Χειμερινό Εξϊμηνο 2009Μάκθμα: «Πμθροσ: Οδφςςεια» Διδάςκουςα: κα.Βολονάκθ Τμιμα: Φιλολογία Συντάκτθσ: Βαςιλικι Δ. Μπελογιάννθ Α.Μ. : 1013200700046
[ΗΜΕΙΩΕΙ ΣΗ ΡΑΨΩΔΙΑ Ψ] Σφντομθ ωιλολογικι επιςκόπθςθ των χαρακτθριςτικϊν τθσ ραψωδίασ ψ τθσ ομθρικισ Οδφςςειασ ωσ εργαςία εξαμινου για το μάκθμα «Πμθροσ: Οδφςςεια».
I
II
Πρόλογοσ Επί δφο χιλιετίεσ και μερικοφσ αιϊνεσ το ζποσ τθσ Οδφςςειασ αποτελεί πθγι ενδιαωζροντοσ για ςφμπαςα τθν επιςτθμονικι κοινότθτα και δθ για τουσ εκπροςϊπουσ των πολιτιςμικϊν ςπουδϊν. Σφςςωμθ θ διεκνισ ωιλολογικι κοινότθτα «ροκανίηει» δια αναλφςεων τουσ ομθρικοφσ ςτίχουσ προςπακϊντασ για μια νζα ερμθνεία, μια οπτικι καινοτόμα, ζνα ςτοιχείο προωκθτικό. Ραράλλθλα, ολόκλθροσ ο αρχαιολογικόσ – ιςτορικόσ κλάδοσ μελετά, ανατρζχει, αποκρυπτογραωεί εκ νζου ελπίηοντασ τθν ανακάλυψθ μιασ Ικάκθσ ολότελα πραγματικισ, ενόσ μεγάρου, όπου τα οδφςςεια χνάρια επιβιϊνουν με ςβθςμζνθ πια τθ λαχτάρα του νόςτου. Σε όλθ τθ διάρκεια των δφο αυτϊν χιλιετιϊν, θ Οδφςςεια αποτελεί όχι μόνο το κατεξοχιν εκπαιδευτικό ςφγγραμμα διεκνϊσ, αλλά και λογοτεχνικό πρότυπο για όλθ τθν κατοπινι ευρωπαϊκι λογοτεχνία. Είναι αυτι θ αξιοςθμείωτθ αδυναμία του ομθρικοφ ζργου να βιϊςει τον κάνατο, που μασ κάνει να αναλφουμε ξανά και ξανά ζναν λογοτεχνικό χαρακτιρα τόςο αμετάκλθτα διαχρονικό. Στισ παρακάτω ςελίδεσ αναλφεται μόλισ μια από τισ 24 ραψωδίεσ του ζπουσ, θ ραψωδία ψ, θ οποία επελζγθ με κριτιρια κακαρά υποκειμενικισ προτίμθςθσ. Ευελπιςτϊ να ευνοθκεί από τα ακόλουκα μια ανάγνωςθ προςοδοωόρα.
III Ειςαγωγό ςτην ραψωδύα ψ
Σιμερα, όταν κάνουμε λόγο για τθν «Οδφςςεια», αναωερόμαςτε ςτουσ 12.111 ςτίχουσ, που ζπονται ιςτορικά του Τρωικοφ Ρολζμου και περιγράωουν τισ μεταπολεμικζσ περιπζτειεσ του ιρωα τθσ εκςτρατείασ των Ελλινων, Οδυςςζα. Το ποίθμα αυτό δεν ιταν ανζκακεν χωριςμζνο ςε ραψωδίεσ, αλλά θ διάκριςθ αυτι ςυνζβθ μόλισ τον 3ο π. Χ. αιϊνα χάρθ ςτθ πρωτοβουλία των Αλεξανδρινϊν Γραμματικϊν, ποφ χϊριςαν το μακροςκελζσ ζποσ ςε 24 μζρθ- ραψωδίεσ, όςα δθλαδι και τα γράμματα τθσ αλωαβιτου, απ’ όπου πιραν τα ονόματά τουσ. Θ ραψωδία ψ περιλαμβάνει μόλισ τουσ 372 ςτίχουσ του επιμικουσ ποιιματοσ ςε μια περιγραωι ενόσ αγϊνα καρτερικοφ και όχι πολεμικοφ, όπωσ ςυμβαίνει ςτθν ομθρικι Ιλιάδα. Αυτι θ ομάδα ςτίχων ανικει ςτο τρίτο μζροσ τθσ τριμεροφσ κεματικισ διαίρεςθσ του ζπουσ, ςε μια ιδιάηουςα κατθγορία με το όνομα «Μνθςτθροωονία».1 Στθν ραψωδία αυτι με το διακριτικό ςτοιχείο τθσ Οδυςςζωσ υπό Ρθνελόπθσ αναγνϊριςθσ εξυμνείται θ ςυηυγικι πίςτθ και εγκαρτζρθςθ, ο νόςτοσ βρίςκει τθν πλιρωςθ του και οι κεοί ακόμθ υποκλινόμενοι ςτα ςτοιχεία αυτά ςυμπράττουν με μια ανορκόδοξθ μεταχείριςθ των ωυςικϊν ωαινομζνων προσ εφνοιαν του ηευγαριοφ. Σ’ αυτιν τθν εργαςία, που αποτελεί ζνα ςφντομο ςυνονκφλευμα ςθμειϊςεων επί τθσ ραψωδίασ ψ, κα βρείτε τουσ ςτίχουσ χωριςμζνουσ ςε τρία επιμζρουσ κζματα, πράγμα που δεν ζχει ωσ ςτόχο τθ διατάραξθ τθσ ςυνοχισ του ζργου, αλλά τθν περιςςότερο ςαωι ανάλυςι των όςων αωθγθμζνων.
1
Θ ςφγχρονθ ωιλολογικι ανάλυςθ τθσ Οδφςςειασ αποδζχεται τθν κεματικι τθσ διάκριςθ ςτθ «Τθλεμάχεια» (ραψωδία α – δ), τθν «Φαιακίδα» (ραψωδία ε – ν209) και τθν «Μνθςτθροωονία» (ραψωδία ν210 – ω).
IV Βαςικϊ ςημεύα Θζμα ραψωδίασ ψ : --Πλιρωςθ νόςτου και αποκατάςταςθ Οδυςςζα ςτθν κυριότθτα του παλατιοφ και τθσ οικογενείασ --Αναγνϊριςθ Οδυςςζωσ από τθν Πθνελόπθ
Ενότθτεσ εργαςίασ : --1θ διδακτικι ενότθτα {ςτ.1-84} : Άκαμπτθ Πθνελόπθ --2θ διδακτικι ενότθτα {ςτ.85-204} : Αντιπαράκεςθ ςυηφγων --3θ διδακτικι ενότθτα {ςτ.205-372) : Μικροί επινφκτιοι απόλογοι
Κεντρικά πρόςωπα ραψωδίασ: --Πθνελόπθ (ο βαςικότεροσ χαρακτιρασ τθσ ψ) --Οδυςςζασ (πρωταγωνιςτισ – ςφηυγοσ) --Σθλζμαχοσ (πρϊιμθ θρωικι φυςιογνωμία, ςυνδετικόσ κρίκοσ ανάμεςα ςτο ηευγάρι) --Ευρφκλεια (ςφνδεςμοσ, τυπικι δευτεραγωνίςτρια ςκθνϊν αναγνϊριςθσ)2 --Ευρυνόμθ (ρόλοσ παρόμοιοσ με τθσ Ευρφκλειασ ςτθ πλοκι και ςτο παλάτι, δεφτερθ οικονόμοσ)
Χαρακτθριςτικά τυπικισ ςκθνισ αναγνϊριςθσ: - Προχποτίκεται θ πολφχρονθ απουςία ενόσ προςϊπου - Απομόνωςθ αναγνωριςτι - αναγνωριηομζνου - Απόκρυψθ ταυτότθτασ για λόγουσ αςφαλείασ3 - Αποκάλυψθ μθ αναγνωριςμζνου προςϊπου και αμφιβολίεσ - Παράκεςθ μυςτικοφ προςωπικοφ ςτοιχείου ι δοκιμαςία / Επιβεβαίωςθ ταυτότθτασ από τρίτο πρόςωπο μετά αδιάψευςτθσ μαρτυρίασ - Αναγνϊριςθ και εκφράςεισ ςυναιςκθμάτων
τάδια αναγνωριςτικισ διαδικαςίασ ςτθν ραψωδία ψ: -1ο ςτάδιο: Η Ευρφκλεια ενθμερϊνει για τον νόςτο. Η Πθνελόπθ δυςπιςτεί. -2ο ςτάδιο: Σο ηευγάρι ςυναντιζται παρουςία του Σθλεμάχου -3ο ςτάδιο: Ο Οδυςςζασ όμορφοσ και λουςμζνοσ επανακτά τθ κζςθ του -4ο ςτάδιο: Η αναγνϊριςθ
2
Πςον αωορά ςε όλουσ τουσ δευτερεφοντεσ χαρακτιρεσ τθσ ραψωδίασ, όπωσ θ Ευρφκλεια και θ Ευρυνόμθ, αξίηει να παρατθριςουμε πωσ δεν αποτελοφν βουβζσ παρουςίεσ, μα οριςμζνουσ ρόλουσ με ωωνι και κζςθ ςτθ πλοκι, ανεξάρτθτα από τθν κοινωνικι τάξθ τθν οποία πρεςβεφουν. Ζτςι, θ Οδφςςεια γίνεται ζνα ποίθμα που απευκφνεται και δίνει χϊρο ςε όλεσ τισ τάξεισ του άςτεωσ. 3 Με τθν απόκρυψθ τθσ ταυτότθτάσ του, ο Οδυςςζασ γλιτϊνει από ζναν τραγικό νόςτο ςαν του Αγαμζμνονοσ.
V
Μάθημα: «Όμηρος: Οδύσσεια»
Θέμα 1ο Πρώτη διδακτική ενότητα (στ. 1– 84 )
VI Άκαμπτη Πηνελόπη 1. Θ ραψωδία ψ ειςάγεται με τθν εικόνα τθσ βιαςτικισ οικονόμου Ευρφκλειασ, θ οποία ανεβαίνει γοργά τα ςκαλοπάτια προσ το υπερϊο με ςκοπό να αναγγείλει ςτθν δζςποινά τθσ τα ευτυχι νζα. Θ εικόνα αυτι, γεμάτθ από τθν αντιπαραβολι τθσ γθραιάσ θλικίασ ζναντι τθσ ανυπόμονθσ βιαςφνθσ, μαρτυρά μια ιδιαίτερθ ςχζςθ μεταξφ Ρθνελόπθσ και Ευρφκλειασ. Ρράγματι, ςε όλο ςχεδόν το μικοσ του ζπουσ, θ Ευρφκλεια κεωρείται ωσ ζμπιςτθ του Οδυςςζωσ και ςεβάςμια από τθν Ρθνελόπθ. Θ ελευκερία με τθν οποία δράττει τον λόγο και μάλιςτα «πάνω από το κεωάλι»4 τθσ κυράσ τθσ, μθ διςτάηοντασ ακόμθ και να οικειοποιθκεί το βάροσ και τθν πίκρα των ςυμωορϊν δρϊντασ ςαν πρόςωπο ςυγγενικό μαρτυρά τθν ςτενι αυτι ςχζςθ με τθν αριςτοκρατικι οικογζνεια των εργοδοτϊν τθσ5. Σε αντίκεςθ μάλιςτα με τισ λοιπζσ δοφλεσ, θ Ευρφκλεια βρίςκεται ςε κζςθ πλεονεκτικισ υπεροχισ, πράγμα που θ Ρθνελόπθ τονίηει ξεκάκαρα ςτον ςτίχο 24 αποδίδοντασ τθν επιείκεια τθσ ςτθν γθραιά θλικία τθσ υπθρζτριασ. Αν ιταν άλλθ ςτθ κζςθ τθσ, υπογραμμίηει θ κυρία του οίκου, αυςτθρά και άςχθμα κα τθν ζδιωχνε προσ τισ δουλικζσ κλίνεσ για τθν αωροςφνθ τθσ να πάρει τον λόγο και να ςτακεί τόςο κοντά χωρίσ τθν απαραίτθτθ άδεια. 2. Θ Ευρφκλεια, τθν πρϊτθ κιόλασ ςτιγμι τθσ άωιξθσ ςτο υπερϊο, αναγγείλει το περίωθμο μινυμα τθσ επιςτροωισ του χαμζνου ςυηφγου δίχωσ περιςτροωζσ και περιττζσ πια αναβολζσ, γεγονόσ το οποίο θ Ρθνελόπθ κατακρίνει ωσ παραωροςφνθ. Θ αυςτθρι παρατιρθςι τθσ, μάλιςτα, οδθγεί τθν γθραιι ςε μια επαναωορά ςτθν μετριοπάκεια που αρμόηει ςτθν υπθρετικι τθσ κζςθ. Ππωσ κα γίνει ωανερό ςτθ ςυνζχεια, θ Ευρφκλεια αποτελεί ςθμαντικό πρόςωπο για τθν –αργι- εξζλιξθ τθσ πλοκισ. 3. Κεντρικό πρόςωπο τθσ ραψωδίασ ψ είναι θ ίδια θ Ρθνελόπθ και θ επιωυλακτικι δυςπιςτία με τθν οποία αντιμετωπίηει τα ανζλπιςτα νζα. Αυτι θ δυςπιςτία αν και αποτελοφςε, ωσ ωαίνεται, βαςικό γνϊριςμα του χαρακτιρα τθσ ωκάνει να εκπλιξει τόςο τθν επί χρόνουσ πιςτι τθσ βοθκό όςο και τον επιςτρζψαντα ςφηυγο τθσ. Ζτςι, ςτο άκουςμα τθσ οδφςςειασ επιςτροωισ δια ςτόματοσ Ευρφκλειασ, θ Ρθνελόπθ ανταποκρίνεται δεςποτικι ωσ δεςποινίθ και άκαμπτθ, ςε αντίκεςθ με τθν γενικότερα άβουλθ ςυμπεριωορά τθσ απζναντι ςτθν κατάχρθςθ των μνθςτιρων. Θ τελευταία ωκάνει δε ςτο ςθμείο να κεωριςει ειρωνικό περίπαιγμα τα λόγια τθσ οικονόμου ςφμωωνα με τα οποία ο Οδυςςζασ, όχι μόνο επζςτρεψε, αλλά ςκότωςε άπαντεσ τουσ μνθςτιρεσ κερδίηοντασ τθν επαναωορά του ςτον πάτριο κρόνο. Για τθν Ρθνελόπθ, θ μαηικι δολοωονία των μνθςτιρων είναι μια υπόκεςθ που κα μποροφςε να ζρκει εισ πζρασ μόνο με τθν ανάλθψθ τθσ από τθν κεία Δίκθ, ακόμθ και ς’ αυτιν τθν περίπτωςθ θ ελπίδα του ςυηυγικοφ νόςτου καταλιγει ςτθν καρδιά τθσ αρχόντιςςασ ςε διάψευςθ ωσ εξωπραγματικι. Εν τζλει, θ περίωθμθ ςφηυγοσ δζχεται ωσ αλθκζσ το ωονικό, αλλά όχι ωσ δράςτθ τον ωερόμενο ωονιά. Στο ςθμείο αυτό αποκαλεί τθν Ευρφκλεια πολφξερθ6. 4. Ρροτοφ προχωριςουμε, είναι απαραίτθτο να ειπωκοφν δυο λόγια για το ςκθνοκετικό πλαίςιο ςτο οποίο θ άξαωνθ αναγγελία επιςτροωισ βρίςκει τθν Ρθνελόπθ. Θ γυναίκα διαταράςςεται από γλυκό φπνο ςτον οποίο κατόρκωςε να περιπζςει ζπειτα από πολλά 4
ςτ δ᾿ ἄρ᾿ ὑπὲρ κεωαλσ καί μιν πρὸσ μῦκον ἔειπεν (ςτ. 4) Αν βζβαια θ τότε ςχζςθ μεταξφ δοφλου – αωζντθ κα μποροφςε ποτζ να κεωρθκεί εργοδοτικι. 6 «μαῖα ωίλθ, χαλεπόν ςε κεῶν αἰειγενετάων δινεα εἴρυςκαι, μὰλα περ πολφϊδριν ἐοῦςαν. (ςτ.81-82) 5
VII χρόνια. Γνωρίηουμε από προθγοφμενεσ ραψωδίεσ πωσ θ Ακθνά ζριξε ςε βακφ φπνο τθν κυρά του οίκου κατά τθν τζλεςθ τθσ μνθςτθροωονίασ. Το αποτζλεςμα αυτισ τθσ καυματουργισ παρζμβαςθσ επικυρϊνουν τα λόγια τθσ ίδιασ τθσ πακοφςασ, θ οποία υπογραμμίηει το πρωτοωανζσ του βακφτατου αυτοφ φπνου αναωερόμενθ ςτον δφςκολο φπνο που χάραξε τα χρόνια τθσ ςυηυγικισ απουςίασ.7 Αυτόν τον ποκθτό ιςυχο φπνο και βακφ ςτερεί θ πολυκόρυβθ διατάραξθ των λόγων τθσ υπθρζτριασ ςφμωωνα με τθν Ρθνελόπθ. Τα λόγια αυτά θ τελευταία δεν διςτάηει να τα χαρακτθρίςει λόγια τρζλασ, τθν οποία μάλιςτα αποδίδει ςτουσ κεοφσ. Γενικότερα, ωαίνεται πωσ οι εςωτερικζσ ςυγκροφςεισ που βιϊνει θ Ρθνελόπθ αμωιταλαντευόμενθ μεταξφ ελπίδασ –δφςπιςτθσ ακαμψίασ αντικατοπτρίηονται άριςτα ςτισ απόψεισ περί κεϊν. Σ’ εκείνουσ αποδίδει τθν ςτροωι ενόσ ωρόνιμου ςτθν παράνοια και αντιςτρόωωσ, τθν απονομι δικαιοςφνθσ, τθν ανταπόδοςθ, ενϊ από τθν άλλθ υπαινίςςεται κάποια ανικανότθτα ι ακόμθ κάποια ςυνενοχι ςτο άδικο τθσ πολφχρονθσ εξαωάνιςθσ του Οδυςςζα. Υπάρχει γενικότερα μια ςφγχυςθ ςτισ απόψεισ τθσ Ρθνελόπθσ περί παντοδυναμίασ κεϊν. 5. Στουσ ςτίχουσ 40-57 θ Ευρφκλεια προβαίνει ςτθν αναπαράςταςθ δια εικονοπλαςίασ των όςων ςυνζβθςαν κατά το ωονικό, δίνοντασ ζτςι μια ςθμαντικι αδιάψευςτθ μαρτυρία υπζρ των ιςχυριςμϊν τθσ.8 Ραρά ταφτα, θ Ρθνελόπθ ωαίνεται πωσ μεταςτρζωει μονάχα ςτιγμιαία τθν άποψθ τθσ, το ίδιο ςτιγμιαία είναι και θ κάμψθ τθσ δυςπιςτίασ τθσ. Στο τζλοσ αυτοφ του λόγου θ υπθρζτρια ορίηει τθν απονομι δικαιοςφνθσ με το ξαναςμίξιμο του ηευγαριοφ, ενϊ θ προςωπικι ςυμπάκεια που εκωράηει απζναντι ςτα βάςανά τουσ κακιςτά αντικειμενικά αλθκι τθν βαρφτθτα των πακϊν τουσ. Θ αδιάλλακτθ ςτάςθ τθσ Ρθνελόπθσ οδθγεί ςτο τζλοσ τθν Ευρφκλεια ςε αγανάκτθςθ9, εξ’ ου παρακζτει πια ζνα εντελϊσ δυςαμωιςβθτοφμενο ςτοιχείο: το παλιό ςθμάδι από το δάγκωμα του κάπρου, ςτοιχείο γνωςτό ςε λίγουσ τθ ςθμαςία του οποίου αμζςωσ αντιλιωκθκε και ο ίδιοσ ο Οδυςςζασ γι’ αυτό και ωίμωςε εςπευςμζνα τθν ζμπιςτι του δοφλθ. Θ ακαμψία τθσ Ρθνελόπθσ όμωσ εμμζνει κι ζτςι θ υπθρζτρια εγγυάται τθν ηωι τθσ τθν ίδια για να πείςει τθν κυρία τθσ να κατζβει ςτο μζγαρο και να δει με τα ίδια τθσ τα μάτια τα πτϊματα, μα και τον ςφηυγό τθσ. Υπό μεγάλθ πίεςθ θ Ρθνελόπθ κατθωορίηει προσ τον χϊρο αυτό. 6. Κατά τθν παρατικζμενθ διδακτικι ενότθτα δεν είναι αραιά και λιγότερο χριςιμα τα ιδεολογικά ςτοιχεία που άλλοτε ξεδιπλϊνονται ολοκάκαρα κι άλλοτε καλφπτονται ελαωρά από ευχερείσ υπαινιγμοφσ, χαρακτθριςτικοφσ του ομθρικοφ αυτοφ ζπουσ. Ρρϊτα- πρϊτα ο ςεβαςμόσ και το κφροσ που απορρζει από το γιρασ μαρτυρά τισ κοινωνικο-πολιτικζσ αλλαγζσ τθσ εποχισ, όπου οι γθραιοί κατζχουν εξζχουςεσ κζςεισ εξαιτίασ αυτισ τθσ λαϊκισ αντίλθψθσ κφρουσ. Βζβαια, το γιρασ δεν είναι για τθν Ρθνελόπθ θ μόνθ αιτία επίδειξθσ ελαςτικότθτασ, αλλά γίνεται λόγοσ, ςτθν ενότθτα αυτι, για τθν εμωανι διατφπωςθ του γνωςτοφ μοτίβου τθσ ανταπόδωςθσ, κατά το οποίο θ βαςίλιςςα ανταποδίδει ςτθν αωοςίωςθ τθσ Ευρφκλειασ, επιείκεια. Εν ςυνεχεία ςυναντάται, θ αντίλθψθ πωσ οι κεοί επικυμοφν τα δίκαια και τα αποδίδουν, αντίλθψθ που διανκίηεται από ςυγκινθτικζσ επικλιςεισ τθσ Ρθνελόπθσ για δικαιοςφνθ, ακόμθ μια ριςθ περί αμθχανίασ των κνθτϊν μπροςτά ςτθ κεϊκι παντοδυναμία και κζλθςθ, που μαρτυρά τισ βιοκεωρθτικζσ πεποικιςεισ 7
αῦτα παρὲξ ἐρζουςα καὶ ἐξ ὕπνου μ᾿ ἀνεγείρεισ ἡδζοσ, ὅσ μ᾿ ἐπζδθςε ωίλα βλζωαρ᾿ ἀμωικαλφψασ; οὐ γάρ πω τοιόνδε κατζδρακον, ἐξ οὗ δυςςεὺσ ᾤχετ᾿ ἐποψόμενοσ Κακοί̈λιον οὐκ ὀνομαςτιν. 8 Θ Ευρφκλεια αναωζρεται ςε ζνα ςθμάδι από το κυνιγι κάπρου που είχε ο Οδυςςζασ. Είναι χαρακτθριςτικι ενόσ αρχικοφ ςταδίου τθσ τυπικισ αναγνωριςτικισ διαδικαςίασ θ παράκεςθ μιασ μαρτυρίασ περί ταυτότθτασ από ζνα τρίτο πρόςωπο και μάλιςτα ςεβαςτό. 9 τζκνον ἐμόν, ποῖόν ςε ἔποσ ωφγεν ἕρκοσ ὀδόντων, ἣ πόςιν ἔνδον ἐόντα παρ᾿ ἐςχάρῃ οὔ ποτ᾿ ἔωθςκα οἴκαδ᾿ ἐλεφςεςκαι: κυμὸσ δζ τοι αἰὲν ἄπιςτοσ.
VIII μιασ ολόκλθρθσ εποχισ.10 Επιπρόςκετα, το ξεγζλαςμα μιασ δοφλθσ κρίνεται εφλθπτα ωσ άξιο κανατικισ ποινισ, ενϊ θ δοφλθ δίνεται ολόψυχα ςτθν κυρά τθσ και τθσ χαρίηει τθν παντοτινι αωοςίωςι τθσ. Αξίηει, ακόμθ, να ποφμε πωσ θ Ρθνελόπθ νοείται τον Οδυςςζα περιςςότερο ωσ ςφηυγο, παρά ωσ ιρωα, εξ’ ου αμωιςβθτεί τθν δυνατότθτά του να ωονεφςει μόνοσ του εκείνοσ ζνα πλικοσ μνθςτιρων (ςτ.37-8). 7. Ο τρόποσ με τον οποίο εκτυλίςςεται θ πλοκι κατά τθ ραψωδία ψ αποβαίνει αξιοςθμείωτα ευωυισ. Δεν κα μποροφςε κανείσ να χαρακτθρίςει ταχεία τθν πλοκι τθσ ραψωδίασ αυτισ, από τθν άλλθ όμωσ το ενδιαωζρον του ακροατι ςυντθρείται τόςο αμείωτα, όςο κανζνα είδοσ αργισ πλοκισ δεν κα μποροφςε να κατορκϊςει να διατθριςει. Θ προςωποποίθςθ του Οδυςςζα που επζςτρεψε είναι ςχεδόν άμεςθ11 κακϊσ αυτόσ ταυτίηεται με «εκείνον τον ξζνο που οι πάντεσ ατίμαηαν», προςωποποίθςθ που ζρχεται να ςυντομεφςει τθ διαδικαςία πεικοφσ τθσ Ρθνελόπθσ. Μερικζσ ςφντομεσ αναδρομικζσ αναωορζσ γεμίηουν τθ διιγθςθ και βοθκοφν τθν μνιμθ του ακροατι, όπωσ για παράδειγμα θ υπόκεςθ τθσ Ευρφκλειασ κατά τθν οποία ο Τθλζμαχοσ πικανότατα γνϊριηε τον ερχομό του πατρόσ του, μα ςϊπαςε επιμελϊσ. Θ υπόκεςθ αυτι βοθκά ακόμθ ςτο να λθωκεί ο Τθλζμαχοσ υπόψθ όχι ωσ το άβουλο νεαρό αγόρι, αλλά ωσ άνδρασ με οριςμζνο ρόλο. Αυτι θ εικαςία ςυμωωνίασ μεταξφ πατζρα και υιοφ καλείται να ωκιςει ενεργά το ςκθνικό τθσ οικογενειακισ ςφςωιξθσ που δεν κα ζρκει παρά πολλοφσ ςτίχουσ αργότερα. Τθν πλοκι κακυςτεροφν οι ςυναιςκθματικζσ κυκλοκυμίεσ τθσ Ρθνελόπθσ και θ ςυνεχισ διατιρθςθ των αμωιβολιϊν τθσ. Στθν ςκόπιμθ αυτι κακυςτζρθςθ ςυντελεί θ αναδρομικι αωιγθςθ του ωονικοφ από τθν οικονόμο και θ ςχετικι παράκεςθ όλων των ςτοιχείων τθσ αυτόπτου μαρτυρίασ τισ οποίεσ ακολουκεί μια ςυντομότατθ παράκεςθ των μετά το ωονικό γεγενθμζνων. Βαςικότερθ ϊκθςθ ςτισ εξελίξεισ είναι θ εγγυθτιρια πρόταςθ τθσ Ευρφκλειασ που ανταλλάςει τθν πικανότθτα εξαπάτθςθσ τθσ οικοδζςποινασ με τθν ίδια τθ ηωι τθσ κακϊσ και θ κατάκεςθ του αδιάψευςτου ςτοιχείου τθσ γνϊριμθσ ουλισ που αποτελεί βζβαια και τυπικι ςκθνι αναγνϊριςθσ. Ζτςι θ πλοκι ςταδιακά προωκείται, παρά τισ ςυνεχείσ μικρό-αναβολζσ μζςω των πθνελόπειων επιπλιξεων απζναντι ςτθν Ευρφκλεια. 8. Δομικά, θ ραψωδία παρουςιάηεται μζςω μιμιςεωσ, αωοφ διάλογοσ και αωιγθςθ εναλλάςςονται αντιμαχόμενοι τθν μονοτονία. Ρλθκϊρα αντικζςεων υπερτονίηει τισ εξελίξεισ, ςκιαγραωεί τα πρόςωπα και τισ αλλαγζσ τισ οποίεσ υπζςτθςαν και απελευκερϊνει τθ ςυναιςκθματικι ωόρτιςθ. Ζνα χαρακτθριςτικό παράδειγμα αντίκεςθσ είναι ο ατίμων ξζνοσ που αποδεικνφεται πωσ είναι ο μοναδικόσ νόμιμοσ κφρθσ του παλατιοφ. Αν δοφμε αυτι τθν αντίκεςθ ς’ ζνα ευρφτερο πλαίςιο, μποροφμε να διαπιςτϊςουμε ακόμθ και τθ διεφρυνςθ τθσ κακίασ των μνθςτιρων, οι οποίοι είναι οι μόνοι που επιδεικφουν τζτοια αςζβεια απζναντι ςτον κεςμό τθσ ωιλοξενίασ. Θ αποκατάςταςθ τθσ δικαιοςφνθσ προοικονομείται, θ αδικία που τόςα χρόνια βάραινε το παλάτι και τον άρχοντα υπογραμμίηεται και θ μνθςτθροωονία γίνεται ολοζνα και πιο δικαιολογθμζνθ. Θ τριπλι ακλιμάκωτθ διλωςθ του 7ου ςτίχου «ἦλκ᾿» - «ἱκάνεται» - «ἐλκϊν» κακιςτά ευκόλωσ αντιλθπτό τον ενκουςιαςμό και τθν αδθμονία τθσ Ευρφκλειασ.
10
Στθν Οδφςςεια επικρατεί θ αντίλθψθ τθσ διαμοιραςμζνθσ ευκφνθσ κνθτϊν – κεϊν για τισ επίγειεσ εξελίξεισ. Οι κεοί χρθςιμοποιοφνται ςτο ζποσ αυτό περιςςότερο για τθν προϊκθςθ τθσ πλοκισ, παρά για χάρθ κάποιασ κεολογικισ παραβολισ. 11 ἦλκ᾿ δυςεὺσ καὶ οἶκον ἱκάνεται, ὡσ ἀγορεφω, ὁ ξεῖνοσ, τὸν πάντεσ ἀτίμων ἐν μεγάροιςι.
IX Ανατρϋχοντασ ςτο αρχαύο κεύμενο Γρθῢσ δ' εἰσ ὑπερῷ' ἀνεβιςετο καγχαλόωςα12, δεςποίνῃ ἐρζουςα ωίλον πόςιν ἔνδον ἐόντα· γοφνατα δ' ἐῤῥϊςαντο13, πόδεσ δ' ὑπερικταίνοντο14. ςτ δ' ἄρ' ὑπὲρ κεωαλσ καί μιν πρὸσ μῦκον ἔειπεν· "ἔγρεο, Ρθνελόπεια, ωίλον τζκοσ, ὄωρα15 ἴδθαι ὀωκαλμοῖςι τεοῖςι τά τ' ἔλδεαι ἤματα πάντα. ἦλκ' δυςεὺσ καὶ οἶκον ἱκάνεται, ὀψζ περ ἐλκϊν· μνθςτρασ δ' ἔκτεινεν ἀγινορασ16, οἵ κ' ἑὸν οἶκον κιδεςκον καὶ κτιματ' ἔδον βιόωντό τε παῖδα." τὴν δ' αὖτε προςζειπε περίωρων Ρθνελόπεια· 10 "μαῖα ωίλθ, μάργθν17 ςε κεοὶ κζςαν, οἵ τε δφνανται ἄωρονα ποιςαι καὶ ἐπίωρονά περ μάλ' ἐόντα, καί τε χαλιωρονζοντα18 ςαοωροςφνθσ ἐπζβθςαν· οἵ ςζ περ ἔβλαψαν· πρὶν δὲ ωρζνασ αἰςίμθ19 ἦςκα. τίπτε με λωβεφεισ πολυπενκζα20 κυμὸν ἔχουςαν ταῦτα παρὲξ21 ἐρζουςα, καὶ ἐξ ὕπνου μ' ἀνεγείρεισ ἡδζοσ, ὅσ μ' ἐπζδθςε22 ωίλα βλζωαρ' ἀμωικαλφψασ; οὐ γάρ πω τοιόνδε κατζδρακον, ἐξ οὗ δυςςεὺσ ᾤχετ' ἐποψόμενοσ Κακοΐλιον οὐκ ὀνομαςτιν. ἀλλ' ἄγε νῦν κατάβθκι καὶ ἂψ ἔρχευ μζγαρόνδε. 20 εἰ γάρ τίσ μ' ἄλλθ γε γυναικῶν, αἵ μοι ἔαςι, ταῦτ' ἐλκοῦς' ἤγγειλε καὶ ἐξ ὕπνου ἀνζγειρε, τῶ κε τάχα ςτυγερῶσ μιν ἐγὼν ἀπζπεμψα νζεςκαι αὖτισ ἔςω μζγαρον· ςὲ δὲ τοῦτό γε γρασ ὀνιςει." τὴν δ' αὖτε προςζειπε ωίλθ τροωὸσ Εὐρφκλεια· "οὔ τί ςε λωβεφω, τζκνον ωίλον, ἀλλ' ἔτυμόν τοι ἦλκ' δυςεὺσ καὶ οἶκον ἱκάνεται23, ὡσ ἀγορεφω, ὁ ξεῖνοσ, τὸν πάντεσ ἀτίμων ἐν μεγάροιςι. Τθλζμαχοσ δ' ἄρα μιν πάλαι ᾔδεεν ἔνδον ἐόντα, ἀλλὰ ςαοωροςφνῃςι νοιματα πατρὸσ ἔκευκεν, ὄωρ' ἀνδρῶν τείςαιτο βίθν ὑπερθνορεόντων."
30
ὣσ ἔωακ', ἡ δ' ἐχάρθ καὶ ἀπὸ λζκτροιο24 κοροῦςα 12
Καγχαλόω= γελω θχθρα, λατ. cachinnor ϊννυμι ι ρϊομαι=ςτερεωνω 14 Υπερ+ ακταινόω= κζτω ςε κίνθςθ, επιταχφνω 15 Τελικόσ ςφνδεςμοσ= ινα, για να 16 Αγινωρ = ανδροπρεπισ 17 Μάργθ = μαινόμενθ, λατ. Furiosa 18 Σφμπτθξθ τθσ μετοχθσ εον+ χαλιωρων< χαλιωρονζω (χαλάω+ωρθν)= ο ελαωρόνουσ 19 Αίςιμοσ (αίςα) = ο ειρμάμενοσ, ο οριςμζνοσ από τθ μοίρα, λατ. fatalis 20 Ρολυπενκισ < πολφσ+ πζνκοσ = αυτόσ που ζχει πολλά πζνκθ 21 Ραρζξ ι παρζκ = ωσ πρόκεςθ μετά γενικισ 22 Ρεδάω = δεςμεφω, δζχνω ςωιχτά 23 Ικάνομαι < ίκω = ζρχομαι, ωκάνω εισ 24 Λζκτρον = θ ςυηυγικι κλίνθ 13
X γρθῒ περιπλζχκθ25, βλεωάρων δ' ἀπὸ δάκρυον ἧκε, καί μιν ωωνιςας' ἔπεα πτερόεντα προςθφδα26· "εἰ δ' ἄγε δι μοι, μαῖα ωίλθ, νθμερτὲσ27 ἐνίςπεσ28, εἰ ἐτεὸν δὴ οἶκον ἱκάνεται, ὡσ ἀγορεφεισ, ὅππωσ δὴ μνθςτρςιν ἀναιδζςι χεῖρασ ἐωκε μοῦνοσ ἐϊν, οἱ δ' αἰὲν ἀολλζεσ ἔνδον ἔμιμνον." τὴν δ' αὖτε προςζειπε ωίλθ τροωὸσ Εὐρφκλεια· "οὐκ ἴδον, οὐ πυκόμθν, ἀλλὰ ςτόνον οἶον ἄκουςα 40 κτεινομζνων· ἡμεῖσ δὲ μυχῷ καλάμων εὐπικτων ἥμεκ' ἀτυηόμεναι, ςανίδεσ δ' ἔχον εὖ ἀραρυῖαι, πρίν γ' ὅτε δι με ςὸσ υἱὸσ ἀπὸ μεγάροιο κάλεςςε Τθλζμαχοσ· τὸν γάρ ῥα πατὴρ προζθκε καλζςςαι. εὗρον ἔπειτ' δυςα μετὰ κταμζνοιςι νζκυςςιν29 ἑςταόκ'· οἱ δζ μιν ἀμωί, κραταίπεδον οὖδασ ἔχοντεσ, κείατ' ἐπ' ἀλλιλοιςιν· ἰδοῦςά κε κυμὸν ἰάνκθσ30 αἵματι καὶ λφκρῳ πεπαλαγμζνον ὥσ τε λζοντα. νῦν δ' οἱ μὲν δὴ πάντεσ ἐπ' αὐλείῃςι κφρῃςιν ἁκρόοι, αὐτὰρ ὁ δῶμα κεειοῦται περικαλλζσ, 50 πῦρ μζγα κθάμενοσ· ςὲ δζ με προζθκε καλζςςαι. ἀλλ' ἕπευ, ὄωρα ςωῶϊν ἐχωροςφνθσ ἐπιβτον ἀμωοτζρω ωίλον ἦτορ, ἐπεὶ κακὰ πολλὰ πζπαςκε. νῦν δ' ἤδθ τόδε μακρὸν ἐζλδωρ ἐκτετζλεςται· ἦλκε μὲν αὐτὸσ ηωὸσ ἐωζςτιοσ, εὗρε δὲ καὶ ςὲ καὶ παῖδ' ἐν μεγάροιςι· κακῶσ δ' οἵ πζρ μιν ἔρεηον31 μνθςτρεσ, τοὺσ πάντασ ἐτείςατο ᾧ ἐνὶ οἴκῳ." τὴν δ' αὖτε προςζειπε περίωρων Ρθνελόπεια· "μαῖα ωίλθ, μι πω μζγ' ἐπεφχεο32 καγχαλόωςα. οἶςκα γὰρ ὥσ κ' ἀςπαςτὸσ ἐνὶ μεγάροιςι ωανείθ 60 πᾶςι, μάλιςτα δ' ἐμοί τε καὶ υἱζϊ, τὸν τεκόμεςκα· ἀλλ' οὐκ ἔςκ' ὅδε μῦκοσ ἐτιτυμοσ33, ὡσ ἀγορεφεισ, ἀλλά τισ ἀκανάτων κτεῖνε μνθςτρασ ἀγαυοφσ34, ὕβριν ἀγαςςάμενοσ35 κυμαλγζα καὶ κακὰ ἔργα. οὔ τινα γὰρ τίεςκον ἐπιχκονίων ἀνκρϊπων, οὐ κακὸν οὐδὲ μὲν ἐςκλόν, ὅτίσ ςωεασ εἰςαωίκοιτο· τῶ δι' ἀταςκαλίασ ἔπακον κακόν. αὐτὰρ δυςςεὺσ ὤλεςε τθλοῦ νόςτον Ἀχαιΐδοσ, ὤλετο δ' αὐτόσ."
25
Ρεριπλζκω = αγκαλιάηω Ρροςαυδάω = απευκφνομαι ςε κάποιον, προςωωνϊ 27 Νθμερτισ < νθ + αμαρτείν = αναμάρτθτοσ 28 Από το εννζπω 29 Νζκυσ = πτϊμα 30 Ιάνκθσ < ιαίνω = κερμαίνω 31 Ζρεηον < ρζηω = πράττω 32 Επεφχομαι = τάηω, καυχϊμαι 33 Ετιτυμοσ = αλθκισ, λατ. sincerus 34 Αγαυόσ < άγαμαι = επιωανισ 35 Αγαςςάμενοσ < άγαμαι = οργίηομαι (εδϊ) 26
XI τὴν δ' ἠμείβετ' ἔπειτα ωίλθ τροωὸσ Εὐρφκλεια· "τζκνον ἐμόν, ποῖόν ςε ἔποσ ωφγεν ἕρκοσ ὀδόντων, ἣ πόςιν ἔνδον ἐόντα παρ' ἐςχάρῃ οὔ ποτε ωῆςκα οἴκαδ' ἐλεφςεςκαι· κυμὸσ δζ τοι αἰὲν ἄπιςτοσ. ἀλλ' ἄγε τοι καὶ ςμα ἀριωραδὲσ36 ἄλλο τι εἴπω, οὐλιν, τιν ποτζ μιν ςῦσ ἤλαςε λευκῷ ὀδόντι· τὴν ἀπονίηουςα ωραςάμθν, ἔκελον δὲ ςοὶ αὐτῆ εἰπζμεν· ἀλλά με κεῖνοσ ἑλὼν ἐπὶ μάςτακα37 χερςὶν οὐκ εἴα εἰπεῖν πολυκερδείῃςι νόοιο. ἀλλ' ἕπευ· αὐτὰρ ἐγὼν ἐμζκεν περιδϊςομαι αὐτσ, αἴ κζν ς' ἐξαπάωω, κτεῖναί μ' οἰκτίςτῳ ὀλζκρῳ." τὴν δ' ἠμείβετ' ἔπειτα περίωρων Ρθνελόπεια· "μαῖα ωίλθ, χαλεπόν ςε κεῶν αἰειγενετάων38 δινεα εἴρυςκαι, μάλα περ πολφϊδριν ἐοῦςαν· ἀλλ' ἔμπθσ ἴομεν μετὰ παῖδ' ἐμόν, ὄωρα ἴδωμαι ἄνδρασ μνθςτρασ τεκνθότασ, ἠδ' ὃσ ἔπεωνεν.
36
80
Αριωραδισ < άρι + ωράηομαι = ολοωάνεροσ, ευδιάκριτοσ Μάςταξ < μαςάομαι = το ςτόμα που μαςά 38 Αιειγενετζοσ = αιϊνιοσ 37
70
XII
Μάθημα: «Όμηρος: Οδύσσεια»
Θέμα 2ο Δευτέρα διδακτική ενότητα (στ. 85– 204 )
XIII Αντιπαρϊθεςη ςυζύγων 9. Θ επικείμενθ περίωθμθ ςυνάντθςθ του πολφπακου ηευγαριοφ, ειςάγεται με τθν εικόνα τθσ Ρθνελόπθσ να κατεβαίνει τα ςκαλοπάτια ςυγκλονιςμζνθ από τισ ενδότερεσ ςυγκροφςεισ, πράγμα που αιτιολογεί τθν επιλογι τθσ τόςο ςυχνισ ομθρικισ ζκωραςθσ περί «περίωρωνοσ Ρθνελόπειασ». Θ ίδια αμωιταλαντεφεται μεταξφ δυο προαιρετικϊν προςεγγίςεων του επίμαχου άνδρα: άραγε να τον πλθςιάςει και να τον αςπαςτεί δίχωσ περιςτροωζσ ι να ςυγκρατιςει τθ λαχτάρα τθσ με τθ λογικι απευκφνοντασ ουςιϊδεισ ερωτιςεισ προσ ταυτοποίθςθ του ξζνου; Θα μποροφςαμε να ςχετίςουμε αυτι τθν ενδόμυχθ αμωιλογία ςτθ καρδιά τθσ Ρθνελόπθσ με τθν ςυμβολικι αντίκεςθ τθσ κατάβαςθσ τθσ προσ το μζγαρο, οπότε θ ςφηυγοσ από τον πακθτικό χϊρο τθσ αναμονισ και τθσ ελπίδασ κατθωορίηει προσ τον ενεργθτικό χϊρο τθσ κρίςεωσ, όπου και καλείται να πάρει αποωάςεισ. Σ’ όλο το μικοσ τθσ, θ κατάβαςθ αυτι παραμζνει βουβι. 10. Τελικά, αποωαςίηει μετά κάποιαν ειλικρινι επιωυλακτικότθτα να ςτακεί κατ’ αντίκρυ του Οδυςςζα και μάλιςτα υπό το ωωσ τθσ ωωτιάσ. Θ ςκθνι αυτι υπογραμμίηει το γεγονόσ πωσ είναι θ Ρθνελόπθ που πρωταγωνιςτεί ς’ αυτι τθ ραψωδία κι όχι ο Οδυςςζασ. Θ αμθχανία του ηευγαριοφ είναι χαρακτθριςτικι: ο Οδυςςζασ, που δεν δίςταςε μπροςτά ςε τόςα, ςτζκεται τϊρα με το κεωάλι ςκυωτό ςαν από ντροπι κι απολογία μπροςτά ςτθ ςφντροωο τθσ ηωισ του. Θ Ρθνελόπθ, άλλοτε δειλι, κοιτάηοντασ καρραλζα τϊρα τον ρακζνδυτο άνδρα κατά πρόςωπο, τεντϊνει ςε βακμό αγανάκτθςθσ τθν ςιωπι τθσ, οδθγϊντασ τθ ςκθνι ςε μια κατάςταςθ αδιζξοδθ. Κατάςταςθ που κα ςωκεί με τθν παρζμβαςθ του απορθμζνου Τθλζμαχου. 11. Ο δε Τθλζμαχοσ αποτελεί άλλθ μια αξιοςθμείωτθ ωιγοφρα τθσ ραψωδίασ. Θ απότομθ ενθλικίωςι του ωζρει μια ςκλθρι επίκριςθ προσ τθ μθτζρα του, θ οποία αποτελεί βζβαια το μοναδικό γνωςτό ς’ εκείνον γονεϊκό πρότυπο. Θ παρουςία του ςτθ ςκθνι είναι ςθμαντικι, αν λάβουμε υπόψθ πωσ αποτελεί τον κυριότερο ςυνδετικό κρίκο ανάμεςα ςτο ηευγάρι. Σε αντίκεςθ με τον πατζρα του, βρίςκεται αδιάλειπτα ςτο πλευρό τθσ Ρθνελόπθσ με μοναδικζσ ςτιγμζσ απουςίασ εκείνεσ που αωοροφςαν τθν αναηιτθςθ του Οδυςςζα ςτθ Σπάρτθ και ςτθν Ρφλο. Θ παρκενικότθτα του Τθλεμάχου διανκίηει τθν αγακότθτα των λόγων του και δικαιολογεί τον αυκορμθτιςμό του. Εκείνοσ απορεί με τθν ςτάςθ τθσ μθτζρασ του και τθν αποδίδει ςτθν «ςκλθρι τθσ καρδιά»39 ςε μια προςπάκεια να τθν κινθτοποιιςει. 12. Οι ςτίχοι 105 ζωσ 110 αωοροφν ςτθ προςπάκεια τθσ Ρθνελόπθσ να κατευνάςει τθν αγανάκτθςθ του Τθλεμάχου, αναωερόμενθ ςε ςθμάδια που μια και καλι κα ξεκακαρίςουν το τοπίο, ςθμάδια που γνωρίηουν μόνο οι ίδιοι. 40Θ ςτάςθ του Οδυςςζα αντιδιαςτζλλεται τθσ ςυναιςκθματικισ ζξαρςθσ του υιοφ του, εκείνοσ αναγνωρίηει τθ ωρονιμότθτα ςτθ ςτάςθ τθσ ςυηφγου και τθν δικαιολογεί με το επιχείρθμα τθσ αγνϊριςτθσ όψθσ του. 39
Στ. 97- 103: «μτερ ἐμι, δφςμθτερ, ἀπθνζα κυμὸν ἔχουςα, τίωκ᾿ οὕτω πατρὸσ νοςωίηεαι, οὐδὲ παρ᾿ αὐτὸν ἑηομζνθ μφκοιςιν ἀνείρεαι οὐδὲ μεταλλᾷσ; οὐ μζν κ᾿ ἄλλθ γ᾿ ὧδε γυνὴ τετλθότι κυμῷ ἀνδρὸσ ἀωεςταίθ, ὅσ οἱ κακὰ πολλὰ μογιςασ ἔλκοι ἐεικοςτῷ ἔτεϊ ἐσ πατρίδα γαῖαν: ςοὶ δ᾿ αἰεὶ κραδίθ τερεωτζρθ ἐςτὶ λίκοιο.» 40 Θ αναωορά αυτι παραπζμπει ςτθ ριςθ τθσ Ευρφκλειασ περί αδιάψευςτων ςθμαδιϊν ςτο ςτίχο 73. Οι «πφςτεισ», τα αποδεικτικά ςτοιχεία που κα επιβεβαιϊςουν τθν ταυτότθτα του αναγνωριηόμενου, αποτελοφν χαρακτθριςτικοφσ δομικοφσ λίκουσ μιασ τυπικισ αναγνωριςτικισ ςκθνισ.
XIV Διαωαίνεται χαρακτθριςτικά θ αυτοπεποίκθςι του Οδυςςζα ότι οι δοκιμζσ τθσ Ρθνελόπθσ και τα προςωπικά ςθμάδια κα επιβεβαιϊςουν τθν ταυτότθτά του.41 Γριγορα, μεταπθδά από αυτό το κζμα, ς’ ζνα άλλο, εκείνο των επερχόμενων ςυνεπειϊν τθσ μνθςτθροωονίασ, όπου προοικονομείται θ ακόλουκθ όξυνςθ τθσ οργισ του πλικουσ . Στα λόγια του Οδυςςζα, ο νεαρόσ Τθλζμαχοσ αντιδρά με καυμαςμό δθλϊνοντασ τθν ιδιαίτερθ προςιλωςι ςτα ςχζδια του ιρωα. 13. Κατά τουσ ςτίχουσ 123-8, ο Τθλζμαχοσ προοικονομεί τθν μάχθ που κα επιωζρει το μαηικό ωονικό. Αμζςωσ μετά, ςε ζκταςθ περίπου δζκα ςτίχων, βλζπουμε τθν ανιςυχθ πολυμθχανία του Οδυςςζα εν δράςει. Εκείνοσ ςυμπεριωζρεται πλζον ωσ κφρθσ, ωανερϊνει τον επικείμενο τρόπο δράςθσ τουσ απζναντι ςτο οργιςμζνο πλικοσ και επαωίει τισ εξελίξεισ ςτθ καλι κζλθςθ των κεϊν. Είναι ςθμειωτζα θ τραγικι ειρωνεία κατά τθν οποία καλείται θ ωιμθ ενόσ Οδυςςζα απόντα να παρατείνει τθν αναγνϊριςι του από τουσ ςυμπολίτεσ του και να εξαςωαλίςει για λίγο τθν αςωάλεια πατζρα- υιοφ από το περί δολοωονίασ μζνοσ, ωιμθ που για χρόνια είχε ωσ αποτζλεςμα τθν καταςπατάλθςθ τθσ περιουςίασ και τθν καταπάτθςθ του οίκου του από τουσ μνθςτιρεσ. 14. Με τθν βοικεια τθσ πάντα πρόκυμα ζμπιςτισ του Ευρυνόμθσ, ο Οδυςςζασ ενιςχφεται από ζνα προςιτό παρουςιαςτικό. Το ίδιο πρόκυμθ απζναντι ςτθν οπτικι μετάλλαξθ του ιρωα παρουςιάηεται θ κεά Ακθνά, που τον λοφηει με γοθτεία και ευμορωία, όπωσ περιγράωεται μζςα από μια εξαίρετθ παρομοίωςθ (ςτ.159-162).42 Ζναν παρόμοιο εξωτερικό εξωραϊςμό του Οδυςςζα ζχουμε ιδθ ςυναντιςει ςτθν ςκθνι με τθν Ναυςικά. Στουσ ακόλουκουσ ςτίχουσ το ηευγάρι βρίςκεται και πάλι κατ’ αντίκρυ.Ο χϊροσ απελευκερϊνεται από περιττά πρόςωπα. Ραρά τθν αλλαγι τθσ όψθσ του ςυηφγου, που μάλιςτα προςομοιάηει ςτθν χάρθ των ακανάτων (ςτ. 163), θ Ρθνελόπθ μοιάηει αςυγκίνθτθ και απακισ. Ζτςι θ πρότινθ αυτοπεποίκθςθ του Οδυςςζα, αντικακίςταται από τθν κατοπινι απογοιτευςθ με κορωνίδα τθν αυκόρμθτθ ςυναιςκθματικι ζκωραςθ του παραπόνου του κατά τθν οποία ωκάνει να ςυγκρίνει τθν Ρθνελόπθ με όλεσ τισ γυναίκεσ και μάλιςτα να τθ βρει προ πάντων πιο αμείλικτθ.43Τθν ςυναιςκθματικι ακαμψία τθσ αποδίδει ςε μια καρδιά αμάλαγθ, δοςμζνθ ς’ εκείνθ απ’ τουσ κεοφσ, μιασ και ο νουσ του Οδυςςζα ζχει ςωκεί πια από δικαιολογίεσ για τθ ςτάςθ τθσ. Βζβαια ό, τι τϊρα βρίςκει υπερβολικό και απογοθτευτικό ςτθν Ρθνελόπθ, ο ιρωασ, είναι τα κοινά με το ικοσ εκείνου ςτοιχεία που παρουςιάηει θ γυναίκα: ορκολογιςμό, ευςτροωία, ςφνεςθ, επιωυλακτικότθτα και αυτοάμυνα. Ππωσ και να ‘χει, ωσ τραγικι ειρωνεία, είναι αυτι θ επιωυλακτικι ςτάςθ τθσ Ρθνελόπθσ που τϊρα τον πονά, μα άλλοτε τον ζςωςε από τθ μοιχεία. Ράντωσ θ απάκεια αυτι καταντά ακατανόθτθ για τον Οδυςςζα, που τθν προςωωνεί «δαιμονίθ» και τθν κατακρίνει ςε μια προςπάκεια να προκαλζςει τθν αναγνϊριςθ ι ζςτω κάποια αντίδραςθ. Ζτςι, ςτον ςτ. 171-2 καλεί τθν Ευρφκλεια να του ςτρϊςει ϊςτε να κοιμθκεί μόνοσ, αωινοντασ κάκε πρωτοβουλία ςτθ κρίςθ τθσ Ρθνελόπθσ. 15. Θ επιςτροωι τθσ προςωϊνθςθσ ««δαιμόνι᾿» από τθν Ρθνελόπθ, μαρτυρά και τθν αντεπικετικι κριτικι του ανδρόσ τθσ. Θ ςφηυγοσ παίρνει αποωαςιςτικά τον λόγο και γενικότερα τα ινία τθσ αναγνωριςτικισ διαδικαςίασ. Δοκιμάηει μάλιςτα τον ςφηυγο με ζναν υπαινιγμό μοιχείασ (ενν. τθν μετακίνθςθ τθσ ςυηυγικισ κλίνθσ με τθν οποία υπονοείται θ 41
Στ.113-122 ὡσ δ᾿ ὅτε τισ χρυςὸν περιχεφεται ἀργφρῳ ἀνὴρ ἴδρισ, ὃν Ἥωαιςτοσ δζδαεν καὶ Ραλλὰσ Ἀκινθ τζχνθν παντοίθν, χαρίεντα δὲ ἔργα τελείει: ὣσ μὲν τῷ περίχευε χάριν κεωαλῆ τε καὶ ὤμοισ. 42
43
XV ςπίλωςθ τθσ από κάποιο εραςτι) που τον ςπρϊχνει ςτθ ςυντριβι. Μζςα ς’ αυτι τθ διάχυτα επίπονθ υποψία τθσ απιςτίασ, ο Οδυςςζασ απορεί για τθν μετακίνθςθ τθσ κλίνθσ ωκάνοντασ να περιγράψει τθ καταςκευι τθσ, μαρτυρία αρκετι για τθ διάλυςθ των αμωιβολιϊν ςτο μυαλό τθσ Ρθνελόπθσ, μαρτυρία που εκπλθρϊνει τθν αναγνϊριςθ. 16. Σε μια γριγορθ επιςκόπθςθ των τεχνικϊν χαρακτθριςτικϊν τθσ δευτζρασ διδακτικισ ενότθτασ ςτίχων, αξίηει να αναωερκοφμε ςτο πλικοσ λογότυπων και ομθρικϊν επικζτων που τθ ςυμπλθρϊνουν διακριτικά, όπωσ «πολυδζνδρεοσ αγρόσ», «Τθλζμαχοσ πεπνυμζνοσ», «Οδυςςζασ μεγαλιτωρ», «πολφμνθςτθ βαςιλεία», «περίωρων Ρθνελόπεια» και «Ραλλάσ Ακθνά». Αξίηει ακόμθ να ειπωκεί ότι από πολλοφσ ομθριςτζσ ςθμειϊνεται ωσ παράδοξθ θ απουςία λογοτυπικισ κατοχφρωςθσ που αωορά ςτθ ςυηυγικι αωοςίωςθ τθσ Ρθνελόπθσ, αωινοντασ περικϊρια περί μοιχειϊν υποψιϊν. Θ τελευταία αναωζρεται ωσ ωρόνιμθ, μα ποτζ ωσ πιςτι. 17. Θ πλοκι, όπωσ και ςτθν πρϊτθ ενότθτα, άλλοτε επιταχφνεται κι άλλοτε πζωτει κφμα επιβραδφνςεων. Για παράδειγμα, θ εικόνα τθσ ταλαιπωρθμζνθσ μορωισ του Οδυςςζα κακυςτερεί τθν αναγνϊριςθ, ενϊ θ περιγραωι τθσ καταςκευισ τθσ κλίνθσ τθ ςυντομεφει.44 Οι ςυχνζσ πλατειζσ και ευωάνταςτεσ παρομοιϊςεισ ζρχονται να ξεκουράςουν ςτιγμιαία τθ προςοχι του ακροατι (βλ.ςτ. 103, ςτ. 159-162 κ.α.), ενϊ, τζλοσ, ζνα ςχιμα διάηευξθσ ςτουσ ςτίχουσ 86-7 μαρτυρά ζναν ιρωα αντιμζτωπο με διάωορεσ δράςεισ και υπερτονίηει τθν πολυπλοκότθτα του κζματοσ. 18. Στουσ εξεταηόμενουσ ςτίχουσ θ πίςτθ των θρϊων ςτθ κεϊκι εμπλοκι δεν κάμπτεται ςτο ελάχιςτο. Ο ίδιοσ ο Οδυςςζασ επικαλείται πολλάκισ τουσ ολυμπίουσ, άλλοτε για να τουσ εμπιςτευκεί τθν τφχθ του, άλλοτε για να αποδϊςει ςτθ δικι τουσ ευκφνθ τα όςα κεωρεί ελαττϊματα ςτθ Ρθνελόπθ. Από μια άλλθ πλευρά, δεν μποροφμε να παραβλζψουμε τισ τυπικζσ ςκθνζσ ωιλοξενίασ και αναγνϊριςθσ που μασ επιτρζπουν να διυλίςουμε πλθροωορίεσ για το εκιμικό κατεςτθμζνο τθσ εποχισ. Στον ςτίχο 86, μζςα από τθν αμωιταλάντευςθ τθσ Ρθνελόπθσ γίνεται μια μικρι αναωορά ςτο δικαίωμα του οικοδεςπότθ να ρωτά το όνομα, τθν καταγωγι και τον ςκοπό του ωιλοξενοφμενου, δικαίωμα που βρίςκεται ςτα χζρια τθσ κάπωσ ανδροπρεποφσ ςτο ωρόνθμα Ρθνελόπθσ κακ’ όςον απουςιάηει ο ςφηυγοσ. Τζλοσ, ςυμβολικι είναι ωσ ζνα βακμό θ αξία του ελαιόδεντρου από το οποίο καταςκευάςτθκε το κρεβάτι.
44
Ο Οδυςςζασ παρουςιάηεται ωσ ζνασ δεινόσ τεχνίτθσ, αν λάβουμε υπόψιν ακόμθ τθν καταςκευι ςχεδίασ από τα χζρια του ςτθ ραψωδία ε.
XVI Ανατρϋχοντασ ςτο αρχαύο κεύμενο ὣσ ωαμζνθ κατζβαιν' ὑπερϊϊα· πολλὰ δζ οἱ κρ ὥρμαιν', ἢ ἀπάνευκε ωίλον πόςιν ἐξερεείνοι, ἦ παρςτᾶςα κφςειε κάρθ καὶ χεῖρε λαβοῦςα. ἡ δ' ἐπεὶ εἰςλκεν καὶ ὑπζρβθ λάϊνον οὐδόν45, ἕηετ' ἔπειτ' δυςοσ ἐναντίον, ἐν πυρὸσ αὐγῆ, τοίχου τοῦ ἑτζρου· ὁ δ' ἄρα πρὸσ κίονα μακρὴν ἧςτο κάτω ὁρόων, ποτιδζγμενοσ46 εἴ τί μιν εἴποι ἰωκίμθ παράκοιτισ, ἐπεὶ ἴδεν ὀωκαλμοῖςιν. ἡ δ' ἄνεω47 δὴν ἧςτο, τάωοσ δζ οἱ ἦτορ ἵκανεν· ὄψει δ' ἄλλοτε μζν μιν ἐνωπαδίωσ48 ἐςίδεςκεν, ἄλλοτε δ' ἀγνϊςαςκε κακὰ χροῒ εἵματ' ἔχοντα.
90
Τθλζμαχοσ δ' ἐνζνιπεν ἔποσ τ' ἔωατ' ἔκ τ' ὀνόμαηε· "μτερ ἐμι, δφςμθτερ, ἀπθνζα κυμὸν ἔχουςα, τίωκ' οὕτω πατρὸσ νοςωίηεαι, οὐδὲ παρ' αὐτὸν ἑηομζνθ49 μφκοιςιν ἀνείρεαι οὐδὲ μεταλλᾷσ; οὐ μζν κ' ἄλλθ γ' ὧδε γυνὴ τετλθότι κυμῷ 100 ἀνδρὸσ ἀποςταίθ, ὅσ οἱ κακὰ πολλὰ μογιςασ ἔλκοι ἐεικοςτῷ ἔτεϊ ἐσ πατρίδα γαῖαν· ςοὶ δ' αἰεὶ κραδίθ ςτερεωτζρθ ἐςτὶ λίκοιο." τὸν δ' αὖτε προςζειπε περίωρων Ρθνελόπεια· "τζκνον ἐμόν, κυμόσ μοι ἐνὶ ςτικεςςι τζκθπεν, οὐδζ τι προςωάςκαι δφναμαι ἔποσ οὐδ' ἐρζεςκαι οὐδ' εἰσ ὦπα ἰδζςκαι ἐναντίον. εἰ δ' ἐτεὸν δὴ ἔςτ' δυςεὺσ καὶ οἶκον ἱκάνεται, ἦ μάλα νῶϊ50 γνωςόμεκ' ἀλλιλω καὶ λϊϊον· ἔςτι γὰρ ἥμιν ςιμακ', ἃ δὴ καὶ νῶϊ κεκρυμμζνα ἴδμεν ἀπ' ἄλλων." ὣσ ωάτο, μείδθςεν δὲ πολφτλασ δῖοσ δυςςεφσ, αἶψα δὲ Τθλζμαχον ἔπεα πτερόεντα προςθφδα· "Τθλζμαχ', ἦ τοι μθτζρ' ἐνὶ μεγάροιςιν ἔαςον πειράηειν ἐμζκεν· τάχα δὲ ωράςεται καὶ ἄρειον. νῦν δ' ὅττι51 ῥυπόω, κακὰ δὲ χροῒ εἵματα εἷμαι, τοὔνεκ' ἀτιμάηει με καὶ οὔ πϊ ωθςι τὸν εἶναι. ἡμεῖσ δὲ ωραηϊμεκ', ὅπωσ ὄχ' ἄριςτα γζνθται. καὶ γάρ τίσ κ' ἕνα ωῶτα κατακτείνασ ἐνὶ διμῳ, ᾧ μὴ πολλοὶ ἔωςιν ἀοςςθτρεσ52 ὀπίςςω,
45
Λαϊνον ουδόν = κατϊωλι Ροτιδεγμζνοσ < προςδζχομαι = προςμζνω 47 Άνεω(σ) = επιρρ. βουβϊσ, ςιωπθλά 48 Ενωπαδίωσ = κατά πρόςωπον 49 Εηομζνθ < ζηομαι = ςτζκομαι 50 Νϊι = ς’εμάσ τουσ δφο 51 Πττι = ότι 52 Αοςςθτιρεσ = supporters < αοςςζω = βοθκϊ 46
110
XVII ωεφγει πθοφσ53 τε προλιπὼν καὶ πατρίδα γαῖαν· ἡμεῖσ δ' ἕρμα πόλθοσ ἀπζκταμεν, οἳ μζγ' ἄριςτοι κοφρων εἰν Ἰκάκῃ· τὰ δζ ςε ωράηεςκαι ἄνωγα."
120
τὸν δ' αὖ Τθλζμαχοσ πεπνυμζνοσ ἀντίον θὔδα· "αὐτὸσ ταῦτά γε λεῦςςε, πάτερ ωίλε· ςὴν γὰρ ἀρίςτθν μτιν ἐπ' ἀνκρϊπουσ ωάς' ἔμμεναι, οὐδζ κζ τίσ τοι ἄλλοσ ἀνὴρ ἐρίςειε κατακνθτῶν ἀνκρϊπων. ἡμεῖσ δὲ εμμεμαῶτεσ54 ἅμ' ἑψόμεκ', οὐδζ τί ωθμι ἀλκσ δευιςεςκαι, ὅςθ δφναμίσ γε πάρεςτι." τὸν δ' ἀπαμειβόμενοσ προςζωθ πολφμθτισ δυςςεφσ· "τοιγὰρ ἐγὼν ἐρζω, ὥσ μοι δοκεῖ εἶναι ἄριςτα. 130 πρῶτα μὲν ἂρ λοφςαςκε καὶ ἀμωιζςαςκε χιτῶνασ, δμῳὰσ δ' ἐν μεγάροιςιν ἀνϊγετε εἵμακ' ἑλζςκαι· αὐτὰρ κεῖοσ ἀοιδὸσ ἔχων ωόρμιγγα λίγειαν ὑμῖν ἡγείςκω πολυπαίγμονοσ ὀρχθκμοῖο, ὥσ κζν τισ ωαίθ γάμον ἔμμεναι ἐκτὸσ ἀκοφων, ἢ ἀν' ὁδὸν ςτείχων ἢ οἳ περιναιετάουςι55· μὴ πρόςκε κλζοσ εὐρὺ ωόνου κατὰ ἄςτυ γζνθται ἀνδρῶν μνθςτιρων, πρίν γ' ἡμζασ ἐλκζμεν ἔξω ἀγρὸν ἐσ ἡμζτερον πολυδζνδρεον. ἔνκα δ' ἔπειτα ωραςςόμεκ', ὅττί κε κζρδοσ λφμπιοσ ἐγγυαλίξῃ." 140 ὣσ ἔωακ', οἱ δ' ἄρα τοῦ μάλα μὲν κλφον ἠδ' ἐπίκοντο. πρῶτα μὲν ἂρ λοφςαντο καὶ ἀμωιζςαντο χιτῶνασ, ὅπλιςκεν δὲ γυναῖκεσ· ὁ δ' εἵλετο κεῖοσ ἀοιδὸσ ωόρμιγγα γλαωυριν, ἐν δζ ςωιςιν ἵμερον ὦρςε μολπσ τε γλυκερσ καὶ ἀμφμονοσ56 ὀρχθκμοῖο. τοῖςιν δὲ μζγα δῶμα περιςτεναχίηετο ποςςὶν ἀνδρῶν παιηόντων καλλιηϊνων τε γυναικῶν. ὧδε δζ τισ εἴπεςκε δόμων ἔκτοςκεν ἀκοφων· "ἦ μάλα δι τισ ἔγθμε πολυμνιςτθν βαςίλειαν· ςχετλίθ, οὐδ' ἔτλθ πόςιοσ οὗ κουριδίοιο 150 εἴρυςκαι μζγα δῶμα διαμπερζσ, εἷοσ ἵκοιτο." ὣσ ἄρα τισ εἴπεςκε, τὰ δ' οὐκ ἴςαν ὡσ ἐτζτυκτο. αὐτὰρ δυςςα μεγαλιτορα ᾧ ἐνὶ οἴκῳ Εὐρυνόμθ ταμίθ λοῦςεν καὶ χρῖςεν ἐλαίῳ, ἀμωὶ δζ μιν ωᾶροσ καλὸν βάλεν ἠδὲ χιτῶνα· αὐτὰρ κὰκ κεωαλσ χεῦεν57 πολὺ κάλλοσ Ἀκινθ μείηονά τ' εἰςιδζειν καὶ πάςςονα· κὰδ δὲ κάρθτοσ οὔλασ ἧκε κόμασ, ὑακινκίνῳ ἄνκει ὁμοίασ. ὡσ δ' ὅτε τισ χρυςὸν περιχεφεται ἀργφρῳ ἀνὴρ ἴδρισ, ὃν Ἥωαιςτοσ δζδαεν καὶ Ραλλὰσ Ἀκινθ 160 53
Ρθοφσ < πθόσ = ωονεφσ ςυγγενοφσ Εμμεμαϊτεσ < μάω- μαίομαι = ορμθτικόσ 55 Ρερινεαιτάουςι = γείτονεσ 56 Αμφμων < α+ μϊμοσ = άψογοσ 57 Χεφεν < χζω = εκχφω 54
XVIII τζχνθν παντοίθν, χαρίεντα δὲ ἔργα τελείει, ὣσ ἄρα τῷ κατζχευε χάριν κεωαλῆ τε καὶ ὤμοισ. ἐκ δ' ἀςαμίνκου58 β δζμασ ἀκανάτοιςιν ὁμοῖοσ· ἂψ δ' αὖτισ κατ' ἄρ' ἕηετ' ἐπὶ κρόνου, ἔνκεν ἀνζςτθ, ἀντίον ἧσ ἀλόχου, καί μιν πρὸσ μῦκον ἔειπε· "δαιμονίθ, περὶ ςοί γε γυναικῶν κθλυτεράων κρ ἀτζραμνον ἔκθκαν λφμπια δϊματ' ἔχοντεσ· οὐ μζν κ' ἄλλθ γ' ὧδε γυνὴ τετλθότι κυμῷ ἀνδρὸσ ἀποςταίθ, ὅσ οἱ κακὰ πολλὰ μογιςασ ἔλκοι ἐεικοςτῷ ἔτεϊ ἐσ πατρίδα γαῖαν. 170 ἀλλ' ἄγε μοι, μαῖα, ςτόρεςον λζχοσ, ὄωρα καὶ αὐτὸσ λζξομαι· ἦ γὰρ τῆ γε ςιδιρεον ἐν ωρεςὶν ἦτορ." τὸν δ' αὖτε προςζειπε περίωρων Ρθνελόπεια· "δαιμόνι', οὐ γάρ τι μεγαλίηομαι οὐδ' ἀκερίηω οὐδὲ λίθν ἄγαμαι, μάλα δ' εὖ οἶδ' οἷοσ ἔθςκα ἐξ Ἰκάκθσ ἐπὶ νθὸσ ἰὼν δολιχθρζτμοιο59. ἀλλ' ἄγε οἱ ςτόρεςον πυκινὸν λζχοσ, Εὐρφκλεια, ἐκτὸσ ἐχςτακζοσ καλάμου, τόν ῥ' αὐτὸσ ἐποίει· ἔνκα οἱ ἐκκεῖςαι πυκινὸν λζχοσ ἐμβάλετ' εὐνιν, κϊεα καὶ χλαίνασ καὶ ῥιγεα ςιγαλόεντα." 180 ὣσ ἄρ' ἔωθ πόςιοσ πειρωμζνθ· αὐτὰρ δυςςεὺσ ὀχκιςασ ἄλοχον προςεωϊνεε κεδνὰ ἰδυῖαν· "ὦ γφναι, ἦ μάλα τοῦτο ἔποσ κυμαλγὲσ ἔειπεσ. τίσ δζ μοι ἄλλοςε κκε λζχοσ; χαλεπὸν δζ κεν εἴθ καὶ μάλ' ἐπιςταμζνῳ, ὅτε μὴ κεὸσ αὐτὸσ ἐπελκὼν ῥθϊδίωσ ἐκζλων κείθ ἄλλῃ ἐνὶ χϊρῃ. ἀνδρῶν δ' οὔ κζν τισ ηωὸσ βροτόσ, οὐδὲ μάλ' ἡβῶν, ῥεῖα μετοχλίςςειεν, ἐπεὶ μζγα ςμα τζτυκται ἐν λζχει ἀςκθτῷ· τὸ δ' ἐγὼ κάμον οὐδζ τισ ἄλλοσ. κάμνοσ ἔωυ τανφωυλλοσ ἐλαίθσ ἕρκεοσ ἐντόσ, 190 ἀκμθνὸσ60 καλζκων· πάχετοσ δ' ἦν ἠψτε κίων. τῷ δ' ἐγὼ ἀμωιβαλὼν κάλαμον δζμον, ὄωρ' ἐτζλεςςα, πυκνῆςιν λικάδεςςι, καὶ εὖ κακφπερκεν ἔρεψα, κολλθτὰσ δ' ἐπζκθκα κφρασ, πυκινῶσ ἀραρυίασ. καὶ τότ' ἔπειτ' ἀπζκοψα κόμθν τανυωφλλου ἐλαίθσ, κορμὸν δ' ἐκ ῥίηθσ προταμὼν61 ἀμωζξεςα χαλκῷ εὖ καὶ ἐπιςταμζνωσ καὶ ἐπὶ ςτάκμθν ἴκυνα, ἑρμῖν' ἀςκιςασ, τζτρθνα δὲ πάντα τερζτρῳ. ἐκ δὲ τοῦ ἀρχόμενοσ λζχοσ ἔξεον, ὄωρ' ἐτζλεςςα, δαιδάλλων χρυςῷ τε καὶ ἀργφρῳ ἠδ' ἐλζωαντι· 200 ἐν δ' ἐτάνυςς' ἱμάντα βοὸσ ωοίνικι ωαεινόν. οὕτω τοι τόδε ςμα πιωαφςκομαι62· οὐδζ τι οἶδα, ἤ μοι ἔτ' ἔμπεδόν ἐςτι, γφναι, λζχοσ, ἦζ τισ ἤδθ ἀνδρῶν ἄλλοςε κκε, ταμὼν ὕπο πυκμζν' ἐλαίθσ." 58
Αςάμινκοσ = λουτρό Δολιχθρζτμοσ < δολιχόσ + ζρετμοσ = ο ζχων μακράσ κωπάσ 60 Ακμθνόσ = ακμαίοσ 61 Ρροταμϊν < προτζμνω =διακόπτω από τθν αρχι 62 Ριωαφςκομαι = μτωρ. προςωζρω 59
XIX
Μάθημα: «Όμηρος: Οδύσσεια»
Θέμα 3ο Τρίτη διδακτική ενότητα (στ. 205– 372 )
XX Μικρού επινύκτιοι απόλογοι 19. Το τελευταίο μζροσ ςτίχων αποτελεί ίςωσ το πιο ςυγκινθςιακό κομμάτι τθσ Οδφςςειασ. Θ ανκρϊπινθ εικόνα τθσ πρϊτθσ αντίδραςθσ του ςϊματοσ μπροςτά ςτθν αναγνϊριςθ, όπου τα γόνατα τθσ Ρθνελόπθσ λυγίηουν εν αντικζςει τθσ πρότερθσ αλφγιςτθσ ςτάςθσ τθσ, δεν κα μποροφςε να αωιςει ακλόνθτο οφτε τον πιο απακι ακροατι. Σ’ ζνα κρεςζντο ςυναιςκθματιςμοφ, θ κραταιι βαςίλιςςα παραδίδεται ςτα χζρια του άνδρα τθσ με λυγμοφσ και κατθγορίεσ κατά των κεϊν, που ωκόνθςαν, όπωσ ιςχυρίηεται, τθν αγάπθ τουσ.63 Στουσ ςτίχουσ τθσ τρίτθσ ενότθτασ περιλαμβάνονται ο απόλογοσ τθσ Ρθνελόπθσ και μια ςωρεία πνιχτϊν λόγων κατά τουσ οποίουσ το αδιάλλακτο κζλθμα των κεϊν αωαιρεί από τον Οδυςςζα τθν προαίρεςθ κι από τθν μοιχεία ακόμθ. Θ αντιπαραβολι τθσ Ελζνθσ και τθσ ανικικθσ ςυμπεριωοράσ τθσ, που όμωσ κακοδθγοφταν από τουσ κεοφσ με τον οδφςςειο νόςτο και ό, τι αυτόσ περιλαμβάνει, ενιςχφει αυτι τθσ τθν άποψθ επιείκειασ. Κςωσ με τθν επίεικεια αυτι απζναντι ςτθν άπιςτθ Ελζνθ, θ Αμυκλωνίδα προςπακεί να ελαωρφνει τθν κλίςθ τθσ προσ ζνα δεφτερο γάμο.64 Για τθν Ρθνελόπθ θ κεϊκι ανάμειξθ είναι θ μοναδικι που μπορεί να δικαιολογιςει ζνα τζτοιο ἔργον ἀεικζσ από άξιουσ ανκρϊπουσ, όπωσ θ μοιχεία. Θ απαράμιλλθ αγάπθ τθσ προσ τον Οδυςςζα περιγράωεται μζςα από μια αιςκαντικι παρομοίωςθ, όπου θ Ρθνελόπθ περιγράωει τθν περίοδο τθσ αναμονισ ςαν τον αγϊνα του ναυαγοφ να ςωκεί και ταυτίηει τθν χαρά τθσ επιςτροωισ του ςυηφγου με τθν ευτυχία του ναυαγοφ εκείνου που ξαναπάτθςε τθ ςτεριά.65 Θ επιςτροωι του Οδυςςζα ςθμαίνει για τθν Ρθνελόπθ το τζλοσ ςτθν αναςωάλεια. 20. Οφτε βζβαια ο Οδυςςζασ κα μποροφςε να λθωκεί υπόψθ ωσ πολεμοχαρισ ιρωασ ς’ αυτι τθν ενότθτα. Ροιοσ κα μποροφςε να αγνοιςει το κρθνθτικό του ξζςπαςμα, όταν θ Ρθνελόπθ ςτουσ ςτίχουσ 235-240 τον κακθςυχάηει επιβεβαιϊνοντασ το άβατο τθσ κλίνθσ τουσ; Θ κορφωωςθ τθσ ςκθνισ βρίςκει τθν Ρθνελόπθ κρεμαςμζνθ από τον λαιμό του, πικανότατα ωοβοφμενθ μια δεφτερθ αποδθμία. Μάλιςτα, εμωανϊσ ςυγκινθμζνθ θ κεά Ακθνά παρεμβαίνει για χάρθ τουσ ςτον ωυςικό προγραμματιςμό και επιμθκφνει τθ διάρκεια τθσ Νφχτασ με τρεισ κινιςεισ: ςυγκρατεί τθ Νφχτα, κρατά τθν Θϊ ςτον Ωκεανό και εμποδίηει τθ ηζψθ των αλόγων του Θλίου, ϊςτε να μθν ωζρουν το ωωσ. Ράνω ς’ αυτό το ολότελα ανεξιγθτο κεογενζσ ωαινόμενο αξίηει να τονίςουμε τθν τραγικι ςυνωνυμία των αλόγων του Θλίου, Λαζμπων και Φαζκων, που ςυνδράμουν ςτθν ςυνεφρεςθ του ηευγαριοφ με τθν αναβολι του ζργου τουσ, με τισ νφμωεσ που ωφλαςςαν τα βόδια του Θλίου, θ καταςπάραξθ των οποίων ιταν υπαίτια για τα δεινά του Οδυςςζα. Ππωσ και να ϋχει, θ επζκταςθ τθσ νφχτασ επζτρεψε τθν ερωτικι ςυνεφρεςθ του ηευγαριοφ και τθν αλλθλοεξιςτόρθςθ των πακϊν τουσ. 21. Λίγο πριν τον ςυντροωικό φπνο τουσ, τον «γλυκερό», 20 ζτθ μετά τθν τελευταία ωορά, ο Οδυςςζασ παραμερίηει τον ενκουςιαςμό με μια διλωςθ κλιβερι, αναωερόμενοσ (ςτ. 248253) ςτθν προωθτεία του Τειρεςία περί δευτζρασ αποδθμίασ, όπου προοικονομείται μια αναπόωευκτθ μοίρα δεινϊν. Ζπειτα από το αίτθμα τθσ αωοςιωμζνθσ Ρθνελόπθσ να μάκει τα μελλοφμενα, ο Οδυςςζασ δθλϊνει μάλλον δυςτυχισ από τα όςα βίωςε και τα όςα πρόκειται να βιϊςει. Αλλά θ Ρθνελόπθ δίνει μια λακωνικι και αιςιόδοξθ απάντθςθ ςτα όςα 63
Στ.210-2: κεοὶ δ᾿ ὤπαηον ὀϊηφν, οἳ νῶϊν ἀγάςαντο παρ᾿ ἀλλιλοιςι μζνοντε ἥβθσ ταρπναι καὶ γιραοσ οὐδὸν ἱκζςκαι. 64 Θ τοξοβολία που προθγείται τθσ Μνθςτθροωονίασ ζχει, άλλωςτε, ςκοπό να αναδείξει τον νικθτιςφηυγο τθσ Ρθνελόπθσ. 65 Στθν παρομοίωςθ αυτι υπογραμμίηεται θ ροι τθσ χαράσ ανάμεςα ςτα μζλθ του ηευγαριοφ. Θ ευτυχία του ενόσ ςθματοδοτεί τθν χαρά του άλλου.
XXI ιςχυρίηεται ο χρθςμόσ.66 Θα μποροφςε κανείσ να πει πωσ θ προδρομι μιασ δευτζρασ αποδθμίασ αποτελεί ειρωνεία του ποιθτι ςτθν ςυναιςκθματικι αωζλεια του ακροατι του πεπειςμζνου για ζνα αίςιο τζλοσ. Εν ςυνεχεία, αν θ Ευρυνόμθ –που αποτελεί για ακόμθ μια ωορά ςυνδετικό κρίκο για το ηευγάρι- παρουςιάηεται ςτουσ αμζςωσ ακόλουκουσ ςτίχουσ να ετοιμάηει το κλινάρι του ηεφγουσ, είναι που θ Ρθνελόπθ κακ’ όλθ τθν διάρκεια τθσ απουςίασ του Οδυςςζα κοιμόταν ςτο υπερϊο. 22. Εδϊ και πολλά χρόνια, οι αναλυτικοί ομθριςτζσ κεωροφν τουσ ςτίχουσ 295- 300 ωσ κατακλείδα του ζπουσ. Υποςτθρίηουν μάλιςτα πωσ το γλζντι που μόλισ λιγει ςτον ςτ.300, αωοροφςε κάποια εορταςτικι αναπαράςταςθ των γάμων τουσ.67 Πμωσ θ πολυπόκθτθ ερωτικι ςυνεφρεςθ (ςτ.300) και θ απαραίτθτθ αλλθλοεξιςτόρθςθ (ςτ.301-9) κα άωθναν με τθν απουςία τουσ λειψό το ποίθμα. 68Στουσ ςτίχουσ 310-343 αποτυπϊνεται ο «Μικρόσ Οδυςςζωσ Απόλογοσ», ζνασ εγκιβωτιςμόσ, όπου ανακαλείται μεταξφ άλλων69 θ ςυνδρομι του Αιόλου και αναωζρονται διακριτικά οι ερωτικζσ παρακλιςεισ τθσ Καλυψοφσ, αλλά ο Οδυςςζασ αποωεφγει ςκόπιμα και ζξυπνα να παραδεχτεί πωσ ενζδωςε. Γενικότερα, το μοτίβο τθσ ςκόπιμθσ αποςιϊπθςθσ εμωανίηεται τακτικά ςτθν ραψωδία ψ: ο Οδυςςζασ αποςιωπά διακριτικά τισ απιςτίεσ του, για τθν Ρθνελόπθ θ πικανότθτα απιςτίασ οφτε διαψεφδεται, οφτε επιβεβαιϊνεται.70Ράντωσ, θ ερωτικι ελευκερία του Οδυςςζα βρίςκεται ςε εμωανι αντίκεςθ με τουσ γνωςτοφσ ελιγμοφσ τθσ Ρθνελόπθσ (χαρακτθριςτικόσ είναι ο μφκοσ του ςυνεχοφσ ξθλϊματοσ του υωαντοφ), οι οποίοι τθν κακιζρωςαν ωσ αζναο ςφμβολο ςυηυγικισ πίςτθσ. Σίγουρα θ Ρθνελόπθ παρουςιάηει τθ διπλοπροςωπία ενόσ ςυηυγικοφ κι ενόσ παραςυηυγικοφ προςωπείου, κανζνα εκ των οποίων δεν επαλθκεφεται. Θ εξιςτόρθςθ κλείνει με τον πολφτιμο και επί χρόνια ποκθτό για το ηεφγοσ ιςυχο ςυντροωικό φπνο. 23. Θ κεά Ακθνά αποκακιςτά το θμεριςιο πρόγραμμα μονάχα αωοφ θ εξοικείωςθ του ηευγαριοφ ζχει βρεκεί πια ςε πλιρωςθ. Κάπωσ αντιωατικά, όμωσ, ο Οδυςςζασ αποδίδει ξανά τα δεινά του ςτουσ κεοφσ πριν επανζλκει ςτισ ςφγχρονζσ του ζγνοιεσ, αποκαλφπτοντασ τα ςχζδια του αναλυτικά για τθν ανάκτθςθ του πλοφτου του και τθν επίςκεψθ ςτον πατζρα του, προοικονομϊντασ τθν ςυνάντθςθ με τον Λαζρτθ τθσ ραψωδίασ ω. Το ςθμείο αυτό (όπου ο Οδυςςζασ υπαινίςςεται τθν άδικθ καταςπατάλθςθ του πλοφτου του από τουσ μνθςτιρεσ και τθ ςυναίνεςθ του λαοφ του ς’ αυτι τθν ανομία) δεν είναι το μοναδικό, όπου, ωσ ωαίνεται, ο Πμθροσ επιχειρεί να κακιερϊςει ςτισ μνιμεσ τουσ μνθςτιρεσ ωσ αχρείουσ, δίνοντασ ζτςι «άωεςθ» ςτθ μνθςτθροωονία. Ράντωσ, αυτι τθ ωορά
66
Στ.286-7: «εἰ μὲν δὴ γράσ γε κεοὶ τελζουςιν ἄρειον, ἐλπωρι τοι ἔπειτα κακῶν ὑπάλυξιν ἔςεςκαι.» Κατά τον Holscher 68 Ο Μαρωνίτθσ χαρακτθρίηει «ποιθτικό και ςυντακτικό κατόρκωμα» τουσ Μικροφσ Απολόγουσ. 69 Στθν αωιγθςθ παρατίκενται ςε πλάγιο λόγο ςυνοπτικά οι περιπζτειεσ του Οδυςςζα, ενϊ ζχει προςτεκεί το επειςόδιο των Φαιάκων. 70 Γνωρίηουμε ιδθ πωσ ο Οδυςςζασ ενεπλάκθ ςυναιςκθματικά με δφο δαιμονικζσ κεζσ, τθν Κίρκθ και τθν Καλυψϊ, και με μια βαςίλιςςα, τθν Ναυςικά ςε μια τρίβακμθ κλίμακα που οδθγεί τελικά ςτθ κνθτι μετρίου κάλλουσ Ρθνελόπθ. Ζτςι, ο γοθτευτικόσ ιρωασ εγκακίςταται ςτισ μνιμεσ ωσ προςθλωμζνοσ ςτθ ςφηυγο, αν και ο νόςτοσ του κοςτίηει τθν θδονι μιασ κεϊκισ γυναικείασ ςυντροωίασ. Πςο για τθν Ρθνελόπθ, άραγε είναι δόκιμθ θ απουςία λογοτυπικισ κατοχφρωςθσ τθσ ςυηυγικισ τθσ πίςτθσ; Ράντωσ, τόςο ο Αγαμζμνων κατά τθν Νζκυια, όςο και θ Αντίκλεια απευκφνονται ςτον Οδυςςζα υπογραμμίηοντασ τθν αωοςίωςθ τθσ ςυηφγου του. Μονάχα θ Ακθνά υπαινίςςεται το αντίκετο κατά τθν ραψωδία ο, όταν προτρζπει τον Τθλζμαχο να επιςπεφςει τθν αναηιτθςθ του πατρόσ του, προτοφ ενδϊςει θ Ρθνελόπθ ςτα ζξοχα δϊρα του Ευρφμαχου. 67
XXII ο Οδυςςζασ προςπακεί να προςτατζψει αποτελεςματικότερα τθ ςφηυγο71, προϊδεάηοντασ το ακροατιριο για τα επερχόμενα δεινά. Οι τελευταίοι ςτίχοι (ςτ.366-372) ζχουν χροιά πολεμικι και εικόνεσ όχι τόςο περιγραωόμενεσ, παρ’ όλα αυτά ωοβερζσ. Ο Οδυςςζασ λειτουργεί και πάλι κατά τον γνϊριμο ρόλο του θγζτθ, ζχοντασ πια βιϊςει τθν πλιρθ αποκατάςταςθ ςτον οίκο, ενϊ δια του μοτίβου τθσ κεϊκισ ςυνδρομισ, ζνα ακόμθ καφμα ζρχεται να τον ςυνδράμει από τθν Ακθνά που μζχρι τζλουσ τον προςτρζχει.
Ανατρϋχοντασ ςτο αρχαύο κεύμενο ὣσ ωάτο, τσ δ' αὐτοῦ λφτο γοφνατα καὶ ωίλον ἦτορ, ςιματ' ἀναγνοφςῃ, τά οἱ ἔμπεδα72 πζωραδ' δυςςεφσ· δακρφςαςα δ' ἔπειτ' ἰκὺσ κίεν, ἀμωὶ δὲ χεῖρασ δειρῆ βάλλ' δυςϊ, κάρθ δ' ἔκυς' ἠδὲ προςθφδα· "μι μοι, δυςςεῦ, ςκφηευ, ἐπεὶ τά περ ἄλλα μάλιςτα ἀνκρϊπων πζπνυςο· κεοὶ δ' ὤπαηον ὀϊηφν, 210 οἳ νῶϊν ἀγάςαντο παρ' ἀλλιλοιςι μζνοντε ἥβθσ ταρπναι καὶ γιραοσ οὐδὸν ἱκζςκαι. αὐτὰρ μὴ νῦν μοι τόδε χϊεο μθδὲ νεμζςςα, οὕνεκά ς' οὐ τὸ πρῶτον, ἐπεὶ ἴδον, ὧδ' ἀγάπθςα. αἰεὶ γάρ μοι κυμὸσ ἐνὶ ςτικεςςι ωίλοιςιν ἐῤῥίγει, μι τίσ με βροτῶν ἀπάωοιτ' ἐπζεςςιν ἐλκϊν· πολλοὶ γὰρ κακὰ κζρδεα βουλεφουςιν. οὐδζ κεν Ἀργείθ Ἑλζνθ, Διὸσ ἐκγεγαυῖα73, ἀνδρὶ παρ' ἀλλοδαπῷ ἐμίγθ ωιλότθτι καὶ εὐνῆ, εἰ ᾔδθ, ὅ μιν αὖτισ ἀριϊοι υἷεσ Ἀχαιῶν 220 ἀξζμεναι οἶκόνδε ωίλθν ἐσ πατρίδ' ἔμελλον. τὴν δ' ἦ τοι ῥζξαι κεὸσ ὤρορεν ἔργον ἀεικζσ· τὴν δ' ἄτθν οὐ πρόςκεν ἑῷ ἐγκάτκετο κυμῷ λυγριν, ἐξ ἧσ πρῶτα καὶ ἡμζασ ἵκετο πζνκοσ. νῦν δ', ἐπεὶ ἤδθ ςιματ' ἀριωραδζα κατζλεξασ εὐνσ ἡμετζρθσ, τὴν οὐ βροτὸσ ἄλλοσ ὀπϊπει, ἀλλ' οἶοι ςφ τ' ἐγϊ τε καὶ ἀμωίπολοσ μία μοφνθ, Ἀκτορίσ, ἥν μοι δῶκε πατὴρ ἔτι δεῦρο κιοφςῃ, ἣ νῶϊν εἴρυτο κφρασ πυκινοῦ74 καλάμοιο, πείκεισ δι μευ κυμόν, ἀπθνζα περ μάλ' ἐόντα." 230 ὣσ ωάτο, τῷ δ' ἔτι μᾶλλον ὑω' ἵμερον ὦρςε γόοιο· κλαῖε δ' ἔχων ἄλοχον κυμαρζα, κεδνὰ ἰδυῖαν. ὡσ δ' ὅτ' ἂν ἀςπάςιοσ γ νθχομζνοιςι ωανιῃ, ὧν τε Ροςειδάων εὐεργζα ν' ἐνὶ πόντῳ ῥαίςῃ, ἐπειγομζνθν ἀνζμῳ καὶ κφματι πθγῷ· παῦροι δ' ἐξζωυγον πολισ ἁλὸσ ἤπειρόνδε νθχόμενοι, πολλὴ δὲ περὶ χροῒ τζτροωεν ἅλμθ, ἀςπάςιοι δ' ἐπζβαν γαίθσ, κακότθτα ωυγόντεσ· 71
Στ. 364-5: εἰσ ὑπερῷ᾿ ἀναβᾶςα ςὺν ἀμωιπόλοιςι γυναιξὶν ἧςκαι, μθδζ τινα προτιόςςεο μθδ᾿ ἐρζεινε. 72 Ζμπεδοσ < εν + πζδον = ακλόνθτοσ, αμετακίνθτοσ 73 Εκγζγαα < εκγίγνομαι = προζρχομαι, παράγομαι 74 Ρυκινόσ = πυκνόσ, μτωρ. μετ’ οξφνοιασ
XXIII ὣσ ἄρα τῆ ἀςπαςτὸσ ἔθν πόςισ εἰςοροϊςῃ, δειρσ δ' οὔ πω πάμπαν ἀωίετο πιχεε λευκϊ. 240 καί νφ κ' ὀδυρομζνοιςι ωάνθ ῥοδοδάκτυλοσ Ἠϊσ, εἰ μὴ ἄρ' ἄλλ' ἐνόθςε κεὰ γλαυκῶπισ Ἀκινθ. νφκτα μὲν ἐν περάτῃ δολιχὴν75 ςχζκεν, Ἠῶ δ' αὖτε ῥφςατ' ἐπ' Ὠκεανῷ χρυςόκρονον οὐδ' ἔα ἵππουσ ηεφγνυςκ' ὠκφποδασ76 ωάοσ ἀνκρϊποιςι ωζροντασ, Λάμπον καὶ Φαζκονκ', οἵ τ' Ἠῶ πῶλοι ἄγουςι. καὶ τότ' ἄρ' ἣν ἄλοχον προςζωθ πολφμθτισ δυςςεφσ· "ὦ γφναι, οὐ γάρ πω πάντων ἐπὶ πείρατ' ἀζκλων ἤλκομεν, ἀλλ' ἔτ' ὄπιςκεν ἀμζτρθτοσ πόνοσ ἔςται, πολλὸσ καὶ χαλεπόσ, τὸν ἐμὲ χρὴ πάντα τελζςςαι. 250 ὣσ γάρ μοι ψυχὴ μαντεφςατο Τειρεςίαο ἤματι τῷ, ὅτε δὴ κατζβθν δόμον Ἄϊδοσ εἴςω, νόςτον ἑταίροιςιν διηιμενοσ ἠδ' ἐμοὶ αὐτῷ. ἀλλ' ἔρχευ, λζκτρονδ' ἴομεν, γφναι, ὄωρα καὶ ἤδθ ὕπνῳ ὕπο γλυκερῷ ταρπϊμεκα κοιμθκζντεσ." τὸν δ' αὖτε προςζειπε περίωρων Ρθνελόπεια· "εὐνὴ μὲν δὴ ςοί γε τότ' ἔςςεται, ὁππότε κυμῷ ςῷ ἐκζλῃσ, ἐπεὶ ἄρ ςε κεοὶ ποίθςαν ἱκζςκαι οἶκον ἐχκτίμενον77 καὶ ςὴν ἐσ πατρίδα γαῖαν· 260 ἀλλ' ἐπεὶ ἐωράςκθσ καί τοι κεὸσ ἔμβαλε κυμῷ, εἴπ' ἄγε μοι τὸν ἄεκλον, ἐπεὶ καὶ ὄπιςκεν, ὀΐω, πεφςομαι, αὐτίκα δ' ἐςτὶ δαιμεναι οὔ τι χζρειον." τὴν δ' ἀπαμειβόμενοσ προςζωθ πολφμθτισ δυςςεφσ· "δαιμονίθ, τί τ' ἄρ' αὖ με μάλ' ὀτρφνουςα κελεφεισ εἰπζμεν; αὐτὰρ ἐγὼ μυκιςομαι οὐδ' ἐπικεφςω. οὐ μζν τοι κυμὸσ κεχαριςεται· οὐδὲ γὰρ αὐτὸσ χαίρω, ἐπεὶ μάλα πολλὰ βροτῶν ἐπὶ ἄςτε' ἄνωγεν ἐλκεῖν, ἐν χείρεςςιν ἔχοντ' εὐρεσ ἐρετμόν, εἰσ ὅ κε τοὺσ ἀωίκωμαι, οἳ οὐκ ἴςαςι κάλαςςαν 270 ἀνζρεσ οὐδζ κ' ἅλεςςι μεμιγμζνον εἶδαρ ἔδουςιν· οὐδ' ἄρα τοὶ ἴςαςι νζασ ωοινικοπαρῄουσ οὐδ' εὐιρε' ἐρετμά78, τά τε πτερὰ νθυςὶ πζλονται. ςμα δζ μοι τόδ' ἔειπεν ἀριωραδζσ, οὐδζ ςε κεφςω· ὁππότε κεν δι μοι ξυμβλιμενοσ ἄλλοσ ὁδίτθσ ωιῃ ἀκθρθλοιγὸν ἔχειν ἀνὰ ωαιδίμῳ ὤμῳ, καὶ τότε μ' ἐν γαίῃ πιξαντ' ἐκζλευςεν ἐρετμόν, ἕρξανκ' ἱερὰ καλὰ Ροςειδάωνι ἄνακτι, ἀρνειὸν ταῦρόν τε ςυῶν τ' ἐπιβιτορα κάπρον, οἴκαδ' ἀποςτείχειν ἕρδειν κ' ἱερὰσ ἑκατόμβασ 280 ἀκανάτοιςι κεοῖςι, τοὶ οὐρανὸν εὐρὺν ἔχουςι, πᾶςι μάλ' ἑξείθσ· κάνατοσ δζ μοι ἐξ ἁλὸσ αὐτῷ ἀβλθχρὸσ μάλα τοῖοσ ἐλεφςεται, ὅσ κζ με πζωνῃ γιρᾳ ὕπο λιπαρῷ ἀρθμζνον· ἀμωὶ δὲ λαοὶ ὄλβιοι ἔςςονται. τὰ δζ μοι ωάτο πάντα τελεῖςκαι." τὸν δ' αὖτε προςζειπε περίωρων Ρθνελόπεια· 75
Ρεράτθν δολιχιν = ςτα πζρατα τθσ δφςθσ Ωκφπουσ = ταχφποδοσ 77 Ευκτίμενοσ < ευ + κτίηω = καλοχτιςμζνοσ 78 Ερετμά = κουπιά 76
XXIV "εἰ μὲν δὴ γράσ γε κεοὶ τελζουςιν ἄρειον, ἐλπωρι τοι ἔπειτα κακῶν ὑπάλυξιν79 ἔςεςκαι." ὥσ οἱ μὲν τοιαῦτα πρὸσ ἀλλιλουσ ἀγόρευον· τόωρα80 δ' ἄρ' Εὐρυνόμθ τε ἰδὲ τροωὸσ ἔντυον εὐνὴν ἐςκτοσ μαλακσ δαΐδων ὕπο λαμπομενάων. αὐτὰρ ἐπεὶ ςτόρεςαν πυκινὸν λζχοσ ἐγκονζουςαι, γρθῢσ μὲν κείουςα πάλιν οἶκόνδε βεβικει, τοῖςιν δ' Εὐρυνόμθ καλαμθπόλοσ ἡγεμόνευεν ἐρχομζνοιςι λζχοςδε δάοσ μετὰ χερςὶν ἔχουςα· ἐσ κάλαμον δ' ἀγαγοῦςα πάλιν κίεν. οἱ μὲν ἔπειτα ἀςπάςιοι λζκτροιο παλαιοῦ κεςμὸν ἵκοντο· αὐτὰρ Τθλζμαχοσ καὶ βουκόλοσ ἠδὲ ςυβϊτθσ81 παῦςαν ἄρ' ὀρχθκμοῖο πόδασ, παῦςαν δὲ γυναῖκασ, αὐτοὶ δ' εὐνάηοντο κατὰ μζγαρα ςκιόεντα. 300 τὼ δ' ἐπεὶ οὖν ωιλότθτοσ ἐταρπιτθν ἐρατεινσ, τερπζςκθν μφκοιςι, πρὸσ ἀλλιλουσ ἐνζποντεσ, ἡ μὲν ὅς' ἐν μεγάροιςιν ἀνζςχετο δῖα γυναικῶν ἀνδρῶν μνθςτιρων ἐςορῶς' ἀΐδθλον ὅμιλον, οἳ ἕκεν εἵνεκα πολλά, βόασ καὶ ἴωια μλα, ἔςωαηον, πολλὸσ δὲ πίκων ἠωφςςετο οἶνοσ· αὐτὰρ διογενὴσ δυςεφσ, ὅςα κιδε' ἔκθκεν ἀνκρϊποις' ὅςα τ' αὐτὸσ ὀϊηφςασ ἐμόγθςε, πάντ' ἔλεγ'· ἡ δ' ἄρα τζρπετ' ἀκοφους', οὐδζ οἱ ὕπνοσ πῖπτεν ἐπὶ βλεωάροιςι πάροσ καταλζξαι ἅπαντα. 310 ἤρξατο δ', ὡσ πρῶτον Κίκονασ δάμας', αὐτὰρ ἔπειτα ἦλκεν Λωτοωάγων ἀνδρῶν πίειραν ἄρουραν82· ἠδ' ὅςα Κφκλωψ ἕρξε, καὶ ὡσ ἀπετείςατο ποινὴν ἰωκίμων ἑτάρων, οὓσ ἤςκιεν οὐδ' ἐλζαιρεν· ἠδ' ὡσ Αἴολον ἵκεκ', ὅ μιν πρόωρων ὑπζδεκτο καὶ πζμπ', οὐδζ πω αἶςα ωίλθν ἐσ πατρίδ' ἱκζςκαι ἤθν, ἀλλά μιν αὖτισ ἀναρπάξαςα κφελλα πόντον ἐπ' ἰχκυόεντα ωζρεν βαρζα ςτενάχοντα· ἠδ' ὡσ Τθλζπυλον Λαιςτρυγονίθν ἀωίκανεν, οἳ νάσ τ' ὄλεςαν καὶ ἐχκνιμιδασ ἑταίρουσ 320 πάντασ· δυςςεὺσ δ' οἶοσ ὑπζκωυγε νθῒ μελαίνῃ. καὶ Κίρκθσ κατζλεξε δόλον πολυμθχανίθν τε, ἠδ' ὡσ εἰσ Ἀΐδεω δόμον ἤλυκεν εὐρϊεντα ψυχῆ χρθςόμενοσ Θθβαίου Τειρεςίαο νθῒ πολυκλιϊδι83, καὶ εἴςιδε πάντασ ἑταίρουσ μθτζρα κ', ἥ μιν ἔτικτε καὶ ἔτρεωε τυτκὸν ἐόντα· ἠδ' ὡσ Σειρινων ἁδινάων ωκόγγον ἄκουςεν, ὥσ κ' ἵκετο Ρλαγκτὰσ πζτρασ δεινιν τε Χάρυβδιν Σκφλλθν κ', ἣν οὔ πϊ ποτ' ἀκιριοι ἄνδρεσ ἄλυξαν· ἠδ' ὡσ Ἠελίοιο βόασ κατζπεωνον ἑταῖροι· 330 ἠδ' ὡσ να κοὴν ἔβαλε ψολόεντι κεραυνῷ Ηεὺσ ὑψιβρεμζτθσ, ἀπὸ δ' ἔωκικεν ἐςκλοὶ ἑταῖροι 79
290
Υπάλυξισ < υπαλφςκω = αποωυγι, ζκκλιςθ Τόωρα = επιρρ. χρόνου, ωσ τότε, εκείνο το χρονικό διάςτθμα 81 Συβϊτθσ < ςυν + βόςκω =ο χοιροβοςκόσ 82 Άρουρα = γθ 83 Ρολυκλθίσ = πολφςκαρμοσ 80
XXV πάντεσ ὁμῶσ, αὐτὸσ δὲ κακὰσ ὑπὸ κρασ ἄλυξεν· ὥσ κ' ἵκετ' Ὠγυγίθν νςον νφμωθν τε Καλυψϊ, ἣ δι μιν κατζρυκε, λιλαιομζνθ84 πόςιν εἶναι, ἐν ςπζεςι γλαωυροῖςι καὶ ἔτρεωεν ἠδὲ ἔωαςκεν κιςειν ἀκάνατον καὶ ἀγιραον ἤματα πάντα· ἀλλὰ τοῦ οὔ ποτε κυμὸν ἐνὶ ςτικεςςιν ἔπεικεν· ἠδ' ὡσ ἐσ Φαίθκασ ἀωίκετο πολλὰ μογιςασ, οἳ δι μιν περὶ κρι κεὸν ὣσ τιμιςαντο 340 καὶ πζμψαν ςὺν νθῒ ωίλθν ἐσ πατρίδα γαῖαν, χαλκόν τε χρυςόν τε ἅλισ ἐςκτά τε δόντεσ. τοῦτ' ἄρα δεφτατον εἶπεν ἔποσ, ὅτε οἱ γλυκὺσ ὕπνοσ λυςιμελὴσ ἐπόρουςε, λφων μελεδιματα85 κυμοῦ. ἡ δ' αὖτ' ἄλλ' ἐνόθςε κεὰ γλαυκῶπισ Ἀκινθ· ὁππότε δι ῥ' δυςα ἐζλπετο ὃν κατὰ κυμὸν εὐνσ ἧσ ἀλόχου ταρπιμεναι ἠδὲ καὶ ὕπνου, αὐτίκ' ἀπ' Ὠκεανοῦ χρυςόκρονον ἠριγζνειαν ὦρςεν, ἵν' ἀνκρϊποιςι ωόωσ ωζροι. ὦρτο δ' δυςςεὺσ εὐνσ ἐκ μαλακσ, ἀλόχῳ δ' ἐπὶ μῦκον ἔτελλεν· 350 "ὦ γφναι, ἤδθ μὲν πολζων κεκοριμεκ' ἀζκλων ἀμωοτζρω, ςὺ μὲν ἐνκάδ' ἐμὸν πολυκθδζα νόςτον κλαίους'· αὐτὰρ ἐμὲ Ηεὺσ ἄλγεςι καὶ κεοὶ ἄλλοι ἱζμενον πεδάαςκον ἐμσ ἀπὸ πατρίδοσ αἴθσ. νῦν δ' ἐπεὶ ἀμωοτζρω πολυιρατον ἱκόμεκ' εὐνιν, κτιματα μζν, τά μοί ἐςτι, κομιηζμεν ἐν μεγάροιςι, μλα δ', ἅ μοι μνθςτρεσ ὑπερωίαλοι κατζκειρον, πολλὰ μὲν αὐτὸσ ἐγὼ λθΐςςομαι, ἄλλα δ' Ἀχαιοὶ δϊςους', εἰσ ὅ κε πάντασ ἐνιπλιςωςιν86 ἐπαφλουσ. ἀλλ' ἦ τοι μὲν ἐγὼ πολυδζνδρεον ἀγρὸν ἄπειμι 360 ὀψόμενοσ πατζρ' ἐςκλόν, ὅ μοι πυκινῶσ ἀκάχθται· ςοὶ δζ, γφναι, τόδ' ἐπιςτζλλω πινυτῆ87 περ ἐοφςῃ· αὐτίκα γὰρ ωάτισ εἶςιν ἅμ' ἠελίῳ ἀνιόντι ἀνδρῶν μνθςτιρων, οὓσ ἔκτανον ἐν μεγάροιςιν· εἰσ ὑπερῷ' ἀναβᾶςα ςὺν ἀμωιπόλοιςι γυναιξὶν ἧςκαι, μθδζ τινα προτιόςςεο μθδ' ἐρζεινε." ἦ ῥα, καὶ ἀμω' ὤμοιςιν ἐδφςετο τεφχεα καλά, ὦρςε δὲ Τθλζμαχον καὶ βουκόλον ἠδὲ ςυβϊτθν, πάντασ δ' ἔντε' ἄνωγεν ἀριϊα χερςὶν ἑλζςκαι. οἱ δζ οἱ οὐκ ἀπίκθςαν, ἐκωριςςοντο δὲ χαλκῷ, ὤϊξαν δὲ κφρασ, ἐκ δ' ἤϊον· ἦρχε δ' δυςςεφσ. ἤδθ μὲν ωάοσ ἦεν ἐπὶ χκόνα, τοὺσ δ' ἄρ' Ἀκινθ νυκτὶ κατακρφψαςα κοῶσ ἐξγε πόλθοσ.
84
370
Λιλαιομζνθ < λιλαίομαι = επικυμϊ ςωόδρα κάτι Μελζδθμα < μελεδαίνω = ωροντίδα, ενδιαωζρον, ανθςυχία 86 Ενιπλιςωςιν < εμπίπλθμι= χορταίνω 87 Ρινυτισ = ωρόνθςθ 85
XXVI Η ςημαςύα τησ ραψωδύασ ψ Δεν είναι λίγοι οι ομθριςτζσ που ζχουν υποςτθρίξει τθν άποψθ κατά τθν οποία θ ραψωδία ψ δεν αποτελεί ςτο ςφνολό τθσ ομθρικό αποκφθμα, ωσ εκ τοφτου θ απουςία τθσ δεν κα διατάραηε τθν πρωτότυπθ δομι του ζργου. Αν όμωσ τθν μελετιςουμε προςεκτικά, διαπιςτϊνουμε πωσ θ ραψωδία αυτι δεν κα μποροφςε να εκλείψει, οφτε βζβαια να κεωρθκεί ωσ μια παρεμβολι περιττι. Σ’ αυτό το ςτιχουργικό μζροσ λαμβάνει χϊρα θ εκπλιρωςθ του εςωτερικοφ νόςτου του ιρωα, ενϊ προλογίηεται θ περάτωςθ τθσ απόλυτθσ αποκατάςταςθσ του ςτθν εξουςία. Θ ςφνδεςι τθσ τόςο με τθν προθγοφμενθ, όςο με τθν ακόλουκθ ραψωδία είναι άρρθκτθ και ςκόπιμθ, αωοφ ςθματοδοτεί το ςμίξιμο του Οδυςςζα με το παρελκόν και το μζλλον του, ενϊ αποτελεί τθν αρχι τθσ κατακλείδασ του ζπουσ. Ο ιρωασ ζρχεται ςε πλιρθ επαναςφνδεςθ πρϊτα με το μζλλον του κατά τθν αναγνϊριςθ του από τον Τθλζμαχο88, ζπειτα με το παρόν του και τθν γυναίκα που τον περιμζνει89, για να καταλιξει ςτθν επαναςφνδεςι του με το παρελκόν του μζςω τθσ ςυνάντθςισ του με τον Λαζρτθ.90 Θ ραψωδία ψ αωινει ςτον ακροατι τθν αίςκθςθ ενόσ διωοροφμενου τζλουσ, που είναι αιςιόδοξο και απαιςιόδοξο ςτον ίδιο ακριβϊσ βακμό.91 Στουσ ςτίχουσ αυτοφσ οι γυναίκεσ αποκτοφν εξζχοντα ρόλο, αναλαμβάνουν τον λόγο και τισ αποωάςεισ: θ Ακθνά ςυνδράμει το ςυηυγικό ςμίξιμο, ενϊ θ Ρθνελόπθ κατζχει μια ιδιαίτερα αποωαςιςτικι κζςθ. Από τα παραπάνω κακίςταται ςαωισ θ χρθςιμότθτα τθσ ραψωδίασ και θ αδυναμία παράκαμψθσ τθσ.
88
Βλ. ραψωδία ο Βλ. ραψωδία ψ 90 Βλ. ραψωδία ω 91 Ο μφκοσ μάλιςτα τθσ Τθλεγονίασ, που αποδίδεται ςτον Κυρθναίο Ευγάμμονα, υποςτθρίηει τθν προοικονομία ενόσ τραγικοφ τζλουσ για τον Οδυςςζα, όπωσ το κζλουν οι χρθςμοί του Τειρεςία. 89
XXVII Βιβλιογραφύα *S.Said, M.Trede, A. LeBoulluec, Ιςτορία τησ Ελληνικήσ Λογοτεχνίασ, μτωρ. Γ. Ξανκάκθ, Δ.Τςιλιβερίδθσ, Β.Ρόκου, εκδ. Ραπαηιςθ, Ακινα 2001 *S.West, A.Heubeck, J.Hainsworth, Ομήρου Οδφςςεια, επιμελ. Α.εγκάκοσ, εκδ. Ραπαδιμα, Ακινα 2004 *E.Patsi-Garin, Επίτομο λεξικό Ελληνικήσ Μυθολογίασ, εκδ. Χάρθ Ράτςθ, Ακινα 1969 *W.B.Stanford, Homer Odyssey XIII-XXIV, εκδ. Bristol Critical Press *Ομήρου Οδφςςεια, επιμελ.-μτωρ. Δ.Μαρωνίτθ, εκδ. ΙΝΣ, Ακινα 2004 *Jean Guisenier, Ο περίπλουσ του Οδυςςζα, μωρ. Κ.Αντφπασ, εκδ. Αλεξάνδρεια *U.Holscher, Οδφςςεια, μωτρ. Α. Σταςινοποφλου- Σκιαδά, εκδ. Καρδάμιτςα *J.de Romilly, Όμηροσ, μτωρ. Φ.Βρανίκου, εκδ. Δαίδαλοσ 2007 *A.Manguel, Όμηροσ: Ιλιάδα και Οδφςςεια, μτωρ. Ε. Αςτερίου, εκδ. Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα 2009 * Ι.Σταματάκοσ, Λεξικόν τησ αρχαίασ ελληνικήσ γλώςςησ, εκδ. Δεδεμάδθ, Ακινα 2006 *Ρετίνθ Ελευκερία, Ομηρικά Έπη: Οδφςςεια (για την α’ γυμναςίου), εκδ. Ελλθνικά Γράμματα, 2008 *Μ.Σαμαρά, Κ. Ταποφηθσ, Ομηρικά Έπη: Οδφςςεια (για την α’ γυμναςίου, βιβλίο εκπαιδευτικοφ), εκδ. ΟΕΔΒ