qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηq σwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbn mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλι Ανδρέας Απ. Αθανασιάδης qπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςj Τρεις προσπάθειες …εγκατάστασης Καυκασίων στην Ελλάδα 1η 1895-1907 klzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjklz 2η 1908-1909 3η 1913-1914 Από αποδελτίωση των εφηµερίδων xcvbnmσγqwφertyuioσδφpγρaηsόρ «ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ» και «ΕΜΠΡΟΣ» της παραπάνω περιόδου ωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwert Ποντοκώµη, 2009 λκοθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwerty uiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdf ghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyuiopa sdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξ τσδφrtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcv ασδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgασργκο ϊτbnmqwertyσδφγuiopasσδφγdfghjk lzxσδδγσφγcvbnmqwertyuioβκσλπp asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdγαε ορlzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkαεργ
1
2
Πρώτη προσπάθεια εγκατάστασης Καυκάσιων στην Ελλάδα (1895-1907). .................... 4 ∆εύτερη προσπάθεια εγκατάστασης Καυκάσιων στην Ελλάδα (1908-1909). .................25 Τρίτη προσπάθεια εγκατάστασης Καυκάσιων στην Ελλάδα (1913-1914). .....................29
3
4
Πρώτη προσπάθεια εγκατάστασης Καυκάσιων στην Ελλάδα (1895-1907). Το 1881, όταν ενσωµατώθηκε η Θεσσαλία στην ελεύθερη Ελλάδα, ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουµουνδούρος κάλεσε τους Έλληνες Ποντίους του Καυκάσου να εγκατασταθούν στην αραιοκατοικηµένη, λόγω αποχώρησης του τουρκικού πληθυσµού, Θεσσαλία και να λάβουν εύφορες ακαλλιέργητες εκτάσεις. Ζητούσε κυρίως φυτευτές και καλλιεργητές καπνού, για να διδάξουν την καπνοκαλλιέργεια στους Θεσσαλούς. Όµως ο Αλέξ. Κουµουνδούρος το ∆εκέµβριο του 1881 έχασε τις εκλογές και το Φεβρουάριο του 1883 πέθανε. Η υπόθεση των Ελλήνων Ποντίων του Καυκάσου έµεινε εκκρεµής1. Ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα οι Καυκάσιοι ενθαρρύνθηκαν από τον Χαρίλαο Τρικούπη να κατέλθουν στην Ελλάδα για µόνιµη εγκατάσταση. Απεσταλµένοι της Κυβέρνησης µετέβησαν το 1894 στον Καύκασο , ήρθαν σε επαφή µε τους Έλληνες που ζούσαν εκεί και γνωστοποίησαν την επιθυµία της ελληνικής Κυβέρνησης για µετεγκατάστασή τους στην Ελλάδα , που θα τους έδινε µέρος από την άφθονη –ακαλλιέργητη γη της Θεσσαλίας. Κάποιοι λοιπόν, αφού πείστηκαν, εκποίησαν όσα από τα υπάρχοντά τους δεν µεταφέρονταν και περί τις 200 οικογένειες µετοίκησαν στην Ελλάδα. Βρίσκουν Πρωθυπουργό το Θεοτόκη ο οποίος έχοντας διαφορετική πολιτική απ’ αυτή του Τρικούπη αναρωτιέται(Βουλή 14/11/1900): «Νοµίζει η Βουλή, ότι πάντες οι διατεινόµενοι ότι είναι έλληνες εκ καταγωγής δικαιούνται να έλθωσιν εις την Ελλάδα και να αξιώσωσιν , όπως το ∆ηµόσιον τους διαθρέψη»; Συνεχίζει λέγοντας πως «δεν δύναται να καθιερωθεί η αρχή , ότι οιοσδήποτε, ερχόµενος εις Ελλάδα, ίνα εγκατασταθή, έχει το δικαίωµα να απαιτήση από το Κράτος τροφήν , στέγην και γαίας προς καλλιέργειαν». Παρά την υπέρ των Καυκάσιων τοποθέτηση του Στέφανου ∆ραγούµη, ο Θεοτόκης παραµένει κατηγορηµατικός: «Αλλ’ είναι δυνατόν, το Κράτος να καθιερώση τοιαύτην αρχήν, χωρίς να γεννηθή έτερον ζήτηµα, να έλθωσιν οι πληθυσµοί της Θεσσαλίας και να είπωσιν ηµίν: «∆ότε και 1
Συµέλα Τουµανίδου - Πατσινακίδου ,Η κατά καιρούς εγκατάσταση των Ελλήνων Ποντίων προσφύγων του Πόντου και Καυκάσου στη Φθιώτιδα , από:http://www.solon.org.gr/downloads/3h_synedriash_fthiotiki_2003.pdf
5
εις ηµάς εγκατάστασιν υπό τοιούτους όρους. ∆ιατί να δουλεύωµεν προς το συµφέρον των κυρίων των κτηµάτων; ∆ιατί προτιµάτε τους Καυκασίους; ∆ότε και εις ηµάς ζώα, εργαλεία, σπόρον». Και εν τοιαύτη περιπτώσει, τι ήθελεν είπει ο κ Βουλευτής εξ Αττικής; Εύκολον να λέγωµεν πατριωτικούς λόγους, να δεικνύωµεν παράδειγµα δια τους Καυκασίους, δια τους Μακεδόνας, δια τους υποδούλους εν γένει Έλληνας, αλλά πρέπει και να σκεφθώµεν, αν υπάρχωσι και τα µέσα. ∆εν πρέπει να γεννώµεν εν τω τόπω ζητήµατα, τα οποία δεν είναι εύκολον να λύσωµεν». Έτσι το πρόβληµα της εγκατάστασης των Καυκάσιων στην Ελλάδα θα παραµείνει άλυτο επί 12ετία (1895-1907). Οι Καυκάσιοι θα δεινοπαθήσουν και θα αποδεκατιστούν2. Κατ΄ αρχάς Καυκάσιοι έρχονται από Μάρτιο 1897, µαζί µε άλλους εθελοντές για να δώσουν το αίµα τους για την πατρίδα: «ΑΦΙΞΙΣ ΝΕΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ Εκ διαφόρων µερών Ευσταλέστατοι, ζωηροί, γεµάτοι ζωή και ενθουσιασµό, έφθασαν υπέρ τετρακόσιοι εθελονταί, Μιτυλιναίοι, Ρωµούνοι,Καυκάσιοι, Μικρασιάται. Εκεί εις τα πέρατα του ελληνισµού, τον νουν και την καρδίαν έχοντες εστραµµένα προς την Ελλάδα, έσπευσαν πλήρεις ενθουσιασµού εις το πολεµικόν της πατρίδος κέλευσµα. Και απήστραπτεν εκ χαράς η µορφή των και ο ενθουσιασµός , ήτο εζωγραφισµένος επί του προσώπου των, διότι επί τέλους εκλήθησαν και ούτοι να δώσωσι το αίµα και τους βραχίονάς των υπέρ της κοινής πατρίδος των Ελλήνων. Ήταν όλοι ένας και ένας. Ευρύστερνοι, υψηλόσωµοι, µε παράστηµα αρειµάνιον, µε ύφος πολεµικώτατον. Και διήλθον την οδόν Αιόλου ζητωκραυγάζοντες αυτοί χειροκροτούντος του πλήθους. ∆ια δε της οδού Ερµού διηυθύνθησαν εις τα ανάκτορα όπου εζητωκραύγασαν υπέρ της βασιλικής Οικογενείας, εκείθεν δε δια της οδού Σταδίου διηυθύνθησαν προς το κατάστηµα της Εταιρίας Ελληνισµού, ήτις εφρόντισε περί του προσωρινού καταυλισµού των». εφ. ΕΜΠΡΟΣ , 21/3/1897, σελ. 3
2
Λαυρεντίδης Ισαάκ, Μετοικεσία Καυκασίων 1895-1907, Α.Π. τοµ.31ος , Αθήνα , 1971-1972, σελ. 450 έως 514
6
Οι Έλληνες Πόντιοι του Καυκάσου έστειλαν τρεις διαδοχικές επιτροπές για να εξακριβώσουν την κατάσταση στην Ελλάδα. Γύρισαν όλες απογοητευµένες. ∆εν υπήρχε κατ' αρχάς νοµοθετικό πλαίσιο, που να κατοχυρώνει την δωρεάν ή επί πιστώσει παραχώρηση δηµοσίων εκτάσεων. Υπήρχαν µόνον οι αγαθές προθέσεις του πρωθυπουργού, οι οποίες οδήγησαν τους Έλληνες Ποντίους του Καυκάσου, που τις πίστεψαν, σε κόλαση ταλαιπωριών, κρατικής εγκατάλειψης, κοινωνικής αναλγησίας, πείνας, γύµνιας και θανάτου. Το 1898 οι Έλληνες Πόντιοι του Καυκάσου, οι οποίοι φλέγονταν από τον πόθο να ζήσουν στην ελεύθερη πατρίδα τους την Ελλάδα, στέλνουν στην Ελλάδα τέσσερεις αντιπροσώπους τους από διάφορες περιοχές του Καυκάσου να διαλέξουν και να αγοράσουν ένα κατάλληλο κτήµα για την εγκατάστασή τους. Η επιτροπή επέλεξε το κτήµα του ∆αουκλή (τη σηµερινή Ξυνιάδα), το οποίο ανήκε στην Οθωµανίδα Φατµέ Ζεχά χανούµ, κόρη του Σουκρή εφέντη, η οποία πήρε δάνειο 370.000 δρχ από την Τράπεζα της Ηπειροθεσσαλίας, µε υποθήκη το κτήµα αυτό. ∆εν µπόρεσε όµως να αποπληρώσει το δάνειο και η Τράπεζα έβγαλε σε πλειστηριασµό το κτήµα και το αγόρασε η ίδια η Τράπεζα. Αφού το αξιοποίησε για µικρό χρονικό διάστηµα, το πούλησε στο βουλευτή Ναυπάκτου Γεώργιο Πλατανιώτη. Ο Γ. Πλατανιώτης επί 25 χρόνια έζησε στο εξωτερικό και ασχολήθηκε µε επιτυχηµένες γεωργικές επιχειρήσεις στη Βεσσαραβία και τη νότια Ρωσία. Εκεί γνώρισε τους εργατικούς και πρωτοπόρους Έλληνες Ποντίους καλλιεργητές. Αφού ο Γ. Πλατανιώτης πούλησε τα κτήµατα που είχε στη Βεσσαραβία και τη νότια Ρωσία, αγόρασε από την τράπεζα της Ηπειροθεσσαλίας το κτήµα του ∆αουκλή (Ξυνιάδας). Όταν η Επιτροπή πληροφορήθηκε ότι το κτήµα πουλήθηκε, επέστρεψε άπρακτη στον Καύκασο. Ο Γ. Πλατανιώτης όταν έµαθε το λόγο του ερχοµού της Επιτροπής των οµογενών µας του Καυκάσου στο ∆αουκλή, µε δηµοσιεύµατά του στις ελληνικές εφηµερίδες του Καυκάσου καλούσε τους οµοεθνείς µας του Καυκάσου να έρθουν να εργασθούν στο ∆αουκλή (Ξυνιάδα) και αυτός θα τους πρόσφερε έτοιµες κατοικίες, γη, βόδια, αγροτικά εργαλεία, σπορά και τροφή µέχρι τη νέα εσοδεία 19013. 3
Συµέλα Τουµανίδου - Πατσινακίδου ,ό.π.
7
Θάχουµε διαδοχικές αφήξεις, µία απ’ αυτές θα εξελιχθεί κατά τον Ιούλιο του 1899: «ΑΦΙΞΙΣ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ Εγκατάστασις εν Ελλάδι Αφίκοντο χθες εις Πειραιά εκ Ρωσίας τριάκοντα Καυκάσιοι µετά των οικογενειών των µε την απόφασιν να εγκατασταθώσιν εις τα παρά τον Βόλον µέρη. Πλην των αφιχθέντων προσεχώς θα έλθωσι και άλλοι πολλοί». εφ. ΕΜΠΡΟΣ,12/7/1899, σελ. 2 Ένας αντιπρόσωπός τους , ο κ. Ακρίτας θα συναντηθεί µε τον ∆ιάδοχο: «Ο κ. ΑΚΡΙΤΑΣ ΠΑΡΑ ΤΩ ∆ΙΑ∆ΟΧΩ Οι Έλληνες του Καυκάσου. Τι είπεν ο ∆ιάδοχος Χθες την µεσηµβρίαν ανήλθεν εις τα ανάκτορα και παρουσιάσθη ενώπιον του Αντιβασιλέως ο παρεπιδηµών ενταύθα αντιπρόσωπος των Καυκασίων Μ. Ακρίτας όστις παρέµεινε πλέον της ώρας περί αυτώ. Ο κ. Ακρίτας ανεκοίνωσεν εις τον Αντιβασιλέα την επιθυµίαν των Ελλήνων του Καυκάσου όπως κατέλθωσιν εις Ελλάδα και γίνωσιν υπήκοοι Αυτού, παρεκάλεσε δε να επέµβη παρά τη Κυβερνήσει , όπως δια της Υψηλής Του µερίµνης επιτευχθή όσον το δυνατόν ταχύτερον η κάθοδος. Ο ∆ιάδοχος ηκροάσθη µετά προσοχής τον κ. Ακρίταν, ον διαβεβαίωσεν ότι εις άκρον τον συνεκίνησεν ο πόθος των Ελλήνων του Καυκάσου και ότι θα συνεννοηθή µετά του κ Πρωθυπουργού δια την λύσιν του ζητήµατος τούτου.» εφ. ΕΜΠΡΟΣ , 6/8/1899, σελ. 2 110 οικογένειες Ελλήνων Ποντίων του Καυκάσου, αφού πούλησαν τις περιουσίες τους και ό,τι δεν µπορούσαν να µεταφέρουν, ξεκίνησαν για το κτήµα του ∆αουκλή (Ξυνιάδα). 25 οικογένειες κατόπιν υποδείξεως4, κατέβηκαν στην Κρήτη, όπου βρήκαν αδελφική υποδοχή, δωρεάν κατοικία, τροφή και εργασία µε 4
Ο Παν. Ακρίτας, πλούσιος Πόντιος από το Αικατερινοδάρ, µέλος της Επιτροπής των τεσσάρων Καυκασίων που ήρθε το 1898 στην Ελλάδα είναι αυτός που υπέδειξε.
8
αµοιβή 7, 8 και 9 γρόσια και την διαβεβαίωση µόλις θα είναι σε θέση η Κρητική Πολιτεία, δια νόµου θα τους δώσει καλλιεργήσιµη γη5. «Η κρητική Κυβέρνησις Απεφάσισε να παραχωρήση ικανήν έκτασιν όπως συνοικισθώσιν αι καταφυγούσαι εις την νήσον 40 οικογένειαι εκ Καυκάσου. Προς τούτο διεξάγονται συνεννοήσεις προς εύρεσιν και εξαγοράν του καταλλήλου χώρου». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 18/4/1900, σελ. 3 Όταν ο Γ. Πλατανιώτης έµαθε για τις 25 οικογένειες, που πήγαν στην Κρήτη, στέλνει αµέσως τον αντιπρόσωπό του Ι. Μηγιάκη στην Κρήτη, ο οποίος Μηγιάκης τους έδωσε έντυπες προσκλήσεις για το ∆αουκλή (Ξυνιάδα) και τους υποσχόταν «έτοιµη λιθασβεστόκτιστη κατοικία, ελαφρά άµαξα, σιδερένια γεωργικά εργαλεία, βόδια, 1 στρέµµα γης δωρεάν εις λαχανόκηπον, 1 στρέµµα γης δωρεάν εις άµπελον, γην καλλιεργήσιµον, σποράν και δωρεάν διατροφή µέχρι της καινούργιας εσοδείας (1901)». Οι 25 οικογένειες φιλότιµα σκεπτόµενες δεν ήθελαν να επιβαρύνουν τους φιλόξενους κρητικούς αδελφούς και δέχθηκαν τις προτάσεις του Γ. Πλατανιώτη και ενηµέρωσαν τον Υπουργό Εσωτερικών Κούνδουρο. Το ίδιο έκανε και ο Ι. Μηγιάκης εκ µέρους του Πλατανιώτη. Με σύµφωνη γνώµη του Υπουργού Κούνδουρου και µε έξοδα του ∆ηµοσίου οι 25 οικογένειες των οµογενών Καυκασίων έφθασαν στο ∆αουκλή Στη Θεσσαλία ο Βουλευτής και κτηµατίας Πλατανιώτης εγκαινιάζει στα κτήµατά του τέσσερα …νέα χωριά: «ΝΕΑ ΧΩΡΙΑ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΛΙΑ Τα εγκαίνια.-Τα ονόµατα των χωρίων Αγγέλλεται εκ Λαρίσης, ότι την παρελθούσαν εβδοµάδα εγένετο εν ∆οµοκώ και εις τα κτήµατα του βουλευτού κ. Πλατανιώτου η κατάθεσις του θεµελίου λίθου της ιδρύσεως τεσσάρων νέων χωρίων, εις τα οποία εδόθησαν τα ονόµατα Ξυνιάς, Άγιος Γεώργιος, Καυκασία και Κοροµηλιά. Εις την εορτήν ταύτην παρέστησαν πλείστοι βουλευταί και πάσαι αι δηµόσιαι και δηµοτικαί Αρχαί του νοµού Φθιώτιδος µετά του ∆ηµάρχου Λαµίας. 5
Συµέλα Τουµανίδου - Πατσινακίδου ,ό.π.
9
∆ια της ιδρύσεως των τεσσάρων τούτων νέων χωρίων δίδεται µεγίστη ώθησις εις τας γεωργικάς εργασίας της Θεσσαλίας». εφ.ΕΜΠΡΟΣ, 3/5/1900, σελ. 2 Το δέλεαρ προς τα κτήµατα Πλατανιώτου οδηγεί πολλούς καυκάσιους στη Θεσσαλία: «Αφίχθησαν εις Πειραιά και ανεχώρησαν δια τα εν Θεσσαλία κτήµατα του βουλευτού κ. Πλατανιώτου 176 Καυκάσιοι, προτιθέµενοι να εγκατασταθώσιν εν αυτοίς προς καλλιέργειαν καπνού». εφ. ΕΜΠΡΟΣ , 3/6/1900, σελ. 3 Εκεί αντί να τους περιµένουν οι έτοιµες λιθασβεστόκτιστες κατοικίες, τους έριξαν σε µια µάντρα γεµάτη κοπριές, όπου είχαν αρρωστήσει και ψοφήσει 50 βόδια που έφερε από τη Ρωσία ο Γ. Πλατανιώτης. Τα οστά τους ακόµη κείτονταν σε σωρούς γύρω από τη µάντρα. Η εξαπάτηση των οµοεθνών µας από τον Καύκασο ήταν φοβερή. Η εγκατάσταση των 55 οικογενειών των οµοεθνών µας Καυκασίων ήταν τρισχειρότερη. Τους έριξαν άστεγους σε τόπο άνυδρο. ∆εν είχαν πόσιµο νερό, πίνανε θολά και ακάθαρτα νερά. Ο τόπος είχε κλίµα βαρύ και νοσηρό, την ηµέρα βασανίζονταν από τον καύσωνα και το βράδυ πάγωναν. Οι υπόλοιπες 30 οικογένειες, όταν πληροφορήθηκαν την κακή εγκατάσταση των 80 οικογενειών που προηγήθηκαν, µε κανένα τρόπο δεν ήθελαν να πάνε στο ∆αουκλή (Ξυνιάδα). 13 οικογένειες πήγανε στον Αλµυρό Βόλου και 17 µείνανε στη Λαµία. Από αυτές 13 οικογένειες, µε δικά τους χρήµατα, επέστρεψαν αµέσως στον Καύκασο. 14 οικογένειες φέρνοντας πολύ βαρειά την εξαπάτηση που υπέστησαν από τον Γ. Πλατανιώτη, µε δικά τους χρήµατα πήγανε στο χωριό Αλχανή, αγόρασαν βόδια, γεωργικά εργαλεία, σπόρο και ανασκουµπώθηκαν στη δουλειά, όµως είχαν αρρωστήσει στο ∆αουκλή κυρίως από ελονοσία και πέθαιναν. Οι 10 οικογένειες από αυτές µε δικά τους χρήµατα επέστρεψαν στον Καύκασο. Η πραγµατικότητα ήταν ότι ο Γ. Πλατανιώτης αξίωσε από τους Καυκάσιους να χτίσουν µόνοι τους τις κατοικίες τους, να αγοράσουν µε δικά τους χρήµατα τα αροτριώντα ζώα και όλα όσα υποσχέθηκε και την παραγωγή που θα παίρνανε από την καλλιέργεια θα την µοιράζονταν σε δυο ίσα µέρη µε τον αφέντη. «Αυτή είναι σκλαβιά», απάντησαν οι Καυκάσιοι. Στο ∆αουκλή οι άρρωστοι δούλευαν µε µεροκάµατο και έπαιρναν αντίτιµο της εργασίας τους αλεύρι, κατάµαυρο από το δαυλίτη. Όταν
10
δεν µπορούσαν να εργασθούν στερούνταν και αυτό το αλεύρι. Για να εξασφαλίσουν το ψωµί τους πουλούσαν τα κοσµήµατα που έφεραν µαζί τους, τα οικογενειακά τους κειµήλια, τα σκεύη και τα ρούχα τους6. Η απογοήτευση των προσδοκιών και η εκµετάλλευση που θα υποστούν οι Καυκάσιοι στα κτήµατα των Θεσσαλών θάναι τροµακτική7. Πολύ καθυστερηµένα, µόλις στις 14 Νοεµβρίου 1900 η υπόθεση των αποδεκατισµένων Καυκασίων έφθασε στη Βουλή των Ελλήνων. Την έφερε ο βουλευτής Πελοποννήσου και ιστορικός Κ. Παπαµιχαλόπουλος τον οποίο επισκέφθηκε Επιτροπή των οµοεθνών µας µε επικεφαλής τον ιερέα Μαυρίδη. Ήταν τόση η εξάντλησή τους από την πείνα, τις κακουχίες, την αρρώστια, ώστε δεν ακούγονταν η φωνή τους κατά την συνοµιλία στο γραφείο του. Ο Κ. Παπαµιχαλόπουλος τους υπερασπίσθηκε και τώρα µε πάθος όπως και πριν από 6 χρόνια επί Χαρ. Τρικούπη. Το ίδιο έκανε και ο Στέφανος ∆ραγούµης, ο οποίος γνώριζε και συµπαθούσε τον απόδηµο ελληνισµό. Υποστήριξαν µε θέρµη τους Καυκάσιους ο Α. Πλατής, ο Ι. Φίλιος και άλλοι βουλευτές. Όµως ο Πρωθυπουργός Γ. Θεοτόκης και ο Υπουργός Εσωτερικών Ν. Λεβίδης ήσαν αρνητικοί και σχεδόν εχθρικοί. Ήταν µεγάλο κατάντηµα για τους Καυκασίους αυτό, αυτοί που ζούσαν πλουσιοπάροχα και βοηθούσαν άλλους στον Καύκασο, τώρα να έχουν την ανάγκη των άλλων! Και να σκεφθεί κανείς ότι ο φτωχότερος Καυκάσιος έφερε µαζί του στην Ελλάδα 1.000 Ρούβλια. 9 Ρούβλια ισοδυναµούσαν µε µια χρυσή λύρα8. Κάποιοι αναγκάζονται και επιστρέφουν στον Πειραιά. Όσο µπορούν γυρίζουν στη Ρωσία. Στον Πειραιά λαµβάνονται κάποιες πρωτοβουλίες εράνων µε σκοπό την οριστική εγκατάστασή τους στην Ελλάδα: 6
Συµέλα Τουµανίδου - Πατσινακίδου ,ό.π. ολόκληρες είχαν πεθάνει. ∆εν υπήρχε οικογένεια, η οποία δεν έχασε 2 και 3 µέλη της. Τραγικά περιστατικά αναφέρει ο τύπος εκείνης της εποχής. Γράφει η «Πανθεσσαλική»: «Ήρθε στο Γραφείο άνδρας που είχε το χρώµα του θανάτου, είχε θάψει στο ∆αουκλή τα 6 παλικάρια του. Ζητούσε χρήµατα, για να επιστρέψει στον Καύκασο». Άλλο περιστατικό. «Ήρθε στο Γραφείο µάνα παράφρων, γιατί έχασε όλα τα µέλη της οικογενείας της». (Συµέλα Τουµανίδου - Πατσινακίδου ,ό.π.) 8 Συµέλα Τουµανίδου - Πατσινακίδου ,ό.π. 7Οικογένειες
11
«Ο ΜΕΓΑΣ ∆ΟΥΞ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ Η εγκατάστασίς των εν Ελλάδι Ο βουλευτής κ. Κ. Παπαµιχαλόπουλος κατήλθε χθες την µεσηµβρίαν εις τα καταλύµατα των Καυκασίων, ίνα αντιληφθή περί της καταστάσεώς των και να µάθη περί των αναγκών των. Εν σχέσει προς τους Καυκασίους εβεβαιώθη, ότι ο Μέγας ∆ουξ Γεώργιος, ο σύζυγος της Μ. ∆ουκίσσης Μαρίας, έλαβε την πρωτοβουλίαν να ενεργηθή έρανος, όπως εγκατασταθώσιν οριστικώς εν Ελλάδι οι Καυκάσιοι». εφ.ΕΜΠΡΟΣ, 25/11/1900, ΣΕΛ. 3 Ζουν… στις τρώγλες της Τρούµπας. Ένας δηµοσιογράφος από το «ΕΜΠΡΟΣ» θα αποκαλύψει ένα κοµµάτι της άθλιας ζωής τους: «ΤΟ ‘ΕΜΠΡΟΣ’ ΕΝ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΑΙ ΧΘΕΣΙΝΑΙ ΑΝΑΚΡΙΣΕΙΣ ΜΑΣ ΦΡΙΚΩ∆ΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ ΓΗ ΝΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΩΜΕΝ Πόσοι απέθανον .-Ζωή υπό τσαντήρια . -Κοιµώνται στα χώµατα. Υγιείς και άρρωστοι Υποθέτοµεν, ότι ήτο καιρός πλέον να γνωσθή επακριβώς η πραγµατική κατάστασις των εν Πειραιεί Καυκασίων. Προς τούτο εις εκ των συντακτών µας κατήλθε χθες εις Πειραιά, µετέβη εις το χωρίον Μελετοπούλου, όπου παρά την µάνδραν του ∆ηµητρέλη διαµένουν αυτοί οι άνθρωποι υπό σκηνάς εν πλήρει χειµώνι, είδε την κατάστασίν των, εισήλθεν εις τα τσαντήρια των, ήκουσε τα παράπονά των, και τας αιτήσεις των. Ο ιερεύς των, ονόµατι Παπαχαράλαµπος, µόλις ιστάµενος εις τους πόδας του δυσκόλως ηδύνατο να οµιλήση, αλλ’ ο Θεοδόσιος ∆ιαµαντής, άνθρωπος ευφυής, ανέλαβε να µας εκθέσει όλην την ιστορίαν των. -Ηµείς , λέγει ο κ. ∆ιαµαντής, ήλθοµεν εκ Καυκάσου 110 περίπου οικογένειαι, διότι δεν ηδυνάµεθα να υποφέρωµεν τον εν Ρωσία βίον. Προ 11 περίπου µηνών, την 17 ∆εκεµβρίου, 25 οικογένειαι κατήλθον εις την Ελλάδα και µετέβησαν εις Κρήτην. ∆εν υπήρχεν εκεί εργασία και δια τούτο εκ Κρήτης µετέβησαν εις Θεσσαλίαν µετ’ άλλων 25 οικογενειών και κατόπιν άλλων ακόµη, προσληφθέντες εις το ∆αουκλί, µέγα κτήµα του κ. Πλατανιώτου και εις το Καλχανί, ανήκον εις τίνα εκ ∆οµοκού. -∆ιατί δεν εµείνατε εις το κτήµα του κ. Πλατανιώτου;
12
-Απ’ αυτόν προήλθον όλα τα κακά. Ενώ µας υπεσχέθη πολλά πράγµατα, ηµείς δεν εύροµεν ούτε σπίτια δια να µείνωµεν, ούτε νερό δια να πίνωµεν. ∆ιότι το νερό του κτήµατος, ο κ. Πλατανιώτης το ήθελε δια να ποτίζη το καλαµπόκι. Επειδή λοιπόν πολλοί ησθένησαν και απέθανον, µερικοί επέστρεψαν πάλιν εις Ρωσίαν, ενώ ηµείς ήλθοµεν εις Πειραιά, όπου µένοµεν από δύο µηνών. -Πόσαι οικογένειαι µένετε ήδη εις Πειραιά; -Αφαιρουµένων των 15 οικογενειών, αίτινες ανεχώρησαν την παρελθούσαν Κυριακήν, µένοµεν σήµερον 29 οικογένειαι, αποτελούµεναι εξ 141 ατόµων. -Και πώς περνάτε; Ηρωτήσαµεν. -Παρατηρήσετε τα πρόσωπά µας και κρίνατε πώς περνούµε. Από την ηµέραν που ήρθαµε απέθανον 10-12. Επ’ αρκετόν καιρόν εµένοµεν εις την Τρούµπαν, κοιµώµενοι εν υπαίθρω, τώρα µας έδωκεν η αστυνοµία σκηνάς, αλλά τι να κάµουν αι σκηναί τον χειµώνα, µε τας βροχάς. Εις την Ελλάδα ήλθοµεν δι εξόδων µας και εζήσαµεν αρκετάς ηµέρας δι’ εξόδων µας, πωλήσαντες τα έπιπλά µας και τας προίκας των θυγατέρων µας. Και τώρα δεν ζητούµεν τίποτε άλλον παρά γη δια να καλλιεργήσωµεν. ∆εν την θέλοµεν δωρεάν, αλλά να την αγοράσωµεν, να την πληρώσωµεν όµως κατά δόσεις. Ηµείς είµεθα όλοι εργατικοί, να εγώ είµαι γεωργός και παπλωµατάς, οι άλλοι γνωρίζουν να καλλιεργούν καπνόν. -Άλλας εργασίας δεν γνωρίζεται να κάνετε εις την πόλιν; -Όσοι δεν είνε άρρωστοι εργάζονται ως αχθοφόροι εις τα ατµόπλοια, αλά πάντα δεν υπάρχουν εργασίαι πολλαί, διότι ο Πειραιεύς έχει τους ταχτικούς αχθοφόρους του. Ελλείψει εργασίας ζώµεν από την επαιτείαν των γυναικοπαίδων. -Ποίας ενεργείας εκάµατε παρά τη Κυβερνήσει; -Πέντε αναφοράντας εκάµαµε, απαντά εις άλλος, και στη Βασίλισσα και στο ∆ιάδοχο… -Και τι εζητείτε δια των αναφορών σας; -Ό,τι να είνε, µόνο σε αφεντικό δεν πηγαίνουµε πλειό, η καρδιά µας έναψεν σαν φωτιά, από τον καιρό του Πλατανιώτη, προσθέτει µετά πόνου και µε την ιδιόρρυθµον προφοράν του ο κ. ∆ιαµαντής. Όταν κατόπιν ηθέλησα να εισέλθω εντός µιας εκ των οικιών των µου εστάθη αδύνατον να προχωρήσω εκ της µεγάλης δυσωδίας, ήτις εξήρχετο εκείθεν. Επτά άτοµα µένουσιν εις τινάς των σκηνών, άνευ ενδηµάτων, άνευ στρωµάτων, κοιµώµενοι επί του χώµατος και της
13
ιλύος, άρρενες µετά θηλέων και υγιείς µετ’ αρρώστων. Πάντες είνε χλωµοί και µόλις ίστανται εις τους πόδας των εκ της αδυναµίας. Απερχόµενος, είδον τινάς δυστυχών τούτων επιστρέφοντας εκ Πειραιώς µε δοχεία περιέχοντα ταχινόσουπαν-ήτο η πρώτη ηµέρα της τεσσαρακοστής.- έως τα χθες µας έδιδον συσσίτιον άπαξ της ηµέρας, λέγει ο κ. ∆ιαµαντής από σήµερον µας ειδοποίησαν από την αστυνοµίαν να λαµβάνωµεν δις της ηµέρας, αλλ’ αυτό δεν θα διαρκέση πλέον των 15 ηµερών, µετά την λήξιν των οποίων θα παύση εντελώς πάσα βοήθεια, αν δεν θελήσωµεν να επιστρέψωµεν εις Ρωσίαν. Τι λέγει ο δήµαρχος Πειραιώς.-Τι εξώδευσεν ο δήµος.-Τα διαβατήρια ∆ια να έχωµεν πλήρη ιδέαν των συµβαινόντων , παρεκαλέσαµεν τον ∆ήµαρχον Πειραιέων κ. Τρ. Μοντζόπουλον να µας είπη τας υπέρ των Καυκασίων ενεργείας του. -Η περίθαλψης αυτών, µας λέγει, δεν είνε έργον του ∆ήµου, αλλά της Κυβερνήσεως. Ηµείς, εν τούτοις, εις τίνας οικογενείας, αίτινες ανεχώρησαν εφροντίσαµεν να πληρώσωµεν τα έξοδα των διαβατηρίων, ταις εδώκαµεν δε και χαρτζηλίκι δια το ταξείδι και πάλιν αν ζητηθή η αρωγή µας, δεν θα την αρνηθώµεν, εφ’ όσον δυνάµεθα. Εξωδεύσαµεν 800 δραχµάς περίπου. Επληρώσαµεν εις το ρωσικόν προξενείον δια διαβατήρια των αναχωρησάντων εξ φράγκα χρυσά δι’ έκαστον. Με όλας τας ενεργείας µας και τας προς τον κ. Πρεσβευτήν παρακλήσεις µας, εστάθη αδύνατον να εκδοθώσι δι’ αυτούς τους δυστυχείς δωρεάν διαβατήρια, ενώ ο Τούρκος πρόξενος, οσάκις τον παρεκάλεσα δια τινάς πτωχούς , ουδέποτε ηρνήθη να µ’ ευχαριστήσει. Και µια ευσπλαχνία …κατά λάθος Κατά τας αστυνοµικάς πληροφορίας οι Καυκάσιοι ετρέφοντο επί 15 ηµέρας υπό του οικονοµικού συσσιτίου Πειραιώς, το οποίον ενόµισεν ότι την δαπάνην θα επλήρωνεν η αστυνοµία, ενώ εξ άλλου αυτή ενόµιζεν, ότι το οικ. Συσσίτιον εκ φιλανθρωπίας παρείχε την συνδροµήν. Η παρεννόησις ήρθη όταν η Επιτροπή του Συσσιτίου έστειλεν τον λογαριασµόν εκ 200 δρ. εις την Αστυνοµίαν , η οποία έµεινεν έκπληκτος δια το απρόοπτον. Οι Καυκάσιοι οπωσδήποτε ωφελήθησαν εκ της παρεξηγήσεως, αλλά ταύτης αρθείσης διεκόπη το συσσίτιον. Η ιδιωτική φιλανθρωπία.-
14
Εκ των ανωτέρω εξάγεται το συµπέρασµα, ότι η Κυβέρνησις εις ουδεµίαν προέβη δαπάνην υπέρ των εκ Καυκάσου οµογενών. Αν οι δυστυχείς εκρεωφάγησαν προχθές, ότε ήσαν απόκρεω, τούτο οφείλεται εις τον σύνδεσµον των κρεοπωλών. Επίσης µέγας οφείλεται έπαινος προς την συντεχνίαν των αρτοπωλών, οίτινες µετά µεγάλης προθυµίας εδέχθησαν να χορηγώσι προς τους λιµώττοντας άρτον, εφ’ όσον διαρκεί η µετέωρος αύτη κατάστασίς των. Και το ζήτηµα της στέγης επίσης ελύθη αισίως, των κ.κ. Μεγαλοοικονόµου και Μαγγίνα προσενεγχόντων δωρεάν τας ευρείας αποθήκας των, όπως χρησιµεύωσιν ως καταλύµατα αυτών. Ούτω η µόνη σχεδόν κυβερνητική συνδροµή ης έτυχον οι Καυκάσιοι, είνε η … κατά παρεξήγησιν διατροφή αυτών εκ του οικονοµικού συσσιτίου της αστυνοµίας»! εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 16/11/1900, σελ. 3 Η Βασίλισσα θα ευαισθητοποιηθεί και θα συγκλονιστεί από το δράµα των Καυκάσιων: «Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ Η Α.Μ. η βασίλισσα κατά την χθεσινήν κάθοδον αυτής εις Πειραιά και εν τω σιδηροδροµικώ σταθµώ ηρώτησε τον αστυνόµον Πειραιώς κ. Ναυπλιώτην περί της καταστάσεως των Καυκασίων. Η Α.Μ. ηρώτησε πώς διαιτώνται οι Καυκάσιοι , εάν κατοικώσιν εις κατάλληλα οικήµατα, και το είδος της παρεχοµένης τροφής. Μετ’ εκπλήξεως ήκουσεν η Α.Μ. ότι και τα µικρά βρέφη και οι ασθενείς εκ των ατυχών Καυκασίων στερούνται γάλακτος δια τον λόγον, ότι ένεκα της τεσσαρακονθηµέρου νηστείας δεν θέλουν να φάγουν. Η Α.Μ. συνέστησεν εις τον αστυνόµον να επιµεληθή περί της διαίτης των Καυκασίων, εξεδήλωσε δε ζωηρότατον υπέρ αυτών ενδιαφέρον. Υπέρ των Καυκασίων συνέστη χθες επιτροπή, ήτις θα συλλέξη εράνους εκ των κ.κ. Καστριώτου, Στάη, Νικολαίδου, ∆ελµούζου και Καψαµπέλη ως γραµµατέως. Αι εργασίαι της επιτροπής ταύτης ήρχισαν από χθες». εφ. ΕΜΠΡΟΣ 1/12/1900 «Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ∆ιανοµή βοηθηµάτων Η Α.Μ. η Βασίλισσα συγκινηθείσα εκ της οικτράς καταστάσεως των Καυκασίων απέστειλεν υπέρ αυτών χθες 1500δραχµάς, αι οποίαι διανέµονται αυτοίς σήµερον.
15
Επίσης η Α.Μ. ανήγγειλεν, ότι εντός της προσεχούς εβδοµάδος θα κατέλθη εις Πειραιά προς επίσκεψιν των Καυκασίων, θα παρακολουθήται δε υπό του αστυϊάτρου Πειραιώς κ. Παλλαδίου, ο οποίος θα παράσχη τας δεούσας πληροφορίας περί της υγιεινής καταστάσεως των Καυκασίων. Εις τους Καυκασίους διενεµήθησαν χθες υπό του εν Πειραιεί προξένου της Αγγλίας 70 κλινοσκεπάσµατα, και διάφορα µικρά χρηµατικά ποσά εις εκάστην οικογένειαν». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 2/12/1900, ΣΕΛ. 2 «Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ Χθες την 3µ.µ. κατήλθεν εις Πειραιά η Α.Μ. η Βασίλισσα, συνοδευοµένη υπό του κλειδούχου κ. Μεσσαλά. Η Α.Μ. επιβάσα ιδιωτικής αµάξης µετέβη εις τα καταλύµατα των Καυκασίων παρά την συνοικίαν Μανίνα και αντελήφθη προσωπικώς της καταστάσεως αυτών, διέταξε δε να ληφθώσι τα κατάλληλα υπέρ αυτών µέτρα. Την Α.Μ. συνόδευεν ο αστυίατρος Πειραιώς κ. Παλλάδιος, ο οποίος έδωκε τας καταλλήλους πληροφορίας εις την Α.Μ. Η Βασίλισσα µετέβη κατόπιν εις την παρά το Ζάννειον Νοσοκοµείον αίθουσαν, ήτις χρησιµεύει ως νοσοκοµείον των Καυκασίων µεθ’ ο περί την 4 ½ µ.µ. επανήλθεν ενταύθα. Εν τω ειδικώ νοσοκοµείω νοσηλεύονται ήδη επτά Καυκάσιοι». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 5/12/1900, σελ. 3 Κάποιοι αναγνώστες της εφηµερίδας «ΕΜΠΡΟΣ» θα εκδηλώσουν τα φιλάνθρωπα αισθήµατά τους προς τους Καυκάσιους µέσω της εφηµερίδας τους: «Οι Καυκάσιοι Απεστάλησαν υπό φιλανθρώπου κυρίου εκ Θήρας υπέρ των Καυκασίων δραχµαί είκοσι πέντε, αι οποίαι διενεµήθησαν εις αυτούς. Τα της περιθάλψεως των Καυκασίων διερρυθµίσθησαν ήδη. Εις το νοσοκοµείον ενωκιάσθη αίθουσα, εν η νοσηλεύονται ήδη 17 Καυκάσιοι». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 7/12/1900, σελ. 4 και «∆ια τους Καυκασίους Υπέρ των Καυκασίων απεστάλησαν χθες υπό τινός συµπολίτου ανωνύµως 50 δραχµαί. Ευχής έργον θα ήτο αν συνέτρεχον και άλλοι εις το φιλάνθρωπον έργον της περιθάλψεως των Καυκασίων, οι οποίοι
16
µεθ’ όλας τας ληφθείσας υπέρ αυτών φροντίδας, ευρίσκονται εις ουχί ευάρεστον κατάστασιν». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 10/12/1900, σελ. 3 Η άθλια συµπεριφορά του κτηµατία ∆αουκλή προς τους Καυκάσιους και η τραγική διαβίωση όσων από αυτούς επέστρεψαν στον Πειραιά ,επιφέρει καταγγελία στη Βουλή των Ελλήνων: «ΟΙ ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ Απεστείλαµεν χθες εις την Βουλήν το τεµάχιον του µέλανος και απαισίου λίθου, τον οποίον ο ασυνείδητος κτηµατίας του ∆αουκλή δίδει ως άρτον εις τους εν τω κτήµατί του εργαζοµένους Καυκασίους, κατετέθη δε τούτο δια του αξιοτίµου εκ Πατρών βουλευτού κ. Ρικάκη εις το Προεδρείον, δια να το ίδωσι πάντες οι βουλευταί. ∆ιότι µόνον εάν το ίδη τις, δύναται να αισθανθή την φρίκην, της οποίας είνε αξία η τύχη των δυστυχών τούτων, τους οποίους ο πατριωτισµός ενέπνευσε να ζητήσωσιν άρτον και στέγην εις την Ελλάδα. Πάσα περιγραφή ήθελεν υπολειφθή του αληθούς πράγµατος. Ούτε άρτος, ούτε βρώµη είνε το τεµάχιον του µέλανος τούτου και σκληρού λίθου, τον οποίον δεν ήθελον υποπτεύσει καν ως τροφήν και αυτοί οι χοίροι. Εάν εις την Ελλάδα, δεν υπάρχωσι πλέον φιλάνθρωποι, υπάρχει νοµίζοµεν, κάποιος Σύλλογος ζωοφίλων. Αυτός τουλάχιστον ας θεωρήση ως υπαγοµένας εις την δικαιοδοσίαν του τας δυστυχείς υπάρξεις, αίτινες ζώσιν εντός καλαµίνων καλυβών και προσπαθούσι να µασσήσωσι το δολοφόνων τεµάχιον, το οποίον εφεύρεν η απανθρωπιά του ευγενεστάτου κυρίου των. Εκεί, όπου καταισχύνεται ο ανθρωπισµός δια τοιούτων θηριωδών πράξεων, οι Σύλλογοι των ζωοφίλων έχουσι καθήκοντα περισσότερα προς τους ανθρώπους. Οι δε ατυχείς Καυκάσιοι του ∆αουκλή και του Πειραιώς, πρέπει να συγκεντρώσωσιν όλον το ενδιαφέρον της κοινωνίας. ∆ιότι παν ό,τι συµβαίνει µε τους δυστυχείς αυτούς αποτελεί αίσχος δια τον τόπο µας». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, Τρίτη, 19/12/1900, σελ. 1
17
Αρχές 1901 η κατάσταση των Καυκάσιων διεγείρει φιλάνθρωπα αισθήµατα… « ∆ΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΥΚΑΣΙΟΥΣ Ο Ερυθρός Σταυρό;. Οι αρτοπώλαι. Εισιτήρια δωρεάν. ∆ια πολλοστήν φοράν η φιλανθρωπία έρχεται επίκουρος εις τους ατυχείς Καυκασίους, τους εναπολειφθέντας εις Πειραιά. Ο ενταύθα Ερυθρός Σταυρός απέστειλεν εις τον κ ∆ήµαρχον Πειραιώς αρκετήν ποσότητα ενδυµάτων, τα οποία διενεµήθησαν χθες εις τους Καυκασίους εν τω δηµαρχικώ καταστήµατι Πειραιώς. Επίσης οι αρτοπώλαι Πειραιώς προσέφερον 80 οκάδας άρτου δια τους Καυκασίους. Οι ιδιοκτήται ατµοπλοίων σιτέµποροι Πειραιώς εδήλωσαν , ότι παρέχουσι δωρεάν θέσιν εν τοις ατµοπλοίοις των δια την µετάβασιν των Καυκασίων εις Ρωσίαν». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 13/3/1901, σελ. 2 Έρανοι θα πραγµατοποιηθούν έρανοι στους ναούς της Αττικής υπέρ των Καυκασίων του Πειραιά εν όψει του Πάσχα του 1901… «ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ Οι έρανοι εις τους ναούς Ο νοµάρχης Αττικής κ . Καρατζάς πληροφορηθείς, ότι προχθές κατά τον εσπερινόν περιήχθησαν εν τοις ενταύθα ναοίς δίσκοι προς συλλογήν βοηθειών υπέρ των Καυκασίων απέστειλε τον παρ’ αυτώ β’ γραµµατέα, ίνα εξετάση περί του συλλεγέντος ποσού. Κατά τας πληροφορίας δε του γραµµατέως εν µεν τω ναώ της Μητροπόλεως εισεπράχθην δρ. 40 και 75, εν δε τω ναώ της Αγίας Ειρήνης δρ. 73 και εν τω του Αγίου Γεωργίου δρ. 50. Τα ποσά ταύτα απεστάλησαν υπό των οικείων επιτρόπων εις τον εισπράκτορα του ∆ήµου Αθηναίων. Αι συλλογαί εγένοντο κατόπιν συνεννοήσεως του Σ. Μητροπολίτου και του κ. Μερκούρη, δίσκοι δε περιήχθησαν και εις τους 15 άλλους εν Αθήναις ναούς, αλλ’ εισέτι δεν συνεκεντρώθησαν όλων αι εισπράξεις εις το ταµείον του ∆ήµου, οπόθεν θα σταλούν εις εν Πειραιεί Καυκασίους δια να τους ανακουφίσουν κατά τας Αγίας ηµέρας του Πάσχα». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, , 29/3/1901, σελ. 3
18
Η τραγική τους κατάσταση δε προσελκύει όσο θάπρεπε το ενδιαφέρον της ελλληνικής Κυβερνήσεως. «ΟΙ ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ Γυµνοί και πεινασµένοι Τεσσαράκοντα ακόµη οικογένειαι Καυκασίων πεινούν και γυµνητεύουν εις τους δρόµους του Πειραιώς, χωρίς να προσελκύουν το ενδιαφέρον ή τουλάχιστον τον οίκτον δύο πλουσίων πόλεων και µιας ελληνικής Κυβερνήσεως. Εγράψαµεν και άλλοτε, ξαναγράφοµεν και σήµερον, διότι είνε τερατώδης αναλγησία και έλλειψις ανθρωπισµού επί τέλους να µην ευρίσκεται δια 40 δυστυχείς οικογενείας οµογενών Ελλήνων εν τεµάχιον άρτου , ή µάλλον να µη λαµβάνεται εν οριστικόν µέτρον δια την τύχην των. Απευθύνοµεν και πάλιν έκκλησιν προς πάντα δυνάµενον υπέρ των Καυκασίων». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 10/4/1901, σελ.3 126 Καυκάσιοι αντιµετωπίζουν την άρνηση των πλοιάρχων να τους µεταφέρουν πίσω στη Ρωσία… «ΟΙ ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ Πλοίαρχοι αρνούνται να τους µεταφέρουν Ο διευθυντής της αστυνοµίας κ. Βουλ[…] ανέφερεν εις το υπουργείον των Ε[…]ικών, ότι οι πλοίαρχοι των διαφόρων [εται]ριών των εχουσών γραµµάς µέχρι Ρω[σίας] αρνούνται να παραλάβωσι τους εν [Πει]ραιεί εναπολειφθέντας 126 Καυκασίους διότι φοβούνται, ότι θα υποβληθώσιν […] Ρωσία εις µακράν κάθαρσιν, καίτοι εν ηµετέρα χώρα δεν υπάρχει ενδηµική νόσος. Το υπουργείον των Εσωτερικών θα συνεννοηθεί µετά του των Εξωτερικών, όπως [..]α της εν Ρωσία ηµετέρας πρεσβείας πεισθώσιν αι ρωσικαί Αρχαί και µη παρεµβάλωσι προσκόµµατα εις την άµεσον από[β]ασιν των Καυκασίων». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 19/6/1901, σελ.3
Τελικά η πολυπόθητη αποχώρηση-µέρους των εν Πειραιά Καυκασίωνθα πραγµατοποιηθεί κατά το Νοέµβριο του 1901… «Η ΑΝΑΧΩΡΗΣΙΣ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ» Την προσεχή Πέµπτην αναχωρούσιν εκ Πειραιώς οι αποµείναντες Καυκάσιοι, χθες δε παρέλαβον παρά της αστυνοµίας Πειραιώς και τα εισιτήριά των.
19
Ήτο καιρός αληθώς να λήξη το µαρτύριον των ησύχων αυτών ανθρώπων, οι οποίοι µε τας θλιβερωτέρας εντυπώσεις φεύγουν από το έδαφος της ελευθέρας Ελλάδος». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 5/11/1901, σελ.4 Οι εναποµείναντες θα µένουν και κατά το 1902 σε σκηνές στον Άγιο ∆ιονύσιο. Μέσα στη δυστυχία τους θα δεχθούν και επιθέσεις από «κουτσαβάκηδες» «ΟΙ ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ Νυχτεριναί σκηναί εις τας …σκηνάς των. Ένας άγριος κούτσαβος. Η επέµβασις της αστυνοµίας. Προχθές το απόγευµα εν Πειραεί 4-5 «κουτσαβάκηδες» µετέβησαν εις τας παρά τον Άγιον ∆ιονύσιον σκηνάς των Καυκασίων και επετέθησαν µε ανηθίκους σκοπούς κατά των εκεί γυναικών. Οι ατυχείς Καυκάσιοι έσπευσαν τότε να υπερασπισθώσι τας συζύγους των, αλλ’ εις εκ των επιτεθέντων, Σπ. Λιβέρης ονόµατι, ετραυµάτισε δια ροπάλου δύο γυναίκας και έθραυσε την κεφαλήν του Π. Καρασάββα δια λίθου. Κατόπιν, εξαγαγών τεραστίαν µάχαιραν, επετέθη και κατά των λοιπών Καυκασίων. Ευτυχώς ειδοποιηθέντα εγκαίρως τα’ αστυνοµικά όργανα έσπευσαν και τον συνέλαβον, προλαβόντα ούτω µεγαλειτέρας σκηνάς. Ο δράστης ωδηγήθη χθες εις την αστυνοµίαν Πειραιώς, σήµερον δ’ αποστέλεται εις τον κ. Εισαγγελέα. Τοιούτου είδους σκηναί λαµβάνουν χώραν τακτικά εις το απόκεντρον εκείνο µέρος όπου είνε εγκαθιδρυµένοι οι δυστυχείς Καυκάσιοι . Ένεκα τούτου µετέβησαν χθες σύσσωµοι εις τον αστυνόµον Πειραιώς και επέδωκαν αναφοράν δι ης ζητούσι µετά παρακλήσεων, όπως κατά τον υπολειπόµενον ολίγον χρόνον της εν Πειραιεί διαµονής των , τοις επιτραπή να κατοικώσιν εις µερικάς κενάς αποθήκας δια να είνε ούτω πλησιέστερον εις την αστυνοµίαν, παρά της οποίας συχνότατα ευρίσκονται εις την ανάγκην να ζητώσι βοήθειαν». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 12/3/1902, σελ.3 Στα 1906 και σε συζήτηση που γίνεται στη Βουλή περί τα τέλη του Ιανουαρίου του 1906 αποκαλύπτεται πως υπάρχει επιθυµία των Ελλήνων του Καυκάσου να µεταναστεύσουν στην Ελλάδα. Ειδικότερα ο κ. Παπαβασιλείου λέγει «ότι τέλος πάντων πρέπει να ληφθή δια
20
νόµου πρόνοια περί των επιθυµούντων να µεταναστεύσουν ενταύθα Ελλήνων του Καυκάσου, ίνα τουλάχιστον δι αυτών αναπληρούνται τα κενά των εξ Ελλάδος αθρόως µεταναστευόντων εις Αµερικήν». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 28/1/1906, σελ.2 Η επίσκεψη της επιτροπής των προς παλιννόστηση Καυκασίων βρίσκεται εκείνες τις µέρες στη Θεσσαλία αναζητώντας «χωρία» εγκατάστασης: «Η ΠΑΛΙΝΟΣΤΗΣΙΣ ΤΩΝ ΕΝ ΚΑΥΚΑΣΩ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΝ Η επιτροπή των εν Καυκάσω Ελλήνων, των επιθυµούντων να παλινοστήσουν εις Ελλάδα επεσκέφθη τον τµηµατάρχην του τµήµατος των ∆ηµοσίων κτηµάτων, γαιών και φυτειών κ. Γεωργαντόπουλον κατόπιν προηγουµένης µετά του κ. Σιµοπούλου συνεννοήσεως και συνωµίλησε µετ’ αυτού περί του ζητήµατος της παραχωρήσεως εις τους Καυκασίους χωρίων εν Θεσσαλία όπως εγκατασταθούν. Ο κ. Γεωργαντόπουλος ανεκοίνωσεν εις την επιτροπήν, ότι η Κυβέρνησις παραχωρεί τρία χωρία εκ των Στεφανοβικείων της Θεσσαλίας, όπως εγκατασταθούν εις αυτά, βραδύτερον δε θα παραχωρήση και άλλα δια την εγκατάστασιν ολοκλήρου του εν Καυκάσω Ελληνικού πληθυσµού. Η επιτροπή των Καυκασίων θα µεταβή εις Θεσσαλίαν, ίνα ίδη τα χωρία, κατόπιν δε θα επανέλθη εις Καύκασον, ίνα φροντίση δια την µετανάστευσιν των οµογενών». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 28/1/1906, σελ.2 Οι Καυκάσιοι αρχίζουν και αφικνούνται… «ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΙ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑΝ Και χθες πάλιν δια του ρωσσικού «Τσαρίτσα» αφίκοντο εις τον Πειραιά 20 οικογένεια Καυκασίων οµογενών, οίτινες θα µεταβούν εις Θεσσαλίαν, όπου θα χρησιµοποιηθούν εις την καλλιέργειαν γαιών». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 27/2/1906, σελ.2
21
Από τον Καύκασο Έλληνες οικογενειάρχες ζητούν πληροφορίες για µετανάστευσή τους στην Ελλάδα: «ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΙΣ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α Εις την Κυβέρνησιν διεβιβάσθη αναφορά των εν Κρίµσκαγια του Καυκάσου Ελλήνων υπογεγραµµένη παρά 150 οικογενειαρχών, οι οποίοι ζητούν παρά της Ελληνικής Κυβερνήσεως να τοις ορίση τόπον εν τη ελευθέρα Ελλάδι, κατά προτίµησιν εις την Θεσσαλίαν, όπως παλινοστήσουν, µη δυνάµενοι πλέον να ζήσουν εν Ρωσσία άνευ κινδύνου απωλείας του εθνικού των φρονήµατος και της Ελληνικής γλώσσης. Αι οικογένειαι αύται έχουν µεταναστεύσει εκεί από 20 ετών απέκτησαν δε περιουσίαν αρκετήν επιτρέπουσαν αυταίς να επιστρέψουν εις την Ελλάδα και δι ιδίων εξόδων να καταγίνουν εις την καλλιέργειαν της γης. Προτείνουν όθεν εις την Κυβέρνησιν να αγοράσουν γαίας πληρώνοντες το ¼ ή και το ήµισυ της αξίας αµέσως το δε υπόλοιπον χεωλυτικώς. Έκαστος των οικογενειαρχών τούτων δηλοί ότι έχει διαθέσιµα δια τας πρώτας των ανάγκας 1.000-1.500 ρούβλια». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 19/5/1906, σελ.4 Στη Βουλή των Ελλήνων, στις 13/6/1906 ο κ. Σιµόπουλος , ως προς τους Καυκάσιους λέγει ότι: «εις τους παρουσιασθέντας εις αυτόν είπε να µεταβούν εις Θεσσαλίαν και εκλέξουν τας γαίας τας οποίας θεωρούν καταλλήλους δια τας καλλιεργείας εις τας οποίας θα επιδοθούν». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 14/6/1906, σελ.2 Στη Βουλή επίσης, στις 4/7/1906 συζητιέται η σύσταση επιτροπής προς µελέτη του νοµοσχεδίου «περί αγροφυλακής», ώστε το Νοέµβριο να υποβάλει την έκθεσή της και να συζητηθεί το νοµοσχέδιο. Ο κ. Μπουφίδης ανακοινώνει αναφορά των προσφύγων «παρακαλούντων να ψηφισθή το νοµοσχέδιον περί παραχωρήσεως γαιών εις αυτούς και να τοις επιτραπή προκαταβολικώς η ανέγερσις των παραπηγµάτων». Ο κ. ∆ραγούµης συνιστά «την πρόταξιν του Νοµοσχεδίου, αφού εξ αυτού θα ωφεληθή και το Κράτος, διότι θα οικισθώσι χωρία ακατοίκητα και θα καλλιεργηθώσι γαίαι ακαλλιέργητοι».
22
Ο κ. Ράλλης λέγει επίσης ότι «επιβάλλεται η άµεσος επιψήφισης του Νοµοσχεδίου. Ταυτοχρόνως όµως επιβάλλεται και η λήψις µέτρων υπέρ των εκ Ρουµανίας προσφύγων διότι δεν δύνανται να επιστρέψουν εκεί». Ο κ. Σιµόπουλος απαντά ότι «βεβαίως έχοµεν καθήκον να µεριµνήσωµεν, αλλ’ ούτοι δεν είναι οι Καυκάσιοι γεωργοί, αλλά εργολάβοι καλλιεργηταί. Η εγκατάστασις εποµένως αυτών εν Θεσσαλία θίγει το αγροτικόν ζήτηµα και δια τούτο η Κυβέρνησις ανέβαλε το ζήτηµα της εγκαταστάσεως ίνα το µελετήσει από κοινού µετά της λύσεως του αγροτικού ζητήµατος». Ο κ. Καραπάνος λέγει ότι «και µεταξύ των εκ Ρουµανίας προσφύγων είνε γεωργοί». Ο κ. Θεοτόκης απαντά ότι «δεν υπάρχουν. Είνε άπαντες εργολάβοι καλλιεργηταί δια τούτο δε και εζήτησαν µεγάλες εκτάσεις». Ο κ. ∆ραγούµης παρατηρεί ότι «και οι εκ Ρουµανίας πρόσφυγες δεν ζητούν τας γαίας δωρεάν, αλλά επί πληρωµή κατά δόσεις, εζήτησαν δε ουχί µεγάλας εκτάσεις, αλλά µικράς 300-400 στρεµµάτων. Η εγκατάστασις αυτών εν Θεσσαλία θα γείνη αφορµή της διαδόσεως της γεωργικής διδασκαλίας». Ο κ. ∆εληγεώργης παρατηρεί ότι «δεν πρέπει να ενθαρρύνωµεν τας γεωργικάς µεταναστεύσεις πέραν ενός ορίου και άνευ της εξετάσεως των αναγκών του νυν εν Θεσσαλία αγροτικού πληθυσµού , διότι είνε πιθανόν αύριον να αποδεισθή ότι δεν υπάρχουσι γαίαι διαθέσιµοι». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 5/7/1906, σελ.1 Την περίοδο εκείνη, στη Θεσσαλία εκπρόσωπός των Καυκασίων, απελπισµένος για την ανασφάλεια που επικρατεί στο κτήµα Πλατανιώτου, όπου εγκαταστάθηκαν βάσει µισθωτηρίου, θα γράψει στον Πρόεδρο του Συλλόγου Μικρασιατών Αθηνών, ζητώντας τη βοήθειά του. «[…] δεν θα δυνηθώµεν ίνα ζήσωµεν , διότι όσα ζώα ηγοράσαµε εξ ιδίων µας χρηµάτων τα ήµιση έχουν κλέψει, διότι επί πλέον των 20 αιγοπροβάτων εχάσαµεν, µοσχάρια, χοίρους µας εσκότωσαν οι εντόπιοι και πλείστα άλλα, ήτοι εκ των σπαρτών όσα εσπείραµεν όλα µας έκλεψαν εβόσκησαν φανερά οι εντόπιοι, και όλα πάντα τα χείριστα µηχανεύονται καθ’ ηµών ίνα µας αναγκάσωσιν ίνα εγκαταλείψωµεν τον τόπον. […] εις τας αρχάς του ∆οµοκού όπου απετάθηµεν και εδείξαµε και τους κλέπτας των ζώων µας, αν και φανερά ωµολόγησαν
23
την κλεψιά του αι ατυνοµικαί αρχαί τον άφησαν ελεύθερον, κατήλθον εις την Λαµίαν εις τον Νοµάρχην και εκεί δεν εύρον δίκαιον, και µη γνωρίζοντας πού την κεφαλήν κλείναι […]ελπίζοµεν ότι θα µας οδηγήσετε το τι πρέπει να κάµωµεν[…]». Ο Καυκάσιος Σ. Ευστ. Σουµελίδης Εν Κτήµατι Πλατανιώτου Χωρίον Άγιος Γεώργιος9 τη 19 Σεπτεµβρίου 1906 Κατά πάσα πιθανότητα ο Σουµελίδης επέστρεψε στον Καύκασο , στα δε µητρώα του χωριού Άγιος Γεώργιος ∆οµοκού , δεν υπάρχει εγγεγραµµένος κανένας Σουµελίδης10. Τέλη Νοεµβρίου 1906 φτάνουν στο Βόλο 5 οικογένειες Καυκασίων. «ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΙ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Εκ θεσσαλονίκης αφίκνοντο εις Βόλον πέντε οικογένειαι Καυκασίων ίνα εύρουν εργασίαν. Την άφιξίν των ο κ. Νοµάρχης Μαγνησίας ανήγγειλεν εις το Υπουργείον των Εσωτερικών». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 27/11/1906, σελ.2 9“[…]
στα αρχεία της Αθηναϊκής Εφηµερίδας «ΚΑΙΡΟΙ» (φ.30-4-1900), στις αρχές του 20ου αι., δηµοσίευσε την ανταπόκριση: «Κατά τον εν Βόλω αναταποκριτήν την 22αν φθίνοντος εν τη περιφερεία ∆αουκλή, παρά τον ∆οµοκόν, ετελέσθησαν τα εγκαίνια 4 νέων χωρίων, ιδρυθέντων υπό του Βουλευτού κ. Πλατανιώτου εις τας ιδιοκτησίας του. Έκαστον των χωρίων απαρτίζεται εκ 200 ασβεστοκτίστων οικιών ευµεγεθών µετά παραρτηµάτων δια τα κτήνη των γεωργών και µετά περιστοιχισµένης περιοχής εξ ενός στρέµµατος και πλέον. Ωνοµάσθησαν τα χωρία ταύτα Ξυνιά, Άγιος Γεώργιος, Κοροµηλιά και Καυκάσια» (στο τελευταίο µεταφέρθηκαν 140 οικογένειες Καυκάσιων µεταναστών οµογενών µας). Στη µαρµάρινη επιγραφή (50Χ40 περίπου) που εκτίθεται στην Ιερά µονή Αγάθωνος και που αντίγραφό της παραλαµβάνουµε σήµερα 12-9-2009, βρίσκουµε το πρώτο στοιχείο για την δηµιουργία του οικισµού. Η επιγραφή αναφέρει: «ΤΗ 23 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1900 ΕΘΕΜΕΛΙΩΘΗ ΕΠΙ Ι∆ΙΟΚΤΗΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΛΑΤΑΝΙΩΤΗ ΤΟ. ΧΩΡΙΟΝ. ΑΓΙΟΣ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ»(!!!) Από τις πρώτες οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στο χωριό ήταν του Ακρίβου, του Αναγνωστόπουλου, του Αρχοντή, του Βαλτινού, του Γουργιώτη, του Ζιώγα, του Θεοδώρου, του Κάλτσα, του Καραντάκη, του Κόκκινου, του Κοντοβά, του Κουρδή, του Λιακόπουλου, του Μάνθου, του Παπακωνσταντίνου, του Παπαλέξη, του Ράπτη, του Σίµου, του Τσουκνίδα και άλλων. Επίσης κάποιοι οµογενείς Καυκάσιοι όπως η οικογένεια του Σ. Σουµελίδη, Έλληνα Ποντίου του Καυκάσου, ο οποίος εργαζόταν βάσει µισθωτηρίου στο κτήµα ∆αουκλή ως το 1906, εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Γεώργιο, αλλά λόγω του «αφιλόξενου τοπίου» της εποχής αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή. Ο αφέντης είχε ορίσει έναν επιστάτη και έναν αγροφύλακα και τα πρώτα χρόνια εισέπραττε τα δύο τρίτα της σοδειάς των κολίγων κι όταν αυτοί απέκτησαν δικά τους ζευγάρια (αροτριώντα ζώα) τότε έπαιρναν αντίστροφα, εκείνοι τα δύο τρίτα και ο ίδιος το υπόλοιπο ένα τρίτο.[…]». πηγή: http://www.gaiaelliniki.gr 10Λαυρεντίδης Ισαάκ, Μετοικεσία Καυκασίων 1895-1907, Α.Π. τοµ.31ος , Αθήνα , 1971-1972, σελ. 450 έως 514
24
25
∆εύτερη προσπάθεια εγκατάστασης Καυκάσιων στην Ελλάδα (1908-1909). Το τρίτο δεκαήµερο του Νοεµβρίου του 1908 , 130 οµογενείς του Καυκάσου πρόκειται να εγκατασταθούν στην Ελλάδα. « Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΦΙΞΙΣ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΥΠΟ 20ΗΜΕΡΟΝ ΚΑΘΑΡΣΙΝ Το πρωί σήµερον καταπλέει εις τον λιµένα Πειραιώς το Γαλλικόν ατµόπλοιον του Μεσσαζερή «Κριµαία», του οποίου επιβαίνει πρωτοπορεία εξ 130 οµογενών του Καυκάσου της Ρωσίας, οίτινες, πρόκειται να εγκατασταθώσιν εις την Ελλάδα. Οι 130 ερχόµενοι πρόκειται να προβούν εις την αγοράν των αναγκαιουσών γαιών δια λογαριασµόν και όλων των άλλων αναµενοµένων Ελλήνων του Καυκάσου. 20ΗΜΕΡΟΣ ΚΑΘΑΡΣΙΣ Επειδή όµως, ως γνωστόν , κατά την εις Βατούµ της Ρωσίας προσέγγισιν των πέντε τούτων προσεβλήθησαν υπό θανατηφόρου χολέρας και 5 εν Σινώπη, κάθαρσις του ατµοπλοίου δεν θεωρείται επαρκής υπό του ιατροσυνεδρίου, θα υποχρεωθούν δε αποβιβαζόµενοι εις το παρά τον άγιον Γεώργιον λιµοκαθαρτήριον, όπως παραµείνουν επί 20ήµερον έτι, προς µεγαλειτέραν ασφάλειαν, όπου ελήφθησαν όλα τα κατάλληλα δια την άνετον διαµονήν των µέτρα υπό του υπουργείου των Εσωτερικών. Την τέλεσιν της καθάρσεως θέλει επιβλέψει , όπως ήδη εγράψαµεν, άγηµα ναυτών, υπό τον υπίατρον του πολεµικού Ναυτικού κ. Μεταξά. Το ατµόπλοιον «Κριµαία» µετά την αποβίβασιν των Καυκασίων, απολυµαινόµενον θέλει ελευθεροκοινωνήσει αµέσως, συνεχίζον το δροµολόγιόν του». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 20/11/1908, σελ.3 Οι Καυκάσιοι ξανα…στιβαγµένοι σε αποθήκες… «ουδεµία βία εξηνάγκασεν αυτούς να κατέλθουν εις την Ελλάδα» «Βεβαίως η αρχή εκ της οποίας το Υπουργείον των Εσωτερικών ωρµήθη δηλώσαν εις τους Πειραιεί Καυκασίους ότι αδυνατεί να τοις παράσχη οιανδήποτε συνδροµήν, εφ όσον ουδεµία βία εξηνάγκασεν αυτούς να κατέλθουν εις την Ελλάδα και εφ’ όσον τακτική περίθαλψις αυτών ηδύνατο να γεννήση προηγούµενον ολέθριον δια τα οικονοµικά της χώρας, δεν είνε παράλογος. Το να εκδιώξη όµως αυτούς εν µέσω χειµώνι εκ της αποθήκης εις την οποίαν ευρίσκονται εστιβαγµένοι, δεν
26
είνε µόνον παράλογον, αλλά και αφιλάνθρωπον, γνωστού όντος ότι το Ελληνικόν Κράτος ουδέποτε ηρνήθη την στοιχειώδη αυτού συνδροµήν. ∆εν έπεται βεβαίως εκ τούτου ότι πάσαν οµάδα Ελλήνων ατυχούσαν εις τας επιχειρήσεις της αλλαχού δύναται να συντηρή ενταύθα. Αλλ’ όταν γνωρίζη ότι οι στεγασθέντες προσωρινώς εις µίαν αποθήκην του Πειραιώς Καυκάσιοι εξερχόµενοι εκείθεν θα παραµείνωσιν άστεγοι, έχει την υποχρέωσιν να σκεφθή καλώς αν επιτρέπεται να το πράξη. Υποθέτοµεν δε ότι ο κ. Λεβίδης θα έδωκεν ήδη ως προς τούτο τας καταλλήλους διαταγάς µη στέργων να συνδέση το όνοµά του προς µέτρον άνακρυς αντίθετον προς το πρόγραµµα αυτού». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 9/1/1909, σελ.3 Οι Καυκάσιοι αρνούνται ότι είναι «οµάδα Ελλήνων ατυχούσαν εις τας επιχειρήσεις της αλλαχού» και αποστέλλουν ανάλογο γράµµα προς το «ΕΜΠΡΟΣ». «ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΜΠΡΟΣ Αξιότιµε κ. ∆ιευθυντά, Σας ευγνωµονούµεν δια τας καλάς σας διαθέσεις δηµοσιεύσαντες σήµερον εις το αξιότιµον φύλλον σας υπέρ υµών. Ηµείς κατήλθοµεν εκ του Κυβερνείου του Καυκάσου και δια Βατούµ αφίχθηµεν εις Ελληνικήν χώραν κατόπιν ταξειδίου µηνών. Ούτε το δηµόσιον ταµείον επιθυµούµεν να βαρύνωµεν, ούτε και αξιώσεις µεγάλας έχοµεν, ειµή λωρίδα γης προς καλλιέργειαν. Ηµείς και τα 14 τέκνα µας που έχοµεν, θα διαθέσωµεν δια τον αγώνα της Μακεδονίας, ενώ οι εξ Αγχιάλου και τινων άλλων πόλεων εκ της Βουλγαρίας (πλην των χωρικών αυτής) ουδέν διέθεσαν. Πρέπει να λάβητε υπ’ όψιν σας ότι το Κυβερνείον του Καυκάσου δε µας επιτρέπει να εκπαιδεύωµεν τα τέκνα µας πέραν του δηµοτικού σχολείου, όσα δε τοιαύτα λαµβάνει ως στρατιώτας εις το σώµα των Κοζάκων και αλλαχού, σπανίως επιστρέφουν εις τα χωρία µας. Εν τούτοις αι αρχαί του Πειραιώς µας ειδοποίησαν κατ’ επανάληψιν να εγκαταλείψωµεν τας αποθήκας, εις τας οποίας ωσάν σαρδέλες έχοµεν στεγασθή. ∆ια ταύτα σας καθικετεύουµε ίνα υψώσητε φωνήν όπως ο φιλάνθρωπος κ. Λεβίδης υπουργός ευσπλαχνισθή τα γυµνά και ταλαιπωρηµένα τέκνα µας , εν τοιαύτη εποχή. Μετά πολλού σεβασµού Οι Καυκάσιοι» εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 11/1/1909,
27
Η Κυβέρνηση τελικά αποφασίζει τη µη απέλαση των Καυκασίων. «ΟΙ ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ ΘΑ ΜΕΙΝΟΥΝ Η ΕΚ∆ΗΛΩΣΙΣ ΤΗΣ ΧΑΡΑΣ ΤΩΝ Κατόπιν νεωτέρας αποφάσεως της Κυβερνήσεως απεφασίσθη, όπως οι εν Πειραιεί διαµένοντες Καυκάσιοι µη απελαθώσιν, αλλά τύχουν σχετικής προστασίας προς εγκατάστασιν εν Θεσσαλία. Προς τούτο διετάχθη χθες η αρµοδία επιτροπή και τοις διένειµε ανάλογον σιτηρέσιον το οποίον τοις εχορηγήθη ήδη υπό της Κυβερνήσεως. Οι ατυχείς απηλπισµένοι Καυκάσιοι επήδων από χαράν εις τας αποθήκας, όπου διαµένουν, µαθόντες την απόφασιν της Κυβερνήσεως. Όπως δ’ εµάθοµεν έσπευσαν να γράψουν εις τον Καύκασον καλούντες και τους άλλους εκεί οµογενείς 2.500 οι οποίοι είνε έτοιµοι να σπεύσουν µε πρώτην ευκαιρίαν εις την Ελλάδα». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 17/1/1909, σελ.2 Τα πράγµατα όµως δεν πάνε καλά και στις 24/1/1909 γίνεται συζήτηση στη Βουλή για την περίθαλψή τους «ΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΙ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ. Υποστηρίζει αναφοράν Καυκασίων ζητούντων περίθαλψιν και βοήθειαν προς εγκατάστασιν ενταύθα. Ζητεί ωρισµένην απάντησιν από την Κυβέρνησιν.(Καµµία απάντησις δεν δίδεται) ∆ΡΑΓΟΥΜΗΣ. Αι οικογένειαι των Καυκασίων είνε πολύ ολίγαι και επειδή έτυχε να εξαντλήσουν τας οικονοµίας των δεν δυνάµεθα να τους αφήσωµεν βεβαίως να αποθάνωσιν ενταύθα της πείνης. Προτείνω να τους βοηθήση προσωρινώς η Κυβέρνησις και να φροντίση να τους τοποθετήση κατόπιν εις κέντρα, όπου να δύνανται να εύρωσι γεωργικήν εργασίαν, ως εις την Πελοπόννησον11 λ.χ. 11
Από άρθρο της εφηµερίδας «Εµπρός» βλέπουµε ότι υπάρχει , στα 1910. Χωριό Καυκασία στην Ολυµπία. Αναλυτικά: «ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΙΣ ∆ΑΣΟΣ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Ι∆ΙΑΙΤΕΡΟΝ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ ΠΥΡΓΟΣ. 21 Αυγούστου -Παρά τα χωρία Κρεκούκιον και Καυκάσια της Ολυµπίας εκ πυρκαϊάς εις Εθνικόν δάσος απετεφρώθησαν χιλιάδες πεύκων. Αι ζηµίαι είνε ανυπολόγιστοι. Ενεργούνται ανακρίσεις προς ανακάλυψιν των εµπρηστών». (ΕΜΠΡΟΣ, 22/8/1910, σελ. 4)
28
ΛΕΒΙ∆ΗΣ.Μετά την κάθαρσίν των εν τω λοιµοκαθαρτηρίω τους ετοποθέτησα εις κατάλληλον οίκηµα εις Πειραιά, κατόπιν, επειδή εζήτησαν, τους ετοποθέτησα εις µεγάλην αποθήκην. Αλλά εξακολουθούν παραπονούµενοι και ερχόµενοι συχνά εις το Υπουργείον, 175 το όλον συν γυναιξί και τέκνοις, ζητούντες βοήθηµα, εγκατάστασιν, εργασίαν κλπ Αλλά και δεν θέλουν ν’ αποχωριστούν απ’ αλλήλων. 5 λ.χ. εξ αυτών ήθελε να παραλάβη φίλος µου εις το κτήµα του ως εργάτας, αλλά δεν εδέχθησαν. Ζητούν κυρίως να χαρακτηρισθούν ως πρόσφυγες και να ληφθούν υπέρ αυτών µέτρα οία και υπέρ των πραγµατικών προσφύγων. Αλλά αυτοί δεν εξηναγκάσθησαν να φύγουν εκ των µερών των, εκουσίως ήλθον. Εγώ δε δεν έχω δικαίωµα να τους περιλάβω αυτοβούλως εις τους πρόσφυγας, θα είνε δε και επικίνδυνον εις το µέλλον πας µη έχων εργασίαν να καταφεύγη ενταύθα ως πρόσφυξ. ∆ΡΑΓΟΥΜΗΣ. «Έφυγαν και ήλθον εδώ διότι ήθελον ν’ αποφύγουν απώλειαν του εθνισµού των ασφαλή». Επιµένει κατόπιν εις την προηγουµένως εκφρασθείσαν γνώµην του». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 25/1/1909, σελ.1
29
Τρίτη προσπάθεια εγκατάστασης Καυκάσιων στην Ελλάδα (19131914). Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και το νικηφόρο τέλος των Βαλκανικών Πολέµων (1912-1913) , την εξέλιξη των οποίων παρακολουθούσουν µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι Καυκάσιοι του Καρς , κάποιοι απ’ αυτούς µετοίκησαν στην Μακεδονία12. Η κυβέρνηση, ωστόσο, έκανε ότι µπορούσε για να αναχαιτίσει το ρεύµα αυτό µιας και εκείνο που κυρίως την ενδιέφερε ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων από τη Βουλγαρία και, στη συνέχεια, από την Οθωµανική Αυτοκρατορία13. Τέλη Ιουλίου 1913 ανακοινώνεται άφιξη Καυκασίων στη Θεσσαλονίκη. «Περί τους 80 Έλληνες εκ του Καυκάσου αφίκοντο εις την πόλιν µας όπως εγκατασταθώσιν εις τοποθεσίαν τινά των περιχώρων. Επί του παρόντος µένουσιν εις το τέµενος «Σαατλή Τζαµί». Το Τµήµα της κοινωνικής πρόνοιας του γραφείου της Εργασίας µεριµνά δια την συντήρησίν των. Γνωρίζουσι τελείως την ελληνικήν και είναι πάντες εύρωστοι». εφ. ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ, 30/7/1913, σελ.2 Στις 1/8/1913 η ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ, σηµειώνει:
12
Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία , στο συλλογικό: Οι Πρόσφυγες στη Μακεδονία- Από την τραγωδία, στην εποποιία (επ. Ιωα. Κολιόπουλος-Ιακ. Μιχαηλίδης), Μίλητος, Αθήνα, 2009, σελ. 49 13 Σύµφωνα µε τον Κωστή Κώστα την περίοδο 1913-1915 είχαµε την εξής µετακίνηση προς τα νεοαποκτηθέντα ελληνικά εδάφη: «Αµέσως µετά την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (10.8.1913), 5.000 περίπου άτοµα εγκατέλειψαν τις περιοχές της Μακεδονίας που είχαν κατακυρωθεί στη Βουλγαρία. Από τη Στρώµνιτσα κατευθύνθηκαν στο Κιλκίς, το οποίο είχε καταστραφεί και εγκαταλειφτεί από τους βούλγαρους κατοίκους του και το εποίκησαν. Οι πρώην κάτοικοι του Μελένικου, µε τη σειρά τους, θα εγκατασταθούν στο Σιδηρόκαστρο, ενώ άλλοι πρόσφυγες θα εποικίσουν µεθοριακούς οικισµούς, αλλά και χωριά της περιοχής Θεσσαλονίκης, που εγκαταλείφθηκαν το 1912 από τους µουσουλµάνους πρόσφυγες από τη Βοσνία που τα είχαν εποικήσει µόλις µερικά χρόνια πριν. Μια άλλη οµάδα προσφύγων προήλθε από τα εδάφη που προσαρτήθηκαν στη Σερβία. Από αυτούς-που αριθµούσαν περί τους 10.000 περίπου- η πλειονότητα εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη και τη Φλώρινα, και οι υπόλοιποι στα χωριά της ελληνοσερβικής µεθορίου. Τέλος , περί τους 40.000 πρόσφυγες έφτασαν στο ελληνικό κράτος από περιοχές της Θράκης, που είχαν προσαρτιστεί στη Βουλγαρία. Ένα µέρος τους βεβαίως θα επιστρέψει στα σπίτια τους όταν ορισµένα από τα εδάφη αυτά περιέλθουν στην Ελλάδα. Τέλος σε αυτό το πρώτο κύµα ανήκουν και 5.000 πρόσφυγες από τη Ρωσία, οι οποίοι επεδίωξαν να εγκατασταθούν στα εγκαταλειµµένα κτήµατα και χωριά της Κεντρικής Μακεδονίας». (Κωστής Κώστας, Το προσφυγικό ζήτηµα, στο συλλογικό: Η Μικρασιατική Καταστροφή 1922, ΤΑ ΝΕΑ/ιστορία, ΕΕ, Αθήνα, 2010, σελ. 126)
30
«Η Ελληνική κυβέρνησις ασχολείται εις την εγκατάστασιν εκατοντάδων τινων ελληνικών οικογενειών του καυκάσου αι οποίαι επιθυµούν να κατοικήσουν εν τη νέα Ελλάδι. Η κυβέρνησις λίαν προσεχώς θα κτίση εις το χωρίον ∆εµίνγγλαβο κατοικίας δια τας ελληνικάς οικογενείας αι οποίαι ευρίσκονται ήδη εν τη πόλη µας». εφ. ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ, 1/8/1913, σελ.2 Καυκάσιοι ξανα…φτάνουν και στον Πειραιά… «ΚΑΡΑΒΑΝΙΑ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ Υπερπεντήκοντα γεωργικαί οικογένειαι οµογενών Καυκασίων ήλθον πάλιν χθες εις τον Πειραιά, µέσον Κων/πόλεως, αι οποιαι έφυγον εκ του αξένου εδάφους του Καυκάσου, όπως εγκατασταθούν οριστικώς εις τας νέας Μακεδονικάς χώρας. Οι γεωργοί πρόσφυγες ετοποθετήθησαν προσωρινώς εις τρία ∆ηµοτικά σχολεία του Πειραιώς µέχρι ου, φροντίδι του Λιµεναρχείου, αποσταλώσιν εις Θεσσαλονίκην». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 3/11/1913, σελ.3 Οι αφίξεις συνεχίζονται τον ∆εκέµβριο του 1913 και τον Ιανουάριο του 1914 «ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Πολυπληθή καραβάνια οµογενών Καυκασίων ήλθον πάλιν χθες εις τον Πειραιά, µέσον Κων/πόλεως , δια του Ρουµανικού ατµοπλοίου «Γαλάζιον» όπως εγκατασταθούν εις τας νέας Ελληνικάς χώρας». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 12/12/1913, σελ. «ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ∆ια του ιταλικού της γραµµής «Τορίνο» αφίκοντο εις τον Πειραιά νέα καραβάνια προσφύγων υπερεκατό Καυκασίων οµογενών οίτινες έρχονται µέσω Κωνσταντινουπόλεως όπως εγκατασταθούν εις τας ελληνοµακεδονικάς γαίας». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 9/1/1914, σελ.4 «ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ∆ια του Ρουµανικού φορτηγού ατµοπλοίου «Σουλινάς» ήλθον χθες εις τον Πειραιά, µέσον Κων/πόλεως, 67 άλλαι οικογένειαι οµογενών Καυκασίων προσφύγων προς εγκατάστασιν εις τας νέας Ελληνοµακεδονικάς χώρας». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 21/1/1914, σελ.3
31
«ΚΑΥΚΑΣΙΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ∆ια του Ρουµανικού ατµοπλοίου «Αυτοκράτωρ Τραϊανός» ήλθον χθες πάλιν εις τον πειραιά υπερεκατόν Καυκάσιοι οµογενείς, όπως εγκατασταθώσιν εις τας Ελληνοµακεδονικάς γαίας». εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 26/1/1914, σελ.3 Το 1914 και έως τον Ιούνιο του 1915 ήρθαν από τον Καύκασο στην Ελλάδα 3.260 άτοµα. Τα άτοµα αυτά θα εγκατασταθούν σε χωριά των περιοχών της Βέροιας, Έδεσσας, Γιαννιτσών, Ελασσώνας, Πτολεµαΐδας, Κιλκίς, Λαγκαδά, Σερρών και Θεσσαλονίκης14. Ήδη από το 1914 είχε συγκροτηθεί η «Κεντρική επιτροπή προς περίθαλψιν και εγκατάστασιν των εν Μακεδονία εποίκων οµογενών»15. Οι Έλληνες του Καυκάσου θα συµπεριληφθούν στα ειδικά προγράµµατα της νεοσύστατης Επιτροπής Προσφύγων, µολονότι ήταν µετανάστες16. Μεταξύ των µετοίκων και 10 οικογένειες από το Μέτσιτλι της επαρχίας Χορασάν του Καρς , που εγκαταστάθηκαν στον συνοικισµό Προµηθεύς της Βέροιας17. Οι κάτοικοι των χωριών Γκιουλεπέρτ και Τσιπλακλί εγκαταστάθηκαν κατά το 1914 στο Φίληρο Θεσσαλονίκης18. Η µετακίνησή τους έγινε µεταξύ Μαρτίου –Μαΐου 1914, και
14
Στοιχεία από τα αρχεία της Επιτροπής Περιθάλψεως, από Α.Υ.Ε., 1916/150(4) Στ,’ Υπουργείον Οικονοµικών, «Έκθεσις περί των εν Μακεδονία προσφύγων», Αθήνα 1916, σ.20 , σε: Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία , στο συλλογικό: Οι Πρόσφυγες στη Μακεδονία- Από την τραγωδία, στην εποποιία (επ. Ιωα. Κολιόπουλος-Ιακ. Μιχαηλίδης), Μίλητος, Αθήνα, 2009, σελ. 51 & Μέχρι το 1915 η Επιτροπή Περιθάλψεως θα έχει στο ενεργητικό της περισσότερα από 110.000 άτοµα. 15 «Η Κεντρική αυτή Επιτροπή ήταν εξαρτηµένη από το υπουργείο Εσωτερικών για την περίθαλψη των προσφύγων , για δε τον εποικισµό από τη ∆ιεύθυνση ∆ηµοσίων Κτηµάτων του υπουργείου Οικονοµικών. Αργότερα, οι αρµοδιότητες αυτές µεταβιβάστηκαν στο υπουργείο Περιθάλψεως, που ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1917 και στη ∆ιεύθυνση Εποικισµού του υπουργείου Γεωργίας, το οποίο επίσης είχε ιδρυθεί τη χρονιά αυτή». (Κωστής Κώστας, Το προσφυγικό ζήτηµα, στο συλλογικό: Η Μικρασιατική Καταστροφή 1922, ΤΑ ΝΕΑ/ιστορία, ΕΕ, Αθήνα, 2010, σελ. 131) 16 Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία , στο συλλογικό: Οι Πρόσφυγες στη Μακεδονία- Από την τραγωδία, στην εποποιία (επ. Ιωα. Κολιόπουλος-Ιακ. Μιχαηλίδης), Μίλητος, Αθήνα, 2009, σελ. 51 17 Λαυρεντίδης Ισαάκ, Μετοικεσία καυκασίων 1895-1907, Α.Π. τοµ.31ος , Αθήνα , 1971-1972, σελ. 432 18 Βακαλόπουλος Απόστολος, Μετανάστευση Ελλήνων του Καυκάσου στη Μακεδονία, άρθρο στον τόµο: Θεσσαλονίκια και άλλα Μακεδονικά Μελετήµατα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 272
32
ακολούθησε την εξής πορεία: Βατούµ-Κωνσταντινούπολη-ΠειραιάςΘεσσαλονίκη-Φίληρος19.
19
Μαραβελάκης Μ.-Βακαλόπουλος Α., Αι προσφυγικαί Θεσσαλονίκης, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη, 1955, σελ. 38
εγκαταστάσεις εν τη περιοχή
