Αναγνωστικό Ε΄ Δημοτικού (1966)

ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ





Γ. ΚΑΛΑΜΑΤΙΑΝΟΥ, Θ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Δ. ΔΟΥΚΑ, Δ. ΔΕΛΗΠΕΤΡΟΥ, Ν. ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΥ, Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ, Α. ΤΑΜΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Γ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΚΟΥΡΤΙΔΗ, Γ. ΚΟΝΙΔΑΡΗ, Π. ΝΙΡΒΑΝΑ, Δ. ΖΗΣΗ.











ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ







Ε΄ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ







ΑΘΗΝΑΙ 1966





Α΄ - ΑΠΟ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ 1. ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΘΕΟΝ Σὲ νιώθω στῆς ζωῆς τὸ κάθε βῆμα, στὴν ἀνθοστόλιστη τοῦ ᾽Απρίλη γῆ, μὲς στ’ ἀφρογάλανο τὸ κύμα, μὲς στὴ ροδολουσμένη αὐγή. Σὲ νιώθω στὶς νυχτερινές μου ὧρες, ὅταν τῶν ἄστρων τὰ μυστήρια μελετῶ, ὅταν μὲς στὶς οὐράνιες τὶς χῶρες τὸ φωτεινό Σου θρόνο ἀναζητῶ. Σὲ κάθ’ ἐπίσημη στὸ σπίτι μας ἡμέρα, ἢ σὲ γιορτὲς ἢ σὲ χαρές, ἢ σὲ σκηνὲς τοῦ πένθους θλιβερές, Σὲ νιώθομε ἀνάμεσά μας σὰν πατέρα. «᾽Εμπρὸς στὸ Ἄπειρο»

Ἀριστομένης Προβελέγγιος 

2. ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Ξημέρωσαν Χριστούγεννα. Οἱ ἐκκλησιὲς σημαίνουν, κουνιοῦνται τὰ καμπαναριὰ καὶ οἱ φωνὲς ποὺ βγαίνουν ἀπ’ τὸ βαθύ, τὸ διάπλατο κάθε καμπάνας στόμα, μοιάζουν χερουβικοὺς ψαλμούς, σὰν ἀπ’ οὐράνιο δῶμα. Χιλιάδες τὰ Χριστούγεννα τὰ τραγουδοῦν Ἀγγέλοι καὶ κάθε ἀχτίδα ἀπὸ ψηλά, ποὺ κάθε ἀστέρι στέλλει, μοιάζει ἀγγελικὴ ματιά. Θρησκεία! Γλυκιὰ μάνα! Τί ὄμορφη δίνεις ἐσὺ λαλιὰ καὶ στὴν καμπάνα καὶ πόσο ἐκείνη ἡ λαλιὰ σαλεύει στὴν καρδιά μας! Πόσες ἐκεῖνος ὁ Σταυρὸς ἀπ’ τὰ καμπαναριά μας, στὴν ἀντηλιάδα χύνοντας τόσες χρυσὲς ἀχτίδες, χύνει βαθιά μας στὴν ψυχὴ γλυκιὲς χρυσὲς ἐλπίδες! « Ὁ Καλόγερος τῆς Κλεισούρας »



Κώστας Κρυστάλλης

3. Ο ΧΡΙΣΤΟΥΛΗΣ Ἡ Φάτνη τῆς Βηθλεὲμ φεγγοβολεῖ στὴν παγωμένη χειμωνιάτικη νύχτα. Τὸ μαγικὸ ἄστρο, ποὺ καθοδήγησε τοὺς Μάγους, λάμπει σταματημένο ἐκεῖ ἀπὸ πάνω της. Στὶς ἀκτίνες του, ποὺ ἀπὸ τὰ οὐράνια φτάνουν ὡς τὴ γῆ σὰν τόσες φωτεινὲς σκάλες, ἀνεβοκατεβαίνουν Ἄγγελοι. Μέσα οἱ τρεῖς Μάγοι γονατιστοὶ προσφέρουν τὰ δῶρα τους σ’ ἕνα νεογέννητο παιδί, ποὺ τὸ κρατεῖ ἡ μητέρα του στὴν ἀγκαλιά της, ἐνῶ οἱ βοσκοὶ τῶν ἀλόγων ἀπὸ πέρα ἑνώνουν τὰ τραγούδια τους μὲ τοὺς ὕμνους τῶν Ἀγγέλων. ῞Ενα βρέφος. Ἀλλὰ τί εἶναι τὸ βρέφος αὐτό, ποὺ γίνονται τόσα θαύματα καὶ στὸ κεφαλάκι του ἀστράφτει ἕνας φωτοστέφανος; Εἶναι ὁ Θεός, ποὺ εἶχε πάρει τὴ μορφὴ ἑνὸς βρέφους. Εἶναι ὁ Χριστούλης, ποὺ, σὲ λίγο θὰ γίνη Χριστὸς καί, 

ἀφοῦ πεθάνη μαρτυρικὰ γιὰ τὴ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων, θ’ ἀναστηθῆ, θ’ ἀναληφθῆ, θ’ ἀνέβη πάλι στὸν οὐρανό, ἀπ’ ὅπου κατέβηκε, γιὰ νὰ μείνη στὴ γῆ τριάντα τρία μόνο χρόνια, καὶ θὰ καθίση γιὰ πάντα στὰ δεξιὰ τοῦ Πατέρα του. Δὲν σημαίνει λοιπὸν τίποτε, ἄν σήμερα μᾶς παρουσιάζεται σὰν ἕνα νεογέννητο παιδὶ στὴν ἀγκαλιὰ τῆς μητέρας του. Τὸ βρέφος αὐτὸ εἶναι ὁ Θεός μας, κι ἂν γονατίσωμε κι ἐμεῖς, μπροστά του καὶ προσευχηθοῦμε, θὰ μᾶς ἀκούση ὸ Χριστούλης σὰν νά ᾽ταν κιόλας ὁ μεγάλος Χριστός. Ἄς μποῦμε λοιπὸν στὴ λαμπρὴ Φάτνη, ποὺ βλέπουμε μὲ τὴ φαντασία μας, ὅπως τὴν εἴδαμε τόσες φορὲς σὲ ἅγιες εἰκόνες ἤ στὰ παιδιάτικα ὄνειρά μας. Ἄς γονατίσωμε μπροστά του κι ἄς τὸν προσκυνήσωμε. Δὲν πειράζει, ἂν δὲν ἔχωμε νὰ τοῦ προσφέρωμε, σὰν τοὺς Μάγους, «χρυσόν, λίβανον καὶ σμύρναν». Τὰ δικά μας δῶρα, τὸ ἴδιο εὐπρόσδεκτα ἀπὸ ἕνα Θεό, εἶναι ἡ πίστη μας, ἡ ἀγάπη μας, ἡ λατρεία μας. ῎Επειτα ἂς προσευχηθοῦμε, ἂς τοῦ ζητήσωμε νὰ μᾶς δώση ὅ,τι ποθοῦμε περισσότερο. Ἀλλὰ τί νά ᾽ναι αὐτὸ τὸ ποθητό; Μᾶς τὸ λένε οἱ Ἄγγελοι μὲ τὸν ὕμνο τους: «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία». Ναί, αὐτὸ θὰ ζητήσωμε καὶ μεῖς ἀπὸ τὸν νεογέννητο Χριστούλη: νὰ ξαναφέρη στὴ γῆ τὴν εἰρήνη, ποὺ τόσο καιρὸ τώρα λείπει μακριά. Καὶ θὰ τὸν παρακαλέσωμε τόσο θερμά, ὥστε νὰ μᾶς εἰσακούση. «Ἡ Διάπλασις τῶν Παίδων»



Γρηγόριος Ξενόπουλος

4. ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΩΝ Ο ξανθός επισκέπτης ῾Ἡ χρονιὰ τοῦ 1943, ὅπως ὅλες οἱ χρονιὲς τῆς μαύρης Κατοχῆς, ἦταν φριχτή· πείνα, ἀρρώστια καὶ δυστυχία μάστιζαν τὸν τόπο. Ὅ,τι καλὸ εἶχε ὁ τόπος, τὸ ἔπαιρναν οἱ Γερμανοί· καὶ ὅ,τι ἄφηναν ἐκεῖνοι, τὸ ἅρπαζαν οἱ ᾽Ιταλοὶ καὶ οἱ Βούλγαροι. Μέσα στη γενικὴ αὐτὴ δυστυχία, ὁ Θοδωράκης καὶ ἡ Φανὴ ἦταν ὀρφανὰ ἀπὸ πατέρα· τὸν σκότωσαν οἱ Γερμανοὶ στὴν ἀρχὴ τοῦ 1943, γιατὶ τὸν ἔπιασαν - ἔλεγαν - σὲ μιὰ σιδηροδρομικὴ γέφυρα μὲ χειροβομβίδες. ῎Ετσι ἔμειναν τὰ δυὸ παιδιὰ μόνα στὸν κόσμο μὲ τὴ μητέρα τους, μόνα καὶ ἀπροστάτευτα. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ κυρα - Ἄννα δὲν λύγισε. ῎Εκρυψε στὰ κατάβαθα τῆς καρδιᾶς τὸν πόνο της καὶ ἄρχισε νὰ ξενοδουλεύη, γιὰ νὰ ζήση τὰ παιδάκια της. Καὶ πάλι δὲν πρόφταινε μὲ τὴ μεγάλη ἀκρίβεια, ποὺ ἔδερνε τότε τὴν ῾Ελλάδα. Καὶ σὰν νὰ μὴν ἔφταναν ὅλα αὐτά, ἔπεσε καὶ στὸ κρεβάτι μὲ τὰ μεγάλα κρύα τοῦ Δεκεμβρίου. Πέρασε βέβαια τὸ κακό, ἀλλ’ ἦρθαν τα Χριστούγεννα και ἀκόμη ἀδύνατη δὲν μπόρεσε νὰ ἐργαστῆ. Γι’ αὐτὸ ἡ παραμονὴ τῆς μεγάλης ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων βρῆκε τὸ φτωχικὸ σπιτάκι - ἕνα δωμάτιο ὅλο ὅλο ἔρημο ἀπὸ πατέρα, ἀπροστάτευτο ἀπὸ μητέρα, ἄδειο ἀπ’ ὅ,τι φέρνει τὴ χαρά. Τὰ δύο παιδιὰ - δέκα χρόνων τὸ ἀγόρι, ὀχτὼ ἡ κορούλα - ἔκαναν τὴν προσευχούλα τους καὶ κοιμήθηκαν νηστικά, γιατὶ τὸ λίγο ψωμάκι τοῦ δελτίου τὸ 

εἶχαν φάγει ἀπὸ τὸ ἀπόγευμα. Ποιός ξέρει τί ἀχνιστὰ ψωμιὰ νὰ ἔβλεπαν τὰ καημένα στὸν ὕπνο τους! Ἡ ἄμοιρη μητέρα ἄναψε τὸ καντήλι, γονάτισε κάτω ἀπὸ τὰ εἰκονίσματα καὶ παρακάλεσε τὴν Παναγία καὶ τὸ θεῖο παιδάκι της, τὸν μικρὸ Χριστούλη, νὰ λυπηθοῦν τὰ ὀρφανά. Πῶς ἦρθαν τὰ φετινὰ Χριστούγεννα! Χωρὶς τὸν ἄντρα της, χωρὶς ψωμάκι, χωρὶς ζεστὸ φαγάκι γιὰ τὰ παιδιά της!... Δάκρυα πλημμύρισαν τὰ μάτια τῆς πονεμένης μητέρας, ποὺ ξέσπασαν σὲ θρῆνο. Ἀλλ’ ὁ θρνῆνος της ἔφερε κάποιο ἐλάφρωμα καὶ ἔτσι ἀποκοιμήθηκε κι ἐκείνη. ῟Ωρες πέρασαν καὶ ἡ κυρα - ῎Αννα ἦταν βυθισμένη στὸν ὕπνο· κάποτε, σὰν σὲ ὄνειρο, ἄκουσε νὰ χτυποῦν οἱ καμπάνες, ποὺ καλοῦσαν τοὺς χριστιανοὺς στὴ μεγάλη ἑορτή· ὁ ἦχος τους ἔφτανε στ’ αὐτιά της χαρμόσυνος, ἀλλὰ μισοσβημένος. Θέλει νὰ σηκωθῆ, νὰ τρέξη στὴν ἐκκλησία μὲ τὰ ξυπόλητα παιδάκια της, ἀλλὰ δὲν τὰ καταφέρνει νὰ ξυπνήση, σὰν νὰ ἦταν ναρκωμένη. ῾Ο κόπος, ἡ ἀδυναμία καὶ ὁ πόνος τὴν κρατοῦν μὲ ἄλυτα δεσμά. Σὲ λίγη ὥρα πάλι νόμισε ὅτι χτύπησαν τὴ θύρα· ἦταν ὅμως τόσο βαρὺς ὁ ὕπνος της, ποὺ οὔτε τώρα τὴν ἄφηνε νὰ σηκωθῆ. Κάποιος, πέρασε μέσα ἐλαφρὰ ἐλαφρά, σάν νὰ πατοῦσε στὰ νύχια, νὰ μὴν τοὺς ξυπνήση. Ποιός τάχα νὰ ἦταν ; Ἄνοιξε τὰ μάτια της νὰ δῆ· τῆς φάνηκε ὅτι τὰ ἄνοιξε. Καὶ εἶδε τότε ὅτι ὁ ξένος ἦταν ἕνας νέος γλυκός, ξανθός, μὲ μάτια γεμάτα συμπάθεια, λέτε καὶ ἦταν ἄγγελος. ῎Εκαμε νὰ φωνάξη, νὰ ρωτήση ποιός ἦταν αὐτὸς μὲ τὴν οὐράνια ὀμορφιά, ἀλλ’ ὁ βαρὺς ὕπνος δὲν τὴν ἄφηνε. Ὁ ἐπισκέπτης προχώρησε δύο τρία βήματα καὶ ἔβαλε ἕνα χάρτινο κιβώτιο, ἕνα μεγάλο κιβώτιο, ἀπάνω στὸ τραπέζι

10

11

τοῦ σπιτιοῦ. Ἅπλωσε ἔπειτα στὰ δύο παιδάκια τὰ ἀγγελικά του χέρια, ποὺ εἶχαν στὶς παλάμες κάποια παλιὰ οὐλή. Τὰ χάιδεψε καὶ ἕνα φῶς ζωηρό, ἀλλ’ ἁπαλὸ καὶ γλυκὸ, χύθηκε γύρω καὶ φώτισε σὰν γελαστὸς ἀνοιξιάτικος ἥλιος· τοὺς χαμογέλασε καὶ ἕνα ἄρωμα ἀπὸ ρόδα πλημμύρισε τὸ δωμάτιο. - Χριστέ μου! εἶπε, σὲ γνώρισα ἀπὸ τὶς θεῖες πληγές Σου ! Καὶ μὲ καρδιὰ πλημμυρισμένη λαχτάρᾳ καὶ πόθο πετάχτηκε νὰ πέση στὰ πόδια του, νὰ τ’ ἀσπαστῆ νὰ τὰ βρέξη μὲ τὰ δάκρυά της. Ἀλλ’ ὅταν βρέθηκε ὀρθή, ὁ γλυκὸς καὶ ξανθὸς ἐπισκέπτης μὲ τὰ οὐράνια μάτια εἶχε χαθῆ. Τὸ ὄνειρο εἶχε σβήσει· μόνο τὸ φῶς τοῦ καντηλιοῦ τρεμόσβηνε στὸ εἰκονοστάσι. Τὸ χάρτινο κιβώτιο ῎Εκαμε τὸ σταυρό της καὶ ἔπειτα ἔριξε μιὰ ματιὰ στὰ παιδιά της· ἡ ἀναπνοούλα τους ἀκουγόταν ἐλαφρά· κοιμόνταν ἥσυχα ἥσυχα, σὰν σὲ θεῖο παράδεισο, εὐλογημένα ἀπὸ τὰ χέρια μὲ τὶς θεῖες πληγές! ῞Οταν ὅμως τὸ βλέμμα της ἔπεσε στὸ τραπέζι, εἶδε ἐκεῖ πάνω ἕνα κιβώτιο χάρτινο, σὰν ἐκεῖνο ποὺ ἄφησε ὁ θεῖος ἐπισκέπτης. Μὲ ὅλη τὴν ἀδυναμία της ἔτρεξε καὶ τὸ πῆρε στὰ χέρια της· τῆς φάνηκε πολὺ βαρύ. Τὸ ἄνοιξε· ὤ τὸ θαῦμα! χίλια δυὸ καλά. - Χριστέ μου! Χριστέ μου! εἶπε πάλι. Καὶ ἄρχισε νὰ φωνάζη μὲ χαρὰ τὰ παιδάκια της : - Θοδωράκη, Φανή! Ξυπνῆστε! Σηκωθῆτε γρήγορα! Καὶ τὰ ἔπιανε πότε ἀπὸ τὰ πόδια, πότε ἀπὸ τὰ χέρια νὰ ξυπνήσουν. Τὰ δυὸ παιδιὰ ξύπνησαν τέλος ἀπὸ τὸν βαθὺ πρωινὸ

12

ὕπνο καὶ καθισμένα στὸ κρεβάτι ἔτριβαν τὰ ματάκια τους. Τρομαγμένα ἀπὸ τὸ πρωινὸ ἀγουροξύπνημα ρώτησαν μὲ ἀπορία: - Γιατί, μανούλα, μᾶς ξύπνησες τόσο πρωί; ᾽Ελάτε, ἐλάτε γρήγορα νὰ δῆτε· τοὺς ἀπάντησε καὶ τοὺς ἔδειξε τὸ κιβώτιο. Τί νὰ δοῦν! ᾽Επάνω ἦταν δύο ζευγαράκια παπούτσια ἀκριβῶς στὸ πόδι τους· ἕνα κοστούμι γιὰ ἀγόρι, ἕνα φορεματάκι ζεστὸ γιὰ κοριτσάκι, ἕνα φόρεμα μάλλινο σὲ πήχεις γυναικεῖο, δύο τόπια πολύχρωμα, μιὰ κούκλα καὶ ἕνας σιδηρόδρομος, σιδηρόδρομος σωστὸς μὲ μηχανή, σκευοφόρο καὶ βαγόνια. Τὰ παιδιὰ δὲ χόρταιναν νὰ τὰ βλέπουν καὶ τὰ δάχτυλά τους ἄρχισαν νὰ τὰ ψάχνουν. Ἀπὸ κάτω ἦταν καὶ δεύτερος θησαυρός. Κουτιά, κουτιὰ χάρτινα καὶ τενεκεδένια. Ἄλλα εἶχαν κρέας, ἄλλα ψάρια, ἄλλα συμπυκνωμένο γάλα, ἄλλα νωπὸ βούτυρο, ἄλλα φιστίκια, γαλατάκια, ζάχαρη, σοκολάτα, τσάι, καραμέλες, ἀφράτα μπισκότα· ὡς καὶ βόλοι ἦταν μέσα, νὰ παίζουν τὰ παιδιά. Τὰ ὀρφανὰ τὰ ἔχασαν· ποιός τάχα νὰ ἔστειλε τὰ πολύτιμα πράγματα! Καὶ ἔκπληκτα ρώτησαν: - Ποιός τὰ ἔφερε αὐτά, μητέρα; Ὁ καλὸς Χριστός! Τὸν εἶδα μὲ τὰ μάτια μου! ῾Ο Θοδωράκης ἀνυπόμονος πῆρε τὸ κοστούμι καὶ ἄρχισε νὰ τὸ ἐρευνᾶ. Σὲ μιὰ τσέπη βρῆκε ἕνα φάκελο. - Μανούλα, κοίταξε ἐδῶ, ἕνα γράμμα· εἶπε καὶ τὸ ἔδωσε στὴ μητέρα του. Τὸ ἄνοιξαν· εἶχε μέσα ἕνα χαρτονόμισμα τῶν 10 δολλαρίων καὶ ἕνα σημείωμα ἑλληνικὰ γραμμένο: «Μιὰ οἰκογένεια ἀπὸ τὸν Καναδὰ στέλνει τὸ μικρὸ αὐτὸ δῶρο σὲ μία ῾Ελληνίδα μητέρα καὶ στὰ παιδάκια της». Τὴν

13

ὥρα ἐκείνη - εἶχε βγῆ πιὰ ὁ ἥλιος - ἄνοιξε ἡ θύρα τοῦ σπιτιοῦ καὶ μπῆκε μέσα ἡ κυρία Χαρίκλεια, ἀδερφὴ τοῦ ᾽Ερυθροῦ Σταυροῦ καὶ γνωστὴ κυρία τοῦ Φιλόπτωχου Ταμείου τῆς ἐνορίας. Γύριζε ἀπὸ τὴ λειτουργία καὶ πέρασε νὰ πῆ στὴν κυρα - ῎Αννα γιὰ τὸ δέμα, ποὺ εἶχε ἀφήσει περνώντας. Τὸ ἔστελνε ὁ ᾽Ερυθρὸς Σταυρός, ποὺ στὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ φροντίζει γιὰ τοὺς δυστυχισμένους ὅλου τοῦ κόσμου. Ἀλλὰ δὲν εἶπε τίποτε, γιὰ νὰ μὴν ταράξη τὴν προσευχή τους. Γονατισμένοι, μητέρα καὶ ὀρφανά, ἐμπρὸς στὰ εἰκονίσματα εὐχαριστοῦσαν τὸ Θεῖο Παιδάκι, ποὺ γεννήθηκε τὴ μέρα ἐκείνη, γιὰ νὰ φέρη στὸ κόσμο τὴν παρηγοριά, τὴν ἀγάπη, τὴν καλοσύνη. Τὸ παρακαλοῦσαν ἀκόμη νὰ προστατεύη τὴν ἄγνωστη καὶ μακρινὴ ἐκείνη οἰκογένεια μὲ τὴ γενναία χριστιανικὴ καρδιά. Θερμὰ δάκρυα, ποὺ ἔλαμπαν σὰν διαμάντια, κατέβαιναν ἀπὸ τὰ μάτια τους!

14

Νικόλαος Α. Κοντόπουλος

5. Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ - Ἅγιος Βασίλης ἔρχεται ἀπὸ τὴν Καισαρεία... ῞Ολη ἡ Γειτονιὰ ἀντηχοῦσε ἀπ’ τὰ χαρμόσυνα κάλαντα, ποὺ τραγουδοῦσαν τὰ παιδάκια τὴν παραμονὴ τῆς 15

πρωτοχρονιᾶς. Καὶ τὸ βράδυ, μαζεμένη γύρω στὸ τζάκι ἡ οἱκογένεια τοῦ παπα - Θύμιου, καμάρωνε τὰ δῶρα, ποὺ χάρισε ὁ ἕνας στὸν ἄλλο, καὶ περίμενε τὴν ὥρα τῆς βασιλόπιτας. ῾Ο Γιῶργος, μαθητὴς τῆς πέμπτης τοῦ δημοτικοῦ σχολείου, ἐπάνω κάτω ἕντεκα χρονῶ, κρατοῦσε στὰ χέρια του ἕνα χρυσοδεμένο βιβλίο καὶ τὸ στριφογύριζε ἀπ’ ὅλες τὶς μεριὲς καὶ ξεφύλλιζε τὶς εἰκόνες του. Καὶ ἡ Μαρία, ἕνα χρόνο μικρότερη, κρατοῦσε καὶ χάιδευε καὶ καμάρωνε μιὰ πανώρια κούκλα. Καὶ πάλι ἀντήχησαν στὴ γειτονιὰ οἱ χαρούμενες φωνὲς τῶν παιδιῶν - Ἅγιος Βασίλης ἔρχεται ἀπὸ τὴν Καισαρεία. - Ποῦ εἶναι ἡ Καισαρεία, μπαμπά; ρώτησε ἡ Μαρία. - Εἶναι πέρα στὴν Ἀνατολή, παιδί μου. Μὰ τὴ λένε Καισάρεια καὶ ὄχι Καισαρεία. - Καὶ γιατί τὰ παιδιὰ τὴ λένε ἔτσι; - Γιατὶ ἔτσι ταιριάζει καλύτερα στὸ τραγούδι τους. Μήπως θέλετε νὰ σᾶς πῶ τὴν ἱστορία τοῦ Ἁι - Βασίλη; ῎Ετσι θὰ περάση καὶ ἡ ὥρα, ὅσο νὰ κόψωμε τὴ βασιλόπιτα. Χαρούμενα τὰ παιδιὰ τριγύρισαν τὸν παπα - Θύμιο. ῾Η παπαδιὰ ἔριξε κι ἄλλα ξύλα στὴ φωτιά, ἔδωσε σ’ ὅλους ἀπὸ ἕναν κουραμπιὲ κι ὁ παπὰς ἄρχισε τὴν ἱστορία. - ῞Οπως σᾶς εἶπα καὶ πρωτύτερα, ἡ Καισάρεια εἶναι βαθιὰ στὴν Ἀνατολή, σὲ μιὰ χώρα ποὺ τὴ λένε Καππαδοκία. ᾽Εκεῖ γεννήθηκε ὁ Ἁι - Βασίλης τριακόσια τριάντα χρόνια ὕστερ’ ἀπ’ τὴ γέννηση τοῦ Χριστοῦ. Οἱ γονεῖς του, ὅπως οἱ περισσότεροι πατριῶτες του, ἦταν εἰδωλολάτρες. ῾Η μητέρα του, ἡ ᾽Εμμέλεια, ἦταν μιὰ σπάνια γυναίκα κι ἔδωσε στὸ παιδί της πολὺ καλὴ ἀνατροφή. Πόσα χρωστοῦμε ὅλοι οἱ Χριστιανοὶ στὴν καλὴ αὐτὴ μητέρα!

16

Ὅταν μεγάλωσε ὁ Βασίλειος, πῆγε στὴν Ἀθήνα νὰ σπουδάση κι ἐκεῖ γνωρίστηκε μὲ τὸν Ἅγιο Γρηγόριο. ῎Εγινε στὴν ἀρχὴ δικηγόρος. Στὴν πατρίδα του ἦταν καὶ δάσκαλος μερικὰ χρόνια. Ἀλλὰ οὔτε τὸ ἕνα οὔτε τὸ ἄλλο ἐπάγγελμα τοῦ γέμιζε τὴν ψυχή. Μὲ τὸ δυνατό του μυαλὸ εἶδε, πὼς ἡ νέα θρησκεία τοῦ Χριστοῦ ἦταν καλύτερη ἀπ’ τὴν παλιά. ῎Εβλεπε κάθε μέρα νὰ κυνηγοῦν τοὺς Χριστιανοὺς καὶ νὰ τοὺς βασανίζουν. Ὁ αὐτοκράτορας ἦταν κι αὐτὸς εἰδωλολάτρης καὶ δὲν ἤθελε να πληθαίνουν οἱ Χριστιανοί. ῾Η ψυχὴ τοῦ Βασιλείου δὲ μποροῦσε νὰ ὑποφέρη τὶς ἀδικίες αὐτές. Σὲ ἡλικία 27 χρονῶν ἔγινε Χριστιανός, μοίρασε ὅλη τὴν περιουσία του στοὺς φτωχοὺς καὶ ξεκίνησε νὰ γυρίση κι ἄλλους τόπους, νὰ γνωρίση κι ἄλλους Χριστιανούς, ν’ ἀγωνιστῆ κι αὐτὸς γιὰ τὴ θρησκεία τοῦ Χριστοῦ. Θέλοντας νὰ ἰδῆ μὲ τὰ μάτια του τὰ μέρη, ποὺ γεννήθηκε κι ἔζησε ὁ Χριστός, ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο, τὴν Παλαιστίνη, τὴ Συρία, τὴ Μεσοποταμία. Στὴν Αἴγυπτο γνώρισε καὶ τὸν Ἅγιο Ἀντώνιο. Βλέπω στὰ μάτια σας, παιδιά μου, ν’ ἀναγαλλιάζη ἡ ψυχή σας ἀκούοντας τὰ ταξίδια αὐτά, σὰ νὰ τὰ ζηλεύετε. Μὰ λέτε, πὼς ἦταν εὐχάριστα τὰ ταξίδια αὐτά; ᾽Εκεῖνον τὸν καιρὸ οὔτε σιδηρόδρομοι ὑπῆρχαν, οὔτε ἀτμόπλοια, οὔτε αὐτοκίνητα. Μὴν ξεχνᾶτε, πὼς οὔτε χρήματα εἶχε πιὰ ὁ Βασίλειος. Μὴν ξεχνᾶτε καὶ πόσο κυνηγούσανε παντοῦ τοὺς Χριστιανούς καὶ, θὰ καταλάβετε πόσο βασανισμένο ἦταν αὐτὸ τὸ μεγάλο ταξίδι τοῦ Βασιλείου. Σ’ ἕνα ἄλλο του ταξίδι στὸν Πόντο, ποὺ εἶχε κι ἕνα πατρικό

17

του κτῆμα, ἀποφάσισε νὰ ζήση κάμποσον καιρὸ στὴν ἐρημιά, μόνος του σὰν καλόγερος. Διάλεξε μιὰ τοποθεσία ἥσυχη· καὶ τερπνὴ κι ἀφοσιώθηκε στὴ λατρεία τοῦ Θεοῦ. Ἀκοῦστε, πῶς περιγράφει ὁ ἴδιος σ’ ἕνα γράμμα στὸ φίλο του Γρηγόριο, τὸν τόπο ποὺ διάλεξε νὰ ζήση: - «Ἀφοῦ ἀπελπίστηκα πιὰ ὅτι θὰ μ’ ἀκολουθήσης, ζήτησα καταφύγιο ἐδῶ, στὸν Πόντο. Καὶ ὁ Θεὸς μ’ ὁδήγησε σ’ ἕναν τόπο, ποὺ μ’ εὐχαριστεῖ πάρα πολύ. Θυμᾶσαι καμιὰ φορά, ποὺ παίζοντας πλάθαμε μὲ τὴ φαντασία μας ὄμορφες τοποθεσίες; Τέτοιο εἶναι καὶ τὸ μέρος ποὺ ζῶ σήμερα. Εἶναι ἕνα ψηλὸ βουνὸ σκεπασμένο ἀπὸ πυκνὸ δάσος. ᾽Εδῶ κι ἐκεῖ τρέχουν κρύα καὶ κατακάθαρα νερά. Στὰ πόδια τοῦ βουνοῦ εἶναι μιὰ πεδιάδα, ποὺ ποτίζεται ἄφθονα ἀπὸ τὰ νερὰ αὐτά. Στὴν πεδιάδα αὐτὴ μόνα τους ἔχουν φυτρώσει ὅλων τῶν λογιῶν τὰ δέντρα καὶ τόσο πυκνά, ποὺ καμιὰ φορὰ δυσκολεύεται κανένας νὰ περάση. Μπροστὰ στὴν τοποθεσία αὐτὴ δὲν εἶναι τίποτε τὸ νησὶ τῆς Καλυψῶς, ποὺ τόσο θαύμασε τὴν ὀμορφιά του ὁ ῞Ομηρος». Πολλοὶ φίλοι του πηγαίνανε νὰ τὸν ἰδοῦν στὴν ἐρημικὴ ζωή του· πῆγε κι ὁ Γρηγόριος, μὰ πολὺ λίγο ἔμεινε μαζί του, γιατὶ δὲν τοῦ ἄρεσε ἡ ζωὴ τῆς ἐρημιᾶς. Ἁλλὰ κι ὁ Βασίλειος ἀναγκάστηκε ν’ ἀφήση τὴ μοναχικὴ ζωή· Οἱ διωγμοὶ τῶν Χριστιανῶν ἐξακολουθοῦσαν ἀγριότεροι καὶ ἡ ἐξάπλωση τῆς νέας θρησκείας τοῦ Χριστοῦ κινδύνευε νὰ σταματήση· ῾Ο αὐτοκράτορας ᾽Ιουλιανὸς προστάτευε μὲ φανατισμὸ τὴν εἰδωλολατρεία. Γύρισε στὴν πατρίδα του ὁ Βασίλειος καὶ χειροτονήθηκε παπάς, τὸν ἴδιο σχεδὸν καιρὸ μὲ τὸ Γρηγόριο. Μὲ τὴ ρητορική του δύναμη ἔδωσε θάρρος στοὺς κατατρεγμένους Χριστιανοὺς καὶ μὲ τὴν ἁπλὴ καὶ φιλάνθρωπη ζωή του

18

ἔδωσε τὸ καλύτερο παράδειγμα τοῦ ἀληθινοῦ χριστιανοῦ. Καὶ ὅταν ἕνας μεγάλος λιμὸς ξαπλώθηκε σ’ ὅλη τὴν Καππαδοκία καὶ τὸν Πόντο, ὁ Βασίλειος τρέχοντας παντοῦ, μάζευε βοηθήματα ἀπὸ τοὺς πλούσιους καὶ μοίραζε στοὺς φτωχοὺς καὶ παρηγοροῦσε τοὺς δυστυχισμένους, θυσιάζοντας καὶ τὴ λίγη περιουσία, ποὺ τοῦ εἶχε ἀπομείνει. Σὲ ἡλικία σαράντα χρονῶν, ὁ Βασίλειος ἔγινε ᾽Επίσκοπος Καππαδοκίας κι ἔμεινε πάντα ὁ πατέρας τοῦ λαοῦ κι ὁ φίλος τῶν δυστυχισμένων. Φορώντας πάντα τὸ ἴδιο ράσο καὶ τρώγοντας μόνο ψωμὶ καὶ χόρτα, ἐξοικονομοῦσε ὅ,τι χρειαζόταν γιὰ τοὺς φτωχοὺς κι ἔχτισε στὴν Καισάρεια μεγάλο νοσοκομεῖο καὶ πτωχοκομεῖο. Κι ἔτσι ὅλος ὁ βίος του ἦταν ἕνα πολύτιμο στήριγμα τῆς χριστιανοσύνης. Ὁ νέος αὐτοκράτορας Οὐάλης - ἐχθρὸς κι αὐτὸς τοῦ Χριστιανισμοῦ ἔστειλε στὴν Καισάρεια ἕναν ἀξιωματικό, τὸ Μόδεστο, γιὰ νὰ φοβίση τὸ Βασίλειο καὶ νὰ τὸν ἀναγκάση νὰ πάψη τὸ κήρυγμά του καὶ τὶς φιλανθρωπίες του. Ἀτάραχος ἔμεινε ὁ Βασίλειος στὶς φοβέρες τοῦ ἀξιωματικοῦ. - Πῶς, τοῦ λέει αὐτός, δὲ φοβᾶσαι τὴ δύναμή μου; - Καὶ γιατί νὰ τὴ φοβηθῶ ; ἀπάντησε ὁ Βασίλειος. Τί μπορεῖς νὰ μοῦ κάμης; - Τί μπορῶ νὰ σοῦ κάμω; ῞Ολα εἶναι στὴν ἐξουσία μου. Μπορῶ νὰ δημέψω τὴν περιουσία σου, μπορῶ νὰ σ’ ἐξορίσω, μπορῶ νὰ σὲ βασανίσω, μπορῶ ἀκόμη καὶ νὰ σὲ θανατώσω. - Μὲ τίποτε ἄλλο νὰ μὲ φοβερίσης, γιατὶ αὐτὰ δὲν τὰ φοβοῦμαι. Τὴ δήμευση δὲν τὴ φοβοῦμαι, Γιατὶ δὲν ἔχω τίποτε ἄλλο ἀπὸ δυὸ τριμμένα ράσα καὶ λίγα βιβλία. Τὴν ἐξορία δὲν τὴ φοβοῦμαι, γιατὶ ὅλη τὴ γῆ τὴ θεωρῶ πατρίδα

19

μου. Τὰ βάσανα δὲν τὰ φοβοῦμαι, γιατὶ τὸ σῶμα μου εἶναι τόσο ἀδύνατο, ὥστε θὰ νεκρωθῆ, πρὶν προφτάσης νὰ τὸ βασανίσης. Καὶ τέλος, δὲ φοβοῦμαι τὸ θάνατο, γιατὶ αὐτὸς θὰ μὲ φέρη συντομώτερα κοντὰ στὸ Θεό. - Ποτὲ δὲν ἄκουσα τέτοια λόγια, ἀποκρίθηκε ὁ ἀξιωματικὸς μὲ ἀληθινὴ κατάπληξη. - Γιατὶ καὶ ποτὲ δὲν ἀπάντησες ἀληθινὸν ᾽Επίσκοπο. ᾽Εμεῖς εἴμαστε ἥσυχοι καὶ ταπεινοί, ὄχι μοναχὰ μπροστὰ στὸ βασιλιά, ἀλλὰ καὶ στὸν τελευταῖο ἄνθρωπο. Ἅμα ὅμως πρόκειται γιὰ τὴν πίστη μας στὸ Θεό, οὔτε τὴ φωτιὰ φοβόμαστε, οὔτε τὸ σπαθί, οὔτε τὰ ἄγρια θηρία· αὐτὰ τὰ θεωροῦμε διασκέδαση. Αὐτὰ ἂς μάθη ὁ αὐτοκράτορας μιὰ γιὰ πάντα. Τέτοιος, ἐξακολούθησε ὁ παπα - Θύμιος, ἦταν, παιδιά μου, ὁ σπάνιος αὐτὸς ᾽Επίσκοπος. Καὶ μὲ τὸ ἀσθενικό του σῶμα καὶ μέσα σὲ πολλὲς κακουχίες αὐτὸς ἐξακολούθησε νὰ περιοδεύη παντοῦ, νὰ ἐλεῆ τοὺς δυστυχισμένους, νὰ παρηγορῆ τοὺς θλιμμένους, νὰ δίνη θάρρος στοὺς βασανισμένους Χριστιανούς. Κι ἀπὸ τοὺς κόπους καὶ τὶς στερήσεις πέθανε σὲ ἡλικία πενήντα χρονῶν, τὴν ἡμέρα τῆς πρωτοχρονιᾶς. Ὅλος ὁ τόπος ἔχασε τὸν πατέρα του καὶ τὸν προστάτη του. Χιλιάδες ἀπ’ ὅλη τὴν ἐπαρχία ἔτρεξαν στὴν κηδεία του. Χριστιανοὶ καὶ ᾽Ιουδαῖοι καὶ εἰδωλολάτρες ἔκλαψαν μαζὶ τὴν ἡμέρα αὐτή. Ἀπὸ τὸν πυκνὸ συνωστισμὸ πολλοὶ βρῆκαν τὸ θάνατο κι οἱ ἄλλοι τοὺς καλοτύχιζαν, ποὺ πέθαναν μαζὶ μὲ τὸ Βασίλειο. - Καὶ τώρα, παιδιά μου, εἶπε τελειώνοντας ὁ παπα - Θύμιος, ἂς ζητήσωμε τὴν εὐχὴ τοῦ Ἁι - Βασίλη καὶ ἄς κόψωμε τὴ βασιλόπιτα γιὰ τήν καλὴ χρονιά.

20

6. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ Τί ὡραῖα λόγια! Τί γλυκιὰ μελωδία ἀκούσαμε ἀπόψε! ἔλεγε ἡ ῾Ελένη στὴ μητέρα της τὸ βράδυ τῆς Παρασκευῆς τῆς πέμπτης ἑβδομάδας τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, καθὼς γύριζαν στὸ σπίτι ἀπὸ τὴν ἐκκλησία. Καὶ χωοὶς νὰ τὸ καταλάβη σιγοψιθύρισε :

Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη εἰπεῖν τῇ Θεοτόκῳ τὸ Χαῖρε.

Δέν θυμόταν ὅμως τὸ παρακάτω κι ἐξακολούθησε:

Τῇ ῾Υπερμάχω Στρατηγῷ τὰ νικητήρια· ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν, εὐχαριστήρια ἀναγράφω σοι, ἡ Πόλις σου, Θεοτόκε. Ἀλλ᾽ὡς ἔχουσα τὸ Κράτος ἀπροσμάχητον ·ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον, ἵνα κράζω σοι : Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.

- Δὲν ξέρω, μητέρα, γιατὶ αὐτὸ τὸ τροπάριο μ’ ἀρέσει πολύ, συνέχισε ἡ ῾Ελένη, ὅταν τελείωσε τὸ ψάλσιμο. - Μὰ εἶναι, παιδί μου, νὰ μὴ σ’ ἀρέση καὶ νὰ μὴ σ’ ἐνθουσιάζη ὁ ὕμνος αὐτὸς τῆς Παναγίας μας, ὁ ὁποῖος 21

συνδέεται μὲ μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ ἔνδοξες σελίδες τῆς ἱστορίας τοῦ ῎Εθνους μας; -Ἀλήθεια, μητέρα, ἔχει κι αὐτός, ὅπως καὶ πολλοὶ ἄλλοι ἐκκλησιαστικοί μας ὕμνοι, σχέση μὲ τὴν ἱστορία του ῎Εθνους μας; ρώτησε τώρα η Ἑλενη ἐπίτηδες, γιὰ να κᾴμη τὴ μητέρα της νὰ τής διηγηθῆ κάτι καινούργιο γιὰ τα, κατορθώματα τῶν προγόνων μας, τὰ ὁποῖα τόσο τῂν συγκινοῦσαν καὶ τὴν συνάρπαζαν. Κι ἡ μητέρα, ἡ ὁποία ἀφορμὴ ζητοῦσε, για ν’ απασχολῆ τὴν κόρη της μὲ ὠφέλιμες ἱστορίες, ἄρχισε : « Πολλὲς φορὲς ἡ Κωνσταντινούπολη παιδί μοὺ ἡ θαυμαστὴ πρωτεύουσα τῆς ἔνδοξης ῾Ελληνικῆς αὑτακρατορίας-, ἀντιμετώπισε μεγάλους καὶ φοβεροὺς κινδύνους καὶ, πολλές φορές χρειάστηκε ν’ ἀγωνιστῆ σκληρά και να χύση ἄφθονο τὸ αἷμα τῶν παλικαριῶν της, γιὰ νὰ τοὺς νικήση. Μὰ ἐκείνη τη φορά βρέθηκε χωρίς πολλούς ὑπερασπιστὲς καὶ ἡ ἀγωνία, τὴν ὁποία δοκίμασε ὁ λαὸς μπροστὰ στὴ βάρβαρη ἐπίθεση τοῦ ἑχθροῦ, δὲν ἦταν λίγη. ῏Ηταν τὴν ἐποχή ποὺ ὁ Ἡράκλειος, ἀφοῦ συνθηκολόγησε μὲ τοὺς βορινοὺς ἐχθροὺς τοῦ Κράτους, τοὺς Ἀβάρους, κήρυξε τὸν πόλεμο ἐναντίον τῶν Περσῶν κι εἶχε πάει μακριά, μέσα στὰ βάθη τῆς Περσίας. ῎Ηθελε νὰ χτυπήση τὸ θηρίο στὴν καρδιὰ του, μέσα στὴ χώοα του, γιατὶ ὁ κίνδυνος ἀπ’ αὐτὸ ἦταν μεγάλος. Κίνδυνος τοῦ ῎Εθνους, κίνδυνος τοῦ Χριστοῦ, κίνδυνος τοῦ πολιτισμοῦ. Οἱ νικηφόρες μάχες τῶν ῾Ελλήνων ἀκολουθοῦσαν ἡ μιὰ τὴν ἄλλη, κι ὁ Πέρσης βασιλιὰς Χοσρόης εἶχε περιέλθει σὲ δύσκολη θέση. ῎Επρεπε ν’ ἀφήση τὴ Χαλκηδόνα, ἀπὸ τὴν

22

ὁποία μὲ τὰ στρατεύματά του πίεζε τὴν πρωτεύουσα, καὶ νὰ γυρίση στὴν Περσία. Προσπάθησε ὅμως στὸ μεταξὺ νὰ πείση τοὺς Ἀβάρους, γιὰ νὰ παραβιάσουν τὴ συμφωνία, τὴν ὁποία εἶχαν κάνει μὲ τὸν ῾Ηράκλειο, καὶ νὰ ἐπιτεθοῦν ἐναντίον τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τὸ βορρά. Προπαντὸς τώρα, ποὺ

23

ὸ αὐτοκράτορας μὲ τὸν πολὺ στρατὸ ἦταν πολὺ μακριὰ καὶ δὲν ὑπῆρχε τρόπος νὰ γυρίση. Καὶ οἱ Ἄβαροι, χωρὶς πολλοὺς δισταγμοὺς ἢ ἐπιφυλάξεις δέχτηκαν καὶ παρασπόνδησαν. Ἐπετέθησαν λοιπὸν ἐναντίον τῆς αὐτοκρατορίας καὶ ἄρχισαν νὰ καῖνε, ν’ ἁρπάζουν, νὰ λεηλατοῦν καὶ νὰ καταστρέφουν τὶς βορινὲς ἐπαρχίες, προχωρώντας σιγᾲ σιγὰ πρὸς τὴν Πόλη, ἕως ὅτου ἔφτασαν ἔξω ἀπὸ τὰ τείχη της καὶ τὴν πολιόρκησαν. Φαντάζεσαι τώρα, ῾Ελένη, τὴν ἀγωνία τοῦ πολιορκημένου λαοῦ. Οἱ ἱκανοὶ μαχητές του ἦταν στὴν Περσία. Καὶ αὐτοὶ ἦταν τόσο λίγοι... Καὶ πάλι ὅμως δὲν δείλιασαν. ᾽Ενίσχυσαν τὴ φρουρὰ τῶν τειχῶν κι ἀντέταξαν ἀποτελεσματικὴ ἄμυνα. Ἀλλὰ ἡ πολιορκία γινόταν πιὸ στενὴ κι ἡ πίεση στὰ τείχη μεγάλωνε. Μάταια ὁ πατριάρχης Σέργιος καὶ ὁ πρωθυπουργὸς Βῶνος παρακαλοῦσαν τὸν ἀρχηγὸ τῶν Ἀβάρων Χαγάνο νὰ δεχτῆ ὅσα δῶρα θελήση νὰ ζητήση καὶ νὰ ἐγκαταλείψη τὴν Πόλη. Ὑπερήφανος ἐκεῖνος γιὰ τὴν εὔκολη, ὅπως νόμισε, κατάκτηση ἔδιωξε μὲ βάναυσο τρόπο τοὺς ἀπεσταλμένους μ’ αὐτὰ τὰ ἀγέρωχα λόγια: - Δὲν δέχομαι τίποτε. Νὰ φύγετε ὅλοι ἀπὸ τὴν Πόλη, γιατὶ δὲν πρόκειται νὰ γλιτώση κανείς. Εἶναι ἀδύνατο νὰ σωθῆτε, ἐκτὸς ἂν γίνετε ψάρια καὶ περάσετε τὴ θάλασσα κολυμπώντας ἢ πουλιὰ καὶ πετάξετε στὸν ἀέρα. Κι ἐπανέλαβε τὴν ἐπίθεσή του αὐτὴ τὴ φορὰ ἀπὸ ξηρὰ μὲ τὶς περίφημες πολιορκητικὲς μηχανές, τοὺς κινητοὺς πύργους, κι ἀπὸ τή θάλασσα μ’ ἀναρίθμητα μονόξυλα. ῾Ο λαὸς τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑποστήριζε τὴν ἄμυνά του. ῎Εστρεψε ὅμως τὰ βλέμματα καὶ τὴν ψυχή του στὸ

24

Θεό. ᾽Εκεῖ κοντὰ στὰ τείχη, στὴν ἐκκλησία τῆς Παναγίας τῶν Βλαχερνῶν, γονατιστοὶ ὅλοι προσεύχονταν μπροστὰ στὴν ῞Αγια εἰκόνα γιὰ τὴ σωτηρία τῆς Πόλεως. Καί, ὢ θαῦμα! Τὴ θάλασσα, γαληνεμένη ὡς τὴ στιγμὴ ἐκείνη, τάραξε τρομερὴ τρικυμία. Τὰ μονόξυλα ἕνα ἕνα ἀναποδογύριζαν καὶ βούλιαζαν. Κι ἡ ψυχὴ τῶν πολιορκημένων μεμιᾶς γιγαντώθηκε, ὅσο ποτὲ ἄλλοτε. Ὅρμησαν ἐναντίον τῶν Ἀβάρων ἔξω ἀπὸ τὰ τείχη. Κι αὐτοί, φοβισμένοι ἀπὸ τὴ συμφορὰ τῆς θάλασσας κι ἀπὸ τὴν ἀπροσδόκητη τροπὴ τῆς καταστάσεως, διαλύθηκαν κι ἀναγκάστηκαν νὰ φύγουν. Νὰ φύγουν καὶ νὰ μὴν ξαναγυρίσουν ! Κι ἀμέσως πολεμιστὲς ἀνδρεῖοι, γέροντες σεβάσμιοι, γυναῖκες εὐσεβεῖς καὶ παιδιὰ χαρούμενα, ὅλοι πλημμυρισμένοι ἀπὸ εὐτυχία, μὲ τὸν Πατριάρχη, ὁ ὁποῖος κρατοῦσε τὴ θαυματουργὴ εἰκόνα μπροστά, ξεκίνησαν γιὰ τὴν ἐκκλησία τῆς Παναγίας. Ὅλη τὴ νύχτα, ὄρθιοι, χωρὶς κανείς τους νὰ καθίση, ἔψαλλαν στὴν ῾Υπέρμαχο Στρατηγὸ νικητήριους ὕμνους, εὐχαριστίες καὶ δοξολογίες γιὰ τὸ θαῦμα τῆς σωτηρίας τους. ῎Εψαλλαν τὸν Ἀκάθιστο ῞Ὕμνο, παιδί μου, τὸν ὁποῖο κι ἐμεῖς κάθε χρόνο, σὰν ἀπόψε, ἐπανα λαμβάνομε στη μνήμη της προστάτισσάς μας Παναγίας καὶ τῶν ἀνδρείων ἐκείνων».

Θεόδωρος Γιαννόπουλος

25

7. ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Γλυκὸ τοῦ κόσμου στήριγμα, καλή μου Παναγία, ποὺ ἀκοῦς τὴ δέηση τῶν παιδιῶν, ἀθάνατη Μαρία, ἄκου καὶ μᾶς, ποὺ ὑψώνομε σ’ ᾽Εσὲ τὴν προσευχή μας, ποὺ ἀπ’ τὴν πιστὴ ψυχή μας βγαίνει γιὰ Σὲ θερμή. ῎Εχε, Κυρά, στὴ σκέπη Σου τὴν πικραμένη χήρα, στὸν πεινασμένο ἄνοιξε, Σύ, σπλαχνικὰ τὴ θύρα, δῶσε τοῦ σκλάβου, Δέσποινα, ἐλεύθερη πατρίδα, τοῦ ναύτη τὴν ἐλπίδα, ποὺ πλέει στὴν ξενιτιὰ. Εὐλόγησε τὰ ὀνείρατα τοῦ βρέφους ποὺ κοιμᾶται. Ὁδήγησε τὰ βήματα τῆς κόρης ποὺ φοβᾶται. Στεῖλε δροσιὰ κι ἀνάπαυση στοῦ ἄρρωστου τὸ κλινάρι, ἔχε στὴ θεία Σου χάρη τὰ μαῦρα τὰ φτωχά.

26

Τὴ μάνα παρηγόρησε, πού ᾽χει παιδὶ στὰ ξένα, καὶ χύσε μιὰν ἀκτίνα Σου γιὰ τὸν τυφλό, Παρθένα. Κράτα τὸ γάλα ἀμίαντο τοῦ βρέφους, ποὺ βυζαίνει, στρέψε στὴγ οἰκουμένη τὸ βλέμμα σπλαχνικό. Εὐλόγησε τὰ δᾴκρυα, καλή μας Παναγία, ὁποὺ μὲ πάθος χύνονται μπροστὰ στή δυστυχία. Συγχώρεσε καὶ φώτισε κι ἐκεῖνον, ποὺ πλανήθη, καὶ χύσε του στὰ στήθη τὴν πίστη τὴ γλυκιά. Βόηθα καὶ τὴν ῾Ελλάδα μας, τὴν ὄμορφη Πατρίδα, πάλι στὸν κόσμο δεῖξε την μὲ σκῆπτρο καὶ χλαμύδα. Κάμε νὰ σφίξη ἐλεύθερα μὲς στὴ θερμὴ ἀγκαλιά της τὰ μαῦρα τὰ παιδιά της, ποὺ κλαῖνε στὴ σκλαβιά.

Στέφανος Μαρτζώκης

27

8. ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΓΟΛΓΟΘΑ Τὸ ἐνδιαφέρον ὅλου τοῦ ξένου κόσμου, ποὺ μαζεύτηκε ἐκεῖνον τὸ χρόνο στὴν Ἱερουσαλήμ, δὲν ἦταν τόσο γιὰ τὸ Πάσχα, ἂν καὶ γι’ αὐτὸ ἦρθαν, παρὰ γιὰ τὴ δίκη τοῦ Γαλιλαίου ᾽Ιησοῦ. Αὐτὸν ἀποκαλοῦσαν ἄλλοι μεγάλον κακοῦργο, ἀπατεώνα, ἀγύρτη, ἐπαναστάτη καὶ ἄλλοι μεγάλο Διδάσκαλο, Μεσία, προφήτη. Οἱ τελευταῖοι ἦταν πρὸ πάντων Γαλιλαῖοι ψαράδες τῆς Γενησαρέτ, ποὺ πολλὲς φορὲς εἶχαν φάει μαζὶ του ψάρια καὶ εἶχαν ἀκούσει τὶς θεῖες ὁμιλίες του. Καὶ αὐτοὶ ἦταν, ποὺ ἔστρωσαν τρεῖς ἡμέρες πρὶν τὰ ἱμάτιά τους στὸ δρόμο τοῦ ᾽Ιησοῦ κι ἔκραζαν: «῾Ωσανὰ ἐν τοῖς Ὑψίστοις»! Καὶ γι’ αὐτὸ τὴ νύχτα τῆς δίκης ἦταν πολλοί, πάρα πολλοί, μαζεμένοι στὸ πραιτώριο, νὰ παρακολουθήσουν τή δίκη καὶ νὰ μάθουν τὸ ἀποτέλεσμα. Τὸ πρωὶ διαδόθηκε σὲ ὅλη τὴν Ἱερουσαλήμ, ὅτι ὁ Γαλιλαῖος καταδικάστηκε νὰ σταυρωθῆ στὸ λόφο τοῦ Γολγοθᾶ μαζὶ μὲ δυὸ ληστές. Καὶ γι’ αὐτὸ ἀπὸ νωρὶς κι ὁ ντόπιος πληθυσμὸς καὶ οἱ ξένοι ἄρχισαν νὰ μαζεύωνται στὸ δρόμο τοῦ Γολγοθᾶ καὶ στὸ λόφο ἐπάνω φαινόταν κόσμος πολὺς σὰν μυρμήγκια. ῎Ετρε28

χαν ὅλοι ν’ ἀπολᾶψουν τὸ θέαμα τριῶν ἀνθρώπων καὶ πρὸ πάντων νὰ ἰδοῦν τὸν παράξενο ἐκεῖνο Γαλιλαῖο, ποὺ τόσες φῆμες διαδίδονταν γι’ αὐτόν. ῎Εβλεπε λοιπὸν κανεὶς ἀπὸ τὸ ἕνα κι ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ δρόμου ἀνθρώπους κάθε ἡλικίας καὶ κάθε φυλῆς νὰ περιμένουν ἀνυπόμονα τὸ πέρασμα τῆς συνοδείας. ῏Ηταν πιὰ μεσημέρι κι ἔλαμπαν στὸν ἥλιο οἱ πανοπλίες τῶν Ρωμαίων στρατιωτῶν, ποὺ ὁδηγοῦσαν στὸ Γολγοθὰ τοὺς καταδίκους. Σὲ λίγο ἡ συνοδεία τῶν στρατιωτῶν, ποὺ βάδιζαν μὲ κανονικὸ βῆμα, ἀνέβαινε στὸν ἀνήφορο τοῦ Γολγοθᾶ ἔχοντας στὴ μέση τοὺς τρεῖς καταδίκους φορτωμένους μὲ τοὺς σταυρούς τους. ῞Ολοι οἱ θεατὲς ἔτρεχαν τότε στὸ δρόμο, ὅσοι ἦταν πίσω ἔσπρωχναν τοὺς μπροστινούς, ὅλοι σηκώνονταν στὶς μύτες τῶν ποδιῶν τους, τέντωναν τοὺς λαιμούς τους κι ἄνοιγαν διάπλατα τὰ μάτια τους νὰ ἰδοῦν, νὰ ἰδοῦν ·τοὺς καταδίκους καὶ πρὸ πάντων τὸ Γαλιλαῖο. Γυναῖκες κρατοῦσαν στὴν ἀγκαλιά τους τὰ μικρὰ παιδιά τους κι ἔδειχναν σ’ αὐτὰ μὲ τὸ δάχτυλο τὸ Γαλιλαῖο. ᾽Εκεῖνος βάδιζε σκυφτὸς ἀπὸ τὸ βάρος τοῦ σταυροῦ κι ὁ ἱδρώτας ἔπεφτε σταγόνες ἀπὸ τὸ μέτωπό του στὴ γῆ. Λένε πὼς τὴν ἄλλη μέρα ὁ δρόμος τοῦ Γολγοθᾶ ἦταν γεμάτος ἀπὸ ἀνθισμένους κατάλευκους κρίνους, ποὺ φύτρωναν ἀπὸ κάθε σταγόνα τοῦ ἱδρώτα τοῦ ᾽Ιησοῦ καὶ γέμιζαν ἀπὸ εὐωδιὰ τὸν ἀέρα. Στὸ πλῆθος μέσα ἦταν καὶ πολλὲς γυναῖκες ἀπὸ τή Γαλιλαία, ποὺ εἶχαν ἀκολουθήσει τὸν ᾽Ιησοῦ μαγεμένες ἀπὸ τὴ γλυκιά του μορφὴ καὶ τὴ γλυκιά του ὁμιλία. Τὸν εἶχαν ἀκούσει πολλὲς φορὲς στὴν ὡραία πατρίδα τους νὰ διδάσκη μὲ τὴ μελωδικὴ φωνή του στὶς ἐξοχές, στὴν ἀκρογιαλιά, στὶς καταστόλιστες ἀπὸ παπαροῦνες πεδιάδες καὶ ἡ φωνή του

29

ἔφτανε ὡς αὐτὲς μυρωμένη ἀπὸ τὶς ἀνθισμένες πορτοκαλιές. Καὶ τώρα τὸν ἔβλεπαν νὰ σηκώνη τὸ σταυρό του καὶ δάκρυα γέμιζαν τὰ μάτια τους, χωρὶς νὰ τολμοῦν νὰ τ’ ἀφήσουν νὰ τρέξουν, γιατὶ τὸ μάτι τῶν Γραμματέων καὶ Φαρισαίων ἔφτανε παντοῦ κι ἔβλεπε καὶ κατασκόπευε κάθε ἔνδειξη συμπάθειας στὸν καταλυτὴ τοῦ Νόμου. Στὴν ἄκρη τοῦ δρόμου στεκόταν καὶ μιὰ Γαλιλαία, ποὺ κρατοῦσε ἀπὸ τὸ χέρι ἕνα παιδάκι ἕξι χρονῶ κι ἔσκυβε σ’ αὐτὸ καὶ τοῦ ἔδειχνε μὲ τὸ δάχτυλό της τὸν ᾽Ιησοῦ, τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ συνοδεία περνοῦσε ἀπ’ ἐμπρός της. Τὸ παιδὶ ὅμως, ὅταν εἶδε τοὺς ψηλοὺς καὶ αὐστηροὺς Ρωμαίους στρατιῶτες, ὅταν εἶδε τὰ ὅπλα τους, ποὺ συμβόλιζαν τὴν κυριαρχία τῆς Ρώμης, ν’ ἀστράφτουν στὸν ἥλιο, φοβήθηκε, ἔβαλε τὶς φωνὲς καὶ προσπαθοῦσε νὰ κρυφτῆ στὶς δίπλες τοῦ φορέματος τῆς μητέρας του. ᾽Εκείνη τοῦ ἔδωσε θάρρος μὲ λόγια, τοῦ ἔστρεψε τὸ κεφάλι πρὸς τὸ μέρος τῆς συνοδείας καὶ τοῦ ἔδειχνε τὸν ᾽Ιησοῦ. ᾽Εκεῖνο τόλμησε νὰ παρατηρήση καί μόλις ἀντίκρισε τὸ πρόσωπο τοῦ ᾽Ιησοῦ, ἔτρεξε χαρούμενο, πέρασε τὴ γραμμὴ τῶν στρατιωτῶν, πλησίασε τὸν ᾽Ιησοῦ, ἀγκάλιασε τὰ γόνατά του καὶ τὸν ἔβλεπε κατάματα μ’ ἕνα ἀγγελικὸ χαμόγελο στὰ χείλη. ῏Ηταν ἕνα ἀπὸ τὰ παιδιὰ ἐκεῖνα ποὺ εἶχε εὐλογήσει ὁ ᾽Ιησοῦς λίγες μέρες πρὶν κι ἔτρεξε νὰ τὸν ἀγκαλιάση, γιατὶ τὸν εἶχε ἀγαπήσει. Ὅταν ὁ ᾽Ιησοῦς εἶδε ὅτι ἀπ’ ὅλο ἐκεῖνο τὸ πλῆθος μόνο ἕνα μικρὸ παιδὶ τόλμησε νὰ τοῦ δείξη συμπάθεια, ἀπόθεσε τὸ βαρὺ σταυρὸ καταγῆς, ἔσκυψε καὶ φίλησε τὸ παιδὶ στὸ μέτωπο. Μὲ τὸ ἐπεισόδιο αὐτὸ ἡ συνοδεία σταμάτησε καὶ τὸ δειλὸ πλῆθος ἦταν ἕτοιμο νὰ φύγη τρομαγμένο, μόλις εἶδε τοὺς Ρωμαίους στρατιῶτες νὰ σταματήσουν. Κάποιος κρύος

30

φόβος ἔπιασε τὸ πλῆθος κι οἱ Ρωμαῖοι στρατιῶτες, ποὺ δὲν ἀγαποῦσαν τὶς ἀταξίες, χτύπησαν τὰ δόρατα στὶς ἀσπίδες τους. Ξεροὶ κρότοι ἀκούστηκαν. ῏Ηταν ὁ βρυχηθμὸς τῆς Ρώμης. Τὰ πλήθη πάγωσαν στὴ θέση τους. Ὁ κεντυρίωνας ἔτρεξε βιαστικός, γιὰ νὰ ἰδῆ τί τρέχει καὶ κεντώντας μὲ τὸ δόρυ του τὸν ᾽Ιησοῦ τοῦ εἶπε ἀπότομα : - ᾽Εμπρός, δὲν ἔχομε καιρὸ νὰ χάνωμε! Εἶστε τρεῖς ποὺ θὰ σταυρωθῆτε καὶ ἡ ὥρα περνᾶ. Τὸ παιδὶ δόθηκε στὴ μητέρα του, ὁ ᾽Ιησοῦς σήκωσε τὸ σταυρό του καὶ ἡ συνοδεία ἐξακολούθησε τὸ δρόμο της πρὸς τὴν κορφὴ τοῦ λόφου.

31

9. ΤΟ ΧΤΙΣΙΜΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ (Βυζαντινὲς παραδόσεις) 1. ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΥΡΙΟΥ ΦΡΟΥΡΕΙ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ

῞Οταν χτιζόταν ἡ Ἁγιὰ Σοφιά, ἕνα Σάββατο, τὸ μεσημέρι, ὁ αὐτοκράτορας ᾽Ιουστινιανὸς κάλεσε τὸν πρωτομάστορα, τοὺς τεχνίτες καὶ τοὺς ἐργάτες σὲ τραπέζι. ῾Ο πρωτομάστορας εἶχε ἕνα παιδὶ δεκατεσσάρων χρόνων, ποὺ τοῦ ἀνέθεσε νὰ φυλάη τὰ ἐργαλεῖα του, ὅση ὥρα θ’ ἀπουσίαζε. ᾽Εκεῖ ποὺ καθόταν τὸ παιδὶ κοντὰ στὰ ἐργαλεῖα, νά σου ξαφνικὰ καὶ τοῦ παρουσιάζεται ἕνας ἄρχοντας μὲ λαμπρὰ λευκὰ φορέματα καὶ μὲ πρόσωπο ποὺ ἄστραφτε σὰν ἥλιος. Φαινόταν σὰν ἀπεσταλμένος ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα κι ἔδειχνε πὼς ἦταν θυμωμένος. - Γιατί οἱ τεχνίτες ἄφησαν τὸ ἔργο τοῦ Θεοῦ καὶ πῆγαν νὰ τρῶνε καὶ νὰ πίνουν; ρώτησε τὸ παιδὶ ὁ ἄγνωστος ἄρχοντας. - Ἄρχοντά μου, τώρα σὲ λίγο ἔρχονται. - Πήγαινε καὶ φώναξέ τους νὰ ρθοῦν γρήγορα νὰ ἐργαστοῦν στὸ ἔργο τοῦ Θεοῦ. 32

- Ἄρχοντά μου, φοβοῦμαι νὰ πάω, νὰ μὴ χαθῆ κανένα ἀπὸ τὰ ἐργαλεῖα τοῦ πατέρα μου. - Πήγαινε κι ἐγὼ σοῦ ὁρκίζομαι στὴν Ἁγία Σοφία, ποὺ χτίζεται τώρα, ὅτι δὲ θὰ φύγω, ὥσπου νὰ ἐπιστρέψης, γιατὶ μ’ ἔστειλε ὁ Θεὸς νὰ εἶμαι φύλακας ἐδῶ. Τὸ παιδὶ ἔτρεξε στὸ βασιλικὸ τραπέζι, γιὰ νὰ πῆ στὸν πατέρα του τὴν ἐντολὴ ποὺ τοῦ ἔδωσε ὁ ἄγνωστός του ἄρχοντας. Κι ὁ πρωτομάστορας ἀνέφερε τὸ γεγονὸς στὸν αὐτοκράτορα. Παραξενεύτηκε ὁ ᾽Ιουστινιανὸς καὶ διέταξε ἕναν ἀξιωματικὸ νὰ πάη νὰ δῆ τί συμβαίνει. ῾Ο ἀξιωματικὸς πῆγε ἀμέσως ἐκεῖ, ὅπου ἦταν τὰ ἐργαλεῖα τοῦ πρωτομάστορα, ἀλλὰ κανέναν δὲν βρῆκε νὰ τὰ φυλάη. Καὶ γύρισε καὶ τὸ ἀνέφερε στὸν αὐτοκράτορα. Κάλεσε τότε ὁ αὐτοκράτορας ὅλους τοὺς ἄρχοντες τοῦ παλατιοῦ καὶ τοὺς ἔδειξε ἔναν ἕναν στὸ παιδὶ νὰ τοῦ πῆ ποιὸς ἦταν ἐκεῖνος ποὺ τὸ ἔστειλε. - Κανένας ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ἄρχοντές σου δὲν ἦταν, βασιλιά μου, εἶπε τὸ παιδί. ᾽Εκεῖνος ἦταν μὲ λαμπρὰ λευκὰ φορέματα καὶ μὲ τόσο ὡραῖο καὶ φωτεινὸ πρόσωπο, ποὺ δὲν ἔχω δεῖ ἄλλον ὅμοιό του. Κατάλαβε πιὰ ὁ ᾽Ιουστινιανὸς τὶ συμβαίνει καὶ συγκινημένος εἶπε μὲ εὐλάβεια : - Ἀλήθεια, Ἄγγελος Κυρίου παρουσιάστηκε στὸ παιδὶ και τοῦ ἔδωσε τὴν ἐντολή. Σὲ εὐχαριστῶ, Παντοδύναμε ποὺ μοῦ φανέρωσες τὴν ἀγάπη Σου καὶ τὸ ὄνομα τῆς ἐκκλησίας. Σὲ εὐχαριστῶ ἀκόμη, ποὺ μοῦ ἔστειλες τὸν Ἄγγελό Σου φύλακα τῆς ἐκκλησίας στοὺς αἰῶνες τῶν αἰώνων. Στὸ παιδὶ ἔδωσε διαταγὴ νὰ μὴ γυρίση κοντὰ στὸ χτίσιμο, καὶ κάλεσε τὸν Πατριάρχη, τοὺς ἐπισκόπους καὶ τοὺς

ἄρχοντες νὰ τοὺς συμβουλευθῆ. Ὅλοι συμφώνησαν νὰ μὴν πάη ἄλλη φορὰ τὸ παιδὶ στὴν ἐκκλησία, γιὰ νὰ τὸ περιμένη ὁ Ἄγγελος καὶ νὰ μένη φύλακάς της, ὅπως τοῦ ὀρκίστηκε. Κι ἀφοῦ ἔδωσε πολλὰ δῶρα στὸ παιδὶ καὶ τὸ ἔκαμε πολὺ πλούσιο, μὲ τὴ συγκατάθεση τοῦ πατέρα του τὸ ἔστειλε νὰ περάση ὅλη τὴ ζωή του στὰ Δωδεκάνησα. 2. ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΥΡΙΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΧΡΥΣΑΦΙ

Τὸ χτίσιμο τῆς Ἁγίας Σοφίας εἶχε φτάσει ὡς τὸ σημεῖο, ποὺ θὰ γύριζαν τὸ μεγάλο τροῦλο. Τὸ βασιλικὸ,ταμεῖο ὅμως εἶχε πιὰ ἀδειάσει ἀπὸ τοὺς θησαυρούς του. Κι ὁ ᾽Ιουστινιανός, πολὺ στενοχωρημένος, στεκόταν πάνω σὲ μιὰ σκαλωσιὰ καὶ σκεφτόταν, πῶς νὰ ἐξοικονομήση κι ἄλλα πολλὰ χρήματα ποὺ χρειαζόταν ἡ ἐκκλησία, γιὰ νὰ τελειώση. ᾽Εκεῖ τοῦ παρουσιάστηκε ἔξαφνα ἕνας λευκοφορεμένος καὶ μὲ φωτεινὸ πρόσωπο ἄρχοντας καὶ τὸν ρώτησε: - Γιατὶ εἶσαι λυπημένος, Δέσποτά μου; - Μοῦ ἔχουν τελειώσει τὰ χρήματα καὶ δὲν ἔχω νὰ πληρώσω τοὺς μαστόρους σήμερα, ποὺ εἶναι Σάββατο, ἀπάντησε ὁ αὐτοκράτορας. Καὶ παρατηροῦσε μὲ ἀπορία τὸν ἄρχοντα, γιατὶ πρώτη φορὰ τὸν ἔβλεπε. Μη λυπᾶσαι γι’ αὐτό, Δέσποτα. Αὔριο τὸ πρωὶ στεῖλε μου μερικοὺς ἀπὸ τοὺς ἄρχοντες μὲ πενήντα ὑπηρέτες καὶ εἴκοσι μουλάρια, γιὰ νὰ σὲ δανείσω ὅσο χρυσάφι χρειάζεσαι. ᾽Εγὼ θὰ τοὺς περιμένω στὴ Χρυσὴ Πόρτα. Τόση ἦταν ἡ χαρὰ τοῦ ᾽Ιουστινιανοῦ γιὰ τὴν ἀνέλπιστη προσφορὰ τοῦ ἄρχοντα, ποὺ τὰ ἔχασε κι οὔτε τ’ ὄνομά του ρώτησε νὰ μάθη οὔτε τὸν τόπο του. Κι ἐκεῖνος ξαφνικὰ ἐξαφανίστηκε, ὅπως εἶχε ξαφνικὰ παρουσιαστῆ. 34

Τὴν ἄλλη μέρα τὸ πρωὶ τέσσερεις ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους ἄρχοντες μὲ πενήντα ὑπηρέτες καὶ εἴκοσι μουλάρια ἔφτασαν στὴ Χρυσὴ Πόρτα, ὅπου τοὺς περίμενε λευκοφορεμένος καὶ καβάλα σὲ κόκκινο ἄλογο ὁ ἄγνωστος ἄρχοντας. Κι ἀπὸ κεῖ τοὺς ὁδήγησε σ’ ἕναν τόπο, ὅπου ἀντίκρισαν καταμαγεμένοι ἕνα τόσο ὡραῖο καὶ πλούσιο παλάτι, ποὺ ποτέ τους δὲν εἶχαν ξαναδεῖ. Κι ὅταν τοὺς ὁδήγησε στὸ ἐσωτερικὸ καὶ μ’ ἕνα χρυσὸ κλειδὶ ἄνοιξε τὸ θησαυροφυλάκιό του ἔμειναν ἄφωνοι. ῏Ηταν ἕνα μεγάλο δωμάτιο γεμάτο χρυσὰ νομίσματα. Τοὺς γέμισε λοιπὸν σαράντα σακίδια χρυσάφι καὶ τοὺς ἔστειλε πίσω στὸν ᾽Ιουστινιανό, δίνοντάς τους τὴν ἑξῆς παραγγελία: «Νὰ πῆτε στὸν αὐτοκράτορα νὰ χτίση τὴν Ἁγία Σοφία τοῦ Θεοῦ». Ὅταν ὁ ᾽Ιουστινιανὸς εἶδε τὸν ἀμύθητο πλοῦτο, θαύμασε καὶ ρώτησε τοὺς ἄρχοντες σὲ ποιὸ τόπο πῆγαν κι ἂν ἔμαθαν ποιὸς ἦταν ἐκεῖνος ὁ ἄρχοντας. Οἱ ἄρχοντες τοῦ εἶπαν τὸν τόπο, δὲν ἤξεραν ὅμως τὸ ὄνομα τοῦ δανειστῆ. «Ἀσφαλῶς θὰ ἔρθη νὰ μοῦ ζητήση κάποιο μεγάλο ἀξίωμα γι’ ἀνταμοιβή», σκέφτηκε ὁ αὐτοκράτορας. Ἀλλὰ ὁ ἄγνωστος ἄρχοντας δὲν παρουσιάστηκε πιά. Καὶ ὁ ᾽Ιουστινιανὸς ἔστειλε τοὺς ἴδιους, ποὺ ἔφεραν τὸ χρυσάφι, νὰ φέρουν καὶ τὸν ἄρχοντα. Μὰ οὔτε παλάτι οὔτε σπίτι οὔτε δρόμο πατημένο βρῆκαν στὸν ἴδιο τόπο. ῎Ενιωσε πιὰ τὴν ἀλήθεια ὁ αὐτοκράτορας καὶ εὐχαρίστησε μὲ μεγάλη εὐλάβεια τὸ Θεό. «Τώρα γνώρισα ὅτι ἔστειλες, Θεέ μου, τὸν Ἄγγελό Σου καὶ μοῦ ἔφερε τὴ μεγάλη δωρεά Σου, γιὰ νὰ χτίσω τὴν ἐκκλησία Σου. Εὐλογημένο νὰ εἶναι τὸ Ἅγιο ῎Ονομά Σου». Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

35

10. ΤΟ ΓΙΑΤΡΕΜΑ ΤΟΥ ΤΥΦΛΟΥ Σὲ κάποια γωνιὰ ἑνὸς δρόμου τῆς ῾Ιερουσαλὴμ ἕνας τυφλὸς χρόνια τώρα ζητάει ἐλεημοσύνη. Εἶναι γνωστὸς σ’ ὅλους τοὺς διαβάτες. Κάθε πρωὶ μιὰ σκελετωμένη γριὰ τὸν φέρνει στὴ γωνιὰ καὶ τὸ βράδυ ἔρχεται καὶ τὸν παίρνει. Γεννήθηκε τυφλὸς καὶ ζῆ σ’ ἕναν κόσμο ἀλλιώτικο ἀπ’ αὐτὸν ποὺ ζοῦν ὅσοι ἔχουν τὸ φῶς τους. Αὐτὸ τὸ νιώθει καλά· γι’ αὐτὸ κι αἰσθάνεται τὴν καρδιά του ραγισμένη ἀπὸ τὸν πόνο· κι ἀπὸ τὴν κρυφὴ πληγή της σιγὰ σιγὰ χάνεται κάθε γλυκιὰ ἐλπίδα! Τί κερδίζει, ποὺ ἔχει ὅλες τὶς ἄλλες αἰσθήσεις του! Τὸ φῶς τοῦ λείπει, ὅλα τοῦ λείπουν. Ἀκούει τοὺς ἄλλους νὰ μιλοῦν γιὰ τὶς ὁλόχρυσες τοῦ ἥλιου ἀχτίδες, ποὺ φέρνουν τὴν ἡμέρα. Ἀκούει τὴ ζωή, τὴν κίνηση τῶν ἀνθρώπων. Καταλαβαίνει πὼς αὐτὸ τὸ λένε ἡμέρα ὅσοι ἔχουν τὸ φῶς τους. Μὰ ἐκεῖνος δὲ μπορεῖ νὰ νιώση τί εἶναι ἡμέρα. Μιλοῦν ὅσοι ἔχουν τὸ φῶς γιὰ τὴν ὀμορφιὰ τῆς ἄνοιξης, γιὰ τὰ λουλούδια της, γιὰ τὰ πουλάκια ποὺ κελαηδοῦν, γιὰ τὰ ρυάκια ποὺ κελαρύζουν. Μιλοῦν γιὰ τὴ ζωὴ τοῦ καλοκαιριοῦ, γιὰ τὰ ὥριμα σπαρτά, γιὰ τὸ θερισμὸ καὶ γιὰ τ᾽ ἁλώνια. Μιλοῦν γιὰ τὴ γλύκα τοῦ χινόπωρου, γιὰ τὰ ξερὰ τὰ φύλλα τῶν δένδρων, ποὺ τὰ στριφογυρίζει ὁ ἀγέρας καὶ τὰ σωριάζει στὴ γῆ. Μιλοῦν γιὰ τὰ γυμνὰ κλαδιά, ποὺ εἶναι σὰ χέρια προσευχῆς σηκωμένα κατὰ τὸν οὐρανό. Μιλοῦν γιὰ τὰ χιόνια τοῦ χειμώνα, γιὰ τὸ ἄγριο σάλεμα τοῦ δάσους, γιὰ τὶς μπόρες καὶ τὶς καταιγίδες. Μιλοῦν γιὰ τὴ θάλασσα, γιὰ τὰ ποτάμια, γιὰ τὰ νερά, γιὰ τ’ ἀστέρια τ’ οὐρανοῦ. Γιὰ ἕνα σωρὸ τέτοια πράγματα ἀκούει τοὺς ἄλλους νὰ μιλοῦν, κι αὐτὸς ἀναστενάζει. Τίποτε ἀπ’ ὅλα αὐτὰ δὲν καταλαβαίνει. ῞Ενα ἀτέλειωτο σκοτάδι τοῦ κρύβει κάθε

36

ὀμορφιὰ τοῦ κόσμου. Σκοτάδι! Ἀλίμονο! Οὔτε τί εἶναι σκοτάδι δὲ μπορεῖ νὰ καταλάβη ὁ τυφλὸς ζητιάνος! Γιὰ νὰ καταλάβη κανεὶς τὸ σκοτάδι, πρέπει νὰ ᾽χη δεῖ τὸ φῶς... Καὶ πῶς φαντάζεται τὸν κόσμο! Καὶ τὸν πατέρα του καὶ τὴ γλυκιά του τὴ μανούλα δὲ γνωρίζει πῶς εἶναι· ἀπὸ τὴν ὁμιλία τοὺς καταλαβαίνει. Καὶ πῶς ἤθελε νὰ τοὺς ἔβλεπε! Καὶ τώρα τόσα χρόνια ὁ τυφλὸς κάθεται πάντα στὴν ἴδια γωνιὰ τοῦ δρόμου, καὶ μὲ φωνὴ γεμάτη πόνο ξορκίζει τοὺς διαβάτες στὸ φῶς τους, ζητώντας ἐλεημοσύνη... Ὁ κόσμος τρέχει σὰν τρελός. Ὅλη ἡ συνοικία εἶναι στὸ πόδι. Περνάει ἐκεῖνος ποὺ ἔχει τὴ δύναμη νὰ διώχνη τὸ σκοτάδι καὶ νὰ φωτίζη τὰ βάθη τῆς ἀνθρώπινης καρδιᾶς. Ὁ τυφλὸς ρωτάει τοὺς διαβάτες: - Τί τρέχει, παιδιά; ᾽Εσεῖς ποὺ μπορεῖτε νὰ βλέπετε, γιὰ πέστε καὶ σ’ ἐμένα, τὸν τυφλό, τί τρέχει; - Τὸ φῶς τοῦ κόσμου περνάει, τοῦ ἀπαντᾶ κάποιος· καὶ τρέχει νὰ φτάση κι ἐκεῖνος κοντά του. - Τὸ φῶς τοῦ κόσμου περνάει, ἐπαναλαβαίνει καὶ ὁ τυφλός· καὶ μαζὶ μὲ μιὰ ἀνατριχίλα τοῦ κορμιοῦ του, τοῦ ἔρχεται καὶ μιὰ ἐλπίδα: - Ἄχ, νὰ μοῦ ᾽δινε κι ἐμένα τὸ φῶς! λέει μέσα του. Κι ἀμέσως ἀρχίζει νὰ φωνάζη μὲ ὅλη του τὴ δύναμη: - ᾽Ιησοῦ, γιὲ τοῦ Δαβίδ, ἐλέησέ με. Καὶ φωνάζει καὶ φωνάζει πάντα τὰ ἴδια λόγια, μὰ καὶ πάντα πιὸ δυνατὰ τὴν κάθε φορά. Μερικοὶ δὲ μπόρεσαν νὰ βαστάξουν στὶς φωνές του καὶ ποοσπάθησαν νὰ τὸν σταματήσουν: - Πάψε πιά, στραβέ, τοῦ λένε. Μᾶς πῆρες τ’ αὐτιὰ μὲ τὶς φωνές σου! Ἐσένα θ’ ἀκοῦμε;

37

Μὰ ὁ τυφλός, χωρὶς νὰ προσέξη διόλου στὰ λόγια τους, φωνάζει τώρα πιὸ δυνατὰ στὸ Φωτοδότη: - ᾽Ιησοῦ, ἐλέησέ με ! Οἱ μαθητὲς τοῦ Κυρίου συγκινήθηκαν ἀπ’ αὐτὴ τὴ σκηνή, αἰσθάνθηκαν τὸν πόνο τοῦ τυφλοῦ καὶ θέλησαν νὰ μάθουν ἀπὸ τὸ δάσκαλό τους τὴ γνώμη του γιὰ τὴν αἰτία, ποὺ ἔφερε μιὰ τέτοια δυστυχία σ’ αὐτὸν τὸ ζητιάνο. ᾽Εκεῖνος μὲ λόγια στοχαστικὰ τοὺς ἔδειξε τὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴ σωτηρία τοῦ κόσμου. ῎Επειτα στάθηκε μπροστὰ στὸν τυφλὸ καὶ τοῦ λέει μὲ ὁλόγλυκια φωνή: - Τί θέλεις, παιδί μου; - Τὸ φῶς μου, κύριε! Νὰ ἰδῶ, κύριε. Τὸ φῶς μου ζητῶ, φωνάζει ἐκεῖνος μὲ τρεμάμενη καὶ κομμένη ἀπὸ τὴ συγκίνηση λαλιά. Χωρὶς νὰ πῆ τίποτε ὁ Φωτοδότης, σκύβει χάμω, φτύνει στὸ χῶμα, κάνει πηλὸ μὲ τὸ δάχτυλό του, τὸν παίρνει, γεμίζει μ’ αὐτὸν τὶς κόγχες τῶν ματιῶν τοῦ τυφλοῦ κι ὕστερα τοῦ λέει: - Πήγαινε στὴν κολυμπήθρα τοῦ Σιλωὰμ νὰ πλυθῆς καὶ θὰ ἰδῆς. Μὲ τὸ κεφάλι ψηλὰ ὁ τυφλός, μὴν τύχη καὶ τοῦ πέση ὁ πηλός, κι ἔχοντας ἀτράνταχτη πίστη, ἀρχίζει ἀμέσως νὰ πηγαίνη κατὰ τὸ θαυματουργὸ νερό. Ψαχουλεύει ἀπὸ τοῖχο σὲ τοῖχο. Μὰ κάποιος πονετικὸς ἄνθρωπος ἀπὸ ἐκείνους ποὺ εἶχαν παρακολουθήσει τὴ σκηνή, τὸν παίρνει ἀπὸ τὸ χέρι καὶ τὸν ὁδηγεῖ ἴσαμε κεῖ. Τώρα ὁ τυφλὸς νιώθει τὸ νερὸ τῆς κολυμπήθρας μέσα στὰ δάχτυλα τῶν χεριῶν του. Τὸ σηκώνει μὲ τὶς φοῦχτες καὶ πλένει μ’ αὐτὸ τὶς λασπωμένες κόγχες του. Καὶ νά! Τί θάμα! Θαμπὰ στὴν ἀρχή, ὁλοκάθαρα κατόπι,

38

ἀρχίζουν τότε καὶ παρουσιάζονται τὰ πράγματα ἐμπρός του. Τρέμει σύγκορμος καὶ κοντεύει νὰ πέση ἀπὸ τὴ συγκίνηση ὁ τυφλός. - Τί εἶναι αὐτά; φωνάζει τρέμοντας. Ποιοί εἶστε ἐσεῖς; λέει στοὺς ἀνθρώπους ποὺ τὸν κοίταζαν ξαφνιασμένοι. Γυρίζει δεξιὰ κι ἀριστερά. Δὲν ξέρει ποῦ βρίσκεται καὶ συχνὰ κλείνει τὰ μάτια του, γιὰ νὰ βρίσκη τὸ γνώριμο κόσμο του. Καὶ τότε ἀρχίζει νὰ κλαίη. Σὲ λίγο ὅλη ἡ ῾Ιερουσαλὴμ εἶναι στὸ πόδι ἀπὸ τὸ θαῦμα αὐτό. Ποῦ ἀκούστηκε ποτὲ νὰ βρῆ τὸ φῶς του ἄνθρωπος γεννημένος τυφλός! ῞Ολοι τρέχουν νὰ ἰδοῦν τὸν ἄνθρωπο αὐτό. Τρέχουν κι οἱ γονεῖς του. - Παιδί μου, παιδί μου! φωνάζει ἡ μάνα του· καὶ ρίχνεται στὴν ἀγκαλιά του. ᾽Εκεῖνος κλείνει τὰ μάτια του, γιὰ νὰ τὴ γνωρίση. ῎Ετσι εἶχε συνηθίσει νὰ γνωρίζη ὡς τότε τὴ μητέρα του. Τί θόρυβος σ’ ὅλη τὴν πόλη! Οἱ ἄνθρωποι δὲ μποροῦν νὰ πιστέψουν πὼς ὁ ἄλλοτε τυφλὸς ζητιάνος εἶναι δυνατὸ νὰ βλέπη. Καὶ λένε πὼς κάποιος ἄλλος θὰ εἶναι ποὺ τοῦ μοιάζει. ᾽Εκεῖνος τοὺς βεβαιώνει μὲ χαρά: ᾽Εγὼ ὁ ἴδιος εἶμαι· καὶ τοὺς ἐξιστορεῖ ὅλο τὸ θαῦμα μὲ συγκίνηση. Τί χαρὰ σὲ ὅλες τὶς ἀγνὲς καρδιές! Μονάχα οἱ Φαρισαῖοι, οἱ ἐχτροὶ τοῦ ᾽Ιησοῦ, κιτρινίζουν ἀπὸ τὸ φθόνο καὶ τὴν κακία τους. Μονάχα αὐτοὶ λυσσομανοῦν ἀπὸ τὸ κακό τους καὶ ζητοῦν, σώνει καὶ καλά, νὰ πείσουν τὸν ἄλλοτε τυφλὸ πὼς ἐκεῖνος ποὺ τὸν ἔκαμε καλὰ εἶναι ἕνας ἁμαρτωλὸς ἄνθρωπος. Μὰ ἐκεῖνος μ’ ἐνθουσιασμὸ γιὰ τὸν εὐεργέτη του ἀπαντᾶ: - ᾽Εγὼ ἐκεῖνον τὸν θεωρῶ ἔναν μεγάλο προφήτη. Δὲν ξέρω, ἂν εἶναι ἁμαρτωλός. Ξέρω πὼς ἤμουν θεόστραβος καὶ

39

τώρα βλέπω. Ξέρω ἀκόμα πὼς ὁ Θεὸς δὲν ἀκούει ἁμαρτωλοὺς ἀνθρώπους, παρὰ μονάχα τοὺς ἁγίους. Τότε οἱ Φαρισαῖοι ἔτρεξαν στοὺς γονεῖς του, γιὰ νὰ πληροφορηθοῦν καλύτερα. Κι ἐκεῖνοι τοὺς εἷπαν ὄ,τι τοὺς ἔλεγε κι ὁ γιός τους· πὼς δηλαδὴ τὸν ἔκαμε καλὰ ὁ ᾽Ιησοῦς ἀπὸ τὴ Ναζαρέτ. - Μὰ αὐτὸς εἶναι ἔνας περιφρονητὴς τοῦ νόμου. Πῶς εἶναι δυνατὸ ἔνας τέτοιος ἁμαρτωλὸς νὰ κάνη θαύματα; Καὶ πάλι ἄρχισαν νὰ ρωτοῦν τὸν τυφλό: ῎Ελα - γιά πές μας, ποιός σοῦ ἄνοιξε τὰ μάτια; Πῶς ἔγινες καλά; ῎Εχασε πιὰ ἐκεῖνος τὴν ὑπομονὴ καὶ τοὺς ἀπάντησε: - Μά, τέλος πάντων,τί μὲ ρωτᾶτε καὶ μὲ ξαναρωτᾶτε; Μήπως θέλετε νὰ γίνετε κι ἐσεῖς μαθητές του; ᾽Εκεῖνοι τὸν ἀποπῆραν καὶ τοῦ εἶπαν: - ᾽Εσὺ εἶσαι μαθητὴς ἐκείνου. ᾽Εμεῖς εἴμαστε μαθητὲς τοῦ Μωυσῆ. ᾽Εμεῖς ξέρομε, πὼς ὁ Θεὸς μονάχα στὸ Μωυσῆ φανερώθηκε. Τὸν ᾽Ιησοῦ δὲν τὸν ξέρομε ἀπὸ ποῦ μᾶς ἦρθε. ῾Ο ἄλλοτε τυφλὸς τοὺς ἔδωσε τότε ὅπως ἔπρεπε τὴν ἀπάντηση. Κι ἐκεῖνοι στὸ τέλος μὲ σπρωξιὲς τὸν ἔβγαλαν ἔξω ἀπὸ τὸ ναό, λέγοντάς του: Πήγαινε! ᾽Εσὺ γεννήθηκες ὁλόκληρος μὲς στὴν ἁμαρτία, καὶ θέλεις νὰ διδάξης ἐμᾶς; ῾Ωστόσο αὐτὸς μέρα νύχτα, ὅπου πάει κι ὅπου σταθῆ, δοξάζει τὸ ὄνομα τοῦ Φωτοδότη του. ῞Ενα μόνο παράπονο τοῦ τρώει τὴν καρδιά. Δὲν ἔχει κατορθώσει ἀκόμα νὰ γνωρίση τὸν εὐεργέτη του. Ἄ!, ἄν τὸν ἔβλεπε, θὰ ἔπεφτε στὰ πόδια του, καὶ θά ’χυνε ἀπάνω του ὅσα δάκρυα δεν εἶχε χύσει τόσα χρόνια στερημένος τὸ φῶς του. Ἄχ! ἂς τὸν ἔβλεπε κάπου! Μιὰ μέρα κάποιος ἄγνωστος τὸν σταμάτησε στὸ δρόμο καὶ τοῦ μίλησε μὲ στοργικὸ χαμόγελο: - Τἰ σοῦ ᾽καμαν, καημένο παιδί, οἱ Φαρισαῖοι; γιατὶ σ’

ἔδιωξαν ἀπὸ τὸ ναό; ᾽Εκεῖνος στάθηκε εὐλαβικὰ μπροστὰ στὸν ἄγνωστο. Κι εὐχαριστημένος, γιατὶ τοῦ δινόταν ἀφορμὴ νὰ μιλήση πάλι γιὰ τὸν εὐεργέτη του, ἀπάντησε: - Μὴν τὰ ρωτᾶς, κύριε, μὴν τὰ ρωτᾶς! Καὶ καλὰ καὶ σώνει νὰ μὲ πείσουν κι ἐμένα τὸν ἴδιο πὼς δὲν ἦταν ὁ Χριστὸς ἐκεῖνος ποὺ μοῦ ᾽δωσε τὸ φῶς μου! - ᾽Εσὺ πιστεύεις στὸ Γιὸ τοῦ Θεοῦ; τὸν ἐρωτᾶ ὁ ἄγνωστος. - Ἄχ, κύριε, ἀπάντησε ἀναστενάζοντας ὁ εὐεργετημένος. Τὸ παράπονό μου εἶναι αὐτό. Δὲν τὸν γνωρίζω. Τὸν αἰσθάνθηκα μόνο, ὅταν ἤμουν τυφλός. Αἰσθάνθηκα νὰ μοῦ γεμίζη τὶς κόγχες τῶν ματιῶν μου. Ἄκουσα καὶ τὰ γλυκόλογά του, ποὺ μοῦ χάρισαν τὸ φῶς. ῞Ομως δὲν τὸν γνωρίζω, δὲν τὸν εἶδα, ἀφότου ἀπόχτησα τὸ φῶς μου. Καὶ πῶς τὸν ἀποζητῶ, νά ᾽ξερες, κύριε, πῶς τὸν ἀποζητῶ! ᾽Εγω εἶμαι, παιδί μου, που μὲ βλέπεις. ᾽Εγώ, ποὺ μιλῶ μαζί σου τώρα, τοῦ λέγει ὁ εὐεργέτης του. Κατάματα κοιτάζει τότε τὸ Φωτοδότη ὁ ἄλλοτε τυφλός, μὲ παρμένη τὴ λαλιά του ἀπὸ συγκίνηση. Κι ὕστερα ξεσπάει σ’ αὐτὰ τὰ λόγια μ’ ὅλη τὴ δύναμη τῆς ψυχῆς του: - Πιστεύω, Κύριε, πιστεύω! καὶ πέφτει στὰ πόδια του, μισολιποθυμισμένος καὶ μουσκεύοντάς τον μὲ δάκρυα εὐχαριστίας.

Παντελεήμων Φωστίνη

41

11. ΠΑΣΧΑ ΣΤΑ ΠΕΛΑΓΑ «Χριστὸς Ἀνέστη» Τὸ πλοῖο ὁλοσκότεινο ἔσκιζε τὰ νερὰ ζητώντας ἀνυπόμονα τὸ λιμάνι του. Δὲν εἶχε ἄλλο φῶς παρὰ τὰ δυὸ χρωματιστὰ φανάρια ζερβόδεξα τῆς γέφυρας· ἕνα ἄλλο φανάρι ἄσπρο, ἀχτινοβόλο, ψηλὰ στὸ πλωριὸ κατάρτι καὶ ἄλλο ἕνα μικρὸ πίσω στὴν πρύμνη του. Τίποτε ἄλλο. Οἱ ἐπιβάτες ὅλοι ξαπλωμένοι στὶς καμπίνες τους, ἄλλοι παραδομένοι στὸν ὔπνο καὶ ἄλλοι στοὺς συλλογισμούς. Οἱ ναῦτες καὶ οἱ θερμαστές, ὅσοι δὲν εἶχαν ὑπηρεσία, κοιμόνταν βαριὰ στὰ κρεβάτια τους. Ὁ καπετάνιος μὲ τὸν τιμονιέρη ὀρθοὶ στὴ γέφυρα, μαῦροι ἴσκιοι, σχεδὸν ἀνάεροι, ἔλεγες ὅτι ἦταν πνεύματα καλόγνωμα, ποὺ κυβερνοῦσαν στὸ χάος τὴν τύχη τοῦ τυφλοῦ σκάφους καὶ τῶν κοιμισμένων ἀνθρώπων. ῎Εξαφνα ἡ καμπάνα τῆς γέφυρας σήμανε μεσάνυχτα. Μεσάνυχτα σήμανε καὶ ἡ καμπάνα τῆς πλώρης. Τὸ καμπανοχτύπημα γοργό, χαρούμενο, ἐπέμενε νὰ ρίχνη τόνους μεταλλικοὺς περίγυρα, κάτω στὴ σκοτεινὴ θάλασσα καὶ ψηλὰ στὸν ἀστροφώτιστο οὐρανό, καὶ νὰ κράζη ὅλους στὸ κατάστρωμα. Καὶ μεμιᾶς τὸ σκοτεινὸ πλοῖο πλημμύρισε ἀπὸ φῶς θόρυβο, ζωή. Ἄφησε τὸ πλήρωμα τὰ κρεβάτια του καὶ οἱ ἐπιβάτες τὶς καμπίνες τους. 42

᾽Εμπρὸς στὴν πλώρη καὶ στὴν πρύμνη πίσω, ἀνυπόμονα ἔφευγαν ἀπὸ τὰ χέρια τοῦ ναύκληρου τὰ πυροτεχνήματα, ἔφταναν, λές, τ’ ἀστέρια, καὶ ἔπειτα ἔσβηναν στὴν ἄβυσσο. Τὰ ξάρτια, τὰ σχοινιά, οἱ κουπαστὲς ἔλαμπαν, σὰν ἐπιτάφιοι ἀπὸ τὰ κεριά. Καὶ δὲν ἦταν ἐκείνη τὴ στιγμὴ τὸ καράβι παρὰ ἕνα μεγάλο πολυκάντηλο, ποὺ ἔφευγε πάνω στὰ νερὰ σὰν πυροτέχνημα. Ἡ γέφυρα στρωμένη μὲ μιὰ μεγάλη σημαία ἔμοιαζε Ἅγια Τράπεζα. Ἕνα κανίστρι μὲ κόκκινα αὐγὰ καὶ ἕνα μὲ λαμπροκούλουρα ἦταν ἐπάνω. ῾Ο πλοίαρχος σοβαρὸς μὲ ἕνα κερὶ ἀναμμένο στὸ χέρι ἄρχισε νὰ ψάλλη τὸ «Χριστὸς Ἀνέστη». Τὸ πλήρωμα καὶ οἱ ἐπιβάτες γύρω του ξεσκούφωτοι καὶ μὲ τὰ κεριὰ στὰ χέρια ξανάλεγαν τὸ τροπάρι ρυθμικὰ καὶ μὲ κατάνυξη. - Χρόνια πολλά, κύριοι!.... Χρόνια πολλά, παιδιά μου!...

43

εὐχήθηκε, ἅμα τελείωσε τὸν ψαλμό, γυρίζοντας πρῶτα στοὺς ἐπιβάτες καὶ ἔπειτα στὸ πλήρωμα ὁ πλοίαρχος. - Χρόνια πολλά, καπετάνιε, χρόνια πολλά!... Ἀπάντησαν ἐκεῖνοι ὁμόφωνα. - Καὶ τοῦ χρόνου στὰ σπίτια σας, κύριοι! Καὶ του χρόνου στὰ σπίτια μας, παιδιά, ξαναεῖπε ὁ πλοίαρχος, ἐνῶ ἕνα μαργαριτάρι φάνηκε στὴν ἄκρη τῶν ματιῶν του. - Καὶ τοῦ χρόνου στὰ σπίτια μας, καπετάνιε. Εὐχές καὶ χαρές ῎Επειτα πέρασε ἕνας ἕνας, πρῶτα οἱ ἐπιβάτες, ἔπειτα τὸ πλήρωμα, πῆραν ἀπὸ τὸ χέρι του τὸ κόκκινο αὐγὸ καὶ τὸ λαμπρο κούλουρο καὶ ἄρχισαν πάλι οἱ εὐχὲς καὶ τὰ φιλήματα. - Χριστὸς Ἀνέστη! - Ἀληθινὸς ὁ Κύριος! - Καὶ τοῦ χρόνου σπίτια μας! Οἱ ἐπιβάτες τράβηξαν στὶς θέσεις τους, φᾶνε τὴ μαγερίτσα. Οἱ ναῦτες ζευγαρωτὰ στοὺς διαδρόμους τσούγκριζαν τ’ αὐγά τους, γελοῦσαν, σπρώχνονταν μεταξύ τους, ἔτρωγαν λαίμαργα, καλοχρονίζονταν σοβαρὰ καὶ κοροϊδευτικά. ῎Επαψε τὸ καμπανοχτύπημα· ἕνα ἕνα ἔσβησαν τὰ κεριά. Τὸ καράβι βυθίστηκε πάλι στὴν ἡσυχία του. ῾Ο καπετάνιος καὶ ὁ τιμονιέρης καταμόναχοι πάνω στὴ γέφυρα, πνεύματα, θαρρεῖς, ἀνάερα, ἐξακολουθοῦσαν τὴ δουλειά τους σιωπηλοὶ καὶ ἄγρυπνοι. - Γραμμή! - Γραμμή! Καὶ το πλοῖο ὁλοσκότεινο πάλι ἐξακολούθησε να σκίζη τὰ νερά, ζητώντας ἀνυπόμονα τὸ λιμάνι του. «Διηγήματα τοῦ γυλιοῦ»

44

Ἀνδρέας Καρκαβίτσας

Β. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

12. Η ΘΥΣΙΑ ΤΗΣ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑΣ Ὅταν ὁ Πάρης ἔκλεψε τὴν ῾Ελένη ἀπὸ τὸ φιλόξενο παλάτι τοῦ Μενέλαου, ὅλη ἡ ῾Ελλάδα ἀναταράχτηκε. ῞Ολοι οἱ ῞Ελληνες τὸ πῆραν γιὰ δική τους προσβολὴ καὶ ἀποφάσισαν νὰ ἐκδικηθοῦν. Σύναξαν τὸ στρατό τους καὶ μὲ τὰ καράβια τους πῆγαν στὴν Αὐλίδα καὶ περίμεναν τὸν καιρὸ γιὰ νὰ περάσουν στὴν Ἀσία. Ἅδικα ὅμως περίμεναν. Οἱ ἄνεμοι ἦταν κλεισμένοι στὶς σπηλιές του ἀπὸ τὸν Αἴολο. Οὔτε φύλλο σάλευε οὔτε πούπουλο. ῾Ο στρατὸς ἄρχισε νὰ στενοχωριέται, νὰ μουρμουρίζη καὶ ν’ ἀρρωσταίνη, γιατὶ θυμόταν τὴν πατρίδα καὶ τοὺς δικούς του. Οἱ βασιλεῖς ρώτησαν τὸ γέρο - Κάλχα, τὸν μάντη, ποὺ ἤξερε ὄχι μονάχα τὰ τωρινά, μὰ καὶ τὰ περασμένα καὶ τὰ μελλούμενα. Κι ὁ μάντης ἀπάντησε ἄφοβα: - Δὲν θ’ ἀρμενίση πανί, ἂν πρῶτα ὁ Ἀγαμέμνονας δὲν θυσιάση τὴν πρωτότοκη κόρη του στὴν Ἄρτεμη. ῾Η θεὰ τὸ ζητεῖ, εἶναι θυμωμένη, γιατὶ ὁ βασιλιὰς τῆς σκότωσε στὸ κυνήγι τὸ ἱερό της ἐλάφι. Καθὼς τὸ ἄκουσε ὁ Ἀγαμέμνονας, φώναξε: - ᾽Εγὼ νὰ θυσιάσω τὴν κόρη μου; Ποτέ! Κι ἀμέσως πρόσταξε τὸν κάθε βασιλιὰ νὰ πάρη τοὺς δικούς του καὶ νὰ γυρίση στὸν τόπο του. Βούιξε τὸ στρατόπεδο ἀπὸ φωνές, θυμοὺς καὶ φοβερίσματα. Ὁ Μενέλαος τρέχει καὶ πέφτει στὰ πόδια του. - Τί λές, ἀδελφέ μου; τοῦ λέει· συλλογίστηκες καλά; Ὁ 45

46

στρατὸς θύμωσε πολύ. Στεῖλε νὰ φέρης τὴν κόρη σου, καί, ὦσπου νὰ ρθῆ, θὰ βροῦμε τρόπο νὰ τὴ γλιτώσωμε. Ὁ Ἀγαμέμνονας θέλοντας καὶ μὴ ἔγραψε στὴ γυναίκα του νὰ στείλη τὴν ᾽Ιφιγένεια. ᾽Επειδὴ ὅμως ἦξερε πὼς ἂν μάθαινε ἡ Κλυταιμήστρα τὴν ἀλήθεια δὲν θὰ τὴν ἔστελνε, τῆς ἔγραψε πὼς θὰ τὴν παντρέψη μὲ τὸν ᾽Αχιλλέα. Δὲν πέρασαν πολλὲς μέρες καὶ νά σου φτάνει στὸ στρατόπεδο ἡ ᾽Ιφιγένεια μὲ τὴ μάνα της καὶ τὸ μικρὸ ἀδελφό της, τὸν ᾽Ορέστη. Καθὼς τοὺς εἶδε ὁ ᾽Αγαμέμνονας, ἀπελπίστηκε. ῾Ο στρατὸς ὅμως, ὅταν ἔμαθε τὸν ἐρχομό της, τριγύρισε στὴ σκηνὴ τοῦ βασιλιᾶ καὶ βλέποντας τέτοια κάλλη θαύμαζε καὶ φώναζε: - Τέτοια θυσία πρέπει στὴ θεὰ τοῦ κυνηγιοῦ! Οἱ γυναῖκες, καθὼς ἄκουσαν ἔτσι, ταράχτηκαν. ῾Η Κλυταιμήστρα παραπονιόταν στὸν ἄντρα της, πὼς τὴν γέλασε κι ἔφερε τὴν κόρη της, στὸ στρατόπεδο· ἡ ᾽Ιφιγένεια ἀγκάλιαζε τὰ γόνατά του καὶ τὸν παρακαλοῦσε νὰ μὴν τῆς κόψη τὴ ζωὴ πάνω στὸν ἀνθό της. - Εἶναι γλυκιά, πατερούλη, ἡ ζωή, ἔλεγε κλαίοντας. ῾Ο Ἀγαμέμνονας ἔστεκε μπροστά τους κρύος καὶ ἀσυγκίτητος σὰ μάρμαρο. Δὲν ἦταν πατέρας ἐκείνη τὴ στιγμή· ἦταν ὁ ἀρχηγὸς τοῦ στρατοῦ, ποὺ πήγαινε νὰ πολεμήση γιὰ τὴν τιμὴ τῆς ῾Ελλάδας. -῎Εχεις δίκιο, παιδί μου, εἶπε ἀργά, μεγάλο δίκιο ἔχεις· μὰ τί νὰ κάμω; ῎Ετσι προστάζουν οἱ θεοί. Καὶ βγῆκε ἀπὸ τὴ ακηνὴ μὲ βῆμα ἀργὸ κι ἐπίσημο, μὲ χείλη σφιχτοκλεισμένα καὶ πρόσωπο ἀκίνητο, λὲς καὶ φοροῦσε προσωπίδα. Ἡ ᾽Ιφιγένεια γύρισε τότε τ’ ἀπελπισμένα μάτια της στὸ Μενέλαο. - ῎Ετσι λοιπὸν, θεῖε μου, εἶπε μὲ παράπονο· ἐγὼ θὰ πληρώσω,γιὰ τὸ σφάλμα τῆς ῾Ελένης; 47

- ῎Οχι, παιδί μου, ἀπάντησε ὁ Μενέλαος σφουγγίζοντας τὰ δάκρυά του· μὴν τὸ πιστεύης πὼς θυσιάζεσαι γιὰ τήν ῾Ελένη. Κοίταξε ἐκεῖ, πρόσθεσε σηκώνοντας ἕνα φύλλο της σκηνῆς, πόσα καὶ πόσα παλικάρια πῆραν τὰ ὅπλα κι ἦρθαν μαζί μας! ῾Ως κι ὁ βασιλιὰς τῆς Πύλου μὰ τὰ χιονάτα του μαλλιὰ καὶ τὴ φρόνιμη γνώμη του ντύθηκε στ’ ἄρματα. Νά ὁ πονηρὸς Ὀδυσσέας, ὁ βασιλιὰς τῆς ᾽Ιθάκης· νά ὁ Αἴας κι ὁ φοβερὸς Διομήδης κι ὁ ᾽Ιδομενέας ἀπὸ τὴν Κρήτη · καὶ οἱ ἄλλοι. Μὴν τὸ πιστέψης πὼς παράτησαν τὰ καλά τους γιὰ τὴν ῾Ελένη. ῏Ηρθαν γιὰ τὴν τιμὴ τὴ δική μας! Καὶ πῶς μπορεῖ ὁ πατέρας σου νὰ τοὺς πῆ: «προτιμῶ τὴ ντροπή μου παρὰ νὰ χάσω τὴ θυγατέρα μου;» Καὶ πῶς ἐσύ, κόρη τῶν Ἀτρειδῶν, θὰ καταδεχτῆς τέτοιο πράγμα, γιὰ νὰ σώσης μιὰ ζωή, ποὺ αὔριο, μπορεῖ νὰ τὴ χάσης ἀπὸ τὴν παραμικρὴ αἰτία; ῾Η βασιλοπούλα σιγὰ - σιγὰ λιγόστεψε τὰ δάκρυά της, σήκωσε τὸ κεφάλι της, ἔδωσε στὸ κορμί της βασιλικὴ στάση, κι ἡ ματιά της ἔλαμψε μὲ ὅλη τὴ δύναμη τῆς νιότης καὶ τῆς ἀρχοντιᾶς. ῞Οταν τελείωσε ὁ θεῖος της, ἦταν δίβουλη ἀκόμη. Μὰ τὴν ἴδια στιγμὴ ἀκούστηκαν δυνατὰ πατήματα ἔξω καὶ χύθηκε στὴ σκηνὴ ὁ ᾽Αχιλλέας ἀρματωμένος. Χαιρέτησε, ὅπως συνήθιζαν τότε, ἁπλώνοντας τὸ χέρι στὴν Κλυταιμήστρα, καὶ εἶπε μὲ θυμό: - Σεβαστὴ βασίλισσα, ἔρχομαι νὰ προστατέψω, ὅσο μπορῶ, τὴ θυγατέρα σου. Εἶμαι ὑποχρεωμένος νὰ τὸ κάνω, ἀφοῦ ὁ βασιλιὰς μεταχειρίστηκε τ’ ὄνομά μου, γιὰ νὰ τὴ φέρη ἐδῶ. ῾Ο στρατὸς θέλει νὰ θυσιάση τὴν ᾽Ιφιγέντια. ῾Ο Ὀδυσσέας ἔρχεται μὲ χίλια παλικάρια νὰ τὴν πάρη μὲ τὴ βία. Μὰ ὁρκίζομαι στοὺς θεοὺς πὼς δὲν θὰ τὴν πάρη, ὅσο εἶμαι ζωντανός. ῾Η Κλυταιμήστρα ἀμέσως ἅπλωσε τὰ χέρια νὰ τὸν 48

εὐχαριστήση. ῾Ο μικρὸς Ὀρέστης, ποὺ δὲν ἔπαυε νὰ κλαίη τὴν ἀδερφούλα του, ἔτρεξε κι ἀγκάλιασε τὰ γόνατά του. Ὁ Μενέλαος ἔστεκε σαστισμένος καὶ οἱ ἄλλοι ὅλοι ἔπεσαν σὲ συλλογὴ. «Ποῦ θὰ καταντήση τὸ κακό;», ρωτοῦσαν, ἀφοῦ ὁ πιὸ γενναῖος ἀπὸ τοὺς βασιλιάδες μὲ τοὺς φοβεροὺς Μυρμιδόνες του ἀποφάσισε νὰ σταθῆ ἀντίθετος ὅλου τοῦ ἄλλου στρατοῦ; Τὴν ἴδια ὅμως στιγμὴ ἡ ᾽Ιφιγένεια χώρισε ἀπὸ τὴ μάνα της, στάθηκε στὴ μέση τῆς σκηνῆς καὶ μὲ φωνή, ποὺ δὲν ἔτρεμε, εἶπε: Εὐχᾳριστῶ γιὰ τὴ θυσία σου, γιὲ τοῦ Πηλέα. Μὰ βάλε τὸ σπαθὶ στὸ θηκάρι του καὶ κράτα τὸ θυμό σου. Ποτὲ δὲ θὰ δεχτῶ νὰ χυθῆ αἷμα ἑλληνικὸ γιὰ χάρη μου. Φυλάξετε ὅλοι τὴν παλικαριά σας γιὰ τοὺς Τρῶες. ᾽Εγὼ θυσιάζομαι θεληματικὰ στὸ βωμὸ τῆς Ἄρτεμης. - Παιδί μου, τί λές; φώναξε μὲ λαχτάρα ἡ Κλυταιμήστρα. - Τὶ κάνεις ἀδερφούλα; φώναξε κι ὁ μικρὸς ᾽Ορέστης τρέχοντας νὰ τῆς ἀγκαλιάση τὰ γόνατα. Μὰ ἐκείνη ἔτρεξε στὸν ᾽Οδυσσέα, ποὺ φάνηκε τώρα στὴν πόρτα τῆς σκηνῆς, καὶ τοῦ εἶπε βιαστικά: - Πᾶμε! Θὰ δῆτε πῶς πεθαίνει μιὰ κόρη τῶν Ἀτρειδῶν! Γιὰ τὴν πατρίδα ὁ θάνατος, θάνατος δὲν εἶναι· μάθετέ το ἀπὸ μένα. Ὁ Ἀγαμέμνονας, ὅταν εἶδε τὴν κόρη του νὰ πηγαίνη στὴ θυσία, δὲν μπόρεσε νὰ κρατηθῆ. - Ἀλίμονο! φώναξε βραχνὰ καὶ γύρισε ἀλλοῦ τὸ πρόσωπο, σκεπάζοντας μὲ μιὰ ἄκρη τῆς χλαμύδας του τὸ κεφάλι. ᾽Εκείνη ὅμως ἔτρεξε, ἔπεσε στὰ πόδια του, ἀγκάλιασε τὰ γόνατά του καὶ φιλώντας τὸ χέρι του: - Τὴν εὐχή σου, πατέρα μου! φώναξε σπαραχτικά.

49

῾Ορ-κίζομαι στὸ Δία πὼς δὲν σοῦ κρατῶ κακία. Πεθαίνω μὲ τὴ θέλησή μου. ῎Ελα, πατέρα, εὐχήσου με. Ἄφωνος ἄνοιξε τὴν ἀγκαλιά του ὁ ἄτυχος πατέρας καὶ ἔσφιξε μέσα τὴν ἑτοιμοθάνατη, τὴ φίλησε, τὴν εὐχήθηκε καὶ πάλι ἄφωνος τὴν ἔριξε στὰ χέρια τοῦ μάντη. ῎Επειτα μπῆκε στὴ μέση τῶν ἄλλων κι ἔφτασαν ὅλοι τους στὸ δάσος τῆς Ἄρτεμης. Στὴ μέση ἦταν ὁ βωμὸς στεφανωμένος μὲ λουλούδια. Τριγύρω στεκόταν ὁ στρατός. ῾Ο Κάλχας στεφάνωσε τὴν κόρη κι ἑτοιμάστηκε γιὰ τὴ θυσία. - Καλὸ ταξίδι σ’ ὅλους! φώναξε ἡ βασιλοπούλα. Γρήγορα νὰ γυρίσετε νικητὲς στὴ γλυκιά μας πατρίδα! Ὁ Κάλχας κάνει τὴν προσευχή του στὴ θεὰ καὶ παίρνει τὸ μαχαίρι. ῞Ολοι βλέπουν τὴ λεπίδα νὰ λάμπη πάνω ἀπὸ τῆς κόρης τὸ λαιμό. Ἀλλὰ τὴν ἴδια στιγμὴ ἕνα σύννεφο κυλιέται μὲ ἀστραπόβροντο, κάθεται πάνω στὸ βωμὸ καὶ πάλι σηκώνεται καὶ φεύγει κατὰ τὸ βοριά. - Ἄ! βγαίνει ἀπὸ τὰ στόματα ὅλων. ᾽Επάνω στὸ βωμὸ ἕνα μεγάλο καὶ πανώριο ἐλάφι σπαράζει καὶ χύνεται τὸ αἷμα του. - Ἀτρεῖδες καὶ σεῖς οἱ ἄλλοι, χαρῆτε! φωνάζει ὁ μάντης. ῾Η θεὰ δὲν θέλησε τὴ θυσία τῆς βασιλοπούλας καὶ μᾶς ἔστειλε τὸ ἐλάφι. Μᾶς ὑπόσχεται καλὸ ταξίδι. Σήμερα ὁ στόλος μπορεῖ ν’ ἀφήση τὴν Αὐλίδα. Ἀναγνωστικὸ «Τὸ ραζακὶ σταφύλι»

50

Ἀνδρέας Καρκαβίτσας

13. Η ΑΡΑΧΝΗ Μιὰ φορὰ κι ἕναν καιρὸ ζοῦσε μιὰ κόρη, ποὺ τὴν ἔλεγαν Ἀράχνη. ῏Ηταν ψηλή, περήφανη, κι ἐπιτήδεια σὲ ὅλες τὶς δουλειές. Μιὰ ἐργασία ὅμως προτιμοῦσε περισσότερο ἀπ᾽ ὅλες. Σκυμμένη στὸν ἀργαλειό της, ὅλη μέρα ὕφαινε. Μόνη της ἔκλωθε τὸ νῆμα, ψιλὸ καὶ γυαλιστερό, ἔπειτα τὸ τέντωνε στὸ τελάρο κι ἄρχιζε τὴ δουλειά. Γοργὰ καὶ ἐπιτήδεια τὰ λεπτά της δάχτυλα πετοῦσαν τὴ σαΐτα, καὶ στὰ χέρια της γίνονταν ἀριστουργήματα. Χαμογελώντας περνοῦσε τὸ χέρι ἀπάνω στὸ μαλακὸ ὕφασμα καὶ χαιρόταν τὴν ὀμορφιά του. Σὰν ἐκείνη καμιὰ γυναίκα δὲν ὕφαινε! Τὸ ἤξερε καὶ τὸ εἶχε καμάρι καὶ μιὰ μέρα εἶπε: - Κανένας δὲ μὲ περνᾶ στὴν τέχνη μου, οὔτε ἄνθρωπος οὔτε θεός· κι αὐτὴ ἀκόμα ἡ μεγάλη Ἀθηνᾶ! Τὸ ἄκουσε ἡ Ἀθηνᾶ, καὶ πολὺ τῆς βαρυφάνηκε. ᾽Εκείνη εἶχε μάθει τὶς γυναῖκες νὰ ὑφαίνουν, καὶ τώρα ἔβγαινε ἕνα θνητὸ κορίτσι, ποὺ τολμοῦσε νὰ πῆ τέτοιο λόγο; Ντύθηκε γριὰ γυναίκα καὶ κατέβηκε στὴ γῆ· Ἀπὸ τὴν ἀνοιχτὴ πόρτα τῆς Ἀράχνης. ἔβλεπε τὴν κόρη στὸν ἀργαλειό της νὰ τραγουδᾶ, καὶ τὰ σκαλιστὰ βαρίδια σειοῦνταν μὲ τὸν ἄνεμο, καὶ τὸ ζωηρό τους κουδούνισμα συνόδευε τὸ τραγούδι της. Ἡ γριὰ μπῆκε μέσα. - ῾Ωραία εἶναι ἡ δουλειά σου, κόρη μου, εἶπε μὲ γεροντικὴ τσακισμένη φωνή. Ἀλήθεια, χάρη νὰ ἔχη καὶ ἡ Ἀθηνᾶ ἡ ἀθάνατη, ποὺ ἔδωσε στὶς γυναῖκες τὸν ἀργαλειὸ καὶ τῆς ἔμαθε λίγη ἀπὸ τὴν τέχνη της. Ἡ Ἀράχνη τὴν κοίταξε καὶ χαμογέλασε. - Λίγη ἀπὸ τὴν τέχνη της, λές; ῾Η Ἀθηνᾶ τάχα ξέρει νὰ κάνη ὕφασμα σὰν αὐτό; Κοίταξέ το! Καὶ μὲ γρήγορη κίνηση ἔσπρωξε τὰ χτένια καὶ σταμάτησε 51

τὴ δουλειά. της, νὰ δῆ ἡ γριὰ τὸ ἔργο της. ᾽Εκείνη ὅμως κούνησε τὸ κεφάλι της. - Πρόσεχε, κόρη μου, εἶπε· μὴ λὲς τέτοια λόγια. Ποιὸς ξεπερνᾶ ποτὲ τοὺς θεούς ; ῾Ωραῖο εἶναι τὸ ἔργο σου, δὲ λέω, μᾶ μετριέται μὲ τίποτα ἐκεῖνο ποὺ βγαίνει ἀπὸ ἀθάνατα χέρια; ῾Η Ἀράχνη ἔγειρε λίγο τὸ κεφάλι καὶ ὕψωσε κοροϊδευτικὰ τὰ φρύδια της. - ῎Ετσι, νομίζεις, μάνα; Κι ἄρχισε πάλι νὰ ρίχνη τὴ σαΐτα. Κρίμα, ποὺ δὲ μᾶς ἀκούει ἡ Ἀθηνᾶ, νὰ ἐρχόταν νὰ μετρηθοῦμε. Κι ἐγὼ ἤθελα νὰ ἔβλεπα τὴν τέχνη της, ποὺ τόσο τὴν παινεύουν!.. - Ἀλήθεια θὰ τὸ ἤθελες; ρώτησε ἡ γριά. - Ἀφοῦ σοῦ λέω, ἀπάντησε ἡ κόρη. - ᾽Εδῶ εἶμαι λοιπόν! φώναξε τότε ἡ Ἀθηνᾶ, πετώντας τὰ κουρέλια της καὶ δείχνοντας τὴν ἀληθινὴ μορφή της. Καὶ τώρα, θέλεις νὰ μετρηθοῦμε; Τὴν κοίταξε στὸ πρόσωπο ἡ Ἀράχνη, καὶ δὲ φοβήθηκε τὰ ὡραῖα της μάτια. - Τὸ θέλω! εἶπε. Νά, ἕνας ἀργαλειὸς τεντωμένος κι ἕτοιμος. Κάθισε ἡ Ἀθηνᾶ καὶ ἄρχισε νὰ ὑφαίνη. Ἀλήθεια στὰ γυναικεῖα ἔργα ἦταν ἐπιτήδεια ἡ πολεμικὴ θεά. Μὲ σουφρωμένα φρύδια ἐργαζόταν στὸν ἀργαλειό της καὶ προσπαθοῦσε νὰ κάμη τέλειο τὸ ὕφασμά της, γιατὶ βαθιὰ τὴν εἶχαν πληγώσει τὰ λόγια τῆς κόρης. Καὶ λίγο λίγο μάκραινε τὸ ὕφασμα, καὶ ἦταν πολὺ ὡραῖο, λεῖο καὶ λεπτό. Παράσταινε διάφορες σκηνὲς πολεμικές, σωροὺς ἀπὸ πτώματα, ὅπλα σπασμένα, ἄλογα πληγωμένα, πολεμιστὲς ματωμένους, ποὺ ἀκόμα βαστοῦσαν τὸ σπαθί. Σὲ ὅλες ὅμως τὶς μάχες, ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ οἱ θεοὶ νικηφόροι, κι ἀπὸ τὴν

52

ἄλλη οἱ ἄνθρωποι νικημένοι καὶ σπασμένοι. Σήκωσε μὲ καμάρι τὸ κεφάλι της ἡ Ἀθηνᾶ. Ἀλήθεια, πιὸ ὄμορφο πράμα, δὲν εἶχε ξαναϊδεῖ μάτι ἀνθρώπινο. Γύρισε καὶ κοίταξε τὴν Ἀράχνη μὲ περιφρόνηση. Λεπτὴ καὶ λυγερή, ἔσκυβε στὸν ἀργαλειό της ἡ κόρη, καὶ τ’ ἄσπρα της τὰ χέρια πηγαινοέρχονταν. Τὰ μάτια της γυάλιζαν ἀπὸ χαρὰ καὶ τὰ μάγουλά της ἦταν ροδοκόκκινα. Ὄμορφα ἦταν καὶ τ’ ἄλλα της τὰ ἔργα, μὰ σὰν αὐτὸ κανένα δὲν ἦταν. Στὸ ὕφασμα ἔβλεπες διάφορες εἰκόνες ἁρμονικὲς καὶ ζωντανὲς καὶ τόσο τέλεια ἐργασμένο ἦταν, ποὺ λὲς κι ἄκουες τὰ δέντρα νὰ μουρμουρίζουν καὶ τὰ πουλιὰ νὰ κελαηδοῦν. Τὸ εἶδε ἡ Ἀθηνᾶ καὶ μαύρισε ἡ καρδιά της. ῾Η τέχνη της δὲν ἔφτασε ὡς ἐκεῖ. ῞Οταν ὅμως σήκωσε τὰ μάτια ἡ κόρη καὶ κοίταξε χαμογελώντας τὴ θεά, βέβαιη γιὰ τὴ νίκη της, ὁ θυμὸς κυρίεψε τὴν Ἀθηνᾶ. Ἅρπαξε τὸ ἀριστούργημα τῆς Ἀράχνης, τὸ ξέσκισε καὶ τὸ πέταξε στὸ πρόσωπο τῆς κόρης. ῾Η προσβολὴ ἔτσουξε τὴν Ἀράχνη. Πετάχτηκε ἀπάνω, ὄχι πιὰ γελώντας, μὰ θυμωμένη κι ἐκείνη, καὶ στάθηκε μὲ φοβέρα μπρὸς στὴν Ἀθηνᾶ. Ἀλλὰ ἀκόμα δὲν εἶχε ἐκδικηθῆ ἀρκετὰ ἡ θεά, καὶ μὲ γρήγορη κίνηση χτύπησε μὲ τὸ ραβδί της τὴν κόρη στὸν ὦμο, κι ἀμέσως ζάρωσε τὸ ὄμορφο κορμί, μίκρυνε καὶ μαύρισε κι ἔγινε ζωύφιο μικρό, μαυριδερὸ μὲ μεγάλο κεφάλι καὶ λεπτὰ ποδαράκια. - ῎Ετσι τιμωροῦνται ὅσοι τὰ βάζουν μὲ τοὺς θεούς, φώναξε ἡ Ἀθηνᾶ. Ὕφαινε τώρα ὕφαινε ἀδιάκοπα. Ἄλλη δουλειὰ δὲ θὰ ἔχης στὴ ζωή, μὰ ὁ ἄνεμος θὰ σκίζη τὸ ἕργο σου, ὅπως τὸ ἔσκισα ἐγώ, καὶ πάντα μοναχή σου θὰ κλαῖς τὴ μοίρα

53

σου! Ἀπὸ τότε ἡ Ἀράχνη, ὅλο ὑφαίνει καὶ ὅλο καταστρέφεται ἡ ἐργασία της. Κρυμμένη σὲ γωνιές, σὲ χαμόκλαδα, γυρεύει νὰ ξεχάση τὴ ντροπή της, μὰ ἡ δυστυχία τὴν ἔκαμε κακιά, κι ὅ,τι πέση στὸν ἱστό της, ἢ μύγα ἢ κανένα ἄλλο μικρὸ ζωύφιο, τὸ σκοτώνει καὶ τὸ τρώει ἀλύπητα. Ἀλεξάνδρα Δέλτα

14. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΑΣ Τί εἶν’ ἡ πατρίδα μας; Μὴν εἶν’ οἱ κάμποι Μὴν εἶναι τ’ ἄσπαρτα ψηλὰ βουνά; Μὴν εἶν’ ὁ ἥλιος της, ποὺ χρυσολάμπει; Μὴν εἶναι τ’ ἄστρα της τὰ φωτεινά; Μὴν εἶναι κάθε της ρηχὸ ἀκρογιάλι καὶ κάθε χώρα της μὲ τὰ χωριά, κάθε νησάκι της, ποὺ ἀχνὰ προβάλλει, κάθε της θάλασσα, κάθε στεριά; Μὴν εἶναι τάχατε τὰ ἐρειπωμένα ἀρχαῖα μνημεῖα της, χρυσὴ στολή, ποὺ ἡ τέχνη φόρεσε, καὶ τὸ καθένα μιὰ δόξα ἀθάνατη ἀντιλαλεῖ; Ὅλα πατρίδα μας! Κι αὐτὰ κι ἐκεῖνα, καὶ κάτι, πού ᾽χομε μὲς στὴν καρδιά, καὶ λάμπει ἀθώρητο σὰν ἥλιου ἀκτίνα καὶ κράζει μέσα μας: ᾽Εμπρός, παιδιά! ᾽Ιωάννης Πολέμης

55

15. ΟΡΦΕΑΣ ΚΑΙ ΕΥΡΥΔΙΚΗ Πατέρας τοῦ μουσικοῦ Ὀρφέα ἦταν ὁ θεὸς Ἀπόλλωνας καὶ μητέρα του ἡ μούσα Καλλιόπη. Ὁ πατέρας του, σὰν θεὸς τῆς μουσικῆς, τοῦ χάρισε μιὰ λύρα καὶ τὸν ἔμαθε νὰ παίζη ἀριστοτεχνικά. Τίποτε δὲ μποροῦσε ν’ ἀντισταθῆ στὴ γοητεία τῆς μουσικῆς τοῦ ᾽Ορφέα. Οἱ ἄνθρωποι, ἅμα τὸν ἄκουαν νὰ παίζη τὴ λύρα του, γοητεύονταν κι ἔπεφταν σὲ βαθιὰ μελαγχολία. Τὰ ζῶα, καὶ τὰ πιὸ ἄγρια καὶ τὰ πιὸ αἱμοβόρα, ἔρχονταν καὶ πλάγιαζαν στὰ πόδια του. Κι αὐτὰ ἀκόμα τὰ δέντρα κι αὐτοὶ οἱ σκληροὶ βράχοι ἔνιωθαν τὴ μουσική του καὶ τὴν ἀντιλαλοῦσαν πολὺ μακριά. Ὁ Ὀρφέας παντρεύτηκε μὲ τὴ Νύμφη Εὐρυδίκη. Ἀλλὰ ὁ γάμος τους δὲν ἦταν τυχερός. Μιὰ μέρα ἡ Εὐρυδίκη περπατοῦσε μὲ τὶς φίλες της σ’ ἕνα ἀνθοστόλιστο λιβάδι. ᾽Εκεῖ ποὺ γύριζαν ἀμέριμνες καὶ χαρούμενες, ἡ Εὐρυδίκη πάτησε ἕνα φίδι φαρμακερό. Καὶ σὲ λίγο πέθανε μὲ πόνους φριχτούς. ῾Ο Ὀρφέας ἦταν ἀπαρηγόρητος γιὰ τὸ θάνατο τῆς Εὐρυδίκης. Γύριζε δῶ κι ἐκεῖ ραγίζοντας τὴν καρδιὰ θεῶν καὶ ἀνθρώπων μὲ τὰ θλιβερὰ τραγούδια τῆς λύρας του. Ἀναζητοῦσε παντοῦ τὴν Εὐρυδίκη. Ἀλλὰ κανεὶς ἀπὸ τοὺς θεοὺς καὶ κανεὶς ἀπ’ τοὺς ἀνθρώπους δὲν ἤξερε νὰ τοῦ πῆ ποῦ μποροῦσε νὰ βρῆ τὴν ἀδικοχαμένη γυναίκα του. Ὅπου ἀντηχοῦσε ὁ σπαραγμός του, τὰ δέντρα μαραίνονταν, τὰ πουλιὰ ἔπαυαν τὸ κελάηδημά τους καὶ τὰ ζῶα δὲν ἄγγιζαν τροφή. ῞Οταν ἀπελπίστηκε ὁ θλιμμένος μουσικὸς ὅτι θά ᾽βρισκε τὴν Εὐρυδίκη στὸν ἀπάνω κόσμο, ἀποφάσισε νὰ τὴν ἀναζητήση στὸ βασίλειο τοῦ θανάτου. ᾽Απὸ μιὰ βαθιὰ

56

σπηλιὰ κοντὰ στὸ Ταίναρο κατέβηκε στὸ σκοτεινὸ βασίλειο τοῦ Πλούτωνα καὶ τῆς Περσεφόνης. Ποτὲ δὲν ἀντήχησε ἐκεῖ κάτω σπαρακτικότερος θρῆνος. ῾Η λύρα του συνόδευε τὸ θλιβερὸ τραγούδι του. - ῏Ω θεοὶ τοῦ κάτω κόσμου!, ἔλεγε, ποὺ ὅλοι οἱ ἄνθρωποι καταλήγουν μιὰ μέρα. Δὲν ἔρχομαι νὰ κλέψω τὰ μυστικὰ τοῦ βασιλείου σας. ῏Ω βασιλιάδες τοῦ θανάτου καὶ τῆς σιωπῆς! δὲν ἔρχομαι νὰ ἐρεθίσω τὸν Κέρβερο, τὸν ἄγριο φύλακά σας. Δὲν ἔρχομαι ἐδῶ κάτω σὰν ἐχθρός. ῎Ερχομαι σὰν ἕνας δυστυχισμένος ἄνθρωπος ζητώντας μιὰ χάρη: Ζητῶ τὴ γυναίκα μου, ζητῶ τὴν Εὐρυδίκη, τὴν ὡραιότερη Νύμφη, ποὺ χάθηκε ξαφνικὰ καὶ δὲ μπόρεσα νὰ τὴ βρῶ πουθενὰ στὸν ἀπάνω κόσμο. Σᾶς ἱκετεύω, ὦ θεοί, ἂν κρύβετε ἐδῶ τὴν Εὐρυδίκη, νὰ μοῦ τὴ δώσετε πάλι. Χωρὶς αὐτή ἡ ζωή μου εἶναι ἄχρηστη. Ξέρω, ὦ θεοί, πὼς ὅλοι θὰ πεθάνωμε μιὰ μέρα καὶ δὲ μπορεῖ νὰ γλιτώση κι ἡ Εὐρυδίκη ἀπ’ αὐτὴ τὴ μοίρα. Ἀλλὰ εἶναι ἀκόμα νέα καὶ δὲ χάρηκε τὴ ζωή. Καὶ ἂν πάλι δὲ θελήσετε νὰ μοῦ τὴ δώσετε, κρατήσετε τουλάχιστο καὶ μένα στὸν Ἅδη. ῞Οσο βαστοῦσε ὁ θρῆνος τοῦ ᾽Ορφέα, ὅλες οἱ σκιὲς τοῦ Ἅδη δάκρυζαν. Ὁ Τάνταλος, ποὺ χρόνια βασανιζόταν ἀπὸ δίψα καὶ ἦταν καταδικασμένος νὰ μὴ μπορῆ νὰ πιῆ ἀπ’ τὴ δροσερὴ λίμνη, ποὺ ἦταν μπροστά του, λησμόνησε τὴ δίψα του. Οἱ Δαναΐδες, ποὺ καταδικάστηκαν νὰ ρίχνουν αἰώνια νερὸ σ’ ἕνα τρύπιο πιθάρι ὅσο νὰ γεμίση - καὶ δὲ γέμιζε ποτὲ - σταμάτησαν τὴ δουλειά τους. Ὁ Σίσυφος, ποὺ βασανιζόταν αἰώνια νὰ κυλάη ἔνα βαρὺ ἀγκωνάρι σ’ ἕναν ἀνήφορο καὶ μόλις ἔφτανε στὴν κορφὴ

ξαφνικὰ κατρακυλοῦσε στὸν πάτο, στέριωσε τὸ ἀγκωνάρι, κάθισε ἀπάνω κι ἄκουε τὸ μοιρολόγι τοῦ ᾽Ορφέα. ῾Η Περσεφόνη δὲν εἶχε πιὰ τὴ δύναμη ν’ ἀντισταθῆ. Κι αὐτὸς ἀκόμα ὁ Πλούτωνας ἔχασε τὴν ἀπονιά του καὶ λυπήθηκε τὸν ᾽Ορφέα. ῾Η Εὐρυδίκη ἦταν ἐλεύθερη πιὰ ν’ ἀκολουθήση τὸν ἄντρα της στὸν ἀπάνω κόσμο. Ξεχώρισε ἀπ’ τὶς ἄλλες σκιὲς καὶ προχώρησε στὸν ᾽Ορφέα μὲ βήματα σιγανά, σέρνοντας τὸ πληγωμένο πόδι της. Ξεκίνησε ὁ Ὀρφέας μπροστὰ κι ἡ Εὐρυδίκη ἀκολουθοῦσε. Ὁ Πλούτωνας ὅμως, πρὶν φύγουν, τοὺς πῆρε μὲ ὅρκο μιὰ ὑπόσχεση. Ὅσο νὰ φτάσουν στὸν ἀπάνω κόσμο, ὁ Ὀρφέας δὲν εἶχε τὸ δικαίωμα νὰ γυρίση τὸ κεφάλι πίσω νὰ δῆ τὴν Εὐρυδίκη. Τὸ πράγμα φάνηκε εὔκολο στὸν Ὀρφέα καὶ τὸ δέχτηκε. Περνοῦσαν ἀμίλητοι σκοτεινὰ καὶ δυσκολοπάτητα μονοπάτια. Βαθιὰ σιωπὴ βασίλευε παντοῦ. Κι ὅλο προχωροῦσαν, χαρούμενοι κι εὐτυχισμένοι. Κόντευαν πιὰ νὰ φτάσουν στὸν ἀπάνω κόσμο. Καὶ κάποια κακὴ στιγμὴ ὁ ᾽Ορφέας λησμόνησε τὸν ὅρκο του. Θέλησε νὰ ἰδῆ ἂν πραγματικὰ αὐτὴ ποὺ τὸν ἀκολουθοῦσε ἦταν ἡ Εὐρυδίκη. Καὶ γύρισε τὸ κεφάλι πίσω. Κι ἐνῶ οἱ δυὸ σύζυγοι ἅπλωσαν τὰ χέρια τους ν’ ἀγκαλιαστοῦν, ἡ Εὐρυδίκη ἐξαφανίστηκε κι ὁ ᾽Ορφέας ἔμεινε μὲ τὰ χέρια ἁπλωμένα. - ῎Εχε γειά! τοῦ φώναξε ἐκείνη γιὰ στερνὴ φορά. Καὶ χάθηκε. Δοκίμασε ὁ ἄμοιρος ᾽Ορφέας νὰ ξαναζητήση τὴν Εὐρυδίκη ἀπ’ τὸν Πλούτωνα. Ἀλλὰ τὸν ἔδιωξαν ἀπ’ τὸν Ἄδη μὲ πολλὴ σκληρότητα. Καὶ μόνο πεθαμένος πιὰ ξανάειδε τὴ σκιὰ τῆς Εὐρυδίκης. Δ. Κοντογιάννης

58

16. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΣ Εἴμαστε στὶς ἡμέρες ποὺ ὁ Θρασύβουλος κυρίεψε τὸν Πειραιὰ καὶ πολεμοῦσε τοὺς τριάντα τύραννους τῶν Ἀθηνῶν. Μιὰ ἀπὸ τὶς μέρες αὐτὲς ὁ Σωκράτης, ποὺ ἔμενε στὴν Ἀθήνα, ἀπάντησε στὸ δρόμο τὸν Ἀρίσταρχο, νέο μορφωμένο, εὐγενικὸ καὶ πολὺ γνωστό του. ῾Ο Ἀρίσταρχος ἦταν μελαγχολικὸς καὶ πολὺ λυπημένος. Ὁ Σωκράτης τὸν ρώτησε : - Τί ἔχεις, Ἀρίσταρχε, καὶ εἶσαι μελαγχολικός; Ἄν μὲ θεωρῆς φίλο σου, πρέπει νὰ μοῦ φανερώσης τὴν αἰτία τῆς λύπης σου, γιατὶ ἴσως μπορέσω νὰ σοῦ φανῶ ὠφέλιμος. - Ἀλήθεια, φίλε Σωκράτη, ἀποκρίθηκε ὁ νέος. Βρίσκομαι σὲ μεγάλη στενοχώρια, γιατὶ ἀπὸ τὸν καιρὸ ποὺ ἄρχισε ὁ πόλεμος, μαζεύτηκαν στὸ σπίτι μου πολλὲς συγγένισσές μου, ἀδερφές, ἀνεψιές, ξαδέρφες, καὶ δὲν ἔχω τὰ μέσα νὰ τὶς τρέφω. Καὶ δὲ μπορῶ γιατὶ οὔτε ἀπὸ τοὺς αγρούς μου ἔχω κανένα εἰσόδημα, ἐπειδὴ μὲ τὸν πόλεμο ἔχουν μείνει ἀκαλλιέργητοι, οὔτε ἀπὸ τὰ σπίτια μου, γιατὶ ἔχει φύγει ὁ περισσότερος κόσμος καὶ δὲ βρίσκω νὰ τὰ νοικιάσω. Θέλω νὰ βάλω ἐνέχυρο τὰ ἔπιπλά μου, μὰ κανεὶς δὲ μοῦ δανείζει. Εὐκολώτερο μπορεῖ κανεὶς νὰ βρῆ χρήματα στὸ δρόμο παρὰ νὰ δανειστῆ. Καταλαβαίνεις λοιπὸν σὲ ποιὰ θέση βοίσκομαι. Ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ δὲν μπορῶ νὰ βλέπω τὶς συγγένισσές μου νὰ ὑποφέρουν καὶ νὰ στεροῦνται, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη νὰ μὴν ἔχω χρήματα νὰ τὶς βοηθήσω. Ὁ Σωκράτης τὸν ρώτησε πάλι: - Μὰ γιατί Ἀρίσταρχε, ὁ φίλος μας ὁ Κεράμων ποὺ ἔχει στὸ σπίτι του περισσότερους ἀπὸ σένα μπορεῖ ὄχι μόνο

59

νὰ τοὺς τρέφη καὶ νὰ τοὺς βοηθᾶ, ἀλλὰ καὶ νὰ βάζη κατὰ μέρος ἀρκετὰ χρήματα ποὺ τοῦ περισσεύουν; Καὶ σὺ νὰ φοβᾶσαι πὼς ὅλοι θὰ καταστραφῆτε, γιατὶ δὲν ἔχετε ἀρκετὰ εἰσοδήματα νὰ ζήσετε! - Μὰ τὴν ἀλήθεια, ἀποκρίθηκε ὁ ᾽Αρίσταρχος, ὁ Κεράμων τρέφει σκλάβους, ἐνῶ ἐγὼ συντηρῶ ἐλεύθερους ἀνθρώπους. - ῎Ε, λοιπόν, δὲν εἶναι λυπηρό, τοῦ λέει ὁ Σωκράτης, ἐκεῖνος μὲ δούλους νὰ ζῆ πλουσιοπάροχα καὶ σὺ μ’ ἀνθρώπους ἐλεύθερους νὰ εἶσαι φτωχός; Οἱ συγγένισσές σου δὲν ξέρουν καμιὰ δουλειά; νὰ ζυμώνουν π.χ. ψωμί, νὰ κάνουν τυρί, νὰ ράβουν ἀντρικὰ καὶ γυναικεῖα φορέματα;... ᾽Εγὼ ξέρω πὼς ὁ Ναυσικίδης μὲ μιὰ δουλειὰ μονάχα, τὴν ἀλευροποιία, ὄχι μονάχα τρέφει τὸν ἑαυτό του, τοὺς δούλους του, καὶ πολλὰ ζῶα, ἀλλὰ καὶ ἔγινε πλούσιος. ῾Ο Κόροιβος ἀπὸ τὴν ἀρτοποιία καὶ τὴ φαμίλια του τρέφει, καὶ πλουσιοπάροχα ζῆ. ᾽Επίσης ὁ Δημέας ζῆ καλὰ κάνοντας χλαμύδες, καὶ ὁ Πένων πουκάμισα, καὶ ἄλλοι ἀπὸ διάφορες ἄλλες δουλειές. - Δίκιο ἔχεις, Σωκράτη, ἀποκρίθηκε ὁ Ἀρίσταρχος. Μὰ ὅλοι αὐτοὶ ἔχουν δούλους, ποὺ τοὺς ἀναγκάζουν νὰ δουλεύουν, ἐνῶ οἱ δικοί μου εἶναι ἄνθρωποι ἐλεύθεροι καὶ συγγενεῖς μου. - Λοιπὸν νομίζεις, φίλε μου, λέει ὁ Σωκράτης, πὼς οἱ συγγένισσές σου, ἐπειδὴ εἶναι ἐλεύθερες, δὲν πρέπει νὰ δουλεύουν, παρὰ νὰ τρῶνε καὶ νὰ κοιμοῦνται; Νομίζεις πὼς πρέπει νὰ μένουν ἄνεργες καὶ νὰ μὴν κάνουν καμιὰ δουλειὰ νὰ ζήσουν; Καὶ γι’ αὐτό, ἐπειδὴ μένουν ἄνεργες, οὔτε ἐκεῖνες ἀγαπᾶνε ἐσένα, οὔτε σὺ ἐκεῖνες. ᾽Εσὺ νομίζεις πὼς αὐτὲς σὲ ζημιώνουν, κι ἐκεῖνες πάλι λυποῦνται γιατὶ σὲ βλέπουν νὰ

60

στενοχωριέσαι. Ἄν ὅμως φροντίσης νὰ τὶς κάμης ν’ ἀγαπήσουν τὴ δουλειά, τότε καὶ σὺ θ’ ἀγαπήσης ἐκεῖνες βλέποντας πὼς εἶναι ὠφέλιμες σ’ ἐσένα, κι ἐκεῖνες πάλι τὸ ἴδιο θὰ σ’ ἀγαπήσουν, γιατὶ θὰ βλέπουν πὼς μένεις εὐχαριστημένος καὶ χαρούμενος γι’ αὐτές. - ῎Εχεις πολὺ δίκιο, φίλε Σωκράτη, ἀποκρίθηκε ὁ Ἀρίσταρχος. Ἀμέσως θὰ προσπαθήσω νὰ δανειστῶ χρήματα γιὰ νὰ προμηθευτῶ διάφορα ὑλικὰ γιὰ τὶς δουλειὲς τῶν συγγενισσῶν μου. Καὶ πραγματικὰ ὁ Ἀρίσταρχος ἔβαλε σ’ ἐνέργεια τὶς συμβουλὲς τοῦ Σωκράτη. Σ’ ἄλλες ἀπὸ τὶς συγγένισσές του προμήθεψε ὅ,τι ἔπρεπε γιὰ νὰ κάνουν σκεπάσματα, κι ἄλλα χρήσιμα πράματα καὶ σ’ ἄλλες ἔδωσε ἄλλες ἐργασίες. Ἀπὸ τότε καὶ οἱ συγγένισσες τοῦ Ἀρίσταρχου ἔγιναν χαρούμενες κι ἀγαποῦσαν τὸν Ἀρίσταρχο σὰν προστάτη, κι αὐτὸς τὶς ἀγαποῦσε πιὸ πολύ,γιατὶ μὲ τὴν ἐργασία τους ζοῦσαν καλὰ καὶ δὲν τοῦ ἦταν πιὰ βάρος. Κι ἔτσι μὲ τὴν ἐργασία κέρδιζαν ὅσο χρειάζονταν γιὰ νὰ ζήσουν, ἦταν εὐχαριστημένες, κι εὐγνωμονοῦσαν τὸ Σωκράτη, ποὺ ἔδωσε στὸν Ἀρίσταρχο τόσο καλὲς καὶ ὠφέλιμες συμβουλές.

61

17. ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Ἀποικία τῶν Μεγαρέων. Οἱ περισσότερες πόλεις ὀφείλουν

τὴν ἀκμὴ καὶ τὴν ἱστορία τους στὴν κατάλληλη τοποθεσία ποὺ ἱδρύθηκαν. Τέτοια εἶναι καὶ τὸ Βυζάντιο, ἀποικία τῶν Μεγαρέων. Τὰ Μέγαρα ἦταν πόλη κοντὰ στὴν Ἀττική, μὲ ὀνομαστὴ ἱστορία καὶ ναυτικὴ δύναμη. Μὲ τὸν καιρὸ ὅμως ἐπλήθυναν πολὺ οἱ κάτοικοι, καὶ ἡ χώρα, καθὼς ἦταν φτωχή, δὲ μποροῦσε νὰ θρέψη τόσο πληθυσμό· ἀναγκαζόταν λοιπὸν νὰ στέλνη στὰ μακρινὰ τὰ ξένα ἀποίκους, ὅπως ἔκαναν καὶ τόσες ἄλλες ἑλληνικὲς πόλεις. ῎Ετσι ἔστειλε κι ἐκείνους, ποὺ ἵδρυσαν τὸ Βυζάντιο. Οἱ ἄποικοι, λέει ὁ θρύλος, πρὶν ἀναχωρήσουν, θεώρησαν φρόνιμο νὰ συμβουλευτοῦν τὸ Μαντεῖο τῶν Δελφῶν. Πόλη νέα θὰ ἔχτιζαν, καὶ ὁ θεός, σοφώτερος ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους, θὰ ἤξερε καλύτερα ποῦ ἔπρεπε νὰ τὴ χτίσουν. Οἱ ἀπεσταλμένοι δὲν ἄργησαν νὰ φέρουν τὴν ἀπάντηση: «Νὰ χτίσετε τὴν ἀποικία σας κοντὰ στὴν πόλη τῶν τυφλῶν». ῾Η ἀπάντηση τοῦ Μαντείου ἦταν σκοτεινὴ καὶ κανένας δὲν ἤξερε οὔτε καὶ εἶχε ἀκούσει γιὰ τέτοια πόλη. Πίστευαν 62

ὅλοι, ὅτι ὁ χρησμὸς ἔκρυβε κάποιο μεγάλο καλὸ καὶ αὐτὸ τοὺς ἔβαλε σὲ μεγαλύτερη σκέψη γιὰ ν’ ἀνακαλύψουν τὴν πόλη τῶν τυφλῶν. Μὲ θάρρος λοιπὸν οἱ νέοι ξεκίνησαν ἀπὸ τὴν πατρίδα. Ἀρχηγός τους, ἦταν ὁ Βύζας, ἕνας ἔξυπνος καὶ βαθυστόχαστος ἄνθρωπος. Στὴν ἀρχὴ ἔπιαναν σὲ κάθε λιμάνι τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Θράκης, γιὰ νὰ μάθουν ἀπὸ τοὺς ντόπιους γιὰ τὴν περίφημη πιὰ πόλη τῶν τυφλῶν. Καὶ ἅμα ἔπαιρναν τὴ συνηθισμένη ἀρνητικὴ ἀπάντηση, συνέχιζαν ἀκατάβλητα τὸ κουραστικὸ ταξίδι. Πέρασαν ἀπ’ ὅλα τὰ λιμάνια, χωρὶς νὰ μπορέσουν νὰ φωτιστοῦν, καὶ ἄρχισαν νὰ πιάνουν καὶ στῆς Ἀσίας τὰ παράλια. ῎Ετσι ἔφτασαν στὴν Προποντίδα, χωρὶς οὔτε τώρα νὰ γίνουν πιὸ σοφοί. Μερικοὶ ἄρχισαν νὰ χάνουν τὸ θάρρος τους, ἀλλὰ ὁ Βύζας δὲν τοὺς ἄφηνε νὰ ἀπελπιστοῦν· ἡ Πυθία, τοὺς ἔλεγε, ξέρει περισσότερα ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους. Κουρασμένοι ἔφτασαν στὴ Χαλκηδόνα, στὴ μικρασιατικὴ παραλία, ποὺ κι αὐτὴ τὴν εἶχαν ἱδρύσει ἄποικοι ἀπὸ τὰ Μέγαρα. Πολὺ εὐχαριστήθηκαν, ποὺ ἀγκυροβόλησαν σὲ δική τους πολιτεία. Θὰ μποροῦσαν επιτέλους νὰ βγοῦν ἀπὸ τὰ πλοῖα, νὰ ξεκουραστοῦν, νὰ βροῦν τρόφιμα καὶ νὰ ζητήσουν πληροφορίες ἀπὸ φίλους τουλάχιστο καὶ δ;κούς τους. Οἱ Χαλκηδόνιοι πλούσιᾳ τοὺς φιλοξένησαν,ὅπως ὁ ἀδερφὸς τὸν ἀδερφό, ἀλλὰ γιὰ πόλη τυφλῶν οὔτε αὐτοὶ εἶχαν ἀκούσει. Ὁ Βύζας οὔτε τώρα ἔχασε το θάρρος του ὅλη τὴ νύχτα βασάνιζε τὸ νοῦ του ὁ χρησμὸς καὶ πρωὶ πρωὶ κατέβηκε στὴν παραλία. Κάθισε σὲ μιὰν ἄκρη καὶ συλλογιζόταν. Κάποτε σηκώνει τὰ μάτια του καὶ βλέπει ἕνα ὡραιότατο

63

θέαμα, ποὺ τὸ ἔκαναν μαγικὸ οἱ χρυσὲς τοῦ ἥλιου ἀχτίνες. Μιὰ θάλασσα στενὴ καὶ ὁλογάλανη ἁπλωνόταν ἐμπρός του, ποὺ πιὸ κάτω τὴν ἐστένευαν πιὸ πολὺ τὰ Δαρδανέλλια· μιὰ, θάλασσα στενὴ πρὸς τὰ πάνω, ὁ Βόσπορος, ποὺ ἔβγαινε στὸν Εὔξεινο, ἀπ᾽ ὅπου τὰ μύρια ἀγαθὰ τοῦ θεοῦ κατέβαιναν. ῾Η ἀπέναντι ἀκτὴ μὲ ἕνα μεγάλο κόλπο, ἀληθινὸς παράδεισος! Πλούσια βλάστηση ἀπὸ κάθε λογῆς φυτεία φανέρωνε τὰ κρυστάλλινα νερὰ ποὺ τὴν ἐπότιζαν. ῾Εφτὰ λόφοι.γύρω κύκλωναν τὸ μέρος, τὸ προστάτευαν ἀπὸ τοὺς ἄγριους καιροὺς καὶ ἐπιτρέπανε στὰ κυματάκια τῆς θάλασσας νὰ γλείφουν ἁπαλὰ ἁπαλὰ τὰ πόδια τῆς ξηρᾶς. Σωστὸ κλειδὶ τῆς θάλασσας πρὸς τὰ πάνω καὶ πρὸς τὰ κάτω· ὅ,τι ἀκριβῶς χρειαζόταν σ’ ἕνα θαλασσινὸ λαὸ σὰν κι αὐτούς. Τὸ ἀνοιχτὸ μάτι τοῦ Βύζαντος τὰ εἶδε ὅλα αὐτὰ καὶ δὲν χόρταινε κι ὸ βαθυστόχαστος ἀρχηγὸς θυμήθηκε τότε τὸ χρησμὸ καὶ μὲ κρυφὴ λαχτάρα εἶπε μέσα του: - Νά ὁ τόπος ποὺ γυρεύομε. Ἡ πόλη τῶν τυφλῶν εἶναι αὐτὴ ἐδῶ ἡ Χαλκηδών, ποὺ οἱ κάτοικοί της καὶ πατριῶτες μου, λὲς καὶ ἦταν τυφλοί, δὲν εἶδαν τὸ ἔξοχο μέρος νὰ ἱδρύσουν τὴ δική τους πόλη!... Κι ἔτρεξε καὶ ἀνακοίνωσε τὴ σκέψη του στοὺς συντρόφους του. Ὅλοι ἔμειναν σύμφωνοι· οὔτε ἕνας δὲν εἶχε ἀντίρρηση. Πέρασαν λοιπὸν ἀπέναντι κι ἔχτισαν γύρω στὸν κόλπο τὴν ἀποικία τους. Οἱ ἄποικοι ἀπὸ εὐγνωμοσύνη στὸν ἄξιο ἀρχηγὸ τὴν ὀνόμασαν ἀπὸ τὸ ὄνομά του Βυζάντιο. Πρωτεύουσα τῆς Ἀνατολῆς. Χίλια περίπου χρόνια πέρασαν, ἀπὸ τὸν καιρό, ποὺ ἦρθαν ἀπὸ τὰ Μέγαρα οἱ πρῶτοι ἄποικοι. Τὸ Βυζάντιο ἔγινε ἰσχυρὸ καὶ πλούσιο· εἶδε δόξες, ἀλλὰ εἶδε καὶ πολλοὺς ἐχθρούς ποὺ ζήτησαν νὰ τὸ κατακτήσουν· μὲ ὅλες ὅμως τὶς καταδρομὲς ἔμεινε πάντα πλούσιο, ἀπὸ τοὺς φόρους ποὺ εἰσπράττανε ἀπὸ τὰ πλοῖα, ποὺ ἀνέβαιναν ἢ

64

κατέβαιναν τὸ Βόσπορο. Σὲ χίλια χρόνια ὕστερα, ἀνακάλυψε γιὰ δεύτερη φορὰ τὴν ἐπίκαιρη θέση τὸ μάτι ἑνὸς νέου βαθυστόχαστου ἀνθρώπου, τοῦ Ρωμαίου αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου, ποὺ ἦταν ἀπελπισμένος ἀπὸ τὴ λιπόψυχη Ρώμη. Δέν ἦταν μόνο προικισμένη μὲ πολλὰ φυσικὰ χαρίσματα· ἦταν ἀκόμη τὸ κλειδί, ποὺ ἕνωνε δυὸ ἠπείρους, Εὐρώπη καὶ Ἀσία, δυὸ κόσμους, Ἀνατολὴ καὶ Δύση. Καὶ τὴν ἔκαμε πρωτεύουσά του, πρωτεύουσα τῆς Ἀνατολῆς. Τὸ Βυζάντιο ἔχασε πιὰ τὸ ὄνομά του καὶ πῆρε νέο ὄνομα ἀπὸ τὸν ἱδρυτή «Κωνσταντινούπολις». Ὁλόκληρη ὅμως ἡ αὐτοκρατορία ὀνομάστηκε ἀπ’ αὐτὸ «Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία». Καὶ ἡ πόλη μὲ τὸ νέο ὄνομα κατόρθωσε νὰ γίνη ὄχι μονάχα κέντρο αὐτοκρατορίας, ἀλλὰ κέντρο ὅλου τοῦ κόσμου· κράτησε, σὰν ἄξια κόρη εὐγενικῆς μητέρας, ὁλομόναχη στὰ δυνατά της χέρια ἕνα νέο πολιτισμό, τὸ Βυζαντινό, καὶ ὕψωσε σὲ δεύτερη ἀκμὴ τὴν ῾Ελληνικὴ δόξα!

65

18. Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΣΥΝΕΣΙΟΣ ῏Ηταν ἡ γιορτὴ τῶν Φώτων. Ἀραιὸ χιονάκι ἄρχισε νὰ πέφτη. Ἡ οἰκογένεια τοῦ παπα - Θύμιου ἦταν καὶ πάλι μαζεμένη γύρω στὸ τζάκι καὶ μιλοῦσε γιὰ τὴν τελετὴ τοῦ Ἁγιασμοῦ καὶ γιὰ τὸν καραβοκύρη τὸν Περικλῆ, ποὺ εἶχε πάρει τὸ Σταυρὸ ἀπὸ τὴ θάλασσα. - Δέσποτα, εἶπε ξαφνικὰ ὁ Γιῶργος, κοντεύουν νὰ τελειώσουν οἱ γιορτὲς καὶ δὲ μᾶς εἶπες τὴν ἱστορία τοῦ Δεσπότη, ποὺ μᾶς ὑποσχέθηκες. - Καλὰ λές, παιδί μου, ἂς τὴν ποῦμε σήμερα. ᾽Εκεῖ κάτω, στὰ βόρεια τῆς Ἀφρικῆς, ἦταν τὸν παλιὸ καιρὸ πολλὲς καὶ μεγάλες ἑλληνικὲς πολιτεῖες· μιὰ ἀπ’ αὐτὲς λεγόταν Κυρήνη, κι ἀπ’ αὐτὴν ὀνομάστηκε κι ὅλη ἡ χώρα Κυρηναϊκή.

66

῾Ο ἐπίσκοπος Συνέσιος, ποὺ θὰ σᾶς πῶ ἀπόψε τὴν ἱστορία του, γεννήθηκε στὴν Πτολεμαΐδα τῆς Κυρηναϊκῆς στὰ 370 μ.Χ. Εἶχε πλούσιους γονεῖς καὶ τὸν ἔστειλαν νὰ σπουδάση στὴν ᾽Αλεξάνδρεια. ῎Εγινε νομικός, ὅπως κι ὁ ἅγιος Βασίλειος, στὴν ἀρχή. ῏Ηταν ὅμως τόσο ἐνάρετος καὶ τόσο καλὸς πατριώτης, ὥστε, ἅμα πέθανε ὁ ἐπίσκοπος τῆς χώρας, ὅλος ὁ λαὸς ζήτησε νὰ γίνη ἐπίσκοπος ὁ Συνέσιος. Καὶ ὁ Πατριάρχης ἀπὸ τὴν Ἀλεξάνδρεια τὰ ἴδια τοῦ ἔγραφε. ῾Ο Συνέσιος δυσκολεύτηκε πολὺ νὰ δεχτῆ τὴ μεγάλη αὐτὴ θέση. Σώζεται ἀκόμα ἕνα γράμμα του, σταλμένο τότε στὸν ἀδερφό του, καὶ μέσα σ’ αὐτὸ τοῦ γράφει πόσο ἀνάξιο θεωροῦσε τὸν ἑαυτό του νὰ γίνη ἐπίσκοπος. Μὰ αὐτὰ ὅλα τὰ ἔγραφε ἀπὸ μετριοφροσύνη ὁ Συνέσιος. Ἀποδείχτηκε ἀργότερα πὼς καὶ ἄξιος καὶ ὑπεράξιος ἦταν. ῾Ωστόσο, σχεδὸν παρὰ τὴ θέλησή του, ὁ Συνέσιος ἔγινε ἐπίσκοπος σὲ ἡλικία σαράντα περίπου χρόνων. Διοικητὴς τῆς Κυρηναϊκῆς ἦταν τότε ὁ Ἀνδρόνικος. Κυβερνοῦσε τὸν τόπο μὲ πολλὴ ἀγριότητα. Στὴν ἀρχὴ μὲ συμβουλὲς καὶ παρακλήσεις ὁ Συνέσιος φρόντισε νὰ τὸν ἡμερέψη. ᾽Επειδὴ ὅμως ὁ Ἀνδρόνικος ἔμεινε ἀδιόρθωτος, ὁ Συνέσιος ἄφηνε ἀνοιχτὲς τὶς ἐκκλησίες γιὰ νὰ βρίσκουν ἄσυλο οἱ κατατρεγμένοι. Θύμωσε ὁ Ἀνδρόνικος γι’ αὐτὸ καὶ τοιχοκόλλησε στὶς ἐκκλησίες διαταγή, ποὺ ἀπαγόρευε νὰ καταφεύγουν ἐκεῖ καὶ στοὺς παπάδες νὰ τοὺς δέχωνται μέσα. Ἀπελπισμένος πιὰ ὁ ἐπίσκοπος ἀναγκάστηκε νὰ ἀφορίση τὸν Ἀνδρόνικο καὶ νὰ τὸν ἀποκλείση ἀπὸ τὴν ἐκκλησία. Ἅμα ἔμαθαν στὴν Κωνσταντινούπολη τὸν ἀφορισμὸ αὐτό, ἔπαψαν τὸν Ἀνδρόνικο ἀπὸ τή θέση του καὶ τὸν τιμώρησαν αὐστηρότατα μὲ φυλάκιση. Καὶ τότε ὁ ἴδιος ὁ Συνέσιος τὸν λυπήθηκε κι ἔγραψε στὸν αὐτοκράτορα νὰ μετριάση τὴν

67

ποινή του. Σὲ λίγο ὅμως παρουσιάστηκε ἄλλος ἐχθρός, πολὺ χειρότερος. Βάρβαρες φυλὲς ἀπ’ τὰ βάθη τῇς Ἀφρικῆς ἦρθαν νὰ κυριέψουν τὴν Πτολεμαΐδα. ῾Ο διοικητὴς ἦταν τόσο ἐλεεινός ὥστε μάζεψε τοὺς θησαυρούς, ποὺ εἶχε ἁρπάξει ἐδῶ κι ἐκεῖ· τοὺς ἔβαλε σὲ δυὸ καράβια, μπῆκε κι αὐτὸς μέσα στὸ ἕνα καὶ περίμενε νὰ δῆ τὸ ἀποτέλεσμα τοῦ πολέμου. Μεγάλη ἦταν ἡ ὀργὴ τοῦ Συνέσιου γιὰ τὴ διαγωγὴ αὐτὴ τοῦ διοικητῆ. «Ἀντὶ νὰ κάθεται κοντὰ στὴν πολεμίστρα τοῦ κάστρου - ἔγραφε σ’ ἕνα γράμμα του - κάθεται κοντὰ στὸ κουπί». Ὁ γενναῖος ἐπίσκοπος, μ’ ἔνα καλὸ ἄλογο, ὅλη τὴν ἡμέρα γύριζε στὰ περίχωρα τῆς Πτολεμαΐδας, γιὰ νὰ μαθαίνη τὶς κινήσεις τῶν ἐχθρῶν· καὶ τὴ νύχτα, γιὰ νὰ κοιμοῦνται οἱ κάτοικοι μ’ ἐμπιστοσύνη, ἔπαιρνε μερικὰ παλικάρια καὶ γύρίζε γύρω γύρω στὸ λόφο, ποὺ ἦταν χτισμένη ἡ πολιτεία. Οἱ ἐπιδρομὲς ὅμως τῶν βαρβάρων γίνονταν συχνότερες κι οἱ κάτοικοι ὑπόφεραν πολύ. Ἄρχιζαν λίγο λίγο νὰ χάνουν τὸ θάρρος τους. Θὰ προτιμοῦσαν ν’ ἀκολουθήσουν τὸ παράδειγμα τοῦ διοικητῆ. Οἱ ἐχθροὶ εἶχαν ζώσει τὴν πόλη κι ἀπὸ στιγμὴ σὲ στιγμὴ μποροῦσαν νὰ τὴν κυριέψουν. Ἡ ψυχὴ τοῦ Συνέσιου πλημμύρισε ἀπὸ πόνο καὶ λύπη. Κάλεσε τὸν κόσμο στὴν πλατεία τῆς ἐκκλησίας. Κι αὐτὸς παρουσιάστηκε στὴν ἐξώπορτα ντυμένος τὰ χρυσά του ἄμφια καὶ πνιγμένος στὰ δάκρυα. ῎Εριξε μιὰ ματιὰ σ’ ὅλη τὴν πόλη καὶ φώναξε: - «Ἀλίμονο στὴν Κυρήνη μου! Ἀλίμονο στὴν Πτολεμαΐδα μου, ποὺ ἔγινα ὁ τελευταῖος της παπάς! »Μὰ δὲ μπορῶ νὰ μιλήσω, ὅπως θέλω. Τὰ δάκρυα μοῦ δένουν τὴ γλώσσα. »Πρέπει λοιπὸν νὰ φύγωμε μὲ τὰ καράβια; Καλά· νὰ

φύγωμε! Τὸ καταλαβαίνω, πὼς εἶναι ἀνάγκη νὰ ἡσυχάσετε. Θέλω νὰ βρῆτε πιὰ ἥσυχο ὕπνο. ῾Ως πότε νὰ καθόμαστε στὶς πολεμίστρες τοῦ κάστρου; ῾Ως πότε ν’ ἀγρυπνοῦμε τὴ νύχτα γυρίζοντας ἐδῶ κι ἐκεῖ; »Στὰ νησιὰ θὰ γλιτώσετε ἀπ’ ὅλα αὐτά. Τὰ καράβια εἶν᾽ ἕτοιμα. Ἀλλὰ ἐγὼ θὰ μείνω στὸν τόπο μου. Θὰ μείνω κοντὰ στὸν τάφο τῶν γονέων μου. Θὰ μείνω στὴν ἐκκλησία μου. Θ᾽ ἀγκαλιάσω τὶς κολόνες, ποὺ στηρίζουν τὴν Ἁγία Τράπεζα. ῏Εκεῖ θὰ μείνω καὶ ζωντανὸς καὶ πεθαμένος. Κι ἐλπίζω στὸ Θεὸ νὰ μὴν ἀφήση νὰ μολυνθῆ ὁ βωμός Του μὲ τὸ αἷμα ἑνὸς παπᾶ. ᾽Ελπίζω στὸ Θεὸ νὰ μὴν ἀφήση οὔτε τὴν πατρίδα μου νὰ σκλαβωθῆ, οὔτε τὶς ἐκκλησίες μου νὰ μολυνθοῦν ἀπ’ τοὺς βαρβάρους. Ἄς συγχωρεθοῦμε ζωντανοί. Πηγαίνετε στὴν εὐχὴ τοῦ Θεοῦ! Τὰ καράβια σᾶς καρτεροῦν». Κανένας δὲν ἔφυγε, παιδιά μου, εἶπε συγκινημένος ὁ παπα - Θύμιος. Μὲ καινούριο θάρρος ἔτρεξαν ὅλοι στὸ κάστρο κι ἡ Πτολεμαΐδα σώθηκε. Μὴν ξεχνᾶτε ποτέ, παιδιά μου, τὸν ἐπίσκοπο Συνέσιο.

69

19. ΠΩΣ ΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΔΕΡΦΟΥΣ ΤΗΣ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΣΣΑ ΕΥΔΟΚΙΑ Στὴν Ἀθήνα, στὰ βυζαντινὰ χρόνια, ζοῦσε μιὰ νέα, ποὺ λεγόταν Ἀθηναΐδα. ῏Ηταν κόρη τοῦ ὀνομαστοῦ φιλόσοφου Λεόντιου, ποὺ φρόντισε πολὺ γιὰ τὴν ἀνατροφὴ καὶ τὴ μόρφωσή της. Ἡ Ἀθηναΐδα εἶχε πολλὰ χαρίσματα· σπάνια ὀμορφιά, μὰ καὶ μυαλὸ δυνατὸ καὶ καλὴ καρδιά. Αὐτὰ τὰ χαρίσματα καὶ τὰ γράμματα ποὺ ἔμαθε ἔκαμαν τὴν Ἀθηναΐδα ξεχωριστὴ γυναίκα. ῎Ηξερε φιλοσοφία καὶ ποίηση καὶ μιλοῦσε μὲ μεγάλη εὐγλωττία. ῾Ο πατέρας της Λεόντιος εἶχε ἀρκετὴ περιουσία. Μὰ ὅταν πέθανε κι ἄνοιξαν τὴ διαθήκη του, εἷδαν πὼς τὴν περιουσία αὐτὴ τὴ μοίραζε στοὺς δυὸ γιούς του, τὸν Οὐλεριανὸ καὶ τὸ Γενέσιο, καὶ στὴν Ἀθηναΐδα δὲν ἄφηνε σχεδὸν τίποτε. ῎Ισως 70

τὸ ἔκαμε αὐτὸ γιατὶ νόμιζε πὼς οἱ γιοί του εἶχαν ἀνάγκη ἀπὸ χρήματα γιὰ νὰ ζήσουν, ἐνῶ ἡ Ἀθηναΐδα μὲ τὰ χαρίσματά της θά ᾽βρισκε εὔκολα κάποιον ἄρχοντα γιὰ νὰ τὴν πάρη γυναίκα χωρὶς προίκα. ῾Η Ἀθηναΐδα εἶχε ἀνάγκη νὰ ζήση μὲ ἀξιοπρέπεια καὶ παρακαλοῦσε τ’ ἀδέρφια της νὰ τῆς δώσουν κι αὐτῆς ἕνα μέρος ἀπὸ τὴν κληρονομιά. Αὐτοὶ ὅμως μὲ κανέναν τρόπο δὲν ἤθελαν ν’ ἀκούσουν τὰ λόγια της. ῾Η Ἀθηναΐδα εἶχε μιὰ θεία. Στὴν ἀπελπισία της ἔτρεξε σ’ αὐτήν· κι ἡ καλὴ γυναίκα δέχτηκε μὲ προθυμία νὰ ταξιδέψη μαζὶ μὲ τὴν ἀνιψιά της ὡς τὴν Πόλη, ποὺ θὰ πήγαινε νὰ ζητήση δικαιοσύνη ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν αὐτοκράτορα. Αὐτοκράτορας τότε στὸ Βυζάντιο ἦταν ὁ Θεοδόσιος· κι ἐπειδὴ ἦταν μικρὸς ἀκόμα, τὸν ἀντιπροσώπευε ἡ ἀδερφή του Πουλχερία, μεγαλύτερή του, νέα πολὺ ὄμορφη, φρόνιμη καὶ καλή. ῾Η Ἀθηναΐδα μὲ τὴ θεία της παρουσιάστηκαν στὴν Πουλχερία· ἡ ὀμορφιὰ τῆς νέας, ἡ κορμοστασιά της, ἡ εὐγένεια ποὺ εἶχε σὲ κάθε κίνημά της, ἡ ἐξυπνάδα της, οἱ γνώσεις καὶ ἡ εὐγλωττία της μάγεψαν τὴν Πουλχερία. Πρώτη φορὰ ἔβλεπε στὴ ζωή της τέτοια νέα, καὶ σκέφτηκε νὰ τὴ δώση γυναίκα στὸν ἀδερφό της. Τὴν ἴδια μεγάλη ἐντύπωση ἔκαμε ἡ ᾽Αθηναΐδα καὶ στὸ Θεοδόσιο. Καὶ πρόθυμα δέχτηκε ὁ νέος αὐτοκράτορας νὰ κάμη σύντροφο τῆς ζωῆς του τὴν ὡραία Ἀθηναία. Πρὶν στεφανωθῆ ἡ Ἀθηναΐδα ἔλαβε τὸ ἅγιο βάφτισμα, ἔγινε χριστιανὴ καὶ ὀνομάστηκε Εὐδοκία. ῾Η ὀρφανὴ καὶ ἀπροστάτευτη κι ἀδερφοδιωγμένη κόρη τῶν Ἀθηνῶν ἔγινε μονομιᾶς αὐτοκρατόρισσα!

71

῾Η ἀπότομη αὐτὴ μεταβολή, τὸ ξαφνικὸ αὐτὸ ἀνέβασμα, δὲν ἄλλαξαν διόλου τὸ χαρακτήρα τῆς Εὐδοκίας. Ἄλλους τὰ μεγαλεῖα τοὺς κάνουν φαντασμένους, μερικοὺς τοὺς κάνουν καὶ σκληρούς, μὰ ἡ σοφὴ καὶ ὡραία ῾Ελληνίδα ἔμεινε ἀμόλυντη ἀπὸ κάθε κακία. Πρώτη φροντίδα της ἦταν νὰ διαδώση τὰ ἑλληνικὰ γράμματα στὸ Βυζάντιο· μάζεψε τριγύρω της τοὺς σοφοὺς ἐκείνου τοῦ καιροῦ καὶ τοὺς τίμησε πολύ. Στὴν εὐτυχία της συλλογίστηκε καὶ τοὺς ἀδερφούς της. Μὰ αὐτοί, σὰν ἔμαθαν πὼς ἡ κατατρεγμένη ἀδερφή τους ἀνέβηκε στὸ θρόνο κι εἶχε δύναμη νὰ τοὺς βλάψη, κρύβονταν φοβισμένοι, γιατὶ ἔτρεμαν μὴν τοὺς ἐκδικηθῆ γιὰ τὸ σκληρὸ φέρσιμό τους. ῾Η Εὐδοκία ἔστειλε ἀνθρώπους ποὺ τοὺς ἀνακάλυψαν καὶ τοὺς ἔφεραν στὴν Πόλη. ῞Οταν οἱ δυὸ νέοι ἀνέβηκαν στὸ μεγαλόπρεπο παλάτι καὶ παρουσιάστηκαν μπροστὰ στὴν αὐτοκρατόρισσα, ποὺ καθόταν στὸ χρυσὸ θρόνο μὲ κορόνα στὸ κεφάλι καὶ βασιλικὸ σκῆπτρο στὸ χέρι, τά ᾽χασαν· ἡ καρδιά τους χτυποῦσε δυνατά, τὰ πόδια τους ἔτρεμαν, στέκονταν ἀμίλητοι καὶ ἀκίνητοι, μὲ κεφάλι σκυμμένο, χωρὶς νὰ τολμοῦν νὰ ὑψώσουν τὰ μάτια τους καὶ νὰ τὴν κοιτάξουν. Μὰ καὶ ἡ Εὐδοκία μόλις κρατοῦσε τὰ δάκρυα ἀπὸ τὴ μεγάλη συγκίνηση καὶ μὲ φωνὴ τρεμουλιαστὴ τοὺς λέει: - Εἶμαι ἡ Ἀθηναΐδα, ἡ ἀδερφή σας. ᾽Ελᾶτε κοντά μου χωρὶς κανένα φόβο. Αν ἐσεῖς δὲ φερνόσαστε ἔτσι σκληρὰ σὲ μένα, δὲ θὰ ᾽ρχόμουν κι ἐγὼ ἐδῶ, ὅπου μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ ἦταν γραφτό μου νὰ βαφτιστῶ καὶ νὰ γίνω αὐτοκρατόρισσα. Κανεὶς δὲν ξέρει τὰ θελήματα τοῦ Θεοῦ. ᾽Εγὼ πιστεύω ὅτι ὅσα ἔγιναν καὶ ὅσα ὑπόφερα ἀπὸ σᾶς, ἦταν θέλημα Θεοῦ γιὰ τὴν καλή μου τύχη.

72

Λέγοντας αὐτὰ κατέβηκε ἀπ’ τὸ θρόνο, ἀγκάλιασε τοὺς ἀδερφούς της καὶ τοὺς φίλησε μὲ συγκίνηση. Μέσα στὴν εὐγενικιὰ ψυχή της δὲ μποροῦσε νὰ ριζώση τὸ μίσος καὶ ἡ ἐκδίκηση. Τοὺς συχώρεσε, γιατὶ ἡ καρδιά της τῆς ἔλεγε πὼς δὲν πρέπει νὰ κρατοῦμε ἔχθρα σ’ ὅσους θέλησαν νὰ μᾶς βλάψουν. Σὲ λίγον καιρὸ ἡ Εὐδοκία ἔδωσε μεγάλα ἀξιώματα στοὺς ἀδερφούς της· τὸν Οὐλεριανὸ τὸν ἔκαμε μάγιστο, δηλαδὴ ὑπουργό, καὶ τὸ Γενέσιο γενικὸ διοικητὴ στὴν ᾽Ιλλυρία.

20. ΤΟ ΝΑΥΤΟΠΟΥΛΟ Ναυμαχία. Οἱ Ἄραβες προετοιμασμένοι, μῆνες καὶ χρόνια, πολιορκοῦν τὸ 717 μ.Χ. τὴν Κωνσταντινούπολη. Θέλουν νὰ τὴν κυριέψουν, νὰ λεηλατήσουν, νὰ σκλαβώσουν, νὰ σύρουν τὸν ἴδιο τὸν αὐτοκράτορα τῶν Χριστιανῶν ἁλυσόδετο στὰ πόδια τοῦ σουλτάνου. Ἀλλὰ καὶ ὁ αὐτοκράτορας, Λέων ὁ Γ’ ὁ ῎Ισαυρος, δὲ μένει ἀργός. ᾽Εμψυχώνει ὅλους, καλοὺς καὶ κακούς, ὥστε νὰ μὴ σκέπτωνται τίποτε ἄλλο παρὰ τὴν κοινὴ σωτηρία. Μὲ τὴν ἐπίβλεψή του ἡ Πόλη γίνεται ἕνα ἀπέραντο στρατόπεδο καὶ ὁ Κεράτιος κόλπος ὁ μεγαλύτερος Ναύσταθμος, ῾Ο Λέων εἶχε σκοπὸ νὰ καταστρέψη πρῶτα τὸ στόλο τῶν Σαρακηνῶν· ὁ στρατός τους τότε θὰ ἔμενε στὸ ἔλεός του. ῞Οταν λοιπὸν νόμισε κατάλληλη τὴ στιγμὴ γιὰ τὸ ὁριστικὸ χτύπημα, ὕψωσε στὴν ἀκρόπολη, τὸ σημερινὸ Σαράι Μπουρνού, τὸ σῆμα νὰ ἀποπλεύση ὁ στόλος. Πρῶτοι ἐκπλέουν ἀπὸ τὸν Κεράτιο οἱ δρόμωνες, τὰ 74

ἀνιχνευτικά, νὰ ποῦμε, τῆς ἐποχῆς ἐκείνης· ἔχουν διαταγὴ νὰ ἐρευνήσουν τὴν Προποντίδα, νὰ ἐξακριβώσουν τὶς θέσεις καὶ τὴ δύναμη τοῦ ἐχθροῦ. ῎Επειτα θ’ ἀκολουθοῦσαν τὰ βαρύτερα πλοῖα, γιὰ νὰ ναυμαχήσουν. Ἄγρυπνοι οἱ Ἄραβες προβάλλουν ἀμέσως ἀπὸ τὰ ὁρμητήριά τους· χίλια ὀχτακόσια πλοῖα εἶναι κρυμμένα στὶς δυὸ παραλίες, τῆς Θράκης καὶ τῆς Ἀσίας. Προσβάλλουν πρῶτα τοὺς δρόμωνες, μὲ τὴν ἐλπίδα νὰ τοὺς διασκορπίσουν καὶ τέλος νὰ τοὺς συντρίψουν. Οἱ Βυζαντινοὶ δέχονται τὴν ἐχθρικὴ ἐπίθεση ψύχραιμα. ῾Ο ἀρχηγὸς τῆς μοίρας Μελιγούας, δίνει τὸ σύνθημα τῆς μάχης. ῞Οποιος ἐχθρὸς πλησιάση, καίεται μὲ τὸ καταστρεπτικὸ ρευστό, τὸ «ὑγρὸν πῦρ». Ἀλλὰ οἱ Μωαμεθανοὶ εἶναι ἀτελείωτοι· ἐπιμένουν καὶ κατορθώνουν ἔπειτα ἀπὸ πολλὲς ἀπώλειες νὰ χωρίσουν τοὺς δρόμωνες· καὶ σὲ μιὰ στιγμὴ κυκλώνουν καὶ αὐτὴ τὴν ἀρχηγίδα τους. Ὁ ἀρχηγός της γράφει τότε ἕνα σημείωμα. Καλεῖ τοὺς ἄνδρες του: - Παιδιά, τοὺς λέει, ὁ ἐχθρὸς μᾶς κύκλωσε· εἶναι ἀνάγκη νὰ μᾶς βοηθήσουν οι δικοί μας. Ποιός ἀπὸ σᾶς πάει νὰ δώση ἕνα σημείωμά μου στὸν ἀρχιναύαρχο; Εἴκοσι παλικάρια βγῆκαν ἐμπρὸς ἕνα βῆμα. Βγῆκε καὶ τὸ ναυτόπαιδο τοῦ πλοίου, δεκατεσσάρων - δεκαπέντε χρόνων. Σπάζει τὴ γραμμὴ καὶ παρουσιάζεται στὸ ναύαρχο. - ᾽Εγὼ πηγαίνω, ἀρχηγέ! εἶπε. ᾽Εδῶ εἶμαι ἄχρηστος στὴ μάχη. Ἄφησέ με νὰ πάω· εἶμαι τόσο μικρός, ποὺ δὲ θὰ μὲ δοῦν οἱ ἄπιστοι, καὶ κολυμπῶ σὰ δελφίνι. Τὰ ἀνδρικὰ λόγια τοῦ μικροῦ ἔκαμαν ἐντύπωση καὶ ὁ ἀρχηγὸς τὸ ἀποφάσισε, χωρὶς νὰ ρωτήση πιὰ τοὺς ἄλλους. - Πήγαινε, παιδί μου, τοῦ εἶπε. Ἀπὸ σένα ἐξαρτᾶται ἡ σωτηρία τῆς πατρίδας !

75

Τὸ ναυτόπουλο πέταξε τὰ ροῦχα του, δάγκασε στὸ στόμα τὸ χαρτί, σὰ σκύλος, καὶ πήδησε στὰ κύματα. Ὁ στόλαρχος, μόλις ἔλαβε τὸ σημείωμα, εἰδοποίησε τὸν αὐτοκράτορα. Ὁ Λέων διέταξε ἀμέσως νὰ ἐκπλεύση ὅλος ὁ στόλος. ᾽Επικεφαλῆς εἶναι ἡ ναυαρχίδα «Ἅγιος Θεόδωρος ὁ στρατηλάτης» καὶ μέσα ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας. ῾Ο βυζαντινὸς στόλος χτυπᾶ τώρα ἀπὸ τὰ πλάγια τὸν ἐχθρικό. Οἱ Ἄραβες, ποὺ δὲν περίμεναν ἀπὸ κεῖ τὴν προσβολή, στρέφουν ν’ ἀμυνθοῦν· ἀλλὰ τότε θέλοντας καὶ μὴ ἔπεσαν σὲ σύγχυση. ῾Η ἴδια ἡ ἀραβικὴ ναυαρχίδα καίεται καὶ ὁ μωαμεθανὸς ἀρχιναύαρχος φονεύεται. ῾Η νίκη τῶν ῾Ελλήνων εἶναι μεγάλη· ὁ ἀραβικὸς στόλος ἐξολοθρεύεται. Ὅσος ἔμεινε ζήτησε νὰ σωθῆ φεύγοντας μὰ ἡ τρικυμία συμπλήρωσε τὴν καταστροφή. Πέντε πλοῖα μόνο ἔφτασαν στὴ Συρία, θλιβεροὶ ἄγγελοι τοῦ ὀλέθρου. ῾Ο νέος Πέρσης ἦβρε τὴν τύχη τοῦ παλαιοῦ στὴ Σαλαμίνα. ῾Η Κωνσταντινούπολη πανηγυρίζει τὸ βράδυ τὸ θρίαμβό της φωταγωγημένη. Χιλιάδες στόματα ψάλλουν: «Τῆ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια...». ᾽Εμπρὸς στὸν αὐτοκράτορα. Τὴν ἄλλη μέρα ὁ Μελιγούας,

παρουσίασε τὸν μικρὸ στὸν αὐτοκράτορα· τέτοια διαταγὴ εἶχε πάρει. ῾Ο Λέων ἔριξε προσεχτικὰ τὸ βλέμμα του στὸ ναυτόπαιδο· ἔμεινε πολὺ εὐχαριστημένος. Τί ζωηρὰ καὶ ἔξυπνα μάτια ! Τί κορμοστασιὰ λαμπαδωτή παρὰ τὴ μικρή του ἡλικία! - Πῶς λέγεσαι; ρώτησε. - ᾽Ιωάννης Θρακιώτης, ἀπάντησε ἐκεῖνο, λέγοντας τὸ ὄνομα τοῦ τόπου του, κατὰ τὴν συνήθεια τοῦ καιροῦ του. - Ἀπὸ ποῦ εἶσαι; - Ἀπὸ τὴ Σηλυβρία. - Τί δουλειὰ κάνει ὁ πατέρας σου; 76

- Ψαράς· ἔχει δική του βάρκα. - ῾Ωραῖα! ἀπάντησε ὁ αὐτοκράτορας κρύβοντας κάποια σκέψη του. ῎Επειτα πρόσθεσε: - ῎Εσωσες, παιδί μου, τὴν πατρίδα· πάρε λοιπὸν αὐτὰ τὰ εἴκοσι χρυσὰ νομίσματα... Δὲν πρόφτασέ ὅμως νὰ τελειώση τὴ φράση του ὁ γενναῖος ῎Ισαυρος καὶ τὸν διέκοψε συγκινημένο τὸ ναυτόπουλο. - Βασιλιά! εἶπε· ὅ,τι ἔκαμα, τὸ ἔκαμα, γιὰ νὰ σώσω τὴν πίστη μου καὶ τὴν πατρίδα ἀπὸ τοὺς ἄπιστους. Δὲν εἶμαι ἄξιος νὰ πάρω ἄλλη ἀμοιβή. Μοῦ φτάνει ὅτι πέτυχα τὸ σκοπό μου. Καὶ τὰ μάτια του πλημμύρισαν δάκρυα. ῾Ο Λέων θαύμαζε τώρα τὸ θάρρος, τὴ φιλοτιμία καὶ τὴν ἀφοσίωση καὶ ἀγάπη τοῦ παιδιοῦ γιὰ τὴ θρησκεία του καὶ τὴν πατρίδα· καὶ συμπληρώνοντας τὴν πρώτη σκέψη τοῦ εἶπε: - Εἶμαι περήφανος, ναυτόπουλό μου, γιατὶ τὸ Βυζάντιο γεννᾶ τέτοια ῾Ελληνόπουλα. Ἀπὸ αὔριο θὰ εἶσαι μαθητὴς στὴ ναυτικὴ σχολή μου, γιὰ νὰ γίνης ἕνας λαμπρὸς ἀξιωματικός. Οἱ γονεῖς σου θὰ ἔχουν τὴν προστασία μου καὶ σὺ τὴν ἀγάπη τοῦ βασιλιᾶ! ῾Ο Μελιγούας καὶ τὸ ναυτόπαιδο χαιρέτησαν κι ἔφυγαν. ῎Ετσι διάλεγαν οἱ βυζαντινοὶ στὴ μάχη καὶ στὴ δοκιμασία τοὺς γενναίους, ἄντρες καὶ παιδιά, γιὰ νὰ τοὺς κάνουν ἀρχηγοὺς τοῦ ἔθνους. ῎Ετσι ἀνανέωσαν μὲ καινούριες ρίζες τὸ φυτώριο τῶν ὑπερασπιστῶν τῆς αὐτοκρατορίας. ῾Η πρόβλεψη τοῦ Λέοντος ἀλήθεψε· ὁ μικρὸς ᾽Ιωάννης Θρακιώτης μὲ τὸν καιρὸ ἔγινε ἱδρυτὴς μιᾶς νέας φημισμένης ναυτικῆς οἰκογένειας. Ν. Α. Κοντόπουλος

77

21. ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΣΩΖΕΙ Στὰ 807 μ. Χ. οἱ Σλάβοι τῆς Πελοποννήσου ἐπαναστάτησαν κατὰ τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους καὶ πολιόρκησαν τὴν Πάτρα. Τὴν πολιόρκησαν καὶ ἀπὸ τὴν ξηρὰ καὶ ἀπὸ τὴ θάλασσα.

Ἀπὸ τὴ θάλασσα εἶχαν βοηθοὺς καὶ Μωαμεθανοὺς ἀπὸ τὴν ᾽Αφρικὴ καὶ τὴ Συρία. ῾Η Πάτρα ἦταν καλὰ ὀχυρωμένη. ῞Ενα γερὸ φρούριο τὴν τριγύριζε καὶ οἱ Πατρινοὶ ἀντιστέκονταν μὲ μεγάλη γενναιότητα. ῾Η πολιορκία ὅμως κρατοῦσε πολὺ καὶ στὴν πόλη παρουσιάστηκε ἔλλειψη ἀπὸ τροφὲς καὶ νερό. Ποιός μποροῦσε τώρα ν’ ἀντισταθῆ στὴ δύναμη τοῦ νέου αὐτοῦ ἐχθροῦ; Τοῦ κάκου περίμεναν βοήθεια ἀπὸ τὴν Κόρινθο, ὅπου μὲ σπουδὴ εἶχαν εἰδοποιήσει τὸ στρατηγὸ τοῦ αὐτοκράτορα Νικηφόρου. ῾Η βοήθεια δὲν φαινόταν πουθενά! Τὰ παλικάρια εἶχαν ἀρχίσει νὰ ἐξαντλοῦνται ἀπὸ τὴν πείνα. Δὲν ἔμενε παρὰ νὰ παραδοθοῦν, ἀφοῦ πάρουν τὴν ὑπόσχεση, πὼς κανεὶς δὲ θὰ πάθη τίποτε. Προτοῦ ὅμως ὑποκύψουν ὁριστικὰ στὴ θλιβερὴ αὐτὴ ἀνάγκη, ἔστειλαν ἕνα σκοπὸ στ’ ἀνατολικὰ βουνὰ νὰ παρατηρήση, μήπως ἐρχόταν ἡ βοήθεια, ποὺ περίμεναν ἀπὸ τὴν Κόρινθο. Εἶχαν συνεννοηθῆ μαζί του, πὼς ἄν διακρίνη τὴ βοήθεια νά ᾽ρχεται, νὰ γυρίση ἀμέσως κρατώντας γερμένη τὴ σημαία του. Ἄν δὲ διακρίνη τίποτε, τότε νὰ γυρίση κρατώντας την ὀρθή. Εἶναι δύσκολο νὰ περιγραφῆ ἡ ἀγωνία τῶν πολιορκημένων, τὶς ὧρες ποὺ περίμεναν τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ σκοποῦ. Ἄντρες, γυναῖκες καὶ παιδιὰ εἶχαν μαζευτῆ στὸ ναὸ τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα καὶ γονατισμένο μπροστὰ στὴν εἰκόνα τοῦ πολιούχου, παρακαλοῦσαν θερμὰ νὰ τοὺς συντρέξη στὴ δύσκολη αὐτὴ στιγμή. Οἱ ἀρχηγοὶ εἶχαν ἀνεβῆ στοὺς ψηλότερους πύργους τοῦ φρουρίου καὶ ἀπὸ κεῖ, ἔχοντας καρφωμένα τὰ μάτια τους στὰ ἀνατολικὰ βουνά, περίμεναν μὲ ἀφάνταστη ἀγωνία νὰ

79

διακρίνουν τὸ σκοπό. Θὰ εἶχε γερμένη τὴ σημαία του ἢ θὰ ἦταν ἀναγκασμένοι νὰ παραδώσουν τὴν ὄμορφη πατρίδα τους στοὺς Σλάβους; ῾Ωστόσο ἔγινε τὸ θαῦμα. ᾽Ενῶ ὁ σκοπὸς γύριζε πίσω καβάλα στ’ ἄλογό του, κρατώντας τὴ σημαία ὀρθή, ξάφνου γλιστρᾶ τὸ ἄλογο καὶ ὁ ἀναβάτης, γιὰ νὰ κρατηθῆ, ἔγειρε πρὸς τὰ μπρός. Μαζί του ἔγειρε καὶ ἡ σημαία. Χωρὶς ἄλλο ἦταν θέλημα Θεοῦ! Γιατὶ τὴν ἴδια στιγμὴ τὰ μάτια τῶν ἀρχόντων ἔπεσαν στὸ σκοπὸ καὶ ξεχώρισαν τὴ γερμένη σημαία του! Τρελοὶ ἀπὸ χαρὰ ἔτρεξαν τότε στὴν πόλη καὶ διάταξαν γενικὴ ἔξοδο τοῦ στρατοῦ. Οἱ στρατιῶτες μὲ τὸ θάρρος πὼς ἔρχεται βοήθεια, σὰ λιοντάρια ὅρμησαν καὶ σκόρπισαν τοὺς ἐχθρούς. ῾Η Πάτρα εἶχε σωθῆ. Καὶ εἶχε σωθῆ ἀπὸ μιὰ παρεξήγηση. ῎Επειτα ἀπὸ τρεῖς μέρες ἔφτασε καὶ ἡ βοήθεια. ῾Ο στρατηγὸς τοῦ Νικηφόρου, προσπαθώντας νὰ συνάξη περισσότερο στρατό, εἶχε ἀργήσει. Κατάπληκτος μάθαινε τώρα πῶς σώθηκε ἡ Πάτρα κι ἔγραφε τὰ καθέκαστα στὸν αὐτοκράτορα. Κι ὁ Νικηφόρος μαθαίνοντας αὐτά, ἔδωσε διαταγὴ ν’ ἀφιερωθοῦν τὰ λάφυρα τῆς νίκης στὸ ναὸ τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα καὶ ἡ ἐπισκοπὴ τῶν Πατρῶν νὰ προβιβαστῆ σὲ μητρόπολη καὶ νὰ προστεθοῦν σ’ αὐτὴν οἱ ἐπισκοπὲς Μεθώνης, Κορώνης καὶ Λακεδαίμονος.

80

22. ΣΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΕΔΕΣΣΑΣ Κουβαλητὸ καὶ μὲ δεμένα μάτια ἀνέβασαν οἱ Βούλγαροι τὸν Κωνσταντῖνο στὸ φρούριο καὶ τὸν ἔβαλαν σὲ χωριστὸ κελί. Τὸν ἀκούμπησαν σ’ ἕνα στρῶμα, ἔλυσαν τὰ μάτια του καὶ χωρὶς νὰ τοῦ ποῦν λέξη, βγῆκαν ἔξω κι ἀμπάρωσαν τὴν πόρτα. ῏Ηταν ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Κρηνίτης, ποὺ μαζὶ μὲ τὸ Νικήτα καὶ τὸ Μιχαὴλ προσποιοῦνταν τὸ Βούλγαρο καὶ παρακολουθοῦσαν τὸ βουλγαρικὸ στρατό. Τοὺς εἶχε στείλει ἐκεῖ κατάσκοπους ὁ στρατηγὸς Δαφνομήλης. Καὶ τώρα ὁ Κωνσταντῖνος εἶχε προδοθῆ... Τὸ καμαράκι ποὺ τὸν ἔκλεισαν, ἦταν μικρὸ καὶ γυμνό· ἔπιπλο ἄλλο δὲν εἶχε, παρὰ ἕνα σεντούκι ξύλινο, ποὺ μποροῦσε νὰ γίνη καὶ κάθισμα καὶ τραπέζι. Τὸ παράθυρο μικρὸ καὶ καγκελωμένο ἦταν τόσο ψηλά, ποὺ ἄνθρωπος δὲν ἔφτανε νὰ δῆ ἔξω, ὅσο ψηλὸς κι ἂν ἦταν. Μὲ τὴν πρώτη ματιὰ ὁ Κωνσταντῖνος εἷδε, πὼς εὔκολο δὲν ἦταν νὰ βγῆ ἀπ’ τὴ φυλακή του· μὰ αὐτὸ δὲν τὸν ἀπέλπισε· ἀποφάσισε νὰ φύγη. Πῶς; Δὲν τὸ ἤξερε ἀκόμα, μὰ θὰ ἔβρισκε τρόπο. Μέτρησε μὲ τὸ μάτι τὸ ὕψος τοῦ παραθυριοῦ· ἄν ἔσερνε τὸ σεντούκι ὡς ἐκεῖ, θὰ ἔφτανε νὰ δῆ· κι ἀφοῦ ἤξερε τὶ ἦταν ἔξω, δική του δουλειὰ νὰ φύγη. Ποῦ βρισκόταν, δὲν εἶχε ἰδέα. Σ’ ὅλο τὸ ταξίδι οἱ στρατιῶτες τοῦ Δραξὰν δὲν τὸν ἄφησαν στιγμὴ νὰ δῆ τὰ μέρη ποὺ περνοῦσαν καὶ κανένας δὲν·τοῦ μιλοῦσε. Ποιό τάχα νὰ ἦταν τὸ φρούριο αὐτό; ῎Εκλεισε τὰ μάτια του· πρῶτα πρῶτα ἔπρεπε νὰ γιάνουν οἱ πληγές του, ὕστερα θὰ φρόντιζε νὰ βρῆ τρόπο νὰ φύγη· καὶ σὲ λίγο ἀποκοιμήθηκε...

Ἀπὸ τὸ τρίξιμο τῆς κλειδαριᾶς ξύπνησε· ἦταν μέρα. Ἀπὸ ψηλὰ ὁ ἥλιος φώτιζε τὸ καμαράκι του, ἄρα εἶχε κοιμηθῆ πολλὲς ὧρες. Σὲ λίγο ἕνας δοῦλος τοῦ ἔφερε φαγητό· ὁ Κωνσταντῖνος τὸν βάσταξε ἀπὸ τὸ ροῦχο του καὶ τοῦ εἶπε: - Σὲ ὅ,τι ἀγαπᾶς, πές μου ποῦ βρίσκομαι; Μὰ ὁ δοῦλος τοῦ χαμογέλασε μελαγχολικὰ καὶ μὲ τὸ χέρι τοῦ ᾽δειξε τ’ αὐτιά του καὶ τοῦ ἔκαμε νόημα, πὼς δὲν ἀκούει. Πέρασε ἡ μέρα ὅλη χωρὶς νὰ πατήση πιὰ κανένας στὸ κελί του. ῞Οσο βράδιαζε καὶ νύχτωνε κι ἁπλωνόταν ἔξω ἡ σιωπή, τόσο ἄκουε ὁ Κωνσταντῖνος καθαρότερα ἕνα ἀδιάκοπο βουητὸ νεροῦ, που ἔτρεχε κι ἔπεφτε ἀπὸ ψηλὰ σὲ βράχους. Μὰ τίποτε ἄλλο δὲν ἄκουσε. Τὸ ἄλλο πρωὶ ὁ Κωνσταντῖνος αἰσθανόταν πιὰ τὸν ἑαυτό του καλά. Σηκώθηκε, τράβηξε τὸ ἄδειο σεντούκι στὸ παράθυρο κι ἀνέβηκε ἐπάνω. Μόλις ἔφτασαν τὰ μάτια του στὸ παράθυρο, εἶδε οὐρανὸ καὶ μόνον οὐρανό. ῎Επιασε τὰ σίδερα καὶ θέλησε ν’ ἀνεβῆ στὸ παράθυρο, γιὰ νὰ δῆ καὶ κάτω· μὰ δὲ μπόρεσε· πόνος σουβλερὸς ἀπὸ τὴν πληγή του τὸν διαπέρασε, τὰ χέρια του ἄνοιξαν· ἔπεσε ἀναίσθητος στὸ πάτωμα. ᾽Εκεῖ τὸν βρῆκε ὁ δοῦλος, σὰν ἔφερε τὸ φαγητό του. Τὸν σήκωσε, τὸν ἔβαλε στὸ στρῶμα κι ἔσυρε τὸ σεντούκι στὴ θέση του. ῞Οταν συνῆλθε ὁ Κωνσταντῖνος, εἶδε τοῦ δούλου τὸ μελαγχολικὸ πρόσωπο σκυμμένο ἐπάνω του. Τὴν ἴδια ὥρα αἰσθάνθηκε, πὼς τοῦ ᾽βαζε κάτι στὸ χέρι· ἦταν ἕνα ψωμί. ῎Εκλεισε πάλι τὰ μάτια, μισοζαλισμένος ἀκόμα, κι ὅταν τὰ

82

ξανάνοιξε, ὁ δοῦλος εἶχε φύγει. Τότε θυμήθηκε, πὼς εἶχε σύρει τὸ σεντούκι στὸ παράθυρο. Τὸ εἶδε, ἄραγε, ὁ δοῦλος; Μὰ τὸ σεντούκι ἦταν στὴ θέση του. Αὐτὴ ἡ στοργικὴ φροντίδα τοῦ δούλου τὸν ἀνακούφισε· πρώτη φορὰ τότε μιὰ ἐλπίδα ἔλαμψε στὸ μυαλό του. ᾽Εξέτασε τὸ ψωμί, ποὺ βαστοῦσε ἀκόμα στὸ χέρι καὶ παρατήρησε μιὰ τρυπίτσα ἀπὸ κάτω. Τό ᾽κοψε σὲ δυὸ καὶ μέσα βρῆκε ἕνα μικρὸ χαρτάκι τυλιγμένο σφιχτά. Τὸ ξεδίπλωσε καὶ διάβασε. «Ὁ αὐτοκράτορας πέρασε τὸν πλημμυρισμένο Ἑριγώνα, ἔφτασε προχτὲς στὸ φρούριο καὶ ἔφυγε χτὲς βράδυ. ῎Εχε ὅμως θάρρος· ὁ Κύριος σὲ φυλάει». Τὸ γράψιμο ἦταν τοῦ Γρηγόρη. Ὁ Γρηγόρης ἦταν ἕνας ἅγιος καλόγερος, ποὺ μὲ λαχτάρα παρακολουθοῦσε τὴν τύχη τῶν τριῶν παιδιῶν, ποὺ γιὰ τὴν πατρίδα τους δέχτηκαν νὰ γίνουν κατάσκοποι καὶ νὰ ζοῦνε κοντὰ στοὺς Βουλγάρους. Καὶ τώρα πάλι ὁ Θεὸς τὸν ἔστειλε ἐδῶ. Ἀπὸ τὸ γράμμα αὐτὸ κι ἀπὸ μερικὲς ὁμιλίες, ποὺ ἄκουσε μιὰ μέρα στὸ διάδρομο τῆς φυλακῆς του, κατάλαβε ὁ Κωνσταντῖνος, πὼς βρισκόταν στὸ φρούριο τῆς ῎Εδεσσας. Τώρα κατάλαβε, πὼς ὁ αὐτοκράτορας θεωροῦσε φιλικὸ τὸ φρούριο αὐτὸ κι ἔφυγε ἥσυχος γιὰ τὴ Θεσσαλονίκη, ἐνῶ ἐκεῖ μέσα ἦταν τόσοι Βούλγαροι φωλιασμένοι καὶ ὥρα τὴν ὥρα θὰ ᾽καναν ἐπανάσταση. - Τί κατάρα!... Μού γκρισε ὁ Κωνσταντῖνος μὲ φρίκη, σφίγγοντας τὸ γράμμα στὰ χέρια του· νὰ ξέρω τὸ τρομερὸ αὐτὸ μυστικὸ καὶ νὰ μὴ μπορῶ νὰ βγῶ, νὰ τρέξω, νὰ σταματήσω τὸ βασιλέα μου καὶ νὰ τὸν γυρίσω πίσω νὰ

83

πνίξη τὴν ἐπανάσταση, πρὶν ξεσπάση... Σηκώθηκε πάλι κι ἔκανε μερικὰ βήματα νευρικὰ πάνω κάτω. Νὰ φύγη! Νὰ φύγη! Νὰ φύγη! Μὰ μὲ τί τρόπο; Γύρισε στὸ κρεβάτι κι ἀποθαρρημένος ἔπεσε στὸ στρῶμα. Ἀδύνατο! Γιὰ νὰ κατορθώση νὰ φύγη, ἔπρεπε πρῶτα νὰ γίνη καλά, νὰ σπάση τὰ σίδερα, νὰ βγῆ ἀπὸ τὸ παράθυρο· ἄλλο δρόμο δὲν εἶχε. ᾽Εκτὸς... ᾽Εκτὸς ἂν ὁ δοῦλος τὸν βοηθοῦσε. Καὶ γιατί ὄχι; Ὁ δοῦλος εἶχε δάκρυα στὰ μάτια σὰν τὸν κοίταζε...Ὁ δοῦλος εἶχε φέρει τὸ γράμμα τοῦ Γρηγόρη, εἶχε σύρει τὸ σεντούκι στὴ θέση του. Καὶ ἡ καρδιὰ τοῦ Κωνσταντίνου γέμισε πάλι ἐλπίδες. ῎Εξαφνα ἀνατρίχιασε· τί ἦταν πάλι αὐτό; Εἶχε ἀκούσει κάτι, ἕνα ἐλαφρὸ χτύπημα, σὰν πετραδάκι στὸν τοῖχο ἀπέξω. Κοίταξε τὸ παράθυρο, μὰ δὲν εἶδε τίποτε. Βάσταξε τὴν ἀναπνοή του κι ἀκροάστηκε. Δεύτερος χτύπος ἀκούστηκε καὶ μιὰ πέτρα πέρασε τὰ κάγκελα κι ἔπεσε στὸ πάτωμα. ῾Ο Κωνσταντῖνος τὴν ἅρπαξε· ἦταν ἕνα στρογγυλὸ χαλίκι καὶ γύρω εἶδε χαραγμένες ἑλληνικὰ πέντε λέξεις: «Σὰ νυχτώση, ρίξε τὸ σκοινί». Σαστισμένος, κοίταξε τὸ παράθυρο, ὕστερα στὴν πέτρα καὶ πάλι τὸ παράθυρο. Ποιό σκοινὶ νὰ ρίξη κι ἀπὸ ποῦ; ῾Η καρδιά του χτυποῦσε δυνατά. Σκοινὶ δὲν εἶχε, μὰ εἶχε πάπλωμα· σκέφτηκε νὰ τὸ σκίση λουρίδες λουρίδες, νὰ τὶς δέση τὴ μιὰ μὲ τὴν ἄλλη καὶ νὰ κατέβη ἀπὸ τὸ παράθυρο. Μὰ πρῶτα ἔπρεπε ν’ ἀνοίξη δρόμο· καὶ μαχαίρι δὲν εἶχε νὰ χαλάση λίγο τὸν τοῖχο καὶ νὰ βγάλη τὰ κάγκελα.

84

Εἶχε βραδιάσει πιά, ὅταν ἔξαφνα ἔτριξε ἡ κλειδαριὰ τῆς πόρτας. ῞Ενα χέρι πέρασε μέσα, ἔριξε χάμω ἕνα κουλουριασμένο σκοινὶ κι ἔκλεισε πάλι βιαστικά. Σὰ νύχτωσε καλά, ἕνα σιγανὸ σφύριγμα ἀκούστηκε. Ὁ Κωνσταντῖνος κατάλαβε πὼς ἦταν σημεῖο γι’ αὐτὸν· ἔριξε τὸ σκοινὶ καὶ περίμενε. Σὲ λίγο δεύτερο σφύριγμα ἀκούστηκε καὶ κάποιος ἀπὸ κάτω κούνησε τὸ σκοινί. Μὲ βία τὸ τράβηξε ὁ Κωνσταντῖνος· στὴν ἄκρη ἦταν δεμένο ἔνα μαχαίρι κι ἕνα πανάκι, ὅπου κάποιο ἄγνωστο, χέρι εἶχε γράψει μὲ κάρβουνο: «Σπάσε τὰ κάγκελα καὶ κατέβα». Μὲ καινούριο θάρρος ἄρχισε ὁ Κωνσταντῖνος νὰ πελεκᾶ καὶ νὰ ξεκολλᾶ τὴν πέτρα. Μὰ ἕνα βουητὸ ἀκουόταν ἀπὸ μακριὰ ποὺ πλησίαζε· σὰ φωνὲς πολλὲς καὶ σίδερα, ποὺ χτυπούσανε τὸ ἕνα μὲ τ’ ἄλλο. - Στὰ ὅπλα... Προδοσία!... ῞Ενα κύμα ἀνθρώπινο πέρασε μπρὸς στὴν πόρτα του καὶ μιὰ δυνατὴ φωνὴ ἀκούστηκε: ῾Ο Κωνσταντῖνος δὲν ἔχασε τὸ θάρρος του· ἐξακολούθησε τὸ χάλασμα τοῦ τοίχου, πέταξε τρία κάγκελα καὶ στὸ τελευταῖο ἔδεσε τὸ σκοινί. Ἀπέξω ἀπὸ τὴν πόρτα του φωνὲς βουλγάρικες ἀκούστηκαν: - Σφάξτε τους ὅλους!... Κλεῖστε τὶς πόρτες! ῾Ο Κωνσταντῖνος ἀτάραχος σκάλωσε στὸ παράθυρο, ἔπιασε τὸ σκοινί, κρεμάστηκε ἔξω στὸ γκρεμὸ καὶ σὲ λίγο γερὸς βρέθηκε στὰ πόδια τοῦ κάστρου. Καὶ σὰν ἀιτὸς πετώντας ὁλονυχτὶς πῆγε στὸ βασιλιά του τὸ μήνυμα τῆς βουλγαρικῆς προδοσίας, ποὺ πληρώθηκε πολὺ ἀκριβὰ στὸ γύρισμα τοῦ αὐτοκράτορα.

85

23. Ο ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ Ποιὸς ἦταν. - ῎Εχετε ἀκούσει, παιδιά, γιὰ τὸν Διγενή; ρώτησε ἡ κ. Θάλεια τὰ παιδιά της, τὸν Τάκη καὶ τὴν Ἀγγελική. - Ὄχι, μητέρα, ἀπάντησαν ἐκεῖνα. - Τότε θὰ σᾶς πῶ ἐγὼ τὴν ἱστορία του· μοῦ τὴν εἶπε ἡ μητέρα μου κι ἐκείνης ἡ δική της κι ἐκείνης πάλι ἡ δική της, κι ἔτσι ἀπὸ μητέρα σὲ μητέρα φτάνομε στὴν ἴδια τὴν ἐποχὴ τοῦ Διγενῆ, ποὺ τὴν ἔζησαν οἱ ἄνθρωποι. Ὁ Διγενὴς εἶναι ξακουστὸς βυζαντινὸς ἥρωας, ποὺ ἔζησε, ὅταν στὸ Βυζάντιο ἦταν αὐτοκράτορες ὁ Ρωμανὸς Β΄ καὶ ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς. ῞Ολη του τὴ ζωὴ τὴν πέρασε στὰ βάθη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅπου φύλαγε τὶς ἄκρες, τὰ σύνορα δηλαδὴ τῆς

86

αὐτοκρατορίας· γι’ αὐτὸ λεγόταν καὶ Ἀκρίτας. Τὸν ἔλεγαν Διγενή, γιατὶ ἡ καταγωγή του ἦταν ἀπὸ δύο γένη, ἀπὸ ἑλληνικὸ καὶ ἀραβικό. ῾Η μητέρα του ἦταν ἑλληνίδα χριστιανὴ ἀπὸ μεγάλη ἀρχοντικὴ οἰκογένεια· ὁ πατέρας του ἦταν Σαρακηνός, δηλαδὴ μωαμεθανὸς ἀπὸ τὴν Ἀραβία, καὶ ἐμίρης (ἡγεμόνας)· ἔγινε ὅμως χριστιανὸς καὶ λαμπρὸς βυζαντινὸς πολίτης. Ὁ Διγενὴς ἀπὸ μικρὸς ἔδειξε μεγάλη τόλμη καὶ ρώμη καὶ γι’ αὐτὸ τὸν θαύμαζαν ὅλοι. Ἀλλά, ὅταν μεγάλωσε, τότε πιὰ δὲ λέγονται τὰ ἀνδραγαθήματά του. ῎Αλλοτε, ἂν μοῦ δοθῆ καιρός, θὰ σᾶς πῶ, πῶς δράκοντες μὲ πολλὰ κεφάλια καὶ πύρινες γλῶσσες, ἄγρια λιοντάρια καὶ ἄλλα θηρία ἔπεσαν κάτω ἀπὸ τὸ σπαθί του, ὅπως ἔπεσαν στὰ ἀρχαῖα χρόνια ἀπὸ τὸ ρόπαλο τοῦ ῾Ηρακλῆ ὅμοια θηρία. Σήμερα θὰ σᾶς πῶ μιὰ μόνο μικρούλα ἱστορία του. Διγενὴς καὶ Μαξιμώ. ῾Ο γενναῖος Διγενής, εἴπαμε, φύλαγε

τὰ σύνορα· γιὰ νὰ τὰ ὑπερασπίση ἔστησε καθημερινὸ πόλεμο μὲ φοβεροὺς ἐχθρούς. Φοβερώτεροι ἀπὸ ὅλους ἦταν οἱ ἀπελάτες, δηλαδὴ οἱ ληστὲς τῶν βουνῶν καὶ οἱ ἐπιδρομεῖς ἀπὸ τὶς ξένες γειτονικὲς ἐπαρχίες. Γρήγορα ὅμως αὐτοὶ κατάλαβαν, ὅτι δὲν ἦταν ἱκανοὶ νὰ τὰ βάλουν μὲ τὸν Ἀκρίτα· πάντοτε ἔφευγαν λιγότεροι καὶ νικημένοι. Ἀλλὰ τέτοιοι ληστὲς πῶς νὰ ἡσυχάσουν, ποὺ μόνος σκοπὸς τῆς ζωῆς τους ἦταν νὰ ληστεύουν τοὺς Βυζαντινούς; Ἀνέβηκε λοιπὸν στὸ ἄλογό του ὁ ἀρχηγός τους, ὁ Φιλόπαππος, κι ἔτρεξε στὰ βουνὰ νὰ βρῆ τὴ βασίλισσα Μαξιμώ, νὰ ζητήση τὴ βοήθεια της. - Καὶ ποιά εἶναι αὐτὴ ἡ Μαξιμώ; ρώτησε ἡ Ἀγγελική. - Μιὰ φοβερὴ βασίλισσα, παιδί μου, στὸ γυναικεῖο βασίλειο τῶν Ἀμαζόνων ποὺ εἶχε τὸν πόλεμο γιὰ τροφή. Εἶχε

87

νικήσει ὅλους τοὺς γύρω πολεμιστὲς καὶ τοὺς εἶχε τρομάξει τόσο, ποὺ τὴν ἀναγνώριζαν ὅλοι γιὰ ἀρχηγὸ καὶ βασίλισσα. Ὅτι ἦταν γιὰ τοὺς Βυζαντινοὺς ὁ Διγενής, ἦταν γιὰ τοὺς ἀπελὰτες καὶ τοὺς Σαρακηνοὺς ἡ Μαξιμώ. ῾Η Μαξιμώ, λοιπόν, γιὰ νὰ τοὺς εὐχαριστήση, ἔσπευσε νὰ τοὺς βοηθήση. Πόλεμο γύρευαν οἱ ἀπελάτες, πόλεμο ἤθελε κι αὐτή. Συγκέντρωσε τὰ παλικάρια της, διάλεξε ἑκατό, τὰ πιὸ γενναῖα καὶ ρωμαλέα, καὶ καλὰ ὁπλισμένοι ὅλοι ξεκίνησαν νὰ συναντήσουν τὸ Διγενή. Στὸ δρόμο ἑνώθηκαν μαζὶ της κι ἄλλοι ἀπελάτες καὶ ὁ Φιλόπαππος. ῎Ετσι χιλιάδες στρατὸς ἔφτασε στὸν Εὐφράτη, ποὺ χώριζε τὰ σύνορα. ᾽Εκείνη τὴν ἡμέρα ἔτυχε νά ᾽ναι ὁ Διγενὴς στὸ παρατηρητήριό του. ᾽Ερευνοῦσε τὰ γύρω, λέτε καὶ τοῦ ἔλεγε κρυφὰ κάποιος: - Φυλάξου, Διγενή, ἔρχονται ἀπελάτες. Μόλις τοὺς εἶδε νὰ κατεβαίνουν ἀπὸ τὶς βουνοπλαγιὲς στὸν ποταμό, τόσο ἀμέτρητο πλῆθος, ἕνας αὐτός, δὲν ἔχασε τὸ θάρρος του· πήδησε στὸ ἄλογό του κι ἔτρεξε νὰ τοὺς συναντήση. Φτάνοντας στὸν Εὐφράτη βλέπει γιὰ πρώτη φορὰ τὴ Μαξιμώ, τὴν ξακουστὴ βασίλισσα, ποὺ τόσα εἶχε ἀκούσει γιὰ τὴ χάρη της καὶ τὴν παλικαριά της. Πραγματικὴ βασίλισσα! Τί χάρη, τί λεβεντιά! Ἵππευε ἕνα κατάμαυρο, σὰν τὸ χελιδόνι, ἄλογο, ποὺ μὲ βία συγκρατοῦσε τὴν ὁρμή του. Χρυσὴ περικεφαλαία προφύλαγε τὸ κεφάλι της καὶ χρυσὴ ἁλυσίδα κρεμόταν στὸ στῆθος της· χρυσοΰφαντα ἦταν καὶ τὰ φορέματά της. Στὸ ἕνα χέρι κρατοῦσε χρυσὴ ἀσπίδα καὶ τὰ χαλινάρια, καὶ στὸ ἄλλο χρυσωμένο κοντάρι. Σὲ κάθε κίνηση τοῦ περήφανου ζώου κουδουνάκια χρυσὰ, κρεμασμένα στὸ λαιμό του ἄφηναν χαρμόσυνο ἦχο. Δεξιὰ κι ἀριστερὰ παράστεκαν

88

ἀπὸ πέντε γιγαντόσωμοι ἀπελάτες. ῞Οταν ἡ Μαξιμὼ εἶδε τὸν Ἀκρίτα, ρώτησε ἔκπληκτη: - Αὐτὸς, εἶναι ὁ Διγενής, Φιλόπαππε; - Αὐτός, Βασίλισσα Μεγάλη! - Καὶ οἱ στρατιῶτες του ποῦ εἶναι; - Αὐτὸς δὲν ἔχει στρατό. Μονάχος του πολεμᾶ μὲ ὅλους γιὰ τὰ σύνορά του. ᾽Αλλὰ κι ἔτσι μονάχος ποὺ εἶναι, μόνη σου μὴν πηγαίνεις νὰ μετρηθῆς μαζί του. - Δειλὲ γέροντα, ξεσήκωσες ὅλο αὐτὸ τὸ πλῆθος νὰ πολεμήση ἕναν ἄνθρωπο; εἶπε ὀργισμένη ἡ Μαξιμώ· δὲ ντρέπεσαι; Μόνη μου, μπρὸς στὰ μάτια σας, θὰ τὸν ξεκάμω. Μὴν κινηθῆ κανένας! Καὶ μὲ τὰ λόγια αὐτὰ ρίχνεται μὲ τὸ ἄλογό της νὰ περάση τὸ βαθὺ ποτάμι. - Φυλάξου, Βασίλισσα! Ἄκουσέ με· κάτι ξέρω κι ἐγὼ ὁ γέρος. Πολλὰ ἔχουν δεῖ τὰ μάτια μου! Τῆς ἀπάντησε πειραγμένος ὁ Φιλόπαππος. Ὁ Διγενὴς βλέποντας τὴν ὡραία Ἀμαζόνα νὰ ὁρμᾶ στὸν ποταμό, τῆς φωνάζεί μὲ εὐγένεια: - Εἶναι πολὺ βαθὺ τὸ ρεῦμα, Βασίλισσα! Στάσου κι ἔρχομαι ἐγώ· μὴν κοπιάζεις ἐσύ, μιὰ γυναίκα. Στοὺς ἄντρες πρέπει ὁ κόπος. Κι ἔσυρε ἀμέσως τὸ σπαθί του, κέντησε τὸ ἄλογό του καὶ ρίχτηκε στὸν Εὐφράτη· σὰ βέλος ἔφτασε στὴν ἀντικρινὴ ὄχθη. Οἱ δυὸ δυνατοί, ὁ ἀνδρειότερος ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς καὶ ἡ γενναιότερη ἀπὸ τοὺς ἀπελάτες καὶ Σαρακηνούς, γιὰ πρώτη φορὰ συναντήθηκαν στὴ μάχη. ῾Η Μαξιμὼ μὲ μεγάλη ἐπιδεξιότητα τοῦ δίνει μιὰ δυνατὴ κονταριά· ὁ Διγενὴς τὴν πρόλαβε μὲ τὸ σπαθί του· ἔσπασε τὸ κοντάρι, χωρὶς καὶ νὰ βλάψη τὸ σπαθί.

89

Ἄναψε τότε ἡ Μαξιμώ· σέρνει κι ἐκείνη τὸ σπαθὶ καὶ ἀτρόμητη ὁρμᾶ· ἔβαλε ὅλη τὴν τέχνη της νὰ τὸν τρυπήση, ἀλλὰ βρῆκε τὸν καλύτερό της. Μὲ μιὰ ἐπιδέξια κίνηση τῆς τρύπησε ἐλαφρὰ τὰ δάχτυλα ὁ Διγενής, γιὰ νὰ μὴν τὴ βλάψη, καὶ τῆς ἔριξε ἀπὸ τὸ χέρι κάτω τὸ σπαθί. ῎Επειτα μὲ ἄλλη σπαθιὰ πῆρε τὸ κεφάλι τοῦ ἀλόγου· ἄλογο καὶ βασίλισσα σωριάστηκαν στὴ γῆ. ῾Η περήφανη βασίλισσα τά ᾽χασε· φοβήθηκε γιὰ τὴ ζωή της, ποὺ ποτὲ δὲν εἶχε φοβηθῆ. ῎Επεσε λοιπὸν στὰ γόνατα καὶ μὲ μάτια δακρυσμένα παρακάλεσε τὸ Διγενὴ νὰ μὴν τὴ σκοτώση. ῾Ο Ἀκρίτας τὴν ἐλέησε καὶ χωρὶς νὰ τῆς πῆ τίποτε τὴν ἄφησε κι ἔτρεξε στοὺς ἄλλους. Διγενὴς καὶ ἀπελάτες. Οἱ ἀπελάτες, ἅμα εἷδαν νὰ κινδυνεύη

ἡ βασίλισσα, ὅρμησαν νὰ κυκλώσουν τὸ Διγενή, σὰν τοὺς πεινασμένους λύκους, ποὺ χύνονται νὰ σπαράξουν τὴ βορά τους. Τὸν ἔβαλαν στὴ μέση καὶ τὸν χτυποῦσαν μὲ σπαθιά, μὲ κοντάρια, μὲ ρόπαλα. Ἀλλὰ τίποτα δὲν κατόρθωσαν. ῾Ο πόλεμος αὐτὸς μὲ τοὺς ληστὲς ἔσβησε γρήγορα, ὅπως σβήνει ἡ φωτιὰ στὸ ἀνίκητο νερό. Οἱ περισσότεροι ἔφυγαν· ὅσοι ἔμειναν, κείτονταν ἄλλοι πληγωμένοι καὶ ἄλλοι νεκροί. Κανένας δὲ μπόρεσε ν’ ἀντισταθῆ ὡς τὸ τέλος στὴν ὁρμὴ τοῦ ᾽Ακρίτα. - Ἄ, τί καλά! εἶπε ὁ Τάκης. Αὐτὸ μοῦ θυμίζει τὸν Ἀχιλλέα, ποὺ ἦταν ὁ φόβος καὶ ὁ τρόμος στοὺς Τρῶες· καὶ μόνο ἡ φωνή του τοὺς ἀνάγκαζε νὰ κλείνωνται στὰ τείχη! ῞Ενας ποὺ τόλμησε νὰ μετρηθῆ μαζί του, ὁ ῞Εκτορας, ἔπεσε νεκρός. - Βέβαια, παιδί μου! Ὁ Ἀκρίτας δὲν ἦταν κατώτερος στὴν ἀντρεία ἀπὸ τὸ γενναιότερο ῞Ελληνα τοῦ Τρωικοῦ πολέμου. Βλέπετε, ἡ φυλή μας γεννᾶ πάντοτε τὰ ἴδια παλικάρια!

90

῾Η γενναιοψυχία του. Ἡ κ. Θάλεια ἔπειτα ἀπὸ τὴ μικρὴ

αὐτὴ διακοπὴ συνέχισε : ῞Οταν σκόρπισαν οἱ ἀπελάτες, ὁ Διγενὴς ἔτρεξε στὴ Μαξιμώ· αὐτὴ στὸ μεταξὺ εἶχε σηκωθῆ καὶ περίμενε. - Βασίλισσα, τῆς εἶπε, μάθε νὰ μὴν περηφανεύεσαι πιά, γιατὶ ὁ Θεός ταπεινώνει τοὺς περήφανους. Δὲν ἔχω κανένα σκοπὸ νὰ σὲ βλάψω· ὁ Διγενὴς δὲ σκοτώνει τοὺς νικημένους καὶ τὶς γυναῖκες. Ἡ Μαξιμὼ σταύρωσε τὰ χέρια καὶ δακρυσμένη εἶπε λόγια, ποὺ ποτὲ δὲν εἶπε ἄνθρωπος στὸν ἐχθρό του: - Κανένας, Διγενή, δὲν ἔχει τὴ δική σου ἀντρεία καὶ γενναιοφροσύνη. Μοῦ ἄφησες τὴ ζωή, σὰ δυνατὸς καὶ μεγαλόκαρδος ποὺ εἶσαι, ἐνῶ στὸ χέρι σου ἦταν νὰ μὲ σκοτώσης. Τὸ δοξασμένο ὄνομά σου θὰ τὸ διαλαλοῦν τὰ βουνὰ κι οἱ πεδιάδες τῆς Ἀσίας· ποτὲ δὲ θὰ σὲ λησμονήσουν. Ὁ Διγενὴς φώναξε τότε τὸν ἱπποκόμο του, ποὺ ἔμενε στὴν ἀντικρινὴ ὄχθη, καὶ τοῦ ἔφερε ἕνα ὡραῖο ἄλογο· τοῦ ἔβαλε πάνω τὴ χρυσοστόλιστη σέλα τοῦ ἀλόγου τῆς βασίλισσας καὶ τὴν βοήθησε ν’ ἀνεβῆ. Χαιρετήθηκαν μὲ εὐγένεια κι ἡ Μαξιμὼ ἔτρεξε στὸ βουνὸ νὰ βρῆ τοὺς σκορπισμένους συντρόφους της... Γεμάτη θαυμασμὸ εἶπε ἡ Αγγελική: - ῎Ω, εὖγε, εὖγε στὸν Ἀκρίτα! ῎Ετσι κάνουν οἱ μεγαλόκαρδοι ἄνθρωποι· δείχνουν μεγαλοψυχία στοὺς νικημένους. Τέτοιος ἦταν καὶ ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος. - Μάλιστα, παιδί μου· πολὺ σωστὰ τὰ λές! Τέτοιοι εἶναι οἱ ἥρωες τῆς ῾Ελλάδας· τέτοιος ἦταν κι ὁ Διγενής. Τόση ἦταν ἡ δικαιολογημένη φήμη του, ὥστε ὁ αὐτοκράτορας Ρωμανὸς παράγγειλε στὸν ἀνίκητο ὑπήκοό του νὰ πάη στὸ Βυζάντιο νὰ τὸν γνωρίση καὶ νὰ τὸν

91

φιλοξενήση στὰ βασιλικὰ ἀνάκτορα. ῾Ο Διγενὴς ὅμως, θέλοντας νὰ μὴν ἀφήση μήτε στιγμὴ ἀφρούρητα τὰ σύνορα, μὲ εὐλάβεια ἀρνήθηκε τὴ μεγάλη τιμή, ποὺ καθένας θὰ ζήλευε. Καὶ τότε ὁ Ρωμανὸς τοῦ ἔκανε τὴ μεγαλύτερη ἀκόμη τιμή, νὰ ξεκινήση νὰ πάη μόνος του νὰ ἰδῆ τὸ μεγάλο πατριώτη ὑπήκοο! Καὶ μὲ λίγα λόγια ὁ Διγενής, ἕνας μόνος, ὁπλισμένος μὲ ρώμη, ἀντρεία, μεγαλοψυχία καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα, ἔκαμε θαύματα. Κατόρθωσε ν’ ἀσφαλίση τὰ ἀνατολικὰ σύνορα τοῦ Βυζαντίου· ἀπελάτες καὶ Σαρακηνοὶ δὲν τόλμησαν στὴν ἐποχή του νὰ ληστέψουν τὶς βυζαντινὲς ἐπαρχίες. Ὁ τόπος βρῆκε τὴν ἡσυχία του καὶ οἱ κάτοικοι, χωρὶς κανένα φόβο, ἀσχολήθηκαν στὰ εἰρηνικὰ ἔργα τους. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ δόξα του γέμισε τὸν ἑλληνισμό. ῞Οπου καὶ νὰ πᾶτε, ὅπου καὶ νὰ σταθῆτε, θ’ ἀκούσετε νὰ τραγουδᾶ ὁ λαός μας τὰ τραγούδια τοῦ Διγενῆ...

92

24. Ο ΦΛΑΝΤΑΝΕΛΑΣ [Στὶς 20 Ἀπριλίου τοῦ 1453 τέσσερα πλοῖα μὲ ἐπικεφαλῆς ἕνα βασιλικὸ σκάφος ἐπιστρέφουν στὴν πολιορκημένη βασιλεύουσα, φορτωμένα ἐφόδια ἀπὸ διάφορες χριστιανικὲς χῶρες. ῾Ο Μωάμεθ διατάσσει τότε τὸ στόλο του νὰ συλλάβη ἢ νὰ βυθίση τὰ πλοῖα, ποὺ τόλμησαν νὰ παραβιάσουν τὸν ἀποκλεισμὸ τῆς πρωτεύουσας. Κυβερνήτης τοῦ βασιλικοῦ σκάφους ἦταν ὁ γενναῖος Φλαντανελάς]. ῾Η γριὰ τυφλή. Στὰ τείχη ἔφεραν μὲ εὐλάβεια τὶς ἅγιες

εἰκόνες· καὶ μιὰ γριὰ τυφλή, ἀκολουθώντας μὲ λαχτάρα τὴν ἀνθρωποπλημμύρα, ἦρθε κι εκείνη να δῆ με τὰ ξένα μάτια. Ὁ αὐτοκράτορας τῆς ἔκαμε τόπο, χωρὶς νὰ σηκώση τὰ μάτια του ἀπὸ τὴ θάλασσα. Σιωπὴ νεκρικὴ βασιλεύει! Θαρρεῖς καὶ ὁ Ἀετὸς, ὁ ψηλότερος τῆς Ἀσίας λόφος, ψήλωσε ἀκόμη πιὸ πολὺ νὰ δῆ τὴν πρωτάκουστη ναυμαχία ἑνὸς στόλου ὁλόκληρου μὲ τέσσερα πλοῖα. Τὸ πρῶτο βασιλικὸ πλοῖο μὲ τὴ σημαία, ποὺ τὴ στόλιζε ὁ δικέφαλος ἀετός, πρῶτο πρῶτο θέλει νὰ προχωρήση, νὰ περάση τὴν ἁλυσίδα τὴ χοντρή, ποὺ εἶναι φραγμένος ὁ κόλπος καὶ νὰ φέρη τροφὴ στὴν κουρασμένη Πόλη. Γιὰ μιὰ στιγμὴ ἔπαψε ὁ ἄνεμος· φύλλο δὲ σαλεύει καὶ τὰ χριστιανικὰ πλοῖα ἥσυχα στέκονται σὰ μαρμαρωμένα καὶ καθρεφτίζονται στὴ γαλήνια θάλασσα. Ξαφνικὰ ὁ τοῦρκος ναύαρχος Σουλεϊμὰν πασὰς ὁρμᾶ μὲ τὸ στόλο του καὶ τὰ κυκλώνει. ῾0 κίνδυνος εἶναι μεγάλος, γιατὶ τὰ πλοῖα δὲ μποροῦν νὰ φύγουν. Καὶ ὁ περήφανος σουλτάνος, ξεχνώντας ὅτι βρίσκεται στὴν ξηρά, προχωρεῖ μὲ τὸ ἄλογό του στὰ ρηχά, νὰ τρέξη ὁ ἴδιος νὰ βουλιάξη τὰ

93

πλοῖα μὲ τὴ χριστιανικὴ σημαία. Δίνει διαταγὲς κεραυνούς· κανένας δὲν τολμᾶ νὰ τὶς παρακούση. ᾽Ετελείωσε! Θὰ χαθοῦν τὰ παλικάρια! Δεμένα τὰ πλοῖα, γιατὶ φύλλο δὲν κουνιέται, ἔπρεπε νὰ ξεχάσουν ὅτι εἶναι θαλασσινά· θὰ γίνη στεριανὸς ὁ πόλεμος. Στὰ τείχη ὁ λαὸς μὲ μιὰ ἀναπνοή, μὲ μιὰ εὐχή, μὲ ἕνα ὄνειρο παρακολουθεῖ μὲ λαχτάρα τὴ ναυμαχία καὶ προσεύχεται. Προσεύχεται καὶ ὁ βασιλιὰς καὶ δὲ δίνει διαταγὲς φοβερές. Ξέρει τὰ παλικάρια του· θὰ κάμουν μόνα τὸ καθῆκον τους. Καὶ ἡ γριὰ προσεύχεται κι ἐκείνη καὶ κλαίει. Ἀπὸ κάτι μισόλογα, ποὺ ἀκούει, παρακολουθεῖ τὸ μεγάλο κακὸ σὰ νὰ τὸ βλέπη.· ῾Η νίκη. Οἱ Τοῦρκοι ἔφεραν φωτιὰ καὶ ἄρχισε νὰ καίεται τὸ βασιλικὸ πλοῖο. Καὶ ἄλλοι ἀπ’ αὐτοὺς ὁρμοῦν σὰν ἀστραπὲς μέσα στ’ ἄλλα πλοῖα. Τότε ὁ κυβερνήτης Φλαντανελὰς δίνει διαταγὴ στοὺς ναῦτες του: οἱ μισοὶ στὰ κατάρτια, μὲ τὸ ἕνα χέρι νὰ χύνουν νερὸ καὶ νὰ σβήνουν τὴ φωτιά, μὲ τὸ ἄλλο νὰ χύνουν ὑγρὴ φωτιὰ - τὸ ὑγρὸν πῦρ - καὶ νὰ καῖνε τὰ ἐχθρικὰ πλοῖα, καὶ οἱ ἄλλοι μισοὶ νὰ πολεμοῦν στῆθος μὲ στῆθος, σπρώγνοντας τοὺς Τούρκους, ποὺ ἤθελαν νὰ πηδήσουν μέσα. ᾽Εδῶ ἔγινε μεγάλη ἑκατόμβη. ῾Εκατοντάδες χάνει ἀνώφελα ὁ Σουλεϊμὰν πασάς, καὶ ἀφρίζει ὁ σουλτάνος καὶ δείχνει τὸ χρυσό του ρόπαλο ἀγριεμένος. ῾Ο κάθε ναύτης του χύνεται στὸ θάνατο, γιατὶ ξέρει ὅτι τὸν περιμένει, ἂν παρακούση, θάνατος πολυβασανισμένος. Καὶ ὁ οὐρανὸς ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι γαλανὸς καὶ ἡ θάλασσα λάδι. Ἀνοίγει τὰ χίλια στόματά της ἄθελα καὶ καταπίνει τὰ πτώματα καὶ τὰ ναυάγια.

94

Ξαφνικὰ μιὰ στιγμὴ στὰ τείχη τὴ νεκρικὴ σιωπὴ ἀκολούθησε βοὴ μεγάλη. Τῆς γριᾶς τὰ στήθη τὰ ξέσχιζε τὸ ἀναφιλητό. Δὲ μπορεῖ νὰ καταλάβη τὶ γίνεται γύρω της καὶ τραβᾶ τὸ πλατὺ μανίκι τοῦ πλαϊνοῦ της καὶ ρωτᾶ μὲ λαχτάρα: - Ἀδερφέ, τί γίνεται ἐκεῖ κάτω; Δὲν ἔχω μάτια νὰ δῶ. - Τί γίνεται; ὁ Σταυρός, μάνα, ἔκαμε τὸ θαῦμα του. Ὁ Φλαντανελὰς πέρασε τὴν ἁλυσίδα, ἀπάντησε ἐκεῖνος. - Δοξασμένο τ’ ὄνομά του! εἶπε ἡ γριὰ καὶ κλονίστηκε. Ὁ ξένος τὴ στήριξε καὶ δὲν τὴν ἄφησε νὰ πέση. ῎Επειτα ἄκουσαν ψαλμοὺς· ὁ λαὸς ἔφερνε στὰ χέρια τὸν Φλαντανελὰ μὲ τὰ παλικάρια του καὶ μὲ τοὺς γενναίους τῶν ἄλλων πλοίων. Ὁ Φλαντανελὰς γελαστὸς γύρισε καὶ εἶδε τὴ θάλασσα, ποὺ ἦταν ἀκόμη γεμάτη συντρίμματα καὶ ναυάγια· ἔπειτα ἔτρεξε στὸ βασιλέα του. ᾽Αλλὰ ξαφνικὰ βλέπει τὴ μάνα του ἀκουμπισμένη πάνω στὸν αὐτοκράτορα. - ῾Η μάνα μου! φώναξε. Ὁ Κωνσταντῖνος τοῦ χαμογέλασε καὶ τὸν ἀγκάλιασε λέγοντας: - ᾽Εσύ, Φλαντανελά, στήριξες γιὰ λίγο τὴν πόλη κι ἐγὼ τὴ μανούλα σου! Στράφηκε ἔπειτα πρὸς τοὺς ἄλλους γύρω του καὶ εἶπε: - ῎Ε, παιδιά! ῾Ελληνικὸ αἷμα βράζει μέσα μας. Μὲ τέτοιες μάνες καὶ τέτοια παιδιὰ δὲν πέφτει ἀκόμη ἡ Πόλη, δὲν πέφτει ! Ἁλεξάνδρα Παπαδοπούλου

95

25. ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ ῞Οταν νόμισε ὁ Μωάμεθ πὼς τὸ ἠθικὸ τῶν πολιορκημένων εἶχε πιὰ κλονισθῆ ἀπὸ τὸν ἀδιάκοπο βομβαρδισμὸ πολλῶν ἡμερῶν, ἔστειλε πάλι γιὰ τελευταία φορὰ τὶς προτάσεις του στὸν Κωνσταντῖνο. Τοῦ ζητοῦσε δηλαδὴ νὰ παραδώση τὴν Πόλη. «Τί λές; Φεύγεις ἀπὸ τὴν Πόλη νὰ πᾶς ὅπου θέλεις μὲ τοὺς ἄοχοντές σου καὶ μὲ τὰ ὑπάρχοντά σου καὶ ν’ ἀφήσης τὸ λαό, χωρὶς νὰ πάθη καμιὰ βλάβη οὔτε ἀπὸ μᾶς οὔτε ἀπὸ σένα, ἢ ἐπιμένεις στὴν ἀντίσταση, ποὺ θὰ ἔχη ἀποτέλεσμα καὶ τὸ δικό σου θάνατο καὶ τὸ θάνατο τῶν ἀρχόντων σου καὶ τὴν καταστροφὴ τῶν ὑπαρχόντων σου καὶ τὴν αἰχμαλωσία καὶ διασπορὰ τῶν κατοίκων;». ῾Ο Κωνσταντῖνος, ἄν καὶ ἔβλεπε πὼς πολὺ δύσκολα θὰ μποροῦσε νὰ ἀποκρούση ὡς τὸ τέλος τὸ χείμαρρο τῶν στρατιωτῶν τοῦ σουλτάνου, δὲν δίστασε νὰ δώση τὴν ἀπάντηση, ποὺ ταίριαζε καὶ στὸ δικό του ἀξίωμα καὶ στὴ λαμπρὴ ἱστορία τῆς αὐτοκρατορίας του. Καὶ ἡ σύγκλητος τῶν ἀρχόντων του ἐνέκρινε τὴν ἀπάντησή του: «Ἄν θέλης νὰ συζήσης μαζί μας εἰρηνικά, ὅπως ἔζησαν οἱ πατέρες σου, ἂς εἶναι δοξασμένο τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ. ᾽Εκεῖνοι θεωροῦσαν καὶ τιμοῦσαν τοὺς γονεῖς μου σὰν πατέρες, κι αὐτὴ τὴν πόλη σὰν πατρίδα τους. Σὲ δύσκολες περιστάσεις σ’ αὐτὴν ἐδῶ τὴν πόλη ἔβρισκαν καταφύγιο. Κράτησε ὅσα φρούρια κι ὅση χώρα ἅρπαξες ἀπὸ μᾶς ἄδικα, ὅρισε καὶ τὸ φόρο, ποὺ θὰ σοῦ πληρώνωμε κάθε χρόνο, νὰ εἶναι ἀνάλογος 96

μὲ τὰ εἰσοδήματά μας καὶ φύγε εἰρηνικά. Γιατὶ ποῦ ξέρεις, ἄν, θαρρώντας πὼς θὰ κερδίσης, δὲ βγῆς ζημιωμένος; Τὴν παράδοση ὅμως τῆς πόλης οὔτε ἐγὼ τὴ δέχομαι οὔτε κανεὶς ἄλλος ἀπὸ τοὺς κατοίκους της, γιατὶ ὅλοι μαζὶ μὲ μιὰ ἀπόφαση, ποὺ τὴν πῆρε ὁ καθένας μας μόνος του, θὰ πέσωμε πολεμώντας, χωρὶς νὰ λογαριάσωμε τὴ ζωή μας». Ἀπὸ ἐκείνη τὴ στιγμὴ οἱ δυὸ ἀντίπαλοι ἑτοιμάζονται γιὰ τὴν ἀποφασιστικὴ σύγκρουση. ῾Ο Μωάμεθ διατάσσει τριήμερο ἀδιάκοπο κανονιοβολισμὸ τῶν τειχῶν, γιὰ ν’ ἀνοιχτοῦν πολλὰ ρήγματα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα θὰ μποροῦσαν νὰ περάσουν οἱ στρατιῶτες του. Σ᾽ ἐκεῖνον, ποὺ πρῶτος θ’ ἀνέβαινε στὰ τείχη, ὑπόσχεται τὴν καλύτερη ἐπαρχία τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀσίας. Σὲ ὅλο τὸ στρατό του ἐπιτρέπει τριήμερη λεηλασία. Οἱ δερβίσηδες τριγυρίζουν τὸ στρατόπεδο κι ὑπόσχονται ἀκόμη μεγαλύτερες ἀμοιβὲς τοῦ Προφήτη γιὰ ὅσους θὰ σκοτωθοῦν πολεμώντας. Μέσα στὴν πόλη, ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος, οἱ στρατιῶτες μὲ τὴν προσωπικὴ ἐπίβλεψη τοῦ Κωνσταντίνου ξενυχτοῦν, γιὰ νὰ διορθώσουν τὶς καταστροφὲς τῶν τειχῶν, ποὺ ἔκαναν τὴ μέρα τὰ κανόνια. Κι ὁ ἄμαχος πληθυσμὸς μὲ τοὺς ἀρχιερεῖς, τοὺς ἱερεῖς καὶ τοὺς μοναχοὺς μπροστὰ ἔκαναν λιτανεία γύρω στὸν ἐσωτερικὸ περίβολο τῶν τειχῶν, ἔχοντας μαζί τους τὴν εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ὁδηγήτριας. Οἱ ἱκεσίες χιλιάδων λαοῦ: «Κύριε, ἐλέησον! Κύριε, ἐλέησον!» ὑψώνονται πρὸς τὴν ῾Υπέρμαχο, ποὺ τόσες φορὲς εἶχε σώσε τὴν Πόλη. Τὸ ἀπόγευμα τῆς τρίτης ἡμέρας τοῦ ἀδιάκοπου κανονιοβολισμοῦ ὅλα τὰ σημάδια ἔδειχναν πιὰ πὼς τὴν ἄλλη μέρα, στὶς 29 Μαΐου, θὰ γινόταν ἡ ἐπίθεση. ῾Ο Κωνσταντῖνος ἐπιθεώρησε πρῶτα τὰ τείχη κι ἔδωσε τὶς τελευταῖες ὁδηγίες γιὰ τὴν ποόχειρη ἐπισκευὴ τῶν ρηγ-

97

μάτων. Καὶ κατόπιν πῆγε να ἐκτελέση τὰ τελευταῖα καθήκοντα τοῦ αὐτοκράτορα καὶ τοῦ χριστιανοῦ. Ἀφοῦ συγκέντρωσε ὅλους τοὺς στρατιωτικοὺς καὶ πολιτικοὺς ἀρχηγούς, τοὺς ἀνέπτυξε τὴ μεγάλη σημασία τοῦ ἀγώνα, στὸν ὁποῖον ἔπρεπε ἤ νὰ νικήσουν ἢ νὰ πέσουν ἡρωικά. Ἀλλ᾽ ἀξίζει ν’ ἀκούσωμε τὰ ἴδια τὰ λόγια τοῦ θρυλικοῦ αὐτοκράτορα, ὅπως μᾶς τὰ ἔσωσε ὁ ὑπουργός του καὶ ἱστοριογράφος Γεώργιος Φραντζῆς. «Σεῖς, εὐγενέστατοι ἄρχοντες καὶ ἐκλαμπρότατοι δήμαρχοι καὶ στρατηγοὶ καὶ γενναιότατοι συστρατιῶτες καὶ ὅλος ὁ πιστὸς καὶ τίμιος λαός, γνωρίζετε καλᾲ ὅτι ἔφτασε ἡ ὥρα, ποὺ ὁ ἐχθρὸς τῆς πίστης μας θέλει νὰ μᾶς ἐπιτεθῆ μὲ ὅλη τὴν πολεμική του τέχνη καὶ μὲ ὅλα τὰ ὅπλα του. Μὲ ὂλη τὴ στρατιωτική του δύναμη θὰ μᾶς ἐξαπολύση ἐπίθεση καὶ ἀπὸ τὴν ξηρὰ καὶ ἀπὸ τὴ θάλασσα, γιὰ νὰ μπορέση νὰ μᾶς κεντήση μὲ τὸ δηλητήριό του σὰν φίδι φαρμακερὸ καὶ 98

νὰ μᾶς καταπιῆ σὰν λιοντάρι ἀνήμερο. »Γι’ αὐτὸ σᾶς λέγω καὶ σᾶς παρακαλῶ νὰ μείνετε ἀκλόνητοι μὲ ἀντρεία καὶ μὲ ἄφοβη ψυχή, ὅπως κάνατε πάντοτε ὡς τώρα χτυπώντας τοὺς ἐχθροὺς τῆς πίστης μας. Στὰ δικά σας χέρια παραδίνω αὐτὴ τὴν πιὸ λαμπρὴ καὶ τὴν πιὸ περίφημη πόλη, ποὺ εἶναι πατρίδα σας καὶ βασίλισσα ἀνάμεσα στὶς ἄλλες πόλεις. »Γνωρίζετε καλά, ἀδέρφια, πὼς ὅλοι μαζὶ ὀφείλομε γιὰ τέσσερα ἀγαθὰ νὰ προτιμήσωμε νὰ σκοτωθοῦμε, παρὰ νὰ ζοῦμε: Πρῶτο γιὰ τὴν πίστη καί τὴν εὐσέβειά μας, δεύτερο γιὰ τὴν πατρίδα μας, τρίτο γιὰ τὸ βασιλιὰ καὶ τέταρτο γιὰ τοὺς συγγενεῖς καὶ τοὺς φίλους μας. Λοιπόν, ἀδέρφια, ἄν ὀφείλωμε νὰ πολεμοῦμε ὡς τὸ θάνατο γιὰ τὸ ἕνα ἀπὸ τὰ τέσσερα αὐτὰ ἀγαθά, πολὺ περισσότερο πρέπει νὰ πολεμήσωμε γιὰ ὅλα μαζί, ἀφοῦ τὸ βλέπετε ὁλοφάνερα πὼς

99

κινδυνεύομε νὰ τὰ χάσωμε καὶ τὰ τέσσερα ἀγαθά μας. »Ἄν ὁ Θεὸς δώση τὴ νίκη στοὺς ἀσεβεῖς γιὰ τὰ δικά μας ἁμαρτήματα, κινδυνεύομε νὰ χάσωμε τὴν πίστή μας τὴν ἁγία, ποὺ μᾶς δώρισε ὁ· Χριστὸς μὲ τὸ αἷμα του. Καὶ ἄν κερδίση κανεὶς ὅλο τὸν κόσμο καὶ χάση τὴν ψυχή του, ποιό θὰ εἶναι τὸ ὄφελος του; Δεύτερο θὰ χάσωμε τὴν περίφημη πατρίδα μας καὶ τὴν ἐλευθερία μας. Τὸ τρίτο θὰ χάσωμε τὴ βασιλεία μας, ποὺ μιὰ φορὰ ἦταν λαμπρή, ἀλλὰ τώρα θὰ ταπεινωθῆ, καὶ θὰ περιπαιχθῆ καὶ θὰ ἐκμηδενισθῆ ἀπὸ τὸν τύραννο καὶ τὸν ἀσεβῆ. Τέταρτο θὰ χάσωμε τὰ πολυαγαπημένα μας πρόσωπα, τὰ παιδιά μας, τὶς γυναῖκες μας». Μόλις τελείωσε τὴν ὁμιλία του ὁ Κωνσταντῖνος, ξεκίνησε γιὰ τὴν Ἁγία Σοφία, ὅπου προσευχήθηκε γιὰ τελευταία φορὰ καὶ «μετέλαβε τῶν ἀχράντων καὶ θείων μυστηρίων». ᾽Εξαγνισμένος πιὰ ἀπὸ τὶς ἀνθρώπινες κακίες πῆγε γιὰ τελευταία φορὰ στὰ ἀνάκτορα, ὅπου κάλεσε ὅλους τοὺς αὐλικούς, ἀπὸ τοὺς ἀνώτατους τιτλούχους ὡς τοὺς ὑπηρέτες, καὶ μὲ δάκρυα στὰ μάτια ζήτησε ἀπὸ ὅλους συχώρεση. ῾Ο τελευταῖος αὐτοκράτορας τοῦ μεσαιωνικοῦ ῾Ελληνισμοῦ, βλέποντας πὼς ἴσως δὲν ὑπάρχει ἐλπίδα σωτηρίας, ἑτοιμάζεται νὰ πεθάνη, ὅπως ταιριάζει σ’ ἕναν ἀληθινὸ Ελληνα κι ἕναν ἀληθινὸ χριστιανό. Ἀπὸ τὸ παλάτι φεύγει νύχτα, ὄχι γιὰ ν’ ἀναπαυθῆ, ὅπως ὅλοι οἱ ἄλλοι, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἐπιθεωρήση πάλι τὶς φρουρές. Δὲν ἐπρόκειτο πιὰ νὰ ξανακοιμηθῆ παρὰ μόνο τὸν αἰώνιο ὕπνο τοῦ «μαρμαρωμένου βασιλιᾶ», ἀφοῦ θὰ πολεμοῦσε καὶ θὰ ἔπεφτε στὴν Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ γενναιότατος ἀνάμεσα στοὺς γενναίους του. ῾Η ἐθνική μας ἱστορία ἔχει πολλοὺς ἥρωες μέσα σὲ τὁσους

100

καὶ τόσους ἀγῶνες τριῶν χιλιάδων χρόνων. Λίγοι ὅμως ἔζησαν καὶ ζοῦν ἀκόμη μέσα στὴν ψυχὴ καὶ τοῦ ἀγράμματου ῞Ελληνα, τόσον ὡραῖοι καὶ τόσο πολυτραγουδημένοι ὅσο τρεῖς: ῾Ο Λεωνίδας, ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος καὶ ὁ ᾽Αθανάσιος Διάκος. Κι οἱ τρεῖς τους δὲν νίκησαν τοὺς ἐχθρούς, ἀλλὰ κι οἱ τρεῖς τους δὲν δίστασαν οὔτε μιὰ στιγμὴ νὰ θυσιαστοῦν. Οἱ μυριάδες τῶν ἐχθρῶν πάτησαν τὸ ἱερὸ χῶμα, ποὺ ὑπερασπίζονταν κι ὁ Λεωνίδας στὶς Θερμοπύλες κι ὁ Κωνσταντῖνος στὴν Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ κι ὁ Διάκος στὴν Ἀλαμάνα, ἀλλὰ τὸ πάτησαν ποτισμένο ἀπὸ τὸ αἷμα τῶν νεκρῶν πιὰ ὑπερασπιστῶν του. Καὶ τὸ αἱματοποτισμένο ἐκεῖνο χῶμα γέννησε τοὺς ἐθνικούς μας θρύλους, μὲ τοὺς ὁποίους μορφώθηκαν καὶ μορφώνονται οἱ ἑλληνικὲς γενεές. Καὶ στοὺς νεώτερους ἐθνικούς μας ἀγῶνες πόσοι καὶ πόσοι ῞Ελληνες ἀξιωματικοὶ καὶ στρατιῶτες, πολέμησαν ἔχοντας ὁλοζώντανο μπροστά στὰ μάτια τους τὸ ὅραμα τοῦ Λεωνίδα, τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου καὶ τοῦ Ἀθανασίου Διάκου! Κι ὅταν ἡ συντριπτικὴ ὑπεροχὴ τῶν ἐχθρῶν τοὺς ἀφαίρεσε τὴ νίκη, ἡ ἀνδρεία καὶ ἡ αὐτοθυσία τους κέρδισαν τὸ φωτοστέφανο τοῦ ἐθνικοῦ μάρτυρα. Ἄς θυμηθοῦμε τοὺς λίγους ὑπερασπιστὲς τῶν ὀχυρῶν τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Θράκης στὰ 1941... Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

101

26. ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ Σημαίνει ὁ Θιός, σημαίνει ἡ γῆς, σημαίνουν τὰ ἐπουράνια, σημαίνει κι ἡ Ἁγια - Σοφιά, τὸ μέγα μοναστήρι, μὲ τετρακόσια σήμαντρα κι ἑξήντα δυὸ καμπάνες. Κάθε καμπάνα καὶ παπάς, κάθε παπὰς καὶ διάκος. Ψάλλει ζερβὰ ὁ βασιλιάς, δεξιὰ ὁ πατριάρχης, κι ἀπ’ τὴν πολλὴ τὴν ψαλμουδιὰ ἐσειόντανε οἱ κολόνες. Νὰ μποῦνε στὸ χερουβικὸ καὶ νά ᾽βγη ὁ βασιλέας, φωνὴ τοὺς ἦρθε ἐξ οὐρανοῦ κι ἀπ’ ἀρχαγγέλου στόμα: «Πάψετε τὸ χερουβικὸ κι ἂς χαμηλώσουν τ’ ἅγια, παπάδες, πάρτε τὰ ἱερὰ καὶ σεῖς, κεριά, σβηστῆτε, γιατὶ εἶναι θέλημα Θεοῦ ἡ Πόλη νὰ τουρκέψη. Μόν’ στεῖλτε λόγο στὴ Φραγκιὰ νά ᾽ρτουν τρία καράβια: τό ᾽να νὰ πάρη τὸ Σταυρὸ καὶ τ’ ἄλλο τὸ Βαγγέλιο, τὸ τρίτο τὸ καλύτερο τὴν Ἅγια Τράπεζά μας. ῾Η Δέσποινα ταράχτηκε καὶ δάκρυσαν οἱ εἰκόνες. - Σώπασε, κυρὰ Δέσποινα, καὶ μὴν πολυδακρύζης, πάλι μὲ χρόνους, μὲ. καιρούς, πάλι δικά μας εἶναι. Ν. Γ. Πολίτου: « ᾽Εκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ » Δημοτικό 102

27. ΤΟ ΠΡΩΤΟ «ΟΧΙ» Στὰ ξένα Τὸ Σεπτέμβριο τοῦ 1939 εἶναι ἀραγμένα στὸ μεγάλο λιμάνι τοῦ Μπουένος Ἄυρες, τῆς πρωτεύουσας τῆς Ἀργεντινῆς, ἀρκετὰ ξένα πλοῖα περιμένοντας νὰ φορτώσουν. ῎Εξαφνα σὰν βόμβα ἦρθε ἡ τρομερὴ εἴδηση, ποὺ ἀναστάτωσε τὸν κόσμο; ῾Η Γερμανία κήρυξε τὸν πόλεμο... Τί θὰ γίνουν τώρα τὰ πλοῖα; Θὰ ταξιδέψουν; Καὶ θὰ ἀψηφήσουν τὰ ὑποβρύχια, τὰ ἀεροπλάνα, τὶς νάρκες, τὶς νηοψίες; Θὰ μείνουν δεμένα στοὺς μόλοῦς ; Πῶς θὰ ζήσουν τὰ πληρώματα; Πῶς θὰ ζήση ἡ πατρίδα χωρὶς τρὀφιμα, χωρὶς προϊόντα, χωρὶς πρῶτες ὕλες; Μὲ τὶς ἀγωνιώδεις αὐτὲς σκέψεις ἀποσύρονται πλοίαρχοι καὶ ναῦτες, καθένας στὸ πλοῖο του, καὶ περιμένουν τὸν πρόξενο νὰ τοὺς δώση ὁδηγίες. Τὴν ἄλλη μέρα παίρνει κι ὁ δικός μας ὁ πρεσβευτὴς τὸ προσωπικὸ τοῦ προξενείου καὶ τῆς πρεσβείας καὶ ἀνεβαίνει στὰ ἐλληνικὰ πλοῖα. Στὸ πρῶτο, ποὺ ἀνέβηκε, κάλεσε ὄλους, ἀξιωματικοὺς καὶ ναῦτες, καὶ τοὺς μίλησε. Μίλησε γιὰ τὴν ῾Ελλάδα καὶ τὰ παιδιά της. Τοὺς ἔφερε παράδειγμα τὸν τετραπέρατο ὁμηρικὸ Ὀδυσσέα, γιὰ νὰ 103

δείξη τὶς δυὸ μεγάλες ἀρετὲς τῆς φυλῆς μας : τὴν ἀγάπη πρὸς τὴν πατρίδα καὶ τὴν ἐξυπνάδα καὶ ἐφευρετικότητα τῶν ῾Ελλήνων. ῾Ο ἴδιος ὁμολόγησε ὅτι θὰ εἶναι μεγάλες οἱ δυσκολίες, ποὺ θὰ βροῦν οἱ ναυτικοὶ στὰ ταξίδια τους ἐξ αἰτίας τοῦ πολέμου. «Ἀλλὰ τώρα θὰ δείξωμε τί ἀξίζομε· τοὺς εἶπε. Πρέπει νὰ βοηθήσωμε τὴν πατρίδα στὶς δύσκολες στιγμές· δὲν πρέπει νὰ τῆς λείψουν οὔτε τὰ τρόφιμα οὔτε οἱ πρῶτες ὕλες οὔτε τὸ καθετί, ποὺ χρειάζεται. Καὶ αὐτὸ μόνο ἐσεῖς θὰ τὸ κατορθώσετε, νικώντας μὲ τὸ θάρρος καὶ τὴν ἱκανότητά σας ὅλα τὰ ἐμπόδια καὶ ὅλους τοὺς κινδύνους...» Τοὺς εὐχήθηκε τέλος καλὴ ἐπιτυχία κι ἀποχώρησε, ἐνῶ τὸ πλήρωμα δακρυσμένο χειροκροτοῦσε καὶ ζητωκραύγαζε.

104

Ὁ Θιακὸς Ὅταν ἔφυγε ὁ πρεσβευτής, ἄναψε ἡ συζήτηση γιὰ τὸν πόλεμο. Καθένας ἔλεγε τὴ γνώμη του, καὶ πολλοὶ ὑποστήριζαν ὅτι θὰ ἦταν δύσκολο νὰ τὰ βγάλουν πέρα οἱ σύμμαχοι μὲ τὴ Γερμανία. Σὲ μιὰ στιγμὴ ἕνας ναύτης ἀπὸ τὴν ᾽Ιθάκη ρώτησε κάποιο συνάδελφό του: - Δὲν μοῦ λές, Φίλιππα, ἄν μᾶς ἐπιτεθοῦν κι ἐμᾶς οἱ Γερμανοί, τί θὰ γίνη; - Ἄ! ᾽Εμεῖς εἴμαστε μιὰ φούχτα! Τί θέλεις νὰ κάνωμε; Θέλοντας καὶ μὴ θὰ περάσουν σὰν ὁδοστρωτήρας ἀπὸ πάνω μας· ἀπάντησε ἐκεῖνος ἀπὸ μικροψυχία ἢ κάνοντας τὸ μισοκακόμοιρο, γιὰ νὰ πεισμώση τὸν πατριώτη τοῦ Ὀδυσσέα. Σὰν τὸ λιοντάρι, ποὺ ἄξαφνα βλέπει νὰ τοῦ παίρνουν τὰ μικρά του, ἀγρίεψε ὁ Θιακός. ῾Η ματιά του ἔγινε φοβερή. Ἀπὸ τὶς δύο κόγχες βγαίνουν φωτιές. Τρέμει σύγκορμος, ἕτοιμος νὰ χυθῆ· καὶ μὲ φωνὴ τραχιὰ βρυχήθηκε : - Ὄχι! ὄχι! δὲν θὰ περάσουν! Ἄς κοπιάσουν καὶ θὰ δοῦμε! - Γειά σου, Θιακέ! Ζήτω! Ζήτω ἡ ῾Ελλάδα! Φώναξαν ὅλοι. ᾽Εκείνη τὴ στιγμὴ ἦταν ἄλλος ἄνθρωπος ὁ ἁπλοϊκὸς ναύτης. ῏Ηταν ὁ προφήτης ὁ ποτισμένος ὡς τὸ μεδούλι τῶν κοκάλων του ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς πατρίδας. Ἀπὸ τὸ στόμα του βγαίνει ἡ προσταγή της : - Ὄχι! Δὲν θὰ περάσουν ! Εἴμαστε λαὸς ἐλεύθερος! Σὲ ἔνα χρόνο καὶ δυὸ μῆνες περίπου ὁ πρωθυπουργὸς καὶ ὁ βασιλιὰς καὶ ὅλη ἡ ῾Ελλάδα βροντοφώναξαν τὸ δεύτερο «ΟΧΙ» στὸν ᾽Ιταλὸ πρῶτα καὶ σὲ λίγο ἀργότερα στὸ Γερμανό. Ὁ Θιακὸς ναύτης φάνηκε ἀληθινὸς προφήτης. Μὲ τὸ στόμα του μιλοῦσε ἡ αἰώνια ῾Ελλάδα ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη! Νικόλαος Α. Κοντόπουλος

105

28. ΞΑΝΑΝΘΙΣΑΝ ΟΙ ΔΑΦΝΕΣ Τῆς δάφνης ξανανθίσαν τὰ κλωνάρια ἀπάνω στῆς Ἠπείρου τὶς πλαγιές, τὰ νέα γιὰ νὰ στολίσουν παλικάρια, ποὺ ἀπ’ ὅλες τῆς ῾Ελλάδας τὶς μεριὲς τραβοῦν μ’ ὁρμή, μὲ θάρρος καὶ μ’ ἐλπίδα, γιὰ νὰ δοξάσουν πάλι τὴν πατρίδα. Ὁ βάρβαρος ἐχθρὸς τώρα ἄς τὸ μάθη κι ἄς φύγη ντροπιασμένος, ταπεινός. Ἡ δάφνη στὴν ῾Ελλάδα δέν ξεράθη, τῆς λευτεριᾶς δὲν σβήστη ὁ αὐγερινός, Κρατεῖ ἡ Ελλάδα κλῶνο ἐλιᾶς, μὰ ξέρει νὰ σπέρνη κεραυνοὺς μὲ τ’ ἄλλο χέρι. Ἐφημερὶς « Καθημερινὴ »

106

Σπύρος Παναγιωτόπουλος

29. ΟΙ ΚΡΗΤΙΚΟΠΟΥΛΕΣ Δύο λυγερόκορμες Κρητικοποῦλες στέκονταν ἴσιες σὰν λαμπάδες μπροστὰ στὸ Γερμανὸ διοικητὴ τῶν ἀλεξιπτωτίστῶν. Ἦταν κι οἱ δύο ψηλές, λιγνές, ἀλλὰ γεροδεμένες, μελαχρινές, μὲ ἔντονα χαρακτηριστικά, εἴκοσι δύο ὡς εἴκοσι πέντε χρόνων. Καὶ φοροῦσαν ἀντρικὲς κρητικὲς βράκες καὶ ψηλὰ ὑποδήματα. ῏Ηταν ἀδερφές. Ἀρετὴ ὀνομαζόταν ἡ μεγαλύτερη κι ᾽Ελευθερία ἡ μικρότερη. Εἶχαν πιαστῆ αἰχμάλωτες σὲ μιὰ συμπλοκὴ κοντὰ στὸ ἀεροδρόμιο τοῦ Μάλεμε στὴ μάχη τῆς Κρήτης. Κι ἡ διαταγὴ ἦταν: ῞Οσοι ἔνοπλοι πολίτες συλλαμβάνονταν αἰχμάλωτοι νὰ τουφεκίζωνται «ἐπὶ τόπου». Δὲν μιλοῦσε ὅμως ἡ διαταγὴ καθόλου γιὰ γυναῖκες. Κι οἱ δύο ἀδερφὲς εἶχαν πιαστῆ, ἀφοῦ πολέμησαν σὰν τὰ καλύτερα παλικάρια, ὁπλισμένες μὲ δύο παλιοὺς γκράδες. Στὰ χέρια τῶν ἐχθρῶν ἔπεσαν, μόνον ἀφοῦ τοὺς ἔστειλαν μὲ ἀλάθευτο μάτι καὶ τὴν τελευταία τους σφαίρα. Καμιὰ προφύλαξη δὲν πῆραν σ’ ὅλο τὸ διάστημα τῆς φονικῆς συμπλοκῆς. Οἱ σφαῖρες ὧρες ὁλόκληρες περνοῦσαν γύρω τους σὰν μέλισσες, χωρὶς ὅμως νὰ τὶς ἀγγίξουν καθόλου. Λὲς κι εἶχαν ἀπάνω τους Τίμιο ξύλο. Ἡ καταγωγή τους ἦταν ἀπὸ ἕνα μικρὸ χωριὸ τῶν Σφακιῶν. Τὸν πατέρα τους τὸν εἶχαν χάσει στὸ Μικρασιατικὸ πόλεμο. Τὰ δύο ἀδέρφια τους, ὁ Μανόλης κι ὁ Γιῶργος, εἶχαν 107

ἐπιστρατευθῆ ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ πολέμου κι εἶχαν πάει στὴ Βόρειο ῎Ηπειρο, ὄπου μαζὶ μὲ τοὺς τόσουν ἄλλους ἔδειξαν ἄλλη μιὰ φορὰ στὸν κόσμο τί ἀξίζει τὸ κρητικὸ τουφέκι. Ποιός ἤξερε τί νὰ ἀπόγιναν ὕστερα ἀπὸ τὴ γερμανικὴ ὑποδούλωση καὶ τὴ διάλυση τοῦ στρατοῦ μας! Τάχα νὰ ζοῦσαν; ῾Η χήρα μητέρα κι οἱ ὀρφανὲς ἀδερφές τους περνοῦσαν μέρες ἀγωνίας. Ἀντὶ νὰ ρθῆ στὶς πονεμένες γυναῖκες κάποια εἴδηση γιὰ τὴν τύχη τῶν ἀγαπημένων τους, ξαφνικὰ ἕνα πρωὶ ἕνα τρομερὸ μήνυμα συντάραξε ὅλη τὴν Κρήτη ἀπ’ ἄκρη σὲ ἄκρη: Πολλὰ ἐχθρικὰ ἀεροπλάνα ἔριχναν χιλιάδες ἀλεξιπτωτιστὲς γύρω στὰ ἀεροδρόμια καὶ στὶς μεγάλες πολιτεῖες. Οἱ λίγοι ῞Ελληνες στρατιῶτες, μὲ τὴ βοήθεια ὄσων Ἄγγλων, Αὐστραλῶν καὶ Νεοζηλανδῶν εἶχαν φτάσει ἀπὸ τὴν ἠπειρωτικὴ ῾Ελλάδα, τοὺς ἀντιμετώπιζαν ἀδείλιαστα στὸν ἄνισο ἀγώνα. Μὰ τὰ ἀεροπλάνα ὅλο καὶ πλήθαιναν σὰν κοπάδια ὄρνια, ποὺ ὀσμίζονται πλούσιο κυνήγι. Ἀλλὰ κι οἱ στρατιῶτες δὲν ἀπόμειναν μόνοι νὰ ὑπερασπίσουν τὴν Κρήτη. Λὲς καὶ κάποια μαγικὴ σάλπιγγα σήμανε γενικὸ συναγερμὸ στοὺς κάμπους καὶ στὰ βουνά. Γέροι ἀσπρομάλληδες καὶ παιδιὰ ἀμούστακα ἅρπαξαν ὅ,τι μισοσκουριασμένο τουφέκι ἢ μαχαίρι βρισκόταν στὸ σπίτι τους κι ἔτρεξαν νὰ μετρηθοῦν μὲ τὸν πιὸ τέλειο στρατό, ποὺ εἶχε γνωρίσει ὡς τότε ὁ κόσμος. Τὶς πιὸ πολλὲς ὁμάδες τῶν αὐτοσχέδιων πολεμιστῶν τὶς ὁδηγοῦσαν οἱ παπάδες, κρατώντας μὲ τὸ ἕνα χέρι τὸ σταυρὸ καὶ μὲ τὸ ἄλλο τὸ τουφέκι. Τότε πετάχτηκαν στὴ μέση καὶ πολλὲς Κρητικοποῦλες ὁπλισμένες. Κανεὶς δὲν θέλησε νὰ τὶς ἐμποδίση. - Μανούλα, τὴν εὐχή σου!... Κι ἔσκυψαν νὰ φιλήσουν τὸ χέρι της οἱ δύο λεβεντοκόρες. Εἶχαν φορέσει τὶς τιμημένες κρητικὲς στολές τοῦ παπποῦ

108

τους, τοῦ φημισμένου καπετὰν Μανόλη, καὶ τοῦ πατέρα τους, ποὺ τὶς φύλαγαν στὰ βάθη τοῦ σεντουκιοῦ ἀκριβὰ οἰκογενειακὰ κειμήλια. Στὰ χέρια τους κρατοῦσαν τοὺς δύο παλιοὺς γκράδες τοῦ σπιτιοῦ καὶ στὰ στήθη τους εἶχαν περάσει σταυρωτὰ τὰ φυσεκλίκια. ῾Η χαροκαμένη μητέρα γιὰ μιὰ στιγμὴ ξαφνιάστηκε. Γιὰ μιὰ στιγμὴ μονάχα. Κι ἀμέσως, χωρὶς νὰ δείξη τὴν παραμικρὴ ταραχή, ἄνοιξε διάπλατα τὴν ἀγκαλιά της καὶ τὶς φίλησε στὰ πυρωμένα μάγουλά τους. - Στὴν εὐχὴ τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Παναγίας!... Καὶ κοιτάξετε νὰ μὴν ντροπιάσετε τὴ γενιά σας. Σὰν νὰ εἶχαν φτερὰ στὰ πόδια, ἔτρεξαν νὰ προφτάσουν τοὺς ἄλλους χωριανοὺς πολεμιστές, ποὺ κατηφόριζαν. Καὶ μόνο σὰν τὶς ἔχασε ἀπὸ τὰ μάτια της δάκρυσε ἡ μητέρα. 109

- Ἄχ! γιατὶ νὰ μὴν, ἔχω κι ἐγὼ τὰ νιάτα σας νὰ ρθῶ μαζί σας, μουρμούρισε μὲ παράπονο. - Ξέρετε ποιά εἶναι ἡ τιμωρία γιὰ τοὺς πολίτες, ἄντρες καὶ γυναῖκες, ποὺ χτυποῦν τὸ γερμανικὸ στρατό; ρώτησε τὶς αἰχμάλωτες ὁ Γερμανὸς διοικητής. ῞Ενας Γερμανὸς στρατιώτης ἔκανε τὸ διερμηνέα. - Τὴν ξέρομε. Εἶναι ὁ θάνατος. Ἀπάντησε μὲ σταθερὴ φωνὴ ἡ Ἀρετὴ γιὰ λογαριασμὸ καὶ τῆς ἀδερφῆς της. - Γιατὶ δὲν σεβαστήκατε τοὺς κανόνες τοῦ πολέμου; Μόνο τακτικὸς στρατὸς ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ πολεμᾶ τακτικὸ στρατὸ. - Γιατὶ δεν σεβαστήκατε ἐσεῖς τὴν ῾Ελλάδα καὶ τὴν Κρήτη; Ποιά ἀφορμὴ σᾶς δώσαμε, ποὺ ἤρθατε νὰ μᾶς ὑποδουλώσετε; ῏Ηταν ἡ πληρωμένη ἀπάντηση τῆς ὑπερήφανης ῾Ελληνοπούλας. Ὁ Γερμανὸς ἔγινε μαυροκόκκινος ἀπὸ τὸ θυμό του. Κάτι μουρμούρισε καὶ διάταξε νὰ τὶς κλείσουν στὸ ὑπόγειο τοῦ προσωρινοῦ διοικητηρίου. - ῎Επρεπε νὰ τὶς τουφεκίσω ἀμέσως, εἶπε στοὺς ἀξιωματικούς του, ποὺ παρακολουθοῦσαν τὴ σκηνὴ ἀκίνητοι σὰν ἀγάλματα. Μὰ τί νὰ τοὺς κάμω; Μοῦ ἦρθε διαταγὴ ἀπὸ τὸ Βερολίνο νὰ στείλω ἐκεῖ ὅσες Κρητικοποῦλες ἔνοπλες πιάσωμε. Βλέπετε πρώτη φορὰ ἀντιμετωπίσαμε καὶ γυναῖκες νὰ μᾶς πολεμοῦν μὲ τόσο πεῖσμα. Φαίνεται πὼς θέλει νὰ τὶς γνωρίση ὁ ἴδιος ὁ Χίτλερ. Στὰ ψυχρὰ πρόσωπα τῶν ἀξιωματικῶν ζωγραφίστηκε μελαγχολικὴ ἔκφραση: «Πῶς θὰ κρατήσωμε ὑποδουλωμένη μιὰ χώρα, ὅπου κι οἱ γυναῖκες μᾶς πολεμοῦν παλικαρίσια!» Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

110

30. Η ΣΗΜΑΙΑ Πάντα κι ὅπου σ’ ἀντικρίζω μὲ λαχτάρα σταματῶ καὶ περήφανα δακρύζω, ταπεινὰ σὲ χαιρετῶ. Δόξα ἀθάνατη στολίζει κάθε θεία σου πτυχὴ καὶ μαζί σου φτερουγίζει τῆς πατρίδας ἡ ψυχή. ῞Οταν ξάφνου σὲ χαϊδεύη τ’ ἀγεράκι τ’ ἀλαφρό, μοιάζεις κύμα, ποὺ σαλεύει μὲ χιονόλευκον ἀφρό. Κι ὁ Σταυρός, ποὺ λαμπυρίζει στὴν ψηλή σου κορυφή, εἶν’ ὁ φάρος, ποὺ φωτίζει μιὰν ἐλπίδα μας κρυφή. Σὲ θωρῶ κι ἀναθαρρεύω καὶ τὰ χέρια μου χτυπῶ, σὰν ἁγία σὲ λατρεύω, σὰ μητέρα σ’ ἀγαπῶ. Κι ἀπ’ τὰ στήθη μου ἀνεβαίνει μιὰ χαρούμενη φωνή: Νὰ εἶσαι πάντα Δοξασμένη, ὦ Σημαία γαλανή!

« Τὰ πρῶτα βήματα »

111

᾽Ιωάννης Πολέμης

31. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΠΑΤΡΙΚΟ ΕΔΑΦΟΣ Μετὰ τὸν ὠκεανὸ ἡ Μεσόγειος καὶ μετὰ τὴ Μεσόγειο τὰ ἑλληνικὰ ἀκρογιάλια μας. Καὶ τὰ μάτια τῶν νοσταλγῶν καρφώνονται στὰ ποθητὰ βουνά, στὶς κυματιστὲς λοφοσειρές, στὰ σπίτια, ποὺ καπνίζουν καὶ περιμένουν ἑορταστικὰ τὴν ἐπιστροφὴ τῶν ξενιτεμένων. ῾Η μανούλα ἀνοίγει ἐπὶ τέλους τὰ κουρασμένα μάτια της, ἡ ἀδερφούλα ντύνεται καὶ στολίζεται τὰ γιορτινά της, ὁ πατέρας ἀστράφτει ἀπὸ τὴ χαρὰ καὶ ξεκινάει γιὰ τὰ λιμάνια καὶ τοὺς σταθμοὺς νὰ δώση τὸ χέρι του στὸ παιδί, ποὺ γυρίζει ἀπὸ τὴν Ἀμερικὴ ὁλοστρόγγυλο, καθαρό, μὲ τὸν ἀέρα, τὴν εὐγένεια καὶ τὸν πολιτισμὸ τῆς Μεγάλης Δημοκρατίας. Χαρὲς καὶ πανηγύρια! Ἄνοιξη! Πρασινίζουν οἱ κάμποι, φουντώνουν καὶ ἀνθίζουν τὰ δέντρα, τὰ ἴδια δέντρα, ποὺ ἔδωσαν τὸν ἴσκιο τους κάποτε στὰ μικρὰ παιδιά, οἱ γαλάζιες θάλασσες γαληνεύουν, σημαῖες γαλανόλευκες κυματίζουν παντοῦ γιὰ τὸν ἐρχομὸ τῶν παλικαριῶν. ῾Η καμπάνα τοῦ χωριοῦ θὰ τοὺς χαιρετήση σὲ λίγο, καὶ τὰ τραγούδια, τὰ κλέφτικα καὶ τὰ ρουμελιώτικα, θ’ ἀντηχήσουν παντοῦ, τὰ 112

βιολιὰ καὶ τὰ λαγοῦτα θὰ παίξουν. Γλυκύτατη ἀνατριχίλα μᾶς συναρπάζει ὅλους στὸ ἀντίκρισμα τοῦ βαποριοῦ, ποὺ αὐλακώνει μὲ ὁρμὴ τὴ θάλασσα, ποὺ λές καὶ τρέχει με τὸν πόθο μας, καὶ φτάνει, ὅλο φτάνει καὶ κοντοζυγώνει. Τὸ διάστημα δέν μᾶς χωρίζει πιά, οἱ ξενιτεμένοι, νά τους, σὰν τὰ περιστέρια ὁλόλευκοι, ἀραδιασμένοι στὸ κατάστρωμα, μὲ ὑγρὰ τὰ μάτια, μὲ πιασμένη τὴν καρδιά, γιατὶ τὸ ὄνειρο ἔγινε ἀληθινό. Νά καὶ ὁ ἥλιος, ποὺ μονάχα στὴν ῾Ελλάδα λάμπει τόσο θερμὰ καὶ ὡραῖα, κατὰ τὸν ποιητή νά ὁ οὐρανὸς ὁ γαλάζιος καὶ ὁλοξάστερος, νά ἡ βαρκούλα μὲ τὰ λευκὰ πανιά, νά τὰ μαντίλια, ποὺ στέλνουν μέ τὸν ἀνεμισμό τους τὸν πρῶτο γλυκύτατο χαιρετισμό. Φτωχὴ πατρίδα, μαραμένη καρδιά, λυπημένοι ἄνθρωποι τοῦ παλιοῦ καιροῦ, πόσο ἔχετε ἀλλάξει σ’ αὐτὸ τὸ πολύχρονο διάστημα τοῦ χωρισμοῦ! Δεν εἶναι πιὰ ἡ μικρὴ ῾Ελλάδα, ποὺ ἀφήσατε κάποιον καιρό. Μὲ ὅλες τὶς πίκρες καὶ τὶς καταστροφὲς τὸ ἀντρειωμένο κορμί της στέκεται ἀγέρωχο καὶ σᾶς γλυκοχαιρετίζει, σᾶς δείχνει τὸ χαμόγελό της, σᾶς ἀνοίγει τὴν ὁλόθερμη ἀγκαλιά της. Τί ὧρες, Θεέ μου, καὶ τί στιγμὲς ἀλησμόνητες! ῞Οταν ἡ ἄγκυρα πόντισε στὰ ἤρεμα νερὰ τοῦ Φαλήρου, ἕνα βροντερὸ «Ζήτω ἡ Πατρίδα! » ἀκούστηκε, βγαλμένο μέσα ἀπὸ τὴν ψυχὴ ὅλων μας. Κι ἀμέσως, χωρὶς ἀργοπορία, μ’ ἔναν παλμὸ τὰ παιδιὰ τῆς Ἀμερικῆς καὶ τῆς ῾Ελλάδας ξεπετάχτηκαν στὸ πατρικὸ ἔδαφος καὶ σὰν τὸν ᾽Οδυσσέα ἔσκυψαν καὶ τὸ φίλησαν, τὸ ράντισαν μὲ τὰ δάκρυά τους. Εὐλογημένος ἄς εἶναι ὁ ἐρχομός τους! Πρόσωπα γελαστά, λευκὰ καὶ ροδοκόκκινα, ἄσπρο πανταλόνι, μαῦρο σακάκι καὶ στὸ κεφάλι τὸ ἀρματολικὸ φέσι καὶ ἡ γαλανόλευκη φούντα. Εἶναι οἱ ῞Ελληνες, ποὺ γυρίζουν ἀπὸ τὴν Ἀμερικὴ

113

διψασμένοι καὶ γεμάτοι στοργὴ γιὰ τὴν πατρίδα. Σεμνοὶ καὶ πρόσχαροι ἔρχονται νὰ προσκυνήσουν τὸ πατρικὸ ἔδαφος, νὰ ξαναζήσουν κοντὰ στὴ μάνα, νὰ ξανακούσουν τὸν πρωινὸ χαιρετισμὸ τῶν πουλιῶν καὶ νὰ σβήσουν τὴ δίψα τους στὴ βρύση το χωριοῦ, στὰ γάργαρα καὶ ὁλόδροσα νερά. Ἡ Ἀθήνα ἄνοιξε τὴν ἀγκαλιά της στοὺς νοσταλγοὺς κι ὁ δρόμος ἔγινε πανηγύρι. ῾Η σημαία κυματίζει παντοῦ, ἡ ἑλληνικὴ ἐπιστροφὴ πῆρε τὸ χαρακτήρα τῆς ἱεροτελεστίας καὶ τοῦ ἐθνικοῦ συναγερμοῦ. Ἀλησμόνητες μέρες. Καὶ σὲ λίγο τὸ καραβάνι τῶν νοσταλγῶν χάθηκε ἀπὸ τὴν πρωτεύουσα, σκορπίστηκε σὲ λιμάνια καὶ σὲ σταθμούς, βρέθηκε στὶς ἐπαρχιακὲς πολιτεῖες καὶ στὰ χωριά, ἀνάμεσα στοὺς πολυαγαπημένους, στοὺς φίλους καὶ στοὺς συγγενεῖς. Ἄς εἶναι εὐλογημένη ἡ ὥρα τῆς ἐπιστροφῆς καὶ τοῦ σφιχταγκαλιασμοῦ κάτω ἀπὸ τὴ στέγη τῆς πατρίδας. Περιοδικὸ «῾Ελληνικὸς ᾽Ερυθρὸς Σταυρὸς Νεότητος»

114

Μιχαήλ Ροδᾶς

32. ΧΩΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ Τώρα, ποὺ θὰ φύγω καὶ θὰ πάω στὰ ξένα, καὶ θὰ ζοῦμε μῆνες, χρόνους χωρισμένοι, ἄφησε νὰ πάρω κάτι κι ἀπὸ σένα, γαλανὴ πατρίδα, πολυαγαπημένη. Ἄφησε μαζί μου φυλαχτὸ νὰ πάρω γιὰ τὴν κάθε λύπη, καθετὶ κακό, φυλαχτὸ ἀπ’ ἀρρώστια, φυλαχτὸ ἀπὸ χάρο μόνο λίγο χῶμα, χῶμα ἑλληνικό. Χῶμα δροσισμένο μὲ νυχτιᾶς ἀγέρι, χῶμα βαφτισμένο μὲ βροχὴ τοῦ Μάη, χῶμα μυρισμένο ἀπ’ τὸ καλοκαίρι, χῶμα εὐλογημένο, χῶμα ποὺ γεννάει μόνο μὲ τῆς πούλιας τὴν οὐράνια χάρη, μόνο μὲ τοῦ ἥλιου τὰ θερμὰ φιλιά, τὸ μοσχάτο κλῆμα, τὸ ξανθὸ σιτάρι, τὴ χλωρὴ τὴ δάφνη, τὴν πικρὴν ἐλιά. Χῶμα τιμημένο, ὁποὺ τό ᾽χουν σκάψει, γιὰ νὰ θεμελιώσουν ἕναν Παρθενώνα, 115

χῶμα δοξασμένο, ὁποὺ τό ᾽χουν βάψει αἵματα στὸ Σούλι καὶ στὸ Μαραθώνα, χῶμα, πού ᾽χει θάψει λείψανα ἁγιασμένα ἀπ’ τὸ Μεσολόγγι κι ἀπὸ τὰ Ψαρά, χῶμα, ὁποὺ φέρνει στὸν μικρὸν ἐμένα θάρρος, περηφάνια, δόξα καὶ χαρά. Θένα σὲ κρεμάσω φυλαχτὸ στὰ στήθια, κι ὅταν ἡ καρδιά μου φυλαχτὸ σὲ βάλη, ἀπὸ σὲ θὰ παίρνη δύναμη βοήθεια, μὴν τὴν ξεπλανέψουνουν ἄλλα ξένα κάλλη. ῾Η δική σου χάρη θὰ μὲ δυναμώνη κι ὅπου κι ἂν γυρίζω κι ὅπου κι ἂν σταθῶ, σὺ θὲ νὰ μοῦ δίνης μιὰ λαχτάρα μόνη : πότε στὴν ῾Ελλάδα πίσω θένα ρθῶ. Κι ἂν τὸ ριζικό μου - ἔρημο καὶ μαῦρο μοῦ ᾽γραψε νὰ φύγω καὶ νὰ μὴ γυρίσω, τὸ ὑστερνὸ συχώριο εἰς ἐσένα θά ᾽βρω, τὸ ὑστερνὸ φιλί μου θένα σοῦ χαρίσω... ῎Ετσι, κι ἂν σὲ ξένα χώματα πεθάνω, καὶ τὸ ξένο μνῆμα θά ᾽ναι πιὸ γλυκό, σὰν θαφτῆς μαζί μου, στὴν καρδιά μου ἐπάνω, χῶμα ἀγαπημένο, χῶμα ἑλληνικό. «Ἀμάραντα»

Γεώργιος Δροσίνης

116

33. Η ΤΖΑΒΕΛΑΙΝΑ Στὸν Κάλαμο, στὸ μικρὸ νησὶ κοντὰ στὴν ᾽Ιθάκη, χιλιάδες ἔμεναν ἀδύνατες ψυχὲς ὅλα τὰ χρόνια τῆς ᾽Επανάστασης, φευγάτες ἀπὸ τὰ σπίτια τους, γιὰ νὰ γλιτώσουν. ᾽Εκεῖ μαζὶ μὲ ἄλλες Σουλιώτισσες ζοῦσε ποιά; ῾Η Δέσπω ἡ Τζαβέλαινα, 117

τοῦ Φώτου ἡ γυναίκα, ἡ θαυμαστὴ ἀπὸ τοὺς πολέμους τοῦ Σουλιοῦ μὲ τὸν Ἀλήπασα πρὶν ἀπὸ τὸ 1821. Τώρα ὅμως ἄλλος γινόταν πόλεμος, ἴσα σκληρὸς μὰ πιὸ μεγάλος. Οἱ Σουλιῶτες πέρασαν ἀπὸ τὰ ῾Εφτάνησα κατὰ τὸ 1823 καὶ πολεμοῦν μαζὶ μὲ τόσα ἄλλα ἀδέρφια τους· μαζί τους ἦταν καὶ τῆς Τζαβέλαινας οἱ γιοί, ὁ Κίτσος κι ὁ Ζυγούρης, καὶ τόσοι ἄλλοι. Μιὰ μέρα ξαφνικὰ ἔφτασε στὸν Κάλαμο μιὰ κακὴ εἴδηση, πὼς σὲ κάποια μάχη ὁ Κίτσος κι ὁ Ζυγούρης σκοτώθηκαν! Ἀμέσως οἱ Σουλιώτισσες, κι ἡ Δέσπω συντροφιά τους, ἄρχισαν τὸ κλάμα, τὸ ξεφωνητὸ καὶ τὸ μαλλιοτράβηγμα. Ἄξαφνα ἡ Δέσπω ὀρθὴ τινάχτηκε, ἔριξε πίσω τὰ μαλλιὰ καὶ σφούγγισε τὰ δάκρυα. - Παῦτε, ὠρέ, τὰ κλάματα! - εἶπε προσταχτικά· ἐκεῖνοι πᾶνε στοῦ Χριστοῦ τὸ δρόμο. Ὅμως Πάσχα ἔρχεται. Σηκωθῆτε τώρα νὰ βάψωμε τ’ αὐγά, γιατὶ εἶναι ἁμαρτία, κι ὁ Θεὸς μπορεῖ νὰ μᾶς ὀργιστῆ. Ἀπὸ σεβασμὸ σηκώθηκαν μιὰ μιὰ κι ἄρχισαν νὰ κοιτᾶν τὴ δουλειά τους, μὰ χωρὶς καρδιά. Μὲ πολλὴ δυσκολία κρατοῦν τὰ δάκρυα καὶ κρυφαναστενάζουν πικρά. Μὰ ξαφνικά, κι ἐκεῖ ποὺ καταγίνονται στῶν αὐγῶν τὸ βάψιμο, φτάνει ἄλλη πρόσχαρη εἴδηση, πὼς ὄχι, ἦταν ψέμα, δὲν σκοτώθηκε κανεὶς καὶ ζοῦν τῆς Δέσπως τὰ λιονταρόπουλα. Κάποιος πληγώθηκε ἐλαφριὰ μόνο. Καὶ φαντάζεται κανένας τὴ χαρά, ὕστερα ἀπὸ τόση λύπη Κι ἡ Τζαβέλαινα γονατιστή: - Δοξασμένη ἡ χάρη σου, Χριστέ, ποὺ μοῦ τοὺς φύλαξες... μὰ ἐγὼ πάντα τοὺς ἔχω ξεγραμμένους... « ῾Ιστορικὴ Ἀνθολογία »

118

Γιάννης Βλαχογιάννης

34. ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν κόψη τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερή, σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψη, ποὺ μὲ βία μετράει τὴ γῆ. Ἀπ’ τὰ κόκαλα βγαλμένη, τῶν ῾Ελλήνων τὰ ἱερά, καὶ σὰν πρῶτα ἀντρειωμένη, χαῖρε, ὤ χαῖρε, ᾽Ελευθεριά! Ἐκεῖ μέσα ἐκατοικοῦσες πικραμένη, ἐντροπαλή, κι ἕνα στόμα ἀκαρτεροῦσες «῎Ελα πάλι» νὰ σοῦ πῆ. 119

Ἄργειε νά ᾽λθη ἐκείνη ἡ μέρα, καὶ ἦταν ὅλα σιωπηλά, γιατὶ τά ᾽σκιαζε ἡ φοβέρα, καὶ τὰ πλάκωνε ἡ σκλαβιά. Δυστυχής! Παρηγορία μόνη σοῦ ἔμενε νὰ λὲς περασμένα μεγαλεῖα καὶ διηγώντας τα νὰ κλαῖς. Καὶ ἀκαρτέρει καὶ ἀκαρτέρει φιλελεύθερη λαλιά, ἕνα ἐκτύπαε τ’ ἄλλο χέρι ἀπὸ τὴν ἀπελπισιά, κι ἔλεες «Πότε, ἄ! πότε βγάνω τὸ κεφάλι ἀπὸ τς ἐρμιές;» Καὶ ἀποκρίνοντο ἀπὸ πάνω κλάψες, ἅλυσες, φωνές. Τότε ἐσήκωνες τὸ βλέμμα μὲς στὰ κλάματα θολό, καὶ εἰς τὸ ροῦχο σου ἔσταζ’ αἷμα, πλῆθος αἷμα ἑλληνικό. Μὲ τὰ ροῦχα αἱματωμένα ξέρω ὅτι ἔβγαινες κρυφά, νὰ γυρεύης εἰς τὰ ξένα ἄλλα χέρια δυνατά. Μοναχὴ τὸ δρόμο ἐπῆρες,

120

ἐξανάλθες μοναχή· δέν εἶν’ εὔκολες οἱ θύρες, ἐὰν ἡ χρεία τὲς κουρταλῆ. Ἄλλος σοῦ ἔκλαψε εἰς τὰ στήθια, ἀλλ’ ἀνάσαση καμιά· ἄλλος σοῦ ἔταξε βοήθεια καὶ σὲ γέλασε φρικτά. Ἄλλοι, ὀϊμέ! στὴ συμφορά σου, ὁποὺ ἐχαίροντο πολύ, «σύρε νά ᾽βρης τὰ παιδιά σου, σύρε» ἐλέγαν οἱ σκληροί. Φεύγει ὀπίσω τὸ ποδάρι καὶ ὁλογλήγορο πατεῖ ἢ τὴν πέτρα ἢ τὸ χορτάρι ποὺ τὴ δόξα σοῦ ἐνθυμεῖ. Ναί· ἀλλὰ τώρα ἀντιπαλεύει κάθε τέκνο σου μὲ ὁρμή, ποὺ ἀκατάπαυστα γυρεύει ἤ τὴ νίκη ἢ τὴ θανή. Ἀπ’ τὰ κόκαλα βγαλμένη τῶν ῾Ελλήνων τὰ ἱερά, καὶ σὰν πρῶτα ἀντρειωμένη, χαῖρε, ὤ χαῖρε, ᾽Ελευθεριά! Διονύσιος Σολωμὸς

121

ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

35. Ο ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ Καλόκαρδοι στή δουλειά τους Τού! τού! τού! Ἀκούστηκε στὴν ἄκρη τοῦ χωριοῦ ἡ σαλπιγγούλα τοῦ ἀγροτικοῦ διανομέα. ῾Ο κὺρ Βασίλης εἶναι τὸ κινητὸ ταχυδρομεῖο δέκα χωριῶν. Παίρνει τὰ γράμματα, ποὺ ἔρχονται στὸ ταχυδρομεῖο τῆς παλιᾶς πρωτεύουσας τοῦ δήμου, τὰ βάζει στὴν πέτσινη σάκα του καὶ μὲ τὸ ραβδί του γιὰ σύντροφο καὶ βοηθὸ ξεκινᾶ γιὰ τὰ γύρω χωριά. Δίνει γράμματα σὲ ἀγαπημένους καὶ 122

παίρνει γράμματα γιὰ ἀγαπημένους. Τριάντα χρόνια τώρα - ἄρχισε νέος καὶ ἔγινε γέρος - κάνει τὴν ἴδια δουλειὰ μὲ τὴν ἴδια καλὴ καρδιά. Δουλεύει, μπορεῖ νὰ πῆ κανείς, σὰν τὸ χρονόμετρο, ρολόι. Εἶναι πάντοτε ὑγιής, λέτε κι ἔχει κάνει σύμφωνο φιλίας μὲ τὴν ἀρρώστια. Γνωρίζει μὲ τὸ ὄνομά τους ὅλους καὶ εἶναι φίλος ὅλων. Ἀλλὰ τώρα, ποὺ εἶναι πόλεμος μὲ τοὺς Ἰταλοὺς καὶ τοὺς Γερμανούς, μὲ λαχτάρα περιμένουν ὅλοι τὸν κὺρ Βασίλη. Τὰ παλικάρια εἶναι στὸ μέτωπο καὶ κάθε χωριὸ τὸν περιμένει μὲ ἀγωνία - καλή του ὥρα! γιὰ νὰ μάθουν νέα ἀπὸ τὰ παιδιά τους καὶ νὰ στείλουν κι ἐκεῖνοι τὰ δικά τους. Στὰ Λουσικὰ ὁ Γιάννης Δήμου ἔχει πολλὴ δουλειά. Μόλις εἶναι 11 - 12 χρόνων καὶ ὅμως πολλὰ λόγια δὲν λέει σὰν παιδί. Γράφει σιωπηλὸς τὰ γράμματα ἐκείνων, ποὺ δὲν ξέρουν καὶ ἔχουν παλικάρια στὸ μέτωπο. Τὸ χέρι του δέν εἶναι ἀκόμη συνηθισμένο νὰ γράφη συνεχῶς, ἀλλὰ τὰ καταφέρνει. Οἱ σπίθες τῶν ματιῶν του δείχνουν τὴν ἀδάμαστη θέλησή του νὰ ἐξυπηρετήση τοὺς χωριανούς του. Σὲ κανένα δὲν λέει «ὄχι» ποτέ του· πάντα «ναὶ» καὶ μὲ χαμόγελο. Τὴν ὥρα ποὺ γράφει, σκέψη ἄλλη δέν ἔχει, παρὰ νὰ πῆ στὸ χαρτὶ καθαρὰ καὶ ξάστερα τὶς σκέψεις τῶν ἄλλων. ᾽Εκείνη τὴ μέρα, ποὺ ἀκούστηκε ἡ μικρὴ σάλπιγγα, εἶχε πολλὴ δουλειὰ κατὰ τὰ συνηθισμένα. Ἀπὸ τὸ πρωὶ καθισμένος στὸ γραφεῖο του, ἔνα ξύλινο τραπέζι χωρὶς τραπεζομάντιλο, γράφει, γράφει, γράφει. Στὸ ἔργο του δοκίμαζε ἱκανοποίηση· πρόσφερε κι αὐτὸς μιὰ μικρὴ ὑπηρεσία στὴν πατρίδα, ἀδιάφορο ἂν δὲν ἦταν στὴν πρώτη γραμμή.

123

Τὸ γράμμα τῆς Μόσχως ῎Εγραφε πιὰ τὸ τελευταῖο γράμμα. ῾Η Μόσχω Γιαννάκου, ἡ νιόπαντρη, ἔγραφε στὸν ἄντρα της ποὺ ἦταν στὸ μέτωπο: Κώστα μου, Χάρηκα ἡ καημενούλα πολὺ μὲ τὸ γράμμα σου, καθὼς καὶ ἡ μάνα. Γιὰ μᾶς νὰ μὴ στενοχωριέσαι, ποὺ εἴμαστε δύο γυναῖκες. ῾Η Μεγαλόχαρη μᾶς δίνει δύναμη. Μέρα καὶ νύχτα ἀνάβομε τὸ καντήλι της καὶ τὴν παρακαλοῦμε νὰ σὲ φυλάγη καὶ νὰ δώση ὁ Θεὸς νὰ νικήσετε τοὺς Ἱταλούς... ῾Η σαλπιγγούλα τοῦ ταχυδρόμου ἀκούστηκε τώρα πιὸ κοντά, ὅταν τὸ γράμμα τῆς Μόσχως ἦταν ἕτοιμο. ῾Ο Γιάννης Δήμου ἔγραψε τὴ σύσταση καὶ ἑτοιμαζόταν νὰ τὸ κλείση. Ἀλλὰ ἡ Μόσχω ἐκείνη τὴ στιγμὴ φάνηκε, ὅτι κάτι ξέχασε κι ἤθελε νὰ τὸ προσθέση. ῎Εβγαλε μὲ προσοχὴ ἕναν κλῶνο

124

βασιλικὸ ἀπὸ τὴν τσέπη της, ἔκοψε δύο φύλλα του καὶ τὰ ἔδωσε στὴν γραμματικὸ λέγοντας: - Βάλε καὶ αὐτὰ μέσα στὸ γράμμα καὶ γράψε τοῦ Κώστα μου: Σοῦ στέλνω καὶ δύο φύλλα βασιλικὸ νὰ μυρίζεσαι γιὰ νὰ θυμᾶσαι τὸ σπιτάκι μας. Τὸ πρόσωπο τῆς Μόσχως ἦταν τώρα κόκκινο ἀπὸ ντροπή, ἀλλὰ χαρούμενο. ῾Η ἀγράμματη ἔστελνε τὴν ἰδιόχειρη ὑπογραφή της στὸν ἄντρα της. Ὁ κὺρ Βασίλης, ὅταν ἔφτασε στὸ σπίτι τοῦ Δήμου, καλημέρισε ὅλους καὶ ὅλες. Ἄνοιξε τὴ σάκα του, μοίρασε τὰ γράμματα τῆς γειτονιᾶς σὲ γέρους καὶ γυναῖκες, ποὺ περίμεναν, καὶ πῆρε ὅσα τοῦ παράδωσαν. Καλοδεξίματα καὶ καταβόδιο συνόδευαν κάθε ἐπιστολὴ ἀπὸ τόσα στόματα καὶ τόσες ψυχές. Ἄλλαξε δύο θερμὰ λόγια μὲ τὸ Γάννη Δήμου, τὸ μικρὸ συνεργάτη στὸ μεγάλο ἔργο τους, ξαναχαιρέτησε μὲ τὴν καρδιά του καὶ συνέχισε τὸ δρόμο του. 125

Ἄρχισε τότε ὁ μικρὸς γραμματικὸς νὰ διαβάζη ἕνα ἕνα τὰ γράμματα. Οἱ χωριανοί του δὲν εἶχαν μεταξύ τους μυστικἅ. ῎Ιδιες εἶχαν τὶς σκέψεις, ἴδιες καὶ ἀπαράλλαχτες εἶχαν τὶς χαρὲς καὶ τὶς λαχτάρες. Ὅταν ἔφτανε σὲ κάθε γράμμα στὴ συνηθισμένη φράση: «Πές χαιρετίσματα σὲ ὅλους, τὸν μπαρμπα - Γιώτη, τὴ θεία Βασιλική, τὴν Ντίνα.. τόν... τήν... τήν...» τὰ δάκρυα πλημμύριζαν τὰ μάτια ὅλων ἐκείνων, ποὺ ἄκουαν τὸ ὄνομά τους. ῎Εκλαιγαν παραπονεμένοι καὶ ὅσοι δὲν ἄκουγαν. ῎Εκλαιγαν ἀκόμη ἀπὸ χαρὰ καὶ ἐκεῖνοι, ποὺ λάβαιναν τὴν πολύτιμη ἐπιστολή. Τὸ γράμμα τοῦ Γιάννη Σωστοὺς ἕξι μῆνες ὁ Γιάννης Δήμου σκυμμένος ἀπάνω στὸ μικρὸ τραπέζι γράφει καὶ διαβάζει γράμματα. Τὸ σχολεῖο τοῦ χωριοῦ δὲν λειτούργησε, ὅπως ὅλα τὰ σχολεῖα τοῦ Κράτους. Αὐτὸς ὅμως δὲν ἔμεινε ἀργός. Στέλνει καημοὺς καὶ χαρές, διαβάζει λαχτάρες καὶ πόθους. Στοὺς ἕξι μῆνες τέλειωσε ὁ πόλεμος· τὰ παλικάρια γύρισαν στὸ χωριό. Τὰ σπίτια ἄνοιξαν, ἀλλὰ ἔλειπαν οἱ χαρές. Ὁ βραχνὰς τῶν κατακτητῶν βάραινε τὰ στήθη τῶν ῾Ελλήνων. ῏Ηρθε ὅμως κάποτε ἡ εὐλογημένη ἐλευθερία καὶ τὸ χωριὸ ἀνέπνευσε, ὅπως ὅλη ἡ ῾Ελλάδα. Μαζί της ἄνοιξαν καὶ οἱ θύρες τῆς Ἀμερικῆς κι ἄρχισαν νὰ ἔρχωνται τὰ πρῶτα μηνύματα ἀπὸ τοὺς ξενιτεμένους. Καὶ τὰ γράμματα ἀκολούθησαν δέματα καὶ δολλάρια. Οἱ γυμνοὶ ντύθηκαν καὶ οἱ ξυπόλυτοι ποδέθηκαν. Κι ὁ Γιάννης Δήμου, ἔφηβος πιά, γράφει κάθε μέρα γιὰ ὅσους δὲν ξέρουν γράμματα. Εἶχε ἀναγνωριστῆ ὡς ἐπίσημος

126

γραμματικὸς τοῦ χωριοῦ. ῞Ενα πρωὶ παράδωσε στὸν κὺρ Βασίλη καὶ ἕνα δικό του γράμμα γιὰ τὸ θεῖο του, ποὺ ἔμενε στὴν Καλιφόρνια. Τί ἔγραφε; Τί τάχα νὰ γύρευε; Κανένας δὲν ἤξερε τὸ μυστικό του. Τρεῖς μῆνες ἀργότερα ὁ κὺρ Βασίλης ἔπαιρνε ἕνα δέμα ἀπὸ τὴν Ἀμερική. Παραξενεύτηκε· δὲν εἶχε κανέναν ἐκεῖ, οὔτε συγγενὴ οὔτε φίλο. Ποιός λοιπὸν τὸν θυμήθηκε; Δὲν εἶναι δικό μου τὸ δέμα, σκέφτηκε. Θὰ εἶναι γιὰ κάποιον ἄλλον, ἴσως γιὰ κανέναν ἀγράμματο, καὶ τὸ ἔστειλαν γιὰ ἀσφάλεια σὲ μένα νὰ τὸ δώσω. Τὸ ἄνοιξε μὲ προσοχή. Ἀπάνω - ἀπάνω, ἦταν μιὰ ἐπιστολὴ σὲ ἀνοιχτὸ φάκελο ῎Εβαλε τὰ γυαλιά του καὶ διάβασε: Ἀγαπητέ μας κὺρ Βασίλη, ῾Ο Γιάννης Δήμου μᾶς ἔγραψε γιὰ σένα καὶ μάθαμε πόσα κρύα καὶ βροχὲς καὶ βάσανα πέρασες καὶ περνᾶς, γιὰ νὰ πηγαίνης ταχτικὰ τὰ γράμματα στὸ χωριό μας, τὰ ἀγαπημένα μας Λουσικά. Σοῦ στέλνομε λοιπὸν ὅλοι οἱ χωριανοί, ὅσοι εἴμαστε ἐδῶ, τὸ μικρὸ αὐτὸ δῶρο, γιὰ νὰ θυμᾶσαι καὶ μᾶς τοὺς Λουσικιῶτες, ποὺ ἀγαποῦμε τὸν καλὸ κὺρ Βασίλη... Μὲ τὸ ἄλλο ταχυδρομεῖο θὰ τοῦ στείλωμε καὶ ἕνα δέμα γιὰ τὴν οἰκογένειά σου. Ὁ Πρόεδρος τοῦ Συλλόγου... Ὁ κὺρ Βασίλης τὰ ἔχασε! ῎Εκαμε τὸ σταυρό του καὶ εἶπε μόνο - Ἄ, τὸ καλὸ παιδὶ! - Ἄ, τοὺς καλοὺς Λουσικιῶτες! Τὴν ἄλλη μέρα πέρασε ὁ κὺρ Βασίλης καὶ ἀπὸ τὰ Λουσικὰ γιὰ τὴ συνηθισμένη διανομὴ τῶν ἐπιστολῶν· ἀλλὰ ἦταν

127

ἀγνώριστος, σωστὸς Ἀμερικανὸς ἀπὸ τὸ κεφάλι ὡς, τὰ πόδια μὲ τὴν ὁλοκαίνουρια φορεσιὰ καὶ τὰ ψηλὰ ὑποδήματα. Ὁ ταχυδρόμος ὅμως καμάρωνε περισσότερο τὴ δερμάτινη σάκα του μὲ τὰ τέσσερα διαμερισματάκια, τὸ καινούριο ὄργανο τῆς ὑψηλῆς ἀποστολῆς του. ῞Οταν ἔφτασε στὸ σπίτι τοῦ Δήμου, ἀγκάλιασε τὸ Γιάννη καὶ τὸν φίλησε δακρυσμένος λέγοντας: Παιδί μου, ἐσὺ σκέφτηκες καὶ μένα τὸ γερο - κουρελή. ῾Ο Θεὸς νὰ δώση νὰ προκόψης· ἔχεις μεγάλη καρδιά! ῾Ο Γιάννης δὲν εἶπε τίποτε· ἀλλὰ στὰ μάτια του κύλησαν θερμὰ δάκρυα ἀπὸ χαρά. Κι ὅταν ρωτοῦσαν τὸν κὺρ Βασίλη, ἐκεῖ ποὺ μοίραζε τὰ γράμματα σὲ ἄλλα χωριά, ποῦ βρῆκε τὴν ὡραία φορεσιά, ἀπαντοῦσε μὲ χαμόγελο: - Ἀμή, τί νομίζετε! ῎Εχω καὶ ἐγὼ θεῖο, ὄχι ὅμως στὴν Ἀμερική, ἀλλὰ ἐδῶ. Εἶναι ὁ μικρὸς καὶ καλόκαρδος φίλος μου Γιάννης Δήμου ἀπὁ τὰ Λουσικά, ὁ γραμματικὸς τοῦ χωριοῦ! Νικόλαος Α. Κοντόπουλος

128

36. ΟΙ ΧΩΡΙΑΝΟΙ Ὅλοι μας γνωριζόμαστε ἀπό ἀνήλικα παιδιά· μέ τὸ μικρό του τ’ ὄνομα ἕνας τὸν ἄλλον κράζει. Στὰ μυστικά μας δὲν μπορεί να βάλωμε κλειδιά· ξέρει καθένας στ’ ἀλλουνοῦ τὰ μάτια νά διαβάζη. Σὰν ὅπως τὰ τρεχούμενα μοιράζομε νερά καὶ τὰ σπαρτὰ ποτίζομε καθείς μὲ τὴν αράδα, ἔτσι τὶς μοιραζόμαστε καὶ θλίψη καὶ χαρά, γιά βρέχει σ’ ὅλο τὸ χωριό, γιά σ’ ὅλο εἶναι λιακάδα! Γάμος; ἀστράφτει ἀπό χαρά καὶ γέλιο τὸ χωριό κι ἀντιλαλεί τὸ νυφικό τραγούδι πέρα ὡς πέρα. Θάνατος; ὅλοι θλιβεροί κι ἀπ’ τὸ καμπαναριό κατάμαυρο ἡ καμπάνα μας βάφει καὶ τὸν ἀγέρα. Διάπλατα τὶς ἐξώπορτες ἡ καλοσύνη ἀνεῖ καὶ στὸ παλάτι τοῦ τρανοῦ καὶ στοῦ φτωχοῦ τὴν τρούπα, ὅποιος περάση κι ὅποιος μπῆ γιορτή, καθημερινή, θὰ βρῆ στρωμένο καναπέ, θὰ βρῆ γλυκό στὴν κούπα. Χώρια ἀπ’ τὶς ἔγνοιες τῆς ζωῆς, τοὺς χάρους τοὺς πικρούς, μὲς στὶς καρδιές μας ἔχομε παντοτινόν Ἀπρίλη, κι ὅσες τσουκνίδες βγαίνουνε μονάχες στους ἀγρούς, ἐκεί ξεμοναχιάζονται πνιχτές στὸ χαμομήλι. « Πρωινό Ξεκίνημα »

Γεώργιος Ἀθάνας

129

37. ΤΟ ΓΑΛΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑΚΗ Μεγάλη ἦταν ἡ χαρὰ τῶν παιδιῶν ἐκείνη τὴ μέρα. Στὰ παιδικὰ συσσίτια γιὰ πρώτη φορὰ θὰ μοίραζαν γάλα, ποὺ εἶχε ἐξαφανιστῆ ἀπὸ τὴν Ἀθήνα πολλοὺς μῆνες. Λίγο ἔπειτα ἀπὸ τὴν εἴσοδο τῶν Γερμανῶν εἶχε γίνει καὶ αὐτὸ εἶδος πολυτελείας. Μὰ τώρα εὐτυχῶς ἔφτασε ἡ πρώτη ἀποστολὴ τοῦ Διεθνοῦς ᾽Ερυθροῦ Σταυροῦ. Τὸ γάλα βραζόταν σὲ μεγάλα καζάνια στὰ σχολεῖα κι ὅπου ἀλλοῦ λειτουργοῦσαν παιδικὰ συσσίτια. Καὶ τὰ πεινασμένα ῾Ελληνόπουλα δὲ χόρταιναν νὰ τὸ ρουφοῦν μὲ τὰ μάτια, πρὶν ἀκόμη γίνη ἡ διανομή. Τὰ φασόλια, τὰ μπιζέλια καὶ τὸ πλιγούρι μόλις τὰ εἶχαν συγκρατήσει ὡς τώρα στὴ ζωή. Καὶ τὰ εἶχαν πιὰ βαρεθῆ. Τὸ γάλα ὅμως θὰ τοὺς ξανάφερνε τὸ ρόδινο χρῶμα τῆς ὑγείας. 130

Σ’ ἕνα συνοικιακὸ δημοτικὸ σχολεῖο τοῦ Πειραιᾶ ἦταν μαθητὴς κι ὁ Κωστάκης, παιδὶ φτωχοῦ ὑπαλλήλου. ῾Η οἰκογένειά του εἶχε ὑποφέρει πολὺ ἑνάμιση χρόνο ἀπὸ τὶς στερήσεις. Ἀφοῦ ἀναγκάστηκαν στὴν ἀρχὴ νὰ πουλήσουν τὰ λίγα κοσμήματα τῆς μητέρας, τὰ περισσότερα ἔπιπλα καὶ πολλὰ ροῦχα τους, τώρα τελευταῖα στήριζαν ὅλες τὶς ἐλπίδες τους στὰ συσσίτια καὶ στὶς διανομές. ῾Ο πατέρας ἔπαιρνε συσσίτιο ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία του καὶ τὰ δυὸ παιδιά, ἡ Λέλα κι ὁ Κωστάκης, ἀπὸ τὰ σχολεῖα τους. Ὁ μισθὸς τοῦ πατέρα ἐκείνη τὴν ἐποχὴ δὲν ἦταν ἀρκετὸς νὰ τοὺς θρέψη οὔτε πέντε μέρες τὸ μήνα. Καὶ ἡ καημένη ἡ μητέρα ἔπρεπε νὰ βάλη ὅλη τὴν τέχνη της, γιὰ νὰ ἔχουν πέντε πιάτα φαγητὸ τὸ μεσημέρι καὶ πέντε τὸ βράδυ. ῾Η φτωχὴ οἰκογένεια εἶχε κι ἕναν φιλοξενούμενο σὲ ὅλο αὐτὸ τὸ διάστημα. ῏Ηταν ἕνας Κύπριος, στρατιώτης στὸν ἀγγλικὸ στρατό, καὶ τὸν ἔλεγαν Μιχάλη. Εἶχε πολεμήσει γενναῖα τοὺς Γερμανούς, πληγώθηκε ἐλαφρὰ στὸ δεξὶ χέρι καὶ εἶχε πιαστῆ αἰχμάλωτος. Ἀλλὰ κατόρθωσε νὰ δραπετεύση καὶ τυχαῖα εἶχε χτυπήσει τὴν πόρτα τοῦ φτωχοῦ ὑπαλλήλου. Τὸν δέχτηκαν μὲ ὅλη τὴν καρδιά τους, τὸν ἔκρυψαν ἀπὸ κάθε ὕποπτο μάτι καὶ μοιράστηκαν μαζί του τὸ λίγο φαγητό τους. Κι οὔτε ηθελαν ν’ ἀκούσουν τὶς παρακλήσεις του νὰ τὸν ἀφήσουν νὰ παραδοθῆ. Τὸν κίνδυνο νὰ τουφεκιστοῦν οἱ γονεῖς, ἂν τὸν ἀνακάλυπταν οἱ ἐχθροί, ἡ οἰκογένεια δὲν τὸν λογάριαζε. - Τὸ γάλα σας θὰ τὸ πίνετε ὅλοι ἐδῶ κι ὅταν φεύγετε, θὰ μοῦ δείχνετε ἄδειο τὸ τενεκάκι σας, εἶπε ἡ διευθύντρια στὰ παιδιὰ τὴν ὥρα τῆς διανομῆς. Τὰ παιδιὰ εἶχαν μπῆ στὴ σειρὰ καὶ περνοῦσαν μπροστὰ

131

ἀπὸ τὸ καζάνι, γιὰ νὰ πάρουν τὸ γάλα. ῞Υστερα τὸ καθένα καθόταν σ’ ἕνα θρανίο καὶ τὸ ρουφοῦσε γρήγορα καὶ μὲ μεγάλη εὐχαρίστηση. Κι ὅταν τελείωνε, περνοῦσε μπροστὰ ἀπὸ τὴ διευθύντρια κι ἔδειχνε τὸ ἄδειο τενεκάκι του. ῾Ο μικρὸς Κωστάκης κάθισε σὲ μιὰ γωνιὰ καὶ φαινόταν πὼς ἔπινε τὸ γάλα του. ῎Επειτα, σὲ μιὰ στιγμὴ ποὺ ἔβγαιναν πολλὰ παιδιὰ μαζεμένα, χώθηκε ἀνάμεσά τους κι αὐτός, μισοκρύβοντας τὸ τενεκάκι του. ῾Η διευθύντρια δὲν μποροῦσε νὰ ὑποπτευθῆ πὼς θὰ τὴν ξεγελοῦσε, γιατὶ ἦταν ὁ πιὸ καλὸς μαθητὴς στὴν τάξη του. Αὐτὸ τὸ παιχνίδι τοῦ Κωστάκη κράτησε μιὰ βδομάδα. Μὰ στὸ τέλος πιάστηκε. ῾Η διευθύντρια δὲν μποροῦσε νὰ τὸ πιστέψη ! - Γιατί τὸ ἔκαμες αὐτό, Κωστάκη; Τὸν μάλωσε περισσότερο λυπημένη παρὰ θυμωμένη. Κυρία, δὲν ἔχω ὄρεξη σήμερα, δικαιολογήθηκε μὲ βουρκωμένα μάτια καὶ μὲ κατακόκκινα μάγουλα. Εἶχε φανερωθῆ πὼς δὲν ἔλεγε τὴν ἀλήθεια. Καὶ ἡ διευθύντρια κατάλαβε πὼς κάτι πολὺ σοβαρὸ τοῦ συνέβαινε. - Τὸ γάλα εἶναι ἴσα - ἴσα γιὰ τοὺς ἀνόρεχτους καὶ νὰ καθίσης νὰ τὸ πιῆς, τοῦ εἶπε. Ὁ Κωστάκης ξανακάθισε καὶ ἤπιε τὸ γάλα του, χωρὶς νὰ μπορῆ νὰ σταματήση τὰ δάκρυά του. Τὸ ἀπόγευμα ἡ διευθύντρια ἐπισκέφθηκε τὴ μητέρα τοῦ Κωστάκη καὶ τῆς διηγήθηκε τὸ πρωινὸ ἐπεισόδιο. Καὶ ἡ μητέρα τοῦ Κωστάκη δὲν μπόρεσε νὰ κρατηθῆ. Γνώριζε πολὺ καλὰ τὸν καλὸ χαρακτήρα τῆς διευθύντριας καὶ γι’ αὐτὸ τῆς εἶπε ὅλη τὴν ἀλήθεια, πὼς ἔκρυβαν τὸ Μιχάλη, πὼς ἦταν τώρα μέρες ἄρρωστος ἀπὸ κρυολόγημα καὶ πὼς τὰ

132

δυὸ παιδιά τους, ἡ Λέλα κι ὁ Κωστάκης, εἶχαν συμφωνήσει κρυφὰ ἀπὸ τοὺς γονεῖς τους νὰ τοῦ φέρνουν τὸ γάλα τους. Καὶ οἱ ἴδιοι οἱ γονεῖς ἔβλεπαν πὼς τὸ γάλα ἦταν πιὸ ἀπαραίτητο γιὰ τὸν ἄρρωστο παρὰ γιὰ τὰ παιδιά τους. Δυστυχῶς δὲν εἶχαν ἐμπιστοσύνη νὰ τοῦ φέρουν καὶ γιατρό. - ῾Ο Κωστάκης νὰ πίνη τὸ γάλα του, εἶπε τότε ἡ διευθύντρια μὲ συγκίνηση, γιατὶ εἶναι ἀδύνατος. Κι ἐγὼ θὰ ἐξοικονομῶ ἄλλο γιὰ τὸν ἄρρωστο καὶ μὲ τρόπο θὰ σᾶς τὸ φέρνω ἡ ἴδια. Αὔριο θὰ φέρω καὶ γιατρό, στὸν ὁποῖο μπορεῖτε νὰ ἔχετε ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη. Ὁ Κωστάκης εἶχε προσθέσει δύο ἀκόμη προστάτες τοῦ Μιχάλη, τὴ διευθύντριά του καὶ τὸ γιατρό. Κι ὡς τὴν ἡμέρα ποὺ ἔφυγαν οἱ Γερμανοί, τὸν φύλαξαν πολὺ καλὰ κρυμμένον. Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

133

38. ΠΑΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ Τα πέντε του παιδιὰ συχνὰ ἐμαλώνανε· τοῦ κάκου μέρα νύχτα τὰ ὁρμήνευε· τέλος τοὺς λέει : «Παιδιά μου, τρέξτε γρήγορα ραβδιὰ σφιχτοδεμένα νὰ μοῦ φέρετε καὶ κατιτὶ θὰ ἰδῆτε, ποὺ δὲν ξέρετε...». Σὰν τά ᾽φεραν, τοῦ λέει τοῦ μεγαλύτερου : «Προσπάθα, ἔτσι δεμένα, ὁ μεγαλύτερος νὰ τὰ τσακίσης». Μήτε κὰν τὰ ἐλύγισε. Κι ὁ δεύτερος, κι ὁ τρίτος, κι ὁ μικρότερος, κι ὅλοι μαζί, ὡς τὸ βράδυ πολεμήσανε· τοῦ κάκου· τὰ λυγοῦν, μὰ δὲν τὰ σπάζουνε. «Παιδιά μου, ἔτσι καὶ σεῖς νὰ ζῆτε σύμφωνοι καὶ μονιασμένοι πάντα· νὰ σᾶς βλάψουνε δὲ θὰ μπορέσουν μήτε οἱ δυνατότεροι, κι ἀκόμη μήτε οἱ ἐχθροί σας οἱ χειρότεροι!»

134

39. Η ΜΗΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ Θυμοῦμαι συχνὰ τὶς φροντίδες τῆς μανούλας μου στὰ παιδικά μου χρόνια. Σὰν ἀπόκανα πιὰ στὰ παιχνίδια, μαζευόμουν στὸ σπίτι, ἀνέβαινα στὴν ψηλή μου καρέκλα, κοντὰ στὸ τραπέζι καὶ ξεκουραζόμουν. Ἀκίνητος, ἥσυχος, ἄκουα τὴ μελωδικὴ φωνὴ τῆς μάνας μου, τὴ φωνὴ τὴν ἀξέχαστη. Σιγὰ σιγὰ ἀπὸ τὴν κούραση τὰ μάτια μου ἔκλειναν. Γλιστροῦσα ἥσυχα-ἥσυχα στὸ πάτωμα, πήγαινα σὲ μιὰ πολυθρόνα καὶ ξαπλωνόμουν ἀναπαυτικά. - Κοιμᾶσαι, μικρό μου; μοῦ ἔλεγε ἡ μητέρα μου. Πήγαινε, χρυσό μου, στὸ κρεβατάκι σου νὰ κοιμηθῆς. - Δὲ νυστάζω ἀκόμα, μητερούλα μου. Ὁ γλυκὸς παιδικὸς ὕπνος μοῦ κλείνει τὰ βλέφαρα καὶ ὄνειρα τερπνὰ γεμίζουν τὴ φαντασία μου. Νιώθω ἀπάνω μου, ἔτσι στὸν ὕπνο μου, νὰ μὲ χαϊδεύη ἕνα λεπτὸ χέρι. Καὶ κοιμισμένος ἀκόμα, τὸ γνωρίζω μόλις μ’ ἐγγίση. Τὸ ἁρπάζω καὶ τὸ σφίγγω πολὺ δυνατὰ στὰ χείλη μου. Δὲν εἶναι κανεὶς πιὰ. στὴν τραπεζαρία. ῞Ενα μόνο κερὶ καίει σ’ αὐτή. ῾Η μητέρα μου γονατίζει στὴν πολυθρόνα, ποὺ κοιμόμουν, περνᾶ τὸ λεπτὸ χέρι της στὰ μαλλιά μου μέσα, σκύβει στ’ αὐτί μου καὶ μοῦ, ψιθυρίζει μὲ τὴ γλυκιὰ φωνή της, ποὺ τὴ γνωρίζω τόσο καλά: - Σήκω, ψυχούλα μου. Εἶναι ὥρα νὰ πᾶς νὰ κοιμηθῆς. Καὶ μὲ τὰ χάδια της χύνει ἀπάνω μου ὅλη της τὴ στοργή, ὅλη της τὴν ἀγάπη. ᾽Εγὼ δὲν ἀρνιέμαι καθόλου. Φιλῶ μόνο πιὸ δυνατὰ τὸ χέρι της. - Σήκω, ἄγγελέ μου. Σηκώνομαι μ’ ἕνα πήδημα κι ἀγκαλιάζω τὸ λαιμὸ

135

τῆς μητερούλας μου, σφίγγομαι στὸ στῆθος της καὶ τῆς ψιθυρίζω : - Μάνα, μανούλα μου, πόσο σ’ ἀγαπῶ! Γελᾶ τὸ θεῖο χαμόγελό της, πιάνει τὸ κεφάλι μου μὲ τὰ δυό της χέρια καὶ μὲ καθίζει στὰ γόνατά της. - Μ’ ἀγαπᾶς πολύ; μὲ ρωτᾶ. Σωπαίνει λίγες στιγμὲς καὶ πάλι μὲ ρωτᾶ : - Πρόσεξε καλά· ἀγάπα με πάντα, μὴ μὲ λησμονῆς ποτέ. Κι ὅταν πιὰ δὲ θά ᾽χης μανούλα, δὲ θὰ τὴν ξεχάσης. Δὲν εἶν’ ἔτσι, μικρό μου; Καὶ μὲ φιλεῖ ἀκόμα τρυφερώτερα. - ῎Ω! μὴν τὸ λὲς αὐτό, ἀγαπητή μου μανούλα. Φιλῶ πάλι τὸ χέρι της κι ἄφθονα δάκρυα τρέχουν ἀπὸ τὰ μάτια μου. Π. Παναγόπουλος

136

40. Η ΜΑΝΑ «Μάνα» κράζει τὸ παιδάκι, «μάνα» ὁ νιὸς καὶ «μάνα» ὁ γέρος, «μάνα» ἀκοῦς σὲ κάθε μέρος· ἄ! τί ὄνομα γλυκό! Τὴ χαρά σου καὶ τὴ λύπη μὲ τὴ μάνα τὴ μοιράζεις, ποθητὰ τὴν ἀγκαλιάζεις, δὲν τῆς κρύβεις μυστικό.

Εἰς τὸν κόσμον ἄλλο πλάσμα δὲν θὰ βρῆς νὰ σὲ μαντεύη, σὰν τὴ μάνα ποὺ λατρεύει, σὰν τὴ μάνα ποὺ πονεῖ, Τὴν ὑγειά της, τὴ ζωή της, ὅλα ἡ μάνα τ’ ἀψηφάει γιὰ τὸ τέκνο π’ ἀγαπάει, γιὰ τὸ τέκνο ποὺ φιλεῖ. ῞Οπου τρέχεις, πάντα ἡ μάνα μὲ τὸ νοῦ σὲ συντροφεύει σὲ προσμέντι, σὲ γυρεύει μ’ ἀνυπόμονη καρδιά. Κι ἄν σκληρὸς ἐσὺ φαρμάκια τὴν ποτίζης τήν καημένη, πάντα ἡ μάνα σ’ ἀπανταίνει μὲ τὰ ὁλόθερμα φιλιά. Δυστυχὴς ὅποιος τὴν χάνει! Ὁ καημὸς εἶναι μεγάλος! Σὰ τὴν μάνα δὲν εἶν’ ἄλλος εἰς τὸν κόσμο θησαυρός. Κι ὅποιος μάνα πιὰ δὲν ἔχει «μάνα κράζει» στ’ ὅνειρό του πάντα «μάνα»· στὸν καημό του εἶν’ ὁ μόνος στεναγμός! Γιώργος Μαρτινέλης

138

41. ΑΛΗΘΙΝΗ ΧΑΡΑ - Γιατὶ, μαμά μου, τὴ στιγμή, ποὺ κάνω ἐλεημοσύνη, νιώθω στὰ στήθη μου γλυκιὰ καὶ ἀτέλειωτη χαρά, κι ὅταν τὸ χέρι μου κρυφὰ τὸν ὀβολό του δίνη, γιατὶ νομίζω πὼς πετῶ μ’ ἀγγελικὰ φτερά; - Παιδί μου, κάθε ἄνθρωπος, ὅπου στὸν κόσμο μένει, απ’ τὴ στιγμὴ ποὺ ἔρχεται στη γῆ να γεννηθῆ, ὡς τὴ στιγμὴ τὴν ὕστερη, ποὺ φεύγει καὶ πεθαίνει, ἔχει ἕνα φύλακα ἄγγελο, ποὺ τὸν ἀκολουθεῖ. Καὶ κάθε πράξη του καλὴ ὁ ἄγγελος τὴν κρίνει καὶ γελαστός, χαρούμενος σκύβει καὶ τὸν φιλεῖ, κι ὅση χαρὰ ἔχει ὁ ἄγγελος, τόση χαρὰ τοῦ δίνει μ’ ἐκεῖνο τὸ γλυκύτατο κι ἀγγελικὸ φιλί. Γι’ αὐτὸ καὶ σὺ νὰ χρεωστῆς μεγάλη εὐγνωμοσύνη, εὐγνωμοσύνη στοὺς φτωχοὺς θερμὴ καὶ περισσή ποὺ πάντα γίνοντ’ ἀφορμή, μὲ τὴν ἐλεημοσύνη, νὰ χαίρεται ὁ ἄγγελος, νὰ χαίρεσαι καὶ σύ.

Ἰωάννης Πολέμης

139

42. Η ΓΙΑΓΙΑ ΜΕ ΤΑ ΕΓΓΟΝΙΑ Ἐργασία καὶ ὀνειροπολήματα. Τὰ ἄσπρα μαλλιά τῆς γιαγιᾶς, ποὺ ξεφεύγουν ἀπό τὸ κατάμαυρο μαντίλι, λάμπουν στὸ φῶς τοῦ λυχναριοῦ, ἀλλὰ πιὸ πολὺ λάμπουν τὰ χρυσὰ μαλλάκια τῆς Νίκης. Τὰ δάχτυλα τῆς γιαγιᾶς μὲ τὸ ζαρωμένο δέρμα πλέκουν γρήγορα γρήγορα κάλτσα· καὶ ἄν τῆς φύγη ἀπό τὸ βελόνι κανένας πόντος, χαϊδεύει τὰ χρυσὰ μαλλάκια τῆς Νίκης κι ἐκείνη τὸ καταλαβαίνει. Ἀφήνει τὸ καλλιτεχνικό τῆς κέντημα, βρίσκει τὸν πόντο καὶ τὸν ξαναφέρνει στὴ θέση του. Ἡ κάλτσα τῆς γριᾶς, τὸ κέντημα τῆς νέας, τὸ νυχτέρι τὸ ἀδιάκοπο καὶ ἡ ζωή ἡ μετρημένη, ἔχουν ἕνα σκοπό. Σπουδάζει στὴ Δύση ὁ Δόσιος, ὁ ἀδερφός τῆς Νίκης, καὶ δὲν πρέπει ἐκεῖ στὴν ξενιτιὰ τίποτα νὰ τοῦ λείψη. Ἡ γριὰ ξανάνιωσε, ἡ νέα ἔγινε γριά· ἡ γριά δουλεύει σὰ νέα, ἡ νέα συλλογίζεται σὰ γριά, καὶ ὁ Δόσιος σπουδάζει ἐκεῖ πέρα. Τὰ γράμματά του, χρωματισμένα μὲ πολλή ἀγάπη εἶναι ἡ μόνη χαρὰ τοῦ ερημικοῦ σπιτιοῦ. Γελᾶ ἡ Νίκη, ὅταν τὰ διαβάζη, κλαίει ἡ γιαγιά ποὺ τὰ ἀκούει. Τὸ κάθε γράμμα τοῦ γλύπτη δίνει φτερὰ στὰ δάχτυλά τους καὶ δουλεύουν, δουλέυουν, δουλεύουν! Αὐτά τὰ τέσσερα ἐργατικὰ χέρια θὰ χαρίσουν στὴν πατρίδα μας ἕνα γλύπτη ἀθάνατο. Ἠ γιαγιά δουλεύει καὶ ὀνειροπολεῖ. Ὅταν ἔρθη ὁ Δόσιος, μεγάλος καὶ τρανός, μὲ τὰ πρῶτα χρήματά του θὰ βάλη μιὰ πλάκα μαρμαρένια στὸ χῶμα, ποὺ σκεπάζει τοὺς γονεῖς του. Τὸ μνῆμα ὡς τώρα δὲν ἔχει σημάδι - οὔτε ἕνα ξύλινο σταυρὸ δὲν ἀξιώθηκε νὰ βάλη - καὶ φοβᾶται μὴν τῆς τὸ πάρουν. Γι’ αὐτό τρέχει συχνὰ σ’ αὐτό καὶ ἀφοῦ κλάψη τὴ μονάκριβή της κόρη καὶ τὸν ἄμοιρο πατέρα τῶν παιδιῶν, φεύγει πάλι

140

μὲ τὸν ἴδιο φόβο. Κατόπι -ἐξακολουθεῖ τὸ ὄνειρό της -πρέπει νὰ διορθώση τὸ σπίτι. Χρόνια τώρα πολλὰ οὔτε καρφὶ νὰ καρφώση δὲ μπόρεσε· καὶ ἡ Δημαρχία τὴ φοβερίζει, ὅτι θὰ τῆς τὸ γκρεμίση. Καὶ τότε ἡ Νίκη θὰ μείνει στοὺς πέντε δρόμους. Παρακάλεσε τὸ Δήμαρχο νὰ περιμένη ἀκόμη ἕνα χρόνο, ὥσπου νὰ’ ρθῆ ὁ Δόσιος· καὶ ὁ Δήμαρχος δέχτηκε. Ἡ καλή είδηση. Ὁ Δόσιος μὲ τὸν καιρὸ ἔγινε μεγάλος καὶ

τρανός· κερδίζει χρήματα πολλὰ· ἔγινε γλύπτης ξακουστός στὴ Δύση· ὅλοι ὑμνούν τὴν Ἑλλάδα, ποὺ τὸν ἐγέννησε. Ἡ Νίκη διάβασε μὲ χαρὰ τὸ τελευταῖο γράμμα, πού ἔγραψε ὁ αδερφός της γιὰ τὸν ἐρχομό του. Καὶ ἡ γιαγιά, ὅταν τὸ ἄκουσε, κλαίει σὰν παιδὶ ἀπό τὴ συγκίνησή της. Ἦταν τόσο γριὰ ἡ καημένη, ὅταν ἔφευγε ὁ ἐγγονός της , ποὺ δὲν περίμενε νὰ τὸν ξαναδῆ. Ἀλλά ὁ Θεὸς χρόνια τῆς χάρισε, κι ἔζησε· ἔζησε νὰ χαρῆ αὐτὴ τὴν εὐτυχισμένη μέρα. Φορεῖ λοιπὸν τὸ γιορτινὸ της φόρεμα ἡ γερόντισσα καὶ ἀντικρὺ στὸν καθρέφτη χτενίστηκε. Χρόνια πολλά στὸν καθρέφτη δὲν ἐσίμωσε. Καὶ τώρα εἶναι ἀντικρύ της κουφάρι τὸ κυπαρισσένιο της κορμὶ καὶ ζαρωμένο τὸ ὡραῖο πρόσωπό της. Ἀλλὰ αὐτὴ ἡ συλλογὴ καθόλου δὲ σκίασε τόν ἥλιο τῆς χαρᾶς της. Ξαφνικὰ χτυπᾶ ἡ πόρτα. - Γιαγιά, ἄνοιξε γιαγιά! Μπα! Ἦταν ἡ Νίκη. Ποὺ ἔτρεχε πρωὶ πρωὶ; Θὰ τὴν μαλώση, δὲ βαστᾶ ἡ πονεμένη γιαγιά. Ἐνῶ ὅμως ἀνοίγει, τὴ βλέπει φορτωμένη μὲ λουλούδια. - Γιαγιά τά’ φερα νὰ στολίσωμε τὸ τραπέζι. Πῶς νὰ τὴ μαλώση τώρα!

Ἀνοίγει τὴν τραπεζαρία γελαστὴ γελαστή. Ἀνάμεσα ἀπὸ τὶς γλάστρες, ποὺ στολίζουν τὰ παράθυρα, φαίνεται ἡ θάλασσα μὲ τὰ πολλὰ πλοῖα καὶ πέρα ἐκεῖ ἁπλώνεται ἡ πράσινη γραμμὴ τῶν κυπαρισσιῶν. Τὸ τραπέζι μὲ τρία πιάτα, ἀσπροντυμένο, καθαρό. Καὶ τώρα ἡ Νίκη τὸ στολίζει μὲ λουλούδια. Καὶ τὸ καναρινάκι ἀκόμα εἶναι φλύαρο σήμερα, κι ὁ Μπέης, ὁ καλὸς ὁ γάτος, λιάζεται εὐχαριστημένος. Φαίνονται καὶ τὰ δυό, ὅτι νιώθουν τὴ χαρὰ τοῦ σπιτιοῦ. ῾Η Νίκη φορεῖ ἕνα τριανταφυλλὶ φόρεμα ραμμένο μὲ τὰ χεράκια της. Στόλισε ἀκόμα τὴ ζώνη της μὲ τριαντάφυλλα καὶ γελᾶ, γελᾶ, ὅλο γελᾶ. Πῶς μοιάζει ἡ χαρούμενη κόρη μὲ τὴ γελαστὴ ἄνοιξη! ῾Ο φημισμένος γλύπτης. ᾽Ενῶ ὅμως ἡ γιαγιὰ τὴν καμαρώνει, δὲν εἶδε κάποιον, ποὺ σιγὰ σιγὰ μπῆκε στὸ δωμάτιο. Ἀλλὰ μέσα ἀπ’ τὸν καθρέφτη ἡ Νίκη τὸν εἶδε καὶ ρίχτηκε στὴν ἀγκαλιά του καὶ τὸν ἔσυρε στὰ πόδια τῆς γιαγιᾶς. ᾽Εκείνη σήκωσε ψηλὰ τὰ.χέρια, ποὺ ἔτρεμαν, καὶ τοὺς εὐχήθηκε δακρυσμένη: - Νὰ ζήσετε εὐτυχισμένα, παιδιά μου! - Χρυσέ μου! - Ἀδερφούλα μου! - Ἄ! ῾Η Νίκη δὲ φορεῖ κοντὰ φουστανάκια; Μπά, πῶς μεγάλωσε! εἶπε ὁ Δόσιος. - ᾽Εσὺ ἔβγαλες καὶ μουστάκια μεγάλα μεγάλα.... Πὼ... πώ... πώ... μουστάκια! τοῦ λέει ἡ ἀδερφή του. - Ἀδερφούλα μου! Καλή μου γιαγιά! Καὶ πότε ἀγκαλιάζει τὴ μιὰ καὶ πότε τὴν ἄλλη. Ἀνοίγει ἔπειτα ὁ Δόσιος τὸ μικρὸ κιβώτιό του καὶ χαρίζει ἕνα ὡραῖο βραχιολάκι τῆς Νίκης. Δίνει καὶ τῆς γιαγιᾶς ἕνα

142

χαρτί. Αὐτὴ φορεῖ τὰ γυαλιά της, σηκώνει ψηλὰ τὸ χαρτὶ καὶ τὸ βλέπει καὶ πάλι ἀρχίζει τὰ δάκρυα καὶ τὸν ρωτᾶ μὲ λαχτάρα: - Πῶς τὸ συλλογίστηκες, παιδί μου; - Μιὰ μέρα ποὺ ἤμουν μικρὸς, μὲ πῆγες ἐκεῖ πάνω καὶ μοῦ εἶπες τὸν πόνο σου. Ἀπὸ τότε τὸ συλλογιζόμουν κάθε μέρα καὶ τώρα, μὲ τὰ πρῶτα χρήματα, ποὺ κέρδισα, ἀγόρασα, γιαγιά μου, τὸ μάρμαρο καὶ τὸ πρῶτο σχέδιο ποὺ ἔκαμα, ἦταν γιὰ κείνους ποὺ χάσαμε. ῾Η Νίκη βλέπει τὸ σχέδιο καὶ κλαίει κι αὐτὴ καὶ ψιθυρίζει: - Πῶς; Καὶ σύ; - Κι ἐγώ, ἀδερφούλα μου! ῞Ολοι λοιπὸν τὰ ἲδια συλλογίζονταν. Δὲν πέρασε πολὺς καιρὸς καὶ τὸ μνῆμα, μαρμαρόχτιστο, στολίζει τὸ νεκροταφεῖο τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς μὲ τὴν ἐπιγραφή: «Εἰς τοὺς ἀναπαυθέντας γονεῖς μου, ὁ εὐσεβὴς υἱός». ῞Οποιος τὸ δῆ, σταματᾶ καὶ ἀναγνωρίζει τὸ γλύπτη τὸ φημισμένο, ποὺ θυμίζει χρόνια ἑλληνικὰ τῆς τέχνης τῆς ἀθάνατης. Τὸ σπίτι ἔγινε ἀγνώριστο. ῾0 Δόσιος τὸ ἔκαμε καινούριο ὅπως ἤθελε καὶ ἡ γιαγιά. Καὶ ἐνῶ ἐργάζεται τώρα εὐτυχισμένος, μὲ τὴ γλυφίδα στὸ χέρι, συλλογίζεται: «῾Η γιαγιὰ σημερινὴ εἶναι καὶ αὐριανὴ δὲν εἶναι. Ὅσο ἔζησε, δὲ θὰ ζήση. ῎Αχ, πόσα χρόνια πέρασε βασανισμένη! Αὐτὰ τὰ λίγα χρόνια τῆς εὐτυχίας θὰ τὴν κάμουν ἄραγε νὰ ξεχάση τὰ βάσανά της;». Ἀλλὰ πῶς νὰ μὴν τὰ ξεχάση μὲ τέτοια ἐγγόνια;

143

43. ΟΙ ΔΥΟ ΦΤΩΧΟΙ Σὲ μιὰ γωνιὰ περαστικὴ γέρος φτωχὸς ἔχει καθίσει. Κόσμος, πολὺς περνᾶ ἀπ’ ἐκεῖ, καὶ ἴσως θὰ τὸν ἐλεήση καμιὰ ψυχή, ποὺ ἔχει μάθει νὰ συμπονῆ τὰ ξένα πάθη. Σὲ λίγο ὅλος προσοχὴ ἔφερ’ ἐκεῖ τὰ βήματά του κι ἄλλος φτωχὸς - τὸ δυστυχή! Μὲ ὅλη τὴ νεότητά του ἕχει στὸ φῶς του μαύρη σκέπη· εἶναι τυφλός! τυφλός! Δὲ βλέπει! Ἄχ! τί ζευγάρι θλιβερό! Τὰ νιάτα τὰ δυστυχισμένα κι ἀπὸ τὸν ἄγριο καιρὸ τὰ γηρατειὰ τὰ μαραμένα βλέπει ἐκεῖ ὅποιος περνάει νὰ ζητιανεύουν πλάι - πλάι. 144

Ὅμως κανεὶς τὰ γηρατειὰ τὰ χιονοσκέπαστα λυπᾶται! Στὸ γέρο ρίχνουν μιὰ ματιά, τὸν ἐλεοῦνε οἱ διαβάται μὰ οὔτε ἕνας τους δὲ δίνει και στὸν τυφλὸ ἐλεημοσύνη. Μὲ πονεμένη τὴν καρδιὰ ἀνασηκώνεται νὰ πάη... Ἄχ! θὰ περάση τὴ βραδιὰ καὶ σήμερα χωρὶς νὰ φάη... Γι’ αὐτὸ τοὺς ἄλλους τί τοὺς νοιάζει; Καὶ ὁ τυφλὸς ἀναστενάζει... Μὰ ἔξαφνα κάποιος ζητᾶ μὲς στὴν παλάμη νὰ τοῦ δώση χρήματα λίγα, μ’ ἀρκετά, ἕνα ψωμὶ γιὰ νὰ πληρώση. - Σοῦ εὔχετ’ ἡ φτωχὴ καρδιά μου τιμὲς καὶ δόξες, ἄρχοντά μου! Εἶπεν εκεῖνος, επειδή, τυφλὸς ποὺ ἦταν, δὲν μποροῦσε μὲ δάκρυα χαρᾶς νὰ δῆ πὼς σπλαχνικὰ τὸν ἐλεοῦσε ὁ γέρος, ελεώντας πάλι καθὼς τὸν ἐλέησαν ἄλλοι. Γεώργιος Δροσίνης

145

44. Ο ΜΑΡΑΣΜΟΣ ῏Ηταν σ’ ἕνα λιμάνι τοῦ Κορινθιακοῦ κόλπου πάνω στὴ Ρουμελιώτικη ἀκτή. Τὰ σπίτια ἀνάρια καθρεφτίζονται στὸ γιαλὸ σὲ μιὰ γραμμή, κι ἀγναντεύουν ἀντίκρυ τὸ Μοριά, ποὺ στεφανώνουν ψηλὰ οἱ κορφὲς τῆς Ζήριας. Θέλεις ἦταν ἡ Βιτρινίτσα, θέλεις ἡ ᾽Ιτιὰ. Καμιὰ ἑκατοστὴ ὀργιὲς ἀνοιχτά,ἦταν ἀραγμένη μιὰ μπρατσέρα, ὄμορφο, καινούριο καραβάκι, ποὺ μόλις εἶχε πρωτοταξιδέψει ἀπ’ τὸ Γαλαξείδι. ῏Ηταν ἕτοιμο νὰ φύγη. Τὰ πανιά του ἦταν ἁπλωμένα καὶ ἄρχιζαν νὰ μαζεύουν τὴν ἄγκυρα. Ἄξαφνα βλέπω νὰ λύνουν τὴ βαρκούλα του ἀπὸ τὴν πρύμη καὶ νὰ τὴ στέλνουν ἔξω. ῞Ενας μονάχα ναύτης ἦταν στὴ βάρκα καὶ δίπλα του ὁλόρθο, ἕνα μεγάλο καραβόσκυλο, ποὺ οὔρλιαζε λυπητερά. Δὲν ἤθελαν, φαίνεται, νὰ τὸ πάρουν, μαζί τους καὶ τὸ ἔστελναν στὸ σπίτι. Σαν ἔφτασε ἡ βάρκα στὴν ακρογιαλιά, ὁ ναύτης ἅρπαξε τὸ σκύλο, τὸν χάιδεψε καὶ τὸν ἔριξε στὴ στεριά, φωνάζοντας: - Σπίτι! πήγαινε σπίτι! Μὰ τὸ σκυλὶ ρίχτηκε στὴ θάλασσα κυνηγώντας τὴ βάρκα. ῎Εφευγε ἡ βάρκα γρήγορα, μὰ γρήγορα κολυμποῦσε κοντά της κι ὁ σκύλος λαχανιασμένος. Ἡ ἁλυσίδα τῆς ἄγκυρας ἔτριξε δυνατὰ καὶ σὲ λίγο ἡ μπρατσέρα γλιστροῦσε σὰ χέλι πάνω στὰ νερά, ἀφἡνοντας πολὺ μακριὰ τὸ πονεμένο σκυλί. ᾽Εκεῖνο ἀπελπισμένο γύρισε τὸ κεφάλι κατὰ τὴ στεριὰ καὶ μὲ κόπο κι ἀγωνία πολλή, πρόφτασε νὰ βγῆ καὶ νὰ πέση σὰν ψόφιο πάνω στοὺς σωροὺς τῶν φυκιῶν. Σὲ λίγο σηκώθηκε ὁλόρθο καί, τεντώνοντας τὸ λαιμό του οὔρλιαζε σπαραχτικὰ ἀγναντεύοντας τ῏ ἄσπρα πανιὰ τῆς

μπρατσέρας, ποὺ χάνονταν στὴν καταχνιὰ τῆς θάλασσας. Τὸ ἔβλεπα ἐκεῖ τρεῖς μέρες, καθισμένο πάντα στὸ ἀκρογιάλι, ν’ ἀγναντεύη τὸ πέλαγο... Δὲ σάλευε ἀπὸ κεῖ, κάτω ἀπὸ μιὰ μικρὴ ἐξέδρα. Τὸ συμπόνεσα. Πήγαινα καὶ τοῦ ‘ριχνα ψωμὶ καὶ κόκαλα. Μὰ τοῦ κάκου. Δὲν ἄγγιζε τροφή. Οὔτε γύριζε νὰ τὴ μυρίση. Κι ὅλο σούρωνε. Σὲ λίγον καιρὸ τὰ παΐδια του μποροῦσαν νὰ μετρηθοῦν κάτω ἀπ’ τὸ πετσί του. Μὰ αὐτὸ δὲν ἐννοοῦσε νὰ φύγη. ᾽Εκεῖ πάντα καθόταν κάτω ἀπ’ τὶς σανίδες τῆς ἐξέδρας. Μιὰ μέρα, ἀφοῦ τὸ χάιδεψα, τοῦ ἔδεσα τὸ λαιμὸ μ᾽ ἕνα μαντίλι κι ἔκανα νὰ τὸ πάρω μαζί μου στὸ σπίτι, ποὺ εἶχα στὸ γιαλό κοντά. Μ’ ἀκολουθοῦσε χωρὶς ἀντίσταση κουνώντας τὴν οὐρά του. Σὰν ἔφτασα στὸ σπίτι, τὸ ἔλυσα καὶ τὸ χάιδεψα πολύ. Μὲ κοίταζε μὲ τὰ μάτια τοῦ σκυλιοῦ, γεμάτα εὐγνωμοσύνη καὶ συμπάθεια, μάτια, ποὺ ζωγραφιζόταν μέσα τους ὅλος ὁ βαθὺς καημός, ποὺ τοῦ σπάραζε τὴν καρδιά. Καὶ γλείφοντας τὰ χέρια μου ἔφυγε σιγὰ σιγά. Σὲ λίγο γύρισε τὸ κεφάλι καὶ κουνώντας τὴν οὐρὰ μὲ ξανακοίταξε μὲ τὰ πονεμένα του μάτια καὶ τράβηξε. Σὰ νὰ μοῦ ἔλεγε: - Μὴ μὲ πάρης γιὰ ἀχάριστο. Μὰ θέλω κάτω ἐκεῖ στὴν ἐξέδρα, ποὺ τόσο μοιάζει μὲ τὸ καράβι μου, νὰ ξεψυχήσω, ἀγναντεύοντας τὸ πέλαγο καὶ ρουφώντας τὴν ἁρμύρα, ποὺ φέρνει ὁ μπάτης! Σὰν ἄκουε τὴν ἁλυσίδα τῆς ἄγκυρας κανενὸς καϊκιοῦ, ποὺ ἄραζε, σηκωνόταν, ἔβγαινε ἀπ’ τὴ σκοτεινή τὀυ τρύπα, κι ἀγνάντευε τὴ θάλασσα μυρίζοντας τὸν ἀέρα. Κι ὅταν καμιὰ βάρκα ζύγωνε στὴν ἀκρογιαλιά, σερνόταν ὡς ἐκεῖ κουνώντας τὴν οὐρά του στοὺς ναῦτες. Κι αὐτοὶ τὸ ἔδιωχναν μὲ περιφρόνηση σὰν παλιόσκυλο. Μιὰ νύχτα πῆγα μὲ μιὰ βάρκα γιὰ ψάρεμα. Εἴχαμε ἀνοιχτῆ

147

μακριὰ καὶ τὸ στεριανὸ ἀγέρι μοῦ ἔφερνε ξεψυχισμένο τὸ οὔρλιασμα τοῦ δυστυχισμένου τοῦ σκυλιοῦ! Γυρίζοντας τὴ χαραυγή, τὸ βρήκαμε ξαπλωμένο κι ἀκίνητο στὴν ἀμμουδιά. ᾽Απὸ κεῖ ἀγνάντευε τὴ θάλασσα ὡς τὴ στερνή του ὥρα, περιμένοντας μὲ λαχτάρα τοῦ ἀγαπημἐνου του καραβιοῦ τὸ γυρισμό. ᾽Εμμ. Λυκούδης

45. Ο ΜΠΑΡΜΠΑ - ΣΤΕΛΙΟΣ Ο ΨΑΡΑΣ Ὁ μπαρμπα - Στέλιος ὁ ψαρὰς καθόταν σ’ ἔνα σπιτάκι, ποὺ ἦταν χτισμένο κοντὰ στὴν ἀκρογιαλιά. Οὔτε σπίτι ἦταν, οὔτε καλύβα· ἔτσι, ἕνα καλυβόσπιτο. Ὁ μπαρμπα - Στέλιος καὶ ἡ γυναίκα του, μὲ μερικὰ ξύλα χοντρά, μὲ κάμποσα καλάμια καὶ μὲ λάσπη ἔφτιασαν μόνοι τὸ απιτάκι τους, σὰν τὰ χελιδόνια. Καὶ μόνο ἕνας μαραγκὸς χρειάστηκε μιὰ δυὸ μέρες στὸ τέλος, γιὰ νὰ ταιριάξη τὴ σκεπή. ᾽Εκεῖ λοιπὸν ἔζησαν χρόνια πολλά· ἀπόχτησαν καὶ παιδιά, ἀλλὰ τοὺς τὰ πῆρε ὁ χάρος. ῞Ενα μόνο γλίτωσε ἀπ᾽ τὰ νύχια του, ἀλλὰ καὶ κεῖνο τὸ πῆρε ἡ ξενιτιά. Δἐκα χρόνια πέρασαν ἀπὸ τότε, ποὺ ἔφυγε γιὰ τὴν Ἀμερική, καὶ οὔτε φωνὴ οὔτε ἀκρόαση. Ζῆ; Πέθανε; Κανένας δὲν ἤξερε. 148

Μοναχικὸ κι ἔρημο στέκεται κάτω στὴν ἀκρογιαλιὰ τὸ σπιτάκι τοῦ μπαρμπα - Στέλιου. ᾽Εμπρός του ἔχει τὸ ἀπέραντο πέλαγο, πίσω του τὁν ἀμμουδερὸ κάμπο μὲ σκοῖνα κι ἁρμύρες. Οὔτε σπίτι κοντά, οὔτε καλύβα, οὔτε σαλάγισμα προβάτων, οὔτε φωνὴ ζευγολάτη, οὔτε γάβγισμα σκύλου, οὔτε λάλημα πετεινοῦ. Ἀπέραντη μοναξιά! Μόνο ὅταν ὁ μανιασμένος βοριὰς φυσᾶ ἀπὸ τὸ πέλαγο, βουΐζουν οἱ ἁρμύρες, βουΐζουν τὰ σκοῖνα, σπάζουν ἄγρια τὰ κύματα καὶ σειέται συθέμελα τὸ σπιτάκι τοῦ μπαρμπα Στέλιου. Ὅσος ὅμως θόρυβος καὶ κακὸ κι ἄν γινόταν ἔξω, μέσα στὸ σπιτάκι τοῦ ψαρᾶ βασίλευε αἰώνια γαλήνη. Μύγα νὰ πετοῦσε θ’ ἀκουόταν. ῾Ο μπαρμπα - Στέλιος κι ἡ γυναίκα του σχεδὀν ποτἐ δὲ μιλοῦσαν. Ὄχι γιατὶ ἦταν μαλωμένοι, ἴσια ἴσια ποὺ ἦταν πολὺ ἀγαπημένοι. Ποτέ τους δὲ γκρίνιαζαν. Ἀλλὰ τὴν ἀγάπη τους τὴν ἔδειχναν ὄχι μἐ λόγια, ἀλλὰ μὲ ἔργα. Ὅταν μαγείρευαν κρέας - πράγμα πολὺ σπάνιο - ἡ γριαΣτέλιαινα ἔβανε τὰ καλύτερα κομμάτια στὸ πιάτο τοῦ μπαρμπα - Στέλιου. ᾽Εκεῖνος, χωρὶς νὰ πῆ λέξη, τὰ ἔβανε στὸ πιάτο τῆς γυναίκας του κι ἐκείνη τὰ δεχόταν χωρὶς νὰ πῆ τίποτε. Κάθε πρωὶ ξεσυνερίζονταν ποιὸς θὰ σηκωθῆ νωρίτερα, νὰ ψήση καφὲ καὶ γιὰ τοὺς δυό. ῾Ο μπὰρμπα - Στέλιος ὅση φτώχια κι ἄν εἶχε, δὲν ἄφησε ποτὲ τὴ γριά του χωρὶς καφὲ καὶ ζάχαρη, χωρὶς παπούτσια, χωρὶς τσεμπέρι. Κι ἔτσι ζοῦσαν τὰ δυὸ γεροντάκια ἀγαπημένα κι ἀμίλητα. Αἰώνια τὴν ἴδια σκέψη εἶχαν κι οἱ δυό· τὴ σκέψη τοῦ παιδιοῦ τους, ποὺ τὁ πῆρε ἡ ξενιτιά· ποτὲ ὅμως δὲν ἔκαναν ὁμιλία γι’ αὐτό· δὲν ἤθελε ὁ ένας νὰ ματώνη τὴν πληγὴ τοῦ ἄλλου. Δίπλα στὸ σπιτάκι τοῦ μπαρμπα - Στέλιου ἦταν ἀκουμπισμένη ἡ καλύβα τῆς βαρκούλας του· ἔμοιαζε σὰν

149

παιδάκι ἀκουμπισμένο στὴν ἀγκαλιὰ τῆς μάνας του. Ὅταν ὁ καιρὸς ἦταν καλὸς, ὁ μπαρμπα - Στέλιος ψάρευε, ἔβανε τὰ ψάρια στὸ πανέρι του καὶ τὰ πήγαινε στὴ Χώρα. Μὲ τὰ λεφτὰ ποὺ ἔπαιρνε, ἔβανε πάλι στὸ πανέρι καφὲ καὶ ζάχαρη, ἕνα πακέτο καπνό, ἕνα ψωμί, μιὰ μποτίλια τοῦ μισοῦ κιλοῦ μὲ λάδι, ἄλλη μιὰ μὲ κρασί, κι ἄλλα μικροψώνια τοῦ σπιτιοῦ. Τί ἥσυχη καὶ ὄμορφη ζωή! ῞Οταν ὅμως ὁ μπαρμπα - Στέλιος ἔβλεπε μακριὰ, στὸ πέλαγο νά ᾽ρχεται ὁ μανιασμένος ὁ βοριὰς καβάλα στὰ μαῦρα κύματα, ἔσερνε μὲ τὴ γριά του τὴ βάρκα ἔξω καὶ τὴν ἔκλεινε στὴν καλύβα. ᾽Εκεῖνες οἱ μέρες τοῦ βοριᾶ ἦταν μέρες σαρακοστῆς γιὰ τὸ γεροντικὸ ἀντρόγυνο. Τὸ πανέρι δὲν πήγαινε πιὰ στὴ χώρα μὲ ψάρια, οὔτ’ ἐρχόταν φορτωμένο ψώνια. Τότε ψάρευε στὸ χέρσο κάμπο ἡ γριὰ - Στέλιαινα ἄγρια ραδίκια. Ἕναν καιρὸ ὁ βοριὰς κράτησε πολύ. ῾Εβδομάδες ὁλόκληρες φυσοῦσε. ῾Η σαρακοστὴ γινόταν πιὸ σκληρή. Τὰ γεροντάκια νήστευαν καὶ τὸ λάδι. Στὸ τέλος ἔλειψε κι ὁ καπνὸς τοῦ μπαρμπα - Στέλιου. ῞Ολα αὐτὰ κάπως ὑποφέρονταν. Ἅμα ὅμως ἔλειψε κι ὁ καφὲς καὶ ἡ ζάχαρη τῆς γρια - Στέλιαινας, ὁ. γέρος ἔνιωσε βαθιὰ ἀπελπισία. Τοῦ φαινόταν ἡ θάλασσα μαύρη κι ὁ οὐρανὸς σκοτεινός. Ἡ γριὰ τὸν λυπήθηκε. Ἄνοιξε τὴν κασέλα της, ξεδίπλωσε ἕνα κουρέλι κι ἔβαλε στὸ χέρι τοῦ μπαρμπα - Στέλιου ἕνα πεντάδραχμο. - Πάρε το, τοῦ εἶπε. Τὰ μάζευα πεντάρα πεντάρα... Πήγαινε ν’ ἀγοράσης καπνό. ῎Ελαμψε ἀμέσως τὸ πρόσωπο τοῦ μπαρμπα - Στέλιου. Ἅμα τραβήχτηκε πιὸ πέρα ἡ γριά, αὐτὸς μουρμούρισε: - Ναί, δὲ θ’ ἀγοράσω καπνό... θ’ ἀγοράσω πρῶτα πρῶτα

150

καφὲ καὶ ζάχαρη, ἔπειτα λάδι, κι ἄν περισσέψουν λεφτά, θὰ πάρω καὶ καπνό. Ἄργησε πολὺ νὰ γυρίση ἀπὸ τὴ Χώρα ὁ μπαρμπα - Στέλιος. Πέρασε τὸ μεσημέρι, ἦρθε τὸ δειλινό, κι αὐτὸς ἀκόμα νὰ ᾽ρθῆ. ῾Η γριὰ στενοχωριόταν. Δὲν ξανάγινε ποτὲ αὐτό. Μὴν ἔπαθε τίποτε τάχα; Τὸ βραδινὸ ἄνοιξε τὴν πόρτα ὁ μπαρμπα - Στέλιος καὶ πέταξε ἀπάνω στὸ ξύλινο κρεβάτι ἕνα σωρὸ ὡραῖα ψώνια. ῾Η γριὰ μὲ γουρλωμένα μάτια, κοίταζε πότε τὰ ψώνια καὶ πότε τὸν ἄντρα της. Τέλος, ὁ γέρος ἄνοιξε τὸ στόμα του - Ὁ γιός μας... ἔστειλε γράμμα... μὲ λεφτὰ... μοῦ τὰ ἔδωσε ὁ ταχυδρόμος... νά τὸ γράμμα. Κι ἔβγαιναν σφιχτὲς οἱ λέξεις ἀπὸ τὸ στόμα του, σὰ νὰ εἶχε ξεσυνηθίσει τόσα χρόνια νὰ μιλᾶ. - Ὁ γιός μας!... γράμμα... λεφτά, φώναξε βραχνὰ ἡ γρια Στέλιαινα κι ἔμεινε μὲ ἀνοιχτὸ τὸ στόμα. - Διάβασε τὸ γράμμα ὁ μπακάλης ὁ Θανάσης.... ῎Εστειλε πεντακόσιες δραχμὲς... Δὲν ἔγραφε τόσα χρόνια, γιατὶ δὲν εἶχε λεφτὰ νὰ μᾶς στείλη. Τώρα θὰ μᾶς στέλνη ταχτικά... Εἶναι καλά.. Ἀνάσανε βαθιὰ ὁ μπαρμπα - Στέλιος, σὰ να πέρασε μεγάλο ἀνήφορο. Τόσο εἶχε ξεσυνηθίσει νὰ μιλᾶ. - Σοῦ πῆρα ἐδῶ, συνέχισε, παπούτσια, γιατὶ δὲν εἶχες, καφέ, ζάχαρη, κρέας καὶ καπνὀ δικό μου. - Δῶσ’ μου τὸ γράμμα! Τὸ πῆρε, τὸ ἔσφιξε στὴν καρδιά της, τὸ φίλησε, ἀνέβηκε,στὸ σκαμνὶ καὶ τὸ ἔβαλε στὰ εἰκονίσματα, Κατέβηκε μὲ προσοχὴ κι ἀφοῦ ἔκαμε μερικὲς μετάνοιες καὶ σταυρούς γύρισε κι εἶπε στὸν ἄντρα της: - Δόξα σοι ὁ Θεός! Λησμόνησες ὅμως τὸ σπουδαιότερο

151

πράγμα. Δὲν πῆρες λιβάνι νὰ λιβανίσωμε τὴν Παναγία, ποὺ μᾶς φανέρωσε τὸ γιό μας, ἔπειτα ἀπὸ τόσα χρόνια, ποὺ, τὴν παρακαλοῦσα. - Σωστὰ λές! Αὔριο θὰ ξαναπάω στὴ χώρα καὶ θὰ πάρω λιβάνι κι ὅ,τι ἄλλο θέλεις. Εἴμαστε πλούσιοι. Κι ἕνα χαμόγελο φώτισε τὸ πρόσωπο τοῦ μπαρμπα Στέλιου τοῦ ψαρᾶ, ποὺ εἶχε χρόνια νὰ τὸ δῆ ἡ γριά του. Π. Παναγόπουλος

46. Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΙΝΗ Ζοῦσε κάποτε στὴν Ἀθήνα ἕνας καλὸς καὶ χρήσιμος ἄνθρωπος, ὁ γερο - Πλατίνης μἐ τ’ ὄνομα. ῞Ολοι τὸν ἤξεραν, ὅλοι σὲ μιὰ ἀνάγκη ζητοῦσαν τὴ βοήθεια του καὶ κανένας δὲν ἔφευγε ἀπ’ τὸ σπίτι του ἀβοήθητος. Γιατὶ ὁ καλὸς αὐτὸς ἄνθρωπος, εἶχε μεγάλη περιουσία, - ἀπάνω ἀπὸ δυὸ ἑκατομμύρια, - ζοῦσε ἁπλὰ πάντα καὶ λιτά, δὲν εἶχε παιδιά, οὔτε ἄλλους συγγενεῖς καὶ ξόδευε ὅλα του σχεδὸν τὰ εἰσοδήματα σὲ ἀγαθοεργίες. ῞Οταν ὁ γερο - Πλατίνης πέθανε, οἱ φίλοι του περίμεναν μὲ ἀγωνία ν’ ἀνοιχτῆ ἡ διαθήκη του, γιατὶ ὅλοι ἐλπίζανε νὰ 152

πάρουν γενναῖο κληροδότημα. «Ὁ συχωρεμένος εἶχε τόσα χρήματα, τί θὰ τά ᾽κανε!» ἔλεγε ὁ καθένας ἀπὸ μέσα του. «Σὲ ποιόν ἄλλον θὰ τ’ ἄφηνε παρὰ στοὺς φίλους του;». Καὶ ρωτοῦσαν ὁ ἕνας τὸν ἄλλο: - Μὴ σὲ κάλεσε μάρτυρα στὴ διαθήκη του; Μὴν ξέρεις πῶς μοίρασε τὰ ἑκατομμύριά του; Ἀλλὰ ὄχι, κανένας δὲν ἤξερε, ἐκτὸς βέβαια ἀπὸ τὸ συμβολαιογράφο, ποὺ αὐτὸς δὲν ἔλεγε τίποτε σὲ κανένα, κι ἀπὸ δυὸ μάρτυρες ξένους, ἀνθρώπους τοῦ λαοῦ, ποὺ δὲν τοὺς ἤξεραν οἱ φίλοι γιὰ νὰ τοὺς ρωτήσουν. ῎Ετσι δὲν ἔμαθαν ἐκεῖνο ποὺ ἤθελαν, παρὰ μόνο τὴν ἀκόλουθη ἡμέρα τῆς κηδείας, ὅταν ἡ διαθήκη ἀνοίχτηκε στὸ Πρωτοδικεῖο. Ἦταν ὅπως τὴν περίμεναν. Κανένα φίλο του δὲν εἶχε ξεχάσει ὁ γερο - Πλατίνης. Σ’ ὅλους ἄφηνε ἀπὸ ἕνα κληροδότημα, κατὰ τὴν ἀνάγκη τοῦ καθενὸς καὶ τὴν κλίση του. Σ’ ἕνα νέο ζωγράφο, παραδείγματος χάρη, ἄφηνε εἴκοσι χιλιάδες δραχμὲς γιὰ νὰ πάη στὴν Ε-ὐρώπη καὶ νὰ τελειοποιηθῆ στὴν τέχνη του. Σ’ ἕναν ἄλλο ποὺ ἀγαποῦσε τ’ ἀρχαῖα, χάριζε τὴν πολύτιμη νομισματολογική του συλλογή. Σ’ ἄλλον ποὺ εἶχε κλίση στὴ γεωπονία, ἄφηνε τὸν κῆπο ποὺ εἶχε στὰ Πατήσια. Σ’ ἕναν καθηγητὴ τῆς φιλολογίας ἄφηνε τὴν πλούσια βιβλιοθήκη του. Σὲ μιὰ χήρα ἀξιωματικοῦ, μακρινή του συγγένισσα, ἄφηνε τὰ ἔπιπλα τοῦ σπιτιοῦ του. Καὶ τέλος στὴν κόρη της, τὴ Μαρία, ποὺ ἦταν δεκαεφτὰ χρονῶν καὶ ἀγαποῦσε πολὺ τὴ μουσική, ἄφηνε δέκα χιλιάδες δραχμὲς γιὰ νὰ ἐξακολουθήση τὶς σπουδές της στὸ ᾽Ωδεῖο ὥσπου νὰ πάρη τὸ πτυχίο της. ῞Ολους αὐτοὺς τοὺς φίλους ὁ γερο - Πλατίνης τοὺς εὐχαριστοῦσε στὴ διαθήκη του γιὰ τὴν ἀγάπη, ποὺ τοῦ εἶχαν δείξει ὅσο ζοῦσε, καὶ τοὺς παρακαλοῦσε νὰ μὴν τὸν ξεχάσουν

153

μετὰ τὸ θάνατό του. ᾽Ἀπὸ λεπτότητα, ἀπὸ εὐγένεια, γιὰ νὰ μὴ θίξη τυχὸν τὴ φιλοτιμία κανενός, ὸ καλὸς ἄνθρωπος τοὺς ἔκανε μ’ αὐτὸ νὰ καταλάβουν ὅτι ἀπὸ εὐγνωμοσύνη τοὺς μοίραζε τὰ ὑπάρχοντά του. ῎Ισως νὰ τοὺς εὐγνωμονοῦσε κι ἀληθινὰ γιὰ τὴ φιλία τους, γιατὶ τί πιὸ πολύτιμο νπάρχει στὸν κόσμο γιὰ ἕναν ἄνθρωπο, ποὺ δὲν ἔχει πιὰ συγγενεῖς, ἀπὸ τοὺς καλοὺς φίλους ποὺ τοὺς ἀναπληρώνουν; Μὰ ὁ καλὸς γέρος φαίνεται πὼς ἦταν βέβαιος ὅτι ὅλοι οἱ φίλοι του δὲν τὸν ἀγαποῦσαν ἀληθινὰ καὶ γι’ αὐτὸ σοφίστηκε ἕνα τέχνασμα, γιὰ νὰ φανερωθῆ ὁ πιὸ εἰλικρινὴς ἀπ’ αὐτοὺς καὶ νὰ ἀνταμειφθῆ μετὰ τὸ θάνατό του. Καὶ νά μὲ τί τρόπο: ᾽Εκτὸς ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα στοὺς φίλους, ὁ διαθέτης ἄφηνε καὶ γενναῖα ποσὰ σὲ διάφορα φιλανθρωπικὰ ἱδρύματα - ὀρφανοτροφεῖα, νοσοκομεῖα, γηροκομεῖα καὶ ἄλλα στὴ Σχολὴ τῶν Ἀπόρων καὶ στὸ Ταμεῖο τοῦ Στόλου. Πάλι ὅμως ἔμενε ἀδιάθετο ἕνα μεγάλο ποσό... Τὸ εἶχε ξεχάσει; Δὲν εἶχε κάμει καλὰ τὸ λογαριασμό; ῎Οχι. Στὸ τέλος τῆς διαθήκης ὑπῆρχε κι αὐτὴ ἡ περίεργη διάταξη: Ὁ Πλατίνης ἔκανε γνωστό, ὅτι στὴν ᾽Εθνικὴ Τράπεζα εῖχε καταθέσει ἔνα κουτὶ μὲ μετοχὲς ποὺ ἄξιζαν ἕνα ἑκατομμύριο καὶ μ’ ένα «σημείωμα» ποὺ ἔλεγε γιὰ ποιὸν ἦταν τὸ τελευταῖο αὐτὸ κληροδότημα. Ἀλλὰ τὸ κουτὶ δὲ θ’ ἀνοιγόταν παρὰ ἕνα χρόνο μετὰ τὸ θάνατό του, μπροστὰ σ’ ὅλους τοὺς κληρονόμους, ποὺ τοὺς παρακαλοῦσε νὰ παρασταθοῦν γι’ αὐτὸ τὸ ἄνοιγμα στὸ Π ρωτοδικεῖο. ῎Εκπληξη καὶ συγκίνηση τοὺς κυρίεψε ὅλους. Ποιός ἀπ’ αὐτοὺς θὰ ἦταν ὁ εὐτυχισμένος κληρονόμος τοῦ ἑκατομμυρίου; Ἀπὸ τὴ διαθήκη δὲν μποροῦσαν νὰ τὸν μαντέψουν. Ἔπρεπε νὰ περιμένουν ἕνα ὁλόκληρο χρόνο γιὰ

154

νὰ τὸν μάθουν ἀπὸ τὸ σημείωμα ποὺ ἦταν μέσα στὸ κουτί. Τί παράξενη διαθήκη!... Ποιὸς λίγο, ποιὸς πολύ, ὅλοι οἱ κληρονόμοι τοῦ γερο Πλατίνη ἔμειναν εὐχαριστημένοι. Μὰ ἀπ’ ὅλους περισσότερο εὐχαριστήθηκε καὶ συγκινήθηκε ἡ Μαρία, ἡ κόρη τῆς χήρας. Εἶχε τώρα στὴ διάθεσή της δέκα χιλιάδες δραχμές! Πόσα πράματα μποροῦσε νὰ κάμη μὲ τὴ μικρὴ αὐτὴ περιουσία! Ἀλλὰ τὸ πρῶτο ποὺ σκέφτηκε, ἦταν νὰ ἐπισκεφθῆ τὸν τάφο τοῦ εὐεργέτη της καὶ νὰ τὸν στολίση μὲ λίγα λουλούδια. Αὐτὸ λογάριαζε νὰ τὸ κάνη συχνά. Πῆγε λοιπὸν μιὰ μέρα στὸ νεκροταφεῖο καὶ ζήτησε τὸν τάφο τοῦ Πλατίνη. ᾽Αλλὰ μὲ μεγάλη της ἔκπληξη καὶ λύπη, τὸν βρῆκε μικρό, φτωχὸ κι ὅλως διόλου ἀστόλιστο. - Πῶς; ρώτησε τὸ φύλακα· δὲ θὰ βάλετε μιὰ πλάκα, ἕνα σταυρό, ἕνα κάγκελο; ῎Ετσι γυμνὸς θὰ μείνη ὁ τάφος ἑνὸς τόσο καλοῦ καὶ χρήσιμου ἀνθρώπου; - Καὶ ποιός νὰ τὸν στολίση, κόρη μου; ἀποκρίθηκε ὁ φύλακας. Ὁ μακαρίτης, φαίνεται, δὲν ἄφησε τίποτα γιὰ τὸν τάφο του· κι ἐπειδή, βλέπεις, δὲν ἔχει παιδιἁ, οὔτε ἄλλους στενοὺς συγγενεῖς... - Μὰ καλά, εἶπε ἡ Μαρία· κι οἱ φίλοι του; Οἱ φίλοι ποὺ καθένας κληρονόμησε ἀπ’ αὐτὸν ὁλάκερη περιουσία; - ῾Ως τώρα δὲ φάνηκε κανένας· ἀποκρίθηκε ὁ φύλακας. Οὔτ’ ἔλαβα καμιὰ παραγγελία γιὰ σταυρὸ ἢ γιὰ πλάκα. - ᾽Εγὼ ὅμως ἦρθα, ψιθύρισε ἡ Μαρία. Κι ἔμεινε λίγο συλλογισμένη. ῎Επειτα ρώτησε: - Καὶ πόσο θὰ κόστιζε ἕνας σταυρός; - Κατὰ τὸ σταυρό, κόρη μου, ἀποκρίθηκε ὁ φύλακας· ἕνας μαρμαρένιος, μὲ χρυσὴ ἐπιγραφή, θὰ γινόταν μὲ πεντακόσιες δραχμές. - Κι ἕνα κάγκελο σιδερένιο;

155

- Μὲ ἄλλες τρ ακόσιες θὰ γινόταν κι αὐτό... - Κι ἕνα φύτεμα λουλουδιῶν στὸ χῶμα τοῦ τάφου; - Βάλτε ἄλλες διακόσιες δραχμές. - Ναί, μὰ τὸ περιβολάκι αὐτὸ θὰ ἤθελε περιποίηση. - Ἀναλαμβάνω ἐγὼ μὲ εἰκοσιπέντε δραχμὲς τὸ μήνα. - Ὡραῖα! φώναξε ἡ Μαρία. Ἀναλαμβάνω κι ἐγὼ νὰ στολίσω αὐτὸν τὸν τόφο καὶ νὰ σοῦ δίνω εἰκοσιπέντε δραχμὲς τὸν μήνα, γιὰ νὰ τὸν διατηρῆς. Κι ἀφοῦ ἔριξε κι ἅπλωσε στὸ γυμνὸ χῶμα τὰ λίγα λουλούδια ποὺ εἶχε φέρει ἡ Μαρία, ἔφυγε ἀπ’ τὸ νεκροταφεῖο καὶ πῆγε ἴσια στὸ πλησιέστερο μαρμαράδικο. ᾽Εκεῖ παράγγειλε ἕνα σταυρὸ μὲ τ’ ὄνομα τοῦ Πλατίνη χρυσοσκαλισμένο. ῾Ο ἴδιος ὁ μαρμαρὰς δέχτηκε νὰ τοποθετήση κι ἕνα κάγκελο ὁλόγυρα στὸν τάφο. ῾Ο φύλακας πάλι φρθντισε γιἀ τὸ φύτεμά του. Κι ἔτσι σὲ λίγες μέρες, ὁ τάφος τοῦ Πλατίνη, ἂν καὶ φτωχικὸς πάντα, φάνταζε πράσινος, στολισμένοε, καὶ περιποιημένος. ῾Η Μαρία οὔτε συλλογίστηκε καθόλου πὼς ἡ μικρή της περιουσία εἶχε λιγοστέψει κατὰ χίλιες δραχμές. Μὲ τὴ μεγαλύτερη προθυμία ἔδινε κάθε μήνα στὸ φύλακα καὶ τὶς εἰκοσιπέντε γιὰ νὰ περιποιῆται τὸν τάφο, νὰ τὸν διατηρῆ πάντα πράσινο καὶ μὲ λουλούδια. Καὶ κάθε φορὰ ποὺ τὸν ἔβλεπε ἔτσι ὡραῖο ἡ καλὴ κόρη, αἰσθανόταν μιὰ μεγάλη ἀνακούφιση κι εὐχαρίστηση. Ἀπὸ τοὺς φίλους ὡστόσο τοῦ μακαρίτη, κανένας ἄλλος δὲ θυμήθηκε ποτὲ νὰ ἐπισκεφθῆ τὸν τάφο του. Μόνο ἡ Μαρία, γεμάτη ἀγάπη κι εὐγνωμοσύνη γιὰ τὸν εὐεργέτη της πήγαινε ταχτικά. Κι ὁ χρόνος πέρασε, κι ἔφτασε ἡ μέρα πού, σύμφωνα μὲ τὴ διαθήκη, ἔπρεπε ν’ ἀνοιχτῆ τὸ περίφημο κουτί. Ὦ, αὐτὸ κανένας δὲν τὸ εἶχε ξεχάσει! Καὶ τὴν ὁρισμένη μέρα, ὅλοι

156

οἱ κληρονόμοι βρέθηκαν μαζεμένοι στὸ Πρωτοδικεῖο καὶ περίμεναν μὲ χτυποκάρδι... Τὸ κουτὶ ἦταν ἐκεῖ. Τὸ ἄνοιξαν μπροστὰ σ’ ὅλους. Μέτρησαν τὶς μετοχές, ποὺ ἔκαναν σωστὸ ἕνα ἑκατομμύριο. Κι ἔπειτα διάβασαν τὸ ἰδιόχειρο « σημείωμα » τοῦ Πλατίνη, ποὺ ἔλεγε τ’ ἀκόλουθα: «Πολλὲς φορὲς ἄλλαξα τὴ διαθήκη μου, ἀλλὰ ποτὲ δὲν ἔμεινα εὐχαριστημένος. ῞Οποιος ἔχει περιουσία, ἔχει κι εὐθύνη. Τέλος νόμισα ὅτι βρῆκα τὸ καλύτερο ποὺ εἶχα νὰ κάμω. Ἀφοῦ μοίρασα τὴ μισή μου περιουσία ὅπως ἐπιθυμοῦσα, ἀποφάσισα νὰ διαθέσω τὴν ἄλλη μισὴ γιὰ βραβεῖο ἀρετῆς. Στὴ ζωή μου πολλοὶ μοῦ ἔδειχναν φιλία, ἀγάπη κι εὐγνωμοσύνη, ἀλλὰ ὁ Θεὸς ξέρει πόσοι ἀπ’ αὐτοὺς ἦταν εἰλικρινεῖς. Αὐτὸ θὰ φαινόταν μετὰ τὸ θάνατό μου, ἀπὸ τὴν περιποίηση ποὺ θὰ ἔκαναν στὸν τάφο μου καὶ τὶς συχνὲς ἐπισκέψεις τους σ’ αὐτόν. ῞Οσοι λοιπὸν ξεπλήρωσαν αὐτὸ τὸ χρέος τῆς εὐγνωμοσύνης, ποὺ εἶναι, κατὰ τὴ γνώμη μου, ἡ μεγαλύτερη ἀρετή, αὐτοὶ θὰ μοιραστοῦν μεταξύ τους τὴν ἄλλη μισή μου περιουσία, δηλαδὴ ἕνα ἑκατομμύριο. Ἄν ὅμως ἀποδειχτῆ πὼς κανένας στὸ διάστημα αὐτοῦ τοῦ χρόνου δὲ θυμήθηκε τὸν τάφο μου - πράμα ποὺ δὲ θέλω νὰ τὸ πιστέψω - τότε καὶ τὸ ἑκατομμύριο αὐτὸ ἐπιθυμῶ νὰ μοιραστῆ στὰ φιλανθρωπικὰ καταστήματα ποὺ ἀναφέρω στὴ διαθήκη μου». Πρὶν τελειώση ἀκόμα τὸ διάβασμα τοῦ σημειώματος, οἱ φίλοι, ἕνας - ἕνας, ἄρχισαν νὰ φεύγουν μὲ τρόπο... Δὲν ἦταν μόνο ἀπελπισμένοι γιὰ τὸ ἑκατομμύριο· ἦταν καὶ μετανοιωμένοι, καὶ ντροπιασμένοι γιὰ τὴν ἀγνωμοσύνη ποὺ εἶχαν δείξει... Ἀπὸ τόσους κληρονόμους στὴν αἴθουσα τοῦ δικαστηρίου, δὲν ἔμειναν πιὰ παρὰ ἡ Μαρία καὶ ἡ μητέρα της.

157

Οἱ ἄνθρωποι κοίταζαν τὴ νέα κόρη ποὺ στεκόταν κατακόκκινη καὶ συγκινημένη, καὶ ψιθύριζαν: «Αὐτή αὐτὴ θὰ πήγαινε στὸν τάφο του... αὐτὴ θὰ κληρονομήση τὸ ἑκατομμύριο!...» Αὐτὸ θὰ σκέφτηκε κι ὁ πρόεδρος. Γιατὶ κοιτάζοντας κι αὐτὸς τὴ Μαρία, ρώτησε: - Κανένας ἄλλος λοιπὸν δὲν ἔχει ἀξιώσεις; -῎Ω, μὰ οὔτ’ ἐγώ! φώναξε ἡ Μαρία. ῞Ο,τι ἔκαμα, δὲν ἀξίζει βέβαια ν’ ἀνταμειφτῆ μὲ μιὰ τόσο μεγάλη δωρεά!. - Αὐτὸ εἶναι ἄλλο ζήτημα, εἶπε χαμογελώντας ὁ πρόεδρος· σεῖς πήγατε καμιὰ φορὰ στὸν τάφο τοῦ μακαρίτη; - Πολλὲς φορὲς μάλιστα! φώναξε ὁ συμβολαιογράφος τοῦ Πλατίνη. Τὸ ξέρω καλά, γιατὶ ἡ Μαρία ἦρθε μιὰ μέρα νὰ μὲ ρωτήση ἂν πραγματικὰ ὁ μακαρίτης δὲν ἄφησε τίποτε γιὰ τὸν τάφο του. Κι ὅταν τῆς τὸ βεβαίωσα, μοῦ εἶπε ὅτι αὐτὴ θὰ φρόντιζε καὶ θὰ δαπανοῦσε. Πραγματικά, πῆγα κι ἐγὼ καὶ τὸν εἶδα. Τοῦ ἔβαλε σταυρό, τὸν περίφραξε, τὸν ἐφύτεψε καὶ πληρώνει ἀπὸ τότε τὸ φύλακα γιὰ νὰ τὸν περιποιῆται. Τὸ δικαστήριό σας μπορεῖ νὰ τὸν ρωτήση γι᾽ αὐτό». - Περιττό, εἶπε ὁ πρόεδρος, ἡ μαρτυρία σας ἀρκεῖ. Καὶ τὸ δικαστήριο κήρυξε κληρονόμο τοῦ ἑκατομμυρίου τὴ Μαρία. ῎Ετσι πλούσια ἀνταμείφτηκε ἡ ἀρετή της, ἡ εὐγνωμοσύνη της. Κι ἡ φτωχὴ ὀρφανὴ ἔζησε στὸ ἑξῆς εὐτυχισμένη, ὄχι τόσο γιατὶ εἶχε πλούτη, παρὰ γιατὶ εἶχε εὐγενικὰ αἰσθήματα κι ἤξερε νὰ τὰ μεταχειρίζεται μὲ τρόπο ὥστε νὰ κάνη εὐτυχισμένους κι ἄλλους πολλούς.

158

47. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΦΙΛΟΙ. Μὲς σὲ λαγκάδι σκιερὸ καὶ ἥσυχο μιὰ μέρα ρυάκι κρυσταλλένιο τὸ πράσινο ἐχάιδευε χορτάρ πέρα πέρα κι ἄγρια κρίνα μὲ νερὸ ἐδρόσιζε ἀσημένιο. ῏Ηταν ἡμέρα ὄμορφη κι αὐγὴ πολλὴ ἀκόμη ὅταν ἐφάνηκαν ἐκεῖ μαζὶ τρεῖς πεζοδρόμοι. Συνομιλοῦσαν κι ἔρχονταν σὰν φίλοι ἀγαπημένοι· σὲ ρίζα δέντρου κάθισαν ἀπάνω κουρασμένοι. Ὁ ἕνας ἄντρας ἤτανε θρασύς· μὲ φτερωμένα τὰ πόδια, μ’ ἄτακτα μαλλιὰ καὶ γένια μπερδεμένα: τὸν λέγαν Ἄνεμο Βοριά. Οἱ σύντροφοί του πάλι γυναῖκες ἤτανε· ἡ μιὰ σὰ γίγαντας μεγάλη· κάθε πνοή της ἔκαιγε· σπινθήριζ’ ἡ ματιά της, καὶ σὰ δυὸ φλὸγες μοιάζανε τὰ δύο μάγουλά της. Ὁ κόσμος τὴν ἐτρόμαζε καὶ τὴν ἐπιθυμοῦσε· καὶ τ’ ὄνομά της τό ᾽λεγαν Φωτιὰ ὅπου περνοῦσε. ῾Η ἄλλη ἦταν δροσερή, γλυκιά, γαλανομάτα, καὶ ὁ Βοριὰς καὶ ἡ Φωτιὰ μὲ σέβας τῆς μιλοῦσαν. Τὰ μάτια της τὰ ντροπαλά, σεμνότητα γεμάτα, κάτω στὴ γῆ ἐβλέπανε. Τιμὴ τὴν ἐκαλοῦσαν. Ἀφοῦ ξεκουραστήκανε, εἶπ’ ὁ Βοριάς: «Φοβοῦμαι, μήπως ἐκεῖ ποὺ τρέχομε καμιὰ φορὰ χαθοῦμε. Γιὰ πέστε ποῦ μπορεῖ κανεὶς νὰ βρῆ τὸν ἄλλο πάλι, ἂν χωριστοῦμε τρέχοντας σὲ μιὰ μεριὰ καὶ σ’ ἄλλη; Εὔκολα, εἶπε ἡ Φωτιά, μπορεῖτε νὰ μὲ βρῆτε, ὅπου κοιτάξετε καπνό, ἐκεῖ θένα μὲ δῆτε». Κι εἶπ’ ὁ Βοριάς: «Σὲ κύματα ἐπάνω φουσκωμένα

159

κι ὅπου τὰ φύλλα σείονται θὰ μ’ ἕβρετε κι ἐμένα. Ὅμως ἐσένα ποῦ, Τιμή, ἂν κάποτε χαθοῦμε, μποροῦμε νὰ σὲ βροῦμε;» Κι ἐκείνη ἀναστέναξε: «Ἀνίσως μ’ ἀγαπᾶτε, τοῦ ἀποκρίθηκε, ποτὲ νὰ μὴ μὲ παρατᾶτε. Ἄν φύγω, μήτε ἄνεμος, μήτε φωτιὰ μὲ φτάνει κεῖνος ποὺ χάση τὴν τιμὴ γιὰ πάντα τήνε χάνει».

48. Ο ΖΩΗΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ Μιάμιση ὥρα μακριὰ ἀπ’ τὰ Γιάννινα, δυτικά, ἁπλώνεται μιὰ χαριτωμένη σειρὰ ἀπὸ ψηλώματα, γεμάτη ἀπὸ σκόρπια χωριουδάκια κάτασπρα. Πιὸ βορινά, σ’ ἕνα πολὺ ὄμορφο ψηλὸ πλάτωμα βρίσκονται τὰ Γραμμενοχώρια, ὁλόασπρα κι αὐτά, ὄχι γιατὶ εἶναι ἀσβεστωμένα, ἀλλὰ γιατὶ τά ᾽χουν χτισμένα μὲ πέτρες ἄσπρες, κι οἱ σκεπές τους εἶναι τὸ ἴδιο σκεπασμένες μὲ πλάκες ἄσπρες.

160

Τὸ χῶμα εἶναι κοκκινωπό, καὶ μονάχα τὴν ἄνοιξη πρασινίζει καὶ τὸ θέρος χρυσοκιτρινίζει. Πάνω σὲ μιὰ πανέμορφη βουνοπλαγιὰ βρίσκεται τὸ Γραμμένο· γραμμένο λέει ὁ λαός, τὸ πολὺ ὄμορφο, ποὺ εἶναι σὰ ζωγραφιστό, (π.χ. τὰ φρύδια τὰ γραμμένα) καὶ τέτοιο εἶναι στ’ ἀλήθεια τὸ Γραμμένο, ποὺ ἀπὸ τὸ ψήλωμά του, μὲ τὸν ἀνοιχτὸ ὁλόγυρα ὁρίζοντα, φαίνεται σὰν ἀφέντης ὅλων τῶν ἄλλων χωριῶν ποὺ τὸ προσκυνοῦν. Στὸ ὄμορφο Γραμμένο γεννήθηκε ὁ πατέρας καὶ στὴ Τζουντίλα, ἕνα ἄλλο χωριουδάκι, γεννήθηκε ἡ μητέρα ἑνὸς παιδιοῦ, ποὺ ἦρθε στὸν κόσμο πολὺ δυστυχισμένο. Κι ὅμως σὰ μεγάλωσε δὲ σκέφτηκε παρὰ πῶς νὰ κάνη καλὸ στοὺς ἄλλους. Αὐτὸ τὸ πολὺ φτωχὸ παιδί, ποὺ ἔγινε εὐεργέτης τῆς πατρίδας του, εἶναι ὁ Ζώης Καπλάνης. Γεννήθηκε στὸ Γραμμένο στὰ 1736. ῏Ηταν μωρὸ στὴν κούνια ὅταν ὀρφάνεψε ἀπὸ μητέρα. ῾Ο πατέρας του ξαναπαντρεύτηκε· μὰ ὕστερ’ ἀπὸ λίγα χρόνια πέθανε κι αὐτὸς κι ὁ Ζώης ἔμεινε πεντάρφανος. ῾Η μητριά του ἦταν ἀπὸ τὶς ἄπονες κι ἄσπλαχνες ἐκεῖνες γυναῖκες ποὺ βασανίζουν τὰ ὀρφανὰ καὶ τὰ βρίζουν: «ξένη γέννα». Μάνας φιλὶ καὶ μάνας χάδι δὲν ἔνιωσε ὁ κακόμοιρος ὁ Ζώης. Εἶχαν καὶ μεγάλη φτώχεια, κι ὁ Ζώης ἀναγκάστηκε ἀπὸ μικρὸ ἀγοράκι νὰ δουλεύη γιὰ νὰ θρέφη τὴ μητριά του. ῞Ενας γείτονας εἶχε ἕνα γαϊδούρι· τὸ ἔπαιρνε ὁ μικρὸς Ζώης, πήγαινε στὸ δάσος ποὺ τὸ λένε Μεγαλόγγο, ἔκοβε ξύλα, ξενυχτοῦσε στὸ δάσος καὶ τὴν ἄλλη μέρα τὰ πήγαινε στὰ Γιάννινα καὶ τὰ πουλοῦσε. ῾Η κουραστικὴ δουλειὰ τοῦ παιδιοῦ λογαριάζονταν ἴσα μὲ τοῦ γαϊδάρου· γιατὶ τὸ κέρδος τὸ μοίραζαν σὲ δυό, καὶ τὸ ἕνα τὸ ἔπαιρνε τὸ ἀφεντικὸ τοῦ γαϊδάρου καὶ τ’ ἄλλο ὁ Ζώης.

161

Μὰ δὲν ἦταν προκοπὴ ἀπὸ τέτοια δουλειά· ἡ μητριὰ δὲ χόρταινε ψωμὶ καὶ ξεθύμαινε στὸ Ζώη. Τὸν ἔδερνε συχνά· κι ἕνα Σαββατόβραδο, τὴν παραμονὴ τῆς Κυριακῆς τῆς ᾽Ορθοδοξίας - αὐτὴ τὴν ἡμέρα δὲν τὴν ξέχασε στὴ ζωή του ὁ Ζώης - ἀφοῦ τὸν ἔδειρε ἀκόμη πιὸ σκληρά, τὸν ἔδιωξε ἀπὸ τὸ σπίτι, καὶ τοῦ εἶπε νὰ μὴν ξαναπατήση. Ποῦ νὰ πάη τὸ κατατρεγμένο καὶ διωγμένο ὀρφανό, τὸ ριγμένο ἀπ’ τὴ φωλιά του ἀπροστάτευτο πουλάκι; Τράβηξε πρὸς τὰ Γιάννινα, ῏Ηταν σούρουπο κι ἄρχισαν ν’ νάβουν τὰ φῶτα. Τὸ παιδὶ μπῆκε σ’ ἕνα χάνι. - Τί Θέλεις ἐδῶ; τὸν ρωτᾶ ὁ ἄνθρωπος τοῦ χανιοῦ. - Νὰ περάσω τὴ νύχτα σὲ μιὰ κόχη, στὸ στάβλο μὲ τᾶ ζῶα· εἶμαι ορφανό, ἔρημο. - ῎Οξω! τοῦ φωνάζει ὁ ξενοδόχος· κι ἦταν ἕτοιμος νὰ τὸ διώξη. Τὸ παιδί, δεύτερη φορὰ διωγμένο, ἔφυγε φοβισμένο. Εἶχε πιὰ νυχτώσει. Στοὺς δρόμους ἦταν ἡσυχία. Τὸ παιδὶ εἶδε μπροστά του ἕνα ἀρχοντόσπιτο, ποὺ τὴ μεγάλη πόρτα του τὴ σκέπαζε μιὰ μικρὴ σκεπή. ᾽Εκεῖ πῆγε καὶ στριμώχτηκε νὰ περάση τὴ νύχτα. Μὲ τὴν ἀθώα πληγωμένη ψυχή του ἔκαμε τὴν προσευχή του στὸ Θεὸ κι ἀποφάσισε ν’ ἀποκοιμηθῆ. Μὰ ποῦ ὕπνος! Ἀπὸ τὸ πρωὶ δὲν εἶχε βάλει τίποτε στὸ στόμα του καὶ πεινοῦσε πολύ. ῏Ηταν καὶ κρύο καὶ φυσοῦσε... Δὲν μπόρεσε νὰ κλείση μάτι. Κάπου κάπου συλλογιζόταν τὴ μοίρα του, ἔβλεπε τὸν ἑαυτό του χωρὶς κανένα βοηθὸ στὸν κόσμο, χωρὶς ἐλπίδα, τὸ ἔπιανε τὸ παράπονο κι ἔκλαιγε σιωπηλά. ῎Ετσι πέρασε ὅλη τὴ νύχτα καὶ μονάχα κατὰ τὰ χαράματα, ἀποκαμωμένο, βυθίστηκε σὲ βαθὺ ὕπνο. Ξημέρωσε ἡ μεγάλη γιορτή. Τὸ πλούσιο ἀφεντικὸ τοῦ σπιτιοῦ κατέβηκε νὰ πάη στὴν ἐκκλησία. Σκουντώντας τὴν

162

πόρτα γιὰ ν’ ἀνοίξη νιώθει ἕνα ἐμπόδιο· σκύβει τὸ κεφάλι του καὶ βλέπει κάτι σὰ δέμα μπροστὰ στὴν πόρτα του· τὸ ἐμπόδιο ἐκεῖνο ἦταν ἕνα ἀνθρώπινο κουρέλι, ἦταν ὁ Ζώης... Τὸ παιδὶ τινάχτηκε ἀπάνω τρομαγμένο· λίγα λεπτὰ τὸ ἀφεντικὸ καὶ ὁ Ζώης κοιτάχτηκαν ἄφωνοι ἀπὸ ἔκπληξη. Στὸ τέλος τοῦ λέει τ’ ἀφεντικό: - Πῶς βρέθηκες ἐδῶ, παιδί μου; ῾Ο τόνος τῆς φωνῆς ἐδῶ δὲν ἦταν σκληρὸς σὰν τοῦ ἀνθρώπου τοῦ χανιοῦ. ῏Ηταν πονετικός· τὸ παιδὶ τὸ νιώθει καὶ λέει τὸν πόνο του. ῾Ο πλούσιος συγκινήθηκε· βλέποντάς το τόσο χλωμό, βασανισμένο, καὶ τόσο κακοντυμένο, νὰ τρέμη, φώναξε τοὺς ὑπηρέτες, διάταξε νὰ περιμαζέψουν τὸ ἔρημο, νὰ τοῦ δώσουν νὰ φάη, νὰ τὸ ντύσουν, κι ὕστερα κίνησε σὰν ἀληθινὸς χριστιανὸς γιὰ τὴν ἐκκλησία. Ὅταν γύρισε φώναξε τὸ παιδὶ καί, μέ τρόπο γλυκό, τὸ ρώτησε γι’ ἄλλες λεπτομέρειες. Ὁ Ζώης ἀπαντοῦσε μὲ θάρρος, καὶ φαινόταν ἔξυπνο παιδί. - Ἀφοὺ σ’ ἔστειλε ὁ Θεὸς στὸ σπίτι μου, τοῦ λέει στὸ τέλος, θὰ μείνης ἐδῶ. ῾Η δουλειά σου θά ᾽ναι νὰ βοηθᾶς τὸ μάγειρο· μὰ ἂν σὲ στέλνουν καὶ γιὰ κανένα θέλημα στὴν ἀγορά, θὰ πηγαίνης. ῾Ο πονόψυχος αὐτὸς Γιαννιώτης ἄρχοντας λεγόταν Παναγιώτης Χατζῆ - Νίκου. Μὲ πόση εὐγνωμοσύνη πῆρε τὸ ἔρημο παιδὶ τὸ χέρι τοῦ εὐεργέτη του καὶ τὸ φίλησε καὶ μὲ πόση προθυμία ἔκανε ὅλες τὶς δουλειές! Μὰ εἶχε ἕνα μεγάλο κρυφὸ καημό· ἤθελε νὰ μάθη γράμματα. Τὰ βράδια, μετὰ τὸ δεῖπνο, δἐν εἶχε πιὰ δουλειά· κι ὅταν ἀποτραβιόταν στὴν καμαρούλα του, ποὺ ἦταν κοντὰ στὸ μαγειρειὸ ἔλεγε μὲ τὸ νοῦ του:

163

- Νά ὥρα γιὰ διάβασμα καὶ γιὰ γράψιμο. ῾Ο κὺρ Παναγιώτης Χατζῆ - Νίκου ἦταν ἔμπορος γουναρικῶν. ῞Οταν οἱ ἀγοραστὲς ἀγόραζαν γοῦνες ἀπὸ τὸ μεγάλο κατάστημα, κάποτε ἔδιναν τὸ δέμα τοῦ Ζώη νὰ τὸ πάη στὰ σπίτια τους κι ᾳὐτοὶ ἔδιναν κάποιο δῶρο στὸ μικρὸ ὑπηρέτη. Ἅμα εἶδε στὰ χέρια του λίγα λεπτὰ ὁ Ζώης, ἀμέσως σκέφτηκε τὰ γράμματα. Ἀγόρασε μιὰ φυλλάδα ποὺ εἶχε μέσα τὸ Χριστὸ καὶ τὴν Παναγία, καὶ στὴν ἀρχὴ τὸ «Σταυρὲ βοήθα με», μ’ ἕνα δάσκαλο καλόγηρο καὶ παιδιὰ μὲ ράσα. Ἀγόρασε καὶ χαρτὶ καὶ πένα. Καὶ τὴ νύχτα, στὴ μοναξιά, ἐνῶ ὅλο τὸ σπίτι ἦταν βυθισμένο στὴ σιωπὴ καὶ στον ὕπνο, ὁ Ζώης σκυμμένος πάνω στὴ φυλλάδα ἢ στὸ χαρτί, διάβαζε ἢ ἔγραφε, καὶ κοπίαζε καὶ παιδευόταν νὰ μάθη - ἄχ! μὲ πόση δυσκολία καὶ μὲ τί λαχτάρα γράμματα μόνος του. Μιὰ νύχτα ποὺ ὁ Χατζῆ - Νίκου εἶχε ἀυπνία, προχώρησε πρὸς τὸ μαγειρειὸ καὶ εἶδε φῶς στὴν καμαρούλα. «Τί τρέχει;» σκέφτηκε ἀνήσυχος· καὶ χτύπησε τὴν πόρτα νὰ μπῆ. Τὸ φῶς ἔσβησε μονομιᾶς· ἡσυχία. Φωνάζει τὸ ἀφεντικό· καμιὰ ἀπάντηση· τότε, θυμωμένος διατάζει ν’ ἀνοίξη ἡ πόρτα· ἀνοίγει, καὶ μὲ δάκρυα στὰ μάτια ὁ Ζώης πέφτει στὰ πόδια τοῦ ἀφεντικοῦ του καὶ τοῦ ξομολογιέται πὼς αὐτὸς εἶχε τὸ καντήλι ἀναμμένο, γιὰ νὰ διαβάζη, νὰ μάθῃ γράμματα... - Καλά, τοῦ εἶπε τ’ ἀφεντικό, δὲν πειράζει· μόνο ἔπρεπε νὰ τὸ ξέρω. ῎Εκαμε πὼς θύμωσε, μὰ δὲ θύμωσε· τὸ φέρσιμό τοῦ παιδιοῦ τὸν συγκίνησε, καὶ τὴν ἄλλη μέρα, τὸ πρωί, φωνάζει τὸ Ζώη στὸ γραφεῖο του καὶ τοῦ λέει: - Ζώη, ἀπὸ σήμερα δὲν εἶναι ἀνάγκη πιὰ να κάνης τὶς χονδτροδουλειὲς. Ἀπὸ σήμερα δουλειά σου εἶναι νὰ φροντίζης γιὰ τὰ ψώνια τοῦ σπιτιοῦ. Τὶς ἄλλες ὧρες θὰ εἶσαι στὸ κα-

164

τάστημα καὶ θά’ χης, καιρὸ νὰ διαβάζης καὶ νὰ γράφης. ᾽Εκεῖνα τὰ χρόνια τὸ ἐμπόριο τῶν γουναρικῶν ἔδινε μεγάλα κέρδη πλούσιοι καὶ φτωχοί, ἄντρες καὶ γυναῖκες, φοροῦσαν τότε γοῦνες, ἄλλοι φτηνές, ἄλλοι ἀκριβὲς καὶ πολύτιμες. ᾽Εκτὸς ἀπὸ τοὺς ράφτες ποὺ εἶχε στὸ κατάστημα ὁ Χατζῆ - Νίκου, ἔδινε δουλειὰ καὶ στὰ σπίτια, σὲ νοικοκυρές. Αὐτὴν τὴν ὑπηρεσία τὴν ἔδωσε τώρα στὸ Ζώη τ’ ἀφεντικό του. ῾Ο Ζώης φρόντιζε νὰ μοιράζη κάθε Δευτέρα πρωὶ στὶς γυναῖκες ποὺ δούλευαν στὰ σπίτια τους τὶς γοῦνες ποὺ ἦταν γιὰ ράψιμο, καὶ κάθε Σάββατο βράδυ νὰ τὶς παραλαβαίνη ραμμένες, πληρώνοντας τὴν ἀξία τῆς δουλειᾶς καὶ κρατώντας τακτικοὺς λογαριασμοὺς γιὰ ὅλα. Τὴ δουλειὰ αὐτὴ τὴν ἔκανε μὲ τέτοια προθυμία, μὲ τέτοια ὄρεξη, μὲ τέτοια τάξη, ποὺ ὁ Χατζῆ - Νίκου τὸ εἶχε κρυφὴ χαρὰ πὼς εἶχε τέτοιον ξεχωριστὸ ὑπάλληλο στὴν ὑπηρεσία του. Ὁ Ζώης βλέποντας ἐμπρός του κάθε μέρα νὰ ράβουν γοῦνες, ἐξετάζοντας καὶ προσέχοντας ὁλοένα τὸ ράψιμο, θέλησε νὰ δοκιμάση ἄν κι αὐτὸς μποροῦσε νὰ ράψη. ῎Εραψε μιά, τὴν πέρασε μαζὶ μὲ τὶς ἄλλες, κανένας δὲν ἔνιωσε τὴ διαφορά. Μπορεῖ νὰ μὴν εἶχε καὶ διαφορὰ καὶ νὰ ἦταν κι ἐκείνη ἡ γούνα καλοραμμένη σὰν τὶς ἄλλες. ῏Ηταν ὅμως δικό του τὸ ἀντίτιμο τῆς ἐργασίας· τὸ εἶχε κερδίσει μὲ τὸν κόπο του. Ἀγόρασε τώρα ἕνα Φτωήχι (᾽Οκτώηχο ), τὸ βιβλίο ποὺ ἐρχόταν μετὰ τὴ φυλλάδα, ποὺ εἶχε τελειώσει· ἀγόρασε καὶ μιὰ Ἀριθμητική· ἀγόρᾳσε ὅμως καὶ κάτι ἄλλο: κεριά, σπερματσέτα. - Νὰ διαβάζω καὶ νὰ γράφω καὶ κάποτε, νὰ ράβω εἶναι δική μου δουλειά· δὲν εἶναι δίκιο ὅμως γι’ αὐτὰ νὰ ξοδεύω τὸ

165

λάδι τ’ ἀφεντικοῦ μου, εἶπε μὲ τὸ νοῦ του. Κι ἐνῶ ὅλοι στὸ ἀρχοντικὸ τοῦ Χατζῆ - Νίκου κοιμόνταν, ο Ζώης, μονάχος, ἔγραφε, διάβαζε, ἔκανε λογαριασμούς, μὰ ἔραβε καὶ καμιὰ γούνα, γιὰ νὰ βγάζη ὅ,τι τοῦ χρειαζόταν γιὰ βιβλία, πένες, χαρτιὰ καὶ κεριά. Μιὰ νύχτα κάνοντας τὸ γύρο τοῦ σπιτιοῦ ὁ Χατζῆ Νίκου εἶδε φῶς στὴν κάμαρα τοῦ Ζώη πάλι, καὶ χτύπησε νὰ τοῦ ἀνοίξη. Τώρα ὅμως δὲν ἔσβησε τὸ φῶς ὁ Ζώης· ἄνοιξε τὴ θύρα ἀμέσως, καὶ τοῦ λέει μἐ θάρρος: - Ἀφεντικό, δουλεύω μὲ δικό μου φῶς· καὶ τοῦ ἔδειξε τὰ κεριὰ ποὺ εἶχε ἀγοράσει. ῾Ο γουναρεμπορος συγκινήθηκε πολύ· καὶ τοῦ λέει μισοθυμωμένα τάχα: - Καλά καλά· ἀπὸ αὔριο δὲν ἔχεις νὰ κάμης πιὰ καμιὰ δουλειὰ τοῦ σπιτιοῦ· θ’ ἀφοσιωθῆς στὸ μαγαζί· θὰ δουλεύης ἐλεύθερα, ὅπως θέλεις· ἀπὸ αὔριο θὰ ἔχης καὶ μισθὸ ἀνάλογο μὲ τὴν ἀξία σου, μὲ τὸ ζῆλο σου καὶ μὲ τὴν προκοπή σου! Μόνο στὶς ἐγωιστικὲς καρδιὲς δὲ φυτρώνει ἡ εὐγνωμοσύνη. Οἱ εὐγενικὲς ψυχὲς ποτὲ δἐν ξεχνοῦν τὴ χάρη. ῾Ο Ζώης ἦταν εὐγενικιὰ ψυχή. Μὲ πιὸ πολλὴ προσπάθεια λοιπὸν ἀφοσιώθηκε στὴν ἐργασία τοῦ εὐεργέτη του. ῎Εξυπνος κι ἐργατικὸς ὅπως ἦταν, ἔμαθε στὴν ἐντέλεια τὸ ἐμπόριο τῆς γουναρικῆς· μελετοῦσε, μάθαινε καθετί ποὺ τοῦ χρειαζόταν. ᾽Εκεῖνα τὰ χρόνια γινόταν μιὰ ἐμποροπανήγυρη στὴν Καστοριὰ τῆς Μακεδονίας. ῾Ως τότε ὁ Χατζῆ - Νίκου ἔστελνε ἀντιπρόσωπό του ἕνα γέρο ὑπάλληλο, ποὺ τὸν εἶχε ἀπὸ καιρὸ στὴ δουλειά του. Τώρα ἔστειλε μαζί του καὶ τὸ Ζώη Καπλάνη. Τί διαφορὰ ἀπὸ τὶς ἄλλες χρονιές. ῏Ηρθαν νέοι πελάτες· ἔγιναν καινούριες ἀγοραπωλησίες. Μεγάλα ἦταν τὰ κέρδη τοῦ Χατζῆ - Νίκου, ποὺ ἤξερε νὰ ἐκτιμᾶ τὴν

166

ἀφοσίωση, καὶ ἔδωσε, μόνος του, ἕνα μέρος ἀπὸ τὰ κέρδη στὸν πιστό του Ζώη. Οἱ δουλειὲς τοῦ Χατζῆ - Νίκου προόδευαν ὁλοένα. Κι αὐτὸς κι ὁ Ζώης ἔνιωθαν πὼς τὰ Γιάννινα ἦταν πιὰ στενὸ μέρος γιὰ ἐμπόριο. ῎Ετσι τ’ ἀποφάσισαν νὰ φύγουν ἀπὸ τὴν ῎Ηπειρο, ὅπως τὸ συνηθίζουν οἱ ᾽Ηπειρῶτες, καὶ νὰ πᾶνε στὴ Βλαχία, στὸ Βουκουρέστι. - Ζώη, τοῦ λέει, ὁ Χατζῆ - Νίκου ὅταν ἔφτασαν ἐκεῖ· τώρα ἔχεις κάμποσα κεφάλαια, κερδισμένα μὲ τὴν τιμή σου καὶ τὴ δούλεψή σου· ἀλλὰ τὸ μεγαλύτερο κεφάλαιό σου εἶναι, ἡ δραστηριότητά σου και ἡ μεγάλη τιμιότητά σου. Απὸ σήμερα θὰ εἶσαι σύντροφος στὰ κέρδη. Ὁ Ζώης πῆρε τὸ χέρι τοῦ προστάτη του νὰ τὸ φιλήση ἀλλὰ αὐτὸς δὲν τὸν ἄφησε· τοῦ ἔσφιξε μόνο τὸ δικό του χέρι, σὰν νὰ ἤθελε νὰ πῆ πῶς ἀπὸ δῶ καὶ πέρα ἦταν σχεδὸν ἴσοι, στὰ κέρδη καὶ σὲ ὅλα. Ὁ Χατζῆ - Νίκου ἐγκαταστάθηκε στὸ Βουκουρέστι. ῾Ο Ζώης ἄρχισε ἐμπορικὰ ταξίδια· ἀγόραζε, πουλοῦσε πάντα μὲ ὠφέλεια· πῆγε στὴ Ρωσία, στὴ Λειψία τῆς Γερμανίας, ποὺ γίνεται μεγάλο ἐμπόριο γουναρικῶν, στὴ Βιέννη, ὕστερα γύρισε πίσω στῆ Ρωσία· ἔκανε περιοδεῖες· ὕστερα ἐγκαταστάθηκε στὴ Μόσχα. Στὸ τέλος ξαναγύρισε στὸ Βουκουρέστι, καὶ παράδωσε στὸ Χατζῆ - Νίκου καταλεπτῶς τοὺς λογαριασμούς. Σὲ κάθε ἐπιχείρηση φαινόταν ἡ ἐμπορικὴ ἐξυπνάδα καὶ ἡ τιμιότητα τοῦ Ζώη. Μεγάλα κέρδη ἔφερε στὴν ἑταιρεία ὁ Ζώης, κι ὅταν ὁ Χατζῆ - Νίκου θέλησε νὰ τὸν εὐχαριστήση γιατὶ μὲ τὴν ἱκανότητα καὶ τὴν ἀφοσίωσή του τριπλασίασε τὴν περιουσία του, ὁ Ζώης, ὁ ἄντρας Ζώης, ὁ ἔμπορος, πῆρε τὸ χέρι τοῦ ἄλλοτε ἀφεντικοῦ του καὶ τοῦ εἶπε μὲ δάκρυα: - Θυμᾶσαι τὸ ἀνθρώπινο κουρέλι ποὺ βρῆκες, χρόνια τώρα,

167

μιὰ Κυριακὴ πρωὶ μπροστὰ στὴν πόρτα τοῦ σπιτιοῦ σου; ῏Ηταν πεινασμένο κι ἔτρεμε ἀπὸ τὸ κρύο· ἦταν διωγμένο κι ἦταν ἔρημο στὸν κόσμο. ᾽Εσὺ ἅπλωσες τὸ χέρι σου καὶ γλίτωσες τὸ δυστυχισμένο ποὺ χανόταν. Καὶ βρῆκα ψωμὶ κοντά σου καί, τὸ καλύτερο, βρῆκα, ἄσυλο. Σὺ στάθηκες ὁ προστάτης μου κι ὁ δάσκαλος μου· ἡ καλοσύνη σου καὶ τὸ καλό σου παράδειγμα μ’ ἔκαμαν ὅ,τι εἶμαι. Ὅ,τι εἶμαι τὸ χρωστῶ σὲ σένα. Ὅ,τι ἔχω, ἀπὸ σένα τὸ ἀπόχτησα. Σοῦ φάνηκα πιστός, σοῦ ἔδειξα ἀγάπη καὶ ἀφοσίωση; ῾Ως κι ὁ σκύλος νιώθει τὴν καλοσύνη ποὺ τοῦ κάνουν, τὴ θυμᾶται, καὶ δείχνει τὴν εὐγνωμοσύνη του. Πῶς μποροῦσα ἐγὼ νὰ φανῶ χειρότερος ἀπὸ σκύλο; Τὰ λόγια αὐτὰ συγκίνησαν βαθιὰ τὸ Χατζῆ Νίκου. ῎Εκλαιε, καὶ σηκώθηκε κι ἀγκάλιασε τὸ Ζώη, ψιθυρίζοντας: - Παιδί μου, παιδί μου, νά ᾽χης τὴν εὐλογία τοῦ Θεοῦ. Τὴν ἄλλη μέρα, ἀφοῦ σηκώθηκαν ἀπὸ τὸ τραπέζι, λέει ὁ γουναρέμπορος στὸ Ζώη: - Ζώη, ἦρθε ἡ ὥρα νὰ μιλήσωμε σοβαρὰ γιὰ τὶς δουλειές μας. - Οἱ δουλειές μας πᾶνε λαμπρά, εἶπε ὁ Ζώης. - Ναί, μὰ ὄχι καὶ γώ. Στοχάσου, Ζώη, ὅταν πρωτομπῆκες στὸ σπίτι μου, σὺ ἤσουν παιδάκι κι ἐγὼ ἤμουν ἄντρας, μὰ ἐγὼ γέρασα, παιδί μου· τὰ μαλλιά μου εἶναι καιρὸς ποὺ ἄσπρισαν· τὰ πόδια δὲ βαστοῦν· τὰ χέρια μισοτρέμουν· τὰ μάτια κουράστηκαν· κοντεύω τὰ ὀγδόντα, δὲν μπορῶ πιὰ νὰ δουλέψω Ζώη μου, καί... Ὁ Χατζῆ - Νίκου στάθηκε, κοιτάζοντας τὸ Ζώη. - Καί;... ρώτησε ἀνυπόμονα ὁ Ζώης. - Εἶναι ἀνάγκη νὰ διαλύσωμε τὴ συντροφιά μας. Μὲ τὴ βὸήθεια τοῦ Θεοῦ, μὲ τὴ δουλειά μου καὶ μὲ τὴ δουλειά σου,

168

ἔχω τὸ δικό μου· μπορῶ νὰ ζήσω ξένοιαστος ὅσα χρόνια μοῦ μένουν· δὲν εἶμαι πιὰ γιὰ δουλειά· ἀνάγκη νὰ ξεκουραστῶ. Ὁ Ζώης στὴν ἀρχὴ δὲν τὸ δέχτηκε. - Δουλεύω ἐγὼ καὶ γιὰ τοὺς δυό μας, εἶπε· θά βάλω διπλὸ κόπο, τέλειωσε! - Σὺ πάντα μιλᾶς γνωστικά σκέψου καλά· μπορεῖς νὰ γίνης δυὸ κομμάτια, νά᾽ σαι ὁ μισὸς στὸ Βουκουρέστι κι ὁ ἄλλος μισὸς στὴ Μόσχα; Τὸ κατάστημα ἐδῶ θέλει τὸν ἄνθρωπό του καὶ μένα τὸ κορμὶ καὶ τὸ μυαλό μου φωνάζουν: «φτάνει πιά!» Μὲ τὰ πολλὰ ὁ Ζώης πείστηκε, καὶ διάλυσαν τὴ συντροφιά. Δὲν εἶχε πιὰ δουλειὰ στὸ Βουκουρέστι, γι’ αὐτὸ ἀποχαιρέτησε τὸν ἀσπρομάλλη προστάτη του σὰ γιὸς τὸν πατέρα του, ἔφυγε κι ἀποκαταστάθηκε ὁριστικὰ στὴ Μόσχα· ἦταν ἐκεῖ ἕνα μετόχι ἑλληνικοῦ μοναστηριοῦ, τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Νοίκιασε μιὰ κατοικία καὶ ἐξακολούθησε τὸ ἐμπόριό του γιὰ δικό του λογαριασμό. ῾Ο Ζώης μὲ τὴ μεγάλη τάξη ποὺ εἶχε στὶς ληψοδοσίες του, μὲ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν τιμιότητά του ἀπόχτησε μεγάλη ὑπόληψη στὴν ἀγορὰ τῆς Μόσχας καὶ σὲ ἄλλες ἐμπορικὲς πόλεις. ῎Εκανε λαμπρὲς δουλειές· κι ἡ κάσα του ὁλοένα γέμιζε. Εἶχε κάμει περιουσία· ἦταν πλούσιος. Μὰ περνοῦσαν καὶ τὰ χρόνια δὲν ἦταν πιὰ νέος. Μιὰ μέρα εκεῖ ποὺ ἔκανε περίπατο μονάχος σ’ ἕνα ἐξοχικὸ μέρος τῆς Μόσχας, μιλώντας μὲ τὸν ἑαυτό του, ὅπως συνήθιζε, εἶπε: - Ζώη, χρόνια καὶ χρόνια ἐσὺ τὸ ἄστεγο παιδὶ παιδεύτηκες καὶ βασανίστηκες νὰ κερδίσης λεπτά· καὶ κέρδισες ἀρκετά. Δὲ μοῦ λές, τί θὰ τὰ κάμης αὐτὰ τὰ λεπτά; Γιατί τὰ μάζεψες;

169

Οἰκογένεια δὲν ἔχεις. Ποῦ θὰ τ’ ἀφήσης; Δὲ θὰ τὰ θάψουν βέβαια μαζί σου στὸ μνῆμα σου!... Κι ἔμεινε συλλογισμένος· ἦταν ἕνα πρόβλημα μπροστά του ποὺ δὲν μποροῦσε νὰ βρῆ ἀμέσως τὴ λύση του. Λένε γιὰ τὸν Κίμωνα, τὸ γιὸ τοῦ Μιλτιάδη, πὼς ὅταν ἔκαμε μεγάλα πλούση ἀπὸ τὰ λάφυρα τῶν Περσῶν, θυμήθηκε τὴ φτώχεια ποὺ πέρασε μικρός. Θυμήθηκε ποὺ κάποτε τοῦ ᾽λειψε καὶ τὸ ψωμὶ ὅταν ὁ δοξασμένος πατέρας του ἦταν κλεισμένος στὴ φυλακή. Κι ἅμα ἔγινε πλούσιος, φόρτωνε τοὺς δούλους του φορέματα καὶ τὰ μοίραζε στοὺς φτωχοὺς ποὺ ἀπαντοῦσε στοὺς δρόμους, κι ἄνοιγε τοὺς κήπους του νὰ μπαίνουν ἐλεύθερα οἱ πολίτες καὶ πρὸ πάντων τὰ παιδιὰ νὰ τρῶνε ὀπωρικά. ῾Η ψυχὴ τοῦ Ζώη εἶχε κάποια ὁμοιότητα μὲ τὴν ψυχὴ τοῦ Κίμωνα. Τὸ διωγμένο παιδὶ τοῦ Γραμμένου, ποὺ ἔγινε ἔμπορος γουναρικῶν στὴ Μόσχα, χωρὶς νὰ τὸ φαντάζεται, σκέφτηκε ὅπως ὁ δοξασμένος νικητὴς τῆς Μυκάλης. Θυμήθηκε τὰ βασανισμένα χρόνια ποὺ πέρασε παιδί, θυμήθηκε τὴ λαχτάρα ποὺ εἶχε γιὰ τὰ γράμματα καὶ πὼς ἔμαθε μόνος του κρυφοδιαβάζοντας τὴν Ἄλφα Βῆτα, καὶ εἶπε, δίνοντας τὴ λύση στὸ πρόβλημα: Τὰ λεπτὰ ποὺ μάζεψα θὰ τὰ δώσω γιὰ τὴν ὀρφάνια, γιὰ τὴν πείνα, γιὰ τὴ γδύμνια, καὶ γιὰ τὰ γράμματα· θὰ κάμω σχολεῖα στὸν τόπο μου, ν’ ἀνοίξω τὰ μάτια τῶν συμπατριωτῶν μου, νὰ φωτίσω τὸ μυαλό τους. Ἀπὸ τὴ στιγμὴ ἐκείνη ἦταν πιὰ ἥσυχος· ἤξερε τί ἤθελε· ἔκαμε τὸ σχέδιό του· κι ἀποφάσισε νὰ τὸ ἐφαρμόση πέρα ὡς πέρα. Μὰ ποῦ νὰ τὸν ἀφήσουν ἥσυχο οἱ ἄλλοι! Μυρίστηκαν πὼς ἐκεῖ ἦταν «παράς», καὶ πρόβαλαν ξαδέρφια καὶ ξαδέρφες, μ᾽ ἀνοιγμένο χέρι, ζητώντας ὑποστήριξη καὶ βοήθεια. Αὐτοὺς

170

τοὺς ἀνθρώπους οὔτε τοὺς ἤξερε ὁ Ζώης, οὔτε τοὺς εἶδε ποτέ του, οὔτε τὸν θυμήθηκαν ποτέ τους· καὶ τώρα ἤθελαν ν᾽ ἀνοίξη τὴν κάσα του, νὰ τοὺς μοιράση τὸ βιό του... Ὁ Ζώης ἦταν πολὺ γνωστικὸς καὶ δὲν μποροῦσε νὰ τὸ κάμη αὐτό. ῎Ελεγε μὲ τὸ νοῦ του: «Δικά μου εἶναι τὰ λεφτά μου; ῎Οχι, εἶναι τῆς ὀρφάνιας, τῆς πείνας, τῆς γδύμνιας, τῆς ἀγραμματοσύνης· ὅσα οπαταλήσω ἀσυλλόγιστα ἐδῶ κι ἐκεῖ, τὰ κλέβω ἀπὸ τοὺς δυστυχισμένους. Αὐτὸ δὲν πρέπει νὰ τὸ κάμω». ῎Ετσι δεχόταν σοβαρὰ τὰ ξαδέρφια, τοὺς ἔδινε τὸ ναῦλο τους καὶ λίγα λεπτὰ καὶ τὰ ἔστελνε πίσω· ὅσοι ὅμως ἦταν γιὰ δουλειὰ τοὺς ὑποστήριζε· ὅσοι ἔτρεχαν νὰ περάσουν χωρὶς ἐργασία τὴ ζωή τους μὲ τὰ λεπτὰ τοῦ Ζώη ἔφευγαν μὲ χέρια ἀδειανά. Αὐτοὶ φυσικὰ δὲν ἦταν διόλου εὐχαριστημένοι, οὔτε τὸν ἐπαινοῦσαν. Μὰ αὐτὸς ὁ σφιχτός, ὁ «τσιγκούνης», ἔστειλε χιλιάδες καὶ χτίστηκε στὰ Γιάννινα ἕνα μεγάλο κι εὐρύχωρο σχολεῖο μὲ ὡραῖες σάλες, μὲ κατοικίες τῶν δασκάλων, μὲ πολλὰ κελιὰ γιὰ τοὺς φτωχοὺς μαθητές. Παρακάλεσε τὸ μεγάλο Δάσκαλο τοῦ Γένους, τὸ σοφὸ Ἀδαμάντιο Κοραῆ, νὰ φροντίση ν’ ἀγοράση ἀπὸ τὴ Βιέννη καὶ ἀπὸ τὸ Παρίσι ὄργανα φυσικῆς καὶ χημείας καὶ τὰ καλύτερα βιβλία. Χιλιάδες ξόδεψε γι’ αὐτά, καθὼς καὶ γιὰ τὸ ἀμφιθέατρο ποὺ ἔχτισε γιὰ βιβλιοθήκη καὶ γιὰ πειράματα. Χιλιάδες ἔβαλε καὶ στὴν Τράπεζα γιὰ νὰ διατηρῆται τὸ σχολεῖο ἀπὸ τοὺς τόκους. Διευθυντὴ στὸ μεγάλο αὐτὸ ἐκπαιδευτήριο διόρισε ἕνα ὀνομαστὸ σοφὸ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, σπουδασμένο στὴν Εὐρώπη, τὸν Ἀθανάσιο Ψαλίδα. Γρήγορα ἀπόχτησε φήμη τὸ καινούριο σχολεῖο μὲ τὴ

171

νέα μέθοδο. Ὅταν ἔκανε τὰ πειράματα ὁ Ψαλίδας, ποὺ ἦταν σπουδαῖα γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς μαθητές, ἔτρεχαν καὶ μεγάλοι Γιαννιῶτες, μὲ μεγάλη περιέργεια νὰ μάθουν, νὰ φωτιστοῦν. Πολλὲς φορὲς πήγαιναν καὶκάθονταν κοντὰ στοὺς Χριστιανοὺς καὶ Τοῦρκοι, κι οἱ γιοὶ τοῦ Ἀλήπασα, ὁ Βελήπασας καὶ ὁ Μουχτάρπασας. Λένε πὼς κάποτε δὲ βάσταξε καὶ πῆγε κι ὁ ἴδιος ὁ Τεπελενλής. Χιλιάδες ρούβλια πέρασαν ἀκόμη ἀπὸ τὰ χέρια τοῦ Ζώη καὶ τὰ ἔστειλέ γιὰ κείνους ποὺ ὑποφέρουν, κλαῖνε καὶ πεινοῦν. Στὸ νοσοκομεῖο, γιὰ τὴν περιποίηση τῶν φτωχῶν ἀρρώστων· ταχτικὸ βοήθημα κάθε χρόνο στὰ περίφημα σχολεῖα τοῦ Ἁγίου ῎Ορους καὶ τῆς Πάτμου. Δέκα χιλιάδες ρούβλια ἄφησε γιὰ τοὺς φυλακισμένους. Ἄλλα τόσα νὰ παντρεύωνται φτωχὰ κορίτσια ἀπὸ τὸ πατρικό του χωριό, τὸ Γραμμένο. Χιλιάδες ἄφησε καὶ γιὰ τὰ ὀρφανὰ καὶ γιὰ τὰ φτωχὰ καὶ ἀπροστάτευτα παιδιά. ῾Ο Ζώης ἦταν πιὰ ἑβδὄμήντα χρόνων· ἦταν πολὺ κουρασμένος ἀπὸ τὸν ἀδιάκοπο ἀγώνα τῆς ζωῆς, ἀρρώστησε κι ὕστερα ἀπὸ λίγες μέρες, στὶς 20 τοῦ Δεκέμβρη 1906, ἔκλεισε γλυκὰ τὰ μάτια του, «ἐκοιμήθη τὸν αἰώνιον ὕπνον ὡς τὰ νήπια πράως» εἶπε ὁ ἱεροκήρυκας ποὺ ἔβγαλε τὸν ἐπικήδειο λόγο. Τὸν ἔθαψαν στὸ μοναστήρι τοῦ Δονσκόη. Τὸ Πατριαρχεῖο ἔβγαλε γιὰ τὸ Ζώη Καπλάνη ἔνα ἐπίσημο σιγίλλιο, ὑπογραμμένο ἀπὸ τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη καὶ τοὺς Πατριάρχες Ἀντιοχείας καὶ ῾Ιεροσολύμων καὶ ὅλη τὴ Σύνοδο. Σ’ αὐτὸ ἐξιστορεῖ τί ἔκαμε σὰν ἄνθρωπος, σὰ χριστιανός, σὰν ῞Ελληνας, διατάζει νὰ γίνουν πιστὰ ὅσα ὁρίζει στὴ διαθήκη του ὁ Εὐεργέτης Καπλάνης καὶ δίνει παραγγελία στὸν κατὰ καιρὸ Μητροπολίτη τῶν ᾽Ιωαννίνων, νὰ κάνη μνημόσυνο γιὰ τὴν ψυχὴ τοῦ Ζώη, κάθε Κυριακὴ τῆς ᾽Ορθοδοξίας. Ἡ ἀλησμόνητη αὐτὴ ἡμέρα θυμίζει τὴ

172

μακρινὴ ἐκείνη Κυριακή, ποὺ τὸ πρωὶ ἀνοίγοντας τὴν πόρτα του ὁ Χατζῆ - Νίκου βρῆκε μπροστά του σὰν ἀνθρώπινο κουρέλι τὸ διωγμένο παιδάκι. Πάνω στὴν πλάκα τοῦ τάφου του, μέσα στὸ κοιμητήριο τοῦ ρώσικου μοναστηριοῦ τῆς Μόσχας ἕνας Ἕλληνας της ἐποχῆς ἐκείνης χαραξε ἕνα επιτύμβιο σε στίχους δεκαπεντασύλλαβους. Τὸ ποίημα εἶναι ἄτεχνο, οἱ στίχοι κακοφτιασμένοι καὶ ἡ γλώσσα, ὅπως ἦταν στὰ χρόνια ἐκεῖνα, ἀκατάστατη. ῎Ενα δίστιχο ὅμως ἀπ’ αὐτά, ὅσο ἄσχημο καὶ ἂν’ εἶναι, δίνει μιὰ σωστὴ ἰδέα γιὰ τὸ Ζώη Καπλάνη: ῞Ολην του τὴν κατάσταση ἔθυσε μ’ εὐκαρδίαν γιὰ φωτισμὸ Πατρίδος του καὶ γιὰ φιλοπτωχίαν.

Ἀλλὰ πολὺ καλύτερα ἀπὸ κάθε ἐπίγραμμα, μποροῦσαν νὰ γραφτοῦν πάνω στὸν τάφο του, τὰ λίγα ἐκεῖνα λόγια, ποὺ χαράχτηκαν στὴν πλάκα ἑνὸς ἄλλου μεγάλου φιλανθρώπου, ἀλτρουιστῆ σὰν τὸ Ζώη Καπλάνη : «῞Ολα γιὰ τοὺς ἄλλους. Τίποτε γιὰ τὸν ἑαυτό του!»

173

49. ΜΙΑ ΘΑΥΜΑΣΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ᾽Εργάτιδες Εἴδατε ποτέ σας κυψέλη μὲ μέλισσες; Ἀκούσατε τὸ χαρούμενο βόμβο τους; Τὶς εἴδατε νὰ πηγαινοέρχωνται ἀκούραστες; Δοκιμάσατε τὸ προϊὸν τῆς ἐργασίας τους, ποὺ εἶναι γλυκὸ σὰν ζάχαρη καὶ ἀρωματικὸ σὰν ρόδο; Γνωρίζετε ὅτι ὅλος αὐτὸς ὁ κόσμος, ἡγεμόνας καὶ ἐργάτες, εἶναι ὅλοι γυναῖκες; Μάλιστα, γυναῖκες, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς ἄεργους κηφῆνες! Πρωὶ - πρωὶ οἱ ἐργάτιδες, χωρὶς καμιὰ προσταγὴ ἀνωτέρου, χωρὶς ἀγουροξυπνήματα καὶ φωνές, θὰ βγοῦν στὸ ἔργο· μαζεύουν ἀπὸ τὰ ἄνθη τὴ γύρη νὰ κάμουν τὶς κηρῆθρες, τοὺς χυμοὺς νὰ κάμουν τὸ μέλι. Γριὲς ἀκόμη, μὲ φτερὰ σκισμένα καὶ σῶμα μαδημένο, ἐργάζονται· μόνο ὁ θάνατος σταματᾶ τὴν ἐργασία, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἔρχεται ξαφνικός, χωρὶς ἀρρώστιες, χωρὶς πόνους, χωρὶς βάσανα, ὅπως ἔρχεται σὲ ὅλους τοὺς δικαίους. ῾Η ἐργασία τους ἔχει μεθοδικότητα καὶ τάξη. Ἀνάλογα 174

μὲ τὴν ἡλικία καὶ τὴν πείρα τους ἐργάζεται ἡ καθεμιά. Οἱ μικρὲς καὶ ἀνήλικες ἀναλαμβάνουν τὴν καθαριότητα τοῦ σπιτιοῦ καὶ τὴν ἀνατροφὴ τῶν μωρῶν. ῎Επειτα, μόλις μεγαλώσουν λίγο, θὰ φέρουν νερό, κατόπιν γύρη καὶ τέλος οἱ πολύπειρες τὸ μέλι. Ἀλλά καὶ πόσες πεθαίνουν τὴν ὥρα τοῦ καθήκοντος! Ἄλλες τὶς τρῶνε τὰ πουλιά, ἄλλες τὶς θανατώνει ἡ κακοκαιρία καὶ ἡ βροχή, ἐνῶ πετοῦν οἱ καημένες νὰ συλλέξουν τὰ πολύτιμα προϊόντα τους. Ἡ κυψέλη, οἱ κηρῆθρες κ.λ.π. εἶναι θαῦμα σοφῶν ὑπολογισμῶν, ποὺ μόνο πολὺ σοφοὶ ἀρχιτἑκτονες καὶ μηχανικοὶ μποροῦν νὰ σχεδιάσουν. Ἀλλὰ πρὶν χτίσουν, θὰ κάμουν μιὰ γενικὴ καθαριότητα, ποὺ θὰ τὴ ζήλευε καὶ ἡ καλύτερη νοικοκυρά. Θὰ σκουπίσουν τὸ πάτωμα, θὰ πετάξουν δηλαδὴ ἔξω τὸ ἕνα μετὰ τὸ ἄλλο φτερά, ξυλαράκια, χώματα, ἄμμο, ψόφια ἥ ζωντανὰ ζωύφια. ᾽Ανθρώπινο σπίτι μπορεῖ νὰ εἶναι ἀκάθαρτο, κυψέλη ποτέ! Ἄν τύχη καὶ δὲν τοὺς φανῆ κατάλληλο τὸ ἔδαφος, τότε θὰ τὸ στρώσουν μὲ ἕνα παχὺ στρῶμα ἀπὸ κερί, ποὺ θὰ χρησιμεύση ὡς ἀπομονωτικό, γιὰ ν’ ἀσφαλιστοῦν, καὶ τότε θὰ οἰκοδομήσουν. Τὸ χτίσιμο καὶ ἡ διαίρεση τοῦ σπιτιοῦ θὰ γίνουν σύμφωνα μὲ τὶς ἀνάγκες ποὺ ἔχουν, καὶ τὰ πρόσωπα ποὺ θὰ διαμείνουν. Ξεχωριστοὶ βασιλικοὶ θάλαμοι γιὰ τὸν ἄρχοντα τῆς κυψέλης, θάλαμοι γιὰ τὶς βασιλοποῦλες, θάλαμοι γιὰ τὰ μωρά, χωριστὰ γιὰ τὰ

175

176

ἀρσενικά, χωριστὰ γιὰ τὰ θηλυκά, θάλαμοι γιὰ τὶς ἐργάτιδες. Μήπως λησμονήσαμε τίποτε; Ἄ, ναί· τὶς ἀποθῆκες τοῦ σπιτιοῦ. Μὴν ἀνησυχῆτε ὅμως· ἔχει προβλέψει ὁ μηχανικὸς καὶ γι’ αὐτὲς ποῦ θὰ χτιστοῦν! Οἱ πράξεις τους σὲ ἕνα μόνο σκοπὸ ἀποβλέπουν, πῶς δηλαδὴ νὰ ἐξυπηρετήσουν καλύτερα τὴν κοινωνία τους, τὴν πατρίδα τους. Γι’ αὐτὰ θυσιάζονται καὶ θυσιάζουν τὰ πάντα. Ἄν π.χ, κανένα ξένο ζῶο, ποντικός, σαλίγκαρος κ.λ.π. μπῆ στὴν κυψέλη, καὶ ἄν οἱ θυσίες εἶναι μεγάλες, τὸν παρείσακτο ὁπωσδήποτε θὰ τὸν σκοτώσουν. Ἀλλὰ τί θὰ γίνη ἕνα τόσο μεγάλο σῶμα, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ τὸ ἀποκρύψουν; Ἁπλούστατα τὸ τυλίγουν μὲ ἕνα παχὺ κάλυμμα ἀπὸ κερί, γιὰ νὰ μὴ φέρη ἀρρώστιες μὲ τὴν ἀποσύνθεσή του! ῾Η σπαρτιατικὴ πολιτεία, ὅπως ξέρομε, ἤθελε στρατιῶτες, γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν τὴν πατρίδα, καὶ γι’ αὐτὸ τοὺς ἀνίκανους τοὺς ἔριχνε στὸ βάραθρο. ῾Η κοινωνία τῶν μελισσῶν ἀπαιτεῖ νὰ ἐργάζωνται ὅλοι γιὰ τὴν κοινὴ εὐτυχία· γι’ αὐτὸ - ποιός ξέρει μὲ πόση λύπη τους! - δὲν τρέφουν αἴσθημα οἴκτου γιὰ τοὺς ἄχρηστους στὴν ἀδελφότητά τους. ῎Ετσι βλέπομε, ὅταν μιὰ μέλισσα γεννηθῆ ἀνίκανη γιὰ ἐργασία ἤ πληγωθῆ βαριά, νὰ ἔχουν τὴ μεγάλη σκληρότητα, τὴ δικαιολογημένη ἀπὸ τοὺς νόμους τους, νὰ τὴν ρίχνουν ἔξω ἀπὸ τὴν κυψέλη νὰ πεθάνη. Τὴν ἴδια τύχὴ ἔχουν καὶ οἱ ὀκνηροὶ κηφῆνες σὲ ἐποχὴ πείνας. Κι ὅμως οἱ σκληρὲς μέλισσες πρὸς τοὺς ἄχρηστους τῆς ζωῆς, εἶναι πολὺ στοργικὲς γιὰ τοὺς ἐργαζομένους, ποὺ εἶναι χρήσιμοι στὴν κοινωνία. Ἄν π.χ. μιὰ μέλισσα πιαστῆ ἀπὸ κάποιο ἔντομο ἤ τὴν ἀπειλῆ κάποιος κίνδυνος, θὰ τρέξουν ὅλες νὰ τὴ βοηθήσουν. Χωρὶς νὰ συλλογιστοῦν τὸ δικό τους κίνδυνο, χύνονται πάνω στὸν ἐχθρὸ μὲ θυσία τῆς δικῆς

177

τους ζωῆς νὰ σώσουν τὴ συνεργάτιδά τους. Μὲ τὸν ἴδιο φανατισμὸ καὶ αὐτοθυσία θὰ τρέξουν ὅλες ἀπὸ κάθε μακρινὸ ἄνθος νὰ ὑπερασπίσουν τὴν κυψέλη, ὅταν κινδυνεύη. Ἄλλες θὰ θυσιάσουν τὴ ζωή τους, θὰ χτυπηθοῦν, θὰ κεντρώσουν, θὰ πεθάνουν· εἶναι στρατιῶτες τῆς μικρῆς πατρίδας τους· ἄλλες θὰ μποῦν μέσα, θὰ γεμίσουν τὸ στομάχι τους μέλι νὰ τὸ γλιτώσουν ἀπὸ τὸν ἐχθρό· εἶναι οἱ ἀποθηκάριοι, οἱ φύλακες τῶν ἀγαθῶν. Τὸ ἴδιο δὲν κάνουν τάχα καὶ οἱ ἄνθρωποι σὲ παρόμοιες περιστάσεις; Ἄλλοι πολεμοῦν στὸ μέτωπο, οἱ στρατιῶτες, κι ἄλλοι, οἱ ἄμαχοι, φροντίζουν στὰ μετόπισθεν γιὰ τὴν παραγωγὴ τῶν ἀγαθῶν. ῞Ολοι ὅμως ξέρομε ὅτι οἱ ἄνθρωποι συνεννοοῦνται μεταξύ τους στὶς δύσκολες στιγμὲς μὲ τὸ ραδιόφωνο, τὸν τηλέγραφο, τὶς καμπάνες τῶν ἐκκλησιῶν, τὶς ἐφημερίδες, καὶ σπεύδουν στὸν κίνδυνο τῆς πατρίδας. Ἀλλὰ πῶς συνεννοοῦνται οἱ μέλισσες; Αὐτὸ εἶναι ἔνα μυστήριο, ποὺ οἱ σοφοὶ ἀκόμη δὲν τὸ ἔλυσαν· τὰ παραδείγματα ὅμως ποὺ εἴδαμε καὶ ἄπειρα ἄλλα βεβαιώνουν ὅτι καὶ γιὰ τὰ δυσάρεστα καἵ γιὰ τὰ εὐχάριστα νέα οἱ μέλισσες ἔχουν δικό τους τηλέγραφο, ἀλάνθαστο καὶ ταχύτατο. Ἡ Βασίλισσα Ἡ κοινωνία τῶν μελισσῶν εἶναι μητριαρχική, ὅπως τὰ παλιὰ τὰ χρόνια ἦταν μιὰ πολιτεία τῶν Λοκρῶν. Δηλαδὴ σ’ ἐκείνη τὴν παλιὰ κυβερνοῦσαν οἱ μητέρες, οἱ γυναῖκες· σ’ αὐτὴ τῶν μελισσῶν κυβερνᾶ ἡ γυναίκα, μιὰ μόνο, ἡ μητέρα. ῾Ο λαὸς τὴ λέει «μάνα», ἡ ἐπιστήμη «βασίλισσα». Ἡ βασίλισσα εἶναι ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀκμῆς σὲ μιὰ κυψέλη. Σὲ μιὰ μέρα τὴν ἄνοιξη μπορεῖ νὰ γεννήση τέσσερεις χιλιάδες αὐγά. Ἄν τὰ ζυγίσωμε, τὸ βάρος τους εἶναι δυὸ καὶ τρεῖς φορὲς μεγαλύτερο ἀπὸ τὴ μητέρα, ποὺ 178

τὰ γέννησε. Καὶ ἀκόμη εἶναι ἡ μόνη μάνα ἀπ’ ὅλο τὸ ζωικὸ βασίλειο, ποὺ ξέρει τί παιδιὰ θὰ κάμη καὶ γι’ αὐτὸ σὲ ἄλλο μέρος γεννᾶ τὰ θηλυκὰ καὶ σὲ ἄλλο τὰ ἀρσενικά! Χωρὶς τὴ βασίλισσα τὸ μελίσσι δὲν μπορεῖ νὰ ζήση. Σκορπίζεται καὶ χάνεται, ὅπως οἱ λαοὶ χωρὶς ἀξιο ἀρχηγό. Κι ὅταν τὴ χάσουν, οἱ θρῆνοι τῶν μελισσῶν εἶναι τόσο πολλοί, ποὺ εἶναι ἀδύνατο νὰ μὴ συγκινήσουν καὶ σκληρὸ ἄνθρωπο ἀκόμη. Οἱ θρῆνοι τους εἶναι ἴσοι μὲ τῶν παιδιῶν, ποὺ χάνουν τὴ μητέρα τους. Τὴ γονιμότητα τῆς βασίλισσας, τὴν πολύτιμη στὴν ἀκμὴ τῆς κυψέλης, τὴ γνωρίζουν πολὺ καλὰ οἱ ὑπήκοοί της· γι’ αὐτὸ μὲ κάθε τρόπο προσπαθοῦν ἀπὸ εὐγνωμοσύνη νὰ τὴν περιποιηθοῦν καὶ νὰ τῆς δείξουν τὴν ἀγάπη τους. Κανένας βασιλιάς, καὶ ὁ πιὸ ἔνδοξος, κανένας πρόεδρος δημοκρατίας, καὶ ὁ πιὸ ἱκανὸς καὶ ἀγαθός, δὲ δοκίμασε ἀπὸ τὸ λαό του τόση ἀφοσίωση. Στὸ βασίλειο τῶν μελισσῶν δὲν ὑπάρχουν δυσαρεστημένοι, ἀπειθεῖς στοὺς νόμους, ἀναρχικοί· εἶναι οἱ πιὸ ἰδεώδεις ὑπήκοοι τοῦ κόσμου! Πρῶτα - πρῶτα τὰ ἀνάκτορα τῆς βασίλισσας εἶναι ἰδιαίτερα καὶ μεγαλοπρεπῆ. Μέσα στὶς χιλιάδες μέλισσες ὅλες τὴν ἀναγνωρίζουν ἀμέσως, τῆς ἀνοίγουν δρόμο, νὰ περάση καὶ δείχνουν μεγάλο σεβασμὸ στὸ πέρασμά της. Ἄν τὴν πάρετε ἀπὸ τὴν κυψέλη καὶ τὴν ξαναβάλετε ὕστερα ἀπὸ 179

ὧρες, τῆς γίνεται ἀληθινὴ ἀποθέωση. Μόνο τὰ «ζήτω» δὲν ἀκούονται, πού, ἂν ξέραμε τὴ γλώσσα τῶν μελισσῶν, ἴσως νὰ τ’ ἀκούαμε κι αὐτά. Ὅταν θελήση νὰ φάη, ὅλες σπεύδουν νὰ παραμερίσουν νὰ φτάση μὲ ὅλη τὴν ἄνεσή της στὶς κηρῆθρες. Τῆς προσφέρουν τὴν τροφὴ καὶ τὴ χαϊδεύουν μὲ τὶς κεραῖες τους, ὅπως χαίδεύει ἡ μητέρα τὸ μωρό, ὅταν πίνη τὸ γάλα του! Ἀκόμη καὶ ὅταν εἶναι γριά, ζαρωμένη καὶ ἀνάπηρη, οἱ φρουροὶ τῆς θύρας της ποτὲ δὲν θ’ ἀφήσουν νὰ μπῆ στὴν κυψέλη ἄλλη βασίλισσα. Κι ἂν μπῆ κρυφά, τότε ἀλίμονό της! Θὰ τὴν κλείσουν στὴ φυλακὴ καὶ ἡ θύρα δὲ θ’ ἀνοίξη παρὰ ὅταν πεθάνη, γιὰ νὰ πετάξουν ἔξω τὸ πτῶμα της. Στὴν κοινωνία τῶν μελισσῶν δὲν ὑπάρχουν ποτὲ οὔτε συνωμότες οὔτε προδότες. Ἀλλὰ κι ἄν εἶναι τελείως ἄγονη πιὰ καὶ ἄχρηστη γριὰ καὶ ἄλλη νέα βασίλισσα τὴν ἀντικαταστήση πάλι δὲ θὰ τὴν ἐγκαταλείψουν. Τὴν ἀσφαλίζουν καὶ τὴ φρουροῦν ἀπὸ τὴν ὁρμὴ καὶ τὸ μίσος τῆς ρωμαλέας ἀντιζήλου της. Βασίλισσα καὶ μέλισσες ἑνώνει μιὰ τρυφερὴ ἀγάπη καὶ ἀφοσίωση ποὺ ποτὲ δὲν θὰ δοῦμε σὲ ἄλλα ζῶα λογικὰ καὶ ἄλογα. Ποτὲ ἡ βασίλισσα - μάνα δὲν θὰ μεταχειριστῆ τὸ καμπυλωτὸ κεντρί της νὰ χτυπήση τὸν ὑπήκοό της, τὸ παιδί της· καὶ πάλι ποτὲ μέλισσα δὲ θὰ χρησιμοποιήση τὸ ἴδιο κεντρί της νὰ χτυπήση τὴ βασίλισσα, τὴ μάνα της.! Ἀποικίες Ἡ γονιμότητα τῆς βασίλισσας εἶναι, ὅπως εἴπαμε, πολὺ μεγάλη καὶ οἱ ὑπήκοοι πληθαίνουν γρήγορα. Ἀλλὰ ὁ πληθυσμὸς αὐτὸς δὲ χωρεῖ φυσικὰ στὴν κυψέλη· κι ὅμως πρέπει νὰ ζήση, νὰ πολλαπλασιαστῆ. Γίνεται τότε κάτι ἀνάλογο μὲ ὅ,τι γινόταν στὴν ἀρχαία ῾Ελλάδα. Γίνονται ἀποικίες!

180

Ἀλλὰ ποιὰ διαφορά! Στὴν ἀρχαιότητα δὲν ὁδηγοῦσαν τοὺς ἀποίκους οἱ βασιλεῖς καὶ οἱ ἄρχοντες, ἐνῶ ἡ βασίλισσα ὁδηγεῖ ἡ ἴδια τὶς μέλισσες, γιὰ νὰ εἶναι βέβαιη γιὰ τὴν ἐπιτυχία. ῞Ενα πρωινὸ τοῦ καλοκαιριοῦ ἡ βασίλισσα, καὶ ἀπὸ πίσω της ἕνα μεγάλο πλῆθος ἀπὸ μέλισσες, ἐγκαταλείπουν γιὰ πάντα τὴν οἰκογενειακὴ ἑστία, γιὰ νὰ βροῦν νέα. Κι αὐτὸ τὸ σμῆνος εἶναι τὸ σμάρι, ὅπως τὸ λέει ὁ λαός, τὸ «ἑσμάριον» τῶν ἀρχαίων. Ποῦ πηγαίνουν;Στὴν τύχη, ὅπου βροῦν καλύτερα. Θὰ συναντήσουν κάπου ἕνα δένδρο καὶ ἡ κουρασμένη βασίλισσα, ποὺ δὲν εἶναι μαθημένη σὲ τέτοιες ἐκδρομές, θὰ καθίση σ’ ἕνα κλαδί του νὰ ξεκουραστῆ. Γύρω της σπεύδουν καὶ κολλοῦν οἱ ἄλλες μέλισσες κι ἔτσι σχηματίζεται ἕνας ὄγκος κρεμασμένος, ποὺ μοιάζει σὰν μεγάλο κυδώνι ἢ σὰν κοντόχοντρο σταφύλι. Ἄν τύχη καὶ δὲν δῆ κανεὶς τὸ σμῆνος νὰ τὸ πιάση, θὰ ξαναφύγη, γιὰ νὰ βρῆ καμιὰ κουφάλα ἢ καμιὰ σχισμὴ βράχου νὰ χτίση τὴ νέα φωλιά του. Ἀλλὰ συνήθως κάποιος μελισσοκόμος θὰ περάση ἀπὸ κεῖ θὰ τὸ δὴ καὶ θὰ τρέξη νὰ φέρη ἔνα καλάθι νὰ τοποθετήση μέσα τὸ πολύτιμο δῶρο τοῦ Θεοῦ, γιὰ νὰ τὸ βάλη ἔπειτα σὲ καινούρια κυψέλη. Κι ἀρχίζει τώρα νέα ζωή, γεμάτη πάλι φιλοπονία, γονιμότητα, τάξη, στοργή, σεβασμό. Ἀλλὰ καὶ ἡ παλιὰ κυψέλη, ἡ μητρόπολη, δὲ μένει ἔρημη καὶ ἐπροστάτευτη. Ἡ ἀγαθὴ βασίλισσα ἔχει προνοήσει καὶ γι’ αὐτό. ῎Εχει γεννήσει τὶς βασιλοποῦλες. Καὶ μιὰ ἀπ’ αὐτές, ἡ πιὸ δυνατὴ καὶ ἄξια, θὰ νικήση τὶς ἄλλες καὶ θ’ ἀνεβῆ στὸ θρόνο τῆς βασίλισσας, προικισμένη μὲ ὅλες τὶς ἀρετὲς τῆς μάνας της, γιὰ νὰ διευθύνη τὴ θαυμαστὴ κοινωνία τῶν μελισσῶν. Νικόλαος Α. Κοντόπουλος

181

Δ΄. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ

50. ΠΡΩΤΗ ΜΑΪΟΥ (Ἀπόσπασμα)

Τοῦ Μαγιοῦ ροδοφαίνεται η μέρα, ποὺ ὡραιότερη ἡ φύση ξυπνάει, καὶ τὴν κάνουν λαμπρὰ καὶ γελάει πρασινάδες, ἀχτίνες, νερά. Ἄνθη κι ἄνθη βαστοῦνε στὸ χέρι παιδιὰ κι ἄντρες,γυναῖκες καὶ γέροι ἀσπροεντύματα, γέλια καὶ κρότοι, ὅλοι οἱ δρόμοι γεμάτοι χαρά. Ναί, χαρῆτε τοῦ χρόνου τὴ νιότη, ἄντρες, γέροι, γυναῖκες, παιδιά!

182

51. ΕΝΑΣ ΛΑΟΣ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ Ὁ λαὸς Βρέθηκα κάποτε σ’ ἕναν εὐτυχισμένο λαό. Ὁ λαὸς αὐτὸς ἦταν χαριτωμένος, ἤρεμος, ἀγαθός, εἰρηνικός. Χαιρόταν τὸν ἥλιο, τὸν ἀέρα, τὶς ὀμορφιὲς τῆς ζωῆς χωρὶς τίποτε νὰ τοῦ λείπη, χωρὶς τίποτε νὰ γυρεύη. Ὁ κόσμος ἦταν πλασμένος γι’ αὐτὸν ὅσο πιὸ τέλεια μποροῦσε, Καὶ δεν εἶχε κανένα παράπονο μὲ τὸ Θεό, ποὺ τὸν ἔπλασε, καμιὰ βαρυγνωμιὰ γιὰ τοὺς νόμους, ποὺ τὸν κυβερνοῦν. ῞Ολα τριγύρω του ἦταν τέλεια, ὡραῖα, ἀγαθά· καὶ μέσα του βασίλευε ἀπόλυτη γαλήνη τῆς ψυχῆς. ῾Ο λαὸς αὐτὸς δὲν ἤξερε ἀπὸ πολέμους κι αἱματοχυσίες. ῾Η ὁμόνοια καὶ ἡ ἀγάπη βασίλευε στὴν πολιτεία του. Ποτὲ στὴ ζωὴ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ δἐν ἔτυχε ὁ ἔνας νὰ κλέψη τὸ δίκιο τοῦ ἄλλου. Τὰ δῶρα τοῦ Θεοῦ ἦταν κοινὰ γιὰ ὅλους. Πλούσιοι καὶ φτωχοὶ δὲν εἶχαν σταθῆ ποτὲ στὸ λαὸ αὐτό. ῞Ολοι μαζὶ ἦταν πλούσιοι ἤ ὅλοι μαζὶ φτωχοί! ῞Οταν εἶχε ὁ ἔνας, εἶχε καὶ ὁ ἄλλος· ὅταν εἶχε τροφὴ ὁ ἕνας, εἶχε καὶ ὁ ἄλλος. Καὶ πάλι, ὅταν ἡ δυστυχία ἔπεφτε πάνω τους, 183

κανένας δὲν ἦταν πιὸ δυστυχισμένος ἀπὸ τὸν ἄλλον· καὶ γι’ αὐτό, καὶ στὴ δυστυχία ἀκόμη, ἦταν ὅλοι εὐτυχισμένοι. Δὲν εἶχε κανένας παράπονο. Ὁ βασιλιὰς Ὁ λαὸς αὐτὸς εἶχε καὶ τὸ βασιλιά του. ῞Ενα βασιλιὰ ξένον ἀπὸ τὴ γενιά του. ᾽Αλλ’ αὐτὸ δὲν ἐμπόδιζε νὰ εἶναι ὁ καλύτερος βασιλιὰς τοῦ κόσμου μέσα στὸν καλύτερο λαὸ τῆς γῆς. Ὁ λαὸς τριγύριζε τὸ βασιλιὰ του μ’ ἀγάπη κι ἀφοσίωση. Τίποτ᾽ ἄλλο δὲν τοῦ ζητοῦσε ἀπὸ τὴν ἀγάπη του. Κι ὁ βασιλιὰς δὲ ζητοῦσε ἀπὸ τὸ λαό του τίποτε περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι ζητᾶ ἕνας πατέρας ἀπὸ τὰ παιδιά του. Κρατοῦσε στὸ χέρι του ἕνα ἁπλὸ σκῆπτρο ἀπὸ ἀγριελιὰ καὶ μ’ αὐτὸ κυβερνοῦσε. Ἀλλὰ τὸ σκῆπτρο του ἦταν παντοδύναμο· «ἐμπρὸς» ἔδειχνε τὸ σκῆπτρο; ἐμπρὸς... «πίσω»; πίσω... Τραβοῦσε ἐμπρὸς ὁ βασιλιάς; Τὸν ἀκολουθοῦσε ὁ λαὸς του. Στεκόταν νὰ ξεκουραστῆ; Ὁ λαὸς τὸν τριγύριζε μὲ λαχτάρα, ῏Ηταν ἕνας βασιλιάς, ποὺ ποτὲ δὲ θὰ χάση τὸ θρόνο του. Γιατὶ ὁ θρόνος αὐτὸς εἶναι θεμελιωμένος πάνω στὴν ἀγάπη. Ποιοί εἶναι; Βρέθηκα κάποτε ἀνάμεσα σὲ ἕνα λαὸ καὶ ἕνα βασιλιά. Δὲν εἶναι πολὺς καιρὸς ἀπὸ τότε, οὔτε μακρινὸς ὁ τόπος... ῏Ηταν κάποιο ἀπὸ τὰ ἀνοιξιάτικα δειλινὰ καὶ ἦταν ἀπάνω στὴν καταπράσινη πεδιάδα τῶν Ἀθηνῶν. ῞Ενας γέρος βοσκὸς ἔβοσκε τὰ πρόβατά του. Περιοδικὸ «Νουμᾶς» (Διασκευή Ν. Α. Κοντόπουλου)

184

Παῦλος Νιρβάνας

52. Η ΣΤΑΦΙΔΑ Μοριὰς θὰ πῆ σταφίδα· καὶ σταφίδα θὰ πῆ πλοῦτος ἐθνικός. Ρουμελιώτης ἐγώ, δὲν εἶχα καμιὰ ἰδέα γιὰ τὴν καλλιέργεια τῆς σταφίδας. Κι ἤθελα πολὺ νὰ μάθω. Σ’ ἕνα ἀπ’ τὰ πολλὰ ταξίδια μου στὴν Πελοπόννησο παρακάλεσα ἕναν Πατρινὸ φίλο μου νὰ μ’ ὁδηγήση στὸ χτῆμα του καὶ νὰ μοῦ ἐκθέση πῶς γίνεται ἡ καλλιέργεια τῆς σταφίδας. - Καθὼς βλέπεις, μοῦ εἶπε ὁ φίλος μου, τὰ κλήματα τῆς σταφίδας φυτεύονται σ’ ἀπόσταση ἑνὸς μέτρου τὸ ἕνα ἀπ’ τὸ ἄλλο καὶ εἶναι πολὺ ψηλότερα ἀπ’ τὰ κλήματα τοῦ ἀμπελιοῦ. ῞Ολο τὸν ᾽Ιανουάριο γίνεται τὸ κλάδεμα. Στὶς 10 Φεβρουαρίου ἀρχίζει τὸ σκάψιμο. Στὸ σκάψιμο αὐτὸ σχηματίζεται ἕνας μικρὸς λάκκος γύρω ἀπὸ τὶς ρίζες τοῦ φυτοῦ· αὐτὸ γίνεται γιὰ νὰ παίρνουν ἀέρα οἱ ρίζες καὶ γιὰ νὰ μένη τὸ νερὸ στὸ λάκκο, ὅταν βρέχη ἢ ὅταν ποτίζωμε τὰ κλήματα. Μετὰ τὸ σκάψιμο γίνεται τὸ παλούκωμα· παίρνομε δηλαδὴ βέργες ἀπὸ ἀγριόξυλα καὶ τὶς μπήχνομε στὴ γῆ δίπλα στὰ ἀδύνατα κλήματα· ἔπειτα δένομε τὰ κλήματα στὰ παλούκια αὐτὰ γιὰ νὰ τὰ στηρίξουνκαὶ νὰ τὰ προστατεύουν ἀπ’ τὸν ἄνεμο. Αὐτὲς εἶναι οἱ χειμωνιάτικες δουλειές μας. 185

Ὅταν ἀνοίξη τὸ κλῆμα καὶ φτάση ὁ βλαστὸς τοὺς 15-20 πόντους, γίνεται το πρῶτο ράντισμα˙ ραντίζομε τὰ κλήματα μὲ

μιὰ διάλυση ἀπὸ θεϊκό χαλκό (γαλαζόπετρα) κὶ ἀσβέστη˙ μ’ αὐτὸ προστατεύονται τὰ κλήματα ἀπ’ τὴ φοβερή ἀρρώστια τοῦ περονόσπορου˙ τὸ ράντισμα γίνεται μὲ τὸν ψεκαστήρα.

Μόλις τελειώση τὸ ράντισμα, γίνεται καὶ τὸ πρῶτο θειάφισμα. Τὸ θειάφι προστατεύει τὰ σταφύλια ἀπὸ μιὰ δική τοὺς ἀρρώστια ποὺ προσβάλλει μόνο αὐτά. Στὸ πρῶτο θειάφισμα ἤ στὸ πρῶτο χέρι, ὅπως λέμε, μεταχειριζόμαστε μιὰ μάλλινη σακούλα˙ τὴ γεμίζομε θειάφι καὶ τὴν τινάζομε ἀπὸ πάνω ἀπ’ τὰ σταφύλια˙ μὲ τὸ τίναγμα φεύγει μπόλικο θειάφι καὶ σκορπίζεται ἀπάνω στὶς ρόγες τῶν σταφυλιῶν. Τὸ ράντισμα καὶ τὸ θειάφισμα ἐπαναλαμβάνεται κάθε δεκαπέντε ἡμέρες. Καὶ τὸ δεύτερο θειάφισμα γίνεται μὲ τὴ σακούλα˙ ὕστερα ὅμως δὲ χρειάζεται νὰ πέφτη πολύ θειάφι στὰ σταφύλια καὶ γι’ αὐτὸ μεταχειριζόμαστε τὸ φυσερό. Μ’ αὐτὸ πέφτει πολύ ἀραιό τὸ θειάφι καὶ, σχεδόν, δὲ φαίνεται πάνω στὰ σταφύλια. - Καὶ ὡς πότε ἐξακολουθεῖτε τὸ ράντισμα καὶ τὸ θειάφισμα; ρώτησα τὸ φίλο μου. - Αὐτὸ, μοῦ ἀπάντησε, ἐξαρτᾶται ἀπ’ τὸν καιρὸ. Ἄν ὁ καιρός εἶναι βροχερός, πολλοί κόποι μας πηγαίνουν χαμένοι˙ ἡ βροχή ξεπλένει τὰ κλήματα ἀπ’ τὸ θεϊκὸ χαλκὸ κι ἀπ’ τὸ θειάφι˙ κι ἔτσι, ὕστερα ἀπὸ κάθε βροχή, πρέπει νὰ ξαναραντίσωμε. Ὁ περονόσπορος κι οἱ ἀκρίδες εἶναι οἱ μεγάλες πληγὲς τῆς σταφίδας. Εὐτυχώς καὶ τὴν ἀκρίδα τῶρα τελευταῖα τὴν κυνηγᾶμε ἀποτελεσματικά ραντίζοντας ὅλο τὸν τόπο μὲ εἰδικά φάρμακα. Ὅταν μεγαλώση ὁ βλαστὸς καὶ φτάνη τὸ ἕνα μέτρο, τότε καθαρίζομε τὸ κλῆμα ἀπὸ τοὺς ἄχρηστους βλαστοὺς καὶ συνάμα κόβομε τὶς κορφὲς ἀπ’ τοὺς καρποφόρους βλαστούς˙ αὐτὸ τὸ τελευταῖο γίνεται, γιὰ νὰ μὴ μεγαλώνουν πολύ οἱ 186

βλαστοὶ κὶ ἀδυνατίζει ἄδικα τὸ κλῆμα γιὰ νὰ τοὺς τρέφη. Ἀπ’ τοὺς ἴδιους βλαστοὺς ἀφαιροῦμε καὶ λίγα φύλλα πρὸς τὸ κάτω μέρος γιὰ νὰ ἀερίζονται τὰ σταφύλια. Αὐτὴ τὴν ἐργασία τὴ λέμε βλαστολόι. Κατὰ τὶς 10 - 20 τοῦ Μάη σκαλίζομε τὰ κλήματα˙ κόβομε τὰ χορτάρια, γεμίζομε τοὺς λάκκους μὲ τὸ χῶμα ποὺ εἶναι σὰ στεφάνι ὁλὸγυρὰ τους καὶ ἱσοπεδώνομε τὸν τόπο. Τώρα φροντίζομε νὰ σκεπάζωμε καλὰ μὲ τὸ χῶμα τὶς ρίζες τῶν φυτῶν, γιὰ νὰ μὴν πειράζωνται ἀπ’ τὶς καλοκαιρινὲς ζέστες. Ὅταν ἀνθίση ὁ καρπὸς κὶ ἀρχίσει νὰ πέφτη τὸ ἄνθος, γίνεται τὸ χαράκωμα. - Αὐτὸ δὲν τὸ καταλαβαίνω, εἶπα στὸ φίλο μου. - Δίκιο ἔχετε, μοῦ ἀποκρίθηκε. Κοιτάξατε καλὰ τὸν κορμὸ αὐτοῦ τοῦ φυτοῦ, γιὰ νὰ δῆτε τὸ περσινὸ χαράκωμα. Στὴ μέση περίπου τοῦ κορμοῦ καὶ σὲ πλάτος ἑνὸς πόντου ἔλειπε ὁλόγυρα ἡ φλούδα. Τὴν εἶχε βγάλει τὴν προηγούμενη χρονιὰ χαράζοντας τὸν κορμὸ μὲ κοφτερὰ μαχαιράκια. - Καὶ γιατί μὲ τόση ἀπονιὰ κάνετε αὐτὰ τὰ δαχτυλίδια στὰ κλήματα; ρώτησα ἐγὼ. Δὲν τὰ λυπᾶστε; - Ἄν δὲ γίνη τὸ χαράκωμα αὐτὸ, δὲ δένει ὁ καρπὸς καὶ τὸ κλῆμα θὰ τινάξη ὅλο τὸν ἀνθό του. Τὸ κλῆμα ἔχει πολλούς χυμοὺς τὴν ἐποχὴ αὐτὴ˙ ἄν τοὺς ἀφήσωμε ὅλους ν’ ἀνεβοὺν ὠς τὸν ἀνθὸ, θὰ ἰδοῦμε τὸν ἀνθὸ νὰ τινάζεται λίγο - λίγο στὸ χῶμα. Μὲ τὸ χαράκωμα ὅμως κόβεται ἡ συγκοινωνία τοῦ ἀνθοῦ μὲ τὶς ρίζες καὶ πολὺς χυμὸς χύνεται ἀπ’ τὸ γυμνωμένο μέρος τοῦ κορμοῦ. - Κάνετε τοῦ εἶπα, αὐτὸ ποὺ κάνομε καὶ στοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἔχουν πολὺ αἷμα. Μὲ βεντοῦζες ἢ μὲ βδέλες τοὺς ἀφαιροῦμε τὴν ἄνοιξη ἀρκετὸ αἷμα, γιὰ νὰ μὴν πάθουν συμφόρηση. - Καὶ πότε ἀρχίζει ὁ τρύγος; ρώτησα τὸ φίλο μου.

187

- Κατὰ τὶς 20 Ἰουλίου. Δὲ γίνεται ὅμως ὁ τρύγος μιὰ καὶ καλή, ὅπως στ’ ἀμπέλια. Τρυγᾶμε τὸν ὥριμο καρπὸ ἀφήνοντας τὸν ἄλλο γιὰ δεύτερο ἢ καὶ τρίτο χέρι. ῎Ετσι ὁ τρύγος ἐξακολουθεῖ δυὸ καὶ τρεῖς βδομάδες. Μένει τώρα τὸ λιάσιμο τῆς σταφίδας· πρέπει νὰ μαραθῆ ὁ καρπός, νὰ πέσουν τὰ σπυριὰ ἀπ’ τὰ τσάμπουρα κι ἔτσι καθαρισμένα νὰ παραδοθοῦν στὸ ἐμπόριο. Γι’ αὐτη τὴ δουλειὰ ακολουθοῦμε διαφορα συστήματα. Ἁπλώνομε τὴ σταφίδα σ’ ἁλώνια, σὰν αὐτὸ ποὺ βλέπετε ἐκεῖ στὴν ἄκρη· τ’ ἁλώνια αὐτὰ ἐπίτηδες δὲν εἶναι ἐπίπεδα, ἀλλὰ εἶναι μὲ κάποια κλίση καμωμένα, γιὰ νὰ φεύγουν τὰ νερὰ τῆς βροχῆς καὶ νὰ μὴ μένουν στὸν τόπο στάσιμα. Αὐτὸ εἶναι τὸ ἁπλούστερο καὶ τὸ φτηνότερο σύστημα· ἀλλὰ καὶ τὸ πιὸ ἐπικίνδυνο, ἄν ὁ καιρὸς εἶναι βροχερός. ῾Η βροχὴ εἶναι ὁ χάρος μας αὐτὴ τὴν ἐποχή· μᾶς παίρνει σὲ λίγα λεπτὰ τῆς ὥρας ὅλους τοὺς κόπους κι ὅλα τὰ ἔξοδα τῆς χρονιᾶς. Μόλις δοῦμε καὶ συννεφιάση καλά, ρίχνομε καραβόπανα πάνω ἀπ’ τ’ ἁλώνια. Τὶς περισσότερες φορὲς σώζομε τὴ σταφίδα μας, μὲ τὰ πανιὰ αὐτά ἀλλὰ πάντα βγαίνομε ζημιωμένοι ἀπ’ τὴ βροχή. Ἄλλο σύστημα εἶναι τὸ λιάσιμο μὲ τὶς πατοῦρες. ᾽Ελᾶτε νὰ τὶς δῆτε. Μπήκαμε σὲ μιὰ ἀποθήκη· εἴδαμε κάτι στενόμακρα κιβώτια μὲ πλάτος ἕνα καὶ μάκρος δυὸ μέτρα· τὸ ὕψος ὅμως ἦταν μόλις πέντε δάχτυλα καὶ στὶς τέσσερεις ἄκρες ἐξεῖχαν ξύλινες λαβές. -Αὐτὲς εἶναι οἱ πατοῦρες ἢ τζιβιέρες, μοῦ εἶπε ὁ φίλος μου. Μέσα σ’ αὐτὲς ἁπλώνομε τὶς σταφίδες καὶ τὶς ἀφήνομε στὸν ἥλιο. ῞Αμα δοῦμε συννεφιὰ ἐπικίνδυνη, μαζεύομε τὶς πατοῦρες τὴ μιὰ πάνω στὴν ἄλλη, ὅσο φτάνει τὸ ἀνάστημα ἀνθρώπου καὶ στὴν κορφινὴ τοποθετοῦμε ἕνα ξύλινο

188

σκέπασμα. Ἀπὸ πάνω ρίχνομε καὶ καραβόπανα. Κι ἔτσι ἡ σταφίδα μας εἶναι ἀσφαλισμένη. Μᾶς στοιχίζει ὅμως, πολὺ τὸ σύστημα αὐτό. Πιὸ πολὺ ὅμως στοιχίζει, ἀλλὰ καὶ καλύτερο εἶναι τὸ τρίτο σύστημα. ᾽Εδῶ κοντὰ ἕνας μόνο κτηματίας τὸ ἔχει ἐφαρμόσει· ἀξίζει τὸν κόπο νὰ κάμωμε ἕναν περίπατο ὡς ἐκεῖ, γιὰ νὰ το δῆτε. Εὐχαρίστησα τὸν εὐγενικὸ συνομιλητή μου καὶ τὸν ἀκολούθησα. Σὰν φτάσαμε ἐκεῖ, εἶδα πώς εἶχε δίκιο. Στὴν ἄκρη τοῦ κτήματος ἦταν πολλὲς σειρὲς ἀπὸ στενόμακρα ὑπόστεγα. Κάτι ἀνάλογο μὲ τὰ ὑπόστεγα ποὺ ἐχὸμε στὰ σχολεῖα, μὲ τὴ διαφορὰ πὼς αὐτὰ ἐδῶ εἶναι χαμηλότερα ἀπ’ τὸ ἀνάστημα τοῦ ἀνθρώπου κι εἶναι στενὰ καὶ ἀνοιχτὰ ἀπ’ ὅλες τὶς πλευρὲς ἐκτὸς ἀπὸ τὴ στέγη· αὐτὴ ἀποτελεῖται ἀπὸ λαμαρίνα. Στὰ ὑπόστεγα αὐτὰ εἶναι τεντωμένα σύρματα καὶ σχηματίζουν ἕνα συρματένιο κρεβάτι· ἀπάνω σ’ αὐτὸ ἁπλώνουν τὰ σταφύλια ἢ καὶ τὰ κρεμᾶνε ἀνάμεσα σὲ δυὸ γειτονικὰ σύρματα. Σὲ κάθε ὑπόστεγο ὅμως δέν εἶναι ἕνα κρεβάτι, ἀλλὰ πολλά· εἶναι, σὰ νὰ ποῦμε, σπίτι μὲ πολλὰ πατώματα· κάθε πάτωμα ἀπέχει τόσο ἀπ’ τὸ ἄλλο ὅσο χρειάζεται γιὰ νὰ μὴν ἀκουμποῦν τὰ σταφύλια του σὲ ξένο πάτωμα. ᾽Εκεῖ κρεμασμένες λοιπὸν ξεραίνονται σιγά - σιγὰ στὴ σκιὰ οἱ σταφίδες· ὁ ἥλιος βλέπει μόνο τὶς ἀκρινὲς κι αὐτὲς ὄχι ὅλη τὴν ἡμέρα· ἔτσι ὅμως ἀργοῦν πολὺ νὰ ξεραθοῦν, ὥστε δὲν μπορεῖ ὁ νοικοκύρης ν’ ἁπλώση ἄλλες, ποὺ ὡρίμασαν στὸ μεταξύ. Γι’ αὐτὸ ἀναγκάζεται νὰ ἔχη πολλὰ ὑπόστεγα γιὰ ὅλο τὸν καρπό. Καὶ γι’ αὐτό, ὅπως εἴπαμε παραπᾴνω στοιχίζει πολὺ τὸ σύστημα αὐτό. Μ’ αὐτὸ τὸν τρόπο ὅμως ἡ σταφίδα γίνεται καλύτερη καὶ στὸ ἐμπόριο ἀποτελεῖ

189

ἰδιαίτερη ποιότητα· λέγεται σταφίδα τῆς σκιᾶς. Κυρίως ἔτσι ἀποξηραίνουν τὶς ἐκλεκτὲς ποιότητες τῆς σταφίδας, ὄπως εἶναι τῆς Αἰγιαλείας καὶ τῆς Κορινθίας. Στὶς ἄλλες σταφιδοφόρες ἐπαρχίες, ποὺ παράγουν κατώτερη σταφίδα, ὅπως στὴ Μεσσηνία καὶ στὴν ᾽Ηλεία, δε συμφέρει τὸ σύστημα αὑτό. Δ. Κοντογιάννης

53. ΤΟ ΤΡΙΖΟΝΙ Ἀπόψε δὲ μποροῦσα νὰ κοιμηθῶ ἀπὸ τὴ ζέστη. Κι ἄκουγα τὸ τραγούδι τοῦ γρύλου,τὸ μονότονο, άλλὰ γλυκὸ καὶ δροσερὸ ἐκεῖνο κουδουνισματάκι, ποὺ τόσο Θέλγητρο δίνει στὶς καλοκαιριάτικες νύχτες. Κι ἦταν μιὰ ὡραία νύχτα ἡ ἀποψινή. Ἄν καὶ ἡ ζέστη τῆς ἡμέρας εἶχε κάμει τὴν κάμαρα ἀνυπόφορη, γιατὶ οἱ τοῖχοι καὶ ἡ σκεπὴ διατηροῦσαν ἀκόμα τὴ λαύρα τοῦ ἦλιου, ἔξω φυσοῦσε μιὰ ἀδύνατη αὑρα, ποὺ σοῦ δρόσιζε τὸ κεφάλι μόλις τὸ ἔβγαζες ἀπὸ τὸ παράθυρο. ῾Ο οὐρανὸς εἶχε τ’ ὡραιότερο σταχτογάλαζο χρῶμα του, τ’ ἀστέρια ἔλαμπαν γλυκὰ καὶ τὸ μισοφέγγαρο ἀνάμεσά τους, σκορποῦσε στὴ γῆ τ’ ἀσημένιο του φῶς. Αὐτὸ τὸ φεγγαρόφωτο εἶχε γαργαλίσει καὶ τὸν ἀπονύχτερο γρύλο, ποὺ δὲν ἔπαυε τὸ τραγούδι του. Τ’ ἄκουγα ἀπὸ τὸ παράθυρο μὲ ὅση εὐχαρίστηση ἄφηνα νὰ μἐ δροσίζη ἡ αὔρα. Κι ἐνῶ στὴν ἀρχὴ ἀπολάμβανα τὸ μεταλλικὸ ἦχο, χωρὶς νὰ συλλογιέμαι καθόλου τὸ ἀθόρυβο ὄργανο ποὺ τὸν ἔβγαζε, ἔπειτα ὁ νοῦς μου ἀποζήτησε κι αὐτό. ᾽Εννοῶ τὸ γρύλο ποὺ τραγουδοῦσε. Ποῦ νὰ ἦταν; Φυλακισμένος σὲ κανένα κλουβάκι; ἢ κρυμμένος σὲ καμμιὰ γωνιὰ τοῦ μανάβικου, ποὺ εἶχε φτάσει τὸ πρωὶ μὲ τὸ φορτίο τῶν καρπουζιῶν καὶ τῶν πεπονιῶν; Αὐτὸ μοῦ φαινόταν τὸ πιθανότερο. Ὁ γρύλος θά’ ταν λεύτερος νά φύγη ὅπως ἦρθε. Γιατὶ ἐδῶ δὲν πολυσυνηθίζουν νὰ πιάνουν τὰ ωδικά αὐτὰ ἔντομα, νὰ τὰ βάζουν σὲ κλοβάκια 190

καὶ νὰ τὰ τρέφουν, γιὰ ν’ ἀκοῦν τὸ τραγούδι τους. Στὴν πατρίδα μοῦ ὅμως αὐτὸ εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς καλοκαιριάτικες χαρὲς τῶν παιδιῶν. Στὸ δρόμο, ὅπως πουλοῦν σύκα καὶ σταφύλια, πουλοῦν καὶ γρύλους ἤ τριζόνια, ὅπως τοὺς λέμε ἐκεῖ. Πουλοῦν ἀκόμη καὶ κλουβάκια γιὰ τριζόνια. Ὅλα τὰ παιδια... κλαῖνε, ὥσπου νὰ τοὺς δωση ἡ μητέρα δεκάρες για ν’ ἀγοράσουν. Κι ἔτσι ὅλα τὰ σπίτια ἔχουν ἀπὸ ἕνα τουλάχιστο κλουβάκι μὲ τριζόνι, κρεμασμένο στὸ παράθυρο τοῦ δρόμου ἢ τῆς αὐλῆς. Ἄ, τί συναυλία εἶναι κείνη, ποὺ κάνουν τόσα τριζόνια μαζί, μέσα στὴν πόλη, τὶς φεγγαροφώτιστες νυχτιές τοῦ Ιουλίου καὶ τοῦ Αὐγούστου! Κι αὐτὴ τὴ συναυλία θυμόμουν καθώς ἄκουγα ἀπόψε τὸ μονάκριβο γρύλο, ποὺ τραγουδοῦσε κρυμμένος ἀνάμεσα στὰ φροῦτα τοῦ μανάβικου. Μὰ καὶ πόσα ἄλλα πράματα δὲ θυμόμουν μαζί! Καὶ προπάντων τὰ τριζόνια καὶ τὰ κλουβάκια τὰ δικά μου, τότε ποὺ ἤμουν μικρὸ παιδὶ στὴν πατρίδα μου... Τί μανία ποὺ εἶχα! Τὸ πρῶτο τριζόνι ποὺ ἔμπαινε στη Χώρα ἔπρεπε νὰ τὸ ἀγοράσω ἐγώ. Κι ἀπὸ μέρες πρὶν τοῦ ἑτοίμαζα τὸ κλουβάκι του, εἴτε ἐπιδιορθώνοντας τὸ περσινό, εἴτε ἀγοράζοντας καινούριο, εἴτε κατασκευάζοντας ἕνα ἀπ’ τὴν ἀρχή. Γιατὶ εἶχα ἀποκτήσει μιὰ εἰδικότητα στὴν κατασκευὴ αὐτῶν τῶν κλουβιῶν. ῎Επαιρνα δύο καπάκια ἀπὸ ξύλινα κουτιὰ λουμινιῶν, τέσσαρα κομματάκια ξερὴ κληματόβεργα, καμιὰ δεκαριὰ φουρκέτες τῆς μητέρας καὶ μ’ αὐτὰ σοῦ σκάρωνα μιὰ φυλακὴ γιὰ τὸ τριζόνι ποὺ δέν ἦταν μονάχα ὀχυρή, παρὰ ἔμοιαζε λίγο καὶ μὲ κομψοτέχνημα. Πρέπει ὅμως νὰ ὁμολογήσω χωρὶς ντροπή, ὅτι πιὸ κομψά, καὶ προπάντων πιὸ στερεά, ἦταν τὰ κλουβάκια ποὺ ἀγόραζα ἕτοιμα. Ἄ, πόσο συμπαθοῦσα τὸ χωριάτη, ποὺ ἔφερνε στὴ χώρα καὶ

191

πουλοῦσε τριζόνια! ῏Ηταν, θυμᾶμαι, ἕνας νέος μὲ γενάκια, τόσο ξανθὰ ὅσο καὶ ἡ τρύπια του ψάθα. Μόλις ἔμπαινε τὸ καλοκαίρι, κάθε φορὰ ποὺ τὸν ἐβλεπα, φορτωμένο μὲ διάφορα πράγματα, τὸν ρωτοῦσα: - ῎Ε! δὲ βγῆκαν τὰ τριζόνια; Καὶ μοῦ ἀπαντοῦσε : - Ὄχι, ἀκόμα! ᾽Επιτέλους μιὰ μέρα, παρουσιαζόταν μπροστά μου γελαστός, κρατώντας μιὰ κάλτσα. Ἄ, τί χαρά! Μέσα σ᾽ αὐτὴν τὴν κάλτσα εἶχε τὰ τριζόνια του. Δὲν εἶχα παρὰ νὰ διαλέξω... Τὸ μεγαλύτερο; Τὸ πιὸ ὄμορφο;῎Οχι!. ᾽Εκεῖνο ποὺ κελαηδοῦσε καλύτερα. Μὰ πῶς, ἀφοῦ ἦταν μέρα καὶ τὰ τριζόνια δὲν κελαηδοῦν παρὰ τὴ νύχτα; Εὐκολώτατο! ῎Επαιρνα τὸ τριζόνι, τὸ ἔκλεινα στὶς δυό μου χοῦφτες καὶ τὸ χουχούλιζα λίγο ἀπὸ πάνω. Τοῦ ἔκανα ἔτσι μιὰ τεχνητὴ νύχτα χλιαρή. Κι ἐκεῖνο, γελασμένο, σήκωνε ἀμέσως τὰ φτεράκια του κι ἄρχιζε νὰ τὰ τρίβη. Γιατί, καθὼς ξέρετε, ὁ γρύλος δὲν τραγουδᾶ μὲ τὸ στόμα, ἀλλὰ μὲ τὰ φτερά, ποὺ τὰ μεταχειρίζεται σὰν·κρόταλα. ῎Ετσι μποροῦσα νὰ κρίνω ποιὸ ἀπὸ τὰ τριζόνια τῆς κάλτσας εἶχε τὰ πιὸ ἠχηρά, τὰ πιὸ δυνατὰ κρόταλα· καὶ τ’ ἀγόραζα χωρὶς πολλὰ παζάρια. Ποτὲ ζωοτρόφος δὲν περιποιήθηκε τὸ ζῶο του, ὅσο περιποιόμουν ἐγὼ τὸ τριζονάκι μου! Τὸ κρεμοῦσα στὸ πιὸ δροσερὸ καὶ τὸ πιὸ ·προφυλαγμένο μέρος, ποὺ μποροῦσα νὰ βρῶ. Ποτὲ δὲν ἔλειπε ἀπὸ τὸ κλουβάκι του ἡ φρέσκια ἀντράκλα, τὸ καρπούζι, τὸ ἀγγούρι, κι ὅ,τι ἄλλο ἔτρωγε, ἤ νόμιζα πὼς τρώει ὁ τραγουδιστής μου. Καὶ ζοῦσε τόσο καλά, ὅσο μπορεῖ κανεὶς νὰ ζῆ στὴ φυλακή. Μα τὰ τριζόνια και μάλιστα τα φυλακισμένα δὲ ζοῦν,

192

φαίνεται, πολύ. Κι ὕστερ’ ἀπὸ λίγες μέρες, και προπάντων νύχτες χαρᾶς, εἶχα τὴ μεγάλη, τὴν ἀνέκφραστη παιδικὴ λύπη, νὰ βρίσκω μιὰν αὐγὴ τὸ τριζόνι μου ψόφιο, ξαπλωμένο ἀνάσκελα στὸ κλουβάκι του, ἀνάμεσα στὶς ἀντράκλες, καὶ... μισοφαγωμένο ἀπὸ τὰ μερμήγκια, ποὺ πλημμύριζαν ἀκόμα, ὁλόκληρο στράτευμα, τὸ κλουβάκι καὶ τὴν περιοχή του... - Ἄχ! φώναζα. Μοῦ τό ᾽φαγαν τὰ μερμήγκια..! Μοῦ ἐξηγοῦσαν τότε, πὼς πρῶτα εἶχε ψοφήσει, καὶ κατόπιν ἔτρεξαν τὰ μερμήγκια νὰ φᾶνε τὸ πτῶμα. Μὰ αὐτὸ δὲ λιγόστευε τὴ λύπη μου, καὶ προπάντων ὅταν ἡ ἐποχὴ ἦταν προχωρημένη κι ὁ ξανθογένης ἐκεῖνος, δὲν ἔμπαινε πιὰ στὴ Χώρα μὲ τὴν κάλτσα γεμάτη τριζόνια... Ἀλίμονο! κάθε πράγμα στὸν κόσμο ἔχει τὸ τέλος του· καὶ γι’ αὐτό, ὅ,τι μᾶς προξενεῖ μιὰ χαρά, εἶναι προορισμένο νὰ μᾶς προξενῆ ὕστερα, τὸ ἴδιο, καὶ μιά λύπη. Αὐτὰ θυμόμουν τὴν περασμένη νύχτα, ἑνῶ δρόσιζα τὸ κεφάλι μου στὸ παράθυρο μὲ τὴν αὔρα, κι ἄκουγα τὸ τραγούδι τοῦ γρύλου στὸ ἀσημένιο φεγγαρόφωτο... Γρηγόριος Ξενόπουλος

193

54. Η ΕΞΟΧΗ Προβαίνει ὁ ἥλιος μ’ ὅλη του τὴ χάρη κι ἀπὸ λάμψη τὸν κόσμο πλημμυρίζει. Μὲς στὸ χωράφι ἀτίμητο ζευγάρι ἀπὸ βόδια θωρεῖς νὰ τριγυρίζη. ᾽Εδῶ κοιτᾶς περήφανο μοσχάρι στὸ πράσινο σιτάρι νὰ βαδίζη, ἕν’ ἄλλο ἐκεῖ γυρμένο στὸ χορτάρι μὲ τὸ πλατὺ ρουθούνι νὰ καπνίζη. Μύριες ἀξίνες σκάφτουνε τὴ γῆ κι ὑψωμένες στὸ ἥλιο λαμπυρίζουν, Στοὺς κάμπους βασιλεύει θεία σιγή. Κι ἐνῶ θωρεῖς τὰ σπίτια νὰ καπνίζουν, ἄλλο πιὰ δὲ γρικᾶς στὴ χαραυγή, παρὰ τὰ βόδια ἀγάλια νὰ μουγκρίζουν.

Στέφανος Μαρτζώκης

194

55. Ο ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΟΣ Χειμώνιασε καὶ φεύγουν τὰ πουλιά, γοργὸς ὁ γερανὸς τὰ πελαγώνει. Ἡ φλύαρη χελιδονοφωλιὰ χορτάριασε, παντέρημη καὶ μόνη. Τοῦ σπίνου χάθηκ’ ἡ γλυκιὰ λαλιά, φοβήθηκε ὁ μελισσουργὸς τὸ χιόνι, κι ἡ σουσουράδα στὴν ἀκρογιαλιὰ δὲν τρέχει, δὲν πηδᾶ, δὲν καμαρώνει. Στῆς λυγαριᾶς τ’ ὁλόξερο κλαδί, τοῦ φθινοπώρου φτωχικὸ παιδί, ὁ Καλογιάννος, πρόσχαρος προβάλλει. Μὲ λόγια σιγαλὰ καὶ ταπεινὰ μικρὸς προφήτης φτερωτὸς μηνᾶ τὴν ἄνοιξη, ποὺ θὰ γυρίση πάλι. Γεώργιος Δροσίνης

195

56. Η ΑΡΓΩ Οἱ καλεσμένοι ῏Ηταν μιὰ Κυριακὴ τοῦ Αὐγούστου. ῾Ωραία μέρα. Ὁ καπετὰν Μαλάμος βάφτιζε τὸ τρεχαντήρι του καὶ εἶχε καλεσμένο στὴ χαρὰ ὅλο τὸ μικρὸ νησί. Τὸ μικρὸ ναυπηγεῖο τοῦ λιμανιοῦ γεμάτο δοκάρια, κατάρτια, μαδέρια - χοντρὲς σανίδες - πελεκούδια, ροκανίδια. Καὶ ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη τῆς ἀκρογιαλιᾶς ὀμορφοβαμμένα καὶ ἔτοιμα ἱστιοφόρα καὶ βαρκοῦλες, καθὼς καὶ σκελετοὶ κάθε λογῆς ἱστιοφόρων. Οἱ ἁπλοὶ πόθοι καὶ οἱ μεγάλες ἐλπίδες τοῦ ναυτόκοσμου τοῦ νησιοῦ ἔστεκαν στὴν ἀμμουδιά, ἄλλα ἕτοιμα πλεούμενα κι ἄλλα ἀκόμη ξύλα ἄμορφα καὶ σκελετοί. Οἱ καλεσμένοι γιορτινοντυμένοι γύριζαν στὰ ἔτοιμα πλεούμενα. Πηδοῦσαν μέσα τὰ παιδιά, τὰ ψηλαφοῦσαν οἱ ἄντρες, τὰ καμάρωναν, τοὺς μιλοῦσαν πολλὲς φορὲς σὰ νὰ ἦταν ψυχωμένα· ἔλεγαν τὴν ἀξία τους, λογάριαζαν τὴ γρηγοράδα τους, συμβούλευαν τὸν πρωτομάστορα γιὰ τὸ καθετί. Τὸ τρεχαντήρι τοῦ καπετὰν Μαλάμου πάνω στὴ σκάρα μὲ τὴν πλώρη σπαθωτή στεφανοζωμένη τὴν πρύμνη, ἔστεκε κι αὐτὸ στὴν ἀμμουδιά. ῾Ολογάλαζη ἡ θάλασσα ἄστραφτε 196

καὶ παιγνίδιζε κι ἔφτανε γλῶσσες γλωσσίτσες στὰ πόδια του, τὸ ράντιζε μὲ τὸν ἀφρό της, τοῦ κελαηδοῦσε μυστικὰ κι ἐμπιστεμένα: - ῎Ελα, ἔλα νὰ σ᾽ἀναστήσω στοὺς κόλπους μου. Τί κάθεσαι ἄψυχο ξύλο καὶ βάρυπνο; Δὲ βαρέθηκες τὴν ἄβουλη ζωή; Ντροπή σου. ῎Ελα νὰ σοῦ δώσω ζωή. ῎Εβγα νὰ παλέψης μὲ τὸ κύμα. ῞Ορμησε στηθάτο νὰ κουρελιάσης τὸν ἄνεμο. ῎Ελα νὰ γίνης ζήλια τῆς φάλαινας, σύντροφος στὸ δελφίνι, τοῦ γλάρου ἀνάπαυση, τραγούδι τοῦ ναύτη, καύχημα τοῦ καπετάνιου. ῎Ελα, χρυσό μου, ἔλα! Τὰ βαφτίσια Ὁ καπετὰν Μαλάμος φρεσκοξυρισμένος, γελαστός· δίπλα του ἡ καπετάνισσα ντυμένη στὰ μεταξωτά. Καὶ οἱ δυό τους ἔλαμπαν ἀπὸ εὐτυχία. Τὰ βιολιὰ καὶ τ’ ἄλλα ὄργανα λάλαγαν τὴ χαρὰ ὡς τὴν ἄκρη τοῦ νησιοῦ. Σὲ μιὰ στιγμὴ τὰ λαλούμενα ἔπαψαν. Ἡσυχία. Ὁ ἱερέας ντυμένος στ’ ἀμφιά του ἔψαλε μὲ κατάνυξη τὸν ἁγιασμὸ καὶ ράντισε μὲ τὸ Σταυρὸ τὸ ἱστιοφόρο, ποὺ ἡ καπετάνισσα τ’ ὀνόμασε «Ἀργώ». ῎Επειτα διάβασε τὴν εὐχὴ στὸ πλεούμενο: «Κύριε, ὁ Θεὸς ἡμῶν, τήρησον τὸ πλοῖον τοῦτο, τὴν «Ἀργώ»· δὸς εἰς αὐτὸ φύλακα ἄγγελον ἀγαθόν...». - Καλοτάξιδο καὶ πάντα χρυσάφι νὰ φέρνη, καπετὰν Μαλάμο! ἀκούστηκε τελειώνοντας ὁ ἱερέας. - Καλό τάξιδο, καπετὰν Μαλάμο, καλοτάξιδο! Καὶ τὸ καρφί του μάλαμα, καπετάνισσα! Εὐχήθηκε καὶ ὁ ναυτόκοσμος, βρέχοντας τὸ ἀντρόγυνο μὲ θάλασσα κατὰ τὴ συνήθεια τοῦ νησιοῦ. - Εὐχαριστοῦμε! Ἀπάντησαν μ’ ἕνα στόμα καπετάνιος καὶ καπετάνισσα. 197

Ὁ πρωτομάστορας ἄρχισε τὰ προστάγματα... Λύθηκαν τὰ σχοινιά, βγῆκαν οἱ σφῆνες, και η «Ἀργώ» μὲ τὸ σπρώξιμο τῶν καλεσμένων γλίστρησε στὴ θάλασσα σὰν πάπια μαζὶ μὲ τὸ ἀμούστακο πλήρωμά της. Τὰ βιολιὰ καὶ τ’ ἄλλα ὄργανα ἄρχισαν πάλι νὰ λαλοῦν τὴ χαρά στὰ πέρατα τοῦ νησιοῦ. Τὸ πρῶτο ταξίδι Σὲ δυὸ μέρες ἡ «Ἀργὼ» ἔκανε τὸ πρῶτο της ταξίδι μὲ ἐπιβάτες καὶ ἐμπορεύματα γιὰ τὴ μεγάλη χώρα. Ὁ καπετὰν Μαλάμος, ὅταν ἀνέβηκε πρωὶ-πρωὶ στὴν «Ἀργώ», κρέμασε ψηλὰ στὸ εἰκονοστάσι, στὴ μικρὴ κάμαρά του, τὸ εἰκόνισμα τοῦ Ἁι - Νικόλα, πατρογονικὸ εἰκόνισμα στὸ πλεούμενο τοῦ πατέρα του. Κι ἀφοῦ ἐπιστάτησε νὰ γίνουν ὅλα μὲ τάξη, ἔκαμε τὸ σταυρό του καὶ πρόσταξε ν’ ἀνοίξουν οἱ ναῦτες τὰ πανιὰ νὰ ξεκινήσουν. - Καλοτάξιδος, καπετὰν Μαλάμο! Καὶ σὲ μεγαλύτερα μὲ τὸ καλό! Τοῦ εὐχήθηκαν οἱ συντοπίτες του, ποὺ εἶχαν κατεβῆ, στὸ λιμάνι νὰ δοῦν τὴν πρώτη ἀναχώρηση τοῦ ἱστιοφόρου. Περνώντας ἀπὸ τὴν ἄκρη τοῦ λιμανιοῦ, ὅπου πάνω σὲ βράχο ἔστεκε τὸ ἀρχοντικό του, εἶδε ὁ καπετάνιος στὸ παράθυρο τὴν καπετάνισσα νὰ τὸν χαιρετᾶ μὲ τὸ μαντίλι της: - Στὸ καλό, καπετὰν Μαλάμο, στὸ καλό! ῾Ο Θεὸς μαζί σας! Κι ἕνα κρυφὸ δάκρυ κύλησε ἀπὸτὰ μάτια της. ῾Ο καπετὰν Μαλάμος χαιρέτησε μὲ τὸ χέρι του, ἐνῶ ἔδινε τὴν παραγγελία στὸν τιμονιέρη: - Δεξιά!... Ἀνδρ. Καρκαβίτσα «Λόγια τῆς πλώρης» Διασκευὴ Νικ. Α Κοντόπουλου

198

57. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΝΑΥΤΗ Ἡ νύχτα ἁπλώνεται, τ’ ἀστέρια σπέρνει καὶ τρεμοσβήνουνε στὸν οὐρανό· τὸ τρεχαντήρι μου μὲ χάρη γέρνει σ’ ἀγέρι ἥσυχο καὶ σιγανό. Τὸ ἑφταδιάμαντο λαμπρὸ στεφάνι τῆς Πούλιας πρόβαλε, φεγγοβολεῖ! Τρέχε, δελφίνι μου, καὶ μᾶς προφτάνει ἡ ροδοστόλιστη ἀνατολή! Μέσ’ ἀπ’ τὰ κύματα, σὲ φῶς λουσμένη βγαίν’ ἡ πατρίδα μου. Ὦ, τί χαρά! ᾽Εκεῖ ἡ μανούλα μου μὲ περιμένει, θωρεῖ τὴ θάλασσα καὶ λαχταρᾶ. Τρέξε στὰ πόδια της! Ἀπ’ τ’ ἀκρογιάλι ρίχνει ἀνήσυχη ἐδῶ ματιά. Πές της πὼς μ’ ἔφερες ὀπίσω πάλι ἐσύ, ποὺ μ’ ἔσυρες στὴν ξενιτιά. Ἀριστομένης Προβελέγγιος

199

58. ΠΑΤΡΙΔΑ - Ξένε, ποὺ μόνος κι ἔρημος σὲ ξένους τόπους τρέχεις, πές μου ποιός εἶν’ ὁ τόπος σου καὶ ποιά πατρίδα ἔχεις; - Στ’ ἀγαπημένο μου χωριὸ πάντα χαρὲς καὶ γέλια· στ’ ἁλώνια τραγουδιῶν φωνές, ξεφάντωμα στ’ ἀμπέλια, κι ὅταν χορεύη ἡ λεβεντιὰ τῆς Πασχαλιᾶς τὴ μέρα, βροντοχτυπάει τὸ τούμπανο καὶ κελαηδεῖ ἡ φλογέρα. Στὴ μακρινὴ πατρίδα μου ἔχει εὐωδιὰ καὶ χάρη τὸ ταπεινότερο δεντρί, τὸ πιὸ φτωχὸ χορτάρι · στοὺς κλώνους τῆς ἀμυγδαλιᾶς σμίγουν ἀνθοὶ καὶ χιόνια καὶ φέρνουνε τὴν ἄνοιξη γοργὰ τὰ χελιδόνια. Στῶν μαγεμένων της βουνῶν τὰ μαρμαρένια πλάγια γλυκολαλοῦν οἱ πέρδικες καὶ κλαίει ἡ κουκουβάγια. Ἡ ἀσημένια θάλασσα μ’ ἀφροὺς τὴν περιζώνει κι ὁ οὐρανὸς μὲ τ’ ἄστρα του τὴ χρυσοστεφανώνει. Τὴ μακρινὴ πατρίδα μου, πρὶν ἡ σκλαβιὰ πλακώση, τὴ δόξαζε ἡ παλικαριά, τὴ φώτιζεν ἡ γνώση. Καὶ τώρ’ ἀπὸ τὴ μαύρη γῆ, τὴ γῆ τὴ ματωμένη, πρόβαλε πάλ’ ἡ Λευτεριὰ σὰν πρῶτα ἁντρειωμένη! - Φτάνει!...Τὴ χώρα, ποὺ μοὺ λές, τὴ γνώρισα, τὴν εἶδα! Τὴ μακρινὴ πατρίδα σου ἔχω κι ἐγὼ πατρίδα!... Γεώργιος Δροσίνης

200

59. ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΩΝ ΧΩΡΑΦΙΩΝ Τὸν ᾽Οκτώβριο δυὸ τρεῖς χορταστικὲς βροχὲς πότισαν τὴ διψασμένη γῆ. Τώρα, τὶς πρῶτες μέρες τοῦ Νοεμβρίου, οἱ ὠχρὲς καὶ χλιαρὲς ἀχτίνες τοῦ ἥλιου ξαναζεσταίνουν λίγο τὴ φθινοπωρινὴ φύση. Τὰ λίγα καθυστερημένα καλοκαιριάτικα πουλιά, τρυγόνια, μελισσουργοί, ὀρτύκια, τραβοῦν βιαστικὰ κατὰ τὸ νότο. Οἱ πρῶτες, τσίχλες, οἱ καλογιάννοι, κάπου-κάπου καὶ καμιὰ μπεκάτσα, μᾶς φέρνουν στὰ φτερά τους τὰ πρῶτα μηνύματα τοῦ χειμώνα. Τὰ κιτρινισμένα φύλλα τῆς συκιᾶς, τῆς μουριᾶς καὶ τῆς βελανιδιᾶς δὲν ἀντέχουν πιὰ οὔτε στὴν παραμικρὴ ἀνάσα τοῦ ἀγέρα. Καὶ μόνο ἡ ἐλιὰ δὲ φαίνεται νὰ φοβᾶται πὼς θὰ χάση τὴ σταχροπράσινη φορεσιά της. Τ’ ἀγριόχορτα ἔχουν ἀρχίσει νὰ ξαναντύνουν τὴ γῆ μὲ τὸ ἀγαπημένο πράσινο φόρεμά της. Τὶς μέρες αὐτὲς, ὅλο τὸ χωριό, μικροὶ μεγάλοι, ξεχύνονται στὴ μικρὴ κοιλάδα καὶ στὰ γύρω ὑψώματα. Πρὶν καλοξημερώση, οἱ δρόμοι καὶ οἱ γειτονιὲς τοῦ χωριοῦ σὲ κάνουν νὰ πιστεύης πὼς μεταμορφώνονται μὲ κάποια μαγικὴ δύναμη σὲ μιὰ πελώρια κυψέλη. Τὸ ἀλάθευτο ρολόι τῶν κοκοριῶν λὲς καὶ ἠλεκτρίζει μ’ ἕνα ἀδιόρατο σύρμα τὰ κοιμισμένα κορμιά. Λίγα λεπτὰ περνοῦν καὶ βλέπεις τὸ ἀνθρώπινο μελίσσι νὰ κατηφορίζη τὰ μονοπάτια τοῦ χωριοῦ. 201

Προπορεύονται οἱ νέοι ἄντρες, ποὺ βιάζουν μἐ τὴ βουκέντρα καὶ τὰ ὄι - ὄι τὰ κάπως ἀργοκίνητα βόδια τους. Ἀκολουθοῦν οἱ γέροι μἐ τὸ ἄδειο σακούλι τοῦ σποριᾶ στὸν ὦμο καὶ μἐ τὴ χοντροκομμένη μαγκούρα τους, ποὺ τοὺς στηρίζει στὶς κακοτοπιές, ἀλλὰ καὶ θυμίζει κάπου κάπου μὲ μόνη τὴν ἀπειλή της στὸ γαϊδουράκι, φορτωμένο σπόρο, πὼς πρέπει νὰ ταχύνη τὸ βῆμα του. ῎Ερχονται κατόπι τὰ πρωτόβγαλτα στὴ δουλειὰ ἀγόρια μὲ ἀξίνες στὸν ὦμο καὶ μαζί τους οἱ ἀδερφές τους τραβώντας ἀπὸ τὸ σκοινὶ τὶς λίγο κακότροπες κατσίκες. Τελευταῖες κλείνουν τὴν πομπὴ οἱ μητέρες καὶ οἱ γιαγιάδες μὲ τὰ μωρὰ στὶς πέτσινες φορητὲς κούνιες τους καὶ μὲ τὰ φαγητὰ σὲ σακούλια καὶ κατσαρόλες. Ἀπαραίτητοι βέβαια συνοδοὶ ἀνακατώνονται μέσα στὰ πόδια τῶν ἀνθρώπων καὶ τῶν ζώων καὶ τὰ σκυλιά. Μονάχα τὰ παιδιὰ τοῦ σχολείου τράβηξαν ἄλλο δρόμο γιὰ τὴ μικρὴ πλατεία, ὄπου τὰ περιμένει τὸ πρωινὸ μάθημα. Ἄν ἔλειπε κάτι τέτοιες μέρες καὶ τὸ σχολεῖο, ἕνας ξένος ἐπισκέπτης θὰ νόμιζε πὼς βρέθηκε σ’ ἕνα ἐρημωμένο χωριό, ποὺ οἱ κάτοικοί του μετανάστευσαν ὁμαδικὰ σ’ ἄλλον τόπο. Καὶ νά σὲ λίγο τὸ μεγάλο πανηγύρι τῶν χωραφιῶν. ῞Οπου κι ἄν πέση τὸ μάτι σου, κάτω στὴν κοιλάδα ἢ πάνω στὴ λοφοσειρὰ ὡς τὶς κορυφές, θ’ ἀγναντέψης τὸ σκορπισμένο μελισσολόι τῶν γεωργῶν στὴν ἅγια ἐργασία τῆς σπορᾶς. ᾽Εδῶ ὁ γερο - παπποὺς μὲ τὴ σοφὴ πείρα τῆς ζωῆς, μὲ ἀργὰ κι ἐπίσημα βήματα φουχτιάζει ἀπὸ τὸ σακούλι του τὸ σπόρο καὶ τὸν σκορπάει στ’ ὀργωμένο χωράφι, τόσο τεχνικά, πού, ἂν κοιτάξης στὸ χῶμα, θαρρεῖς πὼς ἔβαλε μὲ ὑπομονὴ ἕνα ἕνα σπυρὶ στὴ θέση του. Παρέκει ὁ ἀτσαλοδεμένος ζευγολάτης πατάει, ὅσο πιὸ βαθιὰ μπορεῖ, τὸ σιδερένιο ἀλέτρι, ποὺ τὸ βάρος του κάνει τὰ βόδια ν’ ἀγκομαχοῦν. Σ’

202

203

ἕνα ἄλλο χωράφι ἔνα δεκαπεντάχρονο παιδὶ ἔζεψε τὰ βόδια στὴ σβάρνα, γιὰ νὰ σβαρνίση ὅσον τόπο εἶχε χθὲς ὀργώσει ὁ πατέρας του. ᾽Εκεῖ στὶς λοφοπλαγιὲς δὲν μπορεῖ νὰ περάση ἡ σβάρνα. Οἱ σβόλοι θὰ σπάσουν καὶ οἱ αὐλακιὲς θὰ ἰσοπεδωθοῦν μόνο μὲ τὸ ξινάρι. Γυναῖκες καὶ παιδιὰ ἀκολουθοῦν κατὰ πόδι τὸ ζευγάρι γι’ αὐτὴ τὴ δουλειά. Καὶ εἶναι ἀκόμη τόσα ἀνώμαλα μέρη ὄπου δὲν μπορεῖ νὰ περάση τὸ ἀλέτρι! Καὶ ἐκεῖ ἄρχισε νὰ δουλεύη τὸ ξινάρι. Οὔτε σπιθαμὴ δὲ θὰ μείνη ἄσπαρτη ἀπὸ τὸ κάθε χωράφι. Ὅλοι ἐργάζονται ἀδιάκοπα, λὲς καὶ συναγωνίζονται ποιὸς θὰ προσπεράση. Καὶ εἶναι ἡ μόνη ἐργασία τοῦ χωραφιοῦ ποὺ δὲ σηκώνει τραγούδι. Τὸ ἀλέτρι καὶ τὸ ξινάρι θέλουν γιὰ λογαριασμό τους ὅλη τὴν ἀντοχὴ τῶν πνευμόνων. Μὰ τοῦ καθενὸς δουλευτῆ ἡ ψυχὴ προσεύχεται σιωπηλὰ στὸν πανάγαθο Πατέρα νὰ εὐλογήση τοὺς κόπους του. ῞Ολοι ἐργάζονται. Καὶ μόνο οἱ πέτσινες κούνιες τῶν μωρῶν κρέμονται ἡ καθεμιὰ ἀπὸ τὸ κλαδὶ κάποιου δέντρου. Ἄλλα μωρὰ κοιμοῦνται τὸν ἀγγελικό τους ὕπνο. Ἄλλα ξύπνησαν κι ἁπλώνουν τὰ χεράκια τους νὰ πιάσουν κανένα σπουργιτάκι ἢ κανένα χρυσοκίτρινο φύλλο, ποὺ πετάει λίγο πάνω ἀπὸ τὸ κεφαλάκι τους. Κάποια θεία φώτιση ἔχει κάμει κι αὐτὰ τόσο καλόβολα, λὲς καὶ νιώθουν πόσο πολύτιμες εἶναι οἱ στιγμὲς γιὰ τὴν ἄξια δουλεύτρα, τὴ μητέρα τους. Καὶ τὸ πανηγύρι τῶν χωραφιῶν συνεχίζεται μὲ μιὰ μικρὴ διακοπὴ γιὰ τὸ μεσημεριάτικο φαγητό, ὥσπου νὰ σκοτεινιάση. Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

204

60. ΑΛΗΘΙΝΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Τὸ σιτάρι καὶ ἡ καλλιέργειά του - Σήμερα, παιδιά, θὰ σᾶς διηγηθῶ ἔνα ἀληθινὸ παραμύθι ἀπὸ τὴ ζωή μου, εἶπε ὁ κύριος Λάμπρος. Τὰ παιδιὰ ἄνοιξαν τέσσερα τὰ μάτια τους καὶ τέντωσαν τὰ αὐτάκια τους. ῎Ηξεραν καλὰ πόσα ὡραῖα πράγματα γνωρίζει ὁ δάσκαλός τους! Μέσα στὴν τάξη ἀπόλυτη σιωπή. - ῎Ημουν μικρός, εἶπε, στὴν ἡλικία σας πάνω-κάτω. ῞Ενα πρωινό, μόλις σχόλασα ἀπὸ τὸ σχολεῖο, πῆγα στὸ χωράφι μας, ὅπου βοτάνιζε ὁ πατέρας μου τὸ σιτάρι. Τὸν βοήθησα λίγο, ἀλλὰ κουράστηκα, γιατὶ ἤμουν ἀσυνήθιστος στὴ δουλειά. Μὲ τὴν ἄδειά του πῆγα καὶ κάθισα στὴν ἄκρη, κάτω ἀπὸ μιὰ μικρὴ φουντωτὴ ἐλιά. ῏Ηταν ὡραία ἀνοιξιάτικη μέρα καὶ τὸ εὐχάριστο ἀεράκι της ἔφερνε ὡς ἐμένα μιὰ γλυκύτατη φωνή : - Ἄκουσε, παιδί μου, ἔλεγε, τί θὰ σοῦ πῶ. 205

Τὰ ἔχασα μὲ τὴν ἀπροσδόκητη φωνή. Κοίταξα δεξιά, ἀριστερά, νὰ δῶ ποιὸς μοῦ μιλοῦσε. Δὲν εἶδα κανέναν! Ἀλλὰ ἡ φωνὴ ἐξακολούθησε νὰ ἔρχεται καθαρὴ καὶ γλυκιά: - ῞Ολοι σας μὲ γνωρίζετε· εἶμαι τὸ εὐλογημένο σιτάρι,ὁ σῖτος, ὅπως μὲ λένε τὰ βιβλία σας. Πολλοὶ ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ γενιά μου κρατᾶ ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο ἢ τὴ Μεσοποταμία· ἐγὼ ὅμως θέλω νὰ πιστεύω ὅτι εἶμαι καθαρὸ γέννημα τῆς Ἀττικῆς. Μὲ δώρισε ἡ θεὰ Δήμητρα στὸ βασιλέα τῆς ᾽Ελευσίνας Τριπτόλεμο. Ἀπὸ τότε εἶμαι παιδὶ τῆς ἑλληνικῆς γῆς. Ἀλλὰ τώρα τελευταῖα ἔφεραν στὴν πατρίδα μας καὶ ἐκλεκτοὺς σπόρους ἀπὸ τὸ ἐξωτερικό, ποὺ δίνουν ἀφθονώτερο καρπό. Σύντομα ὅμως καὶ αὐτοὶ μὲ τὴν προστασία μου - καὶ ποιός δέν ἀγαπᾶ τ’ ἀδέρφια του; - καὶ μὲ τὸ γαλάζιο οὐρανό μας ἔγιναν ῞Ελληνες πολίτες! Πολὺ παραξενεύτηκα ἀκούοντας τὰ λόγια αὐτά. Πῶς εἶναι δυνατό, σκέφτηκα, νὰ μιλοῦν τὰ φυτά. Ἄλλο καὶ τοῦτο! εἶπα μέσα μου. Καὶ τὸ σιτάρι, σὰν νὰ κατάλαβε τὸ λογισμό μου, ἀπάντησε: - Παραξενεύεσαι βέβαια, παιδί μου, πῶς ἐγώ, ἑνα φυτό, μπορῶ νὰ μιλῶ. Μάθε λοιπὸν ὅτι καὶ τὰ φυτὰ καὶ τὰ πουλάκια καὶ τὰ ζῶα ὅλα, ὅλα μιλοῦν· ἀλλὰ μιλοῦν μόνο στοὺς φίλους τους, σὲ ὅσους δηλαδὴ τὰ ἀγαποῦν. Τότε λένε τὰ μυστικά τους, γιατὶ ξέρουν ὅτι θὰ τὰ συμπονέσουν. Καὶ σὺ εἶσαι φίλος μου, γιατὶ μὲ βοτάνιζες πρωτύτερα μὲ στοργή. Τὰ λόγια αὐτὰ πολὺ μὲ κολάκεψαν· δὲν εἶναι μικρὸ πράγμα νὰ εἶναι κανεὶς φίλος τοῦ σιταριοῦ, ποὺ μᾶς τρέφει.

206

Γι’ αὐτὸ καὶ μὲ μεγαλύτερη προσοχὴ παρακολούθησα τὴ συμπαθητικὴ φωνὴ τοῦ φίλου μου. - Εἶμαι πολὺ εὐτυχισμένο, συνέχισε, ὅταν ζῶ σὲ φιλόξενα χωράφια, ὅπως εἶναι τοῦτο τοῦ πατέρα σου. Μὲ καλλιεργοῦν μὲ τοὺς νέους τρόπους τῆς ἐπιστήμης, ποὺ ἄλλαξαν τὴ ζωή μου καὶ πολλαπλασίασαν τὴν καρποφορία μου. ῾Ο καλὸς γεωργός, πρὶν σπείρη τοὺς σπόρους μου, διαλέγει γιὰ σπόρο τοὺς γερούς, ἀφήνοντας τοὺς ἄλλους. ῎Επειτα τοὺς ἀπολυμαίνει, γιὰ νὰ τοὺς καθαρίση ἀπὸ τὶς ἀρρώστιες. ᾽Οργώνει δυὸ φορὲς τουλάχιστο τὸ χωράφι του, γιὰ νὰ ἀνασηκωθῆ τὸ χῶμα, νὰ ἀεριστῆ καὶ νὰ χορτάση ἡ γῆ νεράκι, ποὺ εἶναι τόσο ἀπαραίτητο στὴ ζωή μου. Ἔπειτα μὲ σπέρνει· ἀλλὰ ποτὲ δὲ μὲ σπέρνει στὰ «πεταχτά», δηλαδὴ σκορπιστὰ μὲ τὴ φούχτα του ἐδῶ κι ἐκεῖ, γιατὶ πάει χαμένος ἀρκετὸς σπόρος μου. Μὲ σπέρνει πάντοτε μὲ τὸ χέρι ἢ μὲ τὴ σπαρτικὴ μηχανὴ στὴ σειρά, αὐλακιὰ αὐλακιά, «κατὰ γραμμάς», ὅπως λένε οἱ γεωπόνοι. ῎Ετσι, ὅταν φυτρώσω, ἀερίζομαι περισσότερο, μὲ βλέπει καλύτερα ὁ ζωογόνος ἥλιος, ἁπλώνω περισσότερο καὶ βαθύτερα τὶς ρίζες μου βρίσκοντας ἄνετα τροφὴ καὶ νερό. Καὶ τὸ σπουδαιότερο, μπορεῖ εὔκολα καὶ χωρὶς νὰ μὲ βλάψη νὰ μὲ σκαλίση καὶ νὰ μὲ βοτανίση. Βγάζει ἔτσι τὰ ζιζάνια, τὰ ἀγριόχορτα, πού, ἄν τὰ ἄφηνε, θὰ μ’ ἔπνιγαν καὶ θὰ πέθαινα ἀπὸ ἀσφυξία. Καὶ τελευταῖο: Ὁ καλὸς γεωργὸς δὲ μὲ ἀφήνει ποτέ νὰ πεινάσω περιμένοντας νὰ μὲ θρέψουν μόνο ἡ γῆ κι ὁ Θεός. Μοῦ δίνει κι αὐτός, σὰν καλὸς πατέρας, ἰδιαίτερη τροφή, δηλαδὴ μοῦ κάνει ἕνα εἶδος ὑπερσιτισμοῦ, γιὰ νὰ γίνω ἀκμαῖο καὶ καρτερό. Μὲ λιπαίνει λοιπὸν μὲ χωνεμένη κοπριὰ καὶ μὲ λιπάσματα, μὲ φωσφορικὸ λίπασμα στὸ ὅργωμα καὶ μὲ

207

νίτρο στὸ ἀδέρφωμα τῶν βλαστῶν μου. Καλλιεργώντας με ὁ γεωργός, ὅπως εἶπα, γεμίζει τὶς ἀποθῆκες του σιτάρι καὶ ἡ οἰκογένειά του θὰ χορτάση ψωμί. ῾Η νοικοκυρὰ θὰ κάμη πλούσια τὰ πρόσφορα γιὰ τὴν ἐκκλησία καὶ ὁ ἱερέας θὰ τελέση μὲ τὸν εὐλογημένο ἄρτο τὸ μυστήριο τῆς Θείας Κοινωνίας. ῞Οσο περισσεύω, θὰ μὲ πουλήση ὁ καλλιεργητής μου καὶ θὰ μὲ στείλουν στὶς πόλεις φὰνε ὅσοι ἐργάζονται ἐκεῖ, ὡραῖο, φτηνὸ καὶ θρεπτικὸ ψωμί. Οἱ φίλοι του Ἡ ἀγάπη τοῦ καλοῦ γεωργοῦ σταματὰ σὲ ἕνα μένα· εἶναι πλατύτερη. Ἀγαπᾶ σὰν ἐμένα καὶ τὰ πουλάκια, ποὺ κυνηγοῦν ἀδιάκοπα καὶ ἀλύπητα τους ἐχθρούς μου, ποὺ εἶναι κι ἐχθροὶ ὅλων τῶν φυτῶν. Κυνηγοῦν δηλαδὴ τὰ ἔντομα, τὰ τρωκτικὰ καὶ τὰ ἑρπετά· πρὸπαντὸς ὅμως τὰ ἔντομα. Καὶ σύ, μικρέ μου φίλε, δὲν ἀγαπᾶς τὰ πουλάκια; Πρὶν προφτάσω νὰ πῶ τὸ «ναὶ» στὸν παράξενο ὁμιλητή μου, τὸ σιτάρι ἐξακολούθησε: - Μὲ τὰ ἔντομα καὶ τὰ ἄλλα βλαβερὰ τοῦ ἀγροῦ καὶ τοῦ κήπου εἶναι ἀνίκανος ὁ ἄνθρωπος νὰ μετρηθῆ μόνος του μαζί τους. Εἶναι φοβερὸς καὶ ἀκατάβλητος ἐχθρός.

208

Πολλαπλασιάζεται σὲ ἀπίστευτους ἀριθμοὺς καὶ ξεχύνεται στὸν ἀέρα, στὴ γῆ στὰ νερά. Προσβάλλει ὁ ἴδιος ἢ μὲ τὰ σκουλήκια του καὶ τὶς κάμπιες του ὅλη τὴ φύση. Καταστρέφει τοὺς ἀγροὺς - κι ἐμᾶς τὰ δημητριακὰ βέβαια - τοὺς κήπους, τὰ ὀπωροφόρα καὶ καρποφόρα δέντρα, τ’ ἀμπέλια, τὰ δάση· μὲ λίγα λόγια καταστρέφει ὅ,τι τρέφει τὸν ἄνθρωπο κι ὅ,τι τοῦ δίνει τὴ χαρά. Σκοτώνει ἀκόμη καὶ τὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο μὲ τοὺς πυρετοὺς καὶ τὶς ἄλλες ἀρρώστιες, ποὺ φέρνει. Θὰ ἐρήμωναν τὴ γῆ ἂν δὲν ἔστελνε ὁ Θεὸς γιὰ βοήθεια τὰ πουλάκια, ποὺ ἐξολοθρεύουν τοὺς καταστροφεῖς τῶν κόπων τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς δικῆς μας καὶ τῆς δικῆς του ζωῆς. Τὰ καημένα τὰ πουλάκια! Τί χαριτωμένοι καλοὶ φίλοι! Μᾶς ἐπισκέπτονται κάθε πρωί, ὅπως ὁ γιατρὸς τὸν ἄρρωστό του, καὶ μένουν μαζί μας ὅλη τὴν ἡμέρα. Μᾶς ἐξετάζουν ἀπὸ τὴν κορυφὴ ὡς τὴ ρίζα, γιὰ ν’ ἀνακαλύψουν τὸν ἐπίβουλο ἐχθρὸ καὶ νὰ τὸν ἐξολοθρεύσουν. Καὶ γιὰ νὰ τὸν κατασκοπεύουν εὔκολα, ὥστε νὰ μὴν τὰ ὑποπτεύεται, καὶ γιὰ νὰ κάνουν εὐχάριστη τὴν ἐργασία τους, τραγουδοῦν διαρκῶς, ὅπως ὁ καλὸς ἐργάτης. Ἄν ἡ ζωὴ τοῦ γεωργοῦ καὶ ἡ δική μας δὲν εἶναι μονότονη, τὸ χρωστοῦμε στὴν πρόσχαρη μουσική τους. ῎Εχομε, βλέπεις, κι ἐμεῖς στοὺς ἀγρούς, ἀνάμεσα στὰ πράσινα φύλλα, τὰ κέντρα τῆς ψυχαγωγίας μας μὲ μουσικοὺς τὰ 209

πουλάκια. ῎Ετσι δὲ ζηλεύομε τὰ κέντρα, ποὺ ἔχουν οἱ ἀστοὶ στὶς πολιτεῖες, ἀνάμεσα στὰ πολλὰ φῶτα καὶ τοὺς ἄσπρους τοίχους, μὲ τὶς ὀρχῆστρες, τὰ βιολιὰ καὶ τὰ ραδιόφωνα. Εἶδες βέβαια λίγο πρωτύτερα, ὅταν βοτάνιζες, ποὺ πέταξε ἀπὸ τὰ πόδια σου τραγουδώντας ἑνας κορυδαλλός. Θὰ νόμισες ὅτι ἡ παρουσία σου ἀπομάκρυνε ἀπὸ τὸν ἀγρὸ ἕναν ἀργόσχολο τραγουδιστή. Δὲν εἶναι σωστό, παιδί μου. Τὸ τραγούδι του ἦταν ἕνας ὕμνος γιὰ τὴ νίκη του. Καθάρισε ἀπὸ τὰ σκουλήκια τὶς ρίζες μου καὶ ἀπὸ τὴ σιταρόψειρα τοὺς βλαστούς μου. ῎Ετσι τώρα, ποὺ ἑτοιμάζομαι γιὰ τὴν καρποφορία, θὰ εἶμαι γεμάτο ἀπὸ ὑγεία, ὥστε νὰ κάμω καρπερὰ στάχυα. Τὸ ἤξερες αὐτό; - Ὄχι, ψιθύρισα δειλά. - Μάθε το λοιπὸν καὶ νὰ τὸ πῆς καὶ στ’ ἄλλα τὰ παιδιά. Τώρα θὰ σοῦ πῶ καὶ γιὰ ἕναν ἄλλο φίλο μου, ποὺ μὲ προστατεύει στὴ σπορά μου. Καλογιάννο ἤ Κοκκινολαίμη τὸν λέτε σεῖς οἱ ἄνθρωποι. Μισὴ μπουκιὰ εἶναι τὸ κορμάκι του· ἀλλὰ τί δουλευτής! ῞Οταν ὀργώνη ὁ γεωργὸς τὸν ἀγρό του ἤ σκάβη τὸν κῆπο του, ὁ χαριτωμένος φίλος μου τὸν παρακολουθεῖ ὅλη τὴν ἡμέρα αὐλακιὰ - αὐλακιά. ῞Οποιος δὲν ξέρει, νομίζει ὅτι σκοτώνει ἔτσι τὴν ὥρα του, γιατὶ δὲν ἔχει τί νὰ κάμη. Αὐτὸς ὅμως ἀπεναντίας ἐργάζεται σὰν πολύπειρος ἐργάτης μὲ μεγάλη εὐσυνειδησία. Θανατώνει χιλιάδες σκουλήκια κι ἔντομα. Σὰν ἐπιτήδειος χειρουργὸς μὲ τὸ μαχαιράκι του, τὸ ράμφος του, θὰ καθαρίση πρῶτα - πρῶτα τὸ σκαθάρι κι ἔπειτα κι ἄλλον κι ἄλλον ἐξολοθρευτή μου καὶ ἐξολοθρευτή σας. Χιλιάδες κόκκους μου σώζει αὐτὸς ὁ μικρούλης. Χωρὶς αὐτὸν κι ἄλλα πουλάκια μάταια θὰ περίμενε ὁ ἀγρότης νὰ φυτρώσουμε ἐγὼ καὶ τὰ λαχανικά του. Τὸ ἤξερες αὐτό;

210

- ῎Οχι· ψιθύρισα σαστισμένος. - Μάθε το λοιπὸν καὶ νὰ τὸ πῆς καὶ στ’ ἄλλα τὰ παιδιά.

Το παράπονό του Ἀρκετά, μικρέ μου, σὲ κούρασα μὲ τοὺς φίλους μου, τὰ πουλάκια. Τώρ θὰ σοῦ πῶ καὶ τὸ παράπονό μου: Ξέρεις πῶς ζοῦν τ’ ἀδέρφια μου τὰ σιτάρια ἤ τὰ ἐξαδέρφια μου, τὸ κριθάρι, ἡ βρώμη, τὸ ἀραποσίτι, καὶ γενικὰ ὅλα τὰ δημητριακὰ στοὺς ἀγροὺς τῶν περισσότερων χωρικῶν; ᾽Επειδὴ δὲν ξέρουν οἱ δυστυχισμένοι τοὺς νέους τρόπους καλλιεργείας, ποὺ θὰ τοὺς ἔδιναν ἄφθονο καρπό, τὰ καλλιεργοῦν ὅπως οἱ πάπποι τους καὶ οἱ προπάπποι τους· τὰ ἐγκαταλείπουν δηλαδὴ στὴν τύχη καὶ στὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ. Ἀλλὰ αὐτὸ ξεσπᾶ καὶ στὰ σπαρτὰ καὶ στοὺς ἴδιους, γιατὶ χάνουν τὴν πολύτιμη ἐσοδεία τους. Γι’ αὐτὸ συμβαίνει στὴν ῾Ελλάδα τὸ πρωτάκουστο· σπέρνουν 50 ἢ 100 ὀκάδες σπόρο καὶ θερίζουν ἄλλες τόσες ἢ καὶ λιγότερο καμιὰ φορά! Καὶ δὲ συμβαίνει μόνο σ’ ἐμᾶς, τὰ δημητριακά, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε καλλιέργεια τοῦ γεωργοῦ, ποὺ ἀρκεῖται στὰ πατροπαράδοτα, λησμονώντας τὴν ἀξία καὶ τὰ διδάγματα τῆς ἐπιστήμης. Καὶ τὸ χειρότερο· τὰ ἀνόητα παιδιά τους, ἴσως γιατὶ δὲν τὰ δίδαξε κανείς, κυνηγοῦν καὶ σκοτώνουν τοὺς καλύτερους βοηθοὺς στὸ ἔργο μας καὶ στὸ ἔργο τῶν γονέων τους, τὰ καημένα τὰ πουλάκια. Θλίβομαι κατάκαρδα, ὅταν τὰ βλέπω νὰ σκοτώνουν τοὺς εὐεργέτες τους! Τί ἀχαριστία!... ᾽Εδῶ σταμάτησε ἡ φωνή. Φαινόταν τώρα τελευταῖα ὀργισμένη καὶ πολὺ πικραμένη.

211

Στ’ αὐτιά μου βούιζαν οἱ τελευταῖες λέξεις: - Νὰ σκοτώνουν τὰ πουλάκια, τοὺς εὐεργέτες τους! Τί ἀχαριστία! Ντράπηκα, καὶ μὲ τὰ δυό μου χέρια σκέπασα σκεφτικὸς τὸ πρόσωπό μου... Νικόλαος Α. Κοντόπουλος

212

61. ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΟΡΥΖΩΝΕΣ Τὸ ρύζι εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ ἀγαπητὲς τροφὲς τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ στὶς πόλεις καὶ στὰ χωριά. Κι ὅλοι τὸ ξέρομε πὼς ὡς τὶς μέρες μας ἤμαστε ἀναγκασμένοι νὰ εἰσαγωμε πολλὲς χιλιάδες τόνους ἀπὸ τὸ ἐξωτερικό, τοὺς ὁποίους πληρώναμε 213

ἑκατομμύρια δολλάρια. ῾Ως τὸν τάλευταῖο πόλεμο ἀπὸ τὶς εἴκοσι πέντε χιλιάδες τόνους, ποὺ χρειαζόμαστε κάθε χρόνο, μόνο διακόσιες χιλιάδες κιλὰ ἦταν ἡ δική μας παραγωγὴ ἀπὸ μερικοὺς ὀρυζῶνες τῆς Μεσσηνίας, τῆς Ἠπείρου, τῆς Θεσσαλίας καὶ τῆς Μακεδονίας. ῎Επειτα ἀπὸ τὸν πόλεμο ἡ κατανάλωση τοῦ ρυζιοῦ σχεδὸν διπλασιάστηκε στὴν πατρίδα μας. Αὐτὸς ὁ διπλασιασμὸς δείχνει βέβαια πὼς μᾶς ἀρέσει πολὺ αὐτὴ ἡ τροφή, δὲ δείχνει ὅμως πὼς γινήκαμε τόσο πλούσιοι, ὥστε νὰ διαθέτωμε διπλάσια δολλάρια ἀπὸ τὰ προπολεμικά, γιὰ νὰ τὴν προμηθευθοῦμε. Ἁπλούστατα: διπλασιάστηκε ἡ κατανάλωση, γιατὶ σύγχρονα πολλαπλασιάστηκε ἡ ἑλληνικὴ παραγωγὴ τοῦ ρυζιοῦ, σἐ σημεῖο, μάλιστα ποὺ νὰ γίνεται καὶ ἐξαγωγὴ σὲ ἄλλες χῶρες. Θὰ ρωτήση ἴσως κανείς: Πῶς ἕγινε αὐτὸ τὸ θαῦμα; Καὶ γιατὶ νὰ μὴν ὑπάρχουν καὶ πρὶν ἀπὸ πολλὰ χρόνια αὐτοὶ οἱ πολλοὶ ὀρυζωνες, ἀφοῦ μάλιστὰ ἦταν γνωστὴ ἡ καλλιέργεια τοῦ ρυζιοῦ; Γιὰ νὰ ἐξηγήσωμε αὐτὸ τὸ θαῦμα της ἑλληνικῆς γεωργίας, πρέπει νὰ ἀναφέρωμε μέρικὰ σχετικὰ γεγονότα. Τὸ ρύζι καλλιεργεῖται σὲ ἐδάφη, ποὺ σκεπάζονται μὲ νερὸ ὅλο τὸ χρονικὸ διάστὴμα τῆς καλλιέργειας, καὶ σὲ κλίμα θερμό. Οἱ Κινέζοι, ποὺ ἔχουν τὸ ρύζι ἐθνικὸ φαγητό, λένε πὼς τοῦ ἀρέσει νὰ ἔχη τὰ πόδια του στὸ νερὸ καὶ τὸ κεφάλι του στὴ φωτιά. Ἀκόμη τὸ ρύζι ἀναπτύσσεται πολὺ σὲ ἐδάφη, ποὺ ἔχουν πολὺ ἁλάτι, στὶς «ἁρμύρες», ὅπως τὶς λέει ὁ λαός. Σὲ τέτοια ἐδάφη δὲν μπορεῖ νὰ καλλιεργηθῆ τίποτ’ ἄλλο. ῞Οταν ὅμως καλλιεργηθῆ τρία τέσσερα χρόνια τὸ ρύζι, τὸ ἁλάτι ἐλαττώνεται πολύ, καὶ τότε γίνονται γονιμότατα γιὰ κάθε καλλιέργεια. Στὴν πατρίδα μας ἔχομε καὶ πολλὰ ἐδάφη κατάλληλα

214

γιὰ τὴν καλλιέργεια τοῦ ρυζιοῦ, ποὺ μποροῦν νὰ ποτίζωνται ἥ μὲ τὸ νερὸ τῶν ποταμιῶν ἥ μέ ὑπόγεια νερά, καὶ τὸ κλίμα της εῖναι ἀρκετὰ ζεστό, ὅσο χρειάζεται τὸ ρύζι. Στὰ παράλιά μας μάλιστα,ὑπάρχουν πολλὲς χιλιάδες στρέμματα «ἁρμύρες», ὅπου μπορεῖ νὰ καλλιεργηθῆ τὸ ρύζι. Κι ὅμως, ὡς τὸ τέλος τοῦ τελευταίου πολέμου, ἡ ὀρυζοκαλλιέργεια ἦταν τόσο περιορισμένη. Καὶ αὐτὸ ἀπὸ ἕναν πολὺ σοβαρὸ λόγο: τὸν κίνδυνο τῆς ἑλονοσίας. Εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ μεγαλύτερη, πληγή τῆς πατρίδας μας ἦταν, ὡς πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια, ἡ ἑλονοσία, Αὐτὴ ἡ τρομερὴ ἀρρώστια ἀνάγκαζε τοὺς ἀνθρώπους νὰ φοβοῦνται σὰν τὸ χάρο τὸ στάσιμο νερό, γιατὶ ἐκεῖ,ζῆ καὶ ἀναπτύσσεται φορέας της, τὸ κουνούπι. Πῶς νὰ σκεφτῆ λοιπὸν κανεὶς νὰ πλημμυρίση μὲ νερὸ ὁλόκληρες πεδινὲς ἐκτάσεις, ἀφοῦ ἔτσι θὰ ἔφερνε τὴν ἑλονοσια σὲ ὅλο τὸ γύρω πληθυσμό; Ἄς ἔλειπε καὶ τὸ ρύζι καὶ τὰ καλά του, ἀρκεῖ νὰ ἔλειπε μαζί του κι ὁ τεταρταῖος πυρετὸς καὶ ἡ κατακίτρινη ὄψη τοῦ ἀνθρώπου. Κι ὅπου ἀποτολμοῦσαν νὰ καλλιεργήσουν τὸ ρύζι, τὸ πλήρωναν τόσο ἀκριβὰ μὲ τὴν ὑγεία τους καὶ κάποτε μὲ τὴ.ζωή τους. Κατὰ τὴ διάρκεια ὅμως τοῦ τελευταίου παγκοσμίου πολέμου οἱ σύμμαχοί μας Ἄγγλοι καὶ Ἀμερικανοί, ἀναγκασμένοι νὰ πολεμοῦν κοντὰ στὰ ἕλη τῆς ’Απω ᾽Ανατολῆς, κατόρθωσαν νὰ ἀνακαλύψουν τὸ ἐντομοκτόνο φάρμακο ντὶ - ντὶ - τί. Αὐτὸ τὸ θαυματουργὸ φάρμακο ἔφερε στὴν πατρίδα μας ἀνυπολόγιστες ὠφέλειες. Σήμερα σχεδὸν ἔχει ἐκλείψει ἡ ἑλονοσία. Καὶ τὸ νερὸ ποτίζει τοὺς κάμπους μας, χωρὶς νὰ φοβώμαστε πιά, γιατὶ τὸ ράντισμα μὲ τὸ ἐντομοκτόνο καταστρέφει τὰ κουνούπια. Ἄφοβα λοιπὸν ἄρχισαν καὶ γεωργοί μας τὴν καλλιέργεια τοῦ ρυζιοῦ δοκιμαστικὰ στὴν ἀρχή, γιὰ νὰ δοῦν τὴν ἀπόδοσή

215

του, μὲ μεγάλο ζῆλο ἔπειτα, ὅταν εἶδαν ὅτι τὸ εἰσόδημά του εἶναι πολὺ μεγαλύτερο ἀπὸ τὸ εἰσόδημα τοῦ σιταριοῦ καὶ κάθε ἄλλου προϊόντος. Κι ἔτσι κάθε χρόνο καὶ νέες χιλιάδες στρέμματα γίνονται ὀρυζῶνες καὶ τὸ ρύζι σήμερα εἶναι ἀπὸ τὶς φτηνότερες τροφές μας. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΕ ΟΡΥΖΩΝΕΣ

Ἄς κάνωμε τώρα τήν ἐπίσκεψή μας σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ γόνιμες ἑλληνικὲς πεδιάδες, ὅπου σήμερα, καλλιεργεῖται τὸ ρύζι. Πᾶμε στὴν πεδιάδα τοῦ Τρινάσου τῆς Λακωνίας, δυτικὰ ἀπὸ τὶς ἐκβολὲς τοῦ Εὐρώτα, ποὺ ποτίζεται ἀπὸ τὸ Βασιλοπόταμο. Αὐτὴ ἡ πεδιάδα χωρίζεται μὲ τὸν Εὐρώτα ἀπὸ τὴν πεδιάδα τοῦ ῞Ελους καὶ στὴν πραγματικότητα εἶναι μαζί της μιὰ ἀπὸ τὶς εὐφορώτερες περιοχὲς τῆς πατρίδας μας, ποὺ διασχίζεται στὴ μέση ἀπὸ τὸν περίφημο ποταμὸ τῆς Λακωνίας. ῾Ως πρὶν ἀπὸ τριάντα πάνω-κάτω χρόνια, ἡ πεδιάδα τοῦ 216

Τρινάσου ἦταν μεγάλο ἕλος ἀπὸ χιλιάδες στρέμματα, ποὺ ὄχι μόνο δὲν ἔδινε κανένα εἰσόδημα, ἀλλὰ ἦταν κίνδυνος θάνατος γιὰ τοὺς κατοίκους τῶν χωριῶν τῆς περιφερείας. Κι ὁ Βασιλοπόταμος, τὸ ἤρεμο ποτάμι μὲ τὸ ἀνεξάντλητο νερό, ποὺ βγαίνει ἀπὸ ἕνα βράχο μέσα στὸ χωριὸ Σκάλα, ἀντὶ νὰ εἶναι ὁ μεγάλος εὐεργέτης τοῦ τόπου, ἦταν ὁ θανάσιμος ἐχθρός, γιατὶ διατηροῦσε χειμώνα - καλοκαίρι τὰ ἀρρωστημένα πράσινα νερὰ τοῦ βάλτου. Εὐτυχῶς, πρὶν ἀπὸ τριάντα πάνω-κάτω χρόνια, ἱδρύθηκε ἡ ἑταιρεία «Ὑδραυλικὰ ῎Εργα Τρινάσου», ποὺ ἀποξήρανε τὸ βάλτο καὶ κατασκεύασε μόνιμα ἀποχετευτικὰ ἔργα, δηλαδὴ ἀντλιοστάσιο κι ὁλόκληρο σύστημα χαντακιῶν, ποὺ νὰ βγάζουν τὸ νερὸ στὸ Λακωνικὸ κόλπο. ῾Ο γονιμότατος κάμπος παραδόθηκε στοὺς καλλιεργητές του, ποὺ τὸν ἔσπερναν σιτάρι, καλαμπόκι καὶ μπαμπάκι. ῾Ο μεγάλος κίνδυνος τῆς ἑλονοσίας εἶχε πιὰ περάσει, κι ὁ κάμπος ἀπὸ καταραμένος τόπος ἄρχισε νὰ γίνεται εὐλογημένος γιὰ τοὺς κατοίκους του. Ἡ φοβερὴ ὅμως ἀρρώστια ἔλειψε ἐντελῶς μόνο ἔπειτα ἁπό τὴ χρησιμοποίηση τοῦ ντὶ - ντὶ - τί. Τ’ ἀποχετευτικὰ ἔργα καὶ τὸ ἐντομοκτόνο μεταμόρφωσαν καὶ τὸ ποτάμι, τὸ Βασιλοπόταμο, ἀπὸ θανάσιμο ἐχθρὸ σὲ μεγάλο εὐεργέτη. Τὰ ἀνεξάντλητα νερά του μποροῦν νὰ ποτίσουν τὸ καλοκαίρι ὅλη τὴν περιοχὴ χωρὶς τὸν κίνδυνο τοῦ πυρετοῦ. Τώρα πιὰ χωρὶς κανένα φόβο ἄρχισαν κι ἐδῶ, ὄπως καὶ σ’ ἄλλα ἐδάφη τῆς πατρίδας μας, τὴ δοκιμαστικὴ στὴν ἀρχὴ καλλιέργεια τοῦ ρυζιοῦ. Καὶ ὅταν εἶδαν οἱ γεωργοί μας πὼς καὶ ἡ ποιότητα καὶ ἡ ποσότητα τῆς στρεμματικῆς παραγωγῆς ἦταν ἱκανοποιητική, γιατὶ ἄφηνε καθαρὸ κέρδος πολὺ μεγαλύτερο ἀπὸ κάθε ἄλλη καλλιέργεια, μετμόρφωσαν τὸν ἄλλοτε σιτοβολώνα σὲ ποτιστικὸν ὀρυζώνα.

217

Τὰ χαντάκια, ἀντὶ νὰ πηγαίνουν τὸ νερὸ πρὸς τὴ θάλασσα, τὸ χύνουν ἄφθονο στὰ κτήματα τὰ σπαρμένα μὲ ρύζι. ῾Η γονιμότατη γῆ τοῦ Τρινάσου, ποὺ γιὰ κάθε ἄλλη καλλιέργεια δὲ χρειαζόταν άλλο νερὸ ἀπ’ ὅσο διατηροῦσε στὰ σπλάχνα της καὶ τὸ πιὸ ζεστὸ καλοκαίρι. Δέχεται τώρα μὲ μεγάλη εὐχαρίστηση νὰ εἶναι διαρκῶς πλημμυρισμένη. Τόσο ἀχόρταγο εἶναι τὸ ρύζι, ποὺ μεγαλώνει τόσο περισσότερο, ὅσο ψηλότερα στὸ ἀνάστημά του ἀνεβαίνει τὸ νερό. Καὶ ὁ Βασιλοπόταμος, πάντα ἀνεξάντλητος, γεμίζει τὰ χαντάκια καὶ πλημμυρίζει κάθε μέρα τὸν ὸρυζώνα. Τὸ θέαμα τοῦ κάμπου, σπαρμένου σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μὲ ρύζι, εἶναι πρωτοφανέρωτο στὴν πατρίδα μας. Γιὰ φανταστῆτε στὴν καρδιὰ τοῦ καλοκαιριοῦ νὰ φεύγετε ἀπὸ τὴν κατάξερη Μάνη, ὅπου «ψήνει ὁ ἡλιος τὸ ψωμί », ὅπως λέει ὁ λαός, καὶ ξαφνικὰ νὰ βρίσκεστε στὸν ὁλοπράσινο κάμπο, τὸν πλημμυρισμένο ἀπὸ τὸ ἄφθονο νερό! ῾Η πρώτη σας ἐντύπωση θὰ εἶναι πὼς ἐδῶ οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἀμφίβιοι. Τόση ἀφθονία νεροῦ τὴν ἔχομε χαρῆ μόνο σὲ κινηματογραφικὲς ταινίες, ποὺ παρουσιάζουν κάποιες μακρινὲς χῶρες τόσο διαφορετικὲς ἀπὸ τὴ διψασμένη πατρίδα μας. Πόσες φορὲς καλοτυχίσαμε αὐτές τὶς τόσο προνομιοῦχες χῶρες μὲ τοὺς μεγάλους ποταμούς, ποὺ χαρίζουν παραδεισένιο πλοῦτο στοὺς κάμπους! Καὶ νά τώρα ἐδῶ κοντὰ στὸν πιὸ ἄνυδρο τόπο τῆς πατρίδας μας, στὴ Μάνη, ἄφθονο τὸ νερὸ μᾶς χαρίζει ἕναν ὁλοπράσινο παράδεισο. ῾Η ὀρυζοκαλλιέργεια τοῦ Τρινάσου, καὶ μὲ ὅλα τὰ μηχανικὰ μέσα, χρειάζεται χιλιάδες ἑργατικὰ χέρια. Ἄκουσα πὼς ἐφέτος ἀπασχολοῦσε πεντέμισι χιλιάδες ἐργάτες, ποὺ οἱ περισσότεροι καλλιεργοῦσαν τὸ ρύζι γιὰ λογαριασμό τους. Στὴν πρωτεύουσα τῆς περιοχῆς, στὴν κωμόπολη Σκάλα,

218

ὅπου ἄλλοτε ἡ ζωὴ ἦταν άνυπόφορη ἀπὸ τὴν ἑλονοσία, σήμερα βλέπει κανεὶς μιὰ ἀσυνήθιστη γιὰ ἐπαρχιακὸ κέντρο κίνηση. Τὸ μεγαλύτερο κτίριο εἶναι τὸ νεόχτιστο Ἀποφλοιωτήριο μὲ τὸ σῆμα τοῦ Σχεδίου Μάρσαλ. Νέα σπίτια καὶ καταστήματα χτίζονται. Οἱ κάτοικοι τῆς περιοχῆς, μικροὶ μεγάλοι, εἶναι σήμερα ἀγνώριστοι. ῎Οχι πιὰ οἱ μορφὲς οἱ κατάχλωμες καὶ πρόωρα ρυτιδωμένες, ποὺ σ’ ἔκαναν νὰ λυπᾶσαι τοὺς ἀρρώστους. Σήμερα βλέπεις μορφὲς ροδοκόκκινες καὶ γελαστὲς ἀπὸ ὑγεία καὶ ἱκανοποίηση ὅτι ὁ μόχθος τους, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ θεοῦ, πληρώνεται μὲ τὸ παραπάνω ἀπὸ τὸν εὐλογημένο κάμπο τους καὶ τὸ μεγάλο εὐεργέτη τους, τὸ Βασιλοπόταμο. Γιώργος Ν. Καλαματιανὸς

219

62. ΜΕ ΤΗ ΣΥΡΤΗ ᾽Επειδὴ τὸ ψάρεμα τῆς συρτής εἶναι πολλῶν εἰδῶν, ἀναλόγως πρὸς τὰ εἴδη τῶν ψαριῶν, ποὺ ψαρεύονται μ’ αὐτή καὶ οἱ ἐντυπώσεις ἀπ’ αὐτὴν εἶναι διαφορετικές. Σᾶς ἀρέσει ἔξαφνα ἡ ἱστιοπλοία μὲ δυνατὸ ἄνεμο, μὲ ὅλα τὰ-πανιὰ ἀνοιχτά; Σᾶς εὐχαριστεῖ νὰ σκίζη τὰ νερὰ ἡ βάρκα καὶ νὰ γέρνη περήφανα μὲ τὴν κουπαστὴ σχεδὸν ὡς τὴ θάλασσα πλαγιασμένη, ἐνῶ στὶς πλευρές της σκάζει τὸ κύμα καὶ σᾶς ραντίζει μὲ ἁρμυρὴ ὑγρὴ σκόνη καὶ κάπου - κάπου σᾶς λούζει; Σᾶς μεθᾶ αὐτὴ ἡ πελαγίσια ἱστιοπλοΐα, ποὺ ἔχει καμιὰ φορὰ καὶ τὸ θέλγητρο κάποιου κινδύνου; Σᾶς γοητεύει νὰ βλέπετε τὴ θάλασσα, ὅσο φτάνει τὸ μάτι, νὰ σκεπάζετα, ἀπέραντο βαθυγάλαζο λιβάδι, μὲ ἄσπρα πρόβατα, τὰ ἀφρισμένα κύματα, ποὺ μακριά, πολὺ μακριά,

220

σβήνουν σ’ ἕνα ὁμοιόμορφο μολυβένιο βάθος; Σᾶς τέρπει νὰ ἐπιστρατεύωνται ὅλα τ’ ἀναπνευστικά σας ὄργανα, γιὰ νὰ εἰσπνέετε, ὅσο μπορεῖτε πιὸ βαθιά, τὸ ἁρμυρὸ ἄρωμά της; Σᾶς συγκινεῖ ἡ στιγμή, ποὺ θὰ χτυπήση τὸ ψάρι, ὅσο νὰ κατορθώσετε νὰ τὸ σύρετε ἀπάνω καὶ νὰ τὸ ρίξετε στὴν κουπαστή; Σας συγκλονίζουν ἐνῶ προσπαθεῖτε νὰ τὸ φέρετε, ὁ φόβος μὴν ξαγκιστρωθῆ, μὴν κόψη τὴ συρτή, μὴ σᾶς φύγη, καὶ ἡ ἐλπίδα, ὅτι ἀπὸ στιγμὴ σὲ στιγμὴ θὰ τὸ δῆτε νὰ ζυγώνη στὸ πλευρὸ τῆς βάρκας φουσκωμένο, ἀνίκανο πιὰ γιὰ κάθε ἀντίσταση; Καὶ ὥσπου νὰ φτάσετε σ’ αὐτὴ τὴν τελικὴ νίκη, ἐνθουσιάζεστε πότε νὰ σύρετε δυνατὰ τὴ συρτὴ καὶ πότε νὰ τὴν ἀπολύσετε ἀρκετὲς ὀργιές, ὅσο ποὺ νὰ φουσκώση τὸ ψάρι σ’ αὐτὸ τὸν ἀγώνα; - Ἄν ὅλα αὐτὰ σᾶς εὐχαριστοῦν, τότε βέβαια ἡ προτίμησή σας θὰ εἶναι τὸ ψάρεμα τῆς συναγρίδας μὲ τὴ συρτή. Καὶ γίνεται κυρίως αὐτὸ τὸ ψάρεμα μὲ ἱστιοπλοία ἀπὸ κόλπο σὲ κόλπο, μὲ βόλτες στὰ στενὰ μεταξὺ νησιῶν, τὰ ὁποῖα γειτονεύουν, ἢ ἔξω ἀπὸ τὰ στόμια κόλπων. Τὰ νησιὰ τῶν Κυκλάδων εἶναι πρόσφορα γι’ αὐτὸ τὸ ψάρεμα. Πολλὲς φορὲς ἀπόλαυσα τὶς ἀπερίγραπτες συγκινήσεις του, πότε ἀνασύροντας ἀπελπισμένος κομμένη συρτὴ ἤ ἀκέρια, ἀλλὰ μὲ ξαγκιστρωμένη τὴ μεγαλόπρεπη συναγρίδα, κι ἄλλοτε ἀνασύροντας τρισευτυχισμένος χρυσοκόκκινη συναγρίδα μέχρι τέσσερεις καὶ πέντε ὀκάδες. Ἀλλὰ δὲν εἶπα ἀκόμη ποιὰ εἶναι ἡ συρτή, μὲ τὴν ὁποία ψαρεύονται οἱ συναγρίδες, ἀλλὰ καὶ οἱ τόνοι μαζί. Εἶναι δυνατὸ μεταξωτὸ ἤ λινὸ ἁρμίδι μὲ πλεχτὸ ψιλὸ σπάγγο, ψαριοῦ ἤ μὲ ὅμοιο ἀσημένιο ὀρείχαλκο. Ψαρεύονται μὲ

221

ἰσχυρὸ ἀγκίστρι, ἀρκετὰ μεγάλο, δεμένο στὴν ἄκρη σὲ σύρμα δυνατό, σχεδὸν ἑνὸς μέτρου, ὅπου καταλήγει τὸ ἁρμίδι, γιὰ νὰ μὴν τὸ κόψη τὸ ψάρι. Στὸ ἀγκίστρι δολώνεται στερεὰ ἕνας χάνος, ἀφοῦ περάση τὸ ἀγκίστρι ἀπὸ τὸ κεφάλι, ξανακαρφωθῆ στὴ μέση καὶ βγῆ ἀπὸ τὴν ἀπέναντι πλευρά. Ἀλλ’ ὁ χάνος πρέπει νὰ εἶναι γδαρμένος ὡς τὴν οὐρά, ὥστε, καθὼς τρέχει ἡ βάρκα, τὸ δέρμα, ποὺ κρέμεται, νὰ σύρεται πίσω ἀπὸ τὸ ἀγκίστρι σὰν φούντα. Ἀκόμη καὶ σαφρίδια δολώνονται στὴ συρτὴ τῆς συναγρίδας κι ἄλλα ἀνάλογα ψάρια, τὰ ὁποῖα ἀσημοκοποῦν. Τὸ μῆκος τῆς συρτῆς, τὴν ὁποία ἀπολύει ὁ ψαράς, πρέπει νὰ εἶναι δέκα ὡς εἴκοσι ὀργιές. Ἀλλὰ ἴσως δέν σᾶς ἑλκύει αὐτὸ τὸ ψάρεμα μέ τρυκυμία. ῎Ισως προτιμᾶτε τὴ γαλήνια θάλασσα μὲ τὶς ἐντυπώσεις τὶς γλυκιὲς καὶ ἤρεμες, ποὺ παρέχει τὸ γλυκοχάραμα καὶ τὸ σουρούπωμα. Τότε ψαρεύετε πάλι μὲ συρτή ἀλλὰ πολὺ διαφορετικά. ῾Η βάρκα μὲ γαλήνη προχωρεῖ σιγὰ-σιγὰ μὲ τὸ κουπὶ κοντὰ σὲ κολπίσκους, γύρω σὲ νησάκια καὶ κοντὰ σὲ ἀκτὲς μὲ βράχια. ῾Η συρτὴ πιά, λεπτὴ καὶ μὲ μικρότερο σχετικῶς ἀγκίστρι, ποὺ λέγεται τότε συρταρόλι, σύρεται ἀργὰ δίχως δόλωμα. Ἀντὶ γιὰ δόλωμα ἔχει δυὸ τρία φτερὰ γλάρου δεμένα πάνω στὸ ἀγκίστρι ἢ ἔνα λουρίδι ἄσπρο πετσὶ σὲ σχῆμα αὐτὸ τὸ ψάρεμα καὶ μελανούρια μεγάλα καὶ κολιοὶ και γοφάρια. Κι ἐπειδὴ ὁ λόγος εἶναι γιὰ γοφάρια, ἀξίζει νὰ περιγραφῆ

222

ἕνα ἄλλο εἶδος συρτῆς, μὲ τὸ ὁποῖο ψαρεύονται ἀποκλειστικὰ τὰ γοφάρια στὸν πορθμὸ τοῦ Εὐρίπου, στὴ Χαλκίδα. Εἶναι πολὺ παράδοξη συρτή. Γιατί, ἐνῶ λέγεται συρτή ἀκινητεῖ ἀπολύτως. Καὶ ἡ θάλασσα ἀπεναντίας τρέχει δίπλα της καὶ δίπλα στὸ ἀγκίστρι δεμένο μὲ ἰσχυρὸ πλεχτὸ σύρμα καὶ δολωμένο μὲ τὸ ψάρι, τὸ ὀνομαζόμενο βελανίδα ἤ ζαργάνα, ψάρι λευκοκύανο μὲ ἰσχυρὴ λάμψη, τὸ ὁποῖο φωσφορίζει τὴ νύχτα, ποὺ γίνεται αὐτὸ τὸ ψάρεμα. Εἶπα ὅτι ἡ συρτὴ ἀκινητεῖ καὶ ἡ θάλασσα τρέχει δίπλα της. Καὶ τρέχει τόσο γρήγορα, ὥστε γύρω στὸ ἀγκίστρι μέ τὴ δολωμένη ζαργάνα ἤ βελανίδα, ποὺ ἀσημοκοπεῖ, γίνεται ἔνας ὁλκὸς ἀπὸ ἀφρό. Κι ἔτσι τὸ δολωμένο ψάρι κάνει τὴν ἐντύπωση καὶ στὰ ψάρια βέβαια, ὅπως καὶ στοὺς ἀνθρώπους, ὅτι αὐτὸ φεύγει ἀντίθετα ἀπὸ τὸ ρεῦμα τῆς θάλασσας, ἐνῶ, ὅπως εἶπα, ἀκινητεῖ τελείως. ῞Ετσι οἱ ψαράδες τῆς Χαλκίδας ἐπωφελοῦνται ἀπὸ τὰ μυστηριώδη ρεύματα τοῦ Εὐρίπου, ποὺ φεύγουν στενοχωρημένα τὰ νερὰ ἀπὸ τὸ στενὸ πορθμό, πότε πρὸς τὸ βόρειο λιμένα καὶ πότε πρὸς τὸ νότιο, γιὰ νὰ ρίχνουν τὶς συρτές τους, ἄλλοι ἀπὸ πάνω ἀπ’ τὴ γέφυρα κι ἄλλοι ἀπὸ κάτω ἤ ἀπὸ τὸ μέρος τῆς Στεριᾶς. Εἶναι ὡραῖο, πολὺ ὡρᾶίο αὐτὸ τὸ ψάρεμα, ποὺ γίνεται πάντοτε τὴ νύχτα. Ροχθοῦν μὲ τόση γλυκιὰ μελωδία τὰ νερά, καθὼς, στριφογυρίζουν στενοχωρημένα, γοργοκίνητα, ὅταν τὸ ρεῦμα

223

εἶναι στὴν ἔντασή του τὴ μεγάλη τόσο, ὥστε μὲ δυσκολία κρατεῖ κανεὶς τὴν ἄκρη τοῦ ἁρμιδιοῦ του. Κι ὅταν χτυπήση τὸ ψάρι μὲ τὸ σφοδρό του χτύπημα, πόση χρειάζεται προσοχὴ καὶ πόση ταχύτητα! Καὶ εἶναι ἀπὸ πρὶν βέβαιο, ὅτι δὲ θὰ γνωρίση τὴν εὐτυχία νὰ ξαγκιστρώση γοφάρι μὲ τὰ χέρια του ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος συγκινεῖται, σαστίζει, τὰ χάνει. Γιατὶ ὅλα τὰ ἄλλα ψάρια ἀνθίστανται, ζητοῦν νὰ φύγουν, καὶ γι’ αὐτὸ ὁ ψαρὰς πότε πρέπει νὰ τραβᾶ καὶ πότε νὰ ἁπλώνη τὸ ἁρμίδι, γιὰ νὰ μὴν κοπῆ, ὅσο ποὺ νὰ κουράση τὸ ψάρι. Τίποτε ἀπὸ αὐτὰ τὸ γοφάρι! ῾Η προσπάθειά του εἶναι πῶς νὰ κόψη τὸ ἁρμίδι μὲ τὰ μυτερά του δόντια. Καὶ ὅσο ἀποτυγχάνει στὸ σύρμα τῆς ἄκρης τὸ γοφάρι, τόσο τρέχει ἐμπρός, γιὰ νὰ κόψη τὴν πετονιά, ὅπου μπορέση. Πρέπει λοιπὸν ὁ ψαρὰς νὰ μαζεύη τὴν ὁρμιὰ μὲ μεγάλη ταχύτητα. Γιατὶ ἀλλιῶς θὰ τὴν αἰσθανθῆ ἐλαφρὴ στὰ χέρια του, ἐνῶ τὸ γοφάρι θὰ ταξιδεύη ἐλεύθερο, μὲ τὸ ἀγκίστρι στὸ στόμα καὶ μὲ ἔνα κομμάτι σύρμα, πού ἐκοψε, χωρὶς ἀπ’ αὐτὸ νὰ κοπῆ και τὸ νῆμα τῆς ζωῆς του, γνωρίζει νὰ ἀπαλλαχθῆ ἀπὸ αὐτό. Ἀλλιῶς συχνότατα ψαρεύονται ψάρια μὲ παλιὰ ἀγκίστρια στὸ στόμα, γιατί, φαίνεται, στὰ ψάρια τὰ παθήματα δὲν γίνονται μαθήματα. Τὸ ἀπολαυστικότερο ψάρεμα μὲ συρτὴ εἶναι τὸ ψάρεμα σὲ μερικὰ παράλια τῆς ῾Ελλάδας, παράλια προνομιοῦχα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τοὺς θερινοὺς μῆνες περνοῦν σὲ πυκνότατα στίφη ἕνα εἶδος ἀποδημητικῶν ψαριῶν, τὰ σαφρίδια.

224

Τὸ ψάρεμα αὐτὸ γίνεται μὲ συρταρόλι. Καὶ γίνεται τὴν ἡμέρα, ὁποιαδήποτε ὥρα κι ἄν εἶναι, ἀρκεῖ νὰ ἐπιτύχη κανεὶς τὶς ἡμέρες καὶ τὶς ὧρες, ποὺ περνοῦν τὰ στίφη τῶν ἀποδημητικῶν τούτων ψαριῶν τοὺς θερινοὺς μῆνες. Μὲ αὐτὰ τὰ συρταρόλια μποροῦν νὰ ψαρεύουν συγχρόνως δυὸ στὴν ἴδια βάρκα ἀπὸ τὰ δυὸ ἄκρα τῆς πρύμνης. Τὸ ἀπόλαυσα πολλὲς μέρες στὸ λιμάνι τῆς ᾽Ιτέας, τοῦ ὡραίου τούτου ἐπινείου τῆς ῎Αμφισσας, τὸ ἑλκυστικὸ αὐτὸ ψάρεμα, ποὺ κοντὰ στὰ ἄλλα του χαρίσματα ἔχει καὶ τοῦτο τὸ ἐξαιρετικό: ῞Οτι στὰ ἄλλα ψαρέματα τῆς συρτῆς μπορεῖ νὰ χτυπήση τὸ ψάρι, μπορεῖ καὶ ὄχι· καὶ πολλὲς φορὲς ὁ ψαρὰς τῆς συρτῆς, ἀντὶ γιὰ χοντρὰ ψάρια, ἐπιστρέφει χωρὶς κανένα ψάρι, ἀφοῦ ἔχασε τὶς ἐλπίδες καὶ τοὺς κόπους του. Καὶ τότε θυμᾶται ἕνα δίστιχο ὄχι καὶ τόσο ἐνθαρρυντικό · ...Τοῦ κυνηγοῦ καὶ τοῦ ψαρᾶ τὸ πιάτο δέκα φορὲς εἶναι ἀδειανὸ καὶ μιὰ φορὰ γεμάτο.

Ψαρεύοντας ὅμως μὲ τὸ συρταρόλι τὰ σαφρίδια δὲν διατρέχει ποτὲ αὐτὸ τὸν κίνδυνο, ἀρκεῖ νὰ εἶναι πέρασμα ἀπὸ στίφη αὐτοῦ τοῦ ψαριοῦ. Καὶ τότε δὲν προφταίνει νὰ παίρνη ἐπάνω τὴ συρτή νὰ ξαγκιστρώνη τὰ σαφρίδια καὶ νὰ τὴν ρίχνη πάλι, γιὰ νὰ τὴν ἀνασύρη ἀμέσως. Γίνεται τότε ἕνας διαγωνισμός, ποιὸ νὰ ἔχη τὴν εὐτυχία ν’ ἁρπάξη τὸ φτερὸ τοῦ γλάρου, τὸ ὁποῖο εἶναι δεμένο στ’ ἀγκίστρι. Καὶ σπρώχνονται καὶ ὀχλαγωγοῦν σὰν διαδηλωτές, ποὺ ἔρχονται στὰ χέρια, καὶ παλεύουν καὶ πηδοῦν, καὶ ἡ

225

θάλασσα ἀφρίζει σ’ ὅλη αὐτὴ τὴν ἔκταση, ὅπου γίνεται ἡ πάλη τῶν σαφριδιῶν. Σὲ λίγη ὥρα εἶναι τὸ πανέρι γεμάτο σαφρίδια, τὰ ὁποῖα ἀσημοκοποῦν, ἀλλὰ καὶ τὰ χέρια τοῦ ψαρᾶ μουδιασμένα. ῎Εξαφνα κανένα σαφρίδι δὲ χτυπᾶ! Φοβήθηκαν; ῎Εγιναν δύσπιστα; Τίποτα ἀπ’ αὐτά. Πέρασε πιὰ τὸ στίφος, μεραρχία ἦταν, σῶμα στρατοῦ ἤ στρατιὰ ὁλόκληρη. Πολλοὶ ψαράδες τότε σταματοῦν ἐπὶ τόπου τὰ κουπιὰ κι ἀφήνουν τὴ βάρκα ν’ ἀκολουθήση τὸ ρεῦμα, ἂν βλέπουν ὅτι ὑπάρχει ρεῦμα. Γιατὶ τὸ ν’ ἀκολουθοῦν τὸ ρεῦμα τ’ ἀποδημητικὰ ψάρια εἶναι ὅ,τι οἱ οὔριοι ἄνεμοι γιὰ τ’ ἀποδημητικὰ πτηνά. Πολλὲς φορὲς βραβεύεται αὐτὴ ἡ προσδοκία τους, γιατὶ παρουσιάζεται ἄλλο στίφος, ἀλλὰ κι αὐτὸ ἐπίσης περνᾶ. «Ψαράδικες ἱστορίες»

226

᾽Εμμανουὴλ Λυκούδης

63. Ο ΣΠΑΡΟΣ Διαλογὴ Τὰ ψάρια μοιάζουν σὰν τὰ νομίσματα. Ὑπάρχουν ψάρια ἀργυρὰ καὶ ψάρια χρυσά. ῾Υπάρχουν ἐπίσης καὶ ψάρια χαλκωματένια. Ἀνάλογη μἐ τὸ χρῶμα τους εἶναι ἡ ἀξία τους. Τὰ χρυσά, μπαρμπούνια, λιθρίνια, φαγκριά, συναγρίδες, εἶναι τὰ καλύτερα καὶ ἀκριβότερα. Τὰ ἀσημένια, ἡ τσιπούρα, τὸ λαβράκι, ἡ σφυρίδα, εἶναι ψάρια καλὰ κι ἀκριβά. ῎Επειτα ἔρχονται τὰ χαλκωματένια, τὰ μαυρόψαρα, οἱ στεῖρες, τὰ μελανούρια, οἱ καλογρίτσες καὶ τὰ λοιπά. Συμβαίνει ὅμως μέσα στὰ νομίσματα νὰ ὑπάρχουν καὶ κίβδηλα. Παριστάνουν τὰ χρυσὰ ἤ τὰ ἀσημένια, ἐνῶ εἶναι καμωμένα ἀπὸ χάλκωμα, μολύβι ἢ τενεκέ. Τὸ ἴδιο ἀκριβῶς 227

συμβαίνει καὶ μὲ τὰ ψάρια. Ποζάρουν γιὰ πολύτιμα, γιὰ ψάρια πρώτης ποιότητας, ἐνῶ δὲν ἀξίζουν σχεδὸν τίποτε. Ὁ σαργὸς π.χ. προσπαθεῖ διαρκῶς νὰ κλέψη τὴ δόξα τῆς τσιπούρας. Θέλει σώνει καὶ καλὰ νὰ περνᾶ γιὰ τσιπούρα. - Εἶμαι ἀσημένιο! φωνάζει, μόλις τὸ δῆς. Εἶμαι ἀσήμι καθαρό. Βγῆκα ἀπὸ τὸ χυτήριο, ποὺ βγαίνουν οἱ τσιποῦρες. Προσέχετε! Δὲ δέχομαι ὑποβιβασμό! Κι ὅμως εἶναι κίβδηλο· ψάρι σκάρτο, ἀσήμαντο. Ρεκλαμαδόρος Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὸ σπάρο. Αὐτὸς εἶναι ποὺ εἶναι μεγάλος ἀπατεώνας. Καθὼς βγαίνει γιὰ νὰ τσιμπήση τὸ δόλωμα, παίρνει ὕφος τσιπούρας, γιὰ νὰ μὴν πῶ σωστῆς συναγρίδας. Προχωρεῖ μὲ μεγαλοπρέπεια, ἄλλοτε ἀργὰ σὰν πλουτοκράτης, ἄλλοτε γρήγορα, ὁρμητικὰ σὰν παλικαράς, πάντοτε καμαρωτός, πάντοτε σπουδαῖος. Κι ἀπὸ καιρὸ σὲ καιρὸ δὲ λησμονεῖ νὰ πλαγιάση μἐ τὸ πλευρό, γιὰ νὰ σοῦ δείξη τὸ ἀσήμι του. - ᾽Εδῶ, κύριοι, ἀσήμι τὸ πράγμα, καθαρὸ ἀσήμι! Λάμπω, ἀστράφτω, πετῶ φλόγες ἄσπρες! - Καλέ, τί μᾶς λές; Δὲν κοιτᾶς τὴ ράχη σου, ποὺ πρασινίζει σὰν παλιὰ βελάδα · Δὲ βαριέσαι· τὴ δουλειά του αὐτός! ᾽Επιμένει, χαλᾶ κόσμο, δὲν ὑποχωρεῖ. - Εἷμαι ἀπὸ σόι, εἶμαι ἀπὸ οἰκογένεια! Ἀπόδειξη, ὅτι τρώγω ψωμοτύρι. ῎Εχω γοῦστα λεπτά. Τρώγω ψωμοτύρι! Εἶμαι μικρὴ τσιπούρα. - Δὲ σὲ φτάνει σαργός; - ῎Οχι! Εἶμαι μικρὴ τσιπούρα. ῞Οταν μεγαλώσω, θὰ δῆς! - Τίνος τὰ πουλᾶς αὐτά, κὺρ σπάρο; ᾽Εσὺ νὰ μεγαλώσης;

228

Μεγαλώνει ποτὲ τὸ σόι σου; - Τρώγω ψωμοτύρι, σοῦ ἐπαναλαμβάνω! - Πολὺ καλά, τρῶς ψωμοτύρ! Ἀλλὰ τρῶς καὶ ψοφίμια. Ἀπ’ ὅλα τρῶς. Φύγε ἀπὸ ἐδῶ, σὲ γνωρίσαμε! Αὐτὸς εἶναι ὁ σπόρος. Ἕνας μεγαλομανής, ἕνας, ρεκλαμαδόρος, ποὺ δὲν ἔχει ταίρι. Μιμεῖται τὴν τσιπούρα, ὅπως μιμεῖται μιὰ πλύστρα τὴ μεγάλη κυρία. Παίρνει τὸ ὕφος της, τὴν πόζα της, κάνει τὸ σπουδαῖο, τὸν ἀριστοκράτη. Εἶναι ἕτοιμος νὰ σᾶς ἀραδιάση τοὺς τίτλους του, νὰ σᾶς μιλήση γιὰ τὶς ἀριστοκρατικές του συνήθειες, νὰ σᾶς βεβαιώση ὅτι τὸ βράδυ, γιὰ νὰ μὴν παχύνη, περνᾶ μὲ ἕνα ἐλαφρὸ τσάι.. Κι ὅμως εἶναι χωριάτης ὡς τὸ κόκαλο, πολυφαγὰς καὶ πεινασμένος. Αὐτὸ φαίνεται ἀπὸ τὸν τρόπο, ποὺ ὁρμᾶ στὸ δόλωμα. Κανένα ἐμπόδιο καὶ κανεὶς φόβος δὲν τὸν συγκρατεῖ. Θέμου Σ. Ποταμιάνου «Σιλουέττες καὶ πορτραῖτα»

Διασκευὴ Ν. Ε. Κοντοπούλου

229

64. ΨΑΡΑΔΕΣ Τώρα, ποὺ φυσοῦν βοριάδες καὶ τὸ κύμα εἶναι ψηλό, ἄχ! ἂς εἴμαστε ψαράδες μέρα νύχτα στὸ γιαλό! Τ’ ἄσπρο κύμα νὰ μᾶς λούζη σκάζοντας στὴν κουπαστή, τ’ ἀγριοβόρι νὰ μᾶς τσούζη κι ὅμως νὰ εἴμαστε ζεστοί. Νὰ μᾶς χαιρετοῦν οἱ γλάροι μὲ ζηλιάρικη κραξιά, νὰ μὴ φεύγη οὔτ’ ἔνα ψάρι ἀπ’ τὴν κάθε μας ριξιά. ῞Οταν ράβωμε τὰ δίχτυα σ’ ἀκρογιάλι ἀμμουδερό, νὰ περνοῦν τὰ ἡμερονύχτια μὲ τραγούδια καὶ χορό. Κι ὅταν μᾶς κρατοῦν οἱ μπόρες μὲς στὶς λιμανοφωλιές, νὰ περνοῦμε λίγες ὧρες στὶς φτωχές μας φαμελιές. Γεώργιος Ἀθάνας

230

Ε΄. ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΑ ΕΡΓΑ

65. Η ΑΡΑΠΙΤΣΑ 1. ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

῾Ο Πέτρος εἶναι γιὸς δημοσίου ὑπαλλήλου. Πολλὲς φορὲς ἔχει ρωτήσει τὸν πατέρα του, ποὺ εἶναι εἰρηνοδίκης, ποιὰ πρέπει νὰ λέη πατρίδα του, τὴ Λαμία, ἀπὸ ὅπου κατάγεται ἡ οἰκογένειά τους, κι ἔχει γεννηθῆ ὁ πατέρας του, ἢ τὴν Πύλο, ὅπου γεννήθηκε ὁ ἴδιος. - Ὅλη ἡ ῾Ελλάδα εἶναι πατρίδα σου καὶ γενέτειρά σου! ἀπαντᾶ ὁ πατέρας. Κι ἀλήθεια ὁ Πέτρος ἀγαπᾶ σὰν πατρίδα του, σὰν τὸ χωριό του, κάθε μέρος, κάθε πόλη, ὅπου μετατίθεται ὁ πατέρας του καὶ ζοῦν ἐκεῖ πιὰ ἕνα κομμάτι τῆς ζωῆς τους. Μὲ πόση λύπη φεύγει ἀπὸ κάθε τόπο, ὅταν ἔρχεται ἡ μετάθεση τοῦ πατέρα! Τοῦ φαίνεται κάθε φορὰ ὅτι πουθενὰ ἀλλοῦ δὲ θὰ τοῦ ἀρέση περισσότερο, δὲ θὰ περάση καλύτερα. Καὶ κάθε φορὰ τοῦ ἀρέσει ἄλλο τόσο τὸ νέο μέρος, ποὺ πηγαίνουν, κάθε φορὰ περνᾶ ἄλλο τόσο καλὰ κι ἀκόμα καλύτερα πολλὲς φορές. Τώρα τελευταῖα ὁ πατέρας πῆρε καινούρια μετάθεση γιὰ τὴ Νάουσα. Λίγο μακριὰ ἔπέφτε. ῾Ο Πέτρος εἶναι δυνατὸς στὸ μάθημα τῆς γεωγραφίας καὶ θυμόταν καλὰ 231

ποῦ ἀκριβῶς βρίσκεται. Μέσα στὴν καρδιὰ τῆς Μακεδονίας! Ἀλλὰ ἡ περιέργειά του ἦταν μεγαλύτερη. ῎Ανοιξε τὸ χάρτη καὶ πολλἡ ὥρα κοίταξε καλὰ - καλὰ τὴ θέση τῆς Νάουσας. ῎Εδειξε μὲ τὸ χέρι του τὴ σιδηροδρομικὴ γραμμή, ποὺ περνάει κοντά της, ἔδειξε τὸ ὄρος Βέρμιο, ποὺ εἶναι ἀπὸ πάνω της, μέτρησε πόσο ἀπέχει ἀπὸ τὴ Βέροια δεξιά, ἀπὸ τὴν ῎Εδεσσα ἀριστερά της. Καὶ κάπως γιὰ πρώτη φορὰ ἐπιθύμησε νὰ πᾶνε γρήγορα, μιὰ ὥρα γρηγορώτερα. - Εἶναι σπουδαῖο βιομηχανικὸ κέντρο! εἶπε ὁ πατέρας. - Καὶ τί ἐργασία ἔχει; ρώτησε ἡ μητέρα. - Περίφημα κλωστήρια καὶ ὑφαντήρια. Κι ὅλα αὐτά, γιατὶ ἔχει πολλὰ νερά!... - Πολλὰ νερά; ρώτησε ὁ Πέτρος. Μὲ τὸ νερὸ κλώθουν καὶ ὑφαίνουν; - Μὲ τὸ νερὸ κινοῦν τὶς μηχανὲς κι ἔχουν φτηνὴ κίνηση. ῎Αν δὲν εἶχαν νερό, θὰ ἤθελαν κάρβουνα ἢ πετρέλαιο καὶ θὰ ἦταν τόσο ἀκριβά, ποὺ δὲν θὰ συνέφερε νὰ γίνουν ἐργοστάσια ἐκεῖ πάνω. Κατάλαβες; Ὁ Πέτρος ἔβλεπε μὲ τὴ φαντασία του νερά, πολλὰ νερὰ νὰ πέφτουν μὲ βουητὸ καὶ μὲ ἄφρισμα, καταρράχτες, καὶ νὰ βάζουν σὲ κίνηση πελώριες μηχανές, ποὺ ἔκαναν τάχα δαιμονικὸ θόρυβο. - Θὰ πᾶμε νὰ τὰ δοῦμε τὰ ἐργοστάσια; ρώτησε μὲ μεγάλη περιέργεια. - Καὶ βέβαια θὰ πᾶμε! - Καὶ τὰ νερὰ ὅλα; - Ὅλα, ὅλα! Καὶ πῆγαν. Μόλις ἔφτασαν στὴ Νάουσα, ὁ Πέτρος δὲν πρόσεξε παρὰ τὰ νερά, κι ἄλλο δὲν ζήτησε παρὰ νὰ πᾶνε νὰ δοῦν τὰ ἐργοστάσια.

232

-῎Εχομε καιρό! Θὰ πᾶμε καὶ θὰ ξαναπᾶμε, εἶπε ἡ μητέρα. - Θέλω τώρα, βιάζομαι!, εἶπε ὁ Πέτρος· καὶ ἡ μητέρα γέλασε γιὰ τὴ βιασύνη του. - Νὰ παραλάβη πρῶτα ὁ πατέρας. Νὰ τακτοποιηθοῦμε. ῞Οσο νὰ γίνουν αὐτά, ὁ Πέτρος βάλθηκε νὰ παρατηρῆ τὰ νερά. Καὶ τὰ παρατηροῦσε μὲ περιέργεια καὶ μὲ θαυμασμό. Ἔβρισκε κάποιο μυστήριο στὰ νερὰ αὐτά. ῟Ωρες πολλὲς καθόταν καὶ κοιτοῦσε, σὰν νὰ τὸν μάγευε τὸ μυστήριο τους αὐτό, ποὺ δὲν μποροῦσε νὰ τὸ ξεδιαλύνη. Περνάει μέσα στὴν πόλη τὸ νερό! Βαθιὰ ρεματιὰ σχίζει στὴ μέση τὴν πόλη. Νερόβατα μεγάλα κρέμονται στοὺς ψηλοὺς ὄχθους τῆς ρεματιᾶς. Κι ἀπὸ πάνω τους κι ἀνάμεσά τους κρέμονται κάτι πανύψηλα παμπάλαια σπίτια κι ἐργαστήρια. Στάθηκε ὁ Πέτρος στὸ πέτρινο γεφύρι καὶ κοίταζε τὸ παράξενο θέαμα καὶ δὲν τὸ χόρταινε. - Τί γραφικὸ θέαμα! εἶπε ὁ πατέρας. Στὸ βάθος τῆς ρεματιᾶς περνοῦσε τὸ νερό. Ερχόταν κατρακυλώντας ἀπὸ πάνω καὶ φαινόταν μαῦρο, κατάμαυρο, μέσα στὸ σκιερὸ βάθος τῆς κοίτης. Κι ὅσο αὐτὸ ἡταν μαῦρο, τόσο οἱ ἀφροί του ἄσπριζαν περισσότερο. Σὲ πολλὰ μέρη γκρεμιζόταν ὁλάφριστο μέσα ἀπὸ τὰ σπλάχνα τῶν ἐργαστηρίων. Καὶ κάτω ἀπὸ τὸ γεφύρι σχημάτιζε τὸ νερὸ καταρράχτη καὶ χτυπιόταν καὶ κλωθογύριζε κι ἄσπριζε. - Αὐτὸ εἶναι τὸ νερό; ρώτησε τὴν πρώτη φορὰ ὁ Πέτρος. - Αὐτό, ἀλλὰ ὄχι ὅλο. Ἄλλα ἐργοστάσια τὸ παίρνουν ἀπὸ ψηλότερα καὶ χύνεται ἀπ’ ἀλλοῦ. Πολλὲς φορὲς ἔρχεται ὁ Πέτρος στὸ γεφύρι καὶ κρεμιέται, θαρρεῖς, κι αὐτὸς μαζὶ μὲ τὰ βάτα καὶ τὰ νερόχορτα πάνω ἀπὸ τὸ νερὸ καὶ τὸ κοιτάζει μὲ λαχτάρα καὶ μὲ θαυμασμό, ποὺ

233

εἶναι τόσο ὄμορφο καὶ τόσο δύνατὸ καὶ τόσο χρήσιμο! Τοῦ φαίνεται πὼς κλώθει ἐκεῖ στὰ βάθη τῆς ρεματιᾶς μοναχό του, χωρὶς μηχανὲς καὶ χωρὶς ἐργάτες, ἀτέλειωτα νήματα καὶ πὼς ὑφαίνει τὸ ἴδιο ἀτέλειωτα τόπια ὑφάσματα. 2. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΕ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ

Μὰ δὲν ἄργησε νὰ δῆ ἀπὸ κοντὰ πῶς γίνεται μὲ μηχανὲς καὶ μὲ ἐργάτες, ἀλλὰ πάντα καὶ μὲ τὸ νερό, τὸ ἀληθινὸ κλώσιμο καὶ τὸ ἀληθινὸ ὕφασμα. - Ἀφοῦ δὲν ἔχεις σχολεῖο, θὰ πᾶμε στὰ ἐργοστάσια! τοῦ εἶπε ἕνα ἀπόγευμα ὁ πατέρας. ῾Ο Πέτρος πέταξε ἀπὸ τὴ χαρά του. Πῆγε καὶ ἡ μητέρα μαζί. Μπῆκαν πρῶτα σ’ ἕνα ἀπὸ τὰ ἐργαστήρια, ποὺ ἦταν κοντὰ στὸ γεφύρι, στὴν ὄχθη τῆς βαθιᾶς ρεματιᾶς. - Νεροτριβές! εἶπε ἡ μητέρα. Γκάπ! γκούπ! γκάπ! γκούπ! ἀνεβοκατέβαιναν καὶ χτυποῦσαν κάτι χοντρὰ πελώρια σανίδια, ποὺ ἔμοιαζαν μὲ στοιχειωμένα χέρια δράκων τοῦ παραμυθιοῦ. Χτυποῦσαν πάνω σὲ μάλλινα ὑφαντά, κουβέρτες, βελέντζες, κιλίμια, καὶ τὰ ἔκαναν κρουστότερα καὶ μαλακότερα. - Πᾶμε, πᾶμε, φώναξε ὁ πατέρας. ῎Εχει ὑγρασία! ῞Οταν ἀνέβηκαν στὴν πλατεία, στὸ «Κιόσκι», βρῆκαν ἕναν κύριο κοκκινοπρόσωπο, κι ὁ πατέρας τοῦ εἶπε ὄτι σκόπευαν νὰ ἐπισκεφθοῦν τὰ ἐργοστάσια. Θέλετε νὰ πᾶμε πάνω στ’ αλλα ἐργοστάσια; ρώτησε ὁ κύριος. - Ναί! ναί! ξεφώνισε ὁ Πέτρος. Κι ὁ πατέρας τὸν μάλωσε, ποὺ μπῆκε στὴ συζήτηση τῶν μεγάλων. Ὁ κύριος χάιδεψε πατρικὰ τὸν Πέτρο καὶ εἶπε γελαστά: - Δὲν μπορεῖ νὰ τοῦ χαλάσωμε τὴν ἐπιθυμία. Θὰ πᾶμε! 234

῎Εστειλε καὶ φώναξαν ἔνα αὐτοκίνητο. Μπῆκαν ὅλοι μέσα. - Ποῦ θὰ σᾶς πάω, κύριε δήμαρχε; ρώτησε ὁ σωφέρ. ῞Ωστε ὁ δήμαρχος ἦταν; Ὁ Πέτρος ἄνοιξε τὰ μάτια του καὶ τ’ αὐτιά του. Τὸ αὐτοκίνητο ἀνέβαινε ἀπὸ σοκάκια στενὰ κι ἀπὸ ἀνηφορικὰ λιθόστρωτα. Σὲ κάποια μέρη ἔλεγε κανεὶς πὼς δὲ θὰ μπορέση νὰ περάση! ῾Ο κ. δήμαρχος ἔδινε στὸν πατέρα διάφορες πληροφορίες. Κι ὁ Πέτρος τ’ ἄκουγε ὅλα μὲ βαθιὰ προσοχή. Εἶπε γιὰ τὰ ἐργοστάσια, γιὰ τοὺς ἐργοστασιάρχες, γιὰ τοὺς ἐργάτες, γιὰ τὴν παραγωγή. Ποῦ νὰ τὰ καταλάβη καὶ νὰ τὰ θυμηθῆ ὄλα ὁ Πέτρος! - ῎Εχομε δυόμισι χιλιάδες οἰκογένειες στὴ Νάουσα. Οἱ χίλιες εἶναι ἐργατικὲς καὶ ζοῦν ἀπὸ τὰ ἐργοστόσια. Τὸ ἐργοστάσιο, ποὺ πηγαίνομε, θέλει ἕνα ἑκατομμύριο ὀκάδες μαλλιὰ τὸ χρόνο. Καὶ τὰ φέρνει σχεδὸν ὅλα ἀπὸ τὸ ἐξωτερικό. - Καὶ δὲν ὑπάρχει καλὸ ἑλληνικὸ μαλλί; ρώτησε ὁ πατέρας. - Δὲν εἶναι κατάλληλο. Τὸ χρησιμοποιοῦν μόνο γιὰ κατώτερα εἴδη. Πρέπει νὰ ἐξευγενισθοῦν τὰ πρόβατα. - Τί κρίμα νὰ βγαίνουν τόσα χρήματα ἔξω! - Κι ἄν δὲν εἴχαμε τὸ νερό, φαντασθῆτε πόσα χρήματα θὰ θέλαμε γιὰ. καύσιμη ὕλη! εἶπε ὁ δήμαρχος. - Γιατί; ρώτησε ὁ Πέτρος, ποὺ ἄρχισε νὰ ζαλίζεται ἀπ’ ὅλα αὐτά, ποὺ δὲν τὰ καταλάβαινε. - Τὰ μηχανήματα τῶν ἐργοστασίων κινοῦνται μἐ τὴν πτώση τοῦ νεροῦ. Ἄν δὲν ὑπῆρχε νερό, ἔπρεπε νὰ φέρνωμε ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ γαιάνθρακες! - Καταλαβαίνω! εἶπε ὁ Πέτρος. - Δὲ θὰ εἴχαμε βιομηχανία χωρὶς τὸ νερό! εἶπε ὁ πατέρας.

235

῾Ο λευκὸς ἄνθρακας εἶναι σωτήριος. Τὴν ὥρα ποὺ ὁ πατέρας ἐξηγοῦσε στὸν Πέτρο, γιατὶ ὀνομάζουν τὸ νερὸ «λευκὸ ἄνθρακα », ἔφτασαν στὸ ἐργοστάσιο. Τί ἀπέραντο ποὺ ἦταν! ῾Ολόκληρη πολιτεία! Κι ἀπὸ τὶς δυὸ μεριὲς τοῦ δρόμου ἁπλώνονται τὰ μεγαλόπρεπά του κτίρια. ῞Ενας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς ἐργοστασιάρχες τοὺς ὁδηγεῖ. Πρώτη φορὰ βλέπει ὁ Πέτρος ἕνα τόσο μεγάλο ἐργοστάσιο. Καὶ παραξενεύεται. Καὶ τὰ χάνει. Γυρίζουν, γυρίζουν ἀπὸ τμῆμα σὲ τμῆμα καὶ τελειωμὸ δὲν ἔχει! Πελώριες αἴθουσες καθαρές, φωτεινές. Χιλιάδες μηχανές, χιλιάδες ἐργάτες, ἔτσι τοῦ φαίνεται. - Πόσες μηχανὲς ἔχετε; ρωτᾶ απλοϊκὰ τὸν ἐργοστασιάρχη. - Ἀργαλειοῦς 350. Ἀδράχτια 17.000. Δὲν κατάλαβε καὶ πολύ. - ᾽Εργάτες; - Χίλιους ἑξακόσιους. Οἱ ἐργάτες καὶ οἱ ἐργάτριες εἶναι ὅλοι γεροί, καθαροί, γελαστοί! ᾽Εργάζονται μὲ ὄρεξη καὶ μὲ χαρά!. Εἶναι τόσο ἄνετα, τόσο εὐχάριστα ἐκεῖ μέσα! Εἰδικὰ μηχανήματα ἐξασφαλίζουν σ’ ὅλες τὶς αἴθουσες ἔνα θαυμαστὸ συνδυασμὸ ἀπὸ ὑγρασία, ἀερισμὸ καὶ θέρμανση. Ζέστη τὸ χειμώνα, δροσιὰ τὸ καλοκαίρι. Καὶ πάντοτε καθαρὸς ἀέρας. Τοὺς ἔδειξε ὅλα τὰ τμήματα ὅλα τὰ μηχανήματα. Τὰ πλυντήρια, τὰ βαφεῖα, τὰ στεγνωτήρια, τὰ στραγγιστήρια. Ἀλλὰ τί θαῦμα! Σωστὸ θαῦμα! Στὴ μιὰ ἄκρη μπαίνει ἕνα μαλλὶ ἀκάθαρτο, βρώμικο, καὶ στὴν ἄλλη βγαίνουν χίλιων λογιῶν ὡραῖα ὑφάσματα, κασμήρια ἐκλεκτά, ποὺ δὲν ξέρει κανεὶς ποιὸ εἶναι ὡραιότερο ἀπὸ τὸ ἄλλο σὲ χρῶμα, σὲ σχέδιο καὶ σὲ ποιότητα.

236

Τοὺς πῆγε καὶ στὀ σχεδιαστήριο, ὅπου εἰδικὸς τεχνίτης σπουδασμένος στὴν ᾽Αγγλία ἑτοίμαζε τὰ σχέδια τῶν ὑφασμάτων, ὀχτακόσια ὡς χίλια σχέδια γιὰ κάθε ἐποχή. Τοὺς πῆγε καὶ στὶς ἀπέραντες ἀποθῆκες, ὅπου εἶναι στοιβαγμένα χιλιάδες τόπια ἀπὸ ἕτοιμα πλέον ὑφάσματα. - Τί παραγωγὴ φτάνετε ρώτησε ὁ πατέρας. - ῾Ως δυὸ ἑκατομμύρια μέτρα τὸ χρόνο. Ἀλλὰ ἔχομε ζήτηση πολὺ μεγαλύτερη. Δὲν προφταίνομε καὶ ἐργαζόμαστε μέρα καὶ νύχτα! ῎Εμαθαν οἱ ῞Ελληνες νὰ προτιμοῦν τὰ ἐγχώρια ὑφάσματα. Προβλέπω ὅτι τὰ ξένα θὰ ἐκτοπισθοῦν ὁλωσδιόλου! - Εὖγε! εὖγε! ἔλεγε μ’ ἐνθουσιασμὸ ὁ πατέρας. Ἀληθινὰ σᾶς λέω ὅτι αἰσθάνομαι ἀληθινὴ περηφάνια! - Πατέρα! Πατέρα! φώναξε, ὁ Πέτρος, ἄλλο τόσο ἐνθουσιασμένος κι αὐτός· θέλω νὰ γίνω ἐργοστασιάρχης. Ὅλοι γέλασαν μὲ τὴν καρδιά τους, γιατὶ φυσικότερο καὶ καλύτερο φανέρωμα τοῦ θαυμασμοῦ του δὲν μποροῦσε νὰ γίνη. Προτοῦ φύγουν, πέρασαν νὰ δοῦν καὶ τὴν κινητήρια μηχανή. Ἀπ’ ἐκεῖ μέσα ἔφευγε ὅλη ἡ δύναμη, ποὺ κινοῦσε ἀκούραστα ὅλα τ’ ἄλλα μηχανήματα. ῾Ο Πέτρος ἡθελε νὰ μάθη τὸ καθετί. Μὰ δὲν μποροῦσε νὰ τὰ νιώση ὅλα. ᾽Εκεῖνο ποὺ κατάλαβε καλά, εἶναι ὅτι τὸ νερὸ πέφτει ἀπὸ ψηλὰ μέσα σὲ μιὰ κλειστὴ μηχανή, ποὺ τὴ λένε «τουρμπίνα », τὴν κινεῖ μὲ χιλιάδες στροφὲς στὸ λεπτό, ἀπὸ τὴν κί-νηση αὐτὴ παράγεται ἠλεκτρισμὸς καὶ ὁ ἠλεκτρισμὸς αὐτὸς κινεῖ καὶ φωτίζει ὅλο τὸ ἄλλο ἐργοστάσιο. ῏Ηταν ζαλισμένο τὸ μυαλὸ τοῦ Πέτρου ἀπὸ τὶς χίλιες μύριες ἐντυπώσεις. Πόσα εἶδε! Πόσα ἄκουσε! Πόσα ἔμαθε! Στὸ δρόμο, ποὺ γύριζαν, ὁ πατέρας ἔλεγε:

237

- Καὶ νὰ σκέφτεται κανεὶς ὅτι ὅλος αὐτὸς ὁ πλοῦτος γεννήθηκε ἀπὸ τὸ νερό! - Ἀκριβῶς, μόνο ἀπὸ τὸ νερό! εἶπε ὁ δήμαρχος. Παλαιότερα ὕφαιναν ἐδῶ μόνο χοντρὰ ἐγχώρια ὑφάσματα. ῏Ηταν μία καλὴ χειροτεχνία. Στὰ 1880 ὁ γερο - Κύρτσης εἶδε στὸν Πειραιὰ ἕνα κλωστήριο καὶ τὸ μετέφερε ἐδῶ. Ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ μικρὸ κλωστήριο νά τί ἔγινε σὲ λίγα χρόνια! Κι ὅλα αὐτά, κύριε εἰρηνοδίκη μου, τὰ χρωστοῦμε στὴν ἀγαπητή μας ᾽Αραπίτσα. Αὐτὴ εἶναι ἡ ζωὴ τῆς Νάουσας! - Ἀραπίτσα! - Ναί, ἔτσι λέμε τὸ ποταμάκι, ποὺ μᾶς φέρνει ἀπ’ τὰ βουνὰ τὸ πολύτιμο νερό. Εἶναι αὐτό, ποὺ περνᾶ μέσα στὴν πόλη. Φαίνεται πὼς τὸ εἶπαν Ἀραπίτσα, γιατὶ εἶναι τὸ νερὸ του σὰν ὑπόμαυρο. ῎Ετσι φαντάζει. Νὰ τὸ προσέξετε. Καὶ ὅποτε θέλετε, νὰ πᾶμε στὸν ῾Αι - Νικόλα νὰ δῆτε τὶς πηγές του. Εἶναι μιὰ ὡραία κοιλάδα μὲ ποικίλη βλάστηση, ἀπέραντα δάση, χλοερὰ λιβάδια. Ἀπὸ κεῖ μέσα πηγάζει ἡ Ἀραπίτσα. Ἀπὸ κεῖ ἔχω ὑδρεύσει τὴν πόλη. Ἀπὸ κεῖ κατεβαίνει ὅλος αὐτὸς ὁ πλοῦτος, ὅλη ἡ εὐτυχία! Ὁ Πέτρος ψιθύριζε «Ἀραπίτσα! Ἀραπίτσα! ». Καὶ ἡ βαθύσκιωτη ρεματιὰ μὲ τὰ μαῦρα νερὰ καὶ τοὺς ὁλάσπρους ἀφροὺς ἔπαιρνε στὴ φαντασία του κάποια μαγικὴ μορφή. Γεώργιος Ἀθάνας

238

66. ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΟ ΜΙΣΤΡΑ 1. ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ

῞Οποιος θέλει νὰ δῆ μὲ τὰ μάτια του μιὰ ἀρχαία πόλη μὲ τοὺς δρόμους της καὶ τὰ ἐρείπιά της, ὄχι μόνο τὰ ἐρείπια τῶν μνημείων τῆς τέχνης, ἀλλὰ καὶ τῶν ἰδιωτικῶν σπιτιῶν, πρέπει νὰ ἐπισκεφθῆ τὴ νεκρόπολη τῆς Δήλου. Καὶ ὅποιος θέλει νὰ δῆ μιὰ μεσαιωνικὴ νεκρόπολη μὲ τὰ τείχη καὶ τοὺς πύργους της μὲ τὶς ἐκκλησίες καὶ τὰ παλάτια της, ἀλλὰ καὶ μὲ πολλὲς ἑκατοντάδες σπίτια ἰδιωτικά, ποὺ τὰ ὑπολογίζουν σὲ δυὸ χιλιάδες, πρέπει νὰ ἐπισκεφθῆ τὸ Μιστρά. Δὲν ξέρω ἄν ὑπάρχουν πολλοὶ τόποι, ποὺ νὰ συνδυάζουν τόσο ἁρμονικὰ τὴν ἔνδοξη ἱστορικὴ παράδοση, τὰ πλούσια καλλιτεχνικὰ μνημεῖα καὶ τὸ ὑπέροχο φυσικὸ τοπίο. ῾Οπωσδήποτε ὁ Μιστρὰς ἱκανοποιεῖ τὸν κάθε ἐπισκέπτη του, εἴτε προτιμᾶ νὰ ταξιδέψη μὲ τὰ φτερὰ τῆς φαντασίας σὲ ἔνδοξα γεγονότα τῆς ἱστορίας μας, εἴτε προτιμᾶ νὰ θαυμάση τῆς τέχνης τἠν ὀμορφιά, εἴτε προτιμᾶ νὰ μεθύση μὲ τὴ μαγεία 239

ἑνὸς σπάνιου τοπίου τῆς πατρίδας μας. Ἄς ἀνεβοῦμε λοιπὸν ἕνα καλοκαιρινὸ πρωί, πολὺ πρωί, ἐδῶ πάνω, στὸ ψηλὸ φρούριο τοῦ βουνοῦ, ἄς καθίσωμε σ’ ἕνα μισογκρεμισμένο πύργο κι ἄς φέρωμε μπροστά μας περασμένους καιροὺς κι ἀνθρώπους. Χίλια διακόσια σαράντα ἐννέα μ.Χ. Περισσότερα ἀπὸ ἑφτακόσια χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα! Γιὰ πρώτη φορὰ τὴν ἀκατοίκητη κορυφὴ τοῦ ὄρθιου προβούνου τοῦ Ταϋγέτου, ποὺ ἔχει τὸ σχῆμα μυζήθρας - γι’ αὐτό, πιστεύουν πολλοί, πῆρε τὸ ὄνομα Μυζηθρὰς καὶ τὸ γράφουν Μυστράς - κόσμος πολὺς τὴν ἀνεβαίνει. Τεχνίτες καὶ σύνεργα καὶ μουλάρια φορτωμένα πέτρα κι ἀσβέστη μέρες καὶ μῆνες δουλεύουν σὰν μέλισσες. Σιγὰ-σιγὰ ὀρθώνεται τὸ φράγκικο φρούριο τῶν Βιλλαρδουΐνων, ποὺ πῆραν στὸ μερίδιό τους, τὸ Μορέα (τὴν Πελοπόννησο), ὅταν οἱ Φράγκοι καὶ οἱ Βενετοὶ μοίρασαν τὶς χῶρες τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Οἱ Φράγκοι βουλήθηκαν νὰ στεφανώσουν τὸ βουνὸ μὲ τὸ φρούριο τὸ ἄπαρτο, γιὰ νὰ καθίσουν πιὸ ἀσφαλεῖς στὸν τράχηλο τῶν ῾Ελλήνων τοῦ Μοριᾶ. ῞Ελληνες ὅμως ἐπιστρατευμένοι μὲ τὴ βία εἶναι τὸ μελισσολόι τῶν τεχνιτῶν καὶ τῶν ἐργατῶν, ποὺ στερεώνουν ἀτράνταχτο αὐτὁ τὸ φρούριο. Τί περίεργο ἀλήθεια! Σὰν κάποια μυστικὴ φωνὴ νὰ τοὺς λέη πῶς πρέπει νὰ βάλουν ὅλη τους τὴν τέχνη κι ὅλη τους τὴ δύναμη καὶ νὰ τὸ χτίσουν ὅσο γίνεται πιὸ στερεὸ τὸ φρούριο, γιατὶ πολὺ γρήγορα θὰ πέση στὰ χέρια τῶν Ἑλλήνων. Χίλια διακόσια ἑξήντα δύο, δεκατρία μόλις χρόνια ἀργότερα. Τὸ νεόχτιστο φρούριο ὑψώνεται περήφανο καὶ φοβερὸ πάνω ἀπὸ τὴν πεδιάδα τῆς Βυζαντινῆς Λακεδαιμονίας

240

κι ἀπὸ τὰ ἐρείπια τῆς ἀρχαίας Σπάρτης. Μὰ ὁ κόσμος σήμερα - δοῦλοι τόσα χρόνια τῶν Φράγκων - ἀνοίγει διάπλατα τὰ μάτια του καὶ δὲν πιστεύει. Σκυθρωποὶ κατεβαίνουν οἱ Φράγκοι ἱππότες καὶ ξεκινοῦν μὲ βουρκωμένα μάτια γιὰ τὴν πρωτεύουσά τους, τὴν Ἀνδραβίδα, ἢ γιὰ κάπου ἀλλοῦ, ποιός ξέρει! Κι ἄλλοι καβαλάρηδες ζωηροὶ καὶ γελαστοὶ ἀνεβαίνουν καὶ στήνουν στὸν ψηλότερο πύργο τὸ χρυσὸ δικέφαλο ἀιτό. ῾Ο ἴδιος ὁ Γουλιέλμος Βιλλαρδουΐνος, ποὺ τὸ ἔχτισε τὸ φρούριο, αἰχμάλωτος τρία τώρα χρόνια μὲ τοὺς δώδεκα βαρόνους του, γιὰ νὰ κερδίση τὴν ἐλευθερία του, ἀναγκᾴστηκε νὰ παραδώση στὸ νικητὴ τῆς μάχης τῆς Πελαγονίας Μιχαὴλ Παλαιολόγο τὰ φρούρια τοῦ Μιστρᾶ, τῆς Μάνης καὶ τῆς Μονεμβασίας. Τὰ χρόνια περνοῦν κι ὁ Μιστρὰς ὀρθώνεται πάντα ἄπαρτος πιὰ μὲ τὸ Βυζαντινὸ δικέφαλο κυρίαρχό του. Ἀλλὰ σιγὰ σιγὰ πῶς ἀλλάζει μορφή! Δὲν εἶναι πιὰ ὁ ἐρημικὸς φύλακας τοῦ πλούσιου κάμπου μὲ τὴν πρωτεύουσά του τὴ Λακεδαιμονία, καὶ τὰ πολλὰ χωριά του. ῾Η ἴδια ἡ πρωτεύουσα, γιὰ νὰ εἶναι πιὸ ἀσφαλισμένη, ἔρχεται καὶ ριζώνει στὰ πόδια του. ῾Ο Μιστρὰς γίνεται πολιτεία, μικρὴ στἢν ἀρχή, μεγάλη ἀργότερα, ἡ πρώτη τοῦ Μοριᾶ, ἡ πρωτεύουσα τοῦ δεσποτάτου τοῦ Μορέως. 2. Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Χρόνο μὲ τὸ χρόνο ξαναπερνοῦν ἀπὸ μπροστά μας δυὸ ὁλόκληροι αἰῶνες ὡς τὰ χίλια τετρακόσια ἑξήντα μ.Χ., ποὺ πάτησε καὶ τὸ Μιστρὰ τὸ πόδι τοῦ πορθητῆ Μωάμεθ τοῦ Β΄. Βλαστάρια τῶν αὐτοκρατορικῶν Βυζαντινῶν δυναστειῶν, ποὺ ἀγωνίζονται νὰ ξαναστυλώσουν τὴ βαριὰ λαβωμένη 241

αὐτοκρατορία τους, Καντακουζηνοὶ καὶ Παλαιολόγοι, ἔρχονται δεσπότες τοῦ Μιστρᾶ καὶ χτίζουν παλάτια καὶ διπλὰ τείχη, γιὰ ν’ ἀσφαλίσουν τὴν πόλη. Φράγκοι, Βενετοὶ καὶ Τοῦρκοι περνοῦν ὅλοι μὲ τὴ σειρά τους, φοβερίζουν τὴν πόλη καὶ τὸ φρούριό της, φεύγουν ὅμως ἀνίκανοι νὰ τὴν πατήσουν. Καὶ οἱ τελευταῖοι Βυζαντινοὶ σοφοί, ἀρχιτέκτονες καὶ ζωγράφοι, νιώθουν πὼς ἐδῶ κάτω, στὰ πόδια τοῦ περήφανου Ταϋγέτου, δίπλα στοὺς τάφους τῶν ἀρχαίων Σπαρτιατῶν, ὁ ῾Ελληνισμὸς ἀναπνέει πιὸ ἐλεύθερα ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη, ποὺ τὴν περισφίγγει ἀσφυχτικὰ ὁ σουλτάνος. Νά τος ὁ Γεώργιός Γεμιστὸς ἢ Πλήθων κάτω ἀπὸ τὸν ἴσκιο μιᾶς καμάρας, ποὺ διαβάζει. ῞Ετοιμος εἶναι νὰ ταξιδέψη γιὰ τὴ Φλωρεντία, ὅπου πρῶτος αὐτὸς θ’ ἀνάψη τὸ πνευματικὸ φῶς, γιὰ νὰ ξυπνήσουν οἱ Δυτικοὶ καὶ νὰ δημιουργήσουν τὴν ᾽Αναγέννηση. Νά οί ἀρχιτέκτονες, ποὺ στολίζουν τὴν πολιτεία μὲ κοσμοξακουσμένες ἐκκλησίες, τὴ μιὰ πιὸ ὡραία ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὴν Παντάνασσα, τὴν Περίβλεπτο, τὸν Ἅγιο Δημήτριο, τὴν Εὐαγγελίστρια, τοὺς Ἁγίους Θεοδώρους καὶ τὸ Ἀφεντικό. Νά καὶ οἱ ζωγράφοι μὲ τὰ θαυματουργά τους χρώματα, ποὺ στολίζουν τὸ ἐσωτερικὸ τῶν ἐκκλησιῶν. Δὲν ἔχουν πιὰ τὸν παλιὸ πλοῦτο τῶν ψηφιδωτῶν, ἀλλὰ καὶ τὰ πινέλα μὲ τὰ φτωχὰ χρώματα στὰ χέρια τῶν ὀρθοδόξων ζωγράφων εἶναι ἀρκετά, γιὰ νὰ ἐκφράσουν τὴ θρησκευτικὴ πίστη. ᾽Ονόματα ἂς μὴν ἀναζητοῦμε. Μεγάλοι καὶ ταπεινοί, ἀρχιτέκτονες καὶ ζωγράφοι, δούλεψαν καὶ δημιούργησαν κι ἄφησαν μνημεῖα ἀθάνατα, ὄχι γιὰ νὰ διαιωνίσουν τὰ ὀνόματά τους, ἀλλὰ γιὰ νὰ προσευχηθοῦν μὲ τὴ δική τους

242

243

τέχνη, ὅπως προσεύχονται μὲ τὴ δική τους τέχνη καὶ οἱ ἀνώνυμοι ὑμνογράφοι. Νά κι ὁ δεσπότης Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος, ποὺ ξεκινάει μὲ μικρὴ συνοδεία γιὰ τὴ Βασιλεύουσα, ὅπου τὸν περιμένει τὸ ἀκάνθινο στεφάνι τοῦ ἐθνομάρτυρα. Τί παράξενη ἔκφραση, ποὺ ἔχουν τὰ μάτια του, ὅπώς στρέφει γιὰ τελευταία φορὰ ν’ ἀποχαιρετήση τὸ Μιστρά! Τὸ νιώθει πὼς. δὲν θὰ τὸν ξαναδῆ καὶ γι’ αὐτὸ θέλει νὰ κλείση στὴν ψυχή του ὁλοζώντανο τὸ ὅραμά του. Ποιός ξέρει! ῎Ισως αὐτὸ τὸ ὅραμα τοῦ Μιστρᾶ, ὅπου ἔχει ἀναστηθῆ ὁ ῾Ελληνισμὸς μὲ ὅλη τὴ ζωντάνια καὶ τὴν πνευματική του ἀκτινοβολία, ἴσως αὐτὸ τὸ ὅραμα, περισσότερο ἀπὸ καθετὶ ἄλλο, θὰ τοῦ δώση τὴ δύναμη νὰ σταθῆ ἀκλόνητος τὴν ὥρα τοῦ μεγάλου ἡρωισμοῦ καὶ τῆς μεγάλης θυσίας. 3. ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΤΟΠΙΟ

Ὁ ἥλιος τοῦ καλοκαιριοῦ πλημμυρίζει τὸν κάμπο καὶ διαλύει τὴν ἀραχνένια πάχνη τῆς αὐγῆς. Τὸ ταξίδι μας στοὺς περασμένους αἰῶνες τελειώνει σὰν ὄνειρο, ποὺ τὸ διαλύει τὸ πρωινὸ φῶς τοῦ παραθυριοῦ. Ξυπνοῦμε κι ἐμεῖς ἐδῶ πάνω, στὴ νεκρὴ πιὰ πόλη, ὅπου μόνο λίγες ἐκκλησίες μένουν ἀπείραχτες ἀπὸ τοῦ χρόνου τὰ χτυπήματα. Κάτι μᾶς σφίγγει τὴν καρδιά. ῞Ομως, ἄκου τὴ λαλιὰ τῆς πέρδικας πόσο χαρούμενη μᾶς ξαλαφρώνει! Κι ἔνας κότσυφας μὲ τὸ καλογερικό του ράσο καὶ τὸ χρυσό του ράμφος ἦρθε καὶ κάθισε ἀπέναντί μας, πάνω στὸ μισογκρεμισμένο τεῖχος, καὶ φλύαρος δὲ θέλει νὰ μᾶς ἀφήση νὰ παραδοθοῦμε στὴ μελαγχολία μας. Ἀνοίγομε τὰ μάτια καὶ τὴν ψυχή μας στὸ σημερινὸ θέ244

αμα. Πίσω μας, πρὸς τὴ δύση, μᾶς παραστέκει προστατευτικὰ ὁ γίγαντας τῶν βουνῶν, ὁ Ταΰγετος, μέ τὶς γκρίζες κορυφές του. Κι ἐμπρός μας, ἀνατολικά, ἀπὸ τὴ ρίζα τοῦ Μιστρᾶ ὡς πέρα στὰ ριζοβούνια τοῦ Πάρνωνα, μιὰ ἀπέραντη θάλασσα θά ᾽λεγε κανείς! Τόσο πλούσιο πράσινο, ποὺ νὰ σκεπάζη ἕνα κάμπο ὁλόκληρο καὶ νὰ κρύβη τὰ τόσα χωριά του, ἄν δὲν εἶναι θέαμα μοναδικὸ στὴν τόσο γυμνὴ πατρίδα μας, ἀσφαλῶς εἶναι πολὺ σπάνιο. ῾Ο ἐλαιώνας μέ ἐκατοντάδες χιλιάδες ἐλιὲς καὶ τὰ περιβόλια μὲ τὶς λεμονοπορτοκαλιὲς δέν ἀφήνουν οὔτε ἕνα στρέμμα, ἀσκέπαστο οὔτε μιὰ αὐλὴ σπιτιοῦ ἐλεύθερη. Στὸ βάθος μόνο ἡ κοίτη, ἡ σχεδὸν χωρὶς νερό, τοῦ Εὐρώτα, σὰν τεράστιο ἀσημένιο φίδι σχίζει ἀπὸ τὰ βόρεια πρὸς τὰ νότια τὴ θάλασσα τοῦ πράσινου. Καὶ ἡ Σπάρτη, ἡ σημερινὴ πόλη, εἶναι σχεδὸν κρυμμένη καὶ μόνο ἡ μητρόπολή της καὶ λίγα ἀπὸ τὰ ψηλότερα κτίριά της προβάλλουν τὶς στέγες τους, γιὰ νὰ δηλώσουν τὴν παρουσία της. Πόσο ἑορταστικό, πόσο χαρούμενο ἁπλώνεται κάτω ἀπὸ τὰ πόδια μας τὸ λακωνικὀ τοπίο! Καὶ εἴτε τοὺς Σπαρτιάτες φανταστοῦμε νὰ γυμνάζωνται στὶς ὄχθες τοῦ Εὐρώτα, εἴτε τοὺς Φράγκους ἱππότες στὸ κονταροχτύπημά τους, εἴτε τοὺς Βυζαντινοὺς νὰ πολεμοῦν ἀπὸ τὸ φρούριό τους, εἴτε τοὺς Τούρκους νὰ τὸ πατοῦν, ὅλα τὰ θεωροῦμε σὰν παιγνίδια τῶν ἀνθρώπων μέσα στὴν ὄμορφη πλάση, ποὺ τοὺς χάρισε ὁ Μεγαλοδύναμος. Ἄς πᾶμε λοιπὸν κι ἐμεῖς νὰ προσευχηθοῦμε στὶς Βυζαντινὲς ἐκκλησίες τοῦ Μιστρᾶ, ν’ ἀνάψωμε ἕνα κεράκι γιὰ τὶς ψυχὲς τόσων γενεῶν προγόνων μας, ποὺ τόσο τίμησαν

245

ἐδῶ πάνω καὶ τὸν ῾Ελληνισμὸ καὶ τὸ Χριστιανισμό! Ἄς γονατίσωμε στὸ πλακόστρωτο κι ἂς ὑψώσωμε τὸ βλέμμα πρὸς τὸν Παντοκράτορα τοῦ τρούλου, ὄχι μόνο γιὰ νὰ θαυμάσωμε τὴ μεγάλη τέχνη τοῦ ἀνώνυμου ζωγράφου, ἀλλὰ καὶ γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ ζήσωμε, ἔστω καὶ γιὰ λίγες στιγμές, τὴ δική του μεγάλη πίστη. ῎Ετσι μόνο θὰ γίνωμε ἄξιοι νὰ ὑψώσωμε τὴν εὐχαριστία μας πρὸς Αὐτὸν, γιατὶ μᾶς ἀξίωσε νὰ ζήσωμε μιὰ τέτοια μέρα καὶ μέσα σὲ μιὰ τέτοια πλάση, ὅπου ἡ ὶστορία, ἡ ὀμορφιὰ τῆς μεγάλης τέχνης καὶ ἡ φυσικὴ ὀμορφιὰ τοῦ τοπίου ἔχουν συναντηθῆ σὲ μιὰ τόσο ἁρμονικὴ συντροφιά. Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

246

67. ΤΑ ΜΕΤΕΩΡΑ 1. ΤΟ ΤΟΠΙΟ

῏Ηταν Μάιος τοῦ 1879, ὅταν γιὰ πρώτη φορὰ πήγαινα νὰ ἐπισκεφθῶ τοὺς θεόρατους βράχους τῆς Καλαμπάκας. ᾽Εκεῖ φιλόθρησκοι ἄνθρωποι, ἐδῶ καὶ χίλια χρόνια, ἔστησαν τὶς ἱερὲς φωλιές τους, ἀφοῦ χωρίστηκαν ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ τὰ μεγάλα ἀξιώματα ποὺ εἶχαν σ’ αὐτόν. ῎Ημαστε μιὰ συντροφιά, περισσότεροι ἀπὸ δέκα, μὲ ἀρχηγὸ τὸν μητροπολίτη Λαρίσης. Εἴχαμε σκοπὸ νὰ περάσωμε μιὰ νύχτα ψηλὰ στὸν πιὸ μεγαλόπρεπο καὶ στὸν πιὸ φοβερὸ βράχο, ποὺ ἔχει πλάσει ἡ φύση στὸν κόσμο! Φαίνεται γίγαντας τῶν γιγάντων ἀνάμεσα στοὺς γιγάντιους ἀδερφούς του, ποὺ σχηματίζουν τὸ σύμπλεγμα τῶν βράχων, τὰ Μετέωρα. Τόσο ξεχωρίζει ὁ βράχος αὐτὸς ἀπὸ τοὺς ἄλλους! Στὴν κορυφή του βρίσκεται τὸ μοναστήρι τῆς Μεταμορφώσεως, ποὺ μόνο ἀπὸ ὅλα τ’ ἄλλα εἴκοσι τέσσερα μοναστήρια, ὅσα εἶναι ἐκεῖ πέρα, λέγεται Μετέωρα. Ὁ ἡγούμενος τοῦ μοναστηριοῦ ἦταν εἰδοποιημένος ἀπὸ τὸ πρωὶ πὼς θὰ πηγαίναμε, καὶ μᾶς περίμενε. Πρὶν φτάσωμε στὴ ρίζα τοῦ βράχου, μοῦ φαινόταν τὸ ἀνέβασμα παιγνιδάκι. ῞Οταν ὅμως φτάσαμε ἐκεῖ καὶ εἶδα τὸ φοβερὸ ὕψος, ποὺ χωρίζει τὴν κορυφὴ ἀπὸ τὴ ρίζα του, καὶ περιεργάστηκα τὸ δίχτυ, τὸ καραβόσχοινο ποὺ τὸ κρατεῖ, τὴν ἀνεμόσκαλά μὲ τὰ ἑκατὸ καὶ περισσότερα σκαλιά, μ’ ἔπιασε λιποψυχία. 247

Καὶ δὲν εἶναι τὸ ὕψος μόνο, ποὺ προξενεῖ φόβο, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀγριότατη ὄψη τῆς φύσης. ᾽Εκεῖ πέρα εἶναι ὅλα σκυθρωπὰ καὶ φοβερά. Τίποτα δὲ γελάει. Νομίζει κανεὶς πὼς ὅλα τὸν φοβερίζουν καὶ πὼς ὅλα ἐπιβουλεύονται τὴ ζωή του. Ἀγριότερη φύση πουθενὰ στὸν κόσμο δὲν ὑπάρχει. Πελώριοι βράχοι ἀπὸ τὸ μεγαλύτερο, ποὺ ἡ κορυφή του ὑψώνεται διακόσια πενήντα μέτρα καὶ περισσότερα ἀπὸ τὴ ρίζα του, ὡς τὸ μικρότερο. ᾽Αληθινὸ δάσος ἀπὸ βράχους! Μόλις λίγος οὐρανός, κι αὐτὸς γεμάτος ἀπὸ ὄρνια, ποὺ ἔχουν ἐκεῖ γύρω τὶς φωλιές τους. Εἴχαμε μαζευτῆ ὅλοι οἱ λαϊκοὶ τῆς συντροφιᾶς κάτω ἀπὸ τὸ βράχο τῶν Μετεώρων. Περιμέναμε, τὸ μητροπολίτη, ποὺ εἶχε ξεπεζέψει ἀπὸ τ’ ἄλογο πολὺ μακριά, κι ἀνέβαινε μὲ ὅλα τὰ γεράματά του τ’ ἀνηφορικὸ μονοπάτι. Τὸ δίχτυ ἦταν κατὰ γῆς. Οἱ καλόγεροι, ποὺ θὰ γύριζαν τὴν ἀνέμη, στὴ θέση τους. Δὲν ἔλειπε παρὰ νὰ φτάση ὁ Σεβασμιώτατος, γιὰ ν’ ἀρχίση ἡ ἀνέμη νὰ γυρίζη καὶ νὰ τρίζη, τὸ σχοινὶ νὰ μαζεύεται καὶ νὰ σηκώνεται τὸ δίχτυ στὸν ἀνήφορο ἔχοντας μέσα του μιὰ ζωὴ ἕτοιμη νὰ χαθῆ, ἄν κοπῆ τὸ σχοινὶ ἢ χαλαρωθῆ ἡ ἀνέμη. 2. Η ΑΝΑΒΑΣΗ

Τέλος ἦρθε ὁ μητροπολίτης. ῾Η καρδιά μου ἄρχισε νὰ χτυπᾶ τὶκ - τὰκ μὲ πολλὴ βία. Τὰ ποδάρια μου ἔτρεμαν σὰν νὰ εἶχε γίνει τὸ σῶμα μου δέκα φορὲς βαρύτερο. ῾Ετοιμαζόμουν νὰ παραμερίσω, νὰ κρυφτῶ, νὰ ἐξαφανιστῶ, νὰ φύγω, γιὰ νὰ μὴ μὲ διατάξη ὁ μητροπολίτης νὰ μπῶ πρῶτος ἐγὼ στὸ δίχτυ, γιατὶ εἶχα μἀθει πὼς στὸ ἀνέβασμα τῶν Μετεώρων ἀνβαίνουν πρῶτα οἱ μικρότεροι στὴν ἡλικία καὶ ὕστερα οἱ μεγαλύτεροι. 248

249

Δὲν ἦταν μονάχα ὁ φόβος, ποὺ ἡθελα νὰ μὴν ἀνεβῶ πρῶτος, ἀλλὰ γιατὶ θὰ ἔχανα καὶ τὸ λαμπρὸ θέαμα τοῦ ἀνεβασμοῦ, ποὺ τὸ ἀπολαμβάνουν μονάχα ὅσοι μένουν τελευταῖοι. Εἶναι περιττὸ νὰ πῶ πὼς ὁ μητροπολίτης θ’ ἀνέβαινε τελευταῖος. ᾽Εκεῖ ποὺ βρισκόμουν παραμερισμένος καὶ προσπαθοῦσα νὰ μὴ φαίνωμαι, ἀκούω τὴ φωνὴ τοῦ μητροπολίτη: - ᾽Εμπρός! μέσα ὁ νεώττρος! - ῎Ω, τί ἀτυχία! εἶπα μέσα μου καὶ μ’ ἔπιασε τρεμούλα. Ν’ ἀρνηθῶ; Ἡ φιλοτιμία μου δὲν τὸ ἐπέτρεπε. Τί νὰ κάμω; ᾽Εμπρὸς γκρεμὸς καὶ πίσω ρέμα. Ὅλη ἡ συντροφιὰ εἶχε τὰ μάτια πάνω μου καρφωμένα. Τέλος ἔκαμα τὴν ἀνάγκη φιλοτιμία, προχώρησα λίγα βήματα, ἔκλεισα τὰ μάτια μου καὶ κάθισα μέσα στὸ δίχτυ ὠχρός, ἄφωνος, σὰν ν’ ἀνέβαινα τὶς βαθμίδες τῆς λαιμητόμου. ῞Ολο τὸ αἷμα μου ἐκείνη τὴ στιγμὴ εἶχε μαζευτῆ στὴν καρδιά μου. ῎Ηθελα νὰ φωνάξω, νὰ πεταχτῶ ἔξω ἀπὸ τὸ δίχτυ. Ἀλλὰ τὰ πόδια μου δὲν εἶχαν δύναμη νὰ κινηθοῦν καὶ ἡ φωνή μου ἀπὸ τὸ φόβο μου εἴχε πνιγῆ στὰ στήθη μου. ῎Εξαφνα τὸ σχοινὶ τραβήχτηκε ἀπότομα. ῎Ενιωσα ἔνα βίαιο τράνταγμα καὶ βρέθηκα κρεμασμένος στὸ κενό. Ἄρχισα νὰ σηκώνωμαι τὸν ἀνήφορο, Πάει πιά! Μοῦ φάνηκε πὼς ἤμουν πεθαμένος καὶ πὼς εἶχα ἀφήσει τὸ σῶμα μου στὴ γῆ κι ἀνέβαινε ἡ ψυχή μου στὸν οὐρανὸ μὲ τὴ σκάλα τοῦ ᾽Ιακώβ. ῞Οσο ἀνέβαινα, τόσο μεγάλωνε στὸ πνεῦμα μου ὁ φόβος τοῦ κινδύνου. Ἄκουγα καθαρότερα τὸ ἀδιάκοπο τρίξιμο τῆς ἀνέμης καὶ τοὺς συντρόφους μου κάτω, ποὺ μιλοῦσαν γαὶ μένα, καὶ μοῦ φαινόταν σὰν νὰ μοῦ ἔψαλλαν τὸν ἐπικήδειο. ῾Η ἀνέμη ἐξακολουθουσε να τρίζη, το σχοινὶ να μαζεύεται, τὸ δίχτυ ν’ ἀνεβαίνη κι ἐγὼ ἐξακολουθοῦσα τὴν ἐναέρια πορεία μου στὸν ἀνήφορο. Μέσα στὸ νοῦ μου εἶχε, γεννηθῆ

250

ἡ ἰδέα πὼς εἶχα πεθάνει καὶ πὼς τὸ σῶμα μου εἶχε μείνει κάτω στὴ γῆ καὶ ἡ ψυχή μου ἀνέβαινε στὴν οὐράνια κατοικία της, ἀνάμεσα ἀπὸ πλῆθος ἀστεριῶν, ἀστέρι κι αὐτὴ μικροσκοπικό. Κι ἐνῶ ἔτρεχα, «τρὰπ» συγκρούομαι μ’ ἕνα σκληρὸ σῶμα. Στὴ στιγμὴ ἀνοίγοντας τὰ μάτια μου εἶδα πὼς ἤμουν πάνω στὰ Μετέωρα, μέσα στὸ δίχτυ σὰν ψάρι. Πέντε ἔξι καλόγεροι καταγίνονταν νὰ μὲ ἀπαλλάξουν ἀπὸ τὰ σχοινιά. Μόλις βγῆκα ἀπὸ τὸ Δίχτυ, κάθισα μιὰ στιγμὴ σ’ ἕνα κάθισμα. Πόσο ἀνακουφίστηκα! ῎Επειτα τράβηξα πρὸς τὸ μοναστήρι ἔχοντας ὁδηγὸ ἔνα καλογεροπαίδι. ῾Η ψυχή μου φούσκωνε μέσα μου καὶ παρακάλεσα τὸ καλογεροπαίδι νὰ μὲ όδηγήση στὴν πιὸ ψηλὴ κορυφὴ τοῦ βράχου. Μοῦ ἔδειξε μὲ τὸ χέρι, καὶ τράβηξα ἴσα πάνω. 3. ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Στάθηκα ἐκεῖ σὰ στήλη κι ἔφερα γύρω τὰ μάτια μου. Ἡ μέρα ἦταν ἀσυννέφιαστη, καθάρια, σωστή ἀνοιξιάτικη μέρα. Ὁ ἦλιος ἔγερνε πρὸς τὸ βασίλεμά του πίσω ἀπὸ τὰ χιονοσκέπαστα κορφοβούνια τῆς Πίνδου, ποὺ χάνονταν μέσα στὰ οὐράνια ὕψη. Δυτικὰ ἁπλωνόταν ὁ καταπράσινος κάμπος τῶν Τρικάλων. Ἀνατολικὰ ἄνοιγε ἡ κοιλάδα τοῦ Πηνειοῦ. Μεσημβρινὰ φαινόταν ἡ ὀροσειρὰ τῶν Ἀγράφων, μὲ χιλιάδες γραμμὲς καὶ μυριάδες ὑψώματα, ποὺ ἀρχίζει ἀπὸ τὰ στενὰ τῆς Πόρτας καὶ πάει νὰ λούση τὰ πόδια της στὸ Αἰγαῖο. Ἀνατολικὰ ἄσπριζαν τὰ Φάρσαλα μὲ τὴ φυσική τους ἀκρόπολη κι ἔδειχναν τὶς μυτερές του κορυφὲς τὸ Πήλιο κι ὁ Κίσαβος, ποὺ φοροῦσαν μικρὸ στεφάνι ἀπὸ χιόνι. Βορινὰ ἁπλωνόταν ἡ ὁροσειρὰ τῶν Χασιῶν. 251

Ἀπ’ αὐτὴ τὴ λαμπρὴ εἰκόνα ἔλειπαν μόνο ὁ Ὄλυμπος καὶ τὰ στενὰ τῶν Τεμπῶν, γιὰ νὰ εἶναι ἀκέραιο στὸ μάτι τοῦ παρατηρητῆ τὸ θεσσαλικὸ πανόραμα, ποὺ τ’ ἀγκάλιαζε μὲ τὶς χρυσοπόρφυρες ἀκτίνες του ὁ ἡλιος κι ἔστελνε ἀπὸ τὴν κορυφὴ τῆς Πίνδου τὸ πιὸ στερεὸ φίλημα ἐκείνης τῆς ἡμέρας στὰ κορφοβούνια τῶν Ἀγράφων, τῆς Γκούρας, τοῦ Πηλίου καὶ τοῦ Κισάβου. Ὁ πατέρας τῆς ἡμέρας ἀκούμπησε τὸ κάτω του τόξο στὸ κεφάλι τῆς Πίνδου, κι’ ὅλα τὰ κορφοβούνια ἄρχισαν νὰ παίρνουν τὰ χρυσοπόρφυρα χρώματα, νὰ ίσκιάζουν τὰ λακκώματα καὶ νὰ γιγαντεύουν οἱ ἡλιακές ἀκτίνες καἵ οἱ ίσκιοι. Τὰ σύννεφα, ποὺ παραστέκονται στὴ δύση, χρυσώθηκαν λίγο - λίγο κι ἔγιναν πελώρια χρυσὰ κομμάτια, σὰν χρυσὰ νησιὰ μέσα σε ἀργυρὴ θάλασσα. Κι ὅσο ὁ ἥλιος κατέβαινε ἀργὰ - ἀργά, τόσο, τὰ χρώματα στὰ σύννεφα, στὰ κορφοβούνια καὶ στὸν οὐρανὸ ἄλλαζαν, ἄλλαζαν. Καὶ τὴ στιγμή, ποὺ ἔπεσε πίσω ἀπὸ τὸ βουνὸ κι ἄρχισαν νὰ ξεροδίζουν καὶ τὰ ψηλότερα κορφοβούνια, ἡ ντροπαλὴ ῾Εσπέρα πρόβαλε δειλὰ ν’ ἀνάψη πρῶτα ἔνα ἔνα καὶ ὕστερα πολλὰ πολλὰ μαζὶ τὰ καντήλια τῆς ουράνιας ἐκκλησίας, γιὰ νὰ ὑποδεχτῆ τὴν πανέμορφη Νύχτα. Μποροῦσα νὰ καθίσω ἐκεῖ ὅλη τὴ νύχτα κουβεντιάζοντας μὲ τ’ ἀστέρια, ᾶν δὲν ἐρχόταν τὸ γνωστὸ καλογεράκι νὰ μοῦ πῆ: - ῾Ορίστε μέσα, σᾶς περιμένουν. Αὐτὸ μπροστὰ κι ἑγὼ πίσω μπήκαμε στὴν αἴθουσα τῆς ὑποδοχῆς τοῦ μοναστηριοῦ, ὅπου ὁ δεσπότης καὶ ἡ ἄλλη συντροφιὰ ἔπαιρναν τὸ όρεκτικό τους κοιτάζοντας, ένῶ ὁ περιποιητικὸς ἡγούμενος ἑτοίμαζε τὸ τρατάζι τοῦ φαγητοῦ ἐπιστατώντας ὁ ἴδιος σἐ ὅλα. «Διηγήματα Θεσσαλικὰ»

252

Χρῖστος Χριστοβασίλης

68. ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΤΜΟ 1. Η ΕΚΔΡΟΜΗ ΜΑΣ

Ἀπὸ τ’ ἀκρογιάλια τῆς ᾽Ικαρίας χρόνια καὶ χρόνια τὴν ἀγνάντευα. Κάποτε θαρροῦσα πὼς ξεχώριζα τοὺς μαυροφορεμένους καλογέρους νὰ πηγαινοέρχωνται στὶς ταράτσες τοῦ μοναστηριοῦ της. Δέκα ὀχτὼ μίλια μόλις χώριζαν τὰ δύο ἑλληνικότατα νησιά. Καὶ μιὰ βαρκούλα μὲ πανὶ θὰ μποροῦσε μὲ γαλήνη νὰ μᾶς πάη προσκυνητὲς μέσα σὲ λίγες ὧρες. ῎Ετσι γινόταν, πρὶν πέση ἡ Πάτμος στὰ χέρια τῶν Ἰταλῶν. Τὰ χρόνια τοῦ πολέμου καὶ τῆς κατοχῆς μὲ κράτησαν κι 253

ἐμένα μακριὰ ἀπὸ τὰ νησιά μας. Μὰ τὸ ὅραμα τῆς Πάτμου ἦταν πάντα φυλαγμένο βαθιὰ στὴν ψυχή μου. Καὶ νά,ποὺ τὸ καλοκαίρι τοῦ 1946 ἦταν γραφτό μου νὰ πατήσω τ’ ἅγια χώματά της. Μόλις ἔφτασα στὴν Ἰκαρία, πληροφορήθηκα ὅτι μερικοὶ φίλοι προετοίμαζαν μιὰ ἐκδρομὴ γιὰ τὴν Πάτμο. Ἄλλο ποὺ δέν γύρευα. Στὶς 24 τοῦ Αὐγούστου ἔγινε ἡ ἐκδρομή μας. Ἀπὸ τὸ μεσημέρι ὡς τὶς πέντε τὸ ἀπόγευμα κράτησε τὸ ταξίδι μας. ῾Ο καπετάνιος σήκωσε καὶ τὸ πανί, ποὺ μᾶς ἔγινε περιζήτητο, ὅχι τόσο γιὰ τὴ βοήθεια του στὴν ταχύτητα τοῦ πλοιαρίου μας, ὅσο γιὰ τὸν ἴσκιο του. Πλέομε πρὸς τὰ Ν.Α. Ἀριστερά μας ἁπλώνεται ἡ Σάμος μὲ τὰ Μικρασιατικὰ παράλια στὸ βάθος τοῦ ὁρίζοντα. Πολὺ πιὸ κοντά μας, πρὸς τὴν ἴδια διεύθυνση, εἶναι οἱ Φοῦρνοι. Μόλις τοὺς προσπερνᾶμε, εἴμαστε στὰ μισὰ τοῦ ταξιδιοῦ καὶ μπαίνομε στὰ νερὰ τῆς Δωδεκανήσου. Τὸ πέλαγος μᾶς δροσίζει κάπως μέσα στὴ ζέστη τοῦ Αὐγούστου. Μὰ πιὸ πολὺ μᾶς δροσίζει ἡ ἀνέκφραστη χαρά, γιατὶ μπήκαμε στὰ πολυπόθητα νερὰ τῶν ἐλεύθερων πιὰ νησιῶν μας. Ἀπ’ ἐδῶ καὶ κάτω, πρὸς τὸ νοτιά, μίλια πολλὰ τὸ Αἰγαῖο εἶναι τώρα πέρα γιὰ πέρα ἑλληνικό, ἀπὸ τὴν Πάτμο ὡς τὴ Ρόδο, κι αὔριο ἀκόμη πιὸ πέρα ὡς τὴν Κύπρο μας. ῞Οσο κι ἂν ἀγωνίστηκαν νὰ τὴ μολύνουν τὴ θάλασσά μας τόσοι καὶ τόσοι κατακτητές, νά την σήμερα ἀμόλυντη, τόσο ἑλληνική, ὅσο ἦταν καὶ πρὶν ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες χρόνια. Καὶ μεῖς ἔχομε τὴ μεγάλη τύχη ν’ ἀρμενίζωμε ἔπειτα ἀπὸ τόσων αἰώνων σκλαβιὰ πρὸς τὰ ἡλιόχαρα νησιά μας. Τώρα πλησιάσαμε τὶς ἀκτὲς τῆς Πάτμου κι ἔτσι μποροῦμε νὰ περιεργασθοῦμε τὴν ἐδαφική της διαμόρφωση καὶ τὴ βλάστησή της. ῾Η γύμνια της καὶ τὸ χαμηλό της ὕψος

254

μᾶς θυμίζει τὴ Μύκονο, ἄν καὶ ξεχωρίζομε σὲ λίγο μερικὲς μικρὲς ὀάσεις μὲ ἀμπέλια καὶ συκιές. Παραπλέομε ἀπὸ τὸν ἕνα κολπίσκο στὸν ἄλλο, ποὺ μᾶς δίνουν τὴν ἐντύπωση μιᾶς δαντέλας μὲ πολλοὺς γύρους. ῞Οταν κάποτε ἀντικρίζωμε στὸ βάθος ἑνὸς κόλπου τὸ γραφικότατο χωριό της, τὸν Κάμπο, ν’ ἁπλώνεται σὲ μεγάλο μάκρος μέσα στὴν πρασινάδα τῶν ἀμπελιῶν καὶ τῶν δέντρων του, θαρροῦμε πὼς βρισκόμαστε σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ τόσο νοικοκυρεμένα χωριὰ τῆς Σύρου μὲ τοὺς περίφημους κήπους. ῞Ολο καὶ πλησιάζομε στὸ μοναδικὸ λιμάνι τοῦ νησιοῦ, στὴ Σκάλα, χτισμένη στὸν πιὸ βαθὺ κόλπο καὶ πολὺ κοντὰ στὸν πιὸ στενὸ λαιμό του, ἐκεῖ ἀκριβῶς ποὺ δείχνει ὁ χάρτης τὴν Πάτμο σὰν δυὸ νησιὰ ἑνωμένα. Ὅλοι μας καμαρώνομε τὰ πεντακάθαρα νησιώτικα σπίτια τῆς Σκάλας καὶ τῆς Χώρας λίγα χιλιόμετρα πιὸ πάνω, στὴν κορυφὴ τοῦ βουνοῦ ὁλόγυρα στὸ κοσμοξακουσμένο μοναστήρι. Εἶχα θαυμάσει πολλὲς φορὲς ὡς τώρα τὴ λευκότητα καὶ τὴν καθαριότητα τῆς Μυκόνου καὶ θαρροῦσα πὼς καμιὰ ἄλλη πόλη δὲν τὴν ξεπερνάει. Κι ὅμως πιὸ ἄσπρη καὶ πιὸ καθαρὴ εἶναι ἡ Πάτμος. ῞Ολα τὰ σπίτια της φρεσκοασπρισμένα καὶ οἱ αὐλές της καὶ τὰ πεζοδρόμια καὶ οἱ ἄκρες τοῦ δρόμου ἀκόμη, ποὺ ἑνώνει τὴ Σκάλα μὲ τὸ μοναστήρι καὶ τὴ Χώρα. Κανένα ἄλλο χρῶμα δὲν διακρίναμε ἀνάμεσα στὰ σπίτια, ἐκτὸς ἀπὸ λίγη πρασινάδα ἐδῶ κι ἐκεῖ, κάπου ἕνα δέντρο, κάπου ἕνα μικρὸ, περιβόλι. 2. Η ΥΠΟΔΟΧΗ ΜΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ

Χαιρετιστήκαμε χαρούμενα μὲ δύο τρεῖς βαρκοῦλες, ποὺ πρωτοαπαντήσαμε στὸ λιμάνι. Κάμποσος κόσμος μαζεύτηκε στὴν προκυμαία. Στὰ μελαψά τους πρόσωπα 255

διαβάζαμε μιὰ εὐχάριστη ἔκπληξη. Ἤμαστε ἡ δεύτερη ἐκδρομή, ποὺ δεχόταν τὸ νησί τους ἀπὸ τὴ μητέρα ῾Ελλάδα. Λίγες ἑβδομάδες πρὶν μᾶς εἶχαν προλάβει οἱ Σαμιῶτες, ὅπως μᾶς εἶπαν μόλις βγήκαμε. Στὴν τοπικὴ ἀστυνομία μᾶς καλοδέχτηκαν ἀδερφικὰ καὶ γρήγορα - γρήγορα μᾶς ἔδωσαν τὶς ἀπαραίτητες γιὰ τὴ διαμονή μας πληροφορίες. Μάθαμε πὼς τὰ τρόφιμα ἦταν ἀκόμη πολὺ σπάνια. Εὐτυχῶς μᾶς παρηγόρησαν μερικὲς κυρίες τῆς συντροφιᾶς μας, ποὺ εἶχαν ὑπεραρκετὴ προμήθεια. Οἱ κουβέρτες, ποὺ εἴχαμε φορτωθῆ, μᾶς ἦταν ἄχρηστες, γιατὶ καὶ ξενοδοχεῖο τοῦ ὕπνου οἱκονομικὸ βρήκαμε καὶ οἱ ξενῶνες τοῦ μοναστηριοῦ ἦταν διαθέσιμοι. Γαϊδουράκια καὶ μουλάρια ἔτοιμα μᾶς προσφέρθηκαν σὲ πολὺ χαμηλὴ τιμὴ νὰ μᾶς ἀνεβάσουν στὸ μοναστήρι, ὅπου ἀποφασίσαμε νὰ περάσωμε τὴ νύχτα οἱ περισσότεροι. Καὶ νά σου ἡ συνοδεία μας ἀνηφορίζει ἀκολουθώντας τὸν παλιὸ δρόμο, ὅλο πλακόστρωτο, γιὰ συντομία. Οἱ ἀγωγιάτες μας ἦταν ἡ εὐγένεια καὶ ἡ προθυμία προσωποποιημένη, στεγνοὶ καὶ φτωχοντυμένοι, ἀλλὰ καὶ πλημμυρισμένοι χαρά, γιατὶ στὶς μέρες τους ἦρθε ἡ περιπόθητη ἐλευθερία, ποὺ τόσους αἰῶνες τὴν ὀνειρεύτηκαν οἱ πρόγονοί τους. Στοὺς ὁλάσπρους τοίχους τῶν σπιτιῶν γαλάζιες ἐπιγραφὲς μαρτυροῦσαν τὴ μεγάλη τους εὐτυχία: «Σᾶς περιμέναμε 34 χρόνια», «Ζήτω ἡ ῞Ενωση!», «Καλῶς ἤρθατε, ἀδέρφια!». Πόσο ἁγνὸ διατήρησαν τὸν πατριωτισμό τους αὐτοὶ οἱ ἥμεροι νησιῶτες! Προσπερνᾶμε τὸ Σπήλαιο της Ἀποκαλύψεως μὲ τὰ ἐρείπια τῆς περίφημης Πατμιάδος Σχολῆς, γιὰ νὰ τὸ ἐπισκεφθοῦμε τὴν ἄλλη μέρα στὸ γυρισμό μας ἀπὸ τὸ μοναστήρι. Καὶ φτάνουμε στὴν εἴσοδο τοῦ κάστρου - μοναστηριοῦ μὲ τὸ ἡλιοβασίλεμα. Στὸ γενικό του σχέδιο εἶναι ἀπαράλλαχτο,

256

ὅπως τὸ πρωτόχτισε ὁ ῞Οσιος Χριστόδουλος τὸν 11ο αἰώνα. Οἱ καλόγεροι εἶναι ὁλοπρόθυμοι πῶς νὰ μᾶς εὐχαριστήσουν μὲ τὶς περιποιήσεις τους. Οἱ κοιτῶνες μᾶς περιμένουν ἔτοιμοι, γιατὶ στὸ μεταξὺ εἶχε τηλεφωνήσει ἡ ἀστυνομία ἀπὸ τὴ Σκάλα. ῾Ο ἡγούμενος μᾶς προσκαλεῖ στὸ ἡγουμενεῖο, ὄπου μᾶς προσφέρεται θαυμάσιος καφές. Νιώθομε νὰ στενοχωρῆ τοὺς καλογέρους ἡ ἀδυναμία τους,νὰ μᾶς φιλοξενήσουν, γιατὶ εἶναι τόση ἡ ἔλλειψη τῶν τροφίμων. Προσπαθοῦμε νὰ τοὺς καθησυχάσωμε βεβαιώνοντάς τους πὼς δὲ μᾶς λείπει τίποτε. Τὴν ὥρα τοῦ φαγητοῦ μᾶς προσφέρεται δροσερώτατο καρπούζι. 3. Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΠΑΤΜΟ

Νύχτα-νύχτα μᾶς ξύπνησε ἡ ψαλμωδία τοῦ ῎Ορθρου, ποὺ ἔφτανε σὰν ἀπόκοσμη ἀπὸ κάτω ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τοῦ μοναστηριοῦ ὡς ἐπάνω στοὺς κοιτῶνες. Γιὰ χάρη δική μας ὁ ῎Ορθρος ἄρχισε στὶς τρεῖς τὴ νύχτα, ἀντὶ γιὰ τὶς δύο, ποὺ εἶναι ἡ συνηθισμένη ὥρα, γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ παρακολουθήσωμε τὴ λειτουργία ἀπὸ τὶς 5 ὡς τὶς 8,30 τὸ πρωί. ῎Ετσι μοῦ δόθηκε ἡ εὐκαιρία πρώτη φορὰ νὰ ζήσω τρεῖς ὧρες σ’ ἔνα γνήσιο βυζαντινὸ περιβάλλον μὲ παπάδες καὶ ψάλτες καλογέρους, μὲ τὸ καλογεροπαίδι κανονάρχο νὰ πηγαινοέρχεται ἀπὸ τὸν ἔνα ψάλτη στὸν ἄλλο, γιὰ νὰ τοῦ κανοναρχάη μὲ τὴν ἀνόθευτη βυζαντινὴ μουσική, μακριὰ ἀπὸ τὴν ὀχλοβοή, ποὺ δὲ σ’ ἀφήνει νὰ συγκεντρωθῆς. ῾Η πίστη πιὸ θερμὴ νιώθαμε νὰ μᾶς ἐξαγνίζη. ῞Οσες ὧρες μᾶς ἔμεναν, τὶς διαθέσαμε γιὰ νὰ ἐπισκεφθοῦμε τὴν περίφημη βιβλιοθήκη, τὸ ἀνεκτίμητο σκευοφυλάκιο, τὰ 257

ἄλλα διαμερίσματα τοῦ μοναστηριοῦ καὶ τέλος τὸ Σπήλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως. Ὄχι ὧρες, ἀλλὰ μέρες καὶ ἑβδομάδες θὰ ἔπρεπε νὰ εἴχαμε στὴ διάθεσή μας, γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ προσέξωμε ὅλα τὰ κειμήλια κι ὅλους τοὺς θησαυροὺς τῆς τέχνης, τἀ ὁποῖα μὲ τόση στοργὴ καὶ ἀφοσίωση κατόρθωσαν νὰ σώσουν τόσες καὶ τόσες γενεὲς καλογέρων. Εἶναι θαῦμα πὼς κανένας ἀπὸ τοὺς τόσους ἐπιδρομεῖς δὲν ἀποτόλμησε τὴν παραμικρὴ ἱεροσυλία. Εἶναι τόσο μεγάλη ἡ δύναμη τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὥστε ἀνάγκαζε καὶ τοὺς ἀλλόπιστους ἀκόμη, ὄχι μόνο νὰ σέβωνται, ἀλλὰ καὶ νὰ προστατεύουν πολλὲς φορὲς τὸ μοναστήρι του. ῾Η βιβλιοθήκη ἔχει σήμερα 735 χειρόγραφα καὶ 4500 παλαιὰ ἔντυπα βιβλία. Ἀνάμεσα στὰ χειρόγραφα πολλὰ εἶναι πολυτιμότατα, ὅπως ὁ «Πορφυροῦς κῶδιξ», χειρόγραφο μερικῶν κεφαλαίων τοῦ κατὰ Μάρκον Εὐαγγελίου τοῦ Ε΄ μ.Χ, αἰώνα, γραμμένο πιθανότατα ἀπὸ τὸν καλλιγράφο αὐτοκράτορα Θεοδόσιο τὸ Μικρό. Πολλὰ χρυσόβουλλα, δηλαδὴ διατάγματα Φράγκων βασιλέων κι ῾Ενετῶν δόγηδων, ἀκόμη καὶ φιρμάνια σουλτάνων, φανερώνουν τὴ μεγάλη σημασία τοῦ μοναστηριοῦ γιὰ ὅλο τὸν κόσμο. Ἀπ’ ὅλα αὐτὰ τὸ σπουδαιότερο εἶναι τὸ χρυσόβουλλο τοῦ Ἀλεξίου Α΄, μὲ τὸ ὁποῖο δωρίζει τὸ νησὶ στὸν Ὅσιο Χριστόδουλο στὰ 1080 μ.Χ. γιὰ νὰ ἱδρύση τὸ ιιοναστήρι τοῦ ᾽Ιωάνου τοῦ Θεολόγου. Ἀπὸ τ’ ἀφθονώτατα κειμήλια κι ἔργα τέχνης ἂς ἀναφέρωμε τὴν ἁλυσίδα τοῦ ᾽Ιωάννου τοῦ Θεολόγου, μὲ τὴν ὁποία τὸν μεταφέρανε δεμένο ἀπὸ τὴ Ρώμη στὴν Πάτμο, τὸ λείψανο τοῦ ῾Οσίου Χριστοδούλου, τὸ μεγαλύτερο σωζόμενο Τίμιο ξύλο σὲ σταυρό, δῶρο τοῦ Ἀλεξίου Α΄, καὶ μιὰ καντήλα, δῶρο τοῦ Μωάμεθ Β΄. Μόνο ὁ Πανάγιος Τάφος, μᾶς εἶπαν οἱ πάντοτε πρόθυμοι κι ἀκούραστοι καλόγεροι, ξεπερνάει τὸ

258

μοναστήρι στὸν πλοῦτο. Ἀξίζει ν’ ἀναφέρωμε πὼς κάτω ἀπὸ τὸ τόσο μεγάλο μοναστήρι εἶναι ἡ στέρνα του, τόσο μεγάλη κι αὐτή, ποὺ ἐπαρκοῦσε γιὰ τοὺς διακόσιους καλογέρους τῆς παλαιότερης ἐποχῆς καὶ τοὺς πολλοὺς ἐπισκέπτες. Σὲ περασμένους αἰῶνες, ποὺ τὸ μοναστήρι ἦταν κοινόβιο, χρησιμοποιοῦσε ἕνα φοῦρνο μεγάλο σὰν ἁλώνι καὶ μιὰ σκάφη σὰ μεγάλη βάρκα, ποὺ σώζονται ἀκόμη καὶ τὰ εἴδαμε. Βιαστικοὶ περάσαμε ἀπὸ τὸ Σπήλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως. Νά ἐδῶ ἡ θέση, ὅπου ἁλυσοδεμένος ὁ Εὐαγγελιστὴς ᾽Ιωάννης εἶδε τὸ ὅραμα τοῦ Θεοῦ μὲ τὸ ἑπτασφράγιστο βιβλίο, μὲ τὸ σάλπισμα τῶν ἑπτὰ Ἀγγέλων, μὲ τὸ ἑπτακέφαλο θηρίο καὶ μὲ τὴ Δευτέρα Παρουσία. Στοὺς τοίχους τῆς ἐκκλησίας ἀποσπάσματα καὶ εἰκόνες ἀπὸ τὴν Ἀποκάλυψη μᾶς ξαναζωντανεύουν τὸ ὅραμα. ῞Ενα ρίγος μᾶς συγκλονίζει, οἱ γυναῖκες δακρύζουν καὶ γονατίζουν. Στιγμὲς ἀλησμόνητες γιὰ ὅλη τὴ ζωή μας. ῾Η τρουμπέτα μᾶς ἀναζητάει κάμποση ὥρα καθυστερημένους. Ὁ καπετάνιος μας δὲν τὴν πολυπιστεύει τὴ γελαστὴ θάλασσσα. Ποιός ξέρει ἄν δὲν τὴν πιάσουν οἱ ξαφνικοὶ θυμοί της! Γυρίζομε λοιπὸν καταμαγεμένοι γιὰ ὅσα εἴδαμε καὶ ζήσαμε, ἀλλὰ καὶ μετανιωμένοι, γιατὶ δὲν εἴχαμε ὑπολογίσει πιὸ πολὺ τὸ χρόνο. Κι ὅλοι μας τάζομε πὼς μὲ τὴν πρώτη εὐκαιρία θὰ ξαναπᾶμε στὴν Πάτμο μας, στὸ ἄσπρο νησὶ τῶν θρησκευτικῶν μας θρύλων. Γεώργιος Ν. Καλαματιανὸς

259

69. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ Ἀστράφτουν καὶ τὰ δώδεκα νησιά μας σὰν πετράδια, δεμένα σὲ πολύτιμο βραχιόλι ἑλληνικό. Βραχιόλι, ποὺ τ’ ἀσήμωσαν τῆς λευτεριᾶς τὰ χάδια καὶ τῆς ῾Ελλάδας τὸ φιλὶ τὸ τίμιο καὶ γλυκό. Δὲ σᾶς ἐμάρανε ἡ σκλαβιά, ποὺ τόσα χρόνια τώρα νὰ σᾶς μαδήση κοίταζε τὰ ὁλάσπρα σας φτερά. Μὲς στὴν καρδιά σας κρύβατε τῆς λευτεριᾶς τὰ δῶρα καὶ στὴ ματιά σας ἔλαμπε ἡ ἑλληνικὴ χαρά. Κι ὅταν τῆς θείας ἀνάστασης χτυπήσανε οἱ καμπάνες καὶ τὸ ποδάρι του ὁ ἐχθρὸς τὸ ξάνοιξε μὲ βιά, ἀπὸ τοῦ Ὀλύμπου τὶς κορφὲς ἀκούστηκαν παιάνες γιὰ τὰ δεσμά της, ποὺ ἔσπαζε παντοτινὰ ἡ σκλαβιά. Περιοδικό «Παιδικό Κόσμος»

260

Γιάννης Ἰωαννίδης

70. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ Η ΚΩΠΑΪΔΑ Τὸν περασμένο Αὔγουστο ὁ πατέρας μου, πραγματοποιώντας παλαιότερη ὑπόσχεσή του,πῆρε μαζί του σ’ ἕνα ταιξίδι, τὸ ὁποῖο θὰ ἔκανε ὡς τὴ Θεσσαλονίκη. Εἶχα ἀκούσει τόσα πολλὰ γιὰ τὴ δεύτερη πρωτεύουσα τῆς πατρίδας μας, τὴν ὅμορφη νύφη τοῦ Θερμαϊκοῦ, καὶ εἶχα μεγάλη ἐπιθυμία νὰ τὴν ἐπισκεφθῶ. Ξεκινήσαμε λοιπὸν ἕνα πρωινὸ ἀπὸ τὴν Ἀθήνα, περάσαμε τὴ Θήβα καὶ βρισκόμαστε κατὰ τὶς 12 τὸ μεσημέρι στὸ χωριὸ Μούλκι. Δεξιά μας ἁπλωνόταν μιὰ ἀπέραντη πρασινάδα, δεῖγμα τῆς ζωηρῆς βλάστησης, ποὺ σκέπαζε σὲ μεγάλη ἀπόσταση τὴ γύρω ἔκταση. - Κοίταξε, πατέρα, κοίταξε! Τί μεγάλες ἀραποσιτιές ! Καὶ πόσα ἀραποσίτια ἔχει κάθε φυτό! Δὲν μπορῶ νὰ τὰ μετρήσω, καθὼς τρέχομε, ἀλλὰ θὰ ἔχη καθένα πέντε κι ἔξι. Τὸ αὐτοκίνητο προχωροῦσε μέ ταχύτητα σαράντα περίπου χιλιομέτρων τὴν ὥρα, κι ἐμεῖς μπορούσαμε νὰ διακρίνωμε δεξιά μας, ἐκτὸς ἀπὸ τ’ ἀραποσίτια, τὶς θερισμένες ἐκτάσεις τῶν σιταριῶν, τὶς πλούσιες βαμβακοφυτεῖες καὶ τὰ περιβόλια, στὰ ὁποῖα οἱ καλλιεργητὲς μὲ τὰ φανταχτερά τους φορέματα φαίνονταν ἀπὸ μακριὰ σὰν κινούμενα ἄνθη μέσα στὸν καταπράσινο κάμπο. - Ναί, παιδί μου, ἀπάντησε ὁ πατέρας. Ἡ ἔκταση αὐτὴ εἶναι πραγματικὰ καὶ μεγάλη, 250.000 261

στρέμματα, ἀλλὰ καὶ πολὺ γόνιμη. Ἀξίζει νὰ τὴ θαυμάζωμε! Ἀν ἤξερες ὅμως καὶ τὴν ἱστορία της δὲ θὰ θαύμαζες τόσο τὴν πρασινάδα καὶ τὴν πλούσια παραγωγή, ὅσο τὴ σκληρὴ κι ἀδιάκοπη προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νὰ δημιουργήση αὐτὸ ποὺ βλέπεις. Ἀν ἤξερες τὴν πάλη, ποὺ ἔκαμε ἐναντίον τῶν στοιχείων τῆς φύσης ὁ ἄνθρωπος, γιὰ νὰ μεταβάλη πολλὰ μέρη τῆς πατρίδας μας ἀπὸ ἑστίες δύστυχίας σὲ πηγὲς εὐτυχίας..! - Βέβαια, πατέρα, πολλὲς φορὲς ἄκουσα στὸ σχολεῖο μας γιὰ μεγάλα τεχνικὰ ἔργα, ὅπως εἶναι τῆς Μακεδονίας μας πρὸ πάντων ἤ τῆς Θεσσαλίας. Κι ἀπὸ ὅσα μᾶς ἔλεγε ὁ δάσκαλός μας, φαντάστηκα πόσο θὰ ἐργάστηκε καὶ τί χρήματα θὰ ξόδεψε τὸ Κράτος μας γιὰ τὴ ἐκτέλεσή τους, ὅταν εἶχε ν’ ἀγωνιστῆ στὴ Μακεδονία ἐναντίον τῶν τρομερῶν πλημμυρῶν, τῶν καταστροφῶν καὶ τῆς ἑλονοσίας! - Ἄ! αὐτὴ ἡ ἑλονοσία, παιδί μου, τί μεγάλο κακὸ γιὰ τὴν πατρίδα μας! Θυμοῦμαι παλιότερα ὅτι ὑπέφερε ἀπ᾽ αὐτὴ ὁ περισσότερος πληθυσμός μας. ῞Ολοι οἱ κάτοικοι τῶν πεδιάδων τῆς Μακεδονίας κι ἄλλων μερῶν ὁλόκληρο τὸ χρόνο ζοῦσαν μὲ τὸ κινίνο στὴν τσέπη, κίτρινοι, ἀρρωστιάρηδες, ἀνίκανοι γιὰ ἐργασία. Εὐτυχῶς ὅμως τώρα γλίτωσαν. Τὰ μεγάλα τεχνικὰ ἔργα τῆς πεδιάδας τῶν Σερρῶν, τοῦ ποταμοῦ Ἀξιοῦ, τῆς λίμνης τῶν Γιανιτσῶν, τὰ ὁποῖα ἔχουν ἀποδώσει στὴν καλλιέργεια περισσότερα ἀπὸ 1.600.000 στρέμματα, γλίτωσαν καὶ τοὺς ἀνθρώπους μας ἀπὸ τὴν ἑλονοσία καὶ τὶς καταστροφές. Ἀλλ’ ἂς συνεχίσωμε τὴ συζήτησή μας γιὰ τὴν περιφέρεια αὐτή τὴν ὁποία ἔχομε μπροστά μας, γιὰ νὰ δῆς ἀπὸ πόσο μακριὰ ἀρχίζει ἡ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νὰ ὑποτάξη τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴ δύναμή του! Ἀπὸ τόσο μακριά, ὥστε κινδυνεύει νὰ χαθῆ μέσα στὰ βάθη τῶν αἰώνων.

262

263

Καὶ στὰ πολὺ παλιὰ χρόνια καὶ στὰ νεώτερα ὅλη αὐτὴ ἡ ἔκταση, τὴν ὁποία τώρα βλέπεις μιὰ καταπράσινη πεδιάδα, ἦταν μία λίμνη, ἡ Κωπαΐδα, ἡ μεγαλύτερη ἴσως ἀπ’ ὅλες τὶς λίμνες τῆς πατρίδας μας. Μερικὰ μέρη της, τὰ ψηλότερα, ξεραίνονταν τὸ καλοκαίρι καὶ τὰ καλλιεργοῦσαν, ἐνῶ τὰ λίγο βαθύτερα ἔμεναν λιβάδια καὶ βάλτοι, οἱ ὁποῖοι παντοῦ ἄφηναν στάσιμα νερά, ποὺ ἦταν διαρκὴς καὶ μόνιμη ἐστία τῆς ἐλονοσίας. Οἱ κάτοικοι τῆς περιφερείας ὑπόφεραν πολὺ ἀπὸ τὶς ἀσθένειες. Γι’ αὐτὸ ἀπό τὰ παλαιότερα ἀκόμη χρόνια ἀσχολήθηκαν μὲ τὴν ἀποξήρανσή της. Εἶναι βέβαιο ὅτι κατὰ τὴν προϊστορικὴ περίοδο, πρὶν ἀπὸ τὸ 2.000 π.Χ., ἡ λίμνη εἶχε ἀποξηρανθῆ ἀπὸ τοὺς τότε κατοίκους της, τοὺ ᾽Ορχομενίους. Αὐτοὶ μάλιστα εἶχαν τότε ἀπὸ τὸ εὐφορώτατο ἔδαφός της τόσα πολλὰ προϊόντα, ποὺ τοὺς χάρισαν ἀμύθητα πλούτη. Ἀλλὰ οἱ Θηβαῖοι, κατὰ τὸ 1500 π.Χ., ἔκαμαν πόλεμο ἐναντίον τῶν Ὀρχομενίων, γιὰ νὰ τοὺς πάρουν τὰ πλούσια κτήματα. ᾽Επειδὴ ὅμως δὲν μπόρεσαν νὰ τοὺς νικήσουν, ἔφραξαν τὶς καταβόθρες, τὶς ὁποῖες εἶχαν φτιάξει ἐκεῖνοι, γιὰ νὰ φεύγουν τὰ νερά, κι ἔτσι πλημμύρισαν πάλι τὴν περιοχὴ καὶ μαζὶ ἔπνιξαν πολλὲς πόλεις, ποὺ ἦταν ἐκεῖ χτισμένες. Ἀργότερα, στὰ χρόνια τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου (325 π.Χ.) ἐπιχειρήθηκε νέα ἀποξήρανση τῆς λίμνης. Κατασκευάστηκαν διώρυγες, πηγάδια καὶ ἄλλα παρόμοια, ἀλλὰ τὸ ἔργο ἐμποδίστηκε ἀπὸ Βοιωτοὺς καὶ σταμάτησε. ῎Ετσι ἔμεινε ἡ λίμνη ὡς τὰ 1876. Τὸ Ἑλληνικὸ Κράτος, ἐλεύθερο πιὰ ἀπὸ τὴ μακροχρόνια σκλαβιά, ἄρχισε τὴν ἐκτέλεση τεχνικῶν ἔργων, γιὰ νὰ καλυτερέψη τὴ θέση τῶν πολιτῶν του. Ἀνάθεσε τότε καὶ τὴν ἀξιοποίηση τῆς Κωπαΐδας σὲ μιὰ ἀγγλικὴ ἑταιρεία, ἡ ὁποία ἐξακολουθοῦσε νὰ

264

ἐργάζεται ὡς τὰ τελευταῖα χρόνια. ῾Η ἑταιρεία ἔφερε μηχανήματα, ἄλλα γιὰ νὰ σκάβουν τὸ ἔδαφος καὶ νὰ πετοῦν τὰ χώματα, ἄλλα γιὰ νὰ φτιάχνουν τ’ ἀναχώματα ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη στὶς διώρυγες, τὶς ὁποῖες κατασκεύαζει, ἄλλα γιὰ νὰ τρυποῦν τοὺς βράχους· καὶ τί δὲν ἔφερε! Καὶ χρησιμοποίησε χιλιάδες ἐργάτες. Αὐτὴ ἐρεύνησε καὶ βρῆκε τὰ παλιὰ ἔργα, κατασκεύασε ἀκόμη νέες δίώρυγες, ὀχετούς, πηγάδια καὶ καταβόθρες καὶ διοχέτευσε τὰ νερὰ τῆς λίμνης ἀνάμεσα ἀπὸ τὸ βουνὸ Σκορπονέρι στὴ θάλασσα τοῦ Εὐβοϊκοῦ κόλπου. ῾Η ἐργασία αὐτὴ κράτησε πάρα πολλὰ χρόνια. Συνεχιζόταν κανονικὰ στὸν καιρὸ τῆς εἰρήνης, σταματοῦσε στὰ χρόνια τῶν πολέμων καὶ πάλι ἐπαναλαμβανόταν, ὤσπου ἀποξηράνθηκε σχεδὸν ὁλόκληρη ἡ λίμνη. Χιλιάδες στρέμματα ἐλευθερώθηκαν ἀπὸ τὰ νερά, καὶ ἡ περιοχὴ ὁλόκληρη γλίτωσε ἀπὸ τοὺς πυρετοὺς καὶ τὶς ἀσθένειες. Γεμάτοι ὑγεία καὶ ὄρεξη οἱ κάτοικοι σήμερα ἐργάζονται στὰ κτήματά τους ἀπὸ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βράδυ καὶ δὲν παύουν νὰ εὐγνωμονοῦν τὸ Κράτος, τὸ ὁποῖο δὲ λυπήθηκε μόχθους καὶ ἔξοδα, γιὰ νὰ χαρίση σ’ αὐτοὺς τὴν εὐτυχία. Θεόδωρος Γιαννόπουλος

265

ΣΤ΄. ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΛΑΩΝ

71. ΕΡΡΙΚΟΣ ΝΤΥΝΑΝ: Ο ΙΔΡΥΤΗΣ ΤΟΥ ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ Τὸ 1862 κυκλοφόρησε στὴν Εὐρώπη ἕνα βιβλίο μὲ τὸν τίτλο «Ἀναμνήσεις ἀπὸ τὴ μάχη του Σολφερίνο». ῾Ο ἄνθρωπος, ποὺ ἔγραψε τὸ βιβλίο ὁ Εφρρίκος Ντυνὰν δὲνἦταν στρατιωτικός, ὅπως θὰ μποροῦσε νὰ φαντασθῆ κανείς. ῏Ἦταν ἁπλούστατα ἄνθρωπος, μὲ τὴν πιὸ μεγάλη σημασία τῆς λέξης. Δὲν ἱστοροῦσε τὸ βιβλίο αὐτὸ τὶς στρατιωτικὲς λεπτομέρειες τῆς μάχης, ἀλλὰ τὸν πόνο, τὴν κακουχία καὶ τὸ μαρτύριο τῶν στρατιωτῶν, ποὺ εἶχαν τραυματιστῆ στὴ μάχη κι ἔμεναν ξαπλωμένοι στὴ γῆ ἀβοήθητοι. ἀπροστάτευτοι 266

κι ἐγκαταλελειμμένοι. Καὶ μολονότι οἱ στρατιῶτες αὐτοὶ ἀνῆκαν σὲ δύο ἀντίθετες καὶ ἐχθρικὲς παρατάξεις - τῶν Γάλλων καὶ τῶν ᾽Ιταλῶν ἀπὸ τὴ μιὰ καὶ τῶν Αὐστριακῶν ἀπὸ τὴν ἄλλη - τὸ βιβλίο δὲν τοὺς ξεχώριζε, δὲν τοὺς ἔβλεπε σὰν ἀντιπάλους καὶ ἐχθροὺς μεταξύ τους, ἀλλὰ τοὺς ἀντίκριζε ὅλους μὲ τὴν ἴδια συμπόνια κι ἀγάπη. ῎Ετσι τοὺς εἶχε δεῖ καὶ ὁ ᾽Ερρίκος Ντυνὰν τὴν τραγικὴ ἐκείνη ἐπαύριο τῆς μάχης. Κι ἐνῶ εἶχε φτάσει ἐκεῖ σὰν ἔμπορος, κι ἐνῶ ὁ σκοπὸς τοῦ ταξιδιοῦ του ἦταν ἡ ἐξυπηρέτηση τῶν ἐμπορικῶν του συμφερόντων, ἡ γεμάτη ἀπὸ συγκίνηση καρδιά του τὰ παραμέρισε ὅλα καὶ πλημμύρισε ἀπὸ ἀγάπη πρὸς τὸν πάσχοντα συνάνθρωπο. «῞Ολοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἀδερφοί. Γιατὶ νὰ προξενοῦν τόσο πόνο ὁ ἔνας στὸν ἄλλο; Δὲν μπορεῖ νὰ γίνη τίποτε;». Αὐτὴ ἡ κραυγὴ τοῦ πόνου ἀναπήδησε ἀπὸ τὴ ζεστὴ καὶ τρυφερὴ καρδιά του κι ἀπευθύνθηκε στοὺς γύρω του ἀνθρώπους. Κι αὐτοί, ἁπλοὶ καὶ ἁγνοὶ ἄνθρωποι τῆς ὑπαίθρου, τὴν ἄκουσαν καὶ τὴν ἔνιωσαν. Καὶ τρέχοντας δίπλα του ἐργάστηκαν μαζί του ὁλόκληρα μερόνυχτα, γιὰ νὰ τὸν βοηθήσουν ν’ ἀνακουφίσουν καὶ νὰ ἐνθαρρύνουν τοὺς τραυματισμένους στρατιῶτες. ᾽Εκείνη τὴ μεγάλη καὶ ἱερὴ στιγμή, ποὺ ὁ ἄνθρωπος ἔκαμε τὸ καθῆκον του ἀπέναντι στὸν ἀδερφό του, μπῆκε τὸ πρῶτο θεμέλιο γιὰ τὴν ἵδρυση τοῦ ᾽Ερυθροῦ Σταυροῦ. Πάνω στὸ αἱματοβαμμένο ἐκεῖνο πεδίο τῆς μάχης εἶχε πνεύσει τὴν εὐλογημένη ἐκείνη ὥρα τὸ θεῖο πνεῦμα τοῦ Χριστιανισμοῦ, ποὺ εἶχε ἐμπνεύσει τρία χρόνια ἀργότερα τὸ βιβλίο τοῦ ᾽Ερρίκου Ντυνὰν «Ἀναμνήσεις ἀπὸ τὴ μάχη τοῦ Σολφερίνο », τὸ ἴδιο πνεῦμα ποὺ ὁδηγοῦσε ἔπειτα ὅλες τὶς σκέψεις καὶ τὶς ἐνέργειές του, ὅλα τὰ βήματα τῆς ζωῆς του. ῎Εδωσε μὲ ἀπέραντη ἀφοσίωση καὶ πίστη, μὲ ἀνεξάντλητη

267

268

αὐταπάρνηση καὶ αὐτοθυσία ὅλες τὶς πνευματικὲς καὶ ψυχικὲς δυνάμεις του, ἀκόμη καὶ ὅλη τὴν περιουσία του, γιὰ νὰ κηρύξη τὸ Εὐαγγέλιο τῆς ἀνθρώπινης ἀλληλεγγύης. Οἱ ἄνθρωποι τὸν ἀγνοοῦσαν, τὸν παρεξηγοῦσαν, τὸν περιγελοῦσαν. Ἀλλὰ ἐκεῖνος ἔμεινε πιστὰ προσηλωμένος στὸ μεγάλο ἀνθρωπιστικὸ καθῆκον του. Κι οὔτε ἡ κακουχία οὔτε ἡ φτώχεια οὔτε ἡ πείνα μπόρεσαν νὰ τοῦ μαράνουν τὸ ζῆλο καὶ τὴν πίστη στὴν ὑψηλὴ ἀποστολή του. Κι ὅπως ἦταν ἑπόμενο, ὁ Θεὸς εὐλόγησε τὸ ἔργο του. Καὶ στὸ τέλος εἶχε τὴ μεγάλη ἱκανοποίηση νὰ τὸ δῆ νὰ πραγματοποιῆται καὶ νὰ καρποφορῆ. ῾Η πρώτη ἐκείνη πρόχειρη, ἀλλὰ καὶ τόσο αὐθόρμητη καὶ συγκινητικὴ ἐκδήλωση τῆς ἀνθρώπινης συμπόνιας, ποὺ εἶχε παρουσιαστῆ τότε κοντὰ στὸ Σολφερίνο, πῆρε ἀργότερα, τὸ 1864, τὴ συγκεκριμένη μορφὴ τῆς συνθήκης τῆς Γενεύης γιὰ τὴν προστασία καὶ τὴν περίθαλψη τῶν τραυματιῶν καὶ τῶν ἀσθενῶν τοῦ πολέμου. Κι ἔπειτα ἀπὸ χρόνια ἔγινε ἡ πολύπλευρη ὀργάνωση τοῦ ᾽Ερυθροῦ Σταυροῦ, ποὺ ἀγκαλιάζοντας ὁλόκληρο τὸν κόσμο ἀγωνίζεται μὲ θαυμαστὴ ἀποτελεσματικότητα ἐναντίον κάθε ἀνθρώπινης δυστυχίας καὶ ἀνάγκης. Τὸ 1901, ὅταν πιὰ ὁ μεγάλος ῾Ερρίκος Ντυνὰν ζοῦσε ἀποτραβηγμένος στὸ ἥσυχο χωριὸ Χάυδεν, τιμήθηκε μὲ τὸ παγκόσμιο βραβεῖο Νόμπελ. Ἀλλὰ ἡ ἀνθρωπότητα τοῦ εἶχε δώσει κάτι πολὺ μεγαλύτερο καὶ πολυτιμότερο ἀπὸ τὸ βοαβείο· τοῦ εἶχε δώσει τὴν ἀναγνώριση, τὸ σεβασμὸ καὶ τὴν εὐγνωμοσύνη της καὶ τὸν εἶχε ἀνακηρύξει ἕναν ἀπὸ τοὺς πιὸ μεγάλους εὐεργέτες της. Μελῆς Νικολαΐδης

269

Ζ΄ ΑΠΟ ΤΙ Σ ΕΦΕΥΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΕΧΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

72. Η ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟ

Ὅταν ὁ Χριστόφορος Κολόμβος ὁ μεγάλος θαλασσοπόρος, ποὺ ἀνακάλυψε τὴν ᾽Αμερικὴ ἦταν μικρός, ὑπῆρχαν πολὺ λίγα βιβλία κι ἦταν ἢ χειρόγραφα ἢ χοντρά, ξυλογραφημένα. Τὰ χειρόγραφα ἦταν ἀντίγραφα τῆς Ἁγίας Γραφῆς ἢ ἔργων ῾Ελλήνων καὶ Ρωμαίων. Πολλοὶ εἶχαν ὡς ἐπάγγελμα νὰ σχεδιάζουν ἢ ν’ ἀντιγράφουν τέτοια βιβλία. Οἱ περισσότεροι ἦταν καλόγεροι. Ζοῦσαν στὰ μοναστήρια καὶ χρειάζονταν ἕνα χρόνο γιὰ ν᾽ ἀντιγράψουν ἕνα βιβλίο σὰν τὴν Ἁγία Γραφή. Ἄν ἤθελαν νὰ εἶναι ὡραῖο καὶ καλλιγραφημένο τὸ βιβλίο, χρειάζονταν δυὸ καὶ τρία χρόνια. Τὰ χειρόγραφα βιβλία γράφονταν πάνω σὲ περγαμηνὲς 270

ἢ μεβράνες. ῾Η περγαμηνὴ γινόταν ἀπὸ δέρμα προβάτου ἤ τράγου· ἡ μεμβράνη ἀπὸ τὸ δέρμα πολὺ μικρῶν ἀρνιῶν ἤ κατσικιῶν. Ἀφαιροῦσαν τὶς τρίχες ἆπὸ τὸ δέρμα καὶ τό ᾽βαζα μέσα σὲ νερὸ μὲ ἀσβέστη γιὰ νὰ φύγη τὸ λίπος. ῞Υστερα τ’ ἅπλωναν καὶ τό ᾽τριβαν μ’ ἀλαφρόπετρα, γιὰ νὰ γίνη λεπτὸ καὶ λεῖο. Στὴν ἀρχὴ ἀπὸ κάθε παράγραφο οἱ ἀντιγραφεῖς ἄφηναν ἄγραφο τὸ πρῶτο γράμμα· τὸ ἴδιο ἔκαναν καὶ γιὰ τὶς σπουδαῖες λέξεις Ὅταν ὁ καλόγερος τέλειωνε τὴν ἀντιγραφή, ἔδινε τὰ φύλλα στὸν εἰκονογράφο. ᾽Εκεῖνος γέμιζε τὰ περιθώρια μὲ στέφανα, ἄνθη ἢ φύλλα γύρω ἀπὸ ἀγγέλους, ἁγίους, πουλιὰ ἢ ζῶα. Τὰ περιθώρια τὰ ζωγράφιζαν μὲ διάφορα χρώματα καθὼς καὶ τὶς σπουδαῖες λέξεις καὶ τ’ ἀρχικὰ γράμματα, ποὺ εἶχαν παραλείψει στὴν ἀντιγραφή. Τὰ στολίδια αὐτὰ ἔδιναν στὰ βιβλία χάρη καὶ ὡραιότητα, ποὺ δὲν τὴ βρίσκομε πιὰ στὰ σημερινὰ βιβλία. ῞Οταν τέλειωνε ἡ διακόσμηση τῶν φύλλων τά ᾽στελναν στὸ βιβλιοδέτη. Ἄν εἶχε καὶ ἡ βιβλιοδέτηση διακόσμηση, μεταχειρίζονταν δέρμα μόσχου ἢ γίδας· ἂν ὄχι,μεταχειρίζονταν δέρμα χοίρου. Γιὰ τὴ διακόσμηση σπουδαίων βιβλίων ἐργάζονταν χρυσοχόοι. Ζωγράφοι, χαράκτες κλπ. Πολλὰ βιβλία ἦταν στολισμένα μ’ ἐλεφαντοκόκαλο, μ’ ασήμι, ἀκομα καὶ μὲ χρυσὸ καὶ πολύτιμους λίθους. Ὁ καθένας καταλαβαίνει ἀπ’ αὐτὰ πὼς ἡ τιμὴ τέτοιων βιβλίων ἦταν πολὺ μεγάλη καὶ μόνον οἱ πλούσιοι μποροῦσαν νὰ τ’ ἀγοράσουν. Μιὰ Ἁγία Γραφὴ καλλιγραφημένη καὶ δεμένη στοίχιζε δέκα χιλιάδες σημερινὲς δραχμές. Τ’ ἄλλα βιβλία, ποὺ τὰ ὀνόμαζαν «βιβλία τῶν φτωχῶν», εἶχαν λίγες εἰκόνες καὶ μερικὲς ἐξηγήσεις ἢ ἐκκλησιαστικὰ ρητά. Οἱ «Εὐαγγελιστές», τὸ πρῶτο τέτοιο βιβλίο, εἶχαν

271

τριάντα σελίδες. Οἱ δεκαπέντε ἤταν τυπωμένες κι οἱ ἄλλες εἶχαν εἰκόνες. ῾Η «Ἁγία Γραφὴ τῶν φτωχῶν»,τὸ διασημότερο ἀπὸ τὰ βιβλία αὐτά, εἶχε λίγες σελίδες μὲ πολλὲς εἰκόνες. Πῶς τυπώνονταν αὐτὰ τὰ βιβλία; ῎Εκοβαν κομμάτια σανίδας ἀπὸ δρύινο ξύλο ἴσα μὲ τὴ σελίδα τοῦ βιβλίου κι ἀπάνω στὴ σανίδα σκάλιζαν τὰ γράμματα καὶ τὶς εἰκόνες, ὅπως σκαλίζομε σήμερα τὶς σφραγίδες. Κατασκεύαζαν δηλαδὴ μιὰ σφραγίδα, ὅσο ἦταν ἡ σελίδα τοῦ βιβλίου. ῾Η ἐργασία αὐτὴ χρειαζόταν μεγάλη ἐπιτηδειότητα καὶ γιὰ νὰ χαραχτῆ ἔνα βιβλίο χρειάζονταν πολλὰ χρόνια· μὲ τὶς σφραγίδες αὐτὲς ἦταν εὔκολο πιὰ νὰ τυπώνουν πολλὰ ὅμοια ἀντίτυπα. Καὶ γι’ αὐτὸ τὰ τυπωμένα βιβλία ἦταν πολὺ φθηνότερα ἀπὸ τὰ χειρόγραφα. Μόνο μικρὰ βιβλία ὅμως μποροῦσαν νὰ τυπωθοῦν ἔτσι. Ἄν ἐπιχειροῦσαν νὰ τυπώσουν μιὰ ῾Αγία Γραφὴ θὰ χρειάζονταν τριάντα ὁλόκληρα χρόνια. Γι’ αὐτὸ καὶ κανένας δὲ σκέφτηκε νὰ ἐπιχειρήση τέτοιο πράγμα. Ο ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓ ΤΕΧΝΙΤΗΣ

῞Ολη αὐτὴ τὴν κατάσταση τὴν ἄλλαξε ὁ Γούτεμβεργ μὲ τὰ κινητὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα. Εἶχε γεννηθῆ σὲ μιὰ Γερμανικὴ πόλη στὰ 1400. Οἱ γονεῖς του ἦταν πλούσιοι κι εὐγενεῖς. Στὴν ἐποχὴ ἐκείνη θεωροῦσαν ταπεινωτικὸ γιὰ ἕνα πλουσιόπαιδο νὰ γίνη τεχνίτης. ῾Ο Γούτεμβεργιος ὅμως ἔμαθε ὄχι μιά, ἀλλὰ δυὸ τέχνες. ῎Εμαθε νὰ κατεργάζεται πολύτιμους λίθους καὶ νὰ κατασκευάζη καθρέφτες. Καὶ σὲ ἡλικία τριάντα πέντε ἐτῶν εἶχε ἐγκασταθῆ στὸ Στρασβοῦργο καὶ κέρδιζε πολλὰ χρήματα ἀπὸ τὴν ἐργασία του κι ἀπὸ τοὺς μαθητές του. Ὁ Γούτεμβεργ σκέφτηκε ὅτι ὅλες οἱ λέξεις κι ὅλες οἱ 272

γλῶσσες ἔχουν λίγα γράμματα, ῾Η ῾Ελληνικὴ γλώσσα ἔχει , 24, ἡ Λατινικὴ 25, ἡ Γερμανικὴ 26 κλπ. Ἄν κατασκεύαζε κανεὶς ἀρκετὰ ἀπ’ αὐτὰ τὰ γράμματα καὶ τὰ τοποθετοῦσε τὸ ἔνα κοντὰ στὸ ἄλλο, θὰ ἦταν εὔκολο νὰ κάμη μιὰ καὶ περισσότερες σελίδες. Ἅμα τύπωνε τὶς σελίδες αὐτές, θὰ μποροῦσε νὰ διαλύση τὰ γράμματα καὶ μ᾽ αὐτὰ νὰ τυπώση ἄλλες σελίδες. ῎Ετσι θὰ τυπώνονταν μεγάλα βιβλία σὲ λίγον καιρὸ καὶ σὲ πολλὰ ἀντίτυπα. ῾Η ἰδέα αὐτὴ τὸν κυρίεψε τόσο, ὥστε ἄφησε κάθε ἄλλη ἐργασία κι ἀφιέρωσε τὸν καιρό του καὶ τὴν ἐργασία του στὸ σκοπὸ αὐτό. Στὴν ἀρχὴ προσπάθησε νὰ κατασκευάση στοιχεῖα ἀπὸ ξύλο. Αὐτὸ τοῦ φαινόταν εὔκολο, ἐνῶ πραγματικὰ ἦταν πολὺ δύσκολο. Μ’ ὅλη τὴν ἐπιτηδειότητά του δὲν μποροῦσε νὰ κατασκευάση ἕνα μικροσκοπικὸ στοιχεῖο ἀπὸ ἕνα κομματάκι ξύλο, οὔτε καὶ νὰ κατασκευάση ὄμοιο τὸ ἕνα μὲ τὸ ἄλλο. Ἀκόμα κι ὅταν ὁπωσδήποτε τὸ κατόρθωνε, ἡ μελάνη μαλάκωνε τὰ ξύλινα στοιχεῖα, κι ἔπειτα ἀπὸ λίγα τυπώματα τὰ στοιχεῖα φθείρονταν καὶ τὰ γράμματα τυπώνονταν μουτζουρωμένα καὶ δυσανάγνωστα. Γι’ αὐτὸ κι ὁ Γούτεμβεργ παραιτήθηκε ἀπὸ τὴν ἰδέα τῶν ξύλινων στοιχείων. Σκέφτηκε νὰ χρησιμοποιήση τὸ μολύβι. Τὸ μολύβι ἦταν μαλακὸ κι εὔκολα ἔκοψε καὶ χάραξε τὰ στοιχεῖα. Ἀλλὰ τὴν ὥρα τοῦ τυπώματος τὰ μολυβένια στοιχεῖα πλάταιναν ἀπὸ τὴν πίεση καὶ τὰ γράμματα ἔβγαιναν σχεδὸν ἀγνώριστα. Ἀφοῦ τὸ μολύβι ἦταν πολὺ μαλακὸ γιὰ τὴ δουλειὰ αὐτή, ὁ Γούτεμβεργ σκέφτηκε τὸ σίδερο· ἦταν πολὺ δύσκολο νὰ κατασκευάση σιδερένια στοιχεῖα κατόρθωσε ὅμως νὰ χαράξη μερικά. Ἀλλὰ στὸ τύπωμα τὰ σιδερένια στοιχεῖα χρειάζονταν μεγάλη πίεση· ἔτσι ὅμως τὰ στοιχεῖα προχωροῦσαν πολὺ

273

βαθιὰ κι ἔσκιζαν τὸ τυπογραφικὸ χαρτί. ῎Ετσι μὲ τὰ μολυβένια καὶ τὰ σιδερένια στοιχεῖα χάθηκαν πολλοὶ μῆνες. Ἀπὸ τὶς δοκιμὲς αὑτὲς ὀ Γούτεμβεργ εἶδε ὅτι γιὰ νὰ γίνουν καλὰ τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα, ἔπρεπε νὰ βρεθῆ μέταλλο σκληρότερο ἀπ’ τὸ μολύβι καὰ μαλακότερο ἀπ’ τὸ σίδερο. Δοκίμασε διάφορα μίγματα. ΙΙότε δοκίμαζε, μολύβι καὶ χαλκό, πότε μολύβι καὶ ὀρείχαλκο (μπροῦτζο). Βδομάδες καὶ μῆνες περνοῦσαν μὲ τὶς δοκιμές. Κι ἐπιτέλους βρῆκε ὅτι τὸ καλύτερο μεῖγμα ἦταν πέντε μέρη μολύβι, τέσσερα ὰντιμόνιο κι ἕνα κασσίτερος. ΕΦΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΤΥΠΩΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ

Γιὰ τὰ χειρόγραφα καὶτὰ ξυλόγρραφα βιβλία δὲ χρειαζόταν πιεστήριο. Ὅταν ὅμως ὁ Γούτεμβεργ βρῆκε τὰ μεταλλικὰ στοιχεῖα, 274

εἶδε ὅτι γιὰ νὰ μεταφερθοῦν τὰ γράμματα, στὸ χαρτὶ ἤ στὴν περγαμηνή, χοειαζόταν μεγάλη πίεση. Ἦταν λοιπὸν ἀνάγκη νὰ ἐφευρεθοῦν πιεστήρια. Πῆρε , γιὰ παράδειγμα τὸ πιεστήιο, ποὺ μεταχειρίζονταν γιὰ νὰ στίψουν τὰ σταφύλια. Κατασκεύασε λοιπὸν ἕνα παρόμοιο πιεστήριο· κι αὐτὸ χρησιμοποιήθηκε ἑκατὸν πενήτα χρόνια καὶ παραπάνω. ῞Υστερα εἴδε ὅτι τὸ μελάνι, ποὺ ἔγραφαν τὰ χειρόγραφα βιβλία, δὲν ἦταν κατάλληλο στὴν τυπογραφία. Ἀκριβῶς τὴν ἐποχὴ αὐτὴ οἱ ᾽Ιταλοὶ ζωγράφοι ἄρχισαν νὰ μεταχειρίζωνται μιὰ νέα βαφὴ ἀπὸ καπνιὰ καὶ λινέλαιο. Ἀπ’ αὐτοὺς ὁ Γούτεμβεργ πῆρε τὴν ἰδέα γιὰ τὴν τυπογραφικὴ μελάνη του· κι ὡς τὰ σήμερα ἀκόμα ἡ τυπογραφικὴ μελάνη γίνεται κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο. Ὁ Γούτεμβεργ ἔφτασε στὴν ἐπιτυχία τοῦ σκοποῦ του· ἀλλὰ νέα βάσανα τὸν περίμεναν. Χρόνια ὁλόκληρα βασανίστηκε γιὰ τὴν ἐφεύρεσή του. Σ’ αὐτὴν ἀφιέρωσε τὴ ζωή του. Σ’ αὐτὴ δαπάνησε τὰ προσωπικά του κέρδη καὶ τὴν πατρικὴ κληρονομιά του. Γιὰ νὰ προχωρήση ἡ ἐργασία, χρειάζονταν πολλὰ χρήματα. Ἀναγκάστηκε νὰ κάμη συνεταιρισμὸ μὲ τρεῖς ἄλλους καὶ συμφώνησαν νὰ μοιραστοῦν τὰ κέρδη. ῞Οπως ἦταν τότε συνήθεια, οἱ συνεταῖροι ὁρκίστηκαν νὰ κρατήσουν μυστικὴ τὴν ἐφεύρεση. Τὸ σχέδιό τους ἦταν νὰ τελειοποιήσουν τὴν ἐφεύρεση καὶ νὰ τυπώσουν τὴν Ἁγία Γραφή, ποὺ θὰ εἶχε μεγάλη κυκλοφορία. Τὸ τί στοίχισε ἡ ἐπιχείρηση αὐτὴ καὶ πόση ἦταν ἡ πεποίθηση τῶν ἀνθρώπων αὐτῶν γιὰ τὴν ἐπιτυχία της, φαίνεται στὴν ἀκόλουθη συνομιλία ἑνὸς ἀπ’ αὐτοὺς μὲ μιὰ κυρία. - Μὰ δὲ σκοπεύετε λοιπὸν νὰ σταματήσετε λίγο, γιὰ νὰ κοιμηθῆτε καὶ σεῖς καμιὰ ὥρα;

275

- Εἶναι ἀνάγκη νὰ τελειώσω πρῶτα αὐτὴ τὴν ἐργασία. - Ἀλλὰ πόσα χρήματα ξοδεύετε!... Θὰ σᾶς κόστισε τὸ λιγότερο δέκα χιλιάδες φράγκα. - Τί λέτε; φαντάζεστε πὼς κόστισε μόνο τόσα; - Ἄν εἴχατε τὰ χρήματα, ποὺ ξοδέψατε γι’ αὐτὴ τὴν ἐργασία, θὰ ἦσαστε ἐξασφαλισμένος γιὰ ὅλη σας τὴ ζωή. - Γι’ αὐτὴ ξόδεψα τὴν κληρονομιά μου καὶ τὴν ἀξία ὅλου τοῦ ἐργοστασίου μου. - Ἄν ὅμως δὲν πετύχετε, τί θὰ κάμετε; - Εἶναι ἀδύνατο νὰ μὴν πετύχωμε. Πρὶν κλείση χρόνος θὰ ἔχωμε μαζέψει τὰ κεφάλαιά μας καὶ θὰ εἴμαστε πλούσιοι. Δυστυχῶς ὁ συνέταιρος αὐτὸς πέθανε σὲ λίγες μέρες. ῾Ο θάνατος αὐτὸς ἔφερε τὸ Γούτεμβεργ σὲ πολὺ δύσκολη θέση. Οἱ ἄλλοι δυὸ συνέταιροι ἔχασαν τὸ θάρρος τους κι ἦταν ἕτοιμοι ν’ ἀφήσουν τὴν ἐπιχείρηση. ῾Ο Γούτεμβεργ ἄρχισε νὰ φοβᾶται γιὰ τὸ μυστικὸ τῆς τέχνης του. ῎Εστειλε στὸ σπίτι τοῦ πεθαμένου συντρόφου του καὶ παρακάλεσε τοὺς δικούς του νὰ μὴν ἐπιτρέψουν σὲ κανένα νὰ ἰδῆ τὸ πιεστήριο. ῾Ο ἀδερφὸς τοῦ νεκροῦ ζητοῦσε τώρα νὰ μάθη τὸ μυστικὸ ἤ νὰ τοῦ ἐπιστρέψουν τὰ κεφάλαια τοῦ ἀδερφοῦ του. ῾Ο Γούτεμβεργ ἀρνήθηκε κι ἡ ὑπόθεση ἔφτασε στὸ δικαστήριο. Καὶ σ’ ἕνα χρόνο βρῆκε τὸ δίκιο του. Αὐτὸς ὅμως δὲν ἦταν εὐχαριστημένος ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐφευρέσεις του. Ἀφοῦ πέρασαν ἕνα δυὸ χρόνια, ἄρχισε πάλι νὰ συλλογίζεται τὴν ἐφεύρεσή του καὶ νὰ περνᾶ τὶς νύχτες του μ’ αυτή. Στὸ τέλος ἀποφάσισε νὰ κάμη τυπογραφεῖο μόνος του. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ

Τέσσερα ἢ πέντε χρόνια ἀργότερα ἔκαμε τὴν πρώτη ἐκτὑπωση. Ἡ ἐπιτυχία ἦταν τόσο μεγάλη, ὥστε ἔνας πλούσιος τοκογλύφος ἔδειξε, μεγάλο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἐπιχείρηση· Αποφάσισαν νὰ τυπώσουν ὁλόκληρη τὴν Ἁγία 276

Γραφή. Θὰ τυπωνόταν στὰ λατινικὰ κι ἔπρεπε νὰ εἶνα ὅμοια μὲ τὰ καλύτερα χειρόγραφα βιβλία. ῞Οταν τυπώθηκε, εἶχε 1282 σελίδες καὶ ἦταν δεμένη σὲ δυὸ τόμους. Εἶναι ἡ πρώτη μεγάλη ἐργασία ἀπὸ τυπογραφικὸ πιεστήριο. ῾Ο τοκογλύφος ὅμως δὲ συνεταιρίστηκε μὲ τὸ Γούτεμβεργ μόνο γιὰ νὰ τὸν βοηθήση στὴν ἐκτύπωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Κι ἐπειδὴ πέντε χρόνια τώρα δὲν εἶχε εἰσπράξει οὔτε πεντάρα, βρῆκε εὐκαιρία μὲ τὴν ἐκτύπωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς νὰ κερδοσκοπήση. ῎Εκαμε αγωγὴ στο Δικαστήριο ζητώντας ἀπὸ τὸ Γουτεμβεργ τὰ κεφάλαιά του καὶ τοὺς τόκους του. Κι ἕνας ἄδικος δικαστὴς ἔβγαλε ἀπόφαση κακὴ γιὰ τὸ Γούτεμβεργ. Κι ἐπειδὴ δὲν εἶχε νὰ πληρώση, ὁ τοκογλύφος τοῦ ἔκαμε ἔξωση ἀπὸ τὸ ἐργοστάσιο καὶ τοῦ πῆρε ὅλα τὰ βιβλία. Κατὰ καλὴ τύχη ὁ ᾽Επίσκοπος τοῦ τόπου δὲν ἄφησε τὸ Γούτεμβεργ νὰ κακοπαθήση. Ξεπληρώνοντας τὶς ὑπηρεσίες του στὴν ᾽Εκκλησία καὶ τὸν πολιτισμό, τοῦ ἔδωκε τιμητικὸ τίτλο καὶ τοῦ χάρισε μηνιαία σύνταξη. Ἀλλ’ ὁ Γούτεμβεργ δὲν πρόφτασε ν’ ἀπολαύση τὶς τιμὲς αὐτὲς πολὺν καιρό. Τὸ Φεβρουάριο τοῦ 1468 ἀρρώστησε καὶ πέθανε. Μεγάλες τιμὲς τοῦ ἔκαμαν μετὰ τὸ θάνατό του. Στὸ μνῆμα του τοποθέτησαν ἀναμνηστικὴ πλάκα μὲ τὴν ἀκόλουθη ἀφιέρωση: «Στὸν ᾽Ιωάννη Γούτεμβεργ, ποὺ βρῆκε τὰ ὀρειχάλκινα τυπογραφικὰ στοιχεῖα· ὅλος ὁ κόσμος ὀφείλει νὰ τὸν τιμᾶ». Σὲ πολλὰ μέρη τοῦ ἔκαμαν μνημεῖα ἀναμνηστικά. Ἀλλὰ τὸ μεγαλύτερο καὶ αἰώνιο μνημεῖο του εἶνα τὸ τυπωμένο βιβλίο. (Διασκευὴ)

Δ. Κοντογιάννης

277

73. Ο ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ Ζοῦσε μιὰ φορὰ στὶς Συρακοῦσες ὁ βασιλιὰς ῾Ιέρωνας. ῾Η χώρα ποὺ κυβερνοῦσε ἦταν πολὺ μικρή, ἀλλὰ γι’ αὐτὸ τὸ λόγο ἤθελε νὰ φορῆ τὸ μεγαλύτερο στέμμα τοῦ κόσμου. Φώναξε λοιπὸν ἕνα ξακουσμένο χρυσοχόο καὶ τοῦ ἔδωσε δέκα λίτρες καθαρὸ χρυσάφι. - Πάρε αὐτό, τοῦ εἶπε, καὶ νὰ μοῦ τὸ φτιάσης ἕνα στέμμα, ποὺ νὰ τὸ ζηλεύη κάθε βασιλιάς. Πρόσεχε νὰ βάλης μέσα σ᾽ αὐτὸ ὅλο τὸ χρυσάφι καὶ νὰ μὴν ἀνακατώσης κανένα μέταλλο. - Θὰ γίνη ὅπως διατάζεις, εἶπε ὁ χρυσοχόος. ᾽Εδῶ μοῦ δίνεις δέκα λίτρες καθαρὸ χρυσάφι· σ’ ἐνενήντα ἡμέρες θὰ σοῦ γυρίσω τὸ στέμμα ἕτοιμο καὶ θά ᾽χη ἀκριβῶς τὸ ἴδιο βάρος. Ὕστερα ἀπὸ ἐνενήντα ἡμέρες, πιστὸς στὸ λόγο του ὁ χρυσοχόος, ἔφερε τὸ στέμμα στὸ βασιλιά. ῏Ηταν ὡραῖο, λεπτοκαμωμένο καὶ μὲ μεγάλη τέχνη γινωμένο. Ὅλοι, ὅσοι τὸ εἶδαν, εἶπαν πὼς δὲν ἦταν ἄλλο τέτοιο στὸν κόσμο. ῞Οταν ὁ βασιλιὰς ῾Ιέρωνας τό ᾽βαλε στὸ κεφάλι του, τὸ στενοχώρησε κάπως, ἀλλὰ δὲν τοῦ κακοφάνηκε γι’ αὐτό. ῏Ηταν βέβαιος πὼς κανένας ἄλλος βασιλιὰς δὲν εἶχε τόσο ἔξοχο ἀριστούργημα. ᾽Αφοῦ τὸ θαύμασε ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ κι ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὸ ζύγισε στὴ δική του τὴ ζυγαριά. Εἶχε ἀκριβῶς τὸ βάρος, ποὺ εἶχε τὸ χρυσάφι ποὺ εἶχε δώσει. - Σοῦ ἀξίζει μεγάλη τιμή, εἶπε στὸ χρυσοχόο. ῎Εκαμες πολὺ καλὴ δουλειὰ καὶ δὲν ἔχασες οὔτε ἕνα κόκκο ἀπὸ τὸ χρυσάφι μου. Στὸ παλάτι τοῦ βασιλιᾶ ζοῦσε τότε ἕνας πολὺ σοφὸς ἄνθρωπος, ποὺ λεγόταν Ἀρχιμήδης. ῞Οταν τον φωναξαν νὰ θαυμάση κι αὐτὸς τὸ στέμμα τοῦ βασιλιᾶ, τὸ γύρισε ἀπὸ δῶ

278

κι ἀπὸ κεῖ πολλὲς φορὲς καὶ τὸ ἐξέτασε προσεχτικά. - Λοιπὸν τὶ ἰδέα ἔχεις γι’ αὐτό; ρώτησε ὁ Ἱέρωνας. - Ἡ ἐργασία εἶναι, αλήθεια, πολὺ ὡραία, ἀπάντησε ὁ Ἀρχιμήδης, ἀλλὰ... ἀλλὰ τὸ χρυσάφι... - Τὸ χρυσάφι εἶναι ὄλο ἐδῶ! φώναξε ὁ βασιλιάς. Τὸ ζύγισα στὴ δική μου τὴ ζυγαριά. - ῾Ωραῖα, εἶπε ὁ ᾽Αρχιμήδης, ἀλλὰ δὲ φαίνεται νὰ ἔχη τὸ ἴδιο πλούσιο κόκκινο χρῶμα, ποὺ εἶχε τὸ ἀδούλευτο χρυσάφι. Δὲν εἶναι καθόλου κόκκινο, ἀλλ’ ἔχει, ἕνα ζωηρὸ κίτρινο χρῶμα, ὅπως, μπορεῖτε νὰ δῆτε καθαρά. - Τὸ περισσότερο χρυσάφι εἶναι κίτρινο, εἶπε ὁ Ἱέρωνας· ἀλλὰ τώρα ποὺ τὸ λέτε αὐτό, θυμᾶμαι πὼς πρὶν δουλευτῆ εἶχε πλούσιο χρῶμα. - Κι ἂν ὁ χρυσοχόος κράτησε μιὰ ἤ δυὸ λίτρες ᾀπὸ τὸ χρυσάφι καὶ συμπλήρωσε τὸ βάρος μὲ ἀσήμι ἢ μπροὺτζο; ρώτησε ὁ Ἀρχιμήδης. - ῎Ω! δὲ θὰ μποροῦσε νὰ τὸ κάμει, εἶπε ὁ ῾Ιέρωνας· τὸ χρυσάφι ἄλλαξε τὸ χρῶμα του, ὅταν δουλεύτηκε. Ἀλλ’ ὅσο περισσότερο συλλογιζόταν τὸ ζήτημα αὐτό, τόσο λιγότερο ἦταν εὐχαριστημένος μὲ τὸ στέμμα του. ᾽Επιτέλους εἶπε στὸν ᾽Αρχιμήδη: - Δὲ εἶναι κανένας τρόπος νὰ ἐξακριβώσωμε, ἂν ὁ χρυσοχόος αὐτὸς πραγματικὰ μὲ γέλασε ἤ ἄν, σὰν τίμιος ἄνθρωπος, μοῦ ἔδωσε πίσω τὸ χρυσάφι μου; - Δὲν ξὲρω κανένα τρόπο, ἦταν ἡ ἁπάντηση. Ἀλλ’ ὁ ᾽Αρχιμήδης δὲν ἦταν ὁ ἄνθρωπος ποὺ θά ’λεγε πὼς ἕνα πράγμα ἦταν ἀδύνατο. Εὐχαριστιόταν πάρα πολὺ νὰ καταγίνεται νὰ λύνη δύσκολα προβλήματα, κι ἅμα ἕνα ζήτημα τὸν ἔφερνε σὲ στενοχώρια, ἐξακολουθοῦσε νὰ τὸ μελετᾶ, ὥσπου νὰ βρῇ κάποια λύση. ῎Ετσι λοιπὸν κάθισε καὶ συλλογιόταν πολλὲς μέρες νὰ

279

βρῆ μὲ ποιὸ τρόπο θὰ μποροῦσε νὰ δοκιμαστῆ τὸ χρυσάφι χωρὶς νὰ πάθη τὸ στέμμα τίποτε. Μιὰ μέρα εἶχε στὸ νοῦ του τὸ ζήτημα αὐτό, ἐνῶ ἑτοιμαζόταν νὰ κάμη λουτρό. ῾ Η μπανιέρα ἦταν γεμάτη νερὸ ὡς ἀπάνω καὶ καθὼς ὁ Ἀρχιμήδης μπῆκε μέσα, μιὰ ποσότητα νεροῦ χύθηκε ἔξω, πάνω στὸ πέτρινο πάτωμα. Τὸ ἴδιο πράγμα εἶχε γίνει πολλὲς φορὲς πρωτύτερα, αὐτὴ ὅμως ἦταν ἡ πρώτη φορά, ποὺ τὸ παρατήρησε ὁ ᾽Αρχιμήδης. «Πόσο νερὸ διώχνω ὅταν μπαίνω μέσα στὴ μπανιέρα; εἶπε μέσα του. «Ὁ καθένας μπορεῖ νὰ δῆ, πὼς ἔδιωξα τόσο νερό, ὅσο εἶναι τὸ σῶμα μου. ῞Ενας ἄνθρωπος, ποὺ ἔχει τὸ μισὸ ἀνάστημα ἀπὸ μένα, θὰ ἔδιωχνε τὸ μισὸ νερό. »Τώρα, ἂν ὑποθέσωμε πώς, ἀντὶ νὰ μπῶ ἐγὼ στὴ μπανιέρα, ἔβαζα μέσα στὸ στέμμα τοῦ ῾Ιέρωνα, θὰ ἔδιωχνε τόσο νερό, ὅσο εἶναι αὐτό. Ἄ, γιὰ νὰ ἰδῶ. Τὸ χρυσάφι εἶναι βαρύτερο ἀπὸ τὸ ἀσήμι. Δέκα λίτρες καθαρὸ χρυσάφι ἔχουν λιγότερο ὄγκο ἀπὸ ὅσο ὄγκο ἔχουν ἑφτὰ λίτρες χρυσάφι ἀνακατωμένες μὲ τρεῖς λίτρες ἀσήμι. ῎Αν τὸ στέμμα τοῦ ῾Ιέρωνα εἶναι καθαρὸ χρυσάφι, θὰ ξετοπίση τὸν ἴδιο ὄγκο νεροῦ, ὅπως καὶ κάθε ἄλλες δέκα λίτρες καθαρὸ χρυσάφι. ῍Αν ὅμως εἶναι νοθευμένο μὲ ἀσήμι, θὰ ξετοπίση μεγαλύτερο ὄγκο. ᾽Επὶ τέλους τὸ βρῆκα!, τὸ βρῆκα!» Τὰ λησμόνησε ὅλα καὶ πετάχτηκε ἔξω ἀπὸ τὸ λουτρό. Χωρὶς νὰ σταματήση νὰ ντυθῆ, ἔτρεξε μέσα στοὺς δρόμους πηγαίνοντας στὸ παλάτι τοῦ βασιλιᾶ καὶ φωνάζοντας: « βρῆκα! βρῆκα! βρῆκα!». Τὸ στέμμα δοκιμάστηκε. Βρέθηκε πὼς ξετόπιζε περισσότερο νερὸ ἀπὸ ὅ,τι ξετόπιζαν δέκα λίτρες χρυσάφι καθαρό. ῾Η ψευτιὰ τοῦ χρυσοχόου ἀποδείχτηκε χωρὶς καμιὰ ἀμφιβολία. ῍Αν ὅμως τιμωρήθηκε ἢ ὄχι δὲν ξέρω, οὔτε μᾶς ἐνδιαφέρει.

280

῾Η ἁπλὴ ἀνακάλυψη, ποὺ ἔκαμε ὁ Ἀρχιμήδης στὴ μπανιέρα του, ἄξιζε πολὺ περισσότερο γιὰ τὸν κόσμο ἀπὸ τὸ στέμμα τοῦ ῾Ιέρωνα. (Διασκευὴ)

Δ. Κοντογιάννης

74. ΤΟ ΧΕΡΙ Τὰ παιδιὰ τῆς ἕκτης τάξης ἑνὸς δημοτικοῦ σχολείου τῶν Ἀθηνῶν πῆγαν μιὰ μέρα ἐκδρομὴ στὴν Καισαριανή. Στὸ δρόμο πέρασαν ἀπ’ τὸ ἵδρυμα, ποὺ μένουν οἱ ἀνάπηροι τοῦ πολέμου. Πολλοὶ ἀπ’ αὐτοὺς κάθονταν στὴ μεγάλη αὐλή. Ἄλλος διάβαζε τὴν ἐφημερίδα του σὲ δυὸ τρεῖς τυφλοὺς συναδέλφους του, ἄλλος καθάριζε τὰ ροῦχα του, ἄλλος μπάλωνε τὰ παπούτσια του. ῞Ολοι κάτι ἔκαναν, γιὰ νὰ περάσουν τὴν ὥρα τους. ῏Ηταν ὅλοι χλωμοὶ κι ἀδύνατοι. Ἄλλος ἦταν κουτσὸς καὶ στηριζόταν σὲ πατερίτσες· ἄλλου ἔλειπε τὸ χέρι. ῞Ολοι σακάτεψαν τὸ κορμί τους πολεμώντας γιὰ τὴν τιμὴ τῆς σημαίας μας καὶ τὴ δόξα τῆς Πατρίδας. Ὅλα τα παιδάκια μὲ συμπάθεια ἔβλεπαν τὰ θλιμμένα παλικάρια κί ἄρχισαν νὰ συζητοῦν ποιὸς ἔπαθε τὴ μεγαλύτερη σωματικὴ βλάβη. Ὁ δάσκαλος ἄκουε τὴ συζήτηση· ἄλλο παιδὶ ἔλεγε, πὼς τὸ χειρότερο ἀπ’ ὅλα εἶναι νὰ χάση κανεὶς τὸ πόδι του, ἄλλο ἔλεγε τὸ μάτι, ἄλλο τὸ χέρι, ἄλλο τὴ λαλιά. - Ἅμα φτάσωμε στὴν Καισαριανή, θὰ σᾶς πῶ κι ἐγὼ τὴ γνώμη μου παιδιά, τοὺς εἶπε ὁ δάσκαλος. Καὶ πραγματικὰ σὰν ξεκουράστηκαν στὸν ἴσκιο τῶν ψηλῶν δέντρων, πού ᾽ναι κοντὰ στὴ βρύση καὶ χόρτασαν δροσερὸ νερό, ὁ δάσκαλος θυμήθηκε τὴν ὑπόσχεσή του. - Ὅ,τι καὶ νὰ χάση ὁ ἄνθρωπος, παιδιά μου, εἶπε ὁ 281

δάσκαλος, εἶναι κακὸ καὶ ψυχρό· μὰ ἐγὼ νομίζω, πὼς τὸ πολυτιμότερο ἀπ’ ὅλα εἶναι τὸ χέρι. Τὸ ὄργανο τῆς ἀφῆς, εἶναι τὸ πιὸ θαυμαστὸ ἀπὸ ὅλα τὰ αἰσθητήρια. Τὰ ὄργανα τῶν ἄλλων αἰσθήσεων δέχονται τὶς ἐντυπώσεις χωρὶς καμιὰ δική τους κίνηση. Μόνο τὸ ὄργανο τῆς ἁφῆς εἶναι ἐνεργητικό. Τὸ μάτι, τὸ αὐτί, τὰ ρουθούνια στέκονται ἁπλῶς ἀνοιχτά. Τὸ φῶς, ὁ ἦχος, ἡ μυρουδιὰ μπαίνουν ἐλεύθερα σ’ αὐτὰ κι ἀναγκαζόμαστε νὰ δοῦμε, ν’ ἀκούσωμε, νὰ μυριστοῦμε. Μὰ τὸ χέρι διαλέγει ὅ,τι θὰ ἐγγίξη καὶ ἐγγίζει ὅ,τι θέλει. Ἀπομακρύνει τὰ πράγματα, ποὺ ἐπιθυμοῦμε. Ἀλλὰ τὸ χέρι δὲ φροντίζει μόνο γιὰ ὅ,τι χρειάζεται ἡ ἀφή, ἀλλὰ βοηθάει καὶ τὶς ἄλλες αισθήσεις, ὅταν δυσκολεύωνται στὴ δουλειά τους. Τὸ χέρι τοῦ τυφλοῦ τὸν ὁδηγεῖ στοὺς δρόμους καὶ τὸν φυλάει ἀπὸ ὅλες τὶς κακοτοπιές. Παρατηρεῖ γι’ αὐτὸν τὰ πρόσωπα τῶν φίλων του καὶ τοῦ λέει ποιὰ ἀγαπημένα πρόσωπα τὸν κοιτάζουν. Τὸ χέρι τοῦ τυφλοῦ διαβάζει μὲ προσοχὴ ὠφέλιμα βιβλία μὲ τὰ ἔκτυπα γράμματα καὶ συντομεύει τὶς μακριὲς ὧρες μὲ τὸ σιωπηλὸ διάβασμα. Καὶ στὸν ἄτυχο τὸν κωφάλαλο τὰ δάχτυλα τοῦ χεριοῦ μιλοῦν μὲ πολλὴ εὐγλωττία κι ἀναπληρώνουν τὴν ἀκοή. Γενικὰ τὰ ὄργανα ὅλων τῶν ἄλλων αἰσθήσεων, καὶ στὴ μεγαλύτερη ἀκόμα τελειότητά τους, ἀναγνωρίζουν τὴν ὑπεροχὴ καὶ τὴ δύναμη τοῦ χεριοῦ. Τὸ χέρι κατασκευάζει γιὰ τὸ μάτι τὸ τηλεσκόπιο καὶ τὸ βοηθᾶ μ’ αὐτὸ νὰ φτάνη τὸ βλέμμα του ὡς τ’ ἀστέρια. Τὸ χέρι ὁπλίζει τὸ μάτι μὲ τὸ μικροσκόπιο, ποὺ τοῦ φανερώνει ἕναν καινούριο κόσμο μὲ θαυμαστὰ πράγματα. Τὸ χέρι κατασκευάζει γιὰ τὸ αὐτὶ ἐργαλεῖα, ποὺ μεγαλώνουν σημαντικὰ τὸν ἦχο. Τὸ χέρι διαλέγει τὸ λουλούδι, ποὺ ἀρέσει στὴν ὄσφρηση κι ἑτοιμάζει ὅλες τὶς εὐχάριστες μυρουδιές.

282

῞Οσο γιὰ τὴ γλώσσα, ἂν δὲν εἶχε τὸ χέρι νὰ τὴν ὑπηρετῆ, θὰ ἦταν ἀναγκασμένη νὰ παραιτηθῆ ἀπ’ τὸ θρόνο της σὰν θεὸς τῶν ἄλλων αἰσθήσεων. Ἀλλ’ ἂν τὸ χέρι μὲ κάθε τρόπο ὑπηρετῆ τὸ σῶμα, ὅμως βοηθάει καὶ τὸ νοῦ καὶ τὴν καρδιά. Αὐτὰ μὲ τὴ δική του βοήθεια φανερώνουν τὴν ἐξυπνάδα, τὸ θάρρος, τὴ στοργή, τὴν ἀντρίκια θέληση καὶ τὴ δύναμη. Βάλε ἕνα σπαθὶ στὸ χέρι καὶ θὰ πολεμήση γιὰ σένα. Βάλε ἕνα ἀλέτρι σ’ αὐτὸ καὶ θὰ ὀργώση γιὰ τὸ χατήρι σου. Βάλε του ἕνα μουσικὸ ὄργανο καὶ θὰ παίξη γιὰ νὰ σ’ εὐχαριριστήση Δῶσ’ του μιὰ πένα καὶ θὰ μιλήση, θὰ παρακαλέση, θὰ προσευχηθῆ γιὰ σένα. Καὶ τί δὲ θὰ κάμη! Καὶ τί δὲν ἔχει κάμει! Μιὰ ἀτμομηχανὴ δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ ἕνα μεγάλο χέρι καμωμένο γιὰ ν’ ἁπλώνη τὴ δύναμή του ἕνα μικρὸ ἀνθρώπινο χέρι. ῞Ενας ἠλεκτρικὸς τηλέγραφος εἶναι γιὰ τὸ μικρὸ αὐτὸ χέρι μιὰ μεγάλη πένα γιὰ νὰ γράφη ὅσο θέλει καὶ ὅπου θέλει. Κι ὅλα τὰ κανόνια καὶ τ’ ἄλλα πολεμικὰ ὅπλα, μὲ τὰ ὁποῖα σκοτώνομε τ’ ἀδέρφια μας, δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ τὸ χέρι τοῦ Κάιν, μεγαλύτερο, δυνατότερο, αἱματηρότερο. Τί εἶναι ἀκόμα ἕνας σιδηρόδρομος, ἕνα ἀτμόπλοιο, ἔνας φάρος, ἕνα ἀνάκτορο; Τί εἶναι, ἀλήθεια, μιὰ ὁλόκληρνὁ πόλη, μιὰ χώρα, ὅλες οἱ πόλεις τοῦ κόσμου, ὁλόκληρη ἡ γήινη σφαίρα, ὅπως τὴν ἔχει μεταβάλει ὁ ἄνθρωπος; Τίποτε ἄλλο παρὰ ἡ ἐργασία ἑνὸς γιγάντιου χεριοῦ τῆς ἀ θρωπότητας. ῞Οταν σκέπτωμαι ὅλα ὅσα ἔκαμε τὸ ἀνθρώπινο χέρι, ἀπ’ τὴν στιγμὴ ποὺ ἡ Εὔα ἅπλωσε τὸ πλανεμένο χέρι της στὸν ἀπαγορευμένο καρπό, ὡς τὴ σκοτεινὴ ὥρα, ποὺ τὰ ἄχραντα χέρια τοῦ Χριστοῦ μας καρφώθηκαν ἀπάνω στὸ Γολγοθά· ὅταν σκέπτωμαι τί καλὸ καὶ τὶ κακὸ ἔκαμαν ἀπὸ τότε τὰ ἀνθρώπινα χέρια, σηκώνω τὸ χέρι μου καὶ τὸ κοιτάζω

283

μὲ θαυμασμὸ καὶ μὲ ἔκσταση. Τί ἐργαλεῖο γιὰ καλό...! Τί ὄργανο γιὰ κακό!... Καὶ δὲ μένει ποτὲ ἀργό... Πολὺ ἀσυλλόγιστα ὀνομάζομε «χειρώνακτα» τὸν ἐργατικὸ ἄνθρωπο. Τὸ ὄνομα αὐτὸ ἀνήκει σὲ κάθε τίμιο καὶ ἐνεργητικὸ ἄντρα ἢ γυναίκα καὶ εἶναι ὄνομα, ποὺ ὁ καθένας πρέπει νὰ ζηλεύη. Γιατὶ στὸ χέρι τοῦ βασιλιᾶ εἶναι τὸ σκῆπτρο, στὸ χέρι τοῦ στρατιώτη τὸ σπαθί, τοῦ ξυλουργου τὸ πριόνι, τοῦ γεωργοῦ τὸ ἀλέτρι, τοῦ ναύτη τὸ κουπί, τοῦ γλύπτη ἡ σμίλη, τοῦ ποιητὴ ἡ πένα, τῆς γυναίκας τὸ βελόνι. Ἄν κανένα ἀπ’ αὐτὰ δὲ μᾶς ἀρέση, τότε γύρω ἀπ’ τὸν καρπὸ τοῦ χεριοῦ μας θὰ περάσουν οἱ ἀλυσίδες τοῦ καταδίκου. Ἀλλὰ γιὰ κάθε ἄντρα καὶ κάθε γυναίκα μὲ θέληση τὸ χέρι εἶναι ἕνα ἐργαλεῖο, ποὺ πρέπει νὰ μάθη νὰ τὸ μεταχειρίζεται. Ὅλοι πρέπει νὰ γνωρίζωμε τοῦτο: «῾Οτιδήποτε κι ἄν ἔχη προοριστῆ νὰ κάνη τὸ χέρι μας, πρέπει νὰ τὸ κάνη μὲ καλὴ συνείδηση».

284

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α΄. ΑΠΟ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ 1. Πρὸς τὸν Θεόν, Ἀριστ. Προβελεγγίου (ποίημα)...............σελ. 5 2. Χριστούγεννα, Κώστα Κρυστάλλη (ποίημα).................» 6 3. Ὁ Χριστούλης, Γρηγορίου Ξενοπούλου................................ » 7 4. Τὰ Χριστούγεννα τῶν ὀρφανῶν, Νικ. Κοντοπούλου......» 9 5. Ὁ Ἅγιος Βασίλειος...............................................................» 15 6. Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, Θ. Γιαννοπούλου...................» 21 7. Προσευχὴ στὴν Παναγία, Στεφ. Μαρτζώκη (ποίημα)..........» 26 8. Στὸ δρόμο τοῦ Γολγοθᾶ................................................................................» 28 9. Τὸ χτίσιμο τῖς Ἁγίας Σοφίας (Βυζαντινὲς παραδόσεις) Γ. Καλαμα τιανοῦ......................................................................................................................» 32 10. Τὸ γιάτρεμα τοῦ τυφλοῦ, Παοτελεήμονος Φωστίνη.........»36 11. Πάσχα στὰ πέλαγα, Ἀνδρ. Καρκαβίτσα....................» 42 Β΄ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ 12. ῾Η θυσία τῆς ᾽Ιφιγένειας, Ἀνδρ. Καρκαβίτσα..............» 45 13. ῾Η Ἀράχνη, Ἀλεξάνδρας Δέλτα..........................» 51 14. Τί εἶναι ἡ πατρίδα μας, Ἰωάννου Πολέμη (ποίημα)........ » 55 15. Ὀρφέας καὶ Εὐρυδίκη, Δ. Κοντογιάννη.......................» 56 16. Σωκράτης καὶ Ἀρίσταρχος................................» 59 17. Τὸ Βυζάντιο...........................................» 62 18. Ὁ ἐπίσκοπος Συνέσιος..............................» 66 19. Πῶς φέρεται στοὺς ἀδερφούς της ἡ αὐτοκρατόρισσα Εὐδοκία » 70 20. Τὸ ναυτόπουλο, Ν. Κοντοπούλου........................» 74 21. Τὸ θάρρος σώζει.................................» 78 22. Στὸ φρούριο τῆς ῎Εδεσσας.........................» 81 23. Ὁ Διγενὴς Ἀκρίτας............................» 86 24. Ὁ Φλαντανελάς, Ἀλεξάνδρας Παπαδοπούλου............» 93 25. Οἱ τελευταῖες ἡμέρες τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Γ. Καλ αματιανοὺ.............» 96 26. Τῆς Ἁγιᾶς Σοφιᾶς (δημοτικὁ τραγούδι )..................» 102 27. Τὸ πρῶτο «Ὄχι», Ν. Κοντοπούλου..............» 183 28. Ξανανθίσαν οἱ δάφνες, Σπ. Παναγιωτοπούλου 285

(ποίημα).........»106 29. Οἱ Κρητικοποῦλες, Γ. Καλαματιανοῦ.......................» 107 30. ῾Η Σημαία, Ἰωάνν. Πολέμη (ποίημα).........» 111 31. Ἐπιστροφὴ στὸ πατρικὸ ἔδαφος, Μιχ. Ροδᾶ..............» 112 32. Χῶμα Ἑλληνικό, Γ. Δροσίνη (ποίημα).................»115 33. Ἡ Τζαβέλαινα, Γιάννη Βλαχονιάννη............» 117 34. Ὕμνος εἰς τὴν ᾽Ελευθερίαν, Διονυσίου Σολωμοῦ (ποίημα)..........»119 Γ΄ -ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 35. Ὁ γραμματικὸς τοῦ χωριοῦ, Ν. Κοντοπούλου........... » 122 36.Οἱ χωριανοί, Γ. Ἀθάνα (ποίημα)..........» 129 37. Τὸ γάλα τοῦ Κωστάκη, Γ. Καλαματιανοῦ.............................» 130 38. Πατέρας καὶ παιδιὰ (ποίημα)..........................» 134 39. Ἡ μητέρα καὶ τὸ παιδί Π. Παναγοπούλου.............» 135 40. Ἡ μάνα, Γ. Μαρτινέλλη (ποίημα)......................» 137 41 Ἀληθινὴ χαρά, Ἰωάννου ΙΙολέμη (ποίημα)............................» 139 42. ῾Η γιαγιὰ μὲ τὰ ἐγγόνια................................» 140 43. Οἱ δυὸ φτωχοί, Γ. Δροσίνη (ποίημα)............................» 144 44. Ὁ μαρασμὸς...........................................................................................» 146 45. Ὁ μπαρμπα - Στέλιος ὁ ψαρὰς.......................................................» 148 46. Ἡ διαθήκη τοῦ Πλατίνη...................................................................» 152 47. Οἱ τρεῖς φίλοι (ποίημα)......................................................................» 159 48. Ὁ Ζώης Καπλάνης..................................................................................» 160 49. Μιὰ θαυμαστὴ κοινωνία, Ν. Κοντόπουλου........................» 174 Δ΄ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ 50. Πρώτη Μαΐου, Διονυσίου Σολωμοῦ, (ποίημα)............» 182 51. Ἕνας λαὸς κι ἕνας βασιλιάς, Παύλου Νιρβάνα................»183 52. Ἡ σταφίδα, Δ. Κοντογιάννη..............» 185 53. Τὸ τριζόνι, Γρηγ. Ξενοπούλου...................» 190 54. Ἡ ἐξοχή, Στεφ. Μαρτζώκη ( ποίημα )............» 194 286

55. Ὁ Καλογιάννος, Γ. Δροσίνη ( ποίημα )............» 125 56. Ἡ «Ἀργώ », Ἀνδρ. Καρκαβίτσα............» 196 57. Ἡ ἐπιστροφὴ τοῦ ναύτη, Ἀριστ. Προβελεγγίου (ποίημα)............»199 58. Πατρίδα, Γ. Δροσίνη ( ποίημα ).....................................................» 200 59. Τὸ πανηγύρι τῶν χωραφιῶν Γ. Καλαματιανοῦ..........» 201 60. Ἀληθινὸ παραμύθι, Ν. Κοντοπούλου................» 203 61. Οἱ ἑλληνικοὶ ὀρυζῶνες, Γ. Καλαματιανοῦ...............» 218 62. Μὲ τὴ συρτή, Ἐμμ. Λυκούδη....................................» 220 68. Ὁ σπάρος, Θ. ΙΙοταμιάνου....................................................» 227 64. Ψαράδες, Γ. Ἀθάνα (ποίημα)......................................» 230 Ε΄ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΑ ΕΡΓΑ

53

ΤΟΠΟΥΣ

ΚΑΙ

ΤΑ

65. ῾Η Ἀραπίτσα, Γ. Ἀθάνα......» 231 66. Προσκύνημα στὸ Μιστρά, Γ. Καλαματιανοῦ........» 239 67. Τὰ Μετέωρα, Χρ. Χρηστοβασίλη.............................................» 247 68. Προσκύνημα στὴν ἐλεύθερη ΙΙάτμο, Γ. Καλαματιανοῦ,.............»2

69. Δωδεκάνησα, Γ. ᾽Ἰωαννίδη ( ποίημα ).........................»260 70. Τὰ μεγάλα τεχνικὰ ἔργα καὶ ἡ Κωπαΐδα, Θ. Γιαννοπούλου,........ .»268 ΣΤ΄ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ. ΛΑΩΝ 71. Ἐρρίκος Ντυνάν: ὁ ἱδρυτής τοῦ Ἑρυθροῦ Σταυροῦ, Μ. Νικολαΐδη................» 266 Ζ΄ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΦΕΥΡΕΣΕΙΣ

ΚΑΙ

ΤΟΝ

72. ῾Η τυπογραφία, Δ. Κοντογιάννῃ.....................» 270 73. Ὁ Ἀρχιμήδης, Δ. Κοντογιάννη..........................» 279 74. Τὸ χέρι............» 281 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...............................................» 284 287

ΤΕΧΝΙΚΟ

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ: Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΗ - ΕΞΩΦΥΛΛΟΝ: Τ. ΧΑΤΖΗ Τὰ ἀντίτυπα τοῦ βιβλίου φέρουν τὸ κάτωθι βιβλιόσημον εἰς ἀπόδειξιν τῆς γνησιότητος αὐτῶν. Ἀντίτυπον στερούμενον τοῦ βιβλιοσήμου τούτου θεωρεῖται κλεψίτυπον. Ὁ διαθέτων, πωλῶν ἤ χρησιμοποιῶν αὐτὸ διώκεται κατὰ τὰς διατάξεις τοῦ ἄρθρου 7 τοῦ νόμου 1129 τῆς 15/28 Μαρτίου 1946 (Ἐφ. Κυβ. 1946, Α΄ 108).

288

ΕΚΔΟΣΙΣ Β΄, 1966 - ΑΝΤΙΤΥΠΑ 235.000 - ΣΥΜΒΑΣΙΣ 1.344/30-3-66 ΕΚΤΥΠΩΣΙΣ - ΒΙΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ - ΑΘΗΝΑΙ

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

318

319

320

321

322

323

324

325

326

327

328

329

330

331

332

333

334

335

336

337

338

339

340

341

342

343

344

345

346

347

348

349

350