η Αυταπατη Του Dawkins - Alister Mcgrath

ALISTER McGRATH Από κοινού με την JOANNA COLLICUTT McGRATH

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOY DAWKINS

σεις

# ^//υρ,ανος

ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΑΘ Iustitia Dei: A History of the Christian Doctrine of Justification, 1986, εκδ. Cambridge University Press Science and Religion: An Introduction, 1998, εκδ. Blackwell Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought, 1998, εκδ. Blackwell T. F. Torrance: An Intellectual Biography, 1999, εκδ. T.&.T. Clark Christian Theology: An Introduction, 2001, εκδ. Blackwell The Christian Theology Reader, 2001, εκδ. Blackwell In the Beginning: The Story of the King James Bible and How It Changed a Nation, a Language, and a Culture, 2001, εκδ. Doubleday A Scientific Theology, 2001, 2002, 2003, εκδ. T.&.T. Clark The Future of Christianity, 2002, εκδ. Blackwell A Brief History of Heaven, 2003, εκδ. Blackwell Dawkins' God: Genes, Memes, and the Meaning of Life, 2005, εκδ. Blackwell (

' ι

Christianity's Dangerous Idea: The Protestant Revolution -A History from the Sixteenth Century to the Twenty-First, 2007, εκδ. HarperOne The Open Secret: A New Vision for Natural Theology, 2008, εκδ. Blackwell

I

'

I Πλήρης εργογραφία του Αλιστερ ΜακΓκράθ υπάρχει στη διεύθυνση: http://users.ox.ac.uk/- mcgrath/

< ι ι AJTO

ι

I

τις Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ κυκλοφορεί:

Το Λυκόφως τον Αθεϊσμού, 2008, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς

ΓΤ e β ι € V Ο JX € V CL

BicrcLyujyii.

1 Αυταπατώμεθα σχετικά με τον Θεό; 2 Έχει αναιρέσει η επιστήμη τον Θεό; 3 Ποιες είναι οι απαρχές της θρησκείας; 4 Συνιστά η θρησκεία κάτι κακό; Cnjxe ιώσεις

Οδηγός για περαιτέρω ανάγνωση

θ IO CL γ IX) ·ν ΥΙ

Έπειτα από τη δημοσίευση του The Selfish Gene (1976) [Το εγωιστικό γονίδιο], ο Ρίτσαρντ Ντόκινς καθιερώθηκε ως ένας από τους πιο επιτυχημένους και πλέον ικανούς εκλαϊκευτές της επιστήμης. Από κοινού με τον Αμερικανό συνάδελφο του, τον Στέφεν Τζέι Γκουλντ, κατάφερε να καταστήσει την εξελικτική βιολογία προσιτή και ενδιαφέρουσα σε μια νέα γενιά αναγνωστών. Τόσο εγώ όσο και άλλοι θαυμαστές αυτών των δημοφιλών επιστημονικών έργων ζηλεύουμε εδώ και πολλά χρόνια τη σαφήνειά τους, την πετυχημένη χρήση των βοηθητικών αναλογιών τους και, τέλος, το ευχάριστο ύφος τους. Παρ' όλα αυτά, το τελευταίο βιβλίο του Ντόκινς σηματοδοτεί μια χαρακτηριστική μετατόπιση. Η περί Θεού αυταπάτη έχει αναδείξει τον Ντόκινς ως τον πιο καταξιωμένο απολογητή του αθεϊσμού στον κόσμο· έναν απολογητή που εξαπολύει κριτική ενάντια σε κάθε μορφή θρησκείας.1 Δραστηριοποιείται με σκοπό τη μεταστροφή των αναγνωστών του. «Εάν αυτό το βιβλίο λειτουργήσει έτσι όπως θέλω, οι θρησκευόμενοι αναγνώστες που θα το πιάσουν στα χέρια τους θα πρέπει να γίνουν αθεϊστές αμέσως μόλις το κλείσουν».2

10

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Όχι, βέβαια, πως θεωρεί ότι κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα πιθανόν· σε τελική ανάλυση, «όσοι είναι πέρα για πέρα πιστοί έχουν αναπτύξει ανοσία απέναντι στα επιχειρήματα». Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ντόκινς συνέγραψε ένα βιβλίο τετρακοσίων σελίδων, με το οποίο διακηρύσσει ότι ο Θεός αποτελεί μια αυταπάτη είναι καθαυτό ιδιαιτέρως σημαντικό. Γιατί ένα τέτοιο βιβλίο να είναι ακόμα και σήμερα αναγκαίο; Η θρησκεία υποτίθεται πως θα πρέπει να είχε εξαφανιστεί εδώ και χρόνια. Για περισσότερο από έναν αιώνα, κορυφαίοι κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι και ψυχολόγοι διακήρυτταν ότι τα παιδιά τους θα έβλεπαν την αυγή μιας νέας εποχής, κατά τη διάρκεια της οποίας «η περί Θεού αυταπάτη» θα εγκαταλειπόταν για τα καλά. Παλιά, στη δεκαετία του '60, μας έλεγαν ότι η θρησκεία ξεθώριαζε και τη θέση της θα έπαιρνε τελικά ένας κόσμος απαλλαγμένος από θρησκευτικές επιρροές. Για κάποιους από εμάς αυτό ηχούσε ως κάτι μεγάλο. Στο τέλος της δεκαετίας του '60 ήμουν αθεϊστής και θυμάμαι ότι ανυπομονούσα για το θάνατο της θρησκείας με μια δόση σκοτεινής ευχαρίστησης. Μεγάλωσα στη Βόρεια Ιρλανδία και ήξερα από θρησκευτικές εντάσεις και βιαιότητες από πρώτο χέρι. Στο ελεύθερα σκεπτόμενο μυαλό μου η λύση ήταν προφανής. Ξεφορτωθείτε τη θρησκεία και αυτού του είδους οι εντάσεις και βιαιότητες θα ξεριζώνονταν. Το μέλλον φάνταζε φωτεινό - και άθεο. Από τότε δύο πράγματα έχουν αλλάξει. Εν πρώτοις, η θρησκεία έχει επανακάμψει. Αποτελεί πια ένα τόσο σημαντικό στοιχείο του σημερινού κόσμου, που φαίνεται περίεργο όταν σκεπτόμαστε πως μόλις πριν από μία γενιά ο θάνατος της είχε προβλεφθεί με τόση σιγουριά. Ο ουμανιστής

IIA YTΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS

11

συγγραφέας Μάικλ Σέρμερ, ίσως πιο γνωστός ως διευθυντής της Skeptics Society και εκδότης του περιοδικού Skeptic, έκανε την ίδια επισήμανση με πολύ εμφατικό τρόπο το 2000,3 όταν παρατήρησε ότι ποτέ στην Ιστορία δεν υπήρξε ιόσο υψηλό ποσοστό του αμερικανικού πληθυσμού που να πιστεύει στον Θεό. Ο Θεός όχι μόνο δεν είναι «νεκρός» -όπως πρόωρα είχε διακηρύξει ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε- αλλά, τουναντίον, δεν φαίνεται ποτέ να υπήρξε περισσότερο ζωντανός. Κατά δεύτερον -λιγότερο σημαντικό- έχει αλλάξει η δική μου στάση. Αν και ήμουν παθιασμένα και ολοκληρωτικά πεπεισμένος για την αλήθεια και τη σπουδαιότητα του αθεϊσμού στα νιάτα μου, βρέθηκα στη συνέχεια να έχω πειστεί ότι ο Χριστιανισμός ήταν μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα και διανοητικώς πιο προκλητική κοσμοθεωρία εν συγκρίσει προς τον αθεϊσμό. Πάντα εκτιμούσα την ελεύθερη σκέψη και τη δυνατότητα εξέγερσης ενάντια σε κάθε είδος ορθοδοξίας σε μια δεδομένη εποχή. Δεν υποψιαζόμουν, όμως, ποτέ το πού θα μπορούσε να με οδηγήσει η ελεύθερη σκέψη μου. Ως εκ τούτου, εγώ και ο Ντόκινς έχουμε πορευτεί προς εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις, αλλά για τους ίδιους ουσιαστικά λόγους. Ανήκουμε και οι δύο στο ακαδημαϊκό προσωπικό της Οξφόρδης και αγαπάμε τις φυσικές επιστήμες. Και οι δύο πιστεύουμε με πάθος στη σκέψη που στηρίζεται σε αποδείξεις και είμαστε επικριτικοί έναντι εκείνων που υποστηρίζουν με πάθος αντιλήψεις για λόγους εντελώς ανεπαρκείς. Και οι δυο μας θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι θα αλλάζαμε τις θέσεις μας περί του Θεού, εάν οι αποδείξεις το απαιτούσαν. Παρ' όλα αυτά, επί τη βάσει της εμπειρίας και

12

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

της ανάλυσης του ίδιου και του αυτού κόσμου, έχουμε φτάσει σε εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα σχετικά με τον Θεό. Η σύγκριση μεταξύ μας είναι ενδεικτική, αλλά εγείρει κάποια δύσκολα ερωτήματα για τον Ντόκινς. Ο Ντόκινς, ο οποίος επί του παρόντος είναι καθηγητής της Ευρείας Κατανόησης της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υποστηρίζει ότι οι φυσικές επιστήμες, και ειδικά η εξελικτική βιολογία, αντιπροσωπεύουν μια διανοητική υπερταχεία προς τον αθεϊσμό - όπως ακριβώς την αντιπροσώπευαν γι' αυτόν και στα νιάτα του. Όσον αφορά τη δική μου περίπτωση, εγώ ξεκίνησα ως ένας αθεϊστής που στη συνέχεια έγινε χριστιανός - το εντελώς αντίθετο από το διανοητικό ταξίδι του Ντόκινς. Στην αρχή είχα την πρόθεση να δαπανήσω τη ζωή μου στην επιστημονική έρευνα, αλλά διαπίστωσα ότι η γνωριμία μου με το Χριστιανισμό με οδήγησε στην επισταμένη μελέτη της ιστορίας και των ιδεών του. Έλαβα το διδακτορικό μου στη μοριακή βιοφυσική ενώ εργαζόμουν στα οξφορδιανά εργαστήρια του καθηγητή σερ Τζορτζ Ράντα, αλλά μετέπειτα εγκατέλειψα την ενεργή επιστημονική έρευνα για να σπουδάσω θεολογία. Πολύ συχνά έχω αναρωτηθεί σχετικά με το πώς είναι δυνατόν εγώ και ο Ντόκινς να έχουμε εξαγάγει τόσο διαφορετικά συμπεράσματα επί τη βάσει ενός μακρόχρονου και επιτεταμένου στοχασμού πάνω στον ίδιο ουσιαστικά κόσμο. Μία πιθανή απάντηση ίσως να έγκειται στο γεγονός ότι επειδή εγώ πιστεύω στον Θεό, είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυταπάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικανότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μολυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό. Ή, από την άλλη,

// Α ΥΤΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS

13

επειδή ακριβώς είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυταπάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικανότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μολυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό, γι' αυτό και πιστεύω στον Θεό. Πολύ φοβάμαι πως αυτές οι δύο εκδοχές αποτελούν την ουσία της απάντησης που βρίσκω στις σελίδες του βιβλίου Η περί Θεού αυταπάτη. Αυτή ίσως είναι μία απάντηση, αλλά δεν αποτελεί ιδιαιτέρως πειστική απάντηση. Μπορεί να βρίσκει απήχηση σε συντηρητικούς αθεϊστές, των οποίων η άκαμπτη πίστη δεν τους επιτρέπει να λειτουργήσουν έξω από το κουτάκι που λέγεται «όχι-Θεός». Ελπίζω, όμως, πως έχω δίκιο όταν υποθέτω ότι αυτού του είδους οι μη σκεπτόμενοι δογματιστές δεν είναι τυπικοί αθεϊστές. Μια άλλη απάντηση στο ερώτημά μου θα ήταν να επαναλάβω την ίδια γελοία ανοησία, αυτή τη φορά όμως με αποδέκτη τον Ντόκινς (αν και στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να δεχθούμε ότι το μυαλό του προσεβλήθη από κάποιον «όχι-Θεό-ιό»). Δεν έχω, όμως, την πρόθεση να γράψω τέτοιες απίθανες αηδίες. Γιατί, άλλωστε, να προσβάλω τον Ντόκινς; Και το σημαντικότερο, γιατί να προσβάλω τη νοημοσύνη των αναγνωστών μου; Οι απαρχές μιας αληθινής απάντησης βρίσκονται σε κάποιες σοφές κουβέντες του Στέφεν Τζέι Γκουλντ, του οποίου ο λυπηρός θάνατος από καρκίνο το 2002 στέρησε από τη μια το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ από έναν εξαιρετικά γόνιμο καθηγητή, από την άλλη τους αναγνώστες εκλαϊκευμένης επιστήμης από έναν εκπληκτικά επικοινωνιακό συγγραφέα. Αν και αθεϊστής, ο Γκουλντ ήταν απολύτως σαφής ότι οι φυσικές επιστήμες -συμπεριλαμβανομένης της εξελικτικής θεω-

14

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

ρίας- ήταν συνεπείς τόσο με τον αθεϊσμό όσο και με τη συμβατική θρησκευτική πίστη. Εκτός κι αν οι μισοί από τους επιστημονικούς συνεργάτες του ήταν εξ ολοκλήρου ηλίθιοι -μια υπόθεση την οποία ο Γκουλντ ορθώς είχε απορρίψει ως ανοησία, όποιοι κι αν ήταν αυτοί οι μισοί- δεν υπήρχε άλλος υπεύθυνος τρόπος για να εξηγήσει κάποιος τις διαφοροποιημένες στάσεις έναντι της πραγματικότητας εκ μέρους των ευφυών και διαβασμένων ανθρώπων που ο ίδιος ο Γκουλντ γνώριζε.4 Δεν πρόκειται για τη γρήγορη και εύκολη απάντηση που θα ήθελαν πολλοί. Αντίθετα, μπορεί κάλλιστα να είναι σωστή - ή, τουλάχιστον, να προσανατολίζει προς τη σωστή κατεύθυνση. Μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι αυτού του είδους υποστηρίζουν τόσο θεμελιωδώς διαφορετικές πεποιθήσεις σχετικά με αυτά τα ζητήματα - και γιατί κάποιοι άλλοι, κατ' επέκταση, πιστεύουν ότι αυτές οι ερωτήσεις δεν μπορούν τελικά να λάβουν θετική απάντηση. Παράλληλα, μας θυμίζει την ανάγκη να αντιμετωπίζουμε αυτούς που διαφωνούν μαζί μας όσον αφορά τις ερωτήσεις αυτού του είδους με απόλυτο διανοητικό σεβασμό, παρά να τους απορρίπτουμε ως ψεύτες, απατεώνες και τσαρλατάνους. Ενώ ο Γκουλντ προσπαθεί τουλάχιστον να αποτιμήσει τις υπαρκτές μαρτυρίες, ο Ντόκινς προσφέρει απλώς το αθεϊστικό ισοδύναμο ενός κοινότοπου κηρύγματος περί Κολάσεως, υποκαθιστώντας τον προσεγμένο και στηριζόμενο στις μαρτυρίες στοχασμό με μια διάπυρη ρητορική και μια εξαιρετικά επιλεκτική παραποίηση των γεγονότων. Περιέργως, η επιστημονική ανάλυση που υπάρχει στο Η περί Θεού αυταπάτη είναι ελάχιστη - φοβερά ελάχιστη. Υπάρχει πολ-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

15

λή ψευδοεπιστημονική εικασία, συνδεόμενη με ευρύτερες πολιτισμικές κριτικές περί θρησκείας, δανεισμένες ως επί το πλείστον από παλαιότερα αθεϊστικά κείμενα. Ο Ντόκινς κηρύττει στο κάθε άλλο παρά φιλόθεο ακροατήριο του, το οποίο σαφώς αναμένεται να απολαύσει τους ρητορικούς κανονιοβολισμούς του και να σηκώσει ψηλά τα χέρια του με κολακεία... Αυτοί που νομίζουν ότι η βιολογική εξέλιξη μπορεί να συμφιλιωθεί με τη θρησκεία είναι ανειλικρινείς! Αμήν! Ανήκουν στην εξελικτική «σχολή του Νέβιλ Τσάμπερλεϊν»! Είναι βολεμένοι! Αμήν! Οι πραγματικοί επιστήμονες απορρίπτουν την πίστη στον θεό! Αλληλούια! Ο Θεός στον οποίο πίστευαν οι Εβραίοι, τότε στα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης, είναι ένας ψυχωτικός διαφθορέας παιδιών! Αμήν! Πες τους τα, αδελφέ! Όταν διάβασα το Η περί Θεού αυταπάτη λυπήθηκα και ταυτόχρονα αναστατώθηκα. Πώς, αναρωτήθηκα, μπορούσε ένας τόσο ταλαντούχος εκλαϊκευτής των φυσικών επιστημών, ο οποίος κάποτε διακατεχόταν από ένα τόσο παθιασμένο ενδιαφέρον για την αντικειμενική ανάλυση των δεδομένων μαρτυριών, να μετατραπεί σ' έναν τόσο επιθετικό αντιθρησκευτικό προπαγανδιστή, κάποιον που δείχνει τόσο ξεκάθαρα την αδιαφορία του απέναντι στις μαρτυρίες που δεν προσφέρονται προς υποστήριξη των θέσεών του; Γιατί παραποιούνταν τόσο φρικτά οι φυσικές επιστήμες σε μια προσπάθεια να προωθηθεί ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός; Δεν διαθέτω την παραμικρή εύλογη εξήγηση. Όπως τόσο πολλοί από τους αθεϊστές φίλους μου, απλούστατα δεν μπορώ να καταλάβω τη φοβερή επιθετικότητα που ο Ντόκινς δείχνει προς τη θρησκεία. Για τον Ντόκινς η θρησκεία είναι ό,τι

16

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

το κόκκινο πανί για τον ταύρο- προκαλεί όχι μόνο μια επιθετική στάση, αλλά πολύ περισσότερο μια στάση που σκορπίζει στους τέσσερις ανέμους τους συνήθεις επιστημονικούς κανόνες περί εξονυχιστικής ακρίβειας και εντιμότητας. Ενώ αυτό το πικρόχολο βιβλίο είναι γραμμένο με ρητορικό πάθος και ισχύ, η δριμύτητα των θέσεών του απλώς αποκρύπτει τα τετριμμένα, αδύναμα και επαναλαμβανόμενα επιχειρήματά του. Δεν είμαι ο μόνος που ένιωσε απογοήτευση εν προκειμένω. Η περί Θεού αυταπάτη διασαλπίζει το γεγονός ότι ο συγγραφέας του ψηφίστηκε πρόσφατα ένας από τους τρεις κορυφαίους διανοούμενους του κόσμου. Πρόκειται για μια καταμέτρηση που έλαβε χώρα μεταξύ των αναγνωστών του περιοδικού Prospect χ ο Νοέμβριο του 2005. Ποια είναι, όμως, η γνώμη του ίδιου περιοδικού για το βιβλίο του; Ο βιβλιοκριτικός του Prospect σοκαρίστηκε από αυτό το «αδιάφορο, δογματικό, ασυνάρτητο και αντιφατικό βιβλίο». Ο τίτλος της βιβλιοκριτικής; «Ντόκινς ο δογματιστής».

AircLvrcuvrctc; ο τ ο ν Ν τ ό ι<_ινς Είναι σαφές ότι χρειάζεται να δοθεί κάποια απάντηση στο Η περί Θεού αυταπάτη, κι αυτό διότι, αν μη τι άλλο, η απουσία μιας απάντησης ενδέχεται να πείσει κάποιους ότι δεν μπορεί να δοθεί καμία απάντηση. Πώς όμως θα πρέπει να απαντήσει κάποιος; Μια προφανής απάντηση θα ήταν η εξής: μέσω ενός εξίσου επιθετικού, ανακριβούς βιβλίου, το οποίο θα γελοιοποιεί τον αθεϊσμό, παραμορφώνοντας τις ιδέες του και

Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ

TOY DA WKINS 11

παρουσιάζοντας τους τσαρλατάνους του σαν να ήταν άγιοι του. Κάτι τέτοιο, όμως, θα ήταν άστοχο και αντιπαρ γωγικό, για να μην πούμε και διανοητικώς ανειλικρινές. Στην πράξη είναι όντως δύσκολο να γραφτεί μια απάντ ση σ' αυτό το βιβλίο - όχι, όμως, επειδή τα επιχειρήματά τ< είναι καλοδουλεμένα ή γιατί παρατάσσει τόσες αποστομ< τικές μαρτυρίες υπέρ των θέσεών του. Πολύ συχνά το συγκ κριμένο βιβλίο δίνει την εντύπωση ότι είναι κάτι σαν συλλ γή από βολικά μικρογεγονότα, τα οποία, με τον κατάλλη; τρόπο, έχουν διατυπωθεί εμφατικά έτσι ώστε να επιτευχ6 η μέγιστη δυνατή επίδραση, και παράλληλα έχουν διευθετ θεί χαλαρά, έτσι ώστε να δοθεί η εντύπωση ότι συνιστοι επιχείρημα. Θα ήταν απερίγραπτα βαρετό να αντικρούο κάποιος αυτή την εξαιρετικά επιλεκτική επίκληση των μα τυριών και θα οδηγούσε απλούστατα σ' ένα απελπιστιι ανιαρό βιβλίο που θα φάνταζε στα μάτια μου χολωμένο κ αντιδραστικό. Καθεμιά από τις παραμορφώσεις και τις ε φατικές διατυπώσεις του Ντόκινς μπορεί να αμφισβητηέ και να διορθωθεί. Παρ' όλα αυτά, ένα βιβλίο που απλώς ( πρόσφερε μια σειρά από διορθώσεις θα ήταν κατατονιι ανιαρό. Υποθέτοντας ότι ο Ντόκινς δείχνει την ίδια εμπιστ σύνη σε όλα τα σημεία του βιβλίου του, θα αρκεστώ απλι να τον αμφισβητήσω σε ορισμένα από τα πιο αντιπρόσωπε τικά, αφήνοντας τους αναγνώστες να εξαγάγουν τα δικά το συμπεράσματα σχετικά με τη συνολική εγκυρότητα των μα τυριών και της κρίσης του. Εν πάση περιπτώσει, είναι προφανές ότι ο Ντόκινς δι χνει ελάχιστο ενδιαφέρον να κερδίσει τους θρησκευόμενοι οι οποίοι θα διαπιστώσουν με απέχθεια ότι οι πεποιθήσί

18


και ο τρόπος της ζωής τους παραμορφώνονται κατάφωρα. Είναι στην πραγματικότητα οι ισχυρισμοί του αθεϊσμού τόσο αδύναμοι που να χρειάζεται να ενισχυθούν με τέτοιες μισο-δουλεμένες ανοησίες; Ο Ντόκινς προσφέρει στους αναγνώστες του μια εξαιρετικά αμφίβολη φιλοφρόνηση, όταν υποθέτει ότι συμμερίζονται τις προκαταλήψεις και την άγνοιά του περί θρησκείας. Οποιαδήποτε κριτική της ανάλυσής του θα αντιμετωπιστεί με την εξής έξυπνη απάντηση: «Καλά, αυτό δεν θα έλεγες εσύ;» Το πιθανότερο είναι ότι οι ενστάσεις στην ανάλυσή του θα απορριφθούν και θα αποδοκιμαστούν εκ των προτέρων, ακριβώς διότι διατυπώνονται από «προκατειλημμένους» θρησκευόμενους που είναι τόσο ανόητοι και εγωπαθείς ώστε τολμούν να ασκούν κριτική στους «αντικειμενικούς» και «ορθολογικούς» αθεϊστές. Το σημείο αυτό είναι πολύ σοβαρό και ταυτόχρονα εκνευριστικό. Η ολωσδιόλου δογματική πεποίθηση περί ορθότητας που διαπνέει στις μέρες μας ορισμένα τμήματα του Δυτικού αθεϊσμού -έξοχα αποτυπωμένη στο Η περί Θεού αυταπάτη- τον συσχετίζει αυτόματα με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, ο οποίος αρνείται την εξέταση ή αμφισβήτηση των ιδεών του. Ο Ντόκινς ανθίσταται στον έλεγχο των βεβαιοτήτων του, τις οποίες βλέπει ως διάφανες και αληθείς, πέρα και πάνω από κάθε υπεράσπιση. Είναι τόσο πεπεισμένος ότι οι απόψεις του είναι σωστές που δεν θα μπορούσε να να δεχτεί ότι οι μαρτυρίες ενδέχεται να υποστηρίζουν άλλες εκδοχές - ειδικά, θρησκευτικές εκδοχές. Ιδιαιτέρως ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι, δίχως να φαίνεται να το κατανοεί, ο Ντόκινς απλώς αντιμετωπίζει τις μαρτυρίες ως κάτι που πρέπει να χωρέσει μέσα στο προκα-

ΗΑΥΤΑΙΊΑΤΗ

TOY DA WKINS 13

τασκευασμένο θεωρητικό πλαίσιο του. Η θρησκεία παροι σιάζεται από αυτόν σταθερά και συστηματικά με τον χειρότί ρο δυνατό τρόπο· έναν τρόπο που απομιμείται τα χειρότερ στοιχεία της παρουσίασης του αθεϊσμού εκ μέρους του 0pr σκευτικού φονταμενταλισμού. Όταν ορισμένοι κορυφαύ επιστήμονες γράφουν υπέρ της θρησκείας, ο Ντόκινς αντο παντά ότι απλούστατα δεν γίνεται να εννοούν αυτά που λέν Ο Ντόκινς νιώθει ξεκάθαρα να απειλείται από την πιθανόττ τα ότι οι αναγνώστες του ίσως έρθουν σε επαφή με θρησκει τικές ιδέες ή θρησκευόμενους που μπορούν πράγματι να npc καλέσουν θετικά συναισθήματα - ή, το χειρότερο, να γίνου αντικείμενο σεβασμού ή σοβαρού ενδιαφέροντος. Όλα αυτά φαίνεται ότι καθιστούν άνευ αντικειμένου τ συγγραφή βιβλίων όπως αυτό. Με την επιφύλαξη, όμως, ό κι εγώ ήμουν κάποτε αθεϊστής και ξύπνησα από τον δογματ κό λήθαργο μου χάρη στην ανάγνωση βιβλίων που αμφισβι τούσαν την απολιθωμένη κοσμοθεωρία μου. Υποθέτω πα αυτό το βιβλίο θα διαβαστεί κυρίως από χριστιανούς που θί λουν να ξέρουν τι να λένε σε όσους φίλους τους έχουν διο βάσει το Η περί Θεού αυταπάτη και αναρωτιούνται για τ εάν οι πιστοί είναι όντως τόσο διεστραμμένοι, εκφυλισμένι και ανεγκέφαλοι όσο τους παρουσιάζει το εν λόγω βιβλΰ Ελπίζω, εντούτοις, ότι το αναγνωστικό κοινό του θα συμπί ριλάβει αθεϊστές των οποίων το μυαλό δεν εξαντλείται σ' έ"ν μοτίβο αυτόματων ανακλαστικών τύπου Ντόκινς. Υπάρχον πολλοί που αυταπατώνται σχετικά με τον Θεό και κάποι υπήρξα ένας από αυτούς. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι σύντομο, \ τα σχόλια να περιορίζονται στα άκρως απαραίτητα, έτι

20


ώστε να μη σπαταληθούν σελίδες. Ο κύριος στόχος του είναι απλός και σαφής: μια κριτική αντιμετώπιση των επιχειρημάτων που εκτίθενται στο Η περί Θεού αυταπάτη. Οι αναγνώστες ενδέχεται να ήθελαν αυτό το βιβλίο να επεκταθεί και να ασχοληθεί με άλλα θέματα, όπως την επιδοκιμασία και τη διερεύνηση της διανοητικής ανθεκτικότητας και την πνευματική δύναμη του Χριστιανισμού.5 Τέτοια βιβλία θα γραφτούν εν ευθέτω χρόνω, αλλά το συγκεκριμένο είναι απλό, σύντομο και εστιασμένο. Δεν προβαίνω σε παρεκβάσεις ή παράπλευρα θέματα. Ο σκοπός του είναι ένας και μοναδικός: η αποτίμηση της εγκυρότητας της κριτικής που ασκεί ο Ντόκινς στην περί Θεού πίστη. 6 Αν και είναι γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο, για ιστορικούς και υφολογικούς λόγους, οι απόψεις και τα επιχειρήματα που εκτίθενται ανήκουν και στους δύο συγγραφείς. Αρκετά όμως με την εισαγωγή. Ας στραφούμε αμέσως στα θέματα του Η περί Θεού αυταπάτη.

1 A", ^ τ

Α

"ΐΙ

α . τ ii) jxe

Ο

JJ

e

τ ο ν

"0

CI

crênr

IJCC'X

Θεό;

Θεός είναι μια αυταπάτη - ένας «ψυχωτικός nape βάτης» που εφευρέθηκε από τρελούς και αυταπο τώμενους ανθρώπους.7 Αν και ο Ντόκινς δεν προσφέρει ένο αυστηρό ορισμό περί αυταπάτης, εννοεί σαφώς μια πεπο θηση που δεν στηρίζεται σε μαρτυρίες - ή, το χειρότερο, πο εξαφανίζεται ενόψει μαρτυριών. Η πίστη είναι «η τυφλή εμπ στοσύνη μπροστά στην απουσία μαρτυριών, ακόμα και c πείσμα των μαρτυριών».8 Πρόκειται για μια «διαδικασία το μη σκέπτεσθαι», για κάτι το «κακό, ακριβώς επειδή δεν απα τεί νομιμοποίηση και δεν ανέχεται κανένα επιχείρημα».9 Αι τοί οι περιεκτικοί ορισμοί περί πίστης είναι συνυφασμέν* στο κοσμοείδωλο του Ντόκινς και επαναλαμβάνονται με ε(. μονή σε όλη την έκταση των γραπτών του. Δεν έχουμε να KC νουμε μ ένα χριστιανικό ορισμό περί πίστης, αλλά με KC ποιον που έχει επινοηθεί από τον Ντόκινς για να εξυπηρί

22

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

τήσει τους σκοπούς της πολεμικής του. Προσδιορίζει απευθείας αυτούς που πιστεύουν στον Θεό ως ανθρώπους που έχουν απολέσει την επαφή τους με την πραγματικότητα ως εκείνους που αυταπατώνται. Ο Ντόκινς σημειώνει ορθώς το πόσο σημαντική είναι η πίστη για τους ανθρώπους. Αυτό που πιστεύεις έχει πολύ μεγάλη επιρροή στη ζωή και τη σκέψη σου. Πς εκ τούτου, είναι ακόμα πιο σημαντικό -αυτό, τουλάχιστον, υποστηρίζεται- να υποβάλλουμε την πίστη σε κριτικό και. αυστηρό έλεγχο. Οι αυταπάτες πρέπει να ξεσκεπάζονται και στη συνέχεια να εγκαταλείπονται. Συμφωνώ πλήρως. Από το 2004 που δημοσίευσα το βιβλίο μου Ο Θεός του Ντόκινς, μου ζητούν σε τακτά χρονικά διαστήματα να μιλήσω πάνω στη θεματική του σε διάφορα μέρη του κόσμου. Στις ομιλίες αυτές εκθέτω τις απόψεις του Ντόκινς περί θρησκείας και στη συνέχεια τις αναιρώ κομμάτι κομμάτι, επικαλούμενος στοιχεία και μαρτυρίες. Έπειτα από μια τέτοια ομιλία, δέχθηκα την επίθεση ενός πολύ εκνευρισμένου νεαρού. Η ομιλία δεν υπήρξε τίποτα το ιδιαίτερο. Απλώς είχα καταδείξει μέσω μιας αυστηρής χρήσης επιστημονικών, ιστορικών και φιλοσοφικών επιχειρημάτων ότι η διανοητική υπόθεση εργασίας του Ντόκινς κατά του Θεού δεν μπορούσε να σταθεί στον κριτικό έλεγχο. Ο άνθρωπος αυτός, όμως, ήταν εκνευρισμένος - στην πραγματικότητα, θα έλεγα ότι ήταν εξαγριωμένος. Γιατί; Διότι, όπως μου είπε, κουνώντας μου το δάχτυλο, του είχα «καταστρέψει την πίστη του». Ο αθεϊσμός του στηριζόταν στην αυθεντία του Ρίτσαρντ Ντόκινς κι εγώ είχα κλονίσει την πίστη του εντελώς. Έπρεπε πια να φύγει και να σκεφτεί τα πάντα εκ νέου. Πώς τόλμησα να κάνω κάτι τέτοιο!


TOY DA WKINS 17

Καθώς σκεφτόμουν αυτό το γεγονός όταν επέστρεφα οδ γώντας στο σπίτι μου, βρέθηκα να είμαι διχασμένος όσ< αφορά το τι είχε συμβεί. Ένα κομμάτι μου μετάνιωνε που ι χε φέρει προφανώς σε τόσο άβολη θέση αυτόν το νεαρό. I χα προκαλέσει θύελλα στις κατασταλαγμένες απόψεις τ ζωής του. Παρ' όλα αυτά, παρηγορούσα τον εαυτό μου τη σκέψη ότι, εάν ήταν τόσο απερίσκεπτος που στήριζε ζωή του στην ξεκάθαρα ανεπαρκή κοσμοθεωρία του Ντ κινς, τότε θα έπρεπε κάποια στιγμή να συνειδητοποιήσει c βασιζόταν ηθελημένα σε σαθρά θεμέλια. Η αποκάλυψη τ αυταπάτης θα ερχόταν κάποια στιγμή. Εγώ απλώς έτυχε είμαι το ιστορικό συμβεβηκός που έκανε αυτή την αποκάλ ψη πραγματικότητα στον δεδομένο τόπο και χρόνο. Από την άλλη, το άλλο κομμάτι του εαυτού μου άρχι να συνειδητοποιεί αφενός μεν το πόσο βαθιά υποστηρίζο με τις πεποιθήσεις μας, αφετέρου δε την επιρροή που ασκο πάνω στο καθετί. Ο Ντόκινς έχει δίκιο- οι πεποιθήσεις εη καίριας σημασίας. Στηρίζουμε τη ζωή μας πάνω σ' αυτές. Ακ μα θυμάμαι την αναταραχή που βίωσα όταν έκανα τη δι νοητικώς επώδυνη -αλλά και καρποφόρα- μετάβαση α τον αθεϊσμό στο Χριστιανισμό. Κάθε στοιχείο της πνεύμα κής μου σκευής έπρεπε να επαναδιευθετηθεί. Ο Ντόκινς έ; δίκιο -και μάλιστα αδιαφιλονίκητα- όταν απαιτεί να μη σι ρίζουμε τη ζωή μας σε αυταπάτες. Όλοι χρειάζεται να εξει ζούμε τις πεποιθήσεις μας, ειδικά όταν είμαστε τόσο αφελ που νομίζουμε ότι δεν έχουμε καν πεποιθήσεις. Αναρωτ μαι, όμως, ποιος είναι αυτός που πραγματικά αυταπατά' σχετικά με τον Θεό;

24

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Η TTLCTTH. 6LVCLL TTCLlScLgUAjSltC; Όπως γνωρίζει οποιοσδήποτε είναι εξοικειωμένος με την αντιθρησκευτική πολεμική, μια επαναλαμβανόμενη αθεϊστική κριτική κατά της θρησκευτικής πίστης αποτελεί κάτι το παιδαριώδες - μια παιδική αυταπάτη που όφειλε να έχει εξαφανιστεί μόλις έφτασε η ανθρωπότητα στην ωριμότητά της. Καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ο Ντόκινς έχει αναπτύξει μια παρόμοια κριτική, αντλώντας από μια αθεϊστική αναλογία με μακρά παράδοση. Στα παλαιότερα έργα του τόνιζε ότι η πίστη στον Θεό ισοδυναμεί με την πίστη στον Αϊ-Βασίλη και στη Νεράιδα των Δοντιών. Στις τελευταίες περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με παιδιάστικες πεποιθήσεις που τις εγκαταλείπει κάποιος αμέσως μόλις καταστεί ικανός να σκέπτεται βασισμένος σε μαρτυρίες. Το ίδιο και η περίπτωση του Θεού. Είναι προφανές, έτσι δεν είναι; Όπως τόνισε ο Ντόκινς στην εκπομπή του Μια σκέψη για την ημέρα στο ραδιόφωνο του BBC το 2003, η ανθρωπότητα «μπορεί πια να αφήσει την κλαψιάρικη φάση της και επιτέλους να ενηλικιωθεί». Αυτή η «παιδαριώδης εξήγηση» ανήκει σε μια προγενέστερη, δεισιδαίμονα εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας· κι εμείς την έχουμε ξεπεράσει.10 Μμμ. Όπως πολλές από τις αναλογίες του Ντόκινς, η συγκεκριμένη έχει κατασκευαστεί με μια ορισμένη ατζέντα κατά νου - εν προκειμένω, τη γελοιοποίηση της θρησκείας. Παρ' όλα αυτά, η αναλογία είναι καταφανώς εσφαλμένη. Πόσους ανθρώπους γνωρίζεις που άρχισαν να πιστεύουν στον Αϊ-Βασίλη κατά την ενήλικη ζωή τους; Ή, από την άλλη, ποιος μπορεί να πει ότι η πίστη στη Νεράιδα των Δο-


TOY DA WKINS

19

ντιών τον παρηγόρησε στα γεράματά του; Πίστευα στο1 Αϊ-Βασίλη ως την ηλικία των πέντε (αν και, ενήμερος για τ( καλά που συνεπαγόταν αυτή η πίστη, άφησα τους γονείι μου να νομίζουν ότι τον έπαιρνα στα σοβαρά μέχρι πολύ αρ γότερα). Αρχισα να πιστεύω στον Θεό μόνο όταν πήγα crrc πανεπιστήμιο. Αυτοί που χρησιμοποιούν το εν λόγω επιχεί ρημα περί παιδικότητας θα πρέπει να εξηγήσουν το λόγο γιο τον οποίο τόσο πολλοί άνθρωποι ανακαλύπτουν τον Θεί πολύ αργότερα στη ζωή τους και δεν θεωρούν, ασφαλώς κάτι τέτοιο έκφραση κάποιας παλινδρόμησης, διαστροφής ΐ εκφυλισμού/Ενα πρόσφατο καλό παράδειγμα είναι ο Αντον Φλιου (γεν. 1923), ο γνωστός αθεϊστής φιλόσοφος που άρχισε να πιστεύει στον Θεό στα ογδόντα του. Εντούτοις, το Η περί Θεού αυταπάτη είναι αναμφίβολο σωστό όταν διατυπώνει επιφυλάξεις σχετικά με την κατήχηση των παιδιών εκ μέρους των γονιών τους.11 Το αθώο μυαλό τους διαφθείρεται από τους ενηλίκους, που στουμπώνου\ τα παιδιά με τις ολέθριες και ταυτόχρονα γελοίες θρησκευτικές πεποιθήσεις τους. Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι η βιολογική διαδικασία της φυσικής επιλογής χτίζει το παιδικό μυαλό έτσι ώστε να έχει την τάση να πιστεύει οτιδήποτε του λένε οι γονείς ή άλλοι ενήλικοι. Αυτό, ισχυρίζεται, κάνει τα παιδιά επιρρεπή στο να εμπιστεύονται οτιδήποτε τους λένε οι γονείς τους, όπως στην περίπτωση του Αϊ-Βασίλη. Αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που εμπλέκονται στη διατήρηση της θρησκευτικής πίστης μεταξύ των ανθρώπων, ενώ θα έπρεπε να έχει εξαλειφθεί εδώ και αιώνες. Σπάστε τον μεταξύ των γενεών κύκλο της μεταβίβασης των θρησκευτικών ιδεών και αμέσως θα

26


πάψει όλη αυτή η ανοησία. Η ανατροφή των παιδιών εντός μιας θρησκευτικής παράδοσης -προτείνει ο Ντόκινς- αποτελεί μια μορφή παιδικής κακοποίησης. Σίγουρα στο σημείο αυτό εγείρεται ένα εύλογο ζήτημα. Παρ' όλα αυτά, χάνεται με κάποιον τρόπο μέσα στο θόρυβο της τεταμένης ρητορικής και της γενικής αποτυχίας να εξαχθούν οι όποιες συνεπαγωγές. Έχοντας διαβάσει τις αστείες παραμορφώσεις της θρησκείας που συνιστούν ένα τόσο αποκαρδιωτικό γνώρισμα του Η περί Θεού αυταπάτη, πολύ φοβάμαι ότι οι κοσμικοί άνθρωποι απλώς θα στουμπώσουν τα ίδια εύπιστα παιδιά με τα δικά τους πλέον δόγματα - τα παιδιά που, σύμφωνα με τις σωστές παρατηρήσεις του Ντόκινς, στερούνται τη δυνατότητα διάκρισης που απαιτείται προς αξιολόγηση των διάφορων ιδεών. Δεν προτίθεμαι να φανώ αγενής, αλλά όλη αυτί] η προσέγγιση ηχεί ενοχλητική σαν τα αντιθρησκευτικά προγράμματα που είχαν ενσωματωθεί στη σοβιετική εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '50, προγράμματα που βασίζονταν σε μάντρας όπως «η επιστήμη έχει αναιρέσει τη θρησκεία», «η θρησκεία αποτελεί δεισιδαιμονία» και άλλα παρόμοια. Είναι πράγματι αναγκαίο για μια κοινωνία να αναστοχαστεί πάνω στο θέμα της εκπαίδευσης των 7ΐαιδιών της. Ωστόσο, κανένας δεν μπορεί να επιχειρηματολογήσει υπέρ της επιβεβλημένης ανατροφής τους βάσει των αγαπημένων δογμάτων και διαστρεβλώσεων του Ντόκινς. Αυτό που κρίνεται αναγκαίο είναι να τους πει κάποιος, με εντιμότητα και ακρίβεια, τι ακριβώς διδάσκει ο Χριστιανισμός - παρά να υποβληθούν στις γελοίες παραμορφώσεις της χριστιανικής θεολογίας που βρίθουν στο προπαγανδιστικό κείμενο του. Ηπε-

ΗΑΎΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS

pi Θεού αυταπάτη, ιτερισσότερο χάρη στις ανεπάρκειες π παρά χάρη στα δυνατά της σημεία, ενισχύει την ανάγκη γι μια υψηλής ποιότητας θρησκευτική αγωγή στο πλαίσιο ΤΓ δημόσιας σφαίρας· μια θρησκευτική αγωγή που θα αντικρού τις ακατέργαστες καρικατούρες, τις στερεοτυπικές προκχ ταλήψεις και τις ωμές παραμορφώσεις τις οποίες σκορπά: τώρα ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός. Για πολλά χρόνια, έδινα μια σειρά διαλέξεων στο Πανεπ στήμιο της Οξφόρδης με τον τίτλο «Εισαγωγή στη χριστιο νική θεολογία». Δεν μπορώ παρά να θεωρήσω ότι αυτές < διαλέξεις θα μπορούσαν κάπως να είχαν φανεί χρήσιμες στο Ντόκινς κατά τη συγγραφή του βιβλίου του. Όπως τόνισε Τέρι'Ιγκλετον, κριτικός της λογοτεχνίας και του πολιτισμοί στη δριμεία κριτική του για το Η περί Θεού αυταπάτη: «Φο νταστείτε κάϊΐοιον να μακρηγορεί περί βιολογίας με μοναδ κή γνώση πάνω στο αντικείμενο το Βιβλίο των Βρετανικά Πτηνών και θα έχετε αμέσως μια εικόνα σχετικά με το πα αισθάνεται κάιτοιος όταν διαβάζει τον Ρίτσαρντ Ντόκινς ν θεολογεί».12 Ο Ντόκινς παραθέτει ασμένως τις απόψεις του φίλου το" Νικόλας Χάμφρεϊ, ο οποίος προτείνει να μην επιτρέπεται πι στους γονείς να διδάσκουν τα παιδιά τους την «κυριολεκτ κή αλήθεια της Βίβλου», όπως δεν επιτρέπεται «να βγάζοτ τα δόντια των παιδιών τους με γροθιές».13 Αν ο Χάμφρεϊ θι λει να είναι συνεπής εν προκειμένω, τότε θα πρέπει να είν< εξίσου εξαγριωμένος με εκείνους που πλασάρουν τις παρο μορφώσεις τους περί θρησκείας σαν να ήταν αλήθειες. Ave ρωτιέμαι αν θα δεχόταν πως οι γονείς που διαβάζουν στ παιδιά τους το Η περί Θεού αυταπάτη κακοποιούν επίσης τ

28

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

παιδιά τους. Ή μήπως διαπράττεις κακοποίηση μονάχα όταν επιβάλλεις θρησκευτικές και όχι αντιθρησκευτικές διδασκαλίες και αυταπάτες;

Η TTtcnrn.

GLVCLL

-TragciXoyn

Υποθέτω πως σε κάθε κίνημα υπάρχει ένα φανατικό περιθώριο. Έχοντας εμπλακεί σε πολλές δημόσιες αντιπαραθέσεις σχετικά με το εάν η επιστήμη έχει αναιρέσει την ύπαρξη του Θεού, διαθέτω πια επαρκή εμπειρία όσον αφορά το τι νομίζω πως θα πρέπει να περιγραφεί ως ένας αλλόκοτος τρόπον τινά άνθρωπος, ένας άνθρωπος που συχνά υποστηρίζει εξωτικές ιδέες, ανεξάρτητα από το στρατόπεδο στο οποίο ανήκει, στο πλαίσιο της διαμάχης μεταξύ Θεού και αθεϊσμού. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αντιθρησκευτικής πολεμικής του Ντόκινς είναι η εκ μέρους του παρουσίαση του παθολογικού σαν να επρόκειτο για το φυσιολογικό, του περιθωρίου σαν να επρόκειτο για το κέντρο, του κάθε τρελάρα σαν να επρόκειτο για τον μέσο όρο. Σε γενικές γραμμές, η τακτική του είναι αποτελεσματική στο κοινό που τον διαβάζει, ένα κοινό που μάλλον γνωρίζει ελάχιστα περί θρησκείας και κατά πάσα πιθανότητα ενδιαφέρεται γι' αυτήν ακόμα λιγότερο. Αυτό όμως είναι απαράδεκτο και σίγουρα όχι επιστημονικό. Ο Ντόκινς επιμένει ότι η χριστιανική πίστη είναι μια «μετά επιμονής εσφαλμένη πεποίθηση, η οποία υποστηρίζεται εις πείσμα ισχυρών αρνητικών μαρτυριών».14 Το πρόβλημα είναι πώς να πείσεις «τους πέρα για πέρα πιστούς» ότι ο αθεϊ-


TOY DA WKINS 23

σμός είναι σωστός, όταν οι ίδιοι αυταπατώνται τόσο πολ σχετικά με τη θρησκεία που διαθέτουν και έχουν ανοσία ένο ντι όλων των μορφών ορθολογικής επιχειρηματολογίας. C εκ τούτου, η πίστη είναι ουσιαστικά και αμετάτρεπτα παρί λογη. Προς υποστήριξη της θέσης του, ο Ντόκινς έχει avc ζητήσει εκείνους τους χριστιανούς θεολόγους που πιστεύ ότι μπορούν να βεβαιώσουν αυτό το θεμελιωδώς εκφυλ σμένο γνώρισμα της θρησκευτικής πίστης. Σε παλαιότερ γραπτά του, υποστήριξε ότι ο χριστιανός συγγραφέας του τρ του αιώνα, Τερτυλλιανός, είπε κάποια ιδιαιτέρως χαζά πρά^ ματα, όπως: «Πρέπει οπωσδήποτε να το πιστέψει κάποιο διότι είναι παράλογο». Η άποψη αυτή απορρίπτεται ως τι πική θρησκευτική ανοησία. «Με τον τρόπο αυτό ψεύδεται παράνοια». 15 Τώρα πια δεν παραθέτει αυτή την άποψη -χαίρομαι πο το λέω- αφότου τόνισα ότι ο Τερτυλλιανός δεν είπε στη πραγματικότητα κάτι τέτοιο. Ο Ντόκινς είχε πέσει στην nc γίδα που λέγεται «δεν ελέγχω τις πηγές μου» και απλά επαναλάμβανε ό,τι είχαν πει παλαιότεροι αθεϊστές συγγρο φείς. Εντούτοις, πρόκειται για άλλο ένα ανησυχητικό παρο δείγμα της ατελείωτης επανάληψης παρωχημένων επιχειρΓ μάτων, που έχει γίνει τόσο χαρακτηριστική στην περίπτωσ του αθεϊσμού στην εποχή μας. ΓΙαρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς φαίνεται ότι έχει βρει ένα νέ παράδειγμα του ιρασιοναλισμού της πίστης - εν πάση περ πτώσει, νέο για τον ίδιο. Στο Η περί Θεού αυταπάτη παρο θέτει λίγα επιλεγμένα τσιτάτα από το Γερμανό προτεστο ντη θεολόγο του δέκατου έκτου αιώνα, Μαρτίνο Λούθηρ< τα οποία έχει αντλήσει από το Διαδίκτυο, και φανερώνου

30

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

το άγχος του Λούθηρου σχετικά με το λόγο στο πλαίσιο της ζωντανής πίστης.16 Δεν γίνεται καμία προσπάθεια όμως να αποσαφηνιστεί τι εννοεί ο Λούθηρος με τον όρο «λόγο» και πώς διαφοροποιείται από αυτό που ο Ντόκινς εκλαμβάνει ως την αυτονόητη σημασία του όρου.17 Αυτό που στην πραγματικότητα έλεγε ο Λούθηρος ήταν ότι ο ανθρώπινος λόγος δεν μπορούσε ποτέ να κατανοήσει πλήρως ένα κεντρικό θέμα της χριστιανικής πίστης - το γεγονός ότι ο Θεός προσφέρει στην ανθρωπότητα το θαυμαστό δώρο της λύτρωσης δίχως να απαιτεί από τους ανθρώπους να κάνουν πρώτα κάτι γι' αυτόν. Από μόνη της η ανθρώπινη κοινή λογική θα έβγαζε το συμπέρασμα ότι πρέπει να κάνεις κάτι για να κερδίσεις την εύνοια του Θεού - μια αντίληψη την οποία ο Λούθηρος θεωρούσε ότι αποτελεί ένα συμβιβασμό όσον αφορά το ευαγγέλιο της θείας ευσπλαχνίας, κάτι που καθιστούσε τη λύτρωση αντικείμενο εξαγοράς ή αξιοσύνης. Η ανεπαρκής εμπλοκή του με τον Λούθηρο καταδεικνύει το πώς ο Ντόκινς εγκαταλείπει ακόμα και την επίφαση της αυστηρής έρευνας που στηρίζεται σε μαρτυρίες. Τα ανεκδοτολογικά δεδομένα υποκαθιστούν τις μαρτυρίες και η επιλεκτική αναζήτηση για παραθέματα στο Διαδίκτυο παίρνει τη θέση της αυστηρής και συστηματικής ενασχόλησης με τις κύριες πηγές. Στο βιβλίο του, ο Ντόκινς σκορπά στους τέσσερις ανέμους τα κριτήρια της ακαδημαϊκής έρευνας. Θέλει να γράψει ένα βιβλίο προπαγάνδας και ως εκ τούτου αντιμετωπίζει την ακριβή παρουσίαση της θρησκείας ως ένα άβολο εμπόδιο στη βασική ατζέντα του. Η τελευταία είναι η διανοητική και πολιτισμική καταστροφή της θρησκείας. Πρό-


TOY DA WKINS

31

κείται, βέβαια, για ένα δυσάρεστο γνώρισμα που χαρακτηρίζει τόσο αυτόν όσο και άλλους φονταμενταλιστές.

ΒτπχεLgn.jxcnd iregt τ ι ι ς oirctgêujq τ ο υ Θεού; Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι η ύπαρξη ή η μη ύπαρξη του Θεοί αποτελεί μια επιστημονική υπόθεση η οποία επιδέχεται ορθολογική απόδειξη. Στο βιβλίο Ο τυφλός ωρολογοποιός, c Ντόκινς παρουσίασε μια μεστή και αποτελεσματική κριτικΓ των επιχειρημάτων του συγγραφέα του δέκατου ένατου αιώνα, Ουίλιαμ Πέιλι, περί της υπάρξεως του Θεού επί τη βάσε της βιολογίας. Εν προκειμένω βρισκόμαστε στα χωράφιο του Ντόκινς και ως εκ τούτου γνωρίζει καλά για ποιο πράγμα μιλάει. Το συγκεκριμένο βιβλίο παραμένει το καλύτερί δείγμα της κριτικής τού εν λόγω επιχειρήματος που έχει ποτέ δημοσιευτεί.18 Η μόνη κριτική που θα ήθελα να διατυπώσω σ' αυτή την όψη του βιβλίου Ο τυφλός ωρολογοποιός είναι ότι οι ιδέες του Πέιλι ήταν τυπικές για την εποχή του κα όχι για το Χριστιανισμό στο σύνολο του, καθώς και ότι πολ λοί χριστιανοί συγγραφείς εκείνης της εποχής είχαν θορυ βηθεί με την προσέγγιση του Πέιλι, βλέποντάς την ως μκ πρώτης τάξεως συνταγή για το θρίαμβο του αθεϊσμού. Δει υπάρχει καμία αμφιβολία για μένα ότι ο Πέιλι θεωρούσε πω< ο ίδιος «αποδείκνυε» κατά κάποιο τρόπο την ύπαρξη το; Θεού, ενώ από την άλλη η εκτεταμένη κριτική του Πέιλι ει μέρους του Ντόκινς στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι δίκαιη ευγενική και ακριβής. Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς στρέφει την προ

32

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

σοχή του σε άλλα παρόμοια «επιχειρήματα» που στηρίζονται στη φιλοσοφία της θρησκείας. Δεν είμαι σίγουρος ότι αυτό ήταν μια απολύτως σοφή κίνηση. Ξεκάθαρα είναι έξω από τα νερά του και επιτυγχάνει ελάχιστα με τη σύντομη και επιφανειακή ενασχόλησή του με τα εν λόγω μεγάλα και διαχρονικά ζητήματα, τα οποία συχνά δεν μπορούν να επιλυθούν απλώς με την εμπειρία.19 Η γενική στάση του φαίνεται πως είναι η εξής: «Ιδού πώς ένας επιστήμονας θα επέλυε αυτές τις φιλοσοφικές ανοησίες». Για παράδειγμα, ο Ντόκινς διαφωνεί με τις προσεγγίσεις που ανέπτυξε ο Θωμάς ο Ακινάτης κατά τον δέκατο τρίτο αιώνα, γνωστές κατά παράδοση ως «πενταπλή οδός».20 Η γενική παραδοχή μεταξύ των φιλοσόφων της θρησκείας είναι ότι, ενώ τα επιχειρήματα αυτού του είδους διαφωτίζουν με ενδιαφέροντα τρόπο τα σχετικά ερωτήματα, δεν διευθετούν τίποτα. Αν και παραδοσιακά αναφέρονται ως «αποδείξεις περί της υπάρξεως του Θεού», αυτό δεν αποτελεί ακριβή περιγραφή. Το μόνο που κάνουν είναι να δείχνουν την εσωτερική συνέπεια της πίστης στον Θεό - με τον ίδιο τρόπο που τα κλασικά επιχειρήματα περί του αθεϊσμού (όπως η περίφημη ιδέα του Λούντβιχ Φόιερμπαχ περί «προβολής» του Θεού: βλ. σελ. 68) δείχνουν τη δική του εσωτερική συνέπεια, αλλά όχι τα αποδεικτικά θεμέλιά του. Η βασική γραμμή σκέψης που καθοδηγεί τον Ακινάτη είvat ότι ο κόσμος καθρεφτίζει τον Θεό ως δημιουργό του. Πρόκειται για μια υπόθεση, προερχόμενη από την πίστη, για την οποία ο Θωμάς υποστηρίζει ότι συνηχεί με ό,τι παρατηρούμε στον κόσμο. Επί παραδείγματι, τα σημάδια της τάξης που παρουσιάζει ο κόσμος μπορούν να εξηγηθούν βάσει της

HA ΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKJNS

31

ύπαρξης του Θεού ως δημιουργού. Αυτή η προσέγγιση συναντάται ευρέως ακόμη σε χριστιανικά κείμενα, με σκοπό νο υποστηριχθεί η άποψη ότι η πίστη στον Θεό «αρμόζει εμπειρικά» καλύτερα στον κόσμο εν συγκρίσει προς τις όποιε( εναλλακτικές. Καθώς ο ίδιος ο Ντόκινς χρησιμοποιεί αλλοΐ την ίδια προσέγγιση για να συστήσει τον αθεϊσμό, πραγματικά δεν καταλαβαίνω γιατί θα έπρεπε να παραπονεθεί γιο το συγκεκριμένο επιχείρημα. Σε κανένα σημείο ο Θωμάς δεν μιλάει για αυτές τις θέσεκ σαν να επρόκειτο για «αποδείξεις» περί της υπάρξεως τοι Θεού. Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθούν μαρτυρία σχετικά μί την εσωτερική συνοχή της πίστης στον Θεό. Ο Ακινάτης εν διαφέρεται να διερευνήσει τις ορθολογικές συνεπαγωγές τηι πίστης με τους όρους της εμπειρίας μας περί ομορφιάς, αιτιό τητας, κ.ο.κ. Η πίστη στον Θεό πράγματι προϋποτίθεται· στι συνέχεια καταδεικνύεται ότι αυτή η πίστη εξηγεί ό,τι μπορε να παρατηρηθεί εντός του κόσμου. Η ένδειξη ενός σχεδίοι μπορεί να λειτουργήσει πειστικά, όχι αποδεικτικά, όσον αφο ρά το ρόλο της θείας δημιουργικότητας εντός του σύμπα ντος. Ο Ντόκινς εκλαμβάνει εσφαλμένα μια εκ των υστέρω* παρουσίαση της συνοχής της πίστης και της παρατήρηση* ως μια εκ των προτέρων απόδειξη της πίστης - ένα εντελώι κατανοητό σφάλμα για όσους είναι νέοι σ' αυτόν το χώρο αλλά ένα σφάλμα που είναι ούτως ή άλλως σημαντικό. Ενώ ο Ντόκινς βλέπει την πίστη ως μια διανοητική ανοη σία, οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε ότι υποστηρίζουμ πολλές πεποιθήσεις που δεν μπορούμε να αποδείξουμε α> αληθείς, αλλά οι οποίες είναι εντελώς λογικές.21 Ας μιλήσου με λίγο με τεχνικούς όρους: οι πεποιθήσεις μας ενδέχεται ν<

34


είναι εύλογες, αλλά όχι και αποδεδειγμένες. Το σημείο αυτό δεν είναι ιδιαιτέρως δύσκολο ή σκοτεινό. Εδώ και πολλά χρόνια οι φιλόσοφοι της επιστήμης έχουν υποστηρίξει ότι υπάρχουν πολλές επιστημονικές θεωρίες που επί του παρόντος θεωρούνται αληθείς - αλλά οι οποίες ενδεχομένως να πρέπει να εγκαταλειφθούν στο μέλλον, καθώς προκύπτουν πρόσθετες μαρτυρίες ή αναπτύσσονται νέες θεωρητικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα να πιστεύει κάποιος ότι επί του παρόντος η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου είναι η καλύτερη εξήγηση των διαθέσιμων μαρτυριών, δίχως κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι είναι και αληθής.22

Η

CLICGCTLCL CT1TL"0'Ctv0'RTTTCL

τ ο υ Θεού

Ο Ντόκινς αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σ' ένα συγκεκριμένο επιχείρημα -ή, καλύτερα, σε μια χαλαρή δέσμη από θέσεις- υπό τη γενική ένδειξη ότι «είναι σχεδόν βέβαιο πως δεν υπάρχει Θεός».23 Αυτό το φλύαρο συνονθύλευμα έχει πολύ κακή δομή, προκαλώντας δυσκολία σε κάποιον να παρακολουθήσει το βασικό του επιχείρημα, το οποίο φαίνεται πως είναι μια προέκταση του ερωτήματος: «Ε, καλά, και τότε ποιος δημιούργησε τον Θεό;» «Όποιος Θεός είναι ικανός να σχεδιάσει οτιδήποτε θα πρέπει να είναι τόσο σύνθετος που να απαιτεί το ίδιο είδος εξήγησης και στη δική του περίπτωση. Ο Θεός εμπλέκεται σε μια ατελείωτη αναγωγή από την οποία δεν μπορεί να μας βοηθήσει να διαφύγουμε».24 Ο Ντόκινς είναι ιδιαιτέρως χλευαστικός απέναντι στους θεολόγους που επιτρέπουν στον εαυτό τους «την αμφίβολη

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOYDAWKINS

πολυτέλεια της αυθαίρετης επινόησης ενός τέλους σε μ άπειρη αναγωγή».25 Οτιδήποτε εξηγεί κάτι άλλο θα πρέπει ι ίδιο να εξηγηθεί - και αυτή η εξήγηση με τη σειρά της χρεκ ζεται να εξηγηθεί κ.ο.κ. Δεν υπάρχει κανένας εύλογος τρόπί με τον οποίο να μπορεί να τερματιστεί αυτή η ατελείωτη αν< γωγή των εξηγήσεων. Τι εξηγεί την εξήγηση;Ή, για να αλλ( ξω ελαφρώς τη μεταφορά, ποιος σχεδίασε το σχεδιαστή; Παρ' όλα αυτά, στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ό το «ιερό δισκοπότηρο» των φυσικών επιστημών είναι η αν( ζήτηση της «μεγάλης ενοποιημένης θεωρίας», μιας «θεωρΰ των πάντων». Γιατί μια τέτοια θεωρία θεωρείται τόσο σημ< ντική; Επειδή θα μπορεί να εξηγεί τα πάντα, δίχως η ίδια \ απαιτεί ή να χρειάζεται κάποια εξήγηση.26 Το εξηγητικό πλα σιο σταματά σ' αυτό ακριβώς το σημείο. Εάν τα απερίσκεπι και απλουστευτικά επιχειρήματα του Ντόκινς είχαν κάποι βαρύτητα, τότε αυτή η μεγάλη επιστημονική αναζήτηση 6 μπορούσε να απορριφθεί με μία φαινομενικά βαθυστόχασι αλλά στην ουσία τετριμμένη ερώτηση: τι εξηγεί τον εξηγηττ Από την άλλη, ίσως να μην υπάρχει καμία τέτοια έσχαι θεωρία. Ίσως η «θεωρία των πάντων» να αποδειχθεί πως ε ναι η «θεωρία του τίποτα». Ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας λ( γος να υποθέσουμε ότι αυτή η αναζήτηση είναι εξαρχής μι αποτυχία, απλώς και μόνο επειδή αντιπροσωπεύει τον τε( ματισμό μιας εξηγητικής διαδικασίας. Άλλωστε, μια ανάλί γη αναζήτηση για κάποια μη αναγώγιμη εξήγηση βρίσκετ< στην καρδιά της επιστημονικής αναζήτησης. Δεν υπάρχ εδώ καμία λογική ασυνέπεια, κανένα εννοιολογικό σφάλμ· καμία αντιφατικότητα. Ο Ντόκινς, λοιπόν, αναπτύσσει ένα επιχείρημα που έχ

36


ελάχιστο νόημα, είτε στη σύντομη και βιαστική διατύπωσή του στο Η περί Θεού αυταπάτη, είτε στις πιο εκτεταμένες εκδοχές του σε άλλα κείμενα. Σε μια κάπως συμπιληματική και περιπαικτική εκδοχή της «ανθρωπικής αρχής», ο Ντόκινς τονίζει την ξεκάθαρη απιθανότητα της ύπαρξής μας. Η πίστη στον Θεό, υποστηρίζει λοιπόν ο Ντόκινς, αντιπροσωπεύει μια πίστη σ' ένα ον του οποίου η ύπαρξη θα πρέπει να είναι ακόμα πιο σύνθετη, και ως εκ τούτου πιο απίθανη. Εντούτοις, αυτό το άλμα από τη συνθετότητα στην υποστήριξη της απιθανότητας είναι εξαιρετικά προβληματικό. Γιατί κάτι σύνθετο είναι απίθανο; Μια «θεωρία των πάντων» μπορεί κάλλιστα να είναι πιο σύνθετη από τις ελάσσονες θεωρίες που εξηγεί - αλλά στην περίπτωση αυτή πώς σχετίζεται αυτό με την απιθανότητά της; Ας κάνουμε όμως μια παύση. Το μόνο αναπόφευκτο και εξαιρετικά απίθανο γεγονός σχετικά με τον κόσμο είναι ότι εμείς, ως στοχαστικά ανθρώπινα όντα, βρισκόμαστε όντως εδώ. Είναι, όμως, πρακτικά αδύνατον να προσδιορίσουμε σε ποσότητα την απιθανότητα της ύπαρξης των ανθρώπων. Ο Ντόκινς είναι σαφής, ειδικά στο βιβλίο Ανεβαίνοντας το Όρος της Απιθανότητας, πως είναι πολύ, πάρα πολύ απίθανο. 27 Είμαστε όμως εδώ. Το γεγονός αυτό καθαυτό, ότι σπαζοκεφαλιάζουμε σχετικά με το πώς συνέβη και είμαστε εδώ, εξαρτάται από το γεγονός ότι είμαστε εδώ και ως εκ τούτου είμαστε σε θέση να στοχαστούμε την πιθανότητα αυτής της πραγματικότητας. Ίσως χρειάζεται να αναλογιστούμε πως είναι πολλά τα πράγματα που φαίνονται απίθανα - αλλά η απιθανότητα δεν συνεπάγεται και ποτέ δεν συνεπαγόταν τη μη ύπαρξη. Εμείς μπορεί να είμαστε εξαιρετικά απίθανοι - αλλά


TOY DA WKINS 31

είμαστε εδώ. Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι εάν ο Θεός είναι m θανός, αλλά εάν είναι πραγματικός.

0 Θ ε ό ς τ υ υ ν icevtAJv Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς ασκεί κριτική στη «Xc τρεία των κενών». Πρόκειται για αναφορά σε μια προσέγγ ση της χριστιανικής α/ιολογητικής, η οποία αναδείχθηκε κι ρίαρχη κατά τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα λεγόμενη προσέγγιση του «Θεού των κενών».28 Στην απλοί στερη μορφή της, υποστήριζε ότι σε μια φυσιοκρατική ή επ στημονική κατανόηση της πραγματικότητας υπήρχαν avc γκαστικά «κενά». Σε ορισμένα σημεία η περίφημη Φυσιη Θεολογία (1801) του Ουίλιαμ Πέιλι χρησιμοποιεί επιχειρι ματα αυτής της προσέγγισης. Υποστηρίχθηκε, λοιπόν, ό πρέπει να υποθέσουμε πως υπάρχει ο Θεός έτσι ώστε \ αντιμετωπιστούν τα κενά στην επιστημονική κατανόηση. Επρόκειτο για μια χαζή κίνηση και εγκαταλείφθηκε εξ ολ< κλήρου κατά τον εικοστό αιώνα. Ο πρώτος καθηγητής τι θεωρητικής χημείας στην Οξφόρδη, ο περίφημος μεθοδιστι λαϊκός ιεροκήρυκας Τσαρλς Κούλσον, την καταδίκασε με τι εύγλωττη φράση «ο Θεός των κενών». Στη θέση της ζήτη< να μπει μια περιεκτική αποτίμηση της πραγματικότητας, οποία θα τόνιζε την εξηγητική ικανότητα της χριστιανικής τ στης στο σύνολο της και όχι μια καταφυγή σε όλο και πιο (. κρά κενά.29 Η κριτική του Ντόκινς κατά εκείνων που «λ τρεύουν τα κενά», παρά τις όποιες υπερβολές της, είναι κ επαρκής και έγκυρη. Επομένως, θα πρέπει να τον ευχαριστ

38


σουμε που μας βοήθησε να ξεφορτωθούμε αυτή την παρωχημένη και εσφαλμένη τροπή στην ιστορία της χριστιανικής απολογητικής. Πρόκειται, μάλιστα, για ένα καλό παράδειγμα του πώς ο διάλογος ανάμεσα σε επιστήμη και χριστιανική θεολογία μπορεί να οδηγήσει σε κάποια χρήσιμα αποτελέσματα. Και ενώ είχε προβεί σε μια πολύ καίρια παρατήρηση ο Ντόκινς, δυστυχώς στη συνέχεια αποδυνάμωσε το επιχείρημά του, ισχυριζόμενος ότι όλοι οι θρησκευόμενοι προσπαθούν να σταματήσουν τους επιστήμονες απ' το να διερευνούν αυτά τα κενά: «Μία από τις πραγματικά κακές επιρροές της θρησκείας είναι ότι μας διδάσκει πως αποτελεί αρετή να είναι κανείς ικανοποιημένος δίχως να κατανοεί».30 Αυτό ίσως να αληθεύει για ορισμένες πιο εξωτικές εκδοχές του Χριστιανισμούδηλώνω όμως εμφατικά ότι δεν είναι γνώρισμα της χριστιανικής θεολογίας. Πρόκειται για ωμή γενίκευση που καταστρέφει μια καθ' όλα ενδιαφέρουσα συζήτηση. Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει τίποτα επιλήψιμο στην αποδοχή των ορίων της κατανόησής μας, η οποία εν μέρει προκύπτει από τα όρια της ίδιας της επιστήμης και εν μέρει από την περιορισμένη ανθρώπινη ικανότητα προς κατανόηση. Όπως έχει σημειώσει αλλού ο ίδιος ο Ντόκινς: Η σύγχρονη φυσική μάς διδάσκει ότι η αλήθεια είναι κάτι περισσότερο απ' όσο βλέπουν τα μάτια μας ή απ' όσο μπορεί να καταλάβει το τόσο περιορισμένο μυαλό μας, το οποίο με τη σειρά του εξελίχθηκε προσπαθώντας να αντεπεξέλθει ανάμεσα σε αντικείμενα μεσαίου μεγέθους που κινούνταν με μέσες ταχύτητες μέσα σε μέσες αποστάσεις στην ήπειρο της Αφρικής.31


TOY DA WKINS 33

Ελάχιστα θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι αυτό το «τόο περιορισμένο» ανθρώπινο μυαλό αντιμετωπίζει σοβαρές δι σκολίες όταν ασχολείται με οτιδήποτε πέρα από τον κόσμ της καθημερινής εμπειρίας. Η ιδέα του «μυστηρίου» αναδύ; ται συνεχώς, καθώς το ανθρώπινο μυαλό αγωνίζεται να KC τανοήσει κάποιες ιδέες. Αυτό αληθεύει αναμφίβολα για χχ επιστήμη και σίγουρα αληθεύει για τη θρησκεία. Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα εν προκειμένω είναι εκ μέρους χριστιανών απολογητών -με καλές, κατά τ' άλλ προθέσεις- βεβιασμένη μετεγκατάσταση του Θεού στις κρι φές κόγχες του σύμπαντος, πέρα από κάθε αποτίμηση ή δι ρεύνηση. Αυτό όντως συνιστά ένα πραγματικό πρόβλημ Διότι αυτή η στρατηγική χρησιμοποιείται ακόμη από το κίνι μα του Ευφυούς Σχεδίου (Intelligent Design) - ένα κίνημ προερχόμενο κατά βάση από τη Βόρεια Αμερική, το οπο υποστηρίζει την ύπαρξη ενός «Ευφυούς Σχεδιαστή» ε π ί ' βάσει των κενών που βρίσκουμε στις επιστημονικές εξηγ σεις, όπως είναι για παράδειγμα η «μη αναγώγιμη συνθετότ τα» του κόσμου. Δεν πρόκειται για προσέγγιση που αποδέχ μαι, είτε εξ επόψεως επιστήμης είτε εξ επόψεως θεολογίο Κατά την άποψή μου, αυτοί που αποδέχονται την εν λό^ προσέγγιση καθιστούν το Χριστιανισμό εξαιρετικά -και α< καιολόγητα- ευάλωτο έναντι της επιστημονικής προόδου. Παρ' όλα αυτά, η προσέγγιση που στηρίζεται στον «Θ των κενών» είναι μία μόνο από τις πολλές χριστιανικές πρ σεγγίσεις στο ερώτημα σχετικά με το πώς η περί Θεού υτιόί ση εξηγεί τα πράγματα. Κατά την άποψή μου, πήρε λάθ δρόμο· πρόκειται για μια αποτυχημένη απολογητική στρατ γική που ανήκει σε κάποια παλαιότερη εποχή και είναι πια I

40


περασμένη. Αυτό τονίστηκε καθ' όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα από διαφόρους χριστιανούς θεολόγους και φιλοσόφους της θρησκείας, οι οποίοι έχουν στραφεί και πάλι σε προγενέστερους και πιο ενδεδειγμένους τρόπους αντιμετώπισης του σχετικού ερωτήματος. Για παράδειγμα, ο Οξφορδιανός φιλόσοφος Ρίτσαρντ Σουίνμπερν είναι ένας από τους πολλούς εκείνους συγγραφείς που ισχυρίζονται ότι η ικανότητα της επιστήμης να εξηγεί τον εαυτό της απαιτεί εξήγηση - και η πιο οικονομική και φερέγγυα εκδοχή αυτής της εξηγητικής ικανότητας έγκειται στην αντίληψη περί δημιουργού Θεού.32 Το επιχείρημα του Σουίνμπερν υποστηρίζει ότι η ίδια η καταληπτότητα του σύμπαντος χρειάζεται εξήγηση. Συνεπώς, δεν είναι τα κενά της κατανόησης του κόσμου εκ μέρους μας που υποδεικνύουν τον Θεό, αλλά μάλλον η ίδια η δυνατότητα σύλληψης της επιστημονικής και άλλων μορφών κατανόησης που απαιτεί κάποια εξήγηση. Εν συντομία, το εν λόγω επιχείρημα έχει ως εξής: η ίδια η εξηγητικότητα απαιτεί εξήγηση. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιστημονική πρόοδος τόσο περισσότερη θα είναι η εκ μέρους μας κατανόηση του σύμπαντος - και συνεπώς τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ανάγκη μας να εξηγήσουμε αυτή την πρόοδο. Πρόκειται για μια προσέγγιση που προτρέπει και ενθαρρύνει την επιστημονική έρευνα, παρά επιζητεί να την αποτρέψει. Ποια είναι γενικότερα η σχέση επιστήμης και θρησκείας; Ο Ντόκινς έχει πολλά να πει πάνω σ' αυτό το θέμα, γι' αυτό ας προχωρήσουμε στην εξέταση των σχετικών του απόψεων:

35

'6êl

α ν α ι ρ έ σ ε ι

η. e i r i f y - i n j i η

τ ο ν

Θεό;

την ατζέντα του Η περί Θεού αυταπάτη υπόκειτα μια διάχυτη πεποίθηση, ότι η επιστήμη έχει αναι ρέσει τον Θεό. Αυτοί που συνεχίζουν να πιστεύουν στον Θεο είναι απλούστατα σκοταδιστικοί και δεισιδαίμονες αντιδρα στικοί, οι οποίοι αρνούνται εντελώς τη νικηφόρα προέλασΓ των επιστημών, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν εξαφανίσε τον Θεό ακόμα και από τα απειροελάχιστα κενά της κατα νόησης του σύμπαντος από την πλευρά μας. Ο αθεϊσμός εί ναι η μοναδική εναλλακτική για τον σοβαρό, προοδευτικό και σκεπτόμενο άνθρωπο. Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά - και σχεδόν όλο οι φυσικοί επιστήμονες στους οποίους έχω μιλήσει γι' αυτό το θέμα το ξέρουν καλά αυτό. Έχουμε ήδη αναφερθεί στη\ απόρριψη εκ μέρους του Στέφεν Τζέι Γκουλντ κάθε απερί σκεπτης εξίσωσης των επιστημονικών κατακτήσεων με τη·\

Σ

42


αθεϊστική πίστη. Όπως σημείωσε ο Γκουλντ στο βιβλίο Αιώνιοι Βράχοι, στηριζόμενος στις θρησκευτικές αντιλήψεις κορυφαίων εξελικτικών βιολόγων: «Ή οι μισοί από τους συναδέλφους μου είναι υπερβολικά ηλίθιοι ή, στην αντίθετη περίπτωση, η επιστήμη του δαρβινισμού είναι εντελώς συμβατή με τις συμβατικές θρησκευτικές πεποιθήσεις - και εντελώς συμβατή με τον αθεϊσμό».33 Όπως τόνισα στο βιβλίο Ο Θεός rου Ντόκινς, η παρατήρηση αυτή είναι δίκαιη και ευρέως αποδεκτή: η φύση μπορεί να ερμηνευτεί με θεϊστικό ή με αθεϊστικό τρόπο, αλλά δεν απαιτεί κανέναν από τους δύο. Και οι δύο αποτελούν έγκυρες διανοητικές δυνατότητες για την επιστήμη. Το γεγονός ότι ο κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος της Αμερικής μπόρεσε να προβεί σε μια τέτοια δήλωση κάνει τον Ντόκινς έξω φρενών. Πώς μπορούσε να πει κάτι τέτοιο! Ο Ντόκινς απορρίπτει τις σκέψεις του Γκουλντ δίχως να τις εξετάσει με σοβαρότητα και προσοχή. «Απλώς δεν πιστεύω ότι ο Γκουλντ θα μπορούσε να εννοεί πολλά από όσα έγραψε στο Αιώνιοι Βράχοι».34 Αυτή η ομολογία πίστεως αποτελεί και την απάντηση του Ντόκινς. Απλούστατα δεν είναι δυνατόν. Ο Γκουλντ δεν έκανε τίποτε άλλο πέρα από το να αναδιατυπώσει την ευρέως υποστηριζόμενη άποψη ότι υπάρχουν όρια στην επιστήμη. Την ίδια άποψη, προς περαιτέρω εκνευρισμό από την πλευρά του Ντόκινς, συναντά κανείς και στο έξοχο βιβλίο του σερ Μάρτιν Ρις Κοσμικό Ενδιαίτημα, το οποίο -με εντελώς εύλογο τρόπο- τονίζει ότι ορισμένα έσχατα ερωτήματα «βρίσκονται πέρα από τις δυνατότητες της επιστήμης».35 Μια και ο Ρις είναι ο πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας, η οποία περιλαμβάνει τους κορυφαίους


TOY DA WKINS

37

επιστήμονες της Βρετανίας, οι παρατηρήσεις του αξίζουν τη δέουσα κριτική προσοχή. Το θεμελιώδες ζήτημα που αντιμετωπίζουν οι επιστήμες είναι το πώς να εξηγήσει κάποιος την εξαιρετικά σύνθετη, πολύπλευρη και πολυεπίπεδη πραγματικότητα. Αυτό το θεμελιώδες ερώτημα της ανθρώπινης γνώσης έχει συζητηθεί πολύ από τους φιλοσόφους της επιστήμης, ενώ συχνά έχει αγνοηθεί από εκείνους που, για τους δικούς τους λόγους, θέλουν να παρουσιάσουν την επιστήμη ως τη μόνη βιώσιμη οδό προς την αυθεντική γνώση. Πάνω απ' όλα, τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια εκείνων που θέλουν να μιλούν απλουστευτικά για την επιστημονική «απόδειξη» ή «αναίρεση» σχετικά με ζητήματα όπως το νόημα της ζωής και η ύπαρξη του Θεού. Οι φυσικές επιστήμες στηρίζονται στον επαγωγικό συλλογισμό, ο οποίος συνίσταται στην «αποτίμηση των μαρτυριών και την εκτίμηση των πιθανοτήτων και δεν αποτελεί μέσο απόδειξης».36 Ανταγωνιστικές εξηγήσεις είναι εμφανείς σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης προσπάθειας προς αναπαράσταση του κόσμου - από τις λεπτομέρειες της κβαντικής μηχανικής μέχρι αυτά που ο Καρλ Πόπερ ονόμασε «έσχατα ερωτήματα» του νοήματος. Αυτό σημαίνει ότι τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής -μερικά από τα οποία είναι επίσης επιστημονικά ερωτήματα- δεν μπορούν να απαντηθούν με κανενός βαθμού βεβαιότητα. Οποιαδήποτε δέσμη παρατηρήσεων μπορεί να εξηγηθεί επί τη βάσει ενός αριθμού θεωριών. Ας χρησιμοποιήσω την τεχνική γλώσσα της φιλοσοφίας της επιστήμης: οι θεωρίες καθορίζονται λιγότερο από τα στοιχεία που διαθέτουμε. Προκύπτει συνεπώς το ερώτημα: ποια κριτήρια μπορούν να

44


χρησιμοποιηθούν για να αποφασίσουμε υπέρ της μιας ή της άλλης, ειδικά όταν είναι «εμπειρικός ισοδύναμες»; Η απλότητα; Η ομορφιά; Η αντιπαλότητα μαίνεται ανεπίλυτη· και η έκβαση είναι εντελώς αναμενόμενη: τα μεγάλα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Δεν μπορεί να υπάρξει καμία συζήτηση περί επιστημονικής «απόδειξης» των έσχατων ερωτημάτων. Ή δεν μπορούμε να τα απαντήσουμε ή πρέπει να τα απαντήσουμε στηριζόμενοι σε μια βάση διαφορετική από εκείνη των επιστημών.

Γα. o g t c i τηχ; 6-ΐΓΐσΓττή.{ΧΜ.<ς;

Η επιστήμη είναι το μόνο φερέγγυο μέσο που κατέχουμε προς κατανόηση του κόσμου. Δεν έχει όρια.Ίσως να μη γνωρίζουμε κάτι τώρα - αλλά θα το γνωρίζουμε στο μέλλον. Είναι απλώς θέμα χρόνου. Αυτή η άποψη, η οποία συναντάται σε όλη την έκταση των γραπτών του Ντόκινς, διατυπώνεται ακόμα πιο εμφατικά στο Η περί Θεού αυταπάτη, το οποίο αμύνεται σθεναρά υπέρ της παγκόσμιας προοπτικής και της εννοιολογικής φινέτσας των φυσικών επιστημών. Πρόκειται για μία ιδέα που σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί αποκλειστικότητα του Ντόκινς, ο οποίος εν προκειμένω αναστοχάζεται και ταυτόχρονα προτείνει μία αναγωγική προσέγγιση στην πραγματικότητα, κάτι που συναντάται σε προγενέστερους συγγραφείς όπως ο Φράνσις Κρικ.37 Η ουσία είναι απλή: δεν υφίσταται κανενός είδους κενό μέσα στο οποίο θα μπορούσε να κρυφτεί ο Θεός. Η επιστήμη θα εξηγήσει τα πάντα - συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι κάποιοι


TOY DA WKINS 39

πιστεύουν ακόμα σε μια ιδέα τόσο γελοία όσο η ιδέα πε|: Θεού. Εντούτοις, πρόκειται για μια προσέγγιση που απλώ δεν μπορεί να υποστηριχθεί, είτε ως αντιπροσωπευτική τη επιστημονικής κοινότητας είτε ως μια αυτονόητα ορθή θί ση, ανεξάρτητα από το τι ισχυρίζεται σχετικώς η εν λόγ< κοινότητα. Προς αποφυγή παρανοήσεων, ας είμαστε εντελώς ξεκό θαροι: το γεγονός ότι υποστηρίζουμε πως η επιστήμη έχι όρια σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί κριτική ή δυσφήμησ της επιστημονικής μεθόδου. Ο Ντόκινς τείνει -και το λέω μ μεγάλη μου λύπη- να παρουσιάζει όποιον εγείρει ερωτήμο τα σχετικά με το πεδίο των επιστημών ως ηλίθιο εχθρό τη επιστήμης. Παρ' όλα αυτά, στο σημείο αυτό βρισκόμαστ μπροστά σ' ένα πραγματικό ερώτημα. Κάθε διανοητικό £f γαλείο που διαθέτουμε χρειάζεται έλεγχο και ρύθμιση - μ άλλα λόγια, χρειάζεται μια σχετική διερεύνηση έτσι ώστε ν προσδιοριστούν οι συνθήκες υπό τις οποίες είναι αξιόπιστ( Το ερώτημα σχετικά με το εάν οι επιστήμες έχουν όρια είνί αναμφίβολα ενδεδειγμένο και μια θετική απάντηση στο ερά τημα αυτό σε καμία περίπτωση δεν συνιστά πτώση σε κό ποιο είδος δεισιδαιμονίας. Αποτελεί απλούστατα μια νόμιμ απαίτηση για έλεγχο της διανοητικής ακρίβειας. Για να διερευνήσουμε αυτό το ερώτημα, ας εξετάσουμ μια διατύπωση του Ντόκινς στο πρώτο του βιβλίο, Το εγω. στικό γονίδιο. [Τα γονίδια] μαζεύονται σε τεράστιες αποικίες, ασφαλή μέσα σε γιγάντια δυσκίνητα ρομπότ, περίκλειστα από τον έξω κόσμο, με τον οποίο επικοινωνούν μέσω περιπλεγμένων έμ-

46


μέσων διόδων και τον οποίο χειραγωγούν εξ αποστάσεως. Υπάρχουν μέσα σε σένα και σε μένα- μας δημιουργούν, ψυχή τε και σώματι· και η διατήρηση τους συνιστά τον έσχατο λόγο της ύπαρξης μας.38 Εν προκειμένω έχουμε να κάνουμε με μια εμφατική και πολύ σημαντική ερμηνεία μιας βασικής επιστημονικής αντίληψης. Είναι όμως αυτές οι έντονα ερμηνευτικές διατυπώσεις πραγματικά επιστημονικές καθαυτές; Για να εκτιμηθεί σωστά το θέμα, ας λάβουμε υπόψη τη μεταγραφή αυτής της παραγράφου από τον διάσημο Οξφορδιανό φυσιολόγο και συστημικό βιολόγο Ντένις Νομπλ. Ό,τι αποτελεί αποδεδειγμένο εμπειρικό δεδομένο έχει διατηρηθεί· ό,τι είναι ερμηνεία έχει αλλάξει, προσφέροντας αυτή τη φορά μια κάπως διαφορετική ερμηνεία. [Τα γονίδια] είναι παγιδευμένα σε τεράστιες αποικίες, κλεισμένα μέσα σε εξαιρετικά νοήμονα όντα, τα οποία έχουν σχηματιστεί από τον έξω κόσμο, με τον οποίο επικοινωνούν μέσω σύνθετων διεργασιών, χάρη στις οποίες, τυφλά -σαν να επρόκειτο για μαγεία- αναδύονται οι λειτουργίες. Υπάρχουν μέσα σε σένα και σε μένα· είμαστε το σύστημα που επιτρέπει το διάβασμα του κώδικά τους· και η διατήρησή τους εξαρτάται απολύτως από την ευχαρίστηση που δοκιμάζουμε όταν αναπαραγόμαστε. Είμαστε ο έσχατος λόγος της ύπαρξής τους.39 Ο Ντόκινς και ο Νομπλ βλέπουν τα πράγματα με εντελώς διαφορετικούς τρόπους (προτείνω να διαβάσετε και τις

HA ΥΊΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS

δύο διατυπώσεις αργά και προσεκτικά, έτσι ώστε να εκτιμτ σετε τη διαφορά). Δεν μπορεί να έχουν δίκιο και οι δύο. Κι οι δύο ελίσσονται μέσα από μια σειρά αξιολογικές κρίσεις κ· μεταφυσικές διατυπώσεις αρκετά διαφορετικές. Παρ' όλ αυτά, οι διατυπώσεις τους είναι «εμπειρικώς ισοδύναμες Με άλλα λόγια, και οι δύο είναι επαρκώς θεμελιωμένες στη παρατήρηση και στα εμπειρικά δεδομένα. Ποια, λοιπόν, ε ναι η σωστή; Ποια είναι πιο επιστημονική; Πώς θα μποροι σαμε να αποφασίσουμε για το ποια είναι προτιμητέα εξ επί ψεως επιστημονικής; Όπως παρατηρεί ο Νομπλ -και συ|. φωνεί ο Ντόκινς- «κανένας δεν φαίνεται να είναι σε θέση ν σκεφτεί κάποιο πείραμα που θα μπορούσε να ανιχνεύσει μί εμπειρική διαφορά μεταξύ τους».40 Σε μια πρόσφατη εκλεπτυσμένη κριτική της φιλοσοφ κής επιφανειακότητας ενός μεγάλου μέρους της σύγχρονί" επιστημονικής βιβλιογραφίας, ειδικά στο χώρο των νεύρο επιστημών, οι Μαξ Μπένετ και ΓΙίτερ Χάκερ στρέφουν τη κριτική τους ειδικά κατά της αφελούς άποψης ότι «η επ στήμη εξηγεί τα πάντα», την οποία ο Ντόκινς φαίνεται απο φασισμένος να προωθήσει.41 Δεν μπορεί να ειπωθεί ότι ( επιστημονικές θεωρίες «εξηγούν τον κόσμο» - μόνο ότι εξιγούν τα φαινόμενα που παρατηρούνται εντός του κόσμοι Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι οι επιστημονικές θεωρίες δε περιγράφουν και δεν εξηγούν, ούτε και έχουν την πρόθεσ να περιγράψουν ή να εξηγήσουν «τα πάντα σχετικά με το κόσμο» - όπως, για παράδειγμα, ποιος είναι ο σκοπός τοι Η νομική, η οικονομική επιστήμη και η κοινωνιολογία μπο ρούν να αναφερθούν ως παραδείγματα επιστημονικών κλό δων που ασχολούνται με τα φαινόμενα συγκεκριμένων πέ

48


δίων, δίχως σε καμία περίπτωση να θεωρούνται επιστήμες κατώτερες ή εξαρτώμενες από τις φυσικές επιστήμες. Παρ' όλα αυτά, το πιο σημαντικό είναι ότι υπάρχουν πολλά ερωτήματα που, από τη φύση τους, θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι βρίσκονται πέρα από το νόμιμο πεδίο της επιστημονικής μεθόδου, έτσι όπως συνήθως κατανοούμε την τελευταία. Επί παραδείγματι: υπάρχει κάποιος σκοπός στη φύση; Ο Ντόκινς θεωρεί αυτό το ερώτημα ένα ψευδο-ερώτημα. Μετά βίας, όμως, πρόκειται για ένα ερώτημα που αυθαίρετα θα έθεταν οι άνθρωποι ή που θα ήλπιζαν να απαντήσουν. Οι Μπένετ και Χάκερ τονίζουν ότι οι φυσικές επιστήμες δεν είναι σε θέση να διατυπώσουν κάποια άποψη εν προκειμένω, εάν βέβαια οι μέθοδοι τους εφαρμοστούν όπως προβλέπεται. 42 Εντούτοις, το ερώτημα δεν μπορεί να απορριφθεί ως μη νόμιμο ή ανόητο· απλώς δηλώνεται ότι βρίσκεται πέρα από το πεδίο της επιστημονικής μεθόδου. Εάν μπορεί να απαντηθεί, τότε θα πρέπει να απαντηθεί με βάση κάτι διαφορετικό. Αυτό το σημείο έχει τονιστεί κατ' επανάληψη από τον σερ Πίτερ Μίνταγουορ, έναν Οξφορδιανό ανοσολόγο που κέρδισε το Νομπέλ ιατρικής επειδή ανακάλυψε την επίκτητη ανοσολογική ανοχή. Σε μια σημαντική δημοσίευση με τον τίτλο Τα όρια της επιστήμης, ο Μίνταγουορ διερεύνησε το ερώτημα σχετικά με το πώς η επιστήμη περιορίζεται από τη φύση της πραγματικότητας. Τονίζοντας ότι «η επιστήμη είναι ασυγκρίτως η πιο επιτυχημένη υπόθεση την οποία ανέλαβαν ποτέ οι άνθρωποι», διακρίνει ανάμεσα σ' αυτά που καλεί «υπερβατικά» ερωτήματα, τα οποία είναι καλύτερο να τα αφήνει κανείς στη θρησκεία και τη φιλοσοφία, και στα

ΗΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

4

ερωτήματα σχετικά με την οργάνωση και τη δομή του υλι κού σύμπαντος. Όσον αφορά τα τελευταία, υποστηρίζει ότ δεν υπάρχουν όρια στις δυνατότητες της επιστημονικής προό δου. Ως εκ τούτου συμφωνεί με τον Ντόκινς - αφού προη γουμένως, όμως, έχει προσδιορίσει και περιορίσει το πεδί< εντός του οποίου οι επιστήμες πραγματοποιούν τις δυνατό τητές τους. Τι γίνεται λοιπόν με τα άλλα ερωτήματα; Τι γίνεται με τι πεδίο του Θεού;Ή τι γίνεται με το εάν υπάρχει κάποιος σκο πός στο σύμπαν; Σαν να προλαμβάνει την απερίσκεπτη κο απλουστευμένη θέση του Ντόκινς περί των επιστημών, < Μίνταγουορ συστήνει στους επιστήμονες να είναι προσεκτι κοί με τις διατυπώσεις τους πάνω σ' αυτά τα θέματα· εκτό κι αν θέλουν να χάσουν την εμπιστοσύνη του κοινού εξαιτία των αδιαμφισβήτητων και δογματιστικών υπερβολών τουί Αν και δεδηλωμένος ορθολογιστής, ο Μίνταγουορ είναι σα φής εν προκειμένω: Ότι όντως υπάρχει ένα όριο στην επιστήμη είναι κάτι που καθίσταται εξαιρετικά πιθανό από την ύπαρξη ερωτημάτων στα οποία η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει, καθώς και από το γεγονός ότι καμία νοητή πρόοδος της επιστήμης δεν θα της επέτρεπε να απαντήσει... Έχω κατά νου κάποια τέτοια ερωτήματα, όπως: Πώς άρχισαν τα πάντα; Για ποιο λόγο είμαστε όλοι μας εδώ; Γιατί να ζει κανείς; Ο δογματικός θετικισμός -τώρα κάτι το παρωχημένοαπέρριπτε όλα τα ερωτήματα αυτού του είδους ως μη ερω-


50

τήματα ή ψευδο-ερωτήματα, τέτοια που μόνο οι αδαείς θέτουν και μόνο οι τσαρλατάνοι υποστηρίζουν ότι είναι σε θέση να απαντήσουν.43 Ίσως το Η τιερί Θεού αυταπάτη να εξέπληξε τον σερ Πίτερ, ακριβώς επειδή αποτελεί όψιμη έκφανση αυτού ακριβώς του «δογματικού θετικισμού», για τον οποίο είχε πιστέψει, χαρούμενα αλλά προφανώς πρόωρα, ότι ήταν νεκρός.

OL

Μ Θ Α

κ α ι

ο ι

Μ 6 Ρ 6 Α

Η εκ μέρους μας σύντομη συζήτηση περί των ορίων της επιστήμης υποδηλώνει ότι οι φυσικές επιστήμες, η φιλοσοφία, η θρησκεία και η λογοτεχνία έχουν όλες τους μια νόμιμη θέση στο πλαίσιο της ανθρώπινης αναζήτησης για αλήθεια και νόημα. Αυτή είναι μια ευρέως υποστηριζόμενη άποψη, τόσο στον Δυτικό πολιτισμό εν γένει όσο και σε πολλούς τομείς της ίδιας της επιστημονικής κοινότητας. Παρ' όλα αυτά, δεν υποστηρίζεται καθολικά εντός της συγκεκριμένης κοινότη τας. Ο κάπως άσχημος όρος «επιστημονισμός» έχει πια αναδυθεί για να δηλώσει αυτούς τους φυσικούς επιστήμονες -όπως τον Ντόκινς- που αρνούνται να δεχθούν οποιαδήποτε όρια στις εττιστήμες.44 Τα ζητήματα αυτά συναντώνται σε αρκετά σημεία του Η περί Θεού αυταπάτη, ειδικά στην εκ μέρους του Ντόκινς κριτική της ιδέας του Στέφεν Τζέι Γκουλντπερί των «ΜΕΑ» (των μη επικαλυπτόμενων αυθεντιών) στην περίπτωση της θρησκείας και της επιστήμης. Σύμφωνα με την άποψη του Γκουλντ, η «αυθεντία της


TOY DA WKINS 45

επιστήμης» ασχολείται με το «εμπειρικό πεδίο», ενώ η «αν θεντία της θρησκείας» ασχολείται με τα «ερωτήματα περί το έσχατου νοήματος». Ο Γκουλντ υποστηρίζει ότι αυτές οι δύ αυθεντίες δεν αλληλοεπικαλύπτονται. Προσωπικά, νομίζι πως δεν έχει δίκιο. Και ο Ντόκινς πιστεύει πως δεν έχει δίκκ αν και για διαφορετικούς λόγους. Για τον Ντόκινς υπάρχ μονάχα μία αυθεντία: η εμπειρική πραγματικότητα. Αυτή ε ναι η μόνη πραγματικότητα που υπάρχει. Η ιδέα του να επ τραπεί στη θεολογία να μιλήσει για οτιδήποτε είναι εξωφρί νική. «Γιατί οι επιστήμονες δείχνουν με τόση δειλία το σι βασμό τους απέναντι στις φιλοδοξίες των θεολόγων σχετ κά με ερωτήματα που οι θεολόγοι σίγουρα δεν είναι καλύτι ρα καταρτισμένοι να απαντήσουν από όσο οι ίδιοι οι επ στήμονες;»45 Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον κομμάτι ρητορ κής, αλλά δεν έχει καν αρχίσει να ασχολείται με τα ζητήμαι που ορθά έθεσε ο Γκουλντ, αλλά απάντησε εσφαλμένα. Διότι υπάρχει, βέβαια, και μία τρίτη άποψη -αυτή τα «μερικώς επικαλυπτόμενων αυθεντιών» (των «ΜΕΡΕΑ», γι να το πούμε με μια σύντμηση), μια άποψη που αντανακ^ τη συνειδητοποίηση ότι η επιστήμη και η θρησκεία προσφ ρουν δυνατότητες για αλληλεπίδραση επί τη βάσει της ε\ μηνείας των αντικειμένων και των μεθόδων τους. Ένας πρ< φανής υποστηρικτής αυτής της άποψης είναι ο Φράνσις Κ< λινς, ένας εξελικτικός βιολόγος που επιβλέπει το περίφη^ Πρόγραμμα του Ανθρώπινου Γονιδιώματος. Ο Κόλινς κ< νει λόγο για «μια απολύτως ικανοποιητική αρμονία ανάμ σα στην επιστημονική και την πνευματική κοσμοθεωρία» Οι αρχές της πίστης είναι, όπως υποστηρίζει, «συμπληρωμ τικές προς τις αρχές της επιστήμης». Πολλοί άλλοι, προε

52

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

χόμενοι από διάφορους επιστημονικούς κλάδους, μπορούν εύκολα να αναφερθούν ως υποστηρικτές της ίδιας ουσιαστικά άποψης. Στο δικό μου πρόγραμμα «επιστημονικής θεολογίας» διερευνώ τους τρόπους με τους οποίους μπορεί η θεολογία να μάθει από τη μεθοδολογία των φυσικών επιστημών κατά την εξέταση και ανάπτυξη των δικών της ιδεών.47 Αυτή η προσέγγιση των «επικαλυπτόμενων αυθεντιών» υπονοείται στη φιλοσοφία του «κριτικού ρεαλισμού», η οποία στις μέρες μας ασκεί μεγάλη επίδραση στη διασάφηση των σχέσεων ανάμεσα στις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες 48 Στο σημείο αυτό δεν έχουμε να κάνουμε με μια αντιπαράθεση του Γκουλντ με τον Ντόκινς, σαν να καθορίζουν οι θέσεις τους τις μοναδικές διανοητικές επιλογές που έχουμε. Μερικές φορές, ο Ντόκινς υπονοεί την επιβεβαίωση της δικής του θέσης. ΓΙαρ' όλα αυτά, η πραγματικότητα είναι ότι ο Γκουλντ και ο Ντόκινς αντιπροσωπεύουν μονάχα δύο θέσεις πάνω σ' ένα εκτεταμένο φάσμα από δυνατότητες, οι οποίες είναι ήδη γνωστές στην έρευνα. Οι ανεπάρκειες και των δύο υποδηλώνουν ότι αυτές οι εναλλακτικές θα πρέπει στο μέλλον να ελεγχθούν προσεκτικότερα.

ΠόΧεμος

ετπστή.Μ.Η.Σ

KLCIL

-0"gncriceicic;;

Σύμφωνα με την άποψη του Ντόκινς, η επιστήμη έχει καταστρέψει την πίστη στον Θεό, τοποθετώντας τον στο περιθώριο του πολιτισμού, όπου τον εγκολπώνονται αυταπατώμενοι φανατικοί. Υπάρχει, βέβαια, ένα προφανές πρόβλημα - συγκεκριμένα, το γεγονός ότι είναι μάλλον πολλοί οι επι-


TOY DA WKINS

53

στήμονες που πιστεύουν στον Θεό. Το Η περί Θεού αυταπάτη δημοσιεύτηκε το 2006. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν άλλα τρία βιβλία από κορυφαίους ερευνητές. Ο Όουεν Γκίνγκεριχ, ένας διάσημος αστρονόμος του Χάρβαρντ, δημοσίευσε Το Σύμπαν του Θεού, όπου δηλώνεται ότι «το σύμπαν δημιουργήθηκε ηθελημένα και με σκοπό και ότι αυτή η πεποίθηση δεν παρεμβαίνει στις υποθέσεις της επιστήμης».49 Ο Φράνσις Κόλινς δημοσίευσε το βιβλίο του Η γλώσσα του Θεού, το οποίο υποστηρίζει ότι το θαυμαστό στη φύση και η τάξη που παρατηρείται σ' αυτή υποδεικνύουν ένα δημιουργό Θεό, σε μεγάλο βαθμό κατά το πρότυπο της παραδοσιακής χριστιανικής αντίληψης. Στο βιβλίο αυτό, ο Κόλινς περιγράφει την προσωπική του μεταστροφή από τον αθεϊσμό στη χριστιανική πίστη. Αυτό είναι κάτι που μετά βίας ταιριάζει στην αυστηρή εμμονή του Ντόκινς, ότι δηλαδή οι αληθινοί επιστήμονες είναι αθεϊστές. Λίγους μήνες αργότερα, ο κοσμολόγος Πολ Ντέιβις δημοσίευσε το βιβλίο του Goldilocks Enigma, με το οποίο υποστηρίζει την ύπαρξη «ενός άψογου συντονισμού» στο σύμπαν. Για τον Ντέιβις, η βιο-φιλικότητα του σύμπαντος προσανατολίζει προς μια υπερκείμενη αρχή, η οποία τρόπον τινά ωθεί το σύμπαν προς την ανάπτυξη της ζωής και του πνεύματος. Η ιδέα ότι υπάρχει κάποια ένδειξη περί σκοπού και σχεδίου εντός του σύμπαντος είναι, βέβαια, εντελώς απορριπτέα από τον Ντόκινς. Ο Ντέιβις σκέφτεται κάπως διαφορετικά. Αν και δεν συνυπογράφει την παραδοσιακή χριστιανική αντίληψη περί Θεού, υποστηρίζει ότι στο σύμπαν -ή, καλύτερα, μέσα στο σύμπαν- υπάρχει κάτι θείο. Κάποιες έρευνες βοηθούν στο να διαφωτιστεί, αν μη τι

54

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

άλλο, αυτό το ζήτημα. Το 1916 διάφοροι εν ενεργεία επιστήμονες ρωτήθηκαν εάν πιστεύουν στον Θεό - συγκεκριμένα, σ' ένα Θεό 7ΐου επικοινωνεί ενεργά με την ανθρωπότητα και στον οποίο μπορεί κάποιος να προσευχηθεί «με την προσδοκία να λάβει κάποια απάντηση». Οι δεϊστές δεν πιστεύουν στον Θεό, σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών είναι πολύ γνωστά: περίπου 40% πίστευαν σ ένα Θεό αυτού του είδους, 40% δεν πίστευαν και 20% δεν ήταν σίγουροι. Οι έρευνες αυτές επαναλήφθηκαν το 1997, χρησιμοποιώντας την ίδια ακριβώς ερώτηση, και οδήγησαν λίγο-πολύ στα ίδια αποτελέσματα, με μια μικρή αύξηση όσον αφορά αυτούς που δεν πίστευαν (μέχρι 45%). Το ποσοστό αυτών που δεν πίστευαν σ' ένα Θεό αυτού του είδους παρέμεινε περίπου σταθερό στο 40%. Αυτά τα αποτελέσματα, βέβαια, μπορεί κάποιος να τα επεξεργαστεί με διάφορους τρόπους. Οι αθεϊστές τείνουν να τα ερμηνεύουν έτσι ώστε να εξάγεται το συμπέρασμα πως «οι περισσότεροι επιστήμονες δεν πιστεύουν στον Θεό». Το ζήτημα όμως δεν είναι τόσο απλό. Τα αποτελέσματα θα μπορούσαν κάλλιστα να ερμηνευτούν έτσι ώστε να σημαίνουν ότι «οι περισσότεροι επιστήμονες δεν αρνούνται την πίστη στον Θεό», καθότι το 55% είτε πιστεύει στον Θεό είτε είναι αγνωστικιστές. Δύο σημεία, εντούτοις, θα πρέπει να έχει κάποιος κατά νου. 1 . 0 Τζέιμς Λιούμπα, που διεξήγε την αρχική έρευνα το 1916, προέβλεψε ότι ο αριθμός των επιστημόνων που αρνούνταν την πίστη στον Θεό θα αυξανόταν σημαντικά προϊόντος του χρόνου· κι αυτό ως αποτέλεσμα της γενικής βελ -


TOY DA WKINS

55

τίωσης στα θέματα της εκπαίδευσης. Αυτό που συνέβη ήταν μια μικρή αύξηση στον αριθμό αυτών που αρνούνται την πίστη και μια συνακόλουθη ελάττωση των αγνωστικιστών αλλά καμία σημαντική μείωση αυτών που πιστεύουν. 2. Για άλλη μια φορά, θα πρέπει να τονιστεί ότι στους επιστήμονες δόθηκε μία πολύ συγκεκριμένη ερώτηση: τουτέστιν, αυτοί που ρωτήθηκαν πίστευαν σ' έναν προσωπικό Θεό που μπορούσε να ανταποκριθεί στην προσευχή του ανθρώπου; Αυτό το ερώτημα θέτει εκτός όλους εκείνους -όπως τον Πολ Ντέιβις- που πιστεύουν ότι οι ενδείξεις υποδεικνύουν κάποιο είδος θεότητας ή ανώτατης πνευματικής αρχής. Αν το ερώτημα είχε διατυπωθεί με πιο γενικούς όρους, κατά πάσα πιθανότητα θα μπορούσε να έχει προκύψει μια ευρύτερα θετικά απάντηση και στις δύο έρευνες. Συχνά παραβλέπεται ο ειδικός χαρακτήρας αυτής της ερώτησης από εκείνους που σχολιάζουν τα αποτελέσματα τόσο του 1916 όσο και του 1997. Παρ' όλα αυτά, οι ακριβείς λεπτομέρειες τέτοιων ερευνών δεν αφορούν την ουσία του ζητήματος. Ο Ντόκινς αναγκάζεται να δεχθεί το εξαιρετικά άβολο γεγονός ότι η άποψή του, πως οι φυσικές επιστήμες αποτελούν μια διανοητική λεωφόρο η οποία οδηγεί στον αθεϊσμό, απορρίιιτεται από τους περισσότερους επιστήμονες, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους. Οι περισσότεροι μη πιστοί επιστήμονες που εγώ γνωρίζω είναι αθεϊστές για λόγους που δεν αφορούν την επιστήμη· κομίζουν αυτές τις πεποιθήσεις στην επιστήμη τους παρά τις στηρίζουν στην επιστήμη τους. Πράγματι, εάν οι προσωπικές μου συζητήσεις με διάφορους επι-

56

Α/ΙΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΓΚΡΛΘ

στήμονες έχουν οποιαδήποτε αξία, βλέπουμε ότι οι περισσότεροι από τους πιο σκληρούς επικριτές του Ντόκινς είναι όντως αθεϊστές. Η οργισμένη και δογματική επιμονή του ότι όλοι οι αληθινοί επιστήμονες οφείλουν να είναι αθεϊστές έχει δεχθεί έντονη αντίδραση από αυτούς ακριβώς που θα έπρεπε να είναι οι πιο σθεναροί και πιο έμπιστοι υποστηρικτές του. Ο Ντόκινς σαφώς και δεν έχει καμία εξουσιοδότηση να μιλά εξ ονόματος της επιστημονικής κοινότητας για το εν λόγω θέμα ή τα ζητήματα που εξετάζουμε. Υπάρχει μια τεράστια ανακολουθία ανάμεσα στον αριθμό των επιστημόνων που ο Ντόκινς πιστεύει ότι θα έπρεπε να είναι αθεϊστές και σε αυτούς που όντως είναι τέτοιοι στην πράξη. Ο Ντόκινς αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα μ' έναν εντελώς απαράδεκτο τρόπο. Για παράδειγμα, ας δούμε τα επικριτικά του σχόλια για τον Φρίμαν Ντάισον, ένα φυσικό που προτάθηκε ευρύτατα για το βραβείο Νομπέλ χάρη στην καινοτόμο έρευνά του στην κβαντική ηλεκτροδυναμική. Όταν το 2000 του απονεμήθηκε το βραβείο Τέμπλετον για τη θρησκεία, ο Ντάισον επαίνεσε στην ομιλία του τα επιτεύγματα της θρησκείας, ενώ την ίδια στιγμή τόνισε -και άσκησε κριτική- στην αρνητική πλευρά της. Επίσης, ήταν σαφής όσον αφορά την αρνητική πλευρά του αθεϊσμού, σημειώνοντας ότι «τα δύο άτομα που ενσαρκώνουν τις εκδηλώσεις του κακού στον αιώνα μας, ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Ιωσήφ Στάλιν, ήταν και οι δυο τους δεδηλωμένοι αθεϊστές». Ο Ντόκινς θεώρησε αυτή τη δήλωση άνανδρη πράξη αποστασίας και προδοσίας, η οποία πρόσφερε «υποστήριξη στη θρησκεία από την πλευρά ενός εκ των πλέον διακεκριμένων επιστημόνων του κόσμου».50


TOY DA WKINS

57

Επρόκειτο να συμβούν και χειρότερα. Όταν ο Ντάισον τόνισε ότι ήταν ένας χριστιανός που δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για το δόγμα της Τριάδας, ο Ντόκινς επέμενε πως αυτό σήμαινε ότι ο Ντάισον δεν ήταν καν χριστιανός. Απλώς προσποιούνταν τον θρησκευόμενο! «Δεν είναι αυτό ό,τι ακριβώς θα έλεγε οϊΐοιοσδήποτε αθεϊστής επιστήμονας, εάν ήθελε να δώσει την εντύπωση ότι είναι χριστιανός;».51 Έπεται, λοιπόν, ότι ο Ντάισον «το παίζει καλό παιδί», προφασιζόμενος ένα ενδιαφέρον περί τα θρησκευτικά ζητήματα για οικονομικά οφέλη; Μας λέει, άραγε, ο Ντόκινς ότι ο Ντάισον ήθελε απλώς «να δώσει την εντύπωση» ότι είναι χριστιανός, ενώ στην πραγματικότητα είναι αθεϊστής; Το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και στην περίπτωση του Αϊνστάιν 52 , ο οποίος χρησιμοποιούσε συχνά θρησκευτική γλώσσα και ανάλογες εικόνες στην παρουσίαση των επιστημονικών θέσεών του. Στο σημείο αυτό, όπως και αλλού, ο Ντόκινς ενεργεί επί τη βάσει της κύριας θέσης του, ότι δηλαδή οι αληθινοί επιστήμονες πρέπει να είναι αθεϊστές. Απλούστατα δεν μπορούν να εννοούν αυτά που λένε όταν ομολογούν ότι έχουν θρησκευτικές πεποιθήσεις, ενδιαφέροντα ή αναζητήσεις. Δεν είμαι σίγουρος τι είδους ανθρώπους ελπίζει να πείσει ο Ντόκινς με την άρνησή του να πιστέψει τους επιστήμονες συναδέλφους του. Η στάση του απλώς αντιπροσωπεύει το θρίαμβο του δόγματος επί της παρατήρησης. Γιατί, λοιπόν, τόσο πολλοί επιστήμονες είναι θρησκευόμενοι; Η προφανής και πλέον ικανοποιητική απάντηση εξ επόψεως διανοητικής δεν είναι δύσκολο να προταθεί. Είναι πολύ καλά γνωστό ότι ο φυσικός κόσμος είναι εύπλαστος εννοιολογικά. Όπως σημειώσαμε νωρίτερα, μπορεί να ερμηνευτεί,

58

ΑΛΙΣΊΈΡ

ΜΑΚΓΚΡΑΘ

δίχως να χαθεί η διανοητική μας επάρκεια, με "πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Μερικοί «διαβάζουν» ή «ερμηνεύουν» τη φύση με αθεϊστικό τρόπο. Άλλοι τη «διαβάζουν» με δεϊστικό τρόπο, βλέποντας σ' αυτή μία δημιουργική θεότητα, η οποία δεν ασχολείται περαιτέρω με τις υποθέσεις του κόσμου. Ο Θεός κουρδίζει, τρόπον τινά, το κοσμικό ρολόι και μετά το αφήνει να λειτουργήσει μόνο του. Κάποιοι άλλοι υιοθετούν μια πιο χαρακτηριστικά χριστιανική άποψη, πιστεύοντας σ5 ένα Θεό που και δημιουργεί και συντηρεί. Άλλοι, πάλι, υποστηρίζουν μια πιο πνευματιστική άποψη, μιλώντας γενικώς και αορίστως για κάποια «ζωτική δύναμη». Το ζήτημα είναι απλό: η φύση επιδέχεται πολλές έγκυρες ερμηνείες. Μπορεί να ερμηνευτεί με αθεϊστικό, δεϊστικό, θεϊστικό ή όποιον άλλο τρόπο - αλλά δεν απαιτεί μία συγκεκριμένη ερμηνεία. Κάποιος μπορεί να είναι «αληθινός» επιστήμονας δίχως να χρειάζεται να υιοθετήσει μία ορισμένη θρησκευτική, πνευματική ή αντιθρησκευτική άποψη του κόσμου. Αυτή, θα μπορούσα να προσθέσω, είναι και η άποψη των περισσότερων επιστημόνων με τους οποίους μιλώ, περιλαμβανομένων και εκείνων που αυτοπροσδιορίζονται ως αθεϊστές. Σε αντίθεση με τους δογματιστές αθεϊστές, μπορούν να καταλάβουν πλήρως το γιατί κάποιοι από τους συναδέλφους τους υιοθετούν μια χριστιανική άποψη περί του κόσμου. Ίσως να μη συμφωνούν με αυτή την προσέγγιση, αλλά είναι έτοιμοι να τη σεβαστού ν. Παρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς έχει μια ριζικά διαφορετική άποψη. Η επιστήμη και η θρησκεία έχουν εμπλακεί σε μια μάχη μέχρι θανάτου.53 Μόνο η μία από τις δύο μπορεί να βγει νικήτρια - κι αυτή πρέπει να είναι η επιστήμη. Η άποψη του


TOY DA WKINS

59

Ντόκινς περί πραγματικότητας αποτελεί το αντικαθρέφτισμα αυτού που συναντά κανείς σε κάποια από τα πιο εξωτικά τμήματα του αμερικανικού φονταμενταλισμού. Ο μακαρίτης ο Χένρι Μόρις, γνωστός δημιουργιστής, έβλεπε τον κόσμο να διακρίνεται σε δύο πολωμένα μεταξύ τους στρατόπεδα. Οι άγιοι ήταν οι θρησκευόμενοι (τους οποίους ο Μόρις προσδιόριζε με τον δικό του, αποκλειστικό κατά βάση τρόπο). Η αυτοκρατορία του κακού αποτελούνταν από τους αθεϊστές επιστήμονες. Ο Μόρις πρότεινε μια αποκαλυπτική θέαση αυτής της μάχης, αντιμετωπίζοντάς την ως συμπαντική στις διαστάσεις της. Αφορούσε ουσιαστικά την αλήθεια σε αντιπαράθεση προς το ψεύδος, το αγαθό σε αντιδιαστολή προς το κακό. Στο τέλος, η αλήθεια και το αγαθό θα θριαμβεύσουν! Ο Ντόκινς απλούστατα αναπαράγει αυτό το φονταμενταλιστικό σενάριο, τη στιγμή ακριβώς που αντιστρέφει το πλαίσιο αναφοράς του. Πρόκειται για μια απελπιστικά συγκεχυμένη ερμηνεία των πραγμάτων. Σε τελική ανάλυση, εξαρτάται από μια παρωχημένη και πλέον απορριπτέα ιστορικώς ανάγνωση των σχέσεων επιστήμης και θρησκείας. Κάποτε, πίσω στο δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα, ήταν αναμφίβολα δυνατόν για κάποιον να πιστεύει ότι η επιστήμη και η θρησκεία τελούν διαρκώς σε εμπόλεμη κατάσταση. Εντούτοις, όπως μου τόνισε πρόσφατα ένας από τους κορυφαίους Αμερικανούς ιστορικούς της επιστήμης, αυτή η άποψη θεωρείται πλέον ένα απελπιστικά ξεπερασμένο ιστορικό στερεότυπο, το οποίο η έρευνα έχει πλήρως αναιρέσει. Βασικά αργοπεθαίνει μέσα σε απομονωμένους θύλακες της πνευματικής ζωής, όπου δεν έχει εισχωρήσει ακόμα το φως της έρευνας. Η σχέση επιστή-

60


μης και θρησκείας είναι σύνθετη και ποικιλόμορφη - αλλά δεν θα μπορούσε ποτέ να παρουσιαστεί ως μια συνθήκη ολοκληρωτικού πολέμου. Ωστόσο, ο Ντόκινς είναι τόσο αμετάπειστα αφοσιωμένος στο παρωχημένο «πολεμικό» μοντέλο του, που φτάνει στο σημείο να κάνει μερικές πολύ ασύνετες και αστήρικτες κρίσεις. Η πιο γελοία από αυτές είναι ότι οι επιστήμονες που πιστεύουν ή συμβάλλουν σε μια βιώσιμη σχέση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας ανήκουν στη σχολή του «Νέβιλ Τσάμπερλειν».54 Αυτή η σύγκριση αποτελεί διανοητική ανοησία, για να μην πούμε ότι συνιστά προσωπική προσβολή. Για εκείνους τους αναγνώστες που δεν καταλαβαίνουν περί τίνος πρόκειται, ο Ντόκινς αναφέρεται εν προκειμένω στην πολιτική κατευνασμού που υιοθέτησε το 1938 ο Βρετανός πρωθυπουργός Νέβιλ Τσάμπερλεϊν προς τον Αδόλφο Χίτλερ, με την ελπίδα ότι θ' αποφύγει τον ολοκληρωτικό πόλεμο στην Ευρώπη. Η απεχθής αναλογία φαίνεται να υπονοεί πως οι επιστήμονες που καταφάσκουν τη σημασία της θρησκείας θα πρέπει να στιγματιστούν ως «κατευναστές» και ότι οι θρησκευόμενοι θα πρέπει να συγκριθούν, εξίσου προσβλητικά, με τον Χίτλερ. Στο σημείο αυτό, η εικόνα που χρησιμοποιεί ο Ντόκινς φαίνεται πως εκφράζει ορισμένες εξαιρετικά προκατειλημμένες και ελάχιστα ενημερωμένες κρίσεις όσον αφορά τη σχέση επιστήμης και θρησκείας. Ποιον, λοιπόν, έχει κατά νου ο Ντόκινς; Απίστευτα, υποδεικνύει τον Μάικλ Ρους - ένα διακεκριμένο αθεϊστή φιλόσοφο, ο οποίος έχει εργαστεί πολύ προς την κατεύθυνση της διασάφησης των φιλοσοφικών καταβολών και συνεπαγωγών του δαρβινισμού, καθώς και της κριτικής κατά του θρη-


TOY DA WKINS

61

σκευτικού φονταμενταλισμού. 55 Γιατί; Στο σημείο αυτό, το επιχείρημα του Ντόκινς είναι τόσο συγκεχυμένο που είναι δύσκολο να προσδιοριστεί τι ακριβώς έχει κατά νου.Ήταν το γεγονός ότι ο Ρους τόλμησε να ασκήσει κριτική στον Ντόκινς, τουτέστιν μια πράξη lese-majeste; Ή μήπως ήταν το ακόμα πιο τολμηρό γεγονός ότι πρότεινε πως η επιστήμη και η θρησκεία ενδέχεται να μπορούν να μάθουν η μία από την άλλη - κάτι που ορισμένοι φανατικοί πολύ φοβάμαι πως θα θεωρούσαν πράξη προδοσίας; Εν προκειμένω, ο Ντόκινς παραθέτει επιδοκιμαστικά τα λόγια του Τζέρι Κόιν, ενός γενετιστή από το Σικάγο, ο οποίος διακήρυξε ότι «ο πραγματικός πόλεμος μαίνεται μεταξύ ορθολογισμού και δεισιδαιμονίας. Η επιστήμη δεν είναι παρά μία από τις εκδοχές του ορθολογισμού, ενώ η θρησκεία η πιο συνηθισμένη μορφή της δεισιδαιμονίας».56 Συνεπώς, ο κόσμος χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα: τον ορθολογισμό και τη δεισιδαιμονία. Όπως ακριβώς οι θρησκείες διακρίνουν τους σεσωσμένους από τους κολασμένους, ο Ντόκινς επιδεικνύει τον ίδιο απόλυτο διχοτομικό τρόπο του σκέπτεσθαι. Κάτι είναι ή άσπρο ή μαύρο· δεν υπάρχει τίποτα γκρίζο. Καημένε Μάικλ Ρους. Έχοντας επιτεθεί σε μια ομάδα φονταμενταλιστών, βρίσκει τον εαυτό του να εξοστρακίζεται από μια άλλη - και θεα)ρείται ότι είναι πνευματικώς «μολυσμένος» από εκείνους που μέχρι πρότινος ήταν συνάδελφοι του. Ο Ντόκινς είναι ξεκάθαρα βυθισμένος στη δική του, ιδιαίτερη εκδοχή του φονταμενταλιστικού δυαλισμού. Παρ' όλα αυτά, πολλοί θα αισθανθούν πως στο σημείο αυτό είναι απαραίτητος, αν όχι επιβεβλημένος, ένας έλεγχος με βάση την πραγματικότητα. Ο Ντόκινς δίνει την εντύπωση πως βλέπει

62


τα πράγματα στο πλαίσιο μιας εξαιρετικά πολωμένης κοσμοθεωρίας, η οποία δεν είναι λιγότερο αποκαλυπτική και στρεβλή απ όσο οι θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί που επιθυμεί να ξεριζώσει. Άραγε η πραγματική λύση στους θρησκευτικούς φονταμενταλισμούς είναι το να αναπαράγουν οι αθεϊστές ό,τι αρνητικό υπάρχει σ' αυτούς; Αυτό που έχουμε μπροστά μας είναι ένας αθεϊστικός φονταμενταλισμός τόσο βαθιά προβληματικός και στρεβλός όσο και τα θρησκευτικά του σύστοιχα. 57 Υπάρχουν προφανώς καλύτεροι τρόποι για να αντιμετωπίσει κάποιος τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό. Εν προκειμένω, ο Ντόκινς είναι μέρος του προβλήματος και όχι της λύσης.

(,ΰγκβονση

Οv~rcL|xeVTCLXUYJACUΝ

Μία από τις χειρότερες υπηρεσίες που έχει προσφέρει ο Ντόκινς στις φυσικές επιστήμες είναι το γεγονός ότι τις παρουσίασε ως επίμονα και αμείλικτα αθεϊστικές. Δεν πρόκειται καθόλου για κάτι τέτοιο· εντούτοις, η ιεραποστολική μανία του Ντόκινς έχει οδηγήσει στην αύξηση αυτής της αλλοτριωτικής στάσης σε πολλά τμήματα του βορειοαμερικανικού συντηρητικού Προτεσταντισμού. Υπάρχει άραγε καλύτερος τρόπος να διασφαλιστεί ότι οι επιστήμες αντιμετωπίζονται υπό αυτό το αρνητικό πρίσμα εντός της εν λόγω κοινότητας, καθώς το ενδιαφέρον και η αφοσίωση στη θρησκεία αναδύονται στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη; Δεν είναι διόλου παράξενο που πολλοί δαρβινιστές έχουν εκφράσει την ανησυχία τους όσον αφορά την απόπειρα να χα-


TOY DA WKINS

63

ρακτηριστεί αθεϊστική η στάση τους. Χάνουν το κύρος τους στα μάτια μιας μεγάλης πλειονότητας - ριψοκίνδυνα και χωρίς λόγο. Έχω ήδη ασκήσει κριτική στο κίνημα του Ευφυούς Σχεδίου, ένα συντηρητικό αντι-εξελικτικό χριστιανικό κίνημα, του οποίου οι ιδέες επίσης επικρίνονται στο Η περί Θεού αυταπάτη.58 Παραδόξως, όμως, αυτό το κίνημα θεωρεί τον Ντόκινς ένα από τα καλύτερα αποκτήματά του. Γιατί; Διότι η υστερική και δογματιστική επιμονή του στις αθεϊστικές συνεπαγωγές του δαρβινισμού αποστασιοποιεί πολλούς από τους δυνάμει υποστηρικτές της θεωρίας της εξελίξεως. Ο Ουίλιαμ Ντέμπσκι, ο πνευματικός αρχιτέκτονας του κινήματος, ευχαριστεί διαρκώς τον Ευφυή Σχεδιαστή του για τον Ντόκινς. 59 Όπως το έθεσε πρόσφατα σ' ένα μάλλον σαρκαστικό e-mail προς τον Ντόκινς: «Λέω τακτικά στους συναδέλφους μου ότι εσύ και το έργο σου είστε ένα από τα μεγαλύτερα δώρα του Θεού στο κίνημα του Ευφυούς Σχεδίου. Σε παρακαλώ, λοιπόν, συνέχισε!» Νομίζω ότι θα ήταν πανευτυχής με το Η περί Θεού αυταπάτη.60 Ελάχιστα εκπλήσσει που ο Ρους - ο οποίος περιγράφει τον εαυτό του ως «σκληροπυρηνικό δαρβινιστή»- σχολίασε σε ένα γνωστοποιηθέν e-mail προς τον Ντένετ ότι αυτός (ο Ντένετ) και ο Ντόκινς υπήρξαν «απόλυτη καταστροφή στη μάχη κατά του Ευφυούς Σχεδίου». 61 Αυτό που χρειαζόμαστε δεν είναι ένας σπασμωδικός αθεϊσμός, αλλά σοβαρή ενασχόληση με τα ζητήματα - κανένας από τους δυο σας δεν είναι διατεθειμένος να μελετήσει σοβαρά το Χριστιανισμό και να αναμετρηθεί με τις ιδέες του -

64

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

είναι απλούστατα χαζό και απερίγραπτα ανήθικο να ισχυρίζεται κάποιος ότι ο Χριστιανισμός δεν είναι παρά μια δύναμη του κακού, όπως ισχυρίζεται ο Ρίτσαρντ [Ντόκινς] και, το σημαντικότερο, βρισκόμαστε σε πόλεμο και χρειαζόμαστε συμμάχους σ' αυτό τον πόλεμο και όχι να απομακρύνουμε κάθε άνθρωπο καλής θέλησης. Ιδού, λοιπόν! Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί ο Ντόκινς απέπεμψε τον Ρους στο σκότος το εξώτερον. Μη στενοχωριέσαι, Μάικλ - έχεις καλή παρέα. Πριν από την αποπομπή του, όμως, από τον παράδεισο του Ντόκινς, ο Ρους προέβη σε άλλη μια εύγλωττη ενέργεια. Στις 22 Οκτωβρίου 1996, ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β' έκανε μία δήλωση στην Ποντιφική Ακαδημία Επιστημών, προσφέροντας την υποστήριξή του στην εν γένει ιδέα της βιολογικής εξέλιξης, ενώ παράλληλα ασκούσε κριτική σε ορισμένες υλιστικές ερμηνείες της εν λόγω ιδέας.62 (Ειρήσθω εν παρόδω ο Ρωμαιοκαθολικισμός ποτέ δεν αντιμετώπισε τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο συντηρητικός Προτεσταντισμός με την ιδέα της εξέλιξης.) Πολλοί επιστήμονες καλωσόρισαν τη δήλωση του πάπα. Όχι όμως ο Ρίτσαρντ Ντόκινς. Ιδού το σχόλιο του Ρους σχετικά με το τι επακολούθησε: Όταν ο Ιωάννης Παύλος Β' έγραψε μία επιστολή στην οποία αποδεχόταν το δαρβινισμό, η απάντηση του Ρίτσαρντ Ντόκινς ήταν απλώς ότι ο πάπας ήταν υποκριτής· ότι δεν μπορούσε να είναι ειλικρινής σχετικά με την επιστήμη και ότι ο ίδιος ο Ντόκινς προτιμούσε απλώς έναν ειλικρινή φονταμενταλιστή.63

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DAWKINS

65

Το σχόλιο του Ρους μας βοηθά άμεσα να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Αν η πρόθεση του Ντόκινς ήταν να ενθαρρύνει τους χριστιανούς να αποδεχθούν τη βιολογική εξέλιξη, τότε η δήλωση του πάπα θα είχε γίνει δεκτή θετικά. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Ο Ντόκινς είναι εντελώς ανίκανος να δεχθεί ότι ο πάπας -ή, εν πάση περιπτώσει, κάθε χριστιανός- θα μπορούσε να αποδεχθεί την εξέλιξη. Επομένως, δεν λέει την αλήθεια, έτσι δεν είναι; Δεν είναι δυνατόν να λέει την αλήθεια. Ο πάπας είναι ένας δεισιδαίμων που απλώς προσποιείται τον ορθολογιστή. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι εν προκειμένω η επιστήμη -ή, καλύτερα, μια εξαιρετικά εχθρική και μη αντιπροσωπευτική εικόνα περί επιστήμης- δεν γίνεται αντικείμενο κατάχρησης ως όπλο για την καταστροφή της θρησκείας. Μια από τις πιο μελαγχολικές πλευρές του Η περί Θεού αυταπάτη έγκειται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας του φαίνεται πως έχει μεταμορφωθεί από έναν επιστήμονα με πάθος για την αλήθεια σε ένα σκληρό αντιθρησκευτικό προπαγανδιστή, ο οποίος δεν σέβεται τα στοιχεία. Αυτό ήταν σαφές στην τηλεοπτική σειρά Η ρίζα του κακού; η οποία λειτούργησε πιλοτικά για το Η περί Θεού αυταπάτη. Εκεί ο Ντόκινς παρουσίαζε θρησκευτικούς εξτρεμιστές, οι οποίοι υποστήριζαν τη βία εν ονόματι της θρησκείας ή ήταν επιθετικά κατά της επιστήμης. Δεν συμπεριλήφθηκε και δεν εξετάστηκε καμία αντιπροσωπευτική θρησκευτική φυσιογνωμία. Το συμπέρασμα του Ντόκινς; Η θρησκεία οδηγεί στη βία και είναι κατά της επιστήμης. Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι η σειρά επικρίθηκε από τους διαφωνούντες, οι οποίοι τη θεώρησαν διανοητικώς αστεία.

66

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Όπως μου είπε αργότερα ένας σημαίνων αθεϊστής συνάδελφος στην Οξφόρδη: «Μη μας κρίνεις όλους με βάση αυτή την ψευδο-διανοητική μωρολογία». Παρ' όλα αυτά, Η περί Θεού αυταπάτη συνεχίζει αυτή την κατάφωρα προκατειλημμένη προσέγγιση των στοιχείων, χλευάζοντας και χτυπώντας τις εναλλακτικές προσεγγίσεις, τις οποίες σε καμία περίπτωση δεν εννοεί να λάβει υπόψη της. Πράγματι, υπάρχουν θρησκευόμενοι που είναι βαθιά εχθρικοί έναντι της επιστήμης. Και ο αριθμός, αν μη τι άλλο, θα αυξηθεί χάρη στην πολεμική εκ μέρους του Ντόκινς χρήση της επιστήμης στο πλαίσιο της επικής μάχης του κατά της θρησκείας. Ίσως είναι πια καιρός η επιστημονική κοινότητα ως σύνολο να διαμαρτυρηθεί κατά της κατάχρησης των ιδεών της στο βωμό αυτού του αθεϊστικού φονταμενταλισμού.

3 Π ο ι ε ς

etvctt

τπ,ς

οt

cnrctgêq

Ό ο n o t e e ί ci c,;

κύρια, αδιαμφισβήτητη και θεμελιώδης θέση του αθεϊσμού είναι ότι δεν υπάρχει Θεός. Γιατί, λοιπόν, κάποιος να πιστεύει στον Θεό; Για τον Ντόκινς πρόκειται για μια εντελώς παράλογη πεποίθηση - σαν να πιστεύει κάποιος ότι μια τσαγιέρα γυρίζει γύρω από τον ήλιο.64 Σίγουρα μια τέτοια αναλογία είναι εσφαλμένη. Κανένας από όσους εγώ τουλάχιστον γνωρίζω δεν πιστεύει σε μια τέτοια ανοησία. Αυτό ακριβώς, όμως, είναι ό,τι θέλει ο Ντόκινς να σκεφτούν οι αναγνώστες του - ότι η πίστη στον Θεό είναι ό,τι και οι τσαγιέρες του σύμπαντος. Για άλλη μια φορά έχουμε να κάνουμε με μια επαναλαμβανόμενη αναλογία που είναι πέρα για πέρα κομμάτι της γενικής στρατηγικής του να χλευάζει, να παραποιεί και να δαιμονοποιεί συστηματικά κάθε ανταγωνιστική κοσμοθεωρία, η οποία πάντοτε αναπαρίσταται με τον πιο αφελή τρόπο.

Η

68

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Ποιες είναι, επομένως, οι νέες ιδέες που έχει να μας προσφέρει ο Ντόκινς; Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσει κανείς την προσέγγιση του Ντόκινς όσον αφορά τις απαρχές της θρησκείας είναι να τον δει ως κάποιον που υιοθετεί μια παραδοσιακή αθεϊστική απόδειξη περί μη υπάρξεως του Θεού και την αναπτύσσει με τον δικό του τρόπο. Όλα πάνε πίσω στον Λούντβιχ Φόιερμπαχ, έναν ακραίο Γερμανό φιλόσοφο που αποστρεφόταν τη θρησκεία. Το 1841, ο Φόιερμπαχ υποστήριξε ότι ο Θεός ήταν κατά βάση μια επινόηση, κάτι που σκαρφίστηκαν οι άνθρωποι για να παράσχουν μεταφυσική και πνευματική παρηγοριά. 65 Το επιχείρημά του έχει ως εξής: Δεν υπάρχει Θεός. Πολλοί άνθρωποι, όμως, πιστεύουν στον Θεό. Γιατί; Επειδή θέλουν παρηγοριά. Συνεπώς, «προβάλλουν» ή «εξαντικειμενικεύουν» τις επιθυμίες τους κι αυτό το ονομάζουν «Θεό». Άρα αυτός ο μη υπαρκτός «Θεός» είναι απλώς η προβολή της ανθρώπινης επιθυμίας. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό επιχείρημα, το οποίο έχει επιδράσει βαθιά στον Δυτικό πολιτισμό. Παρ' όλα αυτά, έχει τα προβλήματά του. Εν πρώτοις, το να θέλεις κάτι δεν σημαίνει ότι αυτό δεν υπάρχει. Η ανθρώπινη δίψα αναφέρεται στην ανάγκη για νερό. Το εν λόγω επιχείρημα υπονοεί, επίσης, ότι όλες οι κοσμοθεωρίες αποτελούν απαντήσεις σε ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες - συμπεριλαμβανομένου, βέβαια, του αθεϊσμού, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί μια απάντηση στην ανθρώπινη επιθυμία για αυτονομία.

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

69

Ας εξετάσουμε δύο παραλλαγές, οι οποίες σχετίζονται ουσιαστικά με το θέμα μας. Η μία εντοπίζει τις απαρχές της πίστης στον Θεό σε κοινωνιολογικούς παράγοντες, ενώ η άλλη σε ψυχολογικούς. Ο Καρλ Μαρξ υποστήριξε ότι ο λόγος που οι άνθρωποι χρειάζονταν την περί Θεού αυταπάτη ήταν ότι τελούσαν σε συνθήκες κοινωνικής και οικονομικής αλλοτρίωσης. Όταν θα ερχόταν η σοσιαλιστική επανάσταση, τότε δεν θα υπήρχε καμία ανάγκη για θρησκείες. Απλώς θα εξαφανίζονταν με φυσικό τρόπο. Κάτι που ήταν εντελώς θεμιτό, καθώς αποτελούσε σοβαρό εμπόδιο για την ανθρώπινη πρόοδο. Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ υποστήριξε ότι οι απαρχές της πίστης στον Θεό βρίσκονται στην επιθυμία για έναν πατέρα. Όσο πιο γρήγορα συνειδητοποιηθεί ότι ο Θεός είναι η «εκπλήρωση μιας επιθυμίας», την οποία φαντάστηκαν οι άνθρωποι ως αποτέλεσμα ανθρώπινων προβολών, τόσο πιο γρήγορα θα προχωρήσουμε πέρα από αυτή την παιδιάστικη ψευδαίσθηση και θα ωριμάσουμε.66 Όπως θα δούμε, ο Ντόκινς προσφέρει επίσης μια φυσιοκρατική εξήγηση της θρησκείας - η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, είναι εντελώς τετριμμένη και μη πειστική. Η πίστη στον Θεό ενδέχεται να είναι το υποπροϊόν κάποιου άλλου εξελικτικού μηχανισμού. Στο σημείο αυτό, υπεισέρχεται στα χωράφια που διερεύνησε ο φίλος του αθεϊστής Ντάνιελ Ντένετ στο πρόσφατο βιβλίο του Διαλύοντας τα μάγια.67 Εντούτοις, τόσο ο Ντόκινς όσο και ο Ντένετ υιοθετούν μια ιδιαίτερα γνωσιακή άποψη περί θρησκείας, προσδιορίζοντας την τελευταία σχεδόν αποκλειστικά με όρους «πίστης στον Θεό». Αυτή, όμως, σίγουρα δεν είναι η μοναδική πλευρά της θρησκείας· ούτε είναι κατ' ανάγκη η πιο θεμελιώδης. Μια πιο

70

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

αξιόπιστη περιγραφή της θρησκείας θα αναφερόταν στις πολλαπλές πλευρές της, συμπεριλαμβανομένης της γνώσης, των πεποιθήσεων, της εμπειρίας, των τελετουργικών πρακτικών, των κοινωνικών δεσμών και κινήτρων, καθώς και των συμπεριφορικών αποτελεσμάτων. 68 Αν και προσφέρει μια κάπως μετριασμένη περιγραφή της θρησκείας, ο Ντένετ υποστηρίζει ότι η πίστη στον Θεό ως το προσδιοριστικό γνώρισμα της θρησκείας ενδέχεται να εξελίχθηκε για αρκετούς λόγους. Για παράδειγμα, ίσως έχουμε στο μυαλό μας κάποιο «κέντρο του Θεού». Ένα τέτοιο κέντρο μπορεί να εξαρτάται από κάποιο «μυστικιστικό γονίδιο», το οποίο προκρίθηκε από τη φυσική επιλογή διότι οι άνθρωποι τείνουν μαζί του να επιβιώνουν καλύτερα. Ή, από την άλλη, οι θρησκευτικές ιδέες «μπορεί να διαδόθηκαν από τις ατομικές προκαταλήψεις μέσω του σαμανισμού και των πρώιμων "άγριων" τάσεων της θρησκείας». Ο Ντόκινς προσθέτει περαιτέρω στοιχεία σ' αυτές τις εικασίες, υποστηρίζοντας ότι ουσιωδώς φυσικές τάσεις μπορεί να πήραν εσφαλμένη τροπή, καταλήγοντας σε κάτι που ήταν θεμελιωδώς θρησκευτικό. Υπό την έννοια αυτή, η θρησκεία αποτελεί «τυχαίο υποπροϊόν» ή «ακύρωση ενός χρήσιμου στοιχείου».69 Αυτή η άποψη, όμως, φαίνεται αρκετά ασύμβατη με τον προσωπικό του «καθολικό δαρβινισμό», ο οποίος απέχει από κάθε αντίληψη περί σκοπού - μια άποψη που συνοψίζεται με τον πιο διάσημο τρόπο στη δήλωσή του ότι το σύμπαν «δεν έχει κανένα σχέδιο, κανένα σκοπό, τίποτα το κακό και τίποτα το αγαθό, τίποτα πέρα από μια τυφλή και άσπλαχνη αδιαφορία».70 Πώς μπορεί ο Ντόκινς να μιλά για τη θρησκεία ως κάτι «τυχαίο», όταν η δική του εννόηση περί

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

71

εξέλιξης αποκλείει κάθε θεωρητικό πλαίσιο που θα του επέτρεπε να υπονοήσει ότι ορισμένα αποτελέσματα είναι «ηθελημένα» και κάποια άλλα «τυχαία»; Κάτι τέτοιο είναι ασύμβατο με μια δαρβινική άποψη περί του κόσμου. Διότι για το δαρβινισμό τα πάντα είναι τυχαία. Τα πράγματα μπορεί να δίνουν την εντύπωση του σχεδίου - αλλά αυτή η εντύπωση του σχεδίου ή της προθετικότητας προκύπτει από τυχαίες εξελίξεις. Αυτό, σε τελική ανάλυση, ήταν και η ουσία της κριτικής του Ντόκινς κατά του Πάλεϊ στο βιβλίο Ο τυφλός ωρολογοποιός. Παρ' όλα αυτά, το ανωτέρω αποτελεί ένα δευτερεύον σημείο. Η βασική κριτική κατά της εν λόγω θεωρίας περί «τυχαίου υποπροϊόντος» είναι η απουσία σοβαρών στοιχείων προς στήριξή της. Πού είναι η επιστήμη; Ποιες είναι οι μαρτυρίες υπέρ μιας τέτοιας πεποίθησης; Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με εικασίες και υποθέσεις, οι οποίες καταλαμβάνουν τη θέση των αυστηρών επιχειρημάτων που στηρίζονται σε μαρτυρίες και τα οποία έχουμε κάθε δικαίωμα να περιμένουμε από κάποιον που κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις. Οι θεωρίες του Ντόκινς περί βιολογικών απαρχών της θρησκείας, αν και ενδιαφέρουσες, θα πρέπει να θεωρηθούν εξαιρετικά εικοτολογικές. Τα επιχειρήματά του περί ψυχολογικών απαρχών της θρησκείας βρίθουν από «ίσως» και «ενδέχεται», λεκτικές σημάνσεις που δείχνουν την ουσιαστική έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων όσον αφορά τις εξαιρετικά επισφαλείς και εικοτολογικές ιδέες που διερευνά με τους αναγνώστες του. Διαβάζοντας αυτό το τμήμα του έργου του, αισθάνθηκα ότι έπρεπε να υποταχθώ στις ιδέες του εξαιτίας της ξεκάθαρης δύναμης των θέσεών του, παρά ότι καθοδηγούσε την

72


ελεύθερη βούληση μου η βαρύτητα των αποδεικτικών στοιχείων, από τη μια, και η ικανότητα του Ντόκινς να τις παρουσιάζει, από την άλλη. Τα επιχειρήματα αρχίζουν με προσεκτικές διατυπώσεις του τύπου «θα μπορούσε», οι οποίες αναπτύσσουν επισφαλείς υποθέσεις προς περαιτέρω διερεύνηση. ΓΙαρ' όλα αυτά, γίνονται πολύ γρήγορα τολμηρές διατυπώσεις του τύπου «είναι», οι οποίες προβαίνουν σε δηλώσεις δίχως καμία ακλόνητη μαρτυρία - κάτι που θεωρείται ότι απαιτείται στο πλαίσιο των αυστηρών επιστημονικών επιχειρημάτων. Θα τοποθετούσα τον Ντόκινς (και τον Ντένετ) στη μεγάλη παράδοση της φυσιοκρατικής εξήγησης της θρησκείας, η οποία περιλαμβάνει τους Φόιερμπαχ, Μαρξ και Φρόιντ. Όποια κι αν είναι τα πλεονεκτήματα της θρησκείας, αυτοί οι συγγραφείς πιστεύουν ότι πρόκειται για στοιχεία που αναδύονται μέσα στο ανθρώπινο μυαλό. Δεν υπάρχουν έξω από εμάς πνευματικές πραγματικότητες. Όσον αφορά τις απαρχές της θρησκείας, μπορεί να δοθεί μια φυσική εξήγηση. Σε τελική ανάλυση, πρόκειται για ένα κυκλικό επιχείρημα, το οποίο προϋποθέτει τα συμπεράσματά του. Αρχίζει με την υπόθεση ότι δεν υπάρχει Θεός και προχωρά στη συνέχεια για να καταδείξει ότι μπορεί να δοθεί μια εξήγηση του Θεού πλήρως συμβατή με αυτή τη θέση. Στην πράξη, έχουμε να κάνουμε με μια αθεϊστική επεξεργασία της «πενταπλής οδού» του Θωμά Ακινάτη, μια επεξεργασία που υποστηρίζει ότι μπορεί να δοθεί μια συνεπής εξήγηση των πραγμάτων δίχως να απαιτείται η πρόταξη της ύπαρξης του Θεού. Σ' ένα αρχικό στάδιο του Η περί Θεού αυταπάτη, ο Ντόκινς παρουσιάζει τον αθεϊσμό ως το έσχατο αποτέλεσμα

ΗΑΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS

73

μιας τελικής διαδικασίας περικοπών όσον αφορά τις παράλογες πεποιθήσεις περί του υπερφυσικού.71 Αρχίζει κανείς με τον πολυθεϊσμό - την πίστη σε πολλούς θεούς. Κατόπιν, προϊόντος του χρόνου, και καθώς η σκέψη σου γίνεται πιο εκλεπτυσμένη, προχωράς στο μονοθεϊσμό - την πίστη σε ένα Θεό. Ο αθεϊσμός απλώς πηγαίνει την όλη διαδικασία ένα βήμα πιο πέρα. Όπως τονίζει περιπαικτικά ο Ντόκινς, έχει να κάνει απλώς με την πίστη σ' ένα λιγότερο θεό απ' ό,τι πριν. Είναι το προφανές επόμενο βήμα στην πρόοδο της θρησκευτικότητας. Εντούτοις, η ιστορία της θρησκείας μάς αναγκάζει να μιλάμε για τη «διαφοροποίηση» και όχι την «πρόοδο» της θρησκευτικότητας. Απλώς δεν έχουμε τα στοιχεία που θα μας επέτρεπαν να μιλήσουμε για κάποιο είδος «φυσικής προόδου» από τον πολυθεϊσμό στο μονοθεϊσμό - και από εκεί στον αθεϊσμό.72 Παρ' όλα αυτά, εν προκειμένω τίθεται ένα πολύ βαθύτερο ερώτημα, ένα ερώτημα που ο Ντόκινς δεν έχει καν αρχίσει να το επεξεργάζεται. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια κοσμοθεωρία και σε μια θρησκεία; Η διαχωριστική γραμμή είναι εντελώς ασαφής και -πολλοί θα έλεγαν- κατασκευασμένη από αυτούς που έχουν συμφέροντα να υπερασπίσουν. Μια «κοσμοθεωρία» αποτελεί έναν περιεκτικό τρόπο θεώρησης της πραγματικότητας· θεώρησης που προσπαθεί να εξηγήσει τα διάφορα στοιχεία της πραγματικότητας εντός μιας μοναδικής και συνολικής θέας των πραγμάτων. Μερικές «κοσμοθεωρίες», βέβαια, είναι θρησκευτικές· πολλές, πάλι, δεν είναι. Ο Βουδισμός, ο υπαρξισμός, το Ισλάμ, ο αθεϊσμός και ο μαρξισμός, όλα αυτά ανήκουν στην κατηγορία «κοσμοθεωρίες». Ορισμένες κοσμοθεωρίες ισχυρίζονται ότι

74

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

είναι καθολικώς αληθείς· άλλες, ευρισκόμενες πιο κοντά στο μετανεωτερικό ήθος, θεωρούν ότι έχουν τοπικό χαρακτήρα. Καμία από αυτές δεν μπορεί να «αποδειχθεί» αληθής. Ακριβώς επειδή αντιπροσωπεύουν «μεγάλες εικόνες» περί του κόσμου, οι θεμελιώδεις θέσεις τους βρίσκονται -σε τελική ανάλυση- πέρα από κάθε τελεσίδικη απόδειξη. Εδώ βρίσκεται και η ουσία του όλου ζητήματος: οι κοσμοθεωρίες μπορούν εύκολα να προωθήσουν το φανατισμό. Ο Ντόκινς αντιμετωπίζει αυτό το δεδομένο ως το καθοριστικό γνώρισμα της θρησκείας, εξανεμίζοντας από την κάπως φτωχή κατανόησή του περί βίας οποιαδήποτε σκέψη ότι ενδέχεται αυτή να αποτελεί το αποτέλεσμα πολιτικού φανατισμού ή ακόμα και του αθεϊσμού. Είναι ακλόνητος στην πεποίθησή του ότι ο ίδιος, ως καλός αθεϊστής, δεν θα έπεφτε με αεροπλάνα πάνω σε ουρανοξύστες, ούτε θα διέπραττε ποτέ κάποια άλλη εξωφρενική πράξη βίας ή καταπίεσης. Μπράβο του. Ούτε κι εγώ, όμως, θα έκανα ποτέ κάτι τέτοιο. Εντούτοις, υπάρχουν εκείνοι που και στους δύο χώρους, από τους οποίους προερχόμαστε, θα το έκαναν. Μπορεί ο Ντόκινς και εγώ να αρνούμαστε τη βία και να προτρέπουμε όλους όσοι ανήκουν στην ομάδα μας να κάνουν το ίδιο. Η σκληρή πραγματικότητα, όμα>ς, είναι ότι η θρησκευτική και η αντιθρησκευτική βία λαμβάνει χώρα και, το πιθανότερο, θα συνεχίσει να λαμβάνει χώρα. Το σημείο αυτό είναι πολύ μεγάλης σημασίας ώστε θα ασχοληθούμε με αυτό επί μακρόν στη συνέχεια. Ο Ντόκινς στέκει εντός της φυσιοκρατικής παράδοσης, που στοχεύει στην εξήγηση των απαρχών της θρησκείας δίχως την επίκληση της ύπαρξης ή της δραστηριότητας κάποιου θεού. Όπως ο Φρόιντ πριν από αυτόν, ο Ντόκινς επι-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

75

χειρεί να αποδείξει ότι όλες οι πλευρές της θρησκείας μπορούν να εξηγηθούν επί τη βάσει μίας και μοναδικής θεωρίας - στην περίπτωσή μας, του «καθολικού δαρβινισμού».73 Αναλαμβάνοντας ένα τέτοιο φιλόδοξο έργο, είναι αναγκασμένος να υπερβεί πολλά διανοητικά εμπόδια. Στο κεφάλαιο αυτό, θα εξετάσουμε το εάν η προσέγγισή του ανταποκρίνεται στις αυστηρές αποδεικτικές απαιτήσεις που είναι αναγκαίες στο πλαίσιο των φυσικών επιστημών.

O g L ^ o v r c i c , τη

"0gn.
Ένας σαφής ορισμός σχετικά με το τι ακριβώς αποτελεί αντικείμενο μελέτης είναι αναγκαίος στο πλαίσιο της σοβαρής επιστημονικής μελέτης οποιουδήποτε πράγματος ή φαινομένου. Η αποτυχία των προσπαθειών του παρελθόντος να προσφέρουν έναν έγκυρο και αξιόπιστο ορισμό της «θρησκείας» αποτελεί κάτι που γίνεται ευρέως αποδεκτό στην τεράστια επιστημονική βιβλιογραφία επί του θέματος. Από τις μυριάδες των ορισμών περί θρησκείας που έχουν προταθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων, ο καθένας εκ των οποίων παρουσίαζε τον εαυτό του ως «επιστημονικό» ή «αντικειμενικό», κανένας τους δεν υπήρξε επαρκώς εύλογος ή αντιπροσωπευτικός για να κερδίσει τη σταθερή υποστήριξη των ειδικών.74 Επιπλέον, οι ορισμοί περί θρησκείας σπανίως είναι ουδέτεροι, αλλά πολύ συχνά τείνουν να προκρίνουν πεποιθήσεις και θεσμούς με τους οποίους τελεί κάποιος σε σχέση συμπάθειας ή, πάλι, κατακρίνουν εκείνες τις θέσεις και πρακτικές στις οποίες κάποιος

76

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

αντιτίθεται, αντανακλώντας με τον τρόπο αυτό έντονα τις «ιδιαίτερες σκοπιμότητες και προκαταλήψεις των επιμέρους ερευνητών».75 Ο Ντόκινς αντιμετωπίζει αυτό το σοβαρό πρόβλημα παρακάμπτοντάς το, επιλέγοντας να μην εμπλακεί με τα ζητήματα που έχουν οδηγήσει σε ναυάγιο τις προγενέστερες απόπειρες γενικεύσεων σχετικά με τις ρίζες του θρησκευτικού. Η ανάλυσή του βασίζεται στις «γενικές αρχές» της θρησκείας76 που βρήκε στον Χρυσό Κλώνο του σερ Τζέιμς Φρέιζερ - ένα εξαιρετικά ιμπρεσιονιστικό κείμενο της πρώιμης ανθρωπολογίας, το οποίο πρωτοδημοσιεύτηκε το 1890.77 Πρόκειται για μια πολύ μπερδεμένη στρατηγική. Για ποιο λόγο θα έπρεπε η θεωρία του Ντόκινς περί των απαρχών της θρησκείας να εξαρτάται τόσο πολύ από τις βασικές θέσεις ενός έργου που έχει ηλικία πάνω από έναν αιώνα και είναι πια εν πολλοίς αφερέγγυο; Η πρόοδος της σύγχρονης ανθρωπολογίας μπορεί να θεωρηθεί μια άμεση αντίδραση στις πασιφανείς αποτυχίες του Χρυσού Κλώνου του Φρέιζερ. Ποιες ήταν αυτές οι αποτυχίες; Πρώτον, υιοθέτησε αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί μόνο ως ιμπεριαλιστική στάση απέναντι στο πολιτισμικό πλαίσιο της θρησκείας, με σκοπό να προωθηθούν καθολικές εξηγητικές κατηγορίες. Δεύτερον, στερούνταν οποιασδήποτε σοβαρής βάσης σε συστηματικές εμπειρικές μελέτες. Ο Ντόκινς φαίνεται πως επαναλαμβάνει και τα δύο αυτά σφάλματα, εκπονώντας φιλόδοξες θεωρίες περί των απαρχών της πίστης, δίχως καμία σοβαρή απόπειρα να πραγματευθεί με αντιπροσωπευτικό τρόπο το τεράστιο σώμα της επιστημονικής βιβλιογραφίας, η οποία καταγράφει και αποτιμά τις εμπειρι-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

77

κές μαρτυρίες που συγκεντρώθηκαν από την εποχή του Φρέιζερ και εξής. Αντί γι' αυτό προβαίνει σε εξαιρετικά διαμψισβητούμενες γενικευτικές θέσεις σχετικά με τη φύση της θρησκείας. Επομένως, γιατί θέλει ο Ντόκινς να ακολουθήσει τον Φρέιζερ στην αναγωγή της θρησκείας σε κάποια συγκεκριμένη καθολική τάση, παραβλέποντας την πληθώρα των ερευνών που υποδηλώνουν πως πρόκειται για κάτι πολύ πιο σύνθετο και διαφοροποιημένο, κάτι που δεν μπορεί να εξομοιωθεί βιαίως με μια δέσμη καθολικών πεποιθήσεων ή γνωρισμάτων; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: διότι με τον τρόπο αυτό, πιστεύει ότι η θρησκεία μπορεί να αναλυθεί εντός του «καθολικού δαρβινισμού» που αντιπροσωπεύει το βασικό γι' αυτόν σύστημα πεποιθήσεων. «Τα καθολικά γνωρίσματα ενός είδους απαιτούν μια δαρβινική εξήγηση».78 Αυτό ακριβώς, όμως, είναι και το πρόβλημα: είναι γνωστό πλέον ότι η θρησκεία δεν εμφανίζει τα «καθολικά γνωρίσματα» που απαιτεί η αγαπημένη προσέγγιση του Ντόκινς και τα οποία εσφαλμένα θεωρούσαν αξιωματικά η ανθρωπολογία της θρησκείας κατά την ύστερη βικτοριανή εποχή. Αυτό είναι ένα από τα πολλά σημεία που το Η περί Θεού αυταπάτη στηρίζεται σε παρωχημένες αντιλήψεις του δέκατου ένατου αιώνα· κι αυτό τη στιγμή που θέλει να αποτελέσει μια επίθεση κατά της θρησκείας ώστε να εκφράζει τον εικοστό πρώτο αιώνα. Ο Ντόκινς τείνει να παρακάμπτει αυτό το σημείο μέσω του προσανατολισμού της κριτικής του κατά των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών. Εν πάση περιπτώσει, όμως, αυτές αποτελούν απλώς τρία από τα πολλά παγκόσμια θρησκευτικά παραδείγματα. Κατά δεύτερο λό-

78


γο, υπάρχουν πολύ σημαντικές διαφορές μεταξύ τους (ένα προφανές παράδειγμα: ο Χριστιανισμός δεν απαιτεί τελετουργικές διατροφικές πρακτικές ή έθιμα, όπως το κοσέρ ή το χαλάλ). Τρίτο και τελευταίο, υπάρχουν τεράστιες διαφορές στο εσωτερικό καθεμιάς από αυτές τις θρησκείες (ας συγκρίνει κάποιος τον παραδοσιακό Ρωμαιοκαθολικισμό με τον ευαγγελικό ή τον πεντηκοστιανό Προτεσταντισμό). Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι η στρατηγικής σημασίας θέση του Φρέιζερ περί «ουσιώδους ομοιότητας των κύριων επιθυμιών του ανθρώπου παντού και πάντοτε» οδηγεί τον Ντόκινς να προτείνει μια εξήγηση των απαρχών της θρησκείας βασιζόμενος στην υποτιθέμενη «καθολική τάση να επενδύεται η πίστη από την επιθυμία». Πρόκειται για μια θεωρία που μπορεί να αναχθεί στους Λούντβιχ Φόιερμπαχ και Ζίγκμουντ Φρόιντ. Κανένας από αυτούς τους δημιουργικούς στοχαστές δεν αναφέρεται, ούτε και κανένας από τους πολλούς επικριτές τους - ούτε, βέβαια, και παρατίθεται προς υπεράσπιση μιας τόσο φιλόδοξης πρότασης. Η μοναδική αυθεντία του Ντόκινς στο σημείο αυτό; Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Ο Ντόκινς προσδιορίζει την «εκπλήρωση των επιθυμιών» ως ένα παγκόσμιο γνώρισμα της θρησκείας. Υπάρχει κάποια δόση αλήθειας στην ανάλυση του. Πράγματι, ο τρόπος που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο χρωματίζεται από τις προτεραιότητες και τις προσδοκίες μας. Η «γνωσιακή προκατάληψη» αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης ψυχολογίας.79 Παρ' όλα αυτά, η εν λόγω ασύνειδη προσωπική προκατάληψη φανερώνεται γενικά όχι τόσο στην πίστη μας σχετικά με το τι θα θέλαμε να είναι αληθές, όσο στη δια-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

79

τήρηση του status quo των πεποιθήσεών μας. Η κατευθυντήρια δύναμη δεν είναι οι ευσεβείς πόθοι μας, αλλά η συντηρητική σκέψη - τουτέστιν, η σκέψη που συντηρεί μια υπάρχουσα κοσμοθεωρία. Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι έχουν θετική άποψη για τον εαυτό τους, μια αίσθηση ότι το σύμπαν είναι αγαθό και ότι οι άλλοι άνθρωποι τους αγαπούν. Διατηρούν αυτή την άποψη εστιάζοντας σε εκείνα τα στοιχεία που ταιριάζουν στην άποψή τους και, την ίδια στιγμή, παρακάμπτοντας εκείνα που δεν ταιριάζουν. Αλλοι -όπως οι καταθλιπτικοί και οι τραυματισμένοι ψυχικά άνθρωποι- πιστεύουν ότι είναι ανίκανοι, θεωρούν το σύμπαν κακό και νομίζουν ότι οι άλλοι θέλουν να τους βλάψουν. Αυτοί, με τη σειρά τους, αγνοούν ή μειώνουν τη σημασία που έχουν τα στοιχεία εκείνα τα οποία δεν ταιριάζουν σ' αυτή την προοπτική. Συνεπώς, διαθέτουμε μια εγγενή αντίσταση σε ό,τι τείνει να αλλάξει την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε - μια αντίσταση που επιτείνεται από «γνωσιακές προκαταλήψεις», οι οποίες μας προδιαθέτουν να μη λαμβάνουμε υπόψη μας ή να απορρίπτουμε όσα στοιχεία είναι ασύμβατα με τις απόψεις μας. Σε γενικές γραμμές, ενεργούμε έτσι διότι είναι αποτελεσματικό -είναι κοπιώδες και προκαλεί αναταραχή το να πρέπει κάποιος να αλλάζει τον τρόπο της σκέψης του- ακόμα κι όταν η αλλαγή είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Το Η περί Θεού αυταπάτη είναι ένα πρώτης τάξεως δείγμα αυτής της ασύνειδης προκατάληψης. Δίχως να έχει πλήρη επίγνωση ότι ενεργεί μ' αυτό τον τρόπο, ο Ντόκινς προκρίνει τα στοιχεία εκείνα που ταιριάζουν στις προσωπικές απόψεις του και απορρίπτει ή παραποιεί τις μαρτυρίες που δεν ταιριάζουν σ' αυτές.

80

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Ενώ η γνωσιακή προκατάληψη μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε ένα σύνθετο κόσμο, υπάρχουν κάποιες καταστάσεις στις οποίες είναι πολύ σημαντικό να περιορίζουμε την επιρροή της. Μία από αυτές είναι η επιστημονική έρευνα. Όλη η ουσία της επιστημονικής μεθόδου είναι να περιορίσει και, όπου είναι δυνατόν, να εξαφανίσει αυτού του είδους την προκατάληψη· να προσπαθήσει να δώσει μια εξήγηση όσο πιο αντικειμενική και αξιόπιστη γίνεται. Ο Ντόκινς δεν εφαρμόζει αυτή τη μέθοδο στην από μέρους του πραγμάτευση της θρησκείας. Παίζουν κάποιο ρόλο οι γνωσιακές προκαταλήψεις στη θρησκευτική πίστη; Τα στοιχεία δείχνουν ότι είναι τόσο σημαντικές εν προκειμένω όσο και σε οποιαδήποτε άλλη σφαίρα της ανθρώπινης ζωής. Η κατανόηση αυτής της πλευράς των γνωσιακών διεργασιών θα μπορούσε κάλλιστα να διαφωτίσει τη συντηρητικότητα των θεσμοποιημένων θρησκειών - τους παράγοντες, δηλαδή, που συντηρούν μια θρησκεία εν όψει κάποιας απειλής.80 Από την άλλη, όμως, οι γνωσιακές προκαταλήψεις είναι μικρότερης σημασίας όσον αφορά την κατανόηση των απαρχών της θρησκείας και των νέων θρησκευτικών κινημάτων, οι οποίες διέπονται περισσότερο από την αντιπαράθεση προς το status quo παρά από τη συντηρητικότητα.

Η Τ Τ Ι . σ τ η στο γ Θ ε ό

KCIL

η. Ό-βησκ/eicL

Πώς σχετίζονται μεταξύ τους η πίστη στον Θεό και η θρησκεία; Ο Ντόκινς αποτυγχάνει να κάνει αυτή την καίρια διά-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

81

κρίση, βλέποντας τη «θρησκεία» και την «πίστη στον Θεό» ως λίγο-πολύ τις δύο όψεις ενός και του αυτού νομίσματος. Αυτή η ανεπαρκής προσέγγιση δεν βρίσκεται καν στην αρχή της ενασχόλησης με το πρόβλημα της μονοθεϊστικής θρησκευτικότητας, ένα ζήτημα που απορρίπτεται με μια κάπως απότομη νύξη η οποία πολύ γρήγορα λησμονείται. Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς τείνει να περιορίζει την ενασχόλησή του με τη θρησκεία ώστε να αποδείξει ότι οι ιδέες της είναι γελοίες ή ολέθριες, καθώς παραβιάζουν την ακεραιότητα του ανθρώπινου πνεύματος ή μολύνουν την αγνότητα της ανθρώπινης καρδιάς. Παρ' όλα αυτά, η εν λόγω έμφαση στις ιδέες και στα τελετουργικά οδηγεί, καθώς έχουμε διαπιστώσει, σε μια κάπως περιορισμένη εκτίμηση του θρησκευτικού, η οποία με τη σειρά της δεν μπορεί να είναι δίκαιη απέναντι στα πολλαπλά επίπεδα του νοήματος της θρησκείας. Οποιαδήποτε εξήγηση ή περιγραφή της θρησκείας θα πρέπει να συμπεριλάβει τουλάχιστον τη γνώση, την εμπειρία, τη συλλογικότητα, τα κίνητρα και τις ηθικές συνέπειες ως διαστάσεις του θρησκευτικού.81 Ο Ντόκινς θέλει να προτείνει μια δαρβινική εξήγηση της θρησκείας. Επομένως, εξηγεί την πίστη στον Θεό;Ή εξηγεί τη θρησκευτικότητα; Ή μήπως και τα δύο; Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν με πάθος στον Θεό, αλλά απέχουν από «θρησκευτικές» συμπεριφορές - οι ευαγγελικοί αντιπροσωπεύουν μια τέτοια περίπτωση εν προκειμένω. Από την άλλη, είναι δυνατόν να έχουμε «θρησκευτικά» στοιχεία δίχως καμία πίστη στον Θεό - ο Βουδισμός είναι μια ενδεικτική περίπτωση. Πολλοί, πάλι, άνθρωποι διατηρούν μια στάση σεβασμού έναντι της φύσης, η οποία δεν είναι θεϊστική, αλ-

82

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

λά θα μπορούσε κάλλιστα και εύλογα να προσδιοριστεί ως «θρησκευτική». Το θεμελιώδες επιχείρημα εν προκειμένω είναι ότι η «θρησκεία» συνιστά (αν και ο ίδιος δεν χρησιμοποιεί τον όρο) ένα επιφαινόμενο - ένα τυχαίο υποπροϊόν κάποιου άλλου πράγματος, με συγκριτικά πλεονεκτήματα. Για να επεξεργαστούμε, όμως, ένα τέτοιο επιχείρημα με κάποια δόση αυστηρής δεοντολογίας, είναι ζωτικής σημασίας να προσδιορίσουμε την πλευρά της θρησκείας για την οποία μιλάμε. Ο Ντόκινς αναφέρεται σε «πεποιθήσεις» και μ' αυτό φαίνεται πως έχει κατά νου κάτι που αντιστοιχεί σε ομολογιακές θέσεις, όπως η «πί στη στην ύπαρξη της Τριάδας». Αυτό συνιστά μια απλουστευτική προσέγγιση σε ένα πεδίο πολύ πιο σύνθετο απ' όσο μπορεί να φανεί σε μια πρώτη θεώρηση. Ο τύπος των πεποιθήσεων στις οποίες ενδέχεται να εφαρμοστεί με επωφελή τρόπο αυτό το είδος της δαρβινικής εξήγησης είναι ό,τι αποκαλούμε μερικές φορές «δηλώσεις ζωτικής σημασίας», όπως για παράδειγμα «ο Θεός με αγαπά» ή «είμαι αμαρτωλός», οι οποίες εκφράζουν το βιωμένο νόημα, παρά οι προτασιακές δηλώσεις του τύπου «ο Θεός είναι αγαθός» ή «η μητέρα του Ιησού ήταν παρθένος». Τα συστήματα ψυχολογικής επεξεργασίας που εμπλέκονται σ' αυτούς τους δύο τύπους δηλώσεων είναι αρκετά διαφορετικά ως προς τα χαρακτηριστικά τους και κατά πάσα πιθανότητα ικανοποιούν διακριτές ψυχολογικές λειτουργίες. 82 Ο επιτακτικός χαρακτήρας της θρησκευτικής πίστης είναι σχεδόν βέβαιο ότι σχετίζεται με αυτό που οι ψυχολόγοι Τζον Τίσντεϊλ και Φίλιπ Μπάρναρντ αποκαλούν «σημασιολογικό» υποσύστημα επεξεργασίας παρά με το «προτασιακό» υποσύστημα. Εδώ έχου-

Η Α ΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS

83

με να κάνουμε μ' έναν επιστημονικό χώρο που τώρα αναπτύσσεται και ο οποίος απαιτεί προσεκτική ανάλυση, ενώ από την άλλη δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην εκ μέρους του Ντόκινς αποκλειστικά προτασιακή περιγραφή της θρησκευτικής πίστης, η οποία εστιάζει στα δόγματα. Τα δόγματα δεν είναι μόνο προτασιακού χαρακτήρα· προκύπτουν μέσα από ένα κοινωνικό πλαίσιο και ικανοποιούν κοινωνικές λειτουργίες. Για παράδειγμα, τα χριστιανικά δόγματα καθορίζουν συμφωνημένες «δηλώσεις πίστης» εκ μέρους μιας κοινότητας, δηλώσεις που προέκυψαν έπειτα από μια παρατεταμένη περίοδο αναστοχασμού επί των θεμελιωδών πηγών και εμπειριών της χριστιανικής κοινότητας. 83 Μπορούν να θεωρηθούν σημεία ομαδικής ταυτότητας, ομόφωνες κοινωνικές κατασκευές που επιχειρούν να συστηματοποιήσουν τη θρησκευτική εμπειρία και τις ατομικές πεποιθήσεις. Επιβιώνουν εν μέρει λόγω των κοινωνικών δεσμών και του συντηρητισμού και εν μέρει λόγω του γεγονότος ότι εκφράζουν έμμεσα κάτι που ενδέχεται να έχει πιο θεμελιακή σημασία. Οι ψυχολόγοι της θρησκείας μόλις τώρα αρχίζουν να συλλαμβάνουν αυτή τη σημαντική διάσταση - προσπαθώντας να προσδιορίσουν τις προσωπικές «δηλώσεις ζωτικής σημασίας» παρά τις δηλώσεις ένταξης σε κάποια ομάδα, οι οποίες μπορεί να γίνονται αποδεκτές αλλά ενδέχεται να μη βιώνονται ως αληθείς.84 Οι άνθρωποι μπορεί να είναι προετοιμασμένοι να αποδεχτούν προτασιακές αντιφάσεις -ορίζοντάς τες εκ νέου ως «παράδοξα»- και δηλώσεις πίστης που αντίκεινται στην πραγματικότητα -ορίζοντάς τες εκ νέου ως «μυστήρια»-, ακριβώς διότι η γνωσιακή επεξεργασία που

84


σχετίζεται με την προσωπική τους θρησκευτικότητα δεν λαμβάνει διόλου χώρα στο επίπεδο αυτό, αλλά σ' ένα διαισθητικό επίπεδο που δεν υπάγεται εύκολα σε περιγραφές προτασιακού τύπου. Αναμφίβολα στα θέματα αυτά χρειάζεται να γίνει περισσότερη δουλειά, εάν θέλουμε να οριστεί και να περιγραφεί η φύση της θρησκευτικής πίστης. Η αποτυχία να προταθεί ένας αποδεκτός ορισμός της θρησκείας αναιρεί σε τελική ανάλυση τις τφοσπάθειες του Ντόκινς να εισηγηθεί μια δαρβινική εξήγηση των απαρχών της. Μολαταύτα, ένα από τα ζητήματα που εγείρει κατά τη διερεύνηση του ερωτήματος θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα.85 Ο Ντόκινς ισχυρίζεται ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ψυχολογικά έτοιμα για τη θρησκεία, διότι οι ψυχολογικές διεργασίες που μας προδιαθέτουν για τη θρησκεία (όπως κι αν αυτή οριστεί) προσδίδουν συγκριτικά πλεονεκτήματα σε άλλα πεδία της ζωής. Η θρησκεία δεν παρουσιάζει κανένα συγκριτικό πλεονέκτημα καθαυτή. Είναι ένα επιφαινόμενο - και, μάλιστα, κοινωνικώς και ψυχολογικώς δυσλειτουργικό. Είμαστε, λοιπόν, ψυχολογικώς έτοιμοι για τη θρησκεία; Αυτό είναι ένα σημαντικό ερώτημα και απαιτεί ξεκάθαρα μια ψυχολογική απάντηση. Καθίσταται πολύ γρήγορα σαφές, όμως, ότι ο Ντόκινς δεν έχει τις γνώσεις για κάτι τέτοιο. Ο Ντόκινς αποδεικνύεται ότι διακατέχεται από ανησυχία όταν πρόκειται για την ψυχολογία και τις νευροεπιστήμες, παρά την καίρια σημασία που έχουν σ' αυτό το σημείο της επιχειρηματολογίας του. Για παράδειγμα, οι ζωηρές διαβεβαιώσεις του ότι ο εγκέφαλος είναι μια «συλλογή από όργανα» (ή «υπομονάδες») για τη διεκπεραίωση διάφορων γνωσια-


85

κών λειτουργιών και ότι η θρησκεία «είναι ένα υποπροϊόν της ακύρωσης ορισμένων εξ αυτών των υπομονάδων» 86 είναι συγκεχυμένες - συγχέουν τη γλώσσα της πληροφορικής με αυτή της ψυχολογίας του εγκεφάλου. 87 Σε κάποιο άλλο σημείο, φαίνεται να συγχέει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς με τις ψυχολογικές κατασκευές.88 Αυτή, βέβαια, δεν είναι η έξοχη εκλαΐκευση των δύσκολων επιστημονικών ιδεών που είδαμε στο βιβλίο Το εγωιστικό γονίδιο• πρόκειται απλώς για μια συγκεχυμένη και παραπλανητική περιγραφή της επιστημονικής ειδικότητας κάποιου άλλου. Στα όσα λέει για τη δραστηριότητα του εγκεφάλου ως πιθανής αιτίας της θρησκείας, ο Ντόκινς θα μπορούσε να έχει λάβει υπόψη του ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι στην πραγματικότητα η αιτία -με την έννοια της αναγκαίας συνθήκης- της ανθρώπινης εμπειρίας και συμπεριφοράς στο σύνολο της89 - περιλαμβανομένης και της δικής του. Εν προκειμένω, δεν υπάρχει κάτι που να προσιδιάζει στη θρησκεία. Το πιο σημαντικό ακόμα είναι ότι εφιστά την προσοχή μας στην υπόθεση του Μάικλ Πέρσινγκερ, ότι δηλαδή η θρησκευτική εμπειρία σχετίζεται με την παθολογική δραστηριότητα του εγκεφάλου90, υπονοώντας εμμέσως πλην σαφώς ότι η ίδια η θρησκεία είναι ως εκ τούτου παθολογική. Οι αναγνώστες θα πρέπει να γνωρίζουν -διότι ο Ντόκινς δεν το αναφέρει- ότι τα πειράματα του Πέρσινγκερ έχουν δεχθεί εντονότατη κριτική για τα εννοιολογικά και τεχνικά όριά τους, καθώς και ότι η θεωρία του δεν λογίζεται πια αληθοφανής.91 Το πρόβλημα που πραγματεύεται ο Ντόκινς στην προσπάθειά του να προτείνει μια ψυχολογική εξήγηση των απαρχών της θρησκείας μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: αναμφί-

86


βολα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι μερικές πλευρές των ανθρώπινων γνωσιακών διεργασιών ενδέχεται να μας βοηθήσουν να εξηγήσουμε το πώς δημιουργούνται ή διατηρούνται οι θρησκευτικές ιδέες. Παρ' όλα αυτά, όπως τονίζει ο ψυχολόγος Φρέιζερ Γουάτς, είναι αναγκαίο να αναγνωρίζει κανείς μια πληθώρα από αίτια σε αυτά τα θέματα. Μερικοί επιστήμονες έχουν αναπτύξει τη συνήθεια να ρωτούν: «Τι προκάλεσε το Α;Ήταν το Χ ή το Ψ;» Στις επιστήμες του ανθρώπου, όμως, ο κανόνας είναι τα πολλαπλά αίτια. Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε το ερώτημα: «Η κατάθλιψη οφείλεται σε βιολογικούς ή κοινωνικούς παράγοντες;» Η απάντηση είναι ότι οφείλεται και στα δύο είδη παραγόντων. Όπως τονίζει ο Γουάτς, η ιστορία αυτού του τύπου της έρευνας «θα πρέπει να μας κάνει να διερωτώμεθα μήπως μια αυτονόητη αποκάλυψη του Θεού δεν είναι όντως τέτοια ή, από την άλλη, μήπαις επιδέχεται κάποια άλλη φυσική εξήγηση, υπό το πρίσμα των εγκεφαλικών διεργασιών ή των διεργασιών σκέψης των ανθρώπων».92 Για να το θέσουμε κάπως ωμά: ο Θεός, οι ανθρώπινες εγκεφαλικές διεργασίες και οι διάφορες ψυχολογικές διεργασίες ενδέχεται από κοινού να αποτελούν αιτιώδεις παράγοντες της θρησκευτικής εμπειρίας. Ο ίδιος ο Ντόκινς χρησιμοποιεί το παράδειγμα της ρομαντικής αγάπης.93 Η εμπειρία της ρομαντικής αγάπης μπορεί να οφείλεται στις λέξεις και τις πράξεις του προσώπου που αγαπά κάποιος, στο νόημα που προσδίδει κάποιος σ' αυτές τις λέξεις και πράξεις, καθώς και στη δραστηριότητα εκείνων των κέντρων του εγκεφάλου που σχετίζονται κατεξοχήν με τις συναισθηματικές διεργασίες. Η έσχατη αιτία, όμως, είναι το πρόσωπο που αγαπά κάποιος. Επομένως, μπορεί να υποστηρι-


87

χθεί ότι, όποιες κι αν είναι οι άμεσες αιτίες, η έσχατη αιτία της θρησκευτικής εμπειρίας είναι ο ίδιος ο Θεός. Εξετάζοντας τις ψυχολογικές απαρχές της θρησκείας, εξακολουθεί να είναι ασαφής ο λόγος για τον οποίο ο Ντόκινς δεν ασχολείται με τον Φρόιντ. Οι ηρωικές, αλλά ασυνάρτητες και τελικώς άκαρπες προσπάθειες του ίδιου του Φρόιντ να εξηγήσει τη θρησκεία με όρους ψυχοπαθολογίας διαφωτίζουν ορισμένες από τις δυσκολίες που συναντάμε, όπως έχει τονίσει ο Βέλγος ψυχολόγος Αντουάν Βεργκότ. Ορθώς θεώρησε ο Φρόιντ ότι η θρησκεία είναι το «πιο σύνθετο φαινόμενο του πολιτισμού», γεγονός που καθιστά αδύνατη την εξήγησή της επί τη βάσει ενός και μόνου παράγοντα. Καμία ατομική ψυχολογική διεργασία δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί γενεσιουργός αιτία της περί Θεού ιδέας. ΙΊαρά ταύτα, η ανάλυση του Βεργκότ όσον αφορά τις προσπάθειες του Φρόιντ κατέστησε σαφές ότι «η εγκυρότητα της θρησκευτικής πίστης δεν μπορεί ούτε να θεμελιωθεί ούτε να αναιρεθεί από επιστημονικούς συλλογισμούς».94 Επιπλέον, μεσούντος αυτού το ενδιαφέροντος και δυνάμει σημαντικού επιχειρήματος, ο Ντόκινς επανεισάγει δύο από τις λιγότερο πειστικές, ψευδοεπιστημονικές ιδέες που έχουν εμφανιστεί στις συζητήσεις περί των απαρχών της θρησκείας τα τελευταία χρόνια: την περί Θεού ιδέα ως «ιό του μυαλού» και το «meme».Eva ήδη εξασθενημένο επιχείρημα δέχεται απλώς τον τελευταίο ασπασμό από την ανακύκλωση αυτών των απίθανων ιδεών, οι οποίες δεν κατάφεραν να πείσουν την κυρίαρχη επιστημονική κοινότητα. Στα όσα ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να δούμε πιο αναλυτικά και τις δύο αυτές αντιλήψεις.

88


Ο

ι ό ς

τ ο υ

JXUCLXOU

Από καιρού εις καιρόν, ορισμένα πολύ ανήσυχα άτομα αναπτύσσουν νέες ιδέες ή έννοιες, οι οποίες πιστεύεται ότι προσφέρουν καλύτερες εξηγήσεις των δεδομένων της παρατήρησης απ' ό,τι οι ιδέες ή οι έννοιες των αντιπάλων τους. Μερικές από αυτές τις ιδέες -όπως το ηλεκτρόνιο και το γονίδιο- τυγχάνουν αποδοχής εντός της επιστημονικής κοινότητας και αποβαίνουν κομμάτι της παραδομένης σοφίας της. Αλλες, πάλι, εξανεμίζονται και χάνονται, απλούστατα διότι θεωρούνται πολύ μικρής χρησιμότητας, εξηγητικά περιττές ή ανεπαρκώς θεμελιωμένες στο πειραματικό πεδίο. Το «φλόγιστον» και το «θερμιδικό» είναι παραδείγματα τέτοιων ελλειμματικών εννοιών, οι οποίες έχουν πάρει πια τη θέση τους στα εγχειρίδια της ιστορίας της επιστήμης ως ενδιαφέροντα λάθη. Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί και για τις δύο έννοιες που πρόκειται να διερευνήσουμε: την ιδέα περί «ιού του μυαλού» και την ιδέα περί «meme». Καμία από τις δύο δεν κατάφερε να μπει στα χρονικά της επιστημονικής ορθοδοξίας. Και οι δύο κινούνται στο περιθώριο, υποστηριζόμενες κυρίως λόγω της αντιθρησκευτικής δυναμικής τους (η οποία ευκόλως υπερτονίζεται) παρά της εμπειρικής θεμελίωσής τους. Από τις δύο η πιο απίθανη είναι η ιδέα περί «ιού του μυαλού». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, ο Ντόκινς εισήγαγε την ιδέα του Θεού ως ενός διανοητικού, τρόπον τινά, ιού που προσβάλλει υγιή κατά τ' άλλα μυαλά. Επρόκειτο για μια πολύ έντονη εικόνα, η οποία βρήκε ανταπόκριση από την πλευρά μιας αυξανόμενης δημόσιας ανησυχίας σχετικά με τον κίνδυνο του AIDS ή τις μολύνσεις των λογισμικών από τους

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

89

ιούς των υπολογιστών. Οι ιοί είναι ύπουλοι και καταστροφικοί - το μήνυμα ακριβώς που επιθυμούσε να περάσει ο Ντόκινς όσον αφορά την πίστη στον Θεό. Από τη στιγμή που η πίστη στον Θεό είναι εντελώς παράλογη -μία από τις βασικές πεποιθήσεις του Ντόκινς-, θα πρέπει να υπάρχει κάποιος τρόπος να εξηγηθεί το γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι -στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο, κατά πολύ, τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού- έχουν πέσει θύματα αυτής της αυταπάτης. Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι εν προκειμένω έχουμε να κάνουμε με κάτι που μοιάζει με τη μόλυνση από κάποιον μεταδοτικό ιό, ο οποίος απλώνεται σε ολόκληρους πληθυσμούς. Παρ' όλα αυτά, η συγκεκριμένη αναλογία - η πίστη στον Θεό μοιάζει με ιό- φαίνεται να αποκτά οντολογική υπόσταση. Η πίστη στον Θεό είναι ένας ιός του μυαλού. Οι βιολογικοί ιοί, όμως, δεν αποτελούν απλώς υποθετικές οντότητες· μπορούν να προσδιοριστούν, να παρατηρηθούν και να καθοριστούν ως προς τη δομή και τον τρόπο της λειτουργίας τους. Αυτός ο υποθετικός «ιός του μυαλού», αντίθετα, είναι μια ουσιωδώς πολεμική κατασκευή, σχεδιασμένη να χλευάζει τις ιδέες που αντιπαθεί ο Ντόκινς. Όλες οι ιδέες, λοιπόν, είναι ιοί του μυαλού; Ο Ντόκινς κάνει μια απόλυτη διάκριση ανάμεσα σε ορθολογικές, επιστημονικές και εμπειρικά θεμελιωμένες ιδέες, από τη μια, και σε ψευδείς, παράλογες έννοιες, όπως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Οι τελευταίες και όχι οι πρώτες είναι που θεωρούνται ιοί. ΓΙοιος, όμως, αποφασίζει τι είναι «ορθολογικό» και «επιστημονικό»; Ο Ντόκινς δεν βλέπει εδώ κάποιο πρόβλημα, πιστεύοντας πως μπορεί να κατηγοριοποιήσει εύκολα τέτοιου είδους ιδέες, διαχωρίζοντας τα πρόβατα από τα ερίφια.

90

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Μόνο που τα πάντα καταλήγουν να είναι τρομερά πολύπλοκα, χάνοντας την απλότητα και την κομψότητα που χαρακτηρίζει μια μεγάλη ιδέα. Επί παραδείγματι, κάθε κοσμοθεωρία -θρησκευτική ή κοσμική- δεν μπορεί να αποφύγει την ένταξή της στην κατηγορία των «συστημάτων πίστης», ακριβώς διότι δεν μπορεί να αποδειχθεί. Αυτή είναι απλούστατα η φύση των κοσμοθεωριών και οι πάντες το γνωρίζουν. Αυτό δεν εμποδίζει κανέναν απ' το να υποστηρίζει, κατ' αρχάς, μία κοσμοθεωρία και, εν συνεχεία, να το κάνει αυτό με πλήρη διανοητική εντιμότητα. Σε τελική ανάλυση, η ιδέα του Ντόκινς απλώς καταρρέει εσωτερικά, πέφτοντας θύμα της ίδιας της υποκειμενικότητάς της σχετικά με το τι είναι ορθολογικό και αληθές. Δεν αποτελεί μία ιδέα που λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από την επιστημονική κοινότητα και επομένως μπορεί ο καθένας να την απορρίψει με ασφάλεια. Στο βιβλίο μου Ο Θεός του Ντόκινς η κριτική μου ήταν αυστηρή, αλλά εντελώς ενδεδειγμένη, απέναντι σ' αυτή την ψευδοεπιστημονική ιδέα. Εκεί σημείωνα ότι στερούνταν οποιασδήποτε εμπειρικής θεμελίωσης και ότι έδειχνε να εξαρτάται από την εξαιρετικά υποκειμενική κρίση του Ντόκινς σχετικά με το τι είναι «ορθολογικό» και τι όχι95. Η ανυπόληπτη αυτή ιδέα φαίνεται τώρα να παίζει έναν εντελώς βουβό ρόλο στην όλη αφήγηση του Η περί Θεού αυταπάτη, το οποίο παραπέμπει σ' ένα άρθρο του 1993 στο οποίο ο Ντόκινς έγραφε για τον Θεό ως «ιό του μυαλού».96 Είναι σαφές ότι πολύ σύντομα πρόκειται να αφαιρεθεί πλήρως από την υπόθεση του έργου - και ο χαμός της δεν θα σταθεί αφορμή θρήνου.


ZHTUJ

91

τ ο meine!

To meme αποτελεί μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα ιδέα· και παίζει σημαντικό ρόλο στην απόπειρα του Ντόκινς να συγκροτήσει μια εύλογη εξήγηση των απαρχών της θρησκείας. Η επίκληση του «meme» γίνεται αργά στην πραγμάτευσή του περί των απαρχών της θρησκείας,97 όταν πια το επιχείρημά του έχει γίνει τόσο τετριμμένο και μη πειστικό που χρειάζεται την απολύτρωση. Ο Ντόκινς υπερασπίζεται την εν λόγω ιδέα με ένα ιδιοκτησιακό πάθος, ως όφειλε άλλωστε - στο κάτω κάτω, αυτός ήταν που την επινόησε. Ίσως αυτός να ήταν και ο λόγος που έδωσε στο σχετικό κεφάλαιο τον τίτλο «Περπάτα απαλά, γιατί μπορεί να πατήσεις τα meme μου». Ο Ντόκινς εισήγαγε για πρώτη φορά την εν λόγω ιδέα το 1976, στο βιβλίο του Το εγωιστικό γονίδιο. Αυτό είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία του: η επιστημονική ανάλυσή του είναι τολμηρή και πρωτότυπη, η ικανότητά του να κοινοποιεί τις απόψεις του πασιφανής, ενώ η αναδυόμενη αντιθρησκευτική προκατάληψή του τελεί υπό έλεγχο. Απέχει παρασάγγας από τον αντιεπιστημονικό και αντιθρησκευτικό κομπασμό τού Η περί Θεού αυταπάτη. Το επιχείρημά του συνίσταται στο γεγονός ότι υφίσταται μια θεμελιώδης αναλογία ανάμεσα στη βιολογική και την πολιτισμική εξέλιξη: και η μία και η άλλη έχουν να κάνουν μ' έναν αντιγραφέα. Στην περίπτωση της βιολογικής εξέλιξης, ο αντιγραφέας είναι το γονίδιο, ενώ στην περίπτωση της πολιτισμικής πρόκειται για μια υποθετική οντότητα, την οποία ο Ντόκινς ονόμασε «meme». Σ' ένα χωρίο πλούσιο σε εικόνες, μίλησε για αυτά τα «meme» σαν να «αναπηδούσαν από μυαλό σε μυαλό».

92

Α Α ΙΣΤΕ Ρ ΜΑΚΓΚΡΑΘ

Για τον Ντόκινς, η περί Θεού ιδέα αποτελεί ίσως το κατεξοχήν παράδειγμα ενός τέτοιου meme. Όπως έχουμε ήδη παρατηρήσει, ο Ντόκινς επιμένει δογματιστικά ότι η θρησκευτική πίστη είναι μια «τυφλή εμπιστοσύνη», η οποία αρνείται να λάβει σοβαρά υπόψη της τις μαρτυρίες ή να θέσει τον εαυτό της σε έλεγχο. Γιατί, λοιπόν, οι άνθρωποι πιστεύουν στον Θεό, όταν δεν υπάρχει Θεός στον οποίο θα μπορούσαν να πιστέψουν; Η προτεινόμενη απάντηση έγκειται στην ικανότητα ενός «meme-Θεού» να αντιγράφει τον εαυτό του στο ανθρώπινο μυαλό. Το «meme-Θεός» ενεργεί με αποτελεσματικότητα, διότι διαθέτει «υψηλή αξία επιβίωσης ή μεγάλη ισχύ προσβολής στο πλαίσιο του περιβάλλοντος που παρέχει ο ανθρώπινος πολιτισμός». 98 Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν στον Θεό επειδή έχουν επενδύσει μακρόχρονη και προσεκτική μελέτη στο θέμα· το κάνουν διότι έχουν μολυνθεί από ένα πανίσχυρο meme, το οποίο έχει «αναπηδήσει» μέσα στο μυαλό τους.99 Μολαταύτα, έχει δει κανένας στην πραγματικότητα αυτά τα όντα, είτε στην αναπήδησή τους από μυαλό σε μυαλό είτε κάπου έστω τριγύρω μας; Το ζήτημα -πρέπει να το τονίσουμε- δεν αφορά καθόλου τη θρησκεία. Αφορά το εάν το meme μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη επιστημονική υπόθεση, όταν δεν υπάρχει κανένας σαφής ορισμός τού τι είναι ένα meme, κανένα ελεγχόμενο μοντέλο για το πώς τα meme επηρεάζουν τον πολιτισμό και γιατί τα καθιερωμένα μοντέλα περί επιλογής δεν επαρκούν, μια γενική τάση να αγνοούνται τα εκλεπτυσμένα μοντέλα των κοινωνικών επιστημών περί μεταβίβασης των πληροφοριών κι ένας υψηλός βαθμός κυκλικής επιχειρηματολογίας στην εξήγηση της ισχύος των meme.100 To meme είναι ουσιαστικά μια βιολογική έννοια, η οποία


93

προκύπτει από τη βασική πίστη του Ντόκινς· στον «καθολικό δαρβινισμό», που τον οδηγεί στην απόρριψη των οικονομικών, πολιτισμικών ή μαθησιακών εξηγήσεων σχετικά με τη θρησκεία. Γιατί, όμως, να είναι σε θέση η βιολογία να εξηγεί τον πολιτισμό; Ο τελευταίος δεν είναι το πεδίο μελέτης των ιστορικών του πολιτισμού και του πνεύματος - και εν πάση περιπτώσει των κοινωνικών ανθρωπολόγων; Ο Μορίς Μπλοκ, καθηγητής ανθρωπολογίας στο London School of Economics, είναι μια τυπική περίπτωση της «εξοργισμένης αντίδρασης πολλών ανθρωπολόγων στη γενική ιδέα των meme». To meme αποτελεί μια βιολογική απάντηση σ' ένα ανθρωπολογικό πρόβλημα και απλώς απορρίπτει και υποτιμά τα μείζονα επιτεύγματα του κλάδου της ανθρωπολογίας όσον αφορά την εξήγηση της πολιτισμικής ανάπτυξης - η οποία έλαβε χώρα δίχως να χρειαστεί να προβληματιστεί κανένας όσον αφορά την αθεμελίωτη ιδέα του «meme».101 Το meme είναι εννοιολογικώς περιττό. Τα εναλλακτικά μοντέλα περί πολιτισμικής εξέλιξης που αναπτύχθηκαν εντός του επιστημονικού κλάδου, ο οποίος είναι αφιερωμένος σ' αυτό ακριβώς το πεδίο έρευνας, παραθεωρούνται καταλλήλως από εκείνους τους εξελικτικούς βιολόγους που επιθυμούν να προεκτείνουν τον κλάδο τους, έτσι ώστε πέρα από τα βιολογικά ζητήματα να καλύψει και τα πολιτισμικά.102 Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς προτείνει την ιδέα περί meme σαν να ήταν τμήμα της καθιερωμένης επιστημονικής ορθοδοξίας, δίχως να αναφέρεται στο άβολο γεγονός ότι η κυρίαρχη επιστημονική κοινότητα θεωρεί το meme μια πέρα για πέρα εκκεντρική ιδέα, που στην καλύτερη των περιπτώσεων θα πρέπει να μείνει στο περιθώριο. To «meme»

94

ΛΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΛΘ

παρουσιάζεται σαν να επρόκειτο για κάτι που όντως υπάρχει και, μάλιστα, με μια τεράστια δυναμική προς εξήγηση των απαρχών της θρησκείας. Ο Ντόκινς είναι, επιπλέον, σε θέση να αναπτύξει ένα προχωρημένο λεξιλόγιο που βασίζεται στις προσωπικές του πεποιθήσεις - όπως, για παράδειγμα, τον όρο «memeplex». Γιατί, λοιπόν, δεν αναφέρονται τα επιχειρήματα κορυφαίων επικριτών της αντίληψης περί meme εντός της επιστημονικής κοινότητας; Και γιατί δεν δίνονται βήμα προς βήμα έντιμες και ξεκάθαρες απαντήσεις στην κριτική τους; Αυτό, βέβαια, θα έκανε τις τολμηρές διαβεβαιώσεις του Ντόκινς όσον αφορά τη συσχέτιση των απαρχών της θρησκείας με τα meme να φανούν άσχετες. Είναι σαφές ότι, προτού φτάσουμε στο σημείο να μιλάμε για το εάν αυτά τα υποτιθέμενα «meme» έχουν οποιαδήποτε σχέση με τις απαρχές της θρησκείας, θα πρέπει πρώτα απ' όλα να αποδειχθεί ότι είναι επιστημονικώς αναγκαία. Εντούτοις, η επιστήμη απουσιάζει πλήρως στο σημείο αυτό. Ας πάρουμε μία από τις χαρακτηριστικά τολμηρές δηλώσεις του Ντόκινς: «Τα meme μπορούν μερικές φορές να επιδείξουν πολύ μεγάλη πιστότητα».103 Αυτή είναι μια δήλωση πίστης που θέλει να περάσει για δήλωση με επιστημονική εγκυρότητα. Ο Ντόκινς είναι σφόδρα επικριτικός κατά των χριστιανών που λένε πράγματα όπως «ο Θεός είναι πιστός». Παρ' όλα αυτά, στην ανωτέρω δήλωσή του κάνει αυτό ακριβώς το λάθος για το οποίο κατηγορεί τους άλλους. Μεταφράζει μια παρατήρηση στη δική του θεωρητική γλώσσα, η οποία δεν μιλιέται πουθενά εντός της επιστημονικής κοινότητας. Η παρατήρηση είναι ότι οι ιδέες μπορούν να μεταβιβαστούν από

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

95

το ένα άτομο ή σύνολο στο άλλο, καθώς και από τη μια γενιά στην άλλη. Η δεν θεωρητική ερμηνεία του Ντόκινς σχετικά με αυτή την παρατήρηση -που εδώ παρουσιάζεται απλώς και μόνο ως ένα γεγονός- συνεπάγεται την απόδοση πιστότητας σε κάτι που οι περισσότεροι θεωρούν ανύπαρκτο. Κατά την άποψή μου, ο Ντόκινς εξαρτά την κριτική του κατά της θρησκείας από μια υποθετική, μη παρατηρήσιμη οντότητα, η οποία μπορεί να απορριφθεί εντελώς και εντούτοις να μην επηρεάζεται η εξήγηση των πραγμάτων. Αυτή, όμως, δεν είναι στην πραγματικότητα η κύρια αθεϊστική κριτική κατά του Θεού - ότι, δηλαδή, ο Θεός είναι μια μη παρατηρήσιμη υπόθεση που μπορεί να απορριφθεί με ευκολία; Οι επιστημονικές μαρτυρίες για τα meme είναι στην πράξη πολύ λιγότερες από τις ιστορικές μαρτυρίες για την ύπαρξη του Ιησού - την οποία ο Ντόκινς θεωρεί κομπαστικά ως κάτι το αμφισβητήσιμο104, ενώ ταυτόχρονα υπερασπίζεται πεισματικά τις περί meme φαντασίες του. Αφού, λοιπόν, οι μαρτυρίες σχετικά με τα meme είναι τόσο ισχνές, μήπως θα πρέπει να προτείνει κάποιος την ύπαρξη ενός meme για να δικαιολογήσει την πίστη του στα meme; 105 Ο Ντόκινς, όμως, ενδέχεται να απαντήσει ότι η υποτιθέμενη αποτυχία της προσπάθειάς του να δείξει πως οι απαρχές της θρησκείας είναι εντελώς φυσικές δεν έχει παρά ελάχιστη σημασία. Ποιος ενδιαφέρεται για το πώς θα εξηγηθούν οι απαρχές της θρησκείας, όταν η τελευταία είναι στην πράξη τόσο πασιφανώς αρνητική; Θα πρέπει, επομένως, να εξετάσουμε το εάν η θρησκεία είναι πράγματι, όπως θα ήθελε ο Ντόκινς να πιστέψουμε, η πηγή του κακού που απειλεί να οδηγήσει τον πολιτισμό σ' ένα νέο Μεσαίωνα.

4 C υ ν ι σ τ ά I C C L T L

Η

Ό

Β

Η

Α

>CE

LCL

KLCLICO;

θρησκεία είναι κάτι κακό! Όταν εξαφανιστεί από προσώπου γης, τότε θα μπορέσουμε να ζήσουμε εν ειρήνη! Πρόκειται για γνωστό σύνθημα. Ο Θεός στον οποίο δεν πιστεύει ο Ντόκινς είναι ένα «ουτιδανό, άδικο, ανηλεές και καταπιεστικό τέρας· ένα εκδικητικό και αιμοσταγές υποκείμενο εθνικιστικών εκκαθαρίσεων· ένας μισογύνης, ρατσιστής, παιδοκτόνος, μολυσματικός, μεγαλομανής, σαδομαζοχιστικός και ιδιαζόντως κακοποιός ψευτοπαλικαράς, που συν τοις άλλοις φοβάται τους ομοφυλόφιλους και αρέσκεται στις γενοκτονίες».' 06 Αν το καλοσκεφτώ, ούτε και εγώ πιστεύω σ' έναν τέτοιο Θεό. Στην πραγματικότητα, δεν γνωρίζω κανέναν που να πιστεύει σ έναν τέτοιο Θεό. Αν μη τι άλλο, ο Ντόκινς έχει τη λεπτότητα να το αναγνωρίσει αυτό. Ο Θεός που εγώ γνωρίζω και αγαπώ περιγράφεται από τον Ντόκινς ως «ανιαρός», ως κάποιος που θα

Η

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

97

μπορούσαμε να τον συνοψίζουμε με την «αρρωστημένη και αηδιαστική» ιδέα περί του «αγαθού Ιησού, του πράου και ταπεινού». Αν και κάποιοι αναγνώστες θα έβρισκαν προσβλητική μια τέτοια περιγραφή, πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για τη μετριοπαθέστερη κριτική κατά της θρησκείας που συναντάται στο βιβλίο του.

Η -frgn.c7K.eici o
98


άσκησε βία σε κανέναν. Υπήρξε αποδέκτης και όχι φορέας βίας. Αντί να απαντούν στη βία με βία, στην οργή με οργή, οι χριστιανοί καλούνται να «στρέφουν και το άλλο μάγουλο» και «να μην παραμένουν οργισμένοι μέχρι τη δύση του ήλιου». Αυτά έχουν να κάνουν με την εξαφάνιση των αιτίων της βίας - όχι, ακόμα καλύτερα, έχουν να κάνουν με τη μεταμόρφωση της. Η σπουδαιότητα αυτής της ηθικής μπορεί να διαπιστωθεί σ' ένα τραγικό γεγονός που έγινε στη Βόρεια Αμερική τον Οκτώβριο του 2006, μία μόλις εβδομάδα μετά την κυκλοφορία του Η περί Θεού αυταπάτη. Με ενδιαφέροντα τρόπο, το σχετικό επεισόδιο καταδεικνύει τόσο την αρνητική όσο και τη θετική πλευρά της θρησκείας. Ένας πιστολάς που εμφορούνταν από κάποιο είδος θρησκευτικής δυσαρέσκειας -ήταν «οργισμένος με τον Θεό»- εισήλθε σ' ένα σχολείο των Αμις στην Πενσυλβάνια, όπου και πυροβόλησε μερικά κορίτσια. Πέντε από τα κορίτσια αυτά πέθαναν. Οι Αμις αποτελούν μια προτεσταντική ομάδα που απορρίπτει κάθε μορφή βίας υπό το πρίσμα του τρόπου με τον οποίο κατανοούν την ηθική αυθεντία του προσώπου και της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Όταν, λοιπόν, αυτά τα άτυχα κορίτσια δολοφονήθηκαν, η κοινότητα των Αμις προέτρεψε σε συγχώρηση. Καμία βία, καμία εκδίκηση - μονάχα η προσφορά συγχώρησης. Η χήρα του θύτη, από την άλλη, μίλησε -με ευγνωμοσύνη και συγκίνηση- σχετικά με το πώς αυτή η αντίδραση των Άμις πρόσφερε στην ίδια και στα τρία παιδιά της τη «θεραπεία» που «τόσο απελπισμένα χρειάζονταν». Ο Ντόκινς είναι αηδιαστικά συγκαταβατικός απέναντι στους Άμις. Εντούτοις, δεν μπορώ παρά να νιώσω ότι του


99

διαφεύγει κάτι που είναι μάλλον σημαντικό στην από μέρους του κάθετη απόρριψη της σπουδαιότητάς τους.108 Εάν ο κόσμος έμοιαζε περισσότερο στον Ιησού από τη Ναζαρέτ, η βία θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί παρελθόν. Αυτή, όμως, δεν φαίνεται να αποτελεί μια απάντηση με την οποία αισθάνεται άνετα ο Ντόκινς. Ως κάποιος που μεγάλωσε στη Βόρεια Ιρλανδία, ξέρω πολύ καλά από θρησκευτική βία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η θρησκεία μπορεί να παραγάγει βία· αλλά όχι μόνο αυτή. Η ιστορία του εικοστού αιώνα μάς έχει οδηγήσει στην εφιαλτική επίγνωση σχετικά με το πώς ο πολιτικός εξτρεμισμός μπορεί εξίσου να προκαλέσει βία. Στη Λατινική Αμερική, εκατομμύρια άνθρωποι φαίνεται πως έχουν «εξαφανιστεί» ως αποτέλεσμα απηνών επιχειρήσεων βίας εκ μέρους ακροδεξιών πολιτικών και των στρατιωτικών υποστηρικτών τους. Στην Καμπότζη, ο Πολ Ποτ εξαφάνισε εκατομμύρια εν ονόματι του σοσιαλισμού.109 Η ανάδυση της Σοβιετικής'Ενωσης είχε τη δική της ιδιαίτερη σημασία. Ο Λένιν θεωρούσε την εξαφάνιση της θρησκείας κεντρικής σπουδαιότητας στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής επανάστασης και έθεσε σε εφαρμογή διάφορα μέτρα που αποσκοπούσαν στο ξερίζωμα των θρησκευτικών πεποιθήσεων μέσω «της παρατεταμένης χρήσης βίας». Μία από τις μεγαλύτερες τραγωδίες αυτής της σκοτεινής εποχής στην ιστορία της ανθρωπότητας ήταν ότι όσοι επεδίωξαν να εξαφανίσουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μέσω της βίας και της καταπίεσης πίστευαν ότι νομιμοποιούνταν να κάνουν κάτι τέτοιο. Δεν λογοδοτούσαν σε καμία εξουσία ανώτερη από εκείνη του κράτους.

100

ΛΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΓΚΡΛΘ

Σε μια από τις πιο παράδοξες δηλώσεις πίστης που έχει κάνει ως άθεος, ο Ντόκινς επιμένει ότι «δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη» πως ο αθεϊσμός στρέφει συστηματικά τους ανθρώπους προς το κακό. Πρόκειται για μια απλοϊκή και κάπως λυπηρή δήλωση που εκπλήσσει. Ο Ντόκινς είναι ένας αιθεροβάμων αθεϊστής, άσχετος με τον πραγματικό και σκληρό κόσμο του εικοστού αιώνα. Τα γεγονότα μάς λένε άλλα. Στις προσπάθειές τους να επιβάλουν την αθεϊστική ιδεολογία τους, οι σοβιετικές Αρχές κατέστρεψαν και εξαφάνισαν συστηματικά την τεράστια πλειονότητα των εκκλησιών και κληρικών κατά την περίοδο 1918-1941.110 Τα στατιστικά στοιχεία προκαλούν τρόμο. Πρόκειται για βία και καταπίεση που οφείλονταν στην εφαρμογή ενός αθεϊστικού προγράμματος - της εξαφάνισης της θρησκείας. Αυτό μετά βίας ταιριάζει με μια άλλη από τις δηλώσεις πίστης του Ντόκινς: «Δεν πιστεύω ότι υπάρχει έστω κι ένας άθεος στον κόσμο, ο οποίος θα ισοπέδωνε τη Μέκκα - τη Σαρτρ, το Γιορκ Μίνστερ ή την Παναγία των Παρισίων».111 Δυστυχώς, αυτά τα ευγενικά αισθήματα σχετίζονται με τις δηλώσεις της προσωπικής του ευπιστίας και όχι με την πραγματικότητα. Η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης βρίθει από πυρπολήσεις και ανατινάξεις τεράστιου αριθμού εκκλησιών. Η άποψή του σχετικά με την αθωότητα του αθεϊσμού ως προς τη βία και την καταπίεση, τις οποίες αυτός συνδέει με τη θρησκεία, απλούστατα δεν μπορεί να στηριχθεί πουθενά και υποδηλώνει την ύπαρξη ενός σημαντικού κενού στη σκέψη του. Η παιδιάστικη και απλοϊκή αντίληψη του Ντόκινς, ότι οι αθεϊστές δεν θα διέπρατταν ποτέ εγκλήματα εν ονόματι του

ΗΑΥΊΆΠΑ

ΤΗ TOY DA WKINS

101

αθεϊσμού, σκοντάφτει στη σκληρή πραγματικότητα. Αρκεί ένα μόνο παράδειγμα. Στην εξαιρετική μελέτη του για τον Ρουμάνο χριστιανό αντιρρησία διανοούμενο Πέτρε Τσούτσα (1902-1991), ο Οξφορδιανός μελετητής Αλεξάντρου Ποπέσκου καταγράφει τη φυσική και πνευματική εξουθένωση που υπέστη ο Τσούτσα στο πλαίσιο της συστηματικής καταδίωξης της θρησκείας στη Ρουμανία κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, μέχρι την πτώση και την εκτέλεση του Νικολάε Τσαουσέσκου.112 Κατά τη διάρκεια της εν λόγω περιόδου, ο Τσούτσα πέρασε δεκατρία χρόνια ως φυλακισμένος για λόγους συνείδησης και είκοσι οκτώ σε κατ' οίκον περιορισμό. Η προσωπική του ιστορία είναι εξαιρετικά διαφωτιστική για εκείνους που θέλουν να καταλάβουν τη δύναμη που έχει η θρησκευτική πίστη στο να παρηγορεί και να στηρίζει την προσωπική ταυτότητα κάτω ακριβώς από τις μορφές καταδίωξης που ο Ντόκινς πιστεύει ότι δεν υπάρχουν. Ο Ντόκινς απλώς αρνείται τη σκοτεινή πλευρά του αθεϊσμού, κάτι που τον καθιστά έναν ήκιστα δόκιμο επικριτή της θρησκείας. Διαθέτει μια ζέουσα και ακλόνητη πίστη στην καθολική αγαθότητα του αθεϊσμού, τον οποίο και αρνείται να υποβάλει σε κριτική θεώρηση. Ναι, υπάρχουν πολλά που δεν πάνε καθόλου καλά με τη σύγχρονη θρησκευτικότητα και πολλά που θα πρέπει να αναμορφωθούν. Μολαταύτα, το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του αθεϊσμού, ο οποίος χρειάζεται να υποβάλει τον εαυτό του στις διανοητικές και ηθικές αυτοκριτικές, στις οποίες τα θρησκευτικά συστήματα είναι διατεθειμένα να υποβάλουν τον εαυτό τους. Η πραγματικότητα είναι ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ικανά τόσο για βία όσο και για ηθική πρόοδο - και ότι οι δύο

102


αυτές δυνατότητες μπορούν κάλλιστα να προκληθούν από κοσμοθεωρίες, τόσο θρησκευτικές όσο και μη θρησκευτικές. Δεν πρόκειται για μια ιδέα με την οποία νιώθει κάποιος άνετα, αλλά σίγουρα μας κρατά σε εγρήγορση όσον αφορά τις ελλείψεις και τους κινδύνους που εμπεριέχει ο προσδιορισμός οποιασδήποτε ομάδας ανθρώπων ως πηγής βίας και κακού για την ανθρωπότητα. Κάτι τέτοιο σίγουρα διευκολύνει την εξεύρεση αποδιοπομπαίων τράγων, ενώ μετά βίας προωθεί το ιδεώδες του πολιτισμού.

Η α.ν~θ gcju-IRTVH,

K.CTTCTP^jgn.c7H

των

LSCIVLK_V

Νομίζω ότι ο Ντόκινς θα διαμαρτυρόταν λέγοντας ότι οι θρησκευτικές κοσμοθεωρίες προσφέρουν κίνητρα για βίαιη συμπεριφορά, τα οποία δεν έχουν τα ανάλογά τους πουθενά για παράδειγμα, η σκέψη της εισόδου στον Παράδεισο έπειτα από μια επίθεση αυτοκτονίας.113 Αυτό το συμπέρασμα, όμως, είναι κάπως βιαστικό και φτωχά θεμελιωμένο. Η περί Θεού αυταπάτη θα πρέπει να θεωρηθεί ένα από τα πολλά βιβλία που έχουν εμφανιστεί μετά τα γεγονότα που όλοι πια ονομάζουμε «11η Σεπτεμβρίου» - οι επιθέσεις αυτοκτονίας σε κτίρια της Ουάσινγκτον και της Νέας Υόρκης.114 Για τον Ντόκινς είναι σαφές ότι η θρησκευτική πίστη είναι αυτή που οδηγεί σε επιθέσεις αυτοκτονίας. Πρόκειται για μια άποψη την οποία οι λιγότερο κριτικοί ανάμεσα στους κοσμικούς αναγνώστες του θα χειροκροτήσουν, με την προϋπόθεση ότι δεν έχουν διαβάσει τις εμπειρικές μελέτες που αφορούν το γιατί οι άνθρωποι οδηγούνται κατ' αρχάς σε επιθέσεις αυτοκτονίας.

Η ΑΥΓΑ Π Α ΤΗ TOYDA WKINS

103

Όπως κατέδειξε ο Ρόμπερτ Πέιπ στην καίρια εκ μέρους του πραγμάτευση των κινήτρων που βρίσκονται πίσω από τέτοιες επιθέσεις -πραγμάτευση που στηρίζεται σε έρευνες για κάθε επίθεση αυτοκτονίας από το 1980 και εξής-, η θρησκευτική πίστη δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε και ικανή να προκαλέσει επιθέσεις αυτοκτονίας, παρά τις κομπαστικές υπεραπλουστεύσεις του Ντόκινς 115 (θυμηθείτε ότι το περιβόητο «γιλέκο αυτοκτονίας» επινοήθηκε από τους Ταμίλ Τίγρεις το 1991). Τα στοιχεία του Πέιπ τον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα θεμελιώδη κίνητρα είναι πολιτικά: η επιθυμία να επιτευχθεί η απόσυρση των ξένων δυνάμεων κατοχής από κάποια χώρα που πιστεύεται ότι ανήκει σε κάποιον καταπιεζόμενο λαό, ο οποίος έχει υπερβολικά περιορισμένους στρατιωτικούς πόρους στη διάθεσή του. Αυτό δεν είναι ό,τι θα ήθελε να ακούσει ο Ντόκινς, αλλά αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της έρευνας σχετικά με το πώς προέκυψε το εν λόγω φαινόμενο και το τι ενδέχεται να χρειάζεται προς εξαφάνισή του. Παρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς φαίνεται να έχει μια κάπως διαφορετική απάντηση. Από τη στιγμή που το πρόβλημα είναι η θρησκεία, η εξαφάνισή της θα συμβάλει στο γενικότερο καλό του πολιτισμού. Εντούτοις, ο Ντόκινς δείχνει αρκετά επιφυλακτικός όσον αφορά το πώς ακριβώς θα μπορούσε να εξαφανιστεί η θρησκεία. Υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος η κριτική κατά της θρησκείας ενός λαού να παρανοηθεί κατά τρόπο που να αντιπροσωπεύει - ή να ενθαρρύνει- την εχθρότητα προς το λαό αυτόν ως κοινωνική ομάδα. Η νόμιμη κριτική των θρησκευτικών ιδεών μπορεί πολύ εύκολα να ανοίξει το δρόμο στην αρκετά πιο ανησυχητική και επικίνδυνη δυσφήμηση ενός ολόκληρου λαού.

104


Το ουσιώδες ζήτημα είναι ότι η θρησκεία διαθέτει την ικανότητα να υπερβατικοποιεί τις συνήθεις ανθρώπινες συγκρούσεις και διαφωνίες, μεταμορφώνοντάς τες σε συμπαντικής τάξεως μάχες ανάμεσα στο αγαθό και το κακό· μάχες, στο πλαίσιο των οποίων εμπλέκεται η αυθεντία και η βούληση μιας υπερβατικής πραγματικότητας. Η θεία σύγκρουση επιγειοποιείται και τα εντάλματά της μεταφέρονται στα γήινα πράγματα. Όταν προκύπτει αυτή η κατάσταση, οι συνήθεις περιορισμοί και οι κοινοί συμβιβασμοί που επιτρέπουν στην ανθρωπότητα να επιλύει δυνάμει εκρηκτικές καταστάσεις υπερισχύουν. 116 Παρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς δεν κατορθώνει να εκτιμήσει το γεγονός ότι, όταν μια κοινωνία απορρίπτει την περί Θεού ιδέα, τείνει να υπερβατικοποιεί κάποιες εναλλακτικές, όπως τα ιδανικά της ελευθερίας ή της ισότητας. Αυτά, πάλι, αποβαίνουν με τη σειρά τους οιονεί θείες αυθεντίες, τις οποίες κανένας δεν επιτρέπεται να αμφισβητήσει. Ίσως το πιο οικείο παράδειγμα εν προκειμένω να προέρχεται από τη Γαλλική Επανάσταση, τότε που οι παραδοσιακές αντιλήψεις περί Θεού απορρίφθηκαν ως παρωχημένες και αντικαταστάθηκαν από υπερβατικοποιημένες ανθρώπινες αξίες. Το 1792 η Μαντάμ Ρολάν οδηγήθηκε στην γκιλοτίνα για να εκτελεστεί επί τη βάσει ψευδών κατηγοριών. Καθώς προετοιμαζόταν να πεθάνει, υποκλίθηκε περιπαικτικά προς το άγαλμα της ελευθερίας στην Πλατεία της Ελευθερίας και είπε τα λόγια με τα οποία έμεινε γνωστή στην Ιστορία: «Ω ελευθερία, πόσα εγκλήματα διαπράττονται στο όνομά σου». Όλα τα ιδανικά -θεία, υπερβατικά, ανθρώπινα ή επινοημένα- μπορεί να γίνουν αντικείμενο κατάχρησης. Αυτός είναι απλούστατα

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

105

ο τρόπος με τον οποίο υπάρχει η ανθρώπινη φύση. Γνωρίζοντας, λοιπόν, αυτή την αλήθεια, εκείνο που χρειάζεται είναι να βρούμε το πώς ακριβώς θα τη χρησιμοποιήσουμε και όχι να την εκτοξεύουμε άκριτα κατά της θρησκείας. Ας υποθέσουμε ότι το όνειρο του Ντόκινς επρόκειτο να γίνει πραγματικότητα και η θρησκεία να εξαφανιστεί: θα τερμάτιζε αυτό τις αψιμαχίες μεταξύ των ανθρώπων; Σίγουρα όχι. Τέτοιου είδους αψιμαχίες και διαχωρισμοί αποτελούν, σε τελική ανάλυση, κοινωνικές κατασκευές, οι οποίες αντανακλούν τη θεμελιώδη κοινωνική ανάγκη των κοινοτήτων να αυτοκαθοριστούν και να προσδιορίσουν τους «εντός» και τους «εκτός», τους «φίλους» και τους «εχθρούς». Η σπουδαιότητα των «διπολικών διακρίσεων» ως προς την επίταση των προσδιορισμών ταυτότητας έχει τονιστεί τα τελευταία χρόνια- κυρίως λόγω του έντονου προβληματισμού μεταξύ διαφορετικών σχολών κριτικής σκέψης όσον αφορά το εάν αυτού του είδους οι «αντιπαραθέσεις» καθορίζουν και διαμορφώνουν την ανθρώπινη σκέψη ή είναι το αποτέλεσμα της ανθρώπινης σκέψης.117 Μια σειρά από σημαντικές «διπολικές διακρίσεις» θεωρείται ότι διαμόρφωσε τη Δυτική σκέψη, όπως τα «αρσενικό - θηλυκό» και «λευκό - μαύρο». Αυτές οι διπολικές διακρίσεις οδηγούν στη συγκρότηση της κατηγορίας του «Άλλου» - το υποτιμημένο μισό μιας διπολικής διάκρισης, όταν αυτή εφαρμόζεται σε ομάδες ανθρώπων. Η ταυτότητα μιας ομάδας συχνά σφυρηλατείται μέσω του καθορισμού του «Άλλου» - όπως, για παράδειγμα, στη ναζιστική Γερμανία, με τη διάκριση «Άριος - Εβραίος». Μερικές φορές, μια διπολική διάκριση μπορεί να λάβει θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως έχουμε στην περίπτωση του «ρω-

106


μαιοκαθολικός - προτεστάντης» ή του «πιστός - άπιστος». Όπως είναι ευρέως γνωστό, η διπολική διάκριση «ρωμαιοκαθολικός - προτεστάντης» έφτασε στο σημείο να γίνεται αντιληπτή ως κανονιστική στη Βόρεια Ιρλανδία. Κάθε πλευρά έβλεπε τον αντίπαλο της ως τον «Άλλο», μια νοοτροπία που ενισχύθηκε αφειδώς από μυθιστοριογράφους και άλλους διαμορφωτές της κοινής γνώμης.118 Η κάλυψη από τα μέσα επικοινωνίας των κοινωνικών αναταραχών στη Βόρεια Ιρλανδία από το 1970 μέχρι περίπου το 1995 ενίσχυσε ακόμα περισσότερο αυτή την εικόνα. Ωστόσο, πρόκειται για μια ιστορικώς προσδιορισμένη αντιπαράθεση, διαμορφωμένη και καθορισμένη από σύνθετους κοινωνικούς παράγοντες. Δεν πρόκειται για ένα ειδικά θρησκευτικό φαινόμενο. Η θρησκεία ήταν απλώς ο κοινωνικός δείκτης που επικράτησε στη συγκεκριμένη κατάσταση πραγμάτων. Σε άλλες καταστάσεις, οι δείκτες θα είχαν να κάνουν με τις εθνικές ή πολιτισμικές απαρχές, τη γλώσσα, το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική τάξη, τις σεξουαλικές προτιμήσεις, τον πλούτο, τις φυλετικές συμμαχίες, τις ηθικές αξίες ή τις πολιτικές απόψεις.119 Τα ανωτέρω σαφώς και υποδεικνύουν τη θρησκεία, τουλάχιστον θεωρητικώς, ως έναν δυνάμει καταλύτη συγκρούσεων και βίας σε ορισμένα πλαίσια. Συμφωνώντας, ο Ντόκινς προβαίνει σε μια σημαντική παραχώρηση, όταν αναγνωρίζει τις κοινωνικές απαρχές των διακρίσεων και του αποκλεισμού. «Η θρησκεία είναι μια ταμπέλα της εχθρότητας και της βεντέτας μεταξύ των "εντός" και των "εκτός", όχι κατ' ανάγκη χειρότερη από άλλες ταμπέλες, όπως το χρώμα της επιδερμίδας, η γλώσσα ή η αγαπημένη ποδοσφαιρική ομάδα, αλλά πολύ συχνά διαθέσιμη όταν άλλες δεν είναι».120

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

107

Ωστόσο, ακόμα και εδώ, το αντιθρησκευτικό μένος του τον οδηγεί σε μερικές προβληματικές κρίσεις. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το εξής: οι βεντέτες σπάνια έχουν τις ρίζες τους σε θρησκευτικά ζητήματα.121 Η απλουστευτική πεποίθηση ότι η εξαφάνιση της θρησκείας θα οδηγήσει στον τερματισμό της βίας, των κοινωνικών εντάσεων και των διακρίσεων είναι, συνεπώς, αφελής εξ επόψεως κοινωνιολογικής. Αποτυγχάνει να λάβει υπόψη της τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι δημιουργούν αξίες και κανόνες και, κατ' επέκταση, νοηματοδοτούν την ταυτότητα και το περιβάλλον τους. Εάν επρόκειτο η θρησκεία να πάψει να υπάρχει, θα αναδύονταν άλλοι κοινωνικοί δείκτες εξίσου αποτελεσματικοί, εκ των οποίων μάλιστα κάποιοι θα υπερβατικοποιούνταν εν ευθέτω χρόνω. Ο Ντόκινς δεν ενδιαφέρεται για την κοινωνιολογία, όπως θα περίμενε ίσως κάποιος. Εντούτοις, η μελέτη του πώς τα άτομα και οι κοινωνίες λειτουργούν μας κάνει να αμφισβητούμε έντονα μία από τις πλέον θεμελιώδεις διαβεβαιώσεις της ανάλυσής του. Είναι πολύ καλά τεκμηριωμένο ότι οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις διαμορφώνονται από αντιλήψεις και ομαδικές ταυτότητες. 122 Οι υπεραπλουστεύσεις σχετικά με τη θρησκεία, τον αποκλεισμό και τη βία απλώς θα καθυστερήσουν και θα αναβάλουν τη λύση στα πραγματικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Το ερώτημα περί του μελλοντικού ρόλου της θρησκείας στη Βρετανία είναι τόσο σημαντικό που δεν μπορεί να αφεθεί στα χέρια των φανατικών ή των άθεων φονταμενταλιστών. Υπάρχει πραγματική ανάγκη να ασχοληθούμε με τις έσχατες αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού και των διαχωρισμών. Η θρησκεία είναι παρούσα από κοινού με

ΑΛΙΣΤΕΡ

108

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

μυριάδες άλλους παράγοντες. Μπορεί, εντούτοις, να προκαλέσει προβλήματα. Έχει, όμως, εξίσου την ικανότητα να μεταμορφώσει, δημιουργώντας μια βαθιά συναίσθηση τηςπροσωπικής ταυτότητας και αξίας και συμβάλλοντας, παράλληλα, στην κοινωνική συνοχή.123 Ας αφήσουμε τη ρητορική κι ας περάσουμε στην πραγματικότητα. Είναι πολύ πιο απλό απ' όσο τα στερεότυπα του Ντόκινς - αλλά ενδέχεται πράγματι να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε τα υπαρκτά κοινωνικά προβλήματα που βιώνουμε στον Δυτικό πολιτισμό.

0 Ικχτούς

K.CLL

γι

Α.ΓΆ.-ΓΓΚ.

irgoq τ ο ν

TTXHOTOV

Μια κριτική που συνήθως εξαπολύεται κατά της θρησκείας είναι ότι ενθαρρύνει τη διαμόρφωση και τη διατήρηση ομάδων που διακρίνονται στους «εντός» και στους «εκτός». Για τον Ντόκινς, η απάλειψη της θρησκείας είναι αναγκαία εάν θέλουμε να ηττηθεί η συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής οριοθέτησης και διάκρισης. Πολλοί θα αναρωτηθούν, όμως, τι θα γίνει στην περίπτωση αυτή με τον Ιησού από τη Ναζαρέτ. Δεν είναι αυτό ακριβώς ένα από τα κύρια θέματα της διδασκαλίας Του - ότι δηλαδή η αγάπη του Θεού υπερβαίνει και, κατ' επέκταση, καταργεί τους κοινωνικούς διαχωρισμούς αυτού του είδους; Εν προκειμένω, η ανάλυση του Ντόκινς είναι απαράδεκτη. Υπάρχουν σημεία στα οποία η άγνοια της θρησκείας εκ μέρους του είναι διασκεδαστική και απλώς καταλήγει αστεία. Ασχολούμενος με το ανωτέρω ερώτημα περί του Ιησού, αντλεί πάρα πολλά στοιχεία από ένα κείμενο που δημοσιεύ-


109

τηκε το 1995 στο περιοδικό Skeptic από τον Τζον Χάρτανγκ, ο οποίος ισχυρίζεται ότι - κι εδώ παραθέτω την περίληψη του Ντόκινς: Ο Ιησούς ήταν ένας αφοσιωμένος οπαδός της ίδιας εκείνης εσωτερικής ηθικής -που, σημειωτέον, συνοδευόταν από εξωτερική εχθρότητα- η οποία θεωρούνταν δεδομένη στην Παλαιά Διαθήκη. Ο Ιησούς ήταν ένας πιστός Εβραίος.Ήταν ο Παύλος που επινόησε την ιδέα της προσφοράς του εβραϊκού Θεού στους Εθνικούς. Ο Χάρτανγκ το θέτει πιο ωμά απ' όσο τολμώ εγώ: «Τα κόκαλα του Ιησού θα έτριζαν στον τάφο του εάν ήξερε ότι ο Παύλος θα έδινε το σχέδιο του στα γουρούνια».124 Πολλοί χριστιανοί αναγνώστες αυτών των αράδων θα εκπλαγούν μ' αυτή την παράδοξη παραποίηση των γεγονότων, τα οποία παρουσιάζονται σαν να είναι η αλήθεια του Ευαγγελίου. Εντούτοις, και λυπάμαι που το λέω, είναι εντελώς αντιπροσωπευτικές της μεθόδου του Ντόκινς: χλευασμός, παραποίηση, υποτίμηση και δαιμονοποίηση. Ακόμα κι έτσι, θα δώσει στους χριστιανούς αναγνώστες μια ιδέα για την παντελή έλλειψη επιστημονικής αντικειμενικότητας ή αυτονόητης ανθρώπινης εντιμότητας στην περίπτωση του σύγχρονου αθεϊστικού φονταμενταλισμού. Δεν έχει σχεδόν καθόλου νόημα να ασχολείται κάποιος με αυτού του είδους τις φονταμενταλιστικές ανοησίες. Αξίζει τόσο σχεδόν όσο το να προσπαθεί κανείς να πείσει κάποιον που θεωρεί ότι η γη είναι επίπεδη πως στην πραγματικότητα είναι στρογγυλή. Ο Ντόκινς φαίνεται να είναι τόσο

110

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

βαθιά παγιδευμένος μέσα στην ίδια την κοσμοθεωρία του, που δεν μπορεί να εκτιμήσει τις εναλλακτικές. Παρ' όλα αυτά, πολλοί αναγνώστες θα εκτιμούσαν μια πιο έγκυρη και ενημερωμένη απάντηση παρά τις όλο και πιο κουραστικές αντιθρησκευτικές κορόνες του Ντόκινς. Ας δούμε όμως τα πράγματα ως έχουν. Κατά πρώτο λόγο, ο Ιησούς εκπεφρασμένα επεκτείνει την εντολή της Παλαιάς Διαθήκης περί «αγάπης του πλησίον», έτσι ώστε να γίνει μια εντολή περί «αγάπης των εχθρών» (.Ματθ., 5:44). Ο Ιησούς όχι μόνο δεν αποδέχθηκε μια «εχθρότητα προς τους εκτός», αλλά πρότεινε και ταυτόχρονα παρήγγειλε μια ηθική της «κατάφασης των εκτός». Καθώς αυτή η πλευρά της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ είναι τόσο ευρέως γνωστή και ξεκάθαρη, είναι ασυγχώρητο που ο Ντόκινς δεν κάνει καμία αναφορά σ' αυτήν. Ο Χριστιανισμός μπορεί αναμφίβολα να κατηγορηθεί για την αποτυχία του να σταθεί στο ύψος αυτού του αιτήματος, αλλά το αίτημα είναι εκεί, στην ίδια την καρδιά της χριστιανικής ηθικής.125 Κατά δεύτερο λόγο, πολλοί αναγνώστες θα παρατηρούσαν ότι η γνωστή ιστορία του Καλού Σαμαρείτη (Αουκ., 10) καθιστά σαφές πως η εντολή περί «αγάπης του πλησίον» εκτείνεται πολύ πέραν του Ιουδαϊσμού (πράγματι αυτή η πλευρά της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ φαίνεται πως οδήγησε κάποιους να υποψιάζονται τον Ιησού ως Σαμαρείτη: δες Ιωάν., 8:48). Είναι αναμφίβολα αληθές ότι ο Ιησούς ως Εβραίος της Παλαιστίνης έδωσε προτεραιότητα στους Εβραίους ως τον εκλεκτό λαό του Θεού, αλλά ο ορισμός του σχετικά με το ποιος ήταν «αληθινός Εβραίος» ήταν κατά ριζικό τρόπο εκτεταμένη. Περιλάμβανε αυτούς που απέ-


111

κλειαν τον εαυτό τους από τον Ιουδαϊσμό λόγω άμεσης συνεργασίας με τις ρωμαϊκές δυνάμεις κατοχής. Στην Καινή Διαθήκη αυτή η ομάδα αναφέρεται με διάφορους τρόπους ως οι «αμαρτωλοί», οι «τελώνες» και οι «πόρνες» (δες για παράδειγμα, Ματθ., 21:31, 32' Λονκ., 15:1, 2). Μία από τις βασικές κατηγορίες που διατυπώθηκαν εις βάρος του Ιησού εκ μέρους των επικριτών του εντός του Ιουδαϊσμού ήταν η ανοιχτή από την πλευρά του αποδοχή αυτών των ομάδων. Πράγματι, ένα ουσιαστικό κομμάτι της διδασκαλίας του μπορεί να θεωρηθεί υπεράσπιση της συμπεριφοράς του προς τους εκτός.126 Το εκ μέρους του Ιησού καλωσόρισμα των περιθωριακών, οι οποίοι βρίσκονταν σε αμφίβολη θέση μεταξύ «εντός» και «εκτός», είναι εξίσου πολύ καλά τεκμηριωμένη σε καταγραφές σχετικά με την προθυμία του να ακουμπήσει αυτούς που θεωρούνταν από τον πολιτισμό του τελετουργικά ακάθαρτοι (δες για παράδειγμα Ματθ., 8:3- 9:20-25). Η στάση του Ιησού απέναντι στον ελληνορωμαϊκό εθνισμό, έτσι όπως τη συναντάμε στα Ευαγγέλια, είναι πιο επιφυλακτική και αμφίσημη. Και στις δύο αναφορές περί θεραπείας Εθνικών εκ μέρους του Ιησού (Ματθ., 8:5-13· 15:2228), ο Ιησούς περιγράφεται ως ανοικτός στην πειθώ και ως κάποιος που εξεπλάγη και έμαθε κάτι από τις συναντήσεις του (πράγματι - σε αντίθεση με ό,τι υποθέτει ο Ντόκινς 127 , ο ορθόδοξος Χριστιανισμός κατανοεί τον Ιησού ως πλήρως ανθρώπινο και όχι ως παντογνώστη). Είναι αλήθεια ότι η μαζική μεταστροφή Εθνικών στη νέα σέκτα εντός του Ιουδαϊσμού έλαβε χώρα μονάχα μετά το θάνατο του Ιησού, αλλά δεν είναι αλήθεια ότι αυτό οφειλόταν εξ ολοκλήρου στη δραστηριότητα του Παύλου. Η στενή ομάδα των μαθητών

112


του Ιησού από τη Γαλιλαία, συμπεριλαμβανομένων του Πέτρου, του Ιωάννη και του Φιλίππου, εμπλέκονταν επίσης σε αυτό. Οι διαφωνίες που προέκυψαν στην αρχέγονη Εκκλησία αφορούσαν στο ποια τελετουργικά λατρείας και εισδοχής έπρεπε να ισχύουν για τους Εθνικούς που μεταστρέφονταν και όχι στη μεταστροφή αυτή καθαυτή. Η κριτική του Ντόκινς κατά του Ιησού όσον αφορά την προώθηση «ζόρικων οικογενειακών αξιών» είναι ίσως πιο κατανοητή. 128 Ο Ντόκινς έχει δίκιο όταν προσδιορίζει τον επανακαθορισμό των οικογενειακών προτεραιοτήτων ως μία από τις ριζοσπαστικές απαιτήσεις του Ιησού προς τους μαθητές Του. Στην πράξη, ο Ιησούς οριοθετεί και ορίζει εκ νέου την οικογένεια σε σχέση με τον εαυτό του, ενώ παράλληλα την προεκτείνει έτσι ώστε να συμπεριλάβει τους «εκτός». Παρ' όλα αυτά, θα πρέπει να τονιστεί ότι μεγάλο μέρος της διδασκαλίας του Ιησού υποστήριζε τις οικογενειακές αξίες και σχέσεις, συμπεριλαμβανομένης της αποκατάστασης των οικογενειακών σχέσεων μέσω της θεραπευτικής δράσης του. Ορισμένα παραδείγματα θα κάνουν σαφές το συγκεκριμένο σημείο. Η διδασκαλία του Ιησού σχετικά με το «κορμπάν» (Μάρκ., 7:11) αντιπροσωπεύει τόσο μια κριτική κατά κάποιας θρησκευτικής παράδοσης που ξεστράτισε, όσο και μια κατάφαση των οικογενειακών υποχρεώσεων. Η περί «κορμπάν» ιδέα, τουτέστιν η προσφορά στο Ναό, φαίνεται πως είχε γίνει αντικείμενο κατάχρησης, κατά τρόπο που επέτρεπε σ' ένα γιο να νομιμοποιήσει την αποφυγή στήριξης των γονιών του σε προχωρημένη ηλικία, απλώς και μόνο μέσω της απόδοσης της περιουσίας του (ή μέρους της) ως δώρου στο


113

Ναό. Αυτό επιβεβαιώνει έντονα τη σπουδαιότητα της φροντίδας για τους γονείς - σημείο το οποίο ενισχύθηκε με το ενδιαφέρον που έδειξε ο Ιησούς όταν θέλησε να διασφαλίσει τη φροντίδα κάποιου απέναντι στη μητέρα Του μετά τη Σταύρωση Του (Ιωάν., 19:26-27). Αυτό το ενδιαφέρον για την οικογενειακή ζωή αντανακλάται επίσης στην επιμονή του Ιησού σχετικά με τη σπουδαιότητα του γάμου και την ανάγκη για σεβασμό των παιδιών (Μάρκ., 10:1-16). Πολλοί αναγνώστες θα τόνιζαν επίσης ότι η παραβολή του άσωτου υιού (Αουκ., 15:11-24) παρουσιάζει μια αποκατεστημένη οικογενειακή σχέση ανάμεσα σ' έναν πατέρα και το γιο του ως μια θετική αναλογία για τα θέματα που τιραγματεύεται το Ευαγγέλιο. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, ο Ντόκινς πιστεύει ότι είναι σημαντικό ο Δυτικός πολιτισμός να μην απομακρύνει τη Βίβλο από τα εκπαιδευτικά προγράμματα. «Μπορούμε να εγκαταλείψουμε την πίστη στον Θεό και την ίδια στιγμή να μη χάσουμε την επαφή με μια αξιόλογη κληρονομιά».129 Γιατί, λοιπόν, παραποιεί ένα από τα πιο κεντρικά, σημαντικά και ηθικώς σπουδαία τμήματα αυτής της «αξιόλογης κληρονομιάς», της διδασκαλίας του Ιησού α7ΐό τη Ναζαρέτ; Δεν χρειάζεται παρά μια βασική εξοικείωση με τα Ευαγγέλια για να συνειδητοποιήσει κάποιος ότι η εκ μέρους του Ντόκινς παρουσίαση της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ είναι αμφισβητήσιμη. Το πολιτισμικό ζήτημα εν προκειμένω δεν είναι εάν είναι σωστό ό,τι είπε ο Ιησούς, αλλά το να είναι κάτιοιος σωστός σχετικά με το τι είπε ο Ιησούς.


114

Ο Xgtcn-LCLVLCTjxoq και.

Η

KQVTIKA

τ η . ς -θ"£>Η-σκ.6ΐας

Η αποτυχία του Ντόκινς να διακρίνει ανάμεσα στην «πίστη στον Θεό» και στη «θρησκεία» τον δυσκολεύει να καταλάβει ένα από τα πιο σημαντικά θέματα τόσο των εβραϊκών Γραφών όσο και των Ευαγγελίων: την κριτική της θρησκείας. Ένα από τα μεγάλα θέματα της προφητικής παράδοσης των εβραϊκών Γραφών (το οποίο, ειρήσθω εν παρόδιο, δεν θίγεται από την εκ μέρους του Ντόκινς επίθεση κατά της Βίβλου) είναι ότι η θρησκεία του Ισραήλ έχει διαφθαρεί και αποστασιοποιηθεί από τη μετά πίστεως υπακοή στον Θεό της δικαιοσύνης, του ελέους και της προσωπικής ακεραιότητας.130 Η φύση του Θεού συνιστά ένα σημείο αναφοράς εκτός της «θρησκείας», υπό το πρίσμα του οποίου μπορούν να κριθούν οι «θρησκευτικές» πρακτικές. Αυτό το θέμα μπορεί να βρεθεί στα προφητικά κείμενα που ανάγονται στον όγδοο αιώνα προ Χριστού, ενώ είναι παράλληλα χαρακτηριστικό της θρησκευτικότητας που πηγάζει από την Παλαιά Διαθήκη. Η προφητική παράδοση τελεί κατεξοχήν -αλλά όχι κατ' αποκλειστικότητα- σε ένταση με τη θρησκευτική λατρεία σε όλη την έκταση της Παλαιάς Διαθήκης, ειδικά στα σημεία όπου η ιερατική λατρεία και ο βασιλιάς θεωρείται πως έχουν απολέσει το πνεύμα του Νόμου και οι ισχυροί εκμεταλλεύονται τους αδυνάτους. Σε μια σημαντική κριτική κατά της λατρείας, ο προφήτης Μιχαίας συγκρίνει τις λατρευτικές απαιτήσεις για «ολοκαυτώματα» ή «χιλιάδες κριούς» με τις πραγματικές απαιτήσεις του Θεού: για «δικαιοσύνη και πραότητα και ταπείνωση ενώπιον του Θεού» (Μιχ., 6:6-8). Η κριτική του προφήτη Ησαΐα συνί-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

115

στατο στο ότι ο Ισραήλ είχε τόσο απορροφηθεί στα λατρευτικά τελετουργικά, που είχε αποτύχει να «λυτρώσει τους καταπιεσμένους, να υπερασπιστεί τα ορφανά ή να φροντίσει για τις χήρες» (Ησ., 1:12-17). Ο Ντόκινς έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι είναι αναγκαίο να ασκείται κριτική στη θρησκεία. Παρ' όλα αυτά, φαίνεται να αγνοεί ότι η ίδια η θρησκεία διαθέτει εσωτερικά μέσα αναμόρφωσης και ανανέωσης. Αυτό είναι ιδιαίτερα σαφές στο έργο του Ιησού από τη Ναζαρέτ, στο πλαίσιο του οποίου έλαβε συχνά τη μορφή της επίκρισης ή της κατάφωρης παραβίασης των λατρευτικών διατάξεων ή των τελετουργικών πρακτικών, όπου βέβαια αυτές έμπαιναν ανάμεσα στον Θεό και τον λαό του. Η κατάλυση των διατάξεων του Σαββάτου το δείχνει ξεκάθαρα αυτό. Το φαινόμενο της θρησκείας συνιστά έναν ανθρώπινο θεσμό με έντονα προσωρινό χαρακτήρα, που σημαίνει ότι είναι ανοικτός σε αναμόρφωση και ανανέωση. Αποστολή του Ιησού ήταν να αμφισβητήσει τις θρησκευτικές μορφές της εποχής του, κάτι που τελικά τον οδήγησε στη Σταύρωση.

FlegL civciyvujcreUJς τ η , ς Πα.\α.ι.ά.ς Αια.-θ"κ.ιαΐί; Από ό,τι έχει ήδη ειπωθεί, είναι σαφές ότι ο Ντόκινς κρατά μια έντονα αρνητική στάση απέναντι στη Βίβλο, η οποία στηρίζεται γενικώς σε μια επιφανειακή ενασχόληση με τα βασικά θέματα και τις ιδέες της, καθώς και σε μια απελπιστικά ανεπαρκή γνώση του ίδιου του βιβλικού κειμένου. Όταν ο Ντόκινς μας λέει ότι ο Απόστολος Παύλος έγραψε την Προς

116


Εβραίους Επιστολή, καταλαβαίνει κανείς πόσο άσχημα είναι τα πράγματα. 131 Ειδικά η εξαιρετικά επιλεκτική132 εκ μέρους του πραγμάτευση των εβραϊκών Γραφών είναι διανθισμένη με οργή και υποτίμηση, κάτι που πιθανότατα συμμερίζονται και πολλοί από τους αναγνώστες του. Μπορεί κάποιος να αντιληφθεί τη σύγχυση που νιώθει ο Ντόκινς όταν διαβάζει χωρία από την Τορά, τα οποία θεωρεί ότι αναφέρονται στο μισογυνισμό, την εκδικητικότητα προς τους εχθρούς και μια ακατανόητη έμφαση σε παράδοξες εμμονές, όπως οι αιματηρές θυσίες και η τελετουργική καθαρότητα. Βέβαια, πολλοί σύγχρονοι Εβραίοι και μη Εβραίοι αναγνώστες θεωρούν πολλά σημεία των εβραϊκών Γραφών αινιγματικά, ίσως και τρομακτικά, λόγω του ότι προέρχονται από ένα μακρινό πολιτισμικό παρελθόν. Εξ επόψεως ιστορικής, είναι σημαντικό να κατανοήσει κάποιος ότι αυτά τα αρχαία κείμενα προέκυψαν στο πλαίσιο ενός λαού που αγωνιζόταν να διατηρήσει τη συλλογική ή εθνική ταυτότητά του εν όψει σφαγών που μαίνονταν από κάθε πλευρά· ενός λαού που νοηματοδοτούσε την ανθρώπινη συνθήκη του σε σχέση μ' ένα Θεό, για τη φύση του οποίου οι απόψεις τους αναπτύσσονταν όλο και περισσότερο στη διάρκεια μιας ολόκληρης χιλιετίας. Το υλικό, λοιπόν, που συγκροτεί αυτές τις Γραφές παρήχθη, προφορικά και γραπτά, κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς περιόδου. (Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι οι Γραφές αποτελούν μια «χαοτική συρραφή»133, ενώ οι μαρτυρίες δείχνουν ότι έτυχαν προσεκτικής επιμέλειας και επανέκδοσης κατά τη διάρκεια πάρα πολλών χρόνων.) Τα χωρία που ο Ντόκινς θεωρεί τόσο αποτρόπαια εμφα-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

117

νίζονται μαζί με άλλα στοιχεία εντός της Πεντατεύχου, τα οποία ο ίδιος αγνοεί και τα οποία ασχολούνται με τη συγχώρεση και τη συμπόνια - τους νόμους που προτρέπουν σε φιλοξενία των ξένων (Δεντ., 10:17-19), που θέτουν όρια στις πράξεις εκδίκησης (Εξ., 2), που εμποδίζουν τη δουλεία (Λενιτ., 25) και που απαγορεύουν τη θυσία παιδιών (Λενιτ., 18:21· 20:2). Ο Ντόκινς αγνοεί, επίσης, τους προφήτες και τη σοφιολογική γραμματεία, όπου εκφράζεται το ύψος της εβραϊκής ηθικής σκέψης - σκέψης που συνεχίζει να διαμορφώνει και να εμπνέει την ανθρώπινη αναζήτηση των ηθικών αξιών. Πώς λοιπόν θα πρέπει να καταλάβουμε τις εβραϊκές Γραφές; Ο Ντόκινς ορθά απαιτεί ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα εξωτερικό κριτήριο όταν κάποιος ασχολείται με την ερμηνεία αυτών των κειμένων.134 Εντούτοις, δεν φαίνεται να είναι ενήμερος για τη χριστιανική επιμονή ότι όντως υπάρχει ένα τέτοιο κριτήριο - η ζωή και η διδασκαλία του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Οι χριστιανοί στηρίζουν αυτή την προσέγγιση στη διδασκαλία του ίδιου του Ιησού, ο οποίος έβλεπε τον εαυτό του ως εκείνον που ήρθε να εκπληρώσει και όχι να καταλύσει τον εβραϊκό Νόμο (Ματθ., 5:17). Ο Ντόκινς υιοθετεί την άποψη ότι ο Ιησούς θεωρούσε την Παλαιά Διαθήκη εσφαλμένη και χρήζουσα διορθώσεων. Παρ' όλα αυτά, ο Ιησούς έβλεπε τον εαυτό του ως εκείνον που εκπλήρωνε την Παλαιά Διαθήκη και ως εκ τούτου τη μεταμόρφωνε. Για να χρησιμοποιήσω μια οικεία εικόνα από την Καινή Διαθήκη, ο Ιησούς δεν δημιούργησε τον οίνο των Ευαγγελίων de novo, αλλά έλαβε το ύδωρ του εβραϊκού Νόμου και το μετάλλαξε σε κάτι καλύτερο. Οι εβραϊκές Γραφές διαβάζονται και ερμηνεύονται μέ-

118

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

σω ενός χριστολογικού φίλτρου ή πρίσματος. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο οι χριστιανοί δεν εφαρμόζουν -και ποτέ δεν εφήρμοσαν- τις λατρευτικές διατάξεις που εκτίθενται στις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης.135 Συνεπής ως προς τον τύπο, ο Ντόκινς αγνοεί αυτό το άβολο σημείο, επιμένοντας ότι το να λάβει κάποιος στα σοβαρά τη Βίβλο σημαίνει να «τηρεί αυστηρά το Σάββατο και να θεωρεί δίκαιο και σωστό να εκτελείται όποιος επιλέγει να μην το τηρεί». Ή «να εκτελούνται τα ανυπάκουα παιδιά».136 Ο Ντόκινς ξέρει ότι αυτό δεν είναι αλήθεια- οι χριστιανοί έχουν βαρεθεί να του το λένε. Η εκ μέρους του επανάληψη αυτών των ανοησιών δεν του περιποιεί τιμή και απλώς δείχνει ότι ο ίδιος περιμένει στα σοβαρά να πιστέψουν οι αναγνώστες του ότι οι χριστιανοί έχουν τη συνήθεια να λιθοβολούν ανθρώπους. Εδώ σίγουρα ο Ντόκινς χρειάζεται να προσφύγει στην πραγματικότητα.

0£>HCTK_etCL

KCJIL

6UH.JX6gi.Ct

Μέχρι πολύ πρόσφατα, ο Ντόκινς υποστήριζε μετά επιμονής ότι η θρησκεία κάνει κακό στον άνθρωπο. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, έχει συσσωρευτεί ένας όγκος δεδομένων παρατήρησης που δείχνουν -θεωρώ πως δεν είναι φρόνιμο να χρησιμοποιηθεί εμφατικότερο ρήμα- ότι η θρησκευτική πίστη και δέσμευση μπορούν να έχουν γενικώς θετική επίδραση στην ανθρώπινη ευημερία και μακροζωία. Θα πρέπει να τονιστεί, κατ' αρχάς, ότι πολύ περισσότερη δουλειά απαιτείται στον εν λόγω χώρο και, κατά δεύτερο λόγο,

Η ΑΥΤΑΙ ΙΑ ΤΗ TOYDA WKINS

119

ότι αυτό ούτε για μια στιγμή δεν «αποδεικνύει» ότι η θρησκεία είναι «σωστή» - πώς θα μπορούσε, άλλωστε; Παρ' όλα αυτά, υποδηλώνει την αυξανόμενη σπουδαιότητα της διερεύνησης των σχέσεων μεταξύ πνευματικότητας και ανθρώπινης ευημερίας, μακριά από τους ιδεολογικούς περιορισμούς της κοσμικής ή της θρησκευτικής πολεμικής. Οι ενδείξεις, λοιπόν, που συσχετίζουν την ευημερία με την πνευματικότητα αυξάνονται. Εν προκειμένω, είναι προφανείς οι συνέπειες για την πολιτική και τις πρακτικές της δημόσιας υγείας. Γιατί θα έπρεπε η πνευματικότητα να αποκλειστεί από τη φροντίδα υγείας, όταν ξεκάθαρα απασχολεί τόσο πολύ τους ασθενείς; Για κάθε προσέγγιση που εστιάζει σε στόχους, θα έλεγε κανείς ότι μάλλον αποτελεί θεμιτή επιλογή. Δεν έχει σημασία τι αρέσει στους αχαλίνωτους κοσμικούς, αλλά σε τι μας οδηγούν οι μαρτυρίες που διαθέτουμε.137 Στο βιβλίο Ο Θεός τον Ντόκινς αμφισβήτησα την ακρίβεια του σλόγκαν «η θρησκεία σού κάνει κακό», εφιστώντας την προσοχή στο αυξανόμενο σώμα των μελετών που στηρίζονται σε στοιχεία τα οποία δείχνουν ότι τίποτα τέτοιο δεν ισχύει. Ωστόσο, και ενώ ο Ντόκινς φαίνεται πως μετριάζει αυτή τη θέση του, είναι απρόθυμος να τροποποιήσει την αντιθρησκευτική πολεμική του. Το επιχείρημά του φαίνεται πως είναι τώρα κάτι που θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε ως εξής: «Ακόμα κι αν η θρησκεία δεν σου κάνει πάντοτε κακό, αυτό δεν αποδεικνύει ότι είναι σωστή». Ο Ντόκινς εξακολουθεί να εμμένει στην αναπαράστασή του περί θρησκείας ως ιδιαζόντως, αν όχι και καθολικώς, μοχθηρής. Παρά ταύτα, και απέχοντας πολύ απ' το να στηρίζεται σε αντικειμενικές επιστημονικές αναλύσεις, η πραγμάτευση του Ντό-

120


κινς σχετικά με την επίδραση της θρησκείας στην πνευματική υγεία βασίζεται σε ανέκδοτα, φήμες, δηλώσεις πίστεως και μεροληπτικά στερεότυπα. Ας εξετάσουμε αυτή την αντιπροσωπευτική δήλωση: «Είναι δύσκολο, για παράδειγμα, να πιστέψει κάποιος ότι προάγεται η υγεία από την ημι-μόνιμη κατάσταση παθολογικής ενοχής που αισθάνεται ένας ρωμαιοκαθολικός ο οποίος χαρακτηρίζεται από τη συνήθη ανθρώπινη αδυναμία και μάλλον λιγότερη από τη συνήθη νοημοσύνη».138 Ιδού ο τρόπος με τον οποίο βλέπει τα πράγματα ο Ντόκινς: δεν βρίσκω νόημα σε όλα αυτά - άρα, μάλλον πρέπει να είναι λάθος. Η αλήθεια, όμως, δεν καθορίζεται από το τι θεωρεί δύσκολο ο Ντόκινς να πιστέψει, αλλά από το τι δείχνουν οι επιστημονικές και εμπειρικές μαρτυρίες - είτε αυτό αρέσει στον Ντόκινς είτε όχι, είτε επιλέγει να το πιστέψει είτε όχι. Πού ακριβώς στο Η περί Θεού αυταπάτη συναντά κάποιος την πλήρη πραγμάτευση - τ η ν οποία δικαιούται να αναμένει- του σημαντικού σώματος της επιστημονικής βιβλιογραφίας όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ επιβλαβών και υγιών όψεων της θρησκείας, όπως τη συναντάμε, για παράδειγμα, στην εκτεταμένη ερευνητική δουλειά του Κένεθ Πάργκαμεντ και των συναδέλφων του;139 Πρόκειται για άλλο ένα παράδειγμα της διάχυτης γνωσιακής προκατάληψης του Ντόκινς, η οποία τονίζει περαιτέρω τις μαρτυρίες που επιλέγει και παραθεωρεί ή υποτιμά εκείνες που δεν του αρέσουν. Ο Ντόκινς είναι επίσης ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στις ποικίλες θρησκευτικές πρακτικές, τις οποίες ο ίδιος θεωρεί εκκεντρικές, άστοχες ή επιβλαβείς. Αρχίζει τον κατάλογο του, όσον αφορά αυτού του είδους τις απορριπτέες θρησκευτικές πρακτικές, με τη νηστεία.140 Μολαταύτα, η ηθελη-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

121

TOY DA WKINS

μένη στέρηση τροφής αποτελεί κοινό γνώρισμα της ανθρώπινης ζωής, ανεξάρτητα από το εάν οφείλεται σε θρησκευτικούς ή μη θρησκευτικούς λόγους. Σε κάθε περίπτωση, μπορεί κάποιος να προσδιορίσει τις «υγιείς» και τις «επιβλαβείς» προσεγγίσεις, σύμφωνα με τον κατωτέρω πίνακα. Θρησκευτικές

Μη θρησκευτικές

«Υγιείς»

Η νηστεία σύμφωνα με την αναγνωρισμένη πρακτική μιας ομάδας. Η επίτευξη μιας θρησκευτικής εμπειρίας ή νοοτροπίας που αναγνωρίζεται ως ευεργετική.

Η μείωση της ζάχαρης, των κεκορεσμένων λιπαρών, των βιο μη χανοπο ιη μένων τροφών, της καφεΐνης και του αλκοόλ. Η καλή φυσική κατάσταση, η μείωση της αρτηριακής πίεσης και η ευεξία.

«Επιβλαβείς»

Ριζική μείωση Ριζική μείωση θερμίδων και θερμίδων και συναισθήματα συναισθήματα αυτο-απέχθειας αυτο-απέχθειας σχετικά με το σώμα. σχετικά με το σώμα, τα οποία στηρίζονται Ακραία απώλεια βάρους, αμηνόρροια, σε πεποιθήσεις ή καρδιακή ανεπάρκεια εμπειρίες σχετικά με και κατάθλιψη. κάποια θεία εντολή. Ακραία απώλεια βάρους, αμηνόρροια, καρδιακή ανεπάρκεια και κατάθλιψη.

122


Ο πίνακας αυτός δείχνει ότι είναι δυνατόν να δει κανείς πως η πραγματική διαφορά ανάμεσα στο θρησκευτικό και το μη θρησκευτικό δεν έγκειται στη συμπεριφορά αυτή καθαυτή, αλλά στο νόημα που της αποδίδεται στους στόχους που τίθενται. Επιπλέον, η θρησκευτική συμπεριφορά δεν είναι ούτε εγγενώς υγιής ούτε εγγενώς ετΐίβλαβής.141 Ο Ντόκινς θα ισχυριζόταν ότι κατ' αυτόν η νηστεία δεν φαίνεται να υπηρετεί κανέναν επωφελή στόχο. Μια τέτοια κρίση, όμως, προκύπτει από τη θεμελιώδη απροθυμία του να επιτρέψει στη θρησκεία οποιαδήποτε εγκυρότητα, ωφέλεια ή σπουδαιότητα ή, αν θέλετε, από την άρνηση του να δεχθεί ότι μπορεί η επίτευξη ή η προαγωγή των πνευματικών στόχων να είναι υπόθεση προσωπικής ικανοποίησης και ευεξίας. Ας ολοκληρώσω αυτό το σημείο μ' ένα σοφό σχόλιο του Μάικλ Σέρμερ, προέδρου της Skeptics Society. Διερευνώντας τη σύγχρονη επανάκαμψη της θρησκείας, ο Σέρμερ τόνισε ότι οι θρησκείες εμπλέκονταν σε ορισμένες ανθρώπινες τραγωδίες, όπως οι ιεροί πόλεμοι. Ενώ ορθώς τις καταδικάζει -στάση που και εγώ επικροτώ- ο Σέρμερ συνεχίζει και κάνει μια παρατήρηση την οποία θα αποδέχονταν οι περισσότεροι άθεοι που εγώ γνωρίζω. Υπάρχει, αναμφίβολα, μία σημαντική θετική πλευρά στο θρησκευτικό φαινόμενο: Παρ' όλα αυτά, για καθεμιά από αυτές τις μεγάλες τραγωδίες υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες πράξεις προσωπικής καλοσύνης και κοινωνικής ευεργεσίας που περνούν απαρατήρητες. .. Η θρησκεία, όπως όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί με τέτοιο ιστορικό βάθος και τόση πολιτισμική επίδραση, δεν μπορούν να αναχθούν σε κάποιο αναμφισβήτητο αγαθό ή κακό.142

ΗΑΥΤΑΠΑ ΤΗ TOYDA WKINS

123

Γιατί τόσοι σκεπτόμενοι αθεϊστές αποδέχονται το σχόλιο του Σέρμερ; Επειδή αυτό ακριβώς είναι ό,τι δείχνουν τα στοιχεία. Ωστόσο, οι προκατειλημμένες και εχθρικές αιτιάσεις που εκτοξεύονται απηνώς κατά της θρησκείας εκ μέρους του Ντόκινς υποστηρίζουν πως πρόκειται για ένα καθολικό και αδιαμφισβήτητο κακό, το οποίο συνιστά μια πολύ επικίνδυνη απειλή για τον πολιτισμό. Ενώ ο Ντόκινς θεωρεί ξεκάθαρα τον Σέρμερ έναν ικανό και ευμενή μελετητή, κρίνοντας από το πώς αναφέρεται σε αυτόν στο Η περί Θεού αυταπάτη143, δεν είναι πρόθυμος να υιοθετήσει την ισορροπημένη και δίκαιη ανάλυση που παραθέτει ο Σέρμερ. Για ποιο λόγο; Φοβάμαι πως η απάντηση είναι απλή: διότι δεν στηρίζει τις επιπόλαιες και απλοϊκές φωνασκίες που θα επιβεβαίωναν τους πιστούς του αθεϊσμού. Είναι αυτή η όψη του έργου που έχει οδηγήσει στην επίκρισή του από πολλούς ενημερωμένους κριτικούς όλων των αποχρώσεων. Όπως παρατηρεί ο ΤέριΊγκλετον, μ' ένα σαρκασμό που αντανακλά την προφανή οργή του όσον αφορά τις γελοίες καρικατούρες περί θρησκείας στο Η περί Θεού αυταπάτη: Είναι τέτοια η αδιατάραχτη επιστημονική αμεροληψία του Ντόκινς, που σ' ένα βιβλίο περίπου τετρακοσίων σελίδων μετά βίας καταφέρνει να αποδεχτεί ότι έστω κι ένα ανθρώπινο αγαθό είναι απόρροια της θρησκευτικής πίστης· άποψη που είναι τόσο απίθανη a priori όσο είναι και εμπειρικά εσφαλμένη.144

124


Ο αθεϊσμός πρέπει πράγματι να βρίσκεται σε δεινή θέση, εάν ο κορυφαίος σύγχρονος υποστηρικτής του είναι αναγκασμένος να στηρίζεται τόσο πολύ -και τόσο εξόφθαλμα- στο απίθανο και στο εσφαλμένο για να προωθήσει το μήνυμά του.

C υ ρ,ττ Ggtxcrp.oi

Κάθε κοσμοθεωρία, είτε θρησκευτική είτε μη θρησκευτική, έχει τα τρωτά της. Υφίσταται μια ένταση μεταξύ θεωρίας και εμπειρίας, η οποία εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη συνοχή και την εγκυρότητα της όποιας κοσμοθεωρίας καθαυτής. Στην περίπτωση του Χριστιανισμού, πολλοί εντοπίζουν αυτή την αδυναμία στην ύπαρξη του πόνου εντός της ζωής. Στην περίπτωση του αθεϊσμού, πρόκειται για τη συνεχιζόμενη πίστη στον Θεό, όταν υποτίθεται πως δεν υπάρχει κανένας Θεός για να πιστέψει κανείς. Μέχρι πρόσφατα, ο Δυτικός αθεϊσμός περίμενε υπομονετικά, πιστεύοντας ότι η πίστη στον Θεό θα εξαφανιζόταν έτσι απλά. Τώρα, όμως, ένας άνεμος πανικού είναι εμφανής. Όχι μόνο δεν πέθανε η πίστη στον Θεό, αλλά επανέκαμψε και δείχνει αποφασισμένη να ασκήσει ακόμα πιο μεγάλη επίδραση τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα. Η περί Θεού αυταπάτη εκφράζει αυτή τη βαθιά αγωνία, αντανακλώντας εν μέρει μια έντονη απέχθεια για τη θρησκεία. Εντούτοις, υπάρχει κάτι βαθύτερο στο σημείο αυτό, κάτι που συνήθως παραβλέπεται λόγω της έντασης που λαμβάνει η αντιπαράθεση. Η αγωνία αφορά την ίδια τη συνοχή του αθεϊσμού. Μήπως η αναπάντεχη επανάκαμψη της θρησκείας πείσει πολ-

ΗΑΥΤΑΠΑ ΤΗ TOYDA WKINS

125

λούς ότι ο ίδιος ο αθεϊσμός είναι ανεπανόρθωτα προβληματικός ως κοσμοθεωρία; Η περί Θεού αυταπάτη φαίνεται πως είναι δομημένη περισσότερο για να στηρίξει τους αθεϊστές των οποίων η πίστη αποδυναμώνεται παρά για να ασχοληθεί έντιμα ή αυστηρά με τους θρησκευόμενους πιστούς και τους αναζητητές της αλήθειας. (Αναρωτιέται κανείς εάν αυτό οφείλεται στον ίδιο το συγγραφέα, έναν αθεϊστή του οποίου η πίστη αποδυναμώνεται.) Οι θρησκευόμενοι αναγνώστες θα αποθαρρυνθούν από τα τελετουργικά στερεότυπα που χρησιμοποιεί περί θρησκείας και θα θεωρήσουν την προφανή έλλειψη που το χαρακτηρίζει όσον αφορά την αμεροληψία ως ένα σημαντικό αντικίνητρο για να πάρει κανείς τα επιχειρήματα και τον προβληματισμό του στα σοβαρά. Οι αναζητητές της αλήθειας που δεν θεωρούν τον εαυτό τους θρησκευόμενο ενδέχεται επίσης να σοκαριστούν με την επιθετική ρητορική του Ντόκινς, την εκ μέρους του υποκατάσταση της αντικειμενικής πραγμάτευσης των μαρτυριών με προσωπικές δηλώσεις πίστεως, τον εκφοβιστικό και απειλητικό τόνο του προς τους «πέρα για πέρα πιστούς» και, τέλος, την αποφασιστικότητά του να μην ανακαλύψει τίποτε άλλο παρά σφάλματα σε κάθε είδος θρησκευτικότητας. Είναι αυτή η βαθιά και ανησυχητική αγωνία σχετικά με το μέλλον του αθεϊσμού που εξηγεί τον «υψηλό βαθμό δογματισμού» και το «επιθετικό ρητορικό ύφος» αυτού του νέου κοσμικού φονταμενταλισμού. 145 Ο φονταμενταλισμός εμφανίζεται όταν μια κοσμοθεωρία αισθάνεται πως κινδυνεύει, οπότε και χτυπά τους εχθρούς της, εφόσον φοβάται ότι το μέλλον της απειλείται. Η περί Θεού αυταπάτη είναι περισ-

126


σότερο ένα θεατρικό έργο παρά ένα επιστημονικό κείμενο μια λυσσαλέα ρητορική εφόρμηση κατά της θρησκείας, καθώς και μια παθιασμένη επιδίωξη να εξοριστεί η θρησκεία στο κοινωνικό περιθώριο των πνευματικά διαταραγμένων, όπου δεν μπορεί να βλάψει κανέναν. Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ενστικτώδη γοητεία που θα ασκήσει το εν λόγω βιβλίο σ' ένα κοσμικό ακροατήριο, για το οποίο έχει σημάνει συναγερμός όσον αφορά τη νέα πολιτική σημασία της θρησκείας και την αυξανόμενη επιρροή και παρουσία της στη δημόσια σφαίρα. Η απορριπτική στάση του έναντι της θρησκείας θα κερδίσει αναμφίβολα τα χειροκροτήματα εκείνων που ολόψυχα απεχθάνονται τη θρησκεία. Παρ' όλα αυτά, κάποιοι άλλοι υπήρξαν πιο προσεκτικοί. Έχοντας συνειδητοποιήσει την ηθική υποχρέωση του κριτικού της θρησκείας να ασχοληθεί με το εν λόγω φαινόμενο στην καλύτερη και πιο πειστική εκδοχή του, πολλοί έχουν ενοχληθεί από τα ωμά στερεότυπα του Ντόκινς, τις υπερβολικά απλουστευτικές «διπολικές διακρίσεις» του («η επιστήμη είναι καλή, η θρησκεία είναι κακή»), τους αχυράνθρωπους που παρουσιάζει και την κατά τα φαινόμενα παθολογική εχθρότητά του κατά της θρησκείας. Ενδέχεται το Η περί Θεού αυταπάτη να εκπυρσοκροτήσει και στο τέλος να πείσει τους ανθρώπους ότι ο αθεϊσμός είναι εξίσου καταπιεστικός, δογματιστικός και δυσάρεστος όσο και οι χειρότερες εκδοχές της θρησκείας; Ο Ντόκινς φαίνεται να πιστεύει πως λέγοντας κάτι πιο ηχηρά και με περισσότερη αυτοπεποίθηση, αγνοώντας παράλληλα και υποτιμώντας τις αντίθετες μαρτυρίες, μπορεί να πείσει τους ανθρώπους με ανοικτό μυαλό ότι η θρησκευτική


127

πίστη αποτελεί ένα είδος αυταπάτης. Δυστυχώς, οι κοινωνιολογικές μελέτες των χαρισματικών ηγετών -θρησκευτικών και κοσμικών- δείχνουν ότι ο Ντόκινς μπορεί να έχει δίκιο όταν ελπίζει στην αποτελεσματικότητα αυτής της στρατηγικής. Για τους ευκολόπιστους και τους μωρόπιστους, σημασία έχει η αυτοπεποίθηση με την οποία λέγεται κάτι που πείθει και όχι οι μαρτυρίες που προσφέρονται προς υποστήριξή του. Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ντόκινς στηρίζεται τόσο υπερβολικά στη ρητορεία παρά στις μαρτυρίες, που σε διαφορετική περίπτωση θα αποτελούσαν το φυσικό υλικό της δουλειάς του, δείχνει ξεκάθαρα ότι κάτι δεν πάει καλά με το όλο επιχείρημά του. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό που σε τελική ανάλυση καταφέρνει το Η περί Θεού αυταπάτη -ως προς τον σύγχρονο αθεϊσμό- είναι να καταδείξει ότι αυτός ο αυτοκράτορας ενδέχεται να μην έχει ρούχα να φορέσει. Μήπως ο αθεϊσμός είναι μια αυταπάτη σχετικά με τον Θεό;

ι π , β Ο Τ CL Ο € ! (, γ I α iregcLfregtJL»

ctvctyvcucrM,

Ό,τι ακολουθεί είναι μερικά βασικά βιβλία που μπορούν να βοηθήσουν τους αναγνώστες, όσους θέλουν να διαβάσουν περισσότερα πράγματα για τα θέματα αυτού του βιβλίου. Ο κατάλογος δεν έχει στόχο να εξαντλήσει τη βιβλιογραφία. Αποτελεί απλώς μια υπόδειξη ορισμένων χρήσιμων σημείων αναφοράς. ΙΊcLgoUOLC'ICJOVTCLC,

τ ο ν ΡίτσαρντΓ Μ τ ό κ ι ν ς

Κατά παράδοξο τρόπο ελάχιστες είναι οι μονογραφίες σχετικά με τον Ντόκινς. Η μόνη που εξετάζει τις επιστημονικές, ιστορικές, φιλοσοφικές και θεολογικές όψεις της στάσης του Ντόκινς απέναντι στη θρησκεία είναι το Alister Ε. McGrath, Dawkins' God: Genes, Memes and the Meaning of Life [Ο Θεός τον Ντόκινς: γονίδια, memes και το μήνυμα της ζωής]. Oxford: Blackwell, 2004. Για μια κάπως ανισομερή ανθολογία κειμένων σχετικά με τον Ντόκινς, δες Alan Grafen and Mark Ridley (επιμ.), Richard Dawkins: How a Scientist Changed the Way We Think:

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ

ΑΝΑΓΝΩΣΗ

129

Reflections by Scientists, Writers, and Philosophers. Oxford: Oxford University Press, 2006. Για μια ενδιαφέρουσα και προσβάσιμη σύγκριση μεταξύ Ντόκινς και Στέφεν Τζέι Γκουλντ σχετικά με το πώς μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τη δαρβίνεια προσέγγιση της εξέλιξης, δες Kim Sterelny, Dawkins vs. Gould: Survival of the Fittest. Cambridge: Icon Books, 2001. Μια πιο εκλεπτυσμένη ανάλυση του ίδιου ερωτήματος υπάρχει στο Timothy Shanahan, «Methodological and contextual factors in the Dawkins/Gould dispute over evolutionary progress», στο Studies in History and Philosophy of Science, τόμ. 31 (2001): 127-51. Η καλύτερη εισαγωγή στη σύγχρονη εξελικτική θεωρία που κυκλοφορεί είναι κατά πάσα πιθανότητα το Mark Ridley, Evolution, 3η έκδοση. Oxford: Blackwell Science, 2003. XgixmcLVLtcn "πίστη. To πιο διαδεδομένο εγχειρίδιο χριστιανικής θεολογίας που παρουσιάζει τι πιστεύουν οι χριστιανοί και γιατί, με τρόπο σαφή και αμερόληπτο, είναι το Alister Ε. McGrath, Christian Theology: An Introduction. 4η έκδοση. Oxford: Blackwell, 2007. OgiicTiceLci

JCCLL

eunjj.egi.ci

Marc Galanter, Spirituality and the Healthy Mind: Science, Therapy, and the Need for Personal Meaning. Oxford: Oxford University Press, 2005. Harold G. Koenig and Harvey J. Cohen, The Link between Religion and Health: Psychoneuroimmunology and the Faith Factor. Oxford: Oxford University Press, 2002.

130

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 130

Kenneth I. Pargament, The Psychology of Religion and Coping: Theory, Research, Practice. New York: Guilford Press, 1997. A. J. Weaver, L. T. Flannelly, J. Garbarino, C. R. Figley and K.}. Flannelly, «Α systematic review of research on religion and spirituality in the Journal of Traumatic Stress, 1990-99», στο Mental Health, Religion and Culture, τόμ. 6 (2003): 215-28. GGNCNCETCL

KCLI

SLCL

Terry Eagleton, Holy Terror. New York: Oxford University Press, 2005. Diego Gambetta (επιμ.), Making Sense of Suicide Missions. Oxford: Oxford University Press, 2004. Sudhir Kalcar, The Colors of Violence: Cultural Identities, Religion, and Conflict. Chicago: University of Chicago Press, 1996. David Martin, Does Christianity Cause War? Oxford: Clarendon Press, 1997. Robert A. Pape, Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism. New York: Random House, 2005. Ron Rosenbaum, Explaining Hitler: The Search for the Origins of His Evil. New York: Random House, 1998. Rodney Stark, For the Glory of God: How Monotheism Led to Reformations, Science, Witch-hunts, and the End of Slavery. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2003. Keith Ward, Is Religion Dangerous? Oxford: Lion, 2006. 11 \ | τ υ χ ο \ ο γ ί α . τη,ς Ό^>η.σκΐ€ία.ς Bernard Spilka κ. ά., The Psychology of Religion: An Empirical

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ

ΑΝΑΓΝΩΣΗ

131

Approach. 3η έκδοση. New York and London: Guilford Press, 2003. Fraser Watts and Mark Williams, The Psychology of Religious Knowing. Cambridge: Cambridge University Press, 1988. David M. Wulff, Psychology of Religion: Classic and Contemporary. 2η έκδοση. New York: John Wiley & Sons, Inc., 1997. Η c j y e c t n |XE-rct£Tu e-irtcn-M.jxn.c,

KLCLL

"FRGM.cricei.cic;

Είναι σημαντικό να διαβάσει κανείς ορισμένες έγκυρες και ενημερωμένες μελέτες της σύγχρονης κατανόησης των σχέσεων μεταξύ επιστήμης και θρησκείας στην προσπάθεια αξιολόγησης των προκατειλημμένων και διαστρεβλωτικών παρανοήσεων του Ντόκινς. Denis Alexander, Rebuilding the Matrix: Science and Faith in the 21st Century. Oxford: Lion 2002. Ian G. Barbour, When Science Meets Religion. London: SPCK, 2000. John Hedley Brooke, Science and Religion: Some Historical Perspectives. Cambridge: Cambridge University Press, 1991. John Hedley Brooke, Telling the Story of Science and Religion: A Nuanced Account. Cambridge: Cambridge University Press, 1991. Francis S. Collins, The Language of God: A Scientist Presents Evidence for Belief. New York: Basic Books, 2006. Owen Gingerich, Gods Universe. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006.

132

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 132

David C. Lindberg and Roland L. Numbers, God and Nature: Historical Essays on the Encounter between Christianity and Science. Berkeley: University of California Press, 1986. Seyyed Hossein Nasr, Religion and the Order of Nature. Oxford: Oxford University Press, 1996. John C. Polkinghorne, Faith, Science and Understanding. London: SPCK, 2000. Michael Ruse, Can a Darwinian Be a Christian? The Relationship between Science and Religion, Cambridge: Cambridge University Press, 2001. Keith Ward, Pascal's Fire: Scientific Faith and Religious Understanding. Oxford: Oneworld, 2006.

Μ-|Α€ LU19 ίΧ€ IC,

β Locty <Λ,«γ κ. 1 Richard Dawkins, The God Delusion [Η περί Θεού αυταπάτη], London: Bantam, 2006. 2 Dawkins, God Delusion, 5. 3 Michael Shermer, How We Believe: Science, Skepticism, and the Search for God. New York: Freeman, 2000,16-31. 4 Stephen Jay Gould, «Impeaching a Self-Appointed Judge», στο Scientific American, τόμ. 267, 1 (1992): 118-21. 5 Για κάποια τέτοια βιβλία, δες C. S. Lewis, Mere Christianity [Χριστιανισμός Απλώς]. London: Collins, 1975· Ν. Τ. Wright, Simply Christian. London: SPCK, 2006. 6 Οι αναγνώστες που θα ήθελαν μια πιο εκτενή επιστημονική και αναλυτική πραγμάτευση του «επιστημονικού αθεϊσμού» του Ντόκινς μπορούν να διαβάσουν το Alister Ε. McGrath, Dawkins' God: Genes, Memes and the Meaning of Life [Ο Θεός του Ντό κινς: Γονίδια, memes και το νόημα της ζωής]. Oxford: Blackwell, 2004. Ενώ αυτό το βιβλίο αντιπροσωπεύει μια ευμενή αλλά κριτική μελέτη των απόψεων του Ντόκινς περί επιστήμης και θρησκείας μέχρι το 2004, το Η περί Θεού αυταπάτη αναπτύσσει μια ευρύτερη κλίμακα επιχειρημάτων, τα οποία σαφώς και απαιτούν περαιτέρω αξιολόγηση και απάντηση.

134

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

AinrcnrctTtX»jxe-dci σχετικ,ά. μ.6 τον Θεό; 7 Dawkins, God Delusion, 38. 8 Αυτός ο ορισμός ανάγεται στο 1976, όταν εμφανίστηκε στο βιβλίο Το εγωιστικό γονίδιο. Δες Richard Dawkins, The Selfish Gene [To εγωιστικό γονίδιο], 2η έκδοση. Oxford: Oxford University Press, 1989, 198. 9 Dawkins, God Delusion, 308. 10 Μια πολύ πιο καλοδουλεμένη εξήγηση των απαρχών της πίστης, η οποία μοιάζει κάπως με αυτή που μας προσφέρει ο Ντόκινς, μπορεί κανείς να βρει στα κείμενα του Ζίγκμουντ Φρόιντ. Ο Ντόκινς δεν φαίνεται να το γνωρίζει αυτό, ούτε και αναφέρει πουθενά τον Φρόιντ στο Η περί Θεού αυταπάτη. 11 Dawkins, God Delusion, 325-37. 12 Terry Eagleton, «Lunging, flailing, mispunching: A Review of Richard Dawkins' The God Delusion», στο London Review of Books, 19 Οκτωβρίου 2006. 13 Dawkins, God Delusion, 326. 14 Dawkins, God Delusion, 5. 15 Richard Dawkins, A Devil's Chaplain: Selected Writings. London: Weidenfield & Nicholson, 2003,139. 16 Dawkins, God Delusion, 190. Η ιστοσελίδα που παρατίθεται είναι ένας κατάλογος από χωρία, όλα σε αγγλική μετάφραση, δίχως το πρωτότυπο γερμανικό ή λατινικό κείμενο, ή οποιαδήποτε αναφορά σε πηγές και, βέβαια, χωρίς την παραμικρή προσπάθεια επιστημονικής πραγμάτευσης. 17 Για μια πιο προσεκτική πραγμάτευση, δες Alister Ε. McGrath, Luther's Theology of the Cross: Martin Luther's Theological Breakthrough. Oxford: Blackwell, 1985. 18 Richard Dawkins, The Blind Watchmaker: Why the Evidence of Evolution reveals a Universe without Design. New York: W. W. Norton, 1986. 19 Δες τις παρατηρήσεις στο David O'Connor, «On failing to resol-

135


ve theism-versus-atheism empirically», στο Religious Studies, τόμ. 26 (1990): 91-103. 20 Dawkins, God Delusion, 77-9. 21 Για τη σπουδαιότητα αυτού του σημείου, δες Samuel P. Huntington and Lawrence Ε. Harrison (επιμ.), Culture Matters: How Values Shape Human Progress. New York: Basic Books, 2000. 22 Σχόλιο που κάνει ο ίδιος ο Ντόκινς στο Devil's Chaplain, 81: «Πρέπει να δεχθούμε την πιθανότητα να έρθουν στο φως νέα δεδομένα που θα αναγκάσουν τους επιγόνους μας στον εικοστό πρώτο αιώνα να εγκαταλείψουν το δαρβινισμό ή να τον τροποποιήσουν έτσι ώστε να μην αναγνωρίζεται». 23 Dawkins, God Delusion, 111-59. 24 Dawkins, God Delusion, 109. 25 Dawkins, God Delusion, 77. 26 Μεταξύ των καλύτερων εισαγωγών, δες David Deutsch, The Fabric of Reality. London: Allen Lane, 1997· Brian Greene, The Elegant Universe: Superstrings, Hidden Dimensions, and the Quest for the Ultimate Theory. London: Vintage, 2000. 27 Richard Dawkins, Climbing Mount Improbable. London: Viking, 1996. 28 Dawkins, God Delusion, 125-34. Εν προκειμένω, ο Ντόκινς εστιάζει στο αμερικανικό κίνημα του «Ευφυούς Σχεδίου». 29 Δες την πραγμάτευση στο David J. Hawkin and Eileen Hawkin, The Word of Science: The Religious and Social Thought of C. A. Coulson. London: Epworth, 1989. 30 Dawkins, God Delusion, 126. 31 Dawkins, God Delusion, 19. 32 Richard Swinburne, Is There a God? Oxford: Oxford University Press, 1996. 'βχει ctvcLtgetrei Θεό; 33 Gould, «Impeaching a self-appointed judge». Για μια πιο εκτεΗ

EIRICRRNFMN TOY

136


νή συζήτηση των θεμάτων, δες Stephen Jay Gould, Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness of Life. London: Vintage, 2002. 34 Dawkins, God Delusion, 57. 35 Για την οξύθυμη απάντηση του Ντόκινς, η οποία μετά βίας θέτει το όλο ζήτημα, δες God Delusion, 56. 36 Αυτό το αντλώ από μία εκ των καλύτερων μελετών επί του θέματος: Peter Lipton, Inference to the best explanation. 2η έκδοση. London: Routledge, 2004, 5. 37 Για μια εξαιρετικά τολμηρή διατύπωση αυτής της προσέγγισης, δες Peter Atkins, «The Limitless Power of Science», στο John Cornwell (επιμ.), Nature's Imagination: The Frontiers of Scientific Vision, 122-32. Oxford: Oxford University Press, 1995. 38 Dawkins, Selfish Gene, 21. 39 Denis Noble, The Music of Life: Biology beyond the Genome. Oxford: Oxford University Press, 2006, 11-15. 40 Noble, The Music of Life, 13. Δες επίσης Richard Dawkins, The Extended Phenotype: The Gene as the Unit of Selection. Oxford: Oxford University Press, 1982, 1. 41 M. R. Bennett and P. M. S. Hacker, Philosophical Foundations of Neuroscience. Oxford: Blackwell, 2003, 372-6. 42 Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 374: «Είναι ξεροκεφαλιά να υποθέτει κανείς πως οι μόνες εξηγήσεις που υπάρχουν είναι οι επιστημονικές». Όλο το κομμάτι που ασχολείται με τον αναγωγισμό (355-77) αξίζει να μελετηθεί προσεκτικά. 43 Peter Β. Medawar, The Limits of Science. Oxford: Oxford University Press, 1985, 66. 44 Δες, για παράδειγμα, τη διαφωτιστική πραγμάτευση στο Luke Davidson, «Fragilities of scientism: Richard Dawkins and the Paranoid idealization of science», στο Science as Culture, τόμ. 9 (2000): 167-99. Η καλύτερη πραγμάτευση αυτού του φαινομένου μέχρι σήμερα είναι το Mikael Stenmark, Scientism:


137

Science, Ethics and Religion. Aldershot: Ashgate, 2001. Οι Ντόκινς και Ουίλσον αντιμετωπίζονται εδώ ως οι επικεφαλής του κινήματος. Ο Ντόκινς θεωρεί για τον εαυτό του ότι δεν είναι «στενά επιστημονίστικος» (Dawkins, God Delusion, 155). 45 Dawkins, God Delusion, 56. 46 Francis S. Collins, The Language of God: A Scientist Presents Evidence for Belief New York: Basic Books, 2006,6. 47 Για μία εισαγωγή, δες Alister McGrath, The Science of God. London: T&T Clark, 2004. 48 Δες ειδικά το Roy Bhaskar, The Possibility of Naturalism: A Philosophical Critique of the Contemporary Human Sciences. 3η έκδοση. London: Routledge, 1998. 49 Owen Gingerich, God's Universe. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006. 50 Dawkins, God Delusion, 152. 51 Dawkins, God Delusion, 152. 52 Δες την απογοητευτικά επιφανειακή ανάλυση στο God Delusion, 14-18. Ο Ντόκινς κάνει λόγο για «πανθεϊσμό του Αϊνστάιν» (ο οποίος είναι σίγουρα μία όψη των θρησκευτικών ιδεών του Αϊνστάιν), αλλά δεν συνειδητοποιεί ότι ο πανθεϊσμός είναι τόσο θρησκευτική όσο και θεολογική κατηγορία. Για μία καλή ανάλυση, δες Michael P. Levine, Pantheism: A Non-Theistic Concept of Deity. London: Routledge, 1994. 53 Dawkins, God Delusion, 279-86. 54 Dawkins, God Delusion, 66-9. 55 To καλύτερο έργο του, κατά τη γνώμη μου, είναι το Monad to Man: The Concept of Progress in Evolutionary Biology. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1996. 56 Dawkins, God Delusion, 67. 57 Ο Ντόκινς επιμένει ότι δεν είναι ένας αθεϊστής φονταμενταλιστής (Dawkins, God Delusion, 282). Αυτό είναι πολύ αμφισβητήσιμο!

138


58 Dawkins, God Delusion, 131-4, με αναφορά στον Michael Behe· ο William Dembski δεν αναφέρεται. Για μια κάπως ενημερωμένη πραγμάτευση του εν λόγω κινήματος, δες Niall Shanks, God, the Devil, and Darwin: A Critique of Intelligent Design Theory. New York: Oxford University Press, 2004. 59 Για την προσέγγιση του Dembski, δες William Dembski, Intelligent Design: The Bridge between Science and Theology. Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1999. 60 Δες το διεισδυτικό άρθρο της Madeleine Bunting, «Why the intelligent design lobby thanks God for Richard Dawkins», στο Guardian, Δευτέρα 27 Μαρτίου 2006. 61 Για το δαρβινισμό του Ρους, δες Michael Ruse, Taking Darwin Seriously: A Naturalistic Approach to Philosophy. New York: Prometheus Books, 1998. Η ανταλλαγή e-mails μεταξύ Ρους και Ντένετ έλαβε χώρα την Κυριακή 19 Φεβρουαρίου 2006 και κοινοποιήθηκε ευρύτατα. 62 Για την αξιολόγηση αυτής της δήλωσης εκ μέρους του Ρους, δες Michael Ruse, «John Paul II and evolution», στο Quarterly Review of Biology, τόμ. 72 (1997): 391-5. 63 Παρατίθεται στο Dawkins, God Delusion, 67. Floiec, eivcii OT cnrctgÊT; TUC; -ilgnoxeictq; 64 Dawkins, God Delusion, 51-4. Η ιδέα έχει υιοθετηθεί από τον Μπέρτραντ Ράσελ. 65 Δες Van Α. Harvey, Feuerbach and the Interpretation of Religion. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. 66 Sigmund Freud, Totem and Taboo: Resemblances between the Psychic Lives of Savages and Neurotics. Harmondsworth: Penguin Books, 1938. 67 Daniel C. Dennett, Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon. New York: Viking Penguin, 2006. 68 Δες την πρωτότυπη μελέτη των Charles Υ. Glock και Rodney


139

Stark, Religion and Society in Tension. Chicago: Rand McNally, 1965. Ο ανθρωπολόγος Talad Asad υποστηρίζει ότι «δεν μπορεί να υπάρξει ένας καθολικός ορισμός περί θρησκείας, όχι μόνο επειδή τα συστατικά στοιχεία της και οι σχέσεις που συνεπάγεται είναι ιστορικώς εξατομικευμένα μεγέθη, αλλά και διότι ένας τέτοιος ορισμός είναι καθαυτός το ιστορικό προϊόν διαδικασιών της αλληλόδρασης ποικίλων μορφών λόγου» (Talad Asad, Genealogies of Religion. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1993,29). 69 Dawkins, God Delusion, 188. 70 Richard Dawkins, River out of Eden: A Darwinian View of Life. London: Phoenix, 1995, 133. 71 Dawkins, God Delusion, 31-8. 72 Δες, για παράδειγμα, Ernest Gellner, Muslim Society [Μουσουλμανική Κοινωνία]. Cambridge: Cambridge University Press, 1981, 9-11, το οποίο προεκτείνει την ιδέα του Ντέιβιντ Χιουμ περί «ροής και επαναρροής» μεταξύ μονοθεϊσμού και πολυθεϊσμού, για να υποδηλώσει ότι ένα φυσικό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας αποτελεί κυκλική κίνηση από τον πολυθεϊσμό στο μονοθεϊσμό και τούμπαλιν. 73 Dawkins, God Delusion, 161-207. Όσον αφορά τη σοβαρότητα του διανοητικού εγχειρήματος του Ντόκινς κατά της θρησκείας, πρόκειται για το σημαντικότερο κεφάλαιο του βιβλίου. 74 Δες, για παράδειγμα, Peter Harrison, 'Religion' and the Religions in the English Enlightenment. Cambridge: Cambridge University Press, 1990· Tomoko Masuzawa, In Search of Dreamtime: The Quest for the Origin of Religion. Chicago: University of Chicago Press, 1993· Daniel L. Pals, Seven Theories of Religion. New York: Oxford University Press, 1996· Samuel J. Preus, Explaining Religion: Criticism and Theory from Bodin to Freud. New Haven, CT: Yale University Press, 1987.

140


75 Peter Β. Clarke and Peter Byrne, Religion Defined and Explained. London: St Martins Press, 1993,3-27. 76 Dawkins, God Delusion, 188. 77 Δες Eric Csapo, Theories of Mythology. Oxford: Blackwell Publishing, 2005,36-43. 78 Dawkins, God Delusion, 166. 79 Για μια πρόσφατη μελέτη της γνωσιακής προκατάληψης σε σχέση με την αυτοεκτίμηση, δες Jennifer Crocker and Lora Ε. Park, «The Costly Persuit of Self-Esteem», στο Psychological Bulletin, τόμ. 130 (2004): 392-414. 80 Μια κλασική μελέτη αυτού του θέματος είναι το Robert Ρ. Carroll, When Prophecy Failed: Cognitive Dissonance in the Prophetic Traditions of the Old Testament. New York: Seabury Press, 1979. 81 Δες για παράδειγμα το Rodney Stark and Charles Y. Glock, American Piety: The Nature of Religious Commitment. Berkeley, CA: University of California Press, 1968. 82 John D. Teasdale and Philip J. Barnard, Cognition and Change: Re-modelling Depressive Thought. Hove: Erlbaum, 1993. 83 Δες την ανάλυση στο Alister Ε. McGrath, The Genesis of Doctrine. Oxford: Blackwell, 1990. 84 Για μερικές ενδιαφέρουσες πειραματικές έρευνες σ' αυτόν το χώρο, δες Ν. J. Gibson, The experimental investigation of religious cognition. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. University of Cambridge, 2006. 85 Dawkins, God Delusion, 168-9. 86 Dawkins, God Delusion, 179. 87 Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 127' 243. Για μια λεπτομερή μελέτη του «μερολογικού σφάλματος», δες 68-107 («μερολογία» είναι η λογική που ασχολείται με τις σχέσεις μεταξύ του όλου και των μερών του). 88 Dawkins, God Delusion, 182-4. Για μια κριτική των ιδεών που


141

εκτίθενται εδώ, δες Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 419-27. 89 J. Saver and J. Rabin, «The neural substrates of religious experience», στο Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neuroscience, τόμ. 9 (1997): 498-510. 90 Michael A. Persinger, Neuropsychological Bases of God Beliefs. New York: Praeger, 1987. Ο Ντόκινς δεν φαίνεται να είναι εξοικειωμένος μ' αυτή την έρευνα από πρώτο χέρι και παρέχει μόνο έμμεσες αναφορές (Dawkins, God Delusion, 168) μέσω του βιβλίου του Shermer How We Believe. Δεν προσφέρει καμία κριτική αποτίμηση της εγκυρότητας αυτής της υπόθεσης. 91 Peter Fenwick, «The neurophysiology of religious experience», στο D. Bhugra (επιμ.), Psychiatry and Religion: Context, Consensus, and Controversies, 167-77. London: Routledge, 1996. 92 Fraser Watts, «Cognitive neuroscience and religious consciousness», στο R. J. Murphy κ.ά. (επιμ.) Neuroscience and the Person, 327-46. Vatican City: Vatican Observatory, 1999. 93 Dawkins, God Delusion, 185: «Θα μπορούσε η παράλογη θρησκευτικότητα να είναι ένα υποπροϊόν των μηχανισμών του παραλόγου που εξαρχής αναπτύχθηκαν εντός του εγκεφάλου μέσω της φυσικής επιλογής που αφορούσε την πράξη του ερωτεύεσθαι;» Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα υπόθεση, αλλά απλούστατα δεν υποστηρίζεται από τις εξαιρετικά περιορισμένες μαρτυρίες που μπαίνει στον κόπο να παρουσιάσει ο Ντόκινς. Εν πάση περιπτώσει αποτελεί μια απρόσεκτη θέση στο βαθμό που το «ερωτεύομαι» συνιστά μια πολιτισμικά προσδιορισμένη αντίληψη. 94 Antoine Vergote, «What the psychology of religion is and what it is not», στο International Journal for the Psychology of Religion, τόμ. 3 (1993): 73-86. 95 Για τα σχόλιά μου, δες McGrath, Dawkins' God, 135-8. 96 Dawkins, God Delusion, 186,188.

142


97 Dawkins, God Delusion, 191-201. 98 Dawkins, Selfish Gene, 193. 99 Για μια εκτενή ανάλυση της αντίληψης του Ντόκινς σχετικά με το meme, δες McGrath, Dawkins' God, 119-35. 100 Αυτό τονίστηκε εμφατικά από τον James W. Polichak, «Memes - what are they good for?» στο Skeptic, τόμ. 6, αρ. 3 (1998): 45-54. Οι ενστάσεις του Polichak δεν απαντήθηκαν από το Susan J. Blackmore, The Meme Machine. Oxford: Oxford University Press, 1999. Δες περαιτέρω το Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 431-5. 101 Maurice Bloch, «Α well-disposed social anthropologists problem with memes», στο Robert Aunger (επιμ.), Darwinizing Culture: The Status ofMemetics as a Science, 189-203. Oxford: Oxford University Press, 2000. 102 Για παραδείγματα τέτοιων μοντέλων, δες Michael Carrithers, Why Humans Have Cultures: Explaining Anthropology and Social Diversity. Oxford: Oxford University Press, 1996· Maurice Bloch, How We Think They Think: Anthropological Approaches to Cognition, Memory, and Literacy. Boulder, CO: Westview Press, 1998. Ακόμα και οι βιολόγοι έχουν πρόβλημα με αυτή την ιδέα. Όπως τόνισε ο Simon Conway Morris, καθηγητής της εξελικτικής παλαιοβιολογίας στο Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ: τα meme δεν φαίνεται να έχουν καμία θέση στη σοβαρή επιστημονική σκέψη. «Τα meme είναι τετριμμένα και μπορούν να απορριφθούν με απλές διανοητικές διαδικασίες. Σε οποιοδήποτε ευρύτερο πλαίσιο, είναι απελπιστικώς, αν όχι φαιδρώς, απλουστευτικά» (Simon Conway Morris, Life's Solution: Inevitable Humans in a Lonely Universe. Cambridge: Cambridge University Press, 2003, 324). 103 Dawkins, God Delusion, 196. 104 Dawkins, God Delusion, 250. Η προσωπική του άποψη φαίνε-


143

ται να είναι ότι ο Ιησούς κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε (God Delusion, 97). Οι λόγοι γι' αυτή τη σημαντική κρίση δεν δηλώνονται ούτε υπερασπίζονται. 105 Δες Alan Costall, «The 'Meme' Meme», στο Cultural Dynamics, τόμ. 4 (1991): 321-35. Cuvtcrrcj. n "Ogncftceict. κάττι κο-κό", 106 Dawkins, God Delusion, 31. 107 Δες Dawkins, God Delusion, 301-7. 108 Dawkins, God Delusion, 329-31. 109 Για μια καλή πραγμάτευση, δες Keith Ward, Is Religion Dangerous? Oxford: Lion, 2006. 110 Anna Dickinson, «Quantifying religious oppression: Russian Orthodox Church closures and repression of priests 1917-41», στο Religion, State and Society, τόμ. 28 (2000): 327-35. 111 Dawkins, God Delusion, 249 (η έμφαση είναι δική μου). 112 Alexandru D. Popescu, Petre Tutea: Between Sacrifice and Suicide. Aldershot: Ashgate, 2004. 113 Dawkins, God Delusion, 303-4. 114 Αλλοι περιλαμβάνουν τα Dennett, Breaking the Spell και Sam Harris, The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason. New York: Free Press, 2006. 115 Robert A. Pape, Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism. New York: Random House, 2005. Δες επίσης τις εκλεπτυσμένες προσεγγίσεις στο Diego Gambetta (επιμ.), Making Sense of Suicide Missions. Oxford: Oxford University Press, 2005. 116 Δες τη σημαντική μελέτη της Malise Ruthven, Fundamentalism: The Search for Meaning. Oxford: Oxford University Press, 2004. 117 Για μια παρουσίαση της σπουδαιότητας του εν λόγω μηχανισμού, δες Kathy Mills, «Deconstructing binary oppositions


144

in literacy discourse and pedagogy», στο Australian Journal of Language and Literacy, τόμ. 28 (2005): 67-82. 118 Όπως τονίστηκε από τον Michael Wheeler, The Old Enemies: Catholic and Protestant in Nineteenth-century English Culture. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. 119 Δες την ανάλυση στο Stephen Ε. Cornell and Douglas Hartmann, Ethnicity and Race: Making Identities in a Changing World. Thousand Oaks, CA: Pine Forge, 1998· Fredrik Barth, Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference. Prospect Heights, IL: Waveland, 1998- Jane Hubert, Madness, Disability, and Social Exclusion: The Archaeology and Anthropology of'Difference'. London: Routledge, 2000. 120 Dawkins, God Delusion, 259. 121 Δες την έξοχη μελέτη του Edward Muir, Mad Blood Stirring: Vendetta in Renaissance Italy. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1998. 122 Bruce E. Blaine, The Psychology of Diversity: Perceiving and Experiencing Social Difference. Mountain View, CA: Mayfield, 2000.

123 Αυτό το θέμα τονίζεται ιδιαιτέρως στο Emile Durkheim, The Elementary Forms of the Religious Life. London: Allen & Unwin,1915. 124 Dawkins, God Delusion, 257. 125 Ο Ντόκινς παραθέτει την εβραϊκή προσευχή ευχαριστίας προς τον Θεό, στην οποία ο λάτρης εκφράζει την ευγνωμοσύνη του που δεν είναι εθνικός, γυναίκα ή δούλος (God Delusion, 259). Του διαφεύγει, όμως, ότι ο Ιησούς αποποιήθηκε αυτού του είδους τις στάσεις (Αονκ., 18: 9-14). 126 Δες Jeremy Duff and Joanna Collicutt McGrath, Meeting Jesus: Human Responses to a Yearning God [Συναντώντας τον Ιησού: ανθρώπινες απαντήσεις σ' έναν παθιασμένο Θεό]. London: SPCK, 2006,20-25, 58-62.


145

127 Οι θεολογικά ενημερωμένοι αναγνώστες θα σημειώσουν ότι στο σημείο αυτό ο Ντόκινς ηχεί δοκητιστικά όσον αφορά την εκ μέρους του κατανόηση του Ιησού (God Delusion, 253). 128 Dawkins, God Delusion, 250-1. 129 Dawkins, God Delusion, 344. 130 To θέμα περιλαμβάνεται σε όλες τις καθιερωμένες ιστορίες περί ισραηλιτικής θρησκείας. Δες, για παράδειγμα, Patrick D. Miller, The Religion of Ancient Israel. London: SPCK, 2000. 131 Dawkins, God Delusion, 253. Έχει γίνει αποδεκτό εδώ και αρκετούς αιώνες ότι ο συγγραφέας αυτής της επιστολής δεν είναι ο Παύλος. Άλλα σφάλματα και παρανοήσεις αφορούν την τολμηρή δήλωση ότι το προπατορικό αμάρτημα «βρίσκεται στην καρδιά της καινοδιαθηκικής θεολογίας» (σελ. 251). Αυτό δεν ισχύει· πρόκειται για μια αυγουστίνεια επεξεργασία, που εμφανίστηκε αιώνες αργότερα. Ο Ιησούς σπάνια μίλησε για την αμαρτία και σίγουρα δεν τη συσχέτισε με τον Αδάμ. Η αντίληψη του Ιησού περί συγχώρεσης αφορούσε στην πραγματικότητα την απελευθέρωση από τη δουλεία και όχι την ηθική εξιλέωση. Από την πλευρά του, ο Παύλος μιλά αρκετά για την αμαρτία στο πρώτο μισό της επιστολής του προς Ρωμαίους. Εντούτοις, αυτό που θέλει να τονίσει δεν είναι τόσο ότι όλοι έχουν αμαρτήσει, αλλά ότι όλοι έχουν αμαρτήσει. Στόχος του είναι να θέσει τις βάσεις για μια συσχέτιση Ιουδαίων και Εθνικών. Ο Ντόκινς δεν καταφέρνει επίσης να κατανοήσει το λογοτεχνικό είδος της αποκαλυπτικής, όπως το συναντάμε στο βιβλίο της Αποκάλυψης, το οποίο ο Ντόκινς απορρίπτει ως ένα από τα «πιο παράξενα κείμενα της Βίβλου». Αντιπροσωπεύει την ερμηνευτική του εν λόγω βιβλίου που προσιδιάζει στους Μάρτυρες του Ιεχωβά, σαν να επρόκειτο για την ερμηνευτική που είναι αποδεκτή από το Χριστιανισμό - για παράδειγμα, η διαβεβαίωση ότι κανένας από τους σεσωσμένους δεν μπορεί να είναι γυναίκα. Οι 144.000

146


«σφραγισθέντες» δεν ταυτίζονται με τους «σεσωσμένους» (σελ. 257), εφόσον σώζονται άνθρωποι από κάθε φυλή και γλώσσα (Αποκ., 7:9· 14:6). Οι 144.000 είναι πιθανότατα ασκητικοί χριστιανοί «μαχητές», οι οποίοι χρησιμοποιούν ειρηνικά μέσα και πνευματικά όπλα προς αντίσταση έναντι των αθεϊστικών δυνάμεων και του κοσμικού κακού. 132 Δώδεκα από τις 14 αναφορές που παραθέτει ο Ντόκινς έχουν ληφθεί από την Πεντάτευχο ή Τορά. Οι άλλες δύο είναι από τους Κριτές. Καμία δεν προέρχεται από τα υπόλοιπα 36 βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. 133 Dawkins, God Delusion, 237. 134 Dawkins, God Delusion, 243. 135 Για τα βασικά στοιχεία, δες Joel Marcus, The Way of the Lord: Christological Exegesis of the Old Testament in the Gospel of Mark. Edinburgh: T&T Clark, 1993. 136 Dawkins, God Delusion, 249-50. 137 Δες για παράδειγμα David Myers, «The funds, friends and faith of happy people», στο American Psychologist, τόμ. 55 (2000): 56-7· Harold G. Koenig and Harvey J. Cohen, The Link between Religion and Health: Psychoneuroimmunology and the Faith Factor. Oxford: Oxford University Press, 2002· Marc Galanter, Spirituality and the Healthy Mind: Science, Therapy, and the Need for Personal Meaning. Oxford: Oxford University Press, 2005. 138 Dawkins, God Delusion, 167. 139 Kenneth I. Pargament, The Psychology of Religion and Coping: Theory, Research, Practice. New York: Guilford Press, 1997· K. I. Pargament, B. W. Smith, H. G. Koenig and I. Perez, «Patterns of positive and negative religious coping with the major life stressors», στο Journal for the Scientific Study of Religion, τόμ. 37 (1998): 710-24. 140 Dawkins, God Delusion, 166.


147

141 Δες ειδικά το Nicholas Lash, Easter in Ordinary: Reflections on Human Experience and the Knowledge of God. London: SCM Press, 1988. 142 Shermer, How We Believe, 71. 143 Dawkins, God Delusion, 102, όπου παρατίθεται μετά αποδοχής το Shermer, How We Believe. Δες επίσης τις σσ. 127 και 168.

144 Eagleton, «Lunging, Flailing, mispunching». Για τα διεισδυτικά και κριτικά σχόλια του ίδιου του'Ιγκλετον, δες Terry Eagleton, Holy Terror. New York: Oxford University Press, 2005. 145 Δες τις παρατηρήσεις που υπάρχουν στο Nicholas D. Kristof, «Α Modest Proposal for a Truce on Religion», στο New York Times, 3 Δεκεμβρίου 2006.

η Αυταπατη Του Dawkins - Alister Mcgrath

Recommend Documents