Semantika Uvod u opštu lingvistiku Natalija Panić i Maja Miličević 30.11.2009.
Predmet semantike • Proučavanje značenja u jeziku, tj. proučavanje načina na koji reči i rečenice prenose značenje • Sadržaj semantičkih jedinica nasuprot njihovoj formi, veza između oblika reči i njenog značenja (onomatopeja, ikoničnost)
Šta je značenje? • “Značenje značenja” (The Meaning of Meaning, Ogden & Richards 1923) - 16 različitih značenja reči značiti i značenje ▫ ▫ ▫ ▫ ▫
Zeleno svetlo znači kreni. → pokazuje Zdravlje znači sve. → ima vrednost U čemu je značenje života? → cilj, svrha Šta za vas znači “kapitalist”? → predstavlja Šta znači “rožnjača”? → na šta se odnosi
Predmet semantike • Leksička semantika ▫ značenje reči (idiomi!) ▫ značenjski odnosi među rečima
• Rečenična semantika ▫ značenje rečenica
Značenje reči • • • • •
leksičko : gramatičko predmetno : emotivno konkretno : apstraktno osnovno : preneseno denotativno : konotativno
Leksičko : gramatičko značenje • Leksičke reči ▫ “olovka” leksičko značenje + gramatičko značenje (imenica ženskog roda u nom. jedn.)
• Gramatičke reči ▫ “da”, “od” gramatičko značenje + leksičko značenje
Predmetno : emotivno značenje • Predmetno (referencijalno) ▫ ne uključuje emotivni odnos ili reakciju “kuća”, “baba”, “zemlja”
• Emotivno ▫ uključuje emotivni odnos ili reakciju “dom”, “baka”, “domovina”
Konkretno : apstraktno značenje • Konkretne reči ▫ označavaju nešto određeno, opipljivo, materijalno “sto”, “sveska”, “vrata”
• Apstraktne reči ▫ označavaju apstrakcije “dobrota”, “lukavost”, “šarm”
Osnovno : preneseno značenje • Osnovno značenje ▫ delovi tela: glava, noga, uši
• Preneseno značenje → metaforički prenos ▫ glava → glava eksera, kupusa, knjige, porodice ▫ noga → noga stola, stolice ▫ uši → uši lonca, sveske
Polisemija
Denotativno : konotativno značenje • Denotacija ▫ primarno, osnovno, eksplicitno značenje ▫ policajac - pripadnik snaga reda
• Konotacija ▫ izvedeno, emotivno, implicitno značenje ▫ policajac - njuškalo (grubost, priglupost?)
Komponentna analiza • Raščlanjivanje značenja na značenjske komponente ▫ “žena”(+ljudsko, +odraslo, –muško) ▫ “dečak”(+ljudsko, −odraslo, +muško)
• Značenjske komponente = semantička distinktivna obeležja • Skup semantičkih distinktivnih obeležja = semema
Proste i izvedene reči • Proste reči ▫ minimalne, primitivne “imati”, “živeti”
• Izvedene reči ▫ mogu se parafrazirati putem prostih reči “dati”, “umreti”, “ubiti”
Promene značenja • Promene u pojedinim komponentama ▫ engl. nice – “luckast, priglup” (srednjoengleski) → “fin, dobar” (savremeni engleski)
• Kod pozajmljenica ▫ engl. meeting “sastanak” → miting (engl. rally) ▫ engl. drugstore “apoteka” → dragstor (engl. [24/7] shop)
Značenjski odnosi među rečima • Polisemija • Homonimija • Sinonimija • Antonimija • Hiponimija
Polisemija • Višeznačnost - isti glasovni sklop, povezana značenja ▫ glava (na telu, u knjizi...) ▫ list (na drvetu, papira...)
Homonimija • Isti glasovni sklop, različito značenje ▫ pravi homonimi “sto”, “kosa” ▫ homografi “grad” (naselje/padavina - grâd/grad) ▫ homofoni engl. to/two/too
Sinonimija • Isto značenje ▫ potpuni sinonimi su retki ▫ test: uzajamna zamenljivost ▫ registar upotrebe “vatra/oganj”, “voz/vlak”, “kostur/skelet”
• Eufemizmi ▫ “zemlje u razvoju”, “toalet” ▫ eng. “spend a penny”
Antonimija • Suprotno značenje ▫ pravi antonimi lep : ružan, mlad : star - moguće stepenovanje ▫ dopunski antonimi živ : mrtav, muški : ženski - odnos “ili-ili”, stepenovanje nije moguće ▫ relacioni antonimi iznad: ispod, muž : žena - odnos “ako-onda”
Hiponimija • Svrstavanje reči u hijerarhizovane klase ▫ hiperonim - nadređeni član “cvet” ▫ hiponim - podređeni član “ruža”, “jorgovan”, “krin”, “đurđevak”
• Hiperonim ne postoji za sve pojmove ▫ “vrata”, “prozor”
Prototip • Tipični nosilac osobina nadređenog pojma, odnosno klase ▫ “ptica” slavuj, vrabac, golub, kokoška, pingvin ▫ “povrće” paradajz, paprika, kupus, krompir, lubenica
Semantička polja • Grupe srodnih reči ▫ semantičko polje naziva za boje “bela”, “žuta”, “zelena”... ▫ semantičko polje rodbinskih odnosa “majka”, “otac”, “tetka”, “ujna”, “stric”...
Semantičko polje naziva za boje • Spektar boja je kontinuum bez jasnih fizičkih granica → različit broj članova u različitim jezicima • Neki jezici na Novoj Gvineji imaju samo “tamno”i “svetlo” • Navaho ne pravi leksičku razliku između ”plavog”i “zelenog” • Latinski nema leksema za “smeđe”i “sivo” • Hanuoo ima samo četiri osnovna naziva za boje: “belo”, “crno”, “crveno”, “zeleno”
Leksički skupovi • Leksičko jezgro i srodne reči ▫ “kuća” (semantičko polje) zgrada, koliba, pojata, brvnara... ▫ “kuća” (morfološke izvedenice) kućica, kućerina, kućni, skućiti se...
• Deminutivi i hipokoristici (“kućica”, “kućerak”), augmentativi i pejorativi (“kućerina”, “kućerda”)
Značenje rečenica • Gramatičko značenje • Pragmatičko značenje • Propozicionalno značenje
Značenjski odnosi • Parafraza (up. sinonimija) • “Potpisali su ugovor.” = “Ugovor je potpisan.”
• Kontradikcija • “Ova usedelica je udata.”
• Tautologija • “Ova usedelica je neudata.”
• Sintaksička dvosmislenost (up. polisemija) • “Glumice su počupale pevačice.” • “Popila je kafu i toplu čokoladu sa šlagom.”
Gramatičnost i smislenost • Colourless green ideas sleep furiously. “Bezbojne zelene ideje besno spavaju.” → gramatična, ali besmislena rečenica • “Mi smo videla zec.” → negramatična, ali smislena rečenica
Literatura • Bugarski, R. (1996) Uvod u opštu lingvistiku. Beograd: Čigoja štampa. (glava 13) • Kristal, D. (1987) Kembrička enciklopedija jezika. Beograd: Nolit. (glava 17)
