαγωγή της Κωνσταντινούπολης και των Στενών σε ρωσικό έλεγχο. Βλέπε σχετικά το έργο του McMeekin, The Russian Origins.

[ 36 ]


Στα μέσα Σεπτεμβρίου 1914 η οθωμανική κυβέρνηση έκλεισε τα Στενά, διακόπτοντας τη συντομότερη οδό επικοινωνίας της Ρωσίας με τους δυτικούς συμμάχους και τη ροή πολεμικού υλικού που ήταν τόσο ζωτικό για τη συνέχιση της ρωσικής πολεμικής προσπάθειας. Στις 29 και 30 Οκτωβρίου 1914, o οθωμανικός στόλος, που περιλάμβανε τα πολεμικά Goeben και Breslau (που είχαν μετονομαστεί σε Yavuz Sultan Selim και Midilli) και που διοικείτο από το γερμανό ναύαρχο Σουχόν (Wilhelm Souchon), βομβάρδισε τα λιμάνια του Νοβοροσίσκ, της Σεβαστούπολης και της Οδησσού στη Μαύρη Θάλασσα και επιτέθηκε σε ρωσικά πλοία. Η απόφαση είχε ληφθεί από τον υπουργό πολέμου, de facto ανώτατο διοικητή του στρατού και ισχυρό άνδρα των Νεότουρκων, Ενβέρ πασά, και η καταδρομική αυτή ενέργεια αποσκοπούσε στο να προκληθεί οριστική ρήξη στις σχέσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την Αντάντ. Πράγματι, στις 2 Νοεμβρίου η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Πύλης. Τρεις ημέρες αργότερα, ακολούθησαν η Βρετανία και η Γαλλία.37 Παρά την προσχώρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών το φθινόπωρο του 1914, ήταν σαφές ότι στο τέλος του 1914 ο συσχετισμός ισχύος φαινόταν να ευνοεί το στρατόπεδο της Αντάντ. Στο Δυτικό μέτωπο (το σημαντικότερο θέατρο επιχειρήσεων του πολέμου) είχε ήδη επέλθει αδιέξοδο, αλλά στο Ανατολικό μέτωπο και στα Βαλκάνια η κατάσταση ήταν πολύ περισσότερο ρευστή: παρότι ο ρωσικός στρατός είχε αποτύχει ενώπιον ασθενέστερων γερμανικών δυνάμεων, κατάφερε ισχυρά πλήγματα εναντίον του αυστροουγγρικού στρατού.38 Επίσης, οι Αυστριακοί είχαν υποστεί σειρά ταπεινωτικών ηττών και από τους Σέρβους, καθώς η εισβολή του αυστροουγγρικού στρατού στη Σερβία (είχε ξεκινήσει μόλις στις 12 Αυγούστου 1914)

37. Aksakal, The Ottoman Road to War, 178-186 · Α. Bodger, Russia and the End of the Ottoman Empire στο: Marian Kent (επιμ.), The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, 73-105. 38. D. Stevenson, 1914-1918: The History of the First World War (London: Penguin Books, 2004), 99-100· M. Neiberg, Fighting the Great War: A Global History (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2005), 60-64.

[ 37 ]


απέτυχε οικτρά. Απεναντίας, ο σερβικός στρατός απώθησε πλήρως τους εισβολείς και μετέφερε προσωρινά τον πόλεμο στα αυστροουγγρικά εδάφη.39 Έτσι, η πολυεθνική αυτοκρατορία τους, που ήδη ήταν πριν την έναρξη του πολέμου η ασθενέστερη ευρωπαϊκή Μεγάλη Δύναμη (μαζί με την Ιταλία), κλονίστηκε σε σημαντικό βαθμό. Στα τέλη του 1914 οι συνολικές απώλειές τους έφτασαν περίπου το ένα εκατομμύριο άντρες. Εν αντιθέσει με τις υπόλοιπες ηπειρωτικές Μεγάλες Δυνάμεις, η Αυστροουγγαρία δεν είχε ήδη εκπαιδευμένους εφέδρους ώστε να αναπληρώσει άμεσα αυτές τις απώλειες. Μέχρι τις ρωσικές επαναστάσεις του 1917 κατέστη ο αδύναμος κρίκος μεταξύ των εμπολέμων, και μέχρι το Σεπτέμβριο του 1918 (όταν η Βουλγαρία ζήτησε ανακωχή) ο αδύναμος κρίκος στο στρατόπεδο των Κεντρικών Δυνάμεων.40 Το πρώτο τετράμηνο του 1915 η γεωστρατηγική θέση της Αυστροουγγαρίας (και κατά συνέπεια, σε σημαντικό βαθμό, και της Γερμανίας), επιδεινώθηκε περαιτέρω. Στο αμιγώς στρατιωτικό πεδίο, μια αυστροουγγρική αντεπίθεση που εκδηλώθηκε τον Ιανουάριο και το Φεβρου άριο του 1915 διαμέσου των Καρπαθίων, προκειμένου να απωθήσει τους Ρώσους από τη Γαλικία (αυστριακή Πολωνία) εξελίχθηκε σε στρατιωτική καταστροφή. Έπειτα, το Μάρτιο του 1915 ο αυστροουγγρικός στρατός υπέστη νέα δεινή ήττα από τους Ρώσους στην πόλη-φρούριο του Przemsyl (στην αυστριακή Πολωνία) και υποχώρησε περαιτέρω, υφιστάμενος μεγάλες απώλειες.41 Γενικότερα στο Ανατολικό μέτωπο, η πλάστιγγα φαινόταν να γέρνει προς το στρατόπεδο της Αντάντ: παρά τη μεταφορά γερμανικών ενισχύσεων, κατά τους πρώτους μήνες του 1915 η Ρωσία παρέτασσε 100 μεραρχίες έναντι συνολικά 80 γερμανικών και αυστροουγγρικών.42 Υπό αυτές τις συνθήκες, πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί και η στρατιωτική συντριβή της Σερβίας; 39. Radojević και Dimić, Serbia in the Great War, 126-130. 40. H. Herwig, Germany and Austria-Hungary 1914-1918 (London & New York: Bloomsbury, 2014), 117· H. Strachan, The First World War (New York: Viking, 2004), 30-31. 41. Herwig, Germany and Austria-Hungary, 137-139. 42. D. Stone, A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya (Westport & London: Praeger, 2006), 164.

[ 38 ]


Στο διπλωματικό επίπεδο, η Ιταλία από την αρχή του πολέμου ζύγιζε τα θετικά μιας προσχώρησης στο στρατόπεδο της Αντάντ ή της υιοθέτησης μιας ουδετερότητας ευμενούς προς τις Κεντρικές Δυνάμεις. Ενθαρρυμένη από τις αυστροουγγρικές αποτυχίες η ιταλική ηγεσία αποφάσισε τον Απρίλιο να συμπράξει ενεργά με την Αντάντ και να εξέλθει στον πόλεμο (υπέγραψε τη Συνθήκη του Λονδίνου με την Αντάντ στις 26 Απριλίου). Στη Ρώμη διάχυτο ήταν το κλίμα ότι το status της χώρας ως Μεγάλης Δύναμης θα διασφαλιζόταν πλήρως μόνον αν εξασφάλιζε το μέγιστο των εδαφικών της διεκδικήσεων μέσω της συμμετοχής στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Άλλωστε η αγγλογαλλική ναυτική υπεροπλία δεν άφηνε περιθώριο για ενεργό συμπαράταξη της Ιταλίας με τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία. Οι απανωτές ήττες της Αυστροουγγαρίας στη Γαλικία και τα Βαλκάνια οδήγησαν την ιταλική κυβέρνηση και το βασιλιά στην απόφαση να συμμετάσχουν στον πόλεμο.43 Επίσης, στο στάδιο εκείνο, χώρες όπως η Ρουμανία, η Ελλάδα, ακόμα και η Βουλγαρία, φαίνονταν διατεθειμένες να συνταχθούν με την Αντάντ ή έστω να κρατήσουν ευμενή ουδετερότητα προς την τελευταία.44 Αν η Αυστροουγγαρία ηττάτο ή απλώς συνθηκολογούσε, η Γερμανία θα απομονωνόταν πλήρως. Και βέβαια ακολούθως ούτε η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα μπορούσε να ανταπεξέλθει στις συντονισμένες επιθέσεις των δυνάμεων της Αντάντ. Ήδη από το Φεβρουάριο του 1915 είχε ξεκινήσει αγγλογαλλική ναυτική επιχείρηση εναντίον των Δαρδανελλίων. Ωστόσο, οι δυνάμεις της Αντάντ δεν κατόρθωσαν να συντονίσουν τις ενέργειές τους και να διαμορφώσουν μια κοινή στρατιωτική και διπλωματική στρατηγική, ούτε να εκμεταλλευθούν έγκαιρα την ευνοϊκή συγκυρία του Μαρτίου-Απριλίου 1915. Καταρχάς, εξαιτίας αντιρρήσε43. T. Row, Italy in the International System, στο: A. Lyttelton (επιμ.), Liberal and Fascist Italy: 1900-1945 (Oxford: Oxford University Press, 2002), 83-104· N. Labanca, The Italian Front, στο: J. Wynter (επιμ.), The Cambridge History of the First World War, vol. I: Global War (Cambridge: Cambridge University Press, 2014), 266-298· Neiberg, Fighting the Great War, 152-153. 44. Strachan, The First World War, 118· Hamilton και Herwig, Decisions for War, 174.

[ 39 ]


ων της Ρωσίας για τα ανταλλάγματα που είχαν προσφέρει Βρετανοί και Γάλλοι στην Ιταλία, η έξοδος της τελευταίας στον πόλεμο καθυστέρησε για αρκετές εβδομάδες. Το χρονικό αυτό διάστημα αποδείχθηκε κρίσιμο στο στρατιωτικό πεδίο, αφού δεν άνοιξε εγκαίρως το τρίτο μέτωπο εναντίον της Αυστροουγγαρίας, της οποίας ο στρατός είχε φτάσει στα όρια της αντοχής του.45 Επίσης, η επικείμενη έξοδος της Ιταλίας στον πόλεμο περιέπλεξε το ζήτημα της ελληνικής συμμετοχής, καθώς Ρώμη και Αθήνα είχαν αντικρουόμενα συμφέροντα και επιδιώξεις τόσο στη νότια Αλβανία/Βόρεια Ήπειρο, όσο και στα μικρασιατικά παράλια. Μετά τη Ρωσία, που έβλεπε με μεγάλη καχυποψία τυχόν ελληνική συμμετοχή στον πόλεμο, και η Ιταλία θα υιοθετούσε μια ελάχιστα φιλική στάση έναντι της Ελλάδας και των ελληνικών στόχων και συμφερόντων.46 Εξάλλου, στο πολιτικό επίπεδο η Ρώμη αντιτασσόταν στους μαξιμαλιστικούς στόχους της Ρωσίας και της Σερβίας για διάλυση της Αυστροουγγαρίας: από τη μια πλευρά επιθυμούσε την πρόσκτηση αυστριακών εδαφών και την επέκταση των συνόρων της προς τα βορειοανατολικά για να εντάξει 700.000 ιταλόφωνους στον εθνικό κορμό, να αποκτήσει περισσότερο υπερασπίσιμα σύνορα και να βελτιώσει τη θέση της στην Αδριατική· όμως, η ιταλική κυβέρνηση επιθυμούσε τη διατήρηση της Αυστροουγγαρίας ως αντίβαρο στην επέκταση των Νοτιοσλάβων. Οι υπερβολικές ιταλικές αξιώσεις στο χώρο της Δαλματίας και της Αδριατικής θάλασσας περιέπλεξαν την κατάσταση, διότι έβρισκαν αντίθετη τη Ρωσία που υποστήριζε τα σερβικά συμφέροντα. Η Πετρούπολη τελικά υπαναχώρησε τον Απρίλιο, όταν, μετά τις ρωσικές νίκες έναντι των Αυστριακών, το Ανατολικό μέτωπο σταθεροποιήθηκε, αλλά επικείμενη ήταν η εκδήλωση γερμανικής αντεπίθεσης. Είχε όμως χαθεί πια πολύτιμος χρόνος, καθώς η Ιταλία όχι μόνο ήταν απαράσκευη στρατιωτικά να ξεκινήσει άμεσα τις εχθροπραξίες εναντίον

45. Stevenson, 1914-1918, 111-112· Χριστοδουλίδης, Διπλωματική Ιστορία, τόμος δεύτερος, 482. 46. Hamilton και Herwig, Decisions for War, 180.

[ 40 ]


της Αυστροουγγαρίας, αλλά εισήλθε στον πόλεμο αρκετές εβδομάδες μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου (εξαπέλυσε την πρώτη μείζονα επίθεσή της τον Ιούνιο).47 Έπρεπε πρώτα να ξεπεράσει την πολιτική κρίση που ξέσπασε στο εσωτερικό εξαιτίας της εγκατάλειψης της ουδετερότητας και έπειτα να προχωρήσει στην επιστράτευση. Ακόμα και έτσι, οι τέσσερις επιθέσεις που εξαπέλυσε ο ιταλικός στρατός κατά το 1915 αποκρούστηκαν με σχετική ευκολία από τις αυστροουγγρικές δυνάμεις.48 Στα Βαλκάνια, τα αντίρροπα συμφέροντα τόσο των Δυνάμεων της Τριπλής Συνεννόησης, όσο και εκείνα των βαλκανικών κρατών, δεν κατέστησαν εφικτή τη συγκρότηση ενός φιλο-ανταντικού συνασπισμού ούτε το 1915. Ενώ η Βουλγαρία έτρεφε αναθεωρητικές βλέψεις έναντι της ήδη εμπόλεμης Σερβίας, καθώς και της Ελλάδας και της Ρουμανίας, οι Σύμμαχοι, με πρωτεργάτες τους Ρώσους ιθύνοντες, συνέχισαν να δίνουν προτεραιότητα στον προσεταιρισμό της Σόφιας. Η ικανοποίηση των βουλγαρικών απαιτήσεων ήταν όμως στην πράξη ανέφικτη διότι θα προκαλούσε την αντίδραση της Ρουμανίας και της Ελλάδας και θα υπονόμευε τον αγώνα της δοκιμαζόμενης Σερβίας. Αντίθετα, οι Κεντρικές Δυνάμεις μπορούσαν να προσφέρουν άμεσα πολλά περισσότερα στους Βούλγαρους.49 Από την άλλη πλευρά, παρά τους συμμαχικούς της δεσμούς με την Τριπλή Συμμαχία (μέχρι εκείνη να διαρραγεί και επίσημα μετά την έξοδο της Ιταλίας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ), οι βασικές επιδιώξεις της Ρουμανίας μπορούσαν να υλοποιηθούν μόνο αν το Βουκουρέστι συντασσόταν με την Αντάντ. Έτσι, θα διασφαλιζόταν η διατήρηση της Νότιας Δοβρουτσάς (που είχε καταληφθεί κατά τη διάρκεια του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου και την ανάκτηση της οποίας επιδίωκε η Βουλγαρία) και, κυρίως, θα εξασφαλιζόταν η εθνική ολοκλήρωση με την ενσωμάτωση της Τρανσυλβανίας, η οποία ανήκε στην Αυστροουγ47. Stevenson, 1914-1918, 111-112. 48. Row, Italy in the International System, 91-93. 49. S. Kruizinga, Neutrality, στο: The Cambridge History of the First World War, vol. II: the State (Cambridge: Cambridge University Press, 2014), 542-575.

[ 41 ]


γαρία (στο ουγγρικό σκέλος της Δυαδικής Μοναρχίας) και είχε μικτό πληθυσμό. Η προσχώρηση στο στρατόπεδο της Αντάντ δεν απέκλειε πρόσθετα εδαφικά κέρδη, όπως τη Βουκοβίνα στα βορειοανατολικά ή το Βανάτο στα σύνορα Σερβίας-Αυστροουγγαρίας-Ρουμανίας. Σε κάθε περίπτωση, ο πρωθυπουργός Μπρατιάνου υιοθέτησε μια προσεκτική πολιτική αναμονής προκειμένου να αυξήσει τη διαπραγματευτική του θέση. Ωστόσο, τελικά ενέπλεξε τη χώρα του στον πόλεμο όταν πλέον δεν μπορούσε να προσφέρει πολλά στην ευρύτερη πολεμική προσπάθεια της Αντάντ και όταν η συγκυρία ήταν πλέον σαφώς αρνητική για τη Ρουμανία.50 Έτσι, δόθηκε ο χρόνος να αντιστραφεί η κατάσταση και να σωθεί η Αυστροουγγαρία από τη διαφαινόμενη ήττα και τη συνθηκολόγηση εντός του 1915. Το ιδεατό σενάριο για τους Συμμάχους προέβλεπε πολυμέτωπη επίθεση εναντίον της ήδη εξαντλημένης Αυστροουγγαρίας κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1915: οι Ρώσοι θα ανανέωναν την επίθεσή τους μόλις ανασύντασσαν τις δυνάμεις τους μετά τη μεγάλη νίκη τους στη Γαλικία το Μάρτιο, και ταυτόχρονα η Ιταλία θα εξαπέλυε την επίθεσή της στα ιταλο-αυστριακά σύνορα, οι Σέρβοι θα αντεπιτίθεντο και η Ρουμανία θα έμπαινε κι εκείνη στην αρένα. Τίποτα από όλα αυτά δεν έγινε, λόγω έλλειψης συνεργασίας και συντονισμού αλλά και εξαιτίας της άμεσης γερμανικής αντίδρασης: οι Ρώσοι δέχθηκαν πρώτοι μεγάλη γερμανική επίθεση που διέσπασε το μέτωπό τους, οι Ιταλοί ξεκίνησαν τις εχθροπραξίες με αρκετές εβδομάδες καθυστέρηση και πάντως δεν σημείωσαν επιτυχίες, οι Σέρβοι ήταν εξαντλημένοι αλλά και απρόθυμοι να αναλάβουν το κόστος μιας αντεπίθεσης τη στιγμή που διαφαινόταν η πρόθεση των Συμμάχων να ευνοήσουν τους Ιταλούς, τους Ρουμάνους, ακόμα και τους Βούλγαρους εις βάρος των σερβικών συμφερόντων. Εξάλλου, η ρουμανική κυβέρνηση κωλυσιεργούσε ζητώντας σημαντικά εδαφικά ανταλλάγματα και υλική βοήθεια.51

50. V. N. Vinogradov, Romania in the First World War: The Years of Neutrality, 1914-1916, The International History Review, 14/3 (1992), 452-461. 51. Stevenson, 1914-1918, 158-159.

[ 42 ]


Αλλά μέχρι το καλοκαίρι του 1915 και το ρωσικό επιτελείο έκλινε υπέρ της διατήρησης της ρουμανικής ευμενούς ουδετερότητας, καθώς θεωρούσε ότι ο ρουμανικός στρατός δεν θα είχε τη δυνατότητα να διεξάγει επιχειρήσεις πέρα από διάστημα δύο έως τριών μηνών και ότι έπειτα θα εξαρτάτο πλήρως από τους Συμμάχους, δηλαδή τη Ρωσία. Στη δεδομένη συγκυρία η ρωσική στρατιωτική ηγεσία έκρινε ότι μια ρουμανική επίθεση εναντίον της Αυστροουγγαρίας δεν θα ωφελούσε τη συμμαχική πολεμική προσπάθεια· προτιμότερη ήταν η συνέχιση της ρουμανικής ουδετερότητας που εξασφάλιζε την κάλυψη των ρωσικών νώτων και την εξισορρόπηση της Βουλγαρίας. Επίσης, στο στάδιο εκείνο η ρωσική διπλωματία είχε αναγνωρίσει τις ρουμανικές αξιώσεις στην Τρανσυλβανία και τη νότια Μπουκοβίνα, αξιώσεις που αναγνωρίζονταν ως θεμιτές βάσει της αρχής των εθνοτήτων, αλλά όχι και εκείνες στη βόρεια Βουκοβίνα και το Βανάτο, που κρίθηκαν ως υπερβολικές.52 Στο Ανατολικό μέτωπο ο γερμανικός στρατός εξαπέλυσε το Μάιο επιτυχή αντεπίθεση εναντίον των ρωσικών δυνάμεων (η οποία κλιμακώθηκε το καλοκαίρι σε τέτοιο βαθμό ώστε οι Ρώσοι εγκατέλειψαν όλα τα πολωνικά τους εδάφη και τη Λιθουανία, υφιστάμενοι βαριές απώλειες). Η γερμανική προέλαση ανακόπηκε το Νοέμβριο, εν πολλοίς εξαιτίας του επερχόμενου χειμώνα.53 Εκτός από τις άμεσες στρατιωτικές συνέπειες, δηλαδή την αποτροπή της αυστριακής κατάρρευσης και τη σημαντική απομείωση των ρωσικών στρατιωτικών δυνατοτήτων, οι ρωσικές ήττες είχαν σοβαρότατες επιπτώσεις και στην ενδοβαλκανική ισορροπία: η Ρουμανία παρέτεινε την ουδετερότητά της για 15 μήνες, παρότι οι Αγγλογάλλοι αρχικά, και, τελικά, και οι Ρώσοι, έκριναν από τα μέσα του 1915 ότι η συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο όφειλε να εξασφαλιστεί «με κάθε κόστος», και συνεπώς αναγνώρισαν όλες τις εδαφι-

52. Vinogradov, Romania in the First World War, 455-456. 53. M. V. Hagen, The First World War, 1914-1918, στο: R. G. Suny (επιμ.), The Cambridge History of Russia, vol. III: The Twentieth Century (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 94-113· Neiberg, Fighting the Great War, 112-116.

[ 43 ]


κές της αξιώσεις.54 Όταν εισήλθε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ τον Αύγουστο του 1916, μέσα σε ένα τελείως διαφορετικό γεωστρατηγικό περιβάλλον, υπέστη δεινή ήττα. Επίσης, η Βουλγαρία συντάχθηκε τελικά με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες (Σεπτέμβριος 1915) και λίγο αργότερα η Ελλάδα βυθίστηκε οριστικά στη δίνη του Εθνικού Διχασμού.55 Έτσι, αποτράπηκε η σύμπηξη ενός ευρύτερου φιλο-ανταντικού συνασπισμού στη νοτιοανατολική Ευρώπη, που, σε συνδυασμό με αγγλογαλλικές επιχειρήσεις στην περιοχή, σχεδόν αναπότρεπτα θα οδηγούσε στην ήττα και συνθηκολόγηση της Βιέννης και της Κωνσταντινούπολης και στην πλήρη απομόνωση και περικύκλωση της Γερμανίας. Παράλληλα με τα γεγονότα εκείνα έλαβε χώρα η αποτυχημένη απόπειρα των Αγγλογάλλων να καταλάβουν τα Στενά, ώστε να καταφέρουν καίριο, και ίσως θανάσιμο, πλήγμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και να ανοίξουν ασφαλή δίοδο επικοινωνίας με τη Ρωσία. Ήδη από τα τέλη του 1914 οι βρετανοί πολιτικοί και στρατιωτικοί ιθύνοντες πρόκριναν για το 1915 την εφαρμογή μιας «περιφερειακής» στρατηγικής, δηλαδή τη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων στα νό τια Βαλκάνια ή/και στη Μέση Ανατολή αντί της εξαπόλυσης μειζόνων επιχειρήσεων στο Δυτικό μέτωπο. Σε περίπτωση επιτυχίας, η δημιουργία ενός ευρύτατου συνασπισμού στα Βαλκάνια θα ήταν στόχος απόλυτα εφικτός, και έτσι θα ήταν δυνατή η υποστήριξη της σκληρά δοκιμαζόμενης Σερβίας.56 Παρομοίως, και η γαλλική πολιτική ηγεσία και μερίδα των στρατιωτικών είχαν φτάσει στο συμπέρασμα ότι, παράλληλα με την ανάληψη επιθετικών ενεργειών στο Δυτικό μέτωπο, έπρεπε να αναζητηθούν εναλλακτικά θέατρα επιχειρήσεων που θα υποβοηθούσαν τη συμμαχική πολεμική προσπάθεια, προκειμένου να ξεπεραστεί το στρατηγικό αδιέξοδο. Στα τέλη του 1914 και στις αρχές του 1915 εξετάστηκε σοβαρά το ενδεχόμενο να αποσταλεί ένα γαλλικό εκστρατευτικό σώμα στα Βαλκάνια για να υποστηρίξει τη Σερβία.

54. Vinogradov, Romania in the First World War, 456. 55. Stevenson, 1914-1918, 100. 56. Strachan, The First World War, 118· Stevenson, 1914-1918, 117.

[ 44 ]


Ταυτόχρονα βέβαια, με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να έχει πλέον συνταχθεί ανοικτά με τις Κεντρικές Δυνάμεις, θα ανέκυπταν και ευκαιρίες για αποικιακή επέκταση και οικονομική διείσδυση στον ευρύτερο χώρο της Εγγύς Ανατολής. Πάντως, τα πρώιμα σχέδια για μια εκστρατεία στο εσωτερικό των Βαλκανίων ναυάγησαν μετά από την κάθετη άρνηση του αρχιστράτηγου Ζοφρ και του υπουργού Πολέμου Μιλεράν. Άλλωστε, και στο διπλωματικό πεδίο η κατάσταση δεν είχε ξεκαθαρίσει και δεν είχε συγκροτηθεί ένας βαλκανικός συνασπισμός φιλικός προς την Αντάντ.57 Τελικά, την πρωτοβουλία για το άνοιγμα ενός νέου μετώπου στη νοτιοανατολική Ευρώπη πήρε το Λονδίνο. Σε πρώτη φάση επιχειρή θηκε η παραβίαση των Δαρδανελλίων από ισχυρές αγγλογαλλικές ναυτικές δυνάμεις (Φεβρουάριος-Μάρτιος 1915). Ωστόσο, παρά τις αρχικές προσδοκίες για συμμετοχή ενός ισχυρού εκστρατευτικού σώματος σε αποβατικές επιχειρήσεις, το σχέδιο για συμμετοχή της Ελλάδας ναυάγησε. Αφενός η Ρωσία αρνήθηκε να αποδεχθεί την παρουσία ελληνικών στρατευμάτων σε μια περιοχή ζωτικών της συμφερόντων, και αφετέρου ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και το ελληνικό Γενικό Επιτελείο αρνήθηκαν τη συμμετοχή της χώρας.58 Όταν η επιχείρηση δεν έφερε αποτέλεσμα, ακολούθησε απόβαση χερσαίων στρατευμάτων στη χερσόνησο της Καλλίπολης (Απρίλιος 1915). Ωστόσο, σε πρώτη φάση οι Σύμμαχοι διέθεσαν ανεπαρκείς δυνάμεις, ενώ με τις ναυτικές επιχειρήσεις του Φεβρουαρίου-Μαρτίου είχαν απολέσει το στοιχείο του αιφνιδιασμού και είχαν παράσχει στους Οθωμανούς και τους Γερμανούς στρατιωτικούς συμβούλους τους τον απαιτούμενο χρόνο για να οχυρώσουν τις ακτές. Ως εκ τούτου οι συμμαχικές δυνάμεις δεν διέ σπασαν το μέτωπο, αλλά ενεπλάκησαν σε ένα νέο πόλεμο χαρακωμάτων υφιστάμενες μεγάλη φθορά και απώλειες, παρότι οι συμμαχικές δυνάμεις αριθμούσαν πλέον δεκατρείς μεραρχίες. Μετά και την αποτυ57. P. Hart, Gallipoli (London: Profile Books, 2011), 24-44· Doughty, Pyrrhic Victory, 203-205. 58. Doughty, Pyrrhic Victory, 208· Hamilton και Herwig, Decisions for War, 180· ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία της Συμμετοχής του Ελληνικού Στρατού, 59.

[ 45 ]


χία της δεύτερης απόβασης τον Αύγουστο του 1915 επήλθε οριστικό αδιέξοδο, και στα τέλη του φθινοπώρου αποφασίστηκε ο τερματισμός της επιχείρησης και η εκκένωση της Καλλίπολης (ολοκληρώθηκε στις αρχές του 1916).59 Η αποτυχία της εκστρατείας στην Καλλίπολη και οι ρωσικές ήττες στο Ανατολικό μέτωπο ανέβαλαν την προσχώρηση της Ρουμανίας και της Ελλάδας στο στρατόπεδο της Αντάντ. Αντίθετα, η Βουλγαρία αισθάνθηκε ότι είχε έρθει η κατάλληλη στιγμή για τη ρεβάνς της ήττας της στο Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1915 υπέγραψε μυστική στρατιωτική σύμβαση με τις Κεντρικές Δυνάμεις. Περίπου ένα μήνα αργότερα, ισχυρές γερμανοαυστριακές δυνάμεις εισέβαλαν εκ νέου στη Σερβία, που δέχθηκε επίθεση και από τα νώτα από τον βουλγαρικό στρατό. Ο σερβικός στρατός ηττήθηκε και υποχώρησε προς το Κοσσυφοπέδιο και από εκεί στην Αλβανία υφιστάμενος τεράστιες απώλειες. Ό,τι απέμεινε μεταφέρθηκε με συμμαχικά πλοία στην Κέρκυρα και έπειτα εγκαταστάθηκε στην ελληνική Μακεδονία, όπου Βρετανοί και κυρίως Γάλλοι είχαν εσπευσμένα εγκαταστήσει προγεφύρωμα στη Θεσσαλονίκη από τον Οκτώβριο του 1915.60 Έτσι, συνολικά, η αποτυχία της εκστρατείας στα Δαρδανέλλια και την Καλλίπολη, η προσχώρηση της Βουλγαρίας στο στρατόπεδο των Κεντρικών Δυνάμεων, η σερβική ήττα και η κατάληψη της Σερβίας (καθώς και του Μαυροβουνίου) άλλαξαν σημαντικά το γεωστρατηγικό περιβάλλον όχι μόνο στη νοτιοανατολική Ευρώπη, αλλά ευρύτερα στην ήπειρο. Προσέδωσαν γεωγραφική συνέχεια στο στρατόπεδο των Κεντρικών Δυνάμεων που πλέον ήλεγχαν μια περιοχή από τη Βόρεια Θάλασσα και τη Βαλτική ως τη Μεσοποταμία και την Παλαιστίνη. Επίσης, ανοίχθηκε σύντομη και ακώλυτη οδός ενίσχυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με πολεμικό υλικό, ώστε η Πύλη να συνεχίσει την πολεμική της προσπάθεια για άλλα τρία έτη. Επίσης, στα τέλη του 1915 η πολιτική επιρροή της Αντάντ στα Βαλκάνια είχε δεχθεί καίριο πλήγμα.

59. Hart, Gallipoli, 385-431· Neiberg, Fighting the Great War, 100-107. 60. Strachan, The First World War, 156-159.

[ 46 ]


Οι εξελίξεις στο στρατιωτικό πεδίο προσωρινά δικαίωσαν τον έλληνα βασιλιά Κωνσταντίνο και τους συμβούλους του, ενώ μετά τη δεύτερη παραίτηση Βενιζέλου και την αποχή από τις εκλογές του Δεκεμβρίου 1915, οι αντιβενιζελικοί ανήλθαν στην εξουσία. Βρετανοί, Γάλλοι και Σέρβοι βρέθηκαν απομονωμένοι στη Θεσσαλονίκη δίχως αρχικά οι δυνάμεις τους να εξυπηρετούν κάποιο σαφή πολιτικό ή επιχειρησιακό σκοπό. Παράλληλα, ολοκληρώθηκε η γεωγραφική απομόνωση της Ρωσίας, γεγονός που επιτάχυνε τη διάβρωση της μαχητικής ικανότητας του ρωσικού στρατού και την αποσάθρωση της τσαρικής κρατικής μηχανής. Πλέον, εκείνη αποτελούσε την περισσότερο ευάλωτη εμπόλεμη Μεγάλη Δύναμη, και όχι η Αυστροουγγαρία ή η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στα τέλη του 1915, η στρατιωτική κατάσταση στον ευρύτερο χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης είχε αντιστραφεί πλήρως σε σχέση με το Μάρτιο-Απρίλιο του ίδιου έτους. Συμπεράσματα Συμπερασματικά, μπορούν να γίνουν οι εξής παρατηρήσεις. Ιδίως μετά το 1912 για μεγάλο μέρος της ρωσικής ηγεσίας, του Τύπου και της κοινής γνώμης η διαφαινόμενη αναβίωση της ρωσικής ισχύος υπαγόρευε στη Ρωσία την επέκταση της επιρροής της στα Βαλκάνια με τελικό στόχο τον έλεγχο της Κωνσταντινούπολης, του Βοσπόρου και των Στενών. Συνεπώς, η ρωσική κυβέρνηση και ο Τσάρος όφειλαν να αναχαιτίσουν με κάθε μέσο τη γερμανοαυστριακή διείσδυση στην περιοχή και να προστατεύσουν το κύριο τοπικό έρεισμα της Ρωσίας, τη Σερβία. Από την άλλη, στα Βαλκάνια δεν διακυβευόταν κανένα γαλλικό ή βρετανικό ζωτικό συμφέρον. Ωστόσο, για αμφότερες τις χώρες η διατήρηση της Τριπλής Συνεννόησης ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της ασφάλειάς τους τόσο πριν, όσο, βεβαίως, και μετά την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Συνεπώς όφειλαν να υποστηρίξουν διπλωματικά, και έπειτα ακόμα και στρατιωτικά, τη βαλκανική πολιτική της Ρωσίας. Γι’ αυτό και το Μάρτιο του 1915 αναγνώρισαν στη Ρωσία το δικαίωμα να προσαρτήσει μεταπολεμικά την Κωνσταντινούπολη και την ευρύτερη περιοχή των Στενών. Ωστόσο, κατά το πρώτο τετράμηνο του 1915, όταν στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης είχε διαμορφωθεί ένας συ[ 47 ]


σχετισμός ισχύος ευνοϊκός για το στρατόπεδο της Αντάντ, η Βρετανία, η Γαλλία και η Ρωσία, καθώς και η Ιταλία, απέτυχαν να εκμεταλλευθούν εγκαίρως τη συγκυρία και να συντονίσουν τη διπλωματική και στρατιωτική τους στρατηγική ώστε να καταφέρουν θανάσιμο πλήγμα στην Αυστροουγγαρία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, γεγονός που θα σηματοδοτούσε την πλήρη απομόνωση της Γερμανίας και πιθανώς τη συντόμευση της διάρκειας του Μεγάλου Πολέμου. Μετά τη γερμανική αντεπίθεση του Μαΐου του 1915 και τις στρατιωτικές και διπλωματικές αποτυχίες της Αντάντ στην ευρύτερη περιοχή (από το ιταλικό μέτωπο, έως το σερβικό, τα Δαρδανέλλια και την Καλλίπολη), η κατάσταση στα τέλη του 1915 είχε αντιστραφεί πλήρως. Ο πόλεμος ξεκίνησε βέβαια με αφορμή την κατάσταση στα Βαλκάνια, αλλά κλιμακώθηκε με τις επιχειρήσεις στο Δυτικό και στο Ανατολικό μέτωπο, καθώς και στους ωκεανούς. Γεννάται λοιπόν το ερώτημα, σε ποιο βαθμό η επινόηση και εφαρμογή μιας καλύτερης στρατηγικής της Αντάντ στη νοτιοανατολική Ευρώπη κατά τους 15 πρώτους μήνες θα επηρέαζε σημαντικά την έκβαση του πολέμου. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος και ξεκίνησαν οι επιχειρήσεις, ένα από τα μέτωπα ήταν το βαλκανικό, και, με ευρύτερη έννοια, συνολικά η νοτιοανατολική Ευρώπη ως ευρύ θέατρο επιχειρήσεων. Συγκριτικά με τα κύρια θέατρα επιχειρήσεων, δηλαδή το Δυτικό μέτωπο, το Ανατολικό μέτωπο και τη Βόρεια Θάλασσα και τον Ατλαντικό, όπου θα κρινόταν η τύχη του Παγκόσμιου Πολέμου, η εξέλιξη των επιχειρήσεων στη νοτιοανατολική Ευρώπη θεωρήθηκε τότε, και θεωρείται εν πολλοίς και από την ιστοριογραφία, ως δευτερεύουσας σημασίας και ως εν πολλοίς άσχετη με την έκβαση της γιγαντιαίας αναμέτρησης. Διατυπώθηκε πολλάκις το επιχείρημα ότι καμιά συμμαχική επιτυχία εκεί δεν θα επηρέαζε την έκβαση του πολέμου, αφού δεν μπορούσε να πληγεί το κέντρο βάρους των Κεντρικών Δυνάμεων, δηλαδή η Γερμανία. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, οι Σύμμαχοι δεν θα έπρεπε να ελπίζουν πολλά σε μια «περιφερειακή» στρατηγική και όφειλαν να αφιερώσουν ελάχιστες έως μηδαμινές δυνάμεις σε επιχειρήσεις στα Δαρδανέλια ή στο μέτωπο της Μακεδονίας, για να μην εκτρέψουν πολύτιμο έμψυχο και άψυχο δυναμικό από το Δυτικό μέτωπο.

[ 48 ]


Όμως, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι μέχρι το καλοκαίρι του 1918, οι Σύμμαχοι αδυνατούσαν να διασπάσουν τις γερμανικές γραμμές άμυνας είτε στην Ανατολή (μέχρι το 1916, όταν εκδηλώθηκε η τελευταία μεγάλη ρωσική επίθεση), είτε στη Δύση. Οι λίγες μεραρχίες και το ανάλογο υλικό που διατέθηκαν για τις εκστρατείες στη νοτιοανατολική Ευρώπη δεν θα έγερναν την πλάστιγγα στο Δυτικό μέτωπο. Αντίθετα, ειδικά οι μεταγενέστερες του 1915 επιχειρήσεις στα Βαλκάνια προκάλεσαν ίσως τις μεγαλύτερες κρίσεις στη γερμανική ηγετική ομάδα: τον Αύγουστο του 1916, η έξοδος της Ρουμανίας στον πόλεμο προκάλεσε σχεδόν πανικό στη γερμανική πολιτικοστρατιωτική ηγεσία και οδήγησε στην αντικατάσταση του αρχηγού του γερμανικού επιτελείου, φον Φάλκενχαϋν (Erich von Falkenhayn), από το δίδυμο Χίντεμπουργκ-Λούντεντορφ (Paul von Hindenburg – Erich Ludendorff).61 Ενώ στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1918, η επικείμενη συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας υπήρξε το έναυσμα για την ψυχολογική κατάρρευση του ισχυρού άνδρα της Γερμανίας, του Λούντεντορφ, που ζήτησε επειγόντως ανακωχή. Εξάλλου, ενδεικτικό είναι ότι και το 1915 οι γερμανοί ηγέτες θεωρούσαν τις επιχειρήσεις στα Δαρδανέλλια ως τις πιο κρίσιμες για το έτος εκείνο. Πράγματι, είναι σημαντικό να επισημαίνεται ότι, παρόλο που ο πόλεμος τελικά κρίθηκε στο Δυτικό μέτωπο το 1918, η ήττα και συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας και η προέλαση των Συμμάχων στα Βαλκάνια στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1918 συντέλεσαν τα μέγιστα στην επιτάχυνση των εξελίξεων. Στην πραγματικότητα, η κατάρρευση των Κεντρικών Δυνάμεων στα Βαλκάνια υπήρξε το coup de grace και για την ίδια τη γερμανική πολεμική προσπάθεια. Η συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας απομόνωσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που πράγματι δεν άργησε κι εκείνη να συνθηκολογήσει· η επικείμενη συμμαχική προέλαση στο εσωτερικό των Βαλκανίων θα έπληττε από τα νώτα την εξουθενωμένη Αυστροουγγαρία, που ήταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης· και η απελευθέρωση της κατεχόμενης Ρουμανίας θα αποστερούσε αφενός

61. Stevenson, 1914-1918, 171-172.

[ 49 ]


τις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις από σημαντικές ποσότητες πετρελαίου και λιπαντικών, που πλέον είχαν καταστεί αγαθά πρώτης ανάγκης για κάθε σύγχρονη πολεμική μηχανή, και αφετέρου τον ήδη λιμοκτονούντα γερμανικό και αυστροουγγρικό πληθυσμό από δημητριακά. Η γερμανική ανώτατη στρατιωτική διοίκηση επηρεάστηκε ψυχολογικά σε δυσανάλογο βαθμό από την κατάρρευση του βαλκανικού μετώπου που προοιώνιζε ανάλογες ραγδαίες εξελίξεις και στα άλλα μέτωπα του πολέμου. Αναγνωρίζοντας ότι ο πόλεμος είχε χαθεί, πίεσε τον κάιζερ και την πολιτική ηγεσία να επιτευχθεί άμεσα ανακωχή, πάση θυσία.62 Σε τελική ανάλυση δηλαδή, επί της αρχής η στρατηγική των δυτικών Συμμάχων να επιτεθούν σε πολλαπλά μέτωπα ώστε να εξαντλήσουν τις γερμανοαυστριακές εφεδρείες, να περικυκλώσουν τις Κεντρικές Δυνάμεις και να τις εξουθενώσουν μέχρι να συνθηκολογήσουν, πρέπει να κριθεί ως ορθή. Η εφαρμογή της όμως, ήταν ανεπαρκής, αφού θα μπορούσε να είχε αποδώσει πολύ περισσότερο ήδη από το 1915.

62. Strachan, The First World War, 320-325· C. Mick, 1918: Endgame, στο: J. Wynter (επιμ.), The Cambridge History of the First World War, vol. I: Global War (Cambridge: Cambridge University Press, 2014), 133-171· Stevenson, 1914-1918, 468.

[ 50 ]

Σ ΠΥΡΙΔΩΝ Σ ΦΕΤΑΣ Από το Σαράγιεβο στη Θεσσαλονίκη: Η βαλκανική διάσταση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τα διλήμματα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής (1914/1915)

Μ

ΕΤΆ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΎΣ ΠΟΛΈΜΟΥΣ , η διαφύλαξη της

Συνθήκης του Βουκουρεστίου και η διασφάλιση του εδαφικού status quo της Ελλάδας έναντι του βουλγαρικού αναθεωρητισμού απέβη βασική παράμετρος της ελληνικής βαλκανικής πολιτικής. Ο έλληνας πρωθυπουργός, Ελευθέριος Βενιζέλος, θεωρούσε απαραίτητη τη διατήρηση του άξονα Αθηνών-Βελιγραδίου-Βουκουρεστίου. Η ελληνοσερβική στρατιωτική σύμβαση της 19ης Μαΐου/1ης Ιουνίου 1913 στρεφόταν και κατά τρίτης δύναμης (εκτός της Βουλγαρίας). Η τρίτη αυτή δύναμη ήταν προφανώς η Αυστροουγγαρία (για τη Σερβία) και η Οθωμανική Αυτοκρατορία (για την Ελλάδα). Επρόκειτο για το γράμμα της ελληνοσερβικής συμμαχίας. Ωστόσο, θα ήταν επιπολαιότητα για την Ελλάδα να εμπλακεί σε πόλεμο με την Αυστροουγγαρία χάριν της Σερβίας όπως και για τη Σερβία θα ήταν ανοησία να εμπλακεί σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία χάριν της Ελλάδας. Κατά το πνεύμα της ελληνοσερβικής συμμαχίας προβλεπόταν πόλεμος κυρίως κατά της Βουλγαρίας. Με τη Ρουμανία η Ελλάδα δεν είχε υπογράψει συνθήκη συμμαχίας κατά της Βουλγαρίας. Κατά τη διάσκεψη του Βουκουρεστίου, τον Αύγουστο του 1913, η Ελλάδα, η Σερβία, η Ρουμανία και το Μαυροβούνιο είχαν υπογράψει ένα μυστικό πρωτόκολλο που προέβλεπε στρατιωτική επέμβαση κατά της

[ 51 ]


Βουλγαρίας, αν η βουλγαρική Βουλή δεν επικύρωνε τη συνθήκη του Βουκουρεστίου.1 Η Βουλγαρία εφάρμοσε τους όρους της συνθήκης του Βουκουρεστίου, χωρίς όμως να την επικυρώσει με συνταγματική πράξη. Έτσι, ο βουλγαρικός αναθεωρητισμός ήταν δεδομένος. Κατά την επίσκεψη του Βενιζέλου και του σέρβου πρωθυπουργού Νίκολα Πάσιτς (Nikola Pašić) στο Βουκουρέστι, στις αρχές Φεβρουαρίου 1914, ο βασιλιάς Κάρολος A΄ δεν θεώρησε αναγκαία τη δέσμευση της Ρουμανίας σε μια συνθήκη συμμαχίας κατά της Βουλγαρίας, επισημαίνοντας ότι η Ρουμανία γνώριζε να προασπίζεται τα συμφέροντά της όταν αυτά απειλούνταν.2 Στις αρχές του 1914 η Ελλάδα αντιμετώπιζε δύο επιπρόσθετα ζητήματα: το ζήτημα των ελληνοαλβανικών συνόρων και το καθεστώς των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου. Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Λονδίνου (1913), το ζήτημα των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαί-

1. Το μυστικό πρωτόκολλο δημοσίευσε η ρουμανική εφημερίδα Naționalul στις 12 Δεκεμβρίου 1915. Οι γερμανικές διπλωματικές υπηρεσίες το εντόπισαν, το μετέφρασαν και το καταχώρησαν στο αρχείο μαζί με ένα υπηρεσιακό σημείωμα του Υπουργείου Εξωτερικών. Βλ. Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes (στο εξής PA AA), Akten betreffend den Balkankrieg 1912/1913, R 14343. Die Botschafterbesprechungen in London, die Vermittlungsfrage und die Friedensverhandlungen auch in Bukarest, vom 8.September 1914 bis Februar 1919.Die politische Lage. Das geheime Protokoll von 1913. Naționalul, No. 4 vom 29./12 Δεκεμβρίου 1915. 2. Για το σκοπό της επίσκεψης των Βενιζέλου και Πάσιτς στο Βουκουρέστι ο υπουργός Εξωτερικών της Ρουμανίας, Εμμανουήλ Πολουμπάρου (Emanoil Polumbaru), ενημέρωσε το γερμανό πρέσβη Ιούλιο Βάλντχουζεν (Julius Waldhausen). Οι πρωθυπουργοί της Σερβίας και της Ελλάδας ήθελαν να βεβαιωθούν αν η νέα φιλελεύθερη κυβέρνηση του Ίωνα Μπρατιάνου (Ion Brătianu) ήταν πρόθυμη να σεβαστεί τη συνθήκη του Βουκουρεστίου. Η ρουμανική απάντηση ήταν καταφατική. Σε περίπτωση ελληνοτουρκικού ναυτικού πολέμου για τα νησιά του Αιγαίου η συνθήκη του Βουκουρεστίου δεν παραβια ζόταν. Αν όμως η Βουλγαρία επέτρεπε τη διέλευση τουρκικών χερσαίων δυνάμεων από το έδαφός της, τότε αμέσως η Ρουμανία θα υπέγραφε στρατιωτική σύμβαση με τη Σερβία και την Ελλάδα. Ο βασιλιάς Κάρολος Α΄ αντιτάχθηκε στην άμεση υπογραφή τριμερούς ελληνο-σερβο-ρουμανικής στρατιωτικής σύμβασης. Bλ. PA AA, Acta betreffend Beziehungen Serbiens zu Griechenland, vom 11.November 1886 bis November 1919, R 11608, αρ.εγγρ. 52, Waldhausen προς Bethman-Hollweg, Βουκουρέστι, 19 Φεβρουαρίου 1914.

[ 52 ]

Σ Π Υ Ρ Ι Δ Ω Ν Σ Φ ΕΤΑ Σ

ου, τα οποία είχαν απελευθερωθεί από τον ελληνικό στόλο κατά τον Πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο, θα διευθετούνταν από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Το 1913 η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρνήθηκε να αποδεχτεί κάθε λύση που θα προέβλεπε την ελληνική κυριαρχία στα νησιά. Η ελληνοτουρκική διένεξη για τα νησιά πυροδότησε μια ένταση στους ναυτικούς εξοπλισμούς στο Αιγαίο. Το 1913 η Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρά την οικονομική της κατάρρευση, με γαλλικά δάνεια αγόρασε δύο υπερσύγχρονα πολεμικά πλοία (dreadnought), το βραζιλιάνικο Rio de Janeiro, που μετονομάστηκε σε Sultan Osman, και το Resadieh. Και τα δύο πλοία επισκευάζονταν σε αγγλικά ναυπηγεία και θα παραδίδονταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στα τέλη Ιουλίου 1914. Με συλλογική διπλωματική διακοίνωση της 31ης Ιανουαρίου /13ης Φεβρουαρίου 1914 οι Μεγάλες Δυνάμεις κοινοποίησαν στην ελληνική κυβέρνηση και την Υψηλή Πύλη την απόφασή τους για τα νησιά: Τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, εκτός από την Ίμβρο, την Τένεδο και το Καστελλόριζο, εκχωρούνταν στην Ελλάδα υπό τον όρο ότι θα παρέμειναν ανοχύρωτα, δεν θα χρησιμοποιούνταν για ναυτικούς ή στρατιωτικούς σκοπούς, θα καταπολεμούνταν το λαθρεμπόριο μεταξύ των νησιών και της Μικράς Ασίας και θα δίνονταν εγγυήσεις προστασίας των μουσουλμανικών μειοψηφιών. Τα νησιά θα εντάσσονταν οριστικά στην Ελλάδα όταν ο ελληνικός στρατός εκκένωνε τη Βόρειο Ήπειρο και το νησί Σάσων, χωρίς να αντιτάξει αντίσταση ή να ενθαρρύνει κανενός είδους αντίσταση. Αλλά οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν είχαν μηχανισμούς επιβολής της απόφασής τους. Η Ελλάδα εκπλήρωσε τους όρους και στα τέλη Απριλίου ο ελληνικός στρατός ολοκλήρωσε την εκκένωση της Βορείου Ηπείρου. Αλλά η Υψηλή Πύλη αρνήθηκε να αναγνωρίσει την ελληνική κυριαρχία στα νησιά. Ταυτόχρονα, οι Νεότουρκοι άρχισαν ένα μεγάλης έκτασης διωγμό (Απρίλιος-Ιούνιος 1914) κατά των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης και της δυτικής Μικράς Ασίας. Ήταν η απόδειξη της ανάδυσης τουρκικού εθνοτικού εθνικισμού μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Κατά την τουρκική αντίληψη, τα νησιά θα εκχωρούνταν στην Ελλάδα μόνο μετά την εκκένωση της Μικράς Ασίας από τους Έλληνες. Το αποτέλεσμα ήταν ένα κύμα Ελλήνων προσφύγων (150.000)

[ 53 ]


από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία προς τα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα.3 Για να επικεντρωθεί στα ελληνοτουρκικά ζητήματα, ο Βενιζέλος διευθέτησε τις σχέσεις της Ελλάδας με τη Σερβία και την Αυστροουγγαρία. Μετά από διαπραγματεύσεις, το Μάιο του 1914 η Ελλάδα υπέγραψε μια σύμβαση με τη Σερβία για την εκχώρηση μιας σερβικής ελεύθερης ζώνης στη Θεσσαλονίκη.4 Ταυτόχρονα, η Ελλάδα υπέγραψε και μια εμπορική σύμβαση με την Αυστροουγγαρία. Ο άξονας της ελληνικής πολιτικής δεν ήταν η κατοχύρωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, αλλά η διεθνοποίηση του λιμανιού της. Λόγω της τουρκικής αδιαλλαξίας στο ζήτημα των νησιών και των ανθελληνικών διωγμών στην Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία, τον Ιούνιο του 1914, ο Βενιζέλος, υπό την πίεση και του Γενικού Επιτελείου, εξέταζε το ενδεχόμενο ενός προληπτικού ναυτικού πολέμου κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πριν η τελευταία αποκτήσει τα υπερσύγχρονα πολεμικά πλοία και μεταβάλει τη ναυτική ισορροπία στο Αιγαίο, με σκοπό να εξαναγκάσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία να αποδεχτεί την απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων για τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Σε περίπτωση ενός ελληνοτουρκικού πολέμου η Ελλάδα φοβόταν μήπως η Βουλγαρία επωφελούνταν από την κατάσταση και εισέβαλε στην Ανατολική Μακεδονία. Για το λόγο αυτό, τον Ιούνιο του 1914 η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε από τη Σερβία να βοηθήσει την Ελλάδα είτε συγκρατώντας τη Βουλγαρία, ώστε αυτή να παραμείνει ουδέτερη, είτε εξαπολύοντας επίθεση εναντίον της σε περίπτωση εμπλοκής της στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Επικαλούμενος την οικονομική και στρατιωτική αδυναμία της Σερβίας, τις στρατιωτικές προπαρασκευές της Βουλγαρίας και τη διακύβευση των εδαφικών 3. Αναλυτικά για το ζήτημα των νησιών του Αιγαίου, τους πρώτους ανθελληνικούς διωγμούς στη Μικρά Ασία το 1914, τον ελληνοτουρκικό ναυτικό ανταγωνισμό και τη γερμανική πολιτική βλ. Σπυρίδων Σφέτας, «Το ζήτημα των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου στο πλαίσιο του ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού και της γερμανικής πολιτικής 1914/15», blogspot [email protected]. 4. Βλ. «La Convention Greco-Serbe», Echo d’Athènes, 24 Μαΐου 1914.

[ 54 ]


κερδών της Ελλάδας μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ο Πάσιτς συμβούλεψε την Ελλάδα να μην καταφύγει σε πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά να θέσει το ζήτημα των ανθελληνικών διωγμών στη διαιτησία των Μεγάλων Δυνάμεων. Ήταν μια καταστρατήγηση του «γράμματος» της ελληνοσερβικής συνθήκης συμμαχίας από τη Σερβία. Τελικά η Ελλάδα εγκατέλειψε το σχέδιο ενός προληπτικού πολέμου κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για τους εξής επιπρόσθετους λόγους, εκτός από την αρνητική σερβική στάση: 1) Η Αγγλία και η Ρωσία είχαν ταχθεί εναντίον ενός ελληνοτουρκικού πολέμου, διότι το κλείσιμο των Στενών θα έπληττε τα οικονομικά τους συμφέροντα. 2) Η Οθωμανική Αυτοκρατορία απειλούσε ότι σε περίπτωση πολέμου θα προέβαινε σε μαζικές σφαγές των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. 3) η επιτυχής έκβαση των διαπραγματεύσεων για την αγορά δύο πολεμικών πλοίων από την Αμερική και η υποτιθέμενη αποκατάσταση μιας ναυτικής ισορροπίας στο Αιγαίο. Στα τέλη Ιουνίου 1914, η Ελλάδα αγόρασε δύο αμερικανικά πολεμικά πλοία, τα Idaho και Mississippi, που μετονομάστηκαν σε Κιλκίς και Λήμνος. Παρόλο που τα αμερικανικά πλοία δεν ήταν υπερσύγχρονα, όπως τα dreadnoughts, o Βενιζέλος εκτιμούσε ότι η εμπειρία και η ανδρεία των Ελλήνων ναυτών θα έκρινε τελικά μια μελλοντική ελληνοτουρκική ναυτική αναμέτρηση στο Αιγαίο. Η ελληνική κυβέρνηση επέλεξε την οδό των συνομιλιών με την Οθωμανική Αυτοκρατορία για τη διευθέτηση όλου του πλέγματος των ελληνοτουρκικών σχέσεων: α) υπογραφή μιας ελληνοτουρκικής αμυντικής συμφωνίας για τη διατήρηση του εδαφικού status quo στην Ευρώπη, β) μια μερική ανταλλαγή Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης και του βιλαετίου του Αϊδινίου με Μουσουλμάνους της Μακεδονίας και της Ηπείρου σε εθελούσια βάση, και προστασία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, γ) διευθέτηση του ζητήματος των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου με την αναγνώριση της τυπικής οθωμανικής επικυριαρχίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνέχιζε να ασκεί μια παρελκυστική τακτική. Ορίστηκε τελικά μια συνάντηση του μεγάλου βεζίρη Χαλίλ Σαΐντ μπέη με τον Βενιζέλο στις Βρυξέλλες για τα τέλη Ιουλίου 1914.

[ 55 ]


Στις 21 Ιουλίου 1914, ο Βενιζέλος αναχώρησε για τις Βρυξέλλες με ενδιάμεσο σταθμό το Μόναχο. Στις 24 Ιουλίου 1914, ενώ είχε φθάσει στην Τεργέστη, πληροφορήθηκε την επίδοση του ιταμού αυστριακού τελεσιγράφου στη Σερβία. Η ελληνική κυβέρνηση είχε καταδικάσει την αποτρόπαιη δολοφονία του αρχιδούκα Φερδινάνδου στο Σαράγιεβο στις 28 Ιουνίου 1914, αλλά δεν πίστευε ότι η υπόθεση θα οδηγούσε σε πόλεμο. Η ελληνική κυβέρνηση συμβούλεψε τη σερβική κυβέρνηση να επιδείξει μετριοπάθεια στην απάντησή της και να κατανοήσει τις αντιδράσεις της Αυστροουγγαρίας, ωστόσο να μην αποδεχτεί όρους που θα οδηγούσαν στην ταπείνωσή της και θα προκαλούσαν μια διεθνή κρίση.5 Σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης εναντίον της Σερβίας η Ελλάδα δεν θα έμενε απαθής, τηλεγράφησε ο Βενιζέλος στον υπουργό Εξωτερικών, Γεώργιο Στρέιτ, στις 25 Ιουλίου 1914. Η ελληνική θέση ήταν σαφής: H Aυστροουγγαρία δεν έπρεπε να ταπεινώσει τη Σερβία και να μετατρέψει την κρίση σε μια διεθνή υπόθεση, ανοίγοντας το κουτί της Πανδώρας στα Βαλκάνια. Η Σερβία όφειλε να επιδείξει μετριοπάθεια, χωρίς να ταπεινωθεί. Σε περίπτωση ενός τοπικού αυστροσερβικού πολέμου η Ελλάδα θα παρέμενε ουδέτερη και θα επενέβαινε μαζί με τη Ρουμανία μόνο εάν η Βουλγαρία εξαπέλυε επίθεση εναντίον της Σερβίας. Έτσι, θα διαφυλασσόταν η συνθήκη του Βουκουρεστίου.6 Αλλά ο πόλεμος ήταν προμελετημένος. Η Γερμανία θεώρησε τη δολοφονία στο Σαράγιεβο ως την κατάλληλη ευκαιρία για μια πιθανή αναμέτρηση με τη Ρωσία και τη Γαλλία. Ο Γερμανός αυτοκράτορας, Γουλιέλμος Β΄, εκτιμούσε ότι ο κίνδυνος μιας ρωσικής επέμβασης υπέρ της Σερβίας ήταν ελάχιστος το 1914 λόγω έλλειψης πολεμικών προετοιμασιών. Αλλά, αν τελικά η Ρωσία επενέβαινε, θα ήταν επωφελές για τη Γερμανία να αρχίσει έναν προληπτικό πόλεμο τώρα παρά σε τρία έτη διότι ο χρόνος 5. Βλ. Spyridon Sfetas, The Impact of the Sarajevo Assasination on Greece, στο Vojislav Maksimović-Draga Mastilović (επιμ.), Đoroviđevi Susreti 2013 godine. Međunarodni Naučni Skup Istoričara (Gacko, 19-21 septembar 2013.godine), Sarajevski Atentat (Gacko: Srpsko prosvjetno i kulturno društo Prosvjeta, 2014), 219. 6. Sfetas, The Impact of the Sarajevo Assasination, 220.

[ 56 ]


δεν λειτουργούσε υπέρ της Γερμανίας και σε μερικά χρόνια το χάσμα της κούρσας των εξοπλισμών θα διευρυνόταν υπέρ της Αντάντ.7 Η Γερμανία επιδίωκε έναν ηγεμονικό ρόλο στην Κεντρική Ευρώπη. Η Γερμανία εκτιμούσε ότι η Αγγλία θα τηρούσε ουδέτερη στάση ακόμα και σε περίπτωση γερμανογαλλικού πολέμου. Η Γερμανία παρότρυνε την Αυστροουγγαρία να θέσει απαράδεκτους όρους στο τελεσίγραφο για να τους απορρίψει η Σερβία.8 Η Σερβία δέχτηκε όλους τους όρους του τελεσιγράφου, εκτός από τον τελευταίο, να γίνει δηλαδή δεκτή η συνεργασία αυστριακών κρατικών οργάνων σε σερβικό έδαφος για την καταστολή της ανατρεπτικής δράσης που στρεφόταν κατά της εδαφικής ακεραιότητας της Αυστροουγγαρίας. Όταν στις 28 Ιουλίου 1914 η Αυστροοουγγαρία κήρυξε πόλεμο στη Σερβία, ο πρέσβης της Σερβίας στην Αθήνα, Ζίβογιν Μπάλουγκτζιτς (Živojin Balugdžić), έθεσε στον Στρέιτ ζήτημα casus foederis, και ζήτησε την ελληνική συνδρομή. Ο Στρέιτ εξήγησε ότι η ελληνική συμμετοχή στον πόλεμο δεν θα ωφελούσε σημαντικά τη Σερβία και θα μπορούσε να έχει αρνητικές συνέπειες για την Ελλάδα: καταστροφή του ελληνικού στόλου από την Αυστροουγγαρία, αποκλεισμό της Θεσσαλονίκης και αποδυνάμωση του ελληνικού στρατιωτικού δυναμικού.9 Η ελληνική θέση ήταν σαφής: ουδετερότητα σε τοπικό αυστροσερβικό πόλεμο και παροχή συνδρομής της Ελλάδας προς τη Σερβία μόνο σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης. Ωστόσο, ο Βενιζέλος επισήμανε ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να εξετάσει και το ενδεχόμενο μιας γενίκευσης του πολέμου και να καθορίσει την πολιτική της. Απέκλεισε κατηγορηματικά το ενδεχόμενο προσχώρησης της Ελλάδας στις Κεντρικές Δυνάμεις εναντίον της Σερβίας, διότι αυτό

7. Βλ. Cristopher Clark, The Sleepwalkers. How Europe Went to War in 1914 (London: Allan Lane –Peguin Books, 2012), 415-417. 8. Βλ. Manfried Rauchensteiner, Der Tod des Doppeladlers. Österreich Ungarn und der Erste Weltkrieg (Graz-Wien-Köln: Verlag Styria, 1994), 82-83. 9. Βλ. Dokumenti o Spoljnoj Politici Kraljevine Srbije, Knjiga VII, Sveska 2, I/14. Maj-22 July/4.August 1914, επιμ. Vladimir Dedijer-Života Antić. (Beograd: Sprska Akademija Nauka i Umetnosti, 1980), 667.

[ 57 ]


θα ήταν σε τελεία αντίθεση με τα ζωτικά της συμφέροντα και την αξιοπρέπειά της ως κράτους.10 Ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα χωρίς να συναντηθεί με τον μεγάλο βεζίρη. Μετά τη γενίκευση του πολέμου πίστευε ότι η Ελλάδα όφειλε να εγκαταλείψει την ουδετερότητα και να προσχωρήσει στην Αντάντ για να εξασφαλίσει αγγλική βοήθεια για τα νησιά του Αιγαίου. Ήταν σίγουρος ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα προσχωρούσε στις Κεντρικές Δυνάμεις μετά την άφιξη των γερμανικών πολεμικών πλοίων Goeben και Breslau στην Κωνσταντινούπολη στις 10 Αυγούστου 1914 και την κατάσχεση των τουρκικών Sultan Osman και Resadieh από τον Τσόρτσιλ. Κατά το Βενιζέλο η προσχώρηση της Ελλάδας στην Αντάντ θα αποτελούσε ένα ισχυρό αντίβαρο στην τουρκική απειλή και σε πιθανή βούλγαρο-τουρκική συμμαχία. Για τον έλληνα πρωθυπουργό ο ευρωπαϊκός πόλεμος είχε και μια ιδεολογική διάσταση, αντανακλούσε την πάλη ανάμεσα στη δημοκρατία των Δυτικών Δυνάμεων και στα αυταρχικά καθεστώτα των Κεντρικών Δυνάμεων. Πίστευε ότι τελικά η Αγγλία θα επέβαλε τους όρους ειρήνης στη Μεσόγειο και σε περίπτωση που ο πόλεμος έληγε όχι με νίκη της Αντάντ, αλλά και με «λευκή ειρήνη». Αντίθετα, ο υπουργός Εξωτερικών, Γεώργιος Στρέϊτ, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ και το Γενικό Επιτελείο είχαν ταχθεί υπέρ της ουδετερότητας και εμπλοκής της Ελλάδας στον πόλεμο μόνο αν η Βουλγαρία προσέβαλε τη Σερβία.Πίστευαν ότι ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος θα σηματοδοτούσε την εξόντωση του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Στις 14 Αυγούστου 1914 ο Βενιζέλος έθεσε στην Αντάντ το ερώτημα αν θα θεωρούσε την Ελλάδα ως συμμαχική χώρα σε περίπτωση που η τελευταία εμπλεκόταν σε πόλεμο με τη Βουλγαρία ή την Τουρκία λόγω της συμμαχίας της με τη Σερβία.11 Χωρίς να λάβει ακόμα επίσημη απάντηση, στις 18 Αυγούστου 1914 δήλωσε επίσημα στους πρεσβευτές της Αντάντ 10. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (στο εξής ΕΛΙΑ), Αρχείο Γ. Στρέιτ, φάκελος 12.7, επείγον τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς τον Στρέιτ, Μόναχο 16/29 Ιουλίου 1914. 11. Βλ. George B. Leon, Greece and the Great Powers 1914-1917 (Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1974), 36-37.

[ 58 ]


στην Αθήνα ότι η Ελλάδα ήταν έτοιμη να εισέλθει στον πόλεμο με την πρώτη πρόσκληση της Αντάντ. Αλλά η προσφορά του απορρίφθηκε.12 Νωρίτερα, στις 19 Αυγούστου 1914, η βρετανική κυβέρνηση, απαντώντας στις βολιδοσκοπήσεις του Βενιζέλου, δήλωσε ότι η Ελλάδα όφειλε να παραμείνει ουδέτερη, όσο η Τουρκία δεν εγκατέλειπε την ουδετερότητά της, χωρίς να δοθεί απάντηση στο ερώτημα του Βενιζέλου, αν η Ελλάδα θα θεωρούνταν ως συμμαχική χώρα σε περίπτωση εμπλοκής της σε πόλεμο κατά της Βουλγαρίας χάριν της Σερβίας.13 Οι Δυνάμεις της Αντάντ δεν επιθυμούσαν ένα νέο μέτωπο στα Βαλκάνια και την ανάληψη επιπρόσθετων βαρών τη στιγμή εκείνη. Πίστευαν ότι η Βουλγαρία θα μπορούσε να παραμείνει ουδέτερη αν τα βαλκανικά κράτη προέβαιναν σε ορισμένες εδαφικές παραχωρήσεις. Αλλά ούτε η Ελλάδα ούτε η Ρουμανία ήταν πρόθυμες να προβούν σε εδαφικές παραχωρήσεις στη Βουλγαρία με αόριστες υποσχέσεις για ανταλλάγματα στην Ήπειρο και Τρανσυλβανία αντίστοιχα. Έτσι, η πρωτοβουλία του Βενιζέλου για ένα βαλκανικό συνασπισμό ουδετέρων κρατών υπήρξε θνησιγενής. Και σε περίπτωση που ο Πάσιτς εκχωρούσε τις πόλεις Στιπ και Κοτσάνη στη Βουλγαρία, αψηφώντας τις αντιδράσεις του σερβικού στρατεύματος, η Βουλγαρία δεν θα ικανοποιούνταν με αυτές τις παραχωρήσεις. Η Γερμανία πίεζε την Ελλάδα να παραμείνει ουδέτερη, ακόμα και σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης κατά της Σερβίας. Σε τηλεγράφημα προς τον Άλφρεντ Κουάτ (Alfred Quadt ), το γερμανό πρέσβη στην Αθήνα, ο Χανς φον Βάνγκνεχαϊμ (Hans von Wangenheim), ο γερμανός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη, επισήμανε ότι η Σερβία, λόγω του πολέμου με την Αυστροουγγαρία, δεν μπορούσε να διαθέσει στην Ελλάδα τις δυνάμεις που προέβλεπε η ελληνοσερβική στρατιωτική σύμβαση και προέβλεψε σοβαρές περιπλοκές για την Ελλάδα, αν η τελευταία ευθυγραμμιζόταν με τη Σερβία.14 Όπως είναι γνωστό, το άρθρο 2 12. Leon, Greece and the Great Powers, 43-44. 13. Leon, Greece and the Great Powers, 45. 14. ΕΛΙΑ, Αρχείο Γ. Στρέιτ, φάκελος 12.7, αρ. τηλεγρ 4831, Πανάς προς Στρέιτ, Πέραν, 27 Ιουλίου / 9 Αυγούστου 1914. Το τηλεγράφημα του Βάνγκενχαϊμ περιήλθε σε γνώση του Πανά.

[ 59 ]


της ελληνοσερβικής στρατιωτικής σύμβασης (19ης Μαΐου/1ης Ιουνίου 1913) προέβλεπε «Κατά την έναρξιν των εχθροπραξιών εις οιανδήποτε στιγμήν και αν αρχίσωσιν αύται, η Ελλάς υποχρεούται να έχη στρατόν εξ ενενήκοντα χιλιάδων Μαχητών συγκεντρωμένων μεταξύ του όρους Παγγαίου, της Θεσσαλονίκης και της Γουμενίτσης, η δε Σερβία Στρατόν εξ εκατόν πεντήκοντα χιλιάδων μαχητών, συγκεντρωμένων εν ταις περιφερείαις Γευγελής, Βελεσσών (Κιουπρουλού), Κουμανόβου, Πιρότ. Επί πλέον η Ελλάς υποχρεούται να έχη συγχρόνως τον στόλον της εν τω Αιγαίω έτοιμον προς ενέργειαν»15. Μετά το τηλεγράφημα του Βάνγκενχαϊμ, ο Κουάτ είχε μια έντονη συζήτηση με το Βενιζέλο στις 11 Αυγούστου 1914. Ο Βενιζέλος κατέστησε σαφές ότι η Ελλάδα θα έσπευδε προς βοήθεια της Σερβίας, αν η τελευταία δεχόταν επίθεση από τη Βουλγαρία, θα ήταν ατιμία για την Ελλάδα, αν δεν εκπλήρωνε τις υποχρεώσεις της έναντι της Σερβίας. Ο Κουάτ απάντησε ότι η Ελλάδα θα διολίσθαινε σε μια περιπέτεια, διακινδυνεύοντας να χάσει τη Θεσσαλονίκη, στην προσπάθειά της να αποτρέψει την ίδρυση της Μεγάλης Βουλγαρίας. Κατηγόρησε το Βενιζέλο για έλλειψη πολιτικού ρεαλισμού και τον κάλεσε να παραιτηθεί, πριν οδηγήσει τη χώρα σε απρόβλεπτες περιπέτειες. Ο Βενιζέλος επανέλαβε την αποφασιστικότητά του να βοηθήσει τη Σερβία, κατηγορώντας το γερμανό πρέσβη ότι εξαγόρασε το βασιλιά και υπουργούς.16 Με δεδομένο το βουλγαρικό αναθεωρητισμό, ο Βενιζέλος πίστευε ότι και η ελληνική Μακεδονία κινδύνευε, αν οι Βούλγαροι εισέρχονταν στη σερβική Μακεδονία. Η Γερμανία χρησιμοποίησε το εκκρεμές ζήτημα των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου ως μέσο πίεσης προς την Ελλάδα για να παραμείνει ουδέτερη. Νέες ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις για το ζήτημα των νησιών, που διεξήχθηκαν τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1914 στο Βουκουρέστι, απέτυχαν διότι η τουρκική αντιπροσωπεία έθεσε ως όρο τη δέσμευση της Ελλάδας να παραμείνει ουδέτερη κατά τη διάρκεια 15. Βλ. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τόμος Γ΄ 2 Παράρτημα (Εν Αθήναις: Εκ του εθνικού τυπογραφείου, 1935), 600. 16. PA AA, R 11608, αρ. τηλεγρ. 274, Quadt προς Jagow, Αθήνα, 11 Αυγούστου 1914 ,

[ 60 ]


του πολέμου. Η Γερμανία απειλούσε με μια βουλγαροτουρκική επίθεση κατά της Ελλάδας, αν η τελευταία έσπευδε προς βοήθεια της Σερβίας. Από τυπική άποψη η Γερμανία φαινόταν ότι είχε δίκαιο. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η ελληνοσερβική συνθήκη συμμαχίας ίσχυε μόνο για το Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, ότι η Σερβία είχε καταστρατηγήσει τη στρατιωτική σύμβαση είτε διότι αρνήθηκε να βοηθήσει την Ελλάδα στην ελληνοτουρκική κρίση για τα νησιά, είτε διότι δεν μπορούσε να παρατάξει 150.000 άνδρες σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης, αφήνοντας την Ελλάδα να επωμισθεί το βάρος του κοινού πολέμου κατά της Βουλγαρίας. Όταν το Σεπτέμβριο του 1914 η Ελλάδα ζήτησε από τη Σερβία να αποστείλει 150.000 άνδρες για να αντιμετωπίσει μια ενδεχόμενη βουλγαρική επίθεση μαζί με τον ελληνικό στρατό, ο Πάσιτς έκρινε αδύνατη τη μεταφορά σερβικών στρατευμάτων από το αυστριακό μέτωπο στο βουλγαρικό μέτωπο.17 Αλλά η ουσία του πράγματος ήταν ότι αν η Βουλγαρία εισέβαλε στη σερβική Μακεδονία, θα διεκδικούσε και τμήματα της ελληνικής Μακεδονίας. Από την άποψη αυτή, και χωρίς την ελληνοσερβική συνθήκη συμμαχίας, Ελλάδα και Σερβία είχαν κοινό συμφέρον να αντιμετωπίσουν το βουλγαρικό κίνδυνο. Αλλά η σερβική νίκη στη μάχη του Τσερ (15-20 Αυγούστου 1914) ματαίωσε πιθανά σχέδια για τουρκοβουλγαρική συμμαχία και εξανάγκασε τη Βουλγαρία να παραμείνει ουδέτερη. Η μάχη του Τσερ, η πρώτη σερβική και συμμαχική νίκη στον πόλεμο, ενίσχυσε την αυτοπεποίθηση των Σέρβων για περαιτέρω νίκες. Οι αυστροουγγρικές δυνάμεις υποχώρησαν. Το Σεπτέμβριο του 1914 ο Βενιζέλος ανέλαβε το Υπουργείο Εξωτερικών. Στον πρώτο του λόγο στη Βουλή, στις 30 Σεπτεμβρίου 1914, επανέλαβε ότι η Ελλάδα είχε ανειλημμένες υποχρεώσεις έναντι της Σερβίας. Η τουρκική επίθεση στα ρωσικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας στις 29 Οκτωβρίου 1914 έφερε πάλι στο προσκήνιο τις βαλκανικές υποθέσεις. Στις 30 Οκτωβρίου 1914 ο Βενιζέλος ενημέρωσε τους πρεσβευτές της Αντάντ στην Αθήνα ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις της

17. ΕΛΙΑ, Αρχείο Γ. Στρέιτ, φάκελος 12.7, Αλεξανδρόπουλος προς Στρέιτ, Νύσσα, 26 Αυγούστου / 9 Σεπτεμβρίου 1914.

[ 61 ]


χώρας ήταν στη διάθεση των Συμμάχων, αλλά ότι η Ελλάδα θα κήρυττε επιστράτευση μόνο σε περίπτωση προηγηθείσης βουλγαρικής επιστράτευσης, και ζήτησε τη συνδρομή της Ρωσίας για την εξασφάλιση της ρουμανικής συνεργασίας για τη διαφύλαξη της συνθήκης του Βουκουρεστίου.18 Ο Βενιζέλος οραματιζόταν ένα κοινό ελληνο-σερβορουμανικό μέτωπο. Όταν το Νοέμβριο του 1914 η Αυστροουγγαρία άρχισε τη δεύτερη επίθεση κατά της Σερβίας, ο Βενιζέλος βολιδοσκόπησε τη Ρουμανία στις 17 Νοεμβρίου σχετικά με την προοπτική μιας ελληνορουμανικής συνεννόησης για την αποτροπή βουλγαρικής εισβολής στη σερβική Μακεδονία, κάτι που συνιστούσε κίνδυνο και για την ελληνική Μακεδονία και για τη Δοβρουτσά. Αλλά ο ρουμάνος πρωθυπουργός, Ιών Μπρατιάνου (Ion Brătianu), απάντησε αόριστα και δεν έδειξε προθυμία να εγκαταλείψει την ουδετερότητα.19 Όταν οι Αυστριακοί ενέτειναν την επίθεσή τους εναντίον της Σερβίας και επρόκειτο να καταλάβουν το Βελιγράδι, την 1η Δεκεμβρίου 1914 ο Πάσιτς ζήτησε τη στρατιωτική βοήθεια της Ελλάδας εναντίον του αυστριακού στρατού και μιας πιθανής βουλγαρικής επίθεσης. Αλλά ο Βενιζέλος έθεσε όρους: Έπρεπε πρώτα οι Σύμμαχοι να ζητήσουν την ελληνική συνδρομή, να εξασφαλίσουν τη βουλγαρική ουδετερότητα ή, σε αντίθετη περίπτωση, την επέμβαση της Ρουμανίας σε ενδεχόμενη βουλγαρική επίθεση στην Ελλάδα ή τη Σερβία20. Με άλλα λόγια η Ελλάδα θα εισερχόταν στον πόλεμο ως αναγνωρισμένη συμμαχική δύναμη. Αλλά η Αντάντ δεν είχε ακόμα συγκεκριμένη στρατηγική για τα Βαλκάνια. Ωστόσο, μια ελληνική στρατιωτική επέμβαση για τη σωτηρία της Σερβίας ενείχε πολλούς κινδύνους. Στις 5 Δεκεμβρίου 1914, μετά την πτώση του Βελιγραδίου, ο Μεταξάς σε υπόμνημά του προς το Βενιζέλο επισήμανε ότι ο ελληνικός στρατός θα οδηγούνταν στην αυτοκαταστροφή του, χωρίς να μπορέσει να βοηθήσει αποτελεσματικά τους Σέρβους.

18. Βλ. Leon, Greece and the Great Powers, 80- 81. 19. Leon, Greece and the Great Powers, 86. 20. Leon, Greece and the Great Powers, 89-90.

[ 62 ]


Είναι προφανές ότι ουδεμίαν βοήθειαν δύναται να παράσχη η Ελλάς εις την Σερβίαν εάν δεν καταβάλη και θέση εκποδών προηγουμένως την Βουλγαρίαν. Εάν προς τούτο η Ελλάς μόνη άνευ της βοηθείας της Ρουμανίας επιτεθή κατά της Βουλγαρίας, αναλαμβάνει αγώνα δεινόν (15 μεραρχίαι κατά 20), του οποίου το τέλος, καίτοι ευελπιστούμεν ευνοϊκό δια την Ελλάδα, θα επέλθη μετά μακροχρόνιον, πολλών μηνών, δυσχερή αγώνα. Εάν δε εις το έργον τούτο συντρέξη την Ελλάδα και η Ρουμανία δι’ όλων των διαθεσίμων αυτής δυνάμεων (15 μεραρχιών), τότε το έργον καθίσταται ευχερέστατον, αλλά και πάλιν θ’ απαιτήση μακρόν χρόνον. Κατά τον πόλεμον του 1913 ο ελληνικός στρατός εχρειάσθη ένα μήνα δια να φθάση μέχρι Τζουμαγιάς μετά σφοδρούς αγώνας. Εάν και τώρα υποθέσωμεν ότι θα χρειασθή το αυτό χρονικόν διάστημα, ενώ συγχρόνως θα προελαύνη και ο Ρουμανικός στρατός εκ Δοβρουτσάς πιθανώς, και έτερον μήνα δια να φθάσωσιν οι δύο στρατοί περί το υψίπεδον της Σόφιας, διότι δεν πρέπει να φαντασθώμεν μικράν την αντίστασιν των Βουλγάρων αγωνιζομένων τον περί υπάρξεως αγώνα. Μόνον μετά τρεις μήνας, ούτω, ο Ελληνικός στρατός θα είναι εις θέσιν να στραφή κατά των Αυστριακών. Αλλά είναι πολύ τολμηρόν να υποθέσωμεν ότι κατά το διάστημα τούτο ο αυστριακός στρατός δεν θα κατέβαλε και την τελευταίαν αντίστασιν των Σέρβων εμφανιζόμενος δε προ της Σόφιας θα μετέτρεπεν ίσως οριστικώς την τύχην του πολέμου καθ’ ημών, πάντως δε θα καθίστα ματαίαν πλέον την προς βοήθειαν των Σέρβων επιχείρησίν μας. Τας ανωτέρω σκέψεις δεν επηρέασεν ο υπολογισμός της ενδεχόμενης επεμβάσεως του τουρκικού στρατού.21

21. Ίδρυμα Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου και της αντίστοιχης εθνικής περιόδου, Ιστορικό Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου ( στο εξής ΙΙΕΒ-ΙΑΕΒ), φάκελος 34, έγγραφο Ι/34/54, Μεταξάς προς Βενιζέλο, 21 Νοεμβρίου/ 5 Δεκεμβρίου 1914.

[ 63 ]


Από στρατιωτική άποψη ο Μεταξάς εκτιμούσε ίσως σωστά την κατάσταση. Αλλά ο Βενιζέλος έβλεπε τα πράγματα ως ριψοκίνδυνος πολιτικός με γνώμονα τις ελληνικές εθνικές διεκδικήσεις. Στην απάντησή του στον Μεταξά την ίδια μέρα τόνισε ότι, αν η Σερβία συντριφθεί, τότε οι Κεντρικές Δυνάμεις θα επιχειρήσουν να κατέλθουν στο Αιγαίο, και η Βουλγαρία θα επωφεληθεί από την ήττα της Σερβίας, θα εισβάλει στη σερβική Μακεδονία και αργότερα θα στραφεί κατά της Ελλάδας. Από την έκβαση του πολέμου εξαρτιόταν και η τύχη των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου. «Θα ήτο βεβαίως ευκταιότατον δι’ ημάς αν ο μέγας ούτος πόλεμος δεν εξερρήγνυτο ήδη, αλλ’ανεβάλλετο επί τινα έτη όπως δοθή ημίν καιρός να συμπληρώσωμεν την στρατιωτικήν μας και την άλλην οργάνωσιν και ούτως αρτίως συγκεκροτημένοι αντιμετωπίσωμεν τα προβλήματα άτινα εμφανίζει ο πόλεμος ούτος. Ατυχώς δεν εξηρτάτο από ημάς να γίνη ή να μη γίνη ο πόλεμος. Ευρισκόμεθα ενώπιον του πολέμου τούτου εκραγέντος από εξαμήνου και υπολείπεται επομένως να εξετάσωμεν πως θ’ αντιμετωπίσωμεν τα εγερθέντα υπ’ αυτού προβλήματα. Πρέπει πρώτον να εξετάσωμεν αν είναι δι’ ημάς εμμένοντες τυχόν μέχρι τέλους εις την ουδετερότητα, αδιάφορος η οιαδήποτε έκβασις του πολέμου. Ατυχώς η έκβασις αύτη δεν ειμπορεί να είναι αδιάφορος. Εάν οριστικώς νικήσουν αι Μεσευρωπαϊκαί δυνάμεις ολίγισται δύνανται να υπάρχουν ελπίδες ότι θα διατηρήσωμεν τας νήσους. Όσον και αν η νίκη αυτών είναι οριστική εις τα κύρια θέατρα του πολέμου δυσκόλως δύναται να πιστευθή ότι η Τουρκία δύναται να έχη αξίας λόγου τοπικάς επιτυχίας προς τον Καύκασον ή προς την Αίγυπτον. Ως κυριώτερος επομένως καρπός της νίκης των συμμάχων της θα είναι η ανάκτησις των νήσων».22 Αλλά η νέα σερβική νίκη στον ποταμό Κολούμπαρα (Kolubarska Bitka) και η απελευθέρωση του Βελιγραδίου στις 15 Δεκεμβρίου 1914, δώδεκα ημέρες μετά την έναρξη της σερβικής αντεπίθεσης, συντέλεσε στην προσωρινή έξοδο της Ελλάδας από τα διλήμματα, διότι η Βουλ-

22. ΙΙΕΒ-ΙΑΕΒ, φάκελος 34, έγγραφο Ι/34/55, Βενιζέλος προς Μεταξά, 21 Νοεμβρίου / 5 Δεκεμβρίου 1914.

[ 64 ]


γαρία επιβεβαίωσε την ουδετερότητά της. Κατά συνέπεια, δεν υπήρχε λόγος και η Ελλάδα να εγκαταλείψει την ουδετερότητά της.23 Το 1915 η κατάσταση μεταβλήθηκε ριζικά. Τον Ιανουάριο του 1915 η Αγγλία και η Γαλλία, με δεδομένη τη στασιμότητα στο δυτικό μέτωπο, εξέταζαν σοβαρά το ενδεχόμενο μιας γερμανο-αυστριακής επίθεσης κατά της Σερβίας. Στην περίπτωση αυτή η Βουλγαρία θα εισέβαλε στη σερβική Μακεδονία. Κατάρρευση της Σερβίας και προσχώρηση της Βουλγαρίας στις Κεντρικές Δυνάμεις θα σήμαινε τον έλεγχο της κεντρικής Βαλκανικής από τις Κεντρικές Δυνάμεις και την απρόσκοπτη λειτουργία του άξονα Βερολίνου-Κωνσταντινούπολης. Έτσι, αποφασίστηκε η διάνοιξη ενός συμμαχικού μετώπου στη Θεσσαλονίκη προς βοήθεια των Σέρβων. Ταυτόχρονα, επιβλήθηκε και η θέση του Τσόρτσιλ για μια ναυτική εκστρατεία στα Δαρδανέλια και χερσαία επιχείρηση στην Καλλίπολη με σκοπό την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και των Στενών. Αν το σχέδιο επιτύγχανε, τα κέρδη για την Αγγλία θα ήταν πολλαπλά, εκτιμούσαν ο Τσόρτσιλ, υπουργός Ναυτικού και ο Κίτσενερ, υπουργός Πολέμου της Μεγάλης Βρετανίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα αποκόπτονταν από τη Γερμανία, τα ουδέτερα βαλκανικά κράτη θα προσχωρούσαν στην Αντάντ, με τη διάνοιξη των Στενών θα παρεχόταν βοήθεια στη Ρωσία, θα διασφαλιζόταν η αγγλική κατοχή της Αιγύπτου, με άλλα λόγια θα αναχαιτιζόταν η γερμανική πολιτική της «Ορμής προς Ανατολάς» (Drang nach Osten).24 Επιπλέον, θα αποτρεπόταν ο κίνδυνος κατάληψης της Κωνσταντινούπολης μόνο από Ρώσους μετά τις ρωσικές νίκες επί των Οθωμανών στον Καύκασο στα τέλη του 1914. Στις αρχές του 1915 η Αντάντ άνοιγε σταδιακά το

23. Οι σερβικές νίκες πρέπει να αποδοθούν σε πολλούς παράγοντες. Οι επίλεκτες μεραρχίες των Αυστριακών που προορίζονταν για πόλεμο κατά της Σερβίας μεταφέρθηκαν στο ανατολικό μέτωπο με απαίτηση των Γερμανών. Επίσης, μέσω Θεσσαλονίκης εφοδιαζόταν ο σερβικός στρατός με γαλλικό πολεμικό υλικό. Το άρθρο 7 της συνθήκης της Χάγης (1907) προέβλεπε ότι ουδέτερο κράτος δεν ήταν υποχρεωμένο να εμποδίζει την εισαγωγή ή τη διέλευση όπλων, πολεμοφοδίων κ.λπ. προς χρήση εμπολέμου κράτους. 24. Βλ. Leon, Greece and the Great Powers, 99-103.

[ 65 ]


κεφάλαιο των συζητήσεων για το μέλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με βασικό άξονα πρώτα την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά, ζητήματα που αφορούσαν κυρίως την Αγγλία και τη Ρωσία. Έτσι, στις αρχές του 1915 η σχεδιαζόμενη διάνοιξη του μετώπου της Θεσσαλονίκης συνδέθηκε με την εκστρατεία στα Δαρδανέλια.25 Δεν τέθηκε ζήτημα συμμετοχής της Ελλάδας στην επιχείρηση στα Δαρδανέλια. Από την Ελλάδα ζητήθηκε μόνο να συνδράμει τη Σερβία, μαζί με τη Ρουμανία, σε περίπτωση αυστρο-γερμανικής επίθεσης. Σε τηλεγράφημά του προς τον πρέσβη στην Αθήνα, Φράνσις Έλλιοτ, στις 23 Ιανουαρίου 1915, ο άγγλος υπουργός Εξωτερικών, Έδουαρτ Γκρέυ, ζήτησε εξ ονόματος της Αντάντ την άμεση συμμετοχή της Ελλάδας και της Ρουμανίας στην απώθηση μιας αυστριακής επίθεσης κατά της Σερβίας με σημαντικά εδαφικά ανταλλάγματα στη Μικρά Ασία. Θεώρησε ως επιθυμητό να δοθούν διαβεβαιώσεις στη Βουλγαρία ότι αν οι διεκδικήσεις της Ελλάδας και της Σερβίας ικανοποιούνταν αλλού, αυτή θα εξασφάλιζε ικανές εδαφικές παραχωρήσεις στη Μακεδονία υπό τον όρο ότι θα συμμετείχε στον πόλεμο κατά της Τουρκίας ή θα τηρούσε ευμενή ουδετερότητα σε περίπτωση που δεν θα μπορούσε να συμπαραταχθεί με τη Σερβία. Ζητήθηκε από το Βενιζέλο να μην αντιταχθεί στις εδαφικές παραχωρήσεις που η Σερβία ήταν διατεθειμένη να προβεί προς όφελος της Βουλγαρίας, υπό τον όρο ότι η Σερβία θα πραγματοποιούσε τις σλαβικές της βλέψεις στην Αδριατική. 26 Ο Γκρέυ έθετε στην ουσία ζήτημα προσχώρησης της Ελλάδας στην Αντάντ με σημαντικά, αλλά ασαφή εδαφικά ανταλλάγματα στη Μικρά Ασία μετά τον πόλεμο. Επί του παρόντος η Ελλάδα (μαζί με τη Ρουμανία) θα έπρεπε να συνδράμει τη Σερβία σε περίπτωση νέας αυστριακής επίθεσης. Το ζητούμενο ήταν η εξασφάλιση τουλάχιστον της βουλγαρικής ουδετερότητας με διαβεβαιώσεις της Ελλάδας και της Σερβίας 25. Για τις επιχειρήσεις στα Δαρδανέλλια και στην Καλλίπολη βλ. το πρόσφατο βιβλίο Heinz A. Richter, Der Krieg im Südosten. Band 1. Gallipoli 1915 (Wiesbaden : Verlag Franz Philipp Rutzen, 2013). 26. ΕΛΙΑ, Αρχείο Γ. Στρέιτ, φάκελος 13.6, Grey προς Elliot, Foreign Office, 23 Ιανουαρίου 1915 (αντίγραφο του τηλεγραφήματος).

[ 66 ]


προς τη Σόφια για ικανοποίηση βουλγαρικών εδαφικών διεκδικήσεων στη Μακεδονία, εφόσον όμως η Ελλάδα και η Σερβία αποζημιώνονταν με εδαφικά ανταλλάγματα στη Μικρά Ασία και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη αντίστοιχα. Το τηλεγράφημα του Γκρέυ επιδόθηκε στο Βενιζέλο στις 24 Ιανουαρίου 1915. Για πρώτη φορά γινόταν μνεία ελληνικών εδαφικών ανταλλαγμάτων στη Μικρά Ασία, κάτι που ηλέκτρισε τον έλληνα πρωθυπουργό. Σε υπόμνημά του προς τον βασιλιά, στις 24 Ιανουαρίου 1915, ο Βενιζέλος υποστήριξε ότι η Ελλάδα όφειλε να εγκαταλείψει πλέον την ουδετερότητα και να εκπληρώσει τις συμμαχικές της υποχρεώσεις προς τη Σερβία, υπερασπιζόμενη στην ουσία τον εαυτόν της, διότι, είτε τα αυστρογερμανικά στρατεύματα θα μπορούσαν να κατέλθουν στη Θεσσαλονίκη, είτε η Βουλγαρία θα μπορούσε να καταλάβει τη σερβική Μακεδονία, να ανατρέψει τη βαλκανική ισορροπία και, ενισχυμένη, να επιτεθεί κατά της Ελλάδας. Για την εξασφάλιση της σύμπραξης της Βουλγαρίας ο Βενιζέλος έκρινε απαραίτητες εδαφικές παραχωρήσεις της Ελλάδας και της Σερβίας προς τη Βουλγαρία. Καταστρατηγούσε έτσι τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, μόλις διανοιγόταν η προοπτική εδαφικών ανταλλαγμάτων στη Μικρά Ασία. «Προ παντός οφείλομεν να αποσύρωμεν τας αντιρρήσεις ημών περί παραχωρήσεων εκ μέρους της Σερβίας προς την Βουλγαρίαν, έστω και αν αύται εκταθώσιν επί της δεξιάς όχθης του Αξιού. Αλλ’ αν αι παραχωρήσεις αύται δεν ήρκουν όπως προσελκυσθή η Βουλγαρία προς σύμπραξιν μετά των παλαιών αυτής συμμάχων ή τουλάχιστον προς τήρησιν ευμενούς απέναντι αυτών ουδετερότητος, δεν θα εδίσταζα, όσον οδυνηρά και αν είναι η εγχείρησις, να συμβουλεύσω την θυσίαν της Καβάλας, όπως διασωθή ο εν Τουρκία Ελληνισμός και ασφαλισθή η δημιουργία αληθούς Μεγάλης Ελλάδος, περιλαμβανούσης πάσας σχεδόν τας χώρας, εις τας οποίας ο Ελληνισμός έδρασε κατά την μακραίωνα αυτού ιστορία. Η θυσία όμως αύτη θα εγίνετο ουχί απλώς ως τίμημα της εξασφαλίσεως της ουδετερότητος της Βουλγαρίας, αλλ’ ως αντάλλαγμα της ενεργού μετοχής αυτής εις τον πόλεμον μετά των λοιπών συμμάχων. Εάν η γνώμη μου αύτη εγίνετο δεκτή, θα έπρεπε δια της παρεμβάσεως των Δυνάμεων της Τριπλής Συνεννοήσεως να ασφαλισθή ότι η Βουλγαρία

[ 67 ]


θα αναλάμβανε να εξαγοράση τας περιουσίας πάντων εκείνων των κατοίκων του παραχωρηθησομένου αυτή τμήματος όσοι θα ήθελον να μεταναστεύσωσιν εντός των ορίων της Ελλάδος. Συγχρόνως θα συνεφωνείτο ότι θα αντηλλάσοντο οι ελληνικοί πληθυσμοί, οι κατοικούντες εντός των ορίων της Βουλγαρίας, προς τους βουλγαρικούς πληθυσμούς εντός των ορίων της Ελλάδος, εξαγοραζομένων των περιουσιών των δύο κρατών αμοιβαίως… Συγχρόνως ως μερικόν αντάλλαγμα δια την παραχώρησιν ταύτην, θα εζητείτο όπως, αν η Βουλγαρία επεκταθή πέραν του Αξιού, παραχωρηθή εις ημάς παρά της Σερβίας το τμήμα της Δοϊράνης-Γευγελής, ν’ αποκτήσωμεν άξιον λόγου σύνορον προς βορράν, αφού στερούμεθα του αρίστου νυν τοιούτου προς ανατολάς...».27 Από το Γενικό Επιτελείο ο αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Μεταξάς, σε συνομιλία του με τον βασιλιά στις 28 Ιανουαρίου 1915, πρότεινε να απορριφθεί η αγγλική πρόταση με το επιχείρημα ότι απλά η σύμπραξη Ελλάδας-Σερβίας- Ρουμανίας δεν θα εξασφάλιζε στρατιωτική νίκη. Ο πόλεμος δεν θα κρινόταν στα Βαλκάνια. Έκρινε ότι η δράση του ελληνικού κράτους θα γινόταν αφορμή για άμεση σφαγή των υποδούλων Ελλήνων στην Τουρκία.28 Παρά την αρνητική στάση της Ρουμανίας, στις 30 Ιανουαρίου 1915, ο Βενιζέλος υπέβαλε και δεύτερο υπόμνημα στον Κωνσταντίνο Α΄. Επαναλάμβανε περίπου την ίδια επιχειρηματολογία σχετικά με τη Βουλγαρία και τόνιζε ότι η θυσία των καζάδων Σαρί-Σαμπάν, Καβάλας και Δράμας υπέρ της Βουλγαρίας ήταν σχετικά μικρή συγκρινόμενη με τα εδαφικά κέρδη της Ελλάδας στη Μικρά Ασία και την επιβίωση του εκεί Ελληνισμού « ..Εαν δεν μετάσχωμεν του πολέμου, οιαδήποτε και αν είναι η έκβασις αυτού, χάνεται δι’ ημάς οριστικώς, κατά ανθρώπινον υπολογισμόν, ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας. Εάν μεν νικήση η Τριπλή Συνεννόησις θα διανεμηθούν αι Δυνάμεις αυτής, είτε μόναι είτε μετά της Ιταλίας, και την Μικράν Ασίαν μετά της λοιπής Τουρκίας.

27. Βλ. Γεώργιος Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920. Ιστορική μελέτη, τόμος Α΄ (Αθήναι: Ίκαρος, 1970) , σσ. 371- 375. 28. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, 271-272.

[ 68 ]


Εάν δε νικήση η Γερμανία μετά της Τουρκίας, όχι μόνο αι εκδιωχθείσαι ήδη εκ Μικράς Ασίας 200.000 Ελλήνων δεν θα έχουν ελπίδα τινά επιστροφής εις τας εστίας των, αλλά και ο αριθμός των εκδιωχθέντων εισέτι δύναται να λάβη τρομοκρατικάς διαστάσεις..». 29 Αλλά το σχέδιο του Βενιζέλου προϋπέθετε την προσχώρηση της Βουλγαρίας στην Αντάντ. Όταν κατέστη γνωστό ότι η Γερμανία παραχώρησε στη Βουλγαρία δάνειο ύψους 150 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων, ήταν ελάχιστες οι ελπίδες ότι η Βουλγαρία θα προσχωρούσε στην Αντάντ. Η Ρουμανία ενέμενε στην ουδετερότητα. Η Σερβία δεν μπορούσε να διαθέσει 150.000 άνδρες για την αντιμετώπιση του βουλγαρικού κινδύνου σε σύμπραξη με την Ελλάδα. Επιπλέον, η Αγγλία και η Γαλλία θα διέθεταν μόνο δύο μεραρχίες στη Θεσσαλονίκη. Έτσι, το Γενικό Επιτελείο επέβαλε τις απόψεις του στο Βενιζέλο ο οποίος στις 15 Φεβρουαρίου 1915 εγκατέλειψε το σχέδιο διάνοιξης του μετώπου της Θεσσαλονίκης.30 Αλλά η έναρξη των επιχειρήσεων στα Δαρδανέλια, στις 19 Φεβρουαρίου 1915, μαγνήτισε το Βενιζέλο και αναζωογόνησε το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας». Ο Βενιζέλος θεώρησε απαραίτητη τη συμμετοχή της Ελλάδας στις επιχειρήσεις στα Δαρδανέλια-Καλλίπολη με ένα σώμα 40.000 ανδρών. Εκτιμούσε ότι ο πόλεμος τώρα θα ήταν κατανοητός από τα ευρύτερα στρώματα του ελληνικού λαού και του πολιτικού κόσμου. Στο τρίτο υπόμνημα προς το βασιλιά, στις 2 Μαρτίου 1915, ο Βενιζέλος πρότεινε ανεπιφύλακτα τη συμμετοχή της Ελλάδας στις επιχειρήσεις στα Δαρδανέλια και την εκστρατεία στην Καλλίπολη για πολιτικούς κυρίως λόγους. Έτσι, η Ελλάδα θα είχε ένα λόγο στη διευ θέτηση του ζητήματος των Στενών και της Κωνσταντινούπολης, θα εξασφάλιζε τις υπεσχημένες εδαφικές παραχωρήσεις στη Μικρά Ασία, θα έλυνε το ζήτημα των νησιών και της παλιννόστησης των προσφύγων. Κατά το Βενιζέλο, οποιαδήποτε και να ήταν η έκβαση του πολέμου, η Αγγλία θα μπορούσε να επιβάλει τελικά τους όρους της ειρήνης. Και σε περίπτωση που ο πόλεμος έληγε με αμοιβαία εξάντληση, δεν θα

29. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, 375-379. 30. Leon, Greece and the Great Powers, 120.

[ 69 ]


επρόκειτο να επέλθουν σοβαρές εδαφικές μεταβολές και οι ωφέλειες της Ελλάδας θα ήταν ουσιώδεις.31 Η Αγγλία και η Γαλλία έβλεπαν θετικά μια ελληνική συμμετοχή στην επιχείρηση στα Δαρδανέλλια, χωρίς όμως να έχουν υποβάλει επίσημο αίτημα προηγουμένως. Ο Βενιζέλος, σκεπτόμενος πολιτικά, προέβλεπε νίκη της Αγγλίας μακροπρόθεσμα και ως ριψοκίνδυνος παίκτης επωμιζόταν τον κίνδυνο. Αλλά ο Μεταξάς, σκεπτόμενος στρατιωτικά, είχε διαφορετική άποψη. Σε υπόμνημά του προς τον Κωνσταντίνο Α΄, στις 2 Μαρτίου 1915, θεωρούσε ανεπαρκείς τις στρατιωτικές δυνάμεις της Αντάντ και ορατό το βουλγαρικό κίνδυνο. Ο κίνδυνος θα μειωνόταν μόνο αν η Ρωσία με την αποστολή στόλου στα λιμάνια της Βάρνας και του Πύργου συγκρατούσε τη Βουλγαρία και αν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι διέθεταν τις απαιτούμενες δυνάμεις και εκπονούσαν τα επιχειρησιακά σχέδια.32 Το Γενικό Επιτελείο της Ελλάδας συνολικά εκτιμούσε ότι η εκβίαση των Στενών ήταν ανέφικτη και προέβλεψε αποτυχία της επιχείρησης. O Κωνσταντίνος Α΄ δίσταζε να εγκαταλείψει την ουδετερότητα για μια παρακινδυνευμένη πολιτική, παρά την ισχυρή συναισθηματική φόρτιση που του προκαλούσε η ιδέα της εισόδου του στην Κωνσταντινούπολη. Πριν ακόμα από την υποβολή των υπομνημάτων του Μεταξά και του Βενιζέλου, μέσω του νέου γερμανού πρέσβη στην Αθήνα, Γουλιέλμoυ Μίρμπαχ (Wilhelm von Mirbach), ζήτησε από τη γερμανική κυβέρνηση να παράσχει διαβεβαιώσεις σχετικά με ορισμένα ζητήματα που αφορούσαν την Ελλάδα ώστε να ενισχύσει τη διαπραγματευτική του θέση έναντι του Βενιζέλου. 1. Οικονομική βοήθεια. 2 Το μέλλον της Κωνσταντινούπολης. 3. Εξασφάλιση των νησιών του Αιγαίου. 4. Εγγυήσεις για τη δίκαιη μεταχείριση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. 5. Ματαίωση προγραμματισμένων βουλγαρικών στρατιωτικών γυμνασίων. 6. Δέσμευση των Αυστριακών ότι δεν εποφθαλμιούν τη Θεσσαλονίκη.33

31. Βλ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, 384-388. 32. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, 379-384. 33. PA AA, R14343, Der Baklankrieg 1912/1913. Die Botschaftebesprechungen in London, die Vermittlungsfrage und die Londonverhandlungen (auch in Buka-

[ 70 ]


Στις 3 Μαρτίου 1915 o υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, Γκότλιμπ Γιάγκωβ (Gottlieb von Jagow), απάντησε ότι η Γερμανία θα εξέταζε ευμενώς το ελληνικό αίτημα για οικονομική ενίσχυση. Αν η Ελλάδα παρέμενε ουδέτερη μέχρι την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης, η Γερμανία θα εξασφάλιζε την οριστική προσάρτηση των νησιών στην Ελλάδα και τη δίκαιη μεταχείριση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Τα βουλγαρικά στρατιωτικά γυμνάσια δεν θα συνιστούσαν σε καμιά περίπτωση απειλή για την Ελλάδα. Η Αυστροουγγαρία είχε δηλώσει επανειλημμένα ότι δεν είχε βλέψεις στη Θεσσαλονίκη και η Γερμανία θα μπορούσε να παράσχει εγγυήσεις γι’ αυτό.34 Ο Γιάγκωβ δεν έθιξε το ζήτημα της Κωνσταντινούπολης, ωστόσο ο Κωνσταντίνος Α΄ είχε μια «βάση» για να υποστηρίξει την ανάγκη συνέχισης της πολιτικής της ουδετερότητας έναντι του Βενιζέλου μετά το τηλεγράφημα του υπουργού Εξωτερικών της Γερμανίας. Στις 3 Μαρτίου 1915 συνήλθε το Συμβούλιο του Στέμματος με πρόταση του Βενιζέλου. Ο Μεταξάς είχε παραιτηθεί από τη θέση του αρχηγεύοντος του Γενικού Επιτελείου. Οι πολιτικοί αρχηγοί Στέφανος Δραγούμης, Δημήτριος Ράλλης και Κυριακούλης Μαυρομιχάλης συμπαρατάχθηκαν επί της ουσίας με το Βενιζέλο, μόνο ο Γεώργιος Θεοτόκης προέβαλε αντιρρήσεις. Το πρόβλημα για το Βενιζέλο ήταν πολιτικό και σχετικά απλό. Αν η Ελλάδα δεν συμμετείχε στις επιχειρήσεις της Αντάντ, το Ανατολικό ζήτημα θα επιλυόταν ερήμην της. Αν υφίστατο τις θυσίες του πολέμου, θα είχε ένα λόγο στην τελική διευθέτηση του Ανατολικού ζητήματος. Επιπλέον, θα αποτρεπόταν και ο κίνδυνος βουλγαρικής εισβολής στην Ανατολική Θράκη. Σε περίπτωση που η πολιτική του δεν εγκρινόταν και η Ελλάδα συνέχιζε την ουδετερότητα, ο Βενιζέλος πρότεινε να δοθούν οι απαραίτητες εγγυήσεις από τη Γερμανία για την ελληνική κυριαρχία επί των νησιών του Αιγαίου, την προσάρτηση της Βορείου Ηπείρου, την αποτροπή βουλγαρικής επίθεrest) vom 8. September 1914 bis Februar 1919, αρ.τηλεγρ. 229, Mirbach προς Jagow, Αθήνα, 1 Μαρτίου 1915. 34. PA AA, R 14343, αρ.τηλεγρ. 156, επείγον, Jagow προς Mirbach, Βερολίνο, 3 Μαρτίου 1915.

[ 71 ]


σης και τη χορήγηση οικονομικής βοήθειας.35 Ο βασιλιάς διατηρούσε τις επιφυλάξεις του. Όπως προκύπτει από προκαταρκτική συνομιλία του με τον Στρέιτ, την 1η Μαρτίου 1915, ο Κωνσταντίνος Α΄ θεωρούσε βεβιασμένη την επιχείρηση στα Δαρδανέλια και ασαφείς τις εδαφικές παραχωρήσεις της Αντάντ στη Μικρά Ασία, διότι δεν υπήρχε σχέδιο για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να κρατήσει τμήμα της Μικράς Ασίας αν στην ενδοχώρα υπήρχε Τουρκία. «Εξ ετέρου λέγει, ότι εις τον Πρωθυπουργόν, εξακολουθούντα να ωθή αυτόν προς ανάμιξιν, είπε ότι προ πάσης αποφάσεως, απαραίτητον είναι να καθορισθώσιν εκ μέρους της Συννενοήσεως διάφορα σημεία των σκοπών αυτής κατά την επιχείρησιν της διαβάσεως των Στενών, ως προς την Κωνσταντινούπολιν, ως προς τους ελληνικούς πληθυσμούς της Τουρκίας και ως προς τον διαμελισμόν της Τουρκίας, περί ου παραδόξως δεν ομιλούσιν, διότι τεμάχιον της Μικράς Ασίας δύναται η Ελλάς να κρατήση μόνον αν παύση υφισταμένη ως κράτος η Τουρκία, άλλως αδύνατον να κρατηθή άνευ οικονομικής καταστροφής, ουδέ και στρατιωτικώς εν Μικρά Ασία...». 36 Το Συμβούλιο του Στέμματος δεν έλαβε απόφαση. Συμφωνήθηκε να συνέλθει πάλι στις 5 Μαρτίου 1915 με τη συμμετοχή και εκπροσώπου του Γενικού Επιτελείου. Ο Κωνσταντίνος Α΄ είχε ήδη λάβει το τηλεγράφημα του Γιάγκωβ. Στις 3 Μαρτίου και η πρεσβεία της Αυστροουγγαρίας στην Αθήνα διαβεβαίωνε τον Μίρμπαχ ότι η Βιέννη δεν φιλοδοξούσε ούτε να καταλάβει ούτε να κατέχει τη Θεσσαλονίκη.37 Στις 4 Μαρτίου 1915 ο Κωνσταντίνος Α΄ μέσω του Μίρμπαχ τηλεγράφησε στον ίδιο τον Κάιζερ, ζητώντας διαβεβαιώσεις για τα νησιά του Αιγαίου, για την προστασία του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, για την προσάρτηση της Βορείου Ηπείρου, για τη διασφάλιση της Ελλάδας από πιθανή βουλγαρική επίθεση και για οικονομική ενίσχυση. Οι διαβεβαιώσεις αυτές, επισήμανε ο Κωνσταντίνος Α΄, θα ίσχυαν όσο η 35. Leon, Greece and the Great Powers, 126-28. 36. ΕΛΙΑ, Αρχείο Γ. Στρέιτ, φάκελος 13.7. Τρεις συνομιλίαι μετά του Βασιλέως Κωνσταντίνου. 37. PA AA, R 14343, αρ. τηλεγρ. 236, Μirbach προς Jagow, Αθήνα, 3 Μαρτίου 1915.

[ 72 ]


Ελλάδα παρέμενε ουδέτερη και δεν βοηθούσε τη Σερβία σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης «Η εκπλήρωση αυτών των αιτημάτων μού παρέχει τη βεβαιότητα για την περαιτέρω διατήρηση της ουδετερότητας που επιθυμώ ως αντίβαρο στο στιγμιαίο λαϊκό ρεύμα και στην εκμετάλλευσή του από την Αντάντ ως πίεση στην κυβέρνησή μου», κατέληξε ο Κωνσταντίνος Α΄. 38 Η απάντηση του Κάιζερ από το Pless της Σιλεσίας, όπου βρισκόταν το Γενικό Επιτελείο, έφθασε στις 5 Μαρτίου, λίγο πριν από τη δεύτερη Σύνοδο του Συμβουλίου του Στέμματος. Ο γερμανός αυτοκράτορας τόνισε ότι θα ήταν αυτοκτονική πολιτική για την Ελλάδα η εγκατάλειψη της ουδετερότητας, ότι η ρωσική κυριαρχία στην Κωνσταντινούπολη θα ήταν περισσότερο επικίνδυνη από την τουρκική, ότι σε περίπτωση ελληνοτουρκικού πολέμου η Βουλγαρία θα καταλάμβανε την Καβάλα. Η ουδετερότητα ήταν η καλύτερη πολιτική για την Ελλάδα, επισήμανε ο Γουλιέλμος Β΄ και έδωσε έμμεσα τις διαβεβαιώσεις που ζήτησε ο Κωνσταντίνος Α΄ «Πάντοτε έχω ταχθεί υπέρ της σωτηρίας του ελληνικού στοιχείου στη Μικρά Ασία και δεν δίστασα να ψηφίσω για την εκχώρηση των νησιών σε σας. Επίσης ενήργησα στη Σόφια για να μην επιτεθεί η Βουλγαρία κατά της Ελλάδος. Τα σύνορα της Ηπείρου θα απειλούνταν σοβαρά στην περίπτωση που η Ιταλία στρεφόταν κατά των Κεντρικών Δυνάμεων. Στις επιθυμίες σας για τα οικονομικά θα ανταποκριθώ ευχαρίστως, αν θα εξασφαλιστεί η ευμενής για μας ουδετερότητα της Ελλάδας».39 Κατά τη δεύτερη Σύνοδο του Στέμματος, στις 5 Μαρτίου, ο Βενιζέλος πρότεινε πάλι τη συμμετοχή της Ελλάδας στις επιχειρήσεις στην Καλλίπολη όχι με ένα σώμα στρατού, αλλά με μια εφεδρική μεραρχία της Πελοποννήσου. Όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί, εκτός από το Θεοτόκη, στήριξαν το Βενιζέλο.40 Η γνώμη του Δούσμανη δεν ζητήθηκε. Για το Βενιζέλο το ζήτημα ήταν πολιτικό. Και αν ακόμα αποτύγχαναν τα πο38. PA AA, R14343, αρ. τηλεγρ. 239, επείγον, Mirbach προς Jagow, Αθήνα, 4 Μαρτίου 1915. 39. PA AA, R 14343, αρ.τηλεγρ. 117, Wilhelm προς Mirbach, Pless, 5 Μαρτίου 1915 40. Bλ. Leon, Greece and the Great Powers, 131.

[ 73 ]


λεμικά σχέδια της Αντάντ στα Δαρδανέλια και την Καλλίπολη, η Ελλάδα θα είχε την υποστήριξη της Αγγλίας για την εδαφική της επέκταση, ενώ η Γερμανία εργαζόταν για τα συμφέροντα της Τουρκίας. Λόγω της διαφωνίας με το Στέμμα ο Βενιζέλος, προκαταλαμβάνοντας την (προβλεπόμενη) τελική απόφαση του βασιλιά, δήλωσε ότι η κυβέρνηση ήταν αναγκασμένη να παραιτηθεί και ως τελευταία υπηρεσία προς την πατρίδα πρότεινε τη διασφάλιση μέσω Γερμανίας της ελληνικής κυριαρχίας επί των νησιών και της προστασίας των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας.41 Ο βασιλιάς διατηρούσε τις επιφυλάξεις του και ζήτησε πίστωση χρόνου 24 ωρών για να αποφανθεί οριστικά. Η τελική απόφαση του βασιλιά ήταν αρνητική. Συντέλεσαν τρεις κυρίως παράγοντες: οι ενστάσεις του Γενικού Επιτελείου, τις οποίες ο βασιλιάς ενστερνιζόταν, οι «διαβεβαιώσεις» του γερμανού αυτοκράτορα και το ρωσικό βέτο, στις 4 Μαρτίου 1915, σε ελληνική συμμετοχή στην επιχείρηση στα Δαρδανέλλια και ιδίως στην είσοδο ελληνικού στρατού στην Κωνσταντινούπολη.42 Ο Κωνσταντίνος Α΄ δεν θα πραγματοποιούσε το όνειρό του. Το ζήτημα των Στενών και της Κωνσταντινούπολης κατέστη ρωσική υπόθεση, χωρίς να αγνοηθούν και τα βρετανικά συμφέροντα. Στις 27 Μαρτίου 1915 η Αγγλία είχε συναινέσει σε μια ρωσική λύση του ζητήματος των Στενών και της Κωνσταντινούπολης μετά τον πόλεμο.43 Μια συμβολική ελληνική συμμετοχή στις επιχειρήσεις στα Δαρδανέλια και στην Καλλίπολη δεν θα μετέβαλε ριζικά την βρετανική πολιτική. Η διάδοχη κυβέρνηση Γούναρη ενέμενε στην ουδετερότητα και η Γερμανία επιδόθηκε σε αντιβενιζελική προπαγάνδα μέσω της διάθεσης σημαντικών ποσών από το βαρώνο Σένκ (Baron Schenk) για την εξαγορά ελληνικών εφημερίδων. Η συμμαχική αποτυχία στα Δαρδανέλια και στην Καλλίπολη δικαίωνε τον Κωνσταντίνο Α΄. Η Ελλάδα δεν είχε ακόμα ουσιαστικούς λόγους να εξέλθει στον πόλεμο όσο η 41. Βλ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, 303- 304. 42. Για τις ρωσικές αντιδράσεις βλ. Leon, Greece and the Great Powers, 132-139. 43. Βλ. Petr Mul’tatuli, Vnešnjaja Politika Imperatora Nikolaja II. 1894-1917 (Moskva: Rossijskij Institut Strategičeskih Issledovanij , FIV, 2013), 741-742.

[ 74 ]


Βουλγαρία παρέμενε ουδέτερη και δεν είχε εκδηλωθεί νέα αυστριακή επίθεση κατά της Σερβίας η οποία σε κάθε περίπτωση δεν μπορούσε να διαθέσει 150.000 άνδρες στο νότο, όπως προέβλεπε η ελληνοσερβική στρατιωτική σύμβαση. Ο Βενιζέλος κέρδισε τις εκλογές της 13ης Ιουνίου 1915 και στις 16 Αυγούστου 1915, μετά την ανάρρωση του Κωνσταντίνου Α΄ από την πλευρίτιδα με την επέμβαση γερμανών γιατρών, σχημάτιζε νέα κυβέρνηση. Ο βουλγαρικός παράγοντας απέβη καταλύτης για την τελική στάση που θα έπρεπε να τηρήσει η Ελλάδα, δεδομένης της αναθεωρητικής πολιτικής της Βουλγαρίας σε σχέση με την Ελλάδα και τη Σερβία. Για την προσχώρηση της Βουλγαρίας στην Αντάντ, η Αγγλία η Γαλλία και η Ρωσία μπορούσαν να εγγυηθούν την προσάρτηση της Ανατολικής Θράκης και να υποσχεθούν την παραχώρηση της Καβάλας και σημαντικών τμημάτων της σερβικής Μακεδονίας (τη μη αμφισβητούμενη ζώνη της σερβοβουλγαρικής συμφωνίας του 1912), εφόσον όμως η Ελλάδα και η Σερβία αποκτούσαν μετά τον πόλεμο εδαφικά ανταλλάγματα στη Μικρά Ασία και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη αντίστοιχα. Αυτό ήταν το περιεχόμενο των δύο διπλωματικών διακοινώσεων της Αντάντ (29 Μαΐου 1915 και 3 Αυγούστου 1915) στη βουλγαρική κυβέρνηση του Βασίλ Ραντοσλάβωφ.44 Η προσφορά της Αντάντ δεν ήταν ελκυστική για τη Βουλγαρία. Οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες έπαιζαν με το μακεδονικό χαρτί της Βουλγαρίας. Ο γερμανός πράκτορας, ο έμπορος Λουδοβίκος Ροσέλιους (Ludwig Roselius), ενίσχυε οικονομικά τους βούλγαρους κομιτατζήδες οι οποίοι από τα τέλη του 1914 εισέβαλαν στη σερβική Μακεδονία. Τον Απρίλιο του 1915 οι βούλγαροι κομιτατζήδες κατέστρεψαν τους σιδηροδρομικούς σταθμούς στο Ούντοβο και στο Βαλάντοβο, διέκοψαν τη σιδηροδρομική γραμμή Νύσσας-Θεσσαλονίκης και σκότωσαν πάνω από 300 σέρβους στρατιώτες.45 Υπό τον ισχυρό αντίκτυπο των γερμανικών νικών το 44. Για το ζήτημα αυτό βλ. Ivan Ilčev, Bâlgarija i Anrtanta prez Pârvata Svetovna Vojna (Sofia:Nauka i Izkustvo, 1990), 176-199. 45. Βλ. Spyridon Sfetas, Makedonien und Interbalkanische Beziehungen 1920- 1924 (München: Hieronymus Verlag, 1992), 23.

[ 75 ]


1915 στο ανατολικό μέτωπο, της αποτυχίας της Αντάντ στα Δαρδανέλια και την Καλλίπολη και της πεποίθησης του βασιλιά Φερδινάνδου ότι ο πόλεμος θα λήξει σύντομα με νίκη των Κεντρικών Δυνάμεων, στις 6 Σεπτεμβρίου 1915 η Βουλγαρία προσχώρησε στις Κεντρικές Δυνάμεις με την εξασφάλιση της προσάρτησης ολόκληρης της σερβικής Μακεδονίας και της Ανατολικής Μακεδονίας από το ελληνικό τμήμα «αν η Ελλάδα κατά τη διάρκεια της τωρινής σύγκρουσης, χωρίς κάποια πρόκληση από την πλευρά της βουλγαρικής κυβέρνησης, επιτεθεί στη Βουλγαρία, στους συμμάχους της ή στην Τουρκία».46 Στις 23 Σεπτεμβρίου 1915 η Βουλγαρία κήρυξε επιστράτευση. Καθώς η Βουλγαρία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαν ήδη προσχωρήσει στις Κεντρικές Δυνάμεις και επίκειτο η συντριβή της Σερβίας με συντονισμένη αυστρο-γερμανο-βουλγαρική επίθεση, η εμμονή της Ελλάδας στην ουδετερότητα δεν είχε πλέον νόημα. Η έλευση αγγλογαλλικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη, μετά από πρόσκληση του Βενιζέλου, προοριζόταν να αντισταθμίσει την αδυναμία των Σέρβων να διαθέσουν 150.000 άνδρες για την αντιμετώπιση από την Ελλάδα και τη Σερβία του κοινού βουλγαρικού κινδύνου, κάτι που αυτόματα σήμαινε την προσχώρηση της Ελλάδας στην Αντάντ, την ανάληψη των ανάλογων ευθυνών και κινδύνων, αλλά και την καλλιέργεια προσδοκιών και οραμάτων. Η συνέχιση της ουδετερότητας θα είχε νόημα αν η Γερμανία στην πράξη θα μπορούσε να διασφαλίσει την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας, όπως προέκυψε από τους Βαλκανικούς Πολέμους, και την προστασία του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Η Γερμανία αποδείχτηκε αδύναμη το 1914 να επιβάλει τη συλλογική απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων για τα νησιά του Αιγαίου και να αποτρέψει τους ανθελληνικούς διωγμούς στη Μικρά Ασία. Το 1915 διωγμοί και εκτοπίσεις Ελλήνων στη Μικρά Ασία συνεχίζονταν υπό το πρόσχημα της διενέργειας κατασκοπίας υπέρ της Αντάντ. Η δυναμική του βουλ46. Sfetas, Makedonien und Interbalkanische Beziehungen, 22-23. Για τις γερμανοβουλγαρικές μυστικές επαφές τον Αύγουστο του 1915 βλ. Georgi Markov, Goljamata Vojna i Bâlgarskijat Ključ za Evropejskijat Pogreb 1914-1916 (Sofia: Akedemično Izdatelstvo, 1995), 156-168.

[ 76 ]


γαρικού αναθεωρητισμού σε καμιά περίπτωση δεν εξαντλούνταν στη σερβική Μακεδονία, αλλά διαχεόταν και στην ελληνική Μακεδονία. Μόλις οι Βούλγαροι εισήλθαν στη σερβική Μακεδονία τον Οκτώβριο του 1915, έκλεισαν τα ελληνικά προξενεία στα Σκόπια και το Μοναστήρι και προέβησαν σε δολοφονίες Ελλήνων. Λόγω βουλγαρικών ενστάσεων ούτε τη στρατηγική γραμμή Γευγελής-Δοϊράνης μπόρεσε να εξασφαλίσει ο Κωνσταντίνος Α΄ με τη συνέχιση της ουδετερότητας μετά την παραίτηση του Βενιζέλου στις 5 Οκτωβρίου 1915. Η Ελλάδα διολίσθησε στον εθνικό διχασμό και η Σερβία καταστράφηκε.

[ 77 ]

J ORDAN B AEV Internal struggles over foreign orientation: Why did the Bulgarians enter World War I on the side of the Central Powers

W

HEN WE TRY TO IDENTIFY the key preconditions for the decision-making of Bulgarian political leaders on the eve of the World War I, it is important to underscore three fundamental features that determined the internal situation at that time. Firstly, a mechanism whereby decisions were made by a close circle of civil servants personally loyal to the monarch had been imposed in the years running up to the war. The establishment of the so-called “personal rule” of Tsar Ferdinand I of Bulgaria had limited the potential for Parliament (the National Assembly) to play a more central role. Indeed, the amendment to Article 17 of the Royal Constitution in 1911 specifically excluded Parliament from the process of reaching key decisions in the sphere of foreign policy. The role of the executive was also limited. On numerous occasions, the members of the Council of Ministers were only informed of decisions and political acts after the fact. Bulgaria’s diplomatic representatives abroad, and even its military commanders and General Staff, also received only selected information, while their reports and standpoints were censored to make them accord with the views of the Palace. It was in this context that the notorious decision to attack the forces of Bulgaria’s former allies was taken on 16 June 1913. Secondly, following Bulgaria’s failure in the Second Balkan War, it was no longer possible to unite the nation around a single cause and a

[ 79 ]


unified foreign policy doctrine. The division and disagreement between the political parties largely related to their foreign policy orientation. In the wake of the Balkan Wars, the influence of the Russian Empire had been drastically reduced, while the position of the Habsburg Empire as the sole “protector” of Bulgarian national interests had grown significantly. To some extent, the internal split between the philes and phobes precluded sober-minded assessments and the elaboration of a strong, clear national stance. Last but not least, some time was required to overcome and recover from the emotional stress caused by the collapse of the previous national doctrine. Only in the spring of 1914 did the first signs of the so-called “national optimism” make an appearance.1 But Bulgarian society did not succeed in restoring the psychological atmosphere of unanimous, purposeful enthusiasm that had typified the months running up to the Balkan Wars. It should be underlined, however, that despite the lack of strong state-building traditions in the period before the Great War, Bulgaria had put in place a well-educated political and military elite. A relatively high proportion (73.8%) of the members of all Bulgarian governments between 1878 and 1915 were former jurists, senior military officers, university professors or senior civil servants with an academic background abroad.2 The adoption of modern constitutional norms and accelerating industrial development were two factors that favoured the appearance of a relatively well-developed political system whose construction was completed in the first decade of the twentieth century. At

1. Р. Конева, Голямата среща на българския народ. Културата и предизвикателствата на войните 1912-1918 [R. Koneva, The great meeting of the Bulgarian nation. Cultural and military challenges], (Sofia: Marin Drinov Academic Publishing House, 1995), 44-58, 205. 2. Д. Парушева, Балканският политически елит. Социография на политическия елит в България и Румъния в края на ХІХ и началото на ХХ век, ц [D. Parusheva, The political elite in the Balkans], in: K. Grozev (ed.) Елит и общество [Elite and Society], (Sofia: D. Hubenova Publishers, 1998), 108-110.

[ 80 ]

JORDAN BAEV

that time, the leading political trends—conservatism, liberalism, social democracy and agrarianism—were all represented in Bulgarian political life, albeit transformed to fit the specific national conditions. At the beginning of World War I, an effective military intelligence unit was in operation within the General Staff of the Bulgarian Army. Initially established in 1891, it was subsequently transformed by two royal decrees in 1903 and 1907 respectively. A group of well-educated officers were employed in the Military Intelligence Section and as military attachés abroad; most of them had graduated from military academies in Russia, France, Italy, Germany, Austria-Hungary, Belgium, and Great Britain with excellent grades. Several valuable reports on the military intentions and war plans of the Great Powers were provided by Bulgarian military representatives in St Petersburg, Vienna, Berlin, Paris, and Rome between 1911 and 1914. For instance, the defense attaché in Germany, Major Petar Ganchev, informed Sofia in November 1911 about the German General Staff ’s eventual operational plans for war with both France in the West and Russia in the East. On 2 December 1911, the defense attaché in Russia, Major Boris Sirmanov, sent a detailed study relating to the probable dislocation of the Russian Army in Eastern Prussia and Galicia during a war with the German and Austrian-Hungarian empires. On 4 January 1912, the defense attaché in France, Captain Joseph Petrov, sent the Chief of the Bulgarian General Staff a detailed report about the French operational plan and the eventual dislocation of the French Army Corps in case of war with Germany.3 Immediately after the Balkan Wars and in the course of the next year, the Bulgarian political landscape was marked by a tense internal power struggle which laid bare the opposing foreign policy orientations of the leading parties. In addition to pointedly accusing one another of bearing the guilt for the “national catastrophe”, three distinct political

3. Military History Library (VIB) at Rakovski National Defense College, Sofia, MSS Inventory, No. 7030.

[ 81 ]


blocs were delineated: the Russophiles, the pro-German camp, and the parties demanding a peaceful resolution of the national issue through joint Balkan understanding. The Bulgarian political elite was united in the pursuit of one main goal, reconsidering the Bucharest peace treaty of July 1913, but was split as to how this goal was to be achieved. The extraordinary elections of November 1913 revealed powerful disappointment and considerable radicalisation among the various social strata which voted against the former ruling elite. The government coalition parties won only 38.2% of the votes while, for the first time in modern Bulgarian history, the representatives of the “extreme Leftist parties” the (Agrarian Union and Social Democrats) won almost half the votes, eliminating several traditional parties which had represented liberal and conservative tendencies. Instead of strengthening its position, the government coalition under Dr. Vasil Radoslavov lost every vestige of its former prestige and confidence. The events that followed clearly demonstrated the political groups’ inabili ty, given Bulgaria’s isolation, to find a commonly acceptable formula for achieving national goals. Contravening constitutional convention, which was virtually discarded during the personal regime of Ferdinand I, the monarch once again offered the post of Prime Minister to Dr. Radoslavov after a series of backstage political maneuvers. Essentially a variation on the appointed minority royal government, the new-old cabinet had insufficient support in Parliament. The leader of the Agrarian Union, Alexander Stamboliiski, defined these decisions as “an outrage against parliamentarianism”, while the leader of the Democratic Party, Alexander Malinov, declared the machinations to be “a parliamentary comedy”.4 Unanimous protest from all the opposition parties could only lead to the dissolution of the National Assembly; this occurred on 31 December 1913, making it the shortestlived parliament in modern Bulgarian history.

4. Стенографски дневници на ХVІ ОНС [Stenographic Records of XVIth National Assembly], First Extraordinary Session, 28 December 1913, 15-32.

[ 82 ]

JORDAN BAEV

Campaigning for the new parliamentary elections, Radoslavov’s Liberal coalition resolved to employ every means at its disposal to ensure a majority in the next National Assembly. This included using administrative and police pressure, as it had done in the past, but also promising political privileges to the ethnic Turkish population in Pirin Macedonia and Western Thrace, two provinces newly acquired as a result of the Balkan War. In response, the local muftis appealed to the Muslims: “Anyone who does not vote for the government leaders will be a dissenter and a traitor to our faith”.5 One of the leaders of the National Party, Atanas Burov, publicly described these actions as the “beginning of an internal state coup”.6 Despite these political violations, the opposition representatives still received 65,000 votes more than the government coalition in the parliamentary elections of February 1914; however, due to the newly-introduced electoral system and the cancellation of a few opposition seats, Dr. Radoslavov’s Liberal coalition ultimately won a fragile majority of seven members in Parliament. Through the five dramatic years of war that followed, the Radoslavov administration governed with the support of a majority ensured by thirteen representatives of the country’s ethnic Turkish minority. The political struggle reached a climax during the animated debates in the National Assembly on the government’s proposal to approve a large foreign loan. All the political actors were aware that the choice between French and German sources for a significant foreign loan would predestine Bulgaria’s foreign policy orientation in the years to

5. В. Радославов, Дневни бележки, 1914-1916 [V. Radoslavov, Daily Notes, 19141916], (Sofia University Press, 1993), 11; М. Семов, Обречени победи. България в Първата световна война [M. Semov, Doomed Victories. Bulgaria in the First World War], (Sofia University Press, 1990), 15; Н. Станев, История на нова България 18781941 [N. Stanev, History of New Bulgaria], (Sofia: Ivan Vazov Publishing House, 1992), 246-247. 6. Ж. Цветков, Атанас Буров. Живот за България [Zh. Tsvetkov, Atanas Burov. A Life for Bulgaria], (Sofia: Bulgarian Academy of Science Publishing House, 1992), 230-231.

[ 83 ]


come. The opposition leaders knew that if the loan were provided by Berlin, it would strengthen the position of Radoslavov’s pro-German liberal coalition government. Accepting the French proposal (which was also backed by Russia), on the other hand, could lead to the fall of the current cabinet.7 Ultimately, Parliament adopted the proposal from the German financial group Disconto Gesellschaft. The decision was motivated to some extent by the government’s inclination to ensure the political support of the Central Powers and thus to prevent eventual Russian interference in favour of the Russophile opposition bloc.8 The parliamentary debate even led on occasions to physical confrontations between pro-government and opposition representatives, while the anti-government statements and actions of the opposition leaders extended beyond the Parliament building. Rising tension between the Austrian-Hungarian Empire and Serbia after the assassinations in Sarajevo provoked an urgent new request from the Bulgarian parliamentary opposition to debate the government’s stance regarding the new international situation in Europe. On 14 July 1914, the opposition leaders delivered a request to the Prime Minister, insisting that he explain his government’s stance on the European crisis, which was of “fateful significance” for all Balkan states.9 Two days later, immediately after the outbreak of war between Vienna and Belgrade, the Bulgarian government proposed a military budget bill in the National Assembly which caused the opposition to address new critical remarks at the government. In a response to the government’s appeals “to beat the party retreat” in the name of national interests, the leader of the Democratic Party, Malinov, declared: “To-

7. М. Семов, Обречени победи, 59-62; Ив. Илчев, България и Антантата през Първата световна война [I. Ilchev, Bulgaria and the Entente during the First World War], (Sofia University Press, 1990), 50-53. 8. Г. Марков, Голямата война и българският ключ за европейския погреб 19141916 [G. Markov, The Great War and Bulgarian key for the European powder keg 19141916], (Sofia: Marin Drinov Academic Publishing House, 1995), 23-42. 9. Стенографски дневници на ХVІІ ОНС, І ИС, 14 July 1914, 2610.

[ 84 ]

JORDAN BAEV

day we are tumbling in the dark and even our Foreign Ministry does nothing to shed light upon matters... In such a situation, we cannot give our unreserved support to the government”.10 During the debate in Parliament, Prime Minister Radoslavov publicly declared that his government would follow a policy of “strict and loyal neutrality”. However, the government entered into intense confidential negotiations with representatives of the Central Powers during that same month of July. On 26 July 1914, the government passed a new bill through Parliament declaring martial law. The move has a clear political motive: to restrict the opposition’s scope of action against the policies embraced by the ruling coalition. In response, the opposition leaders requested the convocation of the Crown Council with a view to establishing a “temporary all-party cabinet”; their request was rejected by the ruling coalition.11 On 14 August, the parliamentary session was closed by royal decree; the aim was clearly to restrict the potential for opposition action against government policy. The world thus learned indirectly that Bulgarian policy was conducted by two persons: Tsar Ferdinand I and Prime Minister Radoslavov. However, Radoslavov’s personal records indicate that he was forced to humbly comply with the monarch’s will in order to remain in power.12 In a time of war in Europe, when the principles of parliamentary democracy had been drastically limited in Bulgaria, the opposition parties had no choice but to manifest and propagate their specific views through their own political media. Each political organisation interpreted the meaning of “neutrality” according to its specific take on foreign policy. This was done by adding different adjectives—“expectant”, “friendly”, “favourable”, etc.—to the term “neutrality”. Four basic stances 10. Стенографски дневници на ХVІІ ОНС, І ИС, 18 July 1914, 2835. 11. В. Янчев, Политическите партии в България и Първата световна война [Political parties in Bulgaria and the First World War], Български военен преглед [Bulgarian Military Review], (Sofia: Military Publishing House, 1995), 39-40. 12. В. Радославов, Дневни бележки, 11, 85, 94, 102, 171, 174, 187, 197.

[ 85 ]


towards Bulgaria’s foreign policy orientation became manifest: the ruling liberal coalition pursuing neutrality “favourable” to the Central Powers with a tendency towards joining that coalition; the Russophile parties declared for “friendly” neutrality towards the Triple Entente; the Agrarian Union and the Social Democratic and Radical Democratic parties insisted on respecting the proclaimed “strict and loyal neutrality” towards both alliances; and the radical Leftist “Narrow” Social Democratic Party continued to back the establishment of a “Balkan Federation”, without providing any real perspective on what this would be and how it might come into being. The indirect appeals from the ruling parties for “expectant neutrality” favourable to the Central Powers were transformed on occasions into declarations in support of the German-Austrian cause. Thus, the Deputy Chairman of the Bulgarian Parliament, Dr. Momchilov, openly expressed his hopes for a German-Austrian victory in an article published in the Austrian Reichpost.13 Though the Russophile opposition parties followed a similar line of “benevolent neutrality” towards the Entente forces, internal competition and recriminations between their leaders created certain divergences. The Progressive Liberal Party pursued an ardent Russophile policy, with its leaders stressing the “Slavic character” of the war and argued that the Bulgarian government should be ready to breach its “neutrality” when Russia asked it to.14 The National Party leaders and their media displayed a greater interest in the Western partners within the Entente (France and Great Britain). The key concept underlining numerous political commentaries was that “Neutrality is not a goal but a tool” for achieving national ideals.15 Initially, the Radical Democratic Party leaders pleaded for “strict neutrality”, but they abandoned their “Balkan Federation” slogan in the light of the obvious impossibility of the Balkan nations reaching a

13. М. Семов, Обречени победи, 157. 14. В. България, Nr. 252, 2 August 1914; Nr. 291, 26 October 1914. 15. В. Мир, Nr. 4347, 16 November 1914; Nr. 4451, 6 January 1915.

[ 86 ]

JORDAN BAEV

common understanding. In a party manifesto, Venelin Ganev stated: “We unhesitatingly and firmly declare that given the actual military situation only full neutrality can contribute to our independent political existence as a state… Our interference would not resolve the outcome of the European war, but it could lead, if not to the termination of our independent existence, at least to our political and military exhaustion”.16 In the spring of 1915, the leaders of the Radical Democratic Party changed their attitude and started to display a different kind of “neutrality” more favourable towards the Entente.17 The “strict neutrality” of the Agrarian Union Party position was mixed in with the traditional “Slavic” and “Russophile” sentiments.18 The position of the traditional Social Democratic Party was influenced to some extent by the views of the leaders of the Second Socialist International, and it would increasingly call for the achievement of national doctrine over the course of the war. One Social Democratic leader, Krastyu Pastuchov, stated in his headline commentary: “The moment is most favourable for the accomplishment of our national tasks, because the map of Europe is redrawn just once a century”.19 In April 1915, the Social Democratic leaders appealed once again for “national convergence” as a prerequisite for the implementation of national ideals. In one of his articles, another Social Democratic leader, Dr. Petar Dzhibrov, underlined that: “We must think about national unification now because tomorrow, when our neighbors become stronger, it will be too late”.20 Only radical Leftist Social Democratic leaders like Dimitar Blagoev, Vasil Kolarov and Georgi Dimitrov criticised both “Russian” and “German” imperialism, arguing that “neutrality” itself could neither

16. Сп. Демократически преглед, Nr. 7, September 1914, 630-631. 17. В. Радикал, Nr. 50, 6 March 1915; Nr. 52, 8 March 1915. 18. Л. Огнянов, Борбата на БЗНС против Първата световна война [L. Ognyanov, The struggle of the Bulgarian Agrarian National Union against the First World War], (Sofia: Agrarian Union Publishing House, 1977), 20-30. 19. В. Народ, Nr. 68, 29 March 1915 20. Сп. Съвременна мисъл, Nr. 2, April 1915, 18.

[ 87 ]


resolve the national problems in the Balkans nor guarantee the independence of the Balkan states.21 The parliamentary groups presented their respective views in debate during the National Assembly session of November 1914, after the traditional Royal Statement had been made. The official speech of Tsar Ferdinand I was delivered by Prime Minister Radoslavov, who once again declared a position of “strict and loyal neutrality”. The opposition leaders—Alexander Malinov, Theodor Theodorov and Stoyan Danev— argued in favour of starting negotiations with the Triple Entente. The leaders of the Leftist-Centre opposition parties (the Agrarians, Radical Democrats and Social Democrats)—Alexander Stamboliiski, Yanko Sakuzov, Stoyan Kosturkov and Hristo Kabakchiev—defended their positions of “complete neutrality” and argued for “understanding among the Balkan nations”.22 After an unproductive formal meeting with the opposition leaders, Prime Minister Radoslavov announced that the opposition parties did not represent the will of the Bulgarian public.23 In response, the main opposition leaders issued a manifest on 27 November 1914 appealing for immediate political negotiations with the representatives of the Triple Entente.24 However, the efforts to form a united opposition bloc failed as the leaders of the largest opposition party—the Agrarian Union—rejected the proposal to join the bloc. In April 1915, the representatives of several national liberation organisations, such as the Internal Macedonian Edirne Revolutionary Organisation (VMORO), approached the government with appeals to

21. Стенографски дневници на ХVІІ ОНС, ІI РС, 23 February 1915, 2477.; Г. Първанов, Българската социалдемокрация и македонският въпрос от края на ХІХ век до 1918 година [G. Parvanov, Bulgarian Social Democracy and the Macedonian Question], (Sofia: Grafimax, 1997), 226-230. 22. Стенографски дневници на ХVІІ ОНС, ІI РС, 15 October 1914, 1-3; 5-7 November 1914, 191, 194-195, 204, 217, 219, 241. 23. Стенографски дневници на ХVІІ ОНС, ІI РС, 10 November 1914, 293-294; В. Радославов, Дневни бележки, 82. 24. Ив. Илчев, България и Антантата, 99.

[ 88 ]

JORDAN BAEV

join the Central Powers in order to achieve “national unification”. Their most important argument was that only in Berlin and Vienna had their demands for a “just resolution of the Macedonian Issue” been unconditionally accepted. In those months, as a result of the Balkan Wars, some 150,000 Bulgarian refugees from Vardar Macedonia, 85,000 from Aegean Macedonia, and 180,000 from Eastern Thrace (Edirne) arrived in Bulgaria. Their presence and political activity influenced the public mood in general and the decision-makers in Sofia, in particular.25 On 15 March 1915, the first regular parliamentary session of the 17th National Assembly was ended by royal decree.26 Ending parliamentary activity during the crucial months in which Bulgaria would be formulating its final position had a single aim: eliminating political opposition from the decision-making process that would determine Bulgaria’s entry into the war. The next parliamentary session opened in December 1915, a few months after Bulgaria had allied itself with the Central Powers. At the same time, the government issued several warrants authorising the confiscation of particular newspaper issues and even prohibited the leading opposition newspapers in which the opposition leaders had published their propaganda appeals and commentaries. (For instance, in the first half of 1915, the leader of the Agrarian Union, Stamboliiski, had published seventeen articles, the leader of the radical Socialists, Blagoev, nine, and the leader of the Radical Democratic Party, Vlaikov, eight articles). In just the five months up to the end of June 1915, seven issues of the Progressive Liberal Party’s media organ were confiscated by the police!27 Against this backdrop of ardent political struggle and mutual attacks, Prime Minister Radoslavov continued his policy of “secret diplomacy” 25. Националноосвободителното движение на македонските и тракийските българи, 1878-1944, Т. 3, Освободителното движение след Илинденско-Преображенското въстание 1903-1919 [National Liberation movement of the Macedonian and Thracian Bulgarians, Vol. 3], (Sofia: Makedonski nauchen institute, 1997), 343-344. 26. Стенографски дневници на ХVІІ ОНС, ІI РС, 15 March 1915, 3121. 27. В. България, Nr. 57, 10 June 1915.

[ 89 ]


and presenting a “fait accompli”. He succeeded in isolating his coalition partner, Nikola Genadiev, who advocated an alliance with the Entente after a trip to Rome and Paris. Furthermore, the Prime Minister totally ignored the information and advice of Bulgaria’s diplomatic representatives in St Petersburg and London, and went so far as to disown his Minister of War, General Ivan Fichev, and Chief of the General Staff, General Kliment Boyadzhiev, who were not briefed on the secret negotiations in Vienna and Berlin. During Council of Ministers discussions, when Radoslavov had to report on the sounding out of the two coalitions he provided only carefully selected facts that corresponded with his own and the monarch’s views. It is indicative that a low-ranking officer from the Royal Chancellery, Lt.-Col. Petar Ganchev, was sent to take part in the confidential negotiations with the Chiefs of the German and Austrian General Staffs, while the Bulgarian War Minister and Chief of Staff were kept in the dark. This abnormal situation provoked the resignation of the Minister of War, General Fichev, and his immediate replacement by General Nikola Zhekov, who represented the pro-German tendency in the officers’ corps. In early September 1915, the Chief of the General Staff, General Boyadzhiev, also resigned after disagreeing with the clauses of the secret Bulgarian-German military convention governing the manner in which Bulgaria would enter the war.28 Two factors bolstered the arguments in favour of government policy: the German military victories on the Eastern front in mid-1915, and the specific territorial gains promised to Bulgaria by the representatives of the Central Powers in recompense for its contributions. However, the Bulgarian ruling classes were ignoring several equally significant factors. Firstly, the authorities in Sofia had limited their viewpoint to their local aims and failed to consider the global geostrategic goals and ramifications of the Great War, which did not necessarily coincide with Bulgarian national interests. Over the next three years, the truth of this supposition would be proved again and again in the complex

28. Г. Марков, Голямата война и българският ключ за европейския погреб, 176.

[ 90 ]

JORDAN BAEV

interactions between the German-Austrian and Bulgarian forces and in the subordination of the Bulgarian forces to the German-Austrian coalition command under General von Mackensen; Bulgaria would frequently become the victim of its allies’ grand strategy. Actually, the war effort of a small country in a conflict between global coalitions could have only a very limited impact on the overall result. Another mistake of the Bulgarian political elite was to look for “who was offering more”, when in the final reckoning the key issue should have been “what will the ultimate outcome be?”. One of the opposition leaders’ final efforts to change government policy was their proposal, delivered to the Prime Minister on 14 August 1915, for the establishment of a broader coalition cabinet. Moreover, the opposition leaders made a public appeal in which they warned that the lack of national unity would put the national cause at risk.29 On 4 September, the opposition leaders Malinov, Danev and Tsanov stated their arguments once more at a special meeting with the monarch, while Alexander Stamboliiski sharply criticised the policy of the government and the palace. Ferdinand I ignored their arguments, and Stamboliiski, the president of the Agrarian Union, was arrested and sentenced to life imprisonment soon afterwards. Four days after the meeting, the government approved the proposed mobilisation act which brought the country into a new state of “military neutrality”. As had been agreed in advance with Berlin and Vienna, on 1 October 1915, Ferdinand I of Bulgaria issued a royal decree declaring a state of war with Serbia. The leading opposition parties, with the sole exception of the Agrarian Union and the radical Leftist Social Democrats, drastically changed their political line and stopped their attacks on the government in the name of the “achievement of national ideals”.30 Despite the public images and propaganda from the ruling elite, which painted the struggle as a small-scale, local war for the achievement of

29. Н. Станев, История на нова България, 287. 30. For instance: В. Мир, Nr. 4685, 9 September 1915.

[ 91 ]


the national ideal, in reality Bulgaria was dragged into a global conflict whose outcome did not depend in any way on the military efforts of a small Balkan state. If we compare the results of the Balkans’ “modern nationalisms”, what we see is all Bulgaria’s neighbors pursuing their national doctrines (the Megali Idea in Athens, Velika Srbie in Belgrade, San Stefano Bulgaria in Sofia, Romania Mare in Bucharest), which inevitably overlapped and brought them into conflict. Unlike the Greek and Serbian leaderships, however, the Bulgarian political elite was not sufficiently mature to tackle the challenges of the time appropriately, remaining a slave to its maximalist, emotional nationalism. Its decision-making at this crucial juncture for the nation lacked a vision underpinned by wisdom.

[ 92 ]

U LRICH SIEG 1 The ambiguity of the good: German Professors in the “War of the Minds”

T

H E G E R M A N S C H O L A R S ’ AT T I T U D E toward the Great War has usually been the object of much criticism. Most historians specifically stress the part the professors played in mobilising the nation and in conveying xenophobic imaginations. To name but one example: Kurt Flasch, philosopher and historian who taught in Bochum, observed a rabid nationalism and a considerable collection of anti-western resentments among the German professors.2 This, however, is a somewhat broad-brush assessment that not only fails to acknowledge the international dimension of the propaganda-war but also misconceives the way the protagonists saw themselves. Furthermore, a lopsided condemnation of the once so very common “Metaphysics of Germaness” (Deutschtumsmetaphysik) would only serve to petrify contemporary prejudices – or to perpetuate them under reversed preconditions.3

1. I would like to thank Anne C. Nagel and Michael Seelig for constructive criticism as well as valuable comments, and Wolfram Kändler for the nuanced translation of the German manuscript. 2. K. Flasch, Die geistige Mobilmachung. Die deutschen Intellektuellen und der Erste Weltkrieg (Berlin: Fest, 2000). 3. Cf. the first in-depth study regarding the diverse forms of “Metaphysics of Germaness” during the Great War: H. Lübbe, Politische Philosophie in Deutschland. Studien zu ihrer Geschichte (Basel / Stuttgart: Schwabe, 1963), part 4. Cf. most recently

[ 93 ]


This paper intends to call into question the established view of the “War of the Minds” (Krieg der Geister) and advocates a widely contextualised approach, analysing these phenomena within the history of ideas. This seems especially advisable since during war times the scho lars did not adhere to meticulously crafted arguments but tended to resort to rallying cries and grave stylisations.4 Accordingly, we historians find ourselves in the difficult position of having to device hermeneutics for a group of texts that in their hermetic style seem to almost actively resist any straightforward interpretation. Hence, it is all the more important to elucidate the reception history. Before we are able to assess the actual effect of this world-war-literature, at least to a reasonably realistic degree, we need to acquire detailed knowledge on print runs, censorship, and distribution area.5 Today I would like to deal with three texts that are seen as the epi tome of nationalistic bigotry. Firstly, there is Ernst Lissauer’s “Hymn of Hate against England”, the Hassgesang gegen England. At first glance there is no denying its aggressive rhetoric or its wide-spread impact (I). Secondly, I shall analyse the “Manifesto of the Ninety-three”; signed by distinguished scientists and writers the text had been intended to evoke international sympathy, but was immediately considered an expression of Germany’s overestimation of itself (II). Thirdly, I will look into Werner Sombart’s pamphlet “Merchants and Heroes” (Händler und Helden) that more than any other text shapes today’s view of U. Sieg, Geist und Gewalt. Deutsche Philosophen zwischen Kaiserreich und Nationalsozialismus (Munich: Hanser, 2013), 103-149. 4. Cf. W. J. Mommsen (ed.), Kultur und Krieg. Die Rolle der Intellektuellen, Künstler und Schriftsteller im Ersten Weltkrieg (Munich: Oldenbourg, 1996), and the case study U. Sieg, Jüdische Intellektuelle im Ersten Weltkrieg. Kriegserfahrungen, weltanschauliche Debatten und kulturelle Neuentwürfe, (2nd ed. Berlin: Akademie, 2008). 5. Cf. for an approach like this: Steffen Bruendel, Volksgemeinschaft oder Volksstaat. Die „Ideen von 1914“ und die Neuordnung Deutschlands im Ersten Weltkrieg (Berlin: Akademie, 2003) and P. Hoeres, Krieg der Philosophen. Die deutsche und die britische Philosophie im Ersten Weltkrieg, (Paderborn / Munich / Vienna / Zurich: Schöningh, 2004).

[ 94 ]

ULRICH SIEG

German professorial war-literature (III). Finally, I shall pose the question of what price we are actually paying for our clear-cut picture of the “War of the Minds” and I will outline ways of overcoming it (IV). I Ernst Lissauer, author of the “Hymn of Hate against England”, was part of the assimilated German Jewry. His father, Hugo Lissauer, died in 1910 as a rich silk merchant in Berlin. He was a well respected man and led the proud title “Kommerzienrat”. Like many other members of his generation Ernst Lissauer, born in 1882, took advantage of his father’s property to follow his own intellectual interests.6 He became a well known lyricist in the literary circles of Berlin and published some highly acclaimed stage plays. The publisher Eugen Diederichs in Jena whose knowledge about literary trends was legendary even went so far to estimate Lissauer as “the greatest contemporary poet”.7 In contrast to many of his Jewish contemporaries Lissauer possessed a very conservative worldview and saw in the preservation of German culture an indispensable condition for a prosperous future. Moreover, he proposed strongly in the large Jewish debate of 1912, that the Jews had to go up in the German nation: “Only two things are possible: either to emigrate, or to be German. But then: Dig, take root with all strength, with all the veins, all the muscles, educate yourself to became German, make the German case a case of your own.” 8 As might be expected in

6. A modern biography about Lissauer is missing. The historian has still to consult G. K. Brand, Ernst Lissauer (Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft, 1923). 7. So E. Albanis in her excellent book German Jewish Cultural Identity from 1900 to the Aftermath of the First World War. A Comparative Study of Moritz Goldstein, Julius Bab and Ernst Lissauer (Tübingen: Niemeyer, 2002), 225, which I owe a lot. 8. “Nur zweierlei ist möglich: entweder auswandern; oder deutsch werden. Dann aber: sich eingraben, einwurzeln mit aller Kraft, mit allen Adern, allen Muskeln sich zum Deutschen erziehen, die Sache der Deutschen zu der eigenen machen”, in: Sprechsaal, Deutschtum und Judentum, Der Kunstwart of April 1st, 12; quoted after Albanis, German Jewish Cultural Identity, 225.

[ 95 ]


August 1914 Lissauer identified himself with the German nation which he saw surrounded by envious enemies. Britain’s entry into the war in 1914 on the side of the Entente he regarded as unforgivable betrayal and as an attack on the highest cultural values embodied by Germany. In September 1914, right after it had been published somewhat outof-the-way, the “Hymn of Hate against England” met with great public interest. The ponderous poem was regarded as an authentic expression of German indignation over Great Britain’s treasonable behaviour at the outbreak of war. Its most famous lines may serve to illustrate the paramount importance of its ideological message as well as its weak poetry: We will never forego our hate, We have all but a single hate, We love as one, we hate as one, We have one foe and one alone England!9

After all, with his poem Lissauer had expressed a widespread attitude in Germany. In his “World of Yesterday”(Die Welt von Gestern) Stefan Zweig even talks of the “Hymn of Hate” as “a bomb which had fallen into an ammunition depot”.10 This might be an exaggeration, but it is undeniable that the poem of Lissauer very quickly gained enormous popularity. Admired by the Emperor the “Hymn of Hate” shaped life at the home front and the greeting “May God punish England!” (Gott strafe England!) answered by “So be it!” (Er strafe es!) could be heard

9. “Wir wollen nicht lassen von unserem Haß / Wir haben alle nur einen Haß, / Wir lieben vereint, wir hassen vereint, / Wie haben alle nur einen Feind / England.” E. Lissauer, Haßgesang gegen England, in: Id., Worte in die Zeit. Flugblätter 1914 (Göttingen: Hapke, 1914), 1. Blatt; translation by Barbara Henderson, as it appeared in The New York Times of 15 October 1914. 10. “Das Gedicht fiel wie eine Bombe in ein Munitionsdepot”; Stefan Zweig, Die Welt von Gestern. Erinnerungen eines Europäers (Munich / Hamburg: Deutscher Bücherbund, 1981), 286.

[ 96 ]

ULRICH SIEG

at many a street corner during the first months of war. Myriad of postcards and thousands of posters were printed with these sentences.11 Nothing much changed when it came to light that the author was an assimilated Berlin Jew. The Emperor awarded Lissauer the Order of the Red Eagle, with ribbon, and together with the crown prince of Bavaria he ensured that the poem was widely circulated within the military.12 The Pan-German’s stream of spiteful invective against Lissauer’s Jewishness, however, played only a minor role. Whatever can be said about the ideological character of the “civic truce” (Burgfrieden) in the first months of the war it helped a lot to defend the members of the Jewish minority.13 Nevertheless, the “Hymn of Hate” failed to have a lasting effect. This was largely due to the German Bildungsbürgertum, the academic middle classes, whose views and attitudes basically constituted public opi nion. The Bildungsbürgertum firmly believed that the Central Powers were leading a war for human ideals and hence, as a matter of principle, it disapproved of demonising the military enemy. A good case in point is the publicist Theodor Wolff whose articles in the Berliner Tageblatt were widely known as profound criticism of grievances in the Kaiser reich. But during the war the self-confident Liberal esteemed the soldiers of both sides fulfilling their duty for their fatherland.14

11. C. Jahr, “Das Krämervolk der eitlen Briten”. Das deutsche Englandbild im Ersten Weltkrieg, in: Id., U. Mai and K. Roller (eds.), Feindbilder in der deutschen Geschichte. Studien zur Vorurteilsgeschichte im Ersten Weltkrieg (Berlin: Metropol, 1994), 115-142, here 123-127; for the anti-British salutations cf. also J. Verhey, Der “Geist von 1914” und die Erfindung der Volksgemeinschaft (Hamburg: Hamburger Edition, 2000), 204 et seq. 12. Cf. E. Albanis, Ostracised for Loyality: Ernst Lissauer’s Propaganda Writing and its Reception, Leo Baeck Institute Year Book 43 (1998), 195-224, here 196.. 13. Cf. for the often underestimated role of censorship in this context F. Altenhöner, Kommunikation und Kontrolle. Gerüchte und städtische Öffentlichkeiten in Berlin und London 1914/18 (Munich: Oldenbourg, 2008). 14. Cf. U. Sieg, “Nothing more German than the German Jews”? On the Integration of a Minority in a Society at War, in: R. Liedtke and D. Rechter (eds.), Towards Normality? Acculturation and Modern German Jewry (Tübingen: Mohr Siebeck, 2003), 201-216, here 207.

[ 97 ]


A lot of influential Jewish intellectuals went even a step further. The journalist Binjamin Segel interviewed sixty opinion leaders among the German Jewry and merely one of them regarded the “Hymn of Hate” as genuinely “Jewish”. 15 This was the literary scholar Ludwig Geiger from Bonn who was well known for his independent political convictions. But Geiger the influential editor of the Allgemeine Zeitung des Judentums was quite isolated when he praised Lissauer’s patriotism. All the other Jewish intellectuals shared the general view of the German middleclasses that universal ethical values were of higher importance than vilifying the major enemy, which England was doubtless considered to be. While the war continued, Lissauer soon found himself among the undesirables, because his patriotic poetry allegedly denied the “chival rous character of German culture”. In the Berliner Tageblatt an article was published in August 1915 which argued that the “Hymn of Hate” has nothing to do with real patriotism.16 Lissauer tried to defend his cause and mentioned all the affirmative letters he has got from the front. But his core argument was that every intellectual has the duty to support his fatherland with patriotic words, especially if he is unfit to join the army. In his statement Lissauer did not only express a widely shared position he also showed courage and honesty. He knew about the critique of physically fitness, especially his overweight which hindered him fighting at the front.17 But the educated Jewish middle-classes showed no deeper interest at the case of Lissauer and condemned the sensitive poet for his decline of common universal values. This was a remarkably one-sided appraisal of matters, its effect not only equal to an ostracism but also grist for the anti-Semites’ mill. But it supplied a scapegoat for the disastrous image of Germany among the 15. Regarding the context of Segel’s survey cf. D. Brenner, Marketing Identities. The Invention of Jewish Ethnicity in “Ost und West” (Detroit: Wayne State University Press, 1998), and Sieg, Jüdische Intellektuelle im Ersten Weltkrieg, 83 et seq. 16. Art. “Gegen den Haßgesang”, in: Berliner Tageblatt of 10 August, 7; quoted after Albanis, German Jewish Cultural Identity, 236. 17. Ibid, 248.

[ 98 ]

ULRICH SIEG

Entente Powers that was considered to be in need of an explanation. Lissauer also became the victim of an anti-Semitic smear campaign, be cause his extreme nationalistic political thoughts were quite uncommon among liberal German Jews. Most members of the educated middleclasses preferred an idealistic understanding of German Culture, as it was cultivated in schools and universities. Exactly how highly the German Bildungsbürgertum thought of itself can be gleaned from the “Appeal to the World of Culture!” (Aufruf “An die Kulturwelt!”), published on October 4th 1914. Its signatories, all 93 of them eminent intellectuals, had hoped to promote the “German cause” (die deutsche Sache). II Employing a prose consciously reminiscent of Luther’s Theses the “Ma nifesto of the Ninety-three” confronted allied propaganda. William II was no Attila but a prince of peace, who in his reign of now 26 years had time and again proven his fair-mindedness. Claims of war crimes committed in Belgium were unwarranted; its neutrality had to be sacrificed for the sake of the German Nation’s right to life. “German militarism”, moreover, was an honorary title, without it “German civilisation would long since have been extirpated”. In contrast, the deceitfulness of England and France was clearly visible considering that they had allied themselves with unjust states such as Russia and Serbia and that they were inciting the indigenous people of their colonies “against the white race”.18 Because of the Manifesto’s drastic diction, historians have for a long time held the nationalistic right responsible for it. Fritz Fischer deemed Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf the author, Prussian nobleman

18. Translation as it appeared in The North American Review vol. 210, no. 765 of Aug. 1919, 284-287 (http://www.jstor.org/stable/25122278, 27/06/2014). For the original text cf. the exemplary German edition by J. and W. von Ungern-Sternberg, Der Aufruf “An die Kulturwelt!”. Das Manifest der 93 und die Anfänge der Kriegspropaganda im Ersten Weltkrieg. Mit einer Dokumentation (Stuttgart: Steiner, 1996), 144 et seq. The following observations owe a lot to this study.

[ 99 ]


and conservative scholar of Greek antiquity. In actual fact, however, the world famous Berlin professor had merely adorned the Manifesto with his signature.19 Its origins can be pinpointed to the liberal left that at the turn of the century had so vehemently opposed the Emperor’s backward cultural policy. Ludwig Fulda, chairman of the Berlin “Goethe Federation” (Goethebund), had written the first draft and Hermann Suderman, a naturalistic writer, contributed several key arguments. The mayor of Berlin Georg Reicke, a convinced Liberal, gave the manifesto his so lemn style.20 The six times repeated phrase “It is not true” (Es is nicht wahr) should remember to the days of Luther and legitimate the protest against the allied propaganda. It addition it expressed the good conscience of the well respected authors of the manifesto. Some artists like the painter Max Liebermann or the writer Gerhart Hauptmann, who had been famous in Germany for decades, signed the manifesto. Even more remarkable was its resonance among Germany’s scholars. In the humanities a lot of well respected professors signed the Manifesto.21 Besides the famous theologian and President of the Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft, Adolf von Harnack, the philosophers Rudolf Eucken, Wilhelm Windelband and Max Wundt were among the signatories as well as the economists Lujo Brentano and Gustav Schmoller. Even the scientists were not restrained: together with the Marburgian professor Emil von Behring, the first winner of the 19. F. Fischer, Der Griff nach der Weltmacht. Die Kriegspolitik des kaiserlichen Deutschland (Düsseldorf: Droste, 1961), 180. This mistake went well with Fischer’s aversion to the Prussian “society of subservient subjects” (Untertanengesellschaft) and he did not correct it in later editions. Cf. B. vom Brocke, “Wissenschaft und Militarismus”. Der Aufruf der 93 ,An die Kulturwelt!’ und der Zusammenbruch der internationalen Gelehrtenrepublik im Ersten Weltkrieg, in: W. M. Calder III, H. Flashar and T. Lindken (eds.), Wilamowitz nach 50 Jahren (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1985), 649-719, here 655 et seq., note 7. 20. Ibid, 668. 21. The names are listed in J. and W. von Ungern-Sternberg, Aufruf an die Kulturwelt, 145-147.

[ 100 ]

ULRICH SIEG

Nobel Prize in medicine in 1901, some world-famous scholars like Paul Ehrlich, Fritz Haber, Emil Fischer or Conrad Röntgen gave their signature. All of them gained the Nobel Prize: Fritz Haber, although he was accused by the Entente States to be the main responsible for the use of poison gas in the war, at last in 1918.22 A pacifist’s view like Albert Einstein’s was not very common in the academic world. The confession was widespread in Germany that it was the duty of everybody to defend the homeland in case of emergency. Einstein’s Swiss passport was definitely an important shield protecting him against the growing rabid nationalism.23 Nevertheless it is impressive how brave he followed the obligations his conscience told him. Most of the professors who had signed the “Manifesto of the Ninetythree” were politically not conservative but were generally sympathetic either to the liberal left or the national liberal parties. There is no doubt at their willingness, to stand up to their country, but they had not wasted a single thought on the preconditions of successful propaganda. Their confidence in the achievements of German culture was so established that they not even tried to understand other positions.24 Immediately the Manifesto was translated into ten languages but given the strength of the German military apparatus its impact was disastrous. Within the Entente and the neutral states it seemed inconceivable how scholars far away from the front-lines would know any thing noteworthy about atrocities committed by the German Army in Belgium. Today we know that around 6.400 civilians were killed by the invaders. During the war there was an intense discussion about the way fighting abroad against civilians the so called “franctireurs”. But there

22. Encompassing M. Szöllösi-Janze, Fritz Haber 1868-1934. Eine Biographie (Munich: Beck, 1998). 23. Vom Brocke, Wissenschaft und Militarismus, 682; for Einstein’s isolation during the war cf. S. Grundmann, Einsteins Akte. Einsteins Jahre in Deutschland aus der Sicht der deutschen Politik (Berlin / Heidelberg: Springer, 1998), 39-80. 24. Cf. U. Sieg, Professoren im Propagandakrieg, in: Marburger UniJournal (summer / autumn 2014), 30-33.

[ 101 ]


was no question about it that German academics were unable to assess the situation properly.25 Having this in mind Garret Newkirk, an author from Pasadena, wrote directly on November 10th to the signatories of the Manifesto: “Are you sure, gentlemen, that under present circumstances you are capable of looking fairly at different sides of the question? Are you in possession of all the facts or most of them?”26 There was no great effort required to show the weakness of German propaganda. The Manifesto’s tone of voice was considered presumptuous. This especially applied to the airiness the authors exhibited when citing “the legacy of a Goethe, a Beethoven, and a Kant” to vindicate current events.27 Criticising these philosophical embellishments of political interests was instantly plausible and still meets with approval today. But it is highly problematic to interpret the Manifesto as “typical of the German intellectuals’ attitude to cultural destruction”.28 A lot of the signatories were not only Liberals but also convinced Cultural Protestants and trusted in Kantian ethics. They shared the conviction that a member of the German “nation of culture” (Kulturnation) should stay away of nationalistic prejudices and preserve his good will. Further should be mentioned that without adequate interpretation of historical circumstances, any criticism of the German intellectuals’ attitude in World War One threatens to obscure significant dimensions of the mesh of events. 25. Cf. to the methodological problem analysing the German atrocities in the first months of the war A. Kramer, “Greueltaten”. Zum Problem der deutschen Kriegsverbrechen in Belgien und Frankreich 1914, in: G. Hirschfeld, G. Krumeich and I. Renz (eds.), Keiner fühlt sich hier mehr als Mensch ... Erlebnis und Wirkung des Ersten Weltkriegs (Essen, Klartext: 1993), 85-114; in general J. Horne and A. Kramer, Deutsche Kriegsgreuel 1914. Die umstrittene Wahrheit (Hamburg: Hamburger Edition, 2004). 26. Ouoted after Sieg, Geist und Gewalt, 112. 27. J. and W. von Ungern-Sternberg, Aufruf an die Kulturwelt, 145; regarding the manifesto’s reception abroad cf. ibid., 81-104. 28. So did A. Kramer in his influential book Dynamic of Destruction. Culture and Mass Killing in the First World War (Oxford / New York: Oxford University Press, 2007), 29.

[ 102 ]

ULRICH SIEG

The aggressive character, as well as the professionalism of allied propa ganda, were both crucial stimulants for the scholarly over-identification with German culture. There is, for one, Henri Bergson’s powerfully eloquent statement of August 8th. He glorified the inner unity of the French nation and called to arms for a battle of “civilisation” against “barbarism”.29 Furthermore there is the British press stylising the Germans as “Huns”. The Times, until then rather Germanophile, particularly favoured this second stereotype and it also proved very suitable for visualisations.30 Even today it has lost nothing of its potency. The German professors and their anti-British propaganda failed to achieve a similar success. The apology of the “German militarism” could not be successful because it was far too passive. In many cases academics accepted the allied vocabulary and insisted only in the defensive position of Germany surrounded by envious nations. Thinking about the military situation and especially the invasion in Belgium, this could hardly convince in the allied countries. Accordingly, there was nobody abroad who tried to understand the core motive of the “Manifesto of the Ninety-three”: the defence of the inner unity of the German nation against the allied propaganda.31 The same seems to be true to the overestimation of “culture” in the political discourse. The combination of Potsdam and Weimar which was attractive to many Germans who wanted a harmonious picture of the past failed to have any appeal abroad.32 29. Sieg, Geist und Gewalt, 109. 30. Cf. G. Eckert, Steife Oberlippe, hängende Unterlippe: Julikrise und Kriegsbeginn in der Londoner “Times”, in: G. Eckert, P. Geiss and A. Karsten (eds.), Die Presse in der Julikrise 1914. Die internationale Berichterstattung und der Weg in den Ersten Weltkrieg (Münster: Aschendorff, 2014), 113-135, here 126-130. 31. J. and W. von Ungern-Sternberg, Aufruf an die Kulturwelt, 59. 32. Cf. in general Lübbe, Politische Philosophie in Deutschland, and close to the point J. von Ungern-Sternberg, Wie gibt man dem Sinnlosen einen Sinn? Zum Gebrauch der Begriffe ,deutsche Kultur’ und ,Militarismus’ im Herbst 1914, in: W. J. Mommsen (ed.), Kultur und Krieg. Die Rolle der Intellektuellen, Künstler und Schriftsteller im Ersten Weltkrieg (Munich: Oldenbourg, 1996), 77-96.

[ 103 ]


However, this does not mean that one should think of a “special path in German history of ideas” (deutschen Sonderweg in der Ideengeschichte) during World War One. This position neglects the fact that the propaganda war was an international event. It was important to refute the opposing arguments and to advertise the own view. Moreover, the idea of an “special path in German history” (deutsche Sonderweg) favoured precisely those glorification of a “German character”, which the idea itself tries to damage. At last this leads to bold assumptions of continuity which to substantiate empirically is nearly impossible. Sometimes they try to show a direct connection between the “War of Minds” and the “Guerrilla War on the Eastern Front since 1941”.33 But even the history of ideas during World War One deserved to be understood by her own preconditions. How much people in Germany tried to learn from the allied propaganda can be demonstrated by Werner Sombart who was one of the most read social scientists at his time. III In February 1915 it was Werner Sombart who adopted an unaccommodating tone of voice in his book “Merchants and Heroes”. The economist, a genius when it came to self-marketing, had realised that drastic simplification was the single most effective weapon in the over-heating debates of the Great War. Accordingly, he decided for a palette of black and white, depicting the English as greedy merchants who had to be put in place by the brave Germans. He savagely argued against the “confusion of war and sports” and contrasted an atomised British society with a socially-minded German community.34

33. So H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte, vol. 4: Vom Beginn des Ersten Weltkriegs bis zur Gründung der beiden deutschen Staaten (Munich: Beck, 2003), 19; to my own position see the articles “Deutsche Geschichte ist nicht tiefschwarz”, in: Cicero (October 2013), 120-125, and “Erkenntnis und Empathie”, in: Rotary Magazin 3 (2014), 48-51. 34. W. Sombart, Händler und Helden. Patriotische Besinnungen (11.-20. Tausend Munich / Leipzig: Duncker & Humblot, 1915), 48. It is regrettable that the meticulous

[ 104 ]

ULRICH SIEG

Sombart’s book served primarily ideological rearmament. It should show young German soldiers “the direction, where in all future the ene my of German character should be searched”.35 Sombart believed that “all great wars have been crusades” (Glaubenskriege) and this would not change in the future.36 According to that the pictures used to cha racterise the enemy were very drastic. England is described as a giant octopus trying to strangle the world.37 In the long run, however, it would be impossible for English merchants to advertise their ideal of a comfortable life. Most people would assess a pure utilitarian understanding of human culture as far to superficial. The future, however, would belong to the heroic man, who would not shrink away from a life more dangerous and who was deeply rooted within his own people, his Volk. To this day Sombart’s book is regarded an exemplar of German aca demic chauvinism and its success is emphasised time and again. As it happens the “salon-Marxist” had first and foremost disgruntled his colleagues, who were offended by his unscrupulous use of resentments. The liberal left was steadfast in its Anglophilia and so his prejudiced examples would not take hold.38 In Weimar, however, where Elisabeth Förster-Nietzsche was busy marketing her late brother as a national hero, Sombart’s ideas and arguments aroused great interest. A debasement of British civilisation matched her own agenda and gave her the opportunity to push forward Nietzsche’s patriotism. Sombart had, after all, called her brother the “last bard and seer of the German people” and had emphatically underlined his military attitude.39 researched study of F. Lenger, Werner Sombart 1863-1941. Eine Biographie (Munich: Beck, 1994) offers no chapter about the First World War. 35. Sombart, Händler und Helden, VI. 36. Ibid, 3. 37. Ibid, 37. 38. This has already been noted by F. Lenger, Werner Sombart als Propagandist eines deutschen Krieges, in: W. J. Mommsen (ed.), Kultur und Krieg. Die Rolle der Intellektuellen, Künstler und Schriftsteller im Ersten Weltkrieg (Munich: Oldenbourg, 1996), 65-76, but the somewhat simplistic opinions on Sombart seem to have prevailed. 39. Sombart, Händler und Helden, 53.

[ 105 ]


However, the contradiction against the political use of Nietzsche was violent. First of all it came from Expressionist writers, whose enemies liked to call them “Cafehausliteraten”. This can be demonstrated by an article of the expressionistic writer Franz Pfemfert. In his journal “Die Aktion” he argued against “the occupation of Nietzsche as pure German” (gegen die “Deutschsprechung Nietzsches”) by his sister. 40 Till today this text is used to illustrate the change of the reception of Nietzsche during World War One. But one should avoid any exaggeration. Elisabeth Förster-Nietzsche’s decision would be fundamental for the political orientation of the Nietzsche Archive but this should not hide the fact that radical ideas such as these were hardly acceptable for the majority of German academia. In view of an inconceivable number of war victims it was, in the end, all about the meaning of history. Only those who were easily able to construe historic continuity seemed to know the way into a better future. For that reason brusque comments and attitudes were far less in demand than is widely believed among historians.41 Moreover, we should not underestimate the human need for stability. Nationalistic concepts in particular had to vouch for the perpetuity of a world whose dissolution was suspected but could not be faced. On these grounds clap speakers like Rudolf Eucken, a neo-idealist from Jena, emerged as key figures in the “War of the Minds”. In the thinking of this noble laureate Luther, Kant, 40. F. Pfemfert, Die Deutschsprechung Friedrich Nietzsches. Ein Protest, Die Aktion 5 (1915), 320-323; for the historical context cf. S. E. Aschheim, Nietzsche und die Deutschen. Karriere eines Kults, (Stuttgart / Weimar: Metzler, 1996), 140-143. 41. Cf. most recently E. Piper, Nacht über Europa. Kulturgeschichte des Ersten Weltkrieges, (Berlin: Propyläen, 2013). The study is nevertheless well worth reading. This is not the case with G. Seybert and T. Stauder (eds.), Der Krieg im intellektuellen, literarischen und bildnerischen Gedächtnis der europäischen Kulturen / Misères de l᾽héroïsme. La Première Guerre mondiale dans la mémoire intellectuelle, littéraire et artistique des cultures européennes / Heroic Misery. The First World War in the Intellectual, Literary and Artistic Memory of the European Cultures, 2 volumes (Frankfurt am Main / Berlin / Brüssel: Lang, 2014), because most essays of this omnibus volumes lack a deeper understanding of the modernity of the German Kaiserreich.

[ 106 ]

ULRICH SIEG

and Fichte became the forefathers of German philosophy, whose humanist ideas were vastly superior to an unleashed modernity. In one of his famous speeches which was printed in autumn 1914 he defended “The world historic meaning of the German spirit” (Die welthistorische Bedeutung des deutschen Geistes). Eucken praised the depth of German philosophy which “is a bold try to understand the world from inside”.42 The professor who holds the famous chair of Fichte was a notorius optimist and so the significance of German intellectual tradition led him to conclude that the fortunes of war would be with his fatherland.43 This does not mean, however, that Eucken’s high regard for the German culture would evoke sympathy in the western world and even less was it universally shared. Quite the contrary – the heroes of German intellectual tradition were being disliked emphatically. Especially Kant, seen as the advocate of a strict sense of duty among the military, or Fichte, seen as a presumptuous prophet of his own people met for the most part with an almost categorical refusal. The American pragmatist John Dewey argued, for instance, that there was a tight link between the all too daring ego-philosophy of German Idealism and the Central Powers’ excessive aims of war.44 His claims are, of course, unfounded and would not withstand a serious academic debate – but they clearly illustrate how allegations and reproaches were being exchanged in this “War of the minds” and how heated it actually was. German academia had wrongly relied on its own “good will”. Under the conditions of a propaganda-war, Kant’s concept only served to substantiate one’s own claims or to obscure the political situation. “Good will” as the legi

42. R. Eucken, Die welthistorische Bedeutung des deutschen Geistes (Stuttgart / Berlin: Deutsche Verlags-Anstalt, 1914), 13. 43. Cf. to Eucken’s philosophy which was highly popular in Germany at the beginning of First World War Flasch, Die geistige Mobilmachung, 115-125; Sieg, Geist und Gewalt, 117-122, and id., Kulturkritik als Zeitgeistverstärkung. Der Jenaer Neoidealist Rudolf Eucken, in: M. Dreyer and K. Ries (eds.), Romantik und Freiheit. Wechselspiele zwischen Ästhetik und Politik (Heidelberg: Winter, 2014), 241-259, here 253-256. 44. J. Dewey, German Philosophy and Politics (New York: Ayer Co, 1915).

[ 107 ]


timising principle of normative ethics was an idea that had ceased to convince and by 1918 at the latest it had become obsolete. IV To conclude I would like to sum up some results. We are paying a high price for our clear-cut picture of the “War of the Minds”. We are repeating – albeit critically – nationalistic prejudices and in doing so we are contributing – albeit unintentionally – to their continued existence. At the same time we are underestimating the contextual character of world-war-literature – only at first glance do they appear to utter convictions that are set in stone. While being very aware of censorship and its prime objective of upholding the “civic truce”, the authors still wanted to influence domestic politics.45 Before we are able to properly understand these writings we have to decipher camouflaged comments and ideologically charged expressions. It is also important to read a lot of propaganda-literature before the background of the crisis of liberalism. In all European nations the edu cated middle-classes identified their destiny with the success of the nation. Accordingly, a lot of prestigious intellectuals preferred the ideal of a homogenous community to the values of a pluralistic society. In the consequences this mental attitude leads to a highly critical situation of the Liberal parties which ideals seemed to be outdated in many respects46. This was true not only for Germany but also for Britain the homeland of political liberalism. Philosophers like Thomas E. Hulme won a broader audience when they combined the praise of nationalism with the critique of universal ethical values.47 45. This has been elucidated by Bruendel, Volksgemeinschaft oder Volksstaat, especially 93-132. 46. Cf. J. Leonhard, Büchse der Pandora. Geschichte des Ersten Weltkrieges (Munich: Beck, 2014) 758-767, here 762. For the passive situation of the European Liberal parties during wartime see id., Das Dilemma von Erwartungen und Erfahrungen. Liberale im Ersten Weltkrieg, in: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung 26 (2014), 193-215. 47. This has been demonstrated by P. Hoeres, Antiliberalismus im “Krieg der Gei-

[ 108 ]

ULRICH SIEG

To my mind two things are crucial for a better understanding of world-war-literature. Firstly, we should pay more attention to ambiguities. For example, it is neither widely known nor satisfactorily explained why Houston Stewart Chamberlain was the most read German propagandawriter – he sold more than one million books. His contacts with the Imperial court were certainly advantageous, as well as the profession alism of his publisher Hugo Bruckmann in Munich. But the pivotal point was a different one. Richard Wagner’s son in law simply had more to offer to his readers than Eucken with his glorification of Protestant tradition of Bildung or Sombart with his England-bashing garnished with a touch of Cultural pessimism. When describing the British spirit of merchandise, Chamberlain used a language tinted with anti-Semitism, which evaded censorship but was easily understood by the extremist right. At the same time he boldly ignored all facts that contradicted his philosophy of history and thus ensured its attractiveness, which is peculiar to self-contained views of the world in a time of crisis.48 Secondly, we should pay more attention to the discursive dynamics of this unforgiving propaganda-war. Having resorted to coarse nationalistic drumming in the first place the intellectuals were left with little room for manoeuvre later on. Accordingly, a history of ideas, too, needs to analyse the “intrinsic logic” that were formative for the “Great War”.49 To name but one example: The defiant commitment to the “German militarism” fuelled a disastrous stereotype and, moreover, aided and abetted a distortion of Germany’s past. It shows, if nothing else, how careful one should be when dealing with nationalistic prejudices. This is valid down to the present day.

ster” in: E. Grothe and U. Sieg (eds.), Liberalismus als Feindbild (Göttingen: Wallstein, 2014), 135-151, here 149. 48. Cf. E. Lindner, Houston Stewart Chamberlain: The Abwehrverein and the “Praeceptor Germaniae”, 1914-1918, Leo Baeck Institute Year Book 37 (1992), 213-236, and Sieg, Jüdische Intellektuelle im Ersten Weltkrieg, 183-187. 49. Cf. the masterly study by J. Leonhard, Büchse der Pandora, here 28.

[ 109 ]

Κ ΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ρ ΑΠΤΗΣ Ανατροπές στην Κεντρική Ευρώπη κατά τα τέλη και την επαύριον του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Συγκριτική αποτίμηση

Ο

Ό Ρ ΟΣ « Α ΝΑΤ Ρ Ο Π Έ Σ » Ε Ύ Σ Τ Ο Χ Α διατρέχει και ορίζει τη θεματική του συνεδρίου μας. Ο Μεγάλος Πόλεμος του 1914-1918, με παγκόσμιες διαστάσεις και πρωτόγνωρα φονικός, με πάνω από δέκα εκατομμύρια νεκρούς και περίπου είκοσι εκατομμύρια τραυματίες, προκάλεσε μείζονες και πολυεπίπεδες ανατροπές στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και στα κράτη που ενεπλάκησαν. Η παρούσα συμβολή εστιάζει στις ανατροπές που σημειώθηκαν στην Κεντρική Ευρώπη κατά τα τέλη και την επαύριο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επιχειρώντας μια ερμηνευτική και συγκριτική τους προσέγγιση με βάση το εύρος, τη διάρκεια, τους όρους και τις ιδιαίτερες συνθήκες εκδήλωσης και έκβασής τους. Εκκινεί από τη βασική παραδοχή ότι οι λαοί των χωρών της Αυστροουγγαρίας, όπως άλλωστε και εκείνοι της Ρωσικής και της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, βίωσαν κατά την περίοδο 1917-1919/1920 τις ευρύτερες, εντονότερες και πιο πολυδιάστατες ανατροπές που προκάλεσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ευρώπη: ανατροπές γεωπολιτικές-εθνοκρατικές, πολιτειακές-καθεστωτικές, κοινωνικές και οικονομικές. Πρόκειται για μια περίοδο εξαιρετικά πυκνού σε γεγονότα και ταχύτατα εξελισσόμενου ιστορικού χρόνου, κατά τον οποίο διαλύθηκαν παγιωμένες δομές και δίκτυα, ανατράπηκαν συμβάσεις και ισορροπίες του αυτοκρατορικού παρελθόντος. Μια σύντομη κι ενδεικτική σύγκρι-

[ 111 ]


ση του τελευταίου χρόνου του πολέμου και της άμεσης μεταπολεμικής περιόδου με τις προ του 1914 ή ακόμη και με τις προ του 1917 συνθήκες φανερώνει τον κομβικό ρόλο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως ορόσημου για την Κεντρική Ευρώπη, δηλαδή την αυστροουγγρική επικράτεια από την οποία προέκυψαν κατά τον μεσοπόλεμο η Τσεχοσλοβακία, οι συρρικνωμένες Αυστρία και Ουγγαρία, και της οποίας εδάφη προσαρτήθηκαν σε νεοσύστατα (Πολωνία, Γιουγκοσλαβία) ή υφιστάμενα κράτη (Ιταλία, Ρουμανία): κατάρρευση και διάλυση της πολυεθνικής Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και δημιουργία νέων εθνικών ή πολυεθνικών κρατών, εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, κατάργηση τίτλων ευγενείας και κάθε είδους προνομίων, κρίση και αποδυνάμωση των παραδοσιακών, κυρίως γερμανόφωνων αρχηγεσιών (ελίτ) της Αυτοκρατορίας, ενίσχυση των αγροτών και της εργατικής τάξης. Οι ανατροπές που επέφερε ο πόλεμος στην Κεντρική Ευρώπη υπονοούνται εξάλλου από την ευρεία χρήση του όρου ‘επανάσταση’ από αυστριακούς, ούγγρους ή αγγλοσάξωνες ιστορικούς με ποικίλους προσδιορισμούς: αυστριακή, ουγγρική, αυστροουγγρική, εθνική, πολιτική, κοινωνική.1 Πρόκειται για μια μακρά θεωρητική και ιστοριογραφική παράδοση που θεμελίωσε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ο ηγέτης της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας Όττο Μπάουερ (Otto Bauer) με το έργο του «Η Αυστριακή Επανάσταση».2 Κατά τον αυ1. Βλ. ενδεικτικά F.L. Carsten, Revolution in Central Europe 1918-1919 (Berkeley / Los Angeles: University of California Press, 1972)∙ E. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs (Wien: Verlag für Geschichte und Politik, ²2001), 362, 369∙E. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates: österreichische Gesellschaftsgeschichte im 20. Jahrhundert, (Wien: Ueberreuter, 1994), 263, 274 M. Cornwall, Disintegration and Defeat: The Austro-Hungarian Revolution, στο: M. Cornwall (επιμ.), The Last Years of Austria-Hungary: A Multi-National Experiment in Early Twentieth-Century Europe (Exeter: University of Exeter Press, 2002)∙ I.T. Berend, Decades of Crisis. Central and Eastern Europe before World War II, (Berkeley / Los Angeles / London: University of California Press, 2001), 124-129. 2. O. Bauer, Die österreichische Revolution (Wien: Wiener Volksbuchhandlung, 1923). Στο όγδοο κεφάλαιο υπό τον τίτλο Εθνική και Κοινωνική Επανάσταση ο Όττο

[ 112 ]

Κ Ω Ν Σ ΤΑ Ν Τ Ι Ν Ο Σ ΡΑ Π Τ Η Σ

στριακό ιστορικό Ernst Hanisch «πώς αλλιώς μπορεί να χαρακτηριστεί η διάλυση της Αψβουργικής Μοναρχίας αν όχι επανάσταση; Ό,τι οικοδομήθηκε μέσα στους αιώνες κατέρρευσε σε διάστημα εβδομάδων, ημερών, ωρών».3 Λόγω μάλιστα της Οκτωβριανής Επανάστασης στη γειτονική Ρωσία, ο Μεγάλος Πόλεμος στην υπό εξέταση περιοχή συνδέθηκε ίσως όσο κανένας άλλος πόλεμος με την επανάσταση ως καταλύτης της και όχι ως παρεπόμενό της, όπως στην περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεοντείων Πολέμων. Κατά τον Όττο Μπάουερ ήταν μια επανάσταση που ξεκίνησε από τους στρατώνες λόγω της καταπίεσης και της ταπείνωσης των στρατιωτών από τους αξιωματικούς τους και γρήγορα επεκτάθηκε στα εργοστάσια.4 Καθοριστική ήταν εξάλλου η συμβολή των αιχμαλώτων του αυστροουγγρικού στρατού, που επέστρεφαν κατά εκατοντάδες χιλιάδες από τη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1918). Σε πολλές περιπτώσεις οι ιδέες τους για έναν αναπόφευκτο ριζικό μετασχηματισμό του κράτους και της κοινωνίας (υπό την επήρεια των μπολσεβίκων) συνδέθηκαν με τη δυσφορία και την αγανάκτηση ενός εξαντλημένου από την πείνα πληθυσμού δημιουργώντας ένα εκρηκτικό επαναστατικό μείγμα.5 Οι προφητείες του γάλλου σοσιαλιστή ηγέτη Ζαν Ζωρές, ήδη από το 1905, ότι «από έναν ευρωπαϊκό πόλεμο μπορεί να προκύψει μια επανάσταση και οι κυρίαρχες τάξεις καλά θα έκαναν να σκέφτονται αυτό το ενδεχόμενο» αποδείχθηκαν αληθείς στην Ανατολική και την Κεντρική Ευρώπη.6

Μπάουερ υποστηρίζει ότι η διάλυση της Μοναρχίας ήταν πρωτίστως μια εθνική και αστικο-δημοκρατική επανάσταση. 3. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 263. 4. O. Bauer, The Austrian Revolution (London, 1925), 56, 60. 5. J.K. Hoensch, A History of Modern Hungary (London / New York: Longman,² 1996), 80. 6. J. Joll, Europe since 1870 (New York: Harper and Row, 1973), 195.

[ 113 ]


Οι γεωπολιτικές ανατροπές Η διάλυση μιας αυτοκρατορίας συνιστά κατά κανόνα μείζον ιστορικό και γεωπολιτικό γεγονός, πόσω μάλλον όταν πρόκειται για τη Μοναρχία των Αψβούργων, τη μακροβιότερη (1273-1918) δυναστική πολιτική οντότητα στην ευρωπαϊκή ιστορία.7 Το ζήτημα των εθνοτήτων ταλάνιζε ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα την Αψβουργική Αυτοκρατορία, η οποία φάνταζε για πολλούς ως απολίθωμα στην υπό διαμόρφωση Ευρώπη των εθνικών κρατών του ύστερου 19ου και πρώιμου 20ού αιώνα. Ωστόσο, ακόμη κι αν πολλοί κάτοικοί της θεωρούσαν ότι υπέφερε από αρκετές και σοβαρές, όχι όμως ανίατες, ασθένειες, ελάχιστοι μπορούσαν πριν το 1914 να φανταστούν ένα κόσμο χωρίς την Αυστροουγγαρία.8 Ακόμη και η πλειοψηφία των Τσέχων, που είχαν κάθε λόγο να είναι δυσαρεστημένοι από την ελλιπή αυτονομία που έχαιραν, υποδέχθηκε την έκρηξη του πολέμου με διάθεση υποστήριξης της διατήρησης της Αυτοκρατορίας. Τότε ήταν λίγοι εκείνοι που προέβλεπαν ότι η ήττα των Κεντρικών Δυνάμεων θα καθιστούσε δυνατή την αναδιοργάνωση της Ευρώπης σύμφωνα με την αρχή των εθνοτήτων, ενώ αντίθετα φοβούνταν ότι η νίκη τους θα οδηγούσε στην κυριαρχία της Γερμανίας επί των μικρών λαών της περιοχής. Ανάμεσά τους ο μελλοντικός πρώτος πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας, Τόμας Μάζαρικ.9 Πώς όμως φτάσαμε από τη συντεταγμένη, σχετικά ευνομούμενη και διεθνώς αναγνωρισμένη ως απαραίτητο τμήμα του διεθνούς συστήματος Αυτοκρατορία των Αψβούργων του θέρους του 1914, όταν εκατομμύρια στρατιώτες διαφόρων εθνικοτήτων κατατάχθηκαν για να πολεμήσουν υπέρ της τιμής του γηραιού τους αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ, στις συνθήκες έσχατης αποσύνθεσης, διάλυσης και απαξίωσής της στο εσωτερικό και το εξωτερικό το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1918;10 7. R. Bideleux / I. Jefries, A History of Eastern Europe. Crisis and Change, (London / New York: Routledge, ²2007), 315-316. 8. Μ. Cornwall, Einleitung, στο: M. Cornwall (επιμ.), Die letzten Jahre der Donaumonarchie (Essen: Magnus Verlag, 2004), 22. 9. C. Albrecht, Die Böhmische Frage, στο: Cornwall (επιμ.), Die letzten Jahre, 103. 10. Πρόκειται για ερωτήματα που θέτει διαρκώς η ιστοριογραφία, καθώς η

[ 114 ]


Ο συνδυασμός και η σωρευτική επίδραση των στρατιωτικών αποτυχιών στο βαλκανικό και το ιταλικό μέτωπο, της μεταστροφής του διεθνούς παράγοντα, δηλαδή των ΗΠΑ, της Βρετανίας και της Γαλλίας, της όξυνσης της εθνικιστικής αντιπαράθεσης που σοβούσε επί δεκαετίες, της διάρκειας του πολέμου, της δραματικής επιδείνωσης των επισιτιστικών συνθηκών, της κοινωνικής αναταραχής και του επαναστατικού πνεύματος κλόνισαν ανεπανόρθωτα τη συνοχή και υπονόμευσαν τη βιωσιμότητα της Αυστροουγγαρίας τους τελευταίους μήνες του πολέμου. Συνθήκες στο εσωτερικό και στον αυτοκρατορικό στρατό Σημαντικό αποσταθεροποιητικό παράγοντα για τη Μοναρχία αποτέλεσε η αυξανόμενη ψύχρανση και εχθρότητα των σλαβικών πληθυσμών προς την Αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από την προπαγάνδα των γερμανών εθνικιστών που παρουσίαζαν τη μεγάλη σύγκρουση ως πόλεμο των Γερμανών ενάντια στους Σλάβους, καθώς και από σειρά διακρίσεων σε βάρος των Σλάβων από διοικητικά όργανα. Όσο, δε, ισχυρότερη γινόταν η στρατιωτική εξάρτηση της Μοναρχίας από τη σύμμαχο Γερμανία τόσο μικρότερη ήταν η ετοιμότητα και η διάθεση Τσέχων, Ρουμάνων, Κροατών, Σλοβένων, Ρουθηνών, Σέρβων και Πολωνών να πολεμήσουν και να πεθάνουν για τη Μοναρχία.11 Ένα μεγάλο κύμα αυτομολήσεων, λιποταξιών και ανταρσιών σφράγισε τις εξελίξεις το 1918. Κατά το τέλος του θέρους του 1918 ο στρατός των Αψβούργων μετρούσε 230.000 λιποταξίες, σε σύνολο 2.850.000 στρατευμένων στο μέτωπο. Τα γεγονότα αυτά συνδέθηκαν ακόμη με έξαρση των απεργιών και λεηλασιών από τον Ιούλιο ως το Σεπτέμβριο 1918 (κυρίως στο νότο της Μοναρχίας).12 Στο μεταξύ η διάρρηξη των δεσμών με το στρατό και εν τέλει με την ίδια τη Μοναρχία είχε οδηγήσει 100.000 μέλη της τσεχοσλοβακικής

ερμηνεία της διάλυσης της Αψβουργικής Μοναρχίας συνιστά τα τελευταία χρόνια ένα πρόσφορο ερευνητικό αντικείμενο. Πβ. Cornwall, Einleitung, 19. 11. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 362. 12. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 362-363.

[ 115 ]


Λεγεώνας στο πλευρό των δυτικών συμμάχων και 22.000 αιχμαλώτους Σλοβένους, Σέρβους και Κροάτες του αυστροουγγρικού στρατού στη συγκρότηση διακριτού στρατιωτικού σώματος του σερβικού στρατού. Η όξυνση της εθνικιστικής πόλωσης στη Μοναρχία κατά τους τελευταίους μήνες του πολέμου είχε καταστήσει πλέον την πολωνική, την τσεχοσλοβακική και νοτιοσλαβική (κυρίως σλοβενική) πολιτική ηγεσία ασυμβίβαστη στη διεκδίκηση πλήρους ανεξαρτησίας από το κλυδωνιζόμενο αυτοκρατορικό οικοδόμημα.13 Χαρακτηριστική είναι η ρήση του Σλοβάκου Αντρέι Χλίνκα, καθολικού ιερέα και ηγέτη του Σλοβακικού Εθνικού Κόμματος, στις 24 Μαΐου 1918 σε μυστική συνάντηση στελεχών του κόμματός του στο Turčiansky Svätý Martin, του οποίου ηγείτο από το 1913: «Ο χιλιετής γάμος (των Σλοβάκων) με τους Μαγυάρους απέτυχε. Πρέπει να φύγουμε».14 Ακόμη και όσοι, και δεν ήταν λίγοι, διατήρησαν τον αυτοκρατορικό τους πατριωτισμό μέχρι το τέλος, μεταπείστηκαν το φθινόπωρο του 1918 από μια εθνικιστική οπτική, η οποία συνιστούσε προοπτική ασφάλειας εντός ενός σταθερού εθνικού πλαισίου, σε αντίθεση με την αταξία και την αναρχία που επικρατούσε.15 Ο διεθνής παράγων Στο μεταξύ ο ρόλος του διεθνούς παράγοντα, δηλαδή των δυτικών δυνάμεων, Γαλλίας, Βρετανίας και ΗΠΑ, είχε αποβεί καθοριστικός στη σκλήρυνση της στάσης των εθνικών ηγεσιών των λαών της Μοναρχίας. Κι εδώ βέβαια σημειώθηκε μια διπλωματική ανατροπή, διότι μέχρι τις αρχές του 1918 οι δυτικές δυνάμεις, προπάντων η Βρετανία και οι ΗΠΑ, δεν είχαν εγκαταλείψει τη θέση τους για την αναγκαιότητα διατήρησης της Αυστροουγγαρίας ως εξισορροπητικού παράγοντα. Ακόμη και τον

13. M. Cornwall, Auflösung und Niederlage. Die österreichisch-ungarische Revolution, στο: Cornwall (επιμ.), Die letzten Jahre, 199-201 14. R.J. Crampton, Eastern Europe in the Twentieth Century – and after (London / New York: Routledge, 1997), 57 15. Cornwall, Auflösung und Niederlage, 199-201.

[ 116 ]


Ιανουάριο του 1918 ο ίδιος ο αμερικανός πρόεδρος Γουίλσον αναφέρθηκε μόνο στην προοπτική αυτονομίας για τις υποκείμενες εθνότητες της Μοναρχίας. Τα πράγματα όμως άρχιζαν να αλλάζουν από την άνοιξη του 1918, όταν άρχισαν να παρέχουν υποστήριξη σε εξόριστους και πρόσφυγες μετά και το ναυάγιο των αγγλο-αυστριακών συνομιλιών.16 Το καλοκαίρι του 1918 υπήρξε ορόσημο για τη ριζική και αμετάκλητη στροφή των δυτικών συμμάχων κατά της ακεραιότητας της Αυτοκρατορίας, καθώς αναγνώρισαν το Τσεχοσλοβακικό Εθνικό Συμβούλιο ως εμπόλεμο σύμμαχο και ενέκριναν τις εδαφικές βλέψεις των Νοτιοσλάβων και των Ρουμάνων.17 Στα τέλη Ιουνίου 1918 οι Γάλλοι υποσχέθηκαν μία ανεξάρτητη Τσεχοσλοβακία και αναφέρθηκαν για πρώτη φορά σε ένα μελλοντικό γιουγκοσλαβικό κράτος. Οι Αμερικανοί από την πλευρά τους διακήρυξαν ότι όλοι οι Σλάβοι έπρεπε να απελευθερωθούν από την αυστριακή και γερμανική κυριαρχία, ενώ η βρετανική ανακοίνωση ότι οι Τσεχοσλοβάκοι και οι δυνάμεις τους είναι σύμμαχοι ήχησε σαν σειρήνα.18 Ο όρος «αυτοδιάθεση» δε σήμαινε πλέον αυτονομία αλλά ανεξαρτησία. Στις 9 Αυγούστου 1918 η Βρετανία αναγνώριζε το Τσεχοσλοβακικό Εθνικό Συμβούλιο στο Παρίσι ως «πρόδρομο της μελλοντικής τσεχοσλοβακικής κυβέρνησης», ενώ στις 3 Σεπτεμβρίου οι ΗΠΑ αποδέχθηκαν το ίδιο σώμα ως την ντε φάκτο τσεχική κυβέρνηση.19 Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί, που τόσο συχνά είχαν διαψευσθεί όσον αφορά στις προοπτικές νίκης από το 1914, εξεπλάγησαν από την ταχύτητα των γεγονότων το φθινόπωρο του 1918. Επιθέσεις με ραγδαία πρόοδο τόσο στο δυτικό μέτωπο όσο και στα Βαλκάνια άλλαξαν άρδην τα δεδομένα του πολέμου.20

16. C.J. Bartlett, The Global Conflict. The International Rivalry of the Great Powers, 1880-1970 (London / New York: Longman, 1984), 103, 107-108. 17. Hoensch, A History of Modern Hungary, 81. 18. Cornwall, Auflösung und Niederlage, 185. 19. Bartlett, The Global Conflict, 108. 20. Bartlett, The Global Conflict, 105.

[ 117 ]


Προς την ανεξαρτησία: πολεμικές εξελίξεις και πρωτοβουλίες των εθνοτήτων Η είδηση της άνευ όρων συνθηκολόγησης της ηττημένης συμμάχου Βουλγαρίας στις 26 Σεπτεμβρίου 1918 σήμανε την τελευταία φάση της διάλυσης της Μοναρχίας. Οι Κροάτες αποφάσισαν να συναπαρτίσουν εθνικό συμβούλιο με τους Σλοβένους και τους Σέρβους, ενώ εθνικό συμβούλιο συγκάλεσαν και οι Πολωνοί στην Κρακοβία με στόχο τη δημιουργία ενός ενιαίου πολωνικού κράτους.21 Υπό το βάρος των εξελίξεων ο αυτοκράτορας Κάρολος εξέδωσε το μανιφέστο της 16ης Οκτωβρίου, σύμφωνα με το οποίο το αυστριακό τμήμα της Αυτοκρατορίας θα μεταβαλλόταν σε ένα ομοσπονδιακό κράτος. Η αυτοκρατορική διακήρυξη επιτάχυνε ακόμη περισσότερο τη διάλυση στα μετόπισθεν και στο μέτωπο, με όλους τους δυνατούς τρόπους και εθνικούς πλέον όρους.22 Ο πρόεδρος Γουίλσον, ο οποίος απέρριψε στις 21 Οκτωβρίου 1918 το ύστατο αίτημα του τελευταίου αψβούργου αυτοκράτορα για αποδοχή της εθνικής αυτονομίας των λαών της Αυστρίας ως βάσης δια πραγμάτευσης και τοποθετήθηκε ανοικτά υπέρ της τσεχοσλοβακικής και γιουγκοσλαβικής ανεξαρτησίας, κατάφερε το τελειωτικό χτύπημα στους Αψβούργους. Η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας από το πολωνικό, το νοτιοσλαβικό, το τσεχοσλοβακικό και το ουγγρικό εθνικό συμβούλιο και η κατάρρευση του ιταλικού μετώπου στα τέλη Οκτωβρίου τους στέρησε κάθε νομιμοποίηση. Ο κόσμος τους είχε θρυμματιστεί σε διάφορες κατευθύνσεις.23 Ο περήφανος κάποτε αυτοκρατορικός στρατός είχε μετατραπεί σε ένα στρατό ζητιάνων.24 Έθνη, που για αιώνες στερήθηκαν κρατικής υπόστασης, απελευθερώθηκαν. Στόχοι, που πριν τον πόλεμο έμοιαζαν ακατόρθωτοι, πραγ-

21. Cornwall, Auflösung und Niederlage, 200. 22. M. Rauchensteiner, Der Erste Weltkrieg und das Ende der Habsburgermonarchie, (Wien / Köln – Weimar: Böhlau Verlag, 2013), 1037. 23. Cornwall, Auflösung und Niederlage, 200-201. 24. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 263.

[ 118 ]


ματοποιήθηκαν στο τέλος του. Οι Τσέχοι, οι Σλοβάκοι, οι Κροάτες, οι Σλοβένοι, οι Πολωνοί της Γαλικίας και οι Ρουμάνοι της Τρανσυλβανίας χειραφετήθηκαν μετά από αιώνες αψβουργικής - αυστριακής ή ουγγρικής - κυριαρχίας.25 Αντίστροφα, οι εδαφικές απώλειες για τους πρώην κυρίαρχους, Αυστριακούς και Ούγγρους, ήταν μεγάλες. Ιδιαίτερα η Ουγγαρία έχασε περί τα δύο τρίτα των εδαφών και τα τρία πέμπτα του πληθυσμού της.26 Περίπου 2.614.000 Μαγυάροι βρέθηκαν εκτός συνόρων συγκροτώντας τις ουγγρικές μειονότητες της Ρουμανίας (1.426.000), της Τσεχοσλοβακίας (720.000) και της Γιουγκοσλαβίας (468.000), ενώ 3.318.000 Γερμανοί αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη εθνική μειονότητα της Τσεχοσλοβακίας.27 Στη δεδομένη χρονική συγκυρία η γεωπολιτική ανατροπή που επέφερε η διάλυση της Αυστροουγγαρίας εξυπηρετούσε τους νικητές-συμμάχους, οι οποίοι ήθελαν να θωρακίσουν την ηπειρωτική Ευρώπη από την εξάπλωση του μπολσεβικισμού κι αν η Αυστροουγγαρία δεν μπορούσε να παίξει αυτό το ρόλο θα έπρεπε να δημιουργήσουν τα ισχυρότερα δυνατά κράτη συνεργούς στην ανάσχεση της μπολσεβικικής Ρωσίας και της Γερμανίας.28 Πολιτικές – πολιτειακές ανατροπές Η διάλυση της Αυτοκρατορίας και η έκπτωση της δυναστείας των Αψβούργων το Νοέμβριο του 1918 συνδέθηκαν με ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις στα διάδοχα κράτη (Αυστρία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία), κοινό χαρακτηριστικό των οποίων ήταν καταρχήν η ανακήρυξη της αβασίλευτης δημοκρατίας.

25. Berend, Decades of Crisis, 146. 26. M. Molnár, A Concise History of Hungary (Cambridge: Cambridge University Press, 2001), 250. 27. Πβ. R. Pearson, National Minorities in Eastern Europe 1848-1945 (London: Macmillan Press, 1983), 152, 163. 28. Bartlett, The Global Conflict, 108.

[ 119 ]


Αυστρία Κατά τους τελευταίους μήνες του πολέμου το κράτος απώλεσε την αποδοχή και τη νομιμοποίησή του ακόμη και στον γερμανοαυστριακό πυρήνα της Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για το αποτέλεσμα μιας ιδιότυπης επαναστατικής κατάστασης, που άρχισε από τα τέλη του 1916 και μέσα από εξάρσεις και υφέσεις διήρκεσε μέχρι το καλοκαίρι του 1919, προκαλώντας περιορισμένη κρατική κυριαρχία στα αυστριακά εδάφη.29 Στις 21 Οκτωβρίου 1918, πέντε ημέρες μετά τη διακήρυξη του αυτοκράτορα Κάρολου για ομοσπονδιοποίηση του αυστριακού μισού της Αυτοκρατορίας, 210 Γερμανοί βουλευτές της Βουλής του 1911 αυτοαναγορεύθηκαν σε Προσωρινή Εθνοσυνέλευση του υπό σύσταση νέου κράτους της Γερμανοαυστρίας, η οποία στις 12 Νοεμβρίου προχώρησε στην ανακήρυξη της Αυστριακής Δημοκρατίας.30 Τα τρία μεγάλα κόμματα (σοσιαλδημοκράτες, χριστιανοκοινωνιστές και γερμανοεθνικοί) αποτέλεσαν εφεξής τους βασικούς πόλους ενσωμάτωσης και αναφοράς στη θέση του αυτοκράτορα, της γραφειοκρατίας, του στρατού ή της ευγένειας.31 Το πρώτο Σύνταγμα της 30ής Οκτωβρίου 1918 σηματοδότησε κατά τον αυστριακό φιλόσοφο του δικαίου Χανς Κέλσεν (Hans Kelsen) μια «νομική επανάσταση», με την οποία διερράγη η νομική συνέχεια με το παλαιό κράτος. Για τον Όττο Μπάουερ επρόκειτο για μια «κοινοβουλευτική επανάσταση», καθώς υπερενισχύθηκε το κοινοβούλιο σε σύγκριση με την ασθενή του θέση κατά τη Μοναρχία. Ήταν μια νίκη της δημοκρατίας, καθώς χορηγήθηκε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες και καταργήθηκε το μη δημοκρατικό διαβαθμισμένο εκλογικό δικαίωμα (βάσει της φορολογίας) στα κρατίδια και τους δήμους. Ο κυβερνητικός συνασπισμός σοσιαλδημοκρατών-χριστιανοκοινωνιστών, που σχηματίστηκε μετά τις εκλογές του Φεβρουαρίου 1919 υπό τον σοσι-

29. E. Bruckmüller, Nation Österreich. Kulturelles Bewusstsein und gesellschaftlichpolitische Prozesse (Wien / Köln / Graz: Böhlau Verlag, ²1998), 341-342. 30. F. Tremel, Die Erste Republik, (Wien / Graz: Styria, 1946), 11-13. 31. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 368-369.

[ 120 ]


αλδημοκράτη Καρλ Ρένερ, εξέφρασε τη συγκυριακή κοινωνικο-πολιτική συμμαχία της εργατικής τάξης (προπάντων της Βιέννης) και του αγροτικού κόσμου των ομόσπονδων κρατιδίων.32 Η νέα αυτή συμμαχία, προϊόν της «αυστριακής επανάστασης» και βάση της νεαρής Πρώτης Αυστριακής Δημοκρατίας, διέρρηξε και αντικατέστησε την προπολεμική συμμαχία εξουσίας της αυλής, της γραφειοκρατίας και του στρατού με την καθολική εκκλησία, τη μεγάλη γαιοκτησία και σημαντική μερίδα της αστικής τάξης.33 Η αυλική αριστοκρατία, η υψηλή υπαλληλία και το σώμα των αξιωματικών, παραδοσιακές αρχηγεσίες και στυλοβάτες του αψβουργικού στέμματος, εξέλιπαν ως αυτοκρατορικοί θεσμοί, σε ένα κλίμα γενικής απαξίωσης και λαϊκής κατακραυγής. Η εκδίωξη των Αψβούργων από τη χώρα και η κατάργηση των τίτλων ευγενείας στην Αυστρία με τον αντι-αψβουργικό νόμο της 3ης Απριλίου 1919 δείχνουν τη βούληση της δημοκρατίας να εξοβελίσει οριστικά θεσμούς και σύμβολα της αυτοκρατορικής περιόδου.34 Το αποτέλεσμα εντέλει των μεγάλων ανατροπών που προξένησε σε πολιτικό-πολιτειακό επίπεδο ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στην Αυστρία ήταν η μετάβαση από μία αυταρχική συνταγματική μοναρχία σε ένα κομματοκρατούμενο κοινοβουλευτικό κυβερνητικό σύστημα. 35 Τσεχοσλοβακία Στη γειτονική Τσεχοσλοβακία η πολιτική ανατροπή έλαβε χώρα σε ένα χαρμόσυνο κλίμα εθνικής ανάτασης (προπάντων για τους Τσέχους), λόγω του τερματισμού της μακραίωνης αψβουργικής επικυριαρχίας στις βοημικές χώρες με την ανακήρυξη της Τσεχοσλοβακικής Δημο-

32. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 266-269. 33. E. Hanisch, Einleitung. Das politische System Erste Republik. Zwei Erklärungs modelle, στο: E. Tàlos / H. Dachs / E. Hanisch / A. Staudinger (επιμ.), Handbuch des politischen Systems Österreichs. Erste Republik 1918-1933 (Wien: Manz, 1995), 2. 34. Πβ. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 268-269. 35. Bruckmüller, Nation Österreich, 344.

[ 121 ]


κρατίας στις 28 Οκτωβρίου 1918. Παρά την άρνηση των Γερμανών που διαβιούσαν στη χώρα να συμμετάσχουν, συγκλήθηκε εθνοσυνέλευση με βάση τα αποτελέσματα των εκλογών του 1911 για το Αυτοκρατορικό Κοινοβούλιο, η οποία αυτο-ανακηρύχθηκε σε Συντακτική. Στις 13 Νοεμβρίου 1918 ψηφίστηκε προσωρινό Σύνταγμα, βάσει του οποίου συστήθηκε ένα νέο κοινοβουλευτικό, δημοκρατικό πολίτευμα προεδρικής δημοκρατίας, με βουλή αντιπροσώπων, γερουσία και αναγνώριση των εκπαιδευτικών και γλωσσικών δικαιωμάτων των βασικών αναγνωρισμένων εθνοτήτων του νεαρού κράτους, δηλαδή των Τσεχοσλοβάκων, των Γερμανών, των Ρουθηνών και των Μαγυάρων στις 23 νεοσύστατες κομητείες.36 Ουγγαρία Σε αντίθεση προς την Τσεχοσλοβακία και λιγότερο τη μεσοπολεμική Αυστρία, οι πολιτικές ανατροπές στην Ουγγαρία, αλλεπάλληλες και ποικίλες, είχαν σύντομο τέλος και δεν ρίζωσαν θεσμικά. Στην εδαφικά ακρωτηριασμένη Ουγγαρία σημειώθηκαν τρεις μείζονες επαναστάσεις: η αστικο-δημοκρατική (τέλη Οκτωβρίου 1918), η σοβιετικού τύπου λαϊκο-δημοκρατική (τέλη Μαρτίου 1919) και η αντεπανάσταση (Αύγουστος 1919). Οι έκτακτες συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί περί τα μέσα Οκτωβρίου 1918 λόγω της προέλασης ρουμανικών, νοτιοσλαβικών και τσεχοσλοβακικών στρατευμάτων στα ανατολικά, στα νότια και στα βορειοδυτικά της χώρας, καθώς και της επισιτιστικής κρίσης και της γενικότερης διάλυσης, οδήγησαν στη συγκρότηση ενός Εθνικού Συμβουλίου από το φιλελεύθερο, το ριζοσπαστικό δημοκρατικό και το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα υπό τον φιλελεύθερο και δημοκρατικό κόμη Μιχάλι Κάρολι. Στις 31 Οκτωβρίου 1918 η άρνηση ενός τάγματος να υπακούσει τις διαταγές προώθησής του στο μέτωπο ήταν αρκετή, δεδομένων των συνθηκών, για να πυροδοτήσει την επανάσταση. Πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από τις φυλακές και δολοφονήθηκε ο πρώην 36. Crampton, Eastern Europe, 57, 60-61.

[ 122 ]


πρωθυπουργός Ίστβαν Τίσα (István Tisza). Μονάδες της ουγγρικής χωροφυλακής (Χόνβεντ), που είχαν ήδη ορκιστεί πίστη στο Εθνικό Συμβούλιο, κατέλαβαν δημόσια κτίρια, το ταχυδρομείο, το τηλεφωνικό και τηλεγραφικό κέντρο, καθώς και τους σιδηροδρομικούς σταθμούς συνεπικουρούμενες από το επαναστατημένο πλήθος. Η εξουσία πέρασε χωρίς αντίσταση στο συνασπισμό της δημοκρατικής αντιπολίτευσης (Εθνικό Συμβούλιο) υπό τον Κάρολι, τον οποίο όρισε αμέσως πρωθυπουργό ο βασιλιάς Κάρολος. Ακολουθώντας το παράδειγμα της Αυστρίας, ο πρωθυπουργός Κάρολι στις 16 Νοεμβρίου ανακήρυξε την Ουγγρική Δημοκρατία. Μεταξύ των επαναστατικών για την Ουγγαρία προτεραιοτήτων της νέας κυβέρνησης ήταν η καθολική και μυστική ψηφοφορία, η εγγύηση ανθρώπινων δικαιωμάτων κι ελευθεριών, μέτρα κοινωνικής πρόνοιας και η καθυστερημένη αγροτική μεταρρύθμιση. Η κυβέρνηση κατόρθωσε προσωρινά να σταθεροποιήσει τη θέση της εξασφαλίζοντας την έγκριση και ανοχή των νεοσύστατων συμβουλίων (σοβιέτ) στρατιωτών και εργατών στη Βουδαπέστη.37 Ωστόσο, η αδυναμία άμεσης αντιμετώπισης των οξύτατων οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων και προπάντων οι ασφυκτικές πιέσεις των νικητριών δυνάμεων για αποδοχή από την ουγγρική κυβέρνηση των τετελεσμένων εδαφικών απωλειών της χώρας προκάλεσαν και πάλι κυβερνητική αστάθεια. Την κατάσταση εκμεταλλεύθηκαν οι κομμουνιστές υπό τον Μπέλα Κουν, οι οποίοι με τη στήριξη μεγάλου τμήματος των λαϊκών μαζών των πόλεων ανέλαβαν με αναίμακτο πραξικόπημα και σε συνεργασία με τους σοσιαλδημοκράτες τη διακυβέρνηση της χώρας υπό τις ευλογίες του προέδρου Κάρολι που αναζητούσε υπεύθυνη κυβέρνηση. Στις 22 Μαρτίου 1919 το Επαναστατικό Κυβερνητικό Συμβούλιο ανακήρυξε την Ουγγρική Δημοκρατία των Συμβουλίων (κατά το πρότυπο των σοβιέτ) και προχώρησε άμεσα στη λήψη επαναστατικών μέτρων: συγκρότηση τοπικών συμβουλίων, αντικατάσταση της αστυνομίας και της χωροφυλακής από ερυθροφρου37. Berend, Decades of Crisis, 124-125∙ Hoensch, A History of Modern Hungary, 82-83.

[ 123 ]


ρούς, αποκλεισμό των εύπορων αγροτών και αστών από τις εκλογές του Απριλίου για τα συμβούλια, απαλλοτρίωση των γαιοκτησιών έκτασης πάνω από εκατό εκτάρια (χίλια στρέμματα) χωρίς αποζημίωση και διανομή τους σε συνεργατικές ενώσεις, ανακήρυξη δημιουργίας του Ουγγρικού Κόκκινου Στρατού, εθνικοποίηση μεγάλων επιχειρήσεων, ορυχείων και μεταφορών, επιβολή κρατικού ελέγχου στην εκπαίδευση.38 Ο βίος της προλεταριακής δημοκρατίας υπήρξε πολύ σύντομος (21 Μαρτίου-1 Αυγούστου 1919). Όπως ήταν αναμενόμενο, η επανα στατική διακυβέρνηση προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις και φόβο στα κυρίαρχα στρώματα, ενώ η συνέχιση των δυσμενών οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών υπονόμευσε τη λαϊκή υποστήριξη και συστράτευση, ιδιαιτέρως στην ύπαιθρο, όπου η πολιτική της κολλεκτιβο ποίησης διέψευσε τις ελπίδες των ακτημόνων και μικρών χωρικών για ιδιοποίηση των κτημάτων των γαιοκτημόνων. Στις 5 Μαΐου συγκροτήθηκε μια (αντιμπολσεβικική) αντικυβέρνηση υπό τον κόμη Gyula Károlyi στην πόλη Άραντ. Η δράση των ένοπλων σωμάτων αντεπαναστατικής κυβέρνησης και η επέμβαση του ρουμανικού στρατού που είχε καταλάβει μεγάλο τμήμα της Ουγγαρίας έθεσαν τέλος στο σημαντικότερο κομμουνιστικό εγχείρημα στην Κεντρική Ευρώπη. Η καταστολή που επακολούθησε ήταν ανηλεής και πρωτοφανής σε αγριότητα σύμφωνα με μαρτυρίες ακόμη και αστών διανοουμένων, όπως ο Όσκαρ Γιάσι (Oszkár Jászi). Τα θύματα του λευκού τρόμου από το φθινόπωρο του 1919 έως την άνοιξη του 1920 ανέρχονταν σε 5.000 νεκρούς και 70.000 φυλακισμένους (κυρίως κομμουνιστές και Εβραίους) έναντι 600 νεκρών του κόκκινου τρόμου κατά την περίοδο της κομμουνιστικής διακυβέρνησης.39 Η ανάληψη της διακυβέρνησης από τον ναύαρχο Χόρτι το Μάρτιο του 1920 οδήγησε στην αναίρεση των φιλολαϊκών μέτρων του επαναστατικού καθεστώτος και στη μερική παλινόρθωση συντηρητικών δομών του προπολεμικού πολιτικού συστήματος στην Ουγγαρία,

38. Berend, Decades of Crisis, 128-129. Hoensch, A History of Modern Hungary, 92-93, 98-99. 39. J. Hauszmann, Ungarn. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart (Regensburg: Verlag Friedrich Pustet, 2004), 222-225.

[ 124 ]


όπως ο περιορισμός του εκλογικού σώματος, η επαναφορά της ανοικτής ψηφοφορίας στην ύπαιθρο και η επανασύσταση της Άνω Βουλής.40 Επαναστατικό κλίμα, εργατικό κίνημα και κοινωνικό υπόβαθρο των πολιτικών ανατροπών Η περίπτωση της Ουγγαρίας δείχνει με μεγάλη ενάργεια πως οι πολιτικές-πολιτειακές ανατροπές (εκδημοκρατισμός) δεν υπαγορεύθηκαν μόνον από τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις που επέφερε ο πόλεμος, αλλά και από το γενικότερο επαναστατικό κλίμα που επικράτησε στην Κεντρική Ευρώπη από τις αρχές του 1918 και απείλησε θανάσιμα το παλαιό καθεστώς και την καθεστηκυΐα τάξη του. Οι απώλειες και η υποβάθμιση των αυτοκρατορικών ελίτ, η ενίσχυση της εργατικής τάξης και των αγροτών ήταν οι σημαντικότερες κοινωνικές ορίζουσες του επερχόμενου εκδημοκρατισμού. Ο πόλεμος προξένησε τεράστιες απώλειες και πρωτόγνωρη δυστυχία στους λαούς της Κεντρικής Ευρώπης, σφραγίστηκε δε κατά τα τελευταία δύο χρόνια του από οξείες κοινωνικές αντιδράσεις πολιτών και στρατευμένων, όπως εκφράστηκαν σε πλήθος στάσεων, ανταρσιών, λιποταξιών, αυτομολήσεων και απεργιών. Η οικονομική εξάντληση και ο υπερ-πληθωρισμός προκάλεσαν άνευ προηγουμένου φτώχεια, πείνα και ανεργία στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, επιφέροντας διαδοχικές ανατροπές στην καθημερινότητα των λαϊκών κυρίως στρωμάτων.41 Οι δείκτες θνησιμότητας είναι αποκαλυπτικοί. Στη Βιέννη του 1918, η οποία επλήγη ανηλεώς από την πείνα, το ψύχος και τις ασθένειες, προπάντων από την ισπανική γρίπη, η θνησιμότητα καταγράφεται κατά 57% υψηλότερη από εκείνη του 1913, ενώ κατά 78% περισσότερα ήταν τα θύματα από φυματίωση. Ο αριθμός δε των ανέργων αυξήθηκε από τους 46.000 το Δεκέμβριο του 1918 στους 186.030 το Μάιο του 1919.42

40. P.S. Wandycz, The Price of Freedom. A History of East-Central Europe from the Middle Ages to the Present (London / New York: Routledge, ²2001), 216 41. Berend, Decades of Crisis, 226. 42. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 278. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 365.

[ 125 ]


Η ραγδαία και δραματική επιδείνωση των επισιτιστικών συνθηκών στην Αυστροουγγαρία από το 1917 κατέστησε τις εργασιακές συνθήκες ακόμη πιο ανυπόφορες και οδήγησε στη ριζοσπαστικοποίηση του εργατικού πληθυσμού, ιδιαιτέρως δε των γυναικών, που εκτός των άλλων βίωναν και την οδυνηρή εμπειρία των ατελείωτων ουρών αναμονής για κακής ποιότητας και ακριβά τρόφιμα με το δελτίο. Οι γυναίκες με τα παιδιά τους συμμετείχαν πολύ δυναμικά στις πρώτες μεγάλες απεργίες στην Αυστρία, οι οποίες εκδηλώθηκαν από το Μάιο ώς τον Αύγουστο του 1917, παρά τις απαγορεύσεις λόγω του στρατιωτικού νόμου, με αιτήματα τη βελτίωση της διατροφής, την αύξηση του μισθού αλλά και την ειρήνευση. Η μεγάλη απεργία, που ξέσπασε στο πολεμικό εργοστάσιο της Daimler στη Wiener Neustadt (Κάτω Αυστρία) στις 14 Ιανουαρίου 1918 με αφορμή την περαιτέρω μείωση της ποσότητας αλεύρου που δικαιούτο ο κάθε πολίτης, εξαπλώθηκε σε όλα τα σημαντικά βιομηχανικά κέντρα της Μοναρχίας τις μέρες που ακολούθησαν. Υπολογίζεται ότι απήργησαν σχεδόν 1 εκατομμύριο εργάτες και υπάλληλοι, ενώ μόνο στη Βιέννη απήργησαν στις 19 Ιανουαρίου 112.000 εργαζόμενοι.43 Οι πρώτες απεργίες για το ζήτημα του επισιτισμού είχαν εκδηλωθεί ήδη από το 1916, όμως το απεργιακό κύμα του Ιανουαρίου του 1918 διακρίνεται για το ριζοσπαστισμό και τον υψηλό βαθμό ταξικής συνειδητοποίησης του εργατικού πληθυσμού, καθώς για πρώτη φορά διατυπώθηκαν και σαφή πολιτικά, μπολσεβικικού τύπου αιτήματα για ριζική κοινωνική και πολιτική μεταβολή.44 Η προφανής επιρροή της Οκτωβριανής Επανάστασης και της πολιτικής της ηγεσίας των μπολσεβίκων υπέρ της ειρήνης εκδηλώθηκε όμως με ιδιαίτερη ένταση και σε ένα άλλο επίπεδο στην εμπόλεμη Αυστροουγγαρία: στη στάση και τις αντιδράσεις του περίπου 1,5 εκατομμυρίου Αυστρο-ούγγρων αιχμαλώτων πολέμου, που επέστρεψαν σταδιακά από τη Ρωσία της Επανάστασης μετά τη συνθήκη του

43. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 355-360. 44. Rauchensteiner, Der Erste Weltkrieg, 905.

[ 126 ]


Μπρεστ-Λιτόφσκ κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1918.45 Οι χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες (καραντίνα τριών εβδομάδων και εξακρίβωση των συνθηκών αιχμαλωσίας), καθώς και η προοπτική προώθησής τους στο ιταλικό μέτωπο σε συνδυασμό με την καταπίεση των ανώτερων αξιωματικών και τον ελλιπή επισιτισμό τους δημιουργούσαν εκρηκτική ατμόσφαιρα.46 Η κατάσταση ήταν όμως οξυμένη και στο υπόλοιπο στράτευμα, όπως έδειξαν η ανταρσία των ναυτών στη βάση του αυτοκρατορικού στόλου στο Κάταρο (Δαλματία) την 1η Φεβρουαρίου 1918 και αρκετά παρόμοια συμβάντα μέχρι την τελική κατάρρευση της Αυτοκρατορίας.47 Ο επαναστατικός πυρετός και το ανατρεπτικό κλίμα κατέλαβαν με ιδιαίτερη σφοδρότητα προπάντων το ουγγρικό τμήμα της Αυτοκρατορίας. Μετά το Μάρτιο του 1918 σε πολλές ουγγρικές πόλεις εγκαθιδρύθηκαν εργατικά συμβούλια κατά το πρότυπο των σοβιέτ, ενώ εκδηλώθηκαν μεγάλες απεργίες και στάσεις που κατεστάλησαν μετά από άγριες συγκρούσεις.48 Το φθινόπωρο η ανεργία κάλπαζε, ενώ οξύτατο παρέμενε το πρόβλημα του επισιτισμού περίπου 1,2 εκατομμυρίου στρατιωτών που επέστρεφαν από το μέτωπο και των ούγγρων προσφύγων από τις περιοχές που καταλάμβαναν οι εχθρικοί στρατοί. Σε αυτές τις συνθήκες κρίσης και κυβερνητικής διάλυσης ενισχύθηκαν ακόμη περισσότερο τα ήδη σχηματισμένα κι εξοπλισμένα εργατικά και στρατιωτικά συμβούλια, με τη συνδρομή και ανοχή άλλωστε των οποίων ανέλαβε την εξουσία το Εθνικό Συμβούλιο υπό τον κόμη Κάρολι στις 31 Οκτωβρίου με τη δέσμευση να εφαρμόσει ευρείας κλίμακας μεταρρυθμίσεις (βλ. και παραπάνω).49 Η εκρηκτική ατμόσφαιρα το χειμώνα του 1918-1919 λόγω της πείνας στις πόλεις, της οφειλόμενης στο συμμαχικό αποκλεισμό καθή45. Bartlett, The Global Conflict, 108. 46. Rauchensteiner, Der Erste Weltkrieg, 926. 47. Berend, Decades of Crisis, 135. 48. Cornwall, Auflösung und Niederlage, 187∙ Hoensch, A History of Modern Hungary, 80-81. 49. Hauszmann, Ungarn, 216-218

[ 127 ]


λωσης της βιομηχανικής παραγωγής, της κατακόρυφης αύξησης της ανεργίας, και της κωλυσιεργίας των μεγάλων γαιοκτημόνων να υλοποιήσουν την αγροτική μεταρρύθμιση μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τη σχετικά αναίμακτη ανάληψη της εξουσίας από τους ούγγρους κομμουνιστές του Μπέλα Κουν το Μάρτιο του 1919, υπό τις ευλογίες μάλιστα του προέδρου Κάρολι. Εξάλλου, το κύμα απεργιών που ξέσπασε κατά τα τέλη Δεκεμβρίου 1918 και οδήγησε στην ανάληψη της διεύθυνσης των εργοστασίων καθώς και στην κατάληψη εγκαταστάσεων μεταφορών και τηλεπικοινωνιών από επαναστατικά εργατικά συμβούλια, αποτέλεσε πρόκριμα διακυβέρνησης για τα μέλη και τα στελέχη του ιδρυθέντος στις 24 Νοεμβρίου 1918 Κομμουνιστικού Κόμματος Ουγγαρίας.50 Σε αντίθεση όμως με το σοσιαλιστικό εγχείρημα των ούγγρων «μπολσεβίκων» υπό τον Μπέλα Κουν, το οποίο έλαβε σύντομο και τραγικό τέλος, η πολιτική ανατροπή στην Αυστρία (βλ. παραπάνω) δημιούργησε ένα πρόσκαιρα σταθερό πολίτευμα, το οποίο στηρίχθηκε στην ευρεία συναίνεση των μεγάλων πολιτικών σχηματισμών και την ισορροπημένη σύζευξη σοσιαλιστικών με φιλελεύθερες πολιτικές στο πλαίσιο μιας κοινοβουλευτικής νομιμότητας χωρίς επαναστατικές παρεκτροπές. Σε αυτή την περίοδο επαναστατικοποίησης των μαζών καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας, η οποία κατόρθωσε να ισορροπήσει μεταξύ επανάστασης και κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Υιοθετώντας μια πιο αριστερή πολιτική από το φθινόπωρο του 1917 και καταγράφοντας αλματώδη αύξηση του αριθμού των μελών των Ελεύθερων Συνδικάτων (Freie Gewerkschaften),51 του συνδικαλιστικού δηλαδή βραχίονα του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (SDAP) τα δύο τελευταία χρόνια του πολέμου στα εδάφη της σημερινής Αυστρίας, οι αυστριακοί σοσιαλδημοκράτες κατόρθωσαν μέχρι το Μάρτιο του 1919 να ελέγξουν τα συμβούλια εργατών με 50. Hoensch, A History of Modern Hungary, 87-89. 51. Ο αριθμός των μελών των σοσιαλδημοκρατικών συνδικάτων αυξήθηκε από 112.000 το 1916, σε 213.000 το 1917 και σε 300.000 το 1918. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 361.

[ 128 ]


παράλληλη απομόνωση ή πειθάρχηση των ακραίων επαναστατικών στοιχείων τους. Ο έλεγχος των εργατικών συμβουλίων από τους αποκληθέντες και Regierungssozialisten (κυβερνητικοί σοσιαλιστές) ήταν κομβικής σημασίας, καθώς ο αριθμός τους αυξήθηκε σημαντικά από τα τέλη του καλοκαιριού του 1918 και κατά την περίοδο κατάρρευσης της Μοναρχίας οι εκπρόσωποι των εργατών είχαν αναλάβει την ευθύνη λειτουργίας αρκετών επιχειρήσεων.52 Επιπλέον, λόγω του κενού που είχε δημιουργηθεί από την αδρανοποίηση θεσμών και λειτουργιών της κρατικής μηχανής, τα εργατικά συμβούλια ενεπλάκησαν στην εξασφάλιση (ακόμη και μέσω κατασχέσεων) και διανομή τροφίμων, στην ανεύρεση και χρηματοδότηση της κατοικίας, στην υποστήριξη των ανέργων, κερδίζοντας έτσι την εμπιστοσύνη και υποστήριξη μεγάλου τμήματος των λαϊκών στρωμάτων των πόλεων.53 Το Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Αυστρίας κέρδισε τις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1919, η Αυστρία ωστόσο δεν παρασύρθηκε από το επαναστατικό κύμα της περιόδου. Οι σοσιαλδημοκράτες εξουδετέρωσαν ή ενσωμάτωσαν τις αριστερές φωνές και όπου χρειάστηκε χρησιμοποίησαν λελογισμένη βία για να αποτρέψουν την επαναστατική εκτροπή και να χειραγωγήσουν τις εξελίξεις, όπως συνέβη κατά τα δύο κομμουνιστικά πραξικοπήματα (17 Απριλίου και 15 Ιουνίου 1919), τα οποία προκάλεσαν νεκρούς και τραυματίες, συντάραξαν την αστική και αγροτική κοινωνία, αλλά τελικώς απέτυχαν.54 Θορυβημένη από τα γεγονότα του Απριλίου η σοσιαλδημοκρατική ηγεσία προχώρησε στην εκκαθάριση του προσωρινού αυστριακού στρατού Volkswehr (Λαϊκή Άμυνα) από τα μέλη της Ερυθράς Φρουράς (Rote Garde), ενώ στις 15 Ιουνίου ένοπλοι σοσιαλδημοκράτες συνέλαβαν 113 στελέχη του Αυστριακού Κομμουνιστικού Κόμματος.55 52. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 355-362. 53. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 274. 54. Να σημειωθεί ότι οι κομμουνιστές ασκούσαν επιρροή προπάντων σε περιθωριακές κοινωνικές ομάδες και όχι στους βιομηχανικούς εργάτες που ελέγχονταν σε μεγάλο βαθμό από τους σοσιαλδημοκράτες. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 275-276. 55. Berend, Decades of Crisis, 136-137.

[ 129 ]


Αν στην Αυστρία οι κομμουνιστές περιθωριοποιήθηκαν αρκετά νωρίς, στην Τσεχοσλοβακία ανέπτυξαν ισχυρή δυναμική, με διάρκεια και μεγάλη απήχηση στα εργατικά στρώματα, προκαλώντας σοβαρό ρήγμα στην εγχώρια σοσιαλδημοκρατία. Ειδικά στις τσεχικές περιοχές, που χαρακτηρίζονταν από υψηλό βαθμό εκβιομηχάνισης, το αίτημα κοινωνικής αλλαγής σε σοσιαλιστική κατεύθυνση ήταν ιδιαίτερα ισχυρό παράλληλα με το κλίμα εθνικής ανάτασης που επικράτησε λόγω της σύστασης της ανεξάρτητης Τσεχοσλοβακίας. Όπως και στις υπόλοιπες περιοχές της καταρρέουσας Αυστροουγγαρίας, οι εργάτες των τσεχικών χωρών (Βοημία και Μοραβία) άρχισαν να ριζοσπαστικοποιούνται έντονα από την άνοιξη του 1918, λόγω της επισιτιστικής και οικονομικής κρίσης, καθώς και της προπαγάνδας πολλών αιχμαλώτων και απόστρατων που επέστρεφαν από το ανατολικό μέτωπο, μεταφέροντας τον ενθουσιασμό τους για τα επαναστατικά ιδεώδη των μπολσεβίκων. Πολύ σημαντική, αν και πρόσκαιρη, για τη διάδοση ενός επαναστατικού κλίματος στη νεοσύστατη Τσεχοσλοβακία ήταν και η επίδραση της βραχύβιας Σλοβακικής Δημοκρατίας των Συμβουλίων (16 Ιουνίου-7 Ιουλίου 1919), η οποία εγκαθιδρύθηκε σύμφωνα με το ουγγρικό πρότυπο στην Ανατολική Σλοβακία κατά την προέλαση του Ουγγρικού Κόκκινου Στρατού και κατέρρευσε αμέσως μετά την ήττα και απώθησή του από τις τσεχοσλοβακικές δυνάμεις. Δημιουργήθηκε τότε προς στιγμή η εντύπωση ότι η παγκόσμια επανάσταση βρισκόταν προ των πυλών.56 Η απαίτηση για βαθιές κοινωνικές αλλαγές αποτυπώθηκε επιπλέον στη σημαντική ενίσχυση των τσέχων και γερμανών (Σουδητών) σοσιαλδημοκρατών κατά τις δημοτικές εκλογές του Ιουνίου 1919 και τις βουλευτικές του Απριλίου 1920, αλλά και στην ολοένα αυξανόμενη κομμουνιστική επιρροή στους κόλπους τους, καθώς σε αντίθεση με την Αυστρία και την Ουγγαρία, όπου οι κομμουνιστές αποσχίστηκαν νωρίτερα από τη σοσιαλδημοκρατία και ίδρυσαν κομμουνιστικά κόμ-

56. P. Čornej / J. Pokorný, Kurze Geschichte der böhmischen Länder bis zum Jahr 2004 (Praha: Práh, 2003), 47.

[ 130 ]


ματα (3 και 24 Νοεμβρίου 1918), στην Τσεχοσλοβακία παρέμειναν ως αριστερή πτέρυγα της σοσιαλδημοκρατίας μέχρι την άνοιξη του 1921. Η εσωτερική διαίρεση τόσο του τσεχικού όσο και του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος της Τσεχοσλοβακίας κορυφώθηκε όταν η αριστερή πτέρυγα της συγκυβερνώσας σοσιαλδημοκρατίας προκήρυξε γενική απεργία στις 10 Δεκεμβρίου 1920. Τα αιματηρά γεγονότα και η καταστολή που ακολούθησαν και κόστισαν τη ζωή σε 13 ανθρώπους οδήγησαν σε ακόμη μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση των αριστερών κι εντέλει στη διάσπαση και τη δημιουργία κατά το ιδρυτικό συνέδριο 14-16 Μαΐου 1921 του Κομμουνιστικού Κόμματος Τσεχοσλοβακίας, του μαζικότερου κομμουνιστικού κόμματος στην Κεντρική Ευρώπη.57 Πέρα πάντως από τις επιμέρους κομματικές διαδρομές κι επιδόσεις, η συνολική ενίσχυση του εργατικού κινήματος στην Τσεχοσλοβακία κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια φαίνεται και από την έντονη απεργιακή δράση του, καθώς υπολογίζεται ότι μεταξύ 1919 και 1923 εκδηλώθηκαν απεργίες σε πάνω από 15.000 επιχειρήσεις με αποτέλεσμα να χαθούν 13 εκατομμύρια εργατο-ώρες.58 Φιλεργατικές μεταρρυθμίσεις – κοινωνικές μεταβολές Ακόμη κι αν δεν εκδηλώθηκε κοινωνική επανάσταση με όρους αλλαγής του οικονομικο-κοινωνικού συστήματος την επαύριο του πολέμου στην Αυστρία και την Τσεχοσλοβακία, σημειώθηκαν ωστόσο σοβαρές κοινωνικές μετατοπίσεις και ελήφθησαν φιλεργατικά μέτρα υπό την πίεση του λαϊκού κινήματος και από το φόβο μιας μπολσεβικικού χαρακτήρα σοσιαλιστικής επανάστασης. Χωρίς να πάψουν να συνιστούν υπάλληλη τάξη, οι εργάτες κατέγραψαν κατακτήσεις, αναβαθμίστηκαν πολιτικά και εισήλθαν δυναμικά στη δημόσια σφαίρα μέσω των κομμάτων και των οργανώσεων που δρούσαν στο όνομα των συμφερόντων τους. Η κοινωνική νομοθεσία της Πρώτης Αυστριακής Δημοκρατίας δημιούργησε κατά τη διετία 1918-1920 ένα νέο θεσμικό πλαίσιο 57. Čornej / Pokorný, Kurze Geschichte, 47-48. 58. Berend, Decades of Crisis, 168.

[ 131 ]


κοινωνικής προστασίας, συμβάλλοντας στη μείωση της κοινωνικής ανισότητας και στη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης των υπάλληλων, προπάντων των εργατικών, στρωμάτων. Η σύνταξη και ψήφιση νόμων για τη θέσπιση της οκτάωρης εργασίας, την αναγνώριση του δικαιώματος επιδοτούμενων διακοπών και για τους εργάτες, τον περιορισμό της παιδικής εργασίας, τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας και την προστασία των ενοικιαστών με την επιβολή ενοικιοστασίου υπήρξε άμεσης προτεραιότητας για το αυστριακό κοινοβούλιο το Δεκέμβριο του 1918 υπό την πίεση της σοσιαλδημοκρατίας και των επαναστατικών συνθηκών που επικρατούσαν. Μέχρι το 1920 ψηφίστηκαν επαγγελματικοί νόμοι που κατοχύρωναν τα δικαιώματα των οικιακών και αγροτικών υπηρετών, ο νόμος για την ίδρυση των εργατικών επιμελητηρίων (Arbeiterkammer) και την επέκταση της ασφάλισης ασθενείας και ατυχημάτων με τη συμπερίληψη των αγρεργατών.59 Στο πλαίσιο του ειρηνικού μετασχηματισμού βασικών εργασιακών και κοινωνικών δομών εμβληματική σημασία απέκτησε η αυστριακή πρωτεύουσα, μαζί με (ή μετά) το Παρίσι η σημαντικότερη μεγαλούπολη της ηπειρωτικής Ευρώπης του 19ου αιώνα, η οποία εξελίχθηκε σε πολιτικό προπύργιο των σοσιαλδημοκρατών. Λόγω του ιδιαίτερου καθεστώτος της Βιέννης ως ομόσπονδου κρατιδίου στη νέα Αυστρία, η δημοτική της αρχή ισοδυναμούσε με τοπική κυβέρνηση διευρυμένων αρμοδιοτήτων σε ζητήματα εκπαίδευσης, υγιεινής, στέγασης, περίθαλψης, αθλητισμού κ.ά. Κατά συνέπεια, η βιεννέζικη σοσιαλδημοκρατία, επισφραγίζοντας την κυριαρχία της στους δρόμους και τις εργατικές συνοικίες με την απόλυτη πλειοψηφία (54,2%) στις δημοτικές εκλογές της 4ης Μαΐου 1919, μπόρεσε να εφαρμόσει σε μεγάλη κλίμακα ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής. Με ναυαρχίδα των μεταρρυθμίσεων το μεγαλεπήβολο κοινωνικό πρόγραμμα ανέγερσης εργατικών κατοικιών σε πολυκατοικίες με σύγχρονες ανέσεις και κοινόχρηστους βοηθητικούς χώρους, το οποίο υλοποιήθηκε μέσω της

59. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 367-368.

[ 132 ]


φορολογίας της ακίνητης ιδιοκτησίας, άρχισε να αναδύεται μια νέα πραγματικότητα για τη βιεννέζικη εργατική τάξη, που περιλάμβανε την ίδρυση παιδικών σταθμών, λαϊκών πανεπιστημίων και πολιτιστικών συλλόγων, τη λειτουργία εργατικών βιβλιοπωλείων και αθλητικών σωματείων, τη γυναικεία χειραφέτηση, τη φροντίδα για τη μητρότητα και τα παιδιά, τα λαϊκά μπάνια και λουτρά, προγράμματα προληπτικής ιατρικής και οδοντιατρικής φροντίδας.60 Η κόκκινη61 Βιέννη απέκτησε ένα πυκνό δίχτυ οργανώσεων και φορέων που συνδιαμόρφωναν την καθημερινότητα των εργατών και εργατριών από την παιδική ώς την ώριμη ηλικία, στοχεύοντας στη δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου, του συνειδητού, μορφωμένου και αξιοπρεπούς εργάτη μέσω της καλλιέργειας μιας διακριτής αντι-αστικής κουλτούρας, η οποία ωστόσο ενσωμάτωνε αρκετά στοιχεία του αστικού αξιακού συστήματος, όπως η σημασία της παιδείας και της οικογένειας, η ατομική υγιεινή και η αυτοπειθαρχία.62 Συμπερασματικά, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η κυβερνητική σοσιαλδημοκρατία στην Αυστρία κατόρθωσε να κατευνάσει τις μάζες απορροφώντας την επαναστατική τους ενέργεια μέσω κοινωνικών συναινετικών μεταρρυθμίσεων. Επιχείρησε να συνδιαμορφώσει μία εξισωτική κοινωνία πολιτών με ισχυρά στοιχεία κοινωνικού κράτους χωρίς να μεταβάλλει βασικά το σύστημα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας. Για τον ηγέτη και θεωρητικό της Όττο Μπάουερ, οι μεταρρυθμίσεις μπορούσαν να είναι εξίσου ριζοσπαστικές με τις επαναστάσεις αλλά με λιγότερο κόστος.63 60. Πβ. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 79-84 και K. Vocelka, Geschichte Österreichs (München: Wilhelm Heyne Verlag, 2000), 279-285. 61. Ο προσδιορισμός κόκκινη αποδόθηκε στη Βιέννη της περιόδου 1918-1934 για να δηλώσει αφενός την πολιτική κυριαρχία της σοσιαλδημοκρατίας αφετέρου τον επαναστατικό-σοσιαλιστικό χαρακτήρα της πολιτικής της στην πόλη. Ας σημειωθεί ότι στο πολιτικό λεξιλόγιο του γερμανόφωνου χώρου ακόμη και μέχρι σήμερα ο όρος κόκκινος παραπέμπει πρωτίστως στη σοσιαλδημοκρατία. 62. Πβ. Κ. Ράπτης, Αστικές τάξεις και αστικότητα στην Ευρώπη, 1789-1914: Προσανατολισμοί της σύγχρονης ιστοριογραφίας, Μνήμων, 20 (1998), 235-240. 63. Hanisch, 1890-1990: Der lange Schatten des Staates, 275. Άλλωστε για τους

[ 133 ]


Την ίδια πολιτική αντίληψη φαίνεται πως υιοθέτησαν οι σοσιαλδημοκράτες και οι κυβερνητικοί τους εταίροι στην Τσεχοσλοβακία, προκειμένου να εξασφαλίσουν κοινωνική συνοχή, ειρήνη και σταθερότητα για τη νεαρή δημοκρατία τους. Άλλωστε, η κοινωνικοποίηση υπό την έννοια της εφαρμογής μιας κοινωνικά ευαίσθητης πολιτικής δεν αποτελούσε μόνο σοσιαλιστικό σύνθημα, είχε αποκτήσει θιασώτες, ειλικρινείς και μη, σε όλο σχεδόν το πολιτικό φάσμα της Πρώτης Τσεχοσλοβακικής Δημοκρατίας. Ο διαπρεπής τσέχος οικονομολόγος Κάρελ Ένγκλις (Karel Englis, 1880-1961), υπουργός οικονομικών σε έξι κυβερνήσεις συνεργασίας κατά το διάστημα 1920-1931 κι εκφραστής των συμφερόντων μεγαλοαστικών επιχειρηματικών κύκλων,64 δήλωνε στα τέλη του 1920: «Θα κοινωνικοποιήσουμε τη χώρα μαζί με τους σοσιαλιστές και θα το πράξουμε με χαρά. Η ρωσική αστική τάξη απέτυχε να το κατανοήσει και εκπαραθυρώθηκε».65 Ακόμη και ο κεντροδεξιός φιλελεύθερος εθνικιστής Κάρελ Κράμαρ (Karel Kramař), πρώτος πρωθυπουργός της Τσεχοσλοβακίας (14 Νοεμβρίου 1918-8 Ιουλίου 1919), δήλωνε την ίδια περίοδο ότι «πράγματι η ανθρωπότητα οδεύει προς την κοινωνικοποίηση».66 Παρόλο που η κοινωνικοποίηση με όρους κοινωνικού ελέγχου και ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής παρέμεινε ένα ρητορικό πυροτέχνημα, οι πρώτες τσεχοσλοβακικές κυβερνήσεις εφάρμοσαν ένα ευρύ φιλεργατικό πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων. Κατά την πρώτη πενταετία της ύπαρξής του το τσεχοσλοβακικό κοινοβούλιο θεωρητικούς της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας η κατάσταση στην Αυστρία κατά τη διετία 1918-19 ήταν ώριμη για την εγκαθίδρυση της πλήρους αστικής δημοκρατίας όχι όμως ακόμη για μια σοσιαλιστική επανάσταση, η οποία θα οδηγούσε στην απόσχιση των συντηρητικών αγροτικών επαρχιών, στη διακοπή κάθε επισιτιστικής βοήθειας και στην επέμβαση των δυτικών δυνάμεων∙Bruckmüller, Nation Österreich, 344. 64. Αρχικά ως μέλος του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος και από το 1925 του Εθνικού Εργατικού Κόμματος, του οποίου υπήρξε συνιδρυτής. Πβ. http://www.vske. cz/en/cnt/karel-englis-0 (πρόσβαση στις 10 Οκτωβρίου 2014). 65. J. Korbel, Twentieth Century Czechoslovakia: The Meaning of Its History (New York: Columbia UP, 1977), 52. 66. Korbel, Twentieth Century Czechoslovakia, 60.

[ 134 ]


θέσπισε με 157 νομοθετικές πράξεις την οκτάωρη εργασία, καθώς και απαγορεύσεις για την παιδική και γυναικεία εργασία, τις συντάξεις γήρατος, τις επιδοτούμενες διακοπές και την κοινωνική ασφάλιση, τη συμμετοχή των εργατικών συμβουλίων στη διαμεσολάβηση μεταξύ εργοδοσίας κι εργαζομένων στις προσλήψεις και απολύσεις και στην επίβλεψη του συστήματος πρόνοιας, την ανέγερση εργατικών κατοικιών και τέλος το επίδομα ανεργίας, το οποίο ανερχόταν το 1922 στο 20% του ημερομισθίου, υψηλότερο από τα αντίστοιχα επιδόματα στη Γαλλία, την Αγγλία και τη Γερμανία την ίδια περίοδο, και αυξήθηκε στα 2/3 του ημερομισθίου το 1925. 67 Κατά τον ούγγρο ιστορικό Ίβαν Μπέρεντ (Ivan Berend) η τσεχοσλοβακική εθνική επανάσταση εγκαθίδρυσε μια μοναδική στο είδος της δημοκρατία κοινωνικής πρόνοιας στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη.68 Οι αγρότες στο προσκήνιο Ο πόλεμος, στον οποίο εκτός από εργάτες στρατεύθηκαν και πολέμησαν ως επί το πλείστον αγρότες και αγρεργάτες, έδρασε καταλυτικά στην πολιτική ριζοσπαστικοποίηση και κινητοποίηση της αγροτιάς στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη.69 Οι στάσεις (και ανταρσίες) χωρικών και κυρίως χωρικών-στρατιωτών κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κατάφεραν το αποφασιστικό πλήγμα στην κυριαρχία των Τσά-

67. Berend, Decades of Crisis, 168∙ Crampton, Eastern Europe, 63. 68. Berend, Decades of Crisis, 168. Ίσως είναι κάπως υπερβολικός ο χαρακτηρισμός μοναδική, λόγω της ύπαρξης του αυστριακού παραδείγματος, ισχύει όμως αν ληφθεί υπόψη η χρονική διάρκεια του τελευταίου, καθώς η έξοδος των σοσιαλδημοκρατών από την κυβέρνηση το 1920 λειτούργησε ανασχετικά στην εξάπλωση κι εμβάθυνση των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων προς όφελος των εργατικών στρωμάτων εκτός Βιέννης, ενώ η απαγόρευση λειτουργίας του SDAP από το δικτατορικό καθεστώς του Ένγκελμπερτ Ντόλφους τον Φεβρουάριο του 1934 έπληξε καίρια την πολιτική υπόσταση και τα κοινωνικά προγράμματα της σοσιαλδημοκρατίας. 69. Πβ. Berend, Decades of Crisis, 288-289.

[ 135 ]


ρων και των Αψβούργων.70 Μετά τον πόλεμο οι αγρότες (κτηματίες), αναδύθηκαν ως μια περισσότερο συνειδητή τάξη με ιδιαίτερα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα και αιτήματα. Οι χωρικοί, οι αγρεργάτες και οι εργαζόμενοι στην κτηνοτροφία και τη δασική οικονομία είχαν ισχυρή δημογραφική παρουσία στην Κεντρική Ευρώπη, αποτελώντας την επαύριον του πολέμου το 55% του ενεργού πληθυσμού στην Ουγγαρία, το 36% στην Αυστρία και το 34% στην Τσεχοσλοβακία.71 Η πολιτική δραστηριοποίηση και ο ριζοσπαστισμός του αγροτικού κόσμου σε συνδυασμό με την αναβάθμιση του ρόλου της γεωργίας, λόγω και της μεγάλης επισιτιστικής κρίσης, αποτυπώθηκαν και στην πολιτική ζωή των χωρών της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης με τη δημιουργία ή ενίσχυση αγροτικών και φιλοαγροτικών κομμάτων, που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα του Μεσοπολέμου. Επιπλέον, ο αγροτικός προστατευτισμός αποτέλεσε κεντρική πολιτική επιλογή των περισσοτέρων κυβερνήσεων, προκειμένου να εξασφαλιστεί η διατροφική αυτάρκεια (ύψιστη αξία μετά από τις δραματικές ελλείψεις τροφίμων που παρουσιάστηκαν κατά την περίοδο 1917-1920) και να προστατευθεί η εγχώρια αγροτική παραγωγή.72 Σε νεοσύστατα κράτη, όπως η Τσεχοσλοβακία, η Πολωνία και η Γιουγκοσλαβία, αλλά και σε παλαιότερα, όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία, οι αγρότες αναδείχθηκαν σε κύριο εκφραστή του έθνους, λόγω και του βαρύτατου φόρου αίματος που πλήρωσαν κατά τον πόλεμο. Η αναδιανομή της γης κατέστη ζήτημα ύψιστης προτεραιότητας στη μεταπολεμική κοινωνικοπολιτική ατζέντα σε όλη την περιοχή, προσλαμβάνοντας τόσο κοινωνικά όσο και εθνικά χαρακτηριστικά. Ιδιαίτερα ωφελημένος υπήρξε ο «ομοεθνής» αγροτικός πληθυσμός 70. Πβ. Bideleux / Jefries, A History of Eastern Europe, 315. 71. Bideleux / Jefries, A History of Eastern Europe, 353∙ Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 382. Τα ποσοστά εμφανίζονται πολύ υψηλότερα στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη: 63% στην Πολωνία και 75-80% σε Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία και Ρουμανία. 72. Berend, Decades of Crisis,239-241.

[ 136 ]


στις νικήτριες χώρες (Ρουμάνοι, Κροάτες, Σλοβένοι, Τσέχοι και Σλοβάκοι χωρικοί), ο οποίος ευνοήθηκε από την πολιτική απαλλοτρίωσης των ιδιοκτησιών αλλοεθνών γαιοκτημόνων, ως επί το πλείστον μελών της αυστρο-ουγγρικής αριστοκρατίας, μετά το τέλος του πολέμου. Ιδιαίτερα επλήγησαν οι μαγυάροι γαιοκτήμονες στη Σλοβακία και την Τρανσυλβανία (Ρουμανία) και οι Γερμανοί στις γιουγκοσλαβικές Κροατία και Σλοβενία, ενώ στη Βοημία και τη Μοραβία (Τσεχία) οι γερμανοί ευγενείς κατόρθωσαν να διατηρήσουν το ήμισι σχεδόν των γαιοκτησιών τους.73 Ενώ όμως κάθε ίχνος χωροδεσποτικού ελέγχου εξαλείφθηκε στην Τσεχοσλοβακία, την Αυστρία και τη Γιουγκοσλαβία, δεν συνέβη το ίδιο στην Ουγγαρία και την Πολωνία, όπου η ολιγαρχία της γης έμεινε αλώβητη μεσοπολεμικά υπό την πολιτική προστασία των αντιφιλελεύθερων και αυταρχικών καθεστώτων Χόρτι και Πιλσούντσκι.74 Εκτός λοιπόν από τα φιλεργατικά μέτρα και τις απαρχές οικοδόμησης ενός κοινωνικού κράτους, η Αυστρία και η Τσεχοσλοβακία δια κρίθηκαν και για την καλύτερη θέση, αποτελεσματικότερη οργάνωση και πολιτική εκπροσώπηση των αγροτών τους σε σύγκριση με την Ουγγαρία ή την Πολωνία, όπου οι αγρότες υφίσταντο ακόμη αρκετές διακρίσεις και ταπεινώσεις.75 Ο ταραχώδης πολιτικός βίος της Ουγγαρίας από τα τέλη του 1918 ώς την άνοιξη του 1920 και η σφοδρή αντίδραση της γαιοκτητικής αριστοκρατίας, που κατείχε το 40% της συνολικής έκτασης της χώρας, σε κάθε προσπάθεια ουσιαστικής αγροτικής μεταρρύθμισης ενταφίασαν τις ελπίδες των ακτημόνων και μικροκαλλιεργητών για καλύτερες μέρες. Ο νόμος του Φεβρουαρίου 1919, για τη διανομή αγροτεμαχίων από γαιοκτησίες μεγαλύτερες των 750 κι εκκλησιαστικές γαίες μεγαλύτερες των 300 εκταρίων παρέμεινε κενό γράμμα παρά την παραδειγματική άμεση διανομή των γαιών του ίδιου του

73. Berend, Decades of Crisis, 290. 74. Bideleux / Jefries, A History of Eastern Europe, 315, 359. 75. Bideleux / Jefries, A History of Eastern Europe, 340-341.

[ 137 ]


δημοκράτη πρωθυπουργού κόμητος Κάρολι.76 Επιπλέον, η κολλεκτιβοποίηση που επέβαλε το βραχύβιο κομμουνιστικό καθεστώς του Μπέλα Κουν κάθε άλλο παρά ικανοποίησε τους ακτήμονες, που προσδοκούσαν να γίνουν οι ίδιοι ιδιοκτήτες των αριστοκρατικών γαιών που προσωρινά κατασχέθηκαν. Η αντεπανάσταση διασφάλισε και πάλι τα ιδιοκτησιακά συμφέροντα της μεγάλης γαιοκτησίας, ωστόσο η ουγγρική κυβέρνηση στην προσπάθειά της να μετριάσει κάπως τη δυσαρέσκεια των ακτημόνων αγροτών, εισήγαγε προς ψήφιση στη Βουλή νόμο για την αγροτική μεταρρύθμιση το Νοέμβριο του 1920. Ο συγκεκριμένος νόμος επί της ουσίας ελάχιστα επηρέασε τη μεγάλη γαιοκτησία, καθώς από τα προοριζόμενα προς διανομή 8,5 εκατομμύρια εκτάρια απέμειναν τελικώς μόλις 450.000, που διέθεσαν «αυτοβούλως» οι μεγάλοι γαιοκτήμονες με αποτέλεσμα να αναλογεί κατά μέσο όρο μόλις μισό εκτάριο (πέντε στρέμματα) για κάθε ακτήμονα χωρικό.77 Ακόμη και στην Ουγγαρία το ισχυρότερο κόμμα στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ήταν το αγροτικό, και συγκεκριμένα το Κόμμα Μικροκτηματιών και Αγροτών (δηλαδή ιδιοκτητών χωρικών), το οποίο το Φεβρουάριο του 1922 μετεξελίχθηκε στο Χριστιανικό Κόμμα Μικροκτηματιών, Αγροτών και Αστών, γνωστό και ως Ενωτικό Κόμμα, με την ενσωμάτωση του Χριστιανικού Εθνικού Ενωτικού Κόμματος του πρωθυπουργού Ίστβαν Μπέθλεν. Το Ενωτικό Κόμμα έλαβε στις βουλευτικές εκλογές του Μαΐου/Ιουνίου 1922 το 44,9% των ψήφων και 143 από τις 245 έδρες του ουγγρικού κοινοβουλίου. Βέβαια, η ευρεία αυτή νίκη κατέστη δυνατή λόγω του νέου εκλογικού νόμου που περιόρισε δραστικά το δικαίωμα ψήφου, μειώνοντας το εκλογικό σώμα στο 27,3% του πληθυσμού (από 39,2% το 1920) και της επαναφοράς της μυστικής ψηφοφορίας.78 Οι αγρεργάτες, οι ακτήμονες και οι μικροκαλλιεργητές παρέμειναν, όπως και προπολεμικά, χωρίς πολιτικά δικαιώματα. 76. Berend, Decades of Crisis, 125. 77. Hoensch, A History of Modern Hungary, 229. 78. Hoensch, A History of Modern Hungary, 231.

[ 138 ]


Αντίθετα, στις συνορεύουσες με την Ουγγαρία δημοκρατίες της Αυστρίας και της Τσεχοσλοβακίας η θέση των χωρικών, ιδιοκτητών γης και μη, βελτιώθηκε είτε μέσω της αύξησης των κλήρων τους, της απόκτησης γης και της συνεταιριστικής οργάνωσης είτε μέσω της ενισχυμένης θεσμικής και πολιτικής τους εκπροσώπησης. Σε μια χώρα όπως η Τσεχοσλοβακία, με περίπου το ένα τρίτο της έκτασης των τσεχικών χωρών (Βοημία και Μοραβία) να ανήκει στο 0,5% των ιδιοκτητών γης που ήταν ευγενείς, ο νόμος του Απριλίου 1919 για τον έλεγχο και τη διανομή της καλλιεργήσιμης γης των γαιοκτημόνων που υπερέβαινε τα 150 εκτάρια – «ο σημαντικότερος νόμος της νεαρής τσεχοσλοβακικής δημοκρατίας» κατά τον πρώτο της πρόεδρο Τόμας Μάζαρικ – δημιούργησε πολλές ελπίδες στους ακτήμονες χωρικούς και τους μικροϊδιοκτήτες.79 Ακόμη κι αν τελικά μοιράστηκε μόνον η μισή γη των μεγάλων γαιοκτημόνων και αυτή συχνά με καθυστέρηση χρόνων, είναι γεγονός ότι ο αριθμός των μικροϊδιοκτητών αυξήθηκε αλματωδώς κι ενισχύθηκε η μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία. Δεν είναι άσχετο ότι η αγροτική παράταξη (Agrarians) αποτελούσε την ισχυρότερη ομάδα στο τσεχοσλοβακικό κοινοβούλιο από το 1920 ώς το 1938. Το ενιαίο Δημοκρατικό Κόμμα Αγροτών και Μικροκτηματιών, το οποίο προέκυψε το 1922 από την ένωση του Τσεχικού με το Σλοβακικό Αγροτικό Κόμμα, ήταν ο πυρήνας όλων των κυβερνήσεων συνεργασίας από το 1922 ώς το 1938.80 Η μικρή και μεσαία ιδιοκτησία ήταν αρκετά ανεπτυγμένες στη γερμανική Αυστρία ήδη πριν τον πόλεμο, μετά τη λήξη του όμως ισχυροποιήθηκαν ακόμη περισσότερο. Ο Χριστιανοκοινωνικός και ο Συντηρητικός Αγροτικός Σύνδεσμος ενώθηκαν το 1919 στον Αυτοκρατορικό Αγροτικό Σύνδεσμο (Reichsbauernbund), τον κυρίαρχο φορέα συνδικαλιστικής πολιτικής εκπροσώπησης του αγροτικού κόσμου. Επιπλέον, οι χριστιανοκοινωνιστές, οι οποίοι εξέφραζαν τα αγροτικά αλλά και

79. Crampton, Eastern Europe, 63. 80. Bideleux / Jefries, A History of Eastern Europe, 359∙ Čornej / Pokorný, Kurze Geschichte, 48-49.

[ 139 ]


τα μικροαστικά στρώματα, κέρδισαν στις αυστριακές εκλογές του 1920 και 1923, ενώ αποτέλεσαν το σημαντικότερο κυβερνητικό κόμμα σε κυβερνήσεις συνεργασίας μέχρι το 1933.81 Αστικές τάξεις: αποδυνάμωση και ανακατατάξεις Κοινωνικές ανατροπές και μετατοπίσεις προκλήθηκαν λόγω του πολέμου και στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, καθώς οι προπολεμικές αρχηγεσίες (ελίτ), προπάντων οι γερμανόφωνες και οι ουγγρικές, στερήθηκαν το αυτοκρατορικό πλαίσιο αναφοράς και ανάδειξής τους με συνέπεια να υπονομευθεί η οικονομική, κοινωνική και πολιτική τους ισχύς και να μειωθεί η απόσταση που τις χώριζε από τα υπάλληλα μικροαστικά, εργατικά και αγροτικά στρώματα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της συρρικνωμένης Αυστρίας της περιόδου 1918-1922, όπου καταγράφηκαν σημαντικές εισοδηματικές απώλειες για τους μισθωτούς και τους κρατικούς υπαλλήλους, λόγω της μεγάλης μείωσης του πραγματικού τους μισθού, για τους ιδιο κτήτες ακινήτων, τους ελεύθερους επαγγελματίες, τους αποταμιευτές και τους συνταξιούχους, προπάντων δε για τους κατόχους ομολογιών των πολεμικών δανείων.82 Ο υπερ-πληθωρισμός εκμηδένιζε τις σταθερές αποδόσεις, τους μισθούς, τις συντάξεις, τις τραπεζικές καταθέσεις και τα ενοίκια που δεν αυξάνονταν λόγω των προστατευτικών ρυθμίσεων για τους ενοικιαστές. Η αστική ασφάλεια και η αστικότητα, ως τρόπος ζωής, αποδυναμώθηκαν. Τα λόγια του σοσιαλδημοκράτη ηγέτη Όττο Μπάουερ στις αρχές της δεκαετίας του 1920 είναι αποκαλυπτικά: Χιλιάδες εύποροι της προπολεμικής περιόδου μπόρεσαν να επιβιώσουν στον πόλεμο πουλώντας παλαιά σκεύη και κοσμήματα ή νοικιάζοντας δωμάτια του σπιτιού τους σε ξένους. Δεν μπορούσαν πια να διατηρούν οικιακό προσωπικό (υπηρέτριες), ενώ το βιβλίο, το θέατρο και η συ-

81. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 389, 406. 82. Bruckmüller, Sozialgeschichte Österreichs, 364.

[ 140 ]


ναυλία έγιναν απρόσιτη πολυτέλεια. Ήταν για έναν αιώνα οι φορείς της ιδιαίτερης αυστριακής κουλτούρας, της βιεννέζικης λογοτεχνίας, της βιεννέζικης μουσικής και του θεάτρου. Αυτοί ήταν οι πραγματικοί ηττημένοι του πολέμου. Ήταν η δική τους αυτοκρατορία που χάθηκε το 1918, και μαζί της και ο πλούτος τους.83

Η ίδια αντίληψη για τις απώλειες της παλαιάς «καλής κοινωνίας» επικρατούσε και σε εκπροσώπους του καθεστωτικού στρατοπέδου. Όπως έγραφε ο βαρόνος Max Vladimir von Beck, πρωθυπουργός της Αυστρίας από τις 2 Ιουνίου 1906 ως τις 15 Νοεμβρίου 1908, «πρέπει να πω ότι όλα αυτά για τα οποία γεννηθήκαμε, ανατραφήκαμε και εργαστήκαμε εκμηδενίστηκαν, κατέρρευσαν και καταποντίστηκαν».84 Θα συνιστούσε, ωστόσο, παραπλανητική γενίκευση να ισχυριστούμε ότι ο πόλεμος αποσάρθρωσε πλήρως την αστική κοινωνία στην Κεντρική Ευρώπη. Η επιχειρηματική αστική τάξη, παρά τις μεγάλες απώλειες και μάλιστα όχι σε όλους τους κλάδους και τις δραστηριότητες, διατήρησε την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και την οικονομική της υπεροχή. Επιπλέον, οι απώλειες και η κρίση των κυρίαρχων στρωμάτων ήταν σαφώς μεγαλύτερες στις ηττημένες χώρες Αυστρία και Ουγγαρία,85 καθώς και στις τάξεις των ούγγρων και γερμανοαυστρια-

83. O. Bauer, Die österreichische Revolution, (Wien: Europaverlag, 1976, ¹1923), 757. 84. J.Chr. Allmeyer-Beck, Ministerpräsident Baron Beck. Ein Staatsmann im alten Österreich, (Wien: Verlag für Geschichte und Politik, 1956), 284. 85. Εδώ πρέπει να τονίσουμε και την έξαρση του αντισημιτισμού στην Ουγγαρία τα πρώτα μεσοπολεμικά χρόνια. Πολλοί εβραίοι διανοούμενοι και μέλη της πεπαιδευμένης αστικής τάξης έπεσαν θύματα των διώξεων φιλοκομμουνιστών και συνεργατών του κομμουνιστικού καθεστώτος του Μπέλα Κουν, ενώ το μέτρο του περιορισμού πρόσβασης στο πανεπιστήμιο εβραϊκού θρησκεύματος μαθητών (Νόμος numerus clauses της 26ης Σεπτεμβρίου 1920) δυσχέρανε σημαντικά τις δυνατότητες επαγγελματικής ανέλιξης και κοινωνικής ανόδου στους Ουγγροεβραίους, που είχαν για μισό και πλέον αιώνα αποτελέσει τη ραχοκοκαλιά της ουγγρικής αστικής και μεγαλοαστικής τάξης. Πβ. Hoensch, A History of Modern Hungary, 99∙Hauszmann, Ungarn, 225, 228-229.

[ 141 ]


κών αστών και ευγενών που εκδιώχθηκαν από ή υπέστησαν διακρίσεις στα νεοσύστατα ή εδαφικά διευρυμένα κράτη των νικητών Ρουμανία, Βασίλειο Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, Ιταλία και Τσεχοσλοβακία. Η διάλυση πάντως των αυτοκρατορικών δομών εξουσίας, που έπληξε προπάντων τις γερμανόφωνες και ουγγρικές ελίτ, δημιούργησε ταυτόχρονα ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης, κοινωνικής ανόδου και επιχειρηματικής δραστηριοποίησης στα μεσαία στρώματα των διαδόχων κρατών με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό της Τσεχοσλοβακίας. Στις εξαιρετικά ρευστές και μεταβατικές συνθήκες, που βίωσαν και συνδιαμόρφωσαν οι κεντροευρωπαϊκές κοινωνίες στο τέλος και στην επαύριον του πολέμου, συντελέστηκε η μεταφορά εξουσίας από την παλαιά υπερεθνική αυτοκρατορική γραφειοκρατία, την αριστοκρατία και τον στρατό σε εθνικές αστικές τάξεις: επαγγελματίες, διανοούμενους, αξιωματούχους, κεφαλαιοκράτες, διευθυντικά στελέχη. Σε αυτήν τη διαδικασία οι παλιές ελίτ ως επί το πλείστον δεν αποκαθηλώθηκαν αλλά προσαρμόστηκαν κι επιβίωσαν ως μέλη των διευρυνόμενων ιδιοκτητριών και επαγγελματικά κυρίαρχων τάξεων.86 Δεν θα πρέπει τέλος να λησμονηθεί και η μείζων οικονομική ανατροπή που προκάλεσε ο πόλεμος και οι μεταπολεμικές διευθετήσεις, δηλαδή ο κερματισμός του ενιαίου οικονομικού χώρου της Αυστροουγγαρίας σε μικρότερες «εθνικές» οικονομικές επικράτειες, με συνέπεια να προκύψουν σοβαρά ρήγματα σε ένα χώρο με πολλαπλές αλληλεξαρτήσεις και να υιοθετηθεί ο οικονομικός εθνικισμός. Επίλογος Η διάλυση της Αυστροουγγρικής Μοναρχίας κατά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως μείζων και μακράς διάρκειας γεωπολιτική ανατροπή συνοδεύτηκε από επί μέρους βραχυπρόθεσμες ή μεσοπρόθεσμες κοινωνικο-πολιτικές ανατροπές και μεταβολές. Αν η εθνοκρατική δομή που διαμορφώθηκε από τον πόλεμο και τις συνθήκες ειρήνης 86. Bideleux / Jefries, A History of Eastern Europe, 334.

[ 142 ]


στην Κεντρική Ευρώπη διατηρήθηκε μέχρι την επιθετική εξάπλωση του ναζισμού στην περιοχή και την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1938-1940), ο εκδημοκρατισμός που φάνηκε να θριαμβεύει στο τέλος του πολέμου διακόπηκε κατά τη μεσοπολεμική περίοδο άμεσα στην Ουγγαρία (1919) και τη δεκαετία του 1930 στην Αυστρία (193334) και την Τσεχοσλοβακία (1939). Η έκταση των ανατροπών και η ένταση της ιδεολογικής αντιπαράθεσης μεταξύ των υποστηρικτών και των πολέμιων της κοινωνικής επανάστασης, ειρηνικής και μη, ήταν τέτοιες που κατέστησαν την περιοχή πιο ευάλωτη στα κελεύσματα του φασισμού και του εθνικοσοσιαλισμού, ενώ η αποδυνάμωση των Γερμανών και δευτερευόντως των Μαγυάρων στον ευρύτερο κεντροευρωπαϊκό χώρο ευνόησε τον αναθεωρητισμό και την επιθετικότητα της ναζιστικής Γερμανίας και των συμμάχων της, με κατάληξη τη μείζονα ανατροπή και τραγωδία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εντούτοις, τα εθνικά ζητήματα δεν αντιμετωπίστηκαν στα διάδοχα της Αυστροουγγαρίας κράτη με όρους εθνοκάθαρσης και αδυναμία συμβίωσης, όπως στα Βαλκάνια την ίδια περίοδο, καθώς στα και από τα εδάφη των Αψβούργων αναδύθηκαν όχι μόνο εθνικά αλλά και πολυεθνικά κράτη. Ο πόλεμος άφησε εδώ μια διττή κληρονομιά. Η νίκη δημιούργησε μεγάλα και πολυεθνικά κράτη (Τσεχοσλοβακία, Γιουγκοσλαβία) ή κράτη με σημαντικές γερμανικές και ουγγρικές μειονότητες (Πολωνία, Ιταλία και Ρουμανία), ενώ η ήττα συρρικνωμένα αλλά εθνικά πιο ομοιογενή κράτη (Αυστρία και Ουγγαρία). Η σχετικά ανεκτική όμως κληρονομιά της ύστερης Αψβουργικής Μοναρχίας ως προς τις εθνότητες και τις θρησκευτικές μειονότητες διατηρήθηκε, αν και με παραβιάσεις, μόνο μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Κεντρική και Κεντροανατολική Ευρώπη, καθώς η ναζιστική θηριωδία οδήγησε στην εξόντωση του γηγενούς εβραϊκού πληθυσμού, ενώ η νικηφόρα αντεπίθεση των Σοβιετικών άνοιξε το δρόμο για την εκδίωξη εκατομμυρίων Γερμανών από την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία και την Ουγγαρία.

[ 143 ]

Ε ΥΑΝΘΗΣ Χ ΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η «Εγγύς Ανατολή»: Η ανατροπή των γεωπολιτικών δεδομένων του ελληνικού κόσμου και τα διλήμματα της προσαρμογής

Ο

Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι ΚΟ Ί Ε Ί ΝΑ Ι Κ ΑΤΆ Κ Α Ν Ό ΝΑ δύσπιστοι απέναντι στις «μεγάλες αφηγήσεις», οι οποίες αναπόφευκτα εμπεριέχουν έναν μεγάλο βαθμό αφαίρεσης ή – ακόμη χειρότερα, ειδικά για τους ιστορικούς – «γενίκευσης». Ωστόσο, στο άρθρο αυτό θα επιχειρηθεί μια παρόμοια ευρύτερη ερμηνεία. Θα υποστηριχθεί ότι, για την περιοχή στην οποία υπήρξε ιστορικά ενεργός ο ελληνισμός, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε μια δυσπερίγραπτου μεγέθους καμπή, καθώς σηματοδότησε τη μετάβαση από το πρότυπο διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας (το οποίο είχε διατηρηθεί εκεί για πάνω από 2500 χρόνια) σε ένα ριζικά νέο μοντέλο διακυβέρνησης, αυτό του έθνους-κράτους. Τούτο δημιουργούσε, για μεγάλες ελληνικές κοινότητες, κινδύνους υπαρξιακούς ή ακόμη και την προοπτική της εκδίωξής τους από τους χώρους καταγωγής τους. Αυτή την τρομακτική πίεση αντιμετώπισε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πολεμικός ηγέτης της χώρας το 1912-20. Ήταν, πιθανότατα, μια καλή τύχη για την Ελλάδα, το γεγονός ότι ένας άνθρωπος εξαιρετικών ικανοτήτων βρέθηκε στο πηδάλιο σε αυτή την καθοριστική ιστορική στιγμή. Ωστόσο, η ανάγκη να συγκροτηθεί μια πειστική απάντηση σε αλλαγές τέτοιας κλίμακας δημιούργησε και μεγάλες φορτίσεις εναντίον της πολιτικής του Βενιζέλου, πολλές από τις οποίες επιβιώνουν στην ιστορική συζήτηση έως σήμερα.

[ 145 ]


Η δομή του ελληνισμού και η αλλαγή των δεδομένων Ο χώρος που παλαιότερα ονομαζόταν «Εγγύς Ανατολή» σήμερα δεν υφίσταται ως τέτοιος: η ενότητά του έχει αναιρεθεί, καθώς ένα μεγάλο τμήμα του, τα Βαλκάνια, έχει πλέον ενταχθεί στο ευρωπαϊκό πλαίσιο και είναι πλέον η «Νοτιοανατολική Ευρώπη», ενώ άλλα μέρη εντάσσονται σε περιοχές με διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά, και περιγράφονται ως «Ανατολική Μεσόγειος» ή «Μέση Ανατολή». Τούτη η αλλαγή όμως – η διάσπαση της Εγγύς Ανατολής – επήλθε σχετικά πρόσφατα. Ο χώρος αυτός, από την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου (για πολλά μέρη του, ακόμη και πριν) είχε σταθερά κυβερνηθεί στο πρότυπο της αυτοκρατορίας, δηλαδή κρατών εξ ορισμού πολυεθνικών. Η περσική, μακεδονική/ελληνιστική, ρωμαϊκή, βυζαντινή και οθωμανική διακυβέρνηση μοιράζονταν τούτο το θεμελιώδες χαρακτηριστικό. Αυτό το μοντέλο αναιρέθηκε στις αρχές του 20ού αι., με κορύφωση τις εξελίξεις της περιόδου 1914-22, οπότε επεκτάθηκε και σε τούτη την περιοχή το πρότυπο του έθνους-κράτους, και μάλιστα συχνά σε μια εθνοκαθαρμένη εκδοχή του. Επρόκειτο για μια ριζική αλλαγή, που είχε μεν ξεκινήσει παλαιότερα αλλά κορυφώθηκε στα χρόνια 1914-22, και στην οποία έπρεπε να προσαρμοστεί ο ελληνικός κόσμος. Αλλά ο ελληνικός κόσμος είχε και άλλα, πολύ πιο ειδικά χαρακτηριστικά. Είναι αυτονόητο ότι, στην ανάλυση που ακολουθεί, οι όροι «ελληνικός κόσμος», «ελληνικός πολιτισμός» ή «ελληνισμός» χρησιμοποιούνται αυστηρά και αποκλειστικά ως έννοιες πολιτισμικές, και δεν υπονοούν σε οποιαδήποτε περίπτωση τη συνέχεια σε επίπεδο καταγωγής ή αίματος. Επιπλέον, το παρόν άρθρο δεν επιχειρεί να προσφέρει μια «πλήρη» ιστορία των πληθυσμιακών μεταβολών στη διαδρομή της ιστορίας, αλλά μια γενική σκιαγράφηση ορισμένων βασικών τάσεων, μέσα στις οποίες φυσικά εντάσσονται οι ειδικότερες περιπτώσεις, με τις σημαντικές τους ιδιαιτερότητες. Ήδη από την πρώιμη αρχαιότητα – και ειδικότερα από την εποχή του Β΄ αποικισμού – οι ελληνικές κοινότητες έτειναν να αναπτυχθούν σε μια πολύ ιδιαίτερη γεωγραφική μορφή: κατά κανόνα, συγκεντρώνονταν στις παράκτιες περιοχές, ενώ ήταν πολιτικά και

[ 146 ]

Ε ΥΑ Ν Θ Η Σ Χ ΑΤ Ζ Η Β Α Σ Ι Λ Ε Ι Ο Υ

στρατιωτικά διατηρήσιμες λόγω του οργανωμένου χαρακτήρα τους, που τους επέτρεπε να διατηρούν μια σαφή υπεροχή απέναντι στους ανοργάνωτους λαούς του εσωτερικού. Αυτή ήταν η μορφή, π.χ., της αρχαίας «Μεγάλης Ελλάδας» στη νότια Ιταλία και τη Σικελία, μάλιστα, ακόμη και στον σχετικά περιορισμένο χώρο της τελευταίας, το εσωτερικό της νήσου εξακολούθησε να ελέγχεται από κοινότητες των γηγενών κατοίκων και όχι από τους Έλληνες αποίκους. Αντίστοιχα φαινόμενα παρατηρήθηκαν στις παράκτιες περιοχές της Μαύρης Θάλασσας.1 Έως την κλασική αρχαιότητα, λίγες ήταν οι περιοχές στις οποίες εξελληνίστηκε συνολικά και το εσωτερικό, όπως, π.χ., η Κύπρος (εκεί όμως ο αποικισμός ξεκίνησε πολύ παλαιά, από τις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ.).2 Λίγες ήταν οι περιοχές που εξελληνίστηκαν με κίνηση όχι από τη θάλασσα αλλά από τη στεριά: τέτοια, π.χ., είναι η περίπτωση της Ανατολικής Μακεδονίας, όπου η ίδρυση της πόλης των Φιλίππων έπαιξε καταλυτικό ρόλο αλλά εκεί ο εξελληνισμός έγινε από το βασίλειο των Μακεδόνων, το οποίο ήταν μια χερσαία/στρατιωτική, παρά μια θαλάσσια/εμπορική δύναμη.3 Σε αυτή τη γεωπολιτική τάση του ελληνικού κόσμου, η αυτοκρατορική εμπειρία μετά το 323 π.Χ. έπαιξε ρόλο μάλλον ενισχυτικό: ο ελληνικός πολιτισμός μπόρεσε να χρησιμοποιήσει τα ευρύτερα πολυεθνικά πολιτικά σύνολα των αυτοκρατοριών, ώστε να εκμεταλλευθεί

1. Βλ. ενδεικτικά, από την τεράστια διαθέσιμη βιβλιογραφία, W. Schuller, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από την κρητομυκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασικών χρόνων, επιμ. Κ. Μπουραζέλης, μτφρ. Α. Καμάρα και Χρ. Κοκκινιά (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999)∙ C. Mossé, Η Αρχαϊκή Ελλάδα: από τον Όμηρο ως τον Αισχύλο, 8ος-6ος αι., μτφρ. Στρ. Πασχάλης (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 21991)∙ R. Osborne, Η γένεση της Ελλάδας, 1200-479 π.Χ., μτφρ. Τ. Σιετή (Οδυσσέας, Αθήνα 2000)∙ J. Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους: οι πρώτες αποικίες και το εμπόριό τους, μτφρ. Η. Ανδρεάδη (Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, 1996). 2. Βλ. μεταξύ άλλων, Ε. Μαντζουράνη, Η Αρχαιολογία της προϊστορικής Κύπρου (Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, 22006), 151-156. 3. Για τις στρατηγικές και τη φύση της ισχύος του βασιλείου των Μακεδόνων κατά τη φάση της ανόδου του, βλ. ιδιαίτερα, N. G. L. Hammond, Φίλιππος ο Μακεδών, μτφρ. Π. Θεοδωρίδης (Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης-Παιδεία, 1997).

[ 147 ]


τη σημαντική πολιτισμική του ακτινοβολία (με σημερινούς όρους, μια μορφή «ήπιας ισχύος»), να παραμείνει διατηρήσιμος στις βασικές παράκτιες εστίες του, αλλά και να εξελληνίσει ακόμη μεγαλύτερες περιο χές του εσωτερικού, όπως π.χ. έγινε στη Μικρά Ασία των ρωμαϊκών χρόνων, και κυρίως της ύστερης ρωμαϊκής εποχής, τον 1ο-3ο αι. μ.Χ. Βέβαια, σε μια τόσο μεγάλη περιοχή και σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο, ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώθηκαν αυτές οι τάσεις διέφερε σημαντικά από περιοχή σε περιοχή· η ευρύτερη ροπή, πάντως, ήταν ευκρινής, ώστε να γίνεται στην ιστοριογραφία λόγος για μια «εξελληνιστική διαδικασία», ειδικά στο χώρο της Μικράς Ασίας.4 Με άλλα λόγια, η αυτοκρατορική διακυβέρνηση αποτέλεσε μια βολική «ομπρέλα», κάτω από την οποία ο ελληνικός κόσμος συνέχισε να ακολουθεί πρότυπα επιβίωσης και ανάπτυξης που είχαν διαμορφωθεί στο παρελθόν. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, το μοντέλο αυτό δεν χρειαζόταν πλέον, καθώς η Αυτοκρατορία περιορίστηκε από τον 7ο αι. σε περιοχές που είχαν πολιτισμικά και γλωσσικά εξελληνισθεί σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Εξ άλλου, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν μια συμπαγής «χερσαία» δύναμη, με ενδοχώρα και γεωγραφικό βάθος, στην οποία το ελληνικό στοιχείο προσέφερε ένα βασικό σκελετό. Ωστόσο, τόσο η άφιξη των Σλάβων στα Βαλκάνια όσο και η προϊούσα τουρκοποίηση της Μ. Ασίας μετά τον 13ο αι. (λόγω της προγενέστερης μείωσης του πληθυσμού της περιοχής, όσο και λόγω των πληθυσμιακών μετακινήσεων μετά την τουρκική κατάκτηση) συνεπάγονταν ότι, σε γενικές γραμμές, οι βασικές εστίες του ελληνισμού στην Ανατολική Μεσόγειο απέκτησαν εκ νέου έναν περισσότερο παράκτιο χαρακτήρα, ιδιαίτερα μετά τους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας.5 Κατά μείζονα λόγο, μετά την πρώτη Άλωση της Κωνσταντι4. Βλ. ενδεικτικά, G. W. Bowersock, Οι ελληνικοί πολιτικοί θεσμοί κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, και Θ. Σαρικάκης, Μικρά Ασία, Ιστορία ελληνικού έθνους, τ. ΣΤ΄ (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1976), 112-137 και 212-225. Βλ. επίσης, για τις εξελίξεις ανά γεωγραφική περιοχή, τις συμβολές πολλών συγγραφέων στον ίδιο τόμο. 5. Βλ., από μια κολοσσιαία σχετική βιβλιογραφία, J. Koder, Το Βυζάντιο ως χώρος: εισαγωγή στην ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μεσογείου στη βυζαντινή εποχή,

[ 148 ]


νούπολης, ο γεωγραφικός χώρος του – διαμορφούμενου πλέον – Νέου Ελληνισμού επανέκαμψε στον κατά βάση θαλάσσιο χαρακτήρα του: τα ιστορικά του όρια «δεν συμπίπτουν […] αυτοματοποιημένα (“μηχανικά”) με τις γεωγραφικές ενότητες» αντίθετα, οι Έλληνες χρησιμοποίησαν τις νέες οδούς του εμπορίου (κυρίως, αλλά όχι μόνο, τις θαλάσσιες), ακόμη και τα αυτοκρατορικά ή οιονεί αυτοκρατορικά πλαίσια των Οθωμανών και των Βενετών, για να εξακτινώσουν την οικονομική δραστηριότητά τους.6 Η άνοδος των άλλων βαλκανικών εθνικισμών – πρώτα του σερβικού και κατόπιν του βουλγαρικού, αργότερα και του τουρκικού – και η προβολή του πολιτικού προτύπου του έθνους-κράτους μετέβαλαν ριζικά τα δεδομένα· και είναι βέβαια ειρωνικό ότι ήταν ο ελληνικός κόσμος αυτός που ξεκίνησε αυτή τη διαδικασία.7 Στο πλαίσιο αυτό, όμως, ο ελληνικός κόσμος, και ειδικά η ηγεσία του ελληνικού κράτους, σύντομα – και πάντως σίγουρα το 1914-22 – βρέθηκε σε μια πολύ δύσκολη θέση: η γεωγραφική περιοχή που ενδιέφερε ήταν αχανής (τουλάχιστον για τα μέσα που διέθετε το μικρό ελληνικό κράτος), οι πιθανοί αντίπαλοι πολλαπλοί, και σε περίπτωση απώλειας μιας περιοχής, αυτή δεν επανέκαμπτε σε μια αυτοκρατορική οντότητα, αλλά περιερχόταν σε ένα άλλο «νέο» έθνος-κράτος, με τους Έλληνες στη θέση μιας προνομιούχου (και άρα συνήθως στοχοποιημένης) μειονότητας, της οποίας η επιβίωση δύσκολα θα εξασφαλιζόταν. Η κατάσταση αποτελεί υπόδειγμτφρ. Δ. Χ. Σταθακόπουλος, (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2005), 183-202∙ S. Vryonis, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού: 11ος έως 15ος αιώνας (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1996). 6. Γ. Σ. Πλουμίδης, Γεωγραφία της Ιστορίας του νεοελληνικού χώρου (Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1993), 36-38, 60-67. 7. Για την άνοδο των βαλκανικών εθνικισμών και τα διλήμματα της ελληνικής πολιτικής, βλ. D. Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923, μτφρ. Α. Ξανθόπουλος (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1982), 188-215∙ Μ. Θ. Λάσκαρις, Το Ανατολικόν ζήτημα, 1800-1923, τ. Α΄ (1800-1878) (Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας, 1978), 228-301∙ Ε. Κωφός, Η Ελλάδα και το Ανατολικό ζήτημα, 1875-1881 (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 2001)∙ Σπ. Σφέτας, Ελληνοβουλγαρικές αναταράξεις, 1880-1908: ανάμεσα στη ρητορική της διμερούς συνεργασίας και στην πρακτική των εθνικών ανταγωνισμών (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2008).

[ 149 ]


μα σπαρακτικής δυσκολίας στην ιστορία των διεθνών σχέσεων: η Αθήνα υπέφερε από την υπερέκταση των δυνατοτήτων της (overstretch), από την ένδεια των μέσων που βρίσκονταν στη διάθεσή της, αλλά και, ταυτόχρονα, από το μαξιμαλισμό των προσδοκιών της κοινής γνώμης – όχι μόνον του ελεύθερου Βασιλείου, αλλά και των περιοχών που ανέμεναν την ενσωμάτωσή τους σε αυτό. Μπορεί, στο επίπεδο αυτό, να προσφερθεί μια σειρά ενδεικτικών παραδειγμάτων. Το βασικό δίλημμα της Αθήνας κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αι. αφορούσε την ταυτόχρονη αντιπαράθεση στην Κρήτη (δηλαδή σε μια «μεσογειακή» κατεύθυνση) και την παροξυσμική κρίση στην οποία είχε φτάσει η κατάσταση στη Μακεδονία, δηλαδή στην «ηπειρωτική» διάσταση των ελληνικών φιλοδοξιών.8 Παράλληλα όμως, η ελληνική μειονότητα στην Ανατολική Ρωμυλία σταδιακά εκβαλλόταν από το νέο βουλγαρικό έθνος-κράτος: οι ελληνικοί πληθυσμοί, συγκεντρωμένοι στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας ή στη Φιλιππούπολη (σημερινό Πλόβντιβ), αντιμετώπιζαν την πίεση ενός κράτους που προωθούσε την εθνικοποίηση της οικονομίας του, και το οποίο διέθετε μέσα νόμιμης βίας («σκληρής» ισχύος) στα οποία η οικονομική ή πολιτισμική (δηλαδή «ήπια») ισχύς των τοπικών ελληνικών κοινοτήτων δεν μπορούσε να αντισταθεί.9 Στην πράξη, η Αθήνα δεν μπορούσε παρά να παρατηρεί παθητικά τη δική τους εκδίωξη ή παραμερισμό, σε μια εποχή κατά την οποία η ίδια αντιμετώπιζε πανικόβλητη τις (συχνά αντικρουόμενες) απαιτήσεις της κρητικής και της μακεδονικής κρίσης. Η Ανατολική Ρωμυλία ήταν η πρώτη εμπειρία της νέας κατάστασης και από αυτή την άποψη έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των προσλήψεων της Αθήνας: ήταν το υπόδειγμα του τί θα μπορούσε να συμβεί σε μια ελληνική κοινότητα που θα περιερχόταν υπό την κυριαρχία ενός άλλου κράτους. 8. Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας, 228-270∙ Κ. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, τ. Α΄ (1900-1945) (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1992), 15-49. 9. Βλ. σχετικά, Σπ. Γ. Πλουμίδης, Εθνοτική συμβίωση στα Βαλκάνια: Έλληνες και Βούλγαροι στη Φιλιππούπολη, 1878-1914 (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2006).

[ 150 ]


Κατά τρόπο ειρωνικό, η επιτυχία της χώρας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους αφενός επέλυσε – ανέλπιστα ευνοϊκά – το πρόβλημα των άμεσων προτεραιοτήτων στην Κρήτη και τη Μακεδονία, αλλά, επειδή ακριβώς η επιτυχία ήταν ανέλπιστη, δημιούργησε ένα νέο αδιέξοδο υπό την έννοια ότι οι προσδοκίες αυξάνονταν, χωρίς να γίνεται πάντοτε κατανοητό ότι και οι κίνδυνοι είχαν μεγιστοποιηθεί. Πάντως, η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, το 1913, άφησε ανοικτά όλα τα άλλα ζητήματα: Βόρεια Ήπειρο, Θράκη, Ανατολικό Αιγαίο, Ιωνία, Πόντο, Κύπρο, μαζί με τον κίνδυνο μιας νέας βουλγαρικής προσπάθειας στην κατεύθυνση της ελληνικής Μακεδονίας.10 Και όλα αυτά μαζί βγήκαν στο προσκήνιο με αφορμή την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος έθετε επί τάπητος, με τρόπο άμεσο και πιεστικό, το ζήτημα του μελλοντικού καθεστώτος της ευρύτερης περιοχής. Ιδιαίτερα από το 1918 – όταν και η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών συμπεριελήφθη και στα Δεκατέσσερα Σημεία του προέδρου Γ. Ουίλσον – γινόταν εμφανές ότι η πιθανή κατάρρευση των αυτοκρατοριών, στην περίπτωσή μας της Οθωμανικής, άφηνε μεγάλα ερωτήματα για το μέλλον και την επιβίωση μεγάλων ελληνικών κοινοτήτων. Με άλλα λόγια, η βασική γεωπολιτική διάρθρωση του ελληνικού κόσμου από την απώτατη αρχαιότητα είχε εδραστεί σε μια πολιτική, κοινωνική και διεθνή πραγματικότητα ριζικά διαφορετική από τη δια μορφούμενη τώρα, ειδικά μετά το 1918. Επί μακρούς αιώνες, η γεωγραφική δομή του ελληνικού κόσμου είχε εδραστεί στην ικανότητα των παράκτιων κοινοτήτων είτε να επιβιώνουν ως ανεξάρτητες οντότητες έναντι ανοργάνωτων πληθυσμών του εσωτερικού, είτε (όταν είχαν απωλέσει την ανεξαρτησία τους) να χρησιμοποιούν το προστατευτικό πλαίσιο των (εξ ορισμού, πολυεθνικών) αυτοκρατοριών για τον ίδιο λόγο. Με τον τρόπο αυτό, από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ού αι., ο ελληνισμός είχε επεκταθεί σε μια γιγαντιαία έκταση – σχηματικά, από την Αδριατική έως τον Καύκασο, και από τον Εύξεινο Πόντο έως την Αλεξάνδρεια – χωρίς να διαθέτει τα στοιχεία που θα αποκτούσαν

10. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, τ. Α΄, 94-103.

[ 151 ]


σημασία αποφασιστική στην εποχή του έθνους-κράτους: ενδοχώρα, γεωγραφική συνέχεια και ένα βασικό γεωγραφικό σκελετό.11 Όταν όμως οι πληθυσμοί του εσωτερικού αποκτούσαν την στιβαρή πολιτική οργάνωση του έθνους-κράτους (και μάλιστα νέων εθνών-κρατών, αποφασισμένων να προωθήσουν την εθνικοποίηση της οικονομίας τους), οι κοινότητες αυτές βρίσκονταν απολύτως αποκομμένες από το μακρινό «εθνικό κέντρο», και – καθώς ήταν προϊόντα πολιτισμικής και οικονομικής ισχύος, δηλαδή «ήπιας» – αποδεικνύονταν αδύναμες να αντιμετωπίσουν τη «σκληρή ισχύ» των εθνών-κρατών στα οποία εντάσσονταν ή με τα οποία γειτνίαζαν. Η πολιτισμική ακτινοβολία ή η οικονομική ευμάρεια, αν και σημαντικές παράμετροι, αποδεικνύονταν εντελώς ανήμπορες απέναντι στην απλότητα και την αμεσότητα που διέθετε, π.χ., μια αστυνομία ενός νέου έθνους-κράτους. Αλλά και το ίδιο το ελληνικό κράτος δεν διέθετε αυτό που αποκαλείται γεωγραφικός «κορμός». Πουθενά δεν υπήρχε γεωγραφικό βάθος: ακόμη και στην ηπειρωτική Ελλάδα, ελάχιστες είναι οι περιοχές (π.χ. το κέντρο της Θεσσαλίας ή η Δυτική Μακεδονία) που απέχουν 100 μόλις χιλιόμετρα, σε ευθεία γραμμή, από τη θάλασσα. Επιπλέον, δεν πρέπει να λησμονείται και η σχετική διάσταση των αποστάσεων στη βιομηχανική εποχή: 100 χιλιόμετρα μπορεί να ήταν μια σημαντική απόσταση παλαιότερα, αλλά με τα νέα διαθέσιμα τεχνικά μέσα, δεν συγκροτούσε έναν επαρκή γεωγραφικό σκελετό. Η περιοχή των ελληνικών ενδιαφερόντων ήταν ασυνεχής και τεράστια και το μέσο για την επίτευξη των στόχων – το ελληνικό κράτος – δεν διέθετε επαρκή ισχύ και μέγεθος για την εκπλήρωσή τους. Στο πλαίσιο αυτό, και χωρίς να αποδεχθούμε κατ’ ανάγκην κάποια ακραία εκδοχή της ρεαλιστικής σχολής σκέψης, στα χρόνια που εξετάζουμε (και ειδικά το 1918-20) ανέκυπτε αμείλικτο το ερώτημα: ήταν, άραγε, διατηρήσιμη η θέση πολλών από αυτές τις κοινότητες, που έβλεπαν τώρα τον οδοστρωτήρα της ιστορίας να στρέφεται επά-

11. Για τις γεωγραφικές προϋποθέσεις, βλ. P. Renouvin και J. B. Duroselle, Introduction à l’histoire des relations internationales (Paris: Armand Colin, 1966).

[ 152 ]


νω τους; Ή μήπως πολλές από αυτές δεν ήταν, αντικειμενικά, σε θέση να επιβιώσουν – ήταν, δηλαδή, περίπου αναπόφευκτα καταδικασμένες; Η μοίρα των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας, αλλά και ο «πρώτος διωγμός» των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήδη το 1914,12 έμοιαζαν να καταδεικνύουν ότι ήταν, αν όχι προδιαγεγραμμένη, πάντως πολύ πιθανή η καταστροφή όσων δεν θα περιέρχονταν υπό την εξουσία του ελληνικού έθνους-κράτους. Αλλά, εάν ήταν έτσι, ποιες ήταν αυτές οι συνιστώσες του ελληνικού κόσμου που ήταν οι λιγότερο διατηρήσιμες; Είναι φανερό ότι υπήρχαν περιοχές που ήταν πιθανόν να «χαθούν» οριστικά ακόμη και στο σενάριο της συμμαχικής νίκης. Για να δοθεί ένα ενδεικτικό παράδειγμα, ο Πόντος, κοιτίδα πανάρχαια εκλεκτού ελληνισμού, θα περιερχόταν σε μια ιδιότυπη θέση. Η περιοχή βρισκόταν σε τεράστια απόσταση ακόμη και από τον ελληνικό στρατό που δρούσε στην Ιωνία, ενώ οι Έλληνες δεν ήταν πλειοψηφία στα εδάφη αυτά, και επομένως δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν ούτε τη συγκρότηση ενός δικού τους κράτους στη βάση της αρχής της αυτοδιά θεσης των λαών. Σε μια άλλη περίπτωση, η Ιωνία βρισκόταν κοντά – στην απέναντι ακτή του Αιγαίου – αλλά η επιβίωση του μικρασιατικού ελληνισμού ήταν εξαιρετικά αμφίβολη εάν δεν εντασσόταν στο ελληνικό κράτος. Η Βόρεια Ήπειρος ήταν κυριολεκτικά δίπλα, και μάλιστα υπό την κατοχή του ελληνικού στρατού, αλλά η βέβαιη αποχώρησή του μετά τον πόλεμο θα επανέφερε την ανασφάλεια για τους Έλληνες της περιοχής. Η Κύπρος, αντίθετα, αντιμετωπιζόταν από την Ελλάδα ως περιοχή μικρότερης προτεραιότητας: ήταν έντονη η αντίληψη πως, υπό την κατοχή της πλέον φιλελεύθερης των Μεγάλων Δυνάμεων, ο κυπριακός ελληνισμός δεν αντιμετώπιζε το άμεσο πρόβλημα επιβίωσης που είχαν άλλες κοινότητες, και άρα μπορούσε να περιμένει. Τηρουμένων των αναλογιών, κάτι ανάλογο ίσχυε και για τα Δωδεκάνη12. Y. G. Mourelos, The 1914 Persecutions and the First Attempt at an Exchange of Minorities between Greece and Turkey, Balkan Studies, 26 (1985), 389-413. Ν. Ανδριώτης, Η πρώτη προσφυγιά: ελληνικές προσφυγικές μετακινήσεις 1906-1922, στο Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του νέου ελληνισμού 1770-2000, τ. 6 (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003), 95-104.

[ 153 ]


σα, υπό την ιταλική εξουσία. Το σημαντικότερο όμως, ήταν κάτι άλλο: γινόταν φανερό ότι η Ελλάδα δεν διέθετε τις δυνάμεις να διεκδικήσει ταυτόχρονα όλες αυτές τις περιοχές. Έπρεπε να επιλέξει. Και αυτή η επιλογή μπορεί να προκαθόριζε αποφασιστικά τη μοίρα ανθρώπινων κοινοτήτων. Ήταν μια σκληρή στιγμή. Και στο πηδάλιο της ελληνικής πολιτικής, βρισκόταν ένας άνθρωπος, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που δεν θα δίσταζε να κάνει αυτές τις δύσκολες επιλογές. Η απάντηση του Βενιζέλου (Ι): «προϋπολογισμένος κίνδυνος» και «ποτέ μόνοι» Η απάντηση στο πρώτο μείζον δίλημμα – Μακεδονία ή Κρήτη – δόθηκε το 1912 από το Βενιζέλο, ο οποίος εκμεταλλεύθηκε επιδέξια τη συγκυρία για να μετάσχει στη βαλκανική συμμαχία, ακολουθώντας μια βασική στρατηγική: «και Μακεδονία και Κρήτη». Οι επιλογές που διέθετε το 1912 ήταν απλές: είτε να διατηρήσει την ουδετερότητα της χώρας (εξυπηρετώντας τους Οθωμανούς) και να λάβει την Κρήτη, που σε τελική ανάλυση ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα του· είτε να συνταχθεί με τα βαλκανικά κράτη διεκδικώντας μέρος της Μακεδονίας και την Κρήτη στο τραπέζι της ειρήνης. Η απόφασή του υπαγορεύθηκε από την απλή διαπίστωση ότι εάν η Ελλάδα μετείχε στον πόλεμο στο πλευρό των χριστιανικών βαλκανικών κρατών (τα οποία κατά πάσα βεβαιότητα θα επικρατούσαν) θα έπαιρνε και την Κρήτη και μέρος της Μακεδονίας, αντίθετα, στο σενάριο της ουδετερότητας θα έχανε κάθε μερίδιο στη δεύτερη. Το στοιχείο του «προϋπολογισμένου κινδύνου» εντοπιζόταν στο γεγονός ότι η ελληνοβουλγαρική συμμαχία του 1912 δεν όριζε σφαίρες επιρροής στη Μακεδονία, κινδύνευε δηλαδή να φέρει (με την υπογραφή και της Ελλάδας), τον πανίσχυρο βουλγαρικό στρατό στη Θεσσαλονίκη. Ο Βενιζέλος, όμως, προϋπέθετε ότι η Βουλγαρία, παρασυρμένη από την αυτοπεποίθησή της, θα έκανε ένα θεμελιώδες λάθος: θα προσπαθούσε να πάρει και τα δύο μεγάλα έπαθλα της περιοχής – και τη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη – κάτι που θα οδηγούσε στη διασπορά των δυνάμεών της και θα επέτρεπε στον αναδιοργανωμένο (και πλέον, αξιόμαχο) ελλη-

[ 154 ]


νικό στρατό να προλάβει να καταλάβει τη μακεδονική πρωτεύουσα. Αντίστοιχα, στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, ο Βενιζέλος προϋπολόγισε τη βουλγαρική δυσθυμία για το αποτέλεσμα του Πρώτου, και φρόντισε να εξασφαλίσει ότι η Ελλάδα δεν θα αντιμετώπιζε μόνη της αυτή την κρίση: η σύναψη, το Μάιο του 1913, της ελληνοσερβικής συνθήκης αμοιβαίας βοηθείας, έφερε τη Βουλγαρία απέναντι σε έναν ελληνοσερβικό συνασπισμό, και απέτρεψε το ενδεχόμενο ελληνοβουλγαρικής «μονομαχίας», στην οποία η Αθήνα θα ήταν ο σχεδόν σίγουρος ηττημένος.13 Επομένως – το 1912-13 και ιδιαίτερα στο μεταίχμιο μεταξύ των δύο Βαλκανικών Πολέμων – διαφαίνεται τούτο το μόνιμο στοιχείο της στρατηγικής του Βενιζέλου, που μπορεί να συνοψιστεί σε δύο λέξεις: «ποτέ μόνοι». Η βασική του στρατηγική και τακτική δεν χαρασσόταν μόνον, ούτε καν πρωτίστως, με βάση αφηρημένους και συναισθηματικά προσδιοριζόμενους στόχους, αλλά με βάση τις δυνατότητες της μικρής χώρας του να μετάσχει σε ευρύτερους συνασπισμούς που θα της εξασφάλιζαν μια επικράτηση ανέφικτη με τις δικές της μόνον δυνάμεις. Η κύρια προτεραιότητά του ήταν να αποφύγει τις «μονομαχίες» με αντιπάλους είτε μεγαλύτερους είτε στρατιωτικά ισχυρότερους από την Ελλάδα. Ήταν, κατά βάση, μια στρατηγική του αδυνάτου. Δεν πρέπει να παρασυρόμαστε από την εκπληκτική επιτυχία της πολιτικής του για να νομίζουμε ότι έτσι η Ελλάδα μετατρεπόταν σε πανίσχυρο παράγοντα της περιφερειακής ζωής. Αυτή η θεμελιώδης στρατηγική – «ποτέ μόνοι» – διαφάνηκε ακόμη καθαρότερα το 1914. Πριν από την έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου, ο Βενιζέλος βρισκόταν και πάλι αντιμέτωπος με τον εφιάλτη της «μονομαχίας», αυτή τη φορά ελληνο-οθωμανικής. Η Πύλη δεν αποδεχόταν την απώλεια των νήσων του Ανατολικού Αιγαίου που είχαν επιδικα13. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, τ. Α΄, 70-74 και 88-92. του ιδίου, Ελευθέριος Βενιζέλος: 12 μελετήματα (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999), 51-68. H. Gardikas-Katsiadakis, Greece and the Balkan Imbrogio: Greek Foreign Policy, 1911-1913 (Athens: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1995). Βλ. επίσης, Γ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, τ. Α΄ (Αθήναι: Πυρσός, 1931), 97.

[ 155 ]


σθεί στην Ελλάδα· επιπλέον, η Πύλη είχε ήδη παραγγείλει σε βρετανικά ναυπηγεία δύο πανίσχυρα σύγχρονα θωρηκτά, η απόκτηση των οποίων θα της εξασφάλιζε πλήρως τη ναυτική υπεροχή – άρα και τη νίκη σε ένα τέτοιο πόλεμο – σε μια εποχή κατά την οποία, λόγω των εντεινόμενων ναυτικών εξοπλισμών, δεν υπήρχε στη διεθνή αγορά δια θέσιμο ένα σχεδόν έτοιμο αντίστοιχο πολεμικό χωρίς ιδιοκτήτη, για να το αγοράσει η Ελλάδα. Τέλος, η Πύλη, εξαπολύοντας τον «πρώτο διωγμό» των Ελλήνων της Ιωνίας, έδειχνε ότι δεν θα επέτρεπε την επιβίωση ενός πληθυσμού που θα μπορούσε να της δημιουργήσει καταστάσεις που στη διπλωματική ορολογία της εποχής χαρακτηρίζονταν «μακεδονικές» (από την εμπειρία της γεωγραφικής Μακεδονίας των αρχών του αιώνα, όπου η άναρχη σύγκρουση πολλών εθνοτήτων ουσια στικά αναίρεσε την οθωμανική κρατική διοίκηση, εμπειρία την οποία η Πύλη επιδίωκε να μην ξαναζήσει σε εδάφη που θεωρούσε «μητροπολιτικά»). Έως τον Αύγουστο του 1914, ο Βενιζέλος προσπάθησε με κάθε τρόπο να αποτρέψει ένα τέτοιο ελληνοτουρκικό πόλεμο, κάνοντας μεγάλες παραχωρήσεις στην Πύλη, μεταξύ των οποίων προτείνοντας και ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών, ώστε να καθη συχάσει τους Οθωμανούς και να προστατεύσει τουλάχιστον τη ζωή των Ελλήνων Ιώνων.14 Με άλλα λόγια, έως τον Αύγουστο του 1914 ο Βενιζέλος ήταν διατεθειμένος να αποδεχθεί την οριστική απώλεια της Μικράς Ασίας, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είχε τη δύναμη να τη διεκδικήσει, και αντίθετα μια ήττα της Ελλάδας σε μια ελληνοτουρκική μονομαχία θα μπορούσε να ανοίξει και τις ορέξεις της Βουλγαρίας, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και τις μακεδονικές περιοχές που είχαν απελευθερωθεί το 1912-13. Όλα αυτά άλλαξαν ριζικά από τη στιγμή της κήρυξης του Μεγάλου Πολέμου. Σε μια γενικευμένη σύρραξη, στην οποία οι Οθωμανοί ήταν βέβαιο ότι θα συντάσσονταν με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες (όπως 14. Mourelos, The 1914 Persecutions∙ Z. Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919 (London: Routledge, 2005), 21-22 και 83-87∙ Ε. Χατζηβασιλείου, Βιομηχανική Επανάσταση και ναυτική ισχύς, 1880-1914, Περίπλους ναυτικής ιστορίας, 78 (2012), 24-31.

[ 156 ]


άλλωστε πολύ σύντομα έκαμαν), ο Βενιζέλος διέβλεψε πλέον τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει η Ελλάδα την Οθωμανική Αυτοκρατορία όχι μόνη, αλλά ως μέρος ενός πανίσχυρου διεθνούς συνασπισμού, του οποίου τη νίκη προέβλεπε, αποτιμώντας τις υλικές δυνάμεις που μπορούσε να κινητοποιήσει. Ο Βενιζέλος, που έως τότε προσπαθούσε με κάθε τρόπο να αποφύγει την ελληνοτουρκική μονομαχία, τώρα άλλαξε ριζικά την πολιτική του και επιδίωξε την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο – επειδή ακριβώς θα εντασσόταν σε έναν αγώνα συνασπισμών που δημιουργούσε τις προϋποθέσεις της νίκης. Στόχος πλέον ήταν η απόκτηση των παραλίων της Μικράς Ασίας· επειδή εκτιμούσε ότι η επιβίωση των Ελλήνων εκεί θα ήταν αδύνατη εάν δεν περιερχόταν η περιοχή υπό την κυριαρχία του ελληνικού έθνους-κράτους. Η διαφορά των δύο πολιτικών του Βενιζέλου, πριν και μετά τον Αύγουστο του 1914, ήταν μεγάλη. Η αλλαγή, όμως, δεν οφειλόταν σε κάποια άξαφνη επίδειξη μεγαλύτερης «στοργής» για τους Έλληνες της Ιωνίας. Οφειλόταν στο ότι, μετά την έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου, επειδή ακριβώς η Ελλάδα δεν θα αντιμετώπιζε την Πύλη μόνη, η διεκδίκηση της Ιωνίας ήταν πλέον μια εφικτή πολιτική, ενώ πιο πριν δεν ήταν.15 Επιπλέον, ήδη στις αρχές του 1915, κατά την έναρξη του Εθνικού Διχασμού, ο Βενιζέλος τόνιζε ότι η πολιτική των αντιβενιζελικών, αφήνοντας τη Βουλγαρία να συντρίψει τη Σερβία, θα επέτρεπε στη Σόφια να εγκαθιδρύσει την ηγεμονία της στα Βαλκάνια, και τελικά να στρέψει τις ενισχυμένες δυνάμεις της εναντίον της Αθήνας, θα επέφερε, δη λαδή, μια εξ ίσου απευκταία ελληνοβουλγαρική μονομαχία με όρους δυσμενείς για την Αθήνα.16 Στον ίδιο ακριβώς φόβο αναφέρθηκε κατά τη διάρκεια της δραματικής συνεδρίασης της Βουλής στις 21 Οκτωβρίου 1915, όταν δηλαδή ανέκυπτε με μεγάλη ένταση το ζήτημα της ελληνικής στήριξης της Σερβίας, ενώ ο βασιλιάς Κωνσταντίνος τον είχε 15. Για τα διλήμματα αυτής της εποχής, βλ. ιδίως G. Leon, Greece and the Great Powers, 1914-1917, (Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1974)∙ Y. G. Mourélos, L’ intervention de la Grèce dans la Grande Guerre, 1916-1917, (Athènes: Collection de l’Institut Français d’Athènes, 1983). 16. Leon, Greece and the Great Powers, 107.

[ 157 ]


για δεύτερη φορά ωθήσει σε παραίτηση από την πρωθυπουργία.17 Με άλλα λόγια, για τη στρατηγική του Βενιζέλου η συμμετοχή στο Με γάλο Πόλεμο ήταν αναγκαία όχι μόνον επειδή δεν θα γινόταν με όρους «μονομαχίας» με την Τουρκία, αλλά και για να αποφευχθεί, στο μέλλον, μια εξ ίσου καταστροφική «μονομαχία» με μια ενισχυμένη Βουλγαρία. Είναι σαφής η εμμονή του στην στρατηγική του «ποτέ μόνοι». Δεν θα ασχοληθώ εδώ με τις τεράστιες εντάσεις που ανέκυψαν από τη διαφωνία Βενιζέλου-Κωνσταντίνου που οδήγησε στον Εθνικό Διχασμό. Είναι όμως απαραίτητο να σημειωθεί ότι οι αντιβενιζελικοί δεν αμφισβητούσαν την ανάγκη απόκτησης της Ιωνίας από την Ελλάδα. Ωστόσο, προβλέποντας μια γερμανική νίκη, θεωρούσαν ότι η έξοδος στον πόλεμο στο πλευρό της Entente όχι μόνον δεν θα απέφερε στην Ελλάδα την Ιωνία, αλλά θα της στερούσε και τις πρόσφατα αποκτημένες περιοχές της Μακεδονίας. Επιπλέον, επειδή η Ρωσία ήταν μια από τις Μεγάλες Δυνάμεις της Entente, μια ενδεχόμενη νίκη αυτού του συνασπισμού θα έφερνε την ίδια την Κωνσταντινούπολη υπό ρωσικό έλεγχο. Μη μπορώντας να αποδεχθούν την απώλεια της Πόλης – δηλαδή εξ αιτίας του συναισθηματικού μαξιμαλισμού τους – οι αντιβενιζελικοί προτιμούσαν να μη δράσουν, και ίσως να χάσουν τα πάντα… Στο σημείο αυτό, όμως, θα επανέλθουμε. Η ίδια κατευθυντήρια γραμμή της στρατηγικής του Βενιζέλου – το «ποτέ μόνοι» –εμφανίστηκε και κατά το Συνέδριο της Ειρήνης το 1918-20. Η απόφαση του Βενιζέλου για τη διεκδίκηση τμήματος της παράκτιας ζώνης της Δυτικής Μικράς Ασίας το 1919-20 υπήρξε προϊόν της ίδιας προσεκτικά σταθμισμένης μεθοδολογίας, με αυτή που του είχε επιτρέψει να σημειώσει τις εντυπωσιακές επιτυχίες του κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Εδραζόταν στη δυνατότητα της Ελλάδας να εξασφαλίσει ένα ευρύτατο δίκτυο διεθνούς υποστήριξης, βασισμένης 17. Βενιζέλος, ομιλία, Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, 21 Οκτωβρίου 1915, συνεδρίασις 25, 532-533. Πρόσφατη δημοσίευση της ομιλίας με σχόλια, στο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Ελευθέριος Βενιζέλος: η ύστατη κοινοβουλευτική μάχη του 1915 (Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Τετράδια Κοινοβουλευτικού Λόγου ΙΙΙ, 2015).

[ 158 ]


με τη σειρά της όχι μόνον σε πολιτικές πραγματικότητες, αλλά και στα κυρίαρχα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής, πρώτιστα την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι ο Βενιζέλος, για μια ακόμη φορά, δεν πήγε «μόνος» του στη Μικρά Ασία: πήγε μαζί με τους Γάλλους και τους Ιταλούς, και διαθέτοντας τη βρετανική υποστήριξη. Πέραν τούτων όμως, η απόφαση για επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας ήταν απότοκη και της σκληρής διαπίστωσης ότι δεν υπήρχε άλλος τρόπος για να επιτευχθεί η επιβίωση του ελληνισμού της Ιωνίας: η τροπή του νεοτουρκικού κινήματος στον εθνικισμό και η επακόλουθη συνεχής δίωξη των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (όχι μόνον των Ελλήνων αλλά και των Αρμενίων) κατεδείκνυαν ότι δεν υπήρχε, πλέον, μια ρεαλιστική διαφορετική λύση στο πρόβλημα. Ο Βενιζέλος αντιλαμβανόταν τη βασική ροπή των διε θνών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή: τελείωνε οριστικά μια εποχή χιλιετιών κατά την οποία η περιοχή αυτή είχε χαρακτηριστεί από το μοντέλο διακυβέρνησης της (πολυεθνικής) αυτοκρατορίας. Στα νέα δεδομένα, το μοντέλο του έθνους-κράτους θα γενικευόταν, και εδώ οι αδράνειες ήταν τεράστιας ισχύος, και σε αυτό το πλαίσιο η επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία ήταν η μόνη οδός για την επιβίωση ενός ελληνικού πληθυσμού ο οποίος διαφορετικά φαινόταν καταδικασμένος σε βίαιη εκδίωξη ή επίπονο σταδιακό μαρασμό. Πολυπολιτισμική λύση θα μπορούσε να επιδιωχθεί μόνον στο πλαίσιο ενός δημοκρατικά οργανωμένου έθνους-κράτους. Υπό την έννοια αυτή, η όποια κριτική προς την απόφαση του Βενιζέλου να στείλει το στρατό στην Ιωνία είναι ασφαλώς θεμιτή, μόνον όμως υπό την προϋπόθεση ότι θα συνοδευθεί από τη ρητή αποδοχή του αναπόφευκτου της καταστροφής και της εκδίωξής του, σε περίπτωση που δεν πήγαινε εκεί ο στρατός...18

18. Ν. Petsalis-Diomidis, Greece at the Paris Peace Conference, 1919, (Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1979)∙ Κ. Σβολόπουλος, Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία: κριτική επαναψηλάφηση (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» και Εκδόσεις Ίκαρος, 2009).

[ 159 ]


Η απάντηση του Βενιζέλου (ΙΙ): η αναγκαία σκληρότητα Η αλήθεια είναι, όμως, ότι ο Βενιζέλος, άνθρωπος ειλικρινά φιλελεύθερος (άρα θεμελιακά αντίθετος στη μοιρολατρεία), δεν θεωρούσε ότι υπήρχε κάτι το «αναπόφευκτο» στην καταστροφή των ελληνικών κοινοτήτων στην ευρύτερη περιοχή· ή, έστω, θεωρούσε ότι, ακόμη και εάν η διάσωσή τους ήταν δύσκολη, μπορούσε και όφειλε να επιχειρηθεί. Στην πράξη, η στρατηγική του Βενιζέλου, όπως χαράχθηκε στη Συνδιά σκεψη της Ειρήνης, παραπέμπει σε έναν τέτοιο ακριβώς σχεδιασμό. Το βασικό υπόμνημα του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Συνδιάσκεψη των Παρισίων, το Δεκέμβριο του 1918,19 αλλά και οι προβλέψεις των Συνθηκών του Νεϊγύ και των Σεβρών, προσφέρουν μια εδραία βάση για την αποτίμηση αυτή, αν μη τι άλλο επειδή σκιαγραφούν πάνω στο χάρτη τα βασικά σημεία του ελληνικού ενδιαφέροντος. Το 1918-20, η Θράκη, ανατολική και δυτική γειτνίαζε άμεσα με την ελληνική επικράτεια και, όντας υπό την εξουσία ηττημένων δυνάμεων, της Βουλγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προσφερόταν για τη διεκδίκησή της από την Ελλάδα. Αντίστοιχα, η Ιωνία – αν και επισφαλώς οριοθετημένη από το εσωτερικό της Ανατολίας – αποτελούσε μια ακόμη εστία που μπορούσε να διεκδικηθεί εδαφικά. Τα Δωδεκάνησα και η Κύπρος, εδάφη νησιωτικά και επομένως σαφέστατα οριοθετημένα, αλλά υπό την κυριαρχία συμμάχων Μεγάλων Δυνάμεων, δεν μπορούσαν να διεκδικηθούν στο Συνέδριο της Ειρήνης. Αλλά, στο μέλλον, μια ενισχυμένη Ελλάδα θα μπορούσε να προσβλέπει στην απόκτησή τους – ένδειξη τούτου, η ελληνοϊταλική συμφωνία περί Δωδεκανήσων που συνήφθη παράλληλα με τη Συνθήκη των Σεβρών, και η οποία έκανε λόγο ακόμη και για μελλοντική παραχώρηση της Ρόδου, εάν συναινούσε και η Βρετανία στην παραχώρηση της Κύπρου.20 Στην Κωνσταντινούπολη, ο ελληνικός πληθυσμός θα επιβίωνε χάρη στην ύπαρξη όχι της ελληνικής κυριαρχίας, αλλά ενός (ουσιαστικά) διεθνούς καθεστώτος. Όσο για τον Πόντο, την

19. Συνοπτική παρουσίασή του στο Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, τ. Α΄, 142-145. 20. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, τ. Α΄, 154-155.

[ 160 ]


δυσκολότερη περίπτωση ελληνικού ενδιαφέροντος, ήταν αδύνατη είτε η προσάρτηση είτε η στρατιωτική του ενίσχυση, λόγω έλλειψης μέσων και μεγάλης απόστασης. Ωστόσο, η επιβίωση του ποντιακού ελληνισμού μπορούσε να εξασφαλιστεί, αν και μόνον μέσα από την ένταξή του στο υπό διαμόρφωση αρμενικό κράτος.21 Αυτό μπορεί να φαινόταν σε πολλούς Ποντίους τότε (και ίσως σε ακόμη περισσότερους σήμερα…) σκληρό, αλλά ήταν η μόνη διαθέσιμη λύση για το ελληνικό κράτος, το οποίο πολύ απλά δεν διέθετε τα μέσα για να κάνει κάτι άλλο. Στην πράξη, στην πρόσληψη του Βενιζέλου διαφαίνεται μια αντίληψη ομόκεντρων κύκλων: στον εσωτερικό κύκλο βρίσκονταν περιοχές που μπορούσαν άμεσα να διεκδικηθούν εδαφικά από το ελληνικό κράτος: Θράκη, Ιωνία. Στο μεσαίο κύκλο εντάσσονταν περιοχές τις οποίες η Ελλάδα μπορούσε να ελπίσει ότι θα αποκτούσε εάν κατάφερνε να εφαρμόσει τη Συνθήκη των Σεβρών – Δωδεκάνησα, Κύπρος. Και στον εξωτερικό ομόκεντρο κύκλο εντάσσονταν περιοχές στις οποίες η Ελλάδα δεν μπορούσε να ελπίσει ότι θα παρέμβει με «σκληρή ισχύ», αλλά τον ελληνισμό των οποίων ήλπιζε να προστατεύσει με λειτουργικά μέσα: Βόρεια Ήπειρος, Πόντος, Κωνσταντινούπολη. Με απλούστερα λόγια: η στρατηγική του Βενιζέλου βασιζόταν στην ικανότητα της Ελλάδας να εφαρμόσει τη Συνθήκη των Σεβρών. Εάν τα κατάφερνε – και γινόταν μια περιφερειακή δύναμη, για τη φιλία της οποίας πολλοί θα διαγκω νίζονταν – ακόμη και η απόκτηση, στο μέλλον, της Κύπρου και των Δωδεκανήσων, ακόμη και η άμεση προστασία μακρινών κοινοτήτων όπως η ελληνική ποντιακή, θα ήταν στόχοι εφικτοί. Εάν η Ελλάδα αποτύγχανε στην εφαρμογή της Συνθήκης – όπως και έγινε, αλλά μετά την αναπάντεχη δική του εκλογική ήττα το Νοέμβριο του 1920 – πολλές από αυτές τις περιοχές δεν θα ήταν διατηρήσιμες για τον ελληνισμό. Ας κάνουμε, όμως, ένα βήμα πίσω για να αποτιμήσουμε ένα ακόμη στοιχείο που αφορά τη μεθοδολογία λήψης αποφάσεων και δράσης του Βενιζέλου. Όλα τούτα προϋπέθεταν ότι, ασκώντας την ηγεσία, ο Κρη-

21. Βλ. σχετικά, Ελευθερία Κυφωνίδου, Ποντιακό Ζήτημα: στρατηγικές επιλογές και αδιέξοδα, 1917-1922, διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2013.

[ 161 ]


τικός πολιτικός βρισκόταν διαρκώς, από το 1912 έως το 1920, ενώπιον της ανάγκης να αποφασίζει πού θα έριχνε το βάρος της προσπάθειάς του. Αναγκαζόταν, δηλαδή, να κάμει σκληρές και συχνά ανάλγητες επιλογές, μια λέξη-κλειδί στην άσκηση της ηγεσίας. Η Ελλάδα δεν διέθετε τις δυνατότητες να πετύχει όλους τους στόχους της ταυτοχρόνως: εάν το επιχειρούσε, θα βρισκόταν πιθανότατα στη θέση της Βουλγαρίας του 1912-13, χώρας στρατιωτικά πιο ισχυρής, αλλά που επιχειρώντας να πάρει και τα δύο έπαθλα των Βαλκανικών Πολέμων – τη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη – έχασε και τα δύο... Μόνον εάν η Ελλάδα συγκέντρωνε την περιορισμένη της ισχύ σε ορισμένα πεδία ενδιαφέροντος (δηλαδή σε αυτά που επέλεγε ως πιο σημαντικά ή επιτεύξιμα) μπορούσε να ελπίζει σε επιτυχία στα πεδία αυτά, αλλά και σε μια καλυτέρευση της μοίρας των περιοχών που δεν επιλέγονταν. Για να τεθεί το θέμα απλά, τούτο σήμαινε ότι στα χρόνια εκείνα, ο Βενιζέλος συχνά βρέθηκε στην ανάγκη να «θυσιάσει» ορισμένα πεδία του ελληνικού ενδιαφέροντος∙ χωρίς τη θυσία αυτή, όμως, θα είχε χάσει τα άλλα, πιθανόν και τα πάντα. Σήμερα, διατυπώνονται παράπονα σε βάρος του Βενιζέλου για τη «θυσία» επιμέρους περιοχών (π.χ. Μοναστήρι, Βόρειος Ήπειρος, Πόντος), τα οποία είναι εν πολλοίς άδικα, καθώς οι παραπονούμενοι τείνουν να λησμονούν πως τα επιτεύγματα του 1912-13 (τα οποία εμείς σήμερα εκλαμβάνουμε ως δεδομένα), μόλις δεκαπέντε χρόνια μετά τη στρατιωτική συντριβή του 1897, κατέπληξαν όχι μόνον την Ευρώπη, αλλά και τους ίδιους τους Έλληνες εκείνης της εποχής. Είναι αλήθεια ότι η εντολή του Βενιζέλου, τον Οκτώβριο του 1912, προς το διάδοχο Κωνσταντίνο για άμεση στροφή του στρατού ανατολικά προς τη Θεσσαλονίκη, σήμανε, τελικά, την απώλεια του Μοναστηρίου. Πράγματι, με το βασικό κορμό του Στρατού Θεσσαλίας να κινείται προς τον Αξιό, η απομονωμένη V Μεραρχία δέχθηκε την αντεπίθεση των τουρκικών κύριων δυνάμεων (τις οποίες ο Στρατός Θεσσαλίας είχε πλέον παύσει να καταδιώκει): η προέλαση ανακόπηκε, και ο σερβικός στρατός πρόλαβε να πάρει το Μοναστήρι.22 Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης σή22. ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τ. Α΄ (Αθήνα: ΓΕΣ/ΔΙΣ, 1988), 140-153.

[ 162 ]


μαινε – ίσως όχι αναγκαστικά, αλλά τελικά έτσι έγινε – την απώλεια μιας άλλης μεγάλης εστίας του βόρειου ελληνισμού. Αλλά ο Βενιζέλος έπρεπε να επιλέξει: να πάρει τη Θεσσαλονίκη ή όχι, ανεξαρτήτως άλλων πιθανών συνεπειών. Αντίστοιχα, μετά τον πόλεμο, έπρεπε να επιλέξει να επικεντρώσει τις διπλωματικές δυνάμεις του ελληνικού κράτους σε ένα σημείο – Ανατολικό Αιγαίο ή Βόρεια Ήπειρο – επειδή δεν διέθετε τις δυνάμεις που θα του επέτρεπαν επιτυχία και στα δύο μέτωπα. Η επιλογή δεν σήμαινε, ασφαλώς, ότι ο Βενιζέλος αποδεχόταν πως θυσίαζε οριστικά την περιοχή που δεν επέλεγε: είναι σχεδόν βέβαιο ότι όταν έδινε την εντολή για στροφή του Στρατού Θεσσαλίας προς τη Θεσσαλονίκη, ήλπιζε πως το Μοναστήρι δεν θα χανόταν. Αντίστοιχα, όταν αποφάσιζε να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, πιθανότατα ήλπιζε ότι ο ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου θα μπορούσε να προστατευθεί με άλλους τρόπους. Αλλά έπρεπε να επικεντρώσει, έπρεπε να αποφασίσει, αλλιώς θα τα έχανε όλα. Ομοίως, το 1915, κατά τις συνεννοήσεις του με τους Αγγλογάλλους, ο Βενιζέλος αντιμετώπισε τις παράλογες αξιώσεις τους να προσφέρουν στη Βουλγαρία ελληνικό έδαφος – την Ανατολική Μακεδονία – για να τη δελεάσουν να βγει στον πόλεμο με το μέρος τους. Η Ελλάδα θα παραχωρούσε την περιοχή στη Βουλγαρία, και θα λάμβανε αντίστοιχα την Ιωνία.23 Ο Βενιζέλος δέχθηκε να συζητήσει την ιδέα. Οι αντιβενιζελικοί απέκρουσαν με φρίκη την «ανταλλαγή» της Ανατολικής Μακεδονίας. Ήταν όμως αυτοί που την έχασαν το 1916… Και με όμοιο τρόπο, το 1919-20, στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης, ο Βενιζέλος όφειλε να επικεντρώσει την προσπάθειά του σε ορισμένα σημαντικά σημεία, τα οποία ήταν αναγκαίο να περιέλθουν υπό ελληνική κυριαρχία ώστε και ο ελληνικός πληθυσμός τους να προστατευθεί, αλλά και η Ελλάδα να ισχυροποιηθεί για να μπορέσει να προστατεύσει και τον πληθυσμό άλλων περιοχών, που δεν θα περιέρχονταν στη δική της κατοχή. Γιατί δεν είχε τη δύναμη να πάρει όλα αυτά τα εδάφη.

23. Leon, Greece and the Great Powers, 114.

[ 163 ]


Είναι τουλάχιστον αφελές να του ασκούμε κριτική – ακόμη το κάνουμε… – γιατί δεν διεκδίκησε την Κύπρο: φαίνεται ότι ακόμη και σήμερα, 100 χρόνια μετά, δεν μπορούμε να αντιληφθούμε ότι δεν ήταν δυνατόν, σε μια συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία να διεκδικήσει έδαφος των Βρετανών – σαν να ήταν οι Βρετανοί οι ηττημένοι του πολέμου, αντί ο σημαντικότερος σύμμαχος της ίδιας της Ελλάδας… Είναι, εξ άλλου, τουλάχιστον αφελές να του ασκούμε κριτική επειδή δεν διεκδίκησε τον Πόντο, σαν να μην έχουμε ποτέ ανοίξει ένα χάρτη για να μετρήσουμε τις αποστάσεις από το Ουσάκ ως την Τραπεζούντα… Ο Βενιζέλος δεν θεωρούσε «καταδικασμένες» αυτές τις περιοχές. Θεωρούσε, όμως, ότι εάν η Ελλάδα κατάφερνε να πάρει αυτό που μπορούσε – την Ιωνία – και να μετεξελιχθεί σε περιφερειακή δύναμη, θα κατάφερνε τελικά να διεκδικήσει και να προστατεύσει τους Έλληνες που ήταν απλωμένοι σε όλη αυτή τη γεωγραφική περιοχή. Αλλά η ανάγκη του να επιλέξει ήταν το στοιχείο που προκαλούσε τις κατηγορίες για αναλγησία ή και χειρότερα, ακόμη και από ανθρώπους που τον θαύμαζαν. Πικραμένος για την αποδοκιμασία του από το Βενιζέλο κατά την κυπριακή εξέγερση του 1931, ο Αλέξης Κύρου, ένας από τους σημαντικότερους διπλωμάτες του ελληνικού κράτους, θα σημείωνε αργότερα: Εξ ίσου παράδοξος ετύγχανεν η ευκολία, μεθ’ ης ο, αναντιρρήτως, δυναμικώτερος των ηγετών του νεωτέρου ελληνισμού παρεσύρετο, εν τη επιδιώξει μεγαλοπράγμονος, καθ’ όλα τα άλλα, πολιτικής, όπως παίζη με τμήματα του εθνικού εδάφους, ως να ήσαν απλοί πεσσοί ζατρικίου.24

Και όμως: είναι αυτή η δύναμη της απόφασης – ή, εάν θέλει ο αναγνώστης, η δύναμη της σκληρότητας – που σε τέτοιες εξαιρετικές στιγμές μπορεί να καθορίσουν το επίπεδο της ηγεσίας. Αυτό δηλαδή που αρνούνταν να κάνουν οι αντιβενιζελικοί με το συναισθηματικό 24. Α. Αδ. Κύρου, Όνειρα και πραγματικότης: χρόνια διπλωματικής ζωής (19231953) (Αθήναι: Κλεισιούνης, 1972), 6.

[ 164 ]


τους μαξιμαλισμό: να επιλέξουν ένα πεδίο για να μη τα χάσουν όλα, όπως και τα έχασαν το 1922. Η διαφορά τους με το Βενιζέλο – αν μη τι άλλο στο πνευματικό επίπεδο – έχει καταγραφεί από τη δυνατή πένα του Γιώργου Θεοτοκά στο σημαντικότερο ελληνικό πολιτικό μυθιστόρημα: Και βέβαια, αποκρίθηκε ο μπάρμπα Σωκράτης αυστηρά, αλλά βιαστήκαμε, κύριε. Με τη βιασύνη μας χαλάσαμε τη δουλειά. Έπρεπε να τον εκμεταλλευτούμε περισσότερο, να τον αφήσουμε να παίξει το παιχνίδι του ίσαμε το τέλος, να δούμε πού διάβολο θα πάει. Τον κόψαμε όμως στα μισά του παιχνιδιού. Κ’ οι άλλοι, Θεός συγχωρέσει τις ψυχές τους, δεν είτανε για τέτοια μεγάλα κόλπα.25

Συμπεράσματα Η περίοδος 1914-22 είναι για όλη την Ευρώπη μια μεγάλη καμπή για πολλούς λόγους. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1914 θεωρείται ως η έναρξη αυτού που ονομάζουμε «σύγχρονη ιστορία». Αλλά για το χώρο που τότε αποκαλείτο «Εγγύς Ανατολή» η ίδια περίοδος αποτελεί μια τομή γιγάντιων διαστάσεων. Η μετάβαση από το πρότυπο της αυτοκρατορικής διακυβέρνησης σε αυτό του έθνους-κράτους συνεπαγόταν αλλαγές πρωτόγνωρες, και ήγειρε την ανάγκη επώδυνων προσαρμογών. Επιπλέον, η αλλαγή γινόταν με απρόσμενα μεγάλες ταχύτητες, σε μια εποχή συσσωρευμένων πιέσεων, διεθνών, περιφερειακών και εθνικών. Για όλους αυτούς τους λόγους, η μετάβαση αυτή συνοδεύθηκε στην Εγγύς Ανατολή από μεγάλης έκτασης σκληρότητα και από εξαναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών, με κορύφωση την εκδίωξη των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη και τη σύναψη της ελληνοτουρκικής συμφωνίας για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών τον Ιανουάριο του 1923.

25. Γιώργος Θεοτοκάς, Αργώ, τόμος Β΄ (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 151998, πρώτη έκδοση 1936), σ. 110.

[ 165 ]


Ειδικότερα για τον ελληνικό κόσμο, οι προκλήσεις ήταν ακόμη πιο πιεστικές. Η γεωγραφία του – προϊόν μακρότατης ιστορικής εξέλιξης – δεν ήταν απαραίτητα συμβατή με τις απαιτήσεις της νέας εποχής και τις ανάγκες του μοντέλου του έθνους-κράτους. Ο ελληνικός κόσμος δεν διέθετε γεωγραφική συνέχεια, «κορμό» και ενδοχώρα. Αντίθετα, εκτεινόταν σε μια εξαιρετικά ευρεία περιοχή, τμήματα της οποίας υπόκεινταν σε διαφορετικές περιφερειακές πραγματικότητες. Το ελεύθερο κράτος, μικρό σε έκταση και με σχετικά περιορισμένη ισχύ, δεν διέθετε τα μέσα για να επιτύχει τους στόχους του, εναντίον πολλών περιφερειακών ανταγωνιστών, σε όλο τούτο το τεράστιο πεδίο. Όταν, επομένως, γίνεται λόγος για αυτό το τμήμα του κόσμου στο οποίο επικεντρώνονταν τα ελληνικά συμφέροντα, είναι αναγκαίο να έχουμε κατά νου την κρισιμότητα της στιγμής και το μέγεθος της αλλαγής που υφίσταντο τα θεμελιακά δεδομένα δυόμισι χιλιετιών. Η άσκηση της ηγεσίας σε συνθήκες πολέμου απαιτούσε ταχύτητα, καθαρό μυαλό, ικανότητα διάγνωσης των πραγματικών συσχετισμών της ισχύος, οξύτητα πνεύματος, ρεαλισμό αλλά πολλές φορές και σκληρότητα – στοιχεία που εισέφερε ο Βενιζέλος, και χωρίς τα οποία η Ελλάδα θα ήταν ίσως (όπως έλεγε και ο Γεώργιος Βλάχος) πιο «έντιμος». Αλλά θα είχε, κατά πάσα βεβαιότητα, παραμείνει στη Μελούνα.

[ 166 ]

Γ ΙΩΡΓΟΣ Θ . Μ ΑΥΡΟΓΟΡΔΑΤΟΣ Μύθοι και αλήθειες για την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923

Η

Υ Π Ο Χ Ρ Ε Ω Τ Ι Κ Ή Α Ν ΤΑ Λ Λ Α Γ Ή ΠΛ Η Θ Υ Σ Μ Ώ Ν μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, που συμφωνήθηκε τελικά στις 30 Ιανουαρίου 1923, υπήρξε γεγονός χωρίς προηγούμενο. Γεγονός απροσδόκητο, δραματικό και τραγικό. Ήταν λοιπόν επόμενο να γεννήσει ποικιλία μύθων. Αποτελεί, όμως, υπέρτατη ειρωνεία ότι αυτό ισχύει σήμερα περισσότερο παρά ποτέ. Όσο μεγαλώνει η απόσταση, τόσο μειώνεται, όπως φαίνεται, η εξοικείωση με τα γεγονότα και η κατανόησή τους—παρά την πανσπερμία ερευνητικών προγραμμάτων. Με σκοπό την εύκολη καταγγελία, την ηθική καταδίκη, τον εντυπωσιασμό και την εμπορική εκμετάλλευση, η ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 εξομοιώνεται επιπόλαια, στις μέρες μας, με μαζική απέλαση και μάλιστα με «εθνοκάθαρση»—μολονότι πρόκειται για όρο που εφευρέθηκε και έγινε απεχθής μόλις το 1991, στη διάρκεια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας.1 Μερικοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι η ανταλλαγή του 1923 χρησίμεψε τάχα ως προηγούμενο και ως πρότυπο για μεταγενέστερες βίαιες απελάσεις και μετακινήσεις πληθυσμών, που συχνά συνοδεύτηκαν ή ξεκίνησαν από μαζικές σφαγές.2

1. Π.χ. Bruce Clark, Twice a Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey (London: Granta Publications, 2006) και Norman M. Naimark, Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001). 2. Onur Yildirim, Diplomacy and Displacement: Reconsidering the Turco-Greek

[ 167 ]


Μολονότι προορισμένη να εντυπωσιάσει και να σοκάρει, η εξομοίωση της ανταλλαγής των πληθυσμών με «εθνοκάθαρση» και μαζική απέλαση είναι εντελώς παραπλανητική για τρεις τουλάχιστον καίριους λόγους: Η ανταλλαγή των πληθυσμών δεν ήταν μονομερής. Αντίθετα, υπήρξε προϊόν διαπραγμάτευσης και συμφωνίας, που στη συνέχεια εποπτεύθηκε κατά την εφαρμογή της. Η ανταλλαγή ούτε σκότωσε, ούτε βίασε, ούτε σακάτεψε. Αντίθετα, προστάτεψε τη ζωή, την τιμή και τη σωματική ακεραιότητα όσων ανταλλάχθηκαν. Η ανταλλαγή ούτε λεηλάτησε ούτε άρπαξε περιουσίες, απογυμνώνοντας τους κατόχους. Αντίθετα, αναγνώρισε και διαφύλαξε καταρχήν τα περιουσιακά δικαιώματα όσων ανταλλάχθηκαν. Σήμερα, η πιο διαδεδομένη και παραπλανητική μυθολογία ισοδυναμεί με μία θεωρία συνωμοσίας. Ισχυρίζεται ή υπονοεί η μυθολογία αυτή ότι η ανταλλαγή αποτελούσε απλώς την εφαρμογή σχεδίων που είχαν εκπονηθεί πολύ νωρίτερα. Αυτή η άποψη, με τη σειρά της, συνδέεται με τη λανθασμένη αντίληψη ότι η «εθνοκάθαρση» αποτελεί τάχα αναγκαία απαίτηση και συνέπεια κάθε εθνικισμού. Πρόκειται για εντελώς διαστρεβλωμένη εικόνα.3 Αν ληφθεί υπόψη ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν τόσο ο κατεξοχήν εκφραστής του ελληνικού εθνικισμού όσο και εκείνος που κατεξοχήν επιδίωξε στη Λωζάννη την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, αρκεί να εξετάσουμε τις δικές του προγενέστερες απόψεις. Ήδη στην αυτόνομη Κρητική Πολιτεία είχε προωθήσει μία πολιτική ισονομίας για το μουσουλμανικό (δηλαδή τουρκικό) πληθυσμό. Την πολιτική αυτή παρουσίαζε ο Βενιζέλος ρητά και απερίφραστα ως προεExchange of Populations, 1922-1934 (New York: Routledge, 2006), 11-15. 3. Yildirim, Diplomacy and Displacement, 4-8. Για τις πολλαπλές επιλογές που έχει στη διάθεσή του ο εθνικισμός, βλ. ιδίως Harris Mylonas, The Politics of Nation-Building: Making Co-Nationals, Refugees, and Minorities (Cambridge: Cambridge University Press, 2012).

[ 168 ]

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Θ . Μ ΑΥ Ρ Ο Γ Ο Ρ Δ ΑΤ Ο Σ

τοιμασία για τη μελλοντική επέκταση του ελληνικού κράτους. Έφθανε μάλιστα στο σημείο να αποσυνδέει την ελληνική εθνική ταυτότητα από την Ορθοδοξία—άποψη που παραμένει μέχρι σήμερα επαναστατική και, κατά συνέπεια, περιθωριακή και αμφιλεγόμενη. Ιδού τι έλεγε στη Β΄ Συντακτική Συνέλευση των Κρητών στις 28 Οκτωβρίου 1906: Πώς δεν αναγνωρίζομεν ότι το εθνικόν μέλλον το συντρίβομεν, καθ’ ήν στιγμήν ερχόμεθα να ανακηρύξωμεν ότι εις τους κόλπους του Ελληνισμού δεν δύνανται να χωρήσουν παρά οι πρεσβεύοντες το Ορθόδοξον Ανατολικόν δόγμα; Ποίος δεν γνωρίζει ότι, ταχέως ή βραδέως, πρόκειται να πληρωθώσι τα εθνικά μας όνειρα και εις την Ελλάδα του μέλλοντος πρόκειται να περιλαμβάνονται αλλόθρησκοι και αλλόδοξοι πληθυσμοί; Πώς δεν εννοείτε ότι κεφαλαιώδες συμφέρον του Ελληνισμού είναι να διακηρύξει ότι η έννοια αυτού είναι τόσον ευρεία και τόσον άσχετος προς τα θρησκευτικά δόγματα, ώστε εις την έννοιαν αυτήν δύναται να χωρήσωσιν όχι μόνον οι πρεσβεύοντες τα του Χριστού δόγματα αλλά και οι πρεσβεύοντες τα δόγματα πάσης άλλης γνωστής ή αγνώστου θρησκείας; 4

Στο ίδιο ζήτημα επανέρχεται μιλώντας στη Βουλή των Κρητών στις 6 Ιουνίου 1908: Πολιτικόν συμφέρον πρώτης τάξεως επιβάλλει εις ημάς να αποδείξωμεν, εις πάσαν περίστασιν, ότι οι Έλληνες δύνανται να διοικήσουν συνοίκους λαούς, είτε ετεροθρήσκους, είτε ετεροφύλους, παρέχοντες εις αυτούς πλήρη ισοπολιτείαν και προστασίαν.5

Η πολιτική αυτή, που διαμορφώθηκε αρχικά στην αυτόνομη Κρήτη από το Βενιζέλο και τους συνεργάτες του, επρόκειτο το 1919 να εφαρμοστεί στη Μικρά Ασία από έναν από αυτούς: τον Αριστείδη

4. Σ. Ι. Στεφάνου, επιμ., Ελευθερίου Βενιζέλου Πολιτικαί Υποθήκαι, τ. Β΄ (Αθήνα 1969), 282-283. 5. Στεφάνου, επιμ., Ελευθερίου Βενιζέλου Πολιτικαί Υποθήκαι, τ. Β΄, 283.

[ 169 ]


Στεργιάδη, που επέλεξε ο Βενιζέλος ως Ύπατο Αρμοστή της Ελλάδας. Σ’ αυτή την προοπτική, είναι φανερό ότι δεν υπήρχε θέση αλλά ούτε και ανάγκη για υποχρεωτικές ανταλλαγές πληθυσμών ή άλλες μορφές βίαιης «εθνοκάθαρσης». Τέλος, στη Λωζάννη ο Βενιζέλος επανειλημμένα αποδοκίμασε την ιδέα μιας υποχρεωτικής ανταλλαγής και εξέφρασε τη λύπη του που αυτή είχε γίνει πλέον αναγκαία. Ακόμη και την τελευταία στιγμή, στις 27 Ιανουαρίου 1923, τρεις μόλις μέρες πριν υπογραφεί η σχετική Σύμβαση, δήλωνε έτοιμος να εγκαταλείψει εντελώς την ιδέα. Διαβάζοντας γραπτή δήλωση, είπε: Ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αντιμετωπίστηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση και Αντιπροσωπεία με ιδιαίτερη αντιπάθεια. Στη διάρκεια των μακρών συζητήσεων περί της ανταλλαγής, τόσο στην Επιτροπή όσο και στην Υποεπιτροπή, η Ελληνική Αντιπροσωπεία δεν έπαψε να εκφράζει τις ιδέες της σχετικά. Δήλωσε επανειλημμένα ότι ήταν έτοιμη να παραιτηθεί από την υποχρεωτική ανταλλαγή αν επιτρεπόταν να επιστρέψουν στις εστίες τους ανεμπόδιστα οι ελληνικοί πληθυσμοί που είχαν απομακρυνθεί από αυτές. Με μια τέτοια πρόταση, πίστευε ότι υπερασπίζεται το πρωταρχικό δικαίωμα κάθε ανθρώπου να κατοικεί τη χώρα καταγωγής του και να ζει σ’ αυτήν με ελευθερία. Η Ελλάδα, σε αντάλλαγμα, θα ήταν ευτυχής να κρατήσει στο έδαφός της εργατικούς πληθυσμούς, εναντίον των οποίων απεχθάνεται να λάβει έκτακτα μέτρα. Δυστυχώς, η άλλη πλευρά δεν θέλησε να συμφωνήσει μ’ αυτές τις προτάσεις και η Σύμβαση η σχετική με την υποχρεωτική ανταλλαγή χρειάστηκε να διατυπωθεί και να συμφωνηθεί. Μολαταύτα, η Ελληνική Αντιπροσωπεία νομίζει ότι οφείλει να επαναφέρει σήμερα επίσημα ενώπιον της Συνδιάσκεψης την πρότασή της για την εγκατάλειψη της υποχρεωτικής ανταλλαγής, και θα είναι ευτυχής αν η πρόταση μπορούσε να γίνει αποδεκτή. Μόνο στην αντίθετη περίπτωση θα υποκύψει σε μία αναπόδραστη αναγκαιότητα, υπογράφοντας τη Σύμβαση.6 6. Ministère des Affaires Étrangères, Documents diplomatiques : Conférence de Lau-

[ 170 ]


Μήπως ο Βενιζέλος απλώς «μπλόφαρε»; Μήπως τον ενδιέφεραν μόνο οι εντυπώσεις; Ήταν όμως εξαιρετικά εύκολο να ξεσκεπάσει τη «μπλόφα» του Βενιζέλου ο εκπρόσωπος της Τουρκίας Ismet Inönü. Αρκούσε απλώς να υποσχεθεί ότι η Τουρκία θα επέτρεπε μελλοντικά την επιστροφή των Ελλήνων που είχαν ήδη φύγει. Κανένας τρίτος, μεταξύ εκείνων που σήμερα ενοχοποιούνται για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών (όπως ιδίως ο Fridtjof Nansen), δεν θα μπορούσε να την επιβάλει στην Τουρκία και την Ελλάδα αν την είχαν οι ίδιες αποκρούσει. Όσο για το Βενιζέλο, είναι φανερό ότι αποδεχόταν την ιδέα ανταλλαγής πληθυσμών, πρώτα εθελοντικής (το 1914 με την Τουρκία και το 1919 με τη Βουλγαρία) και τελικά υποχρεωτικής (το 1923) μόνο για να αποτρέψει μία έκβαση ακόμη πιο βλαπτική για τα ελληνικά συμφέροντα: τη μονομερή απογύμνωση και εκδίωξη ή εξόντωση ελληνικών πληθυσμών. Ειδικά το φθινόπωρο του 1922, η Ελλάδα ήταν εκείνη που είχε άμεση ανάγκη μίας συμφωνημένης υποχρεωτικής ανταλλαγής. Όχι η Τουρκία. Κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, οι ελληνικοί πληθυσμοί είχαν ήδη εγκαταλείψει το έδαφός της και η ίδια απέκλειε την επιστροφή τους. Μπορούσε να υπολογίζει ότι θα ακολουθούσαν και οι υπόλοιποι. Αντίθετα, στην Ελλάδα παρέμενε σχεδόν μισό εκατομμύριο Τούρκων. Χωρίς συμφωνία υποχρεωτικής ανταλλαγής, ήταν αδύνατο να εκδιωχθούν ώστε να χρησιμέψουν οι ακίνητες περιουσίες τους για την αποκατάσταση μεγάλου μέρους των Ελλήνων προσφύγων από την Τουρκία (όπως έγινε τελικά). Γι’ αυτό και ο Inönü στις 12 Δεκεμβρίου 1922 παρουσίασε την υποχρεωτική ανταλλαγή σαν ασύμφορη για την Τουρκία αφού θα κατέληγε «στην εξαθλίωση και την εκδίωξη από τα ελληνικά εδάφη μερικών εκατοντάδων χιλιάδων Τούρκων».7 Για επιστροφή ή παραμονή των Ελλήνων στην Τουρκία ούτε λόγος, παρά τις

sanne Tome 1 : 21 novembre 1922 – 1er février 1923 (Paris : Imprimerie Nationale, 1923), 310. Οι μεταφράσεις δικές μου. 7. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 168.

[ 171 ]


επανειλημμένες σχετικές νύξεις του Βενιζέλου, που ο Inönü αγνόησε εντελώς. Έτσι, τόσο ο Βενιζέλος όσο και ο βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Λόρδος Curzon (όπως και ο Nansen νωρίτερα) δικαιολογημένα θεώρησαν την υποχρεωτικότητα της ανταλλαγής αναπόφευκτη συνέπεια αποκλειστικά της τουρκικής στάσης. Της άρνησης δηλαδή της Τουρκίας να δεχθεί την επιστροφή ή και την παραμονή των ελληνικών πληθυσμών. Χρόνια αργότερα, το 1929, ο Βενιζέλος εξηγούσε χαρακτηριστικά σε επιτροπή προσφύγων ότι η Σύμβαση της Λωζάννης δεν ήταν στην ουσία σύμβαση για την ανταλλαγή ελληνικών και μουσουλμανικών πληθυσμών και περιουσιών, αλλά σύμβαση απλώς για την αναχώρηση του μουσουλμανικού πληθυσμού από την Ελλάδα, αφού οι Έλληνες είχαν ήδη φύγει από την Τουρκία.8 Η υιοθέτηση και προώθηση της υποχρεωτικής ανταλλαγής από το Βενιζέλο θεωρείται έκτοτε υπέρτατη απόδειξη ρεαλισμού και προσαρμοστικότητας στις νέες συνθήκες που είχε δημιουργήσει η πανωλεθρία της Ελλάδας στο Μικρασιατικό πόλεμο με την Τουρκία. Πράγματι, ο Βενιζέλος κατάφερε να ελαχιστοποιήσει τις συνέπειες μίας συντριπτικής στρατιωτικής ήττας και να τη μετατρέψει μακροπρόθεσμα σε ιστορική ευκαιρία για ένα ανεπανάληπτο ειρηνικό επίτευγμα του ελληνικού κράτους, χάρη στην ανταλλαγή των πληθυσμών και χάρη στην αποκατάσταση και αφομοίωση των προσφύγων.9 Ωστόσο, αυτή είναι μόνο η μία όψη του νομίσματος. Η αλήθεια είναι τελικά αντιφατική. Ο Βενιζέλος στη Λωζάννη φάνηκε κατά βάθος ανίκανος να κατανοήσει ότι η νικήτρια κεμαλική Τουρκία ήταν ένα νέο εθνικό κράτος σαν το δικό του και όχι πια η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το ίδιο ισχύει και για τον Curzon, κυριότερο σύμμαχο του Βενιζέλου στη Λωζάννη. Δεν συνιστά αυτό τραγική έλλειψη ρεαλισμού; Αυτή η έλλειψη ρεαλισμού είναι ίσως κατανοητή στην περίπτωση 8. Stephen P. Ladas, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey (New York: Macmillan, 1932), 465. 9. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Το ανεπανάληπτο επίτευγμα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. Θ' (1992), 9-12.

[ 172 ]


του Curzon, αλλά παραμένει εκπληκτική στην περίπτωση του Βενιζέλου, ως εθνικιστή πολιτικού. Προτείνοντας το 1919 την εθελοντική ανταλλαγή πληθυσμών με τη Βουλγαρία, ο Βενιζέλος είχε προσδιορίσει απερίφραστα το ζητούμενο, που είναι βέβαια ο ιδανικός στόχος του εθνικισμού γενικά: «η συγκέντρωσις εις τα αυτά εδάφη των ομοφύλων» και «η κατά το δυνατόν υπαγωγή εις έκαστον κράτος αμιγών πληθυσμών ανηκόντων εις την αυτήν εθνικότητα».10 Ωστόσο, αυτή την ανάγκη ή πάντως την επιδίωξη εθνικής ομοιογένειας δεν την αναγνώριζε, όπως φαίνεται, στην περίπτωση της Τουρκίας. Ούτε αναγνώριζε γενικότερα την εύλογη αξίωση του τουρκικού εθνικισμού να απαλλαγεί από πληθυσμούς και θεσμούς που όχι μόνο δεν μπορούσαν να αφομοιωθούν αλλά και είχαν πρόσφατα αποδειχθεί μη νομιμόφρονες, ακολουθώντας τις επιταγές αντίπαλων εθνικισμών. Έτσι, Βενιζέλος και Curzon έδωσαν μάχη για την παραμονή των Ελλήνων και του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα που ταίριαζαν περισσότερο στο οθωμανικό παρελθόν—σαν να μην είχε ξεπεραστεί οριστικά από ένα νέο, ριζικά διαφορετικό εθνικό κράτος, που ήταν επιπλέον και κοσμικό. Τους τύφλωνε ίσως το γεγονός ότι η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν ακόμη υπό συμμαχική κατοχή και δεν είχε περάσει στον έλεγχο του νέου αυτού εθνικού κράτους. Αυτό επρόκειτο να συμβεί μόνο μετά την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης. Η επιμονή τόσο του Βενιζέλου όσο και του Curzon για την παραμονή των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη βρίσκεται, βέβαια, σε οξεία αντίφαση με την ευκολία με την οποία οι ίδιοι αποδέχθηκαν ως αναπόφευκτο τον ξεριζωμό υπερδεκαπλάσιου αριθμού με την υποχρεωτική ανταλλαγή. Στην πρώτη σχετική συζήτηση (την 1η Δεκεμβρίου 1922), ο Βενιζέλος επικαλέστηκε την απόλυτη αδυναμία της Ελλάδας να δεχθεί τους Έλληνες της Πόλης επιπλέον του ενός εκατομμυρίου προσφύγων από

10. Λένα Διβάνη, Ελλάδα και μειονότητες: Το σύστημα διεθνούς προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών (Αθήνα: Νεφέλη, 1995), 58.

[ 173 ]


την υπόλοιπη Τουρκία.11 Ο Curzon, όμως, επικαλέστηκε το μέλλον της Κωνσταντινούπολης, σαν να μην είχε αλλάξει τίποτα. Η παρουσία των Ελλήνων «ήταν ζωτική για την ύπαρξη της Κωνσταντινούπολης ως μεγάλης πόλης εμπορίου και βιομηχανίας». Χωρίς τους Έλληνες, θα κινδύνευε να χάσει «το κύρος, τον πλούτο και το εμπόριό της».12 Ο Inönü ισχυρίστηκε ότι επρόκειτο μόνο για μικρέμπορους και μπακάληδες που θα ήταν εύκολο να αντικατασταθούν, αλλά τελικά υποχώρησε για «ανθρωπιστικούς λόγους», όπως είπε στις 13 Δεκεμβρίου 1922, και με «πνεύμα συμφιλίωσης», όπως πρόσθεσε στις 10 Ιανουαρίου 1923.13 Εξασφάλισε έτσι, σε αντιστάθμισμα, την εξαίρεση από την υποχρεωτική ανταλλαγή και των μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, όπως επιδίωκε εξαρχής η Τουρκία. Από όλα τα ζητήματα της υποχρεωτικής ανταλλαγής εκείνο για το οποίο δόθηκε η μεγαλύτερη μάχη ήταν η παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με τον ιταλό πρόεδρο της αρμόδιας Υποεπιτροπής στη Λωζάνη, όλα τα άλλα ζητήματα ρυθμίστηκαν σε 5-6 συνεδριάσεις, ενώ το ζήτημα του Πατριαρχείου απαίτησε σχεδόν 20, δηλ. τετραπλάσιο αριθμό! Λίγο έλειψε, μάλιστα, να προκαλέσει την αποτυχία και διάλυση της Συνδιάσκεψης. Απαυδισμένος και θυμωμένος από την τουρκική επιμονή, ο Curzon αναφώνησε κάποια στιγμή: «Αυτό δεν μπορεί να συνεχίζεται επ’ άπειρον, η Ευρώπη έχει και άλλα πράγματα να ασχοληθεί»!14 Η τουρκική πλευρά παρουσιάστηκε αποφασισμένη να εκδιώξει οπωσδήποτε το Πατριαρχείο. Είχε μάλιστα και μία εύλογη πρόταση: τη μετεγκατάστασή του στο Άγιο Όρος. Την αποχώρηση του Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη έθεσε τελικά ο Inönü ως όρο για να

11. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 102. 12. Parliamentary Papers, Turkey No. 1 (1923), Lausanne Conference on Near Eastern Affairs, 1922-1923: Records of Proceedings and Draft Terms of Peace, Cmd. 1814 (London: His Majesty’s Stationery Office, 1923), 122. 13. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 171-172 και 269. 14. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 178.

[ 174 ]


αποδεχθεί την παραμονή του ελληνικού της πληθυσμού.15 Στην εθνικιστική και ειδικότερα κοσμική οπτική του νέου τουρκικού καθεστώτος, το Ορθόδοξο Πατριαρχείο δεν μπορούσε να διατηρήσει τα προνόμιά του τη στιγμή που το μουσουλμανικό Χαλιφάτο έχανε τα δικά του. Ωστόσο, αντιφάσκοντας με την προσέγγιση αυτή, ο Inönü διάβασε μία μακροσκελή ιστορική επισκόπηση που αναδείκνυε πόσο ανεκτική είχε υπάρξει ανά τους αιώνες η οθωμανική θεοκρατία απέναντι στις άλλες θρησκείες, αρχίζοντας από τον Μωάμεθ Β΄.16 Ο Inönü προφανώς ήθελε να δείξει την παράδοση ανεκτικότητας των Τούρκων ως έθνους. Αλλά αυτή η χρονοβόρα αναδρομή στο οθωμανικό παρελθόν όχι μόνο εξαγρίωσε τον Curzon, αλλά και του επέτρεψε να μείνει παράλογα προσκολλημένος σε μία αντίληψη απόλυτης ιστορικής συνέχειας. Μιλώντας στις 13 Δεκεμβρίου 1922 για την τουρκική απαίτηση να φύγει το Πατριαρχείο, παρατήρησε σαρκαστικά: «Έτσι ακολουθεί η σημερινή τουρκική κυβέρνηση το παράδειγμα του Μωάμεθ Β΄».17 Την επόμενη μέρα, ζήτησε απλώς να διατηρηθούν τα μειονοτικά δικαιώματα ακριβώς όπως αναγνωρίζονταν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Έφθασε μάλιστα στο σημείο να πει (10 Ιανουαρίου 1923) ότι ο Πατριάρχης «ήταν ανέκαθεν ένας αξιωματούχος της τουρκικής κυβέρνησης, από την οποία και διορίζεται»! 18 Παρόμοια μίλησε και ο Βενιζέλος. Χαρακτήρισε το Πατριαρχείο «τουρκικό και όχι ελληνικό θεσμό», συμπεραίνοντας ότι η Ελλάδα δεν δικαιούται να αποφασίσει το μέλλον του.19 Είναι ολοφάνερος ο αναχρονιστικός και αντιφατικός χαρακτήρας αυτής της επιχειρηματολογίας. Εξακολουθούσε το 1923 να αποτελεί το Πατριαρχείο «τουρκικό θεσμό» με επικεφαλής «αξιωματούχο της τουρκικής κυβέρνησης», όπως στο οθωμανικό σύστημα; Τότε όμως το 15. Parliamentary Papers, Lausanne Conference, 211. 16. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 154-164. 17. Parliamentary Papers, Lausanne Conference, 211. 18. Parliamentary Papers, Lausanne Conference, 319. 19. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 276.

[ 175 ]


μέλλον του θα έπρεπε λογικά να αποφασιστεί από μόνη την Τουρκία. Στην ουσία, ο Curzon και ο Βενιζέλος έμεναν προσκολλημένοι στο οθωμανικό παρελθόν, παραγνωρίζοντας το ριζικά διαφορετικό χαρακτήρα της κεμαλικής Τουρκίας. Μπροστά στον κίνδυνο να διαλυθεί άπρακτη η Συνδιάσκεψη Ειρήνης, την τελευταία στιγμή ο Inönü υποχώρησε και στο ζήτημα του Πατριαρχείου, ως «υπέρτατη απόδειξη των συμφιλιωτικών διαθέσεων της Τουρκίας».20 Ήταν άραγε ειλικρινής; Γνώριζε μήπως ότι οι φαινομενικές παραχωρήσεις του σε μεγάλο βαθμό θα ανατρέπονταν και θα ακυρώνονταν στην πράξη; Όπως και να έχει το πράγμα, παραμένει ακέραιη η έλλειψη ρεαλισμού και διορατικότητας εκ μέρους του Βενιζέλου. Οι δύο πληθυσμοί που εξαιρέθηκαν από την υποχρεωτική ανταλλαγή, δηλ. οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης, θεωρήθηκαν το 1923 ισοδύναμοι. Με αυτές τις δύο συμμετρικές εξαιρέσεις, Ελλάδα και Τουρκία συμφώνησαν στην ουσία να ανταλλάξουν όχι πληθυσμούς, αλλά οιονεί «ομήρους». Εφεξής, η μεταχείριση της μειονότητας στη μία χώρα θα αποτελούσε εγγύηση για τη μεταχείριση της αντίστοιχης μειονότητας στην άλλη χώρα. Το καθεστώς της αμοιβαίας ομηρίας αποτυπώθηκε ολοκάθαρα στα σχετικά άρθρα της Συνθήκης Ειρήνης που υπογράφηκε τελικά στις 24 Ιουλίου 1923, έξη ολόκληρους μήνες μετά την ελληνοτουρκική Σύμβαση της Ανταλλαγής. Τα άρθρα 37-44 απαριθμούν και εγγυώνται τα δικαιώματα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων της Τουρκίας. Το άρθρο 45 απλώς ορίζει ότι τα ίδια ακριβώς δικαιώματα αναγνωρίζει η Ελλάδα στη δική της μουσουλμανική μειονότητα. Η συμμετρία εμφανίζεται απόλυτη. Ωστόσο, η συμμετρία μεταξύ των δύο μειονοτήτων ήταν εξαρχής και επιφανειακή και επισφαλής. Επιφανειακή επειδή οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης ήσαν αποκλειστικά αστικός πληθυσμός επιχειρηματιών, υπαλλήλων και ελευθέρων επαγγελματιών, ενώ οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης ήσαν κυρίως αγροτικός πληθυσμός.

20. Ministère des Affaires Étrangères, Conférence de Lausanne, 270.

[ 176 ]


Οι πρώτοι ήσαν πολύ πιο ευάλωτοι σε κρατικές πιέσεις από τους δεύτερους. Ειδικότερα, οι πρώτοι ήσαν ευάλωτοι σε μεγάλη ποικιλία διοικητικών και φορολογικών μέτρων που δεν είχαν καν εφαρμογή στους δεύτερους. Επισφαλής επειδή προϋπέθετε παρόμοιες συνθήκες στις δύο χώρες, τόσο εξωτερικές όσο και εσωτερικές. Όταν η Ελλάδα δέχθηκε επίθεση από τις δυνάμεις του Άξονα, ενώ η Τουρκία επέλεξε την ουδετερότητα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η συμμετρία που προβλεπόταν το 1923 ξαφνικά ανατράπηκε ανεπανόρθωτα. Το ελληνικό κράτος βρέθηκε σε απόλυτη αδυναμία εξαιτίας της στρατιωτικής ήττας, της εχθρικής κατοχής και των εμφύλιων συγκρούσεων. Δεν μπορούσε να προστατέψει τους Μουσουλμάνους πολίτες του, όπως μπορούσε και φρόντιζε η Τουρκική Δημοκρατία, ως «μητέρα πατρίδα» στα μάτια τους.21 Επιπλέον, το ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να προβεί σε αντίποινα για τουρκικά μέτρα όπως ο δημευτικός φόρος περιουσίας (Varlık Vergisi) που εξουθένωσε την ελληνική μειονότητα της Πόλης το 1942.22 Με άλλα λόγια, ο πόλεμος και η δική της ουδετερότητα πρόσφεραν στην Τουρκία τη χρυσή ευκαιρία να ανατρέψει μονομερώς την προϋπάρχουσα ισορροπία, δημιουργώντας τετελεσμένα γεγονότα τόσο στη Δυτική Θράκη όσο και στην Πόλη. Ακολούθησαν τα γεγονότα του 1955 και του 1964 που εξαφάνισαν σχεδόν την ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης.23 Αντίθετα, όσα μέτρα έλαβε το ελληνι21. Kevin Featherstone, Dimitris Papadimitriou, Argyris Mamarelis, και Georgios Niarchos, The Last Ottomans: The Muslim Minority of Greece, 1940-1949 (New York: Palgrave Macmillan, 2011), 91-191 και ιδίως 109. 22. Ayhan Aktar, “Tax me to the end of my life!”: Anatomy of an Anti-Minority Tax Legislation (1942-3), στο: Benjamin C. Fortna, Stefanos Katsikas, Dimitris Kamouzis, και Paraskevas Konortas (επιμ.), State-Nationalisms in the Ottoman Empire, Greece and Turkey: Orthodox and Muslims, 1830-1945 (London: Routledge, 2013), 188-220. Επίσης, Ayhan Aktar, Ο φόρος περιουσίας ως αντιμειονοτική πολιτική, στο: Γιώργος Χατζηδημητριάδης, Ημερολόγιο εξορίας: Ερζερούμ 1943 (Αθήνα: Εστία, 2010), 99-152. Επίσης, Alexis Alexandris, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974 (Athens: Centre for Asia Minor Studies, 1992), 207-233. 23. Alexandris, The Greek Minority of Istanbul, 252-297.

[ 177 ]


κό κράτος σε βάρος της δικής του μειονότητας δεν έφεραν παρόμοιο αποτέλεσμα. Ανεξάρτητα από προθέσεις, στον τομέα αυτό το ελληνικό κράτος είχε να αντιμετωπίσει πολύ περισσότερους συνταγματικούς και διεθνείς περιορισμούς από όσους το τουρκικό. Γι’ αυτό, ούτε οι εσωτερικές συνθήκες στις δύο χώρες παρέμειναν παρόμοιες, όπως απαιτούσε η διατήρηση της αρχικής συμμετρίας. Σήμερα πια, η μαχητική παρουσία μίας τουρκικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη (που περιλαμβάνει τη μεγάλη πλειονότητα των μουσουλμάνων), με την απροκάλυπτη υποστήριξη και ενθάρρυνση της γειτονικής Τουρκίας, δημιουργεί εύλογες ανησυχίες για την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας. Ένα σχεδόν αιώνα αργότερα, αυτή είναι η ύστατη συνέπεια της εξαίρεσης από την υποχρεωτική ανταλλαγή του 1923. Αλλά αποκορύφωμα της έλλειψης ρεαλισμού και διορατικότητας εκ μέρους του Βενιζέλου παραμένει το ζήτημα του Πατριαρχείου. Όπως σημειώθηκε ήδη, από όλα τα ζητήματα της υποχρεωτικής ανταλλαγής ήταν εκείνο για το οποίο δόθηκε η μεγαλύτερη μάχη. Ήταν επιπλέον εκείνο για το οποίο η Ελλάδα είχε τη μεγαλύτερη υποστήριξη από όλες σχεδόν τις χριστιανικές χώρες και εκκλησίες. Ο Βενιζέλος, όμως, δεν αξιοποίησε την υποστήριξη αυτή για να δρομολογήσει τη μετεξέλιξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου σε κατεύθυνση ανάλογη με εκείνη του Βατικανού. Τη μετεξέλιξη αυτή θα εξασφάλιζε η εγκατάσταση του Πατριαρχείου στο Άγιο Όρος με όλες τις εγγυήσεις μίας διεθνούς συνθήκης, όπως η Συνθήκη της Λωζάννης. (Με ανάλογο τρόπο, άλλωστε, η παπική έδρα επρόκειτο να εξασφαλίσει οριστικά την ανεξαρτησία της χάρη στις διμερείς συνθήκες του Λατερανού με την Ιταλία το 1929.) Τη μεταφορά στο Άγιο Όρος θεωρούσε μάλιστα εύλογη λύση και ο βενιζελικός Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης. Ωστόσο, ο Βενιζέλος προτίμησε να θυσιάσει και το Μελέτιο προκειμένου να παραμείνει το Πατριαρχείο στην Πόλη, δηλ. σε διηνεκή «αιχμαλωσία» κατά την έκφραση του Steven Runciman.24

24. Steven Runciman, The Great Church in Captivity (Cambridge: Cambridge University Press 1968).

[ 178 ]


Όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, για το οποίο δόθηκε τέτοια μάχη στη Λωζάννη, ούτε καν αναφέρεται στα τελικά κείμενα. Δεν αναφέρεται ούτε στη Σύμβαση της υποχρεωτικής ανταλλαγής ούτε στη Συνθήκη Ειρήνης, μολονότι η σχετική συζήτηση ασφαλώς δικαιολογούσε ειδική πρόβλεψη. Αυτή η ακατανόητη παράλειψη εκ μέρους του Βενιζέλου και των συμμάχων του επρόκειτο να έχει δυσμενέστατες συνέπειες για την επιβίωση του θεσμού. Το Πατριαρχείο θεωρήθηκε εφεξής εσωτερική υπόθεση της Τουρκίας, υπαγόμενη στις γενικές διατάξεις της Σύμβασης Ανταλλαγής και της Συνθήκης Ειρήνης. Έτσι π.χ. η Τουρκία αμέσως άρχισε να απελαύνει μητροπολίτες ή ακόμη και πατριάρχη ως υπαγόμενους στην υποχρεωτική ανταλλαγή. Γενικά αρνήθηκε το διεθνή χαρακτήρα του Πατριαρχείου και το αντιμετώπισε απλώς ως θρησκευτική ηγεσία μίας δικής της τοπικής μειονότητας. Σαν να μην έφτανε αυτό, συνέχισε να υπαγορεύει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις δικές της επιλογές πατριάρχη, όπως έκανε παλιά η Υψηλή Πύλη (με μοναδική εξαίρεση τον Πατριάρχη Αθηναγόρα).25 Έτσι διαιωνίζεται μέχρι σήμερα ένα οθωμανικό οξύμωρο: να επιλέγεται και να ελέγχεται από ένα μουσουλμανικό κράτος η ηγεσία μίας χριστιανικής εκκλησίας με οικουμενική, υποτίθεται, εμβέλεια.

25. Alexandris, The Greek Minority of Istanbul, 166-173, 196-206, 237-247, 298307. Επίσης, Dimitris Kamouzis, Incorporating the Ecumenical Patriarchate into Modern Turkey: The Legacy of the 1924 Patriarchal Election, στο: Vally Lytra (επιμ.), When Greeks and Turks Meet: Interdisciplinary Perspectives on the Relationship Since 1923 (London: Ashgate, 2014), 227-249.

[ 179 ]

Ε ΛΛΗ Λ ΕΜΟΝΙΔΟΥ Απόηχος και αντιδράσεις για τη «Μεγάλη Ιδέα»: Η αντιμετώπιση των εθνικών διεκδικήσεων του ελληνισμού μέσα από τα δημοσιεύματα του γαλλικού Τύπου για την Ελλάδα (1914-1923)

Μ

ΙΑ Α Π Ό Τ Ι Σ Π Ι Ο Ε Ν Δ ΙΑΦ Έ Ρ Ο Υ Σ Ε Σ Ό Ψ Ε Ι Σ της ιστορίας των πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα είναι ο ενισχυμένος ρόλος του Τύπου, ιδιαίτερα στις κοινωνίες των ανεπτυγμένων χωρών. Έχοντας ικανή παράδοση πίσω τους, οι εφημερίδες της εποχής έχουν ήδη καταξιωθεί ως η πρώτη μορφή αυτού που αργότερα θα ονομαστεί «μέσα μαζικής ενημέρωσης». Στο πλαίσιο αυτό, ήταν μάλλον αναμενόμενο ότι εκείνη την εποχή, και ιδίως κατά τη διάρκεια του μείζονος γεγονότος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Τύπος βρέθηκε στο επίκεντρο της προσοχής των ίδιων των κυβερνήσεων, με τα πρώτα συστήματα προπαγάνδας –σε τόσο οργανωμένη μορφή, τουλάχιστον– να βρίσκουν πεδίο εφαρμογής στις εφημερίδες, στο βαθμό που το εύρος, η διάρκεια και οι συνέπειες του πολέμου καθιστούσαν αναγκαία τη μέγιστη δυνατή –και αποτελεσματικότερη– χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο σημαντικός Γάλλος ιστορικός Jean-Baptiste Duroselle έκανε λόγο για τον πρώτο «ψυχολογικό πόλεμο»,1 που προετοίμασε, κατά έναν τρόπο, την πολύ ευρύτερη, σχεδόν ολοκληρωτική παρουσία του

1. J.-B. Duroselle, La Grande Guerre des Français. 1914-1918 (Paris: Perrin, 1994), 255.

[ 181 ]


φαινομένου στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στις πιο πρόσφατες πολεμικές συρράξεις. Μέσα σε αυτό το γενικό πλαίσιο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος αντιμετώπισης της Ελλάδας και των εθνικών της διεκ δικήσεων στην κρίσιμη δεκαετία που ξεκινά με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ολοκληρώνεται με τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη Συνθήκη της Λωζάννης. Ειδικότερα θα εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η ελληνική υπόθεση στον Τύπο της Γαλλίας, μιας χώρας που αφενός είχε κομβικό ρόλο στις γενικότερες πολεμικές και διπλωματικές εξελίξεις (αλλά και στενότατη συνάφεια με τις εξελίξεις που αφορούσαν την Ελλάδα), αφετέρου ανέπτυξε σε κρατικό επίπεδο ένα πολύ οργανωμένο σύστημα προπαγάνδας και λογοκρισίας για τον έλεγχο της εγχώριας κοινής γνώμης. Το εύρος και η έκταση των σχετικών αναφορών ποικίλλουν κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, καθώς αυτές σχετίζονται τόσο (και κυρίως) με τα γαλλικά πολιτικά και διπλωματικά συμφέροντα –τα οποία καθιστούν, μεταξύ άλλων, σκόπιμη την ανάπτυξη μηχανισμών ελέγχου και προπαγάνδας στον Τύπο– όσο και με τις προσπάθειες προώθησης εθνικών θέσεων στο εξωτερικό εκ μέρους των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων, αλλά και από τις αντίστοιχες υπηρεσίες άμεσα ανταγωνιστικών προς την Ελλάδα χωρών. Σε γενικές γραμμές μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι μετά από μια περίοδο σχετικής αδιαφορίας στην αρχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο γαλλικός Τύπος πέρασε σε μια φάση τεράστιου ενδιαφέροντος για την Ελλάδα στα μέσα του πολέμου (1915-1917), για να καταλήξει σε σποραδικές αναφορές την περίοδο των διαπραγματεύσεων για την ειρήνη και σε σχεδόν ολοκληρωτικά αρνητική αντιμετώπιση στα πρώτα έτη της δεκαετίας του 1920. Στην παρούσα μελέτη θα εξεταστεί αναλυτικά, μέσα από αρχειακά τεκμήρια και τα ίδια τα δημοσιεύματα στον Τύπο της εποχής, η χρονολογική και ποιοτική εξέλιξη αυτής της στάσης, με αναφορές σε συγκεκριμένες τάσεις και παραδείγματα που παρακολουθούν τις κυριότερες εξελίξεις σε πολιτικό, στρατιωτικό και διπλωματικό επίπεδο.

[ 182 ]

Ε ΛΛΗ ΛΕΜΟΝΙΔΟΥ

Η βουλγαροφιλία των Συμμάχων στις αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου Τους πρώτους μήνες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα δεν βρισκόταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της γαλλικής κοινής γνώμης, που την απασχολούσαν κατά μείζονα λόγο οι εξελίξεις στο γαλλικό έδαφος και ευρύτερα στο Δυτικό μέτωπο. Οι εφημερίδες αναφέρονται στην Ελλάδα ως έναν μόνο από τους πολλούς παράγοντες του βαλκανικού ζητήματος, η περίπλοκη κατάσταση του οποίου αναλυόταν σε πολλαπλά άρθρα του Τύπου, υπογεγραμμένα από δημοσιογράφους, ειδικούς, διπλωμάτες και βουλευτές. Συχνά κατά την περίοδο εκείνη καταγράφεται μια σαφής προτίμηση των γάλλων δημοσιογράφων υπέρ της Βουλγαρίας και των δικών της διεκδικήσεων. Η φιλοβουλγαρική αυτή στάση εξηγείται αφενός από την ύπαρξη (ήδη από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων) ενός οργανωμένου δικτύου βουλγαρικής προπαγάνδας, με παρουσία τόσο στη Γαλλία όσο και στη Βρετανία,2 αφετέρου από τη γενικότερη πολιτική των Συμμάχων της Αντάντ, που ήταν εκείνη την εποχή προσανατολισμένοι στην προσπάθεια προσεταιρισμού της Βουλγαρίας στην πολεμική αναμέτρηση, όχι χωρίς υποσχέσεις για εδαφικά ανταλλάγματα, τα οποία ωστόσο έρχονταν σε αντίθεση με τα ελληνικά συμφέροντα και διεκδικήσεις στην περιοχή. Η κατάσταση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την έκδηλη απογοήτευση του έλληνα Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, αλλά και του γάλλου πρεσβευτή στην Αθήνα, που αφενός επισήμαινε ότι μόνο δύο γαλλικές εφημερίδες (Le Temps και Le Journal des Débats) απο-

2. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Balkan Committee (Βαλκανική Επιτροπή), με πρόεδρο τον Noel Buxton, Άγγλο βουλευτή, ή αυτή του James Bourchier, ανταποκριτή των Times σε βαλκανικές χώρες, που ανέλαβαν με ζήλο και προθυμία το ρόλο του υπερασπιστή των Βουλγάρων στο Μακεδονικό ζήτημα. Σε ένα τέτοιο τοπίο, και με δεδομένη την σχεδόν ολοκληρωτική απουσία της ελληνικής προπαγάνδας στο εξωτερικό, η εικόνα της Ελλάδας στην Ευρώπη των παραμονών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου γινόταν ολοένα και πιο αρνητική, βλ. N. Buxton - Ch. R. Buxton, The War and the Balkans (London: Georges Allen & Unwin, 1915), 82-89. K. Σβολόπουλος, Ελευθέριος Βενιζέλος. 12 μελετήματα (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999), 51-52, 67-68.

[ 183 ]


τελούσαν εξαίρεση σε αυτήν την τάση, αφετέρου έγραφε στο Παρίσι το Μάιο του 1915: «Είναι προφανές ότι η βοήθεια της Βουλγαρίας θα μας ήταν πολύ χρήσιμη, αλλά όλο αυτό είναι επιθυμητό, όχι όμως πραγματοποιήσιμο… Το να σχηματίσουμε μία βαλκανική ομάδα και να ευχαριστήσουμε τη Βουλγαρία είναι χίμαιρες και ακολουθώντας τες θα καταλήξουμε να δυσαρεστήσουμε ανθρώπους σαν τους Σέρβους που αυτοί μόνο θα μπορέσουν να αποτελέσουν ένα πραγματικό στήριγμα για εμάς. Δεν υπάρχουν δύο τρόποι να εξασφαλίσουμε την ειρήνη στα Βαλκάνια, αλλά μόνο ένας και αυτός είναι μια Βουλγαρία σχετικά αδύναμη…».3 Παρά την επιχειρηματολογία αυτή, ωστόσο, μέχρι και τις 14 Σεπτεμβρίου οι Σύμμαχοι πρότειναν στη Βουλγαρία ολόκληρη τη Μακεδονία προκειμένου να μπει στον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας, τη στιγμή που η χώρα αυτή από τις 17 Ιουλίου 1915 είχε υπογράψει μυστική συμφωνία με τη συμμαχία των Κεντρικών Δυνάμεων και στις 21 Σεπτεμβρίου 1915 μπήκε και επίσημα στον πόλεμο στο πλευρό τους. Αντίθετη προς αυτήν την πολιτική ήταν κυρίως η εφημερίδα Le Temps, ημιεπίσημο όργανο της κυβέρνησης, με ευρύ δίκτυο ανταποκριτών σε όλες τις σημαντικές πρωτεύουσες του εξωτερικού. Η εφημερίδα πήρε ανοιχτά το μέρος της Σερβίας, υποστηρίζοντας τις εθνικές της διεκδικήσεις, ενώ στήριζε ταυτόχρονα και την Ελλάδα, με την οποία είχαν δημιουργηθεί σχέσεις και σε θεσμικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, η ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι είχε ετήσια συνδρομή στην Le Temps, ενώ η εφημερίδα είχε το προνόμιο να λαμβάνει δωρεάν τηλεγραφήματα από την Ελλάδα και, επιπρόσθετα, απολάμβανε και μία επιχορήγηση εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης, το ποσό της οποίας είναι άγνωστο.4 Υπενθυμίζεται ότι την ίδια εποχή, στα πλαίσια των πρώτων

3. Archives du Ministère des Affaires étrangères de France (στο εξής, MAE), 245, Deville σε Delcassé, αρ. 275, 11 Ιουλίου 1915. 4. Αθήνα, Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου, Υπουργείο Εξωτερικών (στο εξής, ΥΔΙΑ), 1915, Γ/106, 2, Ρωμάνος σε Βενιζέλο, αρ. 4326, 10 Δεκεμβρίου 1914. ΥΔΙΑ, 1915, Γ/108, 4, Ρωμάνος σε Γούναρη, αρ. 1262, 5 Ιουνίου 1915 και επιστολή αρ. 680, 12 Ιουνίου 1915. ΥΔΙΑ, 1915, A/6, Σκουλούδης σε Ρωμάνο, αρ. 12492, 27 Νοεμβρίου 1915.

[ 184 ]


προσπαθειών για την ενίσχυση των σχέσεων του επίσημου ελληνικού κράτους με τον Τύπο, είχε δημιουργηθεί στην ελληνική πρεσβεία του Παρισιού μια Επιτροπή Τύπου (Commission de Presse) με μέλη τους Άθω Ρωμάνο, Νικόλαο Πολίτη και Αντώνη Βλαστό. Αυτή η επιτροπή είχε την υποχρέωση να διαχειρίζεται τα χρήματα που της έδινε το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών για τις ετήσιες συνδρομές στις γαλλικές εφημερίδες, για έξοδα πρακτορείων Τύπου κτλ. Το Δεκέμβριο του 1914 ο Ρωμάνος ζήτησε να του διατεθεί το ποσό των 175.000 φράγκων για την Επιτροπή Τύπου για το έτος 1915, εκ των οποίων ένα ποσό 25.000 φράγκων θα αφιερωνόταν σε «απρόβλεπτες δράσεις» για τον Τύπο. Το ποσό εγκρίθηκε από τον Βενιζέλο και τελικά ανήλθε στα 36.000 φράγκα.5 Ακόμη και όταν έφυγε ο Βενιζέλος από την εξουσία, οι βασιλικές κυβερνήσεις που τον διαδέχτηκαν συνέχισαν να στέλνουν αυτά τα 36.000 φράγκα για την Επιτροπή του Τύπου, αν και ορισμένες φορές έθεσαν το θέμα της κατάργησης του εν λόγω ποσού.6 1915-1917: Κορύφωση του ενδιαφέροντος για την Ελλάδα Τους πρώτους μήνες του 1915, κι ενώ στη Γαλλία είχε ήδη διαμορφωθεί και αρχίσει να λειτουργεί το σύστημα προπαγάνδας που επρόκειτο να ισχύσει και για όλη την υπόλοιπη διάρκεια του πολέμου, εμφανίστηκαν ορισμένα πρόδρομα θετικά δείγματα γραφής του γαλλικού Τύπου έναντι του Ελευθερίου Βενιζέλου, αλλά, εμμέσως, και της Μεγάλης Ιδέας την οποία κατεξοχήν εκείνος πρέσβευε. Η αφορμή δόθηκε με την προετοιμασία της συμμαχικής εκστρατείας στα Δαρδανέλλια το Μάρτιο εκείνης της χρονιάς. Αφενός ο γαλλικός Τύπος εκφράζει ανοιχτά τη λύπη του για τη μη συμμετοχή της Ελλάδας στην επιχείρηση, τονίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο η ελληνική πλευρά θα έχανε την ευκαιρία να είναι παρούσα στη μεγάλη στιγμή (όπως την οραματιζόταν τότε η γαλλική πλευρά) της ανάκτησης της Κωνσταντινούπολης, αφετέρου εκφράζεται

5. ΥΔΙΑ, 1915, Γ/106, 2, Ρωμάνος σε Βενιζέλο, αρ. 4326, 10 Δεκεμβρίου 1914. Βενιζέλος σε Ρωμάνο, αρ. 46285, 12 Ιανουαρίου 1915. 6. ΥΔΙΑ, 1917, Γ/106, 5, Ρωμάνος σε Σκουλούδη, αρ. 1211, 25 Δεκεμβρίου 1915.

[ 185 ]


εγκωμιαστικά για το Βενιζέλο όταν αυτός υποβάλλει την παραίτησή του εξαιτίας της άρνησης του βασιλιά Κωνσταντίνου να συναινέσει στη συμμετοχή της Ελλάδας στην επιχείρηση των Δαρδανελλίων.7 Ωστόσο, η κορύφωση του ενδιαφέροντος του γαλλικού Τύπου για τις ελληνικές υποθέσεις και η λήψη ξεκάθαρης θέσης στην εσωτερική διαμάχη που είχε διαιρέσει την ηγετική τάξη της χώρας επρόκειτο να έλθει μερικούς μήνες αργότερα. Η ενασχόληση αυτή θα έφτανε τα δύο επόμενα χρόνια σε πρωτόγνωρα επίπεδα, κάτι που οφειλόταν τόσο στις ευρύτερες εξελίξεις στο μέτωπο του πολέμου όσο και, σε έναν μικρότερο βαθμό, στη δραστηριοποίηση της ελληνικής πλευράς. Το σημείο τομής για την ενίσχυση του ενδιαφέροντος του γαλλικού Τύπου ήταν το φθινόπωρο του 1915, με την είσοδο της Βουλγαρίας στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων (21 Σεπτεμβρίου 1915) και την απόβαση συμμαχικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη στις αρχές Οκτωβρίου. Από τη στιγμή εκείνη και μετά, έχοντας αποτύχει στο αρχικό σχέδιο προσεταιρισμού της Βουλγαρίας, η γαλλική πολιτική στρέφει τις ενέργειές της στην προσπάθεια πειθαναγκασμού της Ελλάδας να σπάσει την ουδετερότητά της και να εισέλθει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Προς εξυπηρέτηση του στόχου αυτού σημειώνεται αφενός μια συνεχής ανάμιξη των συμμαχικών δυνάμεων στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας (που, όπως είναι γνωστό, πήρε τη μορφή διαβημάτων, τελεσιγράφων, στρατιωτικών καταλήψεων ελληνικών νησιών και πόλεων, αποκλεισμών περιοχών, αυθαίρετων συλλήψεων πολιτών), αφετέρου ξεκινά μια άνευ προηγουμένου προσπάθεια επηρεασμού της ελληνικής πολιτικής ζωής μέσα από δημοσιεύματα του γαλλικού Τύπου. Η οργανωμένη γαλλική προπαγάνδα επιδιώκει αφενός να επιτύχει τη δυσφήμηση του βασιλιά Κωνσταντίνου, με την παράλληλη θετική προβολή της προσωπικότητας, των θέσεων και της δημοφιλίας του Βενιζέλου, αφετέρου να νομιμοποιήσει στην αντίληψη των Γάλλων πολιτών

7. Le Bulletin du jour στην εφημερίδα Le Temps, στις 7 Μαρτίου και 1η Ιουνίου 1915. S. Cosmin, L’Entente et la Grèce pendant la Grande Guerre (1914-1917), τόμος Ι (Paris: Société mutuelle d’édition, 1926), 60.

[ 186 ]


τις αυταρχικές ενέργειες και συμπεριφορές των Συμμάχων στην Ελλάδα, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι παραβίαζαν την ουδετερότητα του ελληνικού κράτους. Παράλληλα, με τους μηχανισμούς της λογοκρισίας επί τηλεγραφημάτων και επιστολών εμποδίζεται η δημοσίευση ειδήσεων και απόψεων που δεν συνάδουν με την επίσημη γαλλική γραμμή – για παράδειγμα, μεταφέρεται η εικόνα μιας συντριπτικής υποστήριξης του ελληνικού λαού προς τον Βενιζέλο και αποσιωπάται το εύρος της απήχησης που απολάμβανε και η φιλοβασιλική παράταξη.8 Σε όλη αυτή τη σειρά των δημοσιευμάτων είναι γενικά λίγες οι αναφορές στις εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδας.9 Το βασικό ζητούμενο είναι η επικράτηση του Βενιζέλου έναντι του Κωνσταντίνου, η οποία θα οδηγούσε τη χώρα στους κόλπους της Αντάντ – σποραδικά, ωστόσο, εντοπίζουμε στην επιχειρηματολογία σε βάρος του Κωνσταντίνου και την αιτίαση ότι με τη στάση του ο βασιλιάς δεν βοηθά την εκπλήρωση του εθνικού οράματος των Ελλήνων, ενώ θέτει σε κίνδυνο ακόμα και την ίδια την εδαφική ακεραιότητα της χώρας. Δεν ήταν τυχαίο, συνεπώς, που η αντιβασιλική ρητορική του γαλλικού Τύπου, με αναφορά και στις ελληνικές διεκδικήσεις, κορυφώθηκε το 1916, μετά την παράδοση του οχυρού Ρούπελ και την εισβολή εχθρικών στρατευμάτων σε εδάφη της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Οι επιθέσεις κατά του Κωνσταντίνου αναφέρονται πλέον ευθέως στις απώλειες εδαφών, τα οποία είχε κατακτήσει στο πρόσφατο παρελθόν ο ελληνικός στρατός. Η Μακεδονία βρισκόταν στα χέρια των Βουλγάρων, 8. E. Lemonidou, «La Grèce vue de France pendant la Première guerre mondiale, entre censure et propagandes», διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Paris IV-Sorbonne, 2007, 89-151. 9. Στην προσπάθεια στήριξης της βενιζελικής πλευράς η γαλλική προπαγάνδα δεν παραλείπει να τονίσει, σε κάποιες περιπτώσεις, ότι η συνέχιση της ουδετερότητας αποβαίνει τελικά σε βάρος των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας. Με την έναρξη των επιχειρήσεων στη Θεσσαλονίκη ο γαλλικός Τύπος τονίζει ότι η επιχείρηση των Συμμάχων γίνεται όχι μόνο για στήριξη των Σέρβων, αλλά και για να υπερασπιστούν την Ελλάδα και τα εδάφη της αποκρούοντας μία ενδεχόμενη βουλγαρική επίθεση – ως εκ τούτου ο ελληνικός λαός έπρεπε να την δει ως «ανακούφιση» (Echo de Paris, 2 Οκτωβρίου 1915).

[ 187 ]


που άλλοτε είχαν διωχθεί ντροπιαστικά από το νικηφόρο στρατό του Κωνσταντίνου, η Καβάλα απειλούνταν, οι Σέρρες είχαν καταληφθεί, ή σχεδόν. Η χώρα μπορούσε να δει τί της στοίχιζε η πίστη του βασιλιά της στη γερμανική δύναμη και η άρνηση να ακούσει τη φωνή του μεγάλου της άνδρα, του Βενιζέλου, όπως εξηγούσε ο Stephen Pichon στο κύριο άρθρο της εφημερίδας Le Petit Journal στις 30 Μαΐου 1916. Λίγες μέρες αργότερα, στις 14 Σεπτεμβρίου 1916, ο Jean Herbette έγραφε στην Echo de Paris: «Ονειρευόμασταν ένα εθνικό ξέσπασμα που θα έβαζε την Ελλάδα εναντίον της Βουλγαρίας, την ημέρα την οποία αυτός ο “προαιώνιος εχθρός” θα εισέβαλε στη Μακεδονία. Η Μακεδονία καταλήφθηκε σε μήκος και πλάτος [...] Η θεωρία των “ελληνικών όπλων που θα έφευγαν μόνα τους εναντίον των Βουλγάρων” αξίζει όσο και η θεωρία των “βουλγαρικών όπλων που δεν θα φύγουν ποτέ εναντίον των Ρώσων”. Δεν θεμελιώνουμε μια πολιτική σε υποτιθέμενα ένστικτα της φυλής». Οι επιθέσεις εναντίον του Κωνσταντίνου θα έφταναν στο αποκορύφωμά τους μετά τα «Νοεμβριανά» του 1916, τις συμπλοκές δηλαδή που εκτυλίχθηκαν στο κέντρο της Αθήνας μεταξύ Ελλήνων στρατιωτών και Αγγλογάλλων ναυτών που είχαν αποβιβαστεί στον Πειραιά, με σκοπό να πιέσουν το βασιλιά και την ελληνική κυβέρνηση να ενδώσουν σε παράδοση πολεμικού υλικού και σε μια σειρά άλλες δεσμεύσεις τις οποίες απαιτούσαν οι Σύμμαχοι.10 Είναι σαφές, αν γίνει η σύγκριση και με την περίοδο του πρώτου έτους του πολέμου, ότι αυτή η συγκεκριμένη ως προς τη χάραξη και τη στόχευσή της, αλλά ιδιαίτερα πυκνή και έντονη ενασχόληση του γαλλικού Τύπου με την Ελλάδα απηχούσε άμεσα την ευρύτερη συγκυρία των εξελίξεων στο μέτωπο του πολέμου και την επίσημη γαλλική στάση απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε και την παράλληλη δράση, σε περιορισμένη κλίμακα, της ελληνικής προπαγάνδας, την οποία με κάθε τρόπο προσπάθησε να καλλιεργήσει ο Βενιζέλος με τη συμβολή ισχυρών φίλων και υποστη-

10. Για το μένος των γαλλικών εφημερίδων εναντίον του Κωνσταντίνου, βλ. E. Lemonidou, «La Grèce vue de France», 255-260.

[ 188 ]


ρικτών του, με μάλλον πενιχρά αποτελέσματα.11 Μόνο από τον Ιούλιο του 1917, μετά δηλαδή την απομάκρυνση του Κωνσταντίνου, την επάνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία και το σχηματισμό νέας κυβέρνησης, κατέστη δυνατή η ανάληψη σημαντικότερων πρωτοβουλιών στον τομέα της οργάνωσης μιας επίσημης ελληνικής προπαγάνδας προσανατολισμένης στις χώρες του εξωτερικού. Η τελευταία φάση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου Με την απομάκρυνση του Κωνσταντίνου και την προοπτική άμεσης εισόδου της Ελλάδας στον πόλεμο ο γαλλικός Τύπος έκανε λόγο για «ανάσταση» του Ελληνισμού. Στο κύριο άρθρο της, στις 30 Ιουνίου 1917, η εφημερίδα Le Journal έγραφε χαρακτηριστικά: «Ο πρόεδρος Γουίλσον διακήρυξε πως ο κόσμος του αύριο θα θεμελιωθεί στην πραγματοποίηση όλων των εθνικών νόμιμων προσδοκιών. Και αυτά τα λόγια ακούστηκαν από όλα τα ελληνικά αυτιά που από τις όχθες της Θράκης έως την αρχαία Ιωνία περιμένουν τον ερχομό νέων καιρών». Ωστόσο, από το σημείο εκείνο και μέχρι το τέλος του πολέμου το ενδιαφέρον του γαλλικού Τύπου για την Ελλάδα μειώθηκε αισθητά, καθώς οι στρατηγικοί στόχοι της επανόδου του Βενιζέλου στην ηγεσία και της πρόσδεσης της χώρας στο άρμα της Αντάντ είχαν επιτευχθεί. Το σκηνικό, εξάλλου, παρουσιαζόταν ιδιαίτερα ρευστό, καθώς η βουλγαρική πλευρά εκμεταλλευόταν τα ερείσματα που διέθετε στο χώρο των Συμμάχων, με αποτέλεσμα να ακούγονται φωνές (κυρίως από βρετανικής πλευράς) ακόμα και για χωριστή συνθήκη ειρήνης με τη χώρα αυτή (με εδαφικά βεβαίως ανταλλάγματα), ανεξάρτητα από τις ευρύτερες εξελίξεις του μετώπου. Η γαλλική πλευρά εξέφραζε τις αντιρρήσεις της στην προοπτική αυτή και ο Τύπος είχε φροντίσει ήδη

11. Επισημαίνεται ενδεικτικά το κοινό ελληνογαλλικό σχέδιο προπαγάνδας που ο Βενιζέλος οργάνωσε με πρωτοβουλία του γάλλου πρωθυπουργού Αristide Briand και με χρήματα του έλληνα μεγιστάνα Ζαχάρωφ και άλλων πλουσίων φίλων του, από τα τέλη του 1915 έως και την άνοιξη του 1916. Βλ. Elli Lemonidou, «La Grèce vue de France», 171-180.

[ 189 ]


από νωρίς να αποτυπώσει αυτήν τη στάση. Σε άρθρο της Journal des Débats στις 2 Νοεμβρίου 1917 με τίτλο «Οι αδιόρθωτοι» ο αρθρογράφος Auguste Gauvin θεωρεί ότι οι βρετανικές προτάσεις αποτελούν «μια νέα απόδειξη της αθεράπευτης τύφλωσης που προκάλεσε στους Συμμάχους ανεπανόρθωτες καταστροφές» (θυμίζοντας την αφέλεια που είχαν επιδείξει οι Σύμμαχοι στις αρχές του πολέμου, όταν διαπραγματεύονταν με την Βουλγαρία, ενώ αυτή η τελευταία είχε ήδη επιλέξει το στρατόπεδο με το οποίο θα συντασσόταν) και εκφράζει τη βεβαιότητά του περί των άρρηκτων δεσμών της Βουλγαρίας με τη Γερμανία. Την ίδια στιγμή ο Ελευθέριος Βενιζέλος βρισκόταν σε ιδιαίτερα λεπτή θέση, μη δυνάμενος να διατυπώσει ευθέως τις ελληνικές διεκδικήσεις, καθώς αυτές θα τον έφερναν σε ενδεχόμενη ρήξη με τους συμμάχους του.12 Οι φιλοβουλγαρικές τάσεις στους κύκλους της Αντάντ δημιουργούσαν έναν ακόμα δύσκολο γρίφο στον έλληνα Πρωθυπουργό, καθώς, εκτός από τη Βρετανία και τη Ρωσία, η βουλγαρική υπόθεση εύρισκε ευήκοα ώτα και στην Ιταλία, που δεν απέκλειε μια ευνοϊκή μεταχείριση της χώρας αυτής, προκειμένου να αποφευχθεί η ενίσχυση της Σερβίας. Μόνο η Γαλλία θυμόταν τις άγονες διαπραγματεύσεις με την Βουλγαρία στην αρχή του πολέμου και ήταν πεπεισμένη πως δεν έπρεπε να της παραχωρηθεί τίποτε, κυρίως εις βάρος της Σερβίας και της Ελλάδας.13 Η Ελλάδα προσπαθώντας να κάνει τη φωνή της να ακουστεί, απέστειλε στη γαλλική κυβέρνηση ένα υπόμνημα για να διαμαρτυρηθεί ότι πιθανή αποδοχή των βουλγαρικών προτάσεων θα συνιστούσε αδικία για την ελληνική πλευρά και για την κυβέρνηση του Βενιζέλου, που προετοιμαζόταν με όλα τα μέσα να εισέλθει στον πόλεμο με το μέρος της Αντάντ και εναντίον της Βουλγαρίας. Ένα δεύτερο υπόμνημα, στο

12. Υπενθυμίζεται ότι οι Γαλλο-Βρετανοί είχαν ήδη υποσχεθεί στη Ρωσία –με τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης το Μάρτιο-Απρίλιο 1915 και τη Συνθήκη του Sykes-Picot της 16ης Μαΐου 1916– και στην Ιταλία –με τη Συνθήκη του Λονδίνου της 26ης Απριλίου 1915– εδαφικά κέρδη που έρχονταν σε αντιπαράθεση με τις ελληνικές βλέψεις και ελπίδες. 13. Γ. Β. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. 1917-1918 (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2000), 309-323, 349-379. E. Lemonidou, «La Grèce vue de France», 363-369.

[ 190 ]


ίδιο πνεύμα με το προηγούμενο, υποβλήθηκε στις 30 Οκτωβρίου στο βρετανό υπουργό των Εξωτερικών από κοινού από Έλληνες, Ρουμάνους και Σέρβους.14 Σε κάθε περίπτωση, καθώς πλησίαζε το τέλος του πολέμου, ο Βενιζέλος δεν ήταν καθόλου σίγουρος για τη στήριξη των συμμάχων του σε ό,τι αφορούσε τις ελληνικές διεκδικήσεις, ενώ την ίδια στιγμή ο ελληνικός λαός περίμενε το τέλος των εχθροπραξιών για να δει τα αποτελέσματα της δράσης του έλληνα πολιτικού, στο πίσω μέρος του μυαλού του οποίου βρισκόταν πάντα η εκπλήρωση της Μεγάλης Ιδέας, ανεξάρτητα από τους κατά καιρούς διπλωματικούς ελιγμούς του. Με το βλέμμα στραμμένο στις μεταπολεμικές διεκδικήσεις, ο έλληνας Πρωθυπουργός έκρινε σκόπιμο να ανανεώσει τις προσπάθειες δημιουργίας ενός δικτύου προώθησης των ελληνικών θέσεων στο εξωτερικό, αυτή τη φορά με επίσημο κρατικό μανδύα. Έτσι, τον Απρίλιο του 1918, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να ιδρύσει στους κόλπους του υπουργείου Εξωτερικών μια μυστική υπηρεσία προπαγάνδας με στόχο να οργανωθούν οι υπηρεσίες Τύπου και προπαγάνδας στο εξωτερικό. Δημιουργήθηκαν λοιπόν σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, και όπου δεν υπήρχαν, γραφεία Τύπου, τα οποία, υπό τη διακριτική καθοδήγηση των κατά τόπους ελληνικών πρεσβειών ανέπτυξαν μια οργανωμένη δράση στους πολιτικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους της κάθε χώρας. Μία από τις βασικές δραστηριότητες των γραφείων αυτών ήταν να διοχετεύουν στον ξένο Τύπο δημοσιεύματα και πληροφορίες που αφορούσαν στην Ελλάδα, και να στέλνουν αντίστροφα στην Αθήνα τα δημοσιεύματα του εγχώριου Τύπου, τα σχετικά με τα ελληνικά ζητήματα, καθώς επίσης και σερβικές, τούρκικες ή βουλγαρικές εφημερίδες.15 Σε αυτό το πλαίσιο κατέστη δυνατή η ίδρυση ενός Γραφείου Τύπου και Προπαγάνδας (Bureau d’information hellénique) στο Παρίσι, που λειτούργησε το Σεπτέμβριο του 1918 και συνέχισε τις προσπάθειες που

14. MAE, A Paix, vol 149, Ρωμάνος σε Ribot, απόρρητο υπόμνημα, 11 Οκτωβρίου 1917. 15. ΥΔΙΑ, Αρχείο του Παρισιού, 1918, M/2, Πολίτης σε Ρωμάνο, 23 Απριλίου 1918.

[ 191 ]


είχαν ήδη ξεκινήσει μεμονωμένοι φίλοι και υποστηρικτές του Βενιζέλου. Το γραφείο είχε ως διευθυντή τον Ι.Ν. Μεταξά, ενώ τα απαραίτητα χρήματα για την εγκατάσταση και τη λειτουργία του παραχωρήθηκαν από τον ελληνικής καταγωγής μεγιστάνα Βασίλειο Ζαχάρωφ.16 Νωρίτερα είχαν καταγραφεί και άλλες αξιόλογες προσπάθειες διείσδυσης στο γαλλικό χώρο, με αιχμή του δόρατος τη δράση του Λέοντος Μακκά και την έκδοση του περιοδικού Études franco-grecques τον Απρίλιο του 1918. Το περιοδικό έτυχε μιας ιδιαίτερα ευνοϊκής και εγκάρδιας υποδοχής από τους πολιτικούς και πνευματικούς κύκλους στη Γαλλία.17 Παρόλο που και πάλι δεν μπορεί να γίνει λόγος για μια προπαγάνδα με καθοριστική συμβολή για την εικόνα της χώρας στο εξωτερικό, εντούτοις αναγνωρίζεται γενικά ότι αυτή η νέα προσπάθεια υπήρξε πιο συστηματική και αποτελεσματική σε σχέση με όλες τις προηγούμενες. Από τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στη Συνθήκη της Λωζάννης Το νικηφόρο τέλος του πολέμου βρίσκει προσωρινά την Ελλάδα στο πεδίο ενδιαφέροντος του γαλλικού Τύπου, ο οποίος, με τη βοήθεια και του ελληνικού προπαγανδιστικού μηχανισμού, δημοσιεύει φωτογραφίες από το μακεδονικό μέτωπο και εξαίρει την ελληνική συμβολή στη συμμαχική νίκη. Σε άρθρο του στην εφημερίδα Le Figaro στις 16 Νοεμβρίου 1918 ο Denys Cochin υπερασπίζεται την απελευθέρωση των σκλάβων λαών, στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τους Έλληνες των νησιών και της Σμύρνης. Την περίοδο εκείνη και μέχρι τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης ο γαλλικός Τύπος είναι γενικά θετικός απέναντι στην Ελλάδα, επιδεικνύοντας προθυμία να διαδώσει τις ελληνικές ιδέες των Ελλήνων προπαγανδιστών, να δημοσιεύσει φωτογραφίες ή άλλο υλικό με προέλευση από την Ελλάδα. Η ελληνική δράση στηρίχθηκε κυρίως από τις εφημερίδες Temps, Journal des Débats, Figaro, Gaulois, ενώ

16. D. Kitsikis, Propagande et pressions en politique internationale. La Grèce et ses revendications à la Conférence de la Paix (1919-1920) (Paris: PUF, 1963), 150. 17. ΥΔΙΑ, 1918, A/101, 9, η αλληλογραφία του Μακκά με τον Πολίτη που καλύπτει την περίοδο από τις αρχές Μαρτίου μέχρι και το Μάιο του 1918.

[ 192 ]


και οι εφημερίδες Illustration, Excelsior, Miroir δημοσίευαν πολύ συχνά φωτογραφίες από το ελληνικό μέτωπο. Η σχετικά θετική στάση του γαλλικού Τύπου θα συνεχιστεί και κατά τη διάρκεια της Συνδιάσκεψης της Ειρήνης στο Παρίσι. Οι φιλέλληνες Denys Cochin και Auguste Gauvain τάσσονται με άρθρα τους υπέρ της Ελλάδας, ψέγουν την αγγλική κυβέρνηση για την επιείκεια που δείχνει προς τους Νεότουρκους και προειδοποιούν τους Γάλλους πως πρέπει να γνωρίζουν ότι, εάν οι Δυνάμεις υποστηρίξουν στη Συνδιάσκεψη την Τουρκία, τότε θα είναι σαν να εξασφαλίζουν έναν βέβαιο μελλοντικό σύμμαχο για τη Γερμανία (Le Figaro, 7 Ιουνίου 1919, Le Journal des Débats, 13 Ιουνίου και 2 Δεκεμβρίου 1919 και Le Temps, 2 Δεκεμβρίου 1919). Την ίδια ευνοϊκή διάθεση προς την Ελλάδα θα επιδείξει μεγάλη μερίδα των γαλλικών εφημερίδων σε ό,τι αφορά στις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις. Όλες σχεδόν οι γαλλικές εφημερίδες της 24ης και 25ης Ιουλίου 1919 δημοσιεύουν περιλήψεις της έκθεσης της Διασυμμαχικής Ανακριτικής Επιτροπής «Περί των εν Ανατολική Μακεδονία Βουλγαρικών ωμοτήτων» και επιδίδονται σε αρνητικά σχόλια για τη Βουλγαρία και τους Βούλγαρους εκπροσώπους στο Συνέδριο της Ειρήνης, σχολιά ζοντας πως η δημιουργία μιας υπέρ του δέοντος ισχυρής Βουλγαρίας ενέχει μελλοντικούς κινδύνους για την ασφάλεια και την ειρήνη στα Βαλκάνια (Figaro, 26 Ιουλίου 1919 και Temps, Figaro, Homme Libre, Éclair, 27 Ιουλίου 1919). Στο ίδιο κλίμα κινούνται και ορισμένα από τα δημοσιεύματα που είδαν το φως μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ (27 Νοεμβρίου 1919), τα οποία τη χαρακτηρίζουν εξαιρετικά επιεική έναντι της Βουλγαρίας.18 Σε γενικές γραμμές πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία, όπως γράφει ο Λέων Μακκάς, ένας από τους πιο σημαντικούς διαμορφωτές της βενιζελικής προπαγάνδας στο Παρίσι, η ελληνική κυβέρνηση είχε αποκτήσει καλές προσβάσεις στις εφημερίδες Temps και Journal des

18. D. Kitsikis, Propagande et pressions en politique internationale, 285-286.

[ 193 ]


Débat και σε μικρότερο βαθμό στην Figaro και την Gaulois,19 ενώ το δικό τους ρόλο στην προώθηση των ελληνικών θέσεων παίζουν και οι δυο γαλλόφωνες περιοδικές εκδόσεις που πρωτοκυκλοφόρησαν προς τα τέλη της δεκαετίας του 1910 − το περιοδικό Études franco-grecques, στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε, και η Journal des Hellènes που εκδιδόταν στη Γενεύη. Επισημαίνεται, τέλος, ο ρόλος που έπαιζαν τα χρηματικά ανταλλάγματα για την προώθηση των ελληνικών θέσεων στον Τύπο, κάτι που ίσχυε βεβαίως για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη στις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη και που ωθούσε τους εκδότες και διευθυντές ορισμένων τουλάχιστον εντύπων να το εκμεταλλευτούν δεόντως.20 Η ελληνική 19. Ο Μακκάς έγραφε σχετικά σε επιστολή του στο Δημήτρη Κιτσίκη αρκετά χρόνια μετά τον πόλεμο: «Με την εφημερίδα Le Temps υπήρχε μία συμφωνία μεταξύ της πρεσβείας μας και του Edgar Roch, του διαχειριστή της εφημερίδας. Εξαιτίας αυτής της συμφωνίας, η εφημερίδα δημοσίευε όλες μας τις πληροφορίες. Για τα άρθρα ουσίας, τα δελτία συνέτασσαν από τη μια ο André Tardieu, συνεργάτης του Clemenceau και από την άλλη οι René Puaux και Gaston Deschamps, που λένε ότι έγραφε για να σκοτώσει τον … καιρό! Και μας στήριζε από καθαρό φιλελληνισμό. Όσο για την Journal des Débats, ο Etienne de Nalèche, ο διευθυντής της, ενδιαφερόταν για τη γαλλική Εταιρεία των φάρων της Σμύρνης και ήταν γύρω από αυτήν την συμμετοχή που η εφημερίδα μας στήριζε σταθερά. Ο συντάκτης της εξωτερικής πολιτικής ήταν ο Auguste Gauvain. Αυτός μας υποστήριζε εξαιτίας των πολιτικών του πεποιθήσεων. Στην Figaro υπολογίζαμε στην φιλία του Georges Bourdon, φίλου της Ελλάδας από την εποχή του Τρικούπη. Ήταν επίσης φίλος του Ανδρεάδη και δικός μου…» (D. Kitsikis, Propagande et pressions en politique internationale, 227). Αξιοσημείωτη είναι και η περίπτωση του Jean Desthieux, δημοσιογράφου στην εφημερίδα του Clemenceau Homme Libre, ο οποίος το Δεκέμβριο του 1918 υποστήριζε ένθερμα τις ελληνικές θέσεις από τις στήλες αυτού του εντύπου (D. Kitsikis, Propagande et pressions en politique internationale, 249). 20. Δεν είναι λίγοι οι διευθυντές εφημερίδων και περιοδικών που σπεύδουν να εκμεταλλευτούν την κατάσταση και «πωλούν» την εύνοια των φύλλων που διευθύνουν έναντι μηνιαίων επιχορηγήσεων και προσωπικών αποζημιώσεων: οι διευθυντές των περιοδικών Le Monde Nouveau και Les Annales diplomatiques et consulaires ζητούν μηνιαίες επιχορηγήσεις για τα περιοδικά τους, τα οποία στο εξής θα αφιέρωναν πολυσέλιδα αφιερώματα στα ελληνικά θέματα, ο διευθυντής του περιοδικού Revue des Balkans, Léon Savidjian, αιτείται επιχορήγηση με την υπόσχεση να μεσολαβήσει σε φίλους του πολιτικούς και δημοσιογράφους υπέρ της Ελλάδας, ενώ ο Λέων Μακκάς,

[ 194 ]


κυβέρνηση, όπως άλλωστε και οι κυβερνήσεις όλων των βαλκανικών χωρών, χρειάστηκε να δαπανήσουν σημαντικά χρηματικά ποσά για να εξασφαλίσουν την εύνοια της μιας ή της άλλης εφημερίδας κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στο Παρίσι. Είναι ενδεικτικό εξάλλου πως ο έλληνας πρεσβευτής στη γαλλική πρωτεύουσα, Άθως Ρωμάνος, πέρα από τις πιστώσεις που είχαν προβλεφθεί αρχικά στον προϋπολογισμό του 1919 για «Δαπάνες Τύπου και Προπαγάνδας», αναγκάζεται να ζητήσει επανειλημμένως από την κυβέρνηση την έγκριση εκτάκτων ποσών που θα δαπανούνταν σε επιχορηγήσεις πρακτορείων Τύπου, εφημερίδων και περιοδικών ή ακόμη σε έξοδα για την εκτύπωση βιβλίων υπέρ της ελληνικής προπαγάνδας.21 Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες αυτές, η στάση του γαλλικού Τύπου προς την Ελλάδα επρόκειτο να αλλάξει ριζικά μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 και την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο. Οι νέες κυβερνήσεις που διαδέχονται το Βενιζέλο, αν και είναι διατεθειμένες να δαπανήσουν μεγάλα ποσά για προπαγανδιστικούς σκοπούς, δεν θα μπορέσουν να μεταβάλουν τη γραμμή του μεγαλύτερου μέρους του γαλλικού Τύπου, η οποία γίνεται ανοιχτά φιλοτουρκική, ακολουθώντας την επίσημη γαλλική πολιτική της εποχής. Κατά την επόμενη διετία ο Τύπος οργιάζει από αρνητικά σχόλια για την Ελλάδα: οι ελληνικές νίκες στη Μικρά Ασία παρουσιάζονται αναδρομικά ως αποτυχίες, καταδικάζεται η προσήλωση της Ελλάδας στην πολιτική της Μεγάλης Ιδέας, που θεωρείται, εξάλλου, «υπεύθυνη» και για την καταστροφή της Σμύρνης, ενώ, σε ό,τι αφορά στη Δυτική Θράκη, γίνεται συχνά λόγος για τις στρατιωτικές αυθαιρε-

εκδότης του περιοδικού των Etudes Franco-Grecques, εκτός από τη μηνιαία επιχορήγηση στο περιοδικό του ζητά και προσωπική αμοιβή 3.750 φράγκων για τις υπηρεσίες του υπέρ της ελληνικής προπαγάνδας στη Γαλλία – βλ. ΥΔΙΑ, 1919, Γ/106, 1 και 1919, Γ/ΑΑΚ, 6. ΥΔΙΑ, 1920, 58.4, Léon Savidjian προς τον έλληνα Υπουργό Εξωτερικών, χειρόγραφες επιστολές από το Παρίσι, 8 Σεπτεμβρίου 1920 και 17 Αυγούστου 1921. ΥΔΙΑ, 1921, 24.1, Πέτρος Μεταξάς, προς Υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 7792 και αρ. 7827, Παρίσι, 18 και 24 Δεκεμβρίου 1920 αντίστοιχα. 21. ΥΔΙΑ, 1919, Γ/106, 1. ΥΔΙΑ, 1920, 58.2.

[ 195 ]


σίες των ελληνικών αρχών σε βάρος των Τούρκων και Βουλγάρων κατοίκων της περιοχής· για το λόγο αυτό προτείνεται μάλιστα η ιδέα της αυτονόμησης της περιοχής, με τη σύσταση ενδεχομένως ενός μικρού κρατιδίου που θα μπορούσε να τεθεί υπό την προστασία του βασιλιά της Ισπανίας ή του Βελγίου (Matin, 27 Ιανουαρίου 1923).22 Η αντίδραση των ελληνικών κυβερνήσεων σε αυτό το νέο σκηνικό εστιάστηκε κυρίως στην προσπάθεια άσκησης επιρροής μέσω της διοχέτευσης σημαντικών χρηματικών ποσών στις γαλλικές εφημερίδες – οι πηγές της εποχής δίνουν αρκετά στοιχεία για τέτοιες κινήσεις το 1921 και το 1922.23 Πέρα από μεμονωμένες επιχορηγήσεις, ο Γούναρης ενέκρινε και κάποια οργανωμένα σχέδια προπαγάνδας, στα οποία προβλεπόταν η συμμετοχή μεγάλων παρισινών πρακτορείων ειδήσεων, μεγάλων εφημερίδων της γαλλικής πρωτεύουσας και της επαρχίας και γάλλων δημοσιογράφων. Έτσι, προχώρησε στην έγκριση του ποσού των 2.000.000 φράγκων στο διευθυντή της εφημερίδας Journal, Henri Letellier, και άλλων 300.000 φράγκων στο δημοσιογράφο Φραγκούλη, προκειμένου να ξεκινήσουν τις συνεννοήσεις με δημοσιογράφους και την υλοποίηση εν γένει των σχεδίων προπαγάνδας που είχαν προτείνει.24 22. ΥΔΙΑ, 1923, 48.2, Ρωμάνος σε Αλεξανδρή, αρ. 13, 10 Ιανουαρίου 1923. ΥΔΙΑ, 1923, 45.3, ο ίδιος προς ίδιο, αρ. 274, 27 Ιανουαρίου 1923. 23. Το Μάρτιο του 1921 καταβάλλονται από την κυβέρνηση Γούναρη 500.000 φράγκα σε πέντε μεγάλες εφημερίδες (Matin, Journal, Echo de Paris, Petit Parisien, Petit Journal), 50.000 φράγκα στην Liberté, 24.000 φράγκα στον Gaulois, 25.000 φράγκα στην εφημερίδα Temps και άλλα 25.000 προσωπικά στον Edgar Roels, συντάκτη της εφημερίδας. Επίσης, δίνονται 10.000 φράγκα στον Raymond Recouly, συντάκτη του εξωτερικού δελτίου του Figaro, και από 5.000 στους I. Χρυσαφίδη, Henri De Gobard και Louis Latzarus, συντάκτες στις εφημερίδες Gaulois, Intransigeant και Figaro αντίστοιχα (ΥΔΙΑ, 1921, 24.1, Διεύθυνση Τύπου του Υπουργείου Εξωτερικών προς Υπουργό Εξωτερικών, γράμμα εμπιστευτικό αρ. 557-560, 26 Μαρτίου 1921). Ιδιαίτερα ευνοημένη φαίνεται να υπήρξε η εφημερίδα Homme Libre, καθώς ο εκδότης της Eugène Lautier κατά το διάστημα 26 Οκτωβρίου 1921 μέχρι και 14 Μαρτίου 1922 έλαβε από τις ελληνικές κυβερνήσεις το ποσό των 500.000 φράγκων (ΥΔΙΑ, 1923, 47.4, Ρωμάνος σε Αλεξανδρή, αρ. 3219 δις, 15 Ιουνίου 1923). 24. ΥΔΙΑ, 1923, 47.4, Π. Μεταξάς σε Υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 2049, 1868 και 2116 δις, Παρίσι, 16, 21 Ιουνίου 1921 και 4 Ιουλίου 1921 αντίστοιχα. ΥΔΙΑ, 1923, 47.4,

[ 196 ]


Στην πραγματικότητα, η Ελλάδα δεν έκανε τίποτα άλλο από το να ακολουθήσει το παράδειγμα άλλων γειτονικών χωρών και κυρίως της Τουρκίας, που την ίδια περίοδο δαπανούσε τεράστια χρηματικά ποσά για να κερδίσει την εύνοια των γαλλικών εφημερίδων. Η κατάσταση φαίνεται μάλιστα πως είχε πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις, καθώς κυρίως οι κυβερνήσεις των βαλκανικών κρατών επιδίδονταν σε μια ατέρμονη αναζήτηση για σύναψη συμφωνιών με γάλλους αρχισυντάκτες και εκδότες. Η συμφωνία κάθε φορά προέβλεπε οι επωφελούμενες εφημερίδες και δημοσιογράφοι να δημοσιεύουν στο σύνολό τους τις ειδήσεις και τα τηλεγραφήματα που θα στέλνονταν από την ενδιαφερόμενη χώρα και να φιλοξενούν ευνοϊκά για αυτήν άρθρα. Μπροστά σε αυτό το σκηνικό, τον Ιούνιο του 1922 η γαλλική κυβέρνηση ετοίμασε νομοσχέδιο το οποίο προέβλεπε αυστηρές ποινές «για όσους εν καιρώ ειρήνης δέχονται πληρωμές από ξένες Δυνάμεις για πολιτικές ενέργειες».25 Παρά τις κινήσεις αυτές, ωστόσο, τα προπαγανδιστικά σχέδια με αποδέκτη την κοινή γνώμη στη Γαλλία συνεχίστηκαν. Τον Οκτώβριο του 1922, ένας δημοσιογράφος με το όνομα Paillarès θα υποβάλει εκτενές υπόμνημα στον υπουργό Εξωτερικών, Νικόλαο Πολίτη, σχετικά με την εχθρική στάση του γαλλικού Τύπου προς την Ελλάδα, δίνοντας έμφαση στην επείγουσα ανάγκη να ασκηθεί με διαφορετικό τρόπο από την ελληνική κυβέρνηση η προπαγάνδα της στη Γαλλία. Ο Paillarès τόνιζε ότι η ελληνική προπαγάνδα στο Παρίσι θα έπρεπε να διεξάγεται αποκλειστικά «από Γάλλους και μεταξύ Γάλλων» και όχι να αποτελεί έργο της εκεί ελληνικής Πρεσβείας.26

Γούναρης σε Μεταξά, αρ. 57, 27 Ιουνίου 1921 και αρ. 9273, χ.χ. (κάπου τον Ιούνιο 1921). 25. Αυτή η είδηση για το νομοσχέδιο θορύβησε τους δημοσιογραφικούς κύκλους. Είναι μάλιστα ενδεικτικό ότι η διεύθυνση της Ere Nouvelle -η οποία λάμβανε χορηγία από την ελληνική κυβέρνηση και τηρούσε ευνοϊκή προς την Ελλάδα στάση-, στις 25 Ιουνίου δημοσίευσε «αισχρόν άρθρον κατά της Ελλάδος», ενημερώνοντας παράλληλα την ελληνική πλευρά πως βρέθηκε «αναγκασμένη» να προβεί σε μια τέτοιου είδους δημοσίευση «προς αποφυγή παρεξηγήσεων», βλ. ΥΔΙΑ, 1922, 19.3, Π. Μεταξάς προς Υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 1846, Παρίσι, 25 Ιουνίου 1922. 26. Ο Paillarès ζητάει να του χορηγηθούν σημαντικά κεφάλαια, τα οποία με

[ 197 ]


Εντούτοις, οι ελληνικές προσπάθειες δεν απέδωσαν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, καθώς εκείνη την περίοδο ο γαλλικός Τύπος οργίαζε από αρνητικά σχόλια για την Ελλάδα, εξυμνώντας αντίθετα την Τουρκία και τον Κεμάλ. Το ίδιο κλίμα θα διατηρηθεί και μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία. Ενόψει της ολοκλήρωσης της Συνδιάσκεψης της Λωζάννης, λίγοι είναι εκείνοι που καταδικάζουν τις συνεχείς υποχωρήσεις του γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών στα αιτήματα της Άγκυρας, προειδοποιώντας πως μια τέτοια πολιτική θα μπορούσε να βλάψει τα συμφέροντα της Γαλλίας στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, προκαλώντας σημαντική συρρίκνωση του γοήτρου της χώρας (Echo National και Journal des Débats, 1 Φεβρουαρίου 1923). Ακόμη και η εφημερίδα Le Temps, η οποία, όπως είδαμε, είχε επιδείξει παλαιότερα μια ιδιαίτερα φιλελληνική στάση, την περίοδο αυτή μετατρέπεται σε «επίσημο όργανο του κεμαλισμού» στη Γαλλία.27 Ο γαλλικός Τύπος φτάνει μάλιστα στο σημείο τον Απρίλιο του 1923 να ξεκινήσει μια σφοδρότατη επίθεση κατά της Ελλάδας και του Βενιζέλου με αφορμή την ανακίνηση ενός επεισοδίου από τις αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (υπόθεση τροφοδοσίας των γερμανικών πλοίων Goeben και Breslau),28 ενώ η ανθελληνική στάση θα μετριαστεί μόνο

τη σειρά του θα παραχωρούσε στο συνεργάτη του, Emile Laffon, προκειμένου να εισχωρήσουν στους παρισινούς δημοσιογραφικούς και πολιτικούς κύκλους, «έως και μέσα στα υπουργικά συμβούλια», και να εξαγοράσουν συμπάθειες για την Ελλάδα. Η πρόταση αυτή φαίνεται πως έγινε αποδεκτή από την ελληνική κυβέρνηση. Για λεπτομέρειες σε σχέση με αυτό το σχέδιο βλ. Ν. Σ. Παντελάκης, Συμμαχικές Πιστώσεις. Κράτος και Εθνική Τράπεζα (1917-1928) (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1988), 176-179. Στο ίδιο παρατίθεται και ολόκληρο το κείμενο της πολυσέλιδης επιστολής που ο Paillarès απηύθυνε στον Πολίτη στις 15 Οκτωβρίου 1922 (σελ. 463-474). 27. ΥΔΙΑ, 1923, 32.4, Ρωμάνος σε Αλεξανδρή, αρ. 348, 1 Φεβρουαρίου 1923. ΥΔΙΑ, 1923, 48.2, ο ίδιος προς ίδιο, αρ. 449, 2 Φεβρουαρίου 1923. 28. ΥΔΙΑ, 1923, 45.3, Μακκάς προς Τμήμα Τύπου του Υπουργείου Εξωτερικών, επιστολή, Παρίσι, 3 Μαΐου 1923. ΥΔΙΑ, 47.4, Ρωμάνος σε Αλεξανδρή, αρ. 3219, 14 Ιουνίου 1923. Σε αυτήν την εκστρατεία ιδιαιτέρως σκληρή σε βάρος του Βενιζέλου υπήρξε για πολλούς μήνες η εφημερίδα Homme Libre, ίσως από πικρία, καθώς η νέα ελληνική ηγεσία αποφάσισε να της στερήσει τις παχυλές επιχορηγήσεις που λάμβανε,

[ 198 ]


μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης και με αφορμή την ελληνο-ιταλική διένεξη που κορυφώθηκε μετά τον Αύγουστο του 1923 με το βομβαρδισμό της Κέρκυρας από τους Ιταλούς. Τότε μια μερίδα του γαλλικού Τύπου, κυρίως τα φύλλα της Αριστεράς και κάποιοι μεμονωμένοι δημοσιογράφοι (π.χ. ο René Puaux), θα αλλάξουν στάση έναντι της Ελλάδας για να καταδικάσουν απερίφραστα την «πειρατική» πολιτική της Ιταλίας, αλλά και την παθητική στάση της Γαλλίας στη διένεξη αυτή (Journal des Débats, 22 και 23 Σεπτεμβρίου 1923).29 Γενικές διαπιστώσεις Από μια γενική αποτίμηση του διαθέσιμου υλικού γίνεται σαφές ότι ο γαλλικός Τύπος σε όλη την υπό εξέταση περίοδο ακολουθεί, κατά κανόνα, την επίσημη πολιτική του γαλλικού κράτους έναντι των ελληνικών ζητημάτων, προσπαθώντας να συμβάλει στην επίτευξη των στόχων αυτής της πολιτικής. Αυτό έχει ως συνέπεια ανισομερές ενδια φέρον έναντι της Ελλάδας, ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε εποχής, αλλά και κραυγαλέες αλλαγές στάσης μέσα σε διάστημα λίγων ετών. Στην αρχή του πολέμου το ενδιαφέρον είναι εστιασμένο στην προσέλκυση της Βουλγαρίας στην Αντάντ, άρα ο Τύπος είναι αδιάφορος έως αρνητικός έναντι του ελληνικού ζητήματος. Κατά τη διάρκεια των ετών 1915-1917, στην κορύφωση της προσπάθειας προσεταιρισμού της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ και με συμμαχικά στρατεύματα παρόντα στον ελληνικό χώρο, το ενδιαφέρον είναι σχεδόν αδιάκοπο και αντανακλά, σε μεγάλο βαθμό, και ένα ήδη ώριμο και οργανωμένο σύστημα προπαγάνδας, το οποίο λειτουργεί με αρτιότητα για τον έλεγχο της πληροφόρησης της κοινής γνώμης. Οι μηχανισμοί στους

όπως προαναφέραμε (βλ. υποσημείωση αρ. 23 infra), από την κυβέρνηση Γούναρη: ΥΔΙΑ, 1923, 45.3, Ρωμάνος σε Αλεξανδρή, αρ. 1919 δις, 23 Απριλίου 1923 και ΥΔΙΑ, 1923, 47.4, ο ίδιος προς ίδιο, αρ. 3219, 14 Ιουνίου 1923. Για την υπόθεση των δύο γερμανικών πλοίων βλ. Ε. Lemonidou, «La Grèce vue de France», 30, 166. 29. ΥΔΙΑ, 1923, 45.2, Ρωμάνος σε Αλεξανδρή, αρ. 5127, 5267 και 5357, 30 Σεπτεμβρίου, 7 και 8 Οκτωβρίου 1923 αντίστοιχα.

[ 199 ]


οποίους στηρίχθηκε αυτό το σύστημα προπαγάνδας εξακολουθούσαν να υφίστανται, έστω με πιο καλυμμένο τρόπο, και στη μεταπολεμική εποχή. Οι ελληνικές προπαγανδιστικές προσπάθειες, σε πρώιμη ακόμα μορφή, συμβάλλουν κατά καιρούς στη βελτίωση της εικόνας της Ελλάδας και στην ενίσχυση των επιχειρημάτων της, αδυνατούν όμως να αλλάξουν τη «μεγάλη εικόνα» του γαλλικού Τύπου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι ελληνικές εθνικές διεκδικήσεις, πολύ μακριά από ιδεαλισμούς άλλων εποχών, δεν τίθενται στο επίκεντρο της περί την Ελλάδα ειδησεογραφίας και αρθρογραφίας, αλλά αποτελούν ένα μόνο από τα πολλά βέλη στη φαρέτρα των συντακτών, που το χρησιμοποιούν κατά περίσταση είτε για να ενισχύσουν τη φιλελληνική γραμμή είτε και για τον ακριβώς αντίθετο λόγο.

[ 200 ]

Ν ΙΚΟΣ Α ΝΔΡΙΩΤΗΣ Οι προσφυγικές μετακινήσεις προς και από την Ελλάδα (1914-1924) και η συμβολή τους στη διαμόρφωση νέων κοινωνικών αντιλήψεων και προνοιακών θεσμών Τα προσφυγικά ρεύματα Πρόσφυγες κατέφευγαν στις απελευθερωμένες περιοχές ήδη από την εποχή του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, πριν ακόμη ιδρυθεί επίσημα το ελληνικό κράτος. Μέριμνα γι’ αυτούς έλαβε ο προσωρινός κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας με την ίδρυση το 1828 του Ορφανοτροφείου της Αίγινας και του συνοικισμού «Πρόνοια» στα περίχωρα του Ναυπλίου,1 ενώ μονιμότερη αποκατάστασή τους πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα.2 Προσφυγικές μετακινήσεις προς την Ελλάδα εξακολούθησαν να σημειώνονται σε όλη τη διάρκεια του 19ου αι., απόρροια επαναστατικών κινήσεων σε “αλύτρωτες” περιοχές. Την περίθαλψή τους ανέλαβαν κατά κύριο λόγο ιδιώτες με τη μορφή ποικίλων συλλογικοτήτων, όπως φιλανθρωπικές οργανώσεις, σύλλογοι αλυτρώτων, εταιρείες εθνικών διεκδικήσεων, επιτροπές που συστήνονταν στην Αθήνα ή σε άλλες πόλεις κάθε φορά που προέκυπτε τέτοιο ζήτημα. Οι περισσότεροι από αυτούς τους πρόσφυγες δεν

1. Ο Ι. Καποδίστριας προέκρινε επίσης την παραχώρηση δωρεάν γαιών σε οικογένειες Κρητών προσφύγων με το ψήφισμα ΚΔ΄ της 13ης Μαρτίου 1831, απόφαση η οποία υλοποιήθηκε αργότερα με βασιλικά διατάγματα του Όθωνα το 1834, το 1848 και το 1850. 2. Χίοι αποκαταστάθηκαν στον Πειραιά, Ψαριανοί στην Ερέτρια, Μακεδόνες στην Αταλάντη, Ηπειρώτες στην Κυλλήνη, Κρήτες στη Μήλο, την Αργολίδα και τη Μεσσηνία.

[ 201 ]


παρέμεναν για πολύ στο ελληνικό κράτος, αλλά επέστρεφαν στις εστίες τους μετά τη λήξη της εξέγερσης. Την ίδια περίοδο και η Οθωμανική Αυτοκρατορία δέχτηκε έναν τεράστιο αριθμό προσφύγων διαμορφώνοντας μάλιστα πολιτικές ένταξής τους.3 Τον 20ό αιώνα οι πρώτοι Έλληνες που πέρασαν μαζικά τα σύνορα ήταν κάτοικοι της Ανατολικής Ρωμυλίας το 1906, ύστερα από διώξεις που υπέστησαν, αποτέλεσμα του ανταγωνισμού της Ελλάδας και της Βουλγαρίας για επικράτησή τους στη Μακεδονία (Μακεδονικός αγώνας). Τον ίδιο χρόνο επίσης, λόγω της έντασης μεταξύ Ελλάδας και Ρουμανίας (Κουτσοβλαχικό ζήτημα), απελάθηκαν Έλληνες από τη Ρουμανία. Λίγο πριν από την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, το Μάιο του 1912, οι επιχειρήσεις των Ιταλών για την κατάληψη των Δωδεκανήσων προκάλεσαν κύμα προσφύγων προς την Ελλάδα. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1910 περίπου 32.000 Δωδεκανήσιοι κατέφυγαν στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν κυρίως στην Αθήνα, τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη, τη Σάμο, τη Σύρο και την Κρήτη. Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων έφθασαν στην Ελλάδα Έλληνες από περιοχές που είχαν κατακυρωθεί στη Βουλγαρία και τη Σερβία, καθώς και από τη Μ. Ασία και το τμήμα της Θράκης που είχε παραμείνει στην οθωμανική κυριαρχία. Μετά την ανακήρυξη της Αλβανίας ως ανεξάρτητου κράτους και την εκκένωση του νότιου τμήματος της χώρας από τον ελληνικό στρατό το 1914, Έλληνες κάτοικοί της κατέφυγαν στην Ελλάδα. Την ίδια περίοδο, τέλη του 1913 και αρχές του 1914, σημαντικός αριθμός Μουσουλμάνων της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας μετανάστευσαν στη Μ. Ασία, παρακινημένοι από την τουρκική προπαγάνδα ή την ανασφάλεια που τους διακατείχε μετά τις πολεμικές αναμετρήσεις

3. Υπολογίζονται σε περίπου πέντε εκατομμύρια οι Μουσουλμάνοι από την Κριμαία, τον Καύκασο και τα Βαλκάνια οι οποίοι κατέφυγαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1783 έως το 1908. Με διάταγμα το 1857, το Ανώτερο Συμβούλιο του Τανζιμάτ καθόρισε τις αρχές μίας μεταναστευτικής πολιτικής προς τα εδάφη της αυτοκρατορίας, ενώ το 1860 συστάθηκε η Γενική Διοικητική Επιτροπή Μεταναστεύσεως. K. Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics (London: The University of Wisconsin Press, 1985), 60-77.

[ 202 ]

Ν Ι ΚΟΣ Α ΝΔ Ρ Ι ΩΤ Η Σ

του 1912-1913. Η αναχώρηση Μουσουλμάνων από την Ελλάδα έδωσε το πρόσχημα στην οθωμανική κυβέρνηση -σε συνδυασμό με την επικείμενη είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο- να προχωρήσει σε διωγμούς των Ελλήνων πρώτα στην ανατολική Θράκη και στη συνέχεια στη δυτική Μ. Ασία, με ιδιαίτερη ένταση από το Μάιο μέχρι το Σεπτέμβριο του 1914. Πολλοί από αυτούς κατέφυγαν στην Ελλάδα, ενώ συγχρόνως πληθυσμοί ολόκληρων χωριών ή ευρύτερων περιοχών εκτοπίστηκαν από τα παράλια προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας. Στις οικίες που εγκατέλειψαν οι Έλληνες οι οθωμανικές αρχές εγκατέστησαν Μουσουλμάνους που προέρχονταν από τα Βαλκάνια. Σύμφωνα με μεταγενέστερες πηγές, περίπου 130.000 Έλληνες εγκατέλειψαν τότε τις εστίες τους στα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κήρυξε την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό,4 αναστέλλοντας τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων, ενώ η Ελλάδα αντέδρασε διπλωματικά. Οι διώξεις του ελληνικού στοιχείου επεκτάθηκαν από τις ακτές του Αιγαίου, της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου στο εσωτερικό της Μ. Ασίας και διήρκεσαν με διακυμάνσεις μέχρι το τέλος του πολέμου, το 1918. Και στη συνέχεια όμως εξακολουθούσαν να καταφεύγουν πρόσφυγες στην Ελλάδα από περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Αϊδίνι, Νικομήδεια, περιοχές υπό ιταλική κατοχή, Κωνσταντινούπολη, Πόντος, κ.ά.), καθώς η κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό το Μάιο του 1919 προκάλεσε νέο κύκλο διώξεων. Το 1916 ήρθαν στην Ελλάδα πρόσφυγες από την ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών, το 1918, επέστρεψαν στις εστίες τους και η «Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας» φρόντισε για την επανεγκατάστασή τους. Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Νεϊγύ, που υπογράφηκε το Νοέμβριο του 1919, η δυτική Θράκη παραχωρείτο από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα. Στη συνθήκη ήταν συνημμένο το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας», με βάση το οποίο αναχώρησαν από την Ελλάδα περίπου 50.000 Βούλγαροι και 4. Για την καταγραφή των διωγμών των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, βλ. Οικουμενικό Πατριαρχείο, Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυρίων του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-1918) (Κωνσταντινούπολη: Πατριαρχικό Τυπογραφείο, 1919).

[ 203 ]


από τη Βουλγαρία περίπου 30.000 Έλληνες (άλλοι 20.000 Έλληνες είχαν μεταναστεύσει προς την Ελλάδα πριν από το 1919). Το 1919 έφθασαν επίσης Έλληνες από περιοχές της Ρουμανίας οι οποίες αποτέλεσαν πεδία πολεμικών συγκρούσεων. Στα τέλη του 1917 η θέση των Ελλήνων της Ρωσίας έγινε δυσχερής λόγω της αναταραχής που προκάλεσε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Πολλοί κατευθύνθηκαν προς τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, εκεί όπου κατέφυγαν και νέοι πρόσφυγες από τον Πόντο ακολουθώντας το ρωσικό στρατό, ο οποίος μετά τη συνθηκολόγηση της Ρωσίας αποχωρούσε από τις τουρκικές επαρχίες που είχε καταλάβει. Το καλοκαίρι του 1919, ύστερα από την έκκληση για βοήθεια που απηύθυναν στο ελλη νικό κράτος οι Έλληνες της νότιας Ρωσίας, έφθασε στο Βατούμ αποστολή του Υπουργείου Περιθάλψεως, η οποία μερίμνησε για την περίθαλψη των απόρων και τη μεταφορά 53.000 περίπου Ελλήνων με ατμόπλοια από το Βατούμ στη Θεσσαλονίκη, επιχείρηση που κράτησε από το Μάιο του 1920 μέχρι το Φεβρουάριο του 1921. Εκτός από τους Έλληνες που ήλθαν από τη Ρωσία, στην Ελλάδα έφθασαν και 30.000 περίπου Ρώσοι, για την περίθαλψη των οποίων φρόντισαν το Υπουργείο Περιθάλψεως, ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός και η γαλλική κυβέρνηση.5 Μέχρι το 1920 είχαν καταφύγει στην Ελλάδα συνολικά 800.000 περίπου πρόσφυγες.6 Άλλοι έφθασαν με δικά τους μέσα και άλλοι μεταφέρθηκαν με τη φροντίδα του ελληνικού κράτους. Από το 1917 η υποδοχή των προσφύγων γινόταν με πιο συστηματικό τρόπο.7 Εγκαταστά5. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως (Αθήνα: Γραφείο Τύπου Υπουργείου Εξωτερικών, 1921), 100-106. 6. Ο Μ. Αιλιανός, γράφει ότι «μέχρι τέλους Ιουλίου 1921, οι εκτοπισθέντες ελληνικοί πληθυσμοί ανήλθον εις κατώτατον όριον 806.170 ψυχών», ενώ παρακάτω αναφέρει ότι το «σύνολον των καταφυγόντων εις την ελευθέραν Ελλάδα» ανέρχεται στους 829.350». Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 13 και 61. Στις σελίδες 15-61 παραθέτει αναλυτική, κατά καζά ή νομαρχία, καταγραφή των «μετατοπισθέντων» από τους Βαλκανικούς πολέμους μέχρι το 1921. 7. Το Υπουργείο Περιθάλψεως διέθεσε για τη μεταφορά τους, ανάλογα με την περίπτωση, εισιτήρια πλοίων ή αμαξοστοιχιών, άμαξες και ζώα. Στα μέρη αποβίβασης τους περίμεναν οι εντεταλμένοι υπάλληλοι και ιατρικό προσωπικό προκειμένου να ληφθούν τα αναγκαία υγειονομικά μέτρα. Στη συνέχεια τους οδηγούσαν σε συγκε-

[ 204 ]


θηκαν σε διάφορα μέρη της χώρας,8 κυρίως όμως στη βόρεια Ελλάδα,9 την Αττική,10 τη Λέσβο,11 τη Σάμο,12 τη Χίο.13 Ένας σημαντικός αριθμός κριμένα καταλύματα και τους χορηγούσαν συσσίτιο. Για τη δράση του Υπουργείου Περιθάλψεως στον τομέα αυτό, βλ. Υπουργείο Περιθάλψεως, Το έργον των αποστολών του Υπουργείου Περιθάλψεως. Πόντος Κων/πολη Σμύρνη Μακεδονία (Αθήνα: Τυπογραφείο Κων. Θεοδωρόπουλου, 1920). 8. Σημαντικός αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε στη Λήμνο, την Πάτρα, την Τρίπολη, τη Σπάρτη και το Γύθειο, την Καλαμάτα, τις Κυκλάδες (κυρίως στη Σύρο και τη Σίφνο), την Κρήτη (κυρίως στο Ηράκλειο και τα Χανιά), την Κέρκυρα, το Αργοστόλι, Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 402-485. 9. Εκτός από τη Θεσσαλονίκη, σημαντικός αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη, τη Βέροια, το Κιλκίς, τη Δράμα, τις Σέρρες και την Καβάλα. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων 1917-1920, (Αθήνα: Τυπογραφείο Κων. Θεοδωρόπουλου, 1920), 205-228. 10. Στο πλαίσιο του Υπουργείου Περιθάλψεως, συστάθηκε η Υπηρεσία περιθάλψεως Αθηνών με το βασιλικό διάταγμα [ΒΔ] της 14ης Αυγούστου 1917. Κατά διαστήματα περιθάλπονταν περίπου 4-5.000 οικογένειες. Επιτάχθηκαν 14 οικήματα και σχηματίστηκαν οκτώ προσφυγικοί συνοικισμοί στις συνοικίες Αεριόφωτος, Αμπελοκήπων, Μακρυγιάννη, Γαργαρέττας, Σφαγείων, Καλλιθέας, Παλαιού Φαλήρου και Ρουφ. Ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε επίσης στον Πειραιά, το Λαύριο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού Αίγινα, Ύδρα και Σπέτσες. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 79-84 και 90-99. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 402. 11. Στο νομό Λέσβου, στη Μυτιλήνη, στην ύπαιθρο του νησιού και στα άλλα τέσσερα νησιά του νομού, Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο και Σαμοθράκη εγκαταστάθηκε ένας τεράστιος αριθμός προσφύγων, περίπου 70.000, από τους οποίους στα τέλη του 1916 οι 47.680 δέχονταν κάποιας μορφής περίθαλψη και περίπου 20.000 δεν περιθάλπονταν. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 155-205. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 447-448. Μαρία Αναγνωστοπούλου, Απάνω Σκάλα η Μυτιληνιά η γειτονιά του ονείρου (Μυτιλήνη: Εντελέχεια, χ.χ.), 20-37. 12. Στη Σάμο κατέφυγαν κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου περίπου 30.000 πρόσφυγες, από τους οποίους τον Οκτώβριο του 1916 παρέμεναν οι μισοί, 15.187. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 436-440. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 140-145. Αγγέλα Χατζημιχάλη, Το προσφυγικό ζήτημα και το Καρλόβασι, Απόπλους, 35-36 (Φεβρουάριος 2006), 360-364. 13. Κατά τη διάρκεια του α΄ διωγμού κατέφυγαν στη Χίο περίπου 30.000 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, από τους οποίους οι 20.000 περίπου παρέμειναν στο νησί. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 440-443. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 146-149.

[ 205 ]


προσφύγων διέμεινε στην Ελλάδα προσωρινά πριν μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και τη Γαλλία. Μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία τον Αύγουστο του 1922 και τη διαπεραίωσή του στην Ελλάδα, χιλιάδες ήταν οι πρόσφυγες που τον ακολούθησαν επιβιβαζόμενοι σε πλοία. Οι Έλληνες από την ανατολική Θράκη, περίπου 160.000, οι οποίοι βρίσκονταν μακριά από το πεδίο του πολέμου, πέρασαν τον ποταμό Έβρο μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου συναποκομίζοντας το μεγαλύτερο μέρος της κινητής περιουσίας τους. Με ανάλογο τρόπο έφθασαν και οι περίπου 25.000 Έλληνες της χερσονήσου της Καλλίπολης στις αρχές Νοεμβρίου. Έλληνες του Πόντου κατέφυγαν είτε στην Κωνσταντινούπολη (τέλη 1922-μέσα 1923) -κατόπιν συμφωνίας μεταξύ της ελληνικής και της τουρκικής κυβέρνησης με τη μεσολάβηση των συμμαχικών αρχών- είτε στη Ρωσία. Τέλος, κατά τη διάρκεια των ετών 1923 και 1924 μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα 190.000 περίπου πρόσφυγες από την κεντρική και ανατολική Μ. Ασία, τον Πόντο, αλλά και την Κωνσταντινούπολη, με τη φροντίδα της Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής. Υπολογίζεται ότι μέχρι το τέλος του 1922 είχαν φθάσει στην Ελλάδα περίπου 900.000 πρόσφυγες, μεταξύ των οποίων και 45.000 Αρμένιοι και περίπου 1.000 Κιρκάσιοι, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με τους Έλληνες κατά των Τούρκων. Η ειδική απογραφή, η οποία διενεργήθηκε τον Απρίλιο του 1923 και κατέγραψε 850.000 πρόσφυγες, θεωρείται ελλιπής. Ακριβέστερα στοιχεία διαθέτουμε από την απογραφή πληθυσμού του 1928, η οποία ανεβάζει τον συνολικό αριθμό των προσφύγων σε 1.221.849.14 Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το προσφυγικό αποτέλεσε διεθνώς μείζον ζήτημα, καθώς υπήρξαν σημαντικές μετακινήσεις 14. Για τα πρώτα στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των προσφύγων, βλ. Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, μτφρ. Φ. και Μαρία Βεϊνόγλου (Αθήνα: Τροχαλία, 1997), 79-83. Κατά το πρώτο διάστημα η θνησιμότητα μεταξύ των προσφύγων ήταν ιδιαίτερα αυξημένη. Επίσης πολλοί Αρμένιοι αναχώρησαν για τη Σοβιετική Ένωση και τη Γαλλία, ενώ Έλληνες πρόσφυγες μετανάστευσαν στις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Αίγυπτο.

[ 206 ]


τόσο κατά τη διάρκειά του όσο και μετά το τέλος του και τις συνθήκες ειρήνης που υπογράφηκαν. Απασχόλησε έντονα τόσο τα κράτη όσο και τη διεθνή κοινότητα μέσω της Κοινωνίας των Εθνών, ενώ ειδικοί οργανισμοί συστάθηκαν με αντικείμενο αυτό το ζήτημα.15 Και στην Ελλάδα η παρουσία μεγάλου αριθμού προσφύγων την περίοδο που εξετάζουμε οδήγησε στην ανάληψη σχετικών πρωτοβουλιών για την ανακούφισή τους. Η πρόνοια για τους πρόσφυγες κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. Ήδη στα μέσα του 19ου αι. άρχισε στην Ελλάδα να διαμορφώνεται μία έμπρακτη στάση εύπορων ιδιωτών απέναντι σε άτομα που χρειάζονταν βοήθεια υποκαθιστώντας με αυτό τον τρόπο την έλλειψη σχετικής κρατικής μέριμνας. Η παρέμβαση αυτή είχε ως αποδέκτες τους απόρους, κυρίως τους επαίτες και τα ορφανά. Στην Αθήνα και σε άλλες μεγάλες πόλεις ιδρύθηκαν σωματεία με φιλανθρωπικούς σκοπούς και ειδικά ιδρύματα.16 Αργότερα, από τα τέλη του 19ου αι., η πρωτοβουλία

15. Για μία πανοραμική όψη του προσφυγικού ζητήματος κατά το Μεσοπόλεμο, βλ. J. Hope Simpson, The Refugee Problem. Report of a Survey (London – New York – Toronto: Oxford University Press, 1939). O συντάκτης του με τη βοήθεια και άλλων ερευνητών πραγματοποίησε έρευνα από το Σεπτέμβριο του 1937 έως τον Οκτώβριο του 1938 για όλες τις μετακινήσεις προσφύγων από τη δεκαετία του 1910 -με έμφαση στη διασπορά των Ρώσων και των Αρμένιων προσφύγων-, σε όλη την Ευρώπη, αλλά και την Αμερική και την Ασία, καταγράφοντας τον αριθμό και την εγκατάσταση κατά εθνότητα, τους φορείς περίθαλψης, δημόσιους ή ιδιωτικούς, εθνικούς ή διεθνείς, καθώς και τη σχετική νομοθεσία. Ο Αλέξανδρος Πάλλης, βαθύς γνώστης του προσφυγικού ζητήματος, ήταν ο υπεύθυνος ερευνητής για την Ελλάδα, τη Γιουγκοσλαβία, την Τουρκία, τη Συρία, το Λίβανο και την Κύπρο. 16. Το 1855 ιδρύθηκε το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο για κορίτσια, το 1856 το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα για αγόρια και το Δημοτικό Ορφανοτροφείο Σύρου, το 1859 το Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών, το 1865 το Πτωχοκομείο από την Ελεήμονα Εταιρεία, το 1873 το Δημοτικό Βρεφοκομείο Πατρών, το 1874 το Ζάννειο Ορφανοτροφείο Αρρένων στον Πειραιά και το Ορφανοτροφείο Θηλέων Μπαμπαγιώτου στην Ερμούπολη, το 1889 το Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Θηλέων στον Πειραιά. Για

[ 207 ]


φιλανθρωπικών δράσεων θα αποτελέσει έργο κυρίως γυναικείων συσσωματώσεων.17 Κατά τον πρώτο πόλεμο στον οποίο ενεπλάκη η Ελλάδα, το 1897, ένα σημαντικό μέρος της φροντίδας για τους τραυματίες και τους πρόσφυγες δεν αφορούσε το κράτος. Η νεοσύστατη Ένωσις των Ελληνίδων συνέδραμε με τη δημιουργία Σχολής νοσοκόμων για τα στρατιωτικά χειρουργεία, ενώ μετά την ήττα δραστηριοποιήθηκε στην ανακούφιση των τραυματιών και των οικογενειών των θυμάτων του πολέμου, καθώς και των προσφύγων από τη Θεσσαλία και την Κρήτη. Με τον τρόπο αυτό νομιμοποίησε την παρουσία των γυναικών στο δημόσιο χώρο συνδέοντας τη γυναικεία με την εθνική δράση. Ανάλογη στάση κράτησαν οι γυναικείες συσσωματώσεις και κατά τους Βαλκανικούς πολέμους. Το Λύκειο των Ελληνίδων μαζί με το Εθνικό τμήμα του Εθνικού Συνδέσμου των Ελληνίδων οργάνωσαν νοσοκομείο 40 κλινών για το μέτωπο της Ηπείρου, το οποίο προσαρτήθηκε στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, δημιούργησαν Σχολή εκπαιδεύσεως νοσοκόμων πολέμου και μερίμνησαν για τις οικογένειες των επιστράτων.18 Ο πρώτος κρατικός φορέας που συστάθηκε για πρόσφυγες τον 20ό αι. υπήρξε το Θεσσαλικόν Γεωργικόν Ταμείον (1907) και συνδέεται

το θέμα της φιλανθρωπίας στην Αθήνα, βλ. Μαρία Κορασίδου, Οι Άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα (Αθήνα: Τυπωθήτω, 2000). 17. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη Φιλόπτωχο Εταιρία Κυριών που ιδρύθηκε το 1875 και την Ένωσι των Ελληνίδων που ιδρύθηκε το 1897 με σημαντική δράση στην εκπαίδευση (Εκπαιδευτικό τμήμα) και την υγεία (τμήμα Νοσηλείας και Υγιεινής) των γυναικών με την ίδρυση της Κλινικής της Ενώσεως των Ελληνίδων. Βλ. και Μ. Κορασίδου, Όταν η αρρώστια απειλεί. Επιτήρηση και έλεγχος της υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, (Αθήνα: Τυπωθήτω, 2002), 94-97. 18. Στο Λύκειο των Ελληνίδων ιδρύθηκε εφορεία παροχής εργασίας στις γυναίκες των επιστράτων και το Παιδαγωγικό τμήμα ανέλαβε να ανακουφίσει τα παιδιά των επιστράτων προσφέροντας σε γειτονιές της Αθήνας είδη ρουχισμού, δώρα και γλυκά τα Χριστούγεννα. Λογοδοσία Λυκείου Ελληνίδων 1912, σ. 11-13. Λογοδοσία Λυκείου Ελληνίδων 1913, 3-4. Η μέριμνα για τις οικογένειες των επιστράτων συνεχίστηκε και τα επόμενα έτη, 1914 και 1915.

[ 208 ]


με το προσφυγικό ρεύμα από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία.19 Κύριο ρόλο στην περίθαλψη των προσφύγων μέχρι τον Οκτώβριο του 1916 διαδραμάτισε η ιδιωτική πρωτοβουλία. Το Υπουργείο Εσωτερικών συγκρότησε επιτροπές που είχαν ως έργο τη διανομή τροφίμων, ιματισμού και χρηματικής βοήθειας. Οι δαπάνες καλύπτονταν με εράνους, δωρεές και μικρή κρατική επιχορήγηση.20 Κατά τη διάρκεια της συμμετοχής της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αξιόλογη δράση ανέπτυξαν το Λύκειο των Ελληνίδων, ο Πατριωτικός Σύνδεσμος των Ελληνίδων, ο οποίος ιδρύθηκε το 1914 με πρωτοβουλία της βασίλισσας Σοφίας21 και ο Σύνδεσμος Η Αδελφή του Στρατιώτου.22 Η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια από το κράτος σημειώθηκε με την ίδρυση στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 1914 της Κεντρικής Επι19. Σύμφωνα με το νόμο ΓΣΒ΄ της 7ης Απριλίου 1907, ιδρύθηκε το Θεσσαλικόν Γεωργικόν Ταμείον προκειμένου να μεριμνήσει για την εγκατάσταση των προσφύγων από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία σε τρεις συνοικισμούς στη Θεσσαλία, τη Νέα Αγχίαλο, τη Νέα Ευξεινούπολη και τη Νέα Φιλιππούπολη. 20. Ο τμηματάρχης του Υπουργείου Οικονομικών Κ. Παπακωνσταντίνου παρουσίασε σε ομιλία του στον Παρνασσό το 1918 την άποψη που επικρατούσε για την πρόνοια. Κ. Παπακωνσταντίνου, Η αντίληψις δημόσια και ιδιωτική και η οργάνωσις αυτής εν Ελλάδι, (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1918). Όσον αφορά τη στάση απέναντι στους πρόσφυγες αναφέρει στη σελίδα 31: «το κράτος δεν ημπορούσε ν’ αφήση απροστατεύτους ανθρώπους πάσχοντας ακριβώς διά την προς τον εθνισμόν των πίστιν και αγάπην». 21. Το 1917, με το νόμο 808 της 31ης Αυγούστου 1917, μετονομάστηκε σε Πατριωτικόν Ίδρυμα Περιθάλψεως και λειτουργούσε «υπό την άμεσον δικαιοδοσίαν και τον έλεγχον» του Υπουργείου Περιθάλψεως μέχρι και το 1921. Οργανώθηκε σε τμήματα (Δωρημάτων, Νοσοκομείων και Νοσοκόμων, Παροχής εργασίας, Σταθμών βρεφών και εκπαιδευτικών, Ιματιοθήκης, Οικοκυρικών, Πτωχών, Συσσιτίων και Υγιεινής) και σύστησε παραρτήματά του εκτός Αθηνών. Στη συνέχεια λειτούργησε αυτόνομα λαμβάνοντας κρατική επιχορήγηση και αργότερα ονομάστηκε Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως, γνωστό ως ΠΙΚΠΑ. Για την οργάνωση και τη δράση του μέχρι το 1918, βλ. Κ. Παπακωνσταντίνου, Η αντίληψις δημόσια και ιδιωτική, 44-47. 22. Ο Σύνδεσμος Η Αδελφή του Στρατιώτου ιδρύθηκε το 1918 με πρωτοβουλία της Αύρας Θεοδωροπούλου και το 1920 μετεξελίχθηκε στο Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας.

[ 209 ]


τροπής προς περίθαλψιν και εγκατάστασιν των εν Μακεδονία εποίκων ομογενών, η οποία αποτελείτο από επτά μέλη και είχε ως σκοπό την άμεση περίθαλψη και εγκατάσταση των προσφύγων σε εγκαταλειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας. Αυτή αντικατέστησε το προϋπάρχον «Τμήμα προσφύγων», το οποίο λειτουργούσε υποτυπωδώς στο πλαίσιο της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας. Ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων που βρίσκονταν στη Μακεδονία και η διασπορά τους σε πολλές περιοχές οδήγησαν την Κεντρική Επιτροπή να συστήσει υποεπιτροπές σε διάφορες πόλεις της Μακεδονίας και να προβεί σε αποκέντρωση των δραστηριοτήτων της σε διαφορετικές υπηρεσίες στη Θεσσαλονίκη.23 Το Υπουργείο των Οικονομικών αποκατέστησε επίσης σε μουσουλμανικά κτήματα της Θεσσαλίας πρόσφυγες από την Αγχίαλο. Κατά την πρώτη αυτή περίοδο, παρά το μεγάλο αριθμό αυτών που είχαν καταφύγει στο ελληνικό κράτος, υπήρξε μέριμνα, όχι μόνο για την ικανοποίηση των στοιχειωδών βιοτικών αναγκών, αλλά και για την αποκατάστασή τους σε ασχολίες, κατά κύριο λόγο αγροτικές. Κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, από τον Οκτώβριο του 1916 έως τον Ιούλιο του 1917, η κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αντιμετώπισε το ζήτημα των προσφύγων συστηματικότερα, ιδρύοντας την Ανωτάτη Διεύθυνσιν Περιθάλψεως, η οποία αποτελούσε ιδιαίτερη κρατική υπηρεσία, στη θέση της Κεντρικής Επιτροπής του 1914.24 Έργο της ήταν η περίθαλψη των προσφύγων, η εποπτεία των νοσοκο-

23. Οι υπηρεσίες αυτές ήταν της Γεωργικής εγκαταστάσεως, του Λογιστηρίου, της Στατιστικής, του Γεωμετρικού (για την καταμέτρηση των κτημάτων που θα διανέμονταν), του Μηχανικού (για την ανοικοδόμηση οικιών) και της Ιατρικής περιθάλψεως. Πρώτος διευθυντής της Κεντρικής Επιτροπής ανέλαβε ο βουλευτής Αττικοβοιωτίας Μιλτιάδης Νεγρεπόντης και τον διαδέχθηκε ο βουλευτής Κων/πόλεως στην τουρκική βουλή Κοσμίδης. 24. Με το Διάταγμα 119 καταργήθηκε η Κεντρική Επιτροπή, ενώ με το Διάταγμα 193 «Περί οργανισμού της Κεντρικής υπηρεσίας της Ανωτάτης Διευθύνσεως Περιθάλψεως οικογενειών επιστράτων και προσφύγων» οργανώθηκαν οι υπηρεσίες της Διευθύνσεως.

[ 210 ]


μείων, των αγαθοεργών και ευαγών ιδρυμάτων, καθώς και η στρατολογία εθελοντών. Ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη φθισιατρείο, γηροκομείο και βρεφοκομείο προσφύγων, ενώ οργάνωνε καθημερινά συσσίτια στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας. Μετά την επικράτηση του Ελ. Βενιζέλου ιδρύθηκε στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1917 το Υπουργείο Περιθάλψεως, ως συνέχεια της Ανωτάτης Διευθύνσεως Περιθάλψεως, το οποίο θα μεριμνούσε συστηματικά, εκτός από τους πρόσφυγες, και για τις οικογένειες των εφέδρων που βρίσκονταν στο μέτωπο, και τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου.25 Καθοριζόταν δε για πρώτη φορά η ιδιότητα του πρόσφυγα και ο τρόπος αναγνώρισής της.26 Οι κατά τόπους υπηρεσίες του Υπουργείου τηρούσαν μητρώο όλων των προσφύγων, περιθαλπομένων ή μη, και οι πρόσφυγες εφοδιάστηκαν με ειδικό οικογενειακό βιβλιάριο. Με νομοθετικό διάταγμα τον Απρίλιο του 1919 επεκτάθηκε η παρεχόμενη περίθαλψη και σε άλλες κατηγορίες προσφύγων, όπως ήταν οι πρόσφυγες από τη Ρωσία, και γενικότερα σε άπορους και αναξιοπαθούντες «ανεξαρτήτως της προελεύσεως ή κατοικίας ή εθνικότητος αυτών».27 Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Περιθάλψεως, οι πρόσφυγες που δέχτηκαν περίθαλψη από το 1916 έως και το 1920 ανέρχονταν σε περίπου 450.000.28 Στην αρχή οι πρόσφυγες έπαιρναν για τη διατροφή τους ένα χρηματικό επίδομα. Καθώς όμως εξαιτίας του πολέμου υπήρχε έλλειψη τροφίμων και η τιμή όσων διατίθεντο ήταν υψηλή, οργανώθηκαν σε 25. Ιδρύθηκε με το νομοθετικό διάταγμα [ΝΔ] της 14ης Ιουνίου 1917, το οποίο κυρώθηκε με το νόμο 748 της 19ης Αυγούστου 1917. Συμπληρώθηκε με τους νόμους 757 και 759 «Περί περιθάλψεως των θυμάτων πολέμου». 26. Η προσφυγική ιδιότητα βεβαιωνόταν με πιστοποιητικό αναγνωρισμένου προσφυγικού σωματείου ή «δι’ εξετάσεώς του» ή με μαρτυρία άλλων. Αρμόδια αρχή για τη βεβαίωση της ιδιότητας του πρόσφυγα ήταν ο διευθυντής ή εξουσιοδοτημένος υπάλληλος του Υπουργείου Περιθάλψεως και οι νομάρχες. 27. Άρθρο 1 του ΝΔ της 26ης Απριλίου 1919 «Περί επεκτάσεως της παρεχομένης εις τους πρόσφυγας περιθάλψεως και εις άλλας κατηγορίας προσφύγων και αναξιοπαθούντων». 28. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 6 και 21.

[ 211 ]


περιοχές όπου είχε συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός προσφύγων καθημερινά συσσίτια από το κράτος ή τον Πατριωτικό Σύνδεσμο των Ελληνίδων.29 Το 1918 ο αριθμός των «συσσιτιούντων» από το Υπουργείο Περιθάλψεως -αποκλειστικά ή σε συνεργασία με το Πατριωτικό ίδρυμα και άλλους ιδιωτικούς φορείς- καθημερινά ανερχόταν σε 45.000.30 Διανέμονταν επίσης ρουχισμός και κλινοσκεπάσματα. Οι ποικίλες ταλαιπωρίες τις οποίες αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες κατά τη μετακίνησή τους προς την Ελλάδα και οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης στους προσωρινούς καταυλισμούς στους τόπους υποδοχής συνέβαλαν στην εξάπλωση επιδημικών ασθενειών, όπως ήταν ο εξανθηματικός τύφος, η πανώλη, η ελονοσία, η ευλογιά, η γρίπη κ.ά. Η θνησιμότητα μεταξύ των προσφύγων υπήρξε ιδιαίτερα αυξημένη κατά το πρώτο διάστημα της άφιξής τους στην Ελλάδα. Για την ιατρική περίθαλψή τους θεσπίστηκε ιδιαίτερη υγειονομική υπηρεσία. Διορίστηκαν γιατροί, φαρμακοποιοί και μαίες, πολλοί από τους οποίους ήταν πρόσφυγες, χορηγούνταν φάρμακα, κυρίως μέσω των ειδικών προσφυγικών φαρμακείων, τα οποία αποκαλούνταν και «λαϊκά», και προβλεπόταν νοσηλεία στα δημόσια νοσοκομεία ή σε άλλα, ειδικά για τους πρόσφυγες.31 Ιδιαίτερη μέριμνα υπήρξε για τις εγκύους και επιτόκους και χορηγούνταν έκτακτα επιδόματα για την προμήθεια γάλακτος για τα βρέφη. Σε άπορους πρόσφυγες χορηγείτο ημερήσιο χρηματικό επίδομα, αφού προηγουμένως είχαν εφοδιαστεί με ειδικό βιβλιάριο ταυ29. Ο Πατριωτικός Σύνδεσμος των Ελληνίδων ήταν υπεύθυνος μόνο για την περιοχή της Αθήνας για 36 σχολικά και 63 γενικά συσσίτια. Κατά τη διάρκεια μάλιστα του αποκλεισμού του Πειραιά από τους Συμμάχους (Νοέμβριος 1916-Ιούνιος 1917) τα συσσίτια αυτά απευθύνονταν και σε γηγενείς, περισσότερο ή λιγότερο άπορους. 30. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, σ. 70. Το Υπουργείο Περιθάλψεως οργάνωσε συσσίτια μόνο για πρόσφυγες στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Μυτιλήνη, τη Χίο, το Λαύριο, την Αίγινα, την Ύδρα, τις Σπέτσες και το Αργοστόλι. 31. Νοσοκομεία προσφύγων ιδρύθηκαν από το Υπουργείο Περιθάλψεως στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Σμύρνη, τη Μυτιλήνη, τη Χίο και την Αίγινα. Στα μέρη όπου εμφανίστηκαν μεταδοτικές ασθένειες ιδρύθηκαν απομονωτήρια για τον περιο ρισμό της ασθένειας και προβλέφθηκαν ειδικά νοσοκομεία για τους πάσχοντες από φυματίωση, αφροδίσια νοσήματα και άλλες μολυσματικές ασθένειες.

[ 212 ]


τότητας.32 Χορηγούνταν επίσης ειδικά μηνιαία επιδόματα σε ορισμένες κατηγορίες προσφύγων.33 Με ειδικό διάταγμα θεσπίστηκε η ατελής εγγραφή των απόρων προσφύγων μαθητών στα δημόσια σχολεία. Οι πρόσφυγες στεγάστηκαν αρχικά σε προσωρινά καταλύματα (σκηνές ή παραπήγματα), και στη συνέχεια σε κτίρια, δημόσια ή ιδιω τικά, από τα οποία άλλα ήταν επιταγμένα και άλλα μισθωμένα. Η εξεύρεση κτιρίων για την εγκατάσταση των προσφύγων δεν ήταν εύκολη λόγω της εμπόλεμης κατάστασης- τα περισσότερα δημόσια κτίρια τα είχε επιτάξει ο στρατός- και της κινητοποίησης πολυπληθών στρατευμάτων. Εκτός από τα παραπήγματα, που είχαν προσωρινό χαρακτήρα αλλά στέγασαν μεγάλο αριθμό προσφύγων, ιδρύθηκαν λίγοι προσφυγικοί συνοικισμοί. Το Υπουργείο Περιθάλψεως παρείχε στέγη σε περισσότερους από 100.000 πρόσφυγες μέχρι το τέλος του 1920. Η Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως ίδρυσε το 1917 τον πρώτο προσφυγικό συνοικισμό, με την ονομασία «Τριανδρία», αποτελούμενο από 50 οικήματα σε προάστιο της Θεσσαλονίκης, όπου εγκαταστάθηκαν 400 οικογένειες πυροπαθών προσφύγων.34 Από τις υπηρεσίες περίθαλψης προσφύγων υπήρξε μέριμνα για εύρεση εργασίας και δωρεάν μετακίνηση, ατομική ή ομαδική, για εύρε-

32. Στο βιβλιάριο αυτό, εκτός από τα στοιχεία της ταυτότητας του πρόσφυγα και των μελών της οικογένειάς του, αναγραφόταν η διεύθυνση κατοικίας του και η εκάστοτε αλλαγή της -λόγω των συχνών μετακινήσεων-, καθώς και οι μηνιαίες χορηγήσεις του προσφυγικού επιδόματος. Ο έλεγχος των εγγεγραμμένων στα «μητρώα των περιθαλψιούχων» γινόταν τακτικά από υπαλλήλους του Υπουργείου Περιθάλψεως, κυρίως όσον αφορά την εξακρίβωση της οικονομικής κατάστασης του επιδοτούμενου πρόσφυγα ή της οικογένειας προσφύγων με αυτοψία στον τόπο κατοικίας. Η μεταβολή της οικονομικής κατάστασης του επιδοτούμενου πρόσφυγα μπορούσε να οδηγήσει σε μερική ή ολική περικοπή του επιδόματος. 33. Ειδικά μηνιαία επιδόματα χορηγούνταν σε ιερείς που δεν κατείχαν θέση εφημέριου, σε δασκάλους οι οποίοι δεν μπορούσαν να εργαστούν λόγω γήρατος ή ασθένειας, σε επιμελείς μαθητές και σε όσους έπασχαν από χρόνια νοσήματα. Τέλος, έκτακτα βοηθήματα μπορούσαν να χορηγηθούν για ένα εξάμηνο σε ασθενείς κατά τη διάρκεια της ασθένειας και της ανάρρωσης. 34. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 208.

[ 213 ]


ση στέγης ή εργασίας. Σχεδόν αποκλειστικά οι προσπάθειες για την επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων αφορούσαν τον τομέα της γεωργίας. Ο κύριος χώρος προσωρινής γεωργικής εγκατάστασης των προσφύγων υπήρξε η Μακεδονία λόγω της διαθεσιμότητας πολλών γαιών (εγκαταλειμμένα κτήματα Τούρκων ή Βουλγάρων, κτήματα οθωμανικού δημοσίου, ιδιωτικά κτήματα, στα οποία οι πρόσφυγες θα εργάζονταν ως κολλήγοι). Μονιμότερη αποκατάσταση πραγματοποιήθηκε -σχεδόν αποκλειστικά- για τους πρόσφυγες από τη νότια Ρωσία.35 Μαζική μετακίνηση προσφύγων έγινε και προς το εξωτερικό, και συγκεκριμένα τη Γαλλία, όπου οι πρόσφυγες εργάστηκαν κατά τη διά ρκεια του πολέμου σε εργοστάσια παρασκευής στρατιωτικού υλικού. Η πλειονότητα των προσφύγων αυτών επέστρεψε στην Ελλάδα μετά το τέλος του πολέμου και αποτέλεσε ιδιαίτερη προς περίθαλψη κατηγορία προσφύγων. Το Υπουργείο Περιθάλψεως δεν ασχολήθηκε μόνο με την περίθαλψη και αποκατάσταση όσων κατέφυγαν στην Ελλάδα, αλλά μερίμνησε και για την παλιννόστηση στις εστίες τους, όταν αυτό στάθηκε δυνατό. Η πρώτη προσπάθεια, περιορισμένης έκτασης, έγινε με την παλιννόστηση των Ελλήνων που είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους στην υπό βουλγαρική κατοχή ανατολική Μακεδονία (1916-1918). Ομοίως περιο ρισμένη -και προαιρετική- ήταν και η παλιννόστηση στη νότια Ρωσία και τα Δωδεκάνησα. Συστηματικότερη και σημαντικότερη σε αριθμό υπήρξε η παλιννόστηση των προσφύγων από τις περιοχές του οθωμανικού κράτους, η οποία ξεκίνησε με το τέλος του πολέμου για την Τουρκία (Οκτώβριος 1918). Το έργο αυτό επωμίστηκε το Υπουργείο Περιθάλψεως με τη συνδρομή του Πατριαρχείου, το οποίο συνέστησε

35. Η αποκατάσταση προέβλεπε την παροχή κτήματος και εφοδιασμό με τα μέσα που ήταν απαραίτητα για την έναρξη των γεωργικών εργασιών (γεωργικά εργαλεία, σπόροι, ζώα και κεφάλαια), καθώς και οικονομική ενίσχυση για ορισμένο χρόνο μέχρις ότου ο καλλιεργητής καταστεί αυτάρκης. Με αυτό τον τρόπο στην κεντρική και δυτική Μακεδονία εγκαταστάθηκαν 12.500 οικογένειες, ενώ στην ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη 5.039 οικογένειες από τον Καύκασο. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 243-261.

[ 214 ]


την Κεντρική Πατριαρχική Επιτροπή υπέρ των μετατοπισθέντων ελληνικών πληθυσμών, και του Ελληνικού και του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού. Αργότερα, στο πλαίσιο της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, ιδρύθηκε η Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως, η οποία βοηθούσε τους επαναπατριζόμενους να αποκατασταθούν στα σπίτια τους και τις ασχολίες τους.36 Παράλληλα με τις κρατικές υπηρεσίες και τους ιδιωτικούς φορείς,37 δραστηριοποιήθηκαν στην Ελλάδα και διεθνείς οργανώσεις, όπως ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, το Save the Children Fund (ιδρύθηκε στη Μ. Βρετανία το 1919), η Near East Relief (ιδρύθηκε στις ΗΠΑ το 1915), η Society of Friends. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου και το αμέσως επόμενο διάστημα στη Θεσσαλονίκη υπήρξε μέριμνα από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό για Μουσουλμάνους πρόσφυγες από τη Βουλγαρία. Το ίδιο συνέβη και στις υπό ελληνική διοίκηση περιοχές της Μ. Ασίας από το 1919 έως το 1921 για Αρμένιους, Εβραίους και Μουσουλμάνους πρόσφυγες.38 Η πρόνοια για τους εφέδρους Για πρώτη φορά σχετική μέριμνα υπήρξε τόσο από τις εθνοσυνελεύσεις του Αγώνα, όσο και κατά τα πρώτα έτη του ελληνικού κράτους για τους συμμετέχοντες, τραυματίες ή οικογένειες θυμάτων στην επα-

36. Η παλιννόστηση των προσφύγων έγινε τμηματικά και οργανωμένα: μεταφορά και εγκατάστασή τους στα μέρη που είχαν οριστεί, οργάνωση συσσιτίων, διανομή ιματισμού, φαρμάκων και χρηματικών βοηθημάτων, προσπάθεια επαγγελματικής αποκατάστασης κατοίκων αστικών κέντρων που δεν είχαν εργασία, χορήγηση γεωργικών εργαλείων, σπόρων και δανείων σε γεωργούς, επισκευή οικιών και δημόσιων κτιρίων (εκκλησίες, σχολεία) από τους ίδιους τους πρόσφυγες ή από ειδικά συνεργεία. 37. Για ένα πανόραμα των ιδιωτικών φορέων που δραστηριοποιούνταν αυτή την περίοδο, βλ. Κ. Παπακωνσταντίνου, Η αντίληψις δημόσια και ιδιωτική, 40-47. 38. Στ. Πελαγίδης, Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930). Ο πόνος και η δόξα (Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη, 1997), σ. 119-129. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 79-80 και 129.

[ 215 ]


νάσταση του 1821.39 Η επιστράτευση μεγάλου αριθμού εφέδρων στη μακρά πολεμική περίοδο 1912-1922 προκάλεσε αναστάτωση στην ελληνική κοινωνία, καθώς πολλές οικογένειες βρέθηκαν σε ένδεια, ιδιαίτερα αυτές των οποίων ο προστάτης είχε σκοτωθεί, τραυματιστεί ή καταστεί ανάπηρος. Στην αρχή η αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού υπήρξε έργο αποκλειστικά της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, στη συνέχεια συντονίστηκε από το κράτος και από τα τέλη του 1916 αποτέλεσε αντικείμενο κρατικής φροντίδας. Ήδη από την έναρξη της επιστράτευσης το φθινόπωρο του 1912, ιδρύθηκε η Κεντρική Επιτροπή Πατριωτικής Περιθάλψεως η οποία διέ νειμε βοήθεια σε χρήμα και σε είδη, προϊόν εράνων. Λίγο αργότερα, το Μάιο του 1913, συστάθηκε με βασιλικό διάταγμα Επιτροπή «διά τας ανάγκας της περιθάλψεως και την καθόλου αντίληψιν των απόρων οικογενειών των εν πολέμω πεσόντων και καταστάντων ανικάνων». Η Επιτροπή αυτή ξεκίνησε τη λειτουργία της την 1η Ιανουαρίου 1914 και καθόρισε την καταβολή επιδόματος στις οικογένειες όσων φονεύθηκαν ή πέθαναν κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων ή σε όσους έμειναν ανάπηροι.40 39. Σχετικές αναφορές υπάρχουν σε ψηφίσματα των Β΄, Γ΄, Δ΄ και Ε΄ Εθνοσυνελεύσεων με τα οποία παραχωρείτο εθνική γη σε όσους συμμετείχαν στην επανάσταση. Στη συνέχεια, το 1835, με το νόμο «Περί προικοδοτήσεως των ελληνικών οικογενειών» παραχωρείτο εθνική γη έναντι μικρού τιμήματος και με ευνοϊκούς όρους αποπληρωμής, ενώ με διάταγμα του ίδιου έτους -το οποίο συμπληρώθηκε με το νόμο «Περί παραχωρήσεως εθνικών γαιών εις τους Φαλαγγίτας» το 1838- καταρτιζόταν η «Ελληνική Φάλαγξ» για την αποκατάσταση αγωνιστών της επανάστασης, οι οποίοι θα λάμβαναν μισθό ή ίσης αξίας γη. 40. Καταρτίστηκαν τρία τμήματα με διαφορετικό έργο. Το Α΄ τμήμα ανέλαβε να εξασφαλίσει πόρους, προκειμένου να μην επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό, με τη διενέργεια εράνων, την έκδοση ειδικού γραμματοσήμου και την επιβολή φόρου επί των εισιτηρίων των δημοσίων θεαμάτων. Το Β΄ τμήμα έλεγχε τις αιτήσεις και τα δικαιολογητικά των δικαιούχων περίθαλψης και όριζε το ποσό του επιδόματος, φρόντιζε τα ορφανά και την εισαγωγή σε νοσοκομεία όσων είχαν ανάγκη. Τα ορφανά εισάγονταν στο Νηπιοτροφείο Καλλιθέας ή στο Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα. Προβλεπόταν δωρεάν νοσηλεία στο νοσοκομείο «Αγία Ελένη» και στο Φθισιατρείο «Σωτηρία», ενώ οι ψυχικά ασθενείς εισάγονταν στο Δρομοκαΐτειο, το Αιγινήτειο Φρενοκομείο ή στο Άσυλο της Φιλανθρώπου Επιτροπής Ερμουπόλεως. Το Γ΄ τμήμα είχε ως αρμοδιό

[ 216 ]


Με την ίδρυση της Ανωτάτης Διευθύνσεως Περιθάλψεως στη Θεσσαλονίκη το 1916 και του Υπουργείου Περιθάλψεως το 1917 συστηματοποιήθηκε η περίθαλψη των εφέδρων και των θυμάτων πολέμου και αποτέλεσε αποκλειστικά έργο της πολιτείας. Απευθυνόταν γενικά στις οικογένειες των εφέδρων41 και ιδιαίτερα στα θύματα πολέμου, με δικαιούχους αφενός τους αναπήρους, μόνιμα ή πρόσκαιρα ανίκανους για εργασία και αφετέρου τις χήρες και τα ορφανά «των αποθανόντων συνεπεία τραυμάτων, νόσων ή κακουχιών, ας υπέστησαν εν πολέμω ή επιστρατεύσει». Η περίθαλψη αφορούσε χρηματικό βοήθημα, διευ κολύνσεις στην εύρεση εργασίας ή διορισμό σε «θέσεις κατωτέρων υπαλλήλων» στο δημόσιο, συμμετοχή σε συσσίτια, εισαγωγή σε νοσοκομεία, δωρεάν εισαγωγή των ορφανών σε σχολεία ή σε περίπτωση απορίας εισαγωγή τους σε ειδικά ορφανοτροφεία και ιδρύματα.42 Η περίθαλψη μετά το 1922 Η αθρόα άφιξη προσφύγων από τον Αύγουστο του 1922 λόγω της ήττας του ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία προκάλεσε νέα και εντονότερα προβλήματα. Οι πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα σε κατάσταση τραγική. Οι περισσότεροι είχαν εγκαταλείψει βιαστικά τα σπίτια τους, κομίζοντας μαζί τους ελάχιστα ή και τίποτα από τα κινητά αγαθά τους. Οι συνθήκες άφιξης, η σωματική ταλαιπωρία, η κακή διατροφή, η υποτυπώδης στέγαση, ο ψυχικός τραυματισμός επιβάρυναν την υγεία των προσφύγων. Όσο και αν υπήρχε η εμπειρία της υποδοχής μεγάλων ομάδων προσφύγων κατά την προηγούμενη οκταετία, το έργο της πε-

τητα την επαγγελματική αποκατάστασή τους. Με τη μέριμνα εύρεσης εργασίας από την Επιτροπή αυτή συνδέεται η ίδρυση των περιπτέρων με το νόμο 254 του 1914 (και σχετικό ΒΔ του 1915) που παραχωρήθηκαν «εις τους ανικάνους προς εργασίαν καταστάντας τραυματίας του πολέμου, προς εμπορίαν των υπ’ αυτών πωλουμένων ειδών». 41. Αυτή δεν περιορίστηκε στις οικογένειες που κατοικούσαν στο ελληνικό κράτος, αλλά και σε αυτές των επιστράτων από τις ελληνικές παροικίες με τη φροντίδα των ελληνικών προξενικών αρχών και από το 1919 της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης για τους εφέδρους Σμύρνης, Κωνσταντινούπολης και άλλων περιοχών της Μ. Ασίας. 42. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 489-525.

[ 217 ]


ρίθαλψης και αποκατάστασης αυτών των προσφύγων ήταν πολύ μεγαλύτερης κλίμακας και ετίθετο σε μία δύσκολη περίοδο για την Ελλάδα. Η οικονομική δυσπραγία, η ελλιπής κρατική οργάνωση, οι πολιτικές περιστάσεις, ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων καθιστούσαν φανερό στην ελληνική κυβέρνηση ότι ήταν ανίσχυρη να αντιμετωπίσει μόνη το τεράστιο αυτό έργο. Οι πρώτες πιεστικές ανάγκες των προσφύγων (διατροφή, στέγαση, ιατρική περίθαλψη) αντιμετωπίστηκαν στοιχειωδώς από το κράτος, κυρίως από το Υπουργείο Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως που ιδρύθηκε το Δεκέμβριο του 192243 στη θέση του προϋπάρχοντος Υπουργείου Περιθάλψεως και το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων,44 από ιδιώτες και από ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις που δραστηριο ποιήθηκαν στην Ελλάδα αυτή την περίοδο. Αυτές ήταν η Κοινωνία των Εθνών, ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η American Near East Relief, η American Women’s Hospitals, η All British Appeal, η Imperial War Relief Fund, ο Βρετανικός Ερυθρός Σταυρός, ο Σουηδικός Ερυθρός Σταυρός, η Y.M.C.A., η Union de Secours aux Enfants, η Secours Francaises aux victimes du Proche Orient κ.ά. Από τις ελληνικές οργανώσεις ξεχώρισαν ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, το Ασιατικό Ταμείο για τους πρόσφυγες και ο Πατριωτικός Σύνδεσμος,45 όπως και πάλι οι γυναικείες συσσωματώσεις, το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων, ο Σύνδεσμος υπέρ των δικαιωμάτων της γυναικός και το Λύκειον των Ελληνίδων.46 Για την ενίσχυση αυτής της προσπάθειας πραγματοποιήθηκαν 43. Ιδρύθηκε με το ΝΔ της 14ης Δεκεμβρίου 1922 και στο οργανόγραμμά του προβλεπόταν η σύσταση Τμήματος Περιθάλψεως Προσφύγων και του Κεντρικού Συμβουλίου Προνοίας και Στεγάσεως Προσφύγων. 44. Ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922 και ήταν επιφορτισμένο με την προσωρινή στέγαση των προσφύγων στις πόλεις μέχρι το 1925 οπότε καταργήθηκε. Επιχορηγείτο από το κράτος και ανέλαβε τη διαχείριση ποσών που προέρχονταν από εράνους, δωρεές και κληροδοτήματα. 45. Για τη δράση των οργανισμών αυτών, βλ., μεταξύ άλλων, H. Morgenthau, Η Αποστολή μου στην Αθήνα. Το έπος της εγκατάστασης, μτφρ. Σ. Κασεσιάν (Αθήνα: Τροχαλία, 1994), 385-394. Στ. Πελαγίδης, Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930), 317-325. 46. Το 1922 το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων, ο Σύνδεσμος υπέρ των δικαιωμάτων

[ 218 ]


επίσης έρανοι σε όλη την Ελλάδα, αλλά και μεταξύ των απόδημων Ελλήνων με τη φροντίδα των κατά τόπους ελληνικών προξενείων. Η έξαρση των επιδημικών ασθενειών οδήγησε στην επιβολή έκτακτων υγειονομικών μέτρων, με σημαντικότερο την επιβολή καραντίνας στους πρόσφυγες που έφθαναν από τις αρχές του 1923 στην Ελλάδα. Η πρώτη εμπειρία πολλών προσφύγων υπήρξε ο στρατωνισμός τους κάτω από άθλιες συνθήκες στα λοιμοκαθαρτήρια του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι, της Μακρονήσου και του Καράμπουρνου της Θεσσαλονίκης.47 Ιδιαίτερη μέριμνα δόθηκε στην αντιμετώπιση των επιδημικών και μολυσματικών ασθενειών, όπως ήταν η ευλογιά, ο εξανθηματικός τύφος, η πανώλη, η γρίπη, τα τραχώματα.48 Υπήρχε επίσης της γυναικός, το Λύκειον των Ελληνίδων και το Πατριωτικό Ίδρυμα «ανέλαβαν την εποπτείαν 40 καταυλισμών προσφύγων, την οποίαν και ανέθεσεν εις τας κυρίας και δεσποινίδας … αι οποίαι … προσέφεραν χρηματικόν βοήθημα, πίτες, γλυκίσματα ως και παιχνίδια προερχόμενα εξ ιδιωτικών δωρεών». Το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων ίδρυσε Τμήμα Προσφύγων και το Λύκειο των Ελληνίδων, εκτός της οργάνωσης συσσιτίου και της φροντίδας ορφανών παιδιών, δημιούργησε Εργαστήριο προσφύγων, «όπου οι προσφυγοπούλες επί σειράν ετών εκέρδιζον τα προς το ζην, εκμανθάνουσαι συγχρόνως την ραπτικήν». 100 χρόνια Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων (Αθήνα χ.χ.), 68 και 145-151. Ν. Ανδριώτης - Ελένη Πρωτοπαπά, Αναδρομή στην ιστορία του Λυκείου των Ελληνίδων, στο: Έφη Αβδελά (επιμ.), Το Λύκειον των Ελληνίδων 100 χρόνια (Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2010), 33. 47. Βλ. σχετικές μαρτυρίες προσφύγων: Γ. Μουρέλος (επιμ.), Η Έξοδος τόμος Β΄ Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας (Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1982), 57, 111, 127, 155-156, 177, 214-215, 218, 232, 240, 260, 263, 311, 341 και 418-419. Π. Κιτρομηλίδης (επιμ.), Η Έξοδος τόμος Γ΄ Μαρτυρίες από τις επαρχίες του μεσόγειου Πόντου (Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2013), 108, 153, 156, 179, 240, 253, 351, 353, 406, 408, 458-459, 462, 477, 486, 494, 507, 531, 552, 564, 607-608 και 647. Λίζα Μιχελή, Προσφύγων βίος και πολιτισμός. Από τις πόλεις της Ελάσσονος Ασίας στα τοπία της παράγκας και του πισσόχαρτου (Αθήνα: Δρώμενα, 1982), 110-112. 48. Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, 13-14 και 79-83. H. Morgenthau, Η Αποστολή μου στην Αθήνα, 418-419. Κ. Κατσάπης, Δημόσια υγεία, πρόσφυγες και κρατική παρέμβαση στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, στο: Γ. Τζεδόπουλος (επιμ.), Πέρα από την Καταστροφή. Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (Αθήνα: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2003), 52-56. Σπ. Μου-

[ 219 ]


κίνδυνος εξάπλωσης της ελονοσίας και τη φυματίωσης, ασθενειών οι οποίες ενδημούσαν στην Ελλάδα πριν από την άφιξη των προσφύγων. Η κυβέρνηση ίδρυσε αστυϊατρεία και δεκαέξι νοσοκομεία στα μεγάλα αστικά κέντρα αποκλειστικά για τους πρόσφυγες, ενώ παράλληλα έγιναν μαζικοί εμβολιασμοί49 και εκτεταμένες απολυμάνσεις στους προσφυγικούς καταυλισμούς. Για την αντιμετώπιση της υψηλής νοσηρότητας των προσφύγων έγινε επίσης προσπάθεια εξασφάλισης καλύτερης διατροφής. Το πιο επείγον πρόβλημα ήταν αυτό της στέγασης. Στην αρχή οι πρόσφυγες εγκαθίσταντο όπου μπορούσαν: σε εγκαταλειμμένες αποθήκες, σε άδεια σπίτια, σε σχολεία, εκκλησίες, θέατρα, δημόσια κτίρια που εκκενώθηκαν γι’ αυτό το σκοπό, σε σκηνές και σε αυτοσχέδιες κατασκευές από ξύλο ή άλλα υλικά σε κενά οικόπεδα, πλατείες και στις παρυφές των οικισμών. Έγινε προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η στέγαση των προσφύγων με την επίταξη των κενών ακινήτων, μέτρο το οποίο αποδείχθηκε ανεπαρκές. Καταλήφθηκαν ακόμη και κατοικημένοι χώροι, μουσουλμανικές κυρίως ιδιοκτησίες, οι ένοικοι των οποίων αναγκάστηκαν να μοιραστούν την κατοικία τους με τους πρόσφυγες. Μέχρι το 1925 η προσωρινή ή και μονιμότερη στέγαση των προσφύγων στις πόλεις ανατέθηκε στο Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων και το Υπουργείο Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως, ενώ στη συνέχεια το έργο της στέγασης περιήλθε κατά κύριο λόγο στην Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Ο αριθμός των προσφύγων που στεγάστηκαν από τους παραπάνω φορείς ήταν μικρός. Χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να αποκτήσει μόνιμη στέγη η πλειονότητα των προσφύγων.

ρατίδης, Πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, Πόντου και ανατολικής Θράκης στην Κέρκυρα (1922-1932) (Αθήνα: Θεμέλιο, 2005), 118-131. Ευγενία Λαγουδάκη, Πρόσφυγες στο Ηράκλειο του Μεσοπολέμου (Ηράκλειο, Δοκιμάκης, 2009), 36-42. 49. Μέχρι τον Απρίλιο του 1923 είχαν εμβολιαστεί 550.000 πρόσφυγες, το μεγαλύτερο μέρος από τους πρόσφυγες που βρίσκονταν μέχρι τότε στην Ελλάδα. Α. Λιάκος, Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών (Αθήνα: Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1993), 323.

[ 220 ]


Μία νέα κοινωνική πραγματικότητα Την περίοδο 1914-1920 ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων κατέφυγε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε προσωρινά ή και μονιμότερα σε διάφορα μέρη της χώρας. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, όπως ήταν η περιοχή της πρωτεύουσας, η Θεσσαλονίκη και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, η αναλογία τους έναντι του γηγενούς πληθυσμού ήταν εντυπωσιακή. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στη Σάμο με πληθυσμό περίπου 50.00050 κατέφυγαν από το 1914 έως το 1918 15-30.000 πρόσφυγες, στη Χίο με πληθυσμό περίπου 65.00051 έμειναν την ίδια περίοδο 20-30.000 πρόσφυγες, στη Λέσβο με πληθυσμό περίπου 120.00052 υπολογίζεται ότι βρίσκονταν περίπου 60.000 πρόσφυγες από το 1916 έως το 1918, σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Περιθάλψεως.53 Ειδικότερα στην πόλη της Μυτιλήνης, η οποία το 1920 είχε 17.928 κατοίκους, μόνο ο αριθμός των προσφύγων που δέχονταν περίθαλψη ήταν ίσος με τους γηγενείς κατοίκους της πόλης.54 Στις Οινούσσες, μεταξύ 50. Το 1913 η Σάμος υπολογίζεται ότι είχε 54.182 κατοίκους, ενώ το 1920 απογράφηκαν 50.860 κάτοικοι. Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας. Διεύθυνση Στατιστικής, Απαρίθμησις των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913 (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1915), 92-93 και Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920 (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1921), 270-272. 51. Το 1913 η Χίος υπολογίζεται ότι είχε 69.034 κατοίκους, ενώ το 1920 απογράφηκαν 63.235 κάτοικοι. Απαρίθμησις των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, 94. και Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920, 330-333. 52. Το 1913 η Λέσβος υπολογίζεται ότι είχε 140.846 κατοίκους, ενώ το 1920 απογράφηκαν 114.359 κάτοικοι. Απαρίθμησις των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, 91 και Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920, 219-225. 53. Από αυτούς, σχεδόν 40.000 δέχονταν περίθαλψη και άλλες περίπου 20.000 όχι. Συγκεκριμένα στο νομό Λέσβου, 47.680 ήταν μόνο οι δεχόμενοι περίθαλψη στα τέλη του 1916, 18.513 στην πόλη, 24.270 στην ύπαιθρο και 4.897 στα άλλα τέσσερα νησιά (Λήμνος, Ίμβρος, Τένεδος και Σαμοθράκη). 46.364 στα τέλη του 1917 (18.138 στην πόλη, 23.324 στην ύπαιθρο και 4.902 στα 4 νησιά) και 41.991 στα τέλη του 1918 (16.425 στην πόλη, 20.460 στην ύπαιθρο και 5.106 στα 4 νησιά). 54. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Περιθάλψεως, οι δεχόμενοι περίθαλψη

[ 221 ]


της Χίου και των μικρασιατικών παραλίων, ο αριθμός των προσφύγων ήταν μεγαλύτερος από αυτόν των γηγενών.55 Ακόμη και στο μακρινό Ηράκλειο το 1918 οι νεοαφιχθέντες ανέρχονταν στο 20% του πληθυσμού της πόλης.56 Θεωρούμε σκόπιμο να γίνει μία ιδιαίτερη αναφορά στη Λέσβο. Το Γραφείο Περιθάλψεως Λέσβου ήταν, μετά τα αντίστοιχα Γραφεία της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας, αυτό με τη σημαντικότερη δράση, καθώς είχε να διαχειριστεί ένα μεγάλο αριθμό προσφύγων, δυσανάλογο προς τον πληθυσμό του νησιού. Ο προσφυγικός πληθυσμός ταξινομήθηκε σε 15 περιφέρειες57 και εγκαταστάθηκε σε ενοικιασμένα και επιταγμένα δωμάτια, σε δημόσια κτίρια και αποθήκες και σε εγκαταλειμμένα οικήματα Μουσουλμάνων στην πόλη και σε 82 οικισμούς της υπαίθρου. Συστάθηκαν δύο συσσίτια, ιδρύθηκε νοσοκομείο ειδικά για τους πρόσφυγες (1917) και Άσυλο παίδων για τα ορφανά προσφύγων και θυμάτων πολέμου (1918). Ο συνωστισμός στο νησί και οι κακές συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων διευκόλυναν τη διάδοση μεταδοτικών ασθενειών, όπως η πανώλη το 1916, ο υπόστροφος πυρετός το 1917 και ο εξανθηματικός τύφος το 1918 με θανατηφόρα κρούσματα μεταξύ των προσφύγων, αλλά και των γηγενών. Η τοπική κοινωνία -σωματεία, εύποροι ιδιώτες, η Φιλόπτωχος Αδελφότης των Κυριών- προσέτρεξε για να συμπαρασταθεί στους πρόσφυγες. Η Γενική Διοίκηση Λέσβου ζήτησε βοήθεια

στα τέλη του 1916 ανέρχονταν σε 18.513, στα τέλη του 1917 σε 18.138 και στα τέλη του 1918 σε 16.425. 55. Στις Οινούσσες, με πληθυσμό 1.915 το 1913 και 1.192 το 1920, βρέθηκαν κατά την περίοδο του α΄ διωγμού περίπου 2.000 πρόσφυγες. Ν. Ανδριώτης, «Το μικρό ταξίδι». Η άφιξη και η εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων στις Οινούσσες (Αθήνα: Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών, 1998), 36-40. 56. Κ. Ανδριώτης, Το Ηράκλειο ως χώρος υποδοχής προσφύγων (1914-1920), στο: Ν. Ανδριώτης (επιμ.), Βενιζελισμός και πρόσφυγες στην Κρήτη (Ηράκλειο-Χανιά: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» και Δήμος Ηρακλείου, 2008), 78. 57. Αυτές ήταν η περιφέρεια της Μυτιλήνης με 10 τμήματα (ανά τόπο προέλευσης), 10 περιφέρειες στην ύπαιθρο της Λέσβου και ανά μία περιφέρεια στα άλλα τέσσερα νησιά του νομού, Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο και Σαμοθράκη.

[ 222 ]


από ομογενείς στο εξωτερικό μέσω των ελληνικών πρεσβειών, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν, όπως και ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός που πρόσφερε τρόφιμα, φάρμακα, ιματισμό κ.ά.58 Σε ολόκληρη τη χώρα η παρουσία ενός τόσο μεγάλου αριθμού προσφύγων, όπως ήταν φυσικό, δημιούργησε μία νέα κατάσταση. Οι γηγενείς κάτοικοι των περιοχών στις οποίες εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες βρέθηκαν να συνυπάρχουν με άλλους, ανέστιους και άπορους, ομοεθνείς βέβαια, οι οποίοι όμως ήταν αρκετά «διαφορετικοί», αφού μιλούσαν διαφορετική διάλεκτο -ορισμένοι και άλλη γλώσσα-, ήταν ντυμένοι διαφορετικά, είχαν άλλα ήθη. Από τη μία, οι κοινότητες υποδοχής έσπευσαν να συνδράμουν τους πρόσφυγες: φιλανθρωπικές οργανώσεις, σύλλογοι κυριών, συντεχνίες, η τοπική εκκλησία, ακόμη και μουσουλμανικές κοινότητες των πόλεων, ανέλαβαν ένα μέρος από τη φροντίδα για την αντιμετώπιση των στοιχειωδών αναγκών τους, κυρίως κατά το πρώτο διάστημα της άφιξής τους, καλύπτοντας ένα μεγάλο μέρος της αδυναμίας, οργανωτικής και οικονομικής, του ελληνικού κράτους. Από την άλλη, η παρουσία τους ενεργοποίησε αντανακλαστικά αμυντικά, ανταγωνιστικά, φοβικά. Η εμφάνιση επιδημικών ασθενειών, η αύξηση της χαμηλής εγκληματικότητας (κυρίως κλοπές) ανησύχησαν τους κατοίκους των πόλεων, όπως τεκμαίρεται από τον τύπο της εποχής. Οι αλλαγές στον αστικό χώρο, και συνακόλουθα στο χαρακτήρα του δημόσιου χώρου, εμφανείς σε αρκετές πόλεις σε όλη την περίοδο που εξετάζουμε προκάλεσαν αναστάτωση και δυσαρέσκεια: σε ναούς και τεμένη, δημόσια κτίρια, αποθήκες και άλλους στεγασμένους χώρους, αλλά και σε πλατείες και σε χώρους των λιμανιών συνωστίζονταν πρόσφυγες, αλλοιώνοντας τη φυσιογνωμία του χώρου και τους ρυθμούς της ζωής. Θα πρέπει βέβαια να λάβουμε υπόψη ότι οι περισσότεροι γηγενείς ήταν φτωχοί και ότι την περίοδο αυτή η Ελλάδα αντιμετώπιζε δυσκολίες στον ανεφοδιασμό της, κυρίως σε τρόφιμα,

58. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 155-205. Μ. Αιλιανός, Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, 447-448. Μαρία Αναγνωστοπούλου, Απάνω Σκάλα η Μυτιληνιά, 20-37.

[ 223 ]


λόγω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ελλείψεις οι οποίες είχαν προκαλέσει αύξηση της τιμής σε βασικά προϊόντα. Δεν έλειψαν περιπτώσεις αισχροκέρδειας και εκμετάλλευσης των προσφύγων είτε με την εκμίσθωση οικιών/δωματίων σε υψηλότερη τιμή είτε με την πώληση τροφίμων και ειδών πρώτης ανάγκης στη μαύρη αγορά. Ιδιοκτήτες ακινήτων αρνήθηκαν να τα παραχωρήσουν σε πρόσφυγες, ενώ άλλοι, χωρίς να έχει επιταχθεί το ακίνητό τους, διέθεσαν δωρεάν ακίνητά τους.59 Ταυτόχρονα υπήρξε ανταγωνισμός στον οικονομικό τομέα, στην αγορά εργασίας στις πόλεις και στη νομή -αργότερα και κυριότητα- εγκαταλειμμένων τουρκικών και βουλγαρικών κτημάτων στη Μακεδονία στα οποία οι υπηρεσίες εποικισμού εγκατέστησαν πρόσφυγες. Αλλού όμως οι πρόσφυγες αντιμετωπίστηκαν ως παραγωγικές μονάδες, φθηνά εργατικά χέρια για τις αγροτικές κατά κύριο λόγο εργασίες. Ήδη από το 1914 καταβλήθηκαν προσπάθειες να απορροφηθούν πρόσφυγες σε αγροτικές εργασίες στα Χανιά και το Ηράκλειο, διαδικασία η οποία τόνωσε την τοπική οικονομία.60 Υπήρξε ακόμη αντιπαλότητα στο πολιτικό πεδίο, όχι όμως τόσο σημαντική όσο μετά το 1922. Πρόσφυγες βρέθηκαν στη δίνη του Εθνικού Διχασμού και υπήρξαν ακόμη και θύματα κατά τα Νοεμβριανά του 1916 στην Αθήνα.61 Στο δεύτερο μεγάλο κύμα προσφυγιάς μετά την Καταστροφή του 1922, κατά το πρώτο διάστημα της παραμονής τους στην Ελλάδα, σύμφωνα με μαρτυρίες των ίδιων των προσφύγων, η αντιμετώπισή τους εκ μέρους των ντόπιων ποίκιλλε. Σε ορισμένες μαρτυρίες προσφύγων

59. Σε αρκετές περιπτώσεις το ενοίκιο κατέβαλλε το Υπουργείο Περιθάλψεως. Υπουργείο Περιθάλψεως, Η περίθαλψις των προσφύγων, 174-177. 60. Ελεύθερον Βήμα, 20 Μαΐου 1914 και 1 Ιουνίου 1914. Νέα Εφημερίς, 23 Ιουλίου 1914. Όταν οι πρόσφυγες άρχισαν να μεταναστεύουν στη Γαλλία, αγροτικοί συνεταιρισμοί περιοχών γύρω από το Ηράκλειο διαμαρτυρήθηκαν προς την κυβέρνηση για την έλλειψη εργατικών χεριών. Κ. Ανδριώτης, Το Ηράκλειο ως χώρος υποδοχής προσφύγων, 80. 61. Από τις 19 έως τις 23 Νοεμβρίου 1916 Μικρασιάτες πρόσφυγες οδηγήθηκαν κοντά στο φθισιατρείο «Σωτηρία» και θανατώθηκαν «ως κατάσκοποι των Αγγλογάλλων». Γ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, τόμ. 2 (Αθήνα: Α.Ε. Πυρσός, 1931), 272.

[ 224 ]


εκφράζονται παράπονα για την αδιαφορία ή και εχθρική στάση των γηγενών, ενώ σε άλλες ευγνωμοσύνη για την ευνοϊκή υποδοχή τους. Ιδιαίτερα οι κάτοικοι των γειτονικών στη Μ. Ασία νησιών, Λέσβου, Χίου και Σάμου, -τα οποία είχαν δεχτεί μεγάλο αριθμό προσφύγων και κατά τον πρώτο διωγμό- στάθηκαν επιφυλακτικοί, αν όχι εχθρικοί. Σε αυτό συνέτεινε η οικονομική κατάσταση του γηγενούς πληθυσμού, αλλά και η διέλευση από τα νησιά αυτά στρατιωτών -ενίοτε οπλισμένων- οι οποίοι πεινασμένοι και εξαθλιωμένοι προέβαιναν σε κλοπές και άλλες αξιόποινες πράξεις. Δεν έλειψαν ανάμεσα στους γηγενείς εκείνοι που προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τους πρόσφυγες πουλώντας τους τρόφιμα στη μαύρη αγορά ή αμείβοντάς τους χαμηλότερα για την εργασία τους.62 Υπήρξε όμως και η αντίθετη συμπεριφορά με την ανταπόκριση ιδιωτών στις ανάγκες των προσφύγων. Έτσι, εκτός των άλλων, το 1923 ιδρύθηκαν ο Σύνδεσμος των κυριών της Μυτιλήνης προς ανεύρεσιν εργασίας εις απόρους γυναίκας πρόσφυγας και στο Καρλόβασι της Σάμου ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων. Γενικά η στάση των γηγενών υπήρξε αμφίθυμη: αφενός συμπαράσταση και βοήθεια και από την άλλη φόβος για τη δημόσια υγεία, την ηθική, την αισθητική υποβάθμιση των πόλεων, αλλά και αίσθηση ότι απειλούνται η εργασία και τα δικαιώματά τους με την εμφάνιση ανταγωνιστών και νέων δικαιούχων κοινωνικών αγαθών. Η μαζική άφιξη και η μονιμότερη εγκατάσταση των προσφύγων, προκάλεσε μία αλλαγή στην αντίληψη περί της αγαθοεργίας, τη στάση απέναντι στους άπορους και έχοντες ανάγκη. Η φιλανθρωπία δεν ήταν πια αποκλειστικά απόρροια της χριστιανικής ηθικής, όπως ίσχυε μέχρι τότε, αλλά

62. Για τη Λέσβο, βλ. Φ.Δ. Αποστολόπουλος (επιμ.), Η Έξοδος τόμος Α΄ Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας (Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1980), 65. Άννα Παναγιωταρέα, Κυδωνιάτες αστοί και πρόσφυγες (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1994), 115-123. Μαρία Αναγνωστοπούλου, ό.π., 38-44. Ανζέλ Κουρτιάν, Τα τετράδια της Ανζέλ Κουρτιάν (Μνήμες από τη Μικρασία, 19151924), επιμ. Κατερίνα Πλασσαρά, (Αθήνα: Πλέθρον, 1980), 227-240. Για τη Χίο, βλ. Φ.Δ. Αποστολόπουλος (επιμ.), Η Έξοδος τόμος Α΄, 23-24, 72-73 και 122-123. Για τη Σάμο, βλ. Αγγελική Χατζημιχάλη, Το προσφυγικό ζήτημα και το Καρλόβασι, 365-368.

[ 225 ]


γινόταν όλο και περισσότερο σαφές ότι αφορούσε την αντιμετώπιση ενός σύγχρονου πραγματικού προβλήματος, που ενέπλεκε σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού και όχι ορισμένους μορφωμένους «ευαισθητοποιημένους» αστούς, όπως στον 19ο αι.63 Είναι γενικά αποδεκτό ότι η περίοδος αυτή αποτελεί τομή στη νεότερη ελληνική ιστορία. Η παρουσία των προσφύγων άλλαξε το «τοπίο» κυριολεκτικά και μεταφορικά, εισήγαγε νέους θεσμούς, συνέβαλε στον εκσυγχρονισμό του κράτους. Ειδικότερα η εμπειρία των προσφυγικών μετακινήσεων που συγκλόνισαν την Ελλάδα τη δεκαετία 19141924, όπως είδαμε στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, δημιούργησε νέες πραγματικότητες και στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας, τόσο στη θεσμική οργάνωσή της όσο και στις σχετικές νοοτροπίες οι οποίες μεταφράστηκαν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Οι αλλαγές αυτές υπήρξαν πιο ευκρινείς στον τομέα της κρατικής πολιτικής και πιο δυσδιάκριτες στον τομέα των κοινωνικών αντιλήψεων. Σε κάθε περίπτωση την περίοδο αυτή εγκαινιάζονται διαδικασίες οι οποίες γενικεύτηκαν μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

63. Η αρχή της ανάπτυξης της φιλανθρωπικής δραστηριότητας στην Αθήνα κατά τον 19ο αι. συνδέεται με την «ανθρωπιστική κρίση» της χολέρας του 1854 που κατέδειξε την ανυπαρξία δημόσιας πρόνοιας για τους φτωχούς της πρωτεύουσας. Βλ. Μαρία Κορασίδου, Οι Άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους, 58-62.

[ 226 ]

Ζ ΗΣΗΣ Φ ΩΤΑΚΗΣ Η βρετανική ναυτική αποστολή Smith και το ελληνικό πολεμικό ναυτικό, Οκτώβριος 1921- Απρίλιος 1923: η συντεταγμένη απομείωση της ελληνικής ναυτικής ισχύος στο ξεκίνημα του μεσοπολέμου

Μ

ΊΑ Ο Υ Σ Ι Ώ Δ Η Σ Α Λ Λ Ά ΠΑ ΡΑ Μ Ε Λ Η Μ Έ Ν Η πτυχή της νεότερης ελληνικής πολιτικής ασφαλείας είναι η διευκρίνηση της ναυτικής ισχύος της Ελλάδας ως συνισταμένης της ναυτικής σημασίας του ελληνικού γεωγραφικού χώρου και στόλου. Στόχος λοιπόν του παρόντος κειμένου είναι η σκιαγράφησή της από το φθινόπωρο του 1921 έως και τις αρχές του 1923, μια περίοδο δηλαδή που αποτελεί το πέρασμα από την μεγαλοїδεατική «Ελλάδα των Δύο Ηπείρων και των Πέντε Θαλασσών» στον αγώνα για τη διασφάλιση της ελληνικής κυριαρχίας στο Αιγαίο που, με μικρά διαλλείματα, συνεχίζεται ως σήμερα. Συμπίπτει επίσης η περίοδος αυτή με την παρουσία στην Ελλάδα της βρετανικής ναυτικής αποστολής Σμιθ που συμβόλιζε την ελληνοβρετανική συνεργασία στην Ανατολική Μεσόγειο τα πρώτα μεσοπολεμικά χρόνια. Την επαύριον του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ο βρετανικός έλεγχος της Μεσογείου εμφανίζονταν ισχυρότερος από ποτέ, καθώς το Γιβραλτάρ, η Μάλτα, το Σουέζ και τα Στενά ήταν σε αγγλικά χέρια, ενώ το Αιγαίο, και ως ένα βαθμό το Λιβυκό και το Ιόνιο Πέλαγος βρίσκονταν σε σύμμαχα ελληνικά χέρια. Επιπλέον, μέσω των εντολών της Κοινωνίας των Εθνών που εξασφάλισε η Βρετανία στην Παλαιστίνη και σε άλλα πρώην οθωμανικά εδάφη ο βρετανικός έλεγχος της Διώ-

[ 227 ]


ρυγας του Σουέζ απέκτησε στρατηγικό βάθος που του έλειπε ως τότε.1 Συνάμα το ήπιο κλίμα της Μεσογείου και η κεντρική γεωγραφική της θέση σε σχέση με τον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό, όπου έδρευαν οι δυνητικά ανταγωνιστικοί στόλοι των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας, σήμαινε ότι η συγκέντρωση του βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού στη Μεσόγειο ήταν συνήθως τόσο μεγάλη που οι ασθενέστεροι στόλοι της Γαλλίας και της Ιταλίας απέφυγαν να διαμφισβητήσουν τη βρετανική ναυτική ανωτερότητα στη θάλασσα αυτή.2 Κι ενώ η βρετανική ναυτική ηγεμονία της Μεσογείου εμφανιζόταν αδιαφιλονίκητη τα πρώτα χρόνια μετά το Μεγάλο Πόλεμο οι σοβαρές μεταπολεμικές δυσκολίες της βρετανικής οικονομίας, αλλά και το ειρηνιστικό κίνημα της εποχής, επέβαλαν σημαντική μείωση του Βασιλικού Ναυτικού, που αποτυπώθηκε στη Συνθήκη της Washington το Φεβρουάριο του 1922.3 Το βρετανικό Υπουργικό Συμβούλιο δήλωνε μάλιστα «πεπεισμένο ως προς την αναγκαιότητα περιστολής των αμυντικών δαπανών στο μέγιστο βαθμό που επιτρέπει η εκπλήρωση των αυτοκρατορικών μας υποχρεώσεων» συνέχιζε δε ότι «Ο κύριος χώρος εξοικονόμησης πόρων είναι η Εγγύς και Μέση Ανατολή».4 Στο πλαίσιο αυτό δρομολογήθηκε η παραχώρηση βρετανικών ναυτικών αποστολών στην Ελλάδα, τη Ρουμανία, αλλά και σε άλλες χώρες του

1. L. R. Pratt, East of Malta West Of Suez: Britain’s Mediterranean Crisis 1936-1939 (Cambridge: Cambridge University Press, 1975), 9 2. Pratt, East of Malta. A. Clapton, Growing Respect: The Royal Navy and the Marine Nationale, 1918-39 στο: M. S. Alexander and W. J. Philpott, Anglo-French Defence Relations between the Wars (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2002), 30-31. St. Roskill, Naval Policy between the Wars. The Period of Anglo-American Antagonism 1919-1929 (London: Collins, 1968), 354. 3. R. M. Salerno, Multilateral strategy and diplomacy: the Anglo-German Naval Agreement and the Mediterranean crisis, 1935-36, Journal of Strategic Studies, 17 (1994), 41. E.B. Potter και C.W. Nimitz, Sea Power A Naval History (Englewoods Cliffs, New Jersey: Prentice Hall, 1960), 480-481. 4. Th. Κarvounarakis, «Anglo-Greek Relations 1919-1922», διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Cambridge, 1992, 31.

[ 228 ]

Ζ Η Σ Η Σ Φ ΩΤΑ Κ Η Σ

κόσμου.5 Ειδικότερα το βρετανικό Ναυαρχείο ήλπιζε να φέρει το ελληνικό ναυτικό «σε τέτοιο βαθμό αποτελεσματικότητας, σε έμψυχο και άψυχο υλικό ώστε να μπορέσουν οι Έλληνες να μας απαλλάξουν ... (τους Βρετανούς) από όλες τις ναυτικές ευθύνες στην Ανατολική Μεσόγειο»6 δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στη «βρετανική κυβέρνηση να πραγματοποιήσει σημαντικές οικονομίες στο χώρο αυτό με τη μερική αντικατάσταση των βρετανικών δυνάμεων από τις Ελληνικές και την παρεπόμενη μεταφορά δαπανών από το βρετανικό στον ελληνικό προϋπολογισμό».7 Ένα περίπου εξάμηνο μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου στάλθηκε στην Ελλάδα η αγγλική Ναυτική Αποστολή Kelly που υπήρξε η πλέον δημοφιλής και επιτυχημένη από όσες αγγλικές ναυτικές αποστολές δραστηριοποιήθηκαν στη χώρα μας μεταξύ του 1910 και των μέσων της δεκαετίας του 1950.8 Η άποψη του αντιναυάρχου Kelly ότι «είναι αμφίβολο εάν υπάρχει έστω και ένα αντικείμενο που αφορά την εκπαίδευση και ανάπτυξη του [ελληνικού] Ναυτικού εν καιρώ ειρήνης για το οποίο να μην καταρτίστηκε... μια ολοκληρωμένη μελέτη»,9 αποδίδει επακριβώς την έκταση της οργανωτικής και εκπαιδευτικής δραστηριότητας της αποστολής του. Η θητεία της συνέπεσε χρονικά με την ελληνική επιθετική προσπάθεια στη Μικρά Ασία που στήριξε άμεσα τον αγγλικό έλεγχο επί των Στενών και ολοκληρώθηκε

5. (The National Archives) TNA/ADM 1/8648/228, Foreign Office, 3 Νοεμβρίου 1921, Σημείωμα 10 Νοεμβρίου 1921. (Archives Centrales de la Marine) A.C.M./ BB7/143, Attaché Naval à Athènes προς Commandant la Division Navale du Levant, 13 Δεκεμβρίου 1922. 6. (National Maritime Museum Greenwich) N.M.M.G., Αρχείο Kelly, KEL/5, 3. 7. N.M.M.G., Αρχείο Kelly, KEL/28, Kelly προς Granville, 4 Ιουνίου 1920, παρ. 15. 8. TNA/ADM 1/ 8648/227, Granville προς Curzon, 8 Οκτωβρίου 1921, Ν. Πετρόπουλος, Αναμνήσεις ενός Παλιού Ναυτικού, τόμ. 1, (Αθήνα: χ.ε., 1962), 34. Κ. Α. Αλεξανδρής, Το Ναυτικόν μας κατά την Πολεμικήν Περίοδον, 1941-1945 (Αθήνα: Αετός, 1952), 168. Ευσύνοπτη αναφορά της θητείας των βρετανικών ναυτικών αποστολών στην Ελλάδα από το 1910 έως το 1953 περιέχεται στο Naval Library, Υπόμνημα της British Naval Mission to Greece, 4 Νοεμβρίου 1953. 9. N.M.M.G., Αρχείο Kelly, KEL/28, Kelly προς Granville, 6 Οκτωβρίου 1921, παρ. 15.

[ 229 ]


ένα δίμηνο μετά τη σύμπτυξη του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στη γραμμή Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ.10 Την ευθύνη για την ολοκλήρωση του σημαντικού έργου του Kelly ανέλαβε νέα αγγλική ναυτική αποστολή στην Ελλάδα υπό τον αντιναύαρχο Smith το φθινόπωρο του 192111 σε ένα όμως περιβάλλον που σε τίποτα δε θύμιζε το ελπιδοφόρο καλοκαίρι του 1919 ή, έστω, τη νευρώδη αισιοδοξία του Αυγούστου του 1921. Η ολοένα και μεγαλύτερη δυσκολία του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος, να προασπίσει τα Στενά από τον Κεμάλ, που αναπόδραστα μείωσε τη ναυτική σημασία του ελληνικού γεωγραφικού χώρου στα μάτια των Άγγλων,12 και η οξύτατη κρίση που παρατηρήθηκε τότε στο ελληνικό πολεμικό ναυτικό συνέθεταν ένα πολύ δυσάρεστο σκηνικό. Πράγματι το σύνολο σχεδόν της πολιτικής ηγεσίας του ελληνικού Υπουργείου των Ναυτικών αποδείχθηκε κατώτερο των περιστάσεων, κάτι το εξαιρετικά αρνητικό σε ένα συγκεντρωτικό διοικητικό σύστη-

10. Μια ευσύνοπτη σχετική καταγραφή, μεταξύ πολλών άλλων, βρίσκεται στα ακόλουθα άρθρα του Γ. Χριστόπουλος & Ι. Μπαστιάς (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 ως το 1941, τόμος ΙΕ΄ (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1978), Ε. Αλλαμανή & Κ. Παναγιωτοπούλου, “Ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας σε διωγμό”, 97-112, Ε. Αλλαμανή & Κ. Παναγιωτοπούλου, “Το ζήτημα του Πόντου”, σελ. 112-144, Ν. Οικονόμου, “Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις από το Νοέμβριο του 1918 ως τον Οκτώβριο του 1920”, 144-146, Ι. Γιαννουλόπουλος, “Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 και η επάνοδος του Κωνσταντίνου”, 146-172, Ν. Οικονόμου, “Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις Ιουνίου-Σεπτεμβρίου 1921”, 172-186. 11. TNA/ADM 1/8648/227, Granville προς Curzon, 8 Οκτωβρίου 1921. Συνημμένο Kelly προς Granville, 6 Οκτωβρίου 1921, παρ. 2. 12. Οι εξελίξεις του τελευταίου έτους της Μικρασιατικής Εκστρατείας αποδίδονται στα ακόλουθα άρθρα του Γ. Χριστόπουλος & Ι. Μπαστιάς (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 ως το 1941, τόμος ΙΕ΄ (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1978), Ι. Γιαννουλόπουλος, “Εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις από το Σεπτέμβριο του 1921 έως τον Αύγουστο του 1922”, 186-200, Α. Δεσποτόπουλος, “Η Μικρασιατική Καταστροφή”, 200-233, Γ. Χριστόπουλος & Ι. Μπαστιάς, “Η καταστροφή της Σμύρνης και ο ξεριζωμός του Μικρασιατικού Ελληνισμού”, 233-247. Αντίστοιχα ευσύνοπτα αποτυπώνονται οι ελληνοβρετανικές σχέσεις κατά το ίδιο διάστημα στο Κarvounarakis, Anglo-Greek Relations.

[ 230 ]


μα όπως το ελληνικό. O πρώτος υπουργός Ναυτικών με τον οποίο συνεργάστηκε ο αντιναύαρχος Σμιθ μέχρι την 3η Μαρτίου του 1922 ήταν ο Μαυρομιχάλης. Άπειρος ων και ευεπηρέαστος από τους φανατικά βασιλόφρονες συμβούλους του επιδόθηκε σε σκληρές διώξεις βενιζελικών αξιωματικών. Διάδοχός του στο Υπουργείο των Ναυτικών διετέλεσε για ένα δίμηνο ο Μπαλτατζής που ασχολήθηκε κυρίως με υποθέσεις του Υπουργείου των Εξωτερικών, καθώς ηγούνταν και αυτού του υπουργείου. Η ευθυνοφοβία και η ευνοιοκρατική πολιτική του σπετσιώτη εφοπλιστή και Υπουργού των Ναυτικών Λεωνίδα δημιούργησε νέα προβλήματα στο ελληνικό πολεμικό ναυτικό από το Μάιο κι ως το Σεπτέμβριο του 1922. Η αποδυνάμωση του ελληνικού πολεμικού ναυτικού συνεχίστηκε για ένα ακόμα εξάμηνο λόγω της πολιτικής αστάθειας που προκλήθηκε από το στρατιωτικό κίνημα του Σεπτεμβρίου του 1922.13 Σοβαρά προβλήματα παρουσίασε και το σώμα των ελλήνων αξιωματικών του πολεμικού ναυτικού με σημαντικότερο ίσως την κατά 50% αύξησή του κατά την εξαετία 1915-1921, παρά τη σύγχρονη μείωση του αριθμού των ελληνικών πολεμικών πλοίων. Επιπλέον, οι ανώτεροι βαθμοφόροι του υπήρξαν πολλαπλάσιοι των πραγματικών αναγκών του, τη στιγμή που κατώτεροι συνάδελφοί τους ήταν αριθμητικά λίγοι και πολλοί δε μάλιστα από αυτούς επεδίωκαν οπορτουνιστικά την ταχεία προαγωγή τους.14 Πολιτικές παρεμβάσεις και δίκτυα πατρωνίας στους κόλπους του ελληνικού πολεμικού ναυτικού βρίσκονταν πίσω από τις σοβαρές αυτές στρεβλώσεις, στρεβλώσεις που το υπονόμευσαν ιεραρχικά, πειθαρχικά και ψυχολογικά. Επέδρασαν επίσης αρνητικά στον επαγγελματισμό και στην επιστημοσύνη των αξιωματικών του, καθώς αρκετοί παρουσίασαν σημαντικό έλλειμμα γνώσεων ναυτιλίας, πυροβολικής, τορπιλών, ναυτικής τακτικής, ναυτικής συνεννόησης, κ.α.15 13. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Νοεμβρίου 1922, 16-22. 14. (Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής) Ε.Σ.Β., Γ΄ Συντακτική των Ελλήνων Συνέλευσις, Συνεδρία 86, Ομιλία Νικόλαου Στράτου, 27 Απριλίου 1922, 1452-1453. 15. Ο. Παπανικολάου, Επιστολαί προς την Διεύθυνσιν. Το Ναυτικόν μας μετά τον Πόλεμον, Ναυτική Επιθεώρησις, 35 (1923), 97.

[ 231 ]


Το γνωστικό αυτό έλλειμμα των Ελλήνων αξιωματικών του πολεμικού ναυτικού οφείλονταν στην απουσία σύγχρονων ναυτικών μονάδων και εργαστηριακού εξοπλισμού λόγω της εξάντλησης του ελληνικού θησαυροφυλακίου από τις δυσθεώρητες δαπάνες της Μικρασιατικής Εκστρατείας, στο εμπάργκο σε εξοπλισμούς που επιβλήθηκε στην Ελλάδα από τους πρώην συμμάχους της μετά την επάνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο16 και στην ασύνετη διαχείριση των κονδυλίων του Υπουργείου των Ναυτικών από τις κυβερνήσεις Γούναρη. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ο προϋπολογισμός του υπουργείου αυτού εκτινάχθηκε από τα 120 εκατομμύρια δραχμές κατά το οικονομικό έτος 1920-1921 στα 200 εκατομμύρια δραχμές την επόμενη χρονιά,17 μια αύξηση που δεν εξηγείται μόνο με την υποτίμηση της δραχμής έναντι των κυριότερων διεθνών νομισμάτων.18 Πράγματι οι κυβερνήσεις Γούναρη κατηγορήθηκαν από το βουλευτή και πρώην αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού Κωνσταντίνο Τυπάλδο, ότι διέθεσαν 37 εκατομμύρια δραχμές για «την παράταση του ελληνικού ναυτικού στην εμπόλεμη ζώνη», τη στιγμή που η απουσία κεμαλικού στόλου και τα πολιτικά προσκόμματα που αντιμετώπιζαν στη διενέργεια νηοψιών τα ελληνικά πολεμικά καθιστούσαν περιττή την ογκώδη ελληνική ναυτική παρουσία στη θαλάσσια περίμετρο της Μικράς Ασίας.19 Μια παρουσία που επίσης στέρησε την πλειοψηφία του ελληνικού ναυτικού

16. N.M.M.G., Αρχείο Kelly, KEL/28, Kelly προς Granville, 6 Οκτωβρίου 1921, παρ. 12-15. 17. Ε.Σ.Β., Γ΄ Συντακτική των Ελλήνων Συνέλευσις, Συνεδρία 86, Ομιλία Κωνσταντίνου Τυπάλδου, 27 Απριλίου 1922, 1437. 18. Γ. Δερτιλής, Κοινωνικός Μετασχηματισμός και Στρατιωτική Επέμβαση 18801909 (Εξάντας: Αθήνα, 1985), 233. 19. Ε.Σ.Β., Γ΄ Συντακτική των Ελλήνων Συνέλευσις, Συνεδρία 86, Ομιλία Κωνσταντίνου Τυπάλδου, 27 Απριλίου 1922, 1437. Οξεία κριτική στα σχέδια ναυτικών επιχειρήσεων που κατήρτισε το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό στο ξεκίνημα της εκστρατείας άσκησε και ο υποναύαρχος Kelly βλ. N.M.M.G., Αρχείο Kelly, KEL/28, Kelly προς Granville, 6 Οκτωβρίου 1921, παρ. 8. A.C.M./ED/105, Bulletin Informations Militaires, 20 Δεκεμβρίου 1921, 8.

[ 232 ]


από τη συγχρονισμένη εκπαίδευση και εκγύμνασή του20 από τα στελέχη της αδρά αμειβόμενης και ευμεγέθους ναυτικής αποστολής Smith στην Αθήνα.21 Κατηγορήθηκαν επίσης οι κυβερνήσεις Γούναρη για τον εξαπλασιασμό της οικοδομικής δαπάνης του Υπουργείου Ναυτικών, για δαψιλή χρηματοδότηση της μικροσκοπικής ναυτικής αεροπορίας και για σπατάλες στην τροφοδοσία των πληρωμάτων του ελληνικού στόλου. Εκτιμήθηκε δε ότι ο προϋπολογισμός του Υπουργείου Ναυτικών θα έπρεπε να είναι κατά 25% χαμηλότερος, τη στιγμή που η δομή δυνάμεως του ελληνικού πολεμικού ναυτικού είχε απαρχαιωθεί και το ελληνικό νόμισμα διχοτομηθεί.22 Ένα ακόμα σημαντικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε το ελληνικό πολεμικό ναυτικό την περίοδο εκείνη ήταν τα υπεράριθμα πληρώματά του που οφείλονταν στην ύπαρξη ιδιαίτερου προσωπικού για κάθε επιμέρους ναυτική εργασία. Πράγματι, τα ελληνικά πολεμικά απασχολούσαν έως και 25% περισσότερους ναύτες καθώς και τριπλάσιους υπαξιωματικούς σε σχέση με τα αντίστοιχα αγγλικά. Το αποτέλεσμα ήταν να παρατηρείται έλλειψη πειθαρχίας και ακαταστασία σε αυτά εν κακοκαιρία, καθώς και κόπωση των πληρωμάτων τους από την παρεπόμενη στενάχωρη ενδιαίτησή τους που αναπόδραστα μείωνε και την πολεμική τους αξία.23 Η κατάπτωση αυτή του ελληνικού πολεμικού ναυτικού οδήγησε σε εξαιρετικά αρνητικά συμβάντα όπως ο αδέξιος χειρισμός βόμβας 20. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 2. 21. TNA/ADM 1/8648/227, Smith προς Secretary to the Admiralty, 26 Οκτωβρίου 1921 & Bentinck προς Curzon, 10 Μαρτίου 1923. 22. Ε.Σ.Β., Γ΄ Συντακτική των Ελλήνων Συνέλευσις, Συνεδρία 86, Ομιλία Κωνσταντίνου Τυπάλδου, 27 Απριλίου 1922, 1437-1439, Ομιλία Νικόλαου Στράτου, 1453. Ι. Γιαννουλόπουλος, “Εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις από το Σεπτέμβριο του 1921 έως τον Αύγουστο του 1922”, στο Γ. Χριστόπουλος & Ι. Μπαστιάς (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 ως το 1941, τόμος ΙΕ΄ (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1978), 198. 23. Ε. Καββαδίας, Σκέψεις τινές επί της Ταξινομήσεως και Εκπαιδεύσεως του Κατώτερου Προσωπικού Σύγχρονου Πολεμικού Πλοίου, Ναυτική Επιθεώρησις 26 (1922), 80-81.

[ 233 ]


βυθού που στοίχισε τη ζωή σε 21 άνδρες του αντιτορπιλικού Λέων, η πυρκαγιά επί του Σφακτηρία κατά τη διενέργεια τορπιλικού γυμνασίου, η προσάραξη του αντιτορπιλικού Πάνθηρ και η βύθιση του πορθμείου Αλέξανδρος έξω από το λιμάνι του Πειραιά, που προκάλεσε τον πνιγμό 12 αξιωματικών και 300 κατώτερων στελεχών. Αρκετοί δε από τους νεκρούς συγκαταλέγονταν στους καλύτερους υπαξιωματικούς του ελληνικού πολεμικού ναυτικού αφήνοντας για αρκετά χρόνια δυσαναπλήρωτο κενό στις τάξεις του.24 Πράγματι, η τραγωδία αυτή υπήρξε ποιοτικά και ποσοτικά πολλαπλασίως υπέρτερη του συνόλου των έμψυχων απωλειών του ελληνικού πολεμικού ναυτικού μεταξύ του 1830 και του Μαρτίου του 1941.25 Μέσα σε αυτό το εξαιρετικά δυσμενές κλίμα και έχοντας συχνά να αντιμετωπίσει την κωλυσιεργία, την καχυποψία ή ακόμα και τον ανταγωνισμό των ελληνικών ναυτικών αρχών, που ανέχονταν την παρουσία της για πολιτικούς κυρίως λόγους,26 η αγγλική ναυτική αποστολή Σμιθ εργάστηκε αθόρυβα για την εκπαιδευτική, οργανωτική και υλικοτεχνική αναβάθμιση του ελληνικού πολεμικού ναυτικού. Στον ενάμισι χρόνο της θητείας της στην Ελλάδα αναδιατυπώθηκε βελτιωτικά 24. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 6 & Smith προς Bentinck, 24 Απριλίου 1923, 5-6. 25. Για τις μηδαμινές, συγκριτικά, απώλειες που είχε το ελληνικό πολεμικό ναυτικό μεταξύ του 1831 και του Μαρτίου του 1941, μπορεί να ανατρέξει κανείς, μεταξύ άλλων, στα εξής πονήματα. Κ. Βάρφης, Το Ελληνικό Ναυτικό κατά την Καποδιστριακή περίοδο. Τα Χρόνια της Προσαρμογής (Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1994), Δ. Φωκάς, Χρονικά του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, 1833-1873 (Αθήνα: Γενικό Επιτελείο Ναυτικού, 1923). Κ. Αλεξανδρής, Συνοπτική ανασκόπησις ιστορίας του Βασιλικού Ναυτικού, Ναυτική Επιθεώρησις 193 (1945), 291-328. Ι. Θεοφανίδης, Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού: 1909-1913 (Αθήνα: Π. Δ. Σακελλαρίου, 1925). Z. Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919 (London and New York: Routledge, 2005). Στ. Χαρατσής, 1023 Αξιωματικοί και 22 Κινήματα, 2 τομ. (Αθήνα: χ.ε. 1985-1987). Δ. Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1944, τομ. 1, (Αθήνα: Ιστορική Υπηρεσία Βασιλικού Ναυτικού, 1953). 26. N.M.M.G., Αρχείο Kelly, KEL/28, Kelly προς Granville, 6 Οκτωβρίου 1921, παρ. 16-17. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 12-13, 15 & Smith προς Bentinck, 24 Απριλίου 1923, 2.

[ 234 ]


η λειτουργία των σχολών τορπιλών,27 ναυτιλίας,28 αρμενιστών,29 δυτών,30 ναυτικού πυροβολικού,31 θερμαστών μηχανικών και μηχανικών εσωτερικής καύσης32. Προήχθησαν επίσης οι βοηθοί υπαξιωματικών εκπαιδευτών33 και οι δίοποι εκπαιδευτές,34 ενώ έγιναν σύντονες ενέργειες για την επέκταση της αθλητικής παιδείας στο ελληνικό πολεμικό ναυτικό35 και για την εκπαιδευτική αναδιοργάνωση του Κεντρικού Προγυμναστηρίου του Πόρου.36 Αναβαθμίστηκε επίσης η εκπαιδευτική δραστηριότητα των σχολών τορπιλών, ναυτικών δοκίμων, ναυτικού πυροβολικού και ναυτικής συνεννόησης, θερμαστών και αρμενιστών, ενώ μεθοδεύτηκε και η συχνότερη επιμόρφωση βαθμοφόρων σε αρκετές από αυτές.37 Παρά τα μεγάλα προσκόμματα που η εκπαιδευτική δραστηριότητα της ναυτικής αποστολής Σμιθ αντιμετώπισε, λόγω της προαναφερθείσας έλλειψης σύγχρονου τεχνικού υλικού, τα πρώτα αποτελέσματα του έργου της φάνηκαν στα γυμνάσια του στόλου των

27. (Εφημερίς της Κυβερνήσεως) Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 243, Περί συστάσεως Τορπιλικής Σχολής, περί τοποθετήσεως και περί εκπαιδεύσεως και προαγωγής των Βαθμοφόρων εν τη Τορπιλική Σχολή, 14 Δεκεμβρίου 1921, 1318-1321. 28. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 48, Περί εκπαιδεύσεως εις την Ναυτιλίαν των αξιωματικών του Στόλου, 4 Φεβρουαρίου 1923, 334. 29. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 234, Περί συστάσεως Σχολής Αρμενιστών και περί προαγωγής αυτών, 26 Νοεμβρίου 1921, 1188-1190. 30. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 105, Περί τροποποιήσεως του από 19 Ιουνίου 1920 Β. Διατάγματος «Περί Συστάσεως Σχολείου Δυτών», 21 Ιουνίου 1922, 468. 31. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 42, Περί εκπαιδεύσεως εις το Πυροβολικόν των αξιωματικών και πληρωμάτων του Βασιλικού Ναυτικού, 30 Απριλίου 1923, 287. 32. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 192, Περί συστάσεως Σχολής Θερμαστών Μηχανικών και Μηχανικών Εσωτερικής Καύσης, 3 Οκτωβρίου 1922, 1171. 33. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 14, Περί βοηθών των Υπαξιωματικών Εκπαιδευτών του Πολεμικού Ναυτικού, 3 Ιανουαρίου 1923, 98. 34. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 60, Περί Διόπων Εκπαιδευτών, 18 Απριλίου 1922, 260. 35. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 3, 6-7. 36. Ο.π., 4. 37. Ο.π., 2-3, 5-6. Smith προς Bentinck, 24 Απριλίου 1923, 6-7. Κ. Αλεξανδρής, Οργάνωσις και Εκπαίδευσις του Πυροβολικού εν τω Ναυτικώ, Ναυτική Επιθεώρησις, 42 (1924), 92-93.

[ 235 ]


αρχών του 1923 των οποίων ηγήθηκαν αγγλοτραφείς έλληνες αξιωματικοί. Αν και σημειώθηκαν ορισμένα από τα προαναφερθέντα σοβαρά ατυχήματα κατά τη διάρκειά τους, για λόγους που έχουν ήδη εκτεθεί και δε συνδέονται άμεσα με το έργο της ναυτικής αποστολής Smith, επιβεβαιώθηκε μέσω των γυμνασίων αυτών η ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο τη δεδομένη χρονική συγκυρία.38 Οργανωτικά και υλικοτεχνικά η προσφορά της ναυτικής αποστολής Σμιθ υπήρξε εξίσου ωφέλιμη. Η σημαντικότερη ίσως προσφορά της ήταν η υπογραφή βασιλικού διατάγματος που προέβλεπε την οργάνωση του Υπουργείου των Ναυτικών με βάση το αυστραλιανό μοντέλο στο οποίο οι υπουργικές αποφάσεις ελέγχονταν, ως ένα βαθμό, από ανώτατους αξιωματικούς πριν την υλοποίησή τους, αναιρώντας έτσι τον επιβλαβή υπουργικό συγκεντρωτισμό στη λήψη των αποφάσεων που επικρατούσε τότε και την παρεπόμενη αδράνεια της ναυτικής ηγεσίας.39 Έμφαση επίσης δόθηκε στην αναδιοργάνωση του ναυτικού υλικού του ελληνικού πολεμικού ναυτικού με βάση το βρετανικό μοντέλο διοικητικής μέριμνας και νομενκλατούρας, ενώ λήφθηκαν επίσης μέτρα για τη σύσταση σχετικού σχολείου υπαξιωματικών στη Σαλαμίνα και για την αναδιοργάνωση των ναυτικών λεσχών. Η προσπάθεια αυτή υπήρξε προφανώς σημαντική δεδομένων των προαναφερθέντων προβλημάτων στη διαχείριση των ναυτικών κονδυλίων, αλλά και λόγω της απροθυμίας του ελληνικού εμπορικού κόσμου να συναλλαχθεί με το Υπουργείο των Ναυτικών εξαιτίας των υψηλών ανεξόφλητων οφειλών του προς τους έλληνες προμηθευτές του. Προσπάθησε επίσης ανεπιτυχώς η ναυτική αποστολή Σμιθ να εξασφαλίσει ναυτικές προμήθειες για την Ελλάδα μέσω των εξαγωγικών πιστώσεων που επέβλεπε το βρετανικό Υπουργείο Εμπορίου.40 Η αποστολή Σμιθ πιστώνεται επίσης με τη βελτίωση της λειτουργίας του Ναυτικού Νοσοκομείου της Σαλαμίνας, με την εκπόνηση αντίστοιχων σχεδίων για το Ναυτικό Νοσοκομείο Πόρου και με τη θέσπιση

38. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 4. 39. Ο.π., 15. 40. Ο.π., 7-8.

[ 236 ]


σημαντικών ρυθμίσεων αναφορικά με τη θέση του υγειονομικού επιθεωρητή του στόλου.41 Ο κλάδος των τηλεγραφητών και η ναυτική τηλεγραφική υπηρεσία αποτέλεσαν πρόσθετα αντικείμενα της οργανωτικής της μέριμνας,42 καθώς και ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας του οποίου η λειτουργία βελτιώθηκε σημαντικά κατά τη δίμηνη κυρίως διοίκησή του από το μέλος της αγγλικής ναυτικής αποστολής, υποναύαρχο Wardle. Τελικά, παρά την έλλειψη υλικού και τις πεπαλαιωμένες τεχνικές εγκαταστάσεις του, ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας ανταποκρίθηκε αποτελεσματικά στις υψηλές απαιτήσεις της κινητοποίησης του ελληνικού στόλου, ενός στόλου που είχε τόσο παλιώσει που θα απαγορεύονταν να βγει στη θάλασσα αν ήταν υπό βρετανική διοίκηση σύμφωνα με το Σμιθ.43 Το ζήτημα του ναυστάθμου δεν ήταν όμως μόνο οργανωτικό αλλά και στρατηγικό, καθώς το ελληνικό κράτος είχε διερευνήσει μαζί με τις αγγλικές ναυτικές αποστολές στην Ελλάδα την πιθανότητα μεταφοράς του στο Σκαραμαγκά μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους.44 Η προσπάθεια αυτή απέκτησε νέα ώθηση επί Βενιζέλου το 1919 με στόχο να χρησιμεύσει ο ναύσταθμος στο Σκαραμαγκά και ως προκεχωρημένο ορμητήριο του βρετανικού στόλου της Μεσογείου. Η βαθμιαία όμως κατάπτωση της ελληνικής ναυτικής ισχύος και οικονομίας κατά τη θητεία της αγγλικής ναυτικής αποστολής Σμιθ στην Ελλάδα, το εναλλακτικό για τη Βρετανία σενάριο της δημιουργίας αντίστοιχου ναυστάθμου στην Κωστάντζα της Ρουμανίας, αλλά και η άποψη σημαντικής μερίδας της ελληνικής ναυτικής γνώμης που προέκρινε την υλικοτεχνική αναβάθμιση του Ναυστάθμου Σαλαμίνας και την αναβολή της μεταφοράς του στο Σκαραμαγκά συνέβαλαν στην υιοθέτηση της άποψης

41. Ο.π., 9. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 237, Περί του Υγειονομικού Επιθεωρητού του Στόλου και των καθηκόντων αυτού, 14 Δεκεμβρίου 1921, 1204. 42. Ε.Κ., Τεύχος Α΄, Φύλλο 44, Περί αντικαταστάσεως παραγράφου 10 του 1830 νόμου περί οργανώσεως του κλάδου των τηλεγραφητών, 12 Μαρτίου 1922, 208. R.O., ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 24 Απριλίου 1923, 7. 43. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 9-10 & Smith προς Bentinck, 24 Απριλίου 1923, 6-7. 44. Fotakis, Greek Naval Strategy, 97-98.

[ 237 ]


αυτής και από τη ναυτική αποστολή Σμιθ. Επιπλέον επέμεινε η αγγλική ναυτική αποστολή στην αναγκαιότητα της κατασκευής υδρευτικού αγωγού από τα Καλύβια στη Σαλαμίνα μέσω Σκαραμαγκά, εκπόνησε μελέτες για την κατασκευή υπόγειων πυριτιδαποθηκών και δεξαμενών πετρελαίου στο ναύσταθμο Σαλαμίνας και προσέβλεπε στην απόκτηση μιας πλωτής δεξαμενής 3500 τόνων από τις γερμανικές επανορθώσεις. Επεσήμανε τέλος η ναυτική αποστολή Σμιθ τη σκοπιμότητα του εκσυγχρονισμού όσων από τις ελληνικές ναυτικές μονάδες είχαν ακόμα ωφέλιμο βίο, καθώς και την αναγκαιότητα της αγοράς από την Ελλάδα σύγχρονων ναυτικών μονάδων σύμφωνα με τις προγενέστερες σχετικές προτάσεις του αντιναυάρχου Kelly.45 Παρά το σημαντικό έργο της αποστολής Σμιθ σε μια τόσο δύσκολη συγκυρία, το τέλος της δεν ήταν καλό. Η σύνθεσή της δεν έλαβε επαρκώς υπόψη της τις σχετικές ελληνικές απαιτήσεις, κάτι που εξ αρχής δεν τη βοήθησε.46 Επιπλέον, η προαναφερθείσα αντιπάθεια σημαντικής μερίδας ελλήνων αξιωματικών του πολεμικού ναυτικού ενισχύθηκε από τη φιλοβασιλική στάση του αντιναυάρχου Σμιθ, μια στάση που θυμίζει πολύ την εμπλοκή στον Εθνικό Διχασμό της πλειοψηφίας των προκατόχων του. Η φιλοβασιλική δε στάση του άγγλου ναυάρχου κατέστη απροκάλυπτη όταν απέφυγε να συναντήσει το ναύαρχο Κουντουριώτη ακόμα κι όταν αυτός υπέστη δολοφονική απόπειρα από φανατικούς βασιλικούς και παρά το γεγονός ότι ο άγγλος επιτετραμμένος στην Αθήνα έσπευσε να επισκεφθεί την οικία του τραυματία έλληνα ναυάρχου.47 Συνάμα οι οικονομικές απαιτήσεις της βρετανικής πλευράς αναφορικά με τη μισθοδοσία και τη συνταξιοδοτική κάλυψη των με-

45. Z. Fotakis, The Kelly Naval Mission to Greece, May 1919-October 1921, Byza ntine and Modern Greek Studies, 30/2 (2006) 194-198. TNA/ADM 1/8648/228, Smith προς Bentinck, 30 Δεκεμβρίου 1922, 10-12 & Smith προς Bentinck, 24 Απριλίου 1923, 7. Ε.Λ.Ι.Α. Αρχείον Γκούρα Οικονόμου, Γραφείον Αρχηγού προς Γραφείον Υπουργού, 24 Ιουλίου 1923, 6-7. 46. TNA/ADM 1/8592/127, Granville προς Foreign Office, 26 Αυγούστου 1921. 47. A.C.M./BB7/141, Extrait de Presse, Εφημερίδα Πατρίς 2 Νοεμβρίου 1922. Fotakis, Greek Naval Strategy, 127-128, 146.

[ 238 ]


λών της αγγλικής ναυτικής αποστολής καθυστέρησαν για ένα χρόνο την υπογραφή της σχετικής διμερούς διακρατικής σύμβασης,48 ενώ η κατάρρευση της ισοτιμίας της δραχμής έναντι της στερλίνας την επαύριον της Μικρασιατικής καταστροφής κατέστησε τη μισθοδοσία της αποστολής Σμιθ πολλαπλάσια της αντίστοιχης του συνόλου των ελλήνων αξιωματικών του πολεμικού ναυτικού.49 Η λειτουργία της αγγλικής ναυτικής αποστολής τερματίστηκε μαζί με αυτή όλων σχεδόν των ξένων αποστολών στην Ελλάδα και αρκετών ελληνικών πρεσβειών και προξενείων στο εξωτερικό στο πλαίσιο της αυστηρής λιτότητας που υιοθετήθηκε την άνοιξη του 1923 από την κυβέρνηση Γονατά.50 Συνοψίζοντας, η σημαντική εξασθένηση της ναυτικής σημασίας του ελληνικού γεωγραφικού χώρου και στόλου μεταξύ του φθινοπώρου του 1921 και της άνοιξης του 1923, μείωσε αναπόδραστα, στα μάτια των Άγγλων, τη συμμαχική αποτελεσματικότητα του ελληνικού παράγοντα στη Μεσόγειο. Η συντεταγμένη πάντως απομείωση της ελληνικής ναυτικής ισχύος κατά την ίδια περίοδο διατήρησε την ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο μέσω ενός ελληνικού πολεμικού ναυτικού που είχε εκπαιδευτεί και οργανωθεί, ως ένα βαθμό, κατά το βρετανικό πρότυπο. Το αποτέλεσμα ήταν να συνεχίσει να υφίσταται αγγλικό ενδιαφέρον για την ελληνική ναυτική ισχύ κατά το Μεσοπόλεμο, ένα ενδιαφέρον που οδήγησε, μεταξύ άλλων, σε μια σειρά αγγλικών ναυτικών αποστολών στην Ελλάδα στις δεκαετίες του 1920 και του 1930.

48. TNA/ADM 1/8648/227, Bentinck προς Baltazi, 22 Ιουλίου 1922 και σχετικό σημείωμα του Admiralty Military Branch της 21ης Αυγούστου 1922. 49. Παπανικολάου, Επιστολαί προς την Διεύθυνσιν, 99. 50. TNA/ADM 1/8648/228, Voulgaris προς Smith, 9 Μαρτίου 1923.

[ 239 ]

A LEKSANDRA P ECINAR Η δημιουργία του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και η στροφή στην ελληνική «σερβική» πολιτική την περίοδο 1918-1922: από τις ελληνοσερβικές στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις

Π

Α ΡΆ Τ Η Σ Η Μ Α Σ ΊΑ Κ Α Ι Τ Η Δ ΙΑ ΠΛ Ο Κ Ή των ελληνοσερβικών σχέσεων στον 19ο και τον 20ό αιώνα, η πορεία τους στη βαλκανική ιστοριογραφία έχει ερευνηθεί επιπόλαια και μη συστηματικά μέχρι στιγμής, κυρίως ως μέρος των φαινομένων που σχετίζονται με την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια.1 Επιπρόσθετα, η αναφορά στην εγγύτητα και στους παραδοσιακούς δεσμούς τους έχει δημιουργήσει μια παράδοξη εικόνα που υποδεικνύει την ανεπαρκή γνώση βασικών φαινομένων και διαδικασιών που καθόριζαν τις ζωτικής σημασίας διασυνδέσεις της Σερβίας (Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων/Γιουγκοσλαβίας) και της Ελλάδας κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ιστορίας των σχέσεών τους .2

1. M. Ristović, Grcka i međubalkanski odnosi [Η Ελλάδα και διαβαλκανικές σχέσεις], επίμετρο στο R. Clogg, Istorija Grcke novog doba [Η Ιστορία της Ελλάδας της σύγχρονης περιόδου] (Beograd Clio, 2000), 279. 2. Ιδιαίτερη προσοχή στα διαβαλκανικά ζητήματα καθώς και τις σχέσεις ανάμεσα στη Σερβία και την Ελλάδα αφιερώνουν οι εξής Έλληνες και Σέρβοι ιστορικοί: Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, Συμμαχικές προτεραιότητες και πολιτικές αντιπαλότητες, (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας, 2004)∙ A. Mitrović, Prodor na Balkan 1908-1918 [Η διείσδυση στα Βαλκάνια 1908-1918) (Beograd: Srpska književna zadruga,1982)∙A. Mitrović, Srbija u Prvom svetskom ratu [Η Σερβία στον Α΄ Παγκόσμιο

[ 241 ]


Η έρευνα αυτή, πέρα από την προσπάθεια να φωτίσει την αιτία της διάστασης, η οποία χαρακτήριζε τις διπλωματικές επαφές ανάμεσα στις δύο γειτονικές χώρες κατά την κρίσιμη για τη διεθνή θέση και των δύο χωρών περίοδο μεταξύ 1918 και 1922, προσπαθεί να αναδείξει και την αποφασιστική επιρροή των μεγάλων ευρωπαϊκών Δυνάμεων της εποχής στην περαιτέρω εξέλιξή τους, καθώς και το ρόλο τους στη διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη της Βαλκανικής Χερσονήσου. Οι δεσμοί της Αθήνας και του Βελιγραδίου κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ της δημιουργίας του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων3 και της ελληνικής καταστροφής στη Μικρά Ασία δεν έχουν ακόμη μελετηθεί επαρκώς. Διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν πολλές ανεξερεύνητες διαστάσεις της περιόδου αυτής. Ιδιαίτερα περίπλοκο είναι το ζήτημα των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο γειτονικών χωρών (σαν τμήμα ενός ευρύτερου φάσματος των συνολικών διμερών επαφών τους). Πέρα από τη σημασία του ρόλου τον οποίο διαδραμάτισαν ο έλληνας και ο σέρβος πρωθυπουργός στην προσπάθεια της διατήρησης μιας θετικής εικόνας των σχέσεων των δύο γειτονικών χωρών, θα αναδειχθεί και η σημασία των πολιτικών τους πρωτοβουλιών μέσα στα πλαίσια μιας καινούργιας ελληνο-σερβικής προσέγγισης των βαλκανικών υποθέσεων την περίοδο από τα τέλη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έως τη Μικρασιατική καταστροφή. Επιπρόσθετα, οι επιμέρους εθνικές ιδεολογίες (που ενσωματώνονται στις μεγάλες ιδέες και των δύο εθνών), προκάλεσαν σοβαρές διαφοροποιήσεις μεταξύ τους. Η ελληνική Μεγάλη Ιδέα αναπόσπαστα συνδέεται και με μια άλλη έννοια, σχεδόν ίδια με αυτήν, την «απελευθέρωση των σκλαβωμένων αδελφών», που χαρακτήριζε και τη γιουγκοσλαβική εθνική ιδεολογία. Το ιδεώδες αυτό αποτελούσε καθήκον όλων των Ελλήνων, που σήμαινε

Πόλεμο] (Beograd: Stubovi kulture, 1999). M. Milošević, Srbija i Grčka 1914-1918, Iz istorije diplomatskih odnosa, [Σερβία και Ελλάδα 1914-1918, Από την ιστορία των διπλωματικών σχέσεων], (Zaječar: Ίδρυμα Νικόλαος Πάσιτς, 1997). 3. Στη συνέχεια το Βασίλειο των ΣΚΣ.

[ 242 ]

ALEKSANDRA PECINAR

ότι η εξωτερική πολιτική ενδιέφερε τον απλό πολίτη. Παρά το γεγονός ότι μια τέτοια εξωτερική πολιτική πολύ συχνά απέβαινε καταστροφική, στην ελληνική περίπτωση ο λαός πολύ συχνά κινητοποιείτο με σκοπό την πραγματοποίηση των εθνικών φιλοδοξιών. Με αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζε την νομιμότητα στην άρχουσα τάξη: τόσο στην ελληνική βασιλική δυναστεία, όσο και στους έλληνες πολιτικούς οι οποίοι την εκμεταλλεύονταν.4 Ωστόσο, στη σερβική (γιουγκοσλαβική) περίπτωση, η ανάλυση των όρων «απελευθέρωση των υποταγμένων αδελφών» και «έξοδος στη θάλασσα» υποδεικνύει την ύπαρξη των ιδεών που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη γένεση του σερβικού εθνικισμού. Κατόπιν της ανάλυσης της σερβικής ιστοριογραφίας, που λαμβάνει υπ’ όψη ότι η πολιτική στάση περί εξόδου στη θάλασσα, πέρα από την ορθολογική και τη σαφή βάση της, πάντα έπαιρνε και μια επιπρόσθετη, μυθική επεξήγηση, αλλά και την ηθική διάσταση μέσω της απαίτησης για την απελευθέρωση των «σκλαβωμένων αδελφών», προκύπτει ότι τα εθνικά ζητήματα της χώρας «απειλούνταν πάντα σ’ εκείνες τις περιοχές όπου εντοπίζονταν τα επίκαιρα συμφέροντα του κράτους».5 Η έρευνα αυτή, πέρα από την προσπάθεια να αναδείξει πώς οι διπλωματικές σχέσεις των δύο γειτονικών χωρών, Σερβίας και Ελλάδας, «μοιραία συνδεδεμένων» με την υπογραφή της Συνθήκης Συμμαχίας του 1913, είχαν πλέον αλλάξει, έχει σκοπό να εξηγήσει και σε ποιο βαθμό η κατάσταση αυτή περιόριζε τις προσπάθειες των πολιτικών αρχών και των δύο συμμάχων να πραγματοποιήσουν τις μεμονωμένες εδαφικές αξιώσεις τους εις βάρος της άλλης γειτονικής χώρας, σε μια περίπλοκη κατάσταση όπως ήταν αυτή των Βαλκανίων την περίοδο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

4. Ε. Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Όψεις του Εθνικού Προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), (Αθήνα: Πολύτυπο 1988), 351. 5. O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma, ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o” nama” i ”drugima” [Στην παράδοση του εθνικισμού ή στερεότυπα των Σέρβων διανοούμενων στον 20ον αιώνα περί «των ημών» και περί «των άλλων»] (Beograd: Διεθνής Ομοσπονδία Ελσίνκι για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, 2002), 124-125.

[ 243 ]


Τέλος, θα γίνει προσπάθεια να καθοριστεί εάν οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών ριζικά άλλαξαν κατόπιν της δημιουργίας του Βασιλείου των ΣΚΣ. Επίσης, εάν η «πολυπλοκότητα του βόρειου ελληνικού γείτονα» εξυπηρετούσε μόνο ως πρόσχημα για να αναδειχθεί το λανθάνον πρόβλημα της Μακεδονίας, επηρεάζοντας στη συνέχεια την αλλαγή στη δομή των σχέσεων των δύο γειτονικών κρατών. Επιπρόσθετα, ιδιαίτερα σημαντική θα είναι και η απάντηση στο ερώτημα του κατά πόσον στην πραγματικότητα υπήρχαν οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις και εάν, παρά την τυπική εξαφάνιση της Σερβίας ως διεθνούς νομικού παράγοντα, εξακολούθησαν και τα επόμενα χρόνια να χαρακτηρίζονται ως «καθαρά» ελληνοσερβικές, διατηρώντας συνάμα όλα τα παλιά τους στοιχεία (το Μακεδονικό ζήτημα, το πρόβλημα της Ελεύθερης Ζώνης στη Θεσσαλονίκη, τις σχέσεις των δύο γειτόνων με τη Βουλγαρία). Σερβία και Ελλάδα από το 1912 έως το 1918 – Μακεδονικό Ζήτημα Παρά το γεγονός ότι οι σχέσεις των δύο χωρών πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους εδράζονταν σε μια αδύναμη βάση, η στροφή στις ιστορικές συγκυρίες των Βαλκανίων στις αρχές τις δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα προκάλεσε την πιο δυναμική τους ανάπτυξη. Χωρίς να αμφισβητήσει κανείς τη σημασία της σερβικής πρωτοβουλίας περί συνάψεως μιας ελληνοσερβικής συνθήκης τον Αύγουστο του 1912, οι διμερείς δεσμοί της Αθήνας και του Βελιγραδίου παίρνουν πιο συγκεκριμένη μορφή ήδη κατόπιν της δημιουργίας της Βαλκανικής Συμμαχίας του 1912. Ωστόσο, οι εξελίξεις των Βαλκανικών Πολέμων (κατ’ αρχήν η άποψη των δύο χωρών περί των κοινών συνόρων δυτικά του Αξιού από το 1913, αλλά και η πίστη στους κοινούς στόχους ενός ενδεχόμενου ελληνοσερβικού άξονα), συνέβαλαν στην πιο στενή τους συνεργασία στο μέλλον. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι το 1913 αναβίβασε ραγδαία το σερβικό κύρος, καθώς επίσης και το δεδομένο ότι η στάση των γειτόνων της χώρας (συμπεριλαμβανόμενων και των συμμάχων της) κατά τη διάρκεια του ιδίου έτους θα μπορούσε να εξεταστεί στα πλαίσια μιας έλλειψης σχετικής προετοιμασίας της σερβικής πλευράς για μια

[ 244 ]

ALEKSANDRA PECINAR

τέτοια αλλαγή.6 Και τα δύο συνέβαλαν στη διαμόρφωση των σχέσεων του μελλοντικού άξονα Αθήνας-Βελιγραδίου. Ωστόσο, ο σχεδιασμός της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, που κατ’ αρχήν εξαρτάτο από τις εδαφικές διεκδικήσεις της Βουλγαρίας, αλλά και από μόνιμες εσωτερικές πολιτικές διαμάχες μεταξύ του ελληνικού βασιλικού οίκου και του πρωθυπουργού Βενιζέλου, υποβαλλόταν σε ένα είδος τροποποίησης, που επιπρόσθετα υπαγορεύθηκε και από το γενικό ευρωπαϊκό πολιτικό σκηνικό αμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Εδώ είναι απαραίτητο να επισημάνουμε τις διαφορές στον πολιτικό χαρακτήρα των καθεστώτων των δύο χωρών ως σημαντικό παράγοντα διαφοροποίησης που αναμφίβολα επηρέασε τη θέση τους στο χάρτη της Ευρώπης, την εξάρτησή τους από τις Μεγάλες Δυνάμεις, και ως εκ τούτου, την ανάγκη της αμοιβαίας συμμαχίας. Στην ελληνική περίπτωση, η παρέμβαση της Ευρώπης, είτε αυτή εκφράστηκε μέσω του φιλελληνικού κινήματος, είτε μέσω της πολιτικής της ελληνικής κυβέρνησης, ήταν κρίσιμη όχι μόνο για τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους, αλλά και για τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Αντίθετα, η Σερβία κέρδισε την ανεξαρτησία της μέσω εξέγερσης, η οποία ήταν κυρίως εθνικού χαρακτήρα. Καθώς καθοδηγείτο από την εθνική δυναστεία, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι οι δύο χώρες δεν είχαν την ίδια ιστορική κληρονομιά. Στο σημείο αυτό τονίζουμε ότι, επιπρόσθετα, δεν υπήρχε καμία ιδιαίτερη συμπάθεια προς τη Σερβία, ούτε της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, ούτε των δυτικών δυνάμεων.7 Η κατάσταση στις δύο χώρες άλλαξε μετά από σχεδόν δύο δεκαετίες, όταν τη θέση του πρωθυπουργού της Ελλάδας ανέλαβε ο Ελευθέ ριος Βενιζέλος.8 Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις 6. M. Bjelajac, Diplomatija i vojska, Srbija i Jugoslavija 1901-1999 [Διπλωματία και στρατός, Σερβία και Γιουγκοσλαβία 1901-1999] (Beograd: Odbrana, 2010), 15-16. 7. M. Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914-1918 [Οι πολεμικοί στόχοι της Σερβίας 1914-1918] (Beograd: Politika, 1992), 7-54 . 8. Ν.Ν. Βλάχος, Ιστορία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου 1908-1914, (Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, 1954), 264-311. (Ο συγγραφέας τονίζει

[ 245 ]


ευρωπαϊκές της κτήσεις, η αντιπαλότητα των Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς και η αδυναμία τους να ελέγξουν την κατάσταση που επικρατούσε στα Βαλκάνια, (ιδίως την απειλή της βουλγαρικής κυριαρχίας στην περιοχή), κατ’ ουσίαν επέβαλαν τη συμμαχία των δύο γειτονικών κρατών ως τη μόνη διέξοδο, αλλά και έδωσαν την ευκαιρία για την πραγματοποίηση των επιμέρους εθνικών φιλοδοξιών. Δεδομένου ότι ήταν η νικήτρια χώρα, η Ελλάδα είχε να αντιμετωπίσει την εκδίκηση της ηττημένης Βουλγαρίας, η οποία δεν σταματούσε να διεκδικεί την κυριαρχία στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θεσσαλονίκη, τις τουρκικές διεκδικήσεις στα νησιά του Αιγαίου και το διωγμό των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία, την ιταλική εχθρότητα σχετικά με τον προσδιορισμό των συνόρων του νέου αλβανικού κράτους και, τέλος, τις αυστριακές τάσεις για μείωση υπεροχής της Ελλάδας στο έδαφος της Μακεδονίας και της Ηπείρου.9 Η υπογραφή της Συνθήκης Συμμαχίας του 1913 αποτέλεσε αναμφίβολα τον πυρήνα αυτών των σχέσεων, την ίδια στιγμή και μια έκφραση της νέας αντίληψης της βαλκανικής πολιτικής των δύο χωρών, που μέχρι τότε χαρακτηριζόταν από την απουσία μιας στρατηγικής, καθώς και από την πλήρη υποταγή στις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Η ποιοτική διαφορά της ελληνοσερβικής Συνθήκης Συμμαχίας που συνήφθη το 1913, σε σύγκριση με τις προηγούμενες προσπάθειες συνεννοήσεων στα Βαλκάνια, αντανακλάστηκε στο γεγονός ότι η συνθήκη αυτή θα μπορούσε να παρέχει ένα απλό αλλά συγκεκριμένο πλαίσιο, που υποσχόταν μακροπρόθεσμη συνεργασία σε πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, η συνθήκη προέβλεπε την προ-

τις προσδοκίες του έλληνα πρωθυπουργού να προσεγγίσει τη Σερβία, καθώς επίσης και τη Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο, υποδεικνύοντας περαιτέρω τη σημασία των Βαλκανικών Πολέμων που ακολούθησαν, οι οποίοι είχαν ως αποτέλεσμα, μεταξύ των άλλων, και την κατάπτωση του συνόλου των κτήσεων της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, καθώς και τη διπλωματική σύγκλιση της Σερβίας και της Ελλάδας. 9. Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Μακεδονία,1914-1918, Η σημασία της μάχης του Σκρα, (Χανιά: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», 2008),17.

[ 246 ]

ALEKSANDRA PECINAR

στασία του νέου status quo στην περιοχή, ως εγγυητής της σταθερότητας, επιβεβαιώνοντας τις πρόσφατες εδαφικές επεκτάσεις. Ο Λ. Χασιώτης ισχυρίζεται ότι ο Βενιζέλος βοήθησε πλήρως τις γιουγκοσλαβικές τάσεις, και δε διαφώνησε με το σέρβο πρωθυπουργό Πάσιτς «ότι το μέλλον της ειρήνης στα Βαλκάνια θα πρέπει να βασίζεται στην σερβο-ελληνική συμμαχία και ότι βάσει της δέσμευσης στη συμμαχία αυτή θα επεκτείνονται οι οικονομικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών», υπογραμμίζοντας τα οφέλη που θα έδινε στη Σερβία η πρόσβαση στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης (επιτρέποντας έτσι τις εισαγωγές από τη Δύση και τις εμπορικές επαφές με τη Θεσσαλία και την ελληνική Μακεδονία) και πρότεινε ένα μεταπολεμικό άξονα Αθήνας-Βελιγραδίου, στον οποίο, ενδεχομένως, θα μπορούσε να ενεργοποιηθεί και μια τρίτη δύναμη, για παράδειγμα, η Ιταλία.10 Η ουσία των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ της Σερβίας και της Ελλάδας κατά την περίοδο αυτή βρισκόταν στη διατήρηση μιας κοινής θέσης, η οποία θα έπρεπε να είναι επωφελής και για τις δύο χώρες στην εφαρμογή των ειρηνευτικών πρωτοβουλιών τους.11 Ακριβώς βάσει αυτής της αντίληψης εξελίχθηκαν οι ελληνοσερβικές σχέσεις κατά την περίοδο του Μεγάλου Πολέμου που ακολούθησε. Είναι αλήθεια ότι η εν λόγω Συνθήκη Συμμαχίας υπογράφτηκε υπό ορισμένες προϋποθέσεις, τη στιγμή που βάσει των γεωπολιτικών κριτηρίων της εποχής μια ένοπλη σύγκρουση ήταν δυνατόν να περιοριστεί στα Βαλκάνια. Σύμφωνα με τις γεωπολιτικές αντιλήψεις της εποχής θα ήταν παράξενο η Ελλάδα να παρέμβει σε έναν αυστρο-σερβικό πόλεμο, όπως επίσης 10. Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 202-203. 11. Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 197. Αν και αρχικά αντίθετος, ο Πάσιτς, λόγω της κρίσης στη Σερβία, αναγκάστηκε να συμφωνήσει, και έτσι ανανεώνεται η ελληνοσερβική συμμαχία, στην οποία ο Βενιζέλος, αν και δεν έγινε επίσημα αποδεκτή, θα ήθελε να συμπεριλάβει και τη Ρουμανία. Ο έλληνας πρωθυπουργός, κυρίως ήθελε να παράσχει εγγυήσεις για την αποκατάσταση των προπολεμικών συνόρων της Ελλάδας, και μόνο τότε θα στρεφόταν προς εφαρμογή των κατακτητικών φιλοδοξιών στην τουρκική επικράτεια. Ο λόγος για αυτές τις τάσεις του έλληνα πρωθυπουργού, σύμφωνα με το συγγραφέα, θα μπορούσε να βρεθεί στην επιθυμία του ιδίου να «ενισχύσει τη θέση του στο εσωτερικό, καθώς και στην ενθάρρυνση της κινητοποίησης».

[ 247 ]


θα ήταν παράλογη η σερβική παρέμβαση στην ελληνο-τουρκική σύγκρουση που εμφανίστηκε ως πιθανότητα λόγω του ζητήματος της κυριαρχίας στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα θα πρέπει να δικαιολογείται η άρνηση της Αθήνας να βοηθήσει το Βελιγράδι με τις στρατιωτικές της δυνάμεις τον Αύγουστο του 1914. Ο Βενιζέλος απέρριψε την ευκαιρία να συμμετάσχει στον πόλεμο κατόπιν του αυστροουγγρικού τελεσίγραφου που παρέλαβε η Σερβία. Η Ελλάδα, ωστόσο, αμέσως κατέστησε σαφές ότι θα κρατούσε μια καλοπροαίρετη ουδετερότητα και ότι θα επέτρεπε τη διέλευση των πολύτιμων όπλων και άλλων πολεμικών υλικών από τη Θεσσαλονίκη.12 Τα δεδομένα, όμως, ήταν διαφορετικά στην περίπτωση της ελληνοτουρκικής κρίσης το 1913-1914, όπως και στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, παρά την αρχική απροθυμία της ελληνικής κυβέρνησης να βοηθήσει τη Σερβία στη σύγκρουση με την Αυστρία, οι δύο χώρες βρέθηκαν στην ίδια πλευρά και αγωνίστηκαν μαζί στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης, ερχόμενες ακόμη πιο κοντά μεταξύ τους. Στο σημείο αυτό έχει ήδη υπογραφτεί η μεταβίβαση ενός μέρους της σερβικής Ελεύθερης Ζώνης στη Θεσσαλονίκη από την ελληνική κυβέρνηση (10/23 Μαΐου 1914), η οποία, ωστόσο, σύμφωνα με τον Γ. Βεντήρη, ποτέ δεν επισημοποιήθηκε, λόγω της έναρξης του πολέμου.13 Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέψουμε τους ιδεολογικούς παράγοντες που είχαν αντίκτυπο στην τελική απόφαση του βασιλιά Κωνσταντίνου και στους συνεργάτες του στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Ελλάδας να κρατήσει τη χώρα έξω από τον πόλεμο. Η πίστη του στην ισχύ του γερμανικού στρατιωτικού και πολιτικού μηχανισμού, οι οικογενειακοί δεσμοί με το γερμανό αυτοκράτορα, αλλά και η αντίθεση ενός μέρους της ελληνικής άρχουσας τάξης στην πολιτική του αστικού φιλελευθερισμού που ακολούθησε ο Βενιζέλος, αναμφίβολα

12. Milošević, Srbija i Grčka 1914-1918, 32 13. Γ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920 (Αθήνα: Ίκαρος, 1970), 397-399. Δ.Δ. Ζαγκλής, Η Μακεδονία του Αιγαίου και οι Γιουγκοσλάβοι, (Αθήνα: Σιδέρης, 1975), 383-396 .

[ 248 ]

ALEKSANDRA PECINAR

επηρέασαν τις απόψεις του για τα κριτήρια επί των οποίων θα έπρεπε να επιλέξει την πολιτική στρατηγική που θα ακολουθούσε η χώρα στην εξωτερική πολιτική. Η σύγκρουση αυτή του βασιλιά και του πρωθυπουργού σηματοδότησε ουσιαστικά την έναρξη του φαινομένου που στην ελληνική ιστοριογραφία ονομάζεται «ο Εθνικός Διχασμός». Έχοντας υπόψη την ελληνική πτυχή της ανάλυσης, ο ελληνικός Εθνικός Διχασμός παρουσιάζεται ως κύρια αιτία της μεταβολής της ποιότητας των ελληνοσερβικών σχέσεων (1915-1917).14 Ωστόσο, η άρνηση του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ζαΐμη να υπερασπιστούν τη σερβική πλευρά μπροστά στη βουλγαρική επίθεση, τον Οκτώβριο του 1915, δεν υπόκειται σε γεωπολιτικά κριτήρια της εποχής. Η επίθεση της Βουλγαρίας είχε ως στόχο την κατάκτηση του σερβικού τμήματος της Μακεδονίας και τη διατάραξη των κοινών συνόρων της Σερβίας και Ελλάδας, καθώς και την πλήρη διατάραξη του status quo, που εγγυόταν η Συνθήκη Συμμαχίας.15 Σε τελική ανάλυση, η παραβίαση των διατάξεων της συμφωνίας από την πλευρά της Ελλάδας, τον Οκτώβριο του 1915, προκλήθηκε από την αποτυχία της βαλκανικής πολιτικής της Αντάντ και από την επιτυχημένη γερμανική διπλωματική παρέμβαση στην περιοχή, καθώς και εξαιτίας της πολιτικοοικονομικής κρίσης που η χώρα περνούσε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Όσο η πολιτική και οικονομική κρίση στην Ελλάδα είχε άμεσο αντίκτυπο στις ελληνοσερβικές σχέσεις, τόσο οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της σερβικής στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας κατά την ίδια περίοδο προκάλεσαν τις δικές τους αρνητικές συνέπειες, ακόμη και αν δεν είχαν την ίδια δραματική τροπή. Στην περίπτωση της Σερβίας, η εσωτερική κρίση προκλήθηκε από τη σύγκρουση μεταξύ της πολιτικής και της στρατιωτικής ηγεσίας. Φυσιολογικά, το ξέσπασμα του πολέμου ενίσχυσε τη θέση του στρατού, περιορίζοντας την ευελιξία

14. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2005),15-18. 15. Ž. Αvramovski, Ratni ciljevi Bugarske i centralne sile 1914-1918 [Οι πολεμικοί στόχοι της Βουλγαρίας και Κεντρικές Δυνάμεις] (Beograd: ISI, 1985).

[ 249 ]


της πολιτικής ηγεσίας στην υλοποίηση των δικών της σχεδιασμών. Τα ιστορικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι τα αποτελέσματα της σερβοελληνικής αμυντικής συμμαχίας το 1913 σε μεγάλο βαθμό περιορίστηκαν από τις εδαφικές διεκδικήσεις και της Σερβίας και της Ελλάδας, που οδήγησαν σε αυξανόμενες εντάσεις και διαφωνίες μεταξύ της Σερβίας και του ελληνικού πληθυσμού και της σερβικής και της ελληνικής Μακεδονίας. Τις σχέσεις αυτές, οι πρωθυπουργοί των δυο συμμάχων χωρών προσπάθησαν να αποκρύψουν μέσω της προπαγάνδας για τους ήδη αναφερθέντες λόγους. Μια σειρά από επίσημα έγγραφα που ανταλλάχθηκαν μεταξύ ελληνικής και σερβικής ηγεσίας μαρτυρούν τις προσπάθειες των δύο συμμαχικών κυβερνήσεων. Η πολιτική αυτή έχει περάσει μέσα από δοκιμασίες τη στιγμή που οι σχέσεις της Αθήνας με την Αντάντ είχαν φτάσει σε σημείο αναβρασμού. Η σερβική κυβέρνηση εξαρτιόταν, φυσικά, εξ ολοκλήρου από τους Συμμάχους, γνωρίζοντας, ταυτόχρονα, ότι η διατήρηση καλών σχέσεων με την Ελλάδα θα μπορούσε να είναι πολύτιμη στη μεταπολεμική οργάνωση των Βαλκανίων. Για τον ίδιο λόγο, οι ελληνικές αρχές απέφευγαν να αντιδράσουν έντονα στις προπαγανδιστικές δραστηριότητες των σέρβων στρατιωτών στην ελληνική Μακεδονία, γνωρίζοντας ότι αυτές δεν αποτελούσαν την επιλογή της σερβικής πολιτικής ηγεσίας. Παίρνοντας αυτή τη μετριοπαθή στάση προσπάθησαν να αποφύγουν ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις στις ελληνοσερβικές σχέσεις, που θεωρούνταν πολύτιμες για τη διασφάλιση των ζωτικών συμφερόντων του ελληνισμού.16 Η επάνοδος του Βενιζέλου στην εξουσία, όμως, το καλοκαίρι του 1917, παρείχε την προϋπόθεση για μια ριζική μεταβολή στις σχέσεις μεταξύ Σερβίας και Ελλάδας, καθώς και την ελπίδα ότι η παρουσία του θα συντελούσε στη γρήγορη αποκατάσταση των ελληνοσερβικών φιλικών σχέσεων έως τα τέλη των πολεμικών επιχειρήσεων το 1918.17 Βάσει των ανωτέρω στοιχείων μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι οι ελληνοσερβικές σχέσεις κατά την περίοδο 1912-1918 βασί16. Διπλωματικά έγγραφα 1913-1917, Ελληνοσερβική συνθήκη συμμαχίας, εισβολή Γερμανοβουλγάρων εις Μακεδονίαν ( Αθήνα: Υπουργείο επί των εξωτερικών, 1917). 17. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 73-108.

[ 250 ]

ALEKSANDRA PECINAR

στηκαν σε μια παράξενη ισορροπία, χρήσιμη και για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής ηγεσίας των δύο χωρών. Η ισορροπία αυτή διατηρήθηκε εξαιτίας της κοινής πεποίθησης περί διαρκούς κινδύνου από τη Βουλγαρία, όπως και της αμοιβαίας υποστήριξης του εδαφικού καθεστώτος που δημιούργησε η Συνθήκη του Βουκουρεστίου στα Βαλκάνια. Ακόμη και στις δύσκολες στιγμές που διένυσαν οι ελληνοσερβικές σχέσεις, και οι δύο πλευρές προσπάθησαν να μην διαταράξουν αυτή τη σχέση, γνωρίζοντας, όποιο και αν ήταν το τελικό αποτέλεσμα του πολέμου, ότι η αμοιβαία τους συμφωνία θα αποδεικνυόταν απαραίτητη για το σχηματισμό του μεταπολεμικού πολιτικού σκηνικού. Επίσης, μόνο έτσι θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τη Βουλγαρία, αλλά και να προστατεύσουν μακροπρόθεσμα τα συμφέροντά τους στην περιοχή. Η δημιουργία του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και η Ελλάδα (1918-1919) Η περίοδος ενίσχυσης της διεθνούς θέσης της Ελλάδας λίγο πριν από την επίσημη ένταξή της στις δυνάμεις της Αντάντ, και η νίκη της στη μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν, συνέπεσε με την περίοδο προετοιμασίας για τη δημιουργία ενός νέου γιουγκοσλαβικού κράτους. Παράλληλα με τις διεργασίες ενοποίησης των νοτιοσλαβικών λαών σε ένα κοινό κράτος, εξελίσσονταν και οι διαδικασίες προβολής των επισήμων ελληνικών εθνικών διεκδικήσεων, καθώς και οι προετοιμασίες για τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο.18 Οι διεργασίες αυτές σηματοδοτούσαν την αρχή μιας περιόδου την οποία χαρακτήριζε η επίσημη συνεργασία των δύο χωρών για την επίτευξη των εξωτερικών τους στόχων. Στην ουσία, όμως, ξεκινούσε μια εποχή που οι πολιτικές εξελίξεις στο σκηνικό των Βαλκανίων δημιουργούσαν γόνιμο έδαφος για την εμφάνιση προστριβών μεταξύ των δύο συμμάχων.19

18. Ε. Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, Greek Diplomatic Planning στο: The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War, (Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 2005), 109∙ Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Μακεδονία 1914-1918. 19. ΑΥΕ/1918/А5/II, Α΄ Πολιτική, Τελικοί σκοποί πολέμου, Ελληνικαί βλέψεις/

[ 251 ]


Παρά το γεγονός ότι ο διεθνής αντίκτυπος της μάχης του Σκρα ήταν τεράστιος, στην ουσία η απουσία πραγματικού ενδιαφέροντος των Συμμάχων ματαίωνε τους περαιτέρω στόχους του Βενιζέλου. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η ανάμειξη της Ελλάδας στον πόλεμο το καλοκαίρι του 1917 επιβαλλόταν για αμυντικούς (αν όχι για άλλους) λόγους, αφού τμήμα της ελληνικής Μακεδονίας βρισκόταν ήδη στα χέρια του εχθρού. Σε τελική όμως ανάλυση, τη μαξιμαλιστική πολιτική του Βενιζέλου την κατέστησε αναπόφευκτη ο Εθνικός Διχασμός. Φαινόταν ότι ο Βενιζέλος είχε να αντιμετωπίσει ανυπέρβλητα προβλήματα. Εδώ προσθέτουμε ότι η πολιτική του καταπόνησε στο έπακρο τις στρατιωτικές δυνατότητες της χώρας, ήδη περιορισμένες εξαιτίας των οικονομικών, βιομηχανικών και δημοσιονομικών δυσκολιών. Σύμφωνα με τον Γ. Λεονταρίτη: «Δικαίως μπορεί να βγάλει κανείς συμπέρασμα ότι ο Βενιζέλος δεν υπολόγισε σωστά το τρομακτικό κόστος του πολέμου για ένα έθνος χωρίς επαρκείς πόρους και διχασμένο από εσωτερικές διαμάχες».20 Από την άλλη πλευρά, αμέσως μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όλες οι χώρες που κατοικούνταν από Σλάβους (Σερβία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Κροατία, Σλοβενία και το Μαυροβούνιο), ενώθηκαν υπό το σκήπτρο του βασιλιά Πέτρου Α΄ της Σερβίας και του διαδόχου του Αλέξανδρου, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα καινούργιο κράτος, το Βασίλειο των ΣΚΣ. Περικυκλωμένο, όμως, από εφτά γείτονες (με τους έξι από τους οποίους σημειώνονταν διαμάχες και προστριβές περί των συνόρων), το νεοσύστατο Βασίλειο των ΣΚΣ δεν έπαυε να διανύει κρίση. Αν και οι προσδοκίες του Βελιγραδίου ότι η ερχόμενη Διάσκεψη της Ειρήνης θα δημιουργούσε τον καινούργιο πολιτικό χάρτη της Ευρώπης ήταν εμφανείς, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι το καινούριο Βασίλειο ήταν εγκαταλελειμμένο από τους συμμάχους του Μεγάλου Πολέμου (που είχαν τα δικά τους σχέδια στα

Διαμαντόπουλος από Θεσσαλονίκη, 28 Δεκεμβρίου 1917, Αριθμός 10267. Βλ. και Milošević, Srbija i Grčka, 290. 20. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 19-20.

[ 252 ]

ALEKSANDRA PECINAR

Βαλκάνια) και ταυτόχρονα συγκρουόταν με τα εχθρικά σχέδια της ιταλικής διπλωματίας στην ίδια περιοχή.21 Παρά την εδαφική του επέκταση και την υπεροχή που έπαιρνε το καινούργιο νοτιοσλαβικό κράτος απέναντι στη μεταπολεμική Ελλάδα, η σερβική εξωτερική πολιτική εκείνης της στιγμής χαρακτηρίστηκε από αναποφασιστικότητα και αβεβαιότητα απέναντι στο διπλωματικά ενισχυμένο γείτονά της.22 Στα χρόνια που ακολούθησαν η εμφάνιση ενός νέου κράτους στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας προκάλεσε μερική στροφή στις διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο γειτόνων.23 Αναμφίβολα, η ελληνική πλευρά αφιέρωνε μεγάλη προσοχή στη δημιουργία του καινούργιου Βασιλείου. Σε αντίθεση με πολυάριθμες ελληνικές πηγές που εκφράζουν μια θετική στάση όσον αφορά την ενοποίηση του βόρειου γείτονά της, ο ιστορικός Γ.Χ. Βασιλειάδης, σχολιάζοντας την εμφάνιση του Βασιλείου των ΣΚΣ, χρησιμοποιεί μια πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο νοτιοσλαβικό ζήτημα, που είναι διαφορετική από όλες σχεδόν τις επίσημες απόψεις της ελληνικής διπλωματίας της συγκεκριμένης περιόδου ή της βιβλιογραφίας που είναι αφιερωμένη στο ζήτημα της ενοποίησης των Νοτίων Σλάβων. Λαμβάνοντας υπόψη ότι το βιβλίο του γράφτηκε το 1948, κατά τη διάρκεια της περιόδου στην οποία η Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα βρισκόταν στις αντίθετες πλευρές κατά την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, μπορούμε να κατανοήσουμε τις αναφορές του, γεμάτες από αντισλαβικές απόψεις, όπως και μερικά ανακριβή δεδομένα. Παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας αναλύει το ζήτημα από μια προπαγανδιστική σκοπιά, που χρωματίζεται από την ιδεολογία του 1948, το έργο του δεν παύει να αποτελεί μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών, αλλά επίσης και ένα

21. Bogdan Krizman, Vanjska politika Jugoslavenske drzave (1918-1941) [Η εξωτερική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους] (Zagreb 1975), 11. 22. ΑΥΕ/1918/A5/II, Α΄ πολιτική, Τελικοί σκοποί πολέμου, Ελληνικαί βλέψεις, Διαμαντόπουλος από τη Θεσσαλονίκη στις 28 Δεκεμβρίου 1917, αρ. 10267. 23. A. Pećinar, Zaokret u grčkoj politici prema jugoslovenskoj državi 1919-1922, [Στροφή στην ελληνική «γιουγκοσλαβική» πολιτική 1919-1922] Arhiv, časopis Arhiva Jugoslavije, godina XIII, (1-2), 81-96.

[ 253 ]


παράδειγμα μιας εξαιρετικά αρνητικής απεικόνισης της γένεσης της Γιουγκοσλαβίας.24 Οι αναφορές των ελληνικών πηγών σχετικά με τις εσωτερικές εξελίξεις στο νεοσύστατο γιουγκοσλαβικό κράτος, παρόλο που θα μπορούσε να τις περιγράψει κανείς με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, παρά ως πλούσιες, εκφράζουν μια αντικειμενική άποψη για τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η γειτονική χώρα, ως αποτέλεσμα των εθνικών και πολιτικών προστριβών και των κοινωνικών αναταραχών. Το ζήτημα της αναγνώρισης του νεοσύστατου Βασιλείου των ΣΚΣ από την Ελλάδα έχει αναδειχθεί ως ένας πολύ σημαντικός δείκτης των προσπαθειών της ελληνικής πλευράς για τη διατήρηση των καλών γειτονικών σχέσεων, ακόμη και με δεδομένη την «πολυπλοκότητα του βόρειου γείτονά της».25 Εδώ θα έπρεπε να σημειωθεί ότι ορισμένα έργα της ελληνικής ιστοριογραφίας συχνά ερμηνεύουν ως «πολυπλοκότητα της βόρειας γειτονικής χώρας» την ενοποίηση των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σε ένα κοινό κράτος (υπονομεύοντας έτσι τη Σερβία).26 Επιπρόσθετα, οι ελληνικές απόψεις σχετικά με τη δημιουργία του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων καθώς και το θέμα της αναγνώρισης του νεοσύστατου νοτιοσλαβικού κράτους εμφανίζονται ως μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ερμηνεία του όρου της «παραδοσιακής ελληνοσερβικής φιλίας». Ο αναφερόμενος όρος χρησιμοποιείται πολύ συχνά στη σερβική (γιουγκοσλαβική) ιστοριογραφία. Η ερμηνεία του καθώς και η καταχώρησή του μέσα στα ιστο-

24. Γ.Χ. Βασιλειάδης, Το ελληνικόν πρόβλημα ως το κατανοούν οι βόρειοι Έλληνες, η προδοσία της Γιουγκοσλαβίας έναντι ανταλλαγμάτων και το ολοκαύτωμα της Ελλάδας διά να μη προδώση, (Αθήνα: Τυπογραφικό εργαστήριο Δώρου Γερ. Πεφάνη, 1948). 25. Την τάση του Βενιζέλου το καινούριο γιουγκοσλαβικό Βασίλειο να αναγνωριστεί πρώτα από την πλευρά της Αθήνας την πρόλαβε ο αμερικανός πρόεδρος Γ. Ουίλσον στις 6 Φεβρουαρίου 1919 (στο Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 246.) 26. Κ. Ι. Άμαντος, Οι βόρειοι γείτονες της Ελλάδος, Βούλγαροι, Αλβανοί, Νοτιοσλάβοι, (Αθήνα: Ελευθερουδάκης, 1923)∙Δ. Μιχαλόπουλος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το γιουγκοσλαβικό ζήτημα, (Αθήνα: Λέσχη Φιλελευθέρων,1991).

[ 254 ]

ALEKSANDRA PECINAR

ριογραφικά στερεότυπα είναι σημαντική, ειδικά στην ιστορία των διπλωματικών σχέσεων στη μεσοπολεμική περίοδο, όταν οι διμερείς δεσμοί των δύο γειτόνων παίρνουν μια διαφορετική μορφή σε σχέση με εκείνη από την περίοδο της σύναψης της Συνθήκης Συμμαχίας του 1913. Ακριβώς αυτό το στάδιο των διμερών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών, στο οποίο παρατηρείται η στροφή στην εξωτερική πολιτική του Βελιγραδίου και της Αθήνας, αποτελεί μια πλούσια πηγή των ιστοριογραφικών επιχειρημάτων, βάσει των οποίων θα μπορούσε να αμφισβητηθεί, ταυτόχρονα και να δικαιολογηθεί, η αιτιολόγηση του αναφερόμενου όρου.27 Τα δύο κράτη έπρεπε να προσδιορίσουν τις μεταξύ τους σχέσεις. Το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών πρότεινε την επαναδιαπραγμάτευση του πρωτοκόλλου τονίζοντας ότι το σερβικό κράτος με τη νομική έννοια του όρου δεν υφίστατο πια. Βάσει αυτής της θέσης δεν επρόκειτο το Βασίλειο των ΣΚΣ να υποχρεωθεί να πολεμήσει στη Μικρά Ασία, ούτε η Ελλάδα κατά της Ουγγαρίας. Αντιθέτως, και τα δύο συμβαλλόμενα κράτη έπρεπε να επιμένουν στη διατήρηση των Συνθηκών του Βουκουρεστίου και του Νεϊγύ, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα τη μεταξύ τους συμμαχία αποκλειστικά σε σχέση με τη Βουλγαρία. Λαμβάνοντας υπόψη την καινούρια τάξη πραγμάτων, ανέκυπτε η ανάγκη μιας επίσημης ερμηνείας των συμμαχικών διασυνδέσεων των δύο κρατών, τόνιζε ιδιαίτερα ο πρεσβευτής του Βασιλείου των ΣΚΣ στην Αθήνα, ο Μπάλουγκτζιτς.28 Το ζήτημα αυτό έμεινε όμως απροσδιόριστο μέχρι την καταγγελία της ελληνοσερβικής Συνθήκης Συμμαχίας από την πλευρά του Βελιγραδίου τον Αύγουστο του 1924.29

27. Οι αναφορές σχετικά με τον χαρακτηρισμό των Ελλήνων στη σερβική ιστοριογραφία του 19ου και του 20ού αιώνα συνεισφέρουν στη διαμόρφωση του αναφερόμενου εθνικού στερεότυπου. (στο О. Μilosavljević, Στην παράδοση του εθνικισμού, (Beograd: Η Διεθνής Ομοσπονδία Ελσίνκι για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, 2002 28. Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 247. 29. Αρετή Τούντα-Φεργάδη, Θέματα ελληνικής διπλωματικής ιστορίας 1912-1940, (Αθήνα: Σιδέρης, 1996), 95-101.

[ 255 ]


Η στροφή στην ελληνική «σερβική» πολιτική (1919-1922) Οι απαντήσεις σε τρία βασικά ερωτήματα, που προκύπτουν από την ανάλυση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών σε όλα τα επίπεδα των διμερών τους επαφών, είναι ζωτικής σημασίας για τον καθορισμό των διπλωματικών εξελίξεων στα αναφερόμενα χρονολογικά πλαίσια. Τα συμπεράσματα προκύπτουν κατόπιν ανάλυσης των πολιτικών, κοινωνικό-πολιτιστικών και οικονομικών αλλαγών, που συνέβησαν ως αποτέλεσμα της δημιουργίας του Βασιλείου των ΣΚΣ στα Βαλκάνια, ιδιαίτερα σε σχέση με τον έλληνα σύμμαχό του (με έμφαση στο «Μακεδονικό ζήτημα» ως λανθάνουσα πηγή συγκρούσεων, ακόμη από τον 19ο αιώνα). Οι απόψεις των ελλήνων ιθυνόντων για το κοινό κράτος των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων ήταν ότι το νεοσύστατο βασίλειο θα μπορούσε να είναι ένα ισχυρό κράτος στα Βαλκάνια και, ως εκ τούτου, σε συμμαχία με την Ελλάδα, θα αποτελούσε έναν παράγοντα απειλής για την Ιταλία (εξαιτίας των προσδοκιών της στην Αδριατική θάλασσα). Ωστόσο, παρατηρούνταν η ζήλια και ο φθόνος από την πλευρά των ελληνικών δυνάμεων, λόγω της στρατιωτικής επιτυχίας του σερβικού στρατού στο Μακεδονικό μέτωπο, δημιουργώντας έτσι ορισμένα περιστατικά κατά το τέλος του πολέμου.30 Στις αρχές του 1919, στον απόηχο της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης, δεν παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ των νέων αρχών του Βελιγραδίου και της επίσημης Αθήνας. Αντιθέτως, οι καλές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών επιβεβαιώθηκαν μέσω καλής στρατιωτικής και οικονομικής συνεργασίας. Η εξαίρεση από μια γενική εικόνα ανέκυψε μόνο σχετικά με το πρόβλημα της ελληνικής μειονότητας στην γιουγκοσλαβική (πλέον) Μακεδονία. Στο σημείο αυτό τονίζουμε τις αναφορές των ελληνικών πηγών σαν απόδειξη της ελληνικής προσπάθειας για την διατήρηση μιας θετικής εικόνας των συμμαχικών σχέσεων. «Οι αντιδράσεις της Αθήνας απέναντι στη διαχείριση του ελληνικού πληθυσμού στο βόρειο τμήμα της Μακεδονίας, μπορούν να χαρακτηριστούν 30. Milošević, Srbija i Grčka 1914-1918, 290.

[ 256 ]

ALEKSANDRA PECINAR

ως σχεδόν αδιαφορία», δηλώνει ο Λ. Χασιώτης. Στη συνέχεια ισχυρίζεται ότι: «Ποτέ δεν σημειώθηκε επίσημη διαμαρτυρία, ενώ οι έλληνες διπλωμάτες απέφευγαν τις πιέσεις προς το Βελιγράδι, περιορισμένοι σε απλές “συστάσεις”».31 Η σερβική προπαγάνδα εξασθένησε σημαντικά ύστερα από τη συμμαχική νίκη στο Μακεδονικό μέτωπο το Σεπτέμβριο του 1918, αλλά δεν έπαψε να εκδηλώνεται ακόμη και μετά το τέλος του πολέμου. Εξαίρεση αποτελούν κάποιες ενέργειες των αρχών της σερβικής Μακεδονίας, οι οποίες, στην προσπάθειά τους να προσεταιριστούν τους σλαβομακεδόνες υπηκόους τους, εκδήλωναν ενδιαφέρον για τους κατοίκους της ελληνικής επικράτειας. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1919 διοργανώθηκε εκστρατεία προκειμένου να πιέσουν τις άεργες και άπορες οικογένειες της περιοχής της Έδεσσας να στείλουν τα παιδιά τους σε σχολεία στη Σερβία, με δαπάνες της σερβικής κυβέρνησης, στοχεύοντας προφανώς στον εκσερβισμό του τοπικού σλαβικού στοιχείου. Οι ενέργειες αυτές ανησυχούσαν την ελληνική διοίκηση, που αποφάσισε να εμποδίσει τη διαρροή ελλήνων πολιτών προς τα σερβικά ιδρύματα, ικανοποιώντας τις ανάγκες των οικογενειών τους στα ελληνικά οικοτροφεία.32 Παράλληλα, οι αντίστοιχες ελληνικές προπαγανδιστικές ενέργειες στη σερβική Μακεδονία συνάντησαν εξαρχής μεγάλα προβλήματα, αφού η Αθήνα ήταν ριζικά αντίθετη με την αμφισβήτηση της κυριαρχίας του Βελιγραδίου στην περιοχή. Αναγκαστικά, η προπαγάνδα στηρίχθηκε σε πρωτοβουλίες ανεπισήμων παραγόντων. Οι ελληνικές βλέψεις βασίστηκαν κυρίως στις αντιδράσεις του ελληνικού στοιχείου της περιοχής που προκλήθηκαν από την κακοδιοίκηση και τη σοβινιστική συμπεριφορά των σερβικών αρχών, αλλά και στις δραστηριότητες των προσφυγικών συλλόγων της Βόρειας Μακεδονίας και, σε μικρότερο βαθμό, στην επιθυμία για προσάρτηση σερβικών εδαφών. Η επίσημη στάση της Αθήνας στηρίχθηκε σε ψυχρές πολιτικές εκτιμήσεις και γι’ αυτό το λόγο η ελληνική πολιτική ηγεσία αποφάσισε

31. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 247-248. 32. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 304-305.

[ 257 ]


να παραιτηθεί από κάθε είδους δικαιώματα έναντι των Ελλήνων της σερβικής Μακεδονίας. 33 Πέρα από τη σημασία που είχε η ισχύουσα ελληνοσερβική Συνθήκη για την πραγματοποίηση των κοινών στόχων των δύο κρατών, αλλά και για τη διατήρηση της ισορροπίας στην περιοχή, η σερβική προπαγάνδα στη μεταπολεμική περίοδο προκαλούσε την ελληνική ανασφάλεια σχετικά με τη διατήρηση επιρροής πάνω στον τοπικό πληθυσμό· η ετοιμότητα των ελληνικών αρχών να αποδεχθούν τόσες πολλές εκδοχές κινδύνων για τη μελλοντική κυριότητα της Θεσσαλονίκης, δίχως άλλο εξέφραζε την ανασφάλεια για την ελληνική κυριαρχία στην περιοχή. Οι ανησυχίες αυτές, χωρίς να είναι εντελώς ανυπόστατες, θα πρέπει να θεωρηθούν υπερβολικές ή μάλλον δηλωτικές της μόνιμης καχυποψίας και του φόβου του ελληνικού κράτους για τις σχετικά πρόσφατα αποκτημένες μακεδονικές του κτήσεις. Επίσης, οι ελληνικές πηγές τονίζουν «την αδυναμία των Σέρβων»34 να αναγνωρίσουν τις αρνητικές συνέπειες της αυταρχικής βασιλικής πολιτικής, η οποία εμφανιζόταν να ευνοεί την Ελλάδα, καθώς το Βασίλειο των ΣΚΣ εμφανιζόταν ως διχασμένο και ως εκ τούτου ακίνδυνο για την Ελλάδα. Οι εκθέσεις των στρατιωτικών ακολούθων της Πρεσβείας της Ελλάδας στο Βελιγράδι, εξέφραζαν χωρίς δισταγμό επικρίσεις της σερβικής πολιτικής και της στρατιωτικής ηγεσίας στο Βελιγράδι, καθώς και της στάσης τους απέναντι σε άλλες εθνικότητες. Ωστόσο, ο φόβος ενίσχυσης του Βασιλείου των ΣΚΣ ως πιθανής απειλής για την Ελλάδα έγινε εμφανής κατά την προσεχή περίοδο. Παράλληλα με τις συνεχόμενες προστριβές στο έδαφος της Μακεδονίας, η κατάσταση αυτή είχε οδηγήσει σε μια μετατόπιση στις διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών έως τα τέλη του 1922. Μία από τις αλλαγές που προκάλεσε η εμφάνιση του Βασιλείου των ΣΚΣ ήταν στη στάση των Ελλήνων ιστοριογράφων της εποχής, που υπέδειξαν μια συγκεντρωτική, αυταρχική πολιτική του Βελιγραδίου, η

33. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 386-387. 34. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 249.

[ 258 ]

ALEKSANDRA PECINAR

οποία επηρέασε την αντιμετώπιση του ελληνικού πληθυσμού στη σερβική (γιουγκοσλαβική) Μακεδονία. Η τύχη της ελληνικής κοινότητας στην περιοχή, περιγραφόμενη με τον όρο «αδιαφορία της Αθήνας» ήταν να σβηστεί σταδιακά και να αφομοιωθεί τα επόμενα χρόνια. Η αναφερόμενη συμπεριφορά της Αθήνας ήταν επίσης μια αντανάκλαση της γενικής πεποίθησης ότι η ελληνοσερβική συμμαχία ήταν πιο σημαντική από οποιαδήποτε ανακίνηση ζητήματος συνοριακών αλλαγών. Οι δραστηριότητες των προσφυγικών συλλόγων συνεχίζονταν όμως, ανεξάρτητα από την επίσημη ελληνική διπλωματία και κατά την περίοδο μετά το σχηματισμό των νέων συνόρων, και ακόμα περισσότερο ενθαρρύνονταν μετά την επάνοδο στην εξουσία των μοναρχικών κομμάτων από το 1920. Η επίλυση του θέματος της ιθαγένειας στα εν λόγω εδάφη, καθώς και των θεμάτων της γλώσσας, της θέσης της ελληνικής Εκκλησίας35 και της εκπαίδευσης ήταν σίγουρα δύσκολη στην επικρατούσα κατάσταση. Τα αναφερόμενα ζητήματα αποτελούσαν το αντικείμενο προπαγάνδας και των δύο γειτόνων. Η ουσία των υπαρχόντων προστριβών ανάμεσα στην ελληνική και στη σερβική Εκκλησία βρισκόταν στο γεγονός ότι στις διαφορές, που θα έπρεπε να έχουν λυθεί μεταξύ της Αθήνας και του Βελιγραδίου, αναμείχθηκε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο.36 Επιπλέον, οι οικονομικές αλλαγές, σαν ένας άλλος δείκτης ότι κάτι άλλαξε στις σχέσεις του Βασιλείου των ΣΚΣ και της Ελλάδας, ήταν πιο εμφανείς στο ζήτημα της Ελεύθερης Ζώνης στη Θεσσαλονίκη. Λόγω

35. Μια ιδιαίτερη αναφορά στο θέμα της Μονής Χιλανδαρίου σαν σημείο τριβής στις ελληνο-γιουγκοσλαβικές σχέσεις παρέχει η Radmila Radic, Manastir Hilandar u državnoj politici Kraljevine Srbije i Jugoslavije 1896-1970 [Η Μονή Χιλανδαρίου στην κρατική πολιτική του Βασιλείου της Σερβίας και της Γιουγκοσλαβίας 1896-1970] (Beograd: Službeni glasnik, 1998a). 36. ΑΥΕ/1922/17/6/2, Πρόεδρος Νομού Κοζάνης στο ελληνικό ΥΠΕΞ, 31 Αυγούστου 1921. Το τηλεγράφημα αυτό καταδεικνύει τις προσπάθειες της ελληνικής πλευράς να προσελκύσει τους Σλαβομακεδόνες της Μακεδονίας στην ελληνική Εκκλησία, αγνοώντας την παρουσία του σερβικού εθνικού στοιχείου και των χαρακτηριστικών τους.

[ 259 ]


της αλλαγής της πολιτικής κατάστασης επιβλήθηκαν στους Γιουγκοσλάβους εμπόρους επιβαρυντικοί φόροι από τους επίσημους ελληνικούς φορείς, που επίσης καθόριζαν σε γενικές γραμμές και τους όρους των συναλλαγών. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε διαμαρτυρίες των επισήμων του Βελιγραδίου, αλλά και του Τύπου του Βασιλείου των ΣΚΣ. Η γιουγκοσλαβική προπαγάνδα στη μεταπολεμική περίοδο προκάλεσε την ελληνική αβεβαιότητα σχετικά με τη διατήρηση της επιρροής της στον ελληνικό πληθυσμό στην περιοχή των συνόρων, ανεξάρτητα από την ισχύουσα ελληνοσερβική συνθήκη συμμαχίας, που σήμαινε πολλά όχι μόνο για τα συμφέροντα των δύο χωρών, αλλά και για τη διατήρηση της ισορροπίας σε αυτό το τμήμα των Βαλκανίων. Είναι σημαντικό να τονίσουμε τις επίμονες προσπάθειες των διπλωματικών αρχών και των δύο χωρών να εμποδίσουν την αποκάλυψη των μεταξύ τους προστριβών στην μετέπειτα περίοδο, κάτι που ειδικά ανησυχούσε τη Γαλλία και τη Βρετανία. Επίσης και τις οδηγίες των πολιτικών τους ηγεσιών να καθησυχάσουν τα «αναζωπυρωμένα πάθη» πριν από την επερχόμενη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης με σκοπό η εμφανής κρίση να λυθεί με ένα ήρεμο τρόπο και με όσο πιο γίνεται θετικά αποτελέσματα για τα δύο γειτονικά κράτη.37 Τον Ιανουάριο του 1919, στη Διάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι, η γιουγκοσλαβική αντιπροσωπεία εμφανίστηκε σαν αντιπροσωπεία του Βασιλείου των ΣΚΣ. Το δεδομένο ότι το 1919 οι Σύμμαχοι την δέχθηκαν σαν νικήτρια χώρα, εξασφάλιζε στο Βασίλειο των ΣΚΣ τη συμμετοχή στη Διάσκεψη της Ειρήνης αλλά και ένα καινούριο ξεκίνημα στο διεθνές σκηνικό, δίχως υλικές και ψυχολογικές επιβαρύνσεις. Το επακόλουθο μιας τέτοιας αντιμετώπισης του καινούργιου κράτους ήταν και το μετέπειτα ενδιαφέρον της Γιουγκοσλαβίας να διατηρήσει το «σύστημα των Βερσαλλιών» στην μεσοπολεμική περίοδο. Επιπρόσθετα, εκτός της διαδικασίας προσδιορισμού των συνόρων με τη Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία, Αυστρία και Ιταλία και πέραν των προβλημάτων που υπήρχαν εντός της γιουγκοσλαβικής αποστολής και

37. Pećinar, Zaokret u grčkoj politici prema jugoslovenskoj državi 1919-1922.

[ 260 ]

ALEKSANDRA PECINAR

σχετιζόταν με τις διαφορετικές απόψεις περί των ανατολικών και των δυτικών συνόρων της χώρας, ο Β. Κρίζμαν αναδεικνύει την έλλειψη διαφορών με την Ελλάδα, αναφέροντας τα λόγια του Σέρβου διπλωμάτη και απεσταλμένου στο Παρίσι, Μ. Βέσνιτς: «Με την Ελλάδα άνευ διόρθωσης των συνόρων».38 Η επίδοση της γιουγκοσλαβικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων ήταν απλά ακόμη μία απόδειξη ότι, παρά την επίσημη εκπροσώπηση των νοτιοσλαβικών συμφερόντων και την επίσημη αναγνώρισή της ως αντιπροσωπείας του Βασιλείου των ΣΚΣ κατά τη διάρκεια της διάσκεψης, η πολιτική της εξακολούθησε να θεωρείται σαν σερβική από τους συμμετέχοντες.39 Αν και η επίλυση του Μακεδονικού ζητήματος δεν συμπεριλήφθηκε στο επίσημο πρόγραμμα των συνεδριάσεων, η διπλωματική αλληλογραφία μεταξύ των δύο συμμάχων αυτή την περίοδο δείχνει ότι η κατάσταση στη Μακεδονία σίγουρα είχε αντίκτυπο στη συμπεριφορά των δύο γειτονικών χωρών κατά την περίοδο του καθορισμού των συνόρων. Οι σχέσεις των δύο συμμάχων με τη Βουλγαρία αποτέλεσαν μια επιπρόσθετη αιτία των προστριβών τους, με αφορμή, ακόμη μια φορά, το χειρισμό της σερβικής και της ελληνικής μειονότητας στη Μακεδονία. Η καλύτερη κατανόηση των σχέσεων του Βασιλείου των ΣΚΣ, της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, οι οποίες κυμαίνονταν από αντιπαράθεση των Σέρβων και Ελλήνων όσον αφορά τη στάση τους απέναντι στη Βουλγαρία, μέχρι τη διοργάνωση και την υλοποίηση των κοινών δράσεων απέναντί της, θα μπορούσε να εδραστεί στα γεγονότα που έλαβαν χώρα ήδη κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης Ειρήνης των Παρισίων.40

38. Krizman, Vanjska politika Jugoslavenske drzave, 18. 39. Είναι απαραίτητο να σημειωθεί, ότι στο ελληνικό αρχειακό υλικό, καθώς και στην ελληνική ιστοριογραφία, την περίοδο μετά το σχηματισμό του Βασιλείου των ΣΚΣ, οι σχέσεις της Ελλάδας με το νέο γείτονα, στις περισσότερες περιπτώσεις ορίζονται σαν ελληνοσερβικές και όχι σαν ελληνογιουγκοσλαβικές. 40. Μια λεπτομερή αποτίμηση των διμερών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών στη Διάσκεψη των Παρισίων προσφέρει το έργο του A. Mitrović, Η Γιουγκοσλαβία στη Διάσκεψη των Παρισίων 1919-1920, (Βελιγράδι: 1969)

[ 261 ]


Επίσης, και η σχέση των δύο συμμάχων με την Ιταλία, ενός επικίνδυνου διεκδικητή εδαφών στην περιοχή, αποδείχθηκε μια σημαντική πηγή διαφωνίας και κυμάνθηκε από την εχθρική πολιτική μέχρι τη στρατηγική προσέγγισης με τη χώρα αυτή, με βάση το επίκαιρο εδαφικό συμφέρον. Η Ιταλία, σαν κύριος αντίπαλος της ιδέας για τη δημιουργία της Γιουγκοσλαβίας, αποτελούσε έναν από τους καταλυτικούς παράγοντες στις εξελίξεις μεταξύ του Βελιγραδίου και της Αθήνας. Στην περίπτωση του Μπάνατ, π.χ., ενός εδαφικού ζητήματος στο οποίο παρατηρήθηκε η εχθρότητα μεταξύ της Σερβίας και της Ιταλίας, το Βελιγράδι απολάμβανε την πλήρη υποστήριξη του έλληνα συμμάχου του. Υπήρχαν όμως και οι περιπτώσεις στις οποίες το Βελιγράδι εξέφραζε παράπονα σε σχέση με την ελληνική αδιαφορία πάνω σε προβλήματα που αντιμετώπιζε η Σερβία με την Ιταλία.41 Με την αποχώρηση του Βενιζέλου από την εξουσία το 1920 άρχισε μια περίοδος κατά την οποία παρατηρήθηκαν αλλαγές στο πνεύμα των εκθέσεων των στρατιωτικών και των διπλωματικών απεσταλμένων στο Βασίλειο των ΣΚΣ. Η επάνοδος του βασιλιά Κωνσταντίνου στην εξουσία σηματοδότησε την έναρξη μιας περιόδου σλαβοφοβίας και επιθέσεων του ελληνικού Τύπου, που κατευθυνόταν κυρίως κατά των ενδεχομένων γιουγκοσλαβικών τάσεων για εδαφική επέκταση προς τα νότια. Οι φόβοι εμφανίζονται περισσότερο ως αποτέλεσμα της ελληνικής αβεβαιότητας και της ανησυχίας για την κατάσταση στη Μικρά Ασία, παρά ως αντίδραση στις πραγματικές αλυτρωτικές βλέψεις του Βασιλείου των ΣΚΣ στη Μακεδονία. Η επάνοδος του Κωνσταντίνου στην εξουσία μετά τις εκλογές του 1920 αναπόφευκτα επηρέασε τις σχέσεις των δύο γειτονικών χωρών προκαλώντας ψυχρότητα στις επαφές του Βελιγραδίου και της Αθήνας. Η ελληνική πλευρά εξέφραζε τις ανησυχίες για σερβικές φιλοδοξίες στην ελληνική Μακεδονία. Για παράδειγμα, οι εντάσεις στην παραμεθόρια περιοχή που προκλήθηκαν όταν η Ελλάδα κατόπιν της επιστρά-

41. Αγγελική Σφήκα-Θεοδοσίου, H Ιταλία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο-οι σχέσεις με τις μεγάλες δυνάμεις και την Ελλάδα, (Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2004)

[ 262 ]

ALEKSANDRA PECINAR

τευσης του γιουγκοσλαβικού στρατού στις αρχές του 1921, απάντησε συγκεντρώνοντας τις δυνάμεις της στη Δυτική Μακεδονία, αφορούσαν περισσότερο προληπτικά γιουγκοσλαβικά μέτρα κατά πιθανών ελληνικών εισχωρήσεων, παρά την αντικειμενική γιουγκοσλαβική απειλή στην ελληνική κυριαρχία. Όμως, οι φοβίες από τις γιουγκοσλαβικές διεκδικήσεις στην ελληνική Μακεδονία, και ειδικά στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, επιβάρυναν την ελληνική διπλωματία και στα επόμενα χρόνια. Στην ουσία επρόκειτο για αμυντική στάση του Βελιγραδίου, ενός είδους αντίδραση στις ελληνοβουλγαρικές εξελίξεις της εποχής.42 Μια εμπεριστατωμένη πηγή πληροφοριών σχετικά με τις αλλαγές που προέκυψαν στις επαφές των δύο χωρών, παρουσιάζουν οι αναφορές της διπλωματικής αλληλογραφίας μεταξύ τους, αλλά και οι αναφορές του ελληνικού και του γιουγκοσλαβικού Τύπου της εποχής.43 Οι περισσότερες από αυτές αναδεικνύουν την ύπαρξη αντιθέσεων μεταξύ του ελληνικού και του σερβικού στοιχείου της Μακεδονίας σαν προϋπόθεση για την αναφερόμενη στροφή, αλλά και τις διπλωματικές κινήσεις και την προπαγάνδα της επίσημης Αθήνας και του Βελιγραδίου με σκοπό τη διατήρηση των καλών γειτονικών σχέσεων, αλλά και μιας θετικής εικόνας που ενδεχομένως θα συνεισέφερε στη διαφύλαξη των στρατηγικών τους θέσεων στο διεθνές σκηνικό. Η εφημερίδα του Βελιγραδίου, Τριμπούνα, έκανε μια εκτενή αναφορά για τις ελληνοσερβικές σχέσεις κατά τη διάρκεια των περασμένων πολέμων του 20ού αιώνα, τονίζοντας «τις παραδοσιακά φιλικές σχέσεις

42. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 305-306. 43. Η επισκόπηση της γιουγκοσλαβικής ιστοριογραφίας που αφορά την εποχή του Μεσοπολέμου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι παρόλο που υπάρχουν αρκετές αναφορές στις ελληνο-γιουγκοσλαβικές σχέσεις, αυτές δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Εν μέρει, την έλλειψη αυτή πρέπει να την αναζητήσει κανείς στην καταστροφή ενός μέρους του γιουγκοσλαβικού αρχειακού υλικού κατά τη διάρκεια του γερμανικού βομβαρδισμού του Βελιγραδίου τον Απρίλιο του 1941. Θα πρέπει όμως να παρατηρηθεί ότι οι πλού σιες αναφορές του γιουγκοσλαβικού Τύπου της εποχής δεν είναι επαρκώς μελετημένες, έτσι ώστε να εξαχθεί ένα σαφές συμπέρασμα περί των ελληνο-γιουγκοσλαβικών σχέσεων στην περίοδο του Μεσοπολέμου.

[ 263 ]


με την Ελλάδα, τη δυσαρέσκεια στο Βασίλειο των ΣΚΣ με την επιστροφή του Βασιλιά Κωνσταντίνου, τη διάθεση να ξεπεραστούν οι προστριβές που σημειώνονταν μέχρι στιγμής, καθώς και την ελπίδα ότι οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής των δύο χωρών πάλι θα λαμβάνουν υπ’ όψη τα κοινά συμφέροντα της Ελλάδας και της Σερβίας, όπως συνέβαινε και στην εποχή της διακυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου».44 Σαν απόδειξη των πραγματικών γιουγκοσλαβικών διαθέσεων της στιγμής εκείνης εμφανίζονται οι αναφορές της σερβικής ιστοριογραφίας, σύμφωνα με τις οποίες τον Ιούνιο του 1921, ένας από τους υπουργούς του Μουσταφά Κεμάλ πρότεινε στον γιουγκοσλάβο απεσταλμένο συμμαχία εναντίον της Ελλάδας, που ο σέρβος πρωθυπουργός Νικόλαος Πάσιτς, απέρριψε. Κατά την περίοδο της Μικρασιατικής Καταστροφής, όταν απειλήθηκαν οι δυνάμεις της Αντάντ στην Ανατολική Θράκη, η βρετανική πλευρά ζήτησε συμμετοχή των γιουγκοσλαβικών δυνάμεων, αλλά ο γάλλος υπουργός Poincaré συνιστούσε να μη σταλεί ούτε στρατιώτης, όπως και συνέβη τελικά. Ο Κεμάλ, επιπλέον, στο τέλος Σεπτεμβρίου του 1922, έστειλε μια ημι-δομημένη πρόταση στη Γιουγκοσλαβία, σημειώνοντας τις προσπάθειες της Τουρκίας οι δύο χώρες να αποκτήσουν κοινά σύνορα. Στο ίδιο πνεύμα, το Νοέμβριο του 1922, ο Ριφάτ πασάς που ήταν ο αντιπρόσωπος στη Γιουγκοσλαβία, έθεσε στον Ζίβκοβιτς το ερώτημα, αν οι Γιουγκοσλάβοι θα επιτεθούν στους Έλληνες, στην περίπτωση που οι τουρκικές δυνάμεις φτάσουν στον Στρυμόνα, στο οποίο η γιουγκοσλαβική πλευρά απάντησε αρνητικά.45 Η περίοδος αυτή σημαδεύτηκε από μια σειρά από προπαγανδιστικά άρθρα που αναφέρονταν στην πιθανή σύγκρουση μεταξύ των δύο συμμάχων, καθώς και από μια σειρά επίσημων εγγράφων που ανταλλάσσονταν και που απέρριπταν τις αναφερόμενες φήμες. Όπως ισχυρίζεται ο Α. Κύρου46 η σύγκρουση αυτή θα μπορούσε να προκλη44. ΑΥΕ/1921/16/2/1, Κεντρική υπηρεσία, Τριμπούνα, 8 Απριλίου 1921, Εγγ. Υπ. Αρ. 333. 45. V. Vinaver, Ugrožavanje Jugoslavije 1919-1932 [Οι απειλές στη Γιουγκοσλαβία, 1919-1932], Vojni glasnik I, (1968), 137. 46. Α. Κύρου, Οι βαλκανικοί γείτονές μας, (Αθήνα: χ.ε., 1962)

[ 264 ]

ALEKSANDRA PECINAR

θεί από την εχθρική συμπεριφορά απέναντι στον ελληνικό πληθυσμό της Μακεδονίας. Ο ίδιος αναδείκνυε μια αποτυχημένη προσπάθεια του Δούσμανη, του εκπροσώπου του βασιλιά Κωνσταντίνου, που τον Ιανουάριο του 1922 επισκέφθηκε το Βελιγράδι με σκοπό τη σύναψη συμμαχίας. Λίγο αργότερα, το Νοέμβριο του 1922, λίγο μετά την Μικρασιατική καταστροφή, επισκέφθηκε το Βελιγράδι και ο Νικόλαος Πολίτης, ενώ στις 21 του ίδιου μήνα, η Ελλάδα ζήτησε την επιβεβαίωση των υποχρεώσεων που απέρρεαν από τη συνθήκη της συμμαχίας. Ωστόσο, η Γιουγκοσλαβία αρνήθηκε να το πράξει, με το αιτιολογικό ότι η σύμβαση δεν περιείχε τις επαρκείς εγγυήσεις, όπως τόνισε ο D. Todorovic,47 ενώ, στην πραγματικότητα, την ίδια στιγμή, εξελίσσονταν οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στη Γιουγκοσλαβία και στην Τουρκία για τη σύναψη μιας στρατιωτικής συμμαχίας. Παρά την ύπαρξη αντικειμενικών προβλημάτων στις σχέσεις με τον καινούργιο βόρειο γείτονα, η επίσημη Αθήνα υποστήριζε ότι η πολιτική της εξελισσόταν βάσει των υπογραφέντων διακρατικών συνθηκών. Οι κατευθύνσεις της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής της περιόδου εκείνης, χωρίς να αναφερθεί όμως η επίσημη στάση απέναντι στο καινούργιο Βασίλειο, αναφέρονται στη διπλωματική αλληλογραφία του ελληνικού ΥΠΕΞ.48 Συμπέρασματα Παρά το γεγονός ότι η εποχή αναλύεται (σε ένα μεγάλο βαθμό) βάσει επισκόπησης του ελληνικού αρχειακού υλικού (συνεπάγεται ότι η αντιμετώπιση του θέματος πραγματοποιήθηκε από μια ελληνική σκοπιά), έγινε προσπάθεια μιας εμπεριστατωμένης και αντικειμενικής προσέγγισης των παραγόντων που επηρέασαν τις εξελίξεις στα πολιτικά δεδομένα και των δύο χωρών, καθώς επίσης και της στροφής στις μεταξύ τους διπλωματικές σχέσεις.

47. D. Todorovic, Jugoslavija i balkanske države 1923-1928 [Η Γιουγκοσλαβία και τα βαλκανικά κράτη 1923-1928], (Beograd:ISI, 1979). 48. ΑΥΕ/1922/17/6/1, Κεντρική υπηρεσία, Εμπ. Πρωτ., αρ. 550, 17 Ιανουαρίου 1922.

[ 265 ]


Έχει κανείς την εντύπωση ότι παρά την αλλαγή της δομής της Σερβίας και τη δημιουργία του Βασιλείου των ΣΚΣ, τα προβλήματα που υπήρχαν μεταξύ των δύο συμμαχικών χωρών παρέμειναν τα ίδια με εκείνα που υπήρχαν και στην περίοδο της σύναψης της μεταξύ τους συμμαχίας (οι σχέσεις με τη Βουλγαρία, η κατάσταση στη Μακεδονία και στην Ελεύθερη Ζώνη στη Θεσσαλονίκη), με την εξαίρεση μιας νέας στάσης απέναντι στην Ιταλία ως επιπρόσθετου επιβαρυντικού παράγοντα. Η έρευνα ανέδειξε και την πολιτική διαχείριση μιας κατάστασης που υπήρχε στην Μακεδονία σε σχέση με την εθνική σύσταση του ελληνικού λαού (ένα θέμα στο οποίο δεν αφιερώθηκε η αρμόζουσα σημασία), με αποτέλεσμα να κινδυνέψουν όλα τα επιτεύγματα της ελληνικής και της σερβικής κυβέρνησης της εποχής του Μεγάλου Πολέμου. Τα επακόλουθα της μη σωστής διαχείρισης του ζητήματος ήταν τα δύο κράτη να αντιμετωπίσουν την ανατροπή μιας θετικής εικόνας των σχέσεών τους, που δημιουργήθηκε με μεγάλες θυσίες και που, ενδεχομένως, θα συνεισέφερε στο να πραγματοποιηθούν οι αξιώσεις τους στη διεθνή σκηνή, αλλά και στην εσωτερική τους πολιτική. Το 1919-1922 η κατάσταση στις δύο χώρες άλλαξε σημαντικά. Φάνηκε ότι η απόβαση του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία έφερνε την ικανοποιητική προοπτική της πραγματοποίησης των ελληνικών φιλοδοξιών που αντιπροσώπευε η Μεγάλη Ιδέα. Από την άλλη πλευρά, το Βασίλειο των ΣΚΣ προσπάθησε να ξεπεράσει τη βαλκανική του μοναξιά και να παίξει το ρόλο του μεγαλύτερου και του πιο ισχυρού διαδόχου της Αυστροουγγαρίας στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Οι φιλοδοξίες της Ελλάδας τελικά θα καταστραφούν μαζί με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας στη σκόνη της πυρπολημένης Σμύρνης. Οι γιουγκοσλαβικές φιλοδοξίες θα έχουν ουσιαστικά την ίδια μοίρα, λόγω των ισχυρών εσωτερικών εθνικών και πολιτικών συγκρούσεων, αλλά και λόγω των αυξημένων απειλών που αντιπροσώπευαν, από τις αρχές του 1920 η Ιταλία, και από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 η Γερμανία, μαζί με τους δορυφόρους τους στην περιοχή της Νοτιοανατολικής και της Κεντρικής Ευρώπης.

[ 266 ]

L JUBODRAG D IMIĆ A LEKSANDAR Ž IVOTIĆ A decade that changed the Balkans: The formation of the Yugoslav State and changes in the geopolitical context

T

H E B A L K A N WA R S embedded several significant components into the future awaiting the newly-formed Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes and the entire Balkan peninsula in 1918. These components included: the withdrawal of Turkey from the Balkans. Still, however dramatic and rapid the process may have been, the withdrawal did not also mean the uprooting of the area’s Turkish heritage. This heritage remained very much alive in the political, religious, economic, cultural and social spheres as well as in the mentality of the region, and continued to exist in the new and more complicated circumstances — all the more so because the territories that had once constituted European Turkey were divided up on a non-Islamic basis (religion was the key factor that determined the change and defined the heritage). The declaration of the independent Albanian state on November 28, 1912, when its precise borders and coverage were not yet known. The new state received international recognition at the London Conference of 1913. Its “creators”, the Austro-Hungarian monarchy and Great Britain, defined borders for the new Balkan state which failed to fulfil the wishes of the Albanian elite. Dissatisfaction with its borders strengthened the “ambition for space”—the longstanding desire to change the borders by force. The frame of the future Albanian state was taken from the former

[ 267 ]


Albanian league and included the territory of the four Turkish vilayets of Skadar, Bitola, Janjina and Kosovo. The maximalist programme demanded that the allies include in the territory of the newly-formed Albanian state lands where the Albanian tribes “were proving their irredentism with continuous changes” in the earlier period. This territory comprised the cities of Tuzi, Grude, Gusinje, Rozaji, Mitrovica, Pristina, Gnjilane, Kacanik, Skoplje, Krusevo, Prilep, Ohrid, Bitola and the entire territory south of lakes Ohrid and Prispan. This area continued to suffer riots, the breakdown of state control and constant irredentism even after 1912. This space was included within the borders of the Yugoslav state. The aggression which this policy produced fuelled the specific “national pathology” which burdened the Albanian movement with unrealistic, chauvinistic and irredentist aspirations during the twentieth century. The Balkan allies clash over the division of territories. The conflict produced frustrations which lasted for decades and determined the fate of entire generations (the wars of 1913, 1914–1918, 1941–1945). Bulgaria’s pretensions encompassed Macedonia together with Thessaloniki and eastern Serbia (the cities of Zajecar, Pirot, Nis, Vranje, Leskovac). This is why Serbian socialists defined the Balkan wars as a “large tomb” in which “the best prospects for the common future of the Balkan peoples” were buried. The conflict was total and included ecclesiastical, educational, cultural, political and armed dimensions. In addition, it persisted into the decades after 1918. The conflict was followed by the appearance of anarchy, fear and terror, which were especially pronounced during wartime and the years of uncertainty that followed. Involvement and arbitration of the Great Powers (creditors of Balkan states), which were always prepared to exploit the obvious conflicts between Balkan states and factor them into their aspirations for domination over a strategically-important area (the most important region in south-eastern Europe after the Bosporus and the Dardanelles). It was one of the steps towards a global clash between the Great Powers which, among other things, led to the unification and formation of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes. It turned out that this was the key turning point in the history of the Serbian and Yugoslav peoples in the 20th century. Italy, the defender of Albanian aspirations after 1917, was one of the

[ 268 ]

LJUBODRAG DIMIĆ - ALEKSANDAR ŽIVOTIĆ

forces which had constantly sought to exploit the complicated legacy of its Balkan neighbours. Rome clearly supported the territorial aspirations of Albania, sought to alleviate the frustrations of Bulgaria, and was ready to support any “rebellion” and “tireless irredentism” in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes. After the collapse of the Habsburg monarchy, the future of the Balkan peoples remained the “jurisdiction” of those states that had manipulated it the most. Part of the area was returned to Europe after the Balkan wars. The old borders were changed and new ones established. This process created new disharmony and conflict. The disharmony between ethnic and geographic (and partially religious) borders was evident. After the suppression of the Ottoman state, the new borders did not coincide with the Albanian perspective. While the “Macedonian issue” was being resolved, the process of shaping the Macedonian nation was reallocated from a Turkish (Islamic) and potentially Bulgarian framework to within the borders of the future Yugoslav state (where it was resolved after 1945). For Serbs, this created an opportunity to integrate the Serbian nation, but the opportunity was not taken and the nation remained polycentric. The wars produced disharmony between the area’s geographic and economic borders. The consequences were especially visible in the economic and communications spheres. After the Balkan wars, the common Balkan market was definitely a thing of the past. One of the consequences was the disharmony between geographic and political borders and the Balkan states’ territorial aspirations. This opened up the quest for new borders, with each Balkan state nursing its own maximalist ambition (the so-called megaloideas). The end of the First World War was that crucial point in time at which the defeated felt the weight of their defeat from 1912/13 and 1914/18 and the winners perceived the significance of their inheritance. The inertia of history remained especially obvious in the revisionist and vindictive tendencies of the defeated, and in the tendency of the winners to be actors in new European movements established at the end of the war. The newly-formed Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes was particularly affected by this complicated position, especially after unification in December 1, 1918.

[ 269 ]


The reactions and behaviour of the population towards the Serbian state were especially noteworthy. The Turkish population offered passive resistance and opted either to emigrate from non-Islamic areas or to mimic the non-Turkish inhabitants. After the shock of defeat, the supporters of Bulgaria started guerilla actions with their troops of komitas1, which were created by IMRO. This action was officially supported by Bulgaria on a long-term basis. The Albanian population of Kosovo and Metohija had terminated their relations with the Turkish state at the time of the Balkan wars but failed to become part of the Albanian state in 1912/13. Austria-Hungary and Bulgaria had no intention of facilitating the realisation of this dream in the period 1915–1918. The Albanian population was not ready to accept either a Serbian (1912) or Yugoslav state (1918). Their final goal was the unification of all Albanians in one state and the method they chose was separatist action, rebellion and resistance. This was caused by affiliation to the idea of Great Albania, although Albanian society itself, burdened by its complicated patriarchal, tribal and brotherly relations, almost universally resisted the encroachment of modern state functions. The Christian population, which became part of the Serbian state after 1912 and the Yugoslav state in 1918, faced dramatic changes in every sphere of life. The following issues will be taken into the account in our analysis: The exceptional strategic importance of the Yugoslav territory, which would impact on the Balkan state to which it belonged an important advantage over its neighbours. This entailed a multitude of confrontations with neighbouring countries and Great Powers, as well as a constant need to defend the territory from within and without. The geopolitical advantages could easily be offset by the constant effort this would entail. Time was required for the ethnic and general disintegration of society to be overcome. By way of illustration, we should mention that 1,470,000 inhabitants of the territory which became part of the Serbian state in 1912/13 did not have Serbian state awareness, but did have

1. Komita - a member of a small military group which mostly fought guerrilla actions.

[ 270 ]


different habits and a mentality that differed from the population of 3,000,000 that Serbia had been home to before the Balkan wars. More than 700,000 of Serbia’s new citizens did not speak Serbian and were not Orthodox. These elements were crucial to multiple facets of the legacy “bequeathed” to the Yugoslav state; they defined the destiny of the area, the speed at which society developed, and the forms of its social organisation. What was the fate of this area? The areas liberated in the Balkan wars from centuries of Turkish occupation and annexed to the Kingdom of Serbia and the Kingdom of Montenegro and later to the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes covered an area of 45,527 km2 (18.4% of the territory of those states). According to the 1921 census, 11.6% of the population of the Yugoslav state lived there; this had risen to an estimated 18% by 1938. The Yugoslav state was divided into sixteen counties (Serbia acquired twelve counties in the Balkan wars and these were passed on to the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes by the terms of the Treaty of Neuilly-sur-Seine when this was signed by Bulgaria; four counties were given to the Kingdom of Montenegro). After the signing of the peace treaty with Bulgaria at Neuilly-sur-Seine, Greece received 52%, the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes 38% and Bulgaria 10% of the former territory of Turkish Macedonia. The seven-year period 1912-1918 witnessed numerous changes of far-reaching significance. The area in question ceased to be the territory of the Ottoman empire and was part of the Serbian and Montenegrin state for some time. It shared the fate of occupied Serbia and was divi ded into two zones occupied by Austria-Hungary and Bulgaria respectively. It was terrorised by Albanian kachaks2 and Bulgarian komitas. It became part of the Yugoslav state in 1918. This was accompanied by propaganda from several power centres, the establishment and dissolution of borders, changes of administration, considerable institution2. Kachaks – Albanian bandits

[ 271 ]


al reorganisation, changes in policies, the imposition of new rules and identities. This was all present and alive in the years that followed World War One in terms of ideas, institutions, political practices and popular awareness. This legacy had different depths and strengths, which sometimes revealed its destructiveness. Even without wars and their Balkan legacy, this was an area burdened with terror and suffering, destruction and robbery, passions and great expectations, propaganda and rumours, fear, epidemics, poverty, backwardness and primitivism. The “culture of violence”, which made for a gloomy life, ruled there. Since the new areas were not integrated in terms of communication, the economy, culture, policy, ethnicity or religion, there was less scope for full Yugoslav integration than in other areas that found themselves within the borders of the Yugoslav state after 1918. The borders of this space in the East (towards Bulgaria) were changed near Caribrod, Bosiljgrad and Strumice in order to protect the strategically-important communication through the Morava-Vardar valley (the change affected 2,400 km2 and 115,000 inhabitants). The border was mostly natural (the watershed of the Vardar and Strumica rivers, through the high and unpopulated Stara Planina, Osogova and Maleske Planina mountain ranges), and as such could have been defended by the army. However, the small population made it difficult to control. This border was not drawn in accordance with the so-called “ethnographic principle”. The political relations between the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes and Bulgaria meant the new border was not made permanent. The border with Greece was artificial. It cut through the Vardar valley and Bitola-Lerina plain and interrupted the communication between Thessaloniki and Bitola and the Macedonian hinterland. Good political relations between the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes and Greece allowed the border to stabilise. The area that became a part of the Kingdom of Serbia after the Balkan wars and subsequently part of the Kingdom of the Serbs, Croats and Slovenes had been falling behind the developed parts of that state for almost a century and a half. This was a primarily agrarian area dominated by small estates (70.8% of all estates covered 2–5 acres and were home to on average five people) which were too small to produce a mar-

[ 272 ]


ket surplus and thus allow for independent economic life. They tied the workforce into unproductive labour and, since the majority of its yield was consumed on site, did not allow for the accumulation that could fund the modernisation of production and life. As a result, these estates’ inhabitants did not figure in the local market as either sellers or buyers. Small estates also served to isolate the villages from new areas and forced their inhabitants (both Christians and Muslims) to live in poverty. The consequences of this were numerous, because small estates destroyed the future for those who lived on them, reined in change, and forced their inhabitants to stick with old cultivation practices, wooden tools, and old breeds of cattle. On small estates, whose inhabitants lived in permanent fear of hunger, wheat culture dominated (78.34% of all arable land was devoted to wheat, while only 12% of arable land was given over to more intensive cultivation). The newly-liberated areas only accounted for 6–10% of the state’s overall agricultural production. Yields per hectare were half the average in these areas. A peasant worked his land for 60 to 90 days a year, which directly influenced the formation of a dangler mentality and encouraged an economy of theft. In the newly-liberated areas, no financial market had as yet developed (just 0.1% of the capital of the Yugoslav state was concentrated there in 1919, and only 1% in 1926, the majority under the control of foreign banks). Financial intervention in these areas would not have been felt until 1918. Under these circumstances, all economic and financial progress had a strong political hallmark. In other words, the progress could not have been supported by the economic sphere, because there was no accumulation. Rather, it could only have been fuelled by the political sphere, and financial intervention with a political background opened up opportunities for manipulation and corruption. There was no national market in the newly-liberated areas, and the preceding wars had broken up the common Balkan market. Considerable time and effort was needed to redirect the movement of goods, money, and people towards new economic, financial and political centres within the borders of the Yugoslav state. Economic devastation caused by war contributed to the diminishing economic prospects. According to some estimates, war damage in the

[ 273 ]


territory of Serbia, Macedonia, Kosovo and Metohija amounted to between 7 and 10 billion gold francs. Given this context, the local self-sufficient economy in these areas could not withstand serious production and market competition. Indeed, in one part of this territory, feudal property relations were still in place. Craft production was in decline. This process was accelerated by the atrophying of the cities on the new borders, which had lost their former importance and economic raison d’être. Under pressure from industrial products, newly-established competition on the market and changes in customs, 43 different crafts began to decline. The slow development of industry, whose structure had to be subordinated to the agrarian society, also directly affected the overall economic situation (only 2.32% of industrial enterprises were concentrated there in 1921 and around 3.84% in 1931). Communication was also problematic due to the reduced significance of the so-called ‘side roads’ to Bulgaria and Albania (which was primarily influenced by politics), the uselessness of the vertical transversal connecting Ohrid and Pec (it crossed into Albanian territory at several points and was outside the primary traffic function), the poor quality of the roads (11% of all roads were concentrated here, but they were of poor quality) and the low density of the rail network (the railway passed through only 22 out of 44 districts), and general insecurity. In terms of revenues from customs duties, only 2–4% of all Yugoslav customs revenues were made there, on the same amount of turnover. According to the available data, smuggled goods accounted for ten times the volume of registered exports and imports.3 One of the main characteristics of this period was the decline of cities, especially those along the border. According to the available data, the population of Gevgelija had fallen by 46% between 1910 and 1921, while according to the census, Bitola’s population had fallen by 41.2%, Debar’s by 30%, Stip’s by 26%, and Tetovo’s by 24.7%). At the same time, especially for the cities along the borders, this meant the loss of “consumer range” since potential buyers and consumers of their craft products were

3. Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава и Албанци, I, Belgrade, 1998, 5-24.

[ 274 ]


now on the other side of a border. Cities in the newly-liberated areas, as well as those in Montenegro, lost their commercial importance and ties with Skadar, Durres and Elbasan. They were left in a communicational dead-end in the new Yugoslav state, where they stood on the crossroads of paths that led nowhere. Affected, too, by “hard separation boundaries” where the war lasted until 1921, where loyalty to the state reinforced exclusion and encouraged intolerance as much as resistance, they did not have a chance to develop or change. It was a time of obvious defeat for the cities, and thus for the 23.7% of the population who lived in those cities (a crisis for the merchant class). Skopje was the only city that progressed. Cultural dimension of the legacy Poverty and the lack of culture went hand in hand in the counties and districts of the new territories. Out of a total number of 1,386,091 inhabitants (1921 census), about 81.3% were illiterate (44% of townsfolk, 89% of villagers). A full 97% of the Albanian population was illiterate (99.1% of Albanian women). In those parts of the state, almost 40% of the children of school age did not attend school. Preparatory classes were attended by only 2% of children. Compounding the catastrophic indicators on general education, allocations for education were five times lower than in Slovenia. To eradicate illiteracy, 0.53 dinars were allocated per capita. Schools were provided 20% of the finances required for their maintenance and operation. There was one school for every 35 km2; in some areas, this fell to one for every 200 km2. This was the heavy burden of the legacy in an area where social and infectious diseases ruled. Like the economy, the local culture was unable to ignite and accelerate the process of change and modernisation. Safety and everyday terror Everyday life in the newly-liberated areas was filled with terror (this was an important aspect of the legacy). Murders, attempted murder, robberies, theft, kidnapping, rape, apostasy from the law, arson, cattle stealing, seizure of property, burglary, and espionage were common. For example, the murder rate was four times higher than in other parts of the state.

[ 275 ]


The feeling of temporariness was accompanied by generalised insecurity about life which affected political, social, economic, cultural, religious, ethnic and all other relations. Of the people murdered in 1920 (data from Prizren, Metohija, Kosovo, Ohrid and Zvecan counties), 78.3% were Albanians, 10.81% Serbs and 1.16% others. In all, 2.8% of the victims were women, 13.29% proclaimed renegades (kachaks), but 9.83% were representatives of the military and civil authorities (47% of them municipal clerks, farmers, gendarmes). In 79.19% of cases, the murderer was Albanian. The motive was vendetta in 17.52% of cases, revenge in 31.39%, and a woman in 4.38% of cases. The state succeeded in arresting and processing just 7.3% of the murderers. The rest escaped, joined the groups of kachaks, moved to other parts of Kosovo and Metohija or left for Albania. In 19.71% of cases, the victims of Albanian murderers were Serbs. Serbs were also murderers in 2.89% of cases. The authorities committed 17.34% of the murders and the victims were Albanian 96.66% of the time. 43.33% were proclaimed renegades. 8.67% of the cases were not solved. Albanian society was closed and dealt with many of these issues without state involvement. According to the available data, 69.42% of robberies, burglaries and theft were committed by Albanians. In 25.73% of cases, their victims were Serbs. In terms of social status, the victims were traders in 28.64% of cases. The state treated the newly-liberated territories as a secondary problem and left them to their own devices, focusing on complex SerboCroatian relations instead. The administrative apparatus was not of good quality and in no way resembled a fully functional state bureaucracy. Irregularities in police work were numerous. The authorities often terrorised the local populations. The remains of old organisations lived on. The presence of troops of kachaks and komitas played its role in the everyday terror. The old conflict between the military and civil authorities was still not resolved. Corruption was everywhere, accompanied by arrogance, lack of responsibility, unclear areas of competence, and the intrusion of party politics into state affairs (the so-called “partisanism”). The instability of everyday life encouraged migration. But it also led to significant social change. Whether they were internal or external, per-

[ 276 ]


manent or temporary, voluntary or forced, organised or not, economic, social and political migration caused numerous conflicts and compromises between individuals and collectives and their new environment. Discrimination and resistance, social disorientation (often expressed in the form of xenophobia and nationalism), permanent alienation, and changing identities appeared in those circumstances. Failure ruled everywhere. The force available was insufficient to restore order, and employed indiscriminately, with the functions of the army, gendarmerie and police often being “confused”. The law was not respected. The clash with the customs of Albanian society, which had no intention of respecting the laws, was evident, as was the authorities’ unwillingness to function within the law. The institutions of the modern state either did not exist or did not function. Bureaucracy remained oriental in its manners and habits. No sense of belonging was built. There was no clear prospect of a better life. Historians have been arguing for over a century over the causes of the First World War. Was the war caused by the shots fired by Gavrilo Princip in Sarajevo on June 28 1914, or was the murder of Archduke Franz Ferdinand a convenient excuse for the outbreak of a planned conflict? Who were the culprits? Who must we blame for the war? Was Serbia the cause? Why should that one topic still be so topical a century after the events it relates to? Are these questions about the causes and responsibilities of the war questions for the past or question for the future? Does mankind need academic knowledge of the past or the voice of historians? Will academics be pressured by the political interests of the centres of power to alter the historiographical representation of the First World War? To what extent will academia be able to counter the unacademic elements in the creation of our contemporaries’ awareness? There are many questions. Peace had lasted for a long time in Europe, but, as usual, it lasted a little less on the Balkan peninsula. Generations of Europeans had grown up without experiencing the horrors of war. Historians wrote about wars, students at military academies studied them, people read about them in books, and plans were made for a future in which war had pride of place. But at the same time, people enjoyed the prosperous peace. Peace sped

[ 277 ]


up technological, economic and cultural development in Europe, but its fraudulence was obvious in the fact that it was not clear to many (and this became more apparent with each new year of the 20th century) in which direction the “dynamics of power” (based on the strength of industry, the need to rule areas with sources of raw materials, scientific developments and inventions) were taking world history. Wars like the SinoJapanese war (1885), the American-Spanish war (1898), the Boer war (1899–1902) and the Russo-Japanese war (1905) directly involved single European states and spread disturbance. However, only the emergence of crises like those in Morocco (1905 and 1911) and the Bosnian (Annexation) Crisis of 1908 demonstrated that war was on history’s agenda. The desire for war was omnipresent. During the years of peace, the states of Europe had prepared themselves for war with dedication. States like Germany, which, having enjoyed rapid economic growth, were unsatisfied with their place in the existing order and nurtured overt pretensions to become world powers, were most directly responsible for disturbing the equilibrium in Europe, impinging on the interests of their neighbours with their expansionism and questioning the position of the other Great Powers. Given its geo-strategic position in the centre of Europe, the capacities on which Germany founded its demands for change were its rapidly developing industry, trade, science and army. Other powers which sought to maintain the existing order and status quo in the colonial world tended to surround, isolate and restrain in any way possible their ambitious opponents. Its growing economic power and the need for new sources of raw materials formed a perception of geopolitical limitations in relation to the space it controlled. The dream of a larger share of the global cake encouraged the pursuit for world power. Investments in the modernisation and enlargement of the army were encouraged by imperial ambitions and fear of neighbours. Possible military challenges of the 20th century demanded more efficient social and political state organisation. Repression and propaganda were used to produce greater internal cohesion in the country and to mobilise the masses. The awareness that the war would happen sooner or later required—and this was something Berlin excelled at — “gathering all the forces”, “exploiting every opportunity”, and “completely understanding

[ 278 ]


the people to develop world history”. The existing alliances tested poli tical and diplomatic capabilities and enforced new foreign political and military commitments. The years of peace contributed to political, economic and cultural progress in Serbia. During the years after the Congress of Berlin (1878), squeezed as it was between the Habsburg monarchy and the Ottoman empire with parts of its population in both states, and forced to compromises and accept the tutelage of Vienna, Serbia could expect little from the future. To achieve more, it was necessary to found state institutions, strengthen the economy, modernise the army, develop educational institutions, educate and prepare future generations for the century to come, make allies, win over Balkan neighbours, spiritually connect all Serbs, develop close ties with Yugoslav nations, and create a democratic climate and order. Only if Serbia changed in this way could it make some mode rate demands to the Great Powers, though it could not have expected anything more than modest favour in return. In those decades, Serb political movements—whether conservative, liberal or socialist—wanted to complete their mission of gathering all their people within one state. Cultural efforts were invested in this purpose, political will was expressed, riots were started, wars were waged and the energy of numerous generations was spent. Aside from this, the fate of the area was resolved by the “high European politics” of the Great Powers in accordance with their pragmatic interests. The Serbian political elite only realised this in the final decades of the 19th and early years of the 20th century. In the preparations for the 20th century, it became clear that the unification of the Serbian and Yugoslav nations was not just something the scattered Serbian people and subordinated Slavs wished for. It was the aspiration of the young Yugoslav bourgeoisie to create a bigger market and survive, the dream of the Serbian political elites to expand beyond the “closed Balkan pot” and access the sea, and the goal of Yugoslavia-oriented intellectuals, idealists and dreamers to achieve cultural unity. This was an existential necessity. It was estimated at the time that small states were not capable of surviving the political, economic and cultural competition; that the “course of events”, with the emergence

[ 279 ]


of railways and industrial production, as the president of the Serbian Government, Nikola Pasic, stated “was bothering small states and small nations”, that the threatened downfall of small states and nations could be avoided only “by grouping together into one large state”, as only large, strong states had a future. Accordingly, Serbia’s struggle to become a free, constitutional and parliamentary state in the years that preceded the First World War was also an effort to become the “Piedmont” of all Serbian-hood and Yugoslav-hood. There were important things to be done by the generation that was growing up back then. It was necessary: to preserve and strengthen national independence; politically integrate a nation that had formed in different historical conditions; find a guarantor for Serbian interests and foreign policy in one of the European powers (this issue would lead to a permanent division between the adherents of Austria-Hungary and Russia respectively); realise the aspiration of expanding political freedoms; allow rapid economic and enterprise development; modernize education and provide cultural progress (forming an awareness that the Serbian nation could be created in the new historical period and that it could be great if the heroism of the past was replaced by the acquisition of knowledge); reform the army; and prepare the nation for the temptations of the 20th century. In the decade that preceded the Balkan wars and the First World War, the rise of Serbia was evident in many fields: democratic institutions were established; parliamentary life was strengthened; there was legal legitimacy; Serbian academics and scientists emerged. A critical assessment of the past allowed the political and intellectual elites to support the vision of the future in a clearer manner. Language was the base of a general cultural revival; it reached its “pure and brilliant form” and became the basis of overall national integration. This was all supported by the process of final national integration and liberation to which many generations had devoted themselves, and whose ultimate success was not called into question as a goal for which they were willing to sacrifice themselves. The problems that Serbia faced exceeded the objective power of the state in their scope and complexity and tested the will, determination and patriotism of its citizens. Serbia had the internal social cohesion

[ 280 ]


and power to mobilise human and other resources for the needs of the state based on the idea of national unification, but was not in a position to win allies easily. Following this route, which was more arduous than for other Balkan nations, Serbia managed to secure a place in the history of contemporary Europe. At the beginning of the 20th century, Serbia denounced a quarter century of economic and political attachment to the Austro-Hungarian monarchy. With its existence, reputation, military and economic strength, resistance, a national programme directed towards the South (liberation from Turkey) and West (the occupation of Bosnia and Herzegovina), Serbia attracted the attention of the subordinated Serbian and Yugoslav peoples and blocked the Habsburg monarchy’s route to the south-east, the only direction in which it could express itself as a great European power. This made Serbia a serious adversary. It was ready to tolerate, in the name of national principles, the views its elite had of the Serbs still in European Turkey. Vienna tried to use the Serbian denial of the Dual Monarchy and its challenge of Habsburg supremacy as a pretext for starting a war. Several important questions can be raised here and we will try to draw attention to some of them. Did Serbia want war with its powerful neighbour to the north-west? If it wanted war, could Serbia have started it in June 1914, as the influential, Western, revisionist-prone historiography claims? If Serbia did not want war and was not able to wage war with success, where should we look for the culprits? The answer to the question of whether Serbia wanted war with Austro-Hungary is negative. After the exhausting Balkan wars, Serbia needed decades of peace in which to consolidate the political and economic situation in the country, embark on the complicated process of integrating the newly-liberated territories administratively and socially. (Serbia, which had covered 48.300 km2 before the Balkan wars, enlarged its territory by a further 39.500 km2—an 80% increase—after them). In total, 1,470,000 inhabitants lived in the new territories, of whom 47% were neither Serbian-speakers nor Orthodox. This new population accounted for 40% of the total population of Serbia. It was necessary to start the process of modernising society.

[ 281 ]


In his keynote speech delivered to the National Assembly on Octo ber 29, 1913, Nikola Pasic expressed the view that Serbia’s victories in the Balkan wars (1912/13) had “secured the future” for the Serbian people and provided it with “a versatile cultural and national development”. According to Pasic, Serbia needed a period of peaceful development in which the government could pay attention to improving popular education, increasing the national wealth, encouraging people’s virtues, instilling a work ethic in the people, integrating and modernising the newly-liberated areas, and achieving reconciliation with its neighbours (Austria-Hungary, Bulgaria and Albania). The answer to the question of whether Serbia could wage war against Austro-Hungary is also negative. Facts clearly demonstrate this: Austria-Hungary was a country of 52 million people with the ability to mobilise around 6 million of its subjects, while Serbia had 4.5 million inhabitants (far fewer than even the Austro-Hungarian army) and the ability to mobilise around 450,000 people. It should be mentioned that the population of the newly-liberated areas, especially the part that spoke Albanian and Turkish (over 700,000 people), lacked the nation-building awareness which Serbian generals needed in order to be able to rely on them to defend the Fatherland. Starting a war with the powerful neighbour would be an adventure whose outcome was known in advance. Just as the Second Balkan War spelled the end for good relations between Serbia and Bulgaria in a potential war with Austria-Hungary, Bulgaria’s involvement on the Habsburg side was a certainty. This meant that Serbia should have been prepared to wage war on two fronts—something it was not prepared to do. We should mention that Bulgaria’s military potential was equal to that of Serbia. German military effectiveness (plus over 60 million inhabitants and the potential to field over six million soldiers) should also be mentioned. In the Balkan wars, Serbia lost 22,000 soldiers while a further 21,000 were left severely disabled; this left a visible mark on its military power. Foreign diplomats and agents, the Austrians among them, reported that Serbia was “exhausted”, “in a state of weakness”, “that it longed for peace”, that “it did not want war”, and that the Austro-Hungarian troops “could break and occupy its national territory in four weeks”.

[ 282 ]


Can a country in that sort of state start a war? In the Balkan wars, Serbia used up almost all its stockpiles of weapons and equipment. According to Austro-Hungarian agents, it possessed only 150,000 working rifles and lacked everything else (guns, ammunition, pontoons, uniforms). To equip and modernise the army with new weapons, Serbia would need at least three years. Secure finances are necessary to wage a war. Serbia was heavily in debt and unable to obtain the loans necessary for war. In 1914, Serbia was repaying seven loans and owed 910 million gold francs plus 43 million gold dinars (the debt would eventually be repaid in full in the 1970s). The political situation was also unstable. Conflict between the military and civilian authorities escalated after the Balkan wars and forced King Petar I Karadjordjevic to abdicate. Twenty-five-year-old Alexander II, who did not enjoy the full confidence of the army and politicians, took power as acting regent. You cannot start a war when there is no agreement between soldiers and politicians to wage it! At the time of the outbreak of the July Crisis, the Serbian National Assembly was dissolved. Parliamentary elections were called. The campaigning started, one aspect of which was fierce election propaganda. The political environment for starting and initiating a war essentially did not exist. Serbia had no plans in place for launching offensives against neighbouring countries. There was therefore no intention to endanger the territorial integrity and sovereignty of the Austro-Hungarian empire. The crisis caused by the assassination in Sarajevo started at a moment when a good part of the senior officers were on vacation. Some of them, such as the Chief of Staff of the Serbian Army, Radomir Putnik, were holidaying in Austro-Hungarian spas. Is this usual if a state is planning a war? Serbia was an agrarian society. Over 80% of its population lived on small estates (2–5 ha) which were barely able to provide their inhabitants with enough to survive. No agrarian society would start a war before the harvest had been taken in, because to so would mean hunger for its people. Yet this is exactly what happened in June, 1914. The Serbian Issue was important for European history (1804, 1815, 1878, 1908, 1912, 1913), but its resolution could never change the equi-

[ 283 ]


librium between the European powers (Serbia could not have done more than meet modest demands made by the Great Powers and gain no more than modest concessions). The resolution of the ‘German issue’ had that power. Already with unification in 1871, Germany’s central geopolitical position at the centre of Europe was the force that most directly influenced both every aspect of German expansionism and the interests of the neighbouring powers. The emergence of Germany destroyed the established order in Europe, introducing dynamic changes in the military and in industrial production, and strengthening the country’s economic and technological resources. With the large tasks that Germany set itself in Europe and beyond the ‘narrow limits’ of the Old Continent—expansionism that did not remain on paper alone—and with the formation of military alliances, Germany had the capacity to challenge and change the existing order, spreading fear through its neighbours and other major powers with its ambitions. All of this is convincing proof that Serbia neither wanted to wage nor could have waged a war. So who wanted, planned and provoked the conflict? The policy of Wilhelm II, which was based on the imperial ambition to turn Germany into a European hegemon and was a key factor in the system of European alliances, was most directly responsible for the war. “Reaching for global power” implied a definition of “economic space” which corresponded to Germany’s economic strength, military power and population as well as its readiness to win that space by war (colonies in Africa, control over the route to the oil-rich East, the suppression of Russia, reducing France to a subprime European power). The so-called ‘alliance’ of elites around Wilhelm II, which consisted of representatives of the high nobility and landed aristocracy, major industrialists, generals, the state bureaucracy, universities and the academic elite was behind these projects. Germany also found an ally in Austria for the realization of its political programme, fear of which led the other European powers to form an alliance against it. Germany’s political and military potential manifested itself in several European crises (1905, 1908/1909, 1911). From the autumn of 1912 on, Germany was ready to wage war on two fronts and was simply waiting for a “convenient excuse” to get hostilities underway.

[ 284 ]


Faced with numerous internal problems, without visible foreign policy successes for decades, Austria-Hungary saw an opportunity in a “happy war” (or “little war”) it could wage in the Balkans and regain its lost self-dignity as a “Great Power” and strengthen its position internally and externally. In this context, Serbia was marked out as a key enemy among the Balkan nations. It was a country that was intent on extending its monarchy, which was experiencing rapid economic growth and social progress, and to which the Serbs and other Yugoslavs settled in the southern regions of Austria-Hungary looked. In 1906, the so-called “customs war” (which lasted until 1911) began against Serbia. A year later, an offence plans was drawn up whose aim was the annexation of the Serbian state and its inclusion in the Austro-Hungarian monarchy, the division of the territory of Serbia between neighbouring countries, and the destruction or impairment of Serbia to the extent that it would be incapable of independent economic and political life. All plans foresaw a war that would be waged as a “punitive expedition” against both the Serbian state and against the Serbian people. The alliance between Germany and Austria-Hungary made itself felt throughout the Balkans in the Annexation crisis of 1908. War was not provoked on that occasion, but the alliance between the two countries was transformed from a defensive to an offensive block which existed for their mutual “profit”. The Annexation crisis also altered the balance of power in Europe and the Balkans which had been established by the Congress of Berlin (1878). The Habsburg monarchy had missed the opportunity to start a war with Serbia in 1912 and 1913 when the outbreak of the international crisis revealed the contradictions and conflicting interests of the Great Powers in the Balkans. But it didn’t fail to exploit the next pretext: the assassination in Sarajevo. Thus, Vienna’s long-planned “small war” in the Balkans, which would restore its confidence domestically and its reputation among the reat powers of Europe, but which was also an effort on the part of Berlin to realize its ambitions of global power through a largerscale war, would lead to a global disaster. The assassination in Sarajevo was the pretext for the war. The causes were more complex. Serbia did not want the imposed war, but had to accept it. An awareness developed

[ 285 ]


very rapidly that Serbia could only defend its homeland and establish a state which brought together the entire Serbian nation on the territory of a militarily vanquished Habsburg empire. The conflict between Austria-Hungary and Serbia was a bilateral conflict between the two countries for just a few days; it rapidly changed into a catastrophe such as the world had never seen. In all, 65 million people participated in the war; ten million people were killed; twenty million were wounded; around four million people were left disabled; and eight million people endured the horrors of captivity, camps and prisons. The war destroyed the economy of most European countries and caused material damage estimated at 360 billion dollars. At the end of the war, with its changed borders and reduced population and economic capacity, Europe no longer resembled itself. The winners in the war harboured the hope that the peace they welcomed after years of struggle, death, mutilation and destruction was a “true peace”. For those who lost the war, peace was simply an interlude before a new war. The flush of victory was much shorter-lived than the will to take revenge and revise the peace treaties which ended the war. These figures included the entire population of Serbia, some 4.5 million people, with 370,000 dead soldiers, 630,000 civilian casualties, 114,000 permanent invalids forgotten and abandoned by the state in the hope that their wounds “would be gilded by the people”, and around 400,000 people interned in concentration camps. In terms of the number of people killed, Serbia lost a higher proportion of its mobilised soldiers than any other nation on either side of the conflict. About half a million children were left without a breadwinner. In a society in which nearly 80% of the population lived in the countryside and off the land, the wrecked villages, fallow fields, destroyed or stolen machinery and dead livestock meant prolonged hunger and no future for the majority of the population. The situation was similar in industry, where 544 companies were left devastated by war and 57% of all machines and installations had been destroyed. According to estimates by economists, the total damage suffered by Serbia, Macedonia, Kosovo and Metohija ranged between seven and ten billion gold francs. Having lost at least two fifths of its total national wealth, Serbia was little more than a “skeleton” when the war finally came to an

[ 286 ]


end. Despite being on the victorious side, peace brought new troubles rather than serenity. The end of the war was also the end of an epoch whose contradictions were the real cause of the conflict. The end of the First World War marked the end of one historical period and the beginning of another. Three empires disappeared with the old epoch, two of which were res ponsible for the Great War with the third led by its own interests to drown in the war on a global scale. The new era brought young nation states into being, among them the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes. Having succeeded in exceeding itself in 1918, Serbia built on its statehood, victory and diplomatic experience, laying its victims to rest in the foundations of the newly-formed Yugoslav state. Can we irresponsibly “play” with history, with numbers that speak about the extent of the suffering in the Great War? Should we overlook the fact that the same social forces that were perpetrators of the First World War stood behind Adolf Hitler and his march to world power two decades later? Can we allow, through the unscientific revision of historio graphical representation, an interpretation of history which reduces the emergence of Hitler and Nazism to a ‘deviation’ in German history? Can we allow policy understood to be unscientific to construct an image of the past in accordance with its long- or short-term political objectives? The decade that substantially changed the Balkans started with the creation of the Balkan federation of Serbia, Greece, Bulgaria and Monte negro and the start of a joint military campaign against the Ottoman empire and ended with the completion of the Greek-Turkish conflict. For Serbia, it was a decade that completely changed its geopolitical position in the Balkans and Europe, transforming it from a small Balkan kingdom into a European country of medium size and political importance. How did Serbia’s war efforts in the Balkan wars and the First World War, and the realization of its war programs of national liberation and the unification of all South Slavs, influence the change in the geopolitical environment of the Balkans? Serbia gained its independence and expanded southwards territorially in 1878, but did not realize its national program. Although it won an equal place in the European community of nations, until the early 20th

[ 287 ]


century it was subject to the powerful political and economic influence of the Austro-Hungarian empire. The change to the throne in 1903, serious political and economic debate, but also the emergence of a new generation in the political, military and cultural elite that thought that it was entitled to the national mission, led to a widespread belief that national liberation and unification could only be achieved through permanent political, military, cultural and educational action. The annexation of Bosnia and Herzegovina by Austria-Hungary, and the forcing of Serbia to officially recognize this act, led Serbia to direct its national action southwards on the advice of Russia, and in alliance with other Balkan states to try and achieve the ideal of national liberation and unification with the assistance and support of Russia and France. Victories in two consecutive Balkan wars faced Serbia with new challenges. In territorial terms, it almost doubled in size, with its population increasing from 3 to 4.5 million. It acquired a common border with Montenegro and Greece, which strengthened its strategic position. For South Slavs in Austria-Hungary, it became a beacon of freedom and the land towards which they gravitated. A small Balkan country grew into a state of medium strength in the south of Europe. Allied ties with Greece and Montenegro were reinforced, and Russia and France offered their support. But the territorial expansion meant that a formally monoethnic state became multi-ethnic and multi-faith, seriously calling into question its internal cohesion. The Second Balkan War not only marked the end of the Balkan Alliance, it also symbolized the end of positive Serbian-Bulgarian relations for the whole of the 20th century, inaugurating an era of major instability and tension in Serbia’s relationship with its neighbour. Despite enormous efforts and southwards expansion, the new nation failed to gain access to the sea and remained landlocked in Balkan contexts. Moreover, success in past wars intensified the tension with Austria-Hungary, where the conviction was growing that the new, strengthened Serbia needed to have its ascent curtailed with a rapid military action before it opened the issue of the position of South Slavs in the Habsburg monarchy in alliance with other Balkan countries. Exhausted by two successive wars and by the Albanian insurgency of 1913, Serbia wanted peace. In the projections of the political and

[ 288 ]


intellectual elite, Serbia needed at least two decades of peace to consoli date its enlarged state and to fully integrate the newly-liberated areas, strengthen the country militarily and economically, raise the general cultural level of the population, and prepare for new national ventures. The start of the First World War found Serbia in a situation when it least wanted war. Economically exhausted and indebted, its army worn-out, its armouries empty, its peasant farmers facing a series of misfortunes, Serbia did not have a treaty of alliance with the Entente powers. The beginning of the war and the first military victory over Austro-Hungarian forces marked the beginning of intensive work by the most prominent Serbian politicians and intellectuals to develop the Serbian government’s Yugoslav programme. After victory in the Battle of Kolubara, when its army broke the third consecutive Austro-Hungarian offensive, the Serbian government and Parliament, having adopted the Nis Declaration, clearly defined their war goal: the liberation and unification of all South Slavs. This marked the beginning of the struggle for the creation of a united Yugoslav state. Initially, the Allies did not look favourably upon such a program, primarily because they had no defined position on the post-war fate of Austro-Hungary. However, the Serbian government persisted in its war program, even after the military defeat in 1915 when part of its army and its people were forced into exile. Only after Russia had left the war and the USA entered it did the situation change in terms of what Entente support meant for Serbia in terms of the realization of its proclaimed war goal. Victory in the First World War and the creation of the Kingdom of Yugoslavia created a state that changed the geopolitical position of Serbia as the bearer of Yugoslav unification. United with Croatian and Slovenian areas, the former Serbia of 4.5 million inhabitants grew into a country with 14 million inhabitants with the territorial, demographic and natural resource potential of a medium-sized European country. The previous extremely Balkan, landlocked context of the Serbian state was completely changed, with the new Yugoslavia penetrating deep into Central Europe and the Adriatic. Such changes completely altered its relationships with existing allies, deepened conflicts with its enemies and produced a range of views and policies in the Great Powers. With access to the Adriatic

[ 289 ]


Sea, the Yugoslav kingdom became a naval, Adriatic and Mediterranean power. However, its access to the sea was sharply limited by the naval and political power of Italy. The step towards Central Europe strengthened the Adriatic and Balkan hinterland of the country, but came with the risk of arousing a desire for revenge in the Austrians and Hungarians. In the East, the difficult demarcation between Yugoslavia and Romania threatened to cause a conflict, while Bulgarian dissatisfaction with the peace terms also threatened to escalate. The internal instability of Albania made that area potentially dangerous for the Yugoslav state, and carried with it the risk of possible Italian penetration that would make Yugoslav access to the Adriatic Sea entirely dependent on its relations with Italy. Only Yugoslav-Greek relations offered some potential relief and the possibility to use the railway connections with the country and the port of Thessaloniki to compensate for the potential dangers of the Italian zone and provide an alternate exit for Yugoslav goods to world markets. The first days of the Kingdom of Yugoslavia brought with it a series of spatial and geopolitical challenges. Globally, it was France’s most loyal and reliable ally in the Balkans. Britain’s distancing of itself from the Balkans and the US withdrawal from Europe deprived the new state of valuable support, while the replacement of imperial with Soviet Russia, with which it had no relations, was the most powerful blow of all dealt to the Yugoslav state. Deprived of Russian support and included in the projections of major powers as one of many countries comprising a barrier to Bolshevik penetration into Europe, the Yugoslav kingdom was especially vulnerable. At the same time, its central position in the Balkans and control over the communication nodes of South-East Europe made it a focus of resistance to the spread of German influence into the south and east of Europe. The thirst for revenge expressed by Hungary and Austria imbued Yugoslavia with special geopolitical importance. With the support of France and a system of bilateral relations with Czechoslovakia and Romania, the newly-formed Yugoslav state became a dam blocking the reconstruction of the Habsburg monarchy. As conceived, this Little Entente also brought Yugoslavia strong allied support from France, Romania and Czechoslovakia. However, the biggest challenge and most obvious danger was Italy. Its attempt to penetrate through

[ 290 ]


Dalmatia into the Balkans and ensure a safe Adriatic hinterland by keeping Yugoslavia away from the sea produced a series of tensions between the two countries. This Yugoslav-Italian rivalry manifested itself most obviously in Albania. The struggle for influence in that country was more than a struggle for political supremacy. For Italy, Albania was its bridgehead in the Balkans. Applying pressure from the north and south and enjoying absolute control of both sides of the Straits of Otranto, it would have made the Adriatic its own private bay, rendering Yugoslav access to the sea meaningless. Conflict with Italy ended with the delineation of the boundary, an interstate agreement and temporary Yugoslav victory in putting their preferred candidate, Ahmed Bey Zogu, on the Albanian throne. In the East, Bulgarian discontent and resistence to the peace treaty of Neuilly had brought long-term instability to the entire border area, which was almost a thousand kilometers long. Temporary attempts at pacification and finding solutions proved fruitless, and this issue remained Yugoslavia’s largest security risk into the mid 1930s, along with the ever-present Italian problem. Yugoslavia’s reliable southern neighbour Greece, for which Yugoslavia represented a source of additional capacity and which provided Yugoslavia with a strategic alternative for access to the Mediterranean and the world, was in a difficult situation due to interstate conflicts, which additionally complicated Yugoslavia’s strategic position in Europe and the Balkans. The decade that began for Serbia with the start of the Balkan wars and ended with the creation of the Kingdom of Yugoslavia in a completely different spatial and geopolitical context than those of 1912 and 1914 was an era of wars and massive military and economic stress and suffering, but also an era of national ideals and achievements in which a united Yugoslav state was created which was incomparably more important geopolitically and geo-strategically than its Serbian predecessor.

[ 291 ]

V ÁCLAV Š MIDRKAL “Dancing on a volcano”: Why the Czech Lands did not turn into bloodlands after 19181

“O

U R L I F E T O DAY I S A DA N C E on a volcano; does our government

not know that it must one day erupt?”2—a regional council president from Pardubice in Eastern Bohemia lamenting the local political situation in a periodical report from April 1919. In particular, he referred to the labourers’ growing aversion for civil servants, whom they blamed for persistent shortfalls in food supplies, the high prices of consumables, and inadequate wages. In his opinion, workers had misunderstood the meaning of democracy and freedom that did not automatically empower them to engage in any action. However, the end of the Great War and the dissolution of the Austro-Hungarian Empire opened a window of opportunity through a reconstitution of state and social order which encouraged different social groups to become active agents in promoting their interests. In a constellation of widespread post-war disorder, a weakened state and unwarranted civic self-confidence, physical violence—what Heinrich Popitz terms an “everybody’s capability”—became the easiest

1. This work was supported by the Czech Science Foundation Grant No. 14-14612S “Violence in Central Europe During and in the Aftermath of the World War One. Austrian and Czech Lands in Comparison”. 2. Národní archiv České republiky (hereafter NA), f. Presidium ministerstva vnitra, k. č. 174, Politická zpráva situační č. 12851 (17. 4. 1919), 2.

[ 293 ]


means of increasing one’s power in the resolution of group conflicts.3 In contrast, the state needed to sanction unauthorised uses of violence in order to help bring about a stability founded in the predictability of social interactions.4 As the decade 1914–1924 mentioned in the title of this conference indicates, the upheavals set in motion by World War One did not end with the 1918 armistice and remained significant in the immediate post-war years.5 Mark Edele and Robert Gerwarth suggest that it was actually during the post-war period that societies became “brutalised” on a large scale in the sense George L. Mosse ascribes to the term.6 Such a process was especially likely in East-Central Europe, which became a “shatter zone” generally marked, on the one hand, by deficient state structures after the disintegration of empires and, on the other, by a strong social disposition to solve conflicts by violence.7 Besi des the current global and transnational perspectives on the process of transition from war to peace, a closer look at a national case study

3. F. Schnell, Gewalt und Gewaltforschung, Version: 1.0, in: Docupedia-Zeitgeschichte, 8.11.2014, URL: http://docupedia.de/zg/Gewalt_und_Gewaltforschung 4. F. Schnell, Räume des Schreckens. Gewalt und Gruppenmilitanz in der Ukraine 1905-1933 (Hamburg: Hamburger Edition, 2012), 19. 5. For the situation in Germany, see M. H. Geyer, Grenzüberschreitungen: Vom Belagerungszustand zum Ausnahmezustand, in: N. Werber, S. Kaufmann a L. Koch (eds.), Erster Weltkrieg. Kulturwissenschaftliches Handbuch (Stuttgart: J. B. Metzler, 2014), 341–384. 6. M. Edele and R. Gerwarth, The Limits of Demobilization: Global Perspectives on the Aftermath of the Great War, Journal of Contemporary History 50/1 (2015), 7; G. L. Mosse, Fallen Soldiers: Reshaping the Memory of the Wars (Oxford: Oxford University Press, 1991). 7. J. Böhler, Enduring Violence: The Postwar Struggles in East-Central Europe, 1917-21, Journal of Contemporary History 50/1 (2015), 58–77; J. Eichenberg and J. P. Newman, Introduction: Aftershocks: Violence in Dissolving Empires after the First World War, Contemporary European History 19/3 (2010), 183–194; J. Leonhard, Die Büchse der Pandora. Geschichte des Ersten Weltkrieges, 4th ed. (Munich: C. H. Beck, 2014), 939–978; for Czechoslovakia see M. Zückert, National Concepts of Freedom and Government Pacification Policies: The Case of Czechoslovakia in the Transitional Period after 1918, Contemporary European History 17/3 (2008), 325–344.

[ 294 ]

VÁ C L AV Š M I D R K A L

can help test the applicability of the across-the-board violence thesis in post-war East-Central Europe. The Czech case of post-war transition can be intriguing in its ambiguity. I will argue that despite considerable potential for escalation, violence did not become an accepted form of social behaviour. The threat of violence and its subsequent implementation remained a rather radical means of protest or coercion facilita ting the achievement of a group objective. In the research project comparing violence in the Austrian and Czech Lands during and in the aftermath of World War One that my colleagues and myself are conducting at the Masaryk Institute of the Czech Aca demy of Sciences in Prague, our explanatory framework is informed by twin concepts that have recently been elaborated for studying the overall socio-cultural differences which influenced the quest for strong and stable statehood in post-war Europe: the ‘culture of defeat’, a term coined by the German historian Wolfgang Schivelbusch,8 and the opposing ‘culture of victory’.9 The ‘culture of defeat’ thesis states that the nations on the losing side in World War One fell into a deep crisis caused by the collective shock of defeat, the ongoing privation suffered by the population, the concurrent disintegration of the state, and the threat posed by radical responses to defeat in the form of Leftist revolutions and conservative counter-revolutions. The degradation of these states was crowned by the imposition of unacceptable peace conditions that set their defeat in stone. In contrast, the ‘culture of victory’ thesis states that the fruits of victory for the new nation states that emerged from the war led to euphoric dedications to their protection and cultivation. This does not mean that

8. W. Schivelbusch, The Culture of Defeat. On National Trauma, Mourning, and Recovery (New York, Picador, 2004). 9. Cf. J. Horne, Verteidigung des Sieges. Paramilitärische Politik in Frankreich von 1918 bis 1926. Ein Gegenbeispiel, in: R. Gerwarth and J. Horne (eds.), Krieg im Frieden: paramilitärische Gewalt in Europa nach dem Ersten Weltkrieg (Göttingen: Wallstein, 2013), 320-343; J. Horne, Beyond Cultures of Victory and Cultures of Defeat? Inter-War Veterans’ Internationalism, in: J. Eichenberg and J. P. Newman (eds.), The Great War and Veterans’ Internationalism (London: Palgrave Macmillan, 2014), 207–222.

[ 295 ]


these societies lacked radical energies, but rather that the benefits of victory limited their manifestation. Even though there was the open question right after the war of the finality of the outcomes, for Czechoslovakia it was decisive that World War One did not represent a meaningless slaughter that ended in downfall, but was rather perceived as paving the way for the break-up of Austria-Hungary and the creation of the longed-for nation state. As James Krapfl pointed out, the inter-war Czech memory of World War One was divided between disillusioned former Austrian-Hungarian soldiers, which resembled the western memory cultures, and the memory of the Czech legionnaires, who remembered the war in positive terms as “the genesis of a new, transcendent sense of community”.10 Although the cultures of defeat and victory were mixed in Czechoslovakia, it was ultimately the victorious ethos that would become the foundation of Czechoslovak statehood. Although Czechoslovakia was by no means a violence-free island of stability amidst a tempestuous sea, as the leading Czech politicians tended to depict the situation to the Entente powers,11 it did avoid the escalation of mass violence which the above report warned of. In the text that follows, I will first discuss the limitations on deepening the revolution by radical shortcuts and the self-image of the violence-free establishment of Czechoslovakia. Next, I will show that the violence employed in various group conflicts was restrained and only developed into bloody clashes on occasions. Finally, this paper will address the question of state-building wars in the Czechoslovak peripheries and the (de)mobilisation of legionnaires.

10. J. Krapfl, Sites of Memory, Sites of Rejoicing. The Great War in Czech and Slovak Cultural History, Remembrance and Solidarity Studies in 20th Central European History 2 (2014), 109–146; M. Zückert, Memory of War and National State Integration: Czech and German Veterans in Czechoslovakia after 1918, Central Europe 4/2 (2006), 111–121. 11. Cf. Prezident Masaryk o některých časových otázkách, in: Cesta demokracie I, ed. Vojtěch Fejlek and Richard Vašek, 5th edn. (Prague: Masarykův ústav AV ČR, 2003), 76.

[ 296 ]


Evolution in lieu of revolution? Czech society was sensitive to a concept of civic equity that was somewhat alien to the old Habsburg regime which, being based on traditional elites, privileges and castes, could leave the Czechs feeling discriminated against.12 Despite a desire for profound social change, the new republic understood itself as a stronghold of Western-style democracy that would play a pioneering role as an Entente ally and spread peace and stability through the Central European region. At the same time, geopolitically, Czechoslovakia was a vulnerable product of the Versailles system and had many adversaries both domestically and in neighbouring states, which could have redirected the focus from internal to external conflicts. Aware of its fragility, the new state avoided any unnecessary provocative or risky steps in breaking with the past. This is why the first law announced by the Czechoslovak National Committee on 28 October 1918 guaranteed the continuity of the two legal orders existing on Czechoslovak territory (i.e. The Austrian order in the Czech Lands and the Hungarian order in Slovakia and Carpathian Ruthenia). This put the new state in a paradoxical situation: although it rejected the former Austria-Hungary as a “tyranny” responsible for wartime hardships and three hundred years of subjugation, it did not want to do away with its legacy at once. The systemic change of 28 October 1918 was formally referred to as a “state overthrow” (státní převrat) in order to differentiate it from the revolutions in Russia, Germany or Hungary. The “democratic revolution” was believed to be a progressive, violence-free systemic change supported by the masses, which were spotlit as disciplined and sufficiently mature to govern their own state. Consequently, symbolic rep resentations of revolutionary radicalism such as the tearing down of the Marian Column in Prague’s Old Town Square on 3 November 1918 12. Cf. E. Glassheim, Noble Nationalists: the Transformation of the Bohemian Aristocracy (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), 10–82.

[ 297 ]


were at odds with the bourgeois focus on legality. Franta Sauer-Kysela, who initiated the removal of the Marian Column, commented on the event in the voice of a “decently dressed gentleman”: “It has to be done via the law. We are not an Indian nation; we are a cultured Czech nation, and I therefore believe that at a time as sacred as this, at such an enormously historic juncture, you must ensure that you do not disturb the peace through willful action”.13 Appeals for respecting the law and keeping the peace were a typical way of pacifying the mobs. A public notice issued in Bohemia in late December 1918 condemned the wave of looting and asked the citizens to be more patient: “Absolute peace and order are the main conditions for undisturbed development henceforth. Every individual must be aware that the good reputation that our young state has won must be retained at all costs. The government is striving zealously to implement social reforms. This requires time and, consequently, also the patience of the populace. Seeking to violently disturb this activity is a grave crime”.14 In Czechoslovakia, instances of the excessive use of physical violence were ascribed to the declining Austrian order that could not keep itself in power unless it substituted repression for its democratic deficit. “Austrian nagging” and cruelty were discursively despised and it was said that the Czechoslovak authorities should not emulate the previous “undemocratic” patterns of policing. By the same token, excessive physical violence was associated with the spectre of Bolshevism that constituted a threatening antithesis to Czechoslovakia as an emerging democratic nation state. A prerequisite for the peaceable development of the Czech Lands was implementing a gun policy that would curtail the spread of weapons, ammunition and other military material among the population. The initial idea of introducing a militia system like that of Switzerland 13. F. Sauer, Franta Habán ze Žižkova (Prague: Nakladatelství politické literatury, 1965), 111. 14. Vojenský ústřední archiv-Vojenský historický archiv (hereafter VÚA-VHA), f. Vojenský prokurátor Praha, k. č. 4, č. j. O 3950/19, Vyhláška z 29. 12. 1918.

[ 298 ]


would have had quite the opposite effect, although militas were believed by socialist politicians—namely, the Minister of National Defence, Václav Klofáč—to be more democratic than standing regular armies.15 Had this policy been implemented, it would have meant guns and ammunition being distributed to the population, effectively dilu ting the state monopoly on violence. In Austria, where this idea was also popular and the central state was weak, it facilitated the formation of paramilitary groups that influenced the political life of the first Austrian Republic, especially when Austria was forced by the peace treaty to maintain only a small professional army. In Czechoslovakia, the militia idea was not rejected right away; rather, its realisation was postponed for a more favourable time which ultimately never arrived. Thanks to this decision, the state both established effective control over the country’s military arsenals and actively searched for, confiscated or made people return military arms they were holding illegally as well as repressing the unauthorised wearing of military uniforms.16 Succesful enforcement of and popular trust in the state’s monopoly on violence is one of the reasons why paramilitarism did not become a major feature in the Czech Lands.17 The stress on legality and gradually evolving towards the ideal of democratic republicanism excluded attempts to deepen the revolution that had officially ended after the successful takeover on 28 October

15. J. Šolc, Miliční systém v programu Čs. strany národně socialistické v letech 1919–1938, Historie a vojenství 41/6 (1992), 3–29. 16. Cf. NA, f. Generální velitel četnictva (hereafter GVČ), k. č. 46, Výkaz zabavených vojenských zbraní a jiných věcí (22. 12. 1918); Seznam nalezených a dle rozkazu gen. vel. četn. českoslov. státu ze dne 13. /11. 1918 č. j. 65 sem hlášených zbraní; Slovenský národný archiv Bratislava (hereafter SNA), f. Minister s plnou mocou pre správu Slo venska, šk. 270, Oběžník z 25. 2. 1919, p. 1. 17. I. Pejčoch, Armády českých politiků: české polovojenské jednotky 1918–1945 (Cheb: Svět křídel, 2009); M. Čaplovič, Branné organizácie v Československu 1918–1939 (so zreteľom na Slovensko) (Bratislava: MO SR, 2001); cf. Gerwarth and Horne, Krieg im Frieden.

[ 299 ]


1918. The newly-created state needed to enforce its power and authority, which was no easy matter given the post-war, post-imperial disorder, the lack of consumer goods and basic foodstuff, and the discrediting of previously acknowledged authorities. Systemic change created the popular conviction that the law no longer applied and that a new system of norms was coming into being. The transformation undermined trust in public institutions and the rule of law as well as endorsing civil disobedience. The main threat to internal security was the wilfulness that stemmed from a faulty understanding of democratic republican citizenship as the unrestrained freedom to pursue one’s personal goals. The decay of the previous social order during World War One and the rearrangement of collective identities in Central Europe led to mea sures subjectively understood as “just” being enforced by the “law of the street”. The state outlawed such actions as “terror”, and while it was not always either able or willing to prevent such incidents, it did have sufficient power to launch police investigations after the fact, to initiate prosecutions, and eventually to condemn the culprits. However, apart from situations in which martial law was provisionally introduced, the judicial system applied moderation in its punishments, turning a deaf ear to radical voices calling for the more severe oppression of disobedient citizens and refusing to countenance retributive “eye for an eye” justice. Instead, the President of the Republic issued a number of amnesties and pardons for crimes that were judged to be one-off, low-intensity political violence stemming from the transitional situation when emotions were high and the rules not yet clear. In addition to cases of political violence and the violence of civic inexperience, the administration was especially likely to grant amnesties or pardons to citizens who had served in the Czechoslovak Army. The number of political crimes that continued to undermine the stability of the state led to the adoption of the Law on the Protection of the Republic (No. 23/1923 Coll.) which was passed after the assassination of Finance Minister Alois RaŠín in 1923. The law newly defined and summarised political crimes against the state based on the experience of the previous five years. Although it was inspired by the German

[ 300 ]


law of the same name (Gesetz zum Schutze der Republik) from 1922, the Czech legislation was more moderate in its punishments. Death penalty was not stipulated for even the most serious crimes against the state, such as treason, and the President of the Republic repeatedly issued amnesties for political crimes on the basis of this law. The promise of continued development and an idealised self-image of ideal democrats kept most revolutionary spirits within constitutional boundaries. In its own interest, the young state’s representatives favoured evolutionary development within the law over revolutionary breaks that could led to its eventual breakdown. State responses to widespread political activism sought a purposeful response that would contribute both to the pacification of the population and to the strengthening of its own power. Both long-term state inactivity leading to anarchy and excessive repression provoking a violent escalation would undermine the stability of the state. Limited violence in social conflicts As it was popularly interpreted, the “freedom” brought about by the state overthrow of 28th October 1918 meant both an intangible poli tical liberation from Habsburg rule and a concrete emancipation from the hardship and shortages of wartime. Despite state regulation of the foodstuff market with requisitions and rationing introduced during the Great War, Austria-Hungary had chronically failed to provide basic sustenance and fight war profiteering. Retailers took advantage of shrinking supply and high demand, hoarding goods, vastly inflating prices and creating the popular image of the keťas (the Czech term for a war-profiteer derived from the German word Kettenhändler) who grew rich on others’ misery. The wave of looting that swept across the Czech Lands shortly after the declaration of Czechoslovakia reflected consumers’ long-term frustrations over food shortages and exorbitant prices. In many places, the crowds took justice into their own hands and plundered shops, pubs, flats and houses belonging to profiteers, stealing their stockpiles and wrecking the premises. Since most of the

[ 301 ]


profiteers attacked were Jews, some authors include these events in the history of modern Czech anti-Semitism, though others stress the social causes of these protests, which also targeted non-Jewish establishments.18 While the majority of the attacks left no casualties behind, two Jews were murdered in December 1918 during the biggest and bloodiest pogrom in Holešov, Eastern Moravia, in which some 50 buildings were damaged.19 That the looters did not generally want to injure or kill but rather to restore justice to relations that did not correspond with their notion of equality was stressed even more strongly in another massive wave of looting in late May 1919 which was organised by labourers and definitely motivated not only by the ongoing acute material shortages, but also by a need for the public enactment of people’s justice. In addition to stealing goods and destroying shops, the crowds also forced the alleged profiteers to carry a model gallows, a wooden axe, or animal traps to a central public square and there to kneel down and beg forgiveness for selling their goods at excessively high prices. These social protests began in Prague and the scenario was repeated in many places around the Czech Lands in May and June 1919. World War One was not followed by retributive trials, but legislation reacted to these “wild retributions” with a series of acts that established usury courts. This legislative response to the violent attacks on profiteers helped to move this violent conflict off the streets and into the courts, and to provide for punishment within a legal framework. However, the judicial treatment

18. M. Frankl, „Emancipace od židů“: Český antisemitismus na konci 19. století (Praha and Litomyšl: Paseka, 2007), 246–271; M. Frankl and M. Szabó, Budování státu bez antisemitismu: násilí, diskurz loajality a vznik Československa (Praha: Nakladatelství Lidové noviny, 2015), 26–97; I. Koeltzsch, Geteilte Kulturen: Eine Geschichte der tschechisch-jüdisch-deutschen Beziehungen in Prag (1918–1938) (Munich: Oldenbourg, 2012), 151–177. 19. Z. Fišer, Poslední pogrom: události v Holešově ve dnech 3. a 4. prosince 1918 jejich historické pozadí (Kojetín: KATOS, 1996); I. Mirovská, Den pěti světel: svědectví o posledním protižidovském pogromu na Moravě (Prague: Votobia, 1998).

[ 302 ]


of the consequences could not eliminate the cause. Shortages and overpricing could only disappear as supply grew in the course of economic stabilisation. Ivan Olbracht’s 1928 novel Anna proletářka [Anna the Proletarian], which is set in the milieu of organised labour movement in Prague, 1919–20, included disturbing Communist revolutionaries who do not shrink from using physical violence against the enemies of the revolution. One of the revolutionaries is a Czech Red Army soldier who argues for an armed uprising against the bourgeoisie at a meeting of the social democratic party and promises to smuggle grenades and weapons from Hamburg that would enable “a tiger’s leap” to victory. Another is the Hungarian communist Sándor Kerekes, who fled postrevolutionary Hungary for Czechoslovakia. He says that he was tortured during the white terror, suffering a goose quill soaked in sulphuric acid being repeatedly inserted into his anus during interrogations, and that internees were killed with a sack filled with sand because it did not leave bloody traces. Kerekes managed to escape prison when he bit through his jailer’s throat and donned his clothes. When he discovers that his torturer, Count Imre Bélaffy, is hiding in Prague, he finds him and smashes his head in with a hatchet.20 Both in the novel and in reality, for the majority of Czech social democrats who had not experienced extreme violence, this fixation on violent revolutionary struggle seemed inappropriate. This reluctance to use violence led to a split within the Czechoslovak Social Democratic Workers’ Party between a faction that tentatively supported the newly-created republic and the government in which their politicians were participating, and a Bolshevik faction urging further, violent revolutionary change. The December 1920 general strike, which was provoked by the struggle for the seat of the Czechoslovak Social Democratic Workers’ Party in the Lidový dům [People’s House] in Prague, revealed the strength of these factions. The majority of social

20. I. Olbracht, Anna proletářka, 10th ed. (Prague: Svoboda, 1952), 86–8, 103–4.

[ 303 ]


democratic elites were against a revolution that would endanger the existence of Czechoslovakia and preferred gradual socialisation over hazardously rapid change. However, party membership supported the radicals and in industrial areas around Kladno, Oslavany or elsewhere the general strike of December 1920 developed into an attempted putsch with strikers disarming soldiers; the failure of this putsch would lead to a schism in the socialist movement when the Communist Party of Czechoslovakia was founded in May 1921.21 The ongoing ethnic conflicts between Czechs and Germans, on the one hand, and among other ethnic groups in Czechoslovakia on the other, had the potential to spark violent confrontations. By far the bloodiest ethnic clash took place on 4 March 1919 when the Germans of Czechoslovakia demonstrated in favour of their right to elect representatives in the Austrian Constitutional Assembly in Vienna; in many places, confrontations between the demonstrators and the Czechoslovak armed forces ended up in shoot-outs and left 54 German casualties.22 Nonetheless, as the case of the Marian Column reveals, conflicts were common over symbolic representations of national identities in public places. This allowed power relationships to be negotiated in a substitute arena of representations rather than in the sphere of real violence against human bodies. Busts of Emperor Joseph II, portraits of Francis Joseph II and Wilhelm II, and black-white-red and blackyellow colour-schemes were removed to signal that the old regime had been defeated. In this sense, this was another stage in the longerrunning dispute over national symbols that the American historian Nancy Wingfield has called the “flag wars”.23 It was possible that episodes

21. A. Klimek, Velké dějiny zemí Koruny české, sv. XIII. 1918–1929 (Praha and Litomyšl: Paseka, 2000), 223–6; D. Bárta, Prosincová generální stávka roku 1920 (Prague: Státní nakladatelství politické literatury, 1953). 22. K. Mertová, 4. březen 1919 v Kadani, Minulostí západočeského kraje 28 (1992), 221–231; J. Kopica, Boj o pohraničí: Demonstrace 4. března 1919 v Československu (Kadaň: Město Kadaň, 2013). 23. N. M. Wingfield, Flag Wars and Stone Saints: How the Bohemian Lands

[ 304 ]


such as this could end up in a skirmish or even a shoot-out with casualties, but humans were targeted indirectly. Taking the example of Prague, which in the early post-war years of 1918–1920 became an arena for various ethnic riots, it can be assumed that the majority of participants limited themselves to beating, slapping, ear pulling, pinching and spitting. In other words, the protesters restricted themselves to the use of necessary violence that did not violate the corporeal integrity of the victim and achieved its desired results through humiliation and intimidation.24 The protesting collectives did not want to leave injured, crippled or dead bodies behind them, as this would not solve their problems; instead, they used limited violence to achieve their objectives. The rioters did not want their actions to be perceived as mere criminal activity but as a valid exercise of power. The power of masses that arrogated the right to dispense justice can be documented in the anti-German and anti-Jewish riots that took place in Prague in November 1920. The Czech mob aimed to rid the city of symbols of Germanness or Jewishness, but did not want to initiate violent hostilities. Legionnaires played an organising role in this act of “historical justice” and kept an eye out for looters to prevent theft and unwanted damage. The mob occupied the German Estate Theatre and turned it into a second Czech National Theatre stage.25 The police did not stop the crowds because they were weak and afraid the demonstration could escalate into violence; they preferred to wait until the situation calmed down.

became Czech (Cambridge, London: Harvard University Press, 2007); J. King, Budweisers into Czechs and Germans: a Local History of Bohemian Politics, 1848–1948 (Princeton: Princeton University Press, 2000); S. Paces, Prague Panoramas: National Memory and Sacred Space in the Twentieth Century (Pittsburg: University of Pittsburg Press, 2009). 24. Koeltzsch, Geteilte Kulturen, 151–176; A. Adam, Unsichtbare Mauern: die Deutschen in der Prager Gesellschaft zwischen Abkapselung und Interaktion (1918– 1938/39) (Essen: Klartext, 2013), 35–54. 25. J. Hilmera, Stavovské národu! O tom, jak se Stavovské divadlo stalo součástí Divadla národního (Prague: Stavovské divadlo, 1991).

[ 305 ]


There were numerous other occasions on which the authorities hesitated to use violence in heightened moments of tension. For instance, the police force was criticised for being lenient towards the “Black Hand” seizures of flats in Prague that were not fully occupied. When an empty or half-empty flat, inhabitable storeroom, shop or office was identified, a mob of labourers forced the door open and moved a new tenant in. Such acts of self-administered justice, which helped solve the acute flat shortage in Prague, could only have been stopped by the use of force, but the police were afraid of being accused of “Austrian-like” police violence and often preferred to wait.26 Even though the “Black Hand” was not entirely selfless, as the mob sometimes lent itself out to profiteers, it was considered a self-help phenomenon and was tolerated to some extent by both state and municipal authorities.27 Besides ethnic and political rifts, a third important area of conflict arose in the sphere of religion and religious organisations. The Czechs perceived Roman Catholicism as the state religion of the monarchy that was imposed on the Bohemian Lands after the Battle of the White Mountain in 1620. In addition to anticlerical and atheist movements, a group of Czech Roman Catholics attempted to establish a new state church that would tie up with the Czech Hussites and the rift in the Roman Catholic Church. The establishment of the Czechoslovak Church in 1920 was accompanied by occasional violent disagreements over Roman Catholic churches in places where large numbers of former Roman Catholics had joined the Czechoslovak Church and considered the church building to be theirs. However, the Czechoslovak Church did not succeed in creating a new majority and remained a splinter of the Roman Catholic Church, to which it had to return its property at a later date.28 26. For a fictional depiction of a mob helping a labourer couple move in by force, see I. Olbracht, Anna proletářka, 124–153; For a short recollection from one of the members of the “Black Hand”, see Sauer, Franta Habán, 268–270. 27. J. Holeček, Prvé tříletí Československé republiky (Prague: Československé podniky tiskařské a vydavatelské v Praze, 1922), 183. 28. P. Marek, Církevní krize na počátku první Československé republiky (1918–1924) (Brno: L. Marek, 2005), 212–260.

[ 306 ]


The destruction of the old order and the establishment of a new one enabled the emergence of a civic self-confidence and made it possible to tackle various issues anew. Besides long-term frustrations, it was above all anger that catalysed these violent predispositions. In such a situation, violence was virtually part and parcel of conflicts between social groups in the immediate post-war period, but was usually limited to intimidation, humiliation or coercion; only in exceptional cases did it lead to irreversible corporal damages or even death. The fear of erratic violence inhibited the meeting of demands that were not achievable by manageable violence. State-building wars in the Czechoslovak periphery The various internal conflicts were influenced by external threats which Czechoslovakia could not meet without the diplomatic and military support of the Entente. Not only Czechoslovakia but also its neighbours were afraid of an unexpected attack. In such an atmosphere, tensions grew and rumours and fantasies spread. Next to “guaranteed” news circulated by word of mouth or newspapers, the predictions of armed revolutions or attacks were also contained in top secret reports delivered by military intelligence.29 Under these uncertain circumstances, seemingly minor conflicts or small problems could rapidly develop into violent mass demonstrations, fights, riots or mutinies. The existence of the newly-proclaimed Czechoslovak state was endangered by competing projects of national self-determination that staked a claim on the same territory. Until the respective peace treaties definitively fixed the borders of the state (the Treaty of Saint-Germain-en-Laye with Austria in September 1919 and the Treaty of Trianon with Hungary in June 1920), these conflicting plans could have led to a violent military confrontation. 29. NA, f. Presidium místodržitelství 1911–1920, k. č. 5016, Pověsti o chystaném převratu (24 October 1920).

[ 307 ]


In the West, Czechoslovakia had to fight for the German-speaking areas of Bohemia, Moravia and Austrian Silesia with German-Austria, which came into being in October 1918 as a state of German-speaking Austrians. This region had been a mixed Czech-German area, but after decades of national differentiation there was a decreasing number of ethnic “amphibians” who were forced to take sides and opt for one or other identity.30 The Great War accelerated this process of ethnic separation and cemented unequivocal national identities. The stalemate in Czech-German relations, the experience of a long cohabitation, and the lack of military power on both sides encouraged the choice of a political solution over a military confrontation.31 Although both Czechoslovakia and the four provinces of German-Austria in the Czech Lands did have some military troops at their disposal, a bloody armed conflict was eschewed and Czechoslovakia had managed to occupy these “separatist” areas by the end of 1918.32 This became possible both because the German provinces had not yet created a strong administrative or even para-state structure, and their paramilitary organisation, the Volkswehr, remained weak, but also because of their interest in demonstrating that a political deal was possible. Neither side wanted to escalate the tense situation and unleash bloodshed, preferring a negotiated resolution of the pre-war sort. In all the Czech Lands, only the tiny territory of the former Duchy of Teschen (Těšínsko) became a warzone after it was claimed by two victorious states.33 Czechoslovakia argued that it needed this strip of land for a high-capacity railway connection with Slovakia, while Poland stressed that Poles made up the largest ethnic group in the region. In addition, both states had an eye on the region’s valuable coalfields. 30. T. Zahra, Kidnapped Souls: National Indifference and the Battle for Children in the Bohemian Lands, 1900–1948 (Ithaca: Cornell University Press, 2008). 31. NA, f. GVČ, k. č. 46, Protokol Národního výboru v Turnově (15. 11. 1918). 32. Vojenské dějiny Československa, III. díl (Prague: Naše vojsko, 1987), 29–35. 33. Cf. J. Bílek, Kyselá těšínská jablíčka: československo-polské konflikty o Těšínsko 1919, 1939, 1945 (Prague: Epocha, 2011).

[ 308 ]


Czechoslovakia occupied part of this territory during the Seven Day War at the end of January 1919, which disconcerted the Entente because it showed how difficult it would be to establish a new order in these multi-ethnic disputed territories without bloodshed, even when it was Entente allies that were involved. The war was marked by atrocities on both sides and was reminiscent of other local wars such as those fought in neighbouring Upper Silesia.34 For example, the Poles accused the Czech soldiers of mutilating the corpse of Cesary Haller by gouging his eyes out, while the Czechs accused the Poles of cutting off a legionnaire’s nose, ears and genitals.35 Rather than the actual facts, it was their representation that mattered. The violent division of Těšínsko and accusations of atrocities from that time remain embedded in the collective memory of the Czech Republic’s Polish minority to this day.36 Těšínsko was the exception, however, with quite a different situation arising in Upper Hungary/Slovakia after the break-up of Hungary. Due to the politics of Magyarisation after 1867, national identities were not as crystallised as in the Czech Lands and Slovak nation-building was not yet complete. A section of the Slovak elite was pro-Hungarian, whereas ordinary Slovaks often lacked a clear national awareness and identified instead with their region and religion. For example, in the district of Šariš, the short-lived Slovak People’s Republic, which lasted for a few weeks in late 1918, insisted that the people of the region were a nation (Slovjaci) that sought to lay claim to autonomy under Hungar34. T. K. Wilson, Frontiers of Violence. Conflict and identity in Ulster and Upper Silesia 1918–1922 (New York: Oxford University Press, 2010); E. Długajczyk, Polska konspiracja wojskowa na Śląsku Cieszyńskim w latach 1919–1920 (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2005). 35. D. Gawrecki, Studie o Těšínsku. Politické a národnostní poměry v Těšínském Slezsku 1918–1938 (Český Těšín: Muzeum Těšínska, 1999), 35; G. Giąsior (ed.), Zaolzie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński 1918–2008 (Warszawa: Fundacja Ośrodka KARTA a Dom Spotkań z Historią 2008). 36. Cf. Biała księga zbrodni popełnionych w dniach 23–29.01.1919 r. na Śląsku Cieszyńskim przez wojska Gen. Josefa Šnejdárka (Cieszyn: Muzeum 4 pułku strzelców podhalańskich, 2013); J. Pyszko, Stonawa pamięta 1919–1999 (Cieszyn: Interfon, 1999).

[ 309 ]


ian rule. However, the creation of Slovakia as part of Czechoslovakia was an important part of the Czech state idea and the Czechs thus had to “liberate” Slovakia from its Hungarian influence by military occu pation. The military units consisted of both regular troops and voluntary units made up of members of the Sokol, the Orel or the Labourers’ Gymnastic Unions, which indicates a wider social consensus in this matter.37 The chaotic situation in Slovakia and the Czechs’ determination to build their own “empire” (říše) led in the immediate post-war era to their occupying and ruling Slovakia in a semi-colonial manner that would have been unthinkable in the Czech Lands. The Czech writer and journalist Josef Holeček sharply criticised the behaviour of certain Czechs who came to “liberate” or “defend” Slovakia in 1918–19, for “they invaded Slovakia like the Germans did Cameroon or Belgium and raged there in a way that bore sad testimony to their being blind imitators of the Germans and to their being unable to do anything that did not follow German schools and models”.38 The unthinking destruction of the previous state structures and cultural patterns typically targeted the Roman Catholic Church that had strong support in the region. There are reports of soldiers taking priests to public places where they were slapped in the face, humiliated and tortured to demonstrate in the clearest terms that the old rule was over. Czech soldiers were also said to have desecrated Banská Štiavnica cathedral by holding a party there at which they dressed in clerical garments and drank from the baptismal font to the accompaniment of a gypsy band.39 Whereas in most parts of the Czech Lands there was little possibility of a power vacuum emerging in late 1918, such vacuums were almost commonplace in Upper Hungary/Slovakia. As a result, the looting of 37. Z. Ježek, Účast dobrovolníků v bojích o Slovensko a Těšínsko v letech 1918–1919 (Praha, 1937); P. J. Kuthan, V těžkých dobách. Boje na Slovensku 1918–1919 (Prague: Corona, Ares, 2010). 38. Holeček, Prvé tříletí, 25. 39. Holeček, Prvé tříletí, 21.

[ 310 ]


shops, pubs and private apartments that were also typical of the Czech Lands in late 1918 and early 1919 took a more dramatic turn in Slovakia. In the final chapter of the classic Slovak novel Živý bič [The Living Whip], which depicts the end of World War One in a Slovak village in the Orava Region, the crowd kill the local official (notár), loot a Jewish tavern and torture the owner and his wife.40 While later on interpreted as national emancipation from the old regime, such incidents often provoked a counteraction of the victims and got into a spiral of violence until the territory was controlled by the Czechoslovak Army and stateness was pushed through.41 The bloodiest military confrontation happened in Slovakia during the undeclared war with Bolshevik Hungary in the spring and summer of 1919. A border dispute in the Sátoraljaújhely region provoked the Hungarian Red Army to counterattack. It successfully pushed the Czechoslovak troops out of southern into central and eastern Slovakia and made the territory a part of the Hungarian Soviet Republic, or its satellite structure, the Slovak Soviet Republic, which lasted for three weeks. In the end, Czechoslovakia only won the war thanks to the diplomatic support of the Entente, which ordered the end of hostilities and set the borders in Czechoslovakia’s favour. Summing up, between 2 November 1918 and 14 August 1919, 864 soldiers were killed or received wounds that led to their death, 2830 were injured, 1412 fell sick, 343 were taken prisoner and 1960 were registered as missing in action on the Czechoslovak side, while 450 were killed, 3691 injured, 6977 fell ill and 471 were taken prisoner on the Hungarian side.42 The state-building wars took a different course in the CzechGerman borderlands of Bohemia, Moravia and Silesia, where both sides preferred a political solution to a bloody military campaign. The 40. M. Urban, Živý bič, 2nd ed. (Prague: Československý spisovatel 1986). 41. M. Szabó, “Rabovačky” v závere prvej svetovej vojny a ich ohlas na medzivojnovom Slovensku, Forum Historiae 9/2 (2015), 33–55. 42. M. Hronský, Boj o Slovensko a Trianon, 1919–1920 (Bratislava: Národné literárne centrum, 1998), 187.

[ 311 ]


example of Těšínsko showed what kind of trouble could develop in a territorial dispute when both states were victorious and claimed the support of the Entente. Slovakia and Carpathian Ruthenia were examples of a typical shatter zone where previous state structures broke down and the subsequent power vacuum enabled the emergence of barely manageable violence. This violence reached its apogee in the Czechoslovak-Hungarian war over Slovakia in 1919, which was marked by instances of atrocities. Taming the bearers of victory The Czechoslovak Legions were formed during the war, when Czech and Slovak compatriots and prisoners of war in Russia, France and Italy were recruited. Most legionnaires were former rank and file soldiers of the Austro-Hungarian army who broke their military oath and defected to the enemy in order to fight for an independent Czechoslovakia against Austria. For Austria, these soldiers were traitors who had to be executed; for Czechoslovakia, they were heroes who were risking their lives for the national cause. Their collective experience of breaking with the previous Austrian military order and “voluntarily” turning their guns against their former comrades turned them into a powerfully cohesive group.43 The legionnaires detested the Austrian military and its organisational culture and insisted on the voluntary character of the legions in the light of their democratic civic awareness.44 According to this logic, the democratic soldiers saw themselves as being above the law created by a defunct system and as playing a role in creating a new system; disrespecting other authorities, they considered themselves an authority. Back in Czechoslovakia, the Czechs acknowledged them as a respected force for order that would help bring the new state into

43. D. Vácha, Bratrstvo. Všední a dramatické dny československých legií v Rusku (1914–1918) (Prague: Epocha, 2015). 44. F. Peroutka, Budování státu I–II 1918–1919, 4th ed. (Prague: Academia, 2003), 343–4.

[ 312 ]


being. Police investigations into riots that took place shortly after the war often concluded that legionnaires were leading the revolting collectives. In cases where they considered there to be a need to endorse law and order, the legionnaires interfered in public space both on their own initiative and on demand. For instance, when a group of legionnaires urged a printer to stop printing and posting German posters in Prague in November 1919, they threatened first to smash the hoardings and eventually to destroy the printer’s premises. The printer asked the legionnaires to show him authorisation for such a demand. One of the legionnaires answered that his uniform was authorisation in itself; when the company owner did not accept this argument, another legionnaire attempted to persuade him with a punch.45 Besides such everyday scenes, arguably the largest protest staged by legionnaires was the mutiny of the 1st battalion of Czechoslovaks from Russia based in the Czech-German border town of Železná Ruda/ Markt Eisenstein. The battalion attempted a coup d’état on July 21–22 1919 with the aim of reaching Prague and establishing a military dictatorship under the leadership of T.G. Masaryk. A group of mutineers captured a train and drove it to the nearby town of Klatovy, where they seized control of the local apparatus of state, raised red and red-white flags and put up posters informing the populace what they had done. Even during the mutiny itself, some soldiers had expressed doubt as to whether their group interest as soldiers should perhaps be subordinated to the state interest in order to build a strong state that could withstand external attacks. The mutiny ended in Plzeň, where the mutineers capitulated; despite numerous threats, the incident remained bloodless.46 The most serious attempt at violent takeover thus ended as a harmless action by drunk and undisciplined soldiers who wanted to solve the accumulated problems in the “Russian way” (po rusku). 45. NA, f. Presidium místodržitelství 1911–1920, k. č. 5044, Záznam o fonogramu z 21. 11. 1919 (1919/8/1/90/61). 46. VÚA-VHA, f. Vojenský prokurátor Praha, k. č. 7, Spis obžalovací č. j. O 6759/19 (22. 9. 1919).

[ 313 ]


In the crucial year of 1919, military violence was “exported” from the Czech Lands in two ways: Firstly, Czech legionnaires from France and Italy were sent along with other volunteers from relatively pacified Bohemia and Moravia to peripheral “shatter zones” such as Těšínsko or Slovakia, where the territorial order was unsettled and where their belligerent energies could be employed “productively” to win these internationally disputed and ethnically labyrinthine territories for Czechoslovakia. Besides the primary goal of seizing the small but strategically important Těšínsko region, the secondary effect was that militant soldiers were given a chance to fight in a war zone rather than in the Czech interior. When two trains transporting legionnaires to Těšín were stopped in Moravská Ostrava on 26 January 1919, the soldiers immediately set about looting nearby Jewish and German shops and pubs, asserting that this was a mere prelude to the larger action that would follow on their return from Těšínsko.47 After the Seven Day War with Poland, military personnel were needed for the much larger territory of Slovakia. There were numerous regular and “volunteer” units in both Těšínsko and Slovakia which attracted those who were willing to fight in a war. These units drew possible violent criminals to war zones where killing someone in action was not considered murder. Secondly, until early 1920, most legionnaires from Russia were still on their way back home and their late return to Czechoslovakia confronted them with the fait accompli of the consolidated internal situation. Hans Lemberg posits that the delayed repatriation of large numbers of radicalised legionnaires spared the Czechs a civil war, to which the situation was no longer conducive in 1920.48 Another prerequisite for a smooth transition from war to peace was the successful demobilisation of soldiers through an active veteran 47. NA, f. Ministerstvo spravedlnosti, k. č. 917, St 768/19. 48. H. Lemberg, Die Tschechoslowakei im Jahr 1. Der Staatsaufbau, die Liquidierung der Revolution und die Alternativen 1919, in: H. Lemberg a P. Heumos, Das Jahr 1919 in der Tschechoslowakei und in Ostmitteleuropa (Munich: Oldenbourg, 1993), 225–248.

[ 314 ]


policy that facilitated their reintegration into civil society. War veterans are usually an “entitlement community”,49 but when they can back up their demands with violence, they become a public security issue. Favouring legionnaires was criticised as unfair vis-à-vis other war veterans, but it served to reward and satisfy the victors. The radical energies of the legionnaires who were not reluctant to use violence when they felt it was needed, either in the service of an unspecified higher ‘republican’ principle or their own well-being, had either to be absorbed into the state monopoly on violence or safely discharged by means of a suitable social policy. Czechoslovakia neutralised the former legionnaires by, firstly, moderately privileging them in the military, public service and the social system and by, secondly, awarding them a prominent place in the politics of memory.50 The later decision to unify the legionnaires and “home” soldiers into a new Czechoslovak Army structure in which soldiers with different World War One backgrounds would mix was also motivated by the desire to disperse previous collectives and create reliable units out of heterogeneous social groups.51 Unlike former Czech soldiers from the Austro-Hungarian military, the legionnaires retained their specific ethos of citizens in uniform who had earned their special social position through war service. Profiting from this victorious status seemed to be difficult in a post-war 49. M. Edele, Soviet Veterans of the Second World War: a Popular Movement in an Authoritarian Society 1941–1991 (Oxford: Oxford University Press, 2008), 185–214. 50. N. Stegmann, Kriegsdeutungen – Staatsgründungen – Sozialpolitik: der Heldenund Opferdiskurs in der Tschechoslowakei 1918–1948 (München: Oldenbourg, 2010); I. Šedivý, Legionářská republika? K systému legionářského zákonodárství a sociální péče v meziválečné ČSR, Historie a vojenství 51/1 (2002), 158–184; J. Michl, Legionáři a Československo (Prague: Naše vojsko, 2009). 51. R. Břach, Dva roky bojů a organizační práce: Československá armáda v letech 1918–1920 (Prague: MO ČR-VHÚ, 2013), 156–157; for ethnic aspects in the Czechoslovak military see M. Zückert, Zwischen Nationsidee und staatlicher Realität: Die tschechoslowakische Armee und ihre Nationalitätenpolitik 1918–1938 (Munich: Oldenbourg, 2006).

[ 315 ]


Czechoslovakia which rewarded its legionnaires with symbolic capital, but imposed discipline on their inclinations towards radical solutions. It was therefore crucial that the state launch a veteran policy for the legionnaires that would facilitate their reintegration into peacetime life. Concluding remarks The Czech Lands were by no means an entirely peaceful territory in the immediate post-war years. However, the high disposition to violence was only realised to a limited extent. Violence did not become an end in itself, but neither was it a mere by-product of an aggravated group conflict. The threat of violence increased one’s power in the numerous conflicts and its functional application could help a group accomplish its objectives. The state was somewhat reluctant to suppress these situations and punish the participants, because it considered them to be a consequence of war and civic immaturity rather than malice. Alongside the notorious cases of bloodshed, such as the demonstrations of 4 March 1919, many confrontations remained confined to low-intensity violence. In the culture of victory paradigm, deepening the social or national revolution was viewed as gambling with the existence of Czechoslovakia, the prize most Czechs valued above all others. More over, the Germans in the Czech Lands remained committed to the legali ty of the transformation and submitted to the results of the war after the signing of the peace treaty. In contrast, a quite different situation arose in disputed territories with a weak or even non-existent state power such as Těšínsko, Slovakia or Carpathian Ruthenia. These observations are a response to the question of why the Czech Lands managed to “dance on the volcano” in the immediate post-war period without—to allude to Timothy Snyder’s much-discussed book52 on violence in East-Central Europe during World War Two —turning into “bloodlands” after 1918. However, this thesis is in need of further 52. T. Snyder, Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin (London: Vintage Books, 2010).

[ 316 ]


honing. A comparison with the Austrian Lands would appear to be a promising line of enquiry: the Czech and Austrian Lands shared the same constitutional framework until 1918, but the aftershocks of defeat followed by far-reaching social reforms meant the latter faced serious problems consolidating its new state power and forging a peaceful society.53 Although Czechoslovakia cooled down during the initial post-war years and retained a democratic political system until 1938, a number of social conflicts were frozen rather than solved, their resolution deferred for the future. The history of the inter-war period shows that the volcano was not extinct and could, under certain circumstances, have easily been reactivated.

53. Cf. G. Botz, Gewalt in der Politik: Attentate, Zusammenstöße, Putschversuche, Unruhen in Österreich 1918 bis 1938 (München: Fink, 1983); G. Botz, Krisenzonen einer Demokratie: Gewalt, Streik und Konfliktunterdrückung in Österreich seit 1918 (Frankfurt am Main: Campus, 1987).

[ 317 ]

T HANOS V EREMIS Art, politics and society in the Interwar Europe

T

H E I N T E RWA R P E R I O D B E G A N with a bang, not a whimper.

The First World War with all its dead youth produced no winners. Whereas a humiliated Germany was rising in a series of popular rebellions against its middle-class democracy, England and France counted their lost generation of young men and renounced their foolhardy patriotism. Even before the Great War broke out, Europe was already in the pangs of giving rebirth to modernity. Einstein had discovered his Relativity theory, Picasso, Braque and Matisse had made their revolutionary entry and literature had already known Marcel Proust and Franz Kafka. Although literature with W.B. Yeats, T.S. Eliot and James Joyce appears to have profited from the trauma of the Great War, painting ceased to progress along the lines of Picasso, Braque and Matisse in other words an art enraptured by pure color and line. Soviet Constructivism was doomed by a totalitarian regime that adopted socialist realism instead and Germany’s George Grosz, although master of a more subtle realism, was nevertheless given to didactic messages against the war. In other words a widespread insecurity marked all facets of life in the interwar period. The victors of World War I aspired to build an international system of cooperation and consultation among the victors that would preserve the status quo and would discourage trouble-makers from disrupting peace.

[ 319 ]


The “League of Nations” illustrates the shift from national defense to collective security. The Great War had consumed lives and resources at high rates to the point of cancelling all pre-war predictions of the spoils of victory. It soon became clear that modern warfare had evicted all notions of gain from armed struggle. The “League of Nations” tried to protect the status quo of 1919 but failed to avert budding powers such as Italy from disrupting peace. The preamble of the League’s covenant refers to “International Law as the actual rule of conduct among governments”, and to “respect for all treaty obligations”. In Morgenthau’s view two principles defended the status quo of 1919, the inability of Germany to wage war and the principle of national self-determination. However, the interpretations of the two principles were different among France and Britain. The first hoped to keep Germany permanently unable to wage war, while the second believed that an economic comeback of Germany would serve the continental balance of power best. The Locarno treaties of 1925 placed the FrancoGerman frontier under the guarantee of Britain and Italy. France nevertheless was not able to gain British support for a system of collective security in Europe. By the end of the twenties France’s position in European affairs had weakened considerably. When Germany joined the League in 1925, it attempted to undermine the status quo of the Treaties of Versailles by using the principle of self-determination. On the other hand, Italy, as did Britain, welcomed the return of Germany as an antagonistic factor against France. The Soviet Union was isolated within the League. Being the inter national champion of world revolution had made itself a world maverick. By the mid-thirties Stalin had rid himself from the entire generation of the 1917 revolutionaries and could rule alone. The “League of Nations” initially attempted to make war unlawful but the tendency of the strong to dominate the weak in a conflict between a small and a large nation, in no way changed the pre-war scheme of things. When Germany, under Hitler, bolted the League, it finally became obvious that good will was a small factor in international politics.

[ 320 ]

THANOS VEREMIS

The interwar period is better known for the flight of its intellectuals to a distant past. T.S. Eliot retreated to the rich tradition of medieval culture and found solace in the Anglican faith. Proust died in 1923; a relic of a pre-war tedious narcissism and James Joyce’s world is about a provincial city and its references to a hero of antiquity. Only Yeats had an epiphany of the future, even though this is a catastrophe far greater than the war that devastated the continent. His antichrist is already in 1920 slouching towards Bethlehem to be born. In 1920, neither Hitler nor Stalin were yet visible. Spengler had finished the first volume (1917) of the “Decline of the West” and as a true patriot was very unhappy about the outcome of the Great War. The Weimar Republic was already facing its authoritarian foes. This is a time of politics rather than cultural discourse and Germany was replete of aspiring politicians as was France. However politics and ethics were poles apart. Men of action were without a sensitive conscience and unlike nineteenth century statesmen, did not expect history to vindicate them. From all the European nation-states Germany was unified last. The Germans throughout the ages had paid dearly for their segmented condition. The entire “thirty years war” was played out in German territory and that constituted a harsh blow for the natives. Bismarck, the iron Chancellor, consolidated Germany and the unprecedented power of the new state was put to the test in the Franco-Prussian war of 1870 and more so in the First World War. Defeat after facing France, Britain, Russia and finally the USA in the field, convinced the man in the street that his country was betrayed from within. Unfortunately this was the heritage bestowed on the fledgling Republic that had to bear the burden of indemnities. This was also a period of recriminations, political jingoism and hatred. Some have found common elements in the Weimar Germany and Greece of today. Between 1928-32 the Social Democratic and Popular party “grand coalition” reminds of the New Democracy-Pasok government still persisting. If we consider the left and right opposition in the two parliaments, then the similarity becomes greater. And there is the

[ 321 ]


depression of 1929-32 to match the present Greek financial crisis. The variant of term “λαός” or “volk” as a legitimising factor of any infringement of the law was and still is at play. The artistic development of the interwar period followed the world of spectacle. Even when the audience jeered Stravinsky’s “Rites of Spring” they kept coming for more. This was above all the age of cinema in which visual junk thrilled the man in the street but a precious few artists left their indelible mark. The tortured Germans discovered the medium that captured the dark premonitions of their age. Robert Wiene’s “The Cabinet of Dr. Caligari” (1919) deals with an asylum for the insane, not unlike reality in the streets of Germany. The school of Expressionism that had already produced important works in painting left its imprint in the films of Fritz Lang, “Dr. Mabuse” & “M”, F.W. Murnau’s, “Nosferatu” (1922) G.W. Pabst’s, “Pandora” (1925). The American directors however were the most effective in drawing crowds to the cinema theatres. Of all the favorites, John Ford’s “The Informer” (1935) and Charlie Chaplin’s “The Kid” (1921) are the most memorable and Victor Fleming’s “Gone with the Wind” (1939) the first visual colossus. While cinema had stolen the thunder of the theatre, a genius of the staged drama appeared from Italy. Luigi Pirandello gave voice to the total subjectivity of human perceptions and won a Nobel Prize for his creati vity (1936). Otherwise it is the period of poetry: Rainer Maria Rilke, Paul Valery, T.S. Eliot, William Butler Yeats, Vladimir Mayakovski, Federico Garcia Lorca and Constantine Cavafy. Especially Cavafy gives voice to an international community segmented in time. Greece of the interwar period was remote from European, social and artistic developments. In 1922 the expedition in Asia Minor came to a catastrophic end with one and a half million Greek refugees descending upon a country of barely 5 million. Providing a livelihood and a roof over the dispossessed humanity became the preoccupation of all interwar Greek governments. The arts and literature henceforth took a second place in the priorities of the state. The country was wracked

[ 322 ]

THANOS VEREMIS

by economic and political instability but Eleftherios Venizelos was still around to act as a pillar of political acumen. In fact these turbulent times produce a series of first-class leaders and even the token dictator Ioannis Metaxas was not a negligible individual. He was the founder of welfare institutions and he wisely prepared Greece for the fascist attack of October 1940. This unprovoked attempt to invade Greece was repelled and then turned into a route of the assailants. By February 1941 the Greek forces had pursued the Italians deep into the Albanian hinterland. The Greek generation of the thirties consists of brilliant novelists (Theotokas, Politis, Terzakis, Venezis) poets (Seferis, Elitis, Antoniou, Embirikos) and literary critics (Dimaras, Karandonis). The “generation of the thirties” in Greece was not just a gathering of literati but also a group that aspired to help Greece shed its traditional mores and modernise. Western Europe was already showing its authoritarian fangs and the Soviet Union was under the rule of Stalin. The foes of liberal politics abounded and some as Karl Schmidt invoked Machiavellian thought or the Nitzschean cult of will to attack the Weimar Republic for its weakness. The Greeks were not acquainted with the totalitarian ideologies of the West and the East. However some dispossessed refugees had joined the ranks of the communist party with enthusiasm. Although they knew little of Marxian economics, they believed that any redistribution of wealth would favor them. In a country dominated by the state, even the private sector was state-propelled therefore liberalism was confined to the political freedoms guaranteed by the constitution. In the rest of Europe the liberal ideology was under attack from right and left. In fact the anti-liberal tradition of the Soviet Union merged with the hatred of the Nazis against any invocation of freedom. This strange combination of anti-liberal perceptions allowed such postwar mavericks as was Karl Schmidt to make a comeback as a champion of the left against the center of politics. While the intellectual powerhouse of the Austrian-Hungarian Empire had become a thing of the past and its intelligentsia was scattered throughout Europe, isolated and provincial Ireland peered its head as

[ 323 ]


the next capital of literature. In 1923 Joyce produced his Ulysses and Samuel Beckett waited in the wings. Alas, modern art as literature and music became increasingly isolated from the average reader and viewer. Gone were the days when ordinary devotees could read and appreciate the works of their contemporaries. A popular literature emerged to fill the void of communication between readers and creative writers. Detective stories, pulp fiction and even illustrated magazines would stalk the orphaned sector of readership that once admired Victor Hugo, Alexandre Dumas (Elder & Younger) and Charles Dickens. Europe was adrift in a world guided by two compelling faiths. The Americans believed in the providence of a greater spirit, while the Russians in a secular determinism of history. Soon the European continent would be torn between the two. Fascism and its offshoot Nazism were also secular creeds determined by sheer will and the Nitzschean superman. These totalitarian views of society brought Italy, Germany, Austria and later Spain, into the fold. World War II was in fact a contest between Liberalism, Fascism and Communism. In the meantime, the Americans, safe in their fortress, had forfeited the art of foreign policy. During the thirties they watched Nazi Germany’s rise to power without realising that this would have an adverse effect on their own interests. It would take an economic crash and another world war to convince the USA that it too depended on international developments as did all states. The crash of the American stock market in 1929 reverberated throughout Europe. It was the single most important cause of the subsequent chain reaction of changes in the United States and Europe. The failure of classical liberalism that began from its American citadel brought the state back into focus. John Maynard Keynes exchanged the ailing market concept with large public works that would diminish unemployment and revive the economy. A revision of the balance between the public and the private sector is at the core of the western boom after the war. With the exception of Sweden and other Scandinavian states that followed a moderate Social Democratic model with success, most of

[ 324 ]

THANOS VEREMIS

the rest of Europe was given to authoritarian nationalist administrations. In Germany and Italy there was a great increase of state control, in fact however industrial managers persisted as they did in the past. A senior German civil servant put the minds of businessmen at rest by confiding to them that the state did not seek a material but a mental nationalisation of the economy. War proved an unavoidable predicament. The war in Ethiopia helped Italy out of recession, German spending on rearmament had the same effect and finally the US rid itself from the stubborn heritage of the recession when it entered the war. Mankind was to pay a high price for economic stabilisation.

[ 325 ]

Λ ΗΤΩ Ι ΩΑΚΕΙΜΙΔΟΥ Απώλειες, παραμορφώσεις, παραλογισμοί: Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια απόπειρα ταξινόμησης

«Μ

ΙΑ Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Ή Π Ε Ρ Ί Ο Δ ΟΣ Α Ξ Ί Ζ Ε Ι να ονομαστεί εποχή μόνο στο βαθμό που διαθέτει δικό της ύφος», αναφέρει ο αφηγητής της τριλογίας Οι Υπνοβάτες (1931-32), του κορυφαίου Αυστριακού πεζογράφου Hermann Broch1. Στο τρίτο μέρος του έργου, που τιτλοφορείται 1918 Hugenau ή ο ρεαλισμός, το στυλ της περιόδου του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εν προκειμένω το αρχιτεκτονικό της ύφος, λοιδορείται ως το στυλ «των μηχανών, των κανονιών και του οπλισμένου σκυροδέματος»2, που έχει ως σύνθημα «προσαρμογή στα δομικά υλικά» και παρασύνθημα «απόρριψη του διακοσμητικού στοιχείου» ως άχρηστου συμπληρώματος. Ο ίδιος ο αφηγητής, εχθρευόμενος αυτά που ονομάζει «κωμικά σχέδια ενός Βαν ντε Βέλντε»3, επιστρέφει θεραπευτικά στο παρελθόν: του αρέσει «η διαυγής μεγαλοπρέπεια της αρχιτεκτονικής του Σίνκελ»4. Εδώ βεβαίως δεν εκφράζεται ο ιστορικός της τέχνης, κάθε άλλο. Καθώς όμως μια τέχνη μπορεί κάλλιστα να μιλήσει για τα διλήμματα και τον προβληματισμό μιας άλλης, ετούτο που δηλώνεται στις σελίδες αυτές

1. Χ. Μπροχ, Οι υπνοβάτες, ΙΙΙ-1918, Χούγκεναου ή ο ρεαλισμός, μτφρ. Κώστας Κουντούρης (Αθήνα: Μέδουσα, 1988), 80. 2. Μπροχ, Οι υπνοβάτες, ΙΙΙ, 80. 3. Μπροχ, Οι υπνοβάτες, ΙΙΙ, 81. 4. Μπροχ, Οι υπνοβάτες, ΙΙΙ, 79.

[ 327 ]


– και μάλιστα υπό τον τίτλο του κεφαλαίου «Η κατάρρευση του συστήματος των αξιών» – είναι ο φόβος της ισοπεδωτικής απάλειψης κάθε ιδιότητας, του αποπροσανατολισμού και της απώλειας κάθε διαφοροποιητικού στοιχείου, σε κάθε επίπεδο της εμπειρίας5. Πρόκειται για την κύρια απειλή που επικρέμαται πάνω από τα πρόσωπα στη μεσοπολεμική λογοτεχνία των δεκαετιών του ’20 και του ’30. Ο πρωτεϊκός χαρακτήρας, οι απειράριθμες μορφές που παίρνει η προσπάθεια να ειπωθεί ο πόλεμος και η συνεπαγόμενη κατάρρευση κάθε βεβαιότητας θα μπορούσε να είναι η βασική παράμετρος του χαρακτηρισμού της μεσοπολεμικής λογοτεχνίας ως «εποχής». Η παραπάνω σκέψη του Hermann Broch μπορεί να συνοδεύσει την προσπάθεια του αναγνώστη να ταξινομήσει τις τάσεις που εμφανίζονται στη λογοτεχνία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως αντίδραση ή, έστω, σε συνάρτηση με αυτόν. Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι μια μεγάλη ομάδα κειμένων συγκεντρώνεται γύρω από την ανάγκη να αποτυπωθούν οι μαρτυρίες ή να αναδιατυπωθούν μέσα από μυθοπλασίες όπου κυριαρχεί η Ιστορία με ρεαλιστική στόχευση. Μεταθέτοντας εδώ το ζητούμενο του αφηγητή των Υπνοβατών, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η λογοτεχνία αρκείται πλέον στα δομικά υλικά της, δηλαδή στο πολεμικό βίωμα, πολλώ μάλλον από τη στιγμή που αυτά τα υλικά έχουν τη δύναμη να διαλύσουν κάθε «διακοσμητικό στοιχείο» του παρελθόντος. Τα πράγματα δεν είναι όμως τόσο απλά ούτε τόσο μονοδιάστατα. Όντως, ήδη από τα χρόνια του Πολέμου ξεκινά ένα κύμα δημιουργιών που καταγράφουν την πολεμική εμπειρία η οποία συνθλίβει τον στρατιώτη με νέους, πρωτόγνωρους τρόπους: ασφυξιογόνα αέρια και απόκοσμες προστατευτικές στολές, αεροβομβαρδισμοί, φλογοβόλα, όλμοι, χειροβομβίδες, βελτιωμένες οβίδες κυριαρχούν στην καταγραφή των πεδίων της μάχης. Κυρίως όμως, η ευρωπαϊκή λογοτεχνία 5. Μέσα από την έλλειψη διακοσμητικών στοιχείων στο αρχιτεκτονικό στυλ της εποχής του, ο αφηγητής διαβάζει, συμπερασματικά, «μια προφητική προειδοποίηση για την πνευματική κατάσταση μιας αντιπνευματικής αντιεποχής» (Μπροχ, Οι υπνοβάτες, ΙΙΙ, 81).

[ 328 ]

ΛΗΤΩ ΙΩΑΚ ΕΙΜΙΔΟΥ

σημαδεύεται από το βίωμα των χαρακωμάτων, αναπτύσσοντας αναρίθμητα μοτίβα και θέματα που σχετίζονται με τη γη, το λαγούμι, το λαβύρινθο και τη βίαιη μετατροπή του ανθρώπου σε χθόνια ύπαρξη. Τα Απομνημονεύματα ενός αρουραίου (1916), του Γάλλου Pierre Chaine, αντιπολεμικής και σοσιαλιστικής ιδεολογίας, χρησιμοποιούν έναν παραδοσιακού τύπου αλληγορικό ζωομορφισμό για τον πρωταγωνιστή τους, που, εκτός όλων των άλλων, παραπέμπει και στις μολυσματικές ασθένειες που αντιμετώπιζαν οι ένοικοι των χαρακωμάτων. Πέρα από το γεγονός ότι η κριτική επρόκειτο να συνδέσει το έργο αυτό με το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας (1932) του Louis-Ferdinand Céline, Τα απομνημονεύματα ενός αρουραίου υπερβαίνουν το ιστορικό-πολεμικό πλαίσιο που τα δημιούργησε και απηχούν τη ζοφερή πραγματικότητά τους ακόμα και στη σύγχρονη θεατρική σκηνή της Γαλλίας6. Ήδη όμως από το 1916 έχει εκδοθεί το σημαντικό πολεμικό πεζογράφημα Φωτιά του Henri Barbusse, το 1917 Η ζωή των μαρτύρων του Georges Duhamel, το 1919 Οι ξύλινοι σταυροί του Roland Dorgelès7. Όσο για το έργο Στην ατσάλινη καταιγίδα (In Stahlgewittern) του Ernst Jünger, που εκδόθηκε το 1920, η γενικότερη φιλοπολεμική ψυχική διάθεσή του καθιστά εύλογη την αντιπαραβολή του με το ουσιαστικά αντιπολεμικό Ουδέν νεότερο από το δυτικό μέτωπο (Im Westen nichts Neues, 1929) του Erich Maria Remarque. Αυτό το τελευταίο αναφέρεται και στην

6. Για την προσαρμογή του αρχικού πεζογραφήματος σε θεατρικό έργο από την Christine Bussière (1997), βλ. M. Bertrand, Des Mémoires d’un rat à Mémoires d’un rat, στο Aphrodite Sivétidou – Maria Litsardaki (επιμ.), Roman et théâtre, une rencontre intergénérique dans la littérature française (Παρίσι: Classiques Garnier, 2010), 469-486. 7. «Από την πλούσια και συχνά συμβατική πολεμική λογοτεχνία, επιβίωσαν έργα που ζωγραφίζουν χωρίς στολίδια τις σκληρές συνθήκες ζωής των πολεμιστών, το Vie des martyrs του Duhamel, το Les croix de bois του Roland Dorgelès, το Le feu του Barbusse» γράφουν η Marie-Claire Bancquart και ο Pierre Cahné στο Littérature française du XXe siècle (Παρίσι: P.U.F., 1992), 133. Σε αυτές τις λογοτεχνικές συμβάσεις αντιπαραβάλλονται, ως πρωτοποριακά δημιουργήματα της ίδιας εποχής, καλλιτεχνικές «εκρήξεις», όπως Η Μεταμόρφωση του Κάφκα (1915), ο σουπρεματισμός του Μάλεβιτς την ίδια χρονιά, η δημιουργία του κινήματος Νταντά το 1916, η επιθεώρηση 391 του Φρανσίς Πικαμπιά το 1917.

[ 329 ]


ασυμβατότητα ανάμεσα στη φυσιολογική ροή της ζωής του πολίτη και το βίωμα του πολεμιστή που έζησε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενός ανθρώπου, δηλαδή, που βίωσε μια «πρωτόγνωρη για τη σκέψη περιοχή του σύμπαντος όπου συνεχίζεται η παράδοση των αστρικών καταστροφών, των αργών γεωλογικών κατακλυσμών και όπου δεν βασιλεύει η Πρόθεση αλλά η Τύχη», όπως γράφει ο Jules Romains στο Πρελούδιο του Verdun8. Ο υποψιασμένος αναγνώστης γνωρίζει καλά ότι ακόμα κι ένας ακραιφνής, δημοσιογραφικού τύπου ρεαλισμός – ή μάλλον, κυρίως αυτός – δεν είναι ποτέ ουδέτερος. Αναπαράγοντας το βίωμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα λογοτεχνικά κείμενα διογκώνουν το ρεαλιστικό φορτίο αναμειγνύοντάς το με τη θεματική της φοβερής αλλοίωσης της φύσης των πραγμάτων, με το φανταστικό και το γκροτέσκο. Η πεζογραφία ακολουθεί εδώ την πρωτοπορία της οδυνηρής κραυγής μεγάλων ποιητών. Ενδεικτικά, μπορεί να αναφερθεί η περίπτωση του Guillaume Apollinaire, του οποίου η μοντερνιστική, κυβιστική, όπως έχει χαρακτηριστεί, ποίηση, μετουσιώνει την εμπειρία του μετώπου: Αυτός που πρέπει απόψε να πεθάνει στα χαρακώματα / Είναι ένας μικρός στρατιώτης με χαμένο βλέμμα / Που κοιτάζει ολημερίς στις τσιμεντένιες πολεμίστρες / Τις Δόξες που κρέμασαν εκεί τη νύχτα […] Καθώς μέσα από σήραγγες λευκές / Περνούσες μεταμφιεσμένη ψυχή μου / Είδες άξαφνα τους πεθαμένους και τους ζωντανούς / Εκείνοι πίσω οι άλλοι μπροστά / Τους στρατιώτες και τις γυναίκες / Ένα τρένο τρέχει γρήγορα μέσα στο λιβάδι στην Αμερική / Γυαλιστερά σκουλήκια λάμπουν απόψε γύρω μου / Λες και το λιβάδι καθρέφτης ήταν του έναστρου Ουρανού9.

8. Πρόκειται για τμήμα του πολύπτυχου Les Hommes de bonne volonté (19321946). Το συγκεκριμένο παράθεμα αναφέρεται από τον Jean Kaempfer, Poétique du récit de guerre (Παρίσι: José Corti, 1998), 219-220. 9. Από το ποίημα «Οι άγρυπνες», που γράφτηκε στο Μέτωπο το Μάιο του 1915: Γκ. Απολλιναίρ, Σαλτιμπάγκοι και άλλα ποιήματα, μτφρ. Χριστόφορος Λιοντάκης (Αθήνα: Γαβριηλίδης, 2007), 21 και 27.

[ 330 ]


Ακόμη, στην πρωτοπορία εντάσσεται και η πρακτική της μεταφοράς σε λέξεις των έντονων, παραμορφωμένων και μονοχρωματικών εικόνων ή των δίχρωμων αντιθέσεων του εξπρεσιονισμού. Το Σεπτέμβριο του 1914, ένας τραυματιοφορέας στο Ανατολικό Μέτωπο, ο αυστριακός ποιητής Georg Trakl, καταρρέει μετά τη μάχη του Γκρόντεκ και πεθαίνει δυο μήνες μετά σε στρατιωτικό νοσοκομείο: Το βράδυ αντηχούν τα φθινοπωρινά δάση / από όπλα φονικά, οι χρυσές πεδιάδες / και οι γαλάζιες λίμνες, που πάνω τους ο ήλιος / σκοτεινότερος κυλάει· νύχτα αγκαλιάζει / πολεμιστές που ξεψυχούν, τον άγριο θρήνο / κομματιασμένων στομάτων. [… ] / την καυτή φλόγα του πνεύματος σήμερα τρέφει ένας οξύς πόνος: / οι αγέννητοι εγγονοί.10

Ας συνυπολογιστεί εδώ και η εκρηκτική εξέλιξη της ποιητικής ενός Tristan Tzara, κορυφαίου ντανταϊστή καλλιτέχνη, όπου η οργή, η ακουστική και οπτική δυσαρμονία και η θρυμματοποίηση των πάντων οδηγούν σε μια ρηματική απόδοση του χάους: Η ομίχλη έβαψε το μάτι / που βάζει χρώμα στην όρασή μας / μ’ ελαφρόν αίμα και κουρασμένο σκιερό πιοτό / μηχανοποιείται ο χορός των φερέτρων / ή πολύχρωμα φύλλα αναπάντεχα μες στις φλέβες / απολιθωμένη ρόδα γκρίζα χωρίς τα κλαριά της / πράγματα που πηδούν αναμεσής της αποστάσεως / ζω τα διαστήματα του υπόγειου θανάτου.11

Κρατώντας λοιπόν τη σκέψη ότι η μετάβαση στη λογοτεχνία της πορείας των εικαστικών τεχνών προς την αφηρημένη τέχνη δεν είναι άσχετη με τη θύελλα του Πολέμου, ας επιστρέψουμε στην πεζογραφία, 10. Πρόκειται για το δεύτερο σχεδίασμα του ποιήματος «Γκρόντεκ»: Γκ. Τρακλ, Το όνειρο του κακού, Ποιήματα (1913-1915), εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Μιχάλης Παπαντωνόπουλος (Αθήνα: Εκδόσεις Ερατώ, 2005), 147. 11. Απόσπασμα από ποίημα του 1920 με τίτλο «Κινηματογράφος ημερολόγιο της καρδιάς – Αφαίρεσις» (μτφρ. Νίκος Εγγονόπουλος), στο Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, …δεν άνθησαν ματαίως, Ανθολογία υπερρεαλισμού (Αθήνα: Νεφέλη, 1980), 301.

[ 331 ]


από την οποία προκύπτει ένας ανοίκειος εικονισμός, που κατορθώνει να στοιχειώσει τον αναγνώστη. Το 1924, η τελευταία εικόνα του Hans Castorp, πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος Το μαγικό βουνό (Der Zauberberg) του Thomas Mann, τον εμφανίζει, ύστερα από επτά χρόνια αχρονίας, ή μάλλον αν-ιστορικότητας στο αλπικό σανατόριο, βυθισμένο πλέον σε μια από τις μάχες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τον βλέπουμε να ρίχνεται κάτω «γιατί έρχεται ουρλιάζοντας ένα σκυλί της κόλασης, ένα μεγάλο εκρηκτικό βλήμα, ένα αποκρουστικό δώρο της αβύσσου […]. Το προϊόν της εκβαρβαρισμένης επιστήμης, φορτωμένο με ό,τι χειρότερο, καρφώνεται το ίδιο σαν διάβολος τριάντα βήματα μπροστά του βαθιά στο έδαφος, σκάζει εκεί με τρομερή δύναμη και σηκώνει έναν πανύψηλο πίδακα από χώμα, φωτιά, σίδερο, μολύβι και κομμάτια ανθρώπων στον αέρα»12. Την ίδια χρονιά, η πρώτη έκδοση του έργου Η ζωή εν τάφω του Μυριβήλη αποτελεί άλλη μια περίπτωση λογοτεχνικής δημιουργίας όπου το υπερτονισμένο ρεαλιστικό επίπεδο ενσωματώνει την πιο οδυνηρή παραμόρφωση, η οποία εξεικονίζεται μέσα από το παράλογο, το φρικώδες, ακόμα και το γκροτέσκο: Μέσα στα υποτιθέμενα ευρεθέντα χειρόγραφα του λοχία Αντώνη Κωστούλα, που σκοτώθηκε στη μάχη του Σκρα, οι ανοίκειες αλλοιώσεις που γεννώνται από τις εικόνες και τον αναλογικό λόγο ο οποίος τις περιβάλλει, είναι τόσο αναπάντεχες όσο και τρομακτικές, ενώ η κάθε λογικά προσδιορίσιμη ισοδυναμία ανατρέπεται: – Οι ρουκέτες γίνονται «παράξενα πυροτεχνήματα σαν πολύχρωμες κάμπιες που κουλουριάζονται και αργοσέρνουνται στον ουρανό»13. – Οι οβίδες δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές και να γραφούν με λέξεις παρά μόνο μέσα από ανήκουστες αναλογίες: «λες πως υπάρχουνε γιοφύρια σιδερένια στον αγέρα, και περνάνε πάνωθέ τους κάρρα φορτωμένα σίδερα»/ «ένα πράγμα έμψυχο. Ένα στραβό χτήνος που 12. Th. Mann, Το μαγικό βουνό, μτφρ. Θόδωρος Παρασκευόπουλος (Αθήνα: Εξάντας, 1995), τ. β΄, 632. 13. Στρ. Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω, Έκδοση Μυτιλήνης 1924 (Αθήνα: Εστία, 1991), 59.

[ 332 ]


χιλιάδες άνθρωποι του ’βαλαν μες στην κοιλιά του συμπυκνωμένη την όχτρα τους και το ’στειλαν να δαγκώσει»14. – Για τα σακίδια στις ράχες των στρατιωτών, ο αφηγητής επιλέγει το εφιαλτικό στοιχείο ενός γνωστού ανατολίτικου παραμυθιού: «ζωντανά και άσκημα ζώα, που γαντζώθηκαν εκεί και κάνανε περίπατο στις πλάτες μας. Κάτι σαν το τελώνιο του Σεβάχ Θαλασσινού που πήδηξε στο σβέρκο του και δεν ξεκολλούσε απ’ εκεί όπου κι αν πήγαινε»15. – Και το αποκορύφωμα, η συλλογική μοίρα αυτής της στρατιάς, ισοδυναμεί με μια παράλογη απώλεια κάθε ανθρώπινης ιδιότητας: «Κι αμέσως όλοι μας, χιλιάδες και μιλιούνια, θα βρεθούμε στον πάτο της πιο μαύρης και κρύας θάλασσας, μεταμορφωμένοι σε σφουγγάρια. Ένας απέραντος θαλασσινός κάμπος θα γεμίσει από φυτρωμένα “ηρωικά σφουγγάρια”, που θα σαλεύουμε με τα γλιστερά και σαλιάρικα μέλη μας κανονικά και πειθαρχικά, δεξιά-ζερβά, με την κίνηση των νερών»16.

Διαβάζοντας αυτές τις λογοτεχνικές σελίδες, δεν μπορεί κανείς παρά να συμφωνήσει με την άποψη ότι η μεταγραφή του πολέμου σε τέχνη γίνεται με συνεχείς και επαναλαμβανόμενες «μορφικές λειτουργίες υποκατάστασης» του ρεαλιστικού από το φαντασιακό, μια διαδικασία που αποδεικνύει «το σβήσιμο, το ανικανοποίητο [του γράφοντος], τη διορθωτική πινελιά ως την αναφαίρετη ουσία της [συγγραφικής] προσέγγισης κάθε αντικειμένου ή πράξης που συνδέονται, στενότερα ή πιο χαλαρά, με τον πόλεμο» και ταυτόχρονα εισάγει στο κείμενο «ένα είδος γενετικής διάστασης»17. Εξάλλου, μια τέτοια προσθήκη συνδηλώσεων, που δύναται να επιτείνει την αναγνωστική αμηχανία, συμβαδίζει με το γκροτέσκο, μια έννοια που δεν μπορεί να αγνοηθεί

14. Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω, 60. 15. Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω, 32. 16. Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω, 110. 17. Η άποψη αυτή έχει διατυπωθεί στο άρθρο του M. Thouillot, Guerres et écriture chez Claude Simon, Poétique, 109 (1997), 76. Νομίζουμε όμως ότι αποδίδει πιστά τις γλωσσικές και αισθητικές διεργασίες που έχουν ως αντικείμενο την καταγραφή του πολεμικού βιώματος ως σημαίνουσας εμπειρίας σε κορυφαία κείμενα του 20ού αιώνα.

[ 333 ]


όταν μιλάμε για τη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου και η οποία εκφράζει «ανάμεσα σε πολλά άλλα, τη συνύπαρξη του κωμικού και κάποιου άλλου στοιχείου που είναι ασυμβίβαστο με το κωμικό. […] όσο περισσότερα “συμφραζόμενα” προσθέτουμε σε μια δοσμένη περικοπή, τόσο περισσότερο αβέβαιοι αισθανόμαστε»18. Πέρα από αυτό το διάστικτο από εξπρεσιονισμό παράλογο πλαίσιο, την ίδια εποχή η φρικώδης σύλληψη του Πολέμου και του κόσμου που τον γέννησε μπορεί να μεταμορφώσει ολόκληρο το μυθιστορηματικό σύμπαν απλώνοντας παντού το μπουρλέσκο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Καλό στρατιώτη Σβέικ (1921-23) του Τσέχου Jaroslav Hašek. Δεν πρόκειται μόνο για χιούμορ και καρικατούρα μέσα από αυτόν τον απλοϊκό πρωταγωνιστή που καταφέρνει να καταταγεί ύστερα από διάφορες παρεξηγήσεις και τερατώδεις παρανοήσεις, αλλά για ένα αέναα διαλυόμενο πλέγμα λογικών σχέσεων που παραμορφώνονται σε κάθε βήμα, σε κάθε επίπεδο του κειμένου19. Το φανταστικό και το απόκοσμο είναι μια άλλη δημιουργική οδός που ακολουθεί το γενικότερο θέμα της διασάλευσης της επαφής με την πραγματικότητα, μέσα από την εμπειρία του πολέμου. Ο αυστριακός Alexander Lernet-Holenia επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα του στρατεύματος των νεκρών, ή μάλλον αυτών για τους οποίους ο αναγνώστης δυσκολεύεται να αποφασίσει αν είναι ζωντανοί ή νεκροί. Η νουβέλα του Ο βαρόνος Bagge (Baron Bagge, 1936) μετατρέπει τη γεωγραφική ζώνη της Μπουκοβίνα σε ένα no man’s land μεταξύ ζωής

18. Ph. Thomson, Το Γκροτέσκο, μτφρ. Ι. Ράλλη-Κ. Χατζηδήμου (Αθήνα: Ερμής, 1984), 12-13. Βλ. και σ. 90: «Ο αιφνιδιασμός που προκαλεί το γκροτέσκο θα μπορούσε ακόμα να καταπλήξει και να αποπροσανατολίσει τον αναγνώστη, να τον αποσβολώσει, να τον τραντάξει και να τον απομακρύνει από τον συνηθισμένο τρόπο αντίληψης του κόσμου, και να τον φέρει αντιμέτωπο με μιαν ολότελα διαφορετική, ανησυχαστική προοπτική. […] Και σίγουρα, στη σύγχρονη λογοτεχνία, αυτό το ρόλο παίζει το γκροτέσκο. Οι επιπτώσεις του θα μπορούσαν να συνοψιστούν με τη λέξη αλλοτρίωση». 19. Τα άμεσα αναγνωρίσιμα σκίτσα του Josef Lada, που συνοδεύουν τις περισσότερες εκδόσεις του έργου, εγγυώνται λοιπόν έναν διακαλλιτεχνικό διάλογο που ενισχύει τα κύρια χαρακτηριστικά του κειμένου.

[ 334 ]


και θανάτου, όπου όλες οι αναμνήσεις του πρωταγωνιστή είναι, στην πραγματικότητα, οι ονειροφαντασίες μερικών λεπτών προτού χάσει τις αισθήσεις του, σοβαρά τραυματισμένος σε επίθεση κατά των Ρώσων το 1915. Όλα τα πρόσωπα που συναντάει σε αυτή του την πορεία αποδεικνύονται λοιπόν σκιές από τον άλλο κόσμο. Εξάλλου, και στο πιο γνωστό του μυθιστόρημα, Το Σύνταγμα των Δύο Σικελιών (1942), η διάλυση του εν λόγω στρατού και η μυστηριώδης σταδιακή εξαφάνιση των αξιωματικών του συμβαδίζουν με την οριστική διάλυση της Βιέννης των Αψβούργων20. Βρισκόμαστε ήδη σε μια άλλη κατηγορία πεζογραφημάτων όπου ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ανεξάρτητα από τη ρεαλιστική ή περισσότερο υπαινικτική παρουσία του, λειτουργεί ως παράγοντας αποσάθρωσης, μη αναστρέψιμης απώλειας σε όλα τα επίπεδα: Από το γεωπολιτικό, το πολιτειακό και το ιδεολογικό, όσον αφορά τις συλλογικότητες, μέχρι τη δυσαρμονία του υποκειμένου με τον κόσμο γύρω του, τη χρονικότητα και τις ίδιες τις λέξεις. Με άλλα λόγια, στα μεγάλα κείμενα του μοντερνισμού, ακόμα κι αν αυτά δεν προσλαμβάνονται καθόλου ως ιστορικά αλλά ως μυθιστορήματα της εσωτερικής φωνής, της άρρωστης ή της δυστυχισμένης συνείδησης, ο Μεγάλος Πόλεμος είναι παρών και έχει πλέξει ένα δίχτυ αλλοτριώσεων ή μια δηλητηριώδη ατμόσφαιρα από όπου οι χαρακτήρες αδυνατούν να ξεφύγουν, παράλυτοι μέσα στην παθογένεια της οντότητάς τους. Η υπόστασή τους ως παραγόντων 20. Έτσι δικαιολογείται και η δυσχέρεια του ειδολογικού προσδιορισμού τέτοιων κειμένων (πολεμικά/ ιστορικά μυθιστορήματα; Λογοτεχνία του φανταστικού; κ.ο.κ.), πρόβλημα που έχει τεθεί και για ένα άλλο, εμβληματικό έργο της ίδιας περιόδου (1932), που επίσης εσωκλείει στον πυρήνα του το τέλος μιας εποχής και μιας γεωπολιτικής οντότητας: Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ, του Joseph Roth. «Κάθε άλλο από ένα απλό “μυθιστόρημα της στρατιωτικής ζωής”, όπως έγραψε ο Μούζιλ, και πολύ περισσότερο από μια από τις πολυάριθμες παραλλαγές του μύθου των Αψβούργων και της διπλής Μοναρχίας, όπως ο ίδιος ο Ροτ αφήνει να εννοηθεί, το μυθιστόρημα αυτό μπορεί να διαβαστεί ως η ίδια η μεταφορά της απαραίτητης για τη γραφή απομάκρυνσης από την ατομική ιστορία δια μέσου της συλλογικής χρονολογίας και των συλλογικών μύθων» [C. Ksiazenicer-Matheron, Les temps de la fin, Roth, Singer, Boulgakov (Παρίσι: Honoré Champion, 2006), 54.

[ 335 ]


δράσης, η ψυχολογική ενότητά τους, η ιστορία τους ως συνεκτικών πυρήνων, η όποια ταυτότητά τους τώρα πλέον διαλύονται και κατακρεουργούνται κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των γεωγραφικών και πολιτικών συστημάτων που τους πλαισιώνουν. Ο Γάλλος μελετητής Philippe Chardin έχει προτείνει τον όρο «apesanteur sociologique» (που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «έλλειψη κοινωνιολογικής βαρύτητας») για την κατάσταση εκκρεμότητας τέτοιων χαρακτήρων, οι οποίοι προέρχονται, ως επί το πλείστον, από την αναχρονιστική, πλέον, και σχεδόν εν υπνώσει αριστοκρατία της εποχής μόλις πριν από το 1914, και οι οποίοι τώρα καλούνται να προσαρμοστούν σε πρωτόγνωρα δεδομένα, συχνά ανεπιτυχώς: Δεν ξέρουν καν γιατί βρίσκονται στον δεδομένο ιστορικο-κοινωνικό χώρο και χρόνο όπου τους συναντάμε και με ποιους τρόπους θα μπορούσαν να αυτο-αναγνωριστούν σε αυτόν21. Ο Ulrich, ο Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες (Der Mann ohne Eigenschaften, 193032) του Robert Musil, ζει σε μια βασιλική και αυτοκρατορική επικράτεια που ονομάζει πλέον Κακανία (από τα αρχικά των επιθέτων kaiserlich και königlich). Ο ίδιος έχει αναγάγει σε τρόπο ζωής αυτό το αέναο σβήσιμο, ετούτη τη συμβολική σμίκρυνση. Έτσι, η καρικατουρίστικη εκδοχή του, που ζωγραφίστηκε μόλις το 2013 στο, μινιμαλιστικής τεχνοτροπίας, graphic novel του Nicolas Mahler, καλύπτει μάλλον μια έλλειψη δεκαετιών22. Στο Αναζητώντας το χαμένο χρόνο, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος συμπαρασύρει τις ζωές αρκετών χαρακτήρων, μεταβάλλει την τροχιά της κοινωνικής τους ανόδου ή καθόδου και δημιουργεί απότομες παλινδρομήσεις γεωγραφικών χώρων από την προσωπική ανάμνηση στο συλλογικό ιστορικό βίωμα. Το λατρεμένο μονοπάτι με τις ασπραγκαθιές, για παράδειγμα, γίνεται ένα «βέλος» που κατευθύνει σε γεωγραφικό 21. Ph. Chardin, Le Roman de la Conscience malheureuse (Γενεύη: Droz, 1982), 47-72. 22. N. Mahler, Der Mann ohne Eigenschaften (nach Robert Musil) (Βερολίνο: Suhrkamp Verlag, 2013). Ο πρωταγωνιστής εμφανίζεται ως μια ανώνυμη, ωοειδής μορφή, με καπέλο και ομπρέλα, πολύ περισσότερο σαν μια λευκή σκιά, ένα λευκό κενό, παρά ως προσδιορισμένη οντότητα.

[ 336 ]


ύψωμα/θέατρο στρατιωτικών εχθροπραξιών, κάτι που η οπτική γωνία της εξατομικευμένης μνήμης δεν θα μπορούσε εύκολα να ενσωματώσει23. Παρά την αληθοφάνεια της παρατήρησης πολεμικών αεροπλάνων στον παρισινό ουρανό από τον περιπλανώμενο Αφηγητή του έργου, στο έβδομο μέρος του οποίου (Ο ξανακερδισμένος χρόνος / Le Temps retrouvé) αρκετές σελίδες μας μεταφέρουν στο 1914 και το 1916, ο συγκεκριμένος χωροχρόνος χάνει τη λογικά αναμενόμενη πλαισίωσή του καθώς χρησιμοποιείται ως βάση για να αναπτυχθούν πολλαπλά παλίμψηστα με αναπάντεχες επιστρώσεις, δηλαδή μια τεχνική που αποδεικνύει για άλλη μια φορά τον αναλογικό τρόπο αντίληψης του χρόνου στον Προυστ. Ένα πρώτο παλίμψηστο χτίζεται ανάμεσα στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και αυτή του ναπολεόντειου Διευθυντηρίου, με αναφορά και στην εκστρατεία της Αιγύπτου, αλλά και με μια γέφυρα προς το 1815. Και εφόσον το μοντερνιστικό σύμπαν πριμοδοτεί το φευγαλέο, το επουσιώδες και τη στιγμιαία εντύπωση, η αναλογία αυτή δεν στηρίζεται σε κάποιες στρατιωτικού ή πολιτικού περιεχομένου διαπιστώσεις, αλλά στην ίδια τη μόδα, που εμπνέεται από την εντύπωση που αφήνει στα αστικά στρώματα ο Πόλεμος, τη στρατιωτική ζωή ως νέο θέμα συζήτησης των σαλονιών και άλλους σπινθήρες επιπολαιότητας που καταγράφει ο Αφηγητής μέσα από το φευγαλέο σήμερα. Όπως τότε, έτσι και τώρα, «η πλέον ετερόκλητη παρέλαση στολών των συμμαχικών στρατών» κατακλύζει το Παρίσι24, ενώ ο τορπιλισμός του Λουζιτάνια (7/5/1915) υποσκελίζεται στις ημερήσιες ειδήσεις από την απόλαυση δυσεύρετων εδεσμάτων στο πρωινό γεύμα της κυρίας Βερντυρέν, που διαβάζει την Ιστορία στην εφημερίδα25. Ένα δεύτερο παλίμψηστο χτίζεται με βασικό συστατικό την τέχνη, τη στιγμή που οι βαγκνερικές Βαλκυρίες γίνονται το αναπόσπαστο 23. M. Proust, A la recherche du temps perdu (διεύθυνση έκδοσης: Jean-Yves Tadié) (Παρίσι: Gallimard/Bibliothèque de la Pléiade, 1989), 335. 24. M. Proust, A la recherche…, 342, 379. (Μεταφράζουμε από τα γαλλικά όλα τα παραθέματα που προέρχονται από το έβδομο μέρος του Αναζητώντας το χαμένο χρόνο). 25. M. Proust, A la recherche…, 352.

[ 337 ]


ηχητικό (φαντασιακό) υπόβαθρο της θέασης των αεροπλάνων, αλλά, κυρίως, από τη στιγμή που η «απογείωση» της πόλης προς τον ουρανό, μέσα από τη μετακίνηση του βλέμματος των κατοίκων, δημιουργεί ζώνες χρώματος που θυμίζουν, τηρουμένων των αναλογιών, τις δύο ζώνες, γης και ουρανού, της «Ταφής του κόμη Οργκάθ» του Γκρέκο26. Το διαρκέστερο και ισχυρότερο παλίμψηστο, όμως, αφορά τον αποπροσανατολισμό του περιπατητή στο νυχτερινό πολεμικό Παρίσι και την καταβύθισή του σε ένα χώρο βγαλμένο από τον ανατολίτικο εξωτισμό ιστοριών από τις Χίλιες και μια νύχτες, ανακατεμένο με την εφιαλτική τροπή των ηδονών στις γεωγραφικές περιοχές που κάλυψε ο Βεζούβιος. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το παλίμψηστο τροφοδοτεί με εικόνες διάφορα επίπεδα του κειμένου και έτσι, μετά τη νυχτερινή επίσκεψη του Αφηγητή/«ηδονοβλεψία» σε πανσιόν εκπόρνευσης ανδρών, οι βόμβες ισοδυναμούν με ηφαιστειακούς βρυχηθμούς, ο ίδιος ο κρυφός χώρος με «κακόφημο τόπο της Πομπηίας όπου εκτυλίσσονται μυστικές τελετές σε σκοτεινές κατακόμβες»27, ενώ το μέλλον γίνεται αντιληπτό ως ακινητοποίηση/εξαφάνιση της πρωτεύουσας κάτω από τη λάβα και ως αρχαιολογική αναζήτηση/εκσκαφή της καθημερινής ζωής, δέκα αιώνες μετά από την καταστροφή. Επομένως, ο Μεγάλος Πόλεμος αποτελεί, για τον Αφηγητή του Προυστ, άλλη μια δοκιμασία για την αντίληψη του χρόνου, την αισθητική επεξεργασία της εμπειρίας και την εμβάθυνση προς την κατεύθυνση της συνθετικής και της αναλογικής έκφρασης, με βασικά συστατικά τα μοτίβα της αμφίεσης και της μεταμφίεσης του φόβου σε μόδα, τις μαγικές ή/και αποπροσανατολιστικές φωτοσκιάσεις στη νυχτερινή μεγαλούπολη και το σαδομαζοχισμό, που χρησιμοποιεί μύθους όπως του Προμηθέα Δεσμώτη με γκροτέσκο χρωματισμό. Ο Septimus, συμπρωταγωνιστής της Κυρίας Dalloway στο ομότιτλο μυθιστόρημα της Virginia Woolf (Mrs Dalloway, 1925), βίωσε τον πόλεμο, τον τρόμο και την απώλεια και αυτοκτονεί. Η κριτική τονίζει

26. M. Proust, A la recherche…, 338. 27. M. Proust, A la recherche…, 413.

[ 338 ]


συγκλίνουσες θεματικές ανάμεσα στη μοίρα αυτού του χαρακτήρα και την τραυματική ψύχωση των χαρακωμάτων (shell shock) που οι ψυχίατροι και οι νευρολόγοι της εποχής προσπαθούν να αντιμετωπίσουν σε περιπτώσεις βετεράνων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η πιο γνωστή περίπτωση είναι μάλλον ο ψυχίατρος W.H.R. Rivers και ο ασθενής του, στρατιώτης στο Δυτικό Μέτωπο και αντιπολεμικός ποιητής Siegfried Sassoon. Αλλά και στο μυθιστόρημα που εκδίδει δυο χρόνια αργότερα, Στο φάρο (To the Lighthouse, 1927), η συγγραφέας επαναφέρει το ιστορικής προέλευσης μοτίβο του Μεγάλου Πολέμου, οριοθετώντας όμως κυριολεκτικά την εμβέλειά του μέσα σε τυπογραφικές αγκύλες, καθώς, στο μεσαίο από τα τρία μέρη του έργου («Ο καιρός περνάει»), η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής, ακόμα και η μαζική εξόντωσή της από έναν Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν ανήκουν παρά στο περιθώριο του μεγάλου Χρόνου, της αδιάφορης και ακλόνητης αλληλοδιαδοχής των διαφορετικών προσώπων της Φύσης, σε μια ασύλληπτη, για τον ανθρώπινο χρόνο, κλίμακα: [Μια οβίδα έσκασε· καμιά τριανταριά νέοι σκοτώθηκαν στη Γαλλία, ανάμεσά τους ο Άντριου Ράμζυ. Ο θάνατός του, ευτυχώς, ήταν ακα ριαίος.]28

Και αν ο Πόλεμος μπορεί, ως γεγονός, να συμπυκνωθεί σε μια οβίδα και στον ακαριαίο θάνατο μιας ομάδας στρατιωτών, μια ρητορική απλούστευση που ενισχύει, βέβαια, με την τραγική λιτότητά της, την αληθινή διάσταση των πραγμάτων, μπορεί εξίσου καλά, ως εικόνα, να εντυπωθεί στον οφθαλμό με όρους χρωματικών κηλίδων μιας ιμπρεσιονιστικής ζωγραφικής, που κρύβει μιαν ανείπωτη υποφώσκουσα ανησυχία: Η σιωπηλή κι απροσδόκητη εμφάνιση ενός σταχτί πλοίου, για παράδειγμα, που ερχόταν, έφευγε· ή μια μωβ κηλίδα στην επιφάνεια της θά-

28. Β. Γουλφ, Στο φάρο, μτφρ. Άρης Μπερλής (Αθήνα: Ύψιλον, 1995), 150.

[ 339 ]


λασσας, σαν κάτι να κακοφόρμισε και να μάτωσε, αόρατα, αποκάτω. Αυτές οι παρεισδύσεις σε μια σκηνή που υποτίθεται πως σκοπό έχει να διεγείρει τις ευγενέστερες σκέψεις και να οδηγήσει στα πιο ευχάριστα συμπεράσματα, ανέκοπταν το βήμα τους29.

Η ακραία αυτή συμπύκνωση, που εκλαμβάνεται ως ακόμα πιο παράδοξη αν αντιπαρατεθεί με τη μέγιστη διαστολή των ωρών μιας συγκεκριμένης ημέρας στο πρώτο και το τρίτο μέρος του έργου, επιτρέπει μια άκρως ποιητική ισορροπία ανάμεσα στο ιστορικοπολιτικό και το άχρονο και μια πολυεπίπεδη επεξεργασία των συνδηλώσεων του σκοταδιού, στοιχείου που ξαναβρίσκει την αρχέγονή του δύναμη στην καρδιά ενός εμβληματικού, μοντερνιστικού κειμένου. Αλλά και στο αντίπαλο στρατόπεδο, ο οικοδόμος Gödicke, ένα από τα πρόσωπα της προαναφερθείσας τοιχογραφίας των Υπνοβατών του Hermann Broch, ο οποίος αναρρώνει από αντίστοιχο ψυχοσωματικό τραύμα, συγκεντρώνει «γύρω από το εγώ του τα απολύτως απαραίτητα κομμάτια της ψυχής του» και έχει αναπλάσει το εγώ του με ιδιαίτερη φειδώ εφόσον «κάθε περαιτέρω απαίτηση, έστω και η ανάσα που χρειαζόταν για να προφέρει μια λέξη, ισοδυναμούσε με αναντικατάστατη απώλεια»30. Ετούτη η επίμονα επαναλαμβανόμενη αποσάθρωση δεν αφορά βέβαια αποκλειστικά τον συγκεκριμένο μυθοπλασιακό χαρακτήρα, αλλά διευρύνεται και πολλαπλασιάζεται σε ολόκληρη την κλίμακα της άλλοτε αυστρο-ουγγρικής επικράτειας, λειτουργώντας ταυτόχρονα και αυτοαναφορικά, ως σήμα δηλαδή της ίδιας της ιδιόμορφης γραφής του Broch και της αντιστικτικής σύνθεσης της τριλογίας του: «Ήδη από τους Υπνοβάτες (1932), όπου η “θεωρία της έκπτωσης των αξιών” συνοδεύει τον επιθανάτιο ρόγχο του αστικού κόσμου, συγκρινόμενο με εκείνον, περισσότερο κλασικό, των Buddenbrook, ο Broch τοποθετεί επί σκηνής περιπλανώμενες προσωπικότητες, απομονωμένες, πνευματικά άρρωστες ή ασταθείς,

29. Β. Γουλφ, Στο φάρο, 150. 30. Μπροχ, Οι υπνοβάτες, ΙΙΙ, 65 και 66 αντιστοίχως.

[ 340 ]


τα χαρακτηριστικά των οποίων μπορούν να φέρουν στο νου αρκετά πρόσωπα από τον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες. Το κείμενο, το οποίο στην αρχή φέρει έντονη τη σφραγίδα του ευθυγραμμισμένου και διαδοχικού μοντέλου αφήγησης μιας ζωής, το εγκαταλείπει σταδιακά προς όφελος ενός βαθμιαίου διασκορπισμού, ο οποίος, αν και δεν φτάνει στο θραύσμα, ευνοεί πάντως τον πολλαπλασιασμό των παράλληλων γραμμών της αφήγησης και την παρεμβολή αυτόνομων, αναστοχαστικών σελίδων»31. Με άλλα λόγια, ο οικοδόμος Gödicke κινδυνεύει να μεταμορφωθεί σε πεταλίδα, για να δανειστούμε μια έκφραση από το ημερολόγιο του Στράτη Θαλασσινού, κεντρικού χαρακτήρα του μυθιστορήματος Έξι νύχτες στην Ακρόπολη και προσωπείου του Γιώργου Σεφέρη. Πηγή της ιστορικής βίας και οδύνης είναι πλέον εδώ η Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία, όπως είναι φυσικό, υποσκελίζει τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στα Νεοελληνικά Γράμματα. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση, η νοσηρότητα που χαρακτηρίζει το ατομικό και το συλλογικό θυμικό κατά το έτος 1928, που αναπλάθει μυθιστορηματικά ο Σεφέρης, δανείζεται και πάλι το μυθικό θέμα της μεταμόρφωσης. Σε μια και μόνο ημερολογιακή καταγραφή, ο Στράτης πολλαπλασιάζει τα μοτίβα: Οι σύντροφοι, οδυσσειακής προέλευσης μορφές, δεν μεταμορφώνονται πλέον σε γουρούνια από κάποια Κίρκη αλλά «αλλοιώνουνται μέρα τη μέρα, θα ’λεγα χημικά» μόλις φτάσουν στην πατρίδα. Η γλωσσική αλλοτρίωση μετατρέπει κάποιους σε γελωτοποιούς. Κάποιοι άλλοι γίνονται «η ψεύτικη κόρη του Ερεχθείου, το χωματένιο αντίγραφο μιας ύπαρξης ζωντανής που έμεινε στην ξενιτιά». Άλλοι έχουν καρδιά κρεμμυδιού, «άλλοι χάνουν το λογικό τους, άλλοι σκοτώνουνται μοναχοί τους, άλλοι γυρίζουν στην κατάσταση της πεταλίδας»32. Ταυτόχρονα, ο σπόρος που όλοι περιμένουν να βλαστήσει αλλά που καταλήγει στη βλαστήμια αποδεικνύει άλλη μια φορά τις εκλεκτικές 31. Fr. Sounac, Modèle musical et composition romanesque, Genèse et visages d’une utopie esthétique (Παρίσι: Classiques Garnier, 2014), 494. 32. Γ. Σεφέρης, Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (Αθήνα: Ερμής, 2010), 103 (για όλα τα παραθέματα).

[ 341 ]


συγγένειες του σεφερικού κειμένου με την Έρημη Χώρα (The Waste Land, 1922) του T.S. Eliot, αυτήν την κορυφαία μεσοπολεμική ποιητική σύνθεση, στο πρώτο μέρος της οποίας το ενταφιασμένο πτώμα θα μπορούσε να πετάξει βλαστάρια και μια νέα ζωή, κινδυνεύει όμως να ξεθαφτεί από το σκυλί που θα ξαναφέρει στο φως όλη του τη σήψη. Κάτω από έναν παρεμφερή, δυσοίωνο φωτισμό, μπορεί κανείς να διαβάσει ποιήματα του μοντερνιστή, υπερρεαλιστή ποιητή και τεχνοκριτικού Νικολάου Κάλας, όπως το «Αθήνα 1933», που εστιάζει στις «υδάτινες εικόνες του Ιλισού»: Έχουν κατασκευασθεί για να ποτισθούν τα πέρατα της γης με τη δόξα πόλης που πλένεται σε άνυδρο ποτάμι με ό,τι απομένει από την δόξα αυτή. Και δεν υπάρχει ελπίδα να αλλάξει η σύνθεσή των η κοίτη να σκεπασθεί με πιο πολύ νερό. Για να πνιγούνε τώρα οι Αθηναίοι πρέπει αλλού να αναζητήσουνε για το λουτρό τους τάφο33.

Ετούτη η αναγκαστικά σύντομη και επιλεκτική περιήγηση θα μπορούσε να κλείσει με τις εξής σκέψεις: Πρώτον, η αποτύπωση και οι πάσης φύσεως αποτιμήσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη λογοτεχνία δημιουργούν ένα νήμα που θα οδηγήσει, μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο μεγάλο ρεύμα του παραλόγου, με τη συστηματική φιλοσοφική και πολιτικοποιημένη απόδοσή του και την αισθητική θεματοποίησή του σε ποικίλα λογοτεχνικά είδη και πεδία του λόγου. Ήδη από τη μεσοπολεμική λογοτεχνία, ο πολύσημος μύθος της μεταμόρφωσης, σε συνδυασμό με την αλλοιωμένη επανεμφάνιση πολλών άλλων μυθικών μοτίβων και την μετατόπισή τους στο πεδίο του γκροτέσκο και του ανοίκειου, οδηγεί προς αυτήν την κατεύθυνση.

33. Ν. Κάλας, Οδός Νικήτα Ράντου (Αθήνα: Ίκαρος, 1997), 43.

[ 342 ]


Δεύτερον, θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον η εξέταση μεταπολεμικών λογοτεχνικών δημιουργιών που επιστρέφουν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέσα ή μετά από το βίωμα του Β΄ και η απάντηση στο ερώτημα σε ποιο βαθμό υπάρχει σύμπτωση, επανάληψη ή σύνθεση. Μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση είδε το φως της δημοσιότητας το 1989: Η Ακακία (L’Acacia), του Γάλλου πεζογράφου Claude Simon, εναλλάσσει στα κεφάλαιά της τις δύο πολεμικές εμπειρίες: Ο πατέρας σκοτώνεται τον Αύγουστο του 1914, σε μια από τις πρώτες μάχες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στην περιοχή του Μόζα. Το 1919, ο τάφος του αναζητείται μάταια από τη γυναίκα και τον εξάχρονο γιο του. Το Μάιο του 1940, ο στρατευμένος τώρα γιος έρχεται σχεδόν πρόσωπο με πρόσωπο με το θάνατο, όταν καταρρέει το γαλλικό μέτωπο στα γαλλο-βελγικά σύνορα. Χρόνια αργότερα, γράφει για όλα αυτά. Δεν πρόκειται όμως μόνο για σπειροειδείς επιστρώσεις γεγονότων μέσα από το λαβύρινθο της μνήμης. Όσο πιο βιωματικές, άμεσες και εξπρεσιονιστικές γίνονται οι σκηνές των δυο Πολέμων, τόσο πιο ουτοπική μοιάζει μια εκλογικευμένη, συνθετική εικόνα της Ιστορίας και τόσο πιο ανησυχητικά αχνοφέγγει το χλωμό λευκό του άγνωστου μνήματος και της άγραφης σελίδας.

[ 343 ]

Κ ΑΤΑ ΛΟ Γ ΟΣ Ε Ι Σ Η Γ Η Τ Ω Ν Νίκος Ανδριώτης, Φιλόλογος, Διδάκτωρ Ιστορίας, Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο Πανεπιστημίου Αθηνών Jordan Baev, Καθηγητής Σύγχρονης Διεθνούς Ιστορίας, Ινστιτούτο Αμυντικών Ερευνών, Rakovski College, Βουλγαρία Θάνος Βερέμης, Ομότιμος Καθηγητής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Ljubodrag Dimić, Καθηγητής Ιστορίας, Τμήμα Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου Aleksandar Životić, Επ. Καθηγητής Ιστορίας, Τμήμα Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου Λητώ Ιωακειμίδου, Επ. Καθηγήτρια Συγκριτικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Έλλη Λεμονίδου, Επ. Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Πατρών Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Ομότιμος Καθηγητής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Aleksandra Pecinar, Ιστορικός, Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου Κωνσταντίνος Ράπτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Ulrich Sieg, Καθηγητής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο του Marburg Václav Šmidrkal, Ιστορικός, Masaryk Institute, Ακαδημία Επιστημών της Δημοκρατίας της Τσεχίας Σπυρίδων Σφέτας, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Διονύσης Χουρχούλης, Σύμβουλος-Καθηγητής, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Ζήσης Φωτάκης, Λέκτορας Ναυτικής Ιστορίας, Σχολή Ναυτικών Δοκίμων

1914-1924, Τα χρόνια των Ανατροπών. Ευρώπη και Ελλάδα, Πρακτικά συμποσίου, Δελφοί 4-6 Ιουλίου 2014 (co-ed.), Athens 2017

Recommend Documents