#1 NEW YORK T!MES BESTSELLER
RezaAslan
ZELOT
okuyantJus
okuyanlJus Tarih/ İnceleme - 16 Zelot
Nasıralı İsa'nın Hayatı ve Dönemi Reza Aslan
ISBN: 978-605-5134-59-4 Yayıncı Sertifika No. 16208 1. Baskı: İstanbul, Ekim 2014 Yayın Yönetmeni: Cem Mumcu Yayın Koordinatörü: Ayşegül Ataç İngilizceden Çeviren: Nalan Tümay Kapak Tasarı mı: Ebru Demetgül Sayfa Tasarımı: Deniz Dalkıran Baskı ve Cilt: Pasifik Ofset Ltd. Şti., Cihangir Mah. Güvercin Cad. No. 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar-İstanbul - Tel.: 0212 412 17 77 Matbaa Sertifika No. 12027 Orijinal Adı: Zealot: The Life and Time of Jesus of Nazareth Eser, 60 gr kağıt üzerine 10,5 puntoluk Palatino fontuyla dizilmiştir. Copyright© 2013 by Reza Aslan Kapakta kullanılan portre:
"Christ with Thorns" - Cari Heinrich Bloch {1834-1890}
lllustrations by Laura Hartman Maestro© 2013 Bu eserin yayın hakları Anatolialit Telif Ajansı aracılığıyla satın alınmıştır. Yayın hakları Okuyan Us'a aittir. Her hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. © Okuyan Us Yayın Eğitim D anışmanlık Tıbbi Malzeme ve
Reklam Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti. Kurucu: Cem Mumcu Genel Müdür: Çiğdem Şentürk Kreatif Direktör: Ebru Demetgül Satış Müdürü: Özgür Doğan Adres: Fulya Mah. Mehmetçik Cad. Gökkuşağı İş Merkezi No. 80 Kat: 3 Fulya, Şişli, İstanbul Tel.: (0212) 272 20 85 - 86 Faks: (0212) 272 25 32
[email protected] www.okuyanus.com.tr
RezaAslan
ZELOT Nasıralı İsa'nın Hayatı ve Dönemi
İngilizceden çeviren: Nalan Tümay
okuyanlJus
Zelot Kitabına Övgüler Hassasiy etl e araşt ırma ya pılm ış . . Bu kita p, yaşam ı v e ö ğr etil eri H ı ristiyanl ığın t em ell erini oluşturan bir adam hakk ında uzun zamand ır g eçerli ka bul edil en varsay ımlara m eydan okuyor. Aslan, tariht eki İsa vakas ın ı el e alan ilk yazar d eğil, ancak h em Kutsal Metinl eri, h em d e tarihi aktarırk en kulland ığı, ja rgondan ar ınm ış, önyarg ıs ız, okuyucu dostu sunum say esind e m esa jı büy ük bir kitl ey e ulaşacak." -Th e Tim es of Isra el
"Aslan' ın insani v e tarihs el g er çekl er konusundaki ısrar ı, dogmatik t e olo jid en çok daha ilgi çekici bir hik ay e ortaya koyuyor. . . Bu duygusal l ıktan uzak, son d er ec e siyasi kita p g er çek İsa'ya adilc e yaklaş ıyor v e bu s ür eçt e onu onurland ır ıyor." - San Francisco Chronicl e
"Bug ün e kadar yaşanm ış belki d e en etkil eyici hayat ın, c esur v e g üçl ü bir bi çimd e dil e g etiril en bir y enid en anlat ım ı." -Law r enc e Wright, Pulitz er Öd üll ü yazar,
Going Clear: Scientology, Hollywood and the Prison of Blief "Ha berin olsun, s evgili okuyucu, bu bir Pazar ayinin e benz emiyor . Yi n e d e Aslan, mod ern H ıristiyanl ıktaki bar ışs ev er, sana tokat atana y ü z ün ün di ğer taraf ın ı çevir diy en İsa'y ı kutsayan kişil er e, bu ima jı y erl e bir ets e d e, ola bildi ğinc e sayg ı göst eriyor. Aslan İncil akad emisy enl eri nin tarih, dil v e kutsal m etin t em ell erin e iniyor v e otorit er olmakla bir likt e ukala olarak alg ılanmayacak bir tona sahi p, son d er ec e a çık yazan bir yazar. Bu t ür kita plara s ıkl ıkla başvuran bizim gi bi okurlar, bu gi bi bir anlat ım ın n e kadar nadir oldu ğunu bilir... Hayranl ık v erici v e ikna edici bir anlat ım." -Th e Seattl e Tim es
"N ef es k esici... [Aslan' ın ] ed ebi y et en eği, Zelot: Nasıralı İsa'nın Hayatı ve Dönemi kita bın ın etkil eyici olmas ında akad emik v e gaz et ecilik bec e ril eri kadar ön emli . . . İsa 'n ın yaşad ığı d ünya v e to plumlara v e h er ikisi i çerisind e oyna m ış olmas ı olas ı rol e ilişkin canl ı, ikna edici bir portr e." -Salon "R eza Aslan' ın g üçl ü y eni kita bı Zelot İsa'ya dair canl ı, erişil ebilir bir portre çiziyor... İsa'n ın kim oldu ğu v e n e ist edi ği hakkında tutarl ı v e g en el likl e ikna edici bir portre." -Ta bl et "Nas ıral ı İsa hik ay esinin insanl ık tarihinin en etkil eyici anlat ım ı ol du ğu söyl en ebilir. Burada, R eza Aslan, za man i çerisind e milyarlarca insan ın m esih olarak görm ey e başlayaca ğı bir karakt erin yaşam ı v e anla mın ı r enkli v e bilgili bir dill e kal em e al ıyor. B u öz el v e a çıklay ıc ı bir çal ış ma, h em inananlar ın, h em d e ş üph ecil erin ilgi çekici, cazi p v e ori jinal bulaca ğı bir çal ış ma." -Jon M eacha m, Pulitz er öd üll ü yazar,
Thomas fefferson: The Art of Power
"Aslan, Nas ıral ı İsa sunumuna, h er t ürl ü ja rgondan ar ınm ış,
inc e
bir po pül er tarz g etiriyor .. O din e, hatta kilis ey e sald ır ıda bu lunma .
ya çal ış mıyor ya da H ırist iyanl ığı başka h erhangi bir din e gör e daha olumsuz olarak da yans ıtm ıyor. İsa'y ı Roma işgali alt ındaki Filistin'd e yaşayan, mesih iddias ı il e ortaya çıkan, "Tevrat v e Yasa'ya s ık ı s ıkıya ba ğl ı" kalma, h erhangi bir insana köl elik etm eyi r edd ed en v e Tanrı' ya adanm ış v e dolay ıs ıyla da Roma eg em enli ğind en v e r edd etti ği Roma dinind en . . . . kurtulma gayretind eki pek çok kişid en biri olarak hay ranl ık duymam ız ı sa ğl ıyor. A slan' ın i çiniz e işl ey en, okuyucuya yak ın kita bında y er v eril en dinin tarihind e hayati etk enl eri ö ğr enm ek i çin inanc ın ız ı yitirm eniz e g er ek yok. " -Booklist (y ıld ızl ı d eğerl endirm e)
" N as ıral ı İsa, İsa Mesih il e aynı kişi d eğil. Müjd el er tarihs el belg el er d eğil... H ıristiyanl ık n ed en tutuldu v e g elişti? Bu kita p siz e a rad ığın ız c eva pları sunacak. . . Nas ıral ıİsa ha kkında iyi araşt ır ılm ış, kolay okunan bir biyografi." -Kirkus R evi ews (y ıld ızl ı d eğerl endirm e) "İnsan olan İsa'yı uzun s ür edir gizl ey en ön emli bir perd e kalk ıyor... Aslan Hıristiyan kilis esinin v e öz ellikl e d e Pavlus'un, Hıristiyanl ığın öz ün ü nas ıl y enid en ş ekill endirdi ğini, Nas ıralı İsa ola rak bilin en ett en k emikte insan ı nas ıl gizl edi ğini anlatan ikna edici v e tutarlı bir hik ay e sunuyor. Sür ükl eyici v e po pül er bir dill e yaz ılm ış bu ola ğan üst ü çalış may ı şidd etl e tavsiy e ediyoruz" -Pu blish ers W eekly (y ıld ızl ı d eğerl endirm e)
"Zelot'ta R eza Aslan araşt ır maları s ent ezl em ekl e v e kayı p bir d ünya y ı y enid en r esm etm ekl e kalm ıyo r ki bunu çok iyi ya ptı ğın ı söyl em ek g er ek. B ertolt B r echt oyun yazarl ığı konusunda n e ya pmışsa, Aslan da din tarihi konusunda ayn ıs ın ı ya pıyor. Aslan, İsa'yı ait oldu ğunu d üş ünd üğüm üz t üm ba ğlamlardan çeki p çıkar ıyor v e y epy eni bir kişi olarak ön üm üz e koyuyor. Bu İsa, tutkulu bir Yahudi, şidd etli bir d ev rimci, fanatik bir id eolog, gari p v e ko rkutucu v e al ış ılmad ık bi çi md e ilgi çekici bir adam . " -Judith Shu l evitz,
Sabbath World yazar ı
Yazar Hak k ında
Reza Aslan
Dr. Reza Aslan saygın bir uluslararası yazar ve din bilimcidir. Kalifomiya Üniversitesi, Sanla Barbara'da din sosyolojisi alanında doktora derecesi almıştır ve lowa Yazarlar Atölyesi, Truman Capote Burslu öğrencisi olarak, Iowa Üniversitesi'nde kurgu yazın alanında yüksek lisans derecesine sahiptir. Aslan'ın ilk kitabı, No God But God: The Origins, Evolution, and Future of Islam, uluslararası çok satanlar listesinde yer almış ve on üç dile çevrilmiştir. Kitap, Blackwell tarafından son on yılın en önemli yüz kitabı arasında sayılmıştır. Aynca How to Win a Cosmic War: God, Globalization and the End of the War on Terror (karton kapaklı olarak Beyond Fundamentalism adıyla yayınlanmıştır), kitaplarının yazan ve Tablet
& Pen: Literary Landscapes
from the Modern Middle East çalışmasının editörüdür. Aslan, Büyük Ortadoğu'da sanat, siyaset, haber ve eğlence konularının ele alındığı online bir dergi olan AslanMedia.com'un kurucusudur ve Batı, Orta ve Doğu Asya hikayeleri ve hikaye anlatıalığı üzerinde çalışmaları bulunan, türünün ilk örneği olan transmedya şirketi BoomGen Studios kurucu ortağıdır. İran'da doğmuştur, günümüzde Los Angeles'ta yaşamaktadır ve Kaliforniya Üniversitesi, Riverside kampüsünde yaratıcı yazarlık alanında doçent olarak ders vermektedir.
Karım fessica fackley, ve tüm fackley ailesine, Onların sevgisi ve beni kabul edişleri bana İsa hakkında yıllar süren araştırmalarımdan ve çalışmalarımdan daha fazlasını öğretti.
Teşekkür
Bu kitap, Santa Clara Üniversitesi, H arvard Üniversitesi ve Kali forniya Üniversitesi Santa Barbara Kampüsü (UCSB) bünyesinde Yeni Ahit üzerine gerçekleştirilen yirmi yıllık bir araştırmanın so nucudur. Tüm profesörlerime, özellikle son derece sabır gösteren Yunanca profesörüm Helen Moritz' e, Santa Clara' da danışmanlığı mı yapan harikfılade insan, rahmetli Catherine Bell' e, Harvard' dan Harvey Cox ve Jon Levinson'a ve UCSB'den Mark Juergensmeyer'e teşekkürü borç bilirim. Ayrıca verdiği koşulsuz destek nedeniyle editörüm Will Murphy'ye ve tüm Random House ekibine minnet tarım. Dünyanın en iyi yayıncı temsilcisi Elyse Cheney'e ve kitapta yer alan tüm İbranice ve Aramice bölümlerin çevirisini yapmasının yanında, hazırladığım çok sayıda taslağı okumuş ve son derece de ğerli geri bildirimlerde bulunmuş olan lan Werrett'e özellikle teşek kür ederim. Ancak, her zaman olduğu gibi en büyük teşekkürüm eşim ve en iyi arkadaşım Jessica Jackley'e; onun sevgisi ve bağlılığı her zaman olmayı umut ettiğim adam olabilmemi sağladı.
Zelot
11
Çevirmenin Notu
İngilizce "zeal" kelimesi, bir kişinin bir konuda çok istekli ya da ka rarlı olmasını sağlayan güçlü bir ilgi ya da şevk duygusu olarak ta nımlanır. Bkz. http:/ / www.merriam-webster.com/ dictionary / zeal
Zeal, Roma işgalinin başlarında, Yahudilerde mesih beklentisi ile sıkı sıkıya bağlı bir düşünce, bir dindarlık modeli olarak görülür. Eski ve Yeni Ahit'te pek çok kez geçen bu kelime, Türkçe çeviri lerde gayret kelimesi ile karşılanmıştır. Gayret, zeal kelimesinin an lamını tam olarak karşılamasa da, kitabın genelinde Eski ve Yeni Ahit'ten alıntılar yapılması ve okuyucunun da Eski ve Yeni Ahit'e başvurabilecek olması düşünülerek, metin boyunca zeal, gayret şek linde çevrilmiştir. "Zealot" ise din ya da politika gibi bir konuda çok güçlü hisle re sahip olan ve başkalarının da aynı duygular içerisinde olmasını isteyen kişi anlamına gelir. http: / / www.merriam-webster.com / di ctionary / zealot MS Birinci Yüzyıl' da Yahudiye' de ortaya çıkan ve Roma işgaline karşı mücadele eden militanlardan oluşan fanatik bir mezhep "Zea lot Party'' adıyla anılır. Türkçe kaynaklarda Zelotlar, Zelot Mezhebi ya da Zelot Ekolü olarak atıfta bulunulur. Bu kitabın çevirisinde de Zelotlar ve Zelot Ekolü karşılıkları kullanılmıştır. İsa'nın On İki Elçisi'nden biri de Simon the Zealot'tur. Türkçe me tinlerde kendisinden "Yurtsever" Simun olarak bahsedilir.
Zelot
13
Yeryüzüne barış getirmeye geldiğimi sanmayın. Ben barış değil, kılıç getirmeye geldim. Matta 10:34
İçindekiler
Harita
......................................................................................................
Kudüs Tapınağı Yazarın Notu Giriş
.....................................................................................
19 21
..........................................................................................
23
.........................................................................................................
29
Kronoloji KISIMI
.................................................................................................
39
..................................................................................................
41
Başlarken: Farklı Bir Tür Kurban
..................................................
43
........................... ............................
51
..........................................................
59
Bölüm Bir: Köşedeki Bir Delik Bölüm İki: Yahudilerin Kralı
Bölüm Üç: Nereden Olduğumu Biliyorsunuz Bölüm Dört: Dördüncü Ekol
.............................
67
.........................................................
77
Bölüm Beş: Roma Denizlerine Açılacak Donanma ruz Nerede? Bölüm Alh: Yıl Bir KISIM11
....
89
..........................................................................
101
...............................................................................................
115
Başlarken: Evin İçin Gösterdiğim Gayret .. Bölüm Yedi: Çöldeki Çığlık
.
.... .............................
..........................................................
Bölüm Sekiz: Ardımdan Gelin
.....................................................
Bölüm Dokuz: Tanrı'nın Eliyle
....................................................
Bölüm On: Egemenliğin Gelsin
...................................................
Bölüm On Bir: Ben Kimim Dersiniz?
..........................................
Bölüm On İki: Sezar'dan Başka Kralımız Yok
...........................
117
125 137 151 163 1 75 195
KISIM ili
.............................................................................................
Başlarken: Bedenlenen Tanrı
.........................................................
Bölüm On Üç : Mesih Dirilmemişse
................. ...........................
Bölüm On Dört: Ben Elçi Değil Miyim?
221 233
. . ............................................................
247
Son Söz: Gerçek Tanrı' dan Gelen Gerçek Tanrı
.........................
263
..... ...............................................................................................
267
Bibliyografya Dizin
211
.....................................
Bölüm On Beş: Adil Olan
Notlar
209
........................................................................................
......................................................................................................
345 361
Vah udiye
.. ·K ud us·.· ··""'-'{i°L :·:�··
Illustration by Laura Hartman maestro C 2013
Kudüs
Tapınağı
Kutsalların Kutsalı
İbrani Avlusu
Antonia Kalesi
Yazarın Notu
İsa'yı bulduğumda on beş yaşındaydım. Lise ikinci sınıfı bitirdiğim yazı Kuzey Kaliforniya' da bir evanje lik gençlik kampında geçirmiştim; ağaçlarla kaplı bir alan ve uçsuz bucaksız mavi gökyüzünün olduğu bu yerde yeterince zamana, du rağanlığa sahip olan ve yumuşak bir tonda teşvik gören her insan Tanrı'nın sesini duyabilirdi. İnsan yapımı göllerin ve devasa çam ağaçlarının arasında, arkadaşlarım ve ben memleketlerimizin ve okullarımızın üzerimizde yarattığı baskıdan kurtulmanın verdiği neşeyle şarkılar söylemiş, oyunlar oynamış ve sırlarımızı paylaş mıştık. Akşamları, kampın ortasındaki, ateşle aydınlanan toplanh salonunda bir araya geliyorduk. İşte orada, hayatımı sonsuza kadar değiştirecek, olağanüstü bir hikaye duymuştum. Anlatıldığına göre, iki bin yıl önce, Celile adı verilen kadim bir yerde, cennetin ve yeryüzünün Tanrı'sı kimsesiz bir çocuk olarak dünyaya gelmişti. Bu çocuk büyümüş, günahsız bir adam olmuştu. Bu adam, insanlığın kurtarıcısı, Mesih olmuştu. Sözleriyle ve mu cizeleriyle, Tanrı tarafından seçilmiş olduklarına inanan Yahudilere meydan okumuştu; buna karşılık Yahudiler onu çarmıha germişler di. Bu dehşet verici ölümden kendini kurtarabilecek olmasına rağ men, ölmeyi tercih etmişti. Onun ölümü tüm yaşananların anlamıy dı, çünkü onun bu fedakarlığı hepimizi günahlarımızın yükünden arındırmıştı. Ama hikaye orada bitmiyordu, çünkü üç gün sonra, yü celmiş ve kutsal olarak dirilmişti; böylece ona inanan ve onu yürek ten kabul edenler de hiç ölmeyecekler, sonsuz yaşama ereceklerdi.
Zelot
23
Ilımlı Müslümanlar ve coşkulu ateistlerden oluşan karma bir ai lede yetişmiş bir çocuk için, bu kesinlikle o zamana kadar anlatıl mış en muazzam hikayeydi. Daha önce Tanrı'nın çekimini hiç bu kadar yakından hissetmemiştim. Doğduğum yerde, İran'da, nasıl İranlıysam, öyle Müslüman'dım. Dinim ve etnik kökenim ayrılmaz ve birbirine bağlıydı. Dini bir geleneğin içinde doğmuş pek çok kişi gibi, benim inancım da bana tenim kadar tanıd ıktı ve dikkatimi bile çekmiyordu. İran devrimi yüzünden ailem vatanımızdan kaçmak zorunda kaldığında, genel olarak din ve özel olarak İslam, evimizde bir ta bu haline geldi. İslam kısaca, İran'ın yönetimini ele geçirmiş olan Mollaların elimizden aldığı her şeyi ifade ediyordu. Annem, kimsenin bakmadığı zamanlarda dua etmeye devam ediyordu ve bir dolapta ya da çekmecelerden birinde bir-iki Kur'an bulunurdu . Ancak, hayatlarımızı, büyük ölçüde, Tanrı'nın tüm izlerinden te mizlemiştik. Benim için sorun yoktu. Sonuç olarak, 1 980'1erin Amerika'sında Müslüman olmak Mars' tan gelmiş olmaya benziyordu. İnancım bi r yara iziydi, öteki olduğumun en bariz işaretiydi ve gizlenmesi ge rekiyordu. Diğer taraftan, İsa, Amerika'nın ta kendisiydi. Amerika'nın ulu sal hikayesinin merkezinde yer alıyordu. Onu kalben kabul etmek, gerçek anlamda Amerikalı hissetmeye en çok yaklaştığım andı. De mek istediğim, benimki rahat etmek için din değiştirmek değildi. Aksine, yeni ait olduğum bu inanca mutlak bağlılık duyuyordum. Benim karşımdaki İsa, "Tanrı ve Kurtarıcı" olmaktan çok, en iyi ar kadaşım, derin ve kişisel bir ilişkiye sahip ola bileceğim bir kişiydi. Henüz farkına varmaya başladığı, belirsizliklerle dolu bir dünyaya anlam vermeye çalışan benim gibi bir genç için bu reddedilemeye cek bir davetti. Kamptan eve döndüğüm andan itibaren, İsa Mesih'in müjdesi ni arkadaşlarımla ve ailemle, komşularımla ve sınıf arkadaşlarımla, yeni karşılaştığım insanlarla ve sokaktaki ya bancılarla büyük bir hevesle paylaşmaya başladım: bazıları beni memnuniyetle dinliyor,
24
Yazarın Notıı
bazılarıysa tersliyordu. Ancak, dünyadaki ruhları kurtarma mace ramda beklenmedik bir şey oldu. İnanmayanların şüphelerine karşı daha hazırlıklı olmak için İncil'i incelerken ne kadar derine inersem, müjdelerde yer alan İsa ile tarihteki İsa arasında - İsa Mesih ile Na sıralı İsa arasında, o kadar büyük bir fark keşfediyordum. Dinler tarihi üzerine resm i eğitim almaya başladığım üniversite yıllarında, başlangıçtaki bu rahatsızlık büyüdü ve kendi şüphelerimi doğurdu. Evanjelik Hıristiyanlığın temel taşı, en azından bana öğretildiği kadarıyla, İncil' de yer alan her sözcüğün Tann'nın vahyi olduğuna ve doğru, apaçık ve hatasız olduğuna koşulsuz inanmaktır. Bu inan cın açık ve inkar edilemez biçimde yanlış olduğunu, binlerce yıllık bir süreçte, yüzlerce kişi tarafından yazılmış bir belgeden beklene ceği üzere, İncil'in besbelli ve bariz hatalar ve çelişkilerle dolu ol duğunu bir anda fark etmiş olmam, kafamın karışmasına ve ruhsal açıdan zincirlerimin kopmasına neden olmuştu. Dolayısıyla, benim durumumdaki pek çok kişinin yapacağı gibi, inancımı, aldatılarak satın aldığım pahalı bir taklit eşya gibi, öfkeyle fırlatıp attım. Ata larımın inancını ve kültürünü yeniden düşünmeye başladım, bir yetişkin olarak bu inanç ve kültürde çocukken hissettiğimden daha derin ve daha özel bir yakınlık buldum, tıpkı yıllarca ayrı kalınan eski bir dostla yeniden bir araya gelmek gibi. Bu arada, din üzerine akademik çalışmalarıma devam ediyor dum; şimdi İncil'i sorgusuz sualsiz inanan bir kişi olarak değil, araştırmacı bir akademisyen olarak inceliyordum. Okuduğum hikayelerin kesinlikle doğru olduğu varsayımıyla zincirlenmemiş olduğumdan, metin içerisinde daha anlamlı bir gerçeği, tarihsel zorunluluklar nedeniyle kasten izole edilmiş bir gerçeği fark ettim. Tuhaf ama, tarihteki İsa hakkında, yaşadığı çalkantılı dünya ve kar şı geldiği Roma İmparatorluğu işgalinin vahşeti hakkında daha faz la bilgi edindikçe, ona daha da yakınlaştım. Aslına bakılırsa, dün yanın gelmiş geçmiş en güçlü imparatorluğunun hükümlerine kafa tutan bu köylü ve devrimci Yahudi bana, kilisede tanıştığım kopuk, dünyadan uzak varlıktan daha gerçek gelmişti.
Ze/ot
25
Bugün şunu rahatlıkla söyleyebilirim: Hıristiyanlığın kökeni üzerine derin akademik araştırmalarla geçirdiğim yirmi yılın ar dından, Nasıralı İsa'ya, İsa Mesih'e hiçbir zaman olmadığım kadar içtenlikle bağlıyım. Bu kitap sayesinde, tarihteki İsa hakkındaki müjdeyi insanlara, bir zamanlar İsa Mesih'in hikayesini aktarırken duyduğum hevesle aktarabilmeyi umuyorum. İncelememize başlamadan önce akılda bulundurulması gere ken birkaç nokta var. Tarihteki İsa hakkında ileri sürülen, çok iyi desteklenen, üzerinde yoğun araştırmalar yapılmış ve son derece güvenilir her argümana karşıl ık, aynı şekilde iyi desteklenen, eşit ölçüde araştırma yapılmış ve eşit ölçüde güvenilir bir karşı argü man bulunuyor. Okuyucuyu, Nasıralı İsa'nın hayatı ve misyonu ile ilgili yüzyıllardır süregelen bir tartışma ile sıkmaktansa, Yeni Ahit ve Hıristiyanlığın ilk yılları üzerine gerçekleştirdiğim yirmi yıllık akademik araştırmalarımdan yola çıkarak, anlattıklarımı en doğru ve en makul olduğuna inandığım argüman üzerine kurguladım. Tartışmalarla ilgilenenler için, son derece ayrıntılı araştırmalar yap tım ve mümkün olan durumlarda, benim yoru muma katılmayan ların argümanlarına bu kitabın sonu ndaki uzun notlar bölümünde yer verdim. Yeni Ahit'in Yunancadan tüm çevirileri bana aittir (arkadaşlarım Liddell ve Scott' ın yard ımlarıyla). Yeni Ahit' ten bir pasajı doğrudan çevirmediğim az sayıda durumda ise, İncil'in Yeni Gözden Geçiril miş Standart Versiyonunda yer alan çevirilerden yararla ndım. İbra nice ve Aramice çevirileri St. Martin's Üniversitesi din çalışmaları bölümünden Doçent Dr lan C. Werrett yaptı. Metin boyunca Q kaynağı materyallerine (Matta ve Luka müj delerine has materyaller) atıfta bulunulduğunda, (Matta 1 Luka) şeklinde işaretlenmiştir; kitap sırası doğrudan a l ıntı yaptığım müj deyi ifade eder. Okuyucu İsa'nın hikayesini oluştururken öncelikli olarak Markos'un müjdesine ve Q materyallerine dayandığımı fark edecektir. Bunun nedeni, söz konusu kitapların en eski versiyonlar olması ve dolayısıyla Nasıralıların yaşantısı konusunda elde bulu-
26
Yazarm Notu
nan en güvenilir kaynaklar olmasıdır. Genel olarak, Gnostik İnciller olarak adlandırılan müjdelere fazla derinlemesine girmemeyi tercih ettim. Bu metinler ilk Hıristiyan topluluklarında İsa'nın kim olduğu ve öğretilerinin ne anlama geldiğine dair çok çeşitli görüşleri özet lemek açısından muazzam öneme sahip olsa da, tarihteki İsa'nın kendisine fazla ışık tutmamaktadır. Her ne kadar müjdelerin isimlerini taşıdıkları kişiler tarafından yazılmadıkları (olası tek istisna Luka ve Havarilerin İşleri olabilir) konusunda neredeyse genel bir görüş birliği olsa da, kolaylık sağ lamak ve karışıklığa neden olmamak için, müjde yazarlarını günü müzde bildiğimiz ve tanıdığımız isimlerle anmaya devam ediyo rum. Son olarak, akademik kullanıma uygun olarak, bu metinde tarih lendirme yapılırken İsa' dan Sonra yerine MS ya da Milattan Sonra ve İsa' dan Önce yerine MÔ ya da Milattan Önce ifadeleri kullanıl mıştır. Ayrıca Eski Ahit yerine, daha doğru bir kullanımla İbrani İn cili ya da İbranice Kutsal Metinler denmektedir.
Zelot
27
Giriş
Aslında Nasıralı İsa adındaki adam hakkında bir şeyler biliyor ol mamız bile mucize. Dünyanın sonu hakkında hikayeler anlatarak kasabadan kasabaya, ardında pejmürde kılıklı inananlarıyla do laşan gezgin vaizler İsa'nın yaşadığı dönemde sık karşılaşılan bir görüntüydü- öylesine sıradan bir durumdu ki, Romalı elit tabaka arasında bir tür şaka konusu olmuştu. Böylesi bir tipleme üzerine yazdığı bir taşlamalı komedi eserinde, Yunanlı filozof Celsus, Ce lile' nin kırsal bölgelerinde dolaşan kutsal bir Yahudi hayal ediyor du, bu adam ortalıkta dolaşıp, "Ben Tanrıyım ya da Tanrı'nın ya da kutsal bir ruhun hizmetkarıyım. Ben geldim çünkü dünya yok olmanın eşiğinde. Benim cennetin gücünü elime alıp geldiğimi gö receksiniz" diye bağırıyordu. Birinci yüzyılda, günümüzün İsrail / Filistin topraklarının ya nında Ürdün, Suriye ve Lübnan' ın büyük bölümünü için alan top raklar, Romalılar tarafından Filistin olarak anılıyordu ve Filistinli Yahudiler arasında kıyamet beklentisinin büyük olduğu bir dönem di. Sayısız peygamber, vaiz ve mesih Kutsal Topraklarda dolaşıyor, Tanrı'nın yakında göndereceği kıyamete dair mesajlar iletiyordu. Bu sözde mesihlerin çoğunu ismen biliyoruz. Bunlardan bir kısmı Yeni Ahit'te bile anlatılıyor. Havarilerin İşleri kitabına göre, Romalı lar tarafından ele geçirilip, başının kesilmesinden önce, Tevdas Pey gamberin dört yüz müridi vardı. "Mısırlı" olarak tanınan gizemli, karizmatik bir kişi , çölde kendisine inananlardan oluşan bir ordu kurmuştu; ordusunun neredeyse tamamı Romalı askerlerce katle dilmişti. MÖ 4 yılında, akademisyenlerin büyük bölümüne göre
Zelot
29
Nasıralı İsa'nın doğum yılında, Athronges adlı yoksul bir çoban başına bir taç geçirmiş ve kendisini "Yahudilerin Kralı" ilan etmiş ti; o ve müritleri askerler tarafından vahşice katledilmişlerdi. Kur tarıcılık iddiasında bulunan bir başkası da "Samiriyeli" lakabıyla anılır ve bir ordu kurmamış ve Roma'ya karşı herhangi bir tehdit oluşturmamış olmasına rağmen Pontius Pilatus tarafından çarmıha gerdirilmiştir - bu, ortamdaki kıyamet ateşini hisseden yetkililerin herhangi bir isyan belirtisine karşı aşırı hassas olduğunu gösterir. Haydut şefi Hezekiah, Peraea'lı Simun ,Celileli Yahuda, onun to runu Menahem, Giora oğlu Simun, ve Kokhba oğlu Simun vardı tamamı kurtarıcı olma iddiasındaydı ve tümü bu nedenle Roma ta rafından öldürüldü. Bu listeye, üyelerinden bir kısmı Ölü Denizin kuzeybatı kıyısında, Kumran platosunda inzivaya çekilen Esseni tarikatı; birinci yüzyılda yaşamış, zelotlar olarak bilinen, Roma'ya karşı kanlı bir savaşın başlamasına yardım etmiş devrimci Yahudi ler ve Romalıların Sicarii adını verdiği (Hançer Adamlar) korku sa çan katil haydutlar da eklendiğinde, Birinci Yüzyıl Filistini'ne dair oluşan resim mesih enerjisiyle dopdoludur. Nasıralı İsa'yı yaşadığı dönemdeki bilinen dini-siyasi hareketle rin herhangi birine tam olarak oturtmak zordur. O, derin çelişkile ri olan bir adamdı, bir gün ırk ayrımcılığı içeren bir mesaj veriyor ("Ben yalnız İsrail halkının kaybolmuş koyunlarına gönderildim"; Matta 15:24), başka bir gün, yüce gönüllü bir evrenselliği seslendiri yor ("Gidin ve bütün ulusları öğrencilerim olarak yetiştirin"; Matta 28:19); kimi zaman koşulsuz barış çağrısı yapıyor ("Ne mutlu barışı sağlayanlara, onlara Tanrı oğulları denecek"; Matta 5:9), kimi za man da şiddeti ve çatışmayı teşvik ediyordu ( "Kılıcı olmayan abası nı satıp bir kılıç alsın"; Luka 22:36). Tarihteki İsa'yı tam olarak açıklığa kavuşturmak konusundaki en büyük sorun, insanlık tarihini böylesine kalıcı bir biçimde değiş tirmiş olan bir insana dair, Yeni Ahit dışında neredeyse iz olmama sıdır. İncil dışında, İsa'dan bahseden en eski ve en güvenilir kaynak birinci yüzyılda yaşamış olan Yahudi tarihçi Flavyus Yosefus' dur
30
Giriş
(ölüm MS 1 00). Antiquities eserinde yer alan bir pasajda Yosefus, Roma valisi Festus'un ölümünden sonra "mesih olduğunu söyle dikleri İsa'nın kardeşi Yakup" adında bir kişiye kanunları çiğnemek suçundan haksız yere taşlanarak idam cezası veren Hanna adında zalim bir başkahinden bahseder. Pasajın devamında, yeni vali Al binus'un nihayetinde Kudüs'e varışından sonra Hanna'nm başına gelenler anlatılır. Bu eserde yer alan ima ( "mesih olduğunu söyledikleri" ifadesi belli ki bir küçümseme belirtiyor) ne kadar yüzeysel ve ne kadar önemsiz görünse de, tarihteki İsa'ya dair herhangi bir işaret arayı şında olanlar için muazzam öneme sahip. Soyadı kullanılmayan bir toplumda, Yakup gi bi yaygın bir ad söz konusu olduğunda, Filis tin'de gezen diğer tüm Yakup adındaki kişilerden ayırt edilebilmesi için belirgin bir unvan- doğum yeri ya da baba adı - kullanılması gerekliydi (Nasıralı İsa'da olduğu gibi). Bu örnekte Yakup'un un vanı, Yosefus tarafından okuyuculara tanıdık gelecek bir kardeşlik bağından geliyordu. Bu pasaj "mesih olduğunu söyledikleri İsa "nın muhtemelen var olduğunu, üstelik Antiquities eserinin yazıldığı MS 94 yılında bu kişinin yeni ve kalıcı bir hareketin kurucusu ola rak tanındığını kanıtlar. Tacitus (ölümü 118} ve Genç Plinius (ölümü 113) gibi ikinci yüz yılda yaşamış tarihçilerin dikkatini çeken de, kurucusundan çok ha reketin kendisi olmuştur; her iki tarihçi de Nasıralı İsa'dan bahset miş ancak hakkında, tarihsel önemi aşikar olmakla birlikte, İsa'nın hayatı ile ilgili ayrıntılara fazlaca ışık tutmayan, yakalanması ve idam edilmesi olaylan dışında çok az bilgi aktarmışlardır. Dolayı sıyla, elimizde sadece Yeni Ahit' ten derlenebilecek bilgiler mevcut tur. Nasıralı İsa' ya dair elimizdeki ilk yazılı beyan, İsa' ya ilk inanan lardan olan ve MS 66 yılı dolaylarında ölen Pavlus'un mektupla rında yer almaktadır (Pavlus'un ilk mektubu, 1 Selanikliler, İsa'nın ölümünden yaklaşık yirmi yıl sonrasına, MS 48 ila 50 yıllarına tarih lenmektedir.) Ancak Pavlus konusunda sorun, tarihteki İsa'ya karşı
Zelot
31
alışılmadık bir ilgisizlik sergilemesidir. Mektuplarında İsa'nın ha yatına dair sadece üç olaydan bahsedilir: Son Akşam Yemeği (1 Ko rintliler 11:23-26), çarmıha gerilme (1 Korintliler 2:2) ve Pavlus için en önemli olan kısım, diriliş; ona göre diriliş olmamışsa, "bildirimiz de, imanınız da boştur" (1 Korintliler 15:14). Hıristiyanlığın ilk yıl lan ile ilgilenenler için Pavlus mükemmel bir kaynak olabilir, ancak tarihteki İsa'yı açığa çıkarma konusunda yetersiz bir kılavuzdur. Dolayısıyla elimizde sadece müjdeler kalıyor, ki bunlarla da il gili sorunlar var. İlk olarak, büyük olasılıkla Luka'nın müjdesi ha ricinde, elimizdeki müjdelerin hiçbiri adıyla anıldıkları kişiler tara fından yazılmamışhr. Bu durum aslında çoğu Yeni Ahit kitabı için geçerlidir. Yanlış adlandırılmış bu eserler ya da belli bir kişiye atfedil mekle birlikte, gerçekte söz konusu kişi tarafından yazılmamış olan eserler antik dünyada son derece yaygındır ve kesinlikle sahte ola rak değerlendirilmemelidir. Bir kitabı bir kişiye atfetmek, o kişinin inançlarını ya da ekolünü yansıtmada kullanılan standart bir yoldu. Zaten, müjdeler İsa'nın hayatının tarihsel belgeleri değildir, üstelik bu amaca hizmet etmeleri hiçbir zaman düşünülmemiştir. Bunlar İsa'nın sözlerine ve davranışlarına birebir tanıklık etmiş kişiler ta rafından oluşturulmuş kayıtlar değildir. Bunlar inanan cemaatlerin imanlarının ifadesidir ve anlattıkları olayların yaşanmasından yıllar sonra yazılmıştır. Basitçe ifade etmek gerekirse, müjdeler bize Me sih olan İsa'yı anlahr, insan olan İsa'yı değil. Müjdelerin oluşumunda en yaygın kabul gören teori, "İki Kay nak Teorisi, " Markos'un müjdesinin ilk kez MS 70 sonrasında, İsa'nın ölümünden yaklaşık kırk yıl sonra yazıldığını kabul eder. Markos'un elinde İsa'ya ilk inananların yıllar boyunca birbirlerine aktard ıkları sözlü ve belki bir miktar da yazılı gelenek bulunuyor du. Düzensiz bu gelenekleri kronolojik sıraya koyarak Markos, Yu nanca "müjde" anlamına gelen gospel adı verilen yepyeni bir edebi tür oluşturmuştu. Ancak Markos'un müjdesi çoğu Hıristiyan için kısadır ve tatmin edici değildir. Çocukluğuna dair bir anlatım bu lunmaz; İsa bir gün Şeria Nehri kıyısına gelir ve Vaftizci Yahya tara-
32
Giriş
fından vaftiz edilir. Dirilişe dair ifadeler yoktur. İsa çarmıha gerilir. Bedeni mezara konur. Birkaç gün sonra mezar boştur. İlk Hıristi yanlar bile Markos'un İsa'nın hayahna dair bu kadar kısa aktarım da bulunması karşısında eksiklik duymuşlardı, bu nedenle orijinal metni geliştirmek Markos'un haleflerine, Matta ve Luka'ya kalmıştı. Markos'tan yirmi yıl sonra, MS 90 - 100 yılları arasında, Matta ve Luka'nın yazarları birbirlerinden bağımsız çalışır ve Markos'un yazmalarını esas alırken, Hıristiyan okurlarını memnun etmek için müjdede yer alan hikayeyi güncelliyor ve birbirinden farklı ve çeliş kili iki çocukluk hikayesinin yanında, ayrıntılı bir dizi diriliş hika yesi ekliyorlardı. Matta ve Luka'nın dayandıkları bir diğer kaynak da, akademisyenler tarafından Q (Almanca Quelle ya da "kaynak") olarak adlandırılan, İsa'nın sözlerinden oluşan, erken dönemde oluşturulmuş ve oldukça yaygınlaşmış bir koleksiyondur. Her ne kadar bu belgenin fiziki herhangi bir kopyası artık elimizde bulun masa da, içeriğine Matta ve Luka' da ortak olarak yer alan ancak Markos' da yer almayan ayetleri derleyerek ulaşabiliriz. Bu üç müjde, Markos, Matta ve Luka, birlikte Sinoptik (Yunanca "eşgörünümlü" ) olarak anılır çünkü bunlar İsa'nın hayatı ve hiz meti konusunda aşağı yukarı ortak bir anlatım ve kronoloji içerir; bu açıdan, birinci yüzyılın bitiminden hemen sonra, MS 100 ile 1 20 yılları arasında yazılmış olması muhtemel dördüncü müjdeden, Yu hanna' dan, büyük ölçüde farklıdır. Dolayısıyla bunlar kanonik müjdelerdir. Ancak var olan müj deler bunlarla sınırlı değildir. Artık, Nasıralı İsa'nın hayatına dair çok daha farklı bir bakış açısı sunan, çoğunluğu ikinci ve üçüncü yüzyıllarda yazılmış kanonik olmayan müjdelerden oluşan başlı başına bir kütüphaneye erişebiliyoruz. Bunlar arasında Tomas'ın Müjdesi, Filip'in Müjdesi, Yuhanna'nın Gizli Kitabı, Mecdelli Mer yem'in Müjdesi, ve 1945 yılında, Mısır'da Nag Hammadi kasabası yakınlarında keşfedilen, Gnostik olarak adlandırılan diğer bazı yaz malar yer alır. Bu kitaplar, sonunda Yeni Ahit'i oluşturan metinlerin dışında bırakılmış olsa da, İsa'nın kim olduğu ve İsa'nın ne anlama
Zelot
33
geldiği konusunda, onunla birlikte yürümüş, onun ekmeğini pay laşmış ve birlikte yemek yemiş, onun sözlerini dinlemiş ve onunla dua etmiş olduklarını iddia eden kişiler arasında bile dramatik fark lılıklar olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Sonuçta, Nasıralı İsa hakkında kesin olarak emin olabileceğimiz tarihsel iki gerçek var: Birincisi, İsa MS birinci yüzyılın başlarında Filistin' de popüler olmuş bir Yahudi hareketine liderlik eden bir Ya hudiydi; ikincisi, Roma tarafından bu nedenle çarmıha gerilmişti. Bu iki bilgi tek başlarına, iki bin yıl önce yaşamış bir adamın yaşan tısına dair eksiksiz bir portre oluştu rmaya yetmez. An cak, İsa'nın yaşadığı fırtınalı döneme dair bildiklerimizle birleştirildiğinde; ki Romalılar sayesinde oldukça fazla bilgiye sahibiz; bu iki bilgi, Na sıralı İsa hakkında, tarihsel açıdan müjdelerin çizdiği resimlerle gö re daha doğru bir resim elde etmemize yardımcı olabilir. Aslında, tarihsel ça lışmaların ortaya koyduğu, Birinci Yüzyıl Filistini'nde yaşanan dini ve siyasi fırtınaların içerisinde, o dönemdeki tüm Ya hudiler gibi ateşli bir devrimci olan İsa görüntüsü, ilk Hıristiyan toplulukların işledikleri hassas çoban imajı ile çok az benzerlik gös termektedir. Şöyle düşünün: Çarmıha germe Roma tarafından neredeyse sa dece isyan suçu için verilen bir cezaydı. Romalıların, acı içerisinde kıvrandığı sırada İsa'nın başına yerleştirdikleri yafta -"Yahudilerin Kralı" titulus olarak adlandırılıyordu ve genel algının aksine alay ifadesi değildi. Çarmıha gerilen her suçluya, hangi suçtan dolayı idam edildiğini belirten bir yafta takılırdı. İsa'nın suçu, Roma'nın gözünde, krallığı ele geçirme isteği (yani, vatan hainliği) idi, o dö nemde mesih olma iddiasında bulunan neredeyse herkes bu neden le öldürülüyordu. Ayrıca İsa yalnız ölmemişti. Müjdeler İsa'nın her iki yanında Yunanca' da lestai olarak adlandırılan adamların asılı ol duğunu iddia eder; bu kelime genellikle İngilizce'ye "hırsızlar" ola rak aktarılır ancak aslında "haydutlar" anlamına gelir ve isyancılar ve asiler için Romalılarda en sık kullanılan tanımlamadır. -
Bir tepede haçlar üzerinde üç asi, her haç üzerinde Roma'nın ira-
34
Giriş
desine karşı çıkmaya cesaret etmiş bir adamın acılar içinde kıvra nan kanlı bedeni. Sadece bu görüntü bile müjdelerin İsa'yı, yaşadığı zamanın siyasi hareketliliğinden neredeyse tamamen izole olmuş, koşulsuz huzur içerisinde bir adam olarak tasvir etmesine şüphe düşürmelidir. O dönemde, Yahudi olan, olmayan herkes tarafından Roma'ya karşı bir başkaldırı şeklinde anlaşılacak bir ifade olarak, "Tanrı'nın Krallığı'nı" talep eden popüler bir mesih hareketinin li derinin, Yahudiye' deki neredeyse her Yahudiyi sarmış olan devrim ateşine kapılmamış olduğu nosyonu, basit bir ifadeyle saçmadır. Müjdelerin yazarları İsa'nın mesajının ve hareketinin devrimci doğasını yumuşatmak için neden bu kadar ileri gitsinler? Bu soruya cevap vermek için, öncelikle Nasıralı İsa'nın hayatı ve misyonuna dair yazılmış tüm müjde hikayelerinin MS 66 yılında Roma'ya karşı çıkan Yahudi İsyanı'ndan sonra oluşturulduğuna dikkat etmeliyiz. O yılda, Tanrı'ya karşı gayretleriyle coşan bir grup Yahudi asi, Ya hudi kardeşlerini isyana yönlendirmişti. Mucizevi bir şekilde, asiler Kutsal Toprakları Roma işgalinden kurtarmayı başardı. Dört muh teşem yıl boyunca, Tanrı'nın şehri yeniden Yahudilerin kontrolüne geçmişti. Daha sonra, MS 70'de Romalılar geri geldi. Kısa süren bir kuşatmanın ardından, askerler Kudüs'ün duvarlarını aştılar ve bu rada yaşayanlara muazzam bir şiddet uyguladılar. Yollarına çıkan herkesi katlettiler, Tapınak Dağı'nda ceset yığınları oluştu. Kaldırım taşı kaplı sokaklardan kan nehirleri aktı. Katliam sona erdiğinde, askerler Tapınak Dağı'nı ateşe verd iler. Alevler Tapınak Dağı'nı aş tı, Kudüs'ün meralarını, çiftlikleri ve zeytin ağaçlarını sardı. Her şey yandı. Kutsal şehirdeki yıkım öylesine büyüktü ki, Yosefus Ku düs'te bir zamanlar insanların yaşadığını kanıtlayacak hiçbir şey kalmadığını yazar. On binlerce Yahudi katledildi. Geri kalanlar zin cire vurularak şehrin dışına sürüldü. Bu derece yıkıcı bir olayda Yahudilerin karşı karşıya kaldıkları ruhsal travmayı hayal etmek bile güç. Kendilerine Tanrı tarafından vaat edilen topraklardan sürülmüş, Roma İmparatorluğu'nun pa ganları arasında dışlanmış olarak yaşamaya zorlanmış olan ikinci
Zelot
35
yüzyılın hahamları, zaman içerisinde ve bilinçli olarak Museviliği Roma ile kötü biten savaşa yol açan radikal mesih milliyetçiliğinden ayırdılar. Tevrat Yahudilerin hayatının merkezinde Tapınak'ın yeri ni aldı ve Rabbinik Yahudilik ortaya çıktı. Hıristiyanlar da kendilerini, Kudüs'ün yağmalanmasına yol açan devrim gayretinden uzaklaştırma gereği hissettiler; bu şekilde son derece kinci olan Roma'nın kilise üzerindeki gazabını bertaraf etme imkanı elde ediyorlardı; diğer bir neden de, Yahud iliğin dış lanmasıyla beraber, Romalıların kilisenin dini yayma konusundaki birincil hedefi haline gelmesiydi. Dolayısıyla, İsa' nın devrimci bir Yahudi milliyetçisinden, dünyevi herhangi bi r konuyla herhangi bir şekilde ilgisi olmayan, huzur dolu bir spiritüel lidere dönüştürül düğü uzun süreç başladı. Bu, Romalıların kabul edebilecekleri bi r İsa'ydı, hatta üç yüzyıl sonra, Roma İmparatoru Flavius Theodosius (ölümü 395) bu gezgin Yahudi vaizin hareketini devletin resm i dini olarak ilan ettiğinde ve bugün Ortodoks Hıristiyanlık olarak bildi ğimiz inanış doğduğunda, kabul etmiş oldular. Bu kitap, tarihteki İsa'yı, Hıristiyanlıktan önceki İsa'yı; iki bin yıl önce, Celile kırsalında dolaşmış, Tanrı'nın Krallığı'nı kurma hede fiyle, idealist bir hareket için yandaş toplamış ancak Kudüs'e girişi ve Tapınak' a yaptığı gözü kara saldırının ardından misyonu başarı sız olmuş, Roma tarafından isyan suçuyla tutuklanıp, idam edilmiş, siyasi bilince sahip devrimci Yahudi'yi mümkün olduğu ölçüde ye niden ortaya çıkarma çabasıdır. Kitap aynı zamanda, İsa'nın dünya da Tanrı'nm hükümdarlığını kurmayı başaramamasının ardından, takipçilerinin hem İsa'nın misyonu ve kimliğini, hem de Yahudi mesihin doğasını ve tanımını nasıl yeniden yorumladıklarını da ele almaktadır. Böylesi bir çabayı zaman kaybı olarak gören, tarihteki İsa'nın geri dönüşü olmayan bir şekilde kaybolduğuna ve yeniden ortaya çıkarılamayacağına inananlar var. Akademisyenlerin büyük bir öz güvenle, modern bilimsel araçlar ve tarihsel araştırmaların İsa'n ın gerçek kimliğini ortaya çıkarmaya imkan vereceğini iddia ettikleri,
36
Giriş
"tarihteki İsa arayışı" günleri çoktan bitti. Bu kişiler arhk önemli olan gerçek İsa değil, diyorlar. Bunun yerine sadece ulaşabildiğimiz İsa'ya odaklanmalıyız: İsa Mesih'e. Elbette, Nasıralı İsa'nın biyografisini yazmak, Napolyon Bona part'ın biyografisini yazmaya benzemiyor. Bu iş tıpkı devasa bir yapbozu bir araya getirmeye çalışmaya ve elinizde sadece bir kaç parçanın bulunmasına benziyor; yapbozun geri kalanını, resmin bütününün neye benzediği konusunda en iyi ve en bilgiye dayalı tahminlerle doldurmaktan başka seçenek kalmıyor. Büyük Hıristi yan ilahiyatçı Rudolf Bultmann, tarihteki İsa arayışının nihayetinde içsel bir arayış olduğunu söylerdi. Akademisyenler görmek istedik leri İsa'yı görürler. Çoğu zaman, oluşturdukları İsa imajında kendi lerini; kendi yansımalarını görürler. Ama yine de, en iyi, en bilgiye dayalı tahminler Nasıralı İsa hak kındaki en temel varsayımlarımızı en azından sorgulamamız için yeterli olabilir. Müjdelerin iddialarını tarihsel analizin ateşine tutar sak, kutsal metinleri edebi ve teolojik süslemelerden arındırabilir ve tarihteki İsa' ya dair çok daha doğru bir resim elde edebiliriz. Hatta İsa'yı, yaşadığı dönemin - Roma'ya karşı, Yahudilik inancı ve uy gulamalarını sonsuza kadar değiştirecek olan bir isyanın ateşiyle belirgin olan bir dönemin - sosyal, dini ve siyasi bağlamına sağlam biçimde yerleştirmeye odaklanırsak, biyografisi bir bakıma, kendi kendine yazılacaktır. Bu süreçte açığa çıkacak olan İsa, bulmayı umduğumuz İsa ol mayabilir; kesinlikle en modern Hıristiyanların kolayca tanıyacak ları İsa olmayacaktır. Ancak sonuçta, tarihsel yollarla ulaşabileceği miz tek İsa da O' dur. Geri kalan her şey inancın konusudur.
Zelot
37
Kronoloji
MÖ 164
Makka bi Ayaklanmas ı
140
Haşmonayim Han edanı'n ın Kurulması
63
Pom pey Magnus'un Kud üs' ü el e g eçir m esi
37
B üy ük Hirod es'in Yahudi Kralı ilan edilm esi
4
B üy ük Hirod es'in öl üm ü
4
C elil eli Yahuda Ayaklanması
MÖ 4-MS 6
Nasıralı İsa'nın do ğumu
MS 6
Yahudiy e'nin r esm i olarak Roma eyal eti olması
10
Seforis'in Hirod es Anti pa'n ın ilk başk enti olması
18
Yos efus Kayafa' n ın Başk ahin atanmas ı
20
Ta beriy e'nin Hirod es Anti pa'n ın ikinci başk enti o lmas ı
26
Pontius Pilatus'un Kud üs't e vali ( pr ef ect) olmas ı
26-28
Vaftizci Yahya'n ın hizm etl erinin başlang ıcı
28-30
Nasıralı İsa'nın hizm etl erinin başlang ıcı
30-33
Nasıral ı İsa'n ın öl üm ü
36
Sami riy e Ayaklanmas ı
37
Tarsuslu Saul'un (Pavlus) din d eğiştirm esi
44
T evdas Ayaklanmas ı
46
C elil eli Ya huda o ğulları Yaku p v e Simun'un Ayaklanması
48
Pavlus ilk m ektu bunu yazıyor : 1 Selaniklil er
56
Başk ahin Jonathan'ın öld ür ülm esi
56
Pavlus son m ektu bunu yaz ıyor : Romal ılar
57
Mıs ırlı Ayaklanmas ı
62
İsa'nın kard eşi Yaku p'un öld ür ülm esi
66
Pavlus ve E l çi P etrus'un Roma' da Öl üm ü
66
Yahudi İsyanı
70
Kud üs' ün y ık ılmas ı
Zelot
39
40
70-71
Markos'un m üjd esinin yazılmas ı
73
Romal ılar ın Masada'y ı el e g eçirm esi
80-90
Yakup'un m ektu bunun yaz ılmas ı
90- 100
Matta v e Luka'nın m üjd el erinin yaz ılma s ı
94
Yos efus'un Anti quiti es'i yazmas ı
100-120
Yuhanna'n ın m üjd esinin yaz ılmas ı
132
Kokh ba o ğlu Sim un Ayak lanmas ı
300
Ps eudo-Cl em entin es'in d er lenm esi
313
İm parator Konstantin'in Milano F ermanın ı Yay ınlamas ı
325
İznik Konsili
398
Hippo R egius Konsili
Kronoloji
KISIMI
Uyan, ey Siyan, uyan, kudretini kuşan. Ey Yeruşalim, kutsal kent, güzel giysilerini giy. Çünkü sünnetsiz/erle murdar/ar Kapılarından asla içeri girmeyecek artık. Üzerindeki tozu silk! Kalk, ey Yeruşalim, tahtına otur, Boynundaki zinciri çöz, Ey Siyan, tutsak kız. Ycşaya 52:1-2
Başlarken
Farklı Bir Tür Kurban
Roma ile savaş kılıç çınlamalarıyla değil, bir suikastçının cüppesin den çekilip alınan bir hançerle başlıyor. Kudüs'te bayram zamanı: Yahudilerin Akdeniz' in ötesinden ge lip kutsal şehirde Tanrı' ya mis kokulu adaklarını sundukları bir dö nem. Eski Yahudi geleneğinde sadece burada, Kudüs Tapınağı'nın içinde, başkahinin huzurunda gerçekleştirilebilen yıllık ayinler ve kutlamalar vardı; başkahin en kutsal günleri, Pesah (Hamursuz Bayramı), Şavuot (Haftalar Bayramı) ve hasat bayramı olan Su kot' u (Çardak Bayramı); kendisinde toplar ve bu zahmetine karşılık oldukça dolgun bir ücret, ya da kendi deyimiyle titJıe alırdı. Hem de ne zahmet! Bu gibi günlerde şehrin nüfusu bir milyonun üze rine çıkardı. Akın akın gelen hacıları Tapınak'ın güney duvarında Hulda Kapılarından geçirmek, onları Tapınak merkezinin altındaki karanlık ve mağaraları andıran galerilerden yürütmek ve Uluslar Avlusu olarak bilinen meydana ve pazar yerine giden merdivenlere yönlendirmek için tüm görevlilerin ve düşük kademeli kahinlerin çalışması gerekiyordu. Kudüs Tapınağı, kutsal şehrin doğu ucunda, Moriah Dağı (Tapı nak Dağı) üzerinde yer alan, yaklaşık beş yüz metre uzunluğunda ve üç yüz metre genişliğinde, kabaca dikdörtgen şekilde yerleş tirilmiş bir yapıdır. Dış duvarları çevreleyen, üstü plaka kaplı ta vanları taşıyan sıra sıra ışıltılı beyaz taş sütunlu kemerler, insanları
Zelot
43
acımasız güneşten korur. Tapmak'ın güney ucunda bu kemerlerin en büyük ve en süslü olanı, Sütunlu Galeri bulunur - geleneksel Roma tarzında inşa edilmiş, yük.sek, iki katlı, bazilikaya benzer bir toplantı salonudur. Bu, Yahudi devletinin yüksek din kurumu ve en yüksek mahkemesi olan Sanhedrin'in yönetim merkezidir. Aynı zamanda burası, yeraltındaki merdivenlerden çıkıp geniş, güneşli avluya gittiğiniz sırada, satıcıların ve kir pas içindeki para bozucu ların patırtılarının yükseldiği yerdir. Para bozucuların Tapınak'ta önemli bir görevi vardır. Ödeme yapabilmeniz için, kabul edilmeyen yabancı paralarınızı, Tapınak yetkilileri tarafından kabul edilen tek para birimine, Şekel'e çevi rirler. Para bozucular ayrıca, etrafta gördüğünüz tüm debdebe ve merasimin korunması için yetişkin tüm erkeklerin ödemek zorunda oldukları yarım Şekellik Tapınak vergisini de tahsil ederler: Yakılan tütsülerin oluşturduğu dağlar ve aralıksız verilen kurbanlar, topra ğa dökülen şarap ve ilk meyve sunuları, mezmurlar okuyan Levi korosu ve onlara eşlik eden lir ve zil çalan orkestra .. . Bu gereklilik lerin parasını birileri ödemelidir. Birileri Tanrı'yı çok memnun eden, yakılan sunuların bedelini karşılamalıdır. Yeni paranızı elinize aldığınızda, artık kurbanınızı satın almak için dış duvarlar boyunca uzanan kümesleri incelemeye başlayabi lirsiniz; bir güvercin, bir koyun; cüzdanınızın büyüklüğüne, ya da günahlarınızın büyüklüğüne göre. İkincisi ilkini aşıyorsa, üzülme yin. Para bozanlar kurbanınızı büyütmek için ihtiyaç duyduğunuz krediyi açmaktan mutluluk duyar. Bu kutsal olay için satın alınabi lecek hayvanlarla ilgili çok kesin bir yasal kural vardır. Hayvanlar lekesiz olmalıdır. Vahşi değil, evcil olmalıdır. Yük hayvanından kur ban olmaz. İster sığır olsun, ister boğa, koç ya da koyun, sadece bu amaç için yetiştirilmiş olmalıdır. Bu hayvanlar ucuz değildir. Neden olsun ki? Kurban, Tapınak'ın birincil amacıdır. Tapmak' ın var olu şunun asıl nedenidir. İlahiler, dualar, okumalar; burada gerçekleşen her ritüel bu tek ve çok önemli ritüele hizmet eder. Kan dökmek sadece günahları silmekle kalmaz, toprağı da temizler. Toprağı bes-
44
Farklı Bir Tür Kıırbaıı
!er, temizler ve devamlılığını sağlar, böylece bizi kuraklıktan ya da kıtlıktan ya da daha kötü belalardan korur. Her şeyi bilen Tanrı'nın hükmettiği yaşam ve ölüm döngüsü tamamen sizin kurbanınıza bağlıdır. Bu tutumlu olma zamanı değildir. Bu yüzden sununuzu sahn alın ve iyi bir şey almaya çalışın. Ta pınak avlusunda dolaşan beyaz cüppe giymiş kahinlerden herhangi birine verin. Onlar, Musa'nın kardeşi Harun'un soyundan gelir ve Tapınak'ın günlük ayinlerinin sürdürülmesinden sorumludur: Tüt sü yakmak, lambaları yakmak, şofar çalmak ve tabii ki kurbanlar. Kahinlik soy yoluyla geçer; özellikle bayram zamanlarında, uzak diyarlardan törenlere yardımcı olmak için gruplar halinde geldik lerinde, sayıları hiç de az değildir. Kurban ateşlerinin gece gündüz yanmasını sağlamak için yirmi dört saatlik vardiyalarla çalışır, Ta pınak'ı doldururlar. Tapınak bir dizi kademeli avlu içerecek şekilde inşa edilmiştir, avluların her biri bir öncekinden daha küçük, daha yüksek ve giri şi daha kısıtlayıcıdır. En dışta yer alan, kurbanınızı satın aldığınız avlu, Uluslar Avlusu, hangi ırk ya da dinden olursa olsun, herkese açık olan geniş bir açık alandır. Eğer Yahudi iseniz -herhangi bir fiziki engeliniz yoksa (cüzamlılar, felçliler kabul edilmez) ve ritü el banyo ile arınmış iseniz- kahini kurbanınızla birlikte izleyerek, taştan yapılma ızgara şekilli bir çitten geçer ve bir sonraki avluya, Kadınlar Avlusu'na, girersiniz (çit üzerinde yer alan plakada diğer herkesin dış avludan ileriye geçmeleri halinde ölümle cezalandırı lacaklarına dair bir uyarı yer alır). Kurbanlar için odun ve yağ bu rada depolanır. Burası ayrıca Yahudi kadınların Tapınak içerisinde gidebildikleri son noktadır; Yahudi erkekler küçük bi r yarım daire şeklindeki merdiven ile Nikanor Kapısı'ndan geçer ve İbrani Avlu su' na girer. Tanrı'nın huzuruna en fazla bu kadar yaklaşabilirsiniz. Dökülen kanın kokusunu duymamak imkansızdır. Teninize, saçınıza yapışır, kolay kolay silkelenemeyeceğiniz kötü kokulu bir ağırlığa dönüşür. Kahinler bu kötü kokuyu bastırmak ve hastalıkları önlemek için tüt-
Zelot
45
sü yakar ancak mür ve tarçın, safran ve buhur karışımı, katliamın dayanılmaz kokusunu bashramaz. Yine de, orada durmak ve kurba nınızın bir sonraki avluda, Kahinler Avlusu'nda kesilmesine şahitlik etmek önemlidir. Bu avluya sadece kahinler ve Tapınak görevlile ri girebilir çünkü Tapınak'ın sunağı buradadır: Bronz ve ahşaptan yapılma, beş arşın uzunluğunda ve beş arşın genişliğinde, havaya yoğun siyah duman bulutları yayan, dört ayaklı bir kaidedir. Kahin kurbanı bir köşeye götürür ve yakındaki bir havuzda temizlenir. Sonra basit bir dua okur ve hayvanın boğazını keser. Yardımcılardan biri kanı bir kaba alıp, sunağın dört köşesine ser perken, kahin kurbanın bağırsaklarını dikkatlice çıkarır ve hayvanı parçalar. Hayvanın derisi kahinde kalır; pazarda iyi para getirecek tir. İç organlar ve yağlı dokular etten ayrılır, bir rampa üzerinden sunağa taşınır ve doğrudan doğruya ebedi ateş üzerine yerleştirilir. Hayvanın eti dikkatle derisinden ayrılır ve tören sonrasında kahin lerin ziyafet çekmesi için bir kenara konur. Bu ayinin tamamı Tapınak'ın en iç avlusunun, Tapınak komp leksinin kalbinde yer alan, altın kaplamalı sütunlu bir mabet olan Kutsalların Kutsalı'nın önünde gerçekleşir. Kutsalların Kutsalı Ku düs'ün en yüksek noktasıdır. Kapılarında zodyak çarkı ve gök kub be görüntüsü işli mor ve kızıl duvar halıları örtülüdür. Tanrı'nın görkeminin fiziksel olarak yaşadığı yer burasıdır. Dünya ve cennet alemlerinin buluşma noktası, tüm yaratılışın merkezidir. Bir zaman lar Tanrı'nın emirlerinin yer aldığı Ahit Sandığı burada yer alıyordu ama çok uzun zaman önce kayboldu. Şimdi mabedin içinde hiç bir şey yok. Bu büyük, boş alan Tanrı'nın varlığına aracılık ediyor, onun kutsal ruhunu göklerden kanalize ederek, eşmerkezli dalgalar halinde Tapmak'ın odalarına, Kahinler Avlusu'ndan ve İbrani Av lusu'na, Kadınlar Avlusu'ndan ve Uluslar Avlusu'ndan, Tapınak'ın sütunlu galerisi üzerine ve Kudüs şehrine, Yahudiye kırsalına, Sa miriye ve Edom'a, Peraea ve Celile'ye, kudretli, sonsuz Roma İm paratorluğu'ndan, dünyanın geri kalanına, tüm halklara ve uluslara yayıyor; Yahudi olsun ya da olmasın, herkes bir ve tek kaynak olan
46
Farklı Bir Tür Kurban
ruh ile, Yaratılışın Tanrı'sının ruhu ile besleniyor ve varlığını sür dürüyor: Kutsal şehir Kudüs'te, Tapınak içinde kalan iç mabette, Kutsalların Kutsalı'nda. Kutsalların Kutsalı'na giriş, o tarihte, MS 56'da Hanna oğlu Jo nathan adlı genç bir adam olan başkahin dışındaki herkese yasak lanmıştı. Kendisinden önceki başkahinlerin çoğu gibi, Jonathan da bu görevi doğrudan Roma'dan, hem de şüphesiz oldukça iyi bir bedel ödeyerek, satın almıştı. Başkahinlik makamı oldukça kazanç lıdır, görevi miras gibi kendi aralarında devreden bir avuç soylu aile tarafından yürütülür (daha alt seviyelerdeki kahinler daha sıradan bir geçmişe sahiptir). Tapınak'ın Yahudilerin hayatındaki yeri hakkında ne söylense abartılmış sayılmaz. Tapınak Yahudiler için bir takvim ve saat göre vi görür; ritüelleri yıl döngüsünü belirler ve Kudüs'te yaşayan her kesin günlük etkinliklerini şekillendirir. Tüm Yahudiye'nin ticaret merkezidir, başlıca finans kurumu ve en büyük bankasıdır. Tapmak İsrail' in Tanrısı'nın evi olduğu kadar, İsrail'in milliyetçi arzularının da merkezidir; sadece Yahudi kültünü oluşturan kutsal yazmaların ve yasa tomarlarının değil, hukuk belgeleri, tarih notları ve Yahudi ulusunun soy ağaa kayıtlarının tutulduğu başlıca yerdir. Kafir komşularından farklı olarak, Yahudilerin topraklarının ge neline yayılmış, çok sayıda tapınakları bulunmaz. Sadece bir kült merkezi, kutsal varlık için tek bir kaynak, tek bir yer vardır ve bir Yahudi yaşayan Tanrı ile başka hiçbir yerde bir araya gelemez. Ya hudiye, her anlamda, bir tapınak devletidir. "Teokrasi" kelimesi Kudüs'ü tarif etmek üzere türetilmiştir. Birinci yüzyılda yaşamış Yahudi tarihçi Flavyus Yosefus şöyle yazıyordu; "Bazı halklar en üst siyasi yetkileri monarşilere vermişlerdir, bazıları oligarşilere, bazıları ise kitlelere [demokrasi]. Ancak, bizim kanun koyucumuz [Tanrı], bu yönetim şekillerinden hiçbirini tercih etmemiş, yönetim şekli olarak, mutlaka bir ifade kullanılacaksa, "teokrasi" [theokra tia] getirmiş, egemenliği ve yetkiyi Tanrı'nın ellerine bırakmıştır."
Zelot
47
Tapınak'ı, binlerce kahin, şarkıcı, hamal, hizmetçi ve vaiz istih dam eden, Tapmak köleleri tarafından başkahin adına ve çıkarına işlenen verimli devasa toprakları bulunan bir tür feodal devlet ola rak düşünün. Buna Tapınak vergisi olarak alınan gelirleri, ziyaret çiler ve hacılardan kesintisiz akan hediye ve sunuları ekleyin - tüc carların ve para bozucuların elinden geçen ve Tapınak'ın belli bir pay aldığı muazzam tutarlar da cabası; o zaman pek çok Yahudi'nin neden kahinlerden oluşan soylu sınıfın, özellikle de başkahinin, Yo sefus'un değimiyle "lükse aşık" paragözlerden başka bir şey olma dığını düşündüğünü anlamak kolaylaşır. Başkahin Jonathan'ı elinde tütsüyle sunakta dururken hayal edin, bu nefretin nereden kaynaklandığını anlamak hiç zor olma yacaktır. Seleflerinden devraldığı kahin kostümleri bile başkahinin zenginliğine işaret eder. Uzun kolsuz cüppesi mor renkte (kralların rengi) ve eteklerine dikilmiş zarif püsküllerle ve küçük altın zillerle süslü; İsrail kabilelerinin her biri için bir tane olmak üzere, on iki kıymetli taşla süslü ağır göğüs bölümü; başının üzerinde bir taç gibi duran, ön tarafında Tanrı'nın adı işlenmiş kusursuz türbanı [ÇN. mitre, ayin başlığı]; başrahibin göğsünün yanındaki bir kesede ta şıdığı ve Tanrı'nın iradesini dile getirmek için attığı, ağaçtan ve ke mikten yapılma bir tür zar olan urim ve tlıummim tüm bunlar baş kahinin Tanrı'ya ulaşma ayrıcalığına sahip olduğunu temsil eden şatafatlı sembollerdir. Bunlar başkahini farklı kılar; onu dünyadaki diğer tüm Yahudilerden ayırır. -
İşte bu nedenle Kutsalların Kutsalı'na sadece başkahin, yılın sa dece bir gününde, yani İsrail'in tüm günahlarından arındığı Kefaret Günü'nde girebilirdi. Bu günde, başkahin tüm ulus adına kefaret et mek için Tanrı'nın huzuruna çıkar. Tanrı'nın lütfuna layık ise, İsrail'in günahları affedilir. Layık değilse, Tanrı onun canını aldığında, beline doladığı halat sayesinde Kutsalların Kutsalı'ndan sürüklenerek çıka rılır ve bu şekilde mabet başkaları tarafından kirletilmemiş olur. O gün başkahin gerçekten öldü, ama görünüşe göre, ölümü Tan rı'nın eliyle olmadı.
48
Farklı Bir Tür Kurban
Başrahibin duaları tamamlandı ve şema duası söylendi ("Duy Ey İsrail: Tanrı bizim Tanrı'mızdır, Tanrı Tektir!"), başkahin Jonathan sunaktan uzaklaştı ve rampadan inerek Tapmak'ın dış avlularına doğru ilerledi. Uluslar Avlusu'na geldiği an çılgınca bir coşkuya boğuldu. Tapınak muhafızları onun etrafında bariyer oluşturarak, başkahini kalabalığın kirli ellerinden koruyordu. Ama suikastçı onu kolayca izleyebiliyordu. Mücevherlerle süslü kıyafetlerinin kör eden ışıltısını izlemesine bile gerek yoktu. Sadece cüppesinin etek lerinden sallanan zillerin çınlamasını dinlemesi yeterliydi. Bu tuhaf melodi, başrahibin geldiğinin en kesin işaretiydi. Başkahin yakın larda bir yerdeydi. Suikastçı dirseğiyle kalabalığı yardı, belli etmeden elini Jonat han' a uzattı, kutsal kıyafetleri tutacak kadar yaklaştı, onu Tapınak muhafızlarının arasından kendisine doğru çekip, sadece bir an için, küçük bir hançeri kılıfından çıkarıp, boğazına sürecek kadar kısa bir an için, onu tuttu. Farklı bir tür kurban. Başka hinin kanı Tapınak'ın yerlerine akmadan, muhafızlar etek lerindeki zillerin aksayan ritmine tepki göstermeden, avludakiler neler olup bittiğini anlamadan önce, suikastçı yeniden kalabalığın içine karıştı. "Cinayet!" diye ilk bağıranın o olmasına kimse şaşırmamalı.
Zelot
49
Bölüm Bir
Köşedeki Bir Delik
MS 56 yılında, Tapınak Dağı'nda dolaşan Hanna oğlu Jonathan'ı kim öldürdü? Kudüs'te bu açgözlü başrahibi öldürmek isteyecek çok kişi olduğuna, göbek bağlamış Tapmak kahinlerinin hepsini yok etmeyi arzu edeceklerinin sayısının da az olmadığına şüphe yok. Birinci Yüzyıl Filistini'nden bahsederken unutulmaması ge reken konu, bu toprakların - Tanrı'nın ruhunun tüm dünyaya ya yıldığı bu kutsanmış toprakların - işgal alhnda olduğudur. Roma askerleri Yahudiye'nin her yerine yerleştirilmişti. Sadece Tapınak Dağı'nda, Tapmak duvarının kuzeybatı köşesini destekleyen Anto nia Kalesi'nin yüksek taş duvarlarının ardında altı yüz Roma askeri kalıyordu. Kırmızı cüppesi ve parlak zırhı içerisinde, elini kılıcının kabzasında dolaştırarak gezen ahlaksız bölük komutanı, bu kutsal yeri gerçekte kimin yönettiğini bariz biçimde hahrlatıyordu; sanki unutan varmış gibi. Kudüs'te Roma egemenliği, MÖ 63'te, Romalı usta taktisyen Pompey Magnus'un askerleri ile birlikte şehre girmesi ve Tapınak'ı ele geçirmesiyle başladı. O tarihte, Kudüs ekonomik ve kültürel zir vesine çoktan u laşmıştı. Kral Davut'un krallığı için başkent seçtiği bu Kenan yerleşimi, Tanrı için, MÖ 586' da Babillilerce soyulan ve tahrip edilen ilk tapınağı inşa eden asi oğlu Süleyman'a bıraktığı bu şehir, bin yıl boyunca Yahudi ulusuna dini, ekonomik ve siya si başkent olmuş bu şehir, Pompey'in kapılarından girdiği tarihte
Zelot
51
güzelliği ve azametinden çok, sorunlu nüfusunun dini coşkusuyla tanınır olmuştu. Ağaçlı Yahudiye Dağları'nın güneyindeki platoda, Scopus Dağı ve Zeytin Dağı ikiz tepelerinin arasında, doğuda Kidron Vadisi ve güneyde dik ve zorlu Gehenna Vadisi bulunan Kudüs, Roma İm paratorluğu'nun işgali sırasında, yaklaşık yüz bin kişilik yerleşik nüfusa sahipti. Romalılar için, imparatorluk haritasında önemsiz bir nokta, konuşmalarıyla ünlü devlet adamı Cicero'nun "köşe deki bir delik" diyerek gözardı ettiği bir şehirdi. Ancak Yahudiler için bu şehir dünyanın merkezi, evrenin ekseniydi. Tüm dünyada Kudüs'ten daha benzersiz, daha kutsal, daha saygıdeğer bir şehir yoktu. Düz ovalarda kıvrılarak uzayan mor üzüm bağları, bereketli tarlalar; badem, incir ve zeytin ağaçlarıyla dolu yemyeşil bahçeler, Şeria Nehri boyunca tembel tembel süzülen yeşil papirüsler- Yahu diler bu güzel toprakların her özelliğini bilmenin ve sevmenin ya nında, hepsinde de hak iddia ediyorlardı. Celile'nin çiftliklerinden, Samiriye'nin alçak tepelerine ve İncil'e göre lanetlenmiş Sodom ve Gomore şehirlerinin bir zamanlar yer aldığı Edom'un uzaklardaki yamaçlarına kadar her şey, Tanrı tarafından Yahudilere verilmişti, ancak aslında buraların hiç birini, hatta gerçek Tanrı'ya ibadet edi len yer olan Kudüs'ü bile Yahudiler yönetmiyordu. Tanrı'nın gör kem ve ihtişamla bezediği ve Zülkifl peygamberin bildirdiği üzere "tüm ulusların merkezinde" olan bu şehir, MS birinci yüzyılın ba şında, kudretli Roma İmparatorluğu'nun uzak bir köşesinde küçük ve sinir bozucu bir şehirdi. Üstelik Kudüs işgale ve istilaya yabancı da değildi. Yahudilerin kalbindeki yeri yüce olsa da, gerçek şu ki Kudüs sadece çok daha büyük hayallere giden yolda ilerlerken, kutsal şehri sırayla yağ malayıp, soyan kralların ve imparatorların birbirlerine aktardıkları önemsiz bir mirastı. MÖ 586'da Babilliler, Mezopotamya'nın sahip leri, Yahudiye'yi yakıp yıkmış, hem Kudüs'ü, hem de Tapınak'ı yer le bir etmişlerdi. Daha sonra Persler Babillileri yendi ve Yahudilerin sevgili şehirlerine dönmelerine ve Tapınakları'nı yeniden inşa etme-
52
Köşedeki Bir Delik
lerine izin verdi; tabii ki Yahudilere hayranlık duyduklarından ya da kültlerini ciddiye aldıklarından değil, Orta Asya boyunca uzanan bir imparatorluk için Kudüs'ün fazla ilgi gerektirmeyen ya da en dişe uyandırmayan, önemsiz bir yer olduğunu düşündüklerinden (yine de, Yeşaya Peygamber, Pers Kralı Kiros'u kutsal yağla mesh edip, teşekkür etmişti). Pers İmparatorluğu Kudüs'le beraber, Bü yük İskender'in ordularına yenik düşünce, İskender'in soyundan gelenler şehre ve şehirde yaşayanlara Yunan kültürünü ve düşün celerini aşılamaya başladılar. MÖ 323'te Büyük İskender'in zaman sız ölümünün ardından, Kudüs Batlamyus Hanedanı'na devredildi ve kısa bir süre için de olsa uzaktan, Mısır' dan idare edildi. MÖ 198'de, şehir Selevkos kralı Büyük Antiokos tarafından Batlamyus kontrolünden alındı; Antiokos'un oğlu Antiokos Efifanes kendisi ni Tanrı'nın bedenlenmiş hali olarak görüyor ve Kudüs'te Yahudi Tanrısı'na tapınılmasına son vermek istiyordu. Ancak Yahudiler dinlerine karşı edilen bu küfre, Haşmonayim Kralı Mattatias'ın ce sur oğulları - Makabiler- önderliğinde acımasız bir gerilla savaşıyla karşılık verdiler; MÖ 164'te kutsal şehri Selevkos'tan geri aldılar ve dört yüzyıldır ilk kez Yahudi ye' de Yahudi egemenliğini yeniden kurdular. Takip eden yüzyıl boyunca Tanrı'nın toprakları Haşmona yim Krallığı'nın demir yumruğu ile yönetildi. Yönetimdekiler ka hin-krallardı, her biri bağımsız olarak hem Yahudilerin kralı, hem de Tapınak başkahini görevlerini yerine getiriyordu. Ancak Hurka nus ve Aristobulus kardeşler arasında iç savaş çıkınca, her iki kar deş de yardım için Roma'ya başvurma saflığını gösterdi. Pompey bu kardeşlerin yardım isteklerini Kudüs'ü ele geçirme daveti olarak gördü ve Yahudilerin Tanrı'nın şehrine doğrudan hükmettikleri kı sa döneme son verdi. MÖ 63'te Yehuda Roma'ya bağlandı ve Yahu diler bir kez daha tebaa oldular. Bir yüzyıl süren bağımsızlığın ardından gelen Roma yönetimi Yahudiler tarafından sıcak karşılanmadı. Haşmonayim Hanedanlı ğı' na son verilmişti, ancak Pompey Hurkanus'un başkahin konu-
Zelot
53
munu sürdürmesine izin verdi. Bu, Aristobulus'u destekleyenler tarafından iyi karşılanmadı; bir dizi ayaklanma başlathlar ve Ro malılar tüm ayaklanma girişimlerine tipik bir vahşetle, köyleri ya karak, isyancıları katlederek ve halkı esir alarak karşılık verdiler. Bu sırada, kırsal kesimde yaşamaya çalışan aç ve borç içindeki yoksul kesim ile Kudüs'ü yönetmekte olan zengin şehirli kesim arasındaki uçurum daha da büyüdü. Ele geçirilen tüm şehirlerde, yerli aristok ratlar ile işbirliği kurmak ve güç ve zenginlikleri için Romalı üstleri ne bağımlı olmalarını sağlamak standart Roma politikasıydı. Kendi çıkarları ile, yönetimdeki sınıfın çıkarlarını paralel hale getirerek Roma, yerel liderlerin imparatorluk sistemini korumaya tam olarak bağlı kalmalarını sağlamış oluyordu. Tabii ki, Kudüs'te "yerli aris tokratlar" aşağı yukarı kahin sınıfını ve Tapınak kültünü sürdüren ve dolayısıyla Roma tarafından vergi ve harç toplamakla ve giderek daha huzursuzlaşan toplum içerisinde düzeni sağlamakla görev lendirilen bir avuç zengin kahin ailesini ifade ediyordu ve tüm bu görevler için onlara cömert ödemeler yapılıyordu. Kudüs'te dini ve siyasi otoritelerin birbirine geçmiş olması, Ro ma'nın Yahudi kültünü ve dolayısıyla başkahini yakından takip et mesini gerektirmiştir. Sanhedrin'in başı ve "ulusun lideri" olarak, başkahin dini tüm konularda karar verme, Tanrı'nın hükümlerini uygulama ve hatta, Tapınak civarı ile sınırlı bir bölgede bile olsa, ki şileri tutuklama yetkisine sahip dini ve siyasi bir figürdü. Romalılar Yahudileri kontrol etmek istiyorsa, Tapmak'ı kontrol etmeliydi. Ve, Tapınak'ı kontrol etmek istiyorlarsa, başkahini kontrol etmeliydiler; işte bu nedenle, Yahudiye'yi ele geçirmesinden kısa bir süre sonra, Roma (doğrudan ya da dolaylı olarak) başkahini görevlendirme ve görevden alma sorumluluğunu üzerine aldı ve esasen başkahin Ro ma İmparatorluğu'nun bir memuru haline geldi. Roma başkahinin kutsal kıyafetlerini bile kendi gözetimi altında tutuyor, sadece kut sal bayramlarda ve özel günlerde veriyor ve ayinlerin tamamlan masından hemen sonra geri alıyordu. Yine de, Yahudiler diğer bazı Roma tebaalarından çok daha iyi
54
Köşedeki Bir Delik
durumdaydılar. En önemlisi, Romalılar Yahudi kültüyle alay etseler de, ritüellerin ve kurbanların aralıksız sürmesine izin veriyorlar dı. Hatta Yahudiler imparatora doğrudan tapınma zorunluluğun dan muaftı; Roma bunu hakimiyeti altındaki neredeyse tüm dinsel topluluklara zorunlu kılıyordu. Roma Kudüs'ten sadece imparator adına ve onun sağlığı için adak olarak günde iki kez bir boğa ve iki kuzu kurban edilmesini istiyordu. Kurbanı kesmeye devam ederse niz, vergileri ve harçları toplarsanız, yerel yasalara uyarsanız, Roma sizi, Tanrınızı ve Tapınağınızı seve seve rahat bırakıyordu. Sonuç olarak, Romalılar kendilerine tabi olan halkların dini inançları ve ibadetleri konusunda oldukça yetkindi. Fethettikleri toprakların çoğunda tapınakların yıkılmadan kalmasına izin veri liyordu. Rakip tanrılar, bozguna uğratılmaktan ya da tahrip edil mekten öte, genellikle Roma kültüne asimile ediliyordu (örneğin Kenan Tanrısı Baal ile Roma Tanrısı Satürn bu şekilde ilişkilendiril mişti). Bazı durumlarda, evocatio denen bir uygulama ile, Romalılar düşmanın tapınağını ve, antik çağda her ikisi birbirinden ayrılmaz olduğu için, Tanrısı'nı ele geçiriyorlar ve Roma'ya aktarıyorlar, bu rada servete ve cömert sunulara boğuyorlardı. Bu gibi gösteriler, düşmanlığın, düşmanın Tanrısı'na karşı olmadığını, sadece savaş çılarına karşı olduğunu gösteren açık bir işaret anlamına geliyordu; inananları silahlarını bırakır ve imparatorluk içerisinde erimeye ra zı olurlarsa, o tanrı Roma'da onurlandırılmaya, ibadetler yapılmaya devam ediyordu. Yabancı kültler söz konusu olduğunda Romalılar genel olarak toleranslı olsa da, söz konusu olan Yahudiler ve Tek Tanrılarına olan bağlılıkları olduğunda, daha da hoşgörülüydüler; Cicero bunun için tek tanrılı Yahudilerin "barbar batıl inançları" diyordu. Roma lılar garip adetleri ve ritüel saflık konusunda takıntıları olan Yahu di kültünü anlamamış olabilirler; nitekim Tacitus "Yahudiler bizim kutsal kabul ettiğimiz her şeyi kirli görüyorlar, diğer yandan bizim tiksindiğimiz her şeye izin veriyorlar," diye yazmıştı - yine de tüm bunlara tolerans gösterdiler.
Zelot
55
Yahudiler hakkında Romalıları en çok şaşırtan ne garip ayinleri, ne de kanunlarına sık sıkıya bağlı olmalarıydı; Romalılar onların büyüklük kompleksine akıl sır erdiremiyorlardı. Kudretli Roma İm paratorluğu'nun uzak bir köşesinde yer alan, önemsiz bir Sami ka bilesinin, imparatordan özel muamele talep etmesi ve hatta görme si, çoğu Romalı için anlaşılabilir değildi. Ne cüretle kendi Tanrıları nı evrenin tek Tanrısı görebiliyorlardı? Ne cüretle kendilerini diğer tüm uluslardan ayrı tutabiliyorlardı? Bu ilkel ve batıl inançlı kabile insanları kendilerini kim sanıyorlardı? Romalı elitler arasında, Ku düs'te nasıl olup da "bozguna uğrayanlar, muzaffer olanlara yasa koyuyor" düşüncesinde olan tek kişi Stoacı filozof Seneca değildi. Ancak Yahudiler için, ayrıcalık anlayışı kibirden ya da gururdan kaynaklanmıyordu. Bu, seçilmiş insanlar için ayırdığı topraklarda yabancıların varlığına tolerans göstermeyen kıskanç bir tanrının açık bir emriydi. Bu nedenle, bin yıl önce Yahudiler bu topraklara ilk kez geldiklerinde, Tanrı karşılarına çıkan her erkeği, kadını ve çocuğu katletmelerine, gördükleri her öküzü, keçiyi ve koyunu kes melerine, her çiftliği, her tarlayı, her ekini, yaşayan istisnasız her şe yi yakmalarına ve bu şekilde bu toprakların sadece bu Tek Tanrı'ya tapan insanlara ait olmasını sağlamalarına karar vermişti. Tanrı İsraillilere diyordu ki "Ancak Tanrınız Rab'bin miras ola rak size vereceği bu halkların kentlerinde soluk alan hiçbir canlıyı yaşatmayacaksınız. Tanrınız Rab'bin size buyurduğu gibi, onları Hititler'i, Amorlular'ı, Kenanlılar'ı, Perizliler'i, Hivliler'i, Yevuslu lar'ı - tümüyle yok edeceksiniz." (Yasa Kitabı 20:17-1 8). İncil'de anlatıldığına göre, Yahudi orduları Livna ve Lakis ve Eglon ve Hevron ve Devir şehirlerinde, dağlık bölgelerde ve Ne gev' de ve ovalarda ve bayırlarda "tek canlı bırakmadığında, herkesi öldürdüğünde", bu topraklarda daha önceye yaşayan herkes "İsra il'in Tanrısı Rab'bin buyruğu uyarınca" yok edildiğinde (Yeşu 10: 28-42)- Yahudilerin buraya yerleşmelerine izin verilmişti. Ancak, bin yıl sonra, Vaat Edilmiş Toprakları kendi Tanrıları adı-
56
Köşedeki Bir Delik
na yönetmek uğruna, yabancı tüm unsurlardan temizleyebilmek için bunca kan dökmüş bu kabile şimdi kendilerini imparatorluğun pagan gücü altında çalışırken bulmuş, kutsal şehri, tümü yabancı ve tümü kafir olan Galyalılarla, İspanyollarla, Yunanlılarla ve Su riyelilerle paylaşmak zorunda kalmıştı ve yasalar gereği Tanrı'nın kendi tapınağında, bin kilometreden daha uzak bir mesafede yaşa yan Romalı bir putperest adına kurban kesmekle yükümlüydü. Eski zamanın kahramanları böylesi bir küçük düşürmeye ve aşa ğılamaya nasıl karşılık verirlerdi? Yeşu ya da Harun ya da Pinehas ya da Samucl, Tanrı'nın seçilmiş insanlar için ayırdığı toprakları kir leten bu inançsızlara ne yapardı? Toprakları kanla yıkarlardı. Kafirlerin ve dinsizlerin başlarını ezer, putlarını yakar, karılarını ve çocuklarını katlederlerdi. Tan rı' nın emrettiği gibi, putperestleri keser ve ayaklarını düşmanın kanıyla yıkarlardı. İsrail'in Tanrısı'na, cennetten savaş arabasıyla çıkıp gelmesi ve günahkar ulusları ayakları altına alması ve dağları hışmıyla korkutup titretmesi için dua ederlerdi. Peki ya başkahin - biraz para ve süslü kıyafetler içinde gururla gezinme hakkı uğruna, Roma karşısında Tanrı'nın seçilmiş insanla rına ihanet eden o zavallı? Onun varlığı bile Tanrı' ya hakaretti. Tüm bu toprakların üzerine çökmüş bir musibetti. Temizlenmesi gerekiyordu.
Zelot
57
Bölüm İki
Yahudilerin Kralı
Yahudiye'nin Romalılar tarafından işgal edilmesinin ardından ge len karmaşa yıllarında, Roma Pompey Magnus ile eski müttefiki Jül Sezar arasındaki tüketici iç savaş ile meşgulken, Haşmonayim Hanedanlığı'nın kalıntıları her ikisini de hoş tutmak için yarışırken bile, Tanrı'nın topraklarını ekip biçen Yahudi çiftçilerin ve köylü lerin durumu sürekli olarak kötüye gidiyordu. Yüzyıllar boyunca kırsal kesimin ekonomisinin temelini oluşturan küçük aile çiftlikle ri, cepleri yeni basılmış Roma paralarıyla dolu toprak sahiplerinin yönetimindeki büyük işletmelerce yutuluyordu. Roma yönetimi altında yaşanan hızlı kentleşme kırsal kesimlerden şehirlere kitle sel göçleri teşvik ediyordu. Bir zamanlar küçük köy nüfuslarının yaşamını sağlayan tarım artık neredeyse tamamen büyüyen kent merkezlerinin beslenmesine odaklanmıştı ve kırsal kesimdeki köy lülerin aç kalmasına ve sefil olmasına neden olmuştu. Köylülerin Tapınak kahinlerine vergilerini ödeme ve gelirlerinden pay verme yükümlülükleri devam ettiği gibi, şimdi bir de Roma'ya oldukça yüklü bir vergi ödemeleri gerekiyordu. Çiftçiler için bu ödemelerin toplamı yıllık gelirlerinin neredeyse yarısına varıyordu. Aynı zamanda, arka arkaya yaşanan kuraklık nedeniyle ve Ya hudi köylülerin büyük bölümü köle durumuna düştüğünden, top rakların büyük bölümü ekilmemiş ve harap haldeydi. Heba olmuş topraklarında kalmayı başaranlar ise çoğu zaman toprak sahibi
Zelot
59
aristokratlardan fahiş faizlerle büyük miktarlarda borç almaktan başka çare bulamıyorlardı. Yahudi kanunları, verilen krediler için faiz uygulanmasını yasaklamış olsa da, geri ödemelerdeki gecikme ler için uygulanan büyük cezalar temelde aynı etkiyi yaratıyordu. Zaten, toprak sahibi aristokratlar köylülerin kredi geri ödemelerini yapamamasını bekliyordu; buna yatırım yapıyorlardı. Çünkü kredi zamanında ve tam olarak geri ödenmezse, köylünün toprağına el konabiliyor ve köylü toprağını yeni sahibi adına, kiracı olarak işli yordu. Kudüs'ün Roma İmparatorluğu tarafından fethedilmesinden birkaç yıl sonra, topraklarını kaybetmiş, kendilerini ya da ailelerini beslemeleri mümkün olmayan köylülerden oluşan büyük bir nüfus oluşmuştu. Bu köylülerin çoğu iş bulmak için şehirlere göç ettiler. Ancak Celile' de yerlerinden olan bir avuç çiftçi ve toprak sahibi, ekinlerini kılıçlarla takas etti ve acılarından sorumlu tuttukları kişi lere karşı savaşmaya başladılar. Bu köylü-savaşçılar, Celile kırsalın da saklandıkları mağaralar ve yeraltı evlerinden Yahudi aristokrat lara ve Romalı görevlilere yönelik saldırılar düzenlemeye başladılar. Şehirlerden geçerken, zorluklar yaşayan, malları ellerinden alınmış ve borç batağına saplanmış olan kişileri de etraflarında topluyorlar dı. Tıpkı Yahudi Robin Hood'lar gibi, zenginleri soyuyorlar ve ba zen, fakirlere veriyorlardı. İnananlar için, köylülerden oluşan bu çe teler, yoksulların öfkesinin ve acılarının bedenlenmiş haliydi. Onlar kahramandı: Roma'nın zorbalığına duyulan haklı öfkenin sembolü, Yahudi hainlere ilahi adalet dağıtan kişilerdi. Romalılar ise onlar için farklı bir isim kullanıyordu. Onlara Iestai diyorlardı. Haydutlar. "Haydut", Roma'ya ya da Yahudi işbirlikçilerine karşı silahlı şiddet sergileyen tüm asiler ya da ayaklanmacılar için kullanılan genel bir ifadeydi. Romalılar için, "haydut" kelimesi "hırsız" ya da "bozguncu" ile aynı anlama geliyordu. Ancak bunlar her zaman karşılaşılan türde suçlular değildi. Haydutlar, Roma istilasına kar şı ulusal bir direniş hareketine dönüşecek tepkinin ilk kıvılcımla rıydı. Bu belki köylülerin başkaldırışıydı; haydut çeteleri Emmaus,
60
Yahudilerin Kralı
Beyt-horon ve Beytüllahim gibi yoksul köylerden çıkmışh. Ancak aynı zamanda başka bir anlama daha geliyordu. Haydutlar, Tan rı'run intikamına aracılık ettiklerini iddia ediyorlardı. Liderlerini kutsal kitapta adı geçen krallar ve kahramanların sembolleri ile donatıyorlar ve eylemlerini Tanrı'nın krallığının dünyada yeniden kurulmaya başlaması olarak sunuyorlardı. Haydutlar, Roma istila sının başlangıcında Filistinli Yahudileri sarmış olan yaygın mesih beklentisinden güç alıyorlardı. Tüm haydutlar arasında en korku verici olanlarından biri, karizmatik haydut lideri Hezekiah, açıkça mesih olduğunu, Yahudileri zafere ulaşhracağı vaat edilen kişi ol duğunu ilan etmişti. Mesih "yağ ile mesh edilmiş olan" anlamına gelir. Bu unvan, ila hi bir görev verilmiş kişi üzerine; Saul ya da Davut ya da Süleyman gibi bir kralın; Harun ve Tanrı'nın işlerini yapmak üzere kutsanan oğulları gibi bir kahinin; Tanrı ile özel bir ilişkiye sahip, Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcisi olarak atanmış olmanın getirdiği yakınlı ğa sahip Yeşaya ya da Elişa gibi bir peygamberin üzerine yağ dö külmesi ya da sürülmesi uygulamasını ifade eder. Kral Davut'un soyundan olduğuna inanılan mesihin başlıca görevi, Davut'un krallığını yeniden kurmak ve İsrail ulusunu yeniden oluşturmaktı. Dolayısıyla, Roma işgali döneminde mesih olduğunu ilan etmek, Roma'ya savaş açmakla aynı anlama geliyordu. Hatta, bu öfkeli köylü çetelerin bel kemiğini oluşturduğu gayretli devrimciler ordu sunun Romalıları Kudüs' ten utanç içinde kaçmaya zorlayacağı gün gelecekti. Ancak, işgalin bu ilk zamanlarında haydutlar ancak can sıkacak kadar etkiliydi. Yine de durdurulmaları gerekiyordu; birile rinin kırsal kesimde düzeni yeniden oluşturması gerekliydi. Bu "biri" Hirodes adında Edomlu, zeki, genç asil bir Yahudi ol du. Hirodes'in babası Antipater, Pompey Magnus ile Jül Sezar ara sındaki iç savaşta doğru tarafta olduğu için şanslıydı. Sezar, MÖ 48' de Antipater' e, sadakatinden dolayı Roma vatandaşlığı ve Ya hudiye'nin tamamında Roma adına yürüteceği idari yetkiler verdi. Birkaç yıl sonraki ölümünden önce, Antipater, oğulları Phasael ve
Zelot
61
Hirodes'i sırasıyla Kudüs ve Celile valisi atayarak, Yahudiler ara sındaki konumunu güçlendirdi. Hirodes o sırada en fazla on beş yaşlarında olsa da, haydut çetelerine karşı kanlı bir av başlatarak, etkili bir lider ve Roma'nın enerjik bir destekçisi olarak öne çıktı. Hatta haydut şefi Hezekiah'ı yakalayıp ve başını keserek, haydut tehdidine (geçici olarak) son verdi. Hirodes Celile'yi haydut çetelerinden temizlerken, Roma işga linin ardından tahtını ve başka.hinlik görevini kardeşi Hurkanus'a kaptıran Antigonus, Aristobulus'un oğlu, Kudüs'te sorun yaratı yordu. Roma'nın en önemli düşmanı olan Part Krallığı'nm yardımı ile, Antigonus MÖ 40'ta kutsal şehri kuşattı, hem başka.hin Hurka nus'u hem de Hirodes'in kardeşi Phasael'i esir aldı. Hurkanus sakat bırakıldı, böylece, Yahudi kanunları gereği başkahin olması için ge rekli niteliklerden birini kaybetmiş oldu; Hirodes'in kardeşi Phasael ise mahkumiyeti sırasında intihar etti. Roma Senatosu, Kudüs'ü Part Krallığı kontrolünden geri alma nın en etkili yolunun Hirodes'in müvekkil kral olarak atanması ve bu işi Roma adına gerçekleştirmesi olduğuna karar verdi. Roma İm paratorluğu'nun ilk yıllarında müvekkil kral ataması standart bir uygulamaydı, Roma'nın, fethedilen şehirlerin doğrudan idaresi için değerli kaynakları harcamasına gerek olmadan, sınırlarını genişlet mesine imkan veriyordu. MÖ 37'de Hirodes, emrindeki devasa Roma ordusuyla birlikte Kudüs'e yürüdü. Part Krallığı kuvvetlerini şehirden çıkardı ve Haş monayim Hanedanı' nın kalıntılarını da ortadan kaldırdı. Bu hiz metleri karşılığında, Roma Hirodes' e "Yahudilerin Kralı" unvanı verdi, nihayetinde Kral Süleyman'ın krallığından daha çok büyüye cek bir krallık vermiş oldu. Hirodes'inki aşırılıklarla ve barbarca bir vahşetle öne çıkan müs rif ve zalim bir yönetimdi. Düşmanlarına karşı acımasızdı ve bün yesindeki Yahudiler arasında en küçük isyan belirtisine bile tolerans göstermiyordu. Tahta çıkmasının ardından Sanhedrin'in neredeyse
62
Yahudilerin Kralı
tüm üyelerini katletti ve Tapınak kahinlerini, görevi bizzat kendi lerinden satın alan şakşakçı yalakalarla değiştirdi. Bu hareketiyle Tapınak'ın siyasi etkisini ortadan kaldırmış oldu ve güç, kralın ta nıdığı ayrıcalıklar nedeniyle sonradan görme aristokratlara dönü şen yeni bir Yahudi sınıfına geçti. Hirodes'in şiddete eğilimi ve çok konuşulan, alaycılığa varan iç çekişmeleri, kendi ailesinin pek çok üyesini idam etmesine neden oldu; öyle ki Sezar Augustus'un, "Hi rodes'in oğlu olmaktansa, domuzu olmayı tercih ederim," dediği bilinir. İşin aslı, Hirodes'in zamanında Yahudilerin Kralı olmak i mreni lecek bir görev değildi. Yosefus' a göre, Kudüs içinde ve çevresinde yirmi dört Yahudi kabilesi vardı. Hiçbiri diğeri üzerinde belirgin bir üstünlüğe sahip olmasa da, üç kabile, ya da ekol denebilir, o dönemde Yahudi düşüncesinin şekillendirilmesinde etkiye sahipti: Ferisiler, kitlelere yasaları yorumlayan düşük ve orta sınıf kahin lerden ve alimlerden oluşuyordu; Saddukiler, daha varlıklı, toprak sahibi ailelerden gelen, daha tutucu ve Roma' ya göre daha uyumlu kahinlerdi; ve Esseniler, ağırlıklı olarak kahinlerin oluşturduğu bir hareketti, kendilerini Tapınak'ın otoritesinden ayrı tutuyorlardı ve Ölü Denizin Kumran adı verilen vadisinde kurak bir tepeyi üs ka bul ediyorlardı. Hirodes Yahudiler, Yunanlılar, Samiriyeliler, Suriyeliler ve Arap lardan oluşan asi ve heterojen bir nüfusu yahştırmakla ve yönet mekle görevlendirilmişti ki, bu halkların hepsi birbirlerinden nefret ediyor ama ondan daha da çok nefret ediyorlardı. Hirodes, Roma adına düzeni temin etme konusunda çok başarılıydı. Yönetime geldiğinde, Yahudiler arasında yüzyıllardır görülmemiş bir siyasi istikrar hakimdi. On binlerce köylünün ve işçinin istihdam edildi ği, Kudüs'ün fiziki görünümünü kalıcı olarak değiştirecek devasa inşaat ve imar çalışmaları başlattı. Tümü klasik Helen stilinde mo dellenmiş pazar yerleri ve tiyatrolar, saraylar ve limanlar inşa etti. Devasa inşaat projelerini finanse etmek ve kendi gösteriş mera kını tatmin etmek için, Hirodes tebaasına can alıcı oranlarda vergi-
Zelot
63
ler getirdi; Romalı efendilerine duyduğu saygının bir ifadesi olarak, Roma'ya bu vergilerden kayda değer bir pay göndermeyi, mem nuniyetle sürdürdü. Hirodes İmparator'un sadece müvekkil kralı değildi. Aynı zamanda yakın ve şahsi dostu, cumhuriyetin sadık bir vatandaşıydı; Roma'yı taklit etmekten daha fazlasını yapmak istiyordu, Yahudiye'nin kumları üzerinde bir Roma daha kurmak istiyordu. Yahudiler üzerinde zorunlu bir Helenleştirme programı uyguladı; Kudüs'e stadyum, Yunan amfitiyatroları ve Roma ha mamları getirdi. Mahkemelerinde Yunanca konuşulmasını sağladı ve Yunan harfleri ve pagan sembolleri bulunan paralar bashrdı. Bununla birlikte, Hirodes aynı zamanda Yahudiydi, dolayısıyla tebaasının dini hassasiyetlerine özen göstermenin önemini anlıyor du. Bu nedenle, en iddialı projesini hayata geçirdi: Kudüs Tapına ğı'nın yeniden inşası ve genişletilmesi. Tapınak'ın, şehrin en yüksek noktasında, Moriah Dağı'nın tepesinde bir düzlükte yükselmesini ve geniş Roma stili sütun dizileri ve güneşte parıldayan yüksek mermer kolonlarla süslü olmasını isteyen Hirodes'ti. Hirodes'in tapınağının amacı Roma'daki patronlarını etkilemekti ancak aynı zamanda Yahudi halkı da memnun etmek istiyordu. O halk ki, ço ğu Yahudilerin kralının aslında Yahudi olmadığını düşünüyordu. Sonuçta Hirodes bir dönmeydi. Annesi Arap'tı. Üyesi olduğu halk, yani Edomlular, Yahudiliğe daha bir ya da iki nesil önce geçmişler di. Hirodes için Tapınak'ın yeniden inşası sadece siyasi etkinliğinin güçlendirilmesi için bir araç değil, aynı zamanda Yahudi tebaası içe risinde kabul görmek için gösterdiği u mutsuz bir çabaydı. Ama, işe yaramadı. Tapınak'm yeniden inşa edilmesine rağmen, Hirodes'in açıktan açığa sürdürdüğü Helenizm ve Kudüs'ü "Romalılaşhrma" yönün deki agresif girişimleri, krallarını yabancı efendilerinin bir kölesi ve yabancı tanrılara adanmış biri olarak görmekten vazgeçmeyen di ni bütün Yahudileri öfkelendiriyordu. Yahudi kimliğinin en büyük sembolü olan Tapınak bile Hirodes'in Roma hayranlığını maskele yemiyordu. Tamamlanmasından kısa bir süre önce, Hirodes Tapı-
64
Yahudilerin Kralı
nak'ın ana giriş kapısının üzerine, Roma'nın sembolü olan bir alhn kartal yerleştirdi. Kendi elleriyle seçtiği başkahini, "Tann'nın Oğlu" Sezar Augustus adına günde iki kez kurban vermeye zorluyordu. Yine de, Yahudilerin duydukları nefretin, en azından onun hayatta olduğu süre içerisinde, ayaklanma boyutuna gelmemiş olması Hi rodes'in krallığını kontrolü altında tuttuğunun işaretidir. Büyük Hirodes MÖ 4'te öldüğünde, Augustus onun etki alanı nı üç oğlu arasında paylaşhrdı: Archelaus'a Yahudiye, Samiriye ve Edom verildi; Hirodes Antipa-"Tilki" olarak tanınır-Celile ve Pe raea' da (Ölü Denizin kuzeydoğusunda Şeria Nehri'nin arkasındaki bölge) hüküm sürdü; ve Filipus'a Golan ve Celile Denizi'nin ku zeydoğusundaki bölgeler verildi. Hirodes'in oğullarından hiçbiri ne kral unvanı verilmedi: Antipa ve Filipus "dörtlü yönetim valisi" anlamında tetrark, Archelaus ise "halkın yöneticisi" anlamında et nark unvanı aldı; her iki unvan da Yahudilere birleşik krallığın sona erdiğini göstermek üzere, kasten seçilmişti. Hirodes'in krallığının bu şekilde bölünmesi Roma için bir felaket oldu, uzun ve baskıcı yönetimi boyunca biriken öfke ve memnuni yetsizlik, boş ve rehavet içinde geçen hayatları nedeniyle körelmiş olan talihsiz oğullarının zar zor baş edebildikleri ayaklanmalar ve şiddet içeren protestolara dönüştü. İsyancılar Hirodes'in Şeria Neh ri'ndeki saraylarını yaktılar. Tapmak bile, bir kez Hamursuz Bayra mı'nda, bir kez de Şavuot (Haftalar Bayramı) sırasında olmak üzere iki kez basıldı. Kırsal kesimlerde, Hirodes'in bastırdığı haydut çete leri bir kez daha Celile' de dolaşmaya, eski kralın yandaşlarını kat letmeye başladı. Edom' da, Hirodes' in memleketinde, iki bin askeri katledildi. Hirodes'in müttefikleri, kendi kuzeni Ahav bile asilere katıldı. Bu ayaklanmalar, şüphesiz, Yahudilerin mesih beklentisinden güç alıyordu. Peraea' da, Hirodes'in eski kölelerinden biri-Simun adında iri yarı bir adam-mesih olduğunu ilan etmiş ve Eriha' da krallığa ait yerleri soymak üzere bir grup haydut toplamıştı. İsyan Simun'un yakalanması ve başının kesilmesi ile sona erdi. Bundan
Zelot
65
kısa bir süre sonra, mesih olma iddiasındaki bir başka kişi, Athron ges adlı yoksul bir çoban, başına bir taç koydu ve Roma kuvvetleri ne karşı gözü kara bir saldırı başlattı. O da yakalandı ve idam edildi . Kaos ve akan kan, Sezar Augustus'un nihayetinde kendi askerle rini Yahudiye'ye gönderip, ayaklanmaya son vermesine kadar şid detini azaltmadan sürdü. İmparator, Filipus ve Antipa'nın görev lerinde kalmalarına izin verse de, Archelaus'u sürgüne gönderdi, Kudüs'ü Romalı bir valiye bıraktı ve MS 6'da Yahudiye'nin tama mını doğrudan Roma tarafından yönetilen bir vilayete dönüştürdü. Artık yan bağımsızlık olmayacaktı. Müvekkil krallar olmayacaktı. Yahudilerin Kralı olmayacaktı. Kudüs artık tamamen Roma' ya aitti. Anlatılana göre, Büyük Hirodes MÖ 4 yılında, Hamursuz Bayra mı arifesinde, yetmiş yaşında, Yahudileri otuz yedi yıl boyunca yö nettikten sonra ölmüştü. Yosefus, Hirodes'in öldüğü gün ay tutul ması olduğunu, bunun da ardından gelecek karmaşaya işaret eden uğursuz bir işaret old uğunu yazmıştı. Elbette Büyük Hirodes'in ölümüne dair anlatılan başka bir hikaye daha var: onun MÖ 4'teki ölümü ile Roma İmparatorluğu'nun MS 6'da Kudüs'ü devralma sı arasında bir zamanda, Celile'de mütevazi bir kasabada, bir gün Hirodes'in Yahudilerin Kralı unvanını taşıdığını iddia edecek bir çocuk doğmuştu.
66
Yahudilerin Kralı
Bölüm Üç
Nereden Olduğumu Biliyorsunuz
Eski Nasıra, Celile'nin aşağı kesimlerinde, rüzgarlı bir tepenin dü zensiz yamacında yer alır. Bu küçük köyde en fazla yüz Yahudi aile yaşar. Yol ya da kamu binası yoktur. Havra yoktur. Köylüler içme suyunu ortak bir kuyudan çekerek kullanır. Yağmur sularının top landığı ve depolandığı bir yeraltı su deposundan beslenen tek bir hamam köyün tamamına hizmet eder. Çoğu cahil köylüler, çiftçiler ve işçilerden oluşan bir köydür; haritalarda gösterilmeyen bir yer dir. Nasıra'daki evler basit yapılardır; penceresi olmayan tek bir oda ikiye bölünmüştür; bir tarafta aile yaşarken diğer taraf beslenen hayvanlar içindir; kireç badanalı çamur ve taştan yapılmadır ve üs tünde yer alan düz çatıda ev halkı bir araya gelip dua eder, çama şırlarını kurutur, havanın güzel olduğu akşamlarda yemeklerini yer ve sıcak yaz gecelerinde tozlu döşeklerini serip, uyur. Daha şanslı olanların bir arka bahçesi, sebze yetiştirebilecekleri küçük bir topra ğı vardır, çünkü mesleği ya da sanatı ne olursa olsun, her Nasıralı çiftçidir. Bu ıssız köyde yaşayan istisnasız tüm köylüler toprağı iş lerler. Bu küçük nüfusu besleyen ve hayatta kalmasını sağlayan ta rımdır. Herkes kendi hayvanını yetiştirir, herkes kendi ekinini eker; biraz arpa, biraz buğday, birkaç bağ darı ve yulaf. Hayvanların güb releri toprağı besler, toprak köylüleri, köylüler de nihayetinde hay vanları besler. Kural, kendi kendine yetebilmektir.
Zelot
67
Bir yamaç mezrası olan Nasıra o kadar küçük, o kadar önem sizdir ki, adı MS üçüncü yüzyıldan önceye ait hiç bir eski Yahudi kaynağında geçmez-İbrani İncili'nde, Talmud'da, Midraş'ta ya da Yosefus'ta geçmez. Kısacası, son derece önemsiz ve tam anlamıyla unutulmuş bir yerdir. Aynı zamanda İsa'nın doğmuş ve büyümüş olduğu yer olması olasıdır. Yoksul birkaç yüz Yahudi'nin yaşadığı, dışarıya son derece kapalı bir köyden gelmiş olması aslında İsa'nın çocukluğu hakkında oldukça kesin görünen tek bilgi de olabilir. İsa'nın adı Nasıra ile öylesine özdeşleşmiştir ki, yaşamı boyunca sadece "Nasıralı" olarak anılmışhr. İsa'nın ne kadar yaygın bir isim olduğu düşünüldüğünde, doğduğu şehir onun asıl lakabı haline gelmişti. Onu tanıyan herkesin, hem dostlarının, hem de düşmanla rının, aynı fikirde olduğu tek konu bu gibi görünüyordu. O halde neden Matta ve Luka-ve sadece Matta (2:1-9) ve Luka (2:1-2 1 )- İsa'nın Nasıra'da değil de Beytüllahim'de doğduğunu iddia ediyorlar; üstelik Beytüllahim adının, Yuhanna müjdesin deki tek bir ayet (7:42) dışında, Yeni Ahit'in başka hiçbir yerinde geçmemesine rağmen (hatta, İsa'dan tekrar tekrar "Nasıralı" ola rak bahseden Matta ya da Luka' da da başka yerde geçmemesine rağmen)? Cevap Yuhanna' da yer alan ayette bulunabilir. Yuhanna'nın yazdığına göre, İsa'nın hizmetinin başlarıdır. O za mana kadar, İsa, çoğunlukla mesajını Celile'nin yoksul çiftçilerine ve balıkçılarına; arkadaşlarına ve komşularına aktarmıştır. Ancak şimdi Çardak Bayramı geldiğine göre, İsa'nın ailesi onun kendileri ile birlikte Yahudiye'ye gelmesi, bu neşeli hasat bayramını birlikte kutlamaları ve onun kendini kitlelere tanıtması için ısrar ederler. "Gel," derler."Kendini dünyaya göster." İsa itiraz eder. "Siz gidin" der. "Bu bayrama gitmeyeceğim. Be nim için zaman daha gelmedi." İsa'nın ailesi onu orada bırakır ve hep birlikte Yahudiye'ye gi derler. Ancak, onların haberi olmadan, İsa da Yahudiye'ye gitmeye
68
Nereden Olduğumu Biliyorsunuz
karar verir, belki de sadece toplanan kalabalığın arasında gizlice do laşmak ve onun hakkında söylenenleri duymak ister. "İyi adamdır" diye fısıldar biri. "Hayır. Halkı saptırıyor" der bir diğeri. Bir süre sonra, İsa kendini kalabalığa tanıttığında, birkaçı onun kimliğine dair tahminlerde bulunmaya başlar. "Şüphesiz o bir pey gamber." Sonunda nihayet biri, herkesin açıkça düşündüğü şeyi söyler. Nasıl düşünmesinler ki, İsa kalabalığın ortasında, başı dik "Eğer susamış olan varsa, bana gelsin ve içsin" derken. Onlar böylesine alışılmadık sözleri nasıl anlasınlar? Böylesine sözleri açıkça ve, an latıldığına göre, bu sinir bozucu vaizi susturmaktan ve tutuklamak tan memnuniyet duyacak din bilginleri ve yasa öğretmenlerinin duyacağı şekilde söylemeye başka kim cesaret edebilir? "Bu adam mesih!" Bu basit bir beyan değildir. Hatta aslında ihanettir. Birinci Yüzyıl Filistini'nde, "bu mesih'tir" sözlerini yüksek sesle ve halk arasında söylemek, çarmıha gerilme ile cezalandırılan bir suç olabilir. Gerçek şu ki, İsa'nın zamanında, Yahudilerin mesihin rolü ve görevi hak kındaki düşünceleri, Kutsal Topraklarda dolaşan mesih söylenceleri ve popüler hikayelerle besleniyordu ve birbiriyle çelişkiliydi. Bazı ları mesihin Yahudileri eski güçlü ve görkemli günlerine yeniden kavuşturacak toparlayıcı bir kişi olacağına inanıyordu. Bazıları ise mesihi kıyametle bir ve ütopik anlamda görüyor, mevcut dünyayı yok edecek ve kalıntıları üzerinde daha adil bir dünya kuracak bi ri olarak düşünüyordu. Mesihin kral olacağını düşünenler olduğu gibi, onun kahin olacağını düşünenler de vardı. Esseniler görünüşe göre iki mesih bekliyordu - biri kral, biri de kahin - ancak Yahudi lerin çoğu mesihin her ikisinin özellikleri de taşıyacağını düşünü yordu. Yine de, Çardak Bayramı için toplanan Yahudiler arasında, mesihin kim olması gerektiği ve mesihin ne yapmasını bekledikleri konusunda fikir birliği olduğu düşünülebilirdi: O Kral Davut'un
Zelot
69
soyundan geliyor; İsrail'i eski haline kavuşturacak, Yahudileri işga lin prangalarından kurtaracak ve Kudüs'te Tanrı'nın egemenliğini kuracaktı. Dolayısıyla, İsa'ya mesih demek onu, kendisinden önce gelmiş ve başarısız olmuş mesihlerin geçtiği, çatışmaya, devrime ve hakim güçlere karşı bir savaşa giden yola acımasızca itmek anlamı na geliyordu. Bu yolun nerede nihayete ereceğini bayram yerinde toplananlar kesinlikle bilmiyordu. Ancak yolun nerede başlaması gerektiğine dair genel bir fikir vardı. Kalabalıktan bazıları "Kutsal kitapta mesihin Davut'un soyun dan geleceği söylenmiyor mu?" diye soruyor."Davut'un yaşadığı köyden olacağı? Beytüllahim'den?" "Ama bu adamın nereden geldiğini biliyoruz" diyor bir başkası. Orada yanında olan kardeşlerini tanıyorlar. Tüm ailesi orada. Bay ram için Celile'deki evlerinden birlikte geldiler. Nasıra' dan. Kutsal kitabı bir ömür boyu irdelemiş olmanın verdiği güvenle bir Ferisi "İnceleyin" diyor. "Göreceksiniz; peygamber Celile'den gelmeyecek." İsa onların bu iddialarını tartışmıyor. "Evet, hepiniz beni tanı yorsunuz" diyor. "Ve nereden olduğumu biliyorsunuz." Bunun ye rine, dünyevi evi konusunu tamamen bir kenara itiyor, kökeninin cennet olduğunu vurgulamayı tercih ediyor. "Ben kendiliğimden gelmedim; beni gönderen gerçektir. O'nu siz tanımıyorsunuz. Ben O'nu tanırım. Ben O'ndanım. Beni O gönderdi" ( Yuhanna 7:1-29). MS 1 00 ile 1 20 arasında yazılmış olan, kanonik dört müjdenin so nuncusu olan Yuhanna' da bu gibi ifadeler sık kullanılıyor. Yuhanna İsa'nın fiziksel doğumuna hiç ilgi göstermemekle birlikte, İsa'nın "Nasıralı" olduğuna o bile değiniyor (Yuhanna 18:5-7). Yuhanna'ya göre, İsa ebedi bir varlıktır, başlangıçtan bu yana Tanrı ile beraber olan logos- söz'dür, tüm yaratılış O'nun aracılığıyla var olmuş ve var olan hiçbir şey O'nsuz olmamıştır (Yuhanna 1:3). İsa'run dünyevi kökeni konusunda benzer bir ilgisizlik MS 70"en hemen sonra yazılan ilk müjdede, Markos'ta da görülür. Markos ta-
70
Nereden Olduğumu Biliyorsunuz
mamen İsa'nın hizmetine odaklanmışhr; İsa'nın doğumuyla, ya da şaşırtıcı belki ama, İsa'nın dirilişi ile ilgilenmez, her iki olaydan da hiç bahsetmez. İlk Hıristiyan toplulukları, İsa'nın hizmetinin başlamasından ön ceki hayatının herhangi bir yönüyle özellikle ilgilenmiyor gibiydi. İlk yazılı belgelerde doğumuna ve çocukluğuna dair hikayelerin ol maması dikkat çekici. MS 50 dolaylarında derlenen Q materyalleri İsa'nın Vaftizci Yahya tarafından vaftiz edilmesinden önce yaşanan hiçbir şeyden bahsetmez. Yeni Ahit'in büyük bölümünü oluşturan Pavlus'un mektuplarında İsa'nın hayatından çarmıha gerilmesi ve dirilişi haricinde herhangi bir olaydan bahsedilmez (ancak Pavlus 'Son Akşam Yemeği'nden bahsetmiştir). Ancak, ölümünden sonra insan olarak İsa'ya ilgi artınca, ilk Hı ristiyan topluluğu içerisinde bazıları için İsa'nın ilk yıllarındaki boşluğu doldurma ihtiyacı doğdu, özellikle, Nasıra'da doğmuş ol duğu konusu işlendi çünkü, bu durum ona karşı olan Yahudiler ta rafından, en azından kehanetler dikkate alındığında, İsa'nın mesih olamayacağı tezini kanıtlamak için kullanılıyordu. Bu eleştiriyi sa vuşturmak için yaratıcı bir tür çözüm, İsa'nın ailesini Beytüllahim'e getirecek ve bu şekilde Davut ile aynı şehirde doğmuş olduğunu gösterecek bir yol bulunması gerekiyordu. Luka'ya göre, sorunun cevabı bir nüfus sayımında. "O günlerde" diyor, "Sezar Augustus tüm Roma dünyasında bir nüfus sayımının yapılması için ferman çıkardı. Bu ilk sayım, Kirinyus'un Suriye va liliği zamanında yapıldı. Herkes yazılmak için kendi kentine gitti. Böylece Yusuf da, Celile'nin Nasıra kentinden kalkıp Yahudiye böl gesine, Davut'un kenti olan Beytüllahim'e gitti." Sonra, okuyucular bu ayrıntıları atlayabilir diye, Luka ekliyor, "Davut' un soyundan ve torunlarından olduğu için" {Luka 2:1-4). Luka sadece bir konuda haklı. Büyük Hirodes'in ölümünden on yıl sonra, MS 6'da, Yahudiye resmi olarak bir Roma vilayeti ol duğunda, Suriye valisi Kirinyus Yahudiye, Samiriye ve Edom'da
Zelot
71
bulunan tüm insanların, malların ve kölelerin sayımının yapılması emrini vermişti- Luka'nın iddia ettiği gibi "tüm Roma dünyasın da" değil ve kesinlikle İsa'nın ailesinin yaşadığı Celile bu sayıma dahil değildi (Luka ayrıca MS 6' da Kirinyus tarafından yaptırılan nüfus sayımı ile İsa'nın doğumu arasında bağlantı kurarken de ha ta yapıyordu; çoğu akademisyene göre İsa'nın doğumu, Matta'nın müjdesinde belirtilen yılda, MÖ 4 dolaylarındadır). Ancak, nüfus sayımının asıl amacı vergilendirme olduğundan, Roma kanunları kişilerin mal varlıklarını yaşadıkları yeri esas alarak değerlendiri yordu, doğdukları yeri değil. O döneme ait Roma belgelerinde aksi ni belirten herhangi bir ifade yer almaz (üstelik Romalılar belgelen dirme konusunda, özellikle de söz konusu olan vergiler olduğunda, oldukça ehildir). Her Roma vatandaşının babasının doğduğu yere gitmek üzere tüm ailesi ile birlikte uzak mesafeler kat etmesi ve son ra ailesinin ve her halükarda arkasında bırakmış olacağı mallarının sayımını yapmak üzere bir memurun gelmesini, belki aylarca, sa bırla beklemesi nedeniyle tüm Roma ekonomisinin, Luka'nın iddia ettiği gibi, belli aralıklarla durması çok mantıksız. Luka'nın bu bebeklik anlatımı ile ilgili olarak şunu dikkatimiz den kaçırmamalıyız: Hala Roma egemenliği altında yaşayan oku yucular, Kirinyus tarafından yaptırılan sayım ile ilgili anlatımın gerçeği yansıtmadığını bileceklerdir. Anlattığı olaylardan bir nesil kadar sonra yaşamış olan Luka da, yazdıklarının teknik olarak hata lı olduğunu biliyordu. Müjdelerin modern zamandaki okuyucuları için bunu kavramak son derece zor ancak Luka, İsa'nın Beytülla him' deki doğumuna dair hikayesinin tarihsel bir gerçek olarak al gılanmasını kastetmemiştir. Luka'nın modern dünyada "tarih" ke limesini kullandığımızda neyi kastettiğimize dair bir fikri bile yok tur. Geçmişte yaşanan, gözlemlenebilir ve doğrulanabilir olayların eleştirel bir analizi olarak tarih nosyonu modern çağın ürünüdür; tarihi, olguların açıklığa kavuşturulması olarak değil, gerçeklerin ortaya konması olarak gören müjde yazarları için bu başlı başına yabancı bir kavramdır.
72
Nereden Olduğumu Biliyorsunuz
Luka'nın müjdesini okuyanlar, eski dünyadaki çoğu insan gi bi, mit ile gerçeklik arasında kesin bir ayrım yapmıyordu; onların ruhsal deneyimlerinde bu ikisi arasında özel bir bağlantı vardı. Bu yüzden de, gerçekte ne olduğundan çok, ne anlama geldiğiyle ilgi leniyorlardı. Eski dünyada, bir yazarın Tanrı ve kahramanlar hak kında yazdıklarının olgusal olarak hatalı kabul edilmesi ancak altta verilen mesajının doğru görülmesi son derece normaldi; hatta bu şekilde olması beklenirdi. Dolayısıyla, Matta'nın anlattığı, Hirodes'in umutsuzca bebek İsa'yı ararken Beytüllahim' de ve çevresinde doğan tüm erkek ço cukları katletmesi olayından kaçmak için Mısır' a uçması da benzer şekilde hayal ürünüdür; ki o döneme dair yazılmış Yahudi, Hıristi yan ya da Roma kökenli günlükler ya da tarihi belgelerin hiçbirinde böyle bir olaya dair en ufak bir destekleyici kanıt bulunmamakta dır- nihayetinde Roma İmparatorluğu'nun genelinde en ünlü Ya hudi (ne de olsa Yahudilerin Kralı! ) olan Büyük Hirodes hakkında çok fazla yazılı belge ve anlatım olduğu düşünülürse, bu kayda de ğer bir durum. Luka'nın Kirinyus nüfus sayımı anlatımında olduğu gibi, Mat ta'nın Hirodes katliamı anlatımı da bizlerin günümüzde tarih ola rak değerlendirdiğimiz anlamda değerlendirilmek üzere yazılma mıştır; özellikle de kendi oğullarının katliamı gibi unutulmaz bir olayı mutlaka hatırlayacak olan kendi toplumları tarafından bu şe kilde değerlendirilmeyeceği kesindir. Matta'nın, İsa'nın Mısır' dan gelmesini istemesi ile Beytüllahim'de doğmuş olmasını istemesinin nedeni aynıdır; atalarınca, o ve dönemindeki Yahudiler tarafından çözülmek üzere etrafa saçılmış olan kehanetlerin gerçekleştiğini söylemek, İsa'yı kendisinden önceki kralların ve peygamberlerin yoluna koymak ve en önemlisi, İsa karşıtlarının öne sürdüğü, en önemli mesihlik kehanetini gerçekleştiremeden, İsrail'i yeniden ku ramadan ölen bu basit köylünün aslında "mesh edilmiş olan" mesih olamayacağı iddiasına cevap vermektir. Matta ve Luka'nın karşı karşıya kaldığı sorun aslında İbrani İn-
Ze/ot
73
cili'nde mesih ile ilgili tek ve tutarlı bir anlatım olmamasıdır. Yuka rıda Yuhanna'nın müjdesinden aktarılmış olan pasaj, mesihe dair kehanetler söz konusu olduğunda Yahudiler arasında genel bir kafa karışıklığı olduğunu gösteren mükemmel bir örnektir. Din bilginle ri ve yasa öğretmenleri büyük bir özgüvenle İsa'nın mesih olama yacağını, çünkü onun kehanetlerde belirtildiği gibi Beytüllahim' de doğmadığını söylerken, kalabalığın içinden birileri de Nasıralı'nın mesih olamayacağını, çünkü kehanette, "Mesih geldiği zaman onun nereden geldiğini kimse bilmeyecek" (Yuhanna 7:27) dendiğini söy leyebiliyordu. Gerçek şu ki, kehanetler her ikisini de söylüyor. Hatta, bayram için toplanan kalabalığa, şüpheci Ferisi'nin verdiği "İnceleyin" tav siyesini dinleyecek biri, mesih hakkında yüzlerce yıl içerisinde, onlarca farklı kişi tarafından derlenmiş pek çok çelişkili kehanet olduğunu görürdü. Gelecekte, Kral Davut'un soyundan gelen bir kurtarıcının İsrail'i eski ihtişamına kavuşturacağını öngören Mika, Amos ve Yeremya gibi peygamberler, aslında kendi dönemlerinde ki kralları ve mevcut düzenleri hakkında üstü kapalı eleştiride bu lunmakta, Davut idealinin gerisinde kaldıklarını ima etmekteydi. (Ancak, tüm kehanetlerin ortak bir noktası vardı: Mesih bir insan dır, ilahi bir varlık değildir. İlahi bir varlık olan mesihe inanmak Ya hudiliğin temsil ettiği her şeye terstir; bu nedenle, İbrani İncili'nde mesih ile ilgili istisnasız her metinde, bu kişinin mesihlik görevini cennette değil, dünyada yerine getirdiği resmedilir.) O halde, me sih adayınızı bu karmaşık peygamber söylemleri içerisine oturtmak isterseniz, öncelikle çok sayıdaki metinden, sözlü anlatımdan, po püler hikayelerden ve söylencelerden hangisini tercih edeceğinize karar vermeniz gerekir. Bu soruya vereceğiniz cevap büyük ölçüde kendi mesihiniz için ne söylemek istediğinize bağlıdır. Matta'nın, İsa'yı Hirodes'in katliamından kaçmak için Mısır'a uçurması, bu olayın gerçekten yaşanmasından değil, Hoşea Pey gamber'in sözlerini doğrulamak istemesindendi: "Oğlumu Mı sır' dan çağırdım" (Hoşea 1 1 : 1 ). Bu hikayenin amacı İsa hakkında
74
Nereden Oldıığıımıı Biliyorsıınıız
herhangi bir olguyu anlatmak değildir; amacı şu gerçeği açıklamak tır: İsrailoğulları'nı Firavun' un katliamından kurtaran ve Mısır' dan Tanrı'nın yeni yasasıyla çıkan Musa'nın (Mısır' dan Çıkış 1 :22) yeni halidir İsa. Luka İsa'nın doğumunu Beytüllahim'de anlatır; orada olduğu için değil, Mika Peygamber'in sözleri yüzünden: "Sen ey Beytülla him. . . İsrail'i benim adıma yönetecek olan senden çıkacak" (Mika 5:2). Luka İsa'nın yeni Davut olduğunu, Yahudilerin Kralı olduğu nu, Vaat Edilen Toprakları yönetmek üzere Tanrı'nın tahtına çıktı ğını söylemek ister. Basit bir ifadeyle, müjdelerde yer alan bebeklik anlatımları tarihsel anlatımlar değildir ve bu şekilde okunması da düşünülmemiştir. İsa'nın Tanrı tarafından mesh edilmiş kişi konu munun teolojik olarak doğrulanmasıdır. Kral Davut'un varisi. Vaat edilen mesih. O İsa'yı-tüm yaratılışın kendisinden geldiği ebedi söz'ü, Tan rı'nın sağ tarafında oturan Mesih'i-kirli bir kundağa sarılı halde, etrafında basit çobanlar ve doğudan getirdikleri hediyeleri sunan bilgeler olduğu halde Beytüllahim'de bulursunuz. Ancak gerçek İsa'yı- MÖ 4 ile MS 6 yılları arasında bir dönemde, taşlı Celile kırsalında doğan yoksul Yahudi köylüsünü-Nasıra'nın rüzgarlı bir mezrasında, çamurları ve tuğlaları dökülen evlerde ara malısınız.
Zelot
75
Bölüm Dört
Dördüncü Ekol
İsa'nın doğduğu zamanın Nasıra'sı hakkında şunu biliyoruz: Bir marangoz için çok az iş vardı. Sonuçta, hadisler İsa'nın mesleğinin bu olduğunu söylüyor: Marangoz ya da inşaatçı - ancak bütün bir Yeni Ahit'te onun hakkında bu iddianın yer aldığı sadece bir ayet (Markos 6:3) olduğunu belirtmekte yarar var. Bu iddia doğruysa, zanaatkar ve işçi olarak İsa, Birinci Yüzyıl Filistini'nde, züğürtler, dilenciler ve kölelerin hemen üstünde, köylüler arasında en düşük sınıfa mensup olmalı. Romalılar eğitimsiz ya da okuma yazması ol mayan köylülere tekton diyorlardı ve İsa için büyük ihtimalle her ikisi de geçerliydi. Birinci yüzyılda, Filistin' de okur yazar olmayanların oranı, özel likle de yoksul kesim arasında, inanılmaz ölçüde yüksekti. Yahudi köylülerin yaklaşık yüzde 97'sinin ne okuma ne de yazma bildikleri tahmin ediliyor; İsa'nın yaşadığı gibi, ağırlıklı olarak sözlü gelene ğin olduğu toplumlar için beklenmedik bir oran değil. İbrani İnci li'nin Yahudilerin hayatında önemli bir rolü olduğu şüphesiz. An cak İsa döneminde, Yahudilerin ezici çoğunluğu İbraniceyi ancak iptidai düzeyde, kutsal metinleri havrada dinlediklerinde anlaya bilecek kadar biliyor olmalı. İbranice din bilginlerinin ve öğretmen lerin diliydi - öğrenmenin dili. İsa gibi köylüler konuşma dilinde bile olsa, İbranice iletişim kurmakta çok büyük zorluk çekerlerdi; kutsal kitabın büyük bölümünün, Yahudi köylülerinin konuştuğu
Zelot
77
dil, İsa'nın dili olan Aramiceye çevrilmiş olmasının nedeni budur. İsa'nın, Roma İmparatorluğu'nun ortak dili olan Yunancada, müş terileri ile anlaşma yapacak kadar temel bilgiye sahip olması ola sıdır (tuhaf ama, Roma tarafından işgal edilen topraklarda en az konuşulan dil Latinceydi), ancak bilgisi vaaz vermek için yeterli olamaz. Yunanca dilinde rahatlıkla iletişim kurabilen Yahudiler He lenleşmiş Hirodes eliti, Yahudiye'deki aristokrat kahinler ve daha eğitimli olan Diaspora Yahudileridir, Celile'nin köylüleri ve işçileri değil. İsa hangi dilleri konuşursa konuşsun, Aramice de dahil olmak üzere bu dillerden herhangi birinde okuyup, yazabildiğini düşün mek için bir neden yoktur. Luka' da anlatılan, on iki yaşındaki İsa' nın Kudüs Tapınağı'na gidip, İbrani İncili'nin inceliklerini kahinler ve öğretmenlerle tartışması (Luka 2:42-52), ya da İsa'nın Nasıra' da (ol mayan) havrada Yeşaya Peygamber'in kitabını okuyarak Ferisileri şaşırtması (Luka 4:16-22), bu İncil yazarının hayal gücünün hay ranlık verici ürünleridir. İsa, Luka'nın anlatısını az da olsa geçerli kılmak için gerekli olan resmi eğitim alma imkanına sahip olamaz dı. Nasıra' da köylü çocukların gidecekleri okul yoktu. İsa'nın almış olduğu eğitim doğrudan ailesinden geliyor olmalı ve zanaatkar ve işçi olduğu düşünülürse, eğitimi neredeyse sadece babasının ve kardeşlerinin işini öğrenmeye yönelik olmalı. İsa'nın erkek kardeşlerinin olması, annesi Meryem' in ebedi baki re olduğu yönündeki Katolik doktrine karşın, neredeyse tartışılmaz bir durumdur. Bu durum hem müjdelerde, hem de Pavlus'un mek tuplarında tekrar tekrar dile getiriliyor. Hatta Yosefus bile İsa'nın, ölümünden sonra ilk Hıristiyan kilisesinin en önemli lideri olacak, kardeşi Yakup'tan bahseder. İsa'nın, isimleri müjdelerde geçen en az dört erkek kardeşten; Yakup, Yose, Yahuda ve Simun, ve müjdelerde bahsedilmekle birlikte isimleri ne yazık ki aktarılmayan ve sayısı bilinmeyen kız kardeşten oluşan büyük bir aileye sahip olduğu nos yonuna karşı geliştirilecek mantıklı bir argüman bulunmamaktadır. İsa'nın, müjdelerde, çocukluk anlatımından sonra birdenbire
78
Dördüncü Ekol
ortadan kaybolan babası Yusuf hakkında daha da az bilgi var. Yu suf'un İsa henüz çocukken öldüğü konusunda görüş birliği bulunu yor. Ancak, Yusuf' un hiç var olmadığına, kendisinden bahseden iki İncil yazarı Matta ve Luka tarafından, daha tartışmalı bir yaratılış anlatımına, bakire doğuma açıklama getirmek üzere ortaya atıldığı na inananlar da vardır. Bir taraftan, Matta ve Luka'nın, birbirlerinin çalışmalarından ta mamen habersiz oldukları inancına rağmen, kendi çocukluk anla tımlarında bakire doğuma yer vermiş olmaları, bakire doğum söy lencesinin erken dönemden beri, belki de ilk müjde olan Markos'tan öncesinden beri var olduğunu gösterir. Diğer taraftan, Matta ve Lu ka'nın çocukluk anlatımları dışında, Yeni Ahit'te başka herhangi bir yerde bakire doğum ima bile edilmemiştir: İsa'yı dünyevi kökeni olmayan, öte dünyadan bir ruh olarak sunan Yuhanna tarafından da, İsa'nın Tanrı'nın bedenlenmiş hali olduğunu düşünen Pavlos tarafından da dile getirilmemiştir. Bu eksiklik, akademisyenler ara sında büyük bir spekülasyona yol açmış, bakire doğum hikayesinin, İsa'nın anne babası hakkında daha tatsız bir gerçeği, onun evlilik dı şı ilişkiden doğmuş olabileceği gerçeğini kapatmak için yaratılmış olup olmadığı tartışılmıştır. Bu aslında eski bir tartışmadır; İsa hareketi karşıtları tarafından ilk günlerden itibaren tartışılmıştır. İkinci yüzyılda yaşamış yazar Celsus, Filistinli bir Yahudi' den, İsa'nın annesinin Panthera adın da bir askerden hamile kaldığına dair kaba bir hikaye dinlediğini anlatır. Celsus tarafından anlatılan hikayenin polemiğe yönelik olduğu öylesine barizdir ki, ciddiye almak bile mümkün değildir. Bununla birlikte, İsa'nın ölümünün üzerinden yüz yıldan az bir za man geçmişken bile, Filistin' de onun gayrimeşru doğumuna dair dedikoduların dolaşmakta olduğunu gösterir. Bu dedikodular, İsa hayattayken yapılmaya başlanmış bile olabilir. İsa kendi memleke ti Nasıra'da vaaz vermeye başladığında, komşularının homurdan malarıyla karşılaşır; içlerinden biri sorar, "Bu Meryem'in oğlu de ğil mi?" (Markos 6:3). Bu kolay kolay gözardı edilmeyecek, hayret
Zelot
79
verici bir ifade. Filistin' de Yahudi bir ailenin ilk oğlunu annesinin ' adıyla anmak; yani Yusuf oğlu İsa yerine Meryem oğlu İsa, demek hem alışılmadık hem de kötüdür. En azından, yaratacağı etki apaçık ortada olan kasıtlı bir iftiradır; öyle ki Markos'un müjdesinde daha sonra yapılan düzeltmelerde ayete "marangoz ile Meryem'in oğlu" ifadesi eklenmesi zorunluluğu doğmuştur. İsa hakkında daha da tarhşmalı olan bir gizem de, onun evli olup olmadığıdır. Yeni Ahit'te İsa'nın evlenmiş olduğuna dair herhangi bir kanıt olmamakla birlikte, İsa'nın yaşadığı dönemde, otuz yaşın da bir Yahudi erkeğin bir karısının olmamasını düşünmek neredey se mümkün değildir. Dini nedenlerle evlenmemek, Birinci Yüzyıl Filistini'nde son derece nadir görülen bir fenomendi. Yukarıda bah sedilen Esseniler ve Therapeutar adı verilen bir diğeri gibi az sayı da mezhep evlenmemeyi tercih ediyordu ancak bu manastır tarzı bir uygulamaydı; sadece evlenmeyi reddetmiyorlar, aynı zamanda kendilerini toplumdan tamamen soyutluyorlardı. İsa bu türden bir şey yapmamıştı. Ancak, İsa'nın evlenmiş olduğunu varsaymak akla yakın gelse de, Nasıralı İsa hakkında yazılmış hiçbir yazıda, kano nik müjdelerden gnostik müjdelere, Pavlus'un mektuplarına, hatta onun aleyhinde yazılmış Yahudi ve pagan kökenli polemiklerde bi le, bir karısının ya da çocuklarının olduğuna değinilmemiş olduğu gerçeği de gözardı edilemez. Sonuçta, İsa'nın Nasıra' daki yaşantısının ilk yılları hakkında faz la bir şey söylemek mümkün değildir. Çünkü, İsa'nın mesih oldu ğunun beyanına kadar, Celile'nin önemsiz mezrasında yaşayan bir Yahudi köylüsünün nasıl bir çocukluğunun olduğu önemli değildi. İsa'nın mesih olduğunun beyanından sonra, bebekliği ve çocuklu ğuna dair, İsa'nın mesih olarak kimliği hakkında öne sürülmek is tenen teolojik iddiayı desteklemek için yaratıcı bir yaklaşımla hayal edilebilecek olanlar önemliydi. İyi ya da kötü, gerçek İsa ile ilgili bilgiye erişebileceğimiz yer, ölümünden sonra onun hakkında an latılan hikayeler değil, Celile'nin küçük Nasıra köyünde, hayatta kalmak için uğraşan marangozlar / inşaatçılardan oluşan büyük bir
80
Dördüncü Ekol
Yahudi ailesinin bir parçası olarak hayatına dair elde edebildikleri mizdir. Nasıra ile ilgili sorun, şehrin çamur ve tuğladan yapılma olması. En gösterişli evler bile, varsa tabii, taştan yapılmış olmalı. Çatılarda ahşap kirişler vardı ve tabii ki kapılar da ahşaptan yapılmıştı. Bir avuç Nasıralı ahşap mobilya - bir masa, birkaç tabure - alacak güce sahipti belki; birkaç tanesi de küçük topraklarını ekip biçmek için ağaçtan çift ve sabana sahip olabilir. Ancak tekton kelimesinin anla mının inşaat işlerinden biri ile uğraşan bir zanaatkar anlamına gel diği düşünülse bile, Nasıra gibi mütevazı ve unutulmuş bir köyde yaşayan, çoğu ancak hayatta kalacak gelir düzeyine sahip yaklaşık yüz civarındaki yoksul ailenin İsa'nın ailesini beslemesi mümkün değildir. Çoğu zanaatkar ve işçi gibi, İsa ve erkek kardeşleri de ti caret yapmak için daha büyük köylere ya da şehirlere gitmek zo rundaydılar. Neyse ki, Nasıra, Celile'nin en büyük ve en hareketli şehirlerinden birine, başkent Seforis'e yürüyerek bir günde ulaşıla bilecek uzaklıktaydı. Seforis sofistike bir metropoldü; Nasıra ne kadar yoksulsa, burası da o kadar zengindi. Nasıra'da taş döşeli tek bir yol bile yokken, Seforis'te yollar cilalı taş bloklarla yapılmış caddelerden oluşuyordu, caddeler boyunca uzanan iki katlı evlerin büyük bah çeleri ve özel, taştan oyulmuş mahzenleri vardı. Nasıralılar tek bir hamamı ortaklaşa kullanıyorlardı. Seforis'te, ayrı iki su keme ri şehrin merkezinde birleşiyor, yaklaşık kırk bin kişilik nüfusun tamamına hizmet eden, suların kaygısızca aktığı hamamlara ve umumi tuvaletlere bolca su sağlıyordu. Seforis'te bulunan Roma tarzı villaların ve muhteşem köşklerin bazıları, kuş avına çıkmış neşeli çıplak insanların, meyve sepetleri taşıyan çelenk takmış kadınların, dans eden ve müzik aletleri çalan genç oğlanların res medildiği rengarenk mozaiklerle kaplıydı. Şehrin merkezinde yer alan Roma tiyatrosu dört bin beş yüz kişilikti; karmaşık bir yol ağı ve ticaret yolları ile Seforis Yahudiye'ye ve Celile'nin diğer şehir-
Zelot
81
lerine bağlanıyordu, dolayısıyla şehir önemli bir kültür ve ticaret merkezi konumundaydı. Kazılarda ortaya çıkarılan havralar ve ritüel hamam yerlerinin gösterdiği üzere, Seforis ağırlıklı olarak bir Yahudi şehri olsa da, buradakiler, Celile'nin büyük bölümünde yaşayanlardan farklı bir Yahudi sınıfıydı. Zengin, kozmopolit, Yunan kültüründen oldukça etkilenmiş ve her ırk ve dinden insanla çevrili olan Seforisli Yahu diler, Herodis'in sosyal devriminin ürünüydüler-eski aristokrat kahinlerin Hirodes tarafından katledilmesinden sonra hakim du ruma geçen sonradan görme zenginlerdi. Şehrin kendisi bile, yıllar boyunca önemli bir simge olmuştu; Kudüs'ten sonra, rabinik lite ratürde en çok adı geçen şehirdir. Seforis, Haşmonayim Haneda nı egemenliği süresince Celile'nin idari merkezi olmuştur. Büyük Hirodes'in hükümdarlığı sırasında, silahların ve savaş mühimma tının depolandığı önemli bir askeri karakol haline gelmiştir. Ancak, Hirodes'in oğlu Antipa ("Tilki" ) burayı, tahminen MS birinci yüzyı lın başlarında, tetrarkının yerleşeceği yer olarak seçince, sadık şehir Seforis, tüm Filistin'de "Celile'nin Süsü" olarak anılmaya başlan mıştır. Tıpkı babası gibi, Antipa da büyük ölçekli inşaat projelerine düşkündü, ve Seforis'te kendi tasarladığı şehri kurabileceği boş bir arazi bulmuştu. Çünkü Antipa, beraberinde bir alay Roma askeri ile birlikte Seforis'e geldiğinde, şehir artık babasının hükümdarlığı zamanındaki gibi Celile'nin merkezi değildi. Büyük Hirodes'in MÖ 4'teki ölümü öncesinde Filistin'in genelinde ortaya çıkan isyanlara karşılık Roma'nın intikamının bir mağduru olarak, kül ve taş yığını halindeydi. Hirodes öldüğünde, ardında dostlarına ve müttefiklerine karşı intikam alma arzusuyla yanan bir halk kitlesinden daha fazlasını bı rakmıştı. Aynı zamanda, onun için saraylar ve tiyatrolar inşa etmek üzere uzak köylerden Kudüs'e akın etmiş bir işsiz, yoksullar ordusu bırakmıştı. Hirodes'in anıtsal binalar yapma çılgınlığı, özellikle de Tapmak genişletme projesi ile, çoğu kuraklık ya da kıtlık nedeniyle ya da sıklıkla, alacaklıklann art niyetli ısrarları nedeniyle toprakla-
82
Dördüncü Ekol
rından olmuş on binlerce köylü ve işçi istihdam edilmişti. Ancak, Kudüs'te inşaat patlamasının sona ermesi ve Tapınak'ın Hirodes'in ölümünden kısa süre önce tamamlanması ile, bu köylüler ve işçi ler birdenbire işsiz kaldılar ve kendilerini koruyabilmek için kutsal şehrin dışına çıktılar. Kitlesel olarak köylere dönüşün bir sonucu olarak, kırsal kesim bir kez daha devrim hareketinin yatağı haline geldi; tıpkı Hirodes'in krallığının ilan edilmesi öncesinde olduğu gibi. Yaklaşık olarak bu zamanlarda Celile' de, etkileyici bir öğretmen ve devrimci olan Celileli Yahuda liderliğinde yeni ve çok daha kor ku verici bir haydut grubu ortaya çıktı. Sözlü anlatımlara göre, Ya huda, Hirodes tarafından kırsal kesimlerin haydutlardan temizlen mesi çabaları doğrultusunda yakalanan ve başı kesilen ünlü haydut şefi Hezekiah'ın, başarısız olmuş bir mesihin oğludur. Hirodes'in ölümünden sonra Celileli Yahuda, Zaddok adlı gizemli bir Ferisi ile güçlerini birleştirmiş, yepyeni bir bağımsızlık hareketi başlatmıştır. Yosefus bu hareketi, diğer dört "ekolden"; Ferisiler, Saddukiler ve Esseniler; ayırmak için "Dördüncü Ekol" olarak adlandırır. Dör düncü Ekolün üyelerini diğerlerinden ayıran, İsrail'i yabancıların kontrolünden kurtarmak konusundaki sarsılmaz kararlılıkları ve Tek Tanrı' dan başka bir tanrıya hizmet etmemekte, ölüm pahasına direnmeleridir. Bu türden bir inancı anlatan çok uygun bir terim vardı; dini bütün tüm Yahudiler, siyasi görüşleri ne olursa olsun, bu terimi bilir ve kendileri için kullanmaktan onur duyarlardı: gayret. Gayret, Tevrat'a ve yasaya sıkı sıkıya bağlı olmayı, yabancı bir efendiye; hatta herhangi bir insana hizmet etmeyi reddetmeyi ve Tanrı'nın egemenliğine kayıtsız şartsız bağlı kalmayı gerektiriyor du. Tanrı karşısında gayretli olmak; Tanrı'ya ortak koşulmasını kabul etmemiş, Dünya'nın Kralı dışında hiçbir kralın önünde eğil memiş ve putperestlikle ve Tanrı'nm kanunlarını çiğneyenlerle acı masızca mücadele etmiş, kadın ve erkek tüm eski kahramanların ve peygamberlerin izinden yürümek demekti. İsrail'in toprakları bile gayret ile alınmıştı çünkü bu topraklan tıpkı Tann'nm emrettiği
Zelot
83
gibi, tüm yabancılardan ve putperestlerden temizleyen, Tanrı'nın gayretli savaşçılarıydı. "Rab'den başka bir ilaha kurban kesen ölüm cezasına çarptırılacaktır" (Mısır' dan Çıkış 22:20). Birinci Yüzyıl Filistini'nde pek çok Yahudi, kendince gayretli bir ha yat yaşamaya çaba gösteriyordu. Ancak, gayretlilik ideallerini koru mak uğruna, gerekirse hem Romalılara ve sünnetsiz kitlelere hem de Roma' ya tabi olmaya cesaret eden Yahudilere karşı aşın vahşete baş vurmaktan çekinmeyen bir grup da vardı. Bunlara zelot deniyordu. Bu zelotların altmış yıl sonra, MS 66'daki Yahudi ayaklanması nın ardından ortaya çıkan Zelot Partisi ile karıştırılmaması gerekir. İsa'nın yaşadığı dönemde, gayretlilik sıkı bir mezhep ayrımını ya da siyasi bir partiyi ifade etmiyordu. Roma işgalinin başlarında Ya hudiler arasında hakim olan mesih beklentisi ile sıkı bir bağı olan bir düşünce, bir özlem, bir dindarlık modeliydi. Özellikle köylüler ve dini bütün yoksul kesim arasında, mevcut düzenin sona ermekte olduğu ve yeni ve ilahi bir düzenin yakında ortaya çıkacağı hissi hakimdi. Tanrı'nın Krallığı yakındı. Herkes bundan bahsediyordu. Fakat, Tanrı'nın hükümdarlığı ancak, bunun için savaşacak gayrete sahip olanlar tarafından başlatılabilirdi. Bu gibi fikirler Celileli Yahuda' dan çok önce de vardı. Ancak Ya huda belki de haydutlukla gayretliliği tek bir devrim hareketinde bir araya getiren, Roma'ya karşı direnişi tüm Yahudiler açısından dini bir görev olarak lanse eden ilk devrimci liderdi. Dördüncü Eko lün, birkaç on yıl sonra güçlerini birleştirecek ve Romalıları Kutsal Topraklardan çıkaracak olan çeşitli devrimci hareketler için gayretli bir direniş modeli oluşturmasını sağlayan, Yahuda'nın Yahudileri her ne pahasına olursa olsun yabancıların hükümdarlığından kur tarmak ve bu toprakları İsrail' in Tanrısı adına temizlemek konusun daki kararlılığıydı.
84
Dördüncü Ekol
MÖ 4'te, Büyük Hirodes'in ölümü ve gömülmesiyle, Yahuda ve zelotlardan oluşan küçük ordusu Seforis şehrine gözü kara bir sal dırıda bulundular. Şehrin mühimmat deposuna girdiler ve orada bulunan silah ve mühimmata el koydular. Artık silahlanmış olan ve kendilerine sempati duyan bazı Seforislileri de aralarına alan Dördüncü Ekol üyeleri Celile'nin genelinde bir gerilla savaşı baş lattı, zengin ve güçlü kişilerin evlerini soydu, köyleri yaktı ve Yahu di aristokrasisine ve Roma'ya bağlılıklarını sürdürenlere Tanrı'nın adaletini getirdi. Takip eden vahşet ve istikrarsızlıkla dolu on yılda bu hareket bü yüdü ve şiddetlendi. Daha sonra, MS 6' da Yahudiye resmi' olarak Roma vilayeti olunca ve Mısır valisi Kirinyus, yeni ele geçirilen bu topraklarda halkın ve malların sayılması, kayıt altına alınması ve uygun şekilde vergilendirilmesi amacıyla nüfus sayımı yapılmasını isteyince, Dördüncü Ekol üyeleri fırsatı değerlendirdi. Nüfus sayı mını, Yahudileri Roma'ya karşı kendilerinin yanında olmaya ve öz gürlükleri için savaşmaya ikna etmek için kullandılar. Nüfus sayımı iğrençti. Yahudilerin köle olduklarını doğruluyordu. Koyunlar gibi sayılmaya gönüllü olmak, Yahuda'ya göre, Roma ile işbirliği yap tığını beyan etmekle aynı anlama geliyordu. Yahudilerin Tanrı'nın seçilmiş kabilesi değil, İmparator'un kişisel malı olduğunu kabul etmek demekti. Yahuda'yı ve destekçilerini bu denli öfkelendiren sayımın kendisi değildi; Roma'ya herhangi bir vergi ya da harç verilmesi nosyonuy du. Yahudilerin tebaa olduğunu gösteren daha bariz bir işaret olabilir mi? Harç verilmesi özellikle hakaret niteliğindeydi çünkü toprakla rın Tanrı'ya değil, Romalılara ait olduğu anlamına geliyordu. Hatta, harç ödemesi zclotlar için Tanrı' ya hürmet ve sadakatin test edilmesi anlamına geliyordu. Basitçe söylemek gerekirse, Sezar'a harç öde menin yasal olduğunu düşünüyorsanız, vatan haini olduğunuz ve dinden çıktığınız anlamına gelirdi. Ölmeyi hak etmiş olurdunuz. O dönemdeki Joazar isimli beceriksiz başkahin bir Roma hayra nıydı ve Kirinyus'un sayım talebine memnuniyetle uyarak ve Ya-
Ze/ot
85
hudileri aynı şekilde davranmaya teşvik ederek, farkında olmadan Yahuda'nın amaana hizmet ediyordu. Başkahinin yandaş davranışı Yahuda ve destekçilerinin, Tapınak'ın kirletilmiş olduğu ve aristok rat kahinlerin günahkar ellerinden zor kullanılarak kurtarılması gerektiği tezleri için ihtiyaç duydukları kanıh oluşturuyordu. Ya huda'nın zelotlarına göre, Joazar'ın sayımı kabul etmesi onun ölüm emri olmuştu. Yahudi ulusunun kaderi başkahinin öldürülmesine bağlıydı. Gayretlilik bunu gerektiriyordu. Tıpkı Mattathias'ın oğul larının Tanrı'dan başkalarına kurban kesen Yahudileri öldürerek "yasanın gereğini yaphkları" gibi (Makabiler 2:19-28), hpkı Yahuda Kralı Yosiya'nın "Ulu Tanrı'ya gayreti" (2 Baruch 66:5) nedeniyle topraklarındaki sünnetsiz tüm erkekleri katlettiği gibi, şimdi bu zelotlar Tanrı'nın gazabını İsrail'e yeniden getirmeli ve toprakları başkahin gibi hain Yahudilerden temizlemeliydi. Romalıların başkahin Joazar'ı nüfus sayımı emrine uymaya ça ğırmasından kısa bir süre sonra görevden almış olması Yahuda'nın bu tartışmayı kazandığını gösteriyor. Celileli Yahuda hakkında söy leyecek çok az güzel sözü olan Yosefus (ona "safsatacı" der, Yose fus' a göre bu sorun yaratan, huzuru bozan ve gençleri aldatan an lamına gelen aşağılayıcı bir tanımlamadır), şifreli olarak Joazar'ın zelotların argümanlarına "boyun eğmek" zorunda kaldığına deği niyor. Yosefus'un Yahuda ile ilgili sorunu onun "safsatacı" olması ya da şiddete başvurması değil, daha çok, küçümseyerek dile getirdiği "hükümdarlık arzusu"dur. Yosefus şunu demek ister; Yahudilerin boyunduruğuna karşı savaşırken ve yeryüzünde Tanrı'nın hüküm darlığının kurulması için hazırlıkları yaparken Yahuda, hpkı baba sı Hezekiah'ın kendisinden önce yaptığı gibi, mesihlik gömleğine, Kral Davut' un tahtına sahip olmak istemektedir. Ve, tıpkı babası gi bi, Yahuda da bu arzusunun bedelini ödeyecektir. Nüfus sayımına karşı hareket başlatmasından kısa bir süre son ra, Celileli Yahuda Roma tarafından yakalandı ve öldürüldü. Şehrin silahlarını Yahuda'nm destekçilerine teslim etmesinin cezası olarak,
86
Dördüncü Ekol
Romalılar Seforis'e yürüdüler ve yakıp yıkhlar. Erkekler katledil di, kadınlar ve çocuklar ise köle olarak sahldı. İki binden fazla asi ve sempatizan topluca çarmıha gerildi. Kısa bir süre sonra, Hirodes Antipa geldi ve Seforis'in kalınhlarını bir krala yakışır gösterişli bir şehre dönüştürmek için çalışmalara başladı. Nasıralı İsa büyük olasılıkla, Celileli Yahuda'nın; başarısız olmuş mesih Hezekiah'ın başarısız olmuş mesih oğlu Yahuda'nın, kırsal kesimlerde dolaştığı ve "gayret" içinde yakıp yıkhğı yıl doğmuş tur. Romalılar Yahuda'yı yakaladıklarında, destekçilerini çarmıha gerdiklerinde ve Seforis'i harap ettiklerinde on yaşlarında olmalı. Antipa, Seforis'i büyük bir hevesle yeniden inşa etmeye başladığın da, İsa babasının işinde çalışmaya hazır genç bir adamdı. O zama na kadar, şehirde bulunan her zanaatkar ve işçi zamanın en büyük restorasyon projesinde yer almak için Seforis'e akmıştı ve çok yakın bir mesafede, Nasıra' da yaşayan İsa ve erkek kardeşlerinin bu ka labalığın arasında olacağından emin olabiliriz. Aslında, tekton ola rak çıraklığa başladığı günden, gezgin bir vaiz olarak hizmetlerine başladığı güne kadar, İsa hayatının büyük bölümünü küçük Nasıra mezrasında değil, kozmopolit başkent Seforis'te geçirmiş olmalı: Büyük şehirde bir köylü çocuk. Haftanın altı günü, gün doğumundan gün bahmma kadar, İsa gün boyunca bu saltanat şehrinde zorluklar içinde çalışmış, Yahu di aristokrasisi için görkemli binalar inşa etmiş ve gece de, çamur ları dökülen, tuğladan yapılma evine dönmüş olmalı. Akıl almaz bir zenginliğe sahip olanlar ile borç içindeki yoksullar arasındaki uçurumun hızla büyüdüğüne bizzat şahit olmuş olmalı. Şehrin He lenleşmiş ve Romalılaşmış nüfusuyla, Roma İmparatoru'na ibadet etmeye, Evrenin Rab'bine dua etmeye harcadıkları kadar zaman harcayan, zengin, şımarık Yahudilerle iç içe geçmiş olmalı. Celileli Yahuda'nın kahramanlıklarını da kesinlikle biliyor olmalı. Çünkü, her ne kadar Seforis halkı Yahuda'nın isyanının ardından ehlileş tirilmiş ve Romalılarla işbirliği modeline dönüştürülmüş olsa da öyle ki, MS 66' da Celile'nin büyük bölümü Roma' ya karşı ayaklan-
Zelot
87
maya katılırken, Seforis derhal imparatorluğa sadakatini ilan etmiş, ve Kudüs'ün geri alınması savaşında Roma garnizonu olmuştu Celileli Yahuda'nın ve başardıklarının anısı Seforis'te, ağır işlerde çalışanlar ve hiçbir varlığı olmayanların, ve tabii ki, tıpkı İsa gibi, her gününü yeni bir asil Yahudi için, yeni bir köşk yapmakla ge çirenlerin düşüncelerinde, hala canlıydı. Ve hiç şüphe yok ki İsa, Celile Gölü kıyısındaki Taberiye Şehri'ne taşındığı yaklaşık MS 20 yılına kadar Seforis'te yaşamış olan, "Tilki" olarak adlandırdığı (Lu ka 13:3 1 ) Hirodes Antipa'nın yaptıklarının farkındadır. Hatta, İsa bir gün dostu ve öğretmeni olan Vaftizci Yahya'nın başını kesecek olan bu adama gözlerini dikip bakmış ve bir gün aynısını ona yap mayı istemiş olabilir.
88
Dördüncü Ekol
Bölüm Beş
Roma Denizlerine Açılacak Donanmanız Nerede?
Prefect Pontius Pilatus Kudüs'e MS 26'da geldi. Roma'nın Yahu diye' deki işgale göz kulak olması için gönderdiği beşinci prefect, diğer bir deyişle valiydi. Büyük Hirodes'in ölümünden ve oğlu Arc helaus'un Kudüs etnarkı görevinden alınmasından sonra, Roma bu vilayetini yeni bir Yahudi müvekkil-kral yerine doğrudan yönetme nin en iyisi olacağına karar vermişti. Pontii kabilesi Samnit soylularındandı, Güney Roma' da MÖ üçüncü yüzyılda kırılıp, Roma İmparatorluğu' na zorla katılmış olan vahşi adamların bulunduğu taşlı ve kanlı dağlık Samniyum bölge sinden geliyordu. Pilatus soyadı "mızrak ustası" anlamına gelir, bel ki de, Pilatus'un babasına, Jül Sezar'ın emrinde Roma askeri olarak zaferleri sayesinde Pontii kabilesini, sıradan köklerinden Roma'nın şövalye sınıfına taşıyan kişiye, hürmet ifadesi olarak verilmiş bir addır. Pilatus, tüm Romalı şövalyeler gibi, imparatorluk adına as kerlik hizmetini yapmıştı. Ancak o babası gibi bir asker değildi, o bir yöneticiydi, hesaplar ve sayılarla arası, kılıçlar ve mızraklarla ol duğundan daha iyiydi. Yine de Pilatus için onun kadar sert değildi demek doğru olmaz. Kaynaklar onu acımasız, soğuk kalpli ve katı olarak tanımlıyor: Roma'nın tebaası olan halkların hassasiyetlerine çok da önem vermeyen, kibirli, buyurgan bir Romalı.
Zelot
89
Pilatus'un Yahudilere karşı duyduğu küçümseme, beyaz bir kı yafet ve altından bir göğüs zırhı, omuzlarına attığı kırmızı bir pele rin ile Kudüs'e geldiği ilk günden belliydi. Yeni vali kutsal şehirdeki varlığını duyurmak üzere, Kudüs kapılarından, imparatorun resmi bulunan flamalar taşıyan bir bölük askerin çektiği araba ile girmiş ti- bu Yahudi hassasiyetlerinin apaçık aşağılanması demekti. Daha sonra, Kudüs Tapınağı'na, "Kutsal Augustus'un Oğlu" Tiberius'a ithafen altın kaplamalı bir dizi Roma kalkanı yerleştirdi. Kalkanlar Roma tanrıları adına yapılmış bir sunuydu, Yahudi Tapınağı'ndaki varlıkları dinlerine kasıtlı edilmiş bir küfürdü. Mühendislerinden Kudüs'ün eski su kemerlerinin yenilenmesi gerektiği bilgisini alan Pilatus bu proje için gerekli parayı Tapınak hazinesinden aldı. Ya hudiler protesto ettiklerinde, Pilatus onları sokaklarda katletmeleri için askerlerini gönderdi. Müjdelerde Pilatus, Nasıralı İsa'nın idamı konusundaki şüphe leri nedeniyle, onun hayatını kurtarabilmek için elinden geleni ya pan, sonunda Yahudiler kanını istedikleri için bu konudan tamamen sıyrılmış olan hakkaniyetli ancak iradesiz biri olarak tarif edilir. Bu tamamen hayal ürünüdür. Pilatus en çok aşırı ahlaksız olmasıyla, Yahudilerin yasaları ve geleneklerine karşı tam anlamıyla saygısız olmasıyla ve bütün olarak Yahudi halkından fazla gizleme gereği de duymadığı tiksinmesiyle tanınırdı. Kudüs' teki görevi süresince bin lerce Yahudi'yi şevkle ve yargılamadan çarmıha göndermişti, öyle ki Kudüs halkı Roma İmparatoru'na resmi bir şikayette bulunmak zorunda kalmıştı. Yahudilere karşı bu denli soğukkanlı ve katı şiddetine karşın, ya da belki de bu sayede, Pontius Pilatus Yahudiye'de en uzun süre görev yapan Romalı valilerden biri olmuştur. Bu, son derece tehli keli ve patlamaya hazır bomba gibi bir görevdi. Valinin en önem li görevi vergi gelirlerinin Roma'ya kesintisiz akışını sağlamaktı. Ancak bunun için başkahinle, kırılgan da olsa, işlevsel bir ilişkiyi sürdürmesi gerekiyordu; vali Yahudiye'nin sivil ve ekonomik işle rini yönetirdi, başkahin ise Yahudi kültünü yürütürdü. Bu iki görev
90
Roma Denizlerine Açılacak Donmımanız Nerede?
arasındaki belli belirsiz bağ, hiçbir Romalı valinin ya da Yahudi baş kahinin uzun süre görevi başında kalamaması anlamına geliyordu, özellikle de Hirodes'in ölümünü takip eden ilk birkaç on yıllık za man diliminde. Pilatus'tan önceki beş valinin her biri sadece birkaç yıl görevde kalmıştı, bunun tek istisnası Pilatus'tan hemen önce gö rev yapan vali Valerius Gratus'tu. Ancak Gratus'un valiliği boyunca beş farklı başkahin atamış ve görevden almış olmasına karşılık, Pi latus' un on yıl süren görevi boyunca karşısında sadece bir başkahin vardı: Yosefus Kayafa. Çoğu başkahin gibi, Kayafa da son derece zengin bir adamdı; zenginliği, bir önceki Hanna (Ananus) adlı başkahinin kızı ile evli olmasından kaynaklanıyor olabilirdi. Kayafa'nın başkahinlik göre vine getirilmesi kendi niteliklerinden değil, bu görevi beş oğluna devretmeyi başarmış ve Kayafa'nın görevi sırasında da önemli bir güce sahip olmuş, abartılı bir karakter olan kayınpederinin etkisi sayesinde olabilir. Yuhanna'nın müjdesine göre, İsa, Getsemani bah çesinde yakalandıktan sonra, sorgulanmak üzere önce Hanna'nın huzuruna getirilmiş, sonra yargılanmak üzere Kayafa'ya sürüklen mişti (Yuhanna 18:13). Gratus, Kayafa'yı MS 18'de başkahin atamıştı, dolayısıyla Pila tus Kudiis'e geldiğinde Kayafa zaten sekiz yıldır görevdeydi. Ka yafa'nn başkahinlik görevini, eşi görülmemiş bir şekilde on sekiz yıl sürdürebilmesinin nedeni kısmen Pontius Pilatus'la kurmuş olduğu yakın ilişkidir. Bu ikisi birlikte çok iyi çalışıyorlardı. İkisi nin görevde oldukları dönem, MS 18 ile MS 38 arası birinci yüzyılın tamamındaki en durağan dönemdir. Birlikte, Yahudilerin devrimci içgüdülerinin üstünü örtmeyi başarmışlardır; bunun için ne kadar küçük olursa olsun, herhangi bir siyasi huzursuzluğa dair her türlü işaretin üstüne acımasızca gitmişlerdir. Ancak, tüm çabalarına rağmen, Pilatus ve Kayafa, yüzyılın ba şında gerçekleşen kurtarıcı iddiasındaki kişilerin, haydut şefi Ezeki ah, Peraealı Simun, çoban Athronges ve Celileli Yahuda'nın başlat tığı ayaklanmaların Yahudilerin kalplerinde yaktığı gayret ateşini
Zelot
91
söndürememiştir. Pilatus'un Kudüs'e gelişinden kısa bir süre sonra, Kutsal Topraklarda yeni bir grup vaizler, peygamberler, haydutlar ve kurtarıcılar dolaşmaya başlamıştı; taraftarlar topluyor, Roma'dan bağımsız olma vaazları veriyor ve Tanrı'nın Krallığının geleceğini vaat ediyorlardı. MS 28'de Yahya adında münzevi bir vaiz insanları Şeria Nehri'nin sularında vaftiz etmeye, insanları gerçek İsrail ulu su olduğuna inandığı bir şeye inisiye etmeye başladı. Vaftizci Yah ya' nın popülerliği kontrol edilemeyecek kadar artınca, Pilatus'un Peraea tetrarkı, Hirodes Antipas, tarafından hapse atılmış ve MS 30 dolaylarında idam edilmiştir. Bundan birkaç yıl sonra, İsa adında Nasıralı bir marangoz, taraftarlarından oluşan bir grupla birlikte Kudüs'e başarıyla ilerledi ve Tapınak'a saldırdı, para bozucuların tezgahlarını devirdi ve kurban hayvanlarının kafeslerini açıp ser best bıraktı. O da Pilatus tarafından yakalandı ve ölüm cezasına çarptırıldı. Bundan üç yıl sonra, MS 36'da, sadece "Samiriyeli" ola rak bilinen bir kurtarıcı Gerizim Dağı'nın tepesinde bir grup takipçi topladı, burada Musa tarafından saklanmış olan "kutsal kaseleri" ortaya çıkaracağını söylüyordu. Pilatus buna bir alay Roma askeri göndererek karşılık verdi, askerler Gerizim Dağı' na tırmandı ve Sa miriyeli'nin sadık kalabalığını parçalara ayırdı. Pilatus'un Kudüs'teki valilik görevini sonlandıran da Gerizim Dağı'nda uyguladığı sınırsız şiddet oldu. İcraatlarını imparator Ti berius' a açıklamak üzere Roma'ya çağırılan Pilatus Yahudiye'ye hiç dönmedi. MS 36'da Galya'ya sürgüne gönderildi. Yakın çalışma iliş kisi geliştirmiş oldukları düşünülürse, Yosefus Kayafa'nın da aynı yıl başkahinlik görevinden alınması tesadüf olmasa gerek. Pilatus ve Kayafa gittikten sonra, Yahudilerin devrim arzula rını durdurmaya dair bir umut kalmamış oldu. Yüzyılın ortasına gelindiğinde Filistin'in tamamında kurtarıcı enerjisi yayılıyordu. MS 44'te Tevdas adında mucizeler yaratan bir peygamber kendisi ni kurtarıcı olarak taçlandırdı ve Şeria Nehri'ne yüzlerce takipçisini getirdi; bin yıl önce Musa'nın Kamış Denizi'nde yaptığı gibi, nehri ikiye ayıracağını söylüyordu. Bu Vaat Edilen Toprakları Roma' dan
92
Roma Denizlerine Açılacak Donanmanız Nerede?
geri almanın ilk adımı olacaktı. Buna karşılık Romalılar Tevdas'ın başını kesmek ve takipçilerini çölde dağıtmak üzere bir ordu gön derdi. MS 46'da, Celileli Yahuda'nın iki oğlu, Yakup ve Simun, ba baları ve büyükbabalarının izinde, kendi devrim hareketini başlat tılar; her ikisi de bu nedenle çarmıha gerildi. Roma'nın bu kurtarıcı karmaşasıyla başa çıkmak için ihtiyacı olan tutarlı, duyarlı bir el, Yahudilerin şikayetlerine cevap verebi lecek, aynı zamanda Yahudiye ve Celile kırsalında huzur ve düzeni koruyacak biriydi. Bunun yerine Roma Kudüs'e arka arkaya bece riksiz valiler gönderdi-her biri öncekinden daha ahlaksız ve daha doyumsuzdu-yozlaşmışlıkları ve gafları Filistin' de birikmekte olan öfkenin, içerlemenin ve kurtarıcı bekleme çılgınlığının tam bir dev rime dönüşmesine neden oldu. MS 48'de, Yahuda'nın oğullarının başlattığı ayaklanmanın bastı rılmasından iki yıl sonra, Kudüs'e Ventidius Cumanus yerleştirildi. Vali olarak, Cumanus bir hırsızdan ve bir ahmaktan halliceydi. Yap tığı ilk işlerden biri Tapınak'ın sütunlu galerisini örten çatıya Roma askerlerini yerleştirmek oldu; bunlar sözde Hamursuz Bayramı sıra sında karmaşaya ve düzensizliğe karşı koruma amaçlıydı. Bayram kutlamalarının ortasında, bu askerlerden biri üzerindeki kıyafeti sıyırıp çıplak kalçalarını aşağıdaki cemaate gösterirken, Yosefus'un nazik bir dille ifade ettiği gibi, "böyle bir vücut pozisyonundan beklenecek sözler" haykırmanın eğlenceli olacağını düşündü. Kala balık öfkeden çılgına dönmüştü. Tapınak avlusunda isyan patladı. Durumu yatıştırmak yerine Cumanus, panik içerisindeki kalabalığı doğramak üzere Tapınak Dağı' na bir tabur Roma askeri gönderdi . Katliamdan kaçabilen hacılar Tapınak avlusunun dar çıkışlarında sıkıştılar. Yüzlerce kişi ayaklar altında ezildi. Cumanus'un lejyoner lerinden biri eline geçirdiği bir Tevrat'ı bir grup Yahudi'nin önünde parçalayınca gerilim tırmandı. Cumanus bu askeri derhal idam etti, ancak bu Yahudiler arasında büyüyen öfke ve memnuniyetsizliği yatıştırmaya yetmedi. Kudüs'e giden Celileli bir grup Yahudi yolcunun Samiriye' den
Zelot
93
geçtiği sırada saldırıya uğraması ile işler uç noktaya vardı. Cuma nus' un Yahudilerin dava başvurularını, iddiaya göre Samiriyeliler den rüşvet aldığı için reddetmesi ile, Dinaeus oğlu Eleazar adında bir adamın liderliğinde bir grup haydut, adaleti kendi elleriyle uy gulamaya karar verdi ve Samiriye'yi yakıp yıkmaya başladı, önle rine gelen her Samiriyeliyi öldürdü. Bu sadece kanlı bir intikam ey lemi değildi; kanun ve düzeni Roma' dan gelen sahtekar ve kaypak bir yöneticiye bırakmaktan bıkmış bir halkın bildirisiydi. Yahudiler ile Samiriyeliler arasında şiddetin patlak vermesi imparator için bardağı taşıran damla oldu. MS 52' de Ventidius Cumanus sürgüne gönderildi ve yerine Antonyus Feliks Kudüs' e gönderildi. Vali olarak Feliks selefinden daha iyi değildi. Tıpkı Cumanus gi bi, o da kontrolü altındaki Yahudileri kesin olarak hor görüyordu. Paranın gücünü Kudüs'teki farklı Yahudi gruplarını, daima kendi çıkarına olmak üzere, birbirlerine düşürmek için kullandı. Başlan gıçta, Hanna'nın göreve gelen beş oğlundan biri olan Başkahin Jo nathan ile yakın bir ilişki kurmaktan hoşnut görünüyordu. Feliks ve Jonathan Yahudiye'nin kırsalında haydut gruplarını baskılamak için birlikte çalıştılar; Roma'ya gönderilen ve çarmıha gerilen Di naeus'un oğlu Elazar'ın Feliks tarafından yakalanmasında Jonat han'ın da rolü olabilir. Ancak, Feliks'in başkahinle işi bitince, onu kendinden uzaklaştırdı. Bazıları bundan sonra olanlarda Feliks'in parmağı olduğunu iddia eder, çünkü Kudüs'te, onun yönetimi al tında, yeni bir tür haydut grubu; Romalıların Sicarii ya da "Hançer Adamlar" olarak adlandırdıkları gizli kapaklı bir Yahudi asi grup türemiştir. Bu ismi almalarının nedeni Tanrı'nın düşmanlarına sui kast düzenlediklerinde sicae denen, küçük, saklaması kolay bir han çer kullanmayı tercih etmeleridir. Sicarii, kıyamet düşüncesi odaklı bir dünya görüşü olan ve dünyada Tanrı'nın hükümdarlığını kurmaya kendilerini adamış 'zelot'lardı. Roma işgaline fanatik bir biçimde karşı çıkıyorlardı, bununla birlikte, öfkelerini, Roma egemenliğini kabul eden Yahudi lere, özellikle de zengin aristokrat kahin sınıfına yönlendiriyorlar-
94
Roma Denizlerine Açılacak Donanmanzz Nerede?
dı. Korkusuz ve durdurulamaz olan Sicarii, rakiplerini fütursuzca öldürüyordu: şehrin ortasında, güpegündüz, büyük kalabalıkların içinde, kutsal günlerde ve bayramlarda. Hançerlerini cüppelerinin içine saklar, kalabalığın arasına karışır ve hedeflerine saldırabile cekleri kadar yaklaşırlardı. Sonra, öldürdükleri adam kanlar içinde yere yığılırken, hançerlerini gizlice kılıfına sokar ve panik içindeki kalabalığın dehşet dolu haykırışlarına katılırlardı. O dönemde Sicarii'nin başında Menahem adında genç bir Ya hudi devrimci vardı; başarısız olmuş kurtarıcı Celileli Yahuda'nın torunundan başkası değildi. Menahem dedesinin genel anlamda zengin aristokrat kahinlere ve özellikle de yalaka başkahinlere duy duğu öfkeyi paylaşıyordu. Sicarii'ye göre, Hanna'nın oğlu Jonathan bir sahtekardı: yoksul halkı sömürerek zengin olmuş bir hırsız ve dolandırıcıydı. Yahudilerin boyunduruk altında olmasında en az Roma' daki kafir imparator kadar sorumluluğu vardı. Tapınak Da ğı'ndaki varlığı tüm ulusu kirletiyordu. Var oluşu bile Tanrı'ya ha karetti. Ölmesi gerekiyordu. MS 56' da, Menahem'in başını çektiği Sicarii, nihayetinde Celi leli Yahuda'nın hayal bile edemeyeceği bir şeyi başardı. Hamursuz Bayramı sırasında, suikastçı bir Sicarii, Tapınak Dağı'ndaki hacı ka labalığının içerisinde ilerledi, başkahin Jonathan' a yaklaştı, bir han çeri çıkarıp boğazını kesti. Sonra da kalabalığın içinde kayboldu. Başkahinin öldürülmesi Kudüs'ü paniğe sevk etti. Yahudi hal kının lideri, Tanrı'nın dünyadaki temsilcisi, nasıl olur da güpegün düz, Tapınak'ın avlusunun ortasında, acımasızca öldürülebilirdi? Pek çokları katilin bir Yahudi olduğuna inanmayı reddetti. Suikastı Romalı vali Feliks'in emrettiğine dair söylentiler dolaşıyordu. Baş ka kim, başkahinin kanını Tapınak'm taşlarına akıtacak kadar kafir olabilirdi? Ancak Sicarii terör saltanatına henüz başlıyordu. "Rab' dan başka tanrı yoktur!" diye slogan atarak yönetici Yahudi sınıfın üyelerine saldırmaya, varlıklarını yağmalamaya, akrabalarını kaçırmaya ve
Zelot
95
evlerini yakmaya başladılar. Bu taktiklerle Yahudilerin kalplerine terör ektiler, öyle ki, Yosefus'a göre, "Verdikleri korku, yarattıkları terörden daha kötüydü, herkes her an ölümü bekliyordu; savaştay mışçasına." Jonathan'ın ölümüyle, Kudüs'te kurtarıcı beklentisi, heyecan kasırgasına dönüştü. Yahudiler arasında çok köklü bir şeylerin ya şanmakta olduğuna dair yaygın bir his vardı; umutsuzluktan kay naklanan bu his yabancıların egemenliğinden kurtulma arzusuyla yanan insanlarca besleniyordu. Gayret, haydutların, peygamber lerin ve kurtarıcıların devrim ateşiyle beslenen ruhu, şimdi halkın arasında, bir virüsün vücuda yayıldığı gibi yayılıyordu. Artık kırsal kesimlerde kalmasına imkan yoktu; etkisi kasabalarda ve şehirler de, hatta Kudüs'te bile hissediliyordu. Geçmişte İsrail'i düşmanlar dan kurtaran büyük krallar ve peygamberler hakkında konuşanlar yalnızca köylüler ve serseriler değildi. Zengin ve belli konumlara gelebilecek olanlar da Kutsal Toprakların Roma işgalinden kurtarıl ması yönündeki ateşli arzulardan etkilenmeye başlamıştı. İşaretler her yerde görülüyordu. Kehanet gerçek olmak üzereydi. Zamanın sonu gelmişti. Kudüs'te, birdenbire Hananya oğlu İsa adında kutsal bir adam ortaya çıktı, şehrin yok olacağı ve kurtarıcının döneceği kehanetin de bulunuyordu. Başka biri, "Mısırlı" diye anılan gizemli bir Yahu di büyücü, kendisini Yahudilerin Kralı ilan etti, binlerce takipçisini Zeytin Dağı'na topladı ve burada Eriha'da Yeşu'nun yaptığı gibi, bir emriyle Kudüs'ün duvarlarını yıkacağına yemin etti. Kalabalık Roma askerleri tarafından katledildiyse de, bilindiği kadarıyla, Mı sırlı kaçtı. Feliks'in olaylara beceriksizce tepki göstermesi nihayetinde gö revden alınmasına yol açtı; yerine bir başkası, Porkius Festus geti rildi. Ancak Festus isyan halindeki Yahudi nüfus ile başa çıkmada ondan daha başarılı değildi; kendilerine taraftar toplayan ve Ro ma' dan bağımsızlık vaazları veren peygamber ve kurtarıcıların sa yısının kontrolden çıktığı kırsal bölgelerde de, başkahin Jonathan'ı
96
Roma Denizlerine Açılacak Donanmanız Nerede?
öldürme başarıları ile sarhoş olan Sicarii'nin arlık insanları keyfi olarak öldürdüğü ve malları yağmaladığı Kudüs'te de. Festus gö revinin neden olduğu stresin altında öyle eziliyordu ki, görevlen dirildikten kısa süre sonra öldü. Ardından gelen Luseyus Albinus yozlaşmışlığıyla, hırsızlıklarıyla ve yetkin olmamasıyla ünlüydü ve Kudüs'te kaldığı iki yılda halktan aldığı avantalarla zengin oldu. Albinus'tan sonra Gesyus Florus geldi; kısa çalkantılı dönemi akıl larda kaldı, çünkü birincisi, Albinuslu yıllar nispeten huzurlu geç mişti ve ikincisi, Kudüs'te görevlendirilecek son Roma valisi oydu. Yıl MS 64'tü. İki yıl içinde, ülkede sürekli olarak birikmekte olan öfke, gücenmişlik ve kurtarıcı gayreti Roma'ya karşı kapsamlı bir isyana dönüştü. Cumanus, Feliks, Festus, Albinus, Florus- bu vali lerin her biri görevlerini kötüye kullanarak Yahudilerin ayaklanma larına katkıda bulundu. Bu kuşatılmış insanların kötü yönetilmesi ve ağır bir şekilde vergilendirmesinde suç Roma'nındı. Şüphesiz, kendi içlerindeki çekişmeler ve Roma yetkililerine rüşvet vererek güç ve etki sahibi olmak için dalkavukluk yapmaları nedeniyle, Yahudi aristokratlar da sosyal düzenin bozulmasında sorumlulu ğu paylaşıyordu. Tapınak liderlerinin de pek çok Yahudi'ye şidde te başvurmaktan başka çare bırakmayan yaygın adaletsizlik hissi ve ezici yoksulluğun beslenmesinde rol oynadıklarına şüphe yok. Bunlara, kişilere ait topraklara el konulmasını, işsizlik düzeyinin yüksek olmasını, köylülerin sürülmesi ve şehirleşmeye zorlanma sını ve Yahudiye ve Celile köylerini mahveden kuraklık ve kıtlığı eklediğinizde, isyan ateşinin Filistin'in tamamına yayılması an me selesiydi. Tüm Yahudi halkın en ufak bir tahrikte patlamaya hazır olduğu görülüyordu ve Florus bunu tetikleme ahmaklığını göster mişti. MS 66 Mayıs'ında, Florus birdenbire Yahudilerin Roma'ya yüz bin dinari vergi borcu olduğunu duyurdu. Bir koruma ordusu eş liğinde, Romalı vali Tapınak'a yürüdü, hazineye girdi, Yahudilerin Tanrı'ya adadıkları parayı aldı. İsyanlar çıktı, Florus isyanlara ce vaben önlerine geleni öldürmeleri için bin Romalı asker gönderdi.
Zelot
97
Askerler kadınları ve çocukları öldürdüler. Evlere girdiler ve yatak larındaki insanları katlettiler. Şehir kaosa sürüklendi. Ufukta savaş görünüyordu. Durumu kontrol altına almak için Romalılar Yahudilere kendi lerinden birini, il. Agrippa'yı gönderdi; babası 1. Agrippa Roma ile yakın bağ kurmayı başarabilmiş, sevilen bir Yahudi liderdi. Her ne kadar oğul, merhum babası kadar popüler olmasa da, Roma'nın Kudüs' teki gerilimi yumuşatmak için tek umudu oydu. Genç Agrippa savaşı bertaraf etmek için son bir çaba sarf etmek üzere aceleyle kutsal şehre geldi. Kız kardeşi Berniki ile birlikte Kraliyet Sarayı'nın çatısına çıktı ve Yahudilere durumun ciddiye tini anlamaları için yalvardı. "Tüm Roma İmparatorluğu'na karşı mı koyacaksınız?" diye sordu. "Hangi orduya, neredeki silahlara güveniyorsunuz? Roma denizlerine açılacak donanmanız nerede? Seferlerin maliyetini karşılayacak hazineniz nerede? Gerçekten Mı sırlılarla ya da Araplarla savaşacağınızı mı sanıyorsunuz? Roma İmparatorluğu'nun kudretine gözlerinizi mi kapayacaksınız? Ken di zayıflıklarınızı ölçüp, tartmayacak mısınız? Galyahlardan daha zengin, Almanlardan daha güçlü, Yunanlılardan daha zeki, dünya halklarından daha kalabalık olduğunuzu mu sanıyorsunuz? Size Romaltlara karşı gelecek özgüveni veren ne?" Elbette, devrimcilerin Agrippa'nın sorusuna verecek cevapları vardı. Onlara ilham veren gayretti. Makabilerin iki yüzyıl önce Se levkos hakimiyetinden kurtulmasına yol açan gayret- İbranilerin en başta Vaat Edilen Toprakları ele geçirmelerini sağlayan gayret-şim di Yahudi devrimci grupların Roma işgalinin prangalarından kur tulmalarına yardım edecekti. Kalabalığın alay ettiği ve duymazdan geldiği Agrippa ve Berni ki, çaresiz şehirden kaçtılar. Yine de, bu noktada bile, Roma ile sa vaştan dönmek mümkün olabilirdi, Tapmak çevresindeki olaylara müdahale etme yetkisi olan kahin sınıfından bir görevli olan Elazar adlı genç Tapınak kaptanı daha farklı davransaydı. Daha alt sınıftan
98
Roma Denizlerine Açılacak Donanmanız Nerede?
bir grup kahinin desteği ile Elazar Tapınak'ın kontrolünü devraldı ve imparator adına günlük kurban kesilmesine son verdi. Roma'ya gönderilen mesaj çok açıklı: Kudüs bağımsızlığını ilan etmişti. Kı sa zamanda, Yahudiye'nin geri kalan bölgeleri ve Celile, Edom ve Peraea, Samiriye ve Ölü Deniz Vadisi'ne dağılan diğer tüm köyler Kudüs'ü izledi. Menahem ve Sicarii Tapınak kaptanının yanında yer aldı. Bir likte Yahudi olmayan herkesi Kudüs' ten sürdüler, tıpkı kutsal kita bın söylediği gibi. Kavga başlar başlamaz kaçıp saklanan başkahini bulup, öldürdüler. Sonra, son derece sembolik bir hareketle, kamu arşivlerini ateşe verdiler. Alacaklıların ve kredi verenlerin defterleri, tapular ve kamusal kayıtlar-her şey alevler içinde yok oldu. Artık kimin zengin, kimin yoksul olduğunu gösteren kayıtlar olmayacak tı. Bu yeni ve tanrısal ilhamla var edilen dünya düzeninde herkes hayata sıfırdan başlayacaktı. Şehrin aşağısı kontrol altına alınınca, isyancılar kendilerini ka çınılmaz Roma saldırısına hazırlamaya başladılar. Ancak Roma, Kudüs'ü geri almak için devasa bir ordu göndermek yerine, anlaşıl maz bir biçimde küçük bir grup asker gönderdi, asiler bu askerleri kolayca bertaraf ettikten sonra dikkatlerini şehrin üst kısmına çe virdiler; Kudüs'te kalan az sayıda Roma askeri, bu bölgede bir as keri karargahta sıkışmıştı. Roma askerleri şehirden güvenli bir çıkış temin edilmesi koşuluyla teslim oldular. Ancak silahlarını bırakıp, korunaklı yerlerinden çıktıklarında, asiler onlara saldırdı, her biri ni katletti ve Roma işgali musibetini Tanrı'nın şehrinden tamamen çıkarmış oldu. Bundan sonra, artık dönüş yoktu. Yahudiler dünyanın gelmiş geçmiş en büyük imparatorluğuna savaş açmışlardı.
Zelot
99
Bölüm Altı
Yıl Bir
Sonuçta, sadece bir erkek, kadın ve çocuk kalmıştı; Romalıların kat liamından kurtulan son asiler. Yıl MS 73. Sicarii ile başlamış olanın yine Sicarii ile sona ermesi ne kadar anlamlı. Kudüs şehri çoktan yakılıp yerle bir edilmiş, sur ları yıkılmış, nüfusu katledilmiş. Filistin' in tamamı bir kez daha Ro ma'nın kontrolüne girmiş. İsyandan geriye kalan sadece, karıları ve çocukları ile birlikte Kudüs'ten kaçan ve kendilerini Ölü Deniz'in batı kıyısında Masada Kalesi'ne kapatan az sayıda Sicarii. Şimdi orada, kurak çölün ortasında, her şeyden uzak bir kayalığın tepe sinde sıkışıp kalmışlar, yedi yıl önce başlayan isyana son noktayı koymaya hazır olan Romalı bir askeri birliğin kalkanlarını kaldır mış, kılıçlarını çekmiş halde, ağır ağır yamaa tırmanışını çaresizce seyrediyorlardı. Sicarii başlangıçta Masada' ya, Roma'ya savaş açılan ilk günlerde gelmişti. Ölü Deniz' den en az üç yüz metre yüksekte yer alan, doğal surlara sahip olan ve zaptedilemez görünen Masada Kalesi Yahudi ler için uzun zamandır bir sığınma yeri görevi görüyordu. Davut, bir gün tacını elinden alacak çoban çocuğu avlaması için adamlarını gönderen Kral Saul' dan saklanmak için buraya gelmişti. Makabiler, Selevkos Hanedanı' na karşı ayaklandıklarında Masa da'yı askeri üs olarak kullanmışlardı. Bundan bir yüzyıl sonra, Bü-
Zelot
101
yük Hirodes Masada'yı gerçek bir kale şehrine çevirdi, gemi şeklin deki zirvesini düzleştirdi ve çevresine beyaz Kudüs taşıyla yapılmış devasa surlar inşa ettirdi. Hirodes buraya ambarlar ve tahıl depola n, yağmur suyu biriken su depoları, hatta bir yüzme havuzu ekledi. Ayrıca Masada' ya, söylendiğine göre, bin kişiyi silahlandırmaya ye tecek kadar silahın yer aldığı mühimmat yerleştirdi. Hirodes, ken disi ve ailesi için yamacın kuzey tarafında, zirvenin hemen altında asılı duran üç katlı, anıtsal bir saray inşa etti; sarayda hamamlar, ışılblı sütunlar, çok renkli mozaikler yer alıyordu ve tuz beyazı Ölü Deniz vadisini 180 derece gören muazzam bir manzarası vardı. Hirodes'in ölümünden sonra, Masada'da bulunan kale ve sa raylar ve buralarda depolanan silahlar Romalıların eline geçti. MS 66' da Yahudi ayaklanması başladığında, Menahem liderliğindeki Sicarii, Masada'yı Romalılardan geri aldı ve Tapmak Kaptanı Elazar ile güçlerini birleştirmek üzere, silahları Kudüs'e götürdü. Şehrin kontrolünü ele geçiren ve Tapmak arşivlerini yok eden isyancılar zor kazanılmış bu zaferi kutlamak için para bastırmaya başladılar. Paralar zafer sembolleri ile - kadehler ve palmiye dalları- süslüy dü ve kafirlerin ve putperestlerin dili olan Yunanca değil, İbranice olarak "Bağımsız Siyon" ve "Kudüs Kutsaldır" gibi sloganlar yer alıyordu. Paralarda tarih olarak "Yıl Bir" yazılıydı, sanki yepyeni bir dönem başlamış gibi. Peygamberler haklıydılar. Kesinlikle bu Tanrı'nm Krallığı'ydı. Ancak, kutlamaların ortasında, Kudüs ele geçirilmiş ve şehrin üzerine kırılgan bir dinginlik yavaş yavaş çökmeye başlamışken, Menahem beklenmedik bir şey yaptı. Mor renkli kıyafetler giyerek, muzaffer bir edayla Tapınak'ın avlusuna girdi, Sicarii arasında yer alan silahlı destekçilerinin tezahüratları arasında kendisini açıkça mesih, Yahudilerin Kralı ilan etti. Menahem'in yaptıkları, bazı açılardan, son derece anlaşılırdı. Sonuçta, Tanrı'nın Krallığı gerçekten kurulmuşsa, bu Krallığı Tanrı adına yönetmek üzere mesihin ortaya çıkma zamanı gelmiş olma lıydı. Üstelik kral kıyafetlerini kuşanıp, tahta çıkmak için Celileli
102
Yıl Bir
Yahuda'nın torunu, haydut şefi Hezekiah'ın büyük torunu Mena hem' den daha uygun biri olabilir miydi? Takipçilerine göre Mena hem'in kurtarıcılık iddiası, en basit ifadeyle kehanetlerin gerçek ol ması anlamına geliyordu: Son günleri başlatacak son adım. Ancak Tapınak Şefi Eleazar aynı şekilde düşünmüyordu. O ve daha alt kademedeki kahinlerden oluşan arkadaşları Sicarii'nin gü cü küstahça ele geçirmesi olarak gördükleri bu olay karşısında öf keliydi. Mesih oluğuna inanan bu adamı öldürmek ve şehri işgüzar takipçilerinden temizlemek için bir plan hazırladılar. Menahem kra liyet kıyafetleri içerisinde Tapınak' ta hoplayıp zıplarken, Eleazar'ın adamları Tapınak Dağı'na ani bir baskın yaptılar ve korumalarını devre dışı bıraktılar. Menahem'i sürükleyerek dışarı çıkardılar ve işkence ile öldürdüler. Hayatta kalan Sicarii üyeleri Kudüs'ten zar zor kaçıp canlarını kurtardılar. Masada Kalesi'nin tepesindeki üsle rinde bir araya geldiler ve savaşın geri kalanında burada beklediler. Sicarii yedi yıl boyunca bekledi. Romalılar yeniden toparlanıp, Filistin'i isyancıların elinden geri almak üzere gelirken, Yahudiye ve Celile kasabaları ve köyleri birbiri ardına ele geçirilir ve yaşayanlar kılıç gücüyle yola getirilirken, Kudüs'ün kendisi bile kuşatılmış ve yaşayanlar yavaş yavaş açlıktan ölürken, Sicarii dağdaki kalesinde bekledi. Ne zaman ki, isyan eden her şehir yok edildi ve topraklar bir kez daha kendi kontrollerine geçti, Romalılar o zaman gözlerini Masada'ya çevirdi. Roma birlikleri MS 73'te, Kudüs'ün düşmesinden üç yıl sonra Masada eteklerine geldi. Askerler kaleye doğrudan doğruya saldı ramayacaklarından, önce asilerin kaçamaması için dağın etrafını devasa bir duvarla çevrelediler. Bölgeyi denetim altına alınca, Ro malılar yamacın batı tarafındaki genişleyen kanyona dik bir rampa inşa ettiler; bunun için haftalar boyunca binlerce ton toprağı ve taşı, asilerin taş yağmuru altında taşıdılar. Sonra askerler iterek rampa üzerine bir kuşatma kulesi çıkardılar ve buradan asilere günlerce ok ve mancınık topu attılar. Hirodes'in çevre duvarlarında sonun da bir gedik açılınca, Romalılar ile Yahudi isyancıları ayıran sadece
Zelot
1 03
aceleyle örülmüş iç duvar kaldı. Romalılar duvarı ateşe verdiler ve sonra karargahlarına dönüp, duvarın kendi kendine çökmesini sa bırla beklemeye başladılar. Hirodes'in sarayında sıkışıp kalan Sicarii sonlarının geldiğini biliyordu. Romalıların onlara ve ailelerine, Kudüs'te yaşayanlara yaptıklarının aynısını yapacakları kesindi. Çelik gibi sessizliğin or tasında, Sicarii liderlerinden biri ayağa kalktı ve orada bulunanlara seslendi. "Dostlarım, uzun zaman önce Romalıların ya da insanoğlunun tek gerçek ve adil Rab'bi olan Tanrı' dan başka kimsenin hizmetkarı olmamaya karar vermiştik; şimdi bu kararı uygulamanın zamanı geldi." Hançerini çıkardı ve son sözünü söyledi. "Tanrı bize cesa retle ve özgür olarak ölme gücü bahşetti, beklenmedik şekilde ele geçirilenler [Kudüs'tekiler] öyle değildi." Konuşma istenen etkiyi yaratmıştı. Romalılar Masada' ya son sal dırılarına hazırlanırken, isyancılar aralarında kura çekerek ürkütü cü planlarını uygulayacakları sıralamayı belirliyorlardı. Sonra han çerlerini, onlara kimliklerini kazandırmış olan hançerleri, başkahi nin boğazını bir hamlede kesmiş ve Romalılarla sonu kötü biten bu savaşı başlatmış olan hançerlerini çektiler ve karıları ile çocuklarını öldürmeye başladılar, sonra da bıçakları birbirlerine çevirdiler. Geri kalan on erkek arasından, diğer dokuzunu öldürmesi için biri seçil di. Geride kalan o tek kişi her yeri ateşe verdi ve sonra da kendisini öldürdü. Ertesi sabah, Romalılar o zamana kadar ele geçirilememiş olan Masada Kalesi'nin tepesine muzaffer bir edayla çıktıklarında, bir hayalet sessizliğiyle karşılaştılar: Dokuz yüz altmış ölü erkek, kadın ve çocuk. Savaş nihayet sona ermişti. Asıl sorulması gereken; neden bu kadar uzun sürdüğüydü. Yahudi Ayaklanmasının haberi İmparator Nero'ya hızla ulaş mıştı, o da en güvendiği adamlardan birini, Titus Flavius Vespasi anus'u-bilinen adıyla Vespasian'ı- Kudüs'ü geri almak üzere gön-
104
Yıl Bir
dermişti. Altmış binden fazla savaşçıdan oluşan devasa bir orduya komuta eden Vespasian hemen Suriye' ye doğru yola çıktı, bu sırada oğlu Titus İskenderiye'de bulunan Roma lejyonlarını toplamak üze re Mısır'a gitti. Titus askerlerini kuzeyde Edom'a sürecek, Vespasi an da güneyden Celile'ye bastıracaktı. Plan baba oğulun Yahudileri iki ordu arasında sıkıştırması ve asileri boğması yönündeydi. Ayaklanmış olan şehirler birer birer Roma'nın kudretine teslim olurken, Titus ve Vespasian Kutsal Toprakları yok ederek ilerliyor du. MS 68'de Celile'nin tümü ve ayrıca Samiriye, Edom ve Peraea, buna ek olarak, Masada dışında tüm Ölü Deniz bölgesi kesin bi çimde yeniden Roma kontrolüne geçmişti. Vespasian'a ordularını Yahudiye'ye göndermek ve asilerin başkentini, Kudüs'ü harabeye çevirmek kalmıştı. Ancak, son saldırısı için hazırlanırken Vespasian'ın kulağına, Nero'nun intihar ettiği söylentisi geldi. Roma'da kargaşa vardı. Başkent iç savaşın eşiğindeydi. Birkaç aylık süre içerisinde üç fark lı kişi-Galba, Otho ve Vitellius- imparatorluklarını ilan etmişler di ve hepsi de kendilerinden sonraki imparator tarafından şiddet kullanılarak tahttan indirilmişti. Roma' da kanun ve düzen tama men bozulmuştu, hırsızlar ve külhanbeyleri, doğacak sonuçlardan çekinmeden halkı soyuyorlardı. Octavian ile Markus Antonyus arasındaki savaştan bu yana Romalılar böylesine bir sivil kargaşa yaşamamışlardı. Tacitus bu dönemi tanımlarken "felaketlerle dolu, korkunç savaşların yaşandığı, sivil çatışmalarla yıpranmış, barış halindeyken bile korkunç" diyordu. Komutasındaki askerlerin de teşvikiyle Vespasian, Yahudiye'deki mücadelesini durdurdu ve tah tı ele geçirmek üzere hızla Roma'ya hareket etti. Aslına bakılırsa, acele etmesine gerek yoktu. MS 70 yazında başkente gelişinden çok önce, destekçileri şehrin kontrolünü ele geçirmiş, rakiplerini öldür müş ve Vespasian'ı tek imparator ilan etmişlerdi. Ancak Vespasian'ın yönetimini devraldığı Roma, köklü bir deği şim yaşamıştı. Yaşanan büyük sivil kargaşa, Roma'mn gücü ve et kisindeki azalmaya dair büyük bir şaşkınlık yaratmıştı. Uzaklarda,
Zelot
105
Yahudiye' de yaşanan durum özellikle rahatsız ediciydi. Alt sınıftan olan Yahudilerin ayaklanmış olması zaten yeterince kötüyken, üç uzun yıldan sonra ayaklanmanın hala bastırılamamış olması anlaşı lır gibi değildi. Roma tebaası olan başka halklar da daha önce ayak lanmıştı tabii ki, ama bunlar Galyalılar ya da Britanyalılar değillerdi ki, bunlar taş atan batıl inançlara sahip köylülerdi. Yahudi Ayaklan ması'nın boyutu ve Roma' da köklü bir sosyal ve siyasi huzursuzluk döneminde yaşanmış olması, Roma vatandaşları arasında bir tür kimlik krizi yaratmıştı. Vespasian, otoritesini onaylatmak ve Roma'nın üzerine çöken rahatsızlıktan kurtulmak için, halkın dikkatini kendi içlerindeki so runlardan uzaklaştırması ve dışarıda kazanılacak göz alıcı bir zafere çevirmesi gerektiğini biliyordu. Küçük bir zafer yeterli olmazdı. İm paratorun, bir düşman gücünü mutlak bozguna uğratmaya ihtiyacı vardı. Büyük bir zafere ihtiyacı vardı: Hoşnutsuz vatandaşlarını ge ri kazanmak ve tebaasının kalplerine korku salmak için Roma'nın kudretini olağanüstü bir şekilde gözler önüne serecek, esirler, köle ler ve ganimetler ile eksiksiz bir zafer gerekliydi. Bu yüzden, tahta geçtikten hemen sonra, Vespasian Yahudiye'de yarım bıraktığı işe yeniden başladı. Yahudi asilerin başını ezmekle kalmayacaktı; bu kendisini ifade etmesi için yeterli olmazdı. Yahudileri tam anlamıy la ortadan kaldıracaktı. Onları yeryüzünden silecekti. Toprakları nı mahvedecekti. Tapınaklarını yakacaktı. Kültlerini yok edecekti. Tanrılarını öldürecekti. Vespasian, Roma'daki makamından oğlu Titus'a haber gönde rerek derhal Kudüs'e yürümesini ve Yahudi asileri yola getirmek için, sorunu kesin bir sonuca kavuşturmak için hiçbir şeyden kaçın mamasını söyledi. İmparatorun bilmediği ise, isyanın zaten kendi içinde çökmek üzere olduğuydu. Menahem'in öldürülmesinden ve Sicarii'nin Kudüs'ten gitme sinden kısa süre sonra, asiler kesin gözüyle baktıkları Roma işgaline karşı hazırlanmaya başladı. Şehri çevreleyen duvarlar güçlendirildi ve mümkün olduğunca çok askeri malzeme toplayabilmek için hazır-
106
Yıl Bir
!ıklar yapıldı. Kılıçlar ve oklar toplandı, zırh takımları yapıldı, şehir çevresi boyunca mancınıklar ve mancınık topları yerleştirildi. Genç erkeklere aceleyle birebir mücadele eğitimi verildi. Asiler bulunduk ları yerlerdeki adam sayısını arhrır ve Romalıların dönmesini ve Ku düs'ü geri almaya çalışmasını beklerken, tüm şehir panik içindeydi. Ancak Romalılar hiç gelmediler. Asiler hiç şüphesiz, çevrelerin de yaşanan yıkımın farkındaydılar. Her gün yaralı ve kanlar için de sığınmacılar Kudüs'e akın ediyordu ve şehir onca insanı almaz olmuştu. Ancak Romalıların misilleme hareketleri o zamana kadar daha çok kırsal bölgelere ve isyanın kalesi durumundaki Taberiye, Gamala ve Giskala gibi yerlere odaklanmıştı. İsyancılar Romalıların Kudüs'e gelmesini bekledikçe, şehirde liderlik parçalanıyor ve is tikrar kaybediliyordu. Başlangıçta büyük bölümünü, isyana çoğunlukla isteksizce ka tılmış olan Kudüs aristokrat kahinlerinin oluşturduğu bir tür geçiş hükümeti kurulmuştu. Bu sözde "ılımlı" fraksiyon Roma ile anlaş ma yapma taraftarıydı, tabii böyle bir şey hala mümkünse. Koşul suz olarak teslim olmak, merhamet dilemek ve bir kez daha Roma egemenliğini kabul etmek istiyorlardı. Ilımlılar Kudüs'te, özellikle statülerini ve malvarlıklarını korumanın ve tabii ki hayatta kalma nın yollarını arayan, nispeten daha varlıklı Yahudilerden oldukça destek görüyorlardı. Ancak Kudüs' teki daha büyük ve sesi daha fazla çıkan başka bir fraksiyon da, Yahudileri Roma ile savaşa Tann'nın soktuğuna ve yi ne Tanrı'nın galip gelmelerini sağlayacağına inanıyordu. O an için, durum umutsuz, düşman da yenilmez görünüyor olabilirdi. Ancak bu Tann'nın ilahi planının bir parçasıydı. Peygamberler son günler de "ekili topraklar ekilmemiş görünecek ve depolar boş bulunacak" (2 Esdras 6:22) diye uyarmamışlar mıydı? Yahudiler Tanrı'ya sadık kalacak olurlarsa, Kudüs'ün zafer kuşandığını yakında görürlerdi. Şofarlar çalınacak ve sesini duyanlar korkudan kaskatı kesilecekti. Dağlar dümdüz olacak ve yer yarılacak, Tanrı'nın düşmanlarını içi ne alacaklı. Sadece buna inanmak gerekiyordu. İnanmak ve gayret.
Zelot
1 07
Bu grubun başında, Zelot Partisi adı verilen belirgin bir dev rimci fraksiyon oluşturmak için bir araya gelmiş köylüler, eşkıya çeteleri ve yeni gelen sığınmacılardan oluşan bir koalisyon yer alı yordu. Yoksul, dini bütün ve aristokrasi karşıtı olan Zelot Partisi üyeleri ayaklanmanın başlangıçtaki gerçek amacına bağlı kalmak istiyorlardı: Kutsal Toprakları arındırmak ve dünyada Tanrı'nın egemenliğini kurmak. Geçiş hükümetine ve şehri Roma'ya teslim etme planlarına şiddetle karşıydılar. Bu dine küfretmek demekti. İhanetti. Ve Zelot Partisi her ikisinin de cezasının ne olduğunu çok iyi biliyordu. Zelot Partisi Tapmak'ta sadece kahinlerin girmesine izin verilen iç avluyu ele geçirdi ve buradan isyana yeterince bağlı olmadığı nı düşündükleri kişilere, varlıklı aristokrat kesime ve üst sınıftan Yahudilere, Hirodes'in eski soylu sınıfına ve Tapınak'ın eski lider lerine, başkahinlere ve ılımlı akımı izleyen herkese terör estirmeye başladı. Zelot Partisi liderleri kendi gölge hükümetlerini kurdular ve bir sonraki başkahinin kim olacağını belirlemek için aralarında kura çektiler. Kura, Samuel oğlu Phanni adında, okuma yazma bil meyen bir köylüye çıktı; ona başkahinin tören kıyafetlerini giydirdi ler, Kutsalların Kutsalı'nın girişine yerleştirdiler ve kurban törenle rini nasıl yapacağını öğrettiler; bu sırada orada kalan soylu kahinler olup biteni uzaktan seyrediyor, kutsal soylarına saygısızlık olarak gördükleri bu olaylar karşısında ağlıyorlardı. Rakip gruplar arasında kan dökülmeye devam ederken ve her iki taraf için de öldürücü olan çatışmalar sürerken, şehre daha faz la sığınmacı gelmeye başladı ve tüm Kudüs'ü sarma tehlikesi bu lunan fraksiyonların ve anlaşmazlıkların alevini canlı tuttu. Ilımlı fraksiyon da susturulduğundan, şehrin kontrolünü ele geçirmek için birbiri ile çatışan temel üç grup kalmıştı. Yaklaşık iki bin beş yüz erkekten oluşan Zelot Partisi Tapınak'ın iç avlusunu tutarken, dış avlular Giskala' daki ayaklanmanın eski liderinin eline geçti; ya şadığı şehrin Romalılar tarafından yıkılması olaylarından zar zor kaçabilmiş, Yuhanna adında varlıklı bir şehirliydi.
108
Yıl Bir
Başlangıçta, Giskalalı Yuhanna, oyunu Zelot Mezhebi'nden ya na kullanmışh, onların devrimin dini ilkelerine olan bağlılıklarını paylaşıyordu. Yuhanna'nm bir zelot olup olmadığını söylemek zor. Hiç şüphe yok ki, milli duygular ve kurtarıcı beklentilerinin birbi rinden ayrılmaz olduğu bir dönemde, Roma'ya karşı derin bir nef ret duyan ateşli bir milliyetçiydi. Hatta Tapınak'ın kutsal kaplarını bile eritmiş ve bunlardan Roma orduları ile savaşta kullanmak için savaş aletleri yapmışh. Ancak Tapınak'ın kontrolü konusundaki bir kavga Yuhanna'nın Zelot Partisi'nden kopmasına ve altı bin savaş çıdan oluşan kendi koalisyonunu kurmasına neden oldu. Kudüs' teki en büyük üçüncü isyankar grubun başında Giora oğ lu Simun yer alıyordu, Cestius Gallus tarafından Kudüs'e yapılan ilk saldırıya karşılık veren haydut liderlerinden biriydi. Simun, Ya hudi Ayaklanması'nın ilk yılında Yahudiye'nin kırsal kesimlerinde dolaştı, zenginlerin topraklarını yağmaladı, köleleri serbest bırakh ve yoksulların şampiyonu olarak ün kazandı. Masada' da Sicarii ile kısa bir süre kaldıktan sonra, Simun Kudüs'e on bin kişiden olu şan devasa bir kişisel orduyla birlikte geldi. Başlangıçta, şehirde hoş karşılandı, Zelot Partisi'nin aşırılıklarını ortadan kaldıracağı ve uygulamalarında giderek otoriter bir hal alan Giskalalı Yuhanna'yı biraz törpüleyeceğini umuyorlardı. Simun, Tapınak'ı her iki raki binden de alamamış olmakla birlikte, şehrin yukarı ve aşağı kısım larının büyük bölümünde kontrolü ele geçirmeyi başardı. Simun'u Kudüs'te bulunan diğer asi liderlerden gerçek anlamda ayıran, en başından itibaren, kendisini küstahça mesih ve kral olarak tanıtmasıydı. Kendisinden önce Menahem'in yaptığı gibi, Simun da kral kıyafetlerini giydi ve şehirde kurtarıcı olarak gezdi. Kendisini "Kudüs'ün Efendisi" ilan etti ve ilahi olarak kutsanmış konumunu, ihanet ettiklerinden şüphelendiği üst sınıf Yahudilerin toplanması ve idam edilmeye başlanması için kullandı. Bunun sonucunda, Gi ora oğlu nihayetinde parçalanmış isyancıların yüce komutanı kabul edilmeye başlandı -tam da zamanında. Çünkü Simun'un otoritesini diğer asi gruplara kabul ettirmesinden kısa bir süre sonra Titus, be-
Zelot
109
raberinde dört Roma lejyonu ile birlikte şehrin kapılarına dayandı ve Kudüs'ün derhal teslim olmasını istedi. Birdenbire, Yahudiler arasındaki bölünmeler ve kavgalar, yeri ni yaklaşan Roma saldırısına karşı çılgınca hazırlıklar yapılmasına bıraktı. Ancak Titus'un saldırmak için acelesi yoktu. Bunun yeri ne, adamlarına Kudüs'ün etrafına taştan bir duvar örmeleri emrini verdi, bu şekilde içerideki herkes sıkışıp kalmış, yiyecek ve suya erişim kesilmiş olacaktı. Daha sonra Zeytin Dağı'nda kamp kurdu; buradan açlıktan yavaş yavaş ölen şehir halkını engel olmaksızın seyredebiliyordu. Yaşanan kıtlık korkunçtu. Evlerde tüm aile üyeleri ölüyordu. Caddeler cesetlerle doluydu; ölenleri uygun şekilde gömmek için ne yeterli yer, ne de insanlarda güç vardı. Kudüs halkı yiyecek ara mak için kanalizasyonlarda sürünüyordu. İnsanlar inek pisliği ve kuru ot demetleri yiyorlardı. Kemerlerindeki ve ayakkabılarındaki derileri soyup çiğniyorlardı. Dayanamayıp ölüleri yiyenlerin oldu ğuna dair söylentiler vardı. Şehirden kaçma girişiminde bulunanlar kolayca yakalanıyor ve herkesin görmesi için Zeytin Dağı'nda çar mıha geriliyordu. Titus'un tüm halkın açlıktan kendi kendine yok olmasını bekle mesi yeterliydi. Kudüs'ü yenmek ve isyana son vermek için kılıcını kınından çıkarmasına bile gerek yoktu. Ancak onu babası bunun için göndermemişti. Görevi Yahudileri aç bırakıp itaat etmelerini sağlamak değildi; kendilerine ait olduğunu iddia ettikleri kutsal topraklardan kazımaktı. Dolayısıyla, MS 70 Nisan'ının sonlarında, ölüm şehirde kol gezerken ve yüzlerce insan açlık ve susuzluktan ölmüşken, Titus lejyonlarını gönderdi ve Kudüs'ü yerle bir etti. Romalılar şehrin yukarısında duvarlar boyunca siper oluştur dular ve isyancılara ağır silahlarla saldırmaya başladılar. Kudüs çevresindeki ilk duvarda kolayca gedik açan devasa bir koç başı yaptılar. İsyancılar iç taraftaki ikinci bir duvarın arkasına geçince, o duvar da yıkıldı ve kapılar ateşe verildi. Alevler yavaş yavaş sön-
110
Yıl Bir
meye başladığında, şehir Titus'un askerlerinin önünde çırılçıplak duruyordu. Askerler herkese saldırdı-erkek, kadın, çocuk, zengin, yoksul, isyana katılmış, Roma'ya bağlı kalmış, aristokrat, kahin ... Hiç fark etmiyordu. Her şeyi yaktılar. Tüm şehir alevler içindeydi. Roma lılar, Tapınak önlerine çıkıncaya kadar şehrin hem yukarı hem de aşağı kısımlarında fırtına gibi eserken, cenazeler yerlere çöp gibi dö külürken, kan derelerinin içerisinde yürürken, asileri ararken tam anlamıyla ceset yığınlarının üstünden tırmanıp geçerken, alevlerin sesleri inleme ve çığlıklara karışıyordu. Son asiler de iç avluda sıkı şıp kalmışken, Romalılar yapının tamamını ateşe verdiler; Tapınak Dağı kan ve ateşe oturtulmuş, kaynayan bir kazan gibi görünüyor du. Alevler, İsrail' in Tannsı'nın evini, Kutsalların Kutsalını sardı ve kül ve toz yığınına dönüştürdü. Alevler nihayet söndüğünde,Titus şehirden geri kalan her şeyi yok etme emri verdi, böylece gelecek nesiller Kudüs adını bile hatırlamayacaktı. Binlerce insan öldü, ancak Giora oğlu Sim un -başarısız olan me sih Sim un- canlı olarak ele geçirildi, Vespasian'ın halkına vaat ettiği zaferin göstergesi olarak, zincire vurulmuş halde Roma'ya götürül dü. Simun'la birlikte Tapınak'ın kutsal hazineleri de geldi: Tanrı'ya sunuda kullanılan altın masa ve ekmek; şamdan ve yedi kollu Me norah; tütsülükler ve kaseler; şofar ve kutsal kaplar. Hepsi Roma sokaklarında zafer alayı ile dolaştırılırken, başlarında çelenkleri ve üzerlerinde mor kıyafetleri ile Vespasian ve Titus sessiz bir karar lılıkla seyrediyordu. Son olarak, tören alayının sonunda, herkesin görmesi için son ganimet taşınıyordu: Bir Tevrat kopyası, Yahudi dininin en önemli sembolü. Vespasian'ın ne demek istediğini anlamamak mümkün değildi: bu bir halka karşı değil, Tanrıları'na karşı kazanılmış bir zaferdi. Yenilen Yahudiye değil, Yahudilikti. Titus Kudüs' ün yok edilmesini bir ibadet, Roma Tanrıları' na verilen bir sunu olarak lanse etti. Titus, bu görevi yerine getiren ben değilim, diyordu. Sadece kollarını Tan rı' ya vermişti, o da Yahudilerin Tanrısı'na olan öfkesini göstermişti.
Zelot
111
Vespasian'ın, yenilen bir düşmana, kendi Tanrısı'na Roma'da ibadet etme özgürlüğü olarak tanımlanabilecek, alışılagelen evocatio uygulamasına izin vermemiş olması dikkat çekiciydi. İmparatorlu ğun tebaası olan neredeyse tüm halkların hakkı olmasına rağmen, Yahudilere tapınaklarını yeniden inşa etmek yasaklanmıştı; üstelik Roma iç savaşı sırasında kazayla yanan Jüpiter Tapınağı'nın ye niden inşasına yardım için yılda iki drahmi - Yahudilerin Kudüs Tapınağı'na şekel cinsinden ödedikleri miktarın aynısı - ödeme zo runluluğu getirilmişti. İmparatorluğun neresinde yaşıyor olurlarsa olsunlar, Roma'ya ne kadar bağlı kaldıklarına bakılmaksızın, ayak lanmaya katılıp katılmadıklarına bakılmaksızın tüm Yahudiler-ka dınlar ve çocuklar da dahil olmak üzere tüm Yahudiler Roma'nın baş pagan kültünün onarımı için para ödemek zorundaydı. Bundan sonra, Yahudilik değerli bir kült kabul edilmeyecekti. Yahudiler artık Roma'nın ebedi düşmanıydı. Her ne kadar nüfusla rın kitlesel olarak nakledilmesi Romalılar tarafından uygulanan bir politika olmasa da, Roma, hayatta kalan tüm Yahudileri Kudüs'ten ve çevresinden sürmüş, şehre Aelia Capitolina adını vermiş ve böl genin tamamını doğrudan imparatorluğun kontrolü altına almıştı. Romalılar Kudüs'te hiçbir zaman Yahudilerin bulunmadığı izleni mini yaratmaya çalışırken, Filistin'in tamamı Vespasian'ın kişisel mülkü haline gelmişti . MS 1 35 yılına gelindiğinde, resmi Roma bel gelerinde Kudüs adı geçmez oldu. Katliamdan kurtulan Yahudiler için-şehrin yıkılan duvarlarının ardında çırılçıplak birbirlerine sarılmış, aç kalmış, Romalı askerlerin Tanrı'nın Evinin küllerine işemelerini dehşet içinde seyretmiş Yahu diler için-ölüm ve yıkım için kimin suçlanacağı çok açıktı. Kutsal Şehre böylesi bir yıkımı getiren elbette Egemen Rab değildi. Hayır. Bunu yapan lestai, haydutlar ve asiler, zelotlar ve Sicarii, Roma' dan bağımsızlık kazanma vaazları veren milliyetçi devrimciler, göstere cekleri sadakat ve gayret karşısında Tanrı'nın kurtuluş getireceğini vaat eden sözde peygamberler ve sahte mesihlerdi. Romalıların yap tıkları katliamdan onlar sorumluydu. Tanrı'nın terk ettiği onlardı.
112
Yıl Bir
Takip eden yıllarda, Yahudiler Roma ile savaşa yol açan devrim ci ideallerden olabildiğince uzak durdular. Kurtarıcı beklentilerini tamamen terk etmediler. Aksine, takip eden yüzyılda Roma ege menliğinden ilahi bir şekilde kurtarılma özleminin devam ettiğini gösteren apokaliptik yazılar ortaya çıkacaktı. Hatta, kurtarıcı bek lentisinin yarattığı ateşin arkasında bıraktığı etki ile, MS 132' de Ro ma' ya karşı kısa sürecek ikinci bir Yahudi savaşı patlak verecekti, bu savaşta liderliği Kochba oğlu Simun fbar Kochba] üstlenecekti. Ancak, ikinci yüzyılda hahamlar hem koşullar nedeniyle, hem de Roma'nın misillemede bulunması korkusuyla, milliyetçilikten uzak bir Yahudilik geliştirmek zorunda kaldılar. Kutsal Toprakları daha soyut anlamda algılamaya başladılar, aşırı siyasi arzuları reddeden mesih teolojisi geliştirdiler, dindar Yahudilerin hayatında Tanrı'ya hürmet duymak ve yasalar üzerinde çalışmak, Tapınak kurbanları nın yerini aldı. Ancak tüm bunlar daha uzun yıllar sonra yaşanacaktı. Ancak bu günlerde, eski Yahudi ulusunun evlerinden, Tapınakları'ndan, Tanrıları'ndan koparıldığı ve Vaat Edilen Topraklar' dan zorla çıka rılıp, dinsizlerin ve putperestlerin topraklarına getirildikleri günler de- kesin olarak gördükleri tek şey, bildikleri dünyanın sonunun geldiğiydi. Bu arada, zafer kazanmış olan Roma'da, Tanrı'nın Tapınağı'nın kutsallığının bozulmasından kısa bir süre sonra, Yahudi ulusu rüz garda savrulmuş ve dinleri alt tabakaya ait kabul edilmişken, söy lenceye göre, Yuhanna Markos adında bir Yahudi, eline tüyü aldı ve Nasırah İsa olarak bilinen mesih hakkındaki ilk müjdenin, ilk sözcüklerini yazmaya başladı- Tanrı'nın dilinde yani İbranice ya da İsa'nın dilinde yani Aramice değil, kafirlerin dilinde yani Yunanca olarak. Günahkarların dilinde. Muzaffer olanların dilinde.
Bu Tanrı'nın oğlu İsa Mesilı 'le ilgili müjdenin başlangıcı.
Zelot
11 3
KISIMil
Rab Yahve'nin Ruhu üzerimde. Çünkü yoksullara müjde iletmem için beni O meshetti. Y üreği ezik olanların yaralarını sarmak için, Tutsaklara serbest bırakılacaklarını, Zindanlarda bulunanlara kurtulacaklarını, RAB 'bin lütuf yılını, Tan rımız'ın öç alacağı günü ilan etmek için Gönderdi beni RAB. Yeşaya 61:1-2
Başlarken
Evin İçin Gösterdiğim Gayret
Nasıralı İsa'nın hayah hakkında anlatılan tüm hikayeler içerisin de- sayısız tiyatro oyununda, filmde tabloda ve Pazar ayinlerinde anlatılan bir tanesi var ki, İsa'nın kim olduğu ve İsa'nın ne anlama geldiği konusunda bizlere her sözden ve her davranıştan daha çok bilgi verir. İsa'nın hizmeti ile ilgili olarak kanonik müjdelerin dör dünde de - Matta, Markos, Luka ve Yuhanna - yer alan az sayıda olaydan biridir, dolayısıyla tarihselliği konusunda biraz daha fazla ağırlığa sahiptir. Ancak, müjdecilerin dördü de bu anıtsal anı sıra dan, neredeyse yüzeysel bir şekilde ele alır, sanki anlamını çok iyi anlayamamışlar gibi ya da, daha büyük olasılıkla, radikal etkileri şahit olan herkes tarafından anında fark edilecek olan bir olayı ka sıtlı olarak önemsiz göstermek istemişlerdir. İsa'nın kısa hayatında bu an öylesine açıklayıcıdır ki, tek başına bu olay onun misyonunu, teolojisini, politikasını, Yahudi otoriteler ile ilişkisini, genel olarak Yahudilikle ilişkisini ve Roma işgaline karşı tavrını açıklamak için kullanılabilir. Her şeyin ötesinde, tek başına bu olay, Celile'nin alçak tepelerinden basit bir köylünün neden kurulu sistem karşısında bir tehdit olarak görüldüğünü ve peşine düşüldüğünü, yakalandığını, işkence gördüğünü ve idam edildiğini açıklıyor. Yaklaşık olarak MS 30 yılları. İsa, bir eşeğin üzerinde Kudüs'e henüz gelmişti, onu destekleyen kalabalık "Hozana! Rabbin adıyla gelene övgüler olsun! Atamız Davut'un yaklaşan egemenliği kut-
Zelot
117
lu olsun!" diye bağırıyordu. Kendinden geçen kalabalık Tanrı'yı öven ilahiler söylüyordu. Bazıları İsa'nın üstünden geçmesi için yo la cüppelerini serdiler, tıpkı İsraillilerin kral ilan edildiğinde Yehu için yaptıkları gibi (2 Krallar 9:12-13). Bazıları palmiye ağaçlarını koparmıştı ve iki yüzyıl önce İsrail'i yabancıların egemenliğinden kurtaran kahraman Makabiler anısına, havada sallıyorlardı (1 Ma kabiler 1 3:49-53). Bu gösterinin tamamı İsa ve takipçileri tarafından Zekarya'nın kehanetini yerine getirmek üzere düzenleniyordu: "Ey Siyan kızı, sevinçle coş! Sevinç çığlıkları at, ey Yeruşalim kızı! İşte kralın! O adil kurtarıcı ve alçakgönüllüdür. Eşeğin sırtına, eşeğin yavrusunun sırtına binmiş sana geliyor!" (Zekarya 9:9). Şehirde yaşayanlara verilen mesaj çok açıktı: Uzun zamandır beklenen mesih-gerçek Yahudi Kralı- İsrail'i bağlarından kurtarma ya gelmişti. Kudüs'e bu şekilde girmek ne kadar tahrik edici olsa da, İsa'nın ertesi gün yaptıklarının yanında sönük kalıyor. Havarileri ile, ve tahminen tezahüratlarda bulunan bir kalabalıkla birlikte, İsa Tapı nak'ın halka açık olan avlusuna-Uluslar Avlusu - girer ve "temiz lemeye" başlar. Öfkeyle, para bozanların masalarını devirir ve ucuz yemek ve hediyelik eşya satanları dışarı atar. Kurban edilmek üzere satılmaya hazır koyunları ve büyükbaş hayvanları serbest bırakır ve kumruların ve güvercinlerin kafeslerini açarak kuşları uçurur. "Çı karın bunları buradan!" diye bağırır. Havarilerin yardımıyla, avluya girişi kapatır, satış ya da alışveriş için mal taşıyanların Tapınak'a girmesine izin vermez. Sonra, satı cılar, ibadet etmeye gelenler, kahinler, olup biteni izleyen meraklı lardan oluşan kalabalık ortalığa saçılan taşların üzerine çıkmışken, korku içinde kaçışan ve panik halindeki sahipleri tarafından kova lanan hayvanlar Tapınak'ın kapılarından hızla çıkıp Kudüs'ün tı kalı yollarına dalarken, Romalı muhafızlar ve ağır silahlar taşıyan Tapınak polisi bu kargaşaya neden olan kişiyi yakalamak için av luda koştururken, müjdelerde anlatıldığına göre, İsa uzakta olup bitenden etkilenmemiş gibi durur ve bağırır: "Benim evime, tüm
118
Evin İçin Gösterdiğim Gayret
ulusların dua evi denecek' diye yazılmamış mıdır? Ama siz burayı haydut inine çevirdiniz." Yetkililer rahatsız olmuştur, hem de iyi bir nedenle. Uluslar Av lusu'nda satıcıların bulunmasını yasaklayan bir kanun yoktu. Tapı nak'ın diğer bölümleri kutsaldı ve zavallı, hasta, günahkar kişilere ve Yahudi olmayan kafirlere kapalıydı. Ancak dış avlu herkese açık bir meydandı, hem hareketli bir pazar yeri, hem de Yüksek Yahudi Konseyi Sanhedrin'in idari merkezi görevi görüyordu. Tüccarlar ve para bozanlar, kurban için hayvan satanlar, günahkarlar, kafirler ve tanrı tanımazlar; herkesin Uluslar Avlusu'na istediği gibi girme ve burada ticaret yapma hakkı vardı. Bu nedenle, Tapmak kahinlerinin sorun çıkaran kişinin kim olduğunu merak etmeleri şaşırtıcı değil. Hangi yetkiye dayanarak Tapınak'ı temizlemeye kalkıyor? Böylesi ne apaçık suç olan bir davranışa gerekçe gösterebilecek ne gibi bir delil sunabilir? İsa, adeti olduğu üzere, bu soruları tamamen gözardı ediyor ve bunun yerine kendi gizemli kehanetiyle cevap veriyor. "Bu tapınağı yıkın" diyor, "onu üç günde yeniden kuracağım." Kalabalık şaşkına dönmüş, o kadar ki, cezası çarmıha gerilmek olan büyük bir suç, isyana teşvik suçu işlemiş kişiler olarak, İsa'nın ve havarilerinin Tapınak'tan sakince çıktıklarını ve şehre yürüdük lerini fark etmemiş görünüyorlar. Nihayetinde, Tapınak'ta yürütü len ticari faaliyetlere saldırmak soylu kahinlere ve dolayısıyla, Tapı nak'ın Roma ile karmaşık ilişkileri de düşünüldüğünde, Roma'ya yapılmış bir saldırı anlamına gelir. İsa'nın hizmetindeki bu şaşırtıcı olay ile ilgili yorumlamalarda yüzyıllarca yapılan cambazlıkları bir an için bir kenara bırakıp, ta mamen tarihsel bir bakış açısıyla incelediğimizde, bu olay akılla rımızı karıştırıyor. Bizi endişelendiren İsa'nın Tapmak hakkındaki öngörüsünün doğruluğu değil. Müjdelerin tamamı Tapınak'ın MS 70'te yıkılmasından sonra yazılmıştır; İsa'nın Kudüs'e "Senin için öyle günler gelecek ki, düşmanların seni setlerle çevirecek, kuşatıp
Zelot
119
her yandan sıkıştıracaklar. Seni ve sende oturan çocuklarını yere ça lacak, sende taş üstünde taş bırakmayacaklar" (Luka 19:43-44) uya rısı, müjdeciler tarafından, bu olayların yaşanmasından sonra İsa' ya yakıştırılmıştır. Bu olay ile ilgili asıl önemli olan-gözardı edilmesi imkansız olan- İsa'nın Tapınak'taki bu hareketinin ne kadar bariz olduğu ve gözden kaçırılmayacak kadar gayretli göründüğüdür. Havariler bunu kesinlikle fark etmişlerdir. İsa'nın kafesleri kırıp açmasını ve öfkeyle masalara devirmesini izlerken, Yuhanna müj desine göre, havariler Kral Davut'un "Senin evin için gösterdiğim gayret beni yiyip bitirecek" sözlerini hatırlar (Yuhanna 2:17; Zebur 69:9). Tapınak yetkilileri de İsa'nın taşıdığı gayreti farkeder ve kendi sini devrimci bir zelot olarak göstermesini sağlayacak kurnazca bir plan yaparlar. Orada bulunan herkesin görebileceği şekilde, İsa'ya doğru giderler ve derler ki "Öğretmenimiz, senin doğru olanı söy leyip öğrettiğini, insanlar arasında ayrım yapmaksızın Tanrı yolunu dürüstçe öğrettiğini biliyoruz. Sezar'a vergi vermemiz Kutsal Ya sa'ya uygun mu, değil mi?" Bu elbette ki basit bir soru değildir. Bu temel bir gayretlilik sı navıdır. Celileli Yahuda ayaklanmasından sonra, Musa'nın Yasa sı'nın Roma'ya vergi ödenmesine izin verip vermediği sorusu zelot ilkelerine bağlı olanların belirleyici özelliği haline gelmişti. Burada ki argüman oldukça basitti ve herkes tarafından da anlaşılıyordu: Roma'nın vergi ödenmesi talebi topraklar ve bu topraklarda yaşa yanların kendisine ait olduğunu gösteriyordu. Ancak topraklar Ro ma' ya ait değildi. Topraklar Tanrı' ya aitti. Sezar'ın vergi alma hakkı yoktu çünkü topraklar üzerinde hiçbir hakkı yoktu. İsa'ya Roma' ya vergi verilmesinin kabul edilebilir olup olmadığını sormakla, dini otoriteler aslında tamamen farklı bir soru soruyorlardı: Sen zelot musun, değil misin? İsa, vergi ödemesinde kullanılan Roma parasını kastederek "Ba na bir dinar gösterin" der. "Üzerindeki resim ve yazı kimin?"
120
Evin İçin Gösterdigim Gayret
Yetkililer "Sezar'ın" diye yanıtlar. "Öyleyse Sezar'ın hakkını Se zar'a, Tanrı'nın hakkını da Tanrı'ya verin." Yüzlerce yıldır yapılan İncil çalışmalarında İsa'nın bu sözleri nin "bu dünyaya ait olanın" - vergilerin - bir kenara bırakılması ve kalplerin gerçekten önemli olan işlere, Tanrı'ya ibadet etmeye ve bağlılık göstermeye odaklanması gerektiği şeklinde yorumlanmış olması hayret verici. Böylesi bir yorum, İsa'nın dünyevi konularla tamamen ilgisiz, kopuk ve göksel bir ruh olduğu algısına mükem mel oturuyor; İsrail tarihinin siyasi açıdan en hareketli döneminde yaşamış olmakla kalmamış, Yahudileri Roma işgalinden kurtarmak üzere gönderilen vaat edilmiş mesih olduğunu iddia eden bir adam için tuhaf bir ifade. İsa'nın bu cevabı, en iyi olasılıkla, kahinler ile zelotların konumu arasında, Roma'ya vergi ödenmesini yasal kabul edenler ile kabul etmeyenler arasında ılımlı bir uzlaşma arayışı ola rak görülmüştür. Gerçek şu ki, İsa'nın cevabı, onun, vergi konusunda değil, çok daha önemli bir konu olan, topraklarda Tanrı'nın egemenliği ko nusunda, kahinler ile zelotlar arasında tam olarak hangi konum da durduğunu gösteren, müjdelerde bulunabilecek en net cevaptır. İsa'nın sözleri kendini açıklar nitelikte: "Sezar'ın hakkını Sezar'a verin (apodidomi) ..." Genellikle "geri vermek" olarak çevrilen apodi domi fiili aslında bileşik kelimedir: apo "tekrar geri" anlamına gelen bir ön ektir; didomi "vermek" anlamına gelen bir fiildir. Apodidomi özellikle bir kişiye hakkı olan malın geri ödenmesi anlamında kulla nılır; kelime ödemeyi alan kişinin, ödenen şeyin meşru sahibi oldu ğunu ifade eder. Diğer bir deyişle, İsa' ya göre, Sezar'ın dinar'ı "geri alma" hakkı vardır, vergi almayı hak ettiği için değil, para ona ait ol duğu için; üzerinde onun adı ve resmi olduğu için. Bunun Tanrı'y la hiç ilgisi yoktur. Buna göre, Tanrı'nın da Romalılar tarafından el konulmuş olan toprakları "geri almaya" hakkı vardır, çünkü burası Tanrı'nın topraklarıdır: "Topraklar bana aittir" der Tanrı (Levililer 25:23). Bunun Sezar'la ilgisi yoktur. O halde, Sezar' a ait olanı Sezar' a geri verin ve Tanrı' ya ait olanı
Ze/ot
121
da Tanrı' ya geri verin. Bu, en basit, en kesin haliyle zelot argümanı dır. Bu Kudüs yetkililerinin İsa'yı anında lestes olarak adlandırma ları için yeterliydi. Bir haydut. Bir zelot. Birkaç gün sonra, gizli bir Fısıh yemeğini birlikte yedikten sonra İsa ve havarileri gece karanlığında, eğri büğrü zeytin ağaçları ve fundalıkların arasında saklanmak için Getsemani Bahçesi'ne yürü düler. Bir kaç yıl sonra Romalı general Titus Kudüs işgalini bura dan, Zeytin Dağı'nın batı yamacından, yetkililerin onu buldukları noktanın biraz uzağından başlatacaktı. İsa, "Bir haydutun [lestes] peşindeymiş gibi beni kılıç ve sopalar la mı yakalamaya geldiniz?" diye sorar. Tam olarak öyle gelmişlerdir. Yuhanna'nın müjdesinde bir "bö lük" (speira) asker Getsemani'ye gelmişti - üç yüz ile altı yüz arasın da Romalı askerden oluşan bir birim- ve beraberinde Tapmak poli si vardı, hepsinin ellerinde "meşaleler ve silahlar" vardı (Yuhanna 1 8:3) denir. Yuhanna belli ki abartıyor. Ancak tüm müjdeler gece İsa'yı yakalamak için büyük ve ağır silahlı bir grubun geldiğinde hemfikir. Böylesi bir güç gösterisi İsa'nın, Getsemani'ye doğru yo la çıkmadan önce takipçilerinin iyi silahlanmasını neden istediğini açıklayabilir. İsa Fısıh yemeğinden hemen sonra havarilerine "Kılıcı olmayan, abasını satıp bir kılıç alsın" der. Havariler ona "Rab, burada iki kılıç var" der. O da onlara "Yeter" der (Luka 22:36-38). Ancak yeterli olmaz. Havarilerle kısa ancak kanlı bir boğuşma nın ardından, muhafızlar İsa'yı yakalar ve onu Kudüs yetkililerinin önüne çıkarırlar; burada diğer suçların yanı sıra "Roma'ya vergi ödenmesine mani olmak" nedeniyle isyana teşvik etmekle suçlanır; İsa bu suçlamaları inkar etmez (Luka 23:2). Suçlu bulunan İsa, özellikle lestai, haydut olarak adlandırılan diğer iki kişiyle birlikte çarmıha gerilmek üzere Golgota'ya gön derilir (Matta 27:38-44; Markos 15:27). Çarmıha gerilen her suçlu
122
Evin İçin Gösterdiğim Gayret
gibi, İsa' ya da çarmıha gerilme nedeni yazılı olan bir suç yaftası, ya da titulus verilir. İsa'nın titulus'unda Yahudilerin kralı yazar. Suçu: Krallığı ele geçirmeye çalışmak; isyana teşvik. Ve böylece kendisin den önce ve sonra gelen her haydut ve devrimci, sorun çıkaran her zelot ve kurtarıcı peygamber gibi; Hezekiah ve Yahuda gibi, Tevdas ve Athronges gibi, Mısırlı ve Samiriyeli gibi, Giora oğlu Simun ve Kochba oğlu Simun gibi- Nasıralı İsa da kral ve mesih olduğunu iddia etme cüreti gösterdiği için idam edilir. Şuna bir açıklık getirmek gerekirse, İsa Roma' ya karşı savaş açan Zelot Partisi'nin bir üyesi değildir, çünkü ölümünden sonraki otuz yıllık süre içerisinde bu grubun var olduğunu söylemek mümkün değildir. Hatta İsa silahlı bir isyan peşinde koşan, şiddet yanlısı bir devrimci de değildir. Ancak şiddet kullanımı konusundaki görüşle ri genellikle varsayılandan çok daha karmaşıktır. İsa'nın Tapınak'taki sözlerine ve yaptıklarına - yakalanması ve idam edilmesinden önceki olaylara - yakından bakınca, bir konu nun gözardı edilmesi zorlaşıyor: İsa Roma tarafından, kurtarıcılık iddiasının Filistin işgalini tehdit etmesi ve gayretliliğinin Tapınak yetkililerini tehlikeye atması nedeniyle çarmıha gerildi. Tek başına bu etken, N asıralı İsa olarak tanıdığımız mesih hakkında müjdeler de okuduğumuz her şeyi etkiler - Golgota' da bir çarmıhın üzerin deki ölümünden, Şeria Nehri'nin kıyısında hizmetlerine başlaması na kadar.
Zelot
123
Bölüm Yedi
Çöldeki Çığlık
Vaftizci Yahya çölden bir hayalet gibi çıkageldi-üzerinde deve tü yünden bir giysi vardı, beline deri bir kemer bağlamıştı, çekirge ve yaban balıyla besleniyordu. Şeria Nehri boyunca, Yahudiye ve Pera ea boyunca, Beytanya ve Aynon'da, basit ve dehşet verici bir mesaj aktararak geziyordu: Son yaklaşmıştı. Tanrı'nın Krallığı yakındı. Ve İbrahim'in soyundanız diye düşünerek cezadan kaçabileceklerini düşünenlere eyvahlar olsun diyordu. "Balta daha şimdiden ağaçların köküne dayanmıştır" diye uya rıyordu Yahya, "ve iyi meyve vermeyen her ağaç kesilip ateşe atı lacak" . Kendisine danışmaya gelen zenginlere, Yahya "İki mintanı olan, birini hiç mintanı olmayana versin; yiyeceği olan da bunu hiç yiye ceği olmayanla paylaşsın" diyordu. Kurtuluşa nasıl ereceklerini soran vergi görevlilerine "Size buy rulandan daha çok vergi almayın" diyordu. Yol göstermesi için yalvaran askerlere "Kaba kuvvetle ya da ya lan suçlamalarla kimseden para koparmayın, ücretinizle yetinin" diyordu. Vaftizcinin sözleri ülkede hızla yayıldı. Celile gibi uzak yerler den bile insanlar geliyordu, bazıları Şeria Nehri kıyısında verdiği vaazları dinleyebilmek için Yahudiye'nin acımasız çöllerinde gün-
Zelot
125
lerce yolculuk ediyordu. Oraya vardıklarında, kıyafetlerini çıkarı yorlar ve yüzerek doğu kıyısına geçiyorlardı; burada Yahya ellerin den tutup çıkarmak için onları bekliyordu. Onları tek tek akan suya daldırıyordu. Su yüzüne çıktıklarında, yeniden-atalarının bin yıl önce yaptığı gibi- Şeria Nehrinin batı kıyısına, Tanrı'nın onlara vaat ettiği topraklara geçiyorlardı. Bu şekilde, vaftiz olanlar yeni İsrail ulusunu oluşturuyordu; tövbe etmiş, kurtarılmış ve Tanrı'nın Kral lığı'na ulaşmaya hazır. Şeria Nehri'ne akan alabalık arttıkça, vaftizcinin yaptıkları, tet rarkı nehrin doğu yakasındaki Peraea bölgesini de içeren, Bürük Hi rodes'in oğlu Anripa'nın ("Tilki") dikkatini çekmeye başladı. Müj dede anlatılan olaya bakılacak olursa, Antipa Yahya'yı tutukladı çünkü, daha önce Antipa'nın üvey kardeşi (onun da adı Hirodes'ti) ile evli olan Hirodya'yla olan evliliğini eleştirmişti. Yahya'nın sa dece tutuklanmış olmasından tatmin olmayan kurnaz Hirodya onu öldürmek için bir plan yaptı. Antipa'nın doğum gününde, Hirod ya, erkekleri baştan çıkaran ihtiraslı kızı Salome'yi amcası ve üvey babası için şehvetli bir dans sergilemeye zorladı. Şehvet düşkünü, yaşlı tetrark, Salome'nin dansından öylesine etkilenmişti ki ona bir vaatte bulundu. "Dile benden, ne dilersen veririm" diye hırladı Antipa "benden ne dilersen, krallığımın yarısı da olsa veririm." Salome annesine daruştı."Ne dileyeyim?" "Vaftizci Yahya'run başını," diye cevapladı Hirodya. Yazık ki, müjdede anlatılan olaya inanamayız. Yahya'nın idam edilmesi hikayesi skandallarla lezzetlendirilmiş olsa da, hatalarla ve tarihsel tutarsızlıklarla dolu. Müjdeciler Hirodya'run ilk kocasının Filipus olduğu hatasına düşüyor ve Yahya'nın idam edildiği yeri, Machaerus Kalesi'ni, Antipas'run Taberiye şehrindeki mahkeme ile karıştırıyorlar. Müjdede yer alan hikaye bütünüyle, ahitte yer alan İlyas'ın Kral Ahav'ın karısı İzevel ile yaşadığı çatışmayı hatırlatan hayali bir masal gibi.
126
Çöldeki Çıglık
Vaftizci Yahya'nın ölümü ile ilgili daha sıradan, ancak daha güvenilir bir anlatım Yesefus'un Antiquities eserinde yer alır. Yo sefus'a göre, Antipa Yahya'nın halk arasında artan popülerliğinin ayaklanmaya yol açabileceğinden korktu, "çünkü onun tavsiye edeceği her şeyi yapmaya hazır görünüyorlardı." Bu doğru olabi lir. Yahya'nın Tann'nın gazabının gelişini bildirip, uyarması birinci yüzyılda Filistin' de yeni ya da benzersiz bir durum değil belki ama kendilerini arındıranlara, kendilerini yenileyenlere ve doğruluk yolunu izleyenlere verdiği umudun muazzam bir çekiciliği vardı. Yahya kendisine gelen Yahudilere yeni bir dünya düzeni, Tanrı'nın Krallığı'nı vaat ediyordu. Belirsiz bir eşitlik ve adalet nosyonunun ötesinde bir kavram geliştirmemesine rağmen, tek başına bu vaat bile, o karanlık, karmaşayla dolu dönemde yaşamın her alanından, zengininden, yoksuluna, güçlüsünden, zayıfına Yahudileri dalga dalga kendine çekmeye yetiyordu. Antipa, Yahya' dan korkmakta haklıydı; kendi askerleri bile ona akın ediyordu. Bu nedenle, Yah ya'yı yakaladı ve isyana teşvikle suçlayarak Machaerus Kalesi'ne gönderdi; Yahya MS 28 ile 30 yılları arasında bir zamanda burada sessizce öldürüldü. Ancak Yahya'nın ünü kendisinden çok daha uzun yaşadı. Hatta, Yahya'nın ünü Antipa' dan da uzun yaşadı, çünkü yaygın olarak tet rarkın MS 36' da Nebati Kralı iV. Aretas' a yenilmesi ve ardından sür güne gönderilmesi, unvanını ve varlığını kaybetmesinin Yahya'yı öldürmesine karşı verilen ilahi bir ceza olduğuna inanılır. Ölümün den çok sonra, Yahudiler Yahya'nın sözlerinin ve davranışlarının anlamı üzerine kafa yoruyordu; Yahya'nın havarileri Yahudiye ve Celile' de dolaşıyor ve onun adına insanları vaftiz ediyorlardı. Yah ya'nın hayatı ve efsanesi, İbranice ve Aramice dilinde "Vaftizci Söy lenceleri" ile korunmuş ve şehirden şehre aktarılmıştır. Pek çokları onun mesih olduğunu düşünmüştür. Bazıları ölümden sonra dirile ceğini düşünmüştür. Onca ününe rağmen, o dönemde, tıpkı şimdi olduğu gibi- kim se Vaftizci Yahya'nın kim olduğunu ya da nereden geldiğini tam
Zelot
127
olarak bilmez. Luka'nın müjdesinde Yahya'nın soyu ve mucizevi doğumu ile ilgili, çoğu alimler tarafından düşünmeden reddedi len şaşırtıcı bir anlatım vardır. Ancak Luka'nın müjdesinden derle nebilecek tarihsel bir bilgi varsa, o da Yahya'nın bir kahin ailesine mensup olabileceğidir; babası, Luka'ya göre, Abiya bölüğünden bir kahindi (Luka 1 :5). Bu doğruysa, Yahya'dan babasının kahinliğini devam ettirecek olması beklenir, ancak "ekmek yemeden ve şarap içmeden" çölden yürüyüp gelen bu apokaliptik vaizin, ailevi yü kümlülüklerini ve Tapınak'a karşı görevlerini, çölde çileli bir hayat için reddetmiş olduğu açıktır. Belki de Yahya'nın kitleler arasındaki aşırı popülerliğinin nedeni buydu: Yahudilere Tapınak'la ve nefret uyandıran kahinlerle hiç ilgisi olmayan, yeni bir kurtuluş kaynağı nı, vaftizi sunmak için kahin ayrıcalıklarını terk etmişti. Şüphesiz, antik dönemde Yakın Doğu'da vaftiz ve su ile yapılan ritüeller oldukça yaygındı. Suriye ve Filistin'de insanların cemaat lere kabulü için suya batırıldıkları törenleri yapan "vaftiz grupları" gezerdi. Başka inanışlara sahip olup Yahudiliğe geçenler genellikle geçmiş kimliklerinden kurtulmak ve seçtikleri kavme girmek için tören banyosu yaparlar. Yahudiler dönüştürücü özellikleri nede niyle suya saygı duyarlardı, insanı ya da nesneleri bir durumdan diğerine, kirli olandan temiz olana, günahkar olandan kutsal olana dönüştürme gücü olduğuna inanırlardı. Bedeni yıkama uygulama ları İncil'de oldukça fazladır: Nesnelere (bir çadır, bir kılıç) su ser pilerek Tanrı'ya adanır; insanlar (cüzamlılar, adet gören kadınlar) arındırma uygulaması olarak tamamen suya daldırılır. Kudüs Tapı nağı'nda kahinler kurban için sunağa yaklaşmadan önce ellerine su dökerdi. Başkahin Kefaret Günü'nde Kutsallar Kutsalına girmeden önce ve ulusun tüm günahını üstüne almasından hemen sonra bir yıkanma ritüeli gerçekleştirirdi. O dönemde bedeni yıkama uygulaması yapan en ünlü mezhep daha önce de bahsi geçen Esseni topluluğuydu. Esseniler mutlak keşiş hayatı süren bir topluluk değildi. Bazıları Yahudiye' de şehir lerde ve köylerde yaşıyordu, bazıları ise Kumran'daki komünler
1 28
Çöldeki Çığlık
gibi, kendilerini diğer Yahudilerden tamamen izole ediyor, evlen miyor ve tüm malları ortak kullanıyorlardı (Kumran'da yaşayan bir Esseni'nin sahip olabileceği kişisel eşyalar bir cüppe, ketenden bir parça kumaş ve çölde ihtiyaç olduğunda tuvalet için çukur kazmakta kullanılan bir kazmaydı). Esseniler fiziksel bedeni de ğersiz ve çürümüş olarak değerlendirdiklerinden, sürekli bir ritü el saflığı koruyabilmek için sürekli yinelenen, bedenin tamamen suya batırıldığı yıkanma usulü olan katı bir sistem geliştirmişler di. Bunun yanında Esseniler topluluklarına yeni katılan kişilerin kabulünde, bir sefere mahsus su ile giriş ritüeli, bir çeşit vaftiz, uyguluyorlardı. Yahya'nın alışılmadık vaftiz ayininin kaynağı bu olabilir. Yah ya'nın kendisi bir Esseni olabilir. İkisi arasında böyle olduğunu dü şündürecek bazı bağlantılar bulunuyor. Hem Yahya, hem de Esseni topluluğu yaklaşık aynı zamanda Yahudiye'nin çöl bölgesinde bu lunuyordu: Yahya genç yaşında Yahudiye çöllerine gittiği şeklinde resmediliyor; bu Essenilerin kahinlerin oğullarını evlat edinme ve eğitme uygulamaları ile tutarlıdır. Hem Yahya, hem de Esseniler Ta pınak yetkililerini reddediyordu: Esseniler kendi takvimlerini ko ruyor ve kendi yemek kısıtlamalarını uyguluyorlardı ve Tapınak'ın başlıca etkinliği olan hayvan kurban etme kavramını reddediyorlar dı. Her ikisi de kendilerini ve kendilerini izleyenleri İsrail'in gerçek kavmi kabul ediyordu ve her ikisi de aktif olarak kıyamete hazır lanıyordu: Esseniler "Işığın Oğullarının" (Esseniler), "Karanlığın Oğulları" (Tapınak kahinleri) ile Kudüs Tapınağı'nın kontrolü için savaşacakları apokaliptik savaşı heyecanla bekliyordu; sonrasında Esseniler Tapınak'ı arındıracaklar ve kendi liderliklerinde yeniden kutsal bir yer haline getireceklerdi. Ve, hem Yahya, hem de Esseniler kendilerini Yeşaya Peygamber'in bahsettiği "çöldeki çığlık" olarak tanımlıyorlardı: "Rab'bin yolunu hazırlayın. Tanrı'mız için düz bir yol açın" (Yeşaya 40:3). Dört müjdede de bu ayet Yahya'ya atfedilir ken, Essenilere göre, bu ayet kutsal yazıtlarda kendilerine ve top lumlarına dair algılarını tanımlayan en önemli pasajdı.
Zelot
129
Bununla birlikte, bizleri kesin bir bağ kurmak konusunda dik katli olmaya itecek yeterli farklılıklar da bulunuyor. Yakup bir top luluğun üyesi olarak değil, yalnız bir kişi, çölden yükselen tek bir ses olarak sunulur. Onun mesajı kesinlikle dışlayıcı bir mesaj ola rak değerlendirilemez, kötü davranışlarını terk etmeye ve doğru luk yolunda bir hayat yaşamaya istekli olan tüm Yahudilere açıkhr. En önemlisi, Yahya ritüel saflık konusunda takıntılı gibi görünmez; onun vaftizi, tekrar tekrar yapılacak değil, sadece bir kez gerçek leşecek bir olay olacak şekilde tasarlanmış görünmektedir. Yakup, Esseniler de dahil olmak üzere zamanındaki diğer Yahudi mezhep lerinin su ritüellerinden etkilenmiş olabilir, ancak Şeria Nehri'nde yaptığı vaftiz törenleri için tamamen kendisi ilham almış görün mektedir. O halde, Yahya'nın vaftizi ne anlama geliyordu? Markos'un müj desinde Yahya'nın Şeria kıyısında yaptığının "günahların bağışlan ması için vaftiz" (Markos 1 :4) olduğu yönünde şaşırtıcı bir iddia yer alır. Bu ifadenin şüphe götürmez bir şekilde Hıristiyanlık doğasını yansıtması, tarihselliği üzerinde ciddi şüpheler doğuruyor. Kulağa, vaftizcinin kendisi ile ilgili söyleyeceği bir sözden çok, yaptıklarının Hıristiyan bakış açısıyla yorumlanması gibi geliyor- ancak bu ifade doğruysa, erken dönemde kilisenin Yahya hakkında böyle bir ifade yi kullanmış olması, daha İsa'yı tanımadan önce günahları affetme gücü olduğunu söylemesi garip. Yosefus Yahya'nın vaftizinin "günahların affedilmesi için değil, bedenin arınması için" olduğunu açıkça belirtiyor. Bu da Yahya'nın ritüelinin daha çok bir inisiyasyon ayinine benzediğini, onun öğre tisine ya da mezhebine giriş için bir araç olduğunu işaret eder. Bu tez Elçilerin İşleri kitabında da doğrulanmaktadır, burada bir grup Korintli, gururla Yahya'nın öğretisine dayanarak vaftiz olduğunu söyler (Elçilerin İşleri 19:1-3). Ancak bu bile ilk Hıristiyan toplumu açısından sorunlu olacaktır. Çünkü, Vaftizci Yahya söz konusu olu ğunda dört müjdenin tamamında ortak olarak aktarılan konu yak laşık otuz yaşlarındayken, bilinmeyen nedenlerle, Nasıralı İsa'nın
1 30
Çöldeki Çı�lık
Celile'de bir yamaçta kurulu küçük Nasıra köyünden ayrılması, evini, ailesini ve yükümlülüklerini terk etmesi ve Yahya tarafından Şeria Nehri kıyısında vaftiz edilmek için yürüyerek Yahudiye'ye gelmesidir. Aslına bakılırsa, tarihsel İsa'nın yaşantısı mucizevi do ğumunda ya da fazla bilinmeyen gençliğinde değil, Vaftizci Yahya ile ilk karşılaştığı anda başlar. İlk Hıristiyanlar açısından sorun, Yahya'nın İsa ile etkileşimine dair temel unsurları kabul etmenin, Yahya'nın, en azından başlan gıçta, daha üstün bir karakter olduğunu açıkça kabul etmek an lamına gelmesiydi. Yahya'nın vaftizi, Markos'un iddia ettiği gibi, günahların bağışlanması amacı taşıyorsa, bu durumda İsa'nın bu vaftizi kabul etmesi günahlarının Yahya tarafından temizlenmesi ne ihtiyacı olduğu anlamına gelecekti. Yahya'nın vaftizi Yosefus'un iddia ettiği gibi bir inisiyasyon ayini ise, bu durumda İsa'nın diğer herhangi bir havarisi gibi Yahya'nın öğretisine girmiş olduğu anla mına gelecekti. Her ikisinin de ölümünden çok zaman sonra bile, Yahya'nın takipçileri tam olarak bunu iddia ediyorlar, İsa'nın ha reketine katılmayı reddederken, kendi öğretmenlerinin, Yahya'nın, İsa'dan daha büyük olduğunu söylüyorlardı. Sonuçta kim kimi vaf tiz etmişti? Vaftizci Yahya'nın tarihsel önemi ve İsa'nın hizmetlerinin baş lamasındaki rolü müjde yazarları açısından zor bir ikilem yaratı yordu. Yahya popüler, saygı duyulan ve neredeyse evrensel olarak tanınan bir kahin ve peygamberdi. Ünü gözardı edilemeyecek ka dar büyük, İsa'yı vaftiz edişi gizlenemeyecek kadar iyi biliniyordu. Hikayenin anlatılması gerekiyordu. Ancak aynı zamanda yumuşa tılması ve güvenli bir hale getirilmesi de gerekiyordu. Bu iki adamın rollerinin tersine çevrilmesi gerekiyordu: İsa'nın üstün, Yahya'nın da ona göre daha alt kademede olması gerekiyordu. Dolayısıyla Yahya'nın karakteri, bir peygamber ve İsa'nın akıl hocası olarak su nulduğu ilk müjdeden, Markos'tan, vaftizcinin İsa'nın tanrısallığını vurgulamak dışında herhangi bir amaca hizmet etmiyor gibi görün düğü son müjdeye, Yuhanna'ya doğru giderek geriliyordu .
Zelot
131
Markos Yahya'yı anlatırken, tövbe etmek için kendisine gelen pek çok kişi gibi İsa'yı da vaftiz eden tamamen bağımsız bir karak ter ortaya koyar. "Bütün Yahudiye halkı ve Kudüslülerin hepsi ona geliyor, günahlarını itiraf ediyor, onun tarafından Şeria Nehri'nde vaftiz ediliyordu ... O günlerde Celile'nin Nasıra kentinden çıkıp gelen İsa, Yahya tarafından Şeria Nehri'nde vaftiz edildi. (Markos 1 :5, 9). Markos'un vaftizcisi kendisinin beklenen mesih olmadığını bizzat ifade eder-" Benden sonra benden daha güçlü olan geliyor" der Yahya, "Eğilip O'nun çarıklarının bağını çözmeye bile layık değilim" (Markos 1 :78)- ancak garip bir biçimde, Yahya hiçbir zaman bahsettiği kişinin İsa olduğunu doğrulamaz. İsa'nın göstermelik vaftizinden sonra, göklerin yarılıp, Ruh'un güvercin gibi üzerine inmesinden ve gök lerden, «Sen benim sevgili oğlumsun, senden hoşnutum» diyen bir ses gelmesinden sonra bile, Yahya bu tanrısal nidaların duyulduğu anı fark etmez ya da herhangi bir yorum yapmaz. Yahya açısından, İsa sadece İsrail'in yenilenen kavmine katılmak üzere Şeria Neh ri'ne gelip, ona yalvaran İbrahimoğullarından biridir. Basit bir hare ketle, vaftiz olmayı bekleyen bir sonraki kişiye geçer. Ondan yaklaşık yirmi yıl sonra müjdesini kaleme alan Matta, İsa'nın vaftiz olması anlatımını Markos'tan neredeyse kelimesi ke limesine aktarır ancak kendisinden önceki müjdecinin atladığı göze batan detaylara yer vermeye dikkat eder: İsa Şeria Nehri kıyısına gelir gelmez, Yahya onu hemen, "benden sonra gelen" diyerek, ta nır. "Ben sizi suyla vaftiz ediyorum" der vaftizci. "O sizi Kutsal Ruh'la ve ateşle vaftiz edecek." Başlangıçta, Matta'nın Yahya'sı İsa'yı vaftiz etmeyi reddeder, kendisinin İsa tarafından vaftiz edilmesi gerektiğini söyler. Ancak İsa'nın izin vermesinin ardından, Yahya devam eder ve Nasıralı köylüyü vaftiz eder. Luka bir adım daha ileri gider, Markos ve Matta' da anlatılan
1 32
Çöldeki Çığlık
hikayeyi tekrarlar ancak İsa'nın vaftiz oluşunu süslemeyi tercih eder. "Bütün halk vaftiz olduktan sonra İsa da vaftiz oldu. İsa dua ederken gök açıldı. .." (Luka 3:21). Diğer bir deyişle, Luka İsa'nın vaftizindeki aracıları atlar. İsa'yı Yahya vaftiz etmemiştir. İsa sade ce vaftiz olmuştur. Luka bu sunumunu desteklemek üzere, henüz annelerinin karnındayken bile İsa'nın daha üstün olduğunu ka nıtlamak için, Yahya'nın doğumu ile ilgili kendi anlatımına ve İsa için icat ettiği anlatıma yer verir: Yahya'nın kısır bir kadın olan Eli zabeth'ten doğması mucizevi olabilir ancak İsa'nın bir bakireden doğması kadar mucizevi değildir. Tüm bunlar Luka'nın Yahya'nın havarilerini kendi peygamberlerini bırakmaya ve onun yerine İsa'yı izlemeye ikna etmek için bilinçli çabalarıdır; müjdeci bu çabasını müjdenin devamı olan Elçilerin İşleri kitabında da sürdürür. Markos'tan otuz yıl sonra, Yuhanna'nın müjdesinde İsa'nın vaf tiz olması anlatılırken, Vaftizci Yahya artık vaftizci değildir; bu un van onun için hiç kullanılmaz. Hatta, İsa aslında Yahya tarafından vaftiz edilmemiştir. Dördüncü müjdede vaftizcinin var olmasının tek amacı İsa'nın tanrısallığına şahitlik etmektir. İsa, Vaftizci Yah ya'dan sadece daha "güçlü" değildir. O ışıktır, Tanrı'nın kendisidir, Tanrı Kuzusudur, Seçilmiş Olandır. Önceden var olan logos'tur, Vaf tizci' ye göre "benden önce var" dır. Yahya, İsa hakkında "Ruh'un güvercin gibi gökten indiğini, O'nun üzerinde durduğunu gördüm" der, Markos'un başlangıçta olayı aktarırken çıkardığı bölümlerden birini daha düzelterek, sonra havarilerine açıkça kendisini terk etmelerini ve İsa'yı takip etmele rini söyler. Müjdeci Yuhanna'ya göre, sadece vaftizciyi indirgemek yeteri değildi; vaftizci kendisini indirgemeli, gerçek peygamber ve mesih karşısında kendisini açıkça kötülemeliydi. Dördüncü müjdede Vaftizci Yahya "Ben mesih değilim" itirafın da bulunur. "Onun öncüsü olarak gönderildim... O büyümeli, bense küçülmeliyim" ( Yuhanna 3:28-30). Yahya'nın önemini azaltma yönündeki bu çılgınca çaba, onu
Zelot
133
İsa' dan daha alt seviyede göstermek- onu ancak İsa'nın habercisi konumuna düşürmek- ilk Hıristiyan topluluklarının tarihsel ka nıtların açıkça ortaya koyduklarına karşı gelme gerekliliğine ters düşüyor: Vaftizci her kim olursa olsun, her nereden gelmiş olursa olsun ve vaftiz rutininin amacı ne olursa olsun, İsa büyük olası lıkla hizmetine onun havarilerinden biri olarak başlamıştır. Yahya ile karşılaşmasından önce, İsa tanınmamış bir köylü, Celile' den gelen bir günlük işçidir. Yahya tarafından vaftiz edilmesi onun yeni ve yeniden kazanılan İsrail ulusunun bir parçası olmasını sağlamakla kalmamış, Yahya'nın yakın çevresine girişini de sağ lamıştır. Yahya tarafından vaftiz edilen herkes onun havarisi ol muyordu; çoğu sadece evine dönüyordu. Ama İsa dönmedi. Müj delerde, vaftiz olduktan sonra Celile'ye dönmek yerine, Yahudiye "çöllerine" gittiği açıkça belirtiliyor, yani İsa, doğrudan doğruya Yahya'nın geldiği yere gidiyor. Ve bir süre çölde kalıyor; müjdeci lerin varsaydıkları gibi "Şeytan tarafından sınanmak" için değil, Yahya' dan ders almak ve onun takipçileri ile görüş alışverişinde bulunmak için. İsa'nın halk arasındaki ilk vaazında Yahya'nın sözleri yankıla nıyor: "Zaman doldu. Tanrı'nın Egemenliği yaklaştı. Tövbe edin, Müjde'ye inanın!" (Markos 1 :15). İsa'nın halk arasındaki ilk eylemi de öyle: Bundan sonra İsa'yla öğrencileri Yahudiye diyarına gitti ler. Orada bir süre kalarak vaftiz etti ve Yahya da ... vaftiz ediyor du" (Yuhanna 3:22-23). Tabii ki, İsa'mn ilk havarileri-Andreya ve Filipus-onun havarileri bile değildi; onlar Yahya'nın havarileriydi (Yuhanna 1 :35-37). Ancak Yahya'nın tutuklanmasından sonra İsa'yı takip etmeye başlamışlardı. Hatta İsa, öğretmenler ve Farisiler ara sındaki düşmanlarına hitap ederken Yahya'nın onlar için kullandığı sözleri kullanır: "Sizi engerekler soyu!" (Matta 12:34). İsa vaftiz olmasından sonra bir süre daha Yahudiye' de kalmış, Yahya'nın çevresine girip çıkmış, öğretmeninin sözlerini vaaz etmiş ve onun yanında insanları vaftiz etmiştir, ta ki, Yahya'nın gücünden ve popülerliğinden korkan Antipa onu yakalatıncaya ve zindana
1 34
Çöldeki Çığlık
attırıncaya kadar. İsa ancak o zaman Yahudiye' den ayrılır ve evine, ailesinin yanına döner. İsa Celile'ye döndüğünde, kendi insanlarının arasındayken Yah ya'nın görevini tamamen devralır ve Tanrı'nın Krallığı'nın ve yargı lama gününün geldiği vaazını vermeye başlar. Ancak İsa Yahya'yı sadece taklit etmez. İsa'nın mesajı çok daha devrimcidir, Tanrı'nın Krallığı algısı çok daha radikaldir ve kendi kimliği ve misyonu ile ilgili algısı, Vaftizci Yahya'nın düşünebileceğinden çok daha tehli kelidir. İsa su ile vaftiz etmiş olabilir. Ancak İsa Kutsal Ruh'la vaftiz edecektir. Kutsal Ruh'la ve ateşle.
Zelot
135
Bölüm Sekiz
Ardımdan Gelin
Vaftizci Yahya ile geçen zamandan sonra, İsa'nın döndüğü Celile, doğduğu Celile gibi değildi. İsa'nın çocukluğunu yaşadığı Celile, Büyük Hirodes'in MÖ 4'teki ölümünün ardından bölgede çıkan is yanlar karşısında Roma'nın yaptığı misillemeleri sonuna kadar his setmiş, derin bir ruhsal travma yaşamıştı. İsyan nerede yaşanırsa yaşansın, Roma'nın göstereceği tepki se naryosu belliydi ve tahmin edilebilirdi: Köyler yakılacak, şehirler yıkılacak, yaşayanlar köleleştirilecek. Hirodes'in ölümünden sonra İmparator Augustus isyancı Yahudilere derslerini vermek için gön derdiği birliklerine bu emri vermiş olmalı. Romalılar Yahudiye ve Paraea bölgelerindeki isyanları kolayca bastırdılar ancak, ayaklan manın merkezi olan Celile'ye özel ilgi gösterdiler. Bölge yerle bir edilirken, binlerce insan öldürüldü. Yıkım tüm kasabalara ve köy lere yayıldı; çok azı yıkımdan kurtuldu. Emayus ve Sampho köy leri harabeye çevrildi. Celileli Yahuda'nın şehirdeki cephaneliğe girmesine izin veren Seforis, yerle bir oldu. Celile'nin tamamı kana bulandı. Küçük bir köy olan Nasıra bile Roma'nın gazabından kur tulamadı. Roma, Celile' ye böylesine vahşice odaklanmakta belki de haklıy dı. Bu bölge yüzyıllardır devrim hareketlerinin beşiği olmuştu. Ro ma işgalinden çok önce bile, "Celileli" sözü, "asi" ile aynı anlamda görülüyordu. Yosefus Celilelilerden bahsederken "savaşa bebeklik-
Zelot
137
!erinden itibaren alışıklardı" diyordu, ve engebeli bir coğrafyaya ve dağlık bölgelere sahip olma avantajı taşıyan Celile'nin doğal olarak "düşman işgaline her zaman dirençli" olduğunu söylüyordu. İşgalcilerin kafirler ya da Yahudiler olması fark etmezdi, Celile Iiler yabancı egemenliğine boyun eğmezlerdi. Kral Süleyman bile Celile'yi ehlileştirememişti; bölge ve insanları, Kudüs'teki birinci Tapınak'ın yapımını tamamlamak için koyduğu ağır vergilere ve zorunlu çalışma yükümlülüğüne şiddetle direnmişti. MÖ 140'tan, MÖ 63'teki Roma işgaline kadar bölgeyi yöneten Haşmonayim ka hin kralları da, Celilelileri, Yahudiye'de yarattıkları tapınak-devlete tam anlamıyla bağlamayı başaramamıştı. Bu sorunlu bölgeyi hay dutların vahşetinden kurtarabileceğini ispatlamasının ardından Ya hudilerin Kralı unvanını alan Kral Hirodes için de, Celile sürekli bir yara olmuştu. Celileliler kendilerini Filistin' deki diğer tüm Yahudilerden tama men farklı görüyor gibiydiler. Yosefus Celilelilerden ayrı bir ethnoi, ya da ulus olarak bahseder; Mişna, evlilik gibi konular ya da ağırlık ve uzunluk ölçümlerinde, Celilelilerin Yahudiyelilerden farklı kural ve adetleri olduğunu ifade eder. Bunlar taşra adetleri ve belirgin kaba lehçeleri ile kolayca ayırt edilebilen kırsal kesim insanlarıy dı (İsa'nın yakalanmasından sonra, Simun Petrus'un İsa'nın takip çilerinden biri olduğunu belli eden, onun Celile lehçesiydi: "Ger çekten sen de onlardansın [İsa'nın Havarilerindensin], Lehçen seni ele veriyor"; Matta 26:73). Yahudiye'nin kentsel elitleri Celilelilere "toprak insanı" derdi, bu onların geçimlik tarıma bağımlılığını ifa de eden bir sözdü. Ancak bu ifadenin daha kötü bir yan anlamı da vardı; eğitimsiz ve dine saygısız, özellikle de Tapınak' a ödenmesi gereken zorunlu gelir vergisi ve sunular konusunda yasalara gerek tiği gibi uymayan anlamında kullanılıyordu. O döneme ait literatür Yahudiyelilerin, Celilelilerin Tapınak yükümlülüklerini zamanında ödeme konusundaki ihmalkarlıklarına dair şikayetleri ile doludur, diğer taraftan Levi'nin Alıdi ve Hanak gibi bazı apokrif kitaplarda, Yahudiye'nin kahin sınıfının müsrif hayat tarzları, köylüleri sömür-
138
Ardımdan Gelirı
meleri ve Roma ile utanç verici işbirliklerine dair Celilelilerin belir gin eleştirileri yer alır. Celilelilerin Tanrı'nın ruhunun evi olarak Tapınak'a karşı anlam lı bir bağ hissettiklerine şüphe yok, ancak kendilerini Tanrı iradesi nin tek aracısı olarak gören Tapınak kahinlerinden derin rahatsızlık duyuyorlardı. Celilelilerin Tapınak ritüellerine daha az bağlı kaldık ları ve Celile ile Kudüs arasında üç günlük bir mesafe olduğu dü şünüldüğünde, Tapınak'a sık ziyarette bulunma olasılıklarının da daha düşük olduğunu gösteren kanıtlar vardır. Kutsal bayramlarda Kudüs'e gidebilmek için yeterli parayı toplayabilen Celileli çiftçiler ve köylüler, memleketlerinde, işledikleri toprakların sahibi olmaları muhtemel zengin Tapınak kahinlerine mütevazi kurbanlarını teslim ederken küçük düşmüş hissederlerdi. Celile'nin Roma tarafından Büyük Hirodes'in oğlu Antipa yö netimine verilmesinden sonra, Yahudiye ile Celile arasındaki uçu rum genişledi. Tarihlerinde ilk kez, Celileliler bizzat Celile'de ya şayan bir yöneticiye sahip oldular. Antipa'nın tetrarkı bu bölgeyi Tapınak'ın ve Kudüs'teki aristokrat kahinlerin doğrudan yetkisin de olmayan ayrı bir siyasi yetki bölgesine dönüştürdü. Celilelile rin açgözlü Tapınak hazinesine gelir vergisi ödeme yükümlülükleri devam ediyordu ve Roma da Celile' de hayatın her alanı üzerinde kontrol uyguluyordu: Roma Antipa'yı yerleştirmişti ve onu Roma yönetiyordu. Ancak Antipa yönetimi Celilelilere küçük ama anlamlı bir özerklik sağladı. Artık bölgede yerleşik Roma birlikleri yoktu, onların yerine Antipa'nın kendi askerleri gelmişti. Ve en azından Antipa çoğu zaman yönetimi altındaki insanların dini hassasiyetle rini zedelememeye çalışan bir Yahudiydi-erkek kardeşinin karısı ile evliliği ve Vaftizci Yahya'yı idam etmiş olması dışında. Antipa'nın başkent olarak Seforis'i belirlediği MS 10 dolayların dan, imparator Caligula tarafından görevden alınıp, sürgüne gön derildiği MS 36'ya kadar, Celileliler huzur ve sükunetle geçen bir dönem yaşadılar; öncesinde yaşanan isyan ve savaşlarla dolu on yı lın ardından, bu dönem şüphesiz memnuniyet uyandırmıştı. Ancak
Zelot
139
yaşanan barış bir yanılgıdan ibaretti, çatışmaya ara verilmesi Celi le'nin fiziksel dönüşümü için yapılan bir numaraydı. Çünkü yirmi yıllık bu dönem boyunca, Antipa, Celile Gölü kıyısında, geleneksel Celile toplumunu alt üst eden iki yeni Yunan şehri kurdu-ilk baş kenti Seforis ve ardından ikinci başkenti Taberiye. Bunlar Celile'nin gördüğü ilk gerçek şehirlerdi ve nüfusları nın neredeyse tamamı Celileli olmayanlardan oluşuyordu: Romalı tüccarlar, Yunanca konuşan kafirler, Yahudiye'den gelip yerleşen zenginler. Bu yeni şehirler bölge ekonomisi üzerinde muazzam bir baskıya neden oldu; zenginliğe ve güce sahip olanlar ile onla rın bolluk içindeki yaşantılarını sürdürebilmeleri için gerekli olan işgücünü temin ederek hizmet edenler ikiye bölündü. Geçimlik ta rım ve balıkçılığın norm olduğu köyler zaman içerisinde şehirlerin ihtiyaçları altında ezilmeye başladı, çünkü tarım ve yiyecek üretimi sadece yeni büyükşehir nüfusunu beslemeye odaklanmıştı. Vergiler artırılmış, toprak fiyatları iki katına çıkmış ve borçlar katlanmıştı. Celile' deki geleneksel yaşantı giderek bozuluyordu. İsa doğduğunda Celile alev alevdi. İlk on yaşı Celile kırsalının soyulduğu ve harap edildiği zamanlara denk gelir, ikinci on yılı ise Antipa elinde yeniden şekillendirilmesine. İsa Yahudiye'ye ve Vaftizci Yahya'ya gitmek için Celile' den ayrıldığında, Antipa çok tan Seforis'ten ayrılmış daha büyük ve daha süslü bir başkent olan Taberiye'ye geçmişti. Geri geldiğinde, onun tanıdığı, aile çiftlikleri ve açık araziler, çiçekli meyve bahçeleri ve yabani çiçeklerle dolu geniş çayırların diyarı olan Celile artık, arkasında bıraktığı Yahudi ye'ye çok benziyordu: Şehirleşmiş, Helenleşmiş, günahkar ve var lıklı olanla, varlığı olmayanlar arasında belirgin şekilde zümrelere ayrılmış. Celile'ye döndüğünde İsa'nın ilk durak yeri, elbette ailesinin hala yaşadığı Nasıra olacaktı, ancak memleketinde çok fazla kal madı. İsa Nasıra' dan basit bir tekton olarak ayrılmıştı. Farklı bir şey olarak döndü. Yaşadığı dönüşüm, kendi toplumu içerisinde derin bir çatlak yarattı. Köylerine aniden dönen gezgin vaizi zor hatırla-
140
Ardımdan Gelin
mış görünüyorlardı. Müjdeler İsa'nın annesinin, erkek ve kız kar deşlerinin onun hakkında söylenenlerle şaşkına döndüklerini ve onu susturmak ve durdurmak için çaresizce uğraştıklarını anlatır (Markos 3:21 ). Ancak İsa'ya yaklaştıklarında ve onu eve dönüp, ailesinin işini sürdürmeye ikna etmeye çalıştıklarında, o reddetti. "Kimdir annem ve kardeşlerim?" diye sordu İsa, etrafındaki insan lara bakarak. "İşte annem, işte kardeşlerim. Tanrı'nın isteğini kim yerine getirirse, kardeşim, kızkardeşim ve annem od ur" (Markos 3:31-34). Markos'un müjdesinde yer alan bu olay genellikle İsa'nın aile sinin onun öğretilerini ve mesih kimliğini reddettiği şeklinde yo rumlanır. Ancak İsa'nın ailesine verdiği cevapta onunla, kardeşleri arasında bir düşmanlık olduğunu düşündürecek herhangi bir ima bulunmuyor. Ayrıca, müjdelerde İsa'nın ailesinin onun mesihlik id diasını reddettiğine dair herhangi bir ifade de bulunmuyor. Aksine, İsa'nın erkek kardeşleri, onun başlattığı harekette oldukça önemli roller oynamıştır. Kardeşi Yakup onun çarmıha gerilmesinin ardın dan Kudüs'teki topluluğun lideri oldu. Belki ailesi İsa'nın öğretile rini ve alışılmadık iddialarını kabul etmekte yavaş davranmış ola bilir. Ancak tarihsel kanıtlar tümünün ona ve misyonuna inandığını gösteriyor. Ancak, İsa'nın komşuları için durum farklıydı. Müjdede Nası ralı hemşerilerinin "Meryem'in oğlu"nun dönüşünden rahatsız ol dukları resmediliyor. Hakkında iyi konuşan ve sözlerinin etkisinde kalan birkaç kişi olsa da, çoğu varlığından ve öğretilerinden derin bir rahatsızlık duyuyordu. İsa bu küçük toplulukta kısa sürede dış landı. Luka'nın müjdesine göre N asıralılar nihayetinde İsa'yı kentin dışına sürdüler. Onu uçurumdan aşağı atmak için kentin kuruldu ğu tepenin yamacına götürdüler (Luka 4:14-30). Bu hikaye şüpheli dir; Nasıra' da birini aşağıya itebilecek uçurum yoktur, sadece hafif eğimli bir yamaç vardır. Ancak, İsa'nın, en azından başlangıçta, Na sıra' da çok fazla destekçi bulamadığı da bir gerçektir. Çocukluğu nun geçtiği yuvasını terk edip, yakınlarda, Celile Gölü'nün kuzey
Zelot
141
kıyısında bir balıkçı kasabası olan Kefernahum' a gitmeden önce "Bir peygamber kendi memleketinden başka yerde hor görülmez" demiştir. Kefernahum, İsa'nın hizmetlerine başlaması için ideal bir yerdi çünkü Antipa yönetimindeki yeni Celile ekonomisi ile biçimlenen, felaketle sonuçlanan değişiklikleri mükemmel biçimde yansıbyor du. Çoğu, çiftçilerden ve balıkçılardan oluşan yaklaşık bin beş yüz nüfuslu, ılıman iklimi ve verimli topraklarıyla bilinen bu sahil ka sabası, Celile' deki misyonunun ilk yılı boyunca İsa'nın operasyon larının merkezi olacaktı. Kasabanın tamamı deniz kıyısı boyunca geniş bir şerit üzerinde yer alıyordu, bu sayede serin tuzlu hava sı her türden bitki ve ağacı besliyordu. Yemyeşil kıyı bitkileri yıl boyunca geniş sahil şeridini kaplıyor, ceviz, çam, incir ve zeytin ağaçları iç kesimlerdeki düşük rakımlı yerleri noktalarla beziyor du. Kefernahum'un asıl nimeti muhteşem denizdi, barındırdığı ge niş balık yelpazesi ile yüzyıllardır nüfusu besliyor ve geçimlerini sağlıyordu. Ancak, İsa'nın burada hizmetlerine başladığı zaman, Keferna hum ekonomisi neredeyse tamamıyla, etrafını çevreleyen yeni şe hirlerin, özellikle de birkaç kilometre güneyde yer alan yeni baş kent Taberiye'nin ihtiyaçlarını karşılamaya odaklanmıştı. Yiyecek üretimi katlanarak artarken ve daha fazla ekilebilir arazi ya da daha fazla tekne ve balık ağı satın alma kapasitesine sahip çiftçilerin ve balıkçıların yaşam standartları da aynı hızda yükselmişti. Ancak, Celile'nin geri kalanında olduğu gibi, üretim ortalamasındaki bu arbştan elde edilen karlardan, Kefernahum dışında yaşayan büyük toprak sahipleri ve kredi verenler, yani Yahudiye'deki zengin ka hinler ve Seforis ve Taberiye'deki yeni elit kentliler orantısız biçim de faydalanmıştı. Kefcrnahum halkının büyük bölümü yeni Celile ekonomisinin gerisinde kalmıştı. İsa'nın özellikle hedef alacağı ke simi bunlar oluşturuyordu- toplumda kenara itilmiş olanlar, tüm Celile'de yaşanan hızlı sosyal ve ekonomik değişiklikler nedeniyle hayatları parçalanmış olanlar.
142
Ardımdan Gelin
Bu, İsa'nın sadece yoksullarla ilgilendiği ya da sadece yoksul ların onu takip ettiği anlamına gelmez. İsa'nın misyonuna, ona ve takipçilerine yiyecek ve kalacak yer sağlayarak destek veren olduk ça varlıklı kişiler de vardır; vergi görevlisi Levi (Markos 2:13-15) ve Zakay (Luka 19:1-10) ve zengin havra yöneticisi Yair (Markos 5:21-43) örnek verilebilir. Ancak, İsa'nın mesajı, ister Roma'daki işgalciler, ister Tapmak'taki işbirlikçiler, ister Celile'nin Yunan şe hirlerinde yaşayan, sonradan zengin olmuş kesim olsun, zengin ve güçlü olanlara doğrudan meydan okumak üzere tasarlanmıştı. Mesaj basitti: Rab Tanrı yoksulların ve kimsesizlerin elemini gör müştü; acı içindeki yakarışlarını duymuştu. Ve sonunda bu konu da bir şey yapacaktı. Bu yeni bir mesaj olmayabilir-Yahya da aşağı yukarı aynı şeyleri vaaz ediyordu- ancak bu yeni Celile'ye, kendisi de Celile'nin öz çocuğu olan, bölgede baskın durumdaki Yahudiye karşıtı, Tapınak karşıtı duyguları paylaşan biri tarafından aktarılan bir mesajdı. İsa, Kefernahum'a gelişinden kısa bir süre sonra etrafına, benzer düşüncelere sahip Celilelilerden oluşan küçük bir grup toplamaya başlamıştı; bu kişilerin çoğu balıkçı kasabasının muhalif gençlerin den oluşuyordu ve onun ilk havarileri olacaklardı (aslında, İsa bu raya gelirken beraberinde bir kaç havarisi vardı, yakalanmasından sonra Vaftizci Yahya' dan ayrılan ve yerine İsa'yı takip etmeye baş layan kişiler). Markos'un müjdesine göre, İsa ilk takipçilerini Celile Gölü kıyısında yürürken bulmuştu. İki balıkçının, Simun ve kardeşi Andreya, göle ağ attıklarını gördüğünde "Ardımdan gelin, sizleri insan tutan balıkçılar yapacağım" demişti. Kardeşler, Markos'un anlatımına göre, hemen ağlarını bırakmışlar ve onunla gitmişlerdi. Bir süre sonra İsa başka bir çift balıkçıyla-Zebedi'nin küçük oğulları Yakup ve Yuhanna ile- karşılaştı ve onlara da aynı teklifte bulun du. Onlar da kayıklarını ve ağlarını bıraktılar ve İsa'yı takip ettiler (Markos 1:16-20). İsa ne zaman bir kasabaya girse artan ve azalan kalabalıklar ile havarileri ayıran, onların İsa ile birlikte seyahat etmeleriydi. Heye-
Zelot
143
canlı ancak sebatsız kitlelerden farklı olarak, havarileri bizzat İsa, evlerinden ve ailelerinden ayrılmaya ve her kasabaya, her köye onunla beraber gitmeye çağırmıştı. "Biri bana gelip de babasını, annesini, karısını, çocuklarını, kardeşlerini, hatta kendi canını bile gözden çıkarmazsa, benim öğrencim olamaz." (Luka 14:26 1 Mat ta10:37). Luka'nın müjdesinde toplamda yetmiş iki havari oldu iddia edi lir (Luka 10:1-12) ve bunların arasında şüphesiz kadınlar da var dır; alışılmışın aksine, bunlardan bazılarının adları Yeni Ahit'te yer alır: Hirodes'in kahyası Kuza'nın karısı Yohana; Yakup ve Yose'nin annesi Meryem; Klopas'm karısı Meryem; Suzana; Salome; ve bel ki de içlerinde en iyi bilineni, İsa'nın içinden "yedi cin" çıkardığı Mecdelli Meryem (Luka 8:2). Bu kadınların İsa'nın havarisi olduk larını, dört müjdede de İsa'yla birlikte kasabadan kasabaya seya hat etmelerinden anlıyoruz (Markos 15:40-41; Matta 27:55-56; Luka 8:2-3; 23:49; Yuhanna 19:25). Müjdelerde, Celile' de vaaz verdiği ilk günlerden, Golgota Tepesi'nde son nefesini verinceye kadar "diğer pek çok kadın ... [İsa'yı] izledi ve ona hizmet etti" (Markos 15:40-41 ) iddiası yer alır. Ancak bu yetmiş iki kişinin arasında, tamamı erkeklerden olu şan, çekirdek bir grup vardı, İsa'nın hizmetinde özel bir işleve sa hiplerdi. Kısaca "On İkiler" olarak tanınıyorlardı. Aralarında Ze bedi'nin oğulları, Beni-Regeş yani "Gökgürültüsü Oğulları" olarak anılan Yakup ve Yuhanna; Beytsaydalı olan ve başlangıçta Vaftizci Yahya'nın havarisi olup İsa'nın yanına geçmiş olan Filipus (Yuhan na 1 :35-44); Yuhanna'nın müjdesine göre yine başlangıçta vaftizci nin havarisi olan ancak sinoptik müjdelerde Kefernahum' da yaşa dığının anlatılması nedeniyle hakkında çelişkili bilgiler bulunan Andreya; Andreya'nın kardeşi, İsa'nın Petrus adını verdiği Simun; kimi zaman İsa'nın başka bir havarisi olan vergi görevlisi Levi ile, hatalı biçimde ilişkilendirilen Matta; Yakup'un oğlu Yahuda Taday; Alfay'ın oğlu Yakup; İsa'nın dirildiğinden şüphe etmesi ile efsane leşen Tomas; hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmeyen Bartalmay;
144
Ardımdan Gelin
"Yurtsever [Zelot]" olarak bilinen başka bir Simun, ki bu takma is mi, sonraki otuz yıllık süre içinde henüz ortaya çıkmayacak olan Zelot Partisi ile ilişkisi nedeniyle değil, kutsal kitabın gayretlilik doktrinini bağlı olması nedeniyle almıştır; ve müjdelerin günü bi rinde başkahin Kayafa adına İsa'ya ihanet ettiğini bildirdikleri Ya huda İskaryot. On İkiler, İsa'nın mesajını taşıyan birincil kişiler, komşu kasaba lara ve köylere gidecek ve bağımsız olarak ve denetlenmeksizin va azda bulunmak üzere gönderilen havariler, apostolou ya da "elçiler" (Luka 9:1-6) olacaktır. Bu kişiler İsa'nın hareketinin liderleri değil, daha çok başlıca misyonerleri olacaklardı. Ancak On İkilerin sem bolik bir işlevi daha vardı, İsa'nın hizmetinde daha sonra kendini gösterecekti. Zaman içerisinde, İsrail'in o zamana kadar çoktan yok edilmiş ve dağıtılmış olan on iki kabilesinin yeniden bir araya gel mesini temsil edeceklerdi. Sağlam bir merkez oluşturan ve bizzat seçtiği havari grubu gide rek büyüyen İsa, mesajını Kefernahum halkına iletmek için havraya ders vermeye gitmeye başladı. Müjdeler, onu duyanların, öğretile rinden çok etkilendiğini söyler, ancak bunun nedeni kullandığı söz cükler değildir. Bir kez daha ifade etmek gerekirse, bu noktada İsa sadece öğretmeni olan Vaftizci Yahya'ın sözlerini tekrarlamaktadır: "O günden [İsa'nın Kefernahum'a gelmesinden] itibaren", der Mat ta, "İsa şu çağrıda bulunmaya başladı: 'Tövbe edin! Göklerin Ege menliği yaklaştı.'" (Matta 4:1 7). Aslında, Kefernahum havrasında kalabalıkları etkileyen İsa'nın konuşurken sahip olduğu karizmatik otoriteydi, "Çünkü onlara din bilginleri gibi değil, yetkili biri gibi ders veriyordu." (Matta 7:28; Markos 1 :22; Luka 4:31). Üç sinoptik müjdede de din bilginleri ile karşılaştırmanın vur gulanması hem şüphe uyandırıcı, hem de açıklayıcıdır. Büyük ola sılıkla Yahudiyeli kahinlerden oluşan bir ailede yetişen Vaftizci Yah ya' dan farklı olarak, İsa bir köylüydü. Bir köylü gibi konuşurdu. Ortak dil olan Aramice ders veriyordu. Otoritesi kitabi bilginlerin ve aristokrat kahinlerin otoritesi gibi değildi.
Zelot
145
Onların otoritesi din konusunda yoğun çalışma yapmaların dan ve Tapınak ile yakın bağlarının olmasından kaynaklanıyordu. İsa'nın otoritesi doğrudan Tanrı' dan geliyordu. Aslına bakılırsa, bu küçük sahil yerleşiminde havraya girdiği andan itibaren İsa kendi sini Tapmak muhafızlarının ve Yahudi kültünün tam karşıtı olarak konumlamış, onların Tanrı'nın dünyadaki temsilcisi olma yetkileri ni sorgulamıştı. Müjdelerde İsa genellikle "başkahinler ve halkın ihtiyarları" ya da "din bilginleri ve Ferisiler" gibi formüle edilmiş kategoriler ha linde anlatılan çeşitli Yahudi otoriteleri ile çatışma içerisindeymiş gibi resmedilse de, bunlar birinci yüzyılda Filistin'de yer alan bir birinden ayrı gruplardı ve İsa'nın her biri ile farklı ilişkileri vardı. Müjdelerde Ferisiler İsa'nın çatışma içerisinde olduğu başlıca grup gibi gösterilse de, gerçekte Ferisilerle ilişkisi, kimi zaman hırçınca olsa da, çoğu zaman, oldukça medeni ve hatta zaman zaman dos tane olmuştu. İsa'yı hayatının tehlikede olduğu konusunda uyaran bir Ferisiydi (Luka 1 3:31 ), çarmıha gerilmesinden sonra gömülme sine yardım eden bir Ferisiydi (Yuhanna 1 9:39-40), cennete yüksel mesinden sonra havarilerinin hayatını kurtaran bir Ferisiydi (Elçi lerin İşleri 5:34). İsa Ferisilerle birlikte yemek yer, onlarla tartışır, onların arasında yaşardı; hatta takipçileri arasında sayılan birkaç Ferisi vardı. Buna karşılık, İsa'nın soylu kahinlerle ve onları temsil eden öğ retmenlerden (din bilginleri) oluşan sonradan eğitim almış elit ta baka ile az sayıda karşılaşması, müjdelerde her zaman olabildiğince düşmanca resmedilmiştir. İsa "Benim evimi haydut inine çevirdi niz" dediğinde başka kimden bahsediyor olabilirdi ki? Tapınak'ın avlusuna öfkeyle girip masaları ters çevirir, kafesleri kırıp açarken hitap ettiği tüccarlar ya da para bozanlar değildi. Tapınak'taki ti caretten en yoğun biçimde yararlanan ve bunu kendisi gibi yoksul Celilelilerin sırtına basarak yapanlara hitap ediyordu. Kendisinden önce gelen gayretli liderler gibi, İsa da Filistin'i işgal eden pagan imparatorluktan çok Tanrı'nın Tapınağı'nı işgal
146
Ardımdan Gelin
eden sahtekar Yahudi'yle ilgileniyordu. Her ikisi de İsa'yı bir teh dit olarak görmeye başlayacak ve her ikisi de ölmesini isteyecekti. Ancak hiç şüphesiz, müjdelerde İsa'nın asıl düşmanı ne Roma'nın uzaklarda bulunan imparatoru, ne de onun Yahudiye' deki dinsiz memurları olacaktı. Asıl düşmanı kesinlikle Tapınak'ın otoritesine karşı oluşturduğu tehdit nedeniyle, İsa'nın idam edilmesi planının başlıca oyuncusu olan başkahin Kayafa oldu (Markos 14:1-2; Matta 26:57-66; Yuhanna 11 :49-50). İsa'mn hizmet alanı genişledikçe, daha önemli ve daha agresif bir hal aldıkça, sözleri ve davranışları başkahine ve Yahudiye' de ki dini yönetime karşı giderek daha büyük bir düşmanlık yansıtır olmuştu; onlar, İsa'nın ifadesiyle "Uzun kaftanlar içinde dolaşmak tan, meydanlarda selamlanmaktan, havralarda en seçkin yerlere ve şölenlerde baş köşelere kurulmaktan" hoşlanıyorlardı. İsa, din bilginleri için "Dul kadınların malını mülkünü sömüren, gösteriş için uzun uzun dua eden kişiler" diyordu. Ve bu nedenle, "cezaları daha da ağır olacak." (Markos 12:38-40). İsa'nın anlattığı hikayeler özellikle, Celile'nin politikasını ve din anlayışını şekillen diren ve hizmetinin belirleyici özelliği haline gelecek olan ruhban sınıfı karşıtı duygularla bezeliydi. Ünlü İyi Samiriyeli hikayesini düşünün: Adamın biri Kudüs'ten Eriha'ya inerken haydutların eline düş müş. Onu soyup dövmüşler ve yarı ölü halde bırakıp gitmişler. Bir rastlantı olarak o yoldan bir kahin geçiyormuş. Adamı görünce yo lun öbür tarafından geçip gitmiş. Bir Levili (kahin) de o yere va rıp adamı görünce aynı şekilde geçip gitmiş. O yoldan geçen bir Samiriyeli ise adamın bulunduğu yere gelip onu görünce, yüreği sızlamış. Adamın yanına gitmiş, yaralarının üzerine yağla şarap dökerek onları sarmış. Sonra adamı kendi hayvanına bindirip bir hana götürmüş ve onunla ilgilenmiş. Ertesi gün iki dinar çıkararak hancıya vermiş, 'Ona iyi bak' demiş, 'bundan fazla ne harcarsan, dönüşümde sana öderim.'" (Luka 10:30-37).
Zelot
1 47
Hıristiyanlar uzun zamandır bu hikayeyi zor durumda olanlara yardım etmenin önemini yansıttığı şeklinde yorumlamaktadır An cak, İsa'nın ayaklarının dibinde toplanmış olan dinleyiciler için, bu hikaye Samiriyelinin iyi bir insan olmasından çok iki kahinin adili ğini anlatıyordu. Yahudiler Samiriyelileri belli bir nedenden dolayı, Filistin' deki en düşük, en cenabet insanlar olarak görürlerdi: Samiriyeliler Ku düs Tapınağı'nı tek meşru ibadet yeri olarak görmeyi reddetmişler di. Bunun yerine, İsrail' in Tanrısı' na Şeria Nehri'nin batı kısmındaki Gerizim Dağı'nda bulunan kendi Tapınaklarında ibadet ediyorlar dı. İsa'yı dinleyenler arasında, kendilerini dayak yemiş, yolun kena rında yarı ölü yatan adam gibi görenler için, bu hikayenin vermek istediği ders çok açıktır: Tapınak'ın yetkisini reddeden Samiriyeli, Tanrı'nın "komşunu kendin gibi sev" emrini yerine getirmek için yolunu değiştiriyordu (hikayenin kendisi de "Komşum kimdir?" sorusuna cevap olarak anlatılıyordu). Zenginliklerini ve otorite lerini Tapınak ile olan bağlantılarından alan kahinler, ritüellerinin saflıklarına zarar gelmesi ve dolayısıyla bağlantılarının tehlikeye girmesi korkusuyla emri tamamen gözardı ediyorlardı. Kefernahum halkı bu ruhban sınıfı karşıtı hikayeyi soluksuz dinledi. Neredeyse o an, İsa'nın etrafında büyük kalabalıklar top lanmaya başladı. Bazıları onu Nasıralı marangoz bir ailenin oğlu olarak tanıyordu. Bazıları da onun gücünü duymuş ve merak edip vaazını dinlemeye gelmişti. Yine de, bu noktada, İsa'nın ünü Kefer nahum kıyı şeridi ile sınırlıydı. Bu balıkçı kasabasının dışında, kim se Celileli bu karizmatik vaizi henüz duymamıştı-ne Taberiye'deki Antipa, ne de Kudüs' teki Kayafa. Ama sonra, her şeyi değiştirecek bir şey oldu. Kefernahum havrasında ayağa kalkmış, Tanrı'nın Krallığı'ndan bahsederken, müjdelerde "kötü ruha tutsak" olarak tanımlanan bir adam birden İsa'nın sözünü kesti. "Ey Nasıralı İsa, bizden ne istiyorsun?" diye bağırdı. "Bizi mah-
148
Ardımdan Gelin
vetmeye mi geldin? Senin kim olduğunu biliyorum, Tanrı'nın Kut salısın sen!" İsa hemen onu susturdu. "Sus! Çık o adamdan!" Bir anda, adam titremelerle kasılarak yere düştü. Yüksek sesle haykırdı ve sonra hareketsiz kaldı. Havradaki herkes şaşırmıştı. Herkes birbirine "Bu nasıl şey?" di ye sormaya başladı. "Yepyeni bir öğreti? Kötü ruhlara bile yetkiyle buyruk veriyor, onlar da sözünü dinliyorlar." (Markos 1 :23-28). Bundan sonra artık İsa'nın ünü Kefernahum'la sınırlı kalamazdı. Bu gezgin vaiz hakkındaki haberler tüm bölgeye yayıldı, Celile'nin tamamında duyuldu. Gittiği her kasabada ve köyde, toplanan kala balık daha da büyük oluyor, her yerden insanlar mesajını dinlemek için değilse bile, hakkında duydukları mucizeleri görmek için geli yordu. Havariler İsa'yı beklenen mesih ve Davut Krallığının vari si olarak görürken, Romalılar onu Yahudilerin Kralı olmak isteyen sahte bir aday olarak görürken, din bilginleri ve Tapınak kahinleri onu Yahudi kültü üzerindeki kontrolleri açısından tehlikeli bir teh dit olarak görürken, esaretten kurtarmak üzere gönderildiğini iddia ettiği, Filistin' deki Yahudilerin büyük bir çoğunluğu için İsa ne me sih, ne de kraldı; sadece Celile topraklarında numaralarını yaparak dolaşan, gezgin bir mucizeci ve profesyonel bir cin kovucuydu.
Zelot
149
Bölüm Dokuz
Tanrı'nın Eliyle
Kefernahum halkının aralarındak.inin ne olduğunu anlamaları uzun sürmedi. İsa, elbette Celile Denizi kıyılarında dolaşan ilk cin kovucu değildi. Birinci yüzyılda Filistin' de, profesyonel mucizeci lik, marangozluk ya da duvar ustalığı kadar yerleşik ve çok daha fazla gelir getiren bir meslekti. Özellikle Celile, sembolik bir ücret karşılığında ilahi güçlere kanal olduğunu iddia eden hayalperest lerle doluydu. Ancak Celilelilerin gözünde İsa'yı benzer cin kovu culardan ve şifacılardan ayıran, bu hizmetleri herhangi bir karşılık beklemeden vermesiydi. Kefernahum' da havrada ilk kez cin kov duğunda, bunu "yeni bir öğreti" olarak gören hahamları ve yaşlıları şaşırtmış olabilir; müjdeler, bu olayın hemen ardından otoritelerine kafa tutan basit köylüyü bizzat görmek için yığınla din bilgininin derhal şehre akmaya başladığını anlahr. Kefernahum halkı için, İsa'nın şifasının kaynağı çok da önemli değildi. Önemli olan bu hiz metinin bedeliydi. Akşam olduğunda, şehirde para almayan bir şifacı olduğu ha beri tüm Kefernahum'a yayılmıştı. İsa ve beraberindekiler Simun ve Andreya'nm evinde kalıyorlardı; Simun'un kayınvalidesi ya takta, ateşli yatıyordu. Kardeşler İsa'ya kadının hastalığını anla tınca, o da kadına doğru gitmiş, elini tutmuştu ve kadın birden bire iyileşmişti. Kısa süre sonra, Simun'un evinin önünde büyük bir kalabalık toplandı, yanlarında topallar, lepralılar ve içlerine cin
Zelot
151
girmiş olanlar vardı. Ertesi sabah, hasta ve sakatlar yığını daha da büyümüştü. Kalabalıktan kaçmak için İsa birkaç günlüğüne Kefernahum'dan ayrılmayı önerdi. "Başka yerlere, yakındaki kasabalara gidelim. Oralarda da Tanrı sözünü duyurayım" (Markos 1 :38). Ancak gezgin mucizecinin haberi çoktan komşu kasabalara da ulaşmıştı. İsa'nın gittiği her yerde-Beytsayda, Gerasa, Eriha-körler, sağırlar, dilsizler ve kötürümler ona akıyordu. Ve İsa hepsini iyileştirdi. Sonunda, bir kaç gün sonra Kefernahum'a döndüğünde, Simun'un kapısında o kadar çok kişi birikmişti ki, bir grup çatıda bir delik açmış, İsa'nın iyileştirmesi için kötürüm arkadaşlarını aşağıya sarkıtmışlardı. Modern zihinler için, İsa'nın şifa ve cin kovma hikayeleri, en basit ifadeyle mantıksız olabilir. Onun mucizelerini kabul etmek, tarihçi ile inanan arasındaki, bilim insanları ile arayış içindeki bireyler ara sındaki ayrımı oluşturur. Bu nedenle, İsa'nın mucizelerini doğrular nitelikteki tarihsel materyallerin, hem Nasıra'daki doğumu, hem de Golgota'daki ölümü ile ilgili materyallerden daha fazla olduğunu söylemek bir anlamda anlamsız görünebilir. Açıkça ifade etmeliyiz ki, İsa'nın belli bir mucizesini destekleyen kanıt da bulunmamak tadır. Bilim insanlarının İsa'nın şifa verdiği ya da cin kovduğu va kalardan biri ya da diğerinin gerçekliğini yargılama girişimlerinin boş olduğu açıktır. İsa'nın bir kötürümü iyileştirmiş olmasının daha olası, ölmüş olan Lazar'ı diriltmiş olmasının daha az olası olduğunu tartışmak anlamsızdır. İsa'nın tüm mucize hikayeleri geçen zaman la süslenmişti ve Hıristiyanlık araştırmaları açısından önem taşıyor du, dolayısıyla hiçbiri tarihsel olarak doğrulanamaz. Aynı şekilde, İsa'nın mucizelerini açıklayacak rasyonel bir temel aramak üzere bunları mitolojiden ayırmaya çalışmak da anlamsızdır: İsa, gel git nedeniyle suyun üzerinde yürüyor görünmüştü; İsa sadece gerçekte epilepsi hastası olan bir kişiden cin kovmuş gibi görünmüştü. Mo dern dünyadaki bir kişinin İsa'nın mucizevi işlerini nasıl gördüğü önemli değil. Bilebileceğimiz tek şey o zamanda yaşayan insanların bu işleri nasıl gördüğüdür. Ve tarihsel kanıtlar da buradadır. İlk ki-
152
Tanrı'rıırı Eliyle
lisede İsa'nın kim olduğu - bir haham mı? bir mesih mi? Tanrı'nın bedenlenmiş hali mi? - konusunda tartışmalar alevlenirken, onun cin kovucu ve mucizeci rolü üzerine takipçileri ya da karşıtları ara sında hiçbir zaman tartışma olmamıştır. Tüm müjdeler, kanonize olmayanlar da dahil, İsa'nın mucizevi işlerini doğrular niteliktedir, tıpkı en eski kaynak materyali olan Q gibi. Markos'un müjdesinin neredeyse üçte biri sadece İsa'nın şifa ve cin kovma işlerinden oluşur. İlk kilisenin hafızasında İsa'nın mu cizelerinin son derece canlı olması bir yana, temelleri bu mucizeler üzerine kuruluydu. İsa'nın havarileri onun mucizevi güçlerini taklit edebilme, onun adına insanlara şifa verme ve cin kovma becerile rini sergiliyorlardı. Onun mesih olduğunu kabul etmeyenler bile İsa'yı "şaşırtıcı işler yapan" biri olarak görüyordu. Müjdelerin hiç bir yerinde İsa'nın düşmanları onun mucizelerini reddetmez, bu nunla beraber mucizelerin amacını ve kaynağını sorgular. İkinci ve üçüncü yüzyıllarda, Hıristiyanlığı haber veren ahitler yazan Yahudi entelektüeller ve pagan filozoflar, İsa'nın cin kovucu ve mucizeci kimliğini kesin olarak görmüştür. İsa'nın sadece seyahat eden bir sihirbaz olduğunu söyleseler bile, onun sihirli becerilerinden şüphe duymamışlardır. Ayrıca, İsa Filistin topraklarında gezen ve hastaları iyileştirip, cinleri kovan tek mucizeci de değildi. Burası sihirle dolu bir dün yaydı ve İsa Yahudiye ve Celile' de dolaşan sayısız medyum ve rüya yorumcusundan, sihirbazdan ve büyücü doktordan biriydi. Daire Çizen Honi adında biri vardı, bu isimle anılıyordu çünkü kuraklık döneminde toprağa bir daire çizmiş ve içine girmişti. Honi Tanrı'ya "Yüce adın üzerine yemin ederim, sen oğullarına merhamet etme den ben buradan kıpırdamayacağını" diye sesleniyordu. Ve birden bire yağmur yağmaya başlamıştı. Honi'nin torunları Abba Hilkiah ve Saklı Hanan da İsa ile yaklaşık aynı dönemde Celile' de yaşamış lardı ve mucizevi işleri nedeniyle geniş bir çevrede tanınıyorlardı. Diğer bir Yahudi mucizeci Haham Hanina ben Dosa, İsa'nın mem leketi olan Nasıra' dan sadece birkaç kilometre mesafedeki Arab
Zelot
153
köyünde yaşıyordu ve dua ederek hastaları iyileştirme gücüne sa hipti, hatta kimin öleceğini, kimin yaşayacağını söyleyebilmek için medyumluk yapıyordu. O dönemdeki belki de en ünlü mucizeci Tyana'lı Apollon' du. "Yüce Tanrı" kavramını öğreten "kutsal bir adam" olarak anılıyordu ve gittiği her yerde mucizevi işler yapı yordu. Topalları, körleri, kötürümleri iyileştiriyordu. Hatta ölen bir kızı diriltmişti. İsa Filistin' deki tek ruh kovucu da değildi. Gezgin bir Yahudi cin kovucu ile sıkça karşılaşıyorlardı, hatta cin kovma oldukça karlı bir iş olabiliyordu. Müjdelerde pek çok cin kovucunun adı geçer (Matta 12:27; Luka 1 1 :19; Markos 9:38-40; ayrıca bakınız Elçilerin İşleri 19:11-17). Bazıları, örneğin Esseni olması muhtemel ünlü cin kovucu Eleazar, cinleri tutsak olanların burnundan çekip çıkarmak için muska ve büyülü sözler kullanırdı. Bazıları ise, örneğin Haham Simun ben Yohai gibi, cini kovmak için sadece cinin adını söylüyor du; tıpkı İsa gibi, Yohai önce cine kendini tanıtmasını emrediyordu, bu şekilde onun üzerinde otorite kuruyordu. Elçilerin İşleri kitabı Pavlus'u, İsa'nın adını şeytani güçlere karşı tılsım olarak kullanan bir cin kovucu olarak resmeder (Elçilerin İşleri 16:16-18, 19:12). Ölü Deniz tomarları arasında cin kovma talimatları bulunmuştur. İsa'nın zamanında cin kovmanın bu denli yaygın olmasının ne deni Yahudilerin hastalıkları ilahi adaletin ya da cinlerin etkisinin tezahürü olarak görmeleridir. Cinlere tutsaklık halini nasıl tanım lamak istersek isteyelim - fiziksel ya da akıl hastalığı, epilepsi ya da şizofreni- Filistinlilerin bu sorunları cin esaretinin işareti olarak değerlendirdiği ve İsa'yı da tutsak olanlara şifa verme gücüne sahip profesyonel cin kovuculardan biri olarak gördüğü gerçeğini değiş tirmez. Çağdaşı olan diğer cin kovucular ve mucizecilerden farklı ola rak İsa'nın kurtarıcı olduğu iddiasında bulunduğu doğru olabilir. Ancak başarısız olmuş kurtarıcılardan Tevdas ve Mısırlı da öyley di; her ikisi de takipçiler edinmek ve kurtarıcı oldukları iddiasın da bulunmak için mucizevi işlerden yararlanıyordu. Bu adamlar
154
Tanrı'nın Eliyle
ve çağdaşları olan mucizeciler hem Yahudiler hem de diğer uluslar tarafından "eylem adamları" olarak tanınıyordu, aynı ifade İsa için de kullanılmıştı. Üstelik, birinci ve ikinci yüzyılda yazılı Yahudi ve pagan eserlerinde yer alan mucize hikayelerinin edebi formu, müjdelerdeki anlatımla neredeyse aynıdır; hem mucizeleri, hem de mucizeciyi tanımlamak için aynı temel terimler kullanılmıştır. Basit bir ifadeyle, İsa'nın cin kovucu ve mucizeci statüsü modern şüphecilere alışılmadık, hatta absürt gelebilir, ancak Birinci Yüzyıl Filistini'nde cin kovucular ve mucizecilerden beklenenlerden bü yük bir farklılık göstermemektedir. İster Yunanlı, ister Romalı, Ya hudi ya da Hıristiyan olsun, antik dönemde Yakın Doğu' daki tüm uluslar sihir ve mucizeleri dünyalarının standart bir parçası olarak görüyorlardı. Bununla birlikte, antik dönemde insanların zihninde sihir ile mu cize arasında, her ikisi de evrenin doğal işleyişine müdahale oldu ğundan, kullandıkları yöntemlerde sonuçları bakımından değilse de, algılanma şekilleri bakımından belirgin bir fark vardı. Grekoro men dünyada, sihirbazlar her yerdeydi, ancak sihir bir tür şarlatan lık olarak değerlendiriliyordu. "Büyücülük işlerine" karşı birtakım Roma yasası vardı ve büyücüler kimi zaman "kara büyü" olarak adlandırılan uygulamalar yaptıklarının belirlenmesi durumunda sınır dışı, hatta idam edilebiliyordu. Yahudilikte de, Musa'nın Ya saları'nda büyü yasaklanmış olmasına ve cezasının ölüm olmasına rağmen, büyücüler oldukça yaygındı. İncil "Aranızda oğlunu ya da kızını ateşte kurban eden, falcı, büyücü, muskacı, medyum, ruh ça ğıran ya da ölülerin ruhlarına danışan kimse olmasın" diye uyarır. (Yasa Kitabı 18:10-11). Büyü sanatları söz konusu olduğunda yasa ile uygulama arasın daki farkın en iyi açıklaması "büyü" tarifinin farklı yolları olmasıdır. Bu sözcüğün kendisi aşırı olumsuz anlam içeriyordu ama sadece başka halkların ya da dinlerin uygulamaları söz konusu olduğun da. "Ülkelerini alacağınız uluslar büyücülerin, falcıların öğüdüne kulak verirler." der Tanrı İsraillilere. "Ama Tanrınız RAB buna izin
Zelot
155
vermiyor." (Yasa Kitabı 1 8:14). Ancak buna rağmen Tanrı, kendi gü cünü ispat etmek için hizmetkarlarının sihir işleri yapmasını sağlar. Örneğin, Tanrı bu şekilde Musa ve Harun' a Firavunun önünde bir "mucize yapmalarını", bir eşyayı yılana çevirmelerini söyler. Ancak Firavunun "bilgeleri" aynı numarayı yaptıklarında, bunlar "büyü cü" olarak adlandırılır. (Mısır'dan Çıkış 7:1-13, 9:8-12). Diğer bir deyişle, Tanrı'nın bir temsilcisi- örneğin Musa, İlyas ya da Elişa mucizeler yaparken, Firavunun bilgeleri ya da Baal kahinleri gibi bir "sahte peygamber" büyü yapmış kabul edilir. Bu da ilk dönem Hıristiyanların İsa'nın büyücü olmadığını ileri sürmek için çok ileri gitmelerini açıklıyor. İkinci ve üçüncü yüzyıl boyunca, kilisenin Yahudi ve Romalı karşıtları İsa'yı insanları ken dine çekmek ve kendisini takip etmeleri için kandırmak amacıyla büyüden yararlanmakla suçladıkları çeşitli risaleler yazdılar. İkinci yüzyılda yaşamış bir Hıristiyanlık savunucusu olan Justin Martyr eleştiride bulunanlar için Ancak bu gibi işleri gördükleri halde, bunun büyü olduğunu söylediler" yazmıştı. "Çünkü onlar [İsa için] büyücü, insanları aldatan biri demeye cüret ettiler." 11
Bu kilise düşmanlarının İsa'nın mucizevi işler yaptığını reddet mediklerine dikkat edilmeli. Sadece bu işler için "büyü" ifadesi kullanıyorlardı. Yine de, üçüncü yüzyılda yaşamış ünlü din bilim ci İskenderiyeli Origen gibi kilise liderleri, bu suçlamalara öfkeyle karşılık verdiler, "İsa'nın büyücü olduğu iftiradır ve çocukça bir iddiadır" diyerek kötülediler ya da mucizelerini büyü aracılığıyla gerçekleştirdiğini söylemelerini kınadılar. Erken dönem kilise ba balarından, Lugdunum piskoposu Ireneyus'un dile getirdiği gibi, İsa'nın mucizelerini sıradan büyücülerin yaptıklarından ayıran da tam olarak bu gibi büyü araçlarının olmamasıydı. İsa, İreneyus'un ifadesiyle, mucizelerini "büyülü sözlerin gücü, bitki ve otların suyu olmadan, kurban, toprağa sıvı dökme ya da mevsimlerin izlenmesi gerekmeksizin" gerçekleştiriyordu. Ancak, İreneyus'un tepkilerine rağmen, İsa'nın müjdelerde, özel likle de en eski müjde olan Markos'ta yer alan mucizeleri, kendi
156
Tanrı'nın Eliyle
zamanında karşılaşılan benzer büyücülerin ve mucizecilerin hare ketleriyle çarpıcı bir benzerlik taşır; İncil üzerinde çalışmalar yapan kayda değer sayıda çağdaş bilim insanının İsa için büyücü demele rinin nedeni budur. İsa'nın bazı mucizelerinde büyücülerin teknikle rini kullandığına şüphe yok- büyülü sözler, üzerinde çalışılmış for müller, tekrarlanan yakarışlar... Bir keresinde, Dekapolis bölgesinde bulundukları sırada, bir grup köylü İsa'ya sağır ve dilsiz bir adamı getirmiş ve yardım etmesi için yalvarmıştı. İsa adamı kalabalıktan uzakta bir kenara çekti. Sonra, antik dönemde bir büyücünün kita bında yer alması muhtemel tuhaf bir dizi hareket ile, İsa parmakları nı sağır adamın kulaklarına koydu, tükürüp, elini onun diline koydu ve sonra göğe bakarak, Aramice "Açıl!" anlamında Effata dedi. Ada mın kulakları hemen açıldı ve dili çözüldü (Markos 7:31-35). Beytsayda' da, İsa kör bir adama benzer bir şey yaptı. İsa körün elinden tutarak onu köyün dışına çıkardı. Gözlerine tükürüp elleri ni üzerine koydu ve "Bir şey görüyor musun?" diye sordu. Adam başını kaldırıp, "İnsanlar görüyorum" dedi, "ağaçlara benziyorlar, ama yürüyorlar." İsa ritüeli bir kez daha tekrarladı. Bu sefer mucize gerçekleşti; adam her şeyi açık seçik görmeye başlamıştı. (Markos 8:22-26 ). Markos'un müjdesinde on iki yıldır kanama şikayeti olan bir ka dın hakkında daha da şaşırtıcı bir hikaye anlatılır. Pek çok doktor görmüş ve elinde avucunda ne kadar parası varsa harcamıştı, ama hastalığına çare bulamamıştı. İsa hakkında anlatılanları duyunca, kalabalıkta ona arkasından yaklaştı, kolunu uzattı ve giysisine do kundu. Hemen o anda kanaması kesildi ve bedeninin iyileştiğini hissetti. Bu hikayede ilgi çekici olan, Markos'a göre, İsa'nın "kendisinden bir gücün aktığını hissetmesidir". Kalabalığın ortasında durdu ve bağırdı, "Giysilerime kim dokundu? "Kadın önünde yere kapandı ve ona gerçeği itiraf etti. "Kızım" dedi İsa, "İmanın seni kurtardı" (Markos 5:24-34).
Zelot
157
Markos'un anlatımında İsa, şifa gücünün bir tür elektrik enerjisi gibi aktığı pasif bir iletken gibi görülüyor. Bu da, o döneme ait me tinlerde büyü süreçlerinin tanımlanmasına uyuyor. Matta'nın yirmi yıl sonra kanamalı kadın ile ilgili hikayeyi anlatırken Markos'un vizyonundaki büyü özelliğini atlamış olması da kesinlikle kayda değer. Matta' da, kadın ona dokunduğunda İsa arkasına döner, onu görür ve onunla konuşur; ancak bundan sonra kadının hastalığını aktif olarak iyileştirir (Matta 9:20-22). Mucizelerinden bazılarında tespit edilebilecek büyü öğeleri bu lunmasına rağmen, müjdelerin hiçbir yerinde İsa'yı büyü yapmakla suçlayan herhangi birinin olmadığı bir gerçektir. Bu, düşmanları nın dile getirmesi kolay bir suçlama olurdu, anında ölüm cezası ve rilmesini sağlayacak bir suçlama. Ancak, İsa kendisine yöneltilen suçlamalara cevap vermesi için Romalı ve Yahudi yetkililerin karşı sına çıkarıldığında, kendisine pek çok suç atfedilmişti- isyana teş vik, dine küfretmek, Musa'nın Yasası'nı reddetmek, vergi ödemeyi reddetmek, Tapınak'ı tehdit etmek- ancak büyücü olmak belirtilen suçlar arasında yoktu. İsa'nın hizmetleri için hiçbir zaman bir ücret almadığını da belirt mek gerekir. Büyücüler, şifacılar, mucizeciler, cin kovucular-bunlar Birinci Yüzyıl Filistini'nde becerikli ve oldukça iyi para kazanan profesyonellerdi. Cin Kovucu Elazar' dan bir defasında İmparator Vespasian kadar önemli bir kişi önünde hünerlerini sergilemesi istenmişti. Elçilerin İşleri kitabında, Simun Magus olarak tanınan profesyonel bir büyücünün havarilere, el koyma hareketiyle Kut sal Ruh'u verme sanatını öğretmeleri karşılığında para teklif ettiği anlatılır. Simun, Petrus ve Yuhanna'ya gelip "Bana da bu yetkiyi verin" dedi, "ki, kimin üzerine ellerimi koysam Kutsal Ruh'u alsın." "Paran seninle birlikte mahvolsun" diye cevapladı Petrus, "çün kü Tanrı'nın armağanını parayla elde edebileceğini sandın" (Elçile rin İşleri 8:9-24). Petrus'un cevabı size aşırı gelebilir. Ancak o sadece mesihin
158
Tanrı'nm Eliyle
talimatını uyguluyordu; havarilerine "Hastaları iyileştirin, ölüleri diriltin, cüzamlıları temiz kılın, cinleri kovun. [Bu armağanları] Karşılıksız aldınız, karşılıksız verin." (Matta 10:8 1 Luka 9:1-2) demişti. Sonuçta, İsa'nın büyücü ya da mucizeci olup olmadığını tartış mak nafile olabilir. Antik Filistin' de büyü ile mucize belki de para nın iki yüzü gibi düşünülebilir. Ancak, kilise babalarının haklı ol duğu bir konu vardı. Müjdelerde İsa'nın mucizeleri ile ilgili olarak benzersiz ve diğerlerinden ayrılan bir şey olduğu açık. Bu sadece İsa'nın bu işleri ücret almadan yapması ya da mucizelerinde her za man büyücülerin yöntemlerini kullanmaması değil. İsa'nın mucize leri kendi başlarına İsa'nın amacını oluşturmuyor. Onun mucizeleri daha çok bir eğitsel amaca hizmet ediyor. Yahudilere çok spesifik bir mesaj iletme aracı oluyor. Bu mesajın ne olabileceğine dair bir ipucu Q materyallerinde bu lunan şaşırtıcı bir pasajda yer alıyor. Matta ve Luka'nın müjdelerin de anlatıldığı gibi, Vaftizci Yahya Machaerus Kalesi'nin tepesinde bir zindanda çürümekte, idam edilmeyi beklemektedir; eski hava rilerinden biri tarafından Celile' de mucize işler yapıldığını duyar. Duydukları nedeniyle meraka kapılan Yahya, İsa'ya "gelecek olan" kişi olup olmadığını sorması için bir haberci gönderir. "Gidin, işitip gördüklerinizi Yahya'ya bildirin" der İsa haberci ye. "Körlerin gözleri açılıyor, kötürümler yürüyor, cüzamlılar temiz kılmıyor, sağırlar işitiyor, ölüler diriliyor ve müjde yoksullara du yuruluyor" (Matta 11:1-6 1 Luka 7:18-23). İsa sözleriyle, uzun zaman önce İsrail'in geri alınacağı ve Ku düs'ün yenileneceği bir günün geleceğini, Tanrı'nın krallığının yer yüzünde kurulacağı bir günün geleceğini haber vermiş olan Yeşaya Peygamber'i özellikle hatırlatıyordu. "O zaman körlerin gözleri, sağırların kulakları açılacak, topallar geyik gibi sıçrayacak, sevinçle haykıracak dilsizlerin dili" diye vaat ediyordu Yeşaya. "Ölülerin ya şayacak, bedenleri dirilecek" (Yeşaya 35:5-6, 26:19).
Zelot
1 59
Kendi mucizelerini Yeşaya'nın kehaneti ile birleştirerek İsa, pey gamberlerin öngördükleri Tanrı'nın yılının, Tanrı'nm intikam günü nün sonunda geldiğini şüpheye yer olmayacak şekilde belirtmek tedir. Tanrı'nm egemenliği başlamıştır. "Ben cinleri Tanrı'nın eliy le kovuyorsam, Tanrı'mn egemenliği üzerinize gelmiş demektir." (Matta 12:28 1 Luka 11:20). Dolayısıyla, İsa'nın mucizeleri Tanrı'nın dünyadaki krallığının tezahürüdür. Körleri, sağırları, dilsizleri iyi leştiren Tanrı'nın elidir-cinleri kovan Tanrı'nın elidir. İsa'nın görevi sadece o eli Tanrı'nm yeryüzündeki araası olarak maharetle kullan maktır. Diğer taraftan, Tanrı'nın yeryüzünde zaten aracıları vardı. Onlar beyaz zarif kıyafetler içinde Tapınak'ta dolaşıyorlar, tütsü dağları ve durmaksızın verilen sunuların üzerinden atlıyorlardı. Soylu ka hinlerin en önemli işlevi sadece Tapınak ritüellerini yönetmek de ğildi, aynı zamanda Yahudi kültüne erişimi de kontrol ediyorlardı. Kudüs Tapınağı'nın giderek daha sınırlayıcı bölümler halinde tasar lanmış olmasının asıl amacı kimlerin ve ne ölçüde Tanrı'nm huzu runa çıkabileceğini ya da çıkamayacağını belirleyen kahin tekelini korumaktı. Hastalar, topallar, cüzamlılar, "cinlerin tutsağı olanlar" adet gören kadınlar, cerahatli olanlar, yakın zamanda doğum yap mış olanlar... bunların hiçbirinin kahinlerin kurallarına göre arın madan Tapınak' a girmelerine ve Yahudi kültünde yer almalarına izin yoktu. Temiz kıldığı her lepralı, tedavi ettiği her kötürüm, kov duğu her cin ile İsa, hem kahinlerin kurallarına kafa tutmuş, hem de kahinliğin temel amacını geçersiz kılmış oluyordu. Dolayısıyla, Matta'nın müjdesinde, kendisini iyileştirmesi için yalvaran bir cüzamlı geldiğinde İsa ona uzanır, dokunur ve hastalı ğını iyileştirir. Ama o kadarla kalmaz. "Git, kahine görün" der ada ma. "Cüzamdan temizlendiğini herkese kanıtlamak için Musa'nın buyurduğu adağı." İsa alay etmektedir. Cüzamlıya verdiği talimat kahinlerin ku rallarına bir jest - hesaplanmış bir darbedir. Sonuçta, cüzamlı sa dece hasta değildir. O kirlidir. Törensel açıdan temiz değildir ve
160
Tanrı 'nın Eliyle
Tanrı'nın Tapınağı'na girmeye layık değildir. Hastalığı tüm toplu mu kirletir. İsa'nın değindiği Musa buyruğuna göre, bir cüzamlının temizlenmesinin tek yolu en zahmetli ve en pahalı ritüeli, sadece bir kahin tarafından gerçekleştirilebilecek bir ritüeli uygulamaktır. Öncelikle, cüzamlı, kahine temiz iki kuş, yanında biraz sedir ağacı, kırmızı ip ve çördük otu getirmelidir. Kuşlardan biri derhal kurban edilir ve canlı olan diğer kuş, sedir ağacı, ip ve çördük otu onun kanına batırılır. Sonra kan cüzamlının üstüne serpilir ve canlı olan kuş serbest bırakılır. Yedi gün sonra, cüzamlı saçlarını kazır ve suda banyo yapar. Sekizinci gün, cüzamlı lekesiz iki erkek kuzu ve yine lekesiz bir dişi kuzu ve yanında istenen tahıldan yapılma un ile karıştırılmış yağ alır ve kahine götürür; kahin bunlardan Tanrı'ya yakılan bir sunu hazırlar. Kahin kurbanın kanını cüzamlının sağ kulak memesine, sağ el başparmağına ve sağ ayak başparmağına sürer. Sonra cüzamlı üzerine yağı yedi kez serper. Ancak tüm bun ların tamamlanmasından sonra cüzamlı, başlangıçta cüzam olması na neden olan günahlarından ve suçlarından arınmış sayılır; ancak bundan sonra Tanrı'nın toplumuna yeniden katılmasına izin verilir (Levililer 14). Elbette, İsa cüzamlı adama iyileştiğini, artık iki kuş, iki kuzu, bir dişi kuzu, bir sedir ağacı dalı, bir yumak kırmızı ip, bir demet çör dük atı, bir buşel un ve bir kavanoz yağ alabileceğini ve bunları Tanrı'ya sunu olarak kahine verebileceğini söylemiyor. Ona zaten temizlenmiş olarak kahinin karşısına çıkmasını söylüyor. Bu sadece kahinin otoritesine değil, Tapmak'ın kendisine de doğrudan mey dan okumadır. İsa cüzamlıyı sadece iyileştirmekle kalmamış, onu arındırmış, gerçek bir İsrailli olarak Tapınak' a gidebilmeye uygun olmasını sağlamıştır. Ve bunu ücretsiz olarak, Tanrı'nın bir hediyesi olarak, vergi vermesi ya da kurban sunması gerekmeksizin yapmış ve dolayısıyla sadece kahinlere verilen, bir kişinin Tanrı'nın huzu runa çıkmaya layık olduğunu belirleme yetkisini üzerine almıştır. Tapmak'ın meşruiyetine böylesine apaçık bir saldırı, İsa, Celi le'nin uzak yerlerinde kaldığı sürece küçük görülebilir ve önemsen-
Zelot
161
meyebilirdi. Ancak, o ve havarileri Kefernahum' dan ayrıldıktan ve yol boyunca hastalan iyileştirerek ve cinleri kovarak yavaş yavaş Kudüs'e doğru ilerlemeye başladıktan sonra, İsa'nın yetkili kahin lerle ve onları destekleyen Roma İmparatorluğu ile karşılaşması kaçınılmaz hale gelmişti. Kısa sürede, Kudüs' teki yetkililer bu gez gin cin kovucuyu ve mucizeciyi gözardı edemez hale geleceklerdi. O, Kutsal Şehre yaklaştıkça, susturulması ihtiyacı daha acil bir hal alıyordu. Çünkü korktukları sadece İsa'nın mucizeleri değildi; bu mucizeler aracılığıyla aktardığı basit ancak inanılmaz tehlikeli me sajdan korkuyorlardı: Tanrı'nın Krallığı yakındır.
162
Tanrı'nın Eliyle
Bölüm On
Egemenliğin Gelsin
"Tanrı'nın Krallığı'nı ne ile karşılaştırabilirim?" dedi İsa. Oğlu için muazzam bir düğün şöleni hazırlayan, bu mutlu olaya önemli misafirlerini davet etmek için krallığının dört bir köşesine kölelerini göndermiş olan kudretli bir krala benziyor. Kral, kölelerine talimat vermiş; "Davetlilere ziyafetimi hazırladı ğımı söyleyin. Sığırlarını, besili hayvanlarım kesildi. Her şey hazır, gelin şölene!" Köleler kralın davetini duyurmak için gitmişler. Ancak bu önem li misafirleri daveti birer birer geri çevirmişler. "Bir tarla satın aldım, gidip görmem gerek. Rica ederim, beni hoş gör." demiş biri. "Beş çift öküz aldım, onları denemeye gidiyorum" demiş bir di ğeri. "Rica ederim, beni hoş gör." Üçüncüsü, "Ben de yeni evlendim" demiş,"Bu nedenle gelemi yorum". Köleler döndüklerinde efendilerine davetlilerin hiçbirinin daveti kabul etmediğini, bazılarınınsa kutlamalara katılmayı reddettikleri gibi, kralın kölelerini alıkoyduklarını, onları hırpaladıklarını, hatta öldürdüklerini söylemiş. Kral öfkeyle kölelerine sokaklarda ve krallığının kuytu köşele rinde dolaşmaları, bulabildikleri herkesi, genç ve yaşlı, yoksul ve zayıf, kötürüm, sakat, kör ve dışlanmış, kim varsa ziyafete getirme leri emrini vermiş. Zelot
163
Köleler emredileni yapmışlar ve şenlikler başlamış. Ancak kutla maların ortasında kral orada bulunanlar arasında davet edilmemiş birini fark etmiş; adam düğün elbisesi giymemiş. "Buraya nasıl geldin?" diye sormuş kral yabancıya. Adam cevap verememiş. "Şunun ellerini ayaklarını bağlayın!" diye emretmiş kral. "Onu dışarıya, karanlığa atın! Orada ağlayış ve diş gıcırtısı olacaktır. Çün kü çağrılanlar çok, ama seçilenler azdır." Düğüne gelmeyi reddeden misafirlere, köleleri alıkoyan ve öldü renlere gelince; kral onları evlerinden çıkartıp koyun gibi kesmek ve şehirlerini yakmak için ordularını göndermiş. "Kulağı olan işitsin." (Matta 22:1-4 1 Luka 14:1 6-24). Şuna hiç şüphe yok: İsa'nın üç yıllık kısa hizmetinin ana teması ve birleştirici mesajı Tanrı'nın Krallığı vaadidir. Müjdelerde İsa'nın söylediği ya da yaptığı her şey Krallığın gelişinin topluma ilan edil mesi amacına hizmet eder. Vaftizci Yahya' dan ayrıldıktan sonra verdiği ilk vaazın konusu budur: "Tövbe edin, Tanrı'nın Krallığı yaklaştı" (Markos 1 : 15). Yahya'nın İsa'ya öğrettiği, İsa'nın da sonra kendi havarilerine öğrettiği, Rab'bin duasının temeli budur: "Gök lerdeki babamız, adın kutsal kılınsın. Egemenliğin gelsin... " (Matta 6:9-13 1 Luka 11:1-2). İsa'yı takip edenlere her şeyin ötesinde bu nun için uğraşmaları söyleniyordu-"Siz önce O'nun egemenliğinin ve O'ndaki doğruluğun ardından gidin, o zaman size tüm bunlar da verilecektir." (Matta 6:33 1 Luka 12:31 )- çünkü ancak Tanrı'nın ege menliği için her şeyden ve herkesten vazgeçerlerse ona layık olmayı umabilirlerdi (Matta 10:37-39 1 Luka 14:25-27). İsa Tanrı'nın Krallığı'ndan o kadar sık ve o kadar soyut bir şe kilde bahsediyordu ki, kendi kafasında bile bütünleşik bir kavram oluşup oluşmadığını bilmek zor. Müjdelerin dışında, Yeni Ahit'te bu ifade ve Matta'da yer alan eşdeğeri "Cennetin Krallığı" ifadesine rastlamak zordur. İbrani İncili'nde çeşitli pasajlarda Tanrı kral ve tek egemen güç olarak tanımlansa da, tam olarak "Tanrı'nın Krallı-
164
Egemenliğin Gelsin
ğı" ifadesi sadece apokrif Kral Süleyman'ın Hikmeti (1 0:10) metninde yer alır; burada Tanrı'nın Krallığı fiziksel olarak cennette, Tanrı'nın tahtının bulunduğu ve meleklerin onun her emrini yerine getirdik leri ve onun iradesinin her zaman ve istisnasız gerçekleştiği bir yer olarak canlandırılır. Ancak, İsa'nın öğretilerinde, Tanrı'nın Krallığı kozmik bir düz lemde yer alan semavi bir krallık değildir. Bunun aksini iddia eden ler genellikle Yuhanna'nm müjdesinde yer alan, İsa'nın Pilatus'a "Benim krallığım bu dünyadan değildir" (Yuhanna 18:36) dediği iddiasının yer aldığı güvenilir olmayan tek bir pasajı esas alırlar.. Bu, müjdelerde İsa'nın böylesine bir iddiada bulunduğu tek pasaj olduğu gibi, orijinal Yunanca ifadenin tam bir çevrisi de değildir. Ouk estin ek tou kosmou şeklindeki pasajın "bu [yönetim] düzeninin / sisteminin parçası değil" şeklinde çevrilmesi daha doğru olabilir. Bu pasajın tarihsel bir veri içerdiği kabul edilse bile (ki bu şekilde düşünen çok az bilim insanı bulunuyor), İsa Tanrı'nın Krallığı'nın dünyevi olmadığını iddia etmemekte; dünyadaki herhangi bir kral lığa ya da hükümete benzemediğini söylemektedir. Ya da İsa, Tanrı'nın Krallığı'nı uzak bir gelecekte, zamanın so nu geldiğinde kurulacak bir krallık olarak sunmamıştı. İsa, "Tan rı'nın Krallığı yaklaştı" (Markos 1:15) ya da "Tann'nın Krallığı içi nizdedir" (Luka 17:21 ) dediğinde, kendi çağında, kendi zamanın da Tanrı'nın kurtarıcılığına işaret ediyordu. Evet, İsa yeryüzünde Tanrı'nın Krallığı'nın kurulacak olmasına işaret edecek savaşlar ve ayaklanmalardan, depremlerden ve kıtlıktan, sahte mesihler ve peygamberlerden bahsediyordu (Markos 13:5-37). Ancak gerçekte İsa'nın sözleri gelecekte yaşanacak bir kıyametin işareti olmaktan öte, yaşadığı dönemin mükemmel bir tanımıydı: Savaşlar, kıtlık ve sahte mesihlerle dolu bir dönem. Aslında, İsa Tanrı'nın Krallığı'nın her an kurulmasını bekler gibiydi: "Size doğrusunu söyleyeyim, burada bulunanlar arasında, Tanrı'nın Krallığı'nın güçlü biçimde gerçekleştiğini görmeden ölümü tatmayacak olanlar var." (Markos 9:1).
Zelot
165
Tanrı' nın Krallığı ne sadece semavi, ne de tamamen kıyamete ilişkinse, bu durumda İsa'nın ortaya koyduğu krallık fiziki ve var olan bir krallık olmalıydı: Dünyada kurulmak üzere olan, gerçek bir kralı olan gerçek bir krallık. Yahudiler konuyu tam olarak bu şekilde anlayacaklardı. İsa'nın Tanrı'nın Krallığı algısı belirgin ve bir ba kıma benzersiz olsa da, yarathğı çağrışımlar onu dinleyenlere ya bancı gelmeyecekti. İsa sadece zelotların yıllardır vaaz ettikleri bir şeyi tekrarlıyordu. Basitçe ifade etmek gerekirse, Tanrı'nın Krallığı Tanrı'nın sadece İsrail'de değil, tüm dünyada egemen olan tek güç, bir ve tek kral olduğu fikrinin kısa ifadesiydi. "Gökte ve yerde olan her şey senindir" der İncil Tanrı' dan bahsederken. "Krallık senin dir... Her şeye egemensin" (1 Tarihler 29:11-12; ayrıca bakınız Çölde Sayım 23:21; Yasa Kitabı 33:5). Aslında, Tanrı'nın tek egemen güç olması kavramı eskiden gelen tüm büyük peygamberlerin mesajla rında yer alır. İlyas, Elişa, Mika, Amos, Yeşaya, Yeremya-bu kişiler Tanrı'nın Yahudileri, dünyevi herhangi bir efendiye hizmet etmeyi ya da evrenin bir ve tek kralı dışında herhangi bir kralın önünde eğilmeyi reddederlerse, boyunduruk altından kurtaracağını ve İsra il' in serbest kalacağını söylüyorlardı. Aynı inanç, MÖ 164'te, çılgın Yunan Kralı Antiokus Epifanes'in Yahudilerden kendisine bir tan rı gibi tapmasını talep etmesinin ardından Selevkos yönetimi bo yunduruğundan kurtarmış olan Makabilerden, Roma işgaline karşı direnen radikallere ve devrimcilere; haydutlar, Sicarii, zelotlar ve Masada şehitlerine ve başarısız olmuş büyük mesihlere, MS 135'te başlattığı isyanda yabancıların egemenliğinden kurtulmak için ke limesi kelimesine "Tanrı'nın Krallığı" ifadesini kullanan Kokhba oğlu Sim un' a kadar neredeyse tüm Yahudi direniş hareketlerinin temelini oluşturmuştur. İsa'nın Tanrı'nın mutlak egemenliği görüşü kendisinden önce gelmiş ve sonra gelecek olan peygamberlerin, haydutların, zelotla rın ve mesihlerin görüşünden çok farklı değildi, bunu Sezar' a vergi ödeme konusunda sorulan soruya verdiği cevapta görebiliriz. As lında Tanrı'nın egemenliği konusundaki görüşü, öğretmeni olan
166
Egemenliğin Gelsin
Vaftizci Yahya'dan çok farklı değildi; "Tanrı'nın Krallığı" ifadesini ondan almış olabilir. İsa'nın Tanrı'run Krallığı yorumunu Vaftizci Yahya'nın yorumundan ayıran ise, Tanrı'nın egemen olması için adalet ve doğruluk yönünde içsel bir dönüşümün yeterli olmadı ğı, mevcut siyasi, dini ve ekonomik sistemin tamamen tersine çev rilmesi gerektiği konusunda zelotlar ile aynı fikirde olmasıdır. "Ey yoksullar, ne mutlu size! Tanrı'nın egemenliği sizindir. Şimdi açlık çekenler, ne mutlu size, siz doyurulacaksınız. Şimdi ağlayanlar, ne mutlu size, siz güleceksiniz" (Luka 6:20-21). Gerçek Mutluluk bölümünde yer alan bu sözler, her şeyden öte, itaat ve yabancıların egemenliğinden kurtuluşun yakın olduğu va adidir. Alçak gönüllü olanların dünyayı ele geçireceği, hastaların iyileşeceği, zayıf olanların güçleneceği, açların doyacağı ve yoksul olanların zenginleşeceği radikal bir yeni dünya öngörüyorlardı. Tanrı'nın Krallığı'nda, varlıklar paylaştırılacak ve borçlar silinecek ti. "İlk gelen sonuncu ve sonuncu gelen ilk olacakhr" (Matta 5:3-12 1 Luka 6:20-24). Ancak bu aynı zamanda, yeryüzünde Tanrı'run Krallığı kurul duğunda, zenginlerin yoksul olacağı, güçlülerin güçsüz olacağı ve güçlü olanların yerlerini güçsüz olanlara kaptıracağı anlamına da gelir. "Varlıklı kişilerin Tanrı egemenliğine girmesi ne güç olacak!" (Markos 10:23). Tanrı'nın Krallığı, Tanrı'nın yoksul ve kimsesiz olanları koruduğu ütopik bir fantezi değildir. Tanrı'run gazabının zengin, kuvvetli ve güç sahibi olanlar üzerine yağacağı rahatlatıcı bir yeni gerçekliktir. Ama vay halinize, ey zenginler, tesellinizi al mış bulunuyorsunuz. Şimdi karnı tok olan sizler, vay halinize, açlık çekeceksiniz! Ey şimdi gülenler, vay halinize, yas tutup ağlayacak sınız!" (Luka 6:24-25). İsa'nın sözlerinin taşıdığı anlam çok açık: Yeryüzünde Tanrı'nın Krallığı kurulmak üzeredir; Tanrı İsrail'i eski görkemli günlerine yeniden kavuşturmak üzeredir. Ancak Tanrı'nın görkemli günleri getirebilmesi için mevcut düzenin yıkılması gerekir. Mevcut liderler yenilgiye uğratılmadan Tanrı'nın egemenliği kurulamaz. Dolayısıy-
Zelot
167
la "Tanrı'nın Krallığı yakındır" demek, Roma İmparatorluğu'nun sonu yakındır demekle aynıdır. Bu, Tanrı'nın, toprakların yönetici si olan Sezar'ı yerinden edeceği anlamına gelir. Tapınak kahinleri, zengin Yahudi aristokratlar, Hirodes'in yarattığı elit tabaka ve uzak larda, Roma' da bulunan dinsiz gaspçı- hepsi yakında Tanrı'nın ga zabını hissedecektir. Tanrı'nın Krallığı açık ve basit bir devrim çağrısıdır. Ve hangi devrim, özellikle de orduları ile Tanrı tarafından seçilmiş insanları için ayrılmış toprakları yağmalayan bir imparatorluğa karşı ger çekleştirilen bir devrim, şiddet ve kan dökülmesini içermez? Tan rı'nın Krallığı uhrevi bir fantezi değilse, devasa bir imparatorluk tarafından işgal edilmiş topraklar üzerinde güç kullanmadan nasıl kurulabilir? İsa'nın dönemindeki peygamberler, haydutlar, zelotlar ve mesihler bunu biliyordu ve bu nedenle dünyada Tanrı'nın ege menliğini getirmeye çalışırken şiddet kullanmaktan çekinmediler. Sorulması gereken, İsa'nın d a bu şekilde hissedip, hissetmediği. Tanrı'nın egemenliğini dünyaya getirebilmek için şiddetin gerekli olduğu konusunda dönemindeki mesihler haydut şefi Hezekiah, Celileli Yahuda, Menahem, Giora oğlu Simun, Kochba oğlu Simun ve diğerleri ile aynı fikirde miydi? Tanrı'nın kutsal metinlerde talep ettiği gibi, toprakların tüm yabancı öğelerden zor kullana rak temizlenmesi gerektiği yönündeki zelot doktrinini uyguluyor muydu? Tarihteki İsa'yı, Hıristiyanlığın İsa Mesih'inden ayn olarak ince lemek isteyen birinin sorması gereken en önemli soru belki de bu dur. İsa'nın genel olarak "düşmanını seven" ve "yüzünün diğer ta rafını çeviren" müzmin bir uzlaştırıcı olarak gösterilmesi daha çok içinde yaşadığı siyasi açıdan çalkantılı dünya ile ilgilenmeyen ya da belki de bilgi sahibi olmayan apolitik bir vaiz olarak çizilen resmine dayandırılmıştır. O resmin tamamen uydurma olduğu daha önce ortaya konmuştu. Tarihteki İsa'nın şiddet karşısındaki tavrı çok da ha karmaşıktır. İsa'nın bizzat şiddet içeren davranışları savunduğu na dair kanıt bulunmamaktadır. Ama pasifist olmadığı da kesindir.
168
Egemenliğin Gelsin
"Yeryüzüne barış getirmeye geldiğimi sanmayın! Ben barış değil, kılıç getirmeye geldim." (Matta 10:34 1 Luka 12:51). Yahudi ayaklanmasından ve Kudüs'ün yıkılmasından sonra, er ken dönem Hıristiyan kilisesi İsa ile, o korkunç savaşa neden olan gayretli milliyetçilik arasına mesafe koymak için uğraşmıştır. Bu nun sonucunda, "düşmanlarını sev" ve "yüzünün diğer tarafını çe vir" gibi ifadeler kasıtlı olarak Yahudi bağlamlarından ayıklanmış ve etnik, kültürel ve dini kökenleri ne olursa olsun, tüm insanların uyabileceği soyut, etik ilkelere dönüştürülmüştür. Ancak, İsa' nın gerçekten neye inandığını açığa çıkarmak istersek, şu temel gerçeği kesinlikle göz önünden ayırmamalıyız: Nasıralı İsa her şeyden önce ve nihayetinde bir Yahudi'ydi. Bir Yahudi olarak, İsa sadece kendisi gibi Yahudilerin kaderi ile ilgileniyordu. İsa için en önemli şey İsrail'di. Misyonunun yalnızca "İsrail halkının kay bolmuş koyunlarına" (Matta 15:24) yönelik olduğunda ısrar ediyor ve müjdeyi Yahudilerden başkasıyla paylaşmamasını söylüyordu: "Diğer uluslara ait yerlere gitmeyin. Samiriyelilere ait kentlerin de hiçbirine uğramayın." (Matta1 0:5-6). Kendisi başka uluslardan kişi lerle karşılaştığında, onları her zaman kendinden uzak tutuyor ve çoğu zaman isteksizce iyileştiriyordu. Kızı için kendisinden yardım istemeye gelen Fenikeli kadına söylediği gibi, "Bırak önce çocuklar [İsa İsrail'i kastediyor] doysunlar, çocukların ekmeğini alıp köpek lere [İsa o kadın gibi başka uluslardan olanları kastediyor] atmak doğru değildir" (Markos 7:27). Konu Yahudi inanışının kalbi ve ruhu, yani Musa'run Yasaları olduğunda, İsa misyonunun geçersiz kılmak değil, tamamlamak ol duğunda kararlıydı (Matta 5:17). Bu yasalarda, Yahudiler arasındaki ilişkiler ile Yahudi olanlar ve olmayanlar arasındaki ilişkiler kesin olarak ayrılmıştı. Sıklıkla tekrarlanan "komşunu kendin kadar sev" emri kesin biçimde İsrail içerisindeki iç ilişkiler bağlamında veril mişti. Söz konusu ayet şöyledir: "Öç almayacaksın. Halkından biri ne kin beslemeyeceksin. Komşunu kendin kadar seveceksin." (Le vililer 19:18). İsrailliler için ve Birinci Yüzyıl Filistini'nde yaşayan
Zelot
169
İsa'nın toplumu için, "komşu" diğer Yahudileri ifade ediyordu. Di ğer taraftan, yabancılara ve dışarıdan gelenlere, baskıa memurlara ve işgalcilere karşı nasıl davranılacağı konusunda Tevrat son derece açıktır "Onları önünüzden kovacaksınız. Onlarla ya da ilahlarıyla anlaşma yapmayacaksınız. Onları ülkenizde barındırmayacaksınız" (Mısırdan Çıkış 23:31-33). İsa'yı kelime anlamıyla, Tanrı'nın biricik oğlu olarak görenler için, İsa'nın Yahudi olması önemsizdir. İsa Mesih tanrısalsa, her hangi bir yasadan ya da adetten üstündür. Ancak iki bin yıl önce Filistin' de yaşamış olan basit Yahudi köylüsü ve karizmatik vaizi arayanlar için, bu reddedilemez gerçekten daha önemli bir bilgi ola maz: İncil' de "savaş eri" (Mısırdan Çıkış 15:3) olarak adlandırılan Tanrı, Yahudi topraklarını işgal eden tüm erkek, kadın ve çocukla rın topluca katledilmesini tekrar tekrar emreden Tanrı, İbrahim ve Musa'nın, Yakup ve Yeşu'nun "kıyafetlerine kan sıçramış Tanrı'sı" (Yeşaya 63:3), "düşmanlarının başını ezen", savaşçılarından ayak larını düşmanlarının kanına batırmasını ve köpeklerin yemesi için cesetlerini bırakmasını emreden (Zebur 68:21-23) Tann-İsa'nın ta nıdığı tek Tanrı ve ibadet ettiği yegane Tanrı'ydı. İsa'nın komşuları ve düşmanları kavramının kendi döneminde yaşayan diğer Yahudilerden daha dar kapsamlı olduğunu düşün mek için bir neden yoktur. Onun "komşularını sev" ve "yüzünün diğer tarafını çevir" emirleri sadece kendisi gibi Yahudi olanlar için söylenmiş ve sadece Yahudi toplumu içerisinde barış temelinde ilişkilere model oluşturması amaçlanmış olarak okunmalıdır. Bu emirlerin yabancılar ve dışarıdan gelenlere, özellikle de Tanrı'nın topraklarını Musa'nın Yasaları'nı; ki İsa bunların tamamlayıcısı ol duğunu düşünüyordu; çiğneyerek işgal eden, vahşi "yağmacılara" karşı nasıl davranılması gerektiği ile ilgisi yoktur. Onları ülkenizde
barındırmayacaksınız. Her halükarda, ne düşmanları sevme emri, ne de yüzünün diğer tarafını çevirme öğüdü şiddet uygulamama ya da direnç gösterme me ile eşdeğerdir. İsa aptal değildi. Mesihlik iddiasında bulunan
1 70
Egemenliğin Gelsin
diğer herkesin anladığını o da anlıyordu: Tann'run egemenliği güç kullanmadan kurulamazdı. "Vaftizci Yahya'nın ortaya çıkhğı gün den bu yana Göklerin Egemenliği zorlanıyor, zorlu kişiler onu ele geçirmeye çalışıyor" (Matta 11:12 1 Luka 16:16). İsa on iki elçisini tam olarak dünyada Tann'run Krallığı'ru kur manın doğuracağı kaçınılmaz sonuçlara hazırlamak için bizzat seç mişti. İsa'nın döneminde yaşayan Yahudiler, İsrail'in on iki kabile sinin bir gün yeniden bir araya gelip, tek, birleşmiş bir ulus oluş turacağına inanıyorlardı. Peygamberler bunu öngörmüşlerdi: " İşte halkım İsrail'i ve Yahuda'yı eski durumlarına kavuşturacağım gün ler yaklaşıyor' diyor RAB, 'Onları atalarına verdiğim topraklara ge ri getireceğim, orayı yurt edinecekler' diyor RAB" (Yeremya 30:3). On İkileri görevlendirerek ve onların "on iki tahta oturup İsrail'in on iki oymağını yargılayacak"larını (Matta 19:28 1 Luka 22:28-30) vaat ederek, İsa bekledikleri günün, Egemen Rab'bin Yahudilerin "boyunlarındaki boyunduruğu kıracak" ve "bağlarını koparacak" olduğu günlerin (Yeremya 30:8), geldiğine işaret ediyordu. Vaftizci Yahya'nın vaaz ettiği gibi, gerçek İsrail ulusunun eski günlerine ka vuşacağı ve yenileneceği gün nihayetinde gelmişti. Tanrı'nın Kral lığı buradaydı. Bu cesaret gerektiren ve tahrik edici bir mesajdı. Çünkü, Ye şaya Peygamber'in de uyardığı gibi, Tanrı "sürgün İsraillileri ve dağılmış Yahudalıları" tek bir amaçla toplayacaktı: Savaş. Yeni ve yeniden kurulan İsrail, peygamberin ifadesiyle, "uluslar için san cak kaldıracak", "Batı' daki Filistinlilere saldırıp Doğu'dakilerin her şeyini yağmalayacaklar" dır. Tanrı'nın Yahudilere verdiği toprakları yeniden ele geçirecekler ve yabancıların işgalinin pis kokusundan sonsuza dek temizleyeceklerdir. (Yeşaya 11:11-16). On ikilerin belirlenmesi, bir savaş çağrısı değilse bile, savaşın kaçınılmaz olduğunun kabulüdür; işte bu nedenle İsa yaşanacak olanlar hakkında açıkça uyarıda bulunmuştur: "Ardımdan gelmek isteyen, kendini inkar etsin, çarmıhını yüklenip beni izlesin." (Mar kos 8:34). Bu, çoğu zaman yorumlandığı gibi, benliği reddetme ifa-
Zelot
171
desi değildir. Çarmıh isyana teşvike verilen cezadır, boyun eğmenin sembolü değildir. İsa On İkileri, İsrail ulusunu yeniden kuracak ve işgalin boyunduruğundan kurtaracak on iki kabilenin bedenlenmiş hali olmalarının Roma tarafından haklı olarak ihanet olarak anlaşı lacağı ve dolayısıyla, kaçınılmaz olarak çarmıha gerilmeleri ile so nuçlanacağı konusunda uyarmaktadır. Bu İsa'nın kendisi ile ilgili olarak sık sık kabul ettiği bir durumdur. İsa, havarilerine onu neyin beklediğini tekrar tekrar hatırlatmıştır: Reddedilme, tutuklanma, iş kence ve çarmıha gerilme (Matta 16:21, 17:22-23, 20:18-19; Markos 8:31, 9:31, 10:33; Luka 9:22, 44, 1 8:32-33). Evanjelistlerin, anlattıkları olayların yaşanmasından onlarca yıl sonra bu metinleri yazarken, İsa'nın hikayesinin Golgota' da çarmıhın üzerinde biteceğini bildik lerini ve bir peygamber olarak cesaretini kanıtlamak amacıyla bu sözleri İsa'ya yakıştırdıklarını söylemek mümkün. Ancak, İsa'nın kaçınılmaz şekilde yakalanması ve çarmıha gerilmesi konusundaki beyanlarının çok sayıda olması, kendisi hakkında sık sık dile ge tirdiği kehanetlerin tarihsel olabileceğini göstermektedir. Üstelik, Tapınak'm kahinlerin kontrolünde olmasına ya da Filistin'in Roma tarafından işgaline kafa tutan birine neler olabileceğini öngörmek için peygamber olmak gerekmez. İsa'nın ve On İkilerin önündeki yol, kendisinden önce gelen, kurtarıcı oldukları iddiasındaki pek çok kişi tarafından ortaya konmuştu. Varacakları yer belliydi. Bu da, İsa'nın Tanrı'nın Krallığı konusundaki gerçeği havarile rinden başka herkesten saklamak için uğraşmasını açıklar. İsa ön gördüğü yeni dünya düzeninin çok radikal, çok tehlikeli ve çok devrimci olduğunu, Roma'nın olası tek tepkisinin onları yakalamak ve isyana teşvik suçlamasıyla idam etmek olacağını biliyordu. Bu nedenle, Tanrı'nın Krallığı'nı anlaşılması neredeyse imkansız olan belirsiz ve sembolik hikayeler ile örterek anlatmayı bilinçli olarak tercih etti. İsa havarilerine "Tanrı'nın egemenliğinin sırrı sizlere açıklandı" der. "Ama dışarıda olanlara her şey benzetmelerle anla tılır. Öyle ki, bakıp bakıp görmesinler, duyup duyup anlamasınlar" (Markos 4:11-12).
172
Egemenligin Gelsi11
O halde, İsa'nın öğretilerindeki Tanrı'run Krallığı nedir? Bir sefe rinde kralın sarayında neşeli bir düğün şenliği ve sarayın duvarları nın dışında kanla ıslanmış sokaklardır. Bir seferinde bir tarlada saklı bir defineye benzer; varını yoğunu satıp o tarlayı satın al (Matta 13:44) der. Bir kabuğun içine sıkışmış bir inciye benzer; o kabuğu bulmak için her şeyini feda et (Matta 13:45) der. Toprağa gömülü bir hardal tohumu; tohumların en küçüğüdür. Yakında gelişip, büyük bir ağaç olur ve dallarında kuşlar barınır (Matta 13:31-32). Denize atılan ve yararlı, yararsız her çeşit balığı toplayan bir ağa benzer; yararlı olanlar ayrılır, yararsız olanlar atılır (Matta 13:47). Hem buğ day, hem de delice ile dolu bir tarladır. Orakçı geldiğinde, buğda yı hasat eder. Ama deliceleri bir araya getirir ve ateşe atar (Matta 13:24-30). Ve orakçı neredeyse gelmek üzere. Tanrı'nın iradesi yer yüzünde, tıpkı cennette olduğu gibi gerçekleşmek üzere. O halde, sabanı elinden bırak ve ardına bakma, ölüleri bırak ölüler gömsün, kocanı ve karını, kardeşlerini ve çocuklarını geride bırak ve Tan rı'nın Kralltğı'na kendini hazırla. "Balta şimdiden ağacın köküne dayanmıştır." Elbette, İsa'run Tanrı'nın Krallığı'nın anlamı ve etkilerini anlatır ken yaptığı şaşırtmalar onu yakalanmaktan ve çarmıha gerilmekten kurtarmayacaktı. İsa'nın mevcut düzenin tersine çevrilmek üzere olduğunu, zengin ve güçlü olanların yakında yoksul ve zayıf ola cağını, İsrail'in on iki kabilesinin yakında bir araya gelerek tek bir ulus oluşturacaklarını ve Tanrı'nın bir kez daha Kudüs'ün yegane yöneticisi olacağını söylemesi-bu tahrik edici ifadelerin hiçbiri baş kahinin hükmettiği Tapınak' ta ya da Roma'nın hükmettiği Antonia Kalesi'nde iyi karşılanmayacaktı. Sonuçta Tanrı'nın Krallığı, İsa'nın anlattığı şekliyle, gerçek, fiziki bir krallıksa, o zaman gerçek, fiziki bir kralı olması gerekmez miydi? İsa bu kraliyet unvanını kendisi için istemiyor muydu? On iki havarisinin her biri için bir taht vaat etmişti. Aklında kendisi için de bir taht yok muydu? Tamam, İsa hayal ettiği yeni dünya düzeni hakkında spesifik bilgi vermiyordu (aslına bakılırsa, onun dönemindeki diğer iddia
Zelot
173
sahipleri de vermiyordu). İsa'run öğretisinde Tann'nın Krallığı'na dair uygulama programlan, aynnhlı gündemler, spesifik siyasi ya da ekonomik tavsiyeler bulunmuyordu. Tanrı'run yeryüzündeki egemenliğinin nasıl işleyeceğini belirlemekle hiç ilgilenmiyor gi bi görünüyordu. Bunu belirlemek sadece Tanrı'ya kalmışh. Ancak İsa'nın Tanrı'nın Krallığı'nda kendi rolü konusunda net bir görüşü nün olduğuna hiç şüphe yok: "Ben cinleri Tanrı'nın eliyle kovuyor sam, Tanrı'nın egemenliği üzerinize gelmiş demektir." Tann'nın Krallığı'nın varlığı İsa'ya hastalan ve cinlere tutsak ol muş kişileri iyileştirme gücü vermişti. Ancak aynı zamanda, Tan n'nın Krallığı'nı gerçeğe dönüştüren İsa'nın şifacılığı ve cin kov masıydı. Diğer bir deyişle, bu karşılıklı bir fayda ilişkisiydi. Tan rı'nın yeryüzündeki aracısı, Tanrı'nın elini kullanan kişi olarak İsa, Tanrı'nın Krallığı'nı bizzat başlahyordu ve mucizeleri ile Tanrı'nın egemenliğini kuruyordu. Gerçekte o, Tann'run Krallığı'nın kişisel leşmiş haliydi. Tanrı'run tahbnda başka kim oturabilirdi? O halde, hayalının sonuna geldiğinde, kendisine yöneltilen suç lamalara cevap vermek üzere dayak yemiş ve yaralı bir halde Pon tius Pilatus'un karşısına çıkhğında, İsa'ya tek bir soru sorulmasına şaşmamak gerek. Önemli olan tek soru buydu, tüm asiler ve ayakla nanlar için uygulanan standart cezayı almak üzere çarmıha gönde rilmeden önce cevaplaması için Roma valisinin önüne çıkarılacağı tek soru buydu. "Sen Yahudilerin kralı mısın?"
174
Egemenliğin Gelsin
Bölüm On Bir
Ben Kimim Dersiniz?
Nasıralı İsa'nın Şeria Nehri'nin kıyısında Vaftizci Yahya ile ilk karşılaşmasından ve onu Yahudiye çöllerinde izlemesinden sonra yaklaşık iki yıl geçmişti. Bu süre içerisinde, İsa hem öğretmeninin Tanrı'nın Krallığı mesajını sürdürdü, hem de mutsuz ve baskı al tında olan insanlar için bir ulusal bağımsızlık hareketine dönüştür dü-Tanrı'nın yakında ezilenler ve yoksullar adına müdahalede bu lunacağı, hpkı çok uzun zaman önce Firavunun ordularını bozguna uğrattığı gibi, Roma İmparatorluğu'nun gücünü de bozguna uğra tacağı ve Tapınağı'nı yönetmekte olan ikiyüzlülerin elinden kurta racağı vaadi üzerine kurulu bir hareket. İsa'nın hareketi kendisine büyük gruplar halinde gayretli havari kazandırmıştı, bunlardan on ikisi onun mesajını kendi başlarına vaaz etme yetkisi almıştı. Gir dikleri her şehirde ve kasabada, köylerde ve kırsal kesimde, İsa'nın ve havarilerinin vaazını dinlemek ve kendilerinden yardım isteyen lere sundukları ücretsiz şifa ve cin kovma seanslarına katılmak için büyük kalabalıklar toplanıyordu. Bununla birlikte, kazandıkları gö receli başarıya rağmen, İsa ve havarileri etkinliklerini büyük ölçüde kuzeyde bulunan Celile, Fenike ve Golan illeri ile sınırlıyor, akıllıca bir hareketle Yahudiye'den ve Kudüs'te işgalci Roma kuvvetlerinin merkezinden güvenli bir mesafede duruyorlardı. Celile kırsal kesi minde dairesel bir yol izliyorlar, tetrarkın kuvvetleri ile karşılaşma mak için kraliyet başkentleri Taberiye ve Seforis' e uğramıyorlardı.
Zelot
175
Zengin liman şehirleri olan Sur Kenti ve Sayda' ya yaklaşmış olsalar da, her ikisine de girmemeyi tercih etmişlerdi. Dekapolis sınırların da dolaşmışlar ancak Yunan şehirlerinden ve burada yaşayan dinsiz halktan kesinlikle uzak durmuşlardı. Bölgenin zengin kozmopolit şehirleri yerine, İsa dikkatini, yeni dünya düzeni vaadini çok olum lu karşılayan Nasıra, Kefernahum, Beytsayda ve Nain gibi daha yoksul köylere ve Celile Gölü'nü çevreleyen kıyı kasabalarına verdi, elbette Hirodes Antipa'nın tahtında kıvrandığı Taberi ye hariç. İki yıl sonra, İsa ve onu takip eden grubun söylentisi nihayet Antipa'nın meclisine ulaştı. Elbette, İsa Celile ve Peraea tatrarkı olduğunu iddia eden "o tilkiyi" lanetlemek konusunda çekingen davranmıyor, Tanrı'nın Krallığı geldiğinde yerlerini fahişeler ve vergi görevlilerine bırakacak olan ikiyüzlü kahinlere ve din bilgin lerine - "engerekler soyu" - lanet yağdırmaktan geri durmuyordu. Tapmak tarafından kurtuluşu mümkün olmayan günahkarlar ola rak dışlanan kişileri iyileştirmekle kalmamış, onları günahlarından arındırmış, dolayısıyla kahinlik kurumunu ve pahalı, dışlayıcı ri tüellerini gereksiz duruma getirmişti. Şifa ve cin kovma seansları, Taberiye' deki tetrarkın gözardı edemeyeceği kadar büyük kala balıkları kendisine çekiyor olsa da, en azından bir süre için, sebat göstermeyen kitleler İsa'nın öğretilerinden çok "numaralarıyla" ilgileniyordu; o kadar ki, kendisine inanmak için ısrarla bir işaret istediklerinde, nihayetinde İsa'nın canına tak etmişti . "Kötü ve ve fasız kuşak bir belirti istiyor! Ama ona bir belirti gösterilmeyecek." (Matta 12:38). Tüm bu etkinlik Antipa'nın etrafında dolaşan dalkavukların Ce lileli bu vaizin kim olabileceğini konuşup durmasına yetti. Kimileri onun İlyas'ın ya da belki "eski peygamberlerden" birinin yeniden bedenlenmiş hali olduğunu düşünüyordu. Bu tamamen mantıksız bir çıkarım da değildi. MÖ dokuzuncu yüzyılda Kuzey İsrail Krallı ğı' nda yaşamış olan İlyas mucizeler yaratan peygamberlere örnek ti. Rab'bin (Yahveh) korkusuz ve ödün vermeyen bir savaşçısı olan İlyas İsrailliler arasında Kenan Tanrısı Baal' a tapınmayı ortadan
1 76
Ben Kimim Dersiniz?
kaldırmaya uğraşıyordu. İlyas halka "Daha ne zamana kadar böyle iki taraf arasında dalgalanacaksınız?" dedi, "Eğer RAB Tanrı'ysa, onu izleyin; yok, eğer Baal Tanrı'ysa, onun ardınca gidin." (1 Krallar 18:21). Rab'bin üstünlüğünü kanıtlamak için İlyas Baal'ın dört yüz elli peygamberine meydan okudu ve bir yarışmaya çağırdı. İki sunak hazırlayacaklardı, her birine odun yığını üzerinde bir boğa kona caktı. Peygamberler Baal' a ateşle karşılık vermesi ve sunuyu alması için dua edeceklerdi, İlyas da Rab'be dua edecekti. Baal Peygamberleri gece gündüz dua ettiler. Yüksek sesle bağır dılar ve kendilerini kılıçlarla ve mızraklarla kan içinde kalıncaya kadar kestiler. Ağladılar ve Baal' a ateş göndermesi için yalvardılar, yakardılar ama hiçbir şey olmadı. Sonra İlyas kendi odun yığınına on iki küp su döktü, bir adım geri gitti ve İbrahim, İshak ve İsrail'in Tanrısı'ndan kudretini gös termesini istedi. Birden göklerden bir ateş topu indi ve boğayı, odunları, taşları yerdeki tozu ve sununun çevresindeki hendekteki suyu kuruttu. İsrailliler Rab'bin yaptığını gördüklerinde, dizleri nin üstüne çöktüler ve ona Tanrı olarak taptılar. Ama İlyas bu ka darla kalmadı. Baal'ın dört yüz elli peygamberini yakaladı, Kişon Vadisi'ne götürdü ve kutsal yazmalara göre, hepsini kendi elleriyle katletti, çünkü o "her şeye egemen Rab Tanrı'ya büyük bir istekle kulluk" etmişti (1 Krallar 18:20-40, 19:10). İlyas öylesine inançlıydı ki ölmesine izin verilmemişti, Tan rı'nın tahtının yanında oturması için bir kasırgayla göklere alındı (2 Krallar 2:11 ). Zamanın sonunda, İsrail'in on iki kabilesini bir araya getirmek ve kurtarıcı çağını başlatmak için tekrar geleceği Malaki Peygamber tarafından öngörülmüştü: "RAB'bin büyük ve korkunç günü gelmeden önce size Peygamber İlya'yı göndereceğim. O ba baların yüreklerini çocuklarına, çocukların yüreklerini babalarına döndürecek. Öyle ki, gelip ülkeyi lanetleyerek yok etmeyeyim" (Malaki 4:5-6).
Zelot
177
Malaki'nin kehaneti, Taberiye'deki saray mensuplarının İsa'da neden İsrail' in gerçek kıyamet peygamberini gördüklerini açıklıyor. İsa bu karşılaştırmaların yapılmamasını sağlamak için fazla bir şey yapmadı, İlyas, peygamberin sembollerini bilinçli olarak üzerine aldı-gezgin vaizlik, havarilere talimatlar vererek konuşmak, on iki kabileyi yeniden oluşturma misyonu, İsrail' in kuzey bölgelerine ke sin biçimde odaklanma ve gittiği her yerde sergilediği işaretler ve mucizeler. Ancak Antipa, saray mensuplarının mırıldanmalarından ikna ol mamıştı. Nasıralı Vaizin İlyas olmadığına, öldürmüş olduğu Vaftiz ci Yahya'nın dirilmiş olduğuna inanıyordu. Yahya'nın idamı ile kör leştiğinden İsa'nın gerçek kimliğini anlayamıyordu (Matta 14:1-2; Markos 6:14-16; Luka 9:7-9). Bu arada, İsa ve havarileri Yahudiye'ye ve Kudüs'e doğru yavaş yavaş ilerliyorlardı. Beytsayda Köyü'nü arkalarında bırakmışlardı, burada Markos'un müjdesine göre, İsa sadece beş somun ekmek ve iki balıkla beş bin kişiyi doyurmuştu (Markos 6:30-44); havariler, Celile Gölü'nün kuzeyinde bir Roma şehri olan ve Büyük Hiro des'in diğer oğlu Filipus'un tetrarkının başkenti olan Filipus Seza riyesinin dışından geçiyorlardı. Yürürlerken İsa takipçilerine sordu, "Halk kim olduğumu söylüyor?" Havarilerin verdikleri cevap, Taberiye'deki spekülasyonları yan sıtıyordu: "Kimisi senin Vaftizci Yahya olduğunu söylüyor. Bazıları İlyas diyor. Bazıları da Yeremya ya da diğer peygamberlerden biri olduğunu ve dirildiğini söylüyor." İsa durdu ve havarilerine döndü. "Ya siz, ben kimim dersiniz?" Diğerleri adına cevap vermek On İkilerin doğal lideri olan Simun Petrus'a düştü: "Sen Mesihsin" dedi Petrus, müjdedeki bu hika yenin kaçınılmaz noktasında, Taberi ye'deki tetrarkın kavraması mümkün olmayan gizeme ulaşıyordu (Matta 16:13-16; Markos 8:27-29; Luka 9:18 20). Altı gün sonra, İsa Petrus'u ve Zebedi oğulları Yakup ve Yuhan-
1 78
Ben Kimim Dersiniz?
na kardeşleri yüksek bir dağa götürdü; burada, gözlerinin önünde mucizevi bir şekilde dönüşüme uğrayacaktı. "Giysileri kar gibi göz kamaştırıcı bir beyazlığa büründü" der Markos, "yeryüzünde hiçbir çamaşırcının erişemeyeceği bir beyazlıktı bu." Aniden peygamber ve mesih habercisi İlyas dağda görünür. Beraberinde büyük kur tarıcı ve yasa getiren, İsraillilerin boyunduruğunu kırıp, Tanrı'nın halkını Vaat Edilen Topraklara getiren Musa vardır. İlyas'ın dağda görülmesi zaten Taberiye'deki spekülasyonlar ve havarilerin Filipus Sezariyesi'ndeki düşünceleri ile önceden şekil lenmişti. Ancak Musa'nın görülmesi tamamen başka bir durumdu. Sözde görünüm değişimi hikayesi ve Mısır'dan Çıkış'ta anlatılan şekliyle Musa' ya Sina Dağı'nda yasaların verilmesi arasındaki para lellikleri görmemek mümkün değil. Musa da dağa giderken yanın da üç kişi götürmüştü -Harun, Nadav ve Avihu-ve o da yaşadığı deneyimde fiziksel olarak değişim geçirmişti. Ancak, Musa'nın ya şadığı dönüşüm Rab'bin görkemi ile temas etmesinin sonucu iken, İsa kendi görkemiyle dönüşüm yaşadı. Aslında, bu olay Musa ve İsa, yani Yasa ve Peygamberler, İsa'nın belirgin biçimde astı olarak gösterilecek şekilde yazılmıştır. Havariler gördüklerinden korkuya düşerler ve bunda haklıdır lar. Petrus sessizliğin verdiği gerginliği azaltmak ister ve oraya üç çardak kurmayı önerir: Biri İsa için, biri İlyas için, biri de Musa için. O konuşurken, dağı bir bulut kaplar-yüzyıllar önce Sina Dağı'nda olduğu gibi-ve bulutların arasından bir ses, İsa'nın Şeria Nehri'n de hizmetlerine başladığı gün yüksek sesle söylenen sözleri tekrar lar: "Sevgili oğlum budur. Onu dinleyin" der Tanrı, Kral Davut'a takmış olduğu lakabı (ha Agap- itos, "Sevgili") İsa için de kullanır. Dolayısıyla, Antipa'nın meclisindekilerin anlayamadığını ve Simun Petrus'un ancak tahmin edebildiğini, bir dağın üzerinde ilahi bir ses doğrulamıştır: Nasıralı İsa mesh edilmiş olandır, Yahudilerin Kra lı' dır (Matta 1 7:1-8; Markos 9:2-8; Luka 9:28-36). Birbirleri ile apaçık bağlantılı olan bu üç olayı bu denli önemli kılan, İsa'nın hizmetinde bu zamana kadar, özellikle en eski müjde
Zelot
179
olan Markos.'ta sunulduğu gibi, İsa'nın mesih kimliğine dair hiçbir söylemde bulunmamış olmasıdır. Hatta, kendisinin, var olan ya da olmayan, kurtarıcılık iddiasını tekrar tekrar gizlemeye çalışmıştır. Kendisini tanıyan cinleri susturur (Markos 1 :23-25, 34, 3:11-12). Şi fa verdiklerini kimseye söylememeleri için sıkı sıkı uyarır (Markos 1 :43-45, 5:40-43, 7:32-36, 8:22-26). Kendisini anlaması zor benzet melerin arkasına saklar ve etrafında toplanan kalabalıklardan kim liğini ve misyonunu gizlemek için yolunu değiştirir (Markos 7:24). İsa tekrar tekrar, kendisine başkaları tarafından mesih unvanını at fetme çabalarını püskürtür, kaçınır, atlatır, ve kimi zaman da doğru dan doğruya reddeder. Bu tuhaf fenomeni anlatan, kökeni Markos'un müjdesine daya nan ancak tüm müjdelerde izine rastlayabileceğimiz bir terim bulu nuyor: "Mesih sırrı." Bazıları mesih sırrının müjdecinin uydurduğu bir şey olduğuna, İsa'nın gerçek kimliğini yavaş yavaş ortaya koymak için kullanılan edebi bir araç ya da İsa'nın mesih olarak varlığının ne kadar olağa nüstü ve belirgin olduğunu vurgulamak için kullanılan zekice bir taktik olduğuna inanır; öyle ki, kimliğini kalabalıklardan saklamak için gösterdiği tüm çabalara rağmen, gizlemesi mümkün değildir. 11 Ama onları [kendisinden kimseye bahsetmemeleri konusunda] ne kadar uyardıysa" diyor Markos, "onlar haberi o kadar çok yaydı lar." (Markos 7:36). Ancak bunun için Markos'un müjdesinde belli bir edebi düzey olduğu varsayılır ki, bu yönde kanıt bulunmamaktadır (Markos'un müjdesi kaba, düşük seviyede bir Yunanca ile yazılmıştır; bu da yazarın eğitiminin sınırlı olduğunu açığa çıkarır). Mesih sırrının, İsa'nın kimliğini yavaş yavaş açığa çıkarmak üzere Markos'un seç tiği bir yöntem olduğu nosyonu, müjdenin başlangıcındaki temel teolojik iddia ile çelişir: "Tanrı'nın oğlu İsa Mesih 'le ilgili müjdenin başlangıcı" (Markos 1 :1). Bununla birlikte, Simun Petrus'un Filipus Sezariye'sinin dışındaki daramatik itirafında İsa'nın mesih kimliği ni ilk kez tahmin ettiği anda, hatta kimliği Tanrı tarafından dağda
1 80
Ben Kimim Dersiniz?
çarpıcı biçimde ortaya konduğunda bile, İsa havarilerinden bunu gizli tutmalarını istemeye devam ediyor, Petrus'un itiraf ettiklerini kimseye söylememelerini sertçe söylüyor (Markos 8:30), ve yaşadığı dönüşümün üç şahidinin gördüklerine dair tek kelime bile söyle mesini yasaklıyordu (Markos 9:9). Mesih sırrının izlerini tarihteki İsa'ya kadar izlemek mümkün olabilir, ancak Matta ve Luka tarafından rastgele ve anlaşılır çekin celerle benimsenmeden önce Markos'un müjdesinde süslenmiş ve yeniden kurgulanmış olabilir. Mesih sırrının tarihsel olabileceği gerçeği, Markos'un hikayesini redakte eden müjdecilerin, öncülleri nin çizdiği, mesihlikle alakası olmasını bile istemiyor gibi görünen mesih portresini telafi etmek için çok ileri gitmelerini açıklayabilir. Örneğin, Markos'ta anlatılan, Simun Petrus'un itirafı olayı İsa'nın bu unvanı kabul ya da reddetmemesiyle, bunun yerine sadece ha varileri "kimseye kendisinden bahsetmemelerini" söylemesiyle biterken, yirmi yıl sonra Matta'nın aynı hikayeyi anlatımında, İsa Petrus' a mesih kimliğini doğrulayacak bir cevap verir: "İsa ona, 'Ne mutlu sana, Yunus oğlu Simun!' dedi. 'Bu sırrı sana açan insan de ğil, göklerdeki Babamdır' ". (Matta 16:17). Markos'ta, dağın tepesindeki mucizevi anın sonunda İsa herhan gi bir yorum yapmaz, sadece neler olup bittiğini kimseye söyleme meleri konusunda kesin bir hatırlatmada bulunur. Ancak Matta' da bu dönüşüm İsa'nın uzun bir konuşmasıyla sona erer; Vaftizci Yah ya'yı yeniden doğan İlyas olarak tanımlar, bu şekilde Yahya / İlyas'ın varisi olarak mesih olduğunu açıkça iddia eder (Matta 17:9-13). Ancak, bu açıklayıcı ayrıntılara rağmen, Matta ve Luka bile hem Petrus'un itirafını, hem de dönüşüm olayını İsa'nın, Matta'nın söz leriyle, "kendisinin mesih olduğun u kimseye söylememeleri" (Matta 16:20) konusundaki sıkı emirleri ile bitirir. Mesih sırrının izlerinin tarihsel İsa'ya kadar izlenebileceği doğ ruysa, erken dönem kilisesinin İsa'nın kim olduğu konusundaki düşüncelerini değil, İsa'nın kendisinin kim olduğu konusundaki düşüncelerini açığa çıkarmanın anahtarı olabilir. Kabul etmek gere-
Zelot
181
kir ki, bu kolay bir iş değildir. İsa'nın kendisine dair farkındalığına ulaşmak için müjdelere güvenmek imkansız değilse de son derece zordur. Tekrar tekrar ifade edildiği gibi, müjdeler iki bin yıl önce yaşamış Nasıralı İsa olarak tanınan adam hakkında değildir; müjde yazarlarının Tanrı'nın sağ elinde oturan ebedi bir varlık olarak gör dükleri bir mesih hakkındadır. İsa hakkında yazan birinci yüzyılda yaşamış Yahudiler onun kim olduğu konusunda kararlarını zaten vermişlerdir. Bir insan hakkında tarihsel bir biyografi hazırlamıyor lardı, İsa Mesih'in doğası ve işlevi hakkında teolojik bir argüman hazırlıyorlardı. Yine de, müjdelerde ilk kilisenin İsa'ya dair görüşü ile İsa'nın kendisi ile ilgili görüşü arasında bir gerilim olduğu şüphe götürmez. Görünüyor ki, İsa'nın takipçisi olan havariler yaşadığı süre içerisin de ya da ölümünün hemen ardından, onu mesih olarak tanımışlardır. Ancak Birinci Yüzyıl Filistini'nde kurtarıcı beklentisinin tek bir şe kilde tanımlanmasının mümkün olmadığı unutulmamalıdır. İsa'nın mesih olduğunu kabul eden Yahudiler bile, mesih olmanın ne anla ma geldiği konusunda fikir birliğine sahip değildi. Kutsal yazmalar daki üstünkörü kehanetleri sıyırıp attıklarında, mesihin misyonu ve kimliği konusunda kafa karıştırıcı, genellikle çelişkili bir grup görüş ve küfür keşfetmişlerdir. Zamanın sonunda ortaya çıkacak bir kıya met peygamberi olacaktı (Daniel 7:13-14; Yeremya 31:31-34). Yahu dileri boyunduruktan kurtaracak bir kurtarıcı olacaktı (Yasa Kitabı 18:15--19; Yeşaya 49:1-7). Davut'un Krallığı'nı yeniden kuracak olan bir saltanat talibi olacaktı (Mika 5:1-5; Zekarya 9:1-10). Birinci Yüzyıl Filistini'nde, mesihlik iddiasında bulunmuş ne redeyse herkes bu mesih örneklerinden birine uyuyordu. Haydut şefi Hezekiah, Celileli Yahuda, Peraea'lı Simun, ve çoban Athronges kendilerini Davut idealine göre şekillendirmişlerdi, tıpkı Yahudi Savaşı sırasında Menahem ve Giora oğlu Simun gibi. Bunlar, taht talepleri Roma'ya ve Kudüs'te yaşayan müvekkillerine karşı dev rimci hareketleri ile açıkça ortaya konan kral-mesihlerdi. Mucizeci Tevdas, Mısırlı ve Samiriyeli gibi diğerleri ise kendilerini Musa ka-
1 82
Ben Kimim Dersiniz?
lıbında kurtarıcı mesihler olarak konumlamışlardı, bu mesih aday larının her biri takipçilerini Roma işgalinin boyunduruğundan mu cizelerle kurtaracaklardı. Vaftizci Yahya ve Hananya oğlu İsa gibi kehanet peygamberleri mesihlik iddialarını açıkça dile getirmemiş olabilirler ancak zamanın sonu ve Tanrı'nın yaklaşan yargılaması konusundaki kehanetleri, hem İbrani İncili'nde, hem de Targum1 olarak bilinen rabbinik söylencelerde yer alan peygamber-mesih ta nımına kesin olarak uyar. Erken dönem kilisesi için sorun İsa'nın İbrani İncili'nde yer alan mesih örneklerinden hiçbirine uymaması ya da bir mesihten bekle nen şartların birini bile yerine getirmemesiydi. İsa zamanın sonun dan bahsetmişti, ancak bu günler yaşanmadı, Romalıların Kudüs'ü harap etmelerinden ve Tanrı'nın Tapınağı'nı kirletmelerinden son ra bile. Tanrı'nın Yahudileri boyunduruktan kurtaracağı vaadinde bulunmuştu ancak Tanrı bunu yapmadı. İsrail'in on iki kabilesinin yeniden oluşacağına ve ulusun eski günlerine döneceğine yemin etmişti ancak tam tersine Romanlılar Vaat Edilen Toprakları ele ge çirdiler, burada yaşayanları katlettiler ve hayatta kalanları da sür düler. İsa'nın öngördüğü Tanrı'nın Krallığı hiç gelmedi; tarif ettiği yeni dünya düzeni hiç şekillenmedi. Yahudi kültü ve İbrani İncili standartlarına göre, İsa ancak mesih olduğunu iddia eden diğerleri kadar başarılı olmuştu. Erken dönem kilisesi belli ki bu ikilemi fark etmiş ve anlaşılacağı üzere, bu mesihlik standartlarını değiştirme yönünde bilinçli bir ka rar almıştır. İbrani İncili'nde yer alan farklı mesih tanımlamalarını karıştırmış ve şekillendirmiş ve belli bir mesih modeli ya da beklen tisini aşan bir aday yaratmıştır. İsa belki peygamber, kurtarıcı ya da kral değildi. Ama bunun nedeni bu gibi basit mesihlik örneklerinin üzerinde olmasıydı. Yaşadığı dönüşümün de kanıtlamış olduğu gi bi, İsa İlyas' tan (peygamber) daha büyüktü, Musa' dan (kurtarıcı) daha büyüktü, hatta Davut' tan (kral) bile daha büyüktü. 1
Ararnicede Tanah
Zelot
1 83
Erken dönem kilisesi İsa'nın kimliğini bu şekilde anlamış olabi lir. Ancak görünüşe göre İsa kendisini bu şekilde anlamamaktadır Sonuçta, birinci müjdenin tamamında İsa'nın kendisine ait belirgin tek bir mesihlik beyanı bile yoktur, hatta başkahin Kayafas'ın kar şısında durduğu ve başkalarının kendisine atfettiği unvanı bir ba kıma dolaylı olarak kabul ettiği son anda bile (Markos 14:62). Aynı durum, İsa'nın tek bir mesihlik beyanının bile yer almadığı ilk Q materyali için de geçerlidir. Belki de İsa Yahudilerin mesihle ilgili çok sayıda beklentiyi üstlen mekte isteksizdi. Belki de bu tanımlamayı doğrudan reddetmişti. Her iki durumda da, gerçek şu ki, özellikle Markos'ta, ne zaman biri İsa' ya mesih unvanını atfetmeye kalksa-bu ister bir cin, ister yardım isteyen biri, ister havariler, hatta ister Tanrı olsun- İsa bunu geçiştirir ya da en iyi durumda, isteksizce ve daima uyanda bulunarak kabul eder. İsa kendi misyonu ve kimliğini nasıl görüyor olursa olsun-ken disinin mesih olduğuna inanıyor olsa bile-ilk müjdede yer alan ka nıtlar gösteriyor ki, nedeni ne olursa olsun, Nasıralı İsa kendisinden açıkça mesih olarak bahsetmemiştir. Bu arada, İsa insanların kendi sine yakıştırdıkları bir başka unvan olan "Tann'nın Oğlu" unvanını da kullanmamıştır. (Hıristiyanların düşündüklerinin aksine, "Tan rı' nın Oğlu" unvanı İsa'nın Tanrı ile bir evlatlık ilişkisini tarif etmi yordu, aslında bu İsrail kralları için geleneksel olarak kullanılan bir ifadeydi. İncil' de çeşitli figürler "Tanrı'nın Oğlu" olarak adlandırı lır; bu ifade en çok da kralların en büyüğü olan Davut için kullanı lır-2 Samuel 7:14; Zebur 2:7, 89:26; Yeşaya 42:1). Bunun yerine, ken disinden bahsetmesi söz konusu olduğunda, İsa tamamen farklı bir unvan kullanıyordu; öylesine gizemli ve benzersiz bir unvandı ki, akademisyenler yüzyıllar boyunca bu ifade ile ne demek istediğini anlamaya çalıştılar. İsa kendisine "İnsan Oğlu2"diyordu. 2
ç.n. Orijinal metinde "Son of Man" olarak kullanılan bu ifade "Adem Oğlu" olarak da çevrilebilir. Bazı kutsal metin çevirilerinde Adem'in çocuğu / çocukları olarak da karşılanmışhr.
1 84
Ben Kimim Dersiniz?
"İnsan Oğlu" (Yunanca ha h u ios tou anthropou) ifadesi Yeni Ahit'te seksen kez ve Elçilerin İşleri kitabında sadece bir kez, ol dukça teatral bir pasaj içerisinde, İsa' dan başka birinin sözlerinde kullanılmıştır. Elçilerin İşleri'nde söz konusu pasajda, İsa'nın takip çilerinden İstefan adında bir adam, İsa'nın mesih olduğunu iddia etmesi nedeniyle taşlanarak öldürülecektir. Öfkeli bir grup Yahudi etrafını sararken, İstefan ani ve çarpıcı bir hayal görür, gözlerini gö ğe diker ve Tanrı'nın görkemi ile kuşatılmış İsa'yı görür. Kollarını gökyüzüne doğru kaldıran İstefan "Bakın" der, «Göklerin açıldığı nı ve İnsanoğlu'nun Tanrı'nın sağında durmakta olduğunu görü yorum." (7:56). Taşların havada uçuşmaya başlamasından önceki son sözleri bunlar olur. İstefan'ın bu unvanı kalıplaşmış bir şekilde kullanması Hıristi yanların ölümünden sonra İsa' dan İnsanoğlu olarak bahsettiğini kanıtlar. Ancak bu terimin müjdelerin dışında son derece nadir kul lanılması ve Pavlos'un mektuplarında hiç yer almaması, İnsanoğlu ifadesinin erken dönem kilise tarafından İsa'yı tanımlamak üzere Mesih teolojisi içerisinde üretilmiş bir ifade olması olasılığını düşür mektedir. Aksine, anlamının son derece muğlak olması ve İbrani İn cili' nde çok nadir geçmesi nedeniyle, kimsenin bugün bile gerçek ten ne anlama geldiğini kesin bir şekilde söyleyemediği bu unvanı İsa'nın kendisi için kullandığı neredeyse kesindir. Elbette, İsa'nın Yunanca değil Aramice konuştuğunu söylemek gerekir; yani, "İnsanoğlu" ifadesinin izi kendisine kadar sürülebilse bile, bar enash(a) sözünü ya da belki bunun İbranicedeki karşılığı olan ben adam sözünü kullanacaktır; her iki söz de "insan soyun dan" anlamına gelir. Diğer bir deyişle, İbranice ya da Aramice "in san soyundan" demek "insan" demekle eşdeğerdir. İbrani İncili de bu sözü sıklıkla bu şekilde kullanır: "Tanrı insan değil ki yalan söy lesin; İnsan soyundan [ben adam] değil ki düşüncesini değiştirsin" (Çölde sayım 23:19). İsa'nın da bu sözü bu şekilde, "insan" anlamında yaygın olarak kullanılan İbranice / Aramice bir tabir şeklinde kullandığı iddia edi-
Zelot
1 85
lebilir. Bu tabirin kullanımı Q materyallerinde ve Markos'un müjde sinde en eski İnsanoğlu söylemlerinde kesinlikle mevcuttur: "Tilkilerin ini, gökte uçan kuşların yuvası var, ama İnsanoğ lu' nun [yani "benim gibi bir insanın"] başını yaslayacak bir yeri yok" (Matta 8:20 1 Luka 9:58). "İnsanoğlu'na [yani "herhangi bir insana"] karşı bir söz söyle yen, bağışlanacak; ama Kutsal Ruh' a karşı bir söz söyleyen, ne bu çağda, ne de gelecek çağda bağışlanacaktır." (Matta 12:32 1 Luka 12:10). Hatta bazıları İsa'nın insanlığını vurgulamak için bu ifadeyi özellikle kullandığını, bunun onun açısından "ben bir insanım [bar enash ]" deme şekli olduğunu iddia etmiştir. Ancak, böyle bir açık lama, İsa döneminde yaşayan insanların, sanki bir şekilde şüphe içindelermiş gibi, İsa'nın aslında bir "insan" olduğunu hatırlama ihtiyacında olduğu varsayımına dayanır. Ama kesinlikle böyle bir ihtiyaçları yoktu. Modern Hıristiyanlar İsa'nın Tanrı'nın bedenlen miş hali olduğunu düşünebilir ancak mesihin bu şekilde algılanma sı beş bin yıllık Yahudi kutsal yazmaları, düşüncesi ve teolojisin de lanetlenmiştir. İsa'yı dinleyen kitlenin, onun "sadece bir insan" olduğunun sürekli hatırlatılmasına ihtiyacı olacağı düşüncesi basit bir ifadeyle, saçmadır. Kaldı ki, belirtisiz haldeki Aramice söz (belirtili hali olan bar enasha yerine bar enash) "bir insanoğlu" ya da sadece "insan" ola rak çevrilebileceği doğrudur ancak Yunanca karşılığı olan ha huios tou anthropou sadece "insanın oğlu" anlamına gelir. Aramice ile Yu nanca arasındaki fark önemlidir ve müjdecilerin yetersiz çevirisinin sonucu olması olasılığı çok düşüktür. İsa bu söz dizisinin belirtili halini tercih ederek, tamamen yeni ve daha önce görülmemiş bir şe kilde kullanıyordu: Bir deyim olarak değil, bir u nvan olarak. Basitçe söylemek gerekirse, İsa kendine " İnsanoğlu" demiyordu. Kendisine "İnsanoğlu olan" diyordu. İsa'nın bu şifreli sözü kendine has biçimde kullanması onu din-
1 86
Ben Kimim Dersiniz?
leyenler açısından yepyeni bir durum olmalıydı. Genellikle İsa'nın kendisinden "İnsanoğlu olan" şeklinde bahsettiğinde, Yahudilerin neden bahsettiğini anladığı varsayılır. Ama anlamıyorlardı. Aslın da, İsa'nın dönemindeki Yahudilerin tek bir "İnsanoğlu" algısı söz konusu değildi. Yahudiler, gözlerinde Hezekiel, Daniel ya da Ze bur' dan bir dizi görüntünün canlanmasına neden olacak bu söze yabancı oldukları için değil. Bu sözü, örneğin Tanrı'mn Oğlu sözü gibi bir unvan olarak tanımayacak oldukları için. İsa da, yaygın olarak "insan" anlamında kullanılan bir söz yeri ne, belirli bir birey anlamında İnsanoğlu olan için kendi kafasında bir görüntü oluşturmak üzere İbrani İncili'ne bakmış olmalı. Pey gamberden neredeyse doksan kez "İnsanoğlu" olarak bahsedilen Hezekiel'in kitabını kullanmış olabilir: " [Tanrı] bana, "Ey insanoğlu [ben adam], ayağa kalk, seninle konuşacağım" dedi." (Hezekiel 2:1 ). Bununla birlikte, bilim insanlarının paylaştıkları bir görüş varsa, o da İsa'nın bu sözü yorumlarken kullandığı temel kaynağın Da niel'in kitabı olduğudur. Selevkos Kralı Antiokos Efifanes'in, kendisinin tanrı olduğunu düşünen kralın, hükümdarlığı döneminde (MÖ 175 MÖ 164) yazıl mış olan Daniel'in kitabı Babil Krallığı'nda bilici olduğu dönemde gördüğü bir dizi kıyamet görümü kaydeder. Bunlardan birinde, Da niel büyük denizden dört büyük yaratık çıktığını görür- yaratıkla rın her biri dört büyük krallıktan birini temsil eder: Babil, Pers, Me dea, ve Yunan Krallığı'nın hükümdarı Antiyokus yönetimidir. Bu dört yaratık insanların şehirlerini yağmalamaları ve ezip geçmeleri için dünya üzerinde serbest bırakılmıştır. Ölümlerin ve yok edişle rin ortasında, Daniel "Eskiden Beri Var Olan"ın (Tanrı) alevlerden yapılma bir tahtta oturduğunu, giysilerinin kar gibi beyaz olduğu nu, başındaki saçların saf yün gibi olduğunu görür. "Binlerce binler ona hizmet ediyordu" diye yazar Daniel, "ve on binlerce on binler önünde duruyordu." Eskiden beri var olan yaratıklar hakkında hü küm veriyor, bazılarını öldürüyor ve ateşte yakıyor, diğerlerinden egemenlik ve yetkilerini alıyordu. Sonra, Daniel gördükleri karşı-
Zelot
1 87
sında huşu içinde dururken, "göğün bulutlarıyla İnsanoğlu'na [bar enash] benzer birinin geldiğini" görür. Daniel bu gizemli kişiden bahsederken "Eskiden beri var olanın yanına doğru ilerledi, onun önüne getirildi" der. "Ona egemenlik, yücelik ve krallık verildi. Bütün halklar, uluslar ve her dilden in san ona tapındı. Egemenliği hiç bitmeyecek sonsuz bir egemenlik, krallığı hiç yıkılmayacak bir krallıktır" (Daniel 7:1-14). Dolayısıy la, Daniel'in belli bir kişiden bahsederken kullandığı "insanoğluna benzer biri", dünya üzerinde egemen kılınır ve tüm ulusları ve tüm insanları kral olarak yönetmek için güç ve yetki verilir. "İnsanoğlu" sözünün tek ve belli bir kişi için kullanıldığı kitap lar sadece Daniel ve Hezekiel'in kitapları değildir. Bu söz apokrif kitaplar 4 Ezra ve 1 Hanok'ta da, özellikle Hanok'ta yaygın olarak Teşbihler (1 Hanok 37:72) olarak adlandırılan bölümdeki benzetme lerde, aynı şekilde yer alır. Teşbihler bölümünde Hanok göklere bak tığı ve "hak yolunun sahibi insanoğlu" olarak tanımladığı bir adam gördüğü bir görüm deneyimler. Bu kişi için "Seçilmiş Olan" der ve yaratılıştan önce Tanrı tarafından dünyaya gelmek ve Tanrı adına insanlığı yargılamak üzere görevlendirildiğini ileri sürer. Ona dün ya üzerinde sonsuz güç ve ebedi krallık verilecek ve dünya kral larını şiddetle yargılayacaktır. Zengin ve güçlü olanlar merhamet etmesi için ona yalvaracaklar ancak onlara merhamet edilmeyecek tir. Pasajın sonunda, okuyucu İnsanoğlu'nun Hanok'un kendisi ol duğunu öğrenir. 4 Ezra'da, insanoğlu figürü "gökyüzünün bulutları" üzerinde uçarak denizden yükselir. Daniel ve Hanok'ta olduğu gibi, Ezra'nın insanoğlu da kötüleri yargılamak için gelmiştir. İsrail'in on iki ka bilesini yeniden bir araya getirme görevi vardır ve kuvvetlerini Siyon Dağı üzerinde toplar ve insanların ordularını yener. Ancak, Ezra' daki kıyamet yargıcı "bir insan figürü" olarak görünse de sıra dan bir ölümlü değildir. Doğaüstü güçleri olani Tanrı'nın düşman larını yakmak için ağzından ateş püskürten, önceden beri var olan bir varlıktır.
1 88
Ben Kimim Dersiniz?
Hem 4 Ezra, hem de Hanok'ta yer alan Teşbihler MS birinci yüz yılın sonlarına doğru, Kudüs' ün yok edilmesinden sonra ve İsa'nın ölümünden çok sonra yazılmışhr. Bu iki apokrif metnin, ilk Hıris tiyanları İsa'nın misyonu ve kimliğini yeniden yorumlamak üzere kendilerine açıklanan daha spiritüel, önceden beri var olan insanoğ lu idealine tutunmalarını sağlayacak şekilde etkilediğine ve onun dünyadaki mesihlik fonksiyonlarının hiçbirinde başarılı olamama sının nedenlerini açıklamaya yardımcı olduğuna hiç şüphe yok. Özellikle Teşbihler ve 4 Ezra ile yaklaşık aynı zamanlarda yazılmış olan Matta'nın müjdesi, bunlardan İnsanoğlu'nun zamanın sonun da oturacağı "görkemli taht" (Matta 19:28; 1 Hanok 62:5) ve kötü lük yapan herkesi atacağı "kızgın fırın" (Matta 13:41-42; 1 Hanok 54:3-6) dahil olmak üzere önemli miktarda görsel anlatım almış görünmektedir. Bu ifadelerin her ikisi de Yeni Ahit'te başka hiçbir yerde geçmez. Ancak Teşbihler ya da 4 Ezra'nın yazılmasından alt mış yıldan fazla zaman önce ölmüş olan Nasıralı İsa'nın bunlardan herhangi birinden etkilenmiş olmasının yolu yoktur. Dolayısıyla, Hanok/ Ezra' daki Tanrı tarafından, yarahlışın başında, Tanrı adına dünyada insanlığı yargılamak ve dünyayı yönetmek üzere seçil miş ebedi insanoğlu imajı İsa'ya yansıtılırken (öyle ki, Yuhanna'nın müjdesini yazdığı zamana gelindiğinde, İnsanoğlu olan artık tama men tanrısal bir figürdür logos'tur - tıpkı 4 Ezra' daki ilk insan gibi), İsa kendisi, İnsanoğlu olan kavramını bu şekilde anlamış olamaz. -
İsa'nın İnsanoğlu kavramı için tek değilse bile, ana referansının Daniel'in kitabı olduğu yönündeki görüş birliği kabul edilecek olur sa, İsa'nın bu söz ile neyi kastetmiş olduğunu anlamak için, müjde lerde İsa'nın bu unvanı kullanma şeklinin Daniel'in kullanımına en yakın olduğu pasaja bakmak gerekir. Görülüyor ki, İsa'nın hayatı nın sonlarına yakın gerçekleşen bu İnsanoğlu söylemi, bilim insan larının büyük çoğunluğu tarafından gerçek ve izi tarihteki İsa'ya kadar sürülebilir kabul edilmektedir. Müjdelere göre, İsa hakkındaki şikayetlere cevap vermek için Sanhedrin'in huzuruna getirilmiştir. Başkahinler, ihtiyarlar ve din
Zelot
1 89
bilginleri arka arkaya suçlamaları sıralarken, İsa sakin, sessiz ve tepkisiz oturur. Sonunda, başkahin Kayafa ayağa kalkar ve İsa'ya doğrudan sorar, "Mesih sen misin?" İşte burada, Şeria Nehri'nin kutsal kıyılarında başlayan yolcu luğun sonunda, mesih sırrı nihayet kalkar ve İsa'nın gerçek doğası açığa çıkmış görünür. "Ben'im," diye cevap verir İsa. Ancak o anda, İsa tarafından kendi mesih kimliği ile ilgili olarak o ana kadar söylenmiş en açık ve en kesin ifade, doğrudan Daniel'in kitabından alınan bir uyarı ile karartılır ve bir kez daha kafalar karı şır: "Ve sizler, İnsanoğlu'nun kudretli Olan'ın sağında oturduğunu ve göğün bulutlarıyla geldiğini göreceksiniz." (Markos 14:62). İsa'nın başkahine verdiği cevabın ilk bölümü Zebur'a atıftır; Tanrı Kral Davut' a "Düşmanlarını ayaklarına tabure yapıncaya dek" (Zebur 110:1 ) sağında oturacağı sözünü verir. Ancak "göğün bulutlarıyla geldiği" ifadesi ile Daniel'in görümündeki insanoğluna atıfta bulunur (Daniel 7:13). İsa'nın kendisinin mesih ilan edilmesini çevirip, İnsanoğlu sözü üzerine uzun tartışmalar başlattığı ilk olay bu değildir. Fili pus Seza riyesi yakınlarında Petrus'un itirafından sonra, İsa önce onu sustu rur, sonra İnsanoğlu'nun çok acı çekmesi, reddedilmesi, öldürülme si ve üç gün sonra dirilmesi gerektiğini anlatmaya başlar (Markos 8:31 ). Görünümünün değiştiği olayda İsa havarilerini "İnsanoğlu ölümden dirilmeden" (Markos 9:9) gördüklerini kimseye söyleme meleri için uyarır. Her iki olayda da, İsa'nın İnsanoğlu algısının, başkalarının kendisinin mesih kimliğini ifade etmesinin önüne geç mek olduğu açık. Hayatının sonunda bile, kendisini suçlayanların huzurunda dururken, genel bir mesih unvanını ancak Daniel'in kitabındaki şekilde, İnsanoğlu olarak yoruma uygun olması duru munda kabul etmeye istekli görünüyor. Buna göre mesih sırrını ve dolayısıyla İsa'nın kendisine dair algı sını açığa çıkarmanın sırrı, Daniel' de yer alan "insanoğluna benzer
1 90
Ben Kimim Dersiniz?
biri" ile ilgili kendine has yorumunu çözümlemekte yatıyor. İsa'nın kim olduğu düşüncesine en çok yaklaşılabilecek nokta da şudur: Daniel' de anlatılan meraklı insanoğlu figürü hiçbir zaman açıkça mesih olarak anılmamış olsa da, açık ve yanlış anlamaya yer ver meyecek şekilde kral olarak-dünyadaki tüm halkları Tanrı adına yönetecek kişi olarak adlandırılmaktadır. İsa kendisine alışılmadık "İnsanoğlu" unvanını verirken bunu demek istemiş olabilir mi? Kendisinin kral olduğunu mu söylemek istiyor? Emin olmak için, İsa İnsanoğlu hakkında uzun ve çoğu zaman da çelişkili ifadelerle konuşuyor. O güçlüdür (Markos 14:62) ancak sıkıntı çeker (Markos 13:26). Yeryüzündedir (Markos 2:10) ancak ge lişi gelecektedir (Markos 8:38). İnsanlar tarafından reddedilecektir (Markos 10:33), ancak onları yargılayacaktır (Markos 14:62). Hem efendidir (Markos 8:38) hem de hizmetçidir (Markos 10:45). Ancak yüzeyde bir dizi çelişkili ifade gibi görünen bu açıklamalar aslında, İsa'nın Tanrı'nın Krallığı tanımı ile oldukça tutarlıdır. Aslına bakılır sa, bu iki düşünce-İnsanoğlu ve Tanrı'nın Krallığı- müjdelerde sık lıkla, tek ve aynı kavramı temsil ediyormuş gibi, birbiri ile ilişkilen dirilir. Her ikisi de şaşırtıcı biçimde benzer ifadelerle tanımlanmış tır ve zaman zaman da birbiri yerine kullanılmıştır; tıpkı Matta'nın müjdesinde, "Size doğrusunu söyleyeyim. Burada bulunanlar ara sında, Tanrı egemenliğinin güçlü biçimde gerçekleştiğini görme den ölümü tatmayacak olanlar var." şeklindeki meşhur Markos 9:1 ayetinin, "Size doğrusunu söyleyeyim, burada bulunanlar arasında, İnsanoğlu'nun kendi egemenliği içinde geldiğini görmeden ölümü tat mayacak olanlar var" (Matta 16:28) şeklinde değişmesi gibi. Bu ifadelerden birinin yerine diğerini kullanarak, Matta İnsanoğ lu' na ait olan krallığın tek olduğunu ve Tanrı'nın Krallığı ile aynı olduğunu ima eder. Ve, Tanrı'nın Krallığı mevcut düzenin tamamen tersine çevrilmesi, yoksulların güçlü olması ve ezilenlerin kudretli olması üzerine kurulu olduğundan, bu düzeni Tanrı adına yönete cek en iyi kral, yeni sosyal düzeni başının üzerinde taşıyan kişiden başkası olabilir mi? Bir köylü kral. Başını koyacak yeri olmayan bir
Zelot
191
kral. Hizmet edilmeye değil, hizmet etmeye gelmiş bir kral. Bir eşe ğin üzerinde gezen bir kral. İsa, Daniel'in bir unvan olarak kullandığı tanımlama ile kendisi ne İnsanoğlu dediğinde, kimliğini ve misyonunu nasıl gördüğüne dair açık bir beyanda bulunmaktadır. Kendisini Davut idealinde bir mesih örneği ile, Tanrı adına dünyayı yönetecek olan kral, İsrail' in on iki kabilesini bir araya getirecek olan (İsa örneğinde, "on iki taht üzerinde oturacak" olan on iki havari ile) ve İsrail ulusunu eski görkemli günlerine kavuşturacak olan kral ile ilişkilendirmektedir. Kral Davut ile aynı konuma, "Gücün sağ tarafına" sahip olduğunu iddia etmektedir. Kısacası, kendisine kral demektedir. Özellikle şif reli bir yöntemle de olsa, görevinin sadece mucizeleriyle Tanrı'nın Krallığı'nı başlatmak olmadığını, o Krallığı Tanrı adına yönetmek olduğunu söylemektedir. Kral olma talebinin aşikar olan tehlikelerini bildiğinden ve mümkün olabilirse, bu unvanı daha önce talep etmiş olanların ka derini paylaşmaktan kaçınmak için, İsa kendisinden mesih olarak bahsedilmesini sınırlandırmaya çalışmakta, bunun yerine daha be lirsiz olan, daha kapalı bir iddia içeren "İnsanoğlu" unvanını tercih etmektedir. Mesih sırrı, tamamen İsa'nın kendisine takipçileri tara fından atfedilen mesih unvanı yerine insanoğlu unvanını yaygınlaş tırma isteğinden doğan gerilimden doğmuştur. İsa kendisini nasıl görmüş olursa olsun, Tanrı'nın Krallığı'nı kur mayı başaramamış olduğu gerçeği ortadadır. Erken dönem kilisesi nin önündeki seçenek açıktı: Ya İsa başarısız olmuş diğer mesihler den biriydi ya da İsa'nın döneminde yaşayan Yahudilerin mesihten beklentileri yanlıştı ve düzeltilmesi gerekiyordu. İkinci grupta olan lar için, her ikisi de İsa'nın ölümünden çok sonra yazılmış olan 1 Hanok ve 4 Ezra' da çizilen kıyamet görüntüsü yolu açtı ve erken dönem kilisesinin İsa'nın kendisine dair kral ve mesih anlayışını, Yahudi İsyanı sonrasının önceden beri var olan, önceden belirlen miş, göksel ve tanrısal İnsanoğlu ile, "krallığı" bu dünyadan olma yan İnsanoğlu ile değiştirme imkanı verdi.
192
Ben Kimim Dersiniz?
Ancak İsa'nın krallığı-Tanrı'nın Krallığı-fazlasıyla bu dünyaya aitti. Ve, Celileli yoksul bir köylünün krallık iddiası gülünç görün se de, İsa'nın çağdaşı olan mesihlerin, Celileli Yahuda'mn, Mena hem'in, Giora oğlu Simun'un, Kokhba oğlu Simun'un ve diğer lerinin krallık arzularından daha absürt değildi. Tıpkı onlar gibi, İsa'nın krallık iddiaları sahip olduğu güce ya da zenginliğe dayan mıyordu. Tıpkı onlar gibi, İsa'nın da insanların krallıklarını yıka cak büyük orduları, Roma denizlerine açılacak donanması yoktu. Tanrı'nın Krallığı'ru kurmada kullanabileceği tek silahı kendisinden önce ya da sonra gelmiş olan tüm mesihlerin kullandığı silah, Ro malıları nihayetinde Tanrı'nın şehrinden çıkaracak olan asilerin ve haydutların kullandıkları silahtı: gayret. Şimdi, İsrail'in dinsizlerden kurtuluşlarının anısına kutladıkları Fısıh Bayramı gelmişken, İsa nihayet mesajını Kudüs'e taşıyacaktı. Silah olarak kuşandığı gayret ile Tapınak yetkililerini ve bunların Romalı yöneticilerini, kutsal toprakları gerçekten kimin yönettiği konusunda doğrudan sorgulayacaktı. Ancak, Fısıh Bayramı olsa da, İsa kutsal şehre zavallı bir hacı olarak girmeyecekti. O Kudüs'ün gerçek kralıydı; Tanrı'nın tahtındaki hakkını talep etmeye geliyor du. Ve bir kral Kudüs'e ancak tezahüratlar yapan, palmiye dalla rı sallayan, Tanrı'run düşmanları karşısındaki zaferini ilan eden, cüppelerini yürüdüğü yola seren ve "Hozana! Davut Oğlu Hozana! Rab'bin adıyla gelene övgüler olsun" (Matta 21 :9; Markos 11:9-10; Luka 19:38) diye haykıran bir kalabalık eşliğinde girebilirdi.
Zelot
193
Bölüm On İki
Sezar' dan Başka Kralımız Yok
Nihayet onu almaya geldiklerinde dua ediyordu: Başkahinler ve ihtiyarlar tarafından, İsa'yı Getsemani Bahçesi'nde saklandı ğı yerde yakalamak için gönderilen kontrolden çıkmış, ellerinde kılıçları, meşaleleri ve sopaları olan bir kalabalık. Böyle bir ka labalık olması beklenmedik bir durum değildi. İsa kendisini ya kalayacakları konusunda havarilerini uyarmıştı. İşte bu nedenle, tam da İsa'nın emrettiği gibi, Getsemani' de karanlığa bürünmüş, kılıçlarını kuşanmış bir halde saklanıyorlardı. Yüz yüze gelmeye hazırdılar. Ancak yakalamaya gelenler onları nerede bulacaklarını çok iyi biliyordu. On İkilerden biri, nerede olduklarım bilen ve İsa'yı kolaylıkla tanıyabilecek olan Yahuda İskaryot onlara haber vermişti. Yine de, İsa ve havarileri kolay teslim olmayacaktı. İç lerinden biri kılıcını çekti ve başkahinin uşaklarının birinin yara lanmasıyla sonuçlanan kısa bir arbede yaşandı. Ancak, direnmek faydasızdı ve İsa yakalanıp, bağlanırken ve kendisini suçlayan larla yüzleşmek üzere şehre sürüklenerek götürülürken, havari ler efendilerini terk etmek ve gecenin içinde kaybolmak zorunda kaldılar. Onu başkahin Kayafa'nın avlusuna getirdiler; başkahinler, din bilginleri ve ihtiyarlar, yani Sanhedrin'in tamamı burada toplan mıştı. Burada, ona kendi sözlerini tekrarlayarak, Tapınak' a karşı sa vurduğu tehditleri sordular: "Biz O'nun, 'Elle yapılmış bu tapınağı
Zelot
195
yıkacağım ve üç günde, elle yapılmamış başka bir tapınak kuraca ğım' dediğini işittik." Bu çok vahim bir suçlamaydı. Tapınak Yahudilerin başlıca sivil ve dini kurumudur. Yahudi kültünün tek kaynağı ve Roma'nın Ya hudiye üzerindeki hegemonyasının en önemli sembolüdür. Dola yısıyla, Tapınak'a yöneltilen en küçük tehdit bile anında hem ka hinlerin, hem de Romalı yetkililerin dikkatini çekerdi. Birkaç yıl öncesinde, imanlı iki haham, Sefora oğlu Yahuda ve Matiya oğlu Margalus, Büyük Hirodes'in Tapınak'ın ana kapısının üstüne yer leştirdiği altın kartal heykelini kaldırma planlarını öğrencileri ile paylaştığında, her iki haham ve öğrencilerinden kırkı yakalanmış ve diri diri yakılmıştı. Ancak İsa kendisine yöneltilen suçlamalara cevap vermeyi reddeder, belki de verilebilecek bir cevap olmadığından. Sonuçta, herkesin arasında ve tekrar tekrar Kudüs Tapınağı'nı tehdit etmiş, "Burada taş üstünde taş kalmayacak; hepsi yıkılacak" (Markos 13:2) diye yemin etmişti. Kudüs'e geleli sadece birkaç gün olmuştu ama Uluslar Avlusu'nda bir ayaklanmaya neden olmuş, Tapınak'ın mali işlerine şiddetle müdahale etmişti. Tapınak'ın zorunlu kıldığı oluk ça pahalı olan kan ve canlı kurban verme gerekliliği yerine, ücretsiz olarak sunduğu şifa ve cin kovma hizmetlerini koymuştu. Üç yıl boyunca Tapınak kahinliğine öfke kusmuş, üstünlüklerini ve sahip oldukları gücü tehdit etmişti. Din bilginlerini ve ihtiyarları "enge rekler soyu" diyerek lanetlemiş ve Tanrı'nın Krallığı'nm kahin sını fını ortadan kaldıracağını vaat etmişti. Onun hizmeti bile, mevcut düzenin yıkılması ve şu anda onu yargılamak üzere karşısında bu lunan herkesin görevden alınması üzerine kuruluydu. Ne söylene bilirdi ki? Sabah olduğunda, İsa'yı yeniden bağladılar ve Antonia Kale si'nin taşlı rampalarından geçirdiler, Pontius Pilatus'un huzuruna çıkardılar. Vali olarak, Pilatus'un Kudüs'teki başlıca sorumluluğu, imparator adına düzeni sağlamaktı. Yoksul bir Yahudi köylü ve gündelik işçinin onun huzuruna getirilmesinin tek nedeni bu dü-
196
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
zeni tehlikeye atması olabilirdi. Aksi halde, bir duruşma olmaz, soru sorulmaz, savunma istenmezdi. Tarih kaynaklarının ortaya koyduğu üzere, Pilatus, duruşma yapmaktan yana değildi. Kudüs valisi olduğu on yıllık süre içerisinde, kuş tüyünden kalemi ile bir parça papirüsün üzerine üstünkörü çizerek binlerce insanı çarmıha göndermişti. Bir "duruşma" yapılmasını lütfetmesi bir tarafa, İsa ile aynı odada bulunması düşüncesi bile geniş bir hayal gücü gerekti riyor. Bunun için ya İsa'nın Kudüs'ün istikrarına yönelttiği tehdit, Pilatus'un huzuruna çıkma ve yöneltilen suçlamalara cevap verme fırsatına sahip olabilmiş az sayıda Yahudi'den biri olmasını sağla yacak kadar büyük olmalı ya da Pilatus'un huzurunda gerçekleştiği anlatılan duruşma uydurma olmalı. İkinci olasılığın gerçek olduğunu düşünmek için nedenler var. Olay, gözden kaçırılması mümkün olmayan bir dramatik havada geçiyor. Bu İsa'nın hizmetinin son anı, üç yıl önce Şeria Nehri kıyı sında başlamış olan bir yolculuğun sonu. Markos'un müjdesinde, İsa Pilatus ile olan görüşmesinden sonra sadece bir kez daha, çar mıhta ızdırap çekerken konuşur. "Tanrım, Tanrım, beni niçin terk ettin?" (Markos 15:34). Ancak, Markos'un anlattığı hikayede, İsa'nın Pilatus'un huzu rundaki yargılaması ile çarmıhtaki ölümü arasında, öylesine inanıl maz, öylesine bariz biçimde uydurma bir şey olur ki, İsa'nın çarmı ha gerilmesine kadar geçen olayların tümünü şüpheli hale getirir. Pilatus, İsa ile görüştükten ve yöneltilen tüm suçlamalardan suç suz bulduktan sonra onu, Tapınak'ta yaşanan bir ayaklanma sıra sında Romalı muhafızları öldürmekle suçlanan Barabas adında bir haydutla (lestes) birlikte Yahudilere gösterir. Markos' a göre, Roma valisinin Fısıh bayramı sırasında Yahudilerin tercih ettikleri bir tu tukluyu serbest bırakma geleneği vardır. Pilatus kalabalığa hangi tutuklunun - vaiz ve Roma'ya ihanet etmiş olan İsa ya da isyancı ve katil Barabas - serbest bırakılmasını istediklerini sorduğunda, top lanan kalabalık isyancının serbest bırakılmasını ve vaizin çarmıha gerilmesini ister.
Zelot
197
Masum bir Yahudi köylüyü ölüme gönderecek olma düşüncesi nin verdiği acıyla "Neden?" diye sorar Pilatus, "O ne kötülük yaptı ki?" Ancak kalabalık İsa'nın öldürülmesi için daha da yüksek sesle bağırır. "O'nu çarmıha ger! O'nu çarmıha ger!" (Markos 15:1-20). Anlatılan bu olay hiç mantıklı değil. Müjdeler dışında, herhangi bir Romalı valinin anlatılan Fısıh Bayramı geleneğine dair en ufak bir tarihsel kanıt olmamasını bir kenara bırakalım. Gerçekten de inanılmaz olan Pontius Pilatus'un resmediliş şeklidir; Yahudilerden nefret etmesiyle, Yahudi ritüelleri ve geleneklerine tam anlamıyla saygısız olmasıyla ve düşünmeden çok sayıda idam kararım imza lamış ve bu nedenle de Roma'ya aleyhinde resmi' şikayette bulu nulmuş olmasıyla tanınan bir adamın, sorun yaratan pek çok Yahu di' den bir yenisinin kaderi için değerli zamanını ayırmasıdır. Markos kurgu olduğu besbelli bir olayı, okuyan Yahudilerin yan lış olduğunu hemen fark edecekleri bir olayı uydurmasının nedeni ne olabilirdi? Cevap basit: Markos Yahudi bir kitle için yazmıyordu. Markos'un dinleyici kitlesi, kendisinin yaşadığı yerde, Roma'day dı. Nasıralı İsa'nın yaşamı ve ölümü hakkındaki hikayesini, Yahudi İsyanı'nın bastırılmasından ve Kudüs' ün yerle bir edilmesinden sa dece aylar sonra yazmıştı. Tıpkı Yahudiler gibi, erken dönem Hıristiyanları da Yahudi İs yanı'nın ve sonrasında yaşananların yarattığı travmaya anlam ver meye çalışıyorlardı. Dahası, İsa'nın devrim mesajını ve kendisine atfettiği Kral İnsanoğlu kimliğini, beklemekte oldukları Tanrı'nın Krallığı'nın hiç gerçekleşmemiş olması gerçeği ışığında yeniden yorumlamaları gerekiyordu. Roma İmparatorluğu'na dağılmış olan müjde yazarlarının, kendilerini Yahudi özgürlük hareketin den uzak göstermek, İsa'nın hikayesinden radikalizm ya da şiddet, devrim ya da imanlılık belirtilerini mümkün olduğunca silmek ve İsa'nın sözlerini ve davranışlarını içinde bulundukları yeni siyasal duruma adapte etmek istemeleri çok doğaldı. Bu görev, Kudüs'te bulunan Hıristiyan toplumunun büyük bölümünün, Roma' ya karşı savaşı mesihin vaat ettiği zamanın sonunu gösteren bir işaret ola-
198
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
rak görüp, dışında kalmayı tercih etmesi nedeniyle nispeten kolay dı. Üçüncü yüzyılda yaşamış tarihçi Sezariyeli Eusebius'a göre, Ku düs'te bulunan çok sayıda Hıristiyan, Şeria Nehri'nin diğer yaka sına kaçmıştı. Eusebius "Kudüs Kilisesi'ndeki insanlar," diyordu, "orada bulunan onaylanmış insanlara vahiy yoluyla gelmiş belli bir kehanete göre, savaştan önce şehirden ayrılmaları Peraea' da Pella adlı bir şehre yerleşmeleri emredilmişti." Pek çok anlatıya göre, ar kalarında bıraktıkları kilise MS 70'te yıkılmış ve Kudüs'teki ilk Hı ristiyan topluluğuna dair tüm işaretler moloz ve kül yığını arasına gömülmüştür. Tapınak yıkılmış ve Yahudilik dini dışlanmışken, İsa'yı mesih kabul ederek takip eden Yahudilerin verecekleri karar kolaydı: Ya atalarının dininin kült bağlantılarını sürdürecekler ve dolayısıyla Roma'nın düşmanlığından paylarını alacaklardı (Roma'nın Hıris tiyan düşmanlığı çok daha sonra zirve noktasına ulaşır), ya da Ya hudiliği terk edecekler ve mesihlerini ateşli bir Yahudi milliyetçisin den, krallığı bu dünyaya ait olmayan, iyi işler yapan pasif bir vaize dönüştüreceklerdi. Bu erken dönem Hıristiyanları yönlendiren sadece Roma'nın intikam alacağı korkusu değildi. Kudüs'ün yıkılması ile, Hıristi yanlık artık yüz binlerce Yahudi'nin çevrelediği ağırlıklı olarak Ya hudi olan topraklarda var olan küçük bir Yahudi mezhebi değildi. MS 70'ten sonra, Hıristiyan hareketinin merkezi Yahudi Kudüs'ten Akdeniz'in Grekoromen şehirlerine kaymıştı: İskenderiye, Korint, Efes, Şam, Antakya, Roma. İsa'nın çarmıha gerilmesinden bir nesil sonra, Yahudi olmayan takipçilerinin sayısı Yahudi olanları geçmiş ti. Birinci yüzyılın sonuna gelindiğinde, müjdelerin büyük bölümü nün yazıldığı dönemde, Roma, özellikle de Romalı entelektüel ke sim Hıristiyan evanjelizminin başlıca hedefi haline gelmişti. Bu kitleye ulaşmak evanjelistlerin bir ölçüde yaratıcı olmasını gerektiriyordu. İsa'run hayatından devrimci imanın tüm izlerinin silinmesi gerekliliği bir tarafa, Romalıların İsa'nın ölümündeki sorumlulukları tamamen ortadan kaldırılmalıydı. Mesih'i öldüren-
Ze/ot
199
Zer Yah udilerdi. Romalılar İsa'yı öldürmeyi çok istemesine rağmen bunun için gerekli yasal dayanağa sahip olmayan başka.hin Kaya fa'nın isteksiz piyonlarıydı. Başkahin, Roma valisi Pontius Pilatus'u aldatarak adaletin trajik biçimde hatalı işlemesine neden olmuştu. Zavallı Pilatus, İsa'yı kurtarmak için elinden geleni yaptı. Ancak Yahudiler kan istiyordu, Pilatus'a boyun eğmek, İsa'yı çarmıha ge rilmesi için onlara vermekten başka seçenek bırakmadılar. Aslına bakılırsa, müjdelerin tarihi MS 70 yılından ve Kudüs' ün yıkılmasın dan uzaklaştıkça, Pilatus'un İsa'nın ölümündeki rolü o kadar taraf sız ve uzak hale gelir.
Yahudi İsyanı'ndan yaklaşık yirmi yıl sonra Şam' da yazılan Mat ta'nm müjdesi, İsa'yı özgür bırakabilmek için büyük acılar çeken bir Pontius Pilatus resmeder. Karısı tarafından "o masum adama" bir şey yapmaması konusunda uyarılan ve dini yetkililerin İsa'yı sadece "kıskandıkları için" kendisine teslim ettiklerini fark eden Matta'nın Pilatus'u, İsa'nın ölümünde suçu kelimenin tam anlamıy la üstünden atar. "Bu adamın kanından ben sorumlu değilim" der Yahudilere. "Bu işe siz bakın." Markos, Matta'nın hikayesini aktarırken, Yahudiler Pilatus'a "hep bir ağızdan" -yani ulusun tamamı (pas ho laos }--cevap veriyor, bugünden, kıyamete kadar İsa'nın ölümü konusunda suçu kendile rinin üstleneceğini söylüyordu: "O'nun kanının sorumluluğu bizim ve çocuklarımızın üzerinde olsun!" (Matta 27:1-26). Matta ile yaklaşık aynı zamanda, Yunan şehri Antakya' da müj desini yazan Luka Pilatus'un İsa'nın ölümünde suçsuz olduğunu doğrulamakla kalmaz; beklenmedik şekilde Hirodes Antipa'yı da affeder. Markos'un müjdesini kopyalarken Luka Pilatus'u, İsa'ya karşı yöneltme cüretinde bulundukları suçlamalar nedeniyle baş kahinleri, dini liderleri ve halkı itham eder. "Siz bu adamı bana halkı [yasadan] saptırıyor diye getirdiniz. Oysa ben bu adamı si zin önünüzde sorguya çektim ve kendisini suçladığınız konularda O'nda hiçbir suç bulmadım. [İsa'yı] gönderdiğimde, Hirodes de bulamamış olmalı. Ölüm cezasını gerektiren hiçbir şey yapmadı"
200
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
(Luka 23:1 3-15). Yahudileri kana susamışlıklarından vazgeçirmek için farklı üç seferde çaba sarf etmiş olan Pilatus onların taleplerine isteksizce uyar ve İsa'yı çarmıha gerilmesi için teslim eder. Kanonize olmuş müjdelerin sonuncusunda Pilatus'un masum olduğu ve Yahudilerin suçlu olduğu düşüncesinin en uç noktalara taşınması şaşırhcı değildir. MS 100 yılından bir süre sonra, Efes'te yazılmış olan Yuhanna'nın müjdesinde, Pilatus zavallı Yahudi köy lüsünün hayatını kurtarmak için her şeyi yapıyor; İsa'nın suçsuz olduğunu düşündüğü için değil, onun "Tanrı'nın Oğlu" olduğuna inandığı için. Yine de, Yahudi yetkililere karşı İsa'yı serbest bırak mak için acı içinde uğraştıktan sonra, askeri birliklere hükmeden ve (Kudüs'ün su kemerlerinin yapımı için Tapınak hazinesine dal masına karşı çıkan Yahudilere yaptığı gibi) verdiği kararlardan her hangi birini protesto eden Yahudileri katletmek için sokaklara bu birlikleri gönderen acımasız prefect, kontrolden çıkan kalabalığın talepleri karşısında onu teslim etmek zorunda kalıyor. Pilatus çarmıha gerilmesi için onu teslim ederken, İsa kendisi ölümünden gerçekte kimlerin sorumlu olduğuna dair şüpheleri or tadan kaldırıyor: İsa, Pilatus'a "Beni sana teslim edenin günahı da ha büyüktür" diyor, suçu açıkça Yahudi din adamlarına atarak onu günahlarından bizzat beraat ettiriyor. Yuhanna, o dönemde geniş çaplı bir ayaklanmanın eşiğinde olan Yahudi ulusuna son ve affe dilemez bir hakarette daha bulunuyor, onlara, Birinci Yüzyıl Filisti ni'nde yaşayan herhangi bir Yahudi'nin söylemesi düşünülebilecek en adi, en din dışı sapkınlığı atfediyor. Pilatus onlara "kralınıza" ne yapayım diye sorduğunda Yahudiler "Sezar'dan başka kralımız yok!" karşılığını veriyorlar ( Yuhanna 19:1-16). Bu şekilde, Markos tarafından İsa'nın ölümünün suçunu Ro ma' dan almak için, tamamen evanjelistik amaçlarla uydurulan bir hikaye, zaman geçtikçe absürtlük noktasına geliyor, süreç içerisinde Hıristiyanlar arasında iki bin yıldır var olan Yahudi karşıtlığının te melini oluşturuyor.
Zelot
201
Elbette, İsa'nın Romalı vali ile kısa bir görüşme yapmış olması anlaşılabilir ancak, yine işlediği suç özel bir ilgi gerektirecek büyük lükte ise. Sonuçta İsa sorun çıkaran sıradan biri değildi. Kendisini kral ilan eden adanmış kalabalıkların önünde Kudüs'e kışkırtıcı bir giriş yapması, Tapınak' ta halkı rahatsız etmesi, onu yakalamak için Getsemani'ye giden grubun büyüklüğü- tüm bunlar yetkililerin Nasıralı İsa'yı Yahudiye'nin istikrarı ve düzeni bakımından ciddi bir tehdit olarak gördüklerini gösteriyor. Böyle bir "suçlunun" Pi latus'un ilgi göstermesini hak etme olasılığı oldukça yüksek. Ancak İsa için yapılmış olması muhtemel herhangi bir duruşma çok kısa ve formalite icabı olacaktır, tek sebebi idam edilmesine neden olan suçlamaların resmi olarak kayıt altına alınması olacaktır. Dolayısıy la da amaç, Pilatus'un dört müjdede de yer alan soruyu sormasıdır: "Sen Yahudilerin Kralı mısın?" Müjdelerde anlatılan hikaye bir drama ise (ki öyle), İsa'nın Pila tus'a verdiği cevap hikayenin kapanış sahnesini, çarmıha gerilmeyi getiren ortama hizmet edecektir. İsa'nın önceki üç yıl boyunca tüm söylediklerinin ve yaptıklarının bedelinin ödeneceği andır bu: Yet kili kahinlere saldırılar, Roma işgalinin lanetlenmesi, krallık iddia ları. Tüm bunlar bu kaçınılmaz yargılanma anına yol açmıştır, tıpkı İsa'nın söylediği gibi. Bundan sonrası çarmıh ve mezar olacaktır. Buna karşılık, İsa'nın kısa hayatında belki de bundan daha an laşılmaz ve bilim insanları için daha ulaşılmaz başka bir an daha yoktur. Bu kısmen, İsa'nın yargılanması ve çarmıha gerilmesi ile ilgili çok sayıda anlatı olmasından kaynaklanıyor. Markos'un müj desi yazılan ilk müjde olsa da, öncesinde, İsa hakkında ilk takipçi leri tarafından aktarılan bir grup sözlü ve yazılı anlatı bulunduğu unutulmamalıdır. Bu gruplardan birinden daha önce bahsetmiştik: Sadece Matta ve Luka'ya has olan ve bilim insanlarının Q olarak adlandırdıkları materyal. Ancak, Markos'un müjdesinden önce, sa dece İsa'nın ölümü ve yeniden dirilmesi ile ilgili olarak oluşturul muş başka anlatı gruplarının da bulunduğuna inanmak için yeterli neden var. Çile anlatımı olarak anılan bu anlatılar, ilk Hıristiyanla-
202
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
rın İsa'nın hayatının sonunda yaşandığına inandıkları temel olay lar zincirini içerir: Son Akşam Yemeği. Yahuda İskaryot'un ihaneti. Getsemani'deki tutuklanma. Başka.hinin ve Pilatus'un huzuruna çı karılma. Çarmıha gerilme ve gömülme. Üç gün sonra dirilme. Bu olaylar dizisi aslında bir anlatım içermiyordu, sadece ayinsel amaçla tasarlanmıştı. İlk Hıristiyanlar için, örneğin, havarileri ile paylaştığı son yemeği paylaşarak, Getsemani'de ettiği son duaları okuyarak vs, bir ritüel yoluyla mesihlerinin son günlerini yeniden yaşama aracıydı. Markos'un çile anlatımına katkısı ritüele dökül müş bu sıralamayı, İsa'nın ölümü ile ilgili bütünlük oluşturan bir hikayeye dönüştürmüş olmasıdır; onu redakte eden müjdeciler Matta ve Luka da bu hikayeyi müjdelerine kendi süslemeleri ile birlikte katmışlardır (Yuhanna müjdesinde farklı bir çile anlatımını esas almış olabilir çünkü, İsa'nın son günlerine dair anlattığı detay lardan neredeyse hiçbiri Sinoptiklere uymaz). Müjdelerdeki diğer her şey gibi, İsa'run yakalanması, yargılan ması ve idam edilmesi hikayesi de tek bir nedenle yazılmıştır; onun vaat edilen mesih olduğunu kanıtlamak. İçerdiği bilgilerin doğrulu ğu önemli değildir. önemli olan tarih değil, İsa çalışmaları olmuştur. Müjde yazarları İsa'run ölümünün yeni oluşmakta olan topluluğun ayrılmaz bir parçası olduğunu elbette fark etmişlerdi ancak ölüm hikayesinin süslenmesi gerekiyordu. Yavaşlatılması ve yeniden odak lanması gerekiyordu. Evanjelistler bakımından belli ayrıntılara ve süslenmeye ihtiyacı vardı. Bunun sonucunda, Nasıralı İsa'run hika yesinin bu son ve en önemli bölümü teolojik oynamalar ve düpedüz uydurmalarla en belirsiz bölümü haline gelmiştir. Modern okuyucu nun çile anlatımlarından tarihsel doğruluk kırıntıları elde edebilmesi için tek yol evanjelistlerin İsa'run son günlerine giydirdikleri teolojik katmanları sıyırıp atmak ve hikayenin müjdelerden elde edilebilecek en basit haline dönmektir. Ve bunun tek yolu da hikayeye sondan, İsa'run çivilerle çarmıha çakıldığı noktadan başlamaktır. Antik dönemde çarmıha germe yaygın ve sık uygulanan bir idam şekliydi; Persler, Hintliler, Asurlular, İskitliler, Romalılar ve
Zelot
203
Yunanlılar tarafından kullanılıyordu. Hatta Yahudiler bile çarmı ha germe uygulaması yapardı; bu cezadan rabbinik kaynaklarda defalarca bahsedilir. Çarmıha germenin çok yaygın olmasının ne deni, çok ucuza mal olmasıydı. Neredeyse her yerde yapılabilirdi; gereken tek şey bir ağaçtı. İşkence günlerce sürebilirdi ve bunun için bir işkenceciye ihtiyaç yoktu. Çarmıha germe prosedürü-kur banın asılma şekli-tamamen idamı gerçekleştiren kişiye kalmış tı. Kimileri baş aşağı duracak şekilde çivilenirdi. Kimileri kazığa oturtulurdu. Kimilerinin başına çuval geçirilirdi. Çoğu çırılçıplak soyulurdu. Çarmıha gerilmeyi devlet tarafından uygulanan bir ceza ola rak gelenekselleştiren Roma olmuş, özellikle eller ve ayakların haç şeklinde bir düzeneğe çivilenmesi konusunda bir tutarlılık oluştu rulmuştur. Roma İmparatorluğu'nda çarmıha gerilme o kadar yay gındır ki, Cicero "şu bela" şeklinde bahseder. Halk arasında, "haç" (crux) kelimesi "git kendini as" anlamına gelen, sık kullanılan ve argo bir söz haline gelmiştir. Ancak, çarmıha germenin bir ölüm cezası olduğunu söylemek doğru olmayacaktır çünkü çoğu durumda kurban önce öldürülür, daha sonra çarmıha çivilenirdi. Çarmıha germenin amacı suçlu yu öldürmekten çok devlete karşı gelecek olanlara ibret olmasını sağlamaktı. Bu nedenle, çarmıha germe işlemleri her zaman halka açık yerlerde, kavşaklarda, tiyatrolarda, tepelerde ya da yüksek düzlüklerde, halkın bu vahşi olayı görmemesi mümkün olmayan yerlerde gerçekleştirilirdi. Suçlu öldükten çok sonra bile haçta asılı bırakılırdı; çarmıha gerilenler neredeyse hiçbir zaman gömülmezdi. Çarmıha germenin amacı suçluyu küçük düşürmek ve şahit olan ları da korkutmak olduğundan, ceset köpekler tarafından yenmesi ve kuşların kemikleri temizlemesi için asılı bırakılırdı. Daha son ra kemikleri bir çöp yığınına atılırdı; İsa'nın çarmıha gerildiği yer olan Golgota, adını bundan almışh: kafatası yeri. Basitçe ifade etmek gerekirse, çarmıha germe Roma açısından sadece bir ölüm cezası değildi; imparatorluğa baş kaldıranların başına ne geleceğini halka
204
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
hatırlatma aracıydı. Bu nedenle sadece en büyük siyasi suçlar için uygulanıyordu: Vatana ihanet, isyan, isyana teşvik, haydutluk. Nasıralı İsa hakkında, Roma tarafından çarmıha gerilmiş oldu ğundan başka bir şey bilmeyen biri, onun kim olduğunu, ne oldu ğunu ve neden bir haça çivili halde öldüğünü anlamak için gereken tüm bilgiye sahip olacaktır. Roma'nın gözünde, işlediği suç açıktır. Herkesin görmesi için bir suç yaftasına kazınmış ve başının üzerine yerleştirilmiştir: Nasıralı İsa, Yahudilerin Kralı. Suçu kral olmayı ar zulamasıdır. Müjdeler İsa'nın diğer lestai, ya da diğer bir deyişle haydutlar ile, tıpkı kendisi gibi devrimcilerle birlikte çarmıha gerildiğini ifade eder. Luka, belli ki bu terimin içerdiği anlamdan rahatsızlık duy muş, lestai kelimesini kakourgoi, ya da "suçlu" kelimesi ile değiştir miştir. Ama ne kadar uğraşırsa uğraşsın, Luka mesihi ile ilgili en temel bilgiden kaçamaz: İsa Roma Devleti tarafından isyana teşvik suçu nedeniyle idam edilmiştir. Nasıralı İsa'nın son günleri ile ilgili diğer her şey bu tek ve değişmez bilgi ışığında yorumlanmalıdır. O halde, Pilatus huzurundaki dramatik yargılanma sahnesi, yu karıda açıklanan nedenlerle fantezi olarak değerlendirilebilir. İsa gerçekten Pilatus'un huzuruna çıkmışsa, bu karşılaşma büyük ola sılıkla çok kısa sürmüştür ve Pilatus açısından kolayca unutulmuş tur. Vali, bırakın gerçeğin anlamına dair uzun bir karşılıklı konuş mayı, kafasını kayıt defterinden İsa'nın yüzünü hafızasına alacak kadar uzun süre kaldırmamış bile olabilir. Tek sorusunu sormuş olmalı: "Sen Yahudilerin Kralı mısın?" İsa'nın cevabını kayda geçirmiş olmalı. Suçu kaydetmiş olmalı. Ve İsa'yı Golgota'da ölümü bekleyen ya da çoktan ölmüş olan diğer sayısız insanın yanına göndermiş olmalı. Hatta daha önce Sanhedrin huzurunda yapılan duruşma bile haç dikkate alınarak yeniden incelenmelidir. Müjdelerde anlatıldığı şekliyle, bu duruşmanın hikayesi çelişki ve tutarsızlıklarla doludur, ancak şu şekilde özetlenebilir: İsa gece, Sebt günü arifesinde, Fısıh
Zelot
205
Bayramı sırasında yakalanır. Karanlıkta başkahinin avlusuna getiri lir, burada Sanhedrin üyeleri beklemektedir. Birden, bir grup şahit ortaya çıkar ve İsa'run Kudüs Tapınağı'nı tehdit ettiğini söylerler. İsa bu suçlamalara cevap vermeyi reddedince, başka.hin ona doğrudan doğruya mesih olup olmadığını sorar. İsa'nın cevabı dört müjdede farklılık gösterir ancak her versiyonda da kendisinin İnsanoğlu ol duğu beyanı vardır. Bu beyan başkahini öfkelendirir, İsa'yı derhal dine hakaret etmekle suçlar, bunun cezası ölümdür. Ertesi sabah, Sanhedrin İsa'yı çarmıha gerilmek üzere Pilatus'a teslim eder. Bu sahnedeki sorunlar sayılamayacak kadar çoktur. Sanhed rin' de yapılan yargılama Yahudi yasalarında davalara ilişkin ge tirilmiş neredeyse tüm kuralları ihlal eder. Mişna bu konuda çok katıdır. Sanhedrin'in gece toplanmasına izin verilmez. Fısıh Bay ramı sırasında toplanmasına izin verilmez. Sebt günü arifesinde toplanmasına izin verilmez. Ve kesinlikle, Matta ve Markos'un id dia ettikleri gibi, başkahinin avlusunda (aule) öylesine gelişigüzel toplanmasına izin verilmez. Ayrıca, herhangi bir şahidin ifade ver mesinden önce suçlanan kişinin neden masum olduğuna dair ay rıntılı bir liste ile başlaması gerekir. Misna'da hahamlar tarafından belirlenen duruşma kurallarının, İsa'nın yargılandığı otuzlu yıl larda geçerli olmadığı argümanı da, müjdelerin de otuzlu yıllarda yazılmadığı hatırlandığında geçerliliğini yitirir. İsa'nın Sanhedrin huzurunda yargılanması anlatımındaki sosyal, dinsel ve siyasi bağ lam MS 70 sonrası rabbinik Yahudilik, yani Mişna dönemidir. En azından, apaçık görünen bu hatalar, evanjelistlerin Yahudi yasası ve Sanhedrin uygulamalarına hiç hakim olmadıklarını gösterir. Sa dece bu bile Kayafa huzurundaki duruşmanın tarihselliğine şüphe düşürmelidir. Yukarıdaki ihlallerin hepsini görmezden gelsek bile, Sanhedrin yargılamasındaki en sorunlu unsur verdikleri hükümdür. Başkahin İsa'yı gerçekten mesihlik iddiası ile ilgili olarak sorgulamışsa ve İsa'nın cevabı gerçekten dine küfredildiğini işaret etmişse, bu du rumda, Tevrat' ta verilecek ceza çok açık belirtilmiştir: "Rab'be söven
206
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
kesinlikle öldürülecektir: bütün topluluk onu taşlayacaktır" (Levililer 24:1 6). İsa'run insanoğlu olduğunu iddia ederek dine küfretmiş olan İstefan'a verilen ceza buydu (Elçilerin İşleri 7:1--60). İstefan işlediği suç için ifade vermek üzere Roma yetkililerine gönderilmemişti; bu lunduğu yerde taşlanarak öldürülmüştü. Roma İmparatorluğu'nda Yahudilerin suçluları idam etme yetkileri olmadığı doğrudur (bu onları İstefan'ı öldürmekten alıkoyamamış olsa bile). Ancak baş langıçta elimizde olan temel bilgiyi gözden kaçıramayız: İsa dine küfretme suçuyla Yahudiler tarafından taşlanarak öldürülmemiştir; Roma tarafından isyana teşvik suçuyla çarmıha gerilmiştir. Tıpkı İsa'nın Pilatus huzurunda yargılanması hikayesinde zer re kadar da olsa doğruluk payı olabileceği gibi, Sanhedrin huzu rundaki yargılanma hikayesinde de zerre kadar bir doğruluk payı olabilir. Yahudi yetkililer İsa'yı yakaladılar çünkü onu hem Tapınak üzerindeki kontrolleri açısından bir tehdit olarak görüyorlardı, hem de Roma ile yapmış oldukları anlaşma kapsamında, Kudüs'te ko runmasından sorumlu oldukları sosyal düzen açısından zararlı gö rüyorlardı. Yahudi yetkililerin idam cezası gerektiren davalara hü küm verme yetkileri teknik olarak bulunmadığından, İsa'yı isyana teşvik edici öğretileri konusunda hesap vermek üzere Romalılara teslim etmişlerdi. Pilatus ile Kayafa arasındaki kişisel ilişki bu trans feri kolaylaştırmış olabilir, Romalı yetkililerin Yahudi bir isyancıyı ölüme göndermek için ikna edilmeye fazlaca ihtiyaçları yoktu. Pi latus, sosyal düzeni tehdit eden herkes konusunda nasıl karar ve riyorsa, İsa hakkında da öyle karar vermişti; onu çarmıha gönder mişti. Yargılama yapılmadı. Yargılamaya gerek yoktu. Sonuçta Fısıh Bayramı zamanıydı, Kudüs'te bu dönemde tansiyon hep yüksek olurdu. Şehir hacılarla dolup taşıyordu. Herhangi bir sorun belirti sinde bile derhal müdahale edilmesi gerekiyordu. Ve, İsa başka bir şey de olabilirdi belki ama sorun olduğu kesindi. İşlediği suç Pilatus'un kayıt defterine işlendikten sonra İsa Anto nia Kalesi'nden çıkarılmış ve avluya götürülmüş olmalı; burada so yulmuş, kazığa bağlanmış ve çarmıha gerilme cezası alanlara uygu-
Zelot
207
lanması gelenek haline geldiği üzere, vahşice kamçılanmış olmalı. Romalılar daha sonra ensesine bir haç yerleştirmiş ve kollarını, yine gelenek olduğu üzere, haçın üzerinden geçirmiş olmalılar. Böylece Yahudilerin boyunlarından boyunduruğu çıkarmayı vaat eden me sihin kendisine, kesilmeye götürülen bir hayvan gibi boyunduruk geçirilmiştir. Çarmıha gerilme cezası alan herkeste olduğu gibi, İsa da bu haçı Kudüs duvarlarının dışında yer alan bir tepeye, doğrudan şehrin kapılarına çıkan yol üzerine, belki de birkaç gün önce hakiki kralı olarak şehre girdiği kapılara çıkan yol üzerine taşımaya zorlanmış hr. Bu şekilde, kutsal bayram için Kudüs'e gelen her hacı onun çek tiği acılara kaçınılmaz biçimde tanık olacak, Roma yönetimine karşı gelenlerin başına ne geldiğini hatırlayacaktır. Haç bir darağacına ya da direğe bağlanacak ve İsa'nın el ve ayak bilekleri üç demir çivi ile bu yapıya çakılacaktır. Bir kaldıraçla birlikte haç dik konuma geti rilecektir. Bu şekilde ölüm uzun sürmez. Birkaç saat içinde, İsa'nın ciğerleri yorulacak ve nefes almaya devam etmek imkansız hale ge lecektir. Üzeri haçlarla dolan çıplak bir tepede, ölmekte olan yüzlerce suçlunun acı içindeki yakarışları ve inlemeleri ile sarılmış halde, son nefesini vermesini bekleyen kargalar hevesle başının üzerinde daireler çizerken, Nasıralı İsa olarak bilinen mesih, kendisinden ön ce ya da sonra gelmiş olan tüm kurtarıcılar ile aynı alçakça sonu yaşamıştır. Tek farkla; diğer kurtarıcılardan farklı olarak, o unutulmayacaktır.
208
Sezar'dan Başka Kralımız Yok
KISIMIII
Siyon 'da boru çalın; kutsal dağımda boru sesiyle halkı uyarın ! Ülkede yaşayan herkes korkudan titresin, çünkü Rab 'bin günü çok yaklaştı, geliyor; karanlık bir gün olacak, bulutlu, koyu karanlık bir gün. Yoel 2:1-2
Zelot
209
Başlarken
Bedenlenen Tanrı
Öfkeli bir grup Yahudi tarafından dine küfrettiği gerekçesi ile taşla narak öldürülen İstefan, İsa'nın çarmıha gerilmesinden sonra öldü rülen ilk takipçisiydi, ama sonuncu olmayacaktı. İsa için "Mesih" demesi nedeniyle şehit edilen ilk kişinin Nasıralı İsa'yı şahsen tanı mıyor olması şaşırhcıdır. İstefan sonuçta havarilerden biri değildi. Tann'nın Krallığı tahhnın talibi olan Celileli köylü ve gündelik iş çi ile hiç karşılaşmamışh. İsa'yla birlikte yürümemiş ya da onunla konuşmamışh. İsa'yı Kudüs'ün hakiki yöneticisi olarak karşılayan coşkulu kalabalığın parçası olmamışh. Tapınak'taki olaya karışma mıştı. İsa yakalandığında ve isyana teşvikle suçlandığında orada değildi. İsa'yı ölürken izlememişti. İstefan, Nasıralı İsa hakkında söylenenleri ancak onun çarmıha gerilmesinden sonra duymuştu. Kutsal Toprakların dışındaki pek çok Helen şehrinden birinde yaşayan, Yunanca konuşan bir Yahu di olan İstefan Kudüs'e, kendisi gibi binlerce Diaspora Yahudisi ile birlikte hacı olarak gelmişti. Çoğu Celileli çiftçiler ve balıkçılardan oluşan bir grubun Uluslar Avlusu'nda dolaştıklarını ve mesih adını verdikleri basit bir Nasıralı hakkında vaaz verdiklerini gördüğün de, büyük olasılıkla Tapınak kahinlerine kurbanını sunuyordu. Böylesi bir görüntü, Kudüs için, özellikle de Roma İmparatorlu ğu'nun dört bir yanından Yahudilerin Tapınak sunuları için kutsal şehre geldikleri bayram ve kutsal günlerde, alışılmadık değildi. KuZelot
211
düs Yahudiler için ruhsal etkinliklerin merkezi, Yahudi ulusunun kült merkeziydi. Her mezhebin üyesi, her fanatik, her imanlı, mesih ve peygamberlik iddiasında bulunan herkes, misyonerlik yapmak ya da öğütlerde bulunmak üzere, Tanrı' nın merhametini sunmak ya da Tanrı'nın gazabı konusunda uyarmak üzere, er ya da geç Ku düs'e gelirdi. Özellikle bayram zamanları bu bölücülerin mümkün olan en büyük ve en çok uluslu dinleyici kitlesine ulaşabilmeleri için ideal zamanlardı. Dolayısıyla, İstefan saçı sakalına karışmış erkekler ve hırpani giysileri içerisindeki kadınlardan oluşan gürültücü kalabalığı, var lıklarını satmış ve gelirini yoksullara vermiş olan; her şeyi ortaklaşa kullanan ve kıyafetleri ve terlikleri dışında kişisel hiçbir eşyası ol mayan basit şehirlileri, Tapınak'ın dış avlusundaki sütunlu galeride toplanmış halde gördüğünde, başlangıçta büyük olasılıkla fazla ilgi göstermemiştir. Bu bölücü tiplerin çoktan öldürülmüş (dahası çar mıha gerilmiş!) bir mesihin takipçisi olduklarını duyduğunda ku laklarını dikmiş olabilir. İsa'nın ölümünün, tan ı m ı itibariyle İsrail'in kurtarıcısı olma ihtimalini ortadan kaldırmış olduğu yönündeki de ğişmez gerçeğe rağmen, takipçileri tarafından mesih olarak adlan dırıldığını öğrendiğinde şaşırmış olmalı. Ancak bu bile Kudüs'te hiç duyulmamış bir şey değildir. Vaftizci Yahya'nın takipçileri, rahmet li öğretmenleri hakkında vaazlar vermeye, onun adına Yahudileri vaftiz etmeye devam etmiyorlar mıydı? İstefan'ın gerçekten dikkatini çeken aslında bu Yahudilerin, me sihlerinin Roma tarafından çarmıha gerilen diğer tüm suçlulardan farklı olarak, İstefan'ın Kudüs kapılarından girerken Golgota üze rinde dönüp durduğunu gördüğü açgözlü kuşlara yem olması için çarmıhta bırakılmadığını iddia etmeleri olmalı. Hayır, bu köylü nün, Nasıralı İsa denen bu kişinin cenazesi haçtan indirilmiş ve Ya hudiye'nin en zengin insanlarına yaraşır, kayaya oyulmuş abartılı bir mezara konmuştur. Daha da dikkat çekici olan, takipçilerinin iddiasına göre, mesihlerinin zengin adamın mezarına konmasın dan üç gün sonra yeniden dirilmiş olmasıdır. Tanrı onu yeniden di-
212
Bedenlenen Tanrı
riltmiş, ölümün pençesinden kurtarmıştı. Grubun sözcüsü, Simun Petrus adındaki Kefernahumlu bir balıkçı, aralarındaki diğer pek çok kişi gibi, bu dirilişe kendi gözleri ile şahitlik ettiğine yemin ediyordu. Şunu açıkça belirtmek gerekir; bu, zamanın sonu geldiğinde, Ferisilerin olmasını bekledikleri ve Saddukilerin reddettiği diriliş değildir. Bu, Yeşaya Peygamber'in görümündeki mezar taşlarının çatlayıp açılması ve toprağın ölülerini yaşama kavuşturması de ğildi (Yeşaya 26:19). Bunun, Hezekiel Peygamber'in kehanetindeki "İsrail Halkının" yeniden doğumu, Tanrı'nın halkın kurumuş ke miklerine yeniden hayat üflemesi ile alakası yoktur (Hezekiel 37). Bu yalnız bir bireydi, ölmüş ve günlerce bir kayanın içinde gömülü kalmıştı, aniden ayaklanmış ve mezarından çıkmıştı; bir ruh olarak değil, kanlı canlı bir insan olarak. İsa'nın takipçisi olan bu insanların iddia ettiklerine benzer bir şey hiç yaşanmamıştı. Elbette antik Mısırlılar ve Persliler arasında ölülerin dirilmesine rastlanabilir. Yunanlılar ruhun ölümsüzlüğüne inansalar da, bedenin ölümsüzlüğüne inanmazlardı. Bazı tanrıla rın-örneğin Osiris- öldükleri ve sonra dirildikleri düşünülürdü. Bazı insanlar -Jül Sezar, Sezar Augustus- öldükten sonra Tanrı ol muşlardı. Ancak bir bireyin ölmesi ve ete kemiğe bürünerek dirilip sonsuz yaşama başlaması kavramına antik çağda son derece nadir rastlanıyordu ve Yahudilikte yeri yoktu. Üstelik, İsa'nın takipçilerine göre o sadece ölümden dirilmemiş ti, onun dirilişi mesih olduğunun kanıtıydı ki bu, Yahudi tarihinde benzeri görülmemiş sıradışı bir iddiaydı. Hristiyanlık savunucula rının iki bin yıllık anlatımlarına rağmen, ölen ve sonra dirilen bir mesih inancının Yahudilikte yer almadığı bir gerçektir. İbrani İnci li'nin tamamında, bırakın fiziken dirilmeyi, mesihin alçakça ölü müne dair bir ipucunun dahi yer aldığı tek bir bilgi ya da kehanet bölümü bile yoktur. Yeşaya Peygamber " [Tanrı'nın] insanlarının günahını üzerine alacak" olan "acı çeken bir kul" dan bahseder (Ye şaya 52:1 3-53:12). Ancak Yeşaya bu adsız hizmetkarın mesih oldu-
Zelot
213
ğunu belirtmez ya da günahları üstlenen bu kulun dirileceğini id dia etmez. Daniel da "egemenliğine son verilecek ve büsbütün yok edilecek" olan bir "mesh edilmiş kişi" den (yani mesihten) bahse der (Daniel 7:26). Ancak Daniel'in vaftiz edilmiş kişisi öldürülmez; sadece "gelecek olan bir kral" tarafından yerinden edilir. İsa'nın ölümünden yüzlerce yıl sonra, Hıristiyanların bu ayetleri, mesih lerinin kendisinden beklenen kurtarıcılık görevlerinin hiçbirinde başarılı olamamasına anlam verecek şekilde yorumlamış oldukları doğru olabilir. Ancak, İsa'nın yaşadığı dönemde Yahudilerin acı çekecek ve ölecek olan bir mesihe dair herhangi bir düşünceleri yoktu. Onlar zafer kazanacak ve hayatta kalacak olan bir mesih bekliyorlardı. İsa'nın takipçilerinin öne sürdüğü, sadece kurtarıcıya dair ke hanetlerin değil, aynı zamanda Yahudi mesihin doğası ve göre vine dair her şeyin yeniden tanımlanması cüretkarlığıydı. Kutsal yazılar konusunda eğitim almamış ve inisiye edilmemiş bir kişinin umursamaz özgüvenini sergileyen balıkçı, Simun Petrus, Kral Da vut'un mezmurlarından birinde bizzat mesihin çarmıha gerilece ği ve dirileceği kehanetinde bulunduğunu söyleyecek kadar ileri gitmişti. "Davut bir peygamberdi ve soyundan gelen birini tah tına oturtacağına dair Tanrı'nın kendisine ant içerek söz verdiği ni biliyordu" dedi Petrus Tapınak'ta toplanan hacılara, "Geleceği [İsa'yı] görerek Mesih' in ölümden dirilişine ilişkin şunları söyledi: O, ölüler diyarına terk edilmedi, bedeni çürümedi."' (Elçilerin İş leri 2:30-31). İstefan kutsal metinler konusunda bilgili olsaydı, kutsal yazma ları hatmetmiş bir din bilgini olsaydı, sadece Kudüs'te yaşayan biri olsaydı ve mezmurların Tapınak duvarlarından dalga dalga yayılan sesi onun için kendi sesi kadar tanıdık olsaydı, Kral Davut'un me sih hakkında böyle bir şey söylemediğini hemen bilirdi. Petrus'un bahsettiği "kehanet" Davut'un kendisi hakkında okuduğu bir mez murdu:
214
Bedenlenen Tanrı
Bu yüzden içim sevinç dolu, yüreğim coşuyor; bedenim güven içinde Çünkü sen beni Sheol'e terk etmezsin [ölüler diyarı ya da "Hades"], Sadık kulunun çürümesine izin vermezsin. [Bunun yeri ne]hep yaşam yolunu gösterirsin bana; bol sevinç vardır senin huzurunda, sağ elinden mutluluk eksilmez. Zebur 16:9-11 Ancak -İsa'nın mesajında ölümünden sonraki dramatik değişim de burada yatıyor- İstefan din bilgini değildi. Kutsal yazmalar ko nusunda uzman değildi. Kudüs'te yaşamıyordu. Dolayısıyla, ver dikleri mesaj, mesajı aktarırken duydukları tutku kadar kesin olan, okuma yazma bilmez coşkulu bir grubun aktardığı bu yeni, yenilik çi ve alışılmışın son derece dışındaki mesih yorumu için mükemmel bir dinleyici örneği oluşturuyordu. İstefan, İsa'nın ölümünden kısa bir süre sonra İsa'nın hareketine katılmıştı. Uzak Diaspora'da yaşayan ve din değiştiren çoğu kişi gi bi, o da memleketini terk etmiş, malını mülkünü satmış, kaynakları nı topluluğa aktarmış ve kendisine Kudüs'te, Tapmak duvarlarının gölgesinde bir yuva edinmişti. Bu yeni topluluğun bir üyesi olarak kısa bir zaman, belki bir ya da iki yıl, geçirmiş olsa da, din değiş tirmesinden kısa süre sonra vahşice öldürülmüş olması nedeniyle, ismi Hıristiyanlık tarihinin yıllıklarında sonsuza kadar yükseltile cekti. Bu kutlu ölümün hikayesi Elçilerin İşleri kitabında anlatılır ve çarmıha gerilmesinden sonra İsa' nın hareketinin ilk birkaç on yıl lık dönemine tarihlenir. Bu kitabı kendi müjdesinin devamı olarak yazdığı iddia edilen evanjelist Luka, İstefan'ın taşlanmasını kili senin erken tarihinde bir dönüm noktası olarak tarif eder. İstefan "Tanrı'nm lütfuyla ve kudretle dolu, halk arasında büyük harikalar ve mucizeler yaratan" (Elçilerin İşleri 6:8) bir kişi olarak sunulur.
Zelot
215
Konuşması ve bilgeliği, Luka'nın iddiasına göre, o kadar güçlüdür ki çok az kişi karşı koyabilir. Hatta, İstefan'ın çarpıcı ölümü Elçile rin Kitabında, Luka için çile anlatımının son noktası olur; Sinoptik müjdeler içerisinde, sadece Luka'nın müjdesi İsa'ya karşı getirilen Tapınak'ı yıkma tehdidinde bulunduğu suçlamasını İstefan'ın yar gılanmasına aktarır. "Getirdikleri yalancı tanıklar, 'Bu adam [İstefan] durmadan bu kutsal yere [Tapınak] ve Yasa'ya karşı konuşuyor' dediler. ' Nasıralı İsa burayı yıkacak, Musa'nın bize emanet ettiği töreleri de değişti recek' dediğini duyduk." (Elçilerin İşleri 6:13-14). Üstelik Luka, müjdesinde İstefan'a İsa için bile yer vermediği bir öz savunma imkanı sağlar. Kalabalığın huzurunda gerçekleşen uzun ve kontrolsüz tartışmada, İstefan neredeyse tüm Yahudi tari hini özetler, İbrahim'le başlar ve İsa ile bitirir. Luka'nın uydurduğu kesin olan bu konuşma çok temel hatalarla doludur: Ataların babası Yakup'un gömülü olduğu yer aktarımı hatalıdır ve anlaşılmaz bir şekilde Musa'ya yasayı bir meleğin verdiğini iddia eder, ki Filis tin'deki en eğitimsiz Yahudi bile yasayı Musa'ya bizzat Tanrı'nın verdiğini bilir. Ancak, konuşmanın asıl önemi sonlarına doğru or taya çıkar; kendinden geçen İstefan göğe bakar ve "İnsanoğlu'nun Tann'nın sağında durmakta olduğunu" görür (Elçilerin İşleri 7:56). Bu, erken dönem Hıristiyan topluluğunun en sevdiği görüntü lerden biri olabilir. Yunanca konuşan bir diğer Diaspora Yahudisi olan Markos, müjdesinde İsa'ya başkahine benzer bir şey söyletir: "Ve sizler, İ nsanoğlu'nun kudretli Olan'ın sağında oturduğunu ve göğün bulutlarıyla geldiğini göreceksiniz" (Markos 14:62); bu ifa de daha sonra Yunanca konuşan diğer iki Diaspora Yahudisi olan Matta ve Luka tarafından alınır ve kendi anlatımlarında kullanı lır. Ancak İsa kendisi ile Kral Davut arasında bir bağlantı çizmek için doğrudan Mezmur 110' dan alıntı yaparken, İstefan'ın Elçilerin İşleri'nde aktarılan konuşmasında "kudretli Olan'ın sağında" ifa desi "Tanrı'nın sağında" olarak değiştirilmiştir. Bu değişikliğin bir nedeni vardı. Antik çağda İsrail' de, sağ taraf kudret ve otoritenin
216
Bedenlenen Tanrı
simgesiydi; yüce bir konumu ifade ediyordu. "Tanrı'nın sağında" oturmak, Tanrı'nın görkemini paylaşmak, onur ve öz bakımından onunla aynı olmak demekti. Aquinalı Thomas'ın dediği gibi, "Ba banın sağ tarafında oturmak Tanrısal görkemi paylaşmaktan başka bir şey değildir... [İsa] Babanın sağında oturur çünkü Baba ile aynı Öze sahiptir." Diğer bir deyişle, İstefan'ın İnsanoğlu, "göklerin bulutlarıyla" gelen kral Daniel figürü değildir. "Bütün halklar, uluslar ve her dilden insan ona tapınsın" (Daniel 7:1-14) diye dünyada krallığını kurmuyordu. O artık mesih bile değildi. İnsanoğlu, İstefan'm gö rümünde, ezelden beri var olan, krallığı bu dünyaya ait olmayan, Tanrı'nm sağında duran, yapısı ve özü itibariyle Bedenlenmiş Tanrı olan göksel bir varlıktı Taşların uçuşmaya başlaması için bu yeterliydi. Bir Yahudi için dine İstefan'm iddia ettiğinden daha büyük bir hakaret olamayacağını anlamalıyız. Yahudilikte, bir insanın ölmesi ve sonsuz hayata dirilmesi iddiasının benzeri görülmemiş olabilir. Ancak, bir "tanrı-insan" varsayımı dine küfürdü. İstefan'm ölüm acıları içinde kıvranırken haykırdıkları, İstefan'ın kendi dininde Tanrı'nm ve insanın doğası ve bunların birbiri ile ilişkisi konusun da ortaya koyduğu her şeyden radikal olarak ve uzlaşmaya yer bırakmayacak biçimde uzaklaşan, tamamen yeni bir dindi. O gün Kudüs kapılarının dışında sadece İstefan'ın ölmediğini söylemek mümkün. Onunla birlikte, Nasıralı İsa olarak tanınan tarihsel kişi lik de taş yığınları arasına gömüldü. Mesihlik gömleğini kuşanan ve yozlaşmış Tapmak kahinlerine ve acımasız Roma işgaline karşı gözü kara bir direniş başlatmış olan gayretli Celileli köylü ve Yahu di milliyetçisinin hikayesi, çarmıhtaki ölümüyle ya da boş bulunan mezarıyla değil ama takipçilerinden birinin onun Tanrı olduğunu iddia etmeye cüret etmesi ile kesin olarak sona eriyor. İstefan MS 33 ile 35 yılları arasında şehit edildi. Taşlanmasını onaylayan kalabalığın arasında Akdeniz' de zengin bir Roma şehri
Ze/ot
217
olan Tarsus'tan gelen genç, dindar bir Ferisi vardı. Adı Saul'dü ve tam anlamıyla imanlı biriydi: Dine karşı yapılan İstefan'ınki haka retleri şiddetle bastırması ile ünlü, Musa'nın Yasası'nın sıkı takipçisi olan bir kişiydi. Yaklaşık olarak MS 49 yılında, İstefan'ın ölümünü memnuniyetle izlemesinin ardından sadece on beş yıl geçmişken, aynı fanatik Ferisi, arhk Hıristiyanlığa geçip Pavlus adını almış ateşli bir kişiliğe dönüşmüştü ve Yunan şehri Filipus'ta bulunan arkadaşlarına bir mektup yazarak, yanlış anlaşılmaya yer vermeye cek şekilde ve hiç çekinmeden, Nasıralı İsa' dan Tanrı olarak bahse diyordu. Pavlus, "insan benzeyişinde doğmuş" olmasına rağmen, "Tanrı özüne sahip" diye yazmıştı (Filipililer 2:6-7). Bu nasıl olabilir? Devlete karşı suç işlemiş biri olarak utanç verici biçimde ölmüş, başarısız olmuş bir mesih, birkaç yıllık süre zarfın da, cennetin ve dünyanın yaratıasına; Tanrı'nın bedenlenmiş haline dönüştürülebilir? Bu sorunun cevabı, dikkat çekici bir gerçeğin değerlendirilmesin de yatıyor: Nasıralı İsa hakkında yazılmış her söz, Matta, Markos, Luka ve Yuhanna müjdelerindeki tüm hikayeler de dahil, İstefan ve Pavlos gibi, yaşadığı dönemde İsa'yı hiç tanımamış olan insanlar tarafından yazılmıştır (belki Luka'run müjdesi dışında, müjdelerin ismini aldıkları kişiler tarafından yazılmadığını unutmamalıyız). İsa'yı tanımış olanlar -Kudüs'e kral olarak gelirken onu izlemiş ve Tapınak'ı Tanrı adına temizlemesine yardım etmiş olanlar, ya kalandığında yanında olan ve yalnız başına ölürken onu izleyen ler- İsa' run arkasında bıraktığı hareketin tanımlanmasında şaşırtıa biçimde az rol oynamıştır. Elbette İsa'nın ailesinin üyeleri, özellikle İsa'nın yokluğunda topluluğa liderlik edecek olan kardeşi Yakup, çarmıha gerilme olayından sonraki birkaç on yıllık dönemde etkili olmuştu. Ancak, İsa'run dönüşünü beklerken çoğunlukla Kudüs'te yerleşme kararlan ve kendilerinin ve topluluklarının, kutsal şehir deki neredeyse herkes gibi, MS 70'te Titus'u n orduları tarafından bozguna uğratılması ile engellenmişlerdir. İsa tarafından mesajını yayma görevi verilen havariler Kudüs'ten ayrılmış ve ülkenin çeşit-
218
Bedenlenen Tann
li yerlerine dağılarak müjdeyi taşımışlardır. Ancak, bu yeni inanışı teolojik olarak tefsir etme ya da İsa'nın hayalı ve ölümüne dair ta limat niteliğinde anlalımlar oluşturma bakımından yetkin olmama ları, onlan ciddi ölçüde sınırlandırmışlır. Sonuçta bunlar çiftçi ve balıkçılardı, okuma ya da yazma bilmiyorlardı. İsa'nın mesajını tanımlama görevi bunun yerine, yeni inanışın yaygınlaşmasında birincil araç haline gelecek olan, yeni bir grup eğitimli, şehirli, Yunanca konuşan Diaspora Yahudisine düştü. Ço ğu Yunan felsefesi ve Helenistik düşünceye hakim olan bu sıra dışı adamlar ve kadınlar İsa'nın mesajını, hem kendileri gibi Yunanca konuşan Yahudiler, hem de Diaspora' daki diğer uluslardan komşu ları tarafından daha hoş görülecek şekilde yorumlamaya başlayınca, zaman içinde İsa'yı devrimci bir imanlı Yahudi' den, Romalılaşmış bir yarı tanrıya, Yahudileri Roma işgalinden kurtarmayı denemiş ve başarısız olmuş bir insandan dünyevi konularla hiç ilgisi olmayan ruhani bir varlığa dönüştürdüler. Bu dönüşüm çalışma ya da zorluklar yaşanmadan gerçekleşmedi. İsa'mn Aramice konuşan, orijinal takipçileri, ailesinin üyeleri ve On İkilerin hayatta kalanları da dahil olmak üzere, İsa'nın mesajı nın doğru anlaşılması konusunda Yunanca konuşan Diaspora Ya hudileri ile açıkça karşı karşıya geldiler. Bu iki grup arasındaki an laşmazlık çarmıha gerilmeyi izleyen ilk birkaç on yıllık süre içinde Hıristiyanlık yorumunda iki farklı ve rakip kamp oluşmasına neden oldu: Bu kamplardan birine İsa'nın kardeşi Yakup liderlik ediyordu; diğeri ise eski bir Ferisi olan Pavlus tarafından destekleniyordu. Da ha sonra göreceğimiz gibi, bugün bildiğimiz global din olan Hıristi yanlığı şekillendiren, her şeyden çok, bu iki sert ve açıkça düşmanca tutum içerisindeki rakip olmuştur.
Zelot
219
Bölüm On Üç
Mesih Dirilmemişse
Müjdelerin söylediğine göre, günün altıncı saatiydi-öğleden sonra üç-Sebt gününden önceki gün, Nasıralı İsa son nefesini verdi. Mar kos'un müjdesine göre, tüm dünyanın üzerine bir karanlık çöktü, sanki yarahlmış tüm varlıklar, kendisine Yahudilerin Kralı dediği için işkence görmüş ve idam edilmiş bu basit Nasıralı'nın ölümüne tanıklık etmek için durmuştu. Dokuzuncu saatte, İsa aniden bağır dı, "Tanrım, Tanrım, beni niçin terk ettin?" Biri ekşi şaraba süngeri batırdı ve acısını azaltmak için onun dudaklarına uzattı. Sonunda, ciğerlerindeki baskıya daha fazla dayanamayan İsa başını gökyüzü ne kaldırdı ve yüksek sesle, acılı bir haykırışla, ruhunu teslim etti." İsa'nın sonu hızlı ve kimse fark etmeden gelebilirdi; sadece te penin eteklerinde ağlayarak bekleyen, yaralı ve sakat efendilerine bakan bir avuç kadın öğrencisi dışında, erkeklerin çoğu Getsema ni' de sorun çıkacağının ilk işaretini gördüğünde, karanlıkta dağılıp gitmişti. Golgota'nın tepesinde bir haçta asılı bir devlet düşmanı gö rüntüsü ne yazık ki, sıradandı. O gün İsa ile birlikte onlarcası öldü, kemikleri kırılmış bedenleri sonrasındaki günler boyunca asılı kal dı, başlarının üstünde dönen leşçil kuşlara ve gecenin karanlığında kuşlardan artanları yemek için gelen köpeklere bırakıldı. Ancak, İsa sıradan bir suçlu değildi, en azından onun son anlarını anlatan evanjelistler için. O Tanrı'nın dünyadaki elçisiydi. Ölümü, onu çarmıha göndermiş olan Roma valisi ve onu ölüme teslim etmiş Zelot
221
olan başkahin fark etmeden olmamalıydı. Ve bu şekilde, İsa ruhu nu göklere teslim ettiğinde, tam son nefesini verdiği anda, müjdeler der ki, Tapınak' ta sunak ile Kutsalların Kutsalını ayıran perde, bin lerce sununun kurban edilmesi ile saçılan kan ile lekelenmiş perde, sadece ama sadece başkahinin Tanrı'nın huzuruna çıkarken kenara çektiği perde, yukarıdan aşağıya dek yırhlarak ikiye bölündü. Çarmıhın alhnda duran bir yüzbaşı, şaşkınlık içinde, "Bu adam gerçekten Tanrı'nın oğluydu" dedi ve olanları Pilatus'a rapor etmek için koşarak gitti. Tapmak perdesinin yırtılması, çile anlahmları için çok uygun bir sondu, onlarca yıl sonra İsa'nın ölümünün ne anlama geldiği ni düşünecek olan insanlar için mükemmel bir semboldü. İsa'nın fedakarlığı, insanlık ile Tanrı arasındaki engeli ortadan kaldırdı, de diler. Kutsal varlığı dünyanın geri kalanından ayıran perde yırhldı. İsa'nın ölümü aracılığıyla, artık herkes, ritüeller olmadan ya da ka hinler gibi meditasyon yapmadan Tanrı'nın ruhuna erişebilecekti. Başkahinin, bedeli çok yüksek olan ayrıcalığı, Tapmak'ın kendisi, aniden gereksiz oluyordu. Mesih' in bedeni Tapınak ritüellerinin ye rini alıyor, İsa'nın sözleri de Tevrat'ın yerine geçiyordu. Elbette, bunlar Tapınak'ın yıkılmasından yıllar sonra ortaya çı kan teolojik düşüncelerdi; İsa'nın ölümünün zaten artık var olma yan bir tapınağın yerine geçtiğini düşünmek zor değil. Çarmıha gerilme olayından sonra Kudüs'te kalan havariler için ise, Tapınak ve kahin sınıfı gerçeğin ta kendisiydi. Kutsalların Kutsalı'nın önün de asılı olan perdeyi hala herkes görebiliyordu. Tapınak Dağı'nın kontrolü hala Başkahin ve askerlerindeydi. Pilatus'un askerleri hala Kudüs' ün taş sokaklarında dolaşıyordu. Fazla bir şey değişmemişti. Dünya, temelde, mesihlerinin kendilerinden alınmasından öncesi ile aynıydı. İsa'nın ölümünden sonra havarileri inançları konusun da zorlu bir sınavla karşı karşıya kaldılar. Çarmıh, onların mevcut sistemi tersine çevirme, İsrail'in on iki kabilesini yeniden bir araya getirme ve Tanrı adına bunları yönetme hayallerinin sonu olmuştu. Tanrı'nın Krallığı, İsa'nın vaat ettiği gibi, dünyada kurulmayacaktı.
222
Mesih Dirilmemişse
Ezilenler ve yoksullar zengin ve güçlü olanlarla yer değiştirmeye cekti. Roma işgali sona ermeyecekti. İmparatorluğun öldürdüğü diğer tüm mesihler gibi, İsa'nın havariler için de amaçlarından vaz geçmekten, devrimci eylemlerini terk etmekten ve çiftliklerine ve köylerine dönmekten başka yapılacak bir şey kalmamıştı. Sonra, olağan dışı bir şey oldu. O şeyin tam olarak ne olduğunu bilmek imkansız. İsa' nın dirilişi tarihçilerin ele alması için, onları çok aşan, zor bir konu, üstelik sadece tarihteki İsa üzerine yapılacak herhangi bir incelemenin kapsamının dışında kalacağı için değil. Bir insanın feci bir şekilde ölmesi ve üç gün sonra yeniden hayata dön mesi nosyonunun akıl, mantık ve algı dışı olduğu açık. Tüm tartış maları burada bırakmak, dirilişin yalan olduğunu söyleyip gözardı etmek ve dirilmiş olan İsa'ya inanmanın yanıltılmış bir zihnin ürü nü olduğunu söylemek kolay. Ancak, değerlendirilmesi gereken, rahatsız edici bir etken var: Dirilmiş olan İsa'yı gördüğünü söyleyenler, birbiri ardına kendi acı dolu ölümlerine giderken, beyanlarını geri almayı reddediyordu. Böyle bir durum alışılmadık değildi. Gayretli pek çok Yahudi inançlarını inkar etmeyi reddettikleri için dehşet verici biçimde öl dürülmüştü. Ancak İsa'nın bu ilk takipçilerinden, yüzlerce, belki bin yıl önce yaşanmış olaylara dayanan inanç konularını inkar et meleri istenmiyordu. Bunlardan kendilerinin, bizzat, doğrudan ya şadıkları bir şeyi inkar etmeleri isteniyordu. Havariler, İsa'nın çar mıha gerilmesi ile sonuçlanan isyana teşvik suçunun ortakları ola rak, Kudüs'te kaçak yaşıyorlardı. Vaaz ettikleri konular nedeniyle tekrar tekrar tutuklanmış ve taciz edilmişlerdi; liderleri dine küfür suçlamalarına cevap vermek üzere defalarca Sanhedrin huzuruna çıkarılmışlardı. Dövülmüş, kamçılanmış, taşlanmış ve çarmıha ge rilmişlerdi ama İsa'nın dirildiği iddialarına son vermemişlerdi. Ve bu da işe yaramıştı! Belki de havarilerin diriliş deneyimlerini bir tarafa atmamak için en önemli neden, kendisinden önce ve sonra gelmiş tüm mesihler arasında, sadece İsa'nın hala mesih olarak anıl masıdır. Bu küçük Yahudi mezhebinin dünyanın en büyük dinine
Zelot
223
dönüşmesini sağlayan kesinlikle, İsa'nın takipçilerinin onun dirili şine hararetle inanmalarıydı. Her ne kadar diriliş hikayeleri ilk kez doksanların ortaları ile sonları arasında bir dönemde yazılmış olsa da (yaklaşık olarak MS 50'de derlenmiş olan Q materyallerinde de, MS 70'ten sonra yazıl mış olan Markos'un müjdesinde de diriliş anlatılmaz), yeni geliş meye başlayan Hıristiyan toplumunda diriliş inancı ilk ayinsel for müllerin parçası olmuş gibi görünüyor. Pavlus -İsa'nın mesajının en etkili yorumcularından biri olacak eski bir Ferisi- yaklaşık ola rak MS 50' de Yunan şehri Korint'te yaşayan Hıristiyan topluluğa hitaben yazdığı mektupta dirilişten bahseder. "Aldığım bilgiyi size öncelikle ilettim." der Pavlus. "Şöyle ki, Kutsal Yazılar uyarınca Me sih, günahlarımıza karşılık öldü, gömüldü ve Kutsal Yazılar uyarınca üçüncü gün ölümden dirildi. Kefas'a [Simun Petrus], sonra Oniki ler'e göründü. Daha sonra da beş yüzden çok kardeşe aynı anda göründü. Onların çoğu hala yaşıyor, bazılarıysa öldüler. Bundan sonra [kardeşi] Yakup'a, sonra bütün elçilere ve en son, ... bana da göründü." (1 Korintliler 15:3- 8). Pavlus bu sözleri MS 50'de yazmış olabilir ama aslında çok es ki bir formülü, izleri kırklı yılların başlarına kadar sürülebilecek bir formülü tekrarlamaktadır. Yani, İsa'nın dirildiğine iman etmek topluluğun inançlarına ilk şahadet etme araçlarından biridir -çile anlatımından önce, hatta bakire anneden doğumdan da önce gelir. Yine de, dirilişin tarihsel bir olay olmadığı gerçeği geçerliliğini ko rur. Tarihsel bir etkisi olabilir ancak olayın kendisi tarihin kapsamı dışında ve inancın alanında kalır. Aslında, Pavlus'un Korintlilere yazdığı aynı mektupta belirttiği gibi, Hıristiyanlar için en önemli iman sınavıdır: "Mesih dirilmemişse, bizim öğrettiklerimiz boştur ve sizin imanınız yararsızdır" (1 Korintliler 15:17). Pavlus burada önemli bir noktaya işaret eder. Diriliş olmadan, İsa'nın mesihlik iddiasının tüm görkemi yerle bir olur. Diriliş, üs tesinden gelmesi çok zor olan, havarilerin gözardı etmesi mümkün olmayan bir sorunu çözer: İsa'nın çarmıha gerilmesi onun mesih ve
224
Mesih Dirilmemişse
Davut'un varisi olduğu iddiasını geçersiz kılıyor. Musa'nın Yasa sı'na göre, İsa'nın çarmıha gerilmesi aslında onun Tanrı tarafından lanetlenmiş olduğunu gösteriyor: "Ölüsü ağaca asılan [yani, çarmı ha gerilen] biri Tanrı tarafından lanetlenmiştir" (Yasa Kitabı 21:23). Ama, İsa eğer gerçekten ölmemişse, ölümü sadece ruhsal gelişimi nin başlangıcı ise, haç artık bir lanet ya da başarısızlık sembolü ola maz. Bir zafer sembolüne dönüştürülecektir. Diriliş iddiası akıl almaz ve benzersiz, tam da bu nedenle çarmı hın gölgesinde paramparça olan eski mabedin yerine yepyeni bir mabet inşa edilmesi gerekiyordu. Müjdelerdeki diriliş hikayeleri işte bu amaçla yaratıldı: Zaten kabul görmüş olan bir inancı ete ke miğe bürümek için; yerleşik bir inançtan bir anlatım yaratmak için ve en önemlisi, iddiaları reddedip eleştiride bulunanların, İsa'nın takipçilerinin en fazla bir ruh ya da hayalet görmüş olduğunu söy leyenlerin, İsa'yı yeniden dirilmiş gibi göstermek için bedenini me zardan havarilerin çaldığını düşünenlerin sözlerine karşılık vermek için. Bu hikayelerin yazıldığı zamana kadar, çarmıha gerilmenin ar dından altmış yıl geçmişti. Bu sürede, evanjelistler dirilişe karşı akla gelebilecek her türlü itirazı duymuşlardı ve bu itirazların her biri için bir anlatım hazırlayabilmişlerdi. Havariler bir hayalet gördü mü dediler? Bir hayalet, Luka 24:4243' deki dirilmiş olan İsa'nın yaptığı gibi balık ve ekmek yiyebilir mi? İsa sadece hayalet mi dediler? "Bir hayalette et ve kemik olur mu?" diye sorar dirilmiş olan İsa kuşku duyan havarilerine ve kanıt olarak, dokunmaları için ellerini ve ayaklarını uzatır (Luka 24:3639). İsa'nın bedeni çalındı mı dediler? Nasıl olabilir ki, Matta mezarı na silahlı korumalar yerleştirmişti. Korumalar da İsa'nın dirildiğini kendi gözleriyle görmüştü de, kahinlerden aldıkları rüşvete karşılık havarilerin cesedi burunlarının dibinden çaldıklarını söylemişlerdi? "Bu söylenti bugüne dek Yahudiler arasında tekrarlanagelmiştir." (Matta 28:1- 15).
Zelot
225
Tekrar belirtmek gerekirse, bu hikayeler tarihsel olayları aktar ma amacı taşımaz; perde arkasında yaşanmakta olan bir tartışma için özenle hazırlanmış ispat çabalarıdır. Yine de, Nasıralı İsa'nın ölümden dirilmesini tartışmak başka bir konu. Sonuçta, tamamen inanç meselesi. Ama, bunu Kutsal Yazılar uyarınca yaptığını söyle mek bambaşka bir konu. Luka dirilmiş olan İsa'yı bu konuyu bizzat ele alır biçimde resmeder, "İsrail'i kurtaracak kişi olduğunu um muş" (Luka 24:2 1 ) olan havarilere sabırla açıklama yapar, ölümü ve dirilişinin aslında mesih kehanetlerinin yerine gelmesi olduğunu, "Musa'nın Yasaları'nda, peygamberlerde ve Zebur' da" mesih hak kında yazılmış olan her şeyin çarmıha ve boş mezara yol açtığını an latır. "Şöyle yazılmıştır: Mesih acı çekecek ve üçüncü gün ölümden dirilecek" der İsa havarilerine (Luka 24:44- 46). Ne var ki, bunlar hiçbir yerde yazmaz: Ne Musa'nın Yasası'n da, ne peygamberlerde, ne de Zebur' da. Yahudi düşünce tarihinin tamamında, mesihin acı çekeceği, öleceği ve üçüncü gün dirilece ğini yazan tek bir kutsal metin satırı bile yoktur; bu da İsa'nın bu inanılmaz iddiasını desteklemek için herhangi bir kutsal metinden alıntı yapma zahmetine girmemesini açıklar. İsa'nın takipçilerinin Kudüs'te, kendileri gibi Yahudileri ikna etmekte zorlanmalarına şaşmamak gerek. Pavlus Korintlilere mektubunda çarmıha gerilme nin "Yahudilere göre yüz karası" olduğunu yazdığında, havarilerin yaşadığı ikilemi ciddi anlamda hafife almaktadır (1 Korintliler 1 :23). Yahudiler için, çarmıha gerilmiş bir mesih en azından bir çelişkidir. İsa'nın çarmıha gerilmiş olması, onun mesihlik iddialarını geçersiz kılmıştır. Havariler bile bu sorunun farkındadırlar. Bu nedenle, ku rulmasını umdukları Tanrı'nın Krallığı'nın aslında dünyevi bir kral lık değil, göksel bir krallık olduğunu; mesihlikle ilgili kehanetlerin yanlış anlaşıldığını; kutsal metinlerin, doğru yorumlanırsa, herke sin düşündüğünün tam tersini söylediğini; metinlerin derinlerinde, ölen ve dirilen bir mesihle ilgili, sadece kendilerinin ortaya çıkara bilecekleri gizli bir gerçek olduğunu ileri sürerek yıkılan hayallerini farklı göstermek için umutsuzca uğraşmışlardır. Sorun şu ki, Kudüs
226
Mesih Dirilmemişse
gibi, kutsal metinlere doymuş bir şehirde, Celile'nin kırsal kesimle rinden gelen ve kutsal metinlerle ilgili deneyimleri yaşadıkları yer de havralarda duyduklarından ibaret olan bir grup okuma yazma bilmez köylünün ortaya attığı böylesi bir argümanı kimse dinlemez. Ne kadar çabalasalar da, havariler kayda değer sayıda Kudüslü'yü, İsa'nın İsrail'in uzun zamandır beklenen kurtarıcısı olduğuna ikna edememişlerdi. Havariler Kudüs'ten ayrılabilir, mesajlarını Celile'ye taşıyabilir, arkadaşları ve komşularına vaaz vermek üzere köylerine dönebi lirlerdi. Ancak İsa Kudüs'te ölmüş ve dirilmişti, yakında buraya döneceğine inanıyorlardı. Burası Yahudiliğin merkeziydi ve kutsal metinleri tuhaf bir şekilde yorumlasalar da, havariler, her şeyin öte sinde, Yahudiydiler. Onlarınki, İsa'nın çarmıha gerilmesinden son raki ilk birkaç yıl için, sadece Yahudilerden oluşan bir kitleye hitap eden, bütünüyle bir Yahudi hareketiydi. Kahinlerden gördükleri zulme rağmen, kutsal şehri bırakmak ya da Yahudi kültünü terk etmek gibi bir niyetleri yoktu. Hareketin başlıca liderleri -havariler Petrus ve Yuhanna ve İsa'nın kardeşi Yakup- Yahudi gelenekleri ne ve Musa'nın Yasası'na bağlılıklarını sonuna kadar sürdürdüler. Onların liderliğinde, Kudüs kilisesi "ana topluluk" olarak anılmaya başladı. Hareket ne kadar uzaklara ulaşsa ve ne kadar genişlese bi le, Filipi, Korint ve hatta Roma gibi şehirlerde kaç tane daha "toplu luk" kurulsa bile, Yahudi ya da diğer uluslardan, inançlarını kabul ederek dönen ne kadar çok kişi olsa da, her topluluk, dinini değişti ren herkes ve her misyoner Kudüs' teki "ana topluluğun" yetki ala nına giriyordu; Kudüs'ün yerle bir olduğu güne kadar. Hareketin merkezinin Kudüs olmasının pratikte daha önemli bir avantajı da vardı. Her yıl bayramlar ve kutsal günler için imparator luğun her yerinden Yahudiler doğrudan doğruya onlara geliyordu. Ve Kudüs'te yaşayan ve İsa'nın takipçilerini en iyi ihtimalle bilgisiz, en kötü ihtimalle kafir olarak görüp kolayca reddeden Yahudilerden farklı olarak, kutsal şehirden uzakta ve Tapınak'ın erişemeyeceği yer lerde yaşayan Diaspora Yahudileri, havarilerin mesajına daha açıktı.
Zelot
227
Antakya ve İskenderiye gibi büyük kozmopolit şehirlerde yaşa yan küçük azınlıklar olan Diaspora Yahudileri kültürel olarak hem Roma toplumuna, hem de Yunan fikirlerine asimile olmuşlardı. Farklı ırklar ve dinlerle çevriliydiler, sünnet ve yemek sınırlandır maları gibi temel konularda bile Yahudi inançlarını ve uygulama larını sorgulamaya daha açıkhlar. Kutsal Topraklardaki kardeşle rinden farklı olarak, Diaspora Yahudileri Aramice değil, Yunanca konuşuyorlardı: Yunanca düşünüyorlardı, ibadet dilleri Yunancay dı. Kutsal metinlerin orijinal İbranicesini değil, Yunanca çevirisini (Septuagint) biliyorlardı, bu da onlara inançlarını ifade etmeleri için yeni ve yaratıcı yollar sunuyor, geleneksel İncil kozmolojisini Yunan felsefesi ile daha kolay birleştirmelerini sağlıyordu. Diaspora'dan çıkan Yahudi kutsal metinlerini düşünün. Bilgeliği her şeyin ötesin de arzulanan bir kadın olarak bedenlendiren Süleyman 'ın Hikmeti ve Sirah Oğlu İsa (genellikle Derlemecinin Kitabı olarak bahsedilir) gibi kitaplar, Semitik kutsal metinlerden çok Yunan felsefi yazılarını an dırır. Bu nedenle, Diaspora Yahudilerinin İsa'nın takipçilerinin kutsal metinlere getirdikleri yenilikçi yoruma daha açık olmaları şaşırh cı değildir. Hatta, İsa'nın takipçileri arasında Yunanca konuşan bu Yahudilerin sayıca, Kudüs'teki Aramice konuşan takipçilerden üs tün olmaları uzun sürmemiştir. Elçilerin İşleri kitabına göre, top luluk iki ayrı ve belirgin gruba ayrılmıştı: Elçilerin İşleri kitabında Kudüs'te, Yakup ve havarilerin liderliğinde yaşayan inanlılar için kullanılan ifadeyle "İbraniler," (ç.n. Türkçe çevirilerinde "İbranice konuşan Yahudiler" ), ve Diaspora'dan gelen ve ana dil olarak Yu nanca çalışan "Helenistler" (ç.n. Türkçe çevirilerinde "Grekçe konu şan Yahudiler") (Elçilerin İşleri 6:1). İbraniler ile Helenistleri birbirinden ayıran sadece konuştukları dil değildi. İbraniler ağırlıklı olarak köylüler, çiftçiler ve balıkçılar dan, Yahudiye ve Celile'nin kırsal bölgelerinden Kudüs'e gelmiş olanlardan oluşuyordu. Helenistler daha sofistike ve kentliydiler, daha iyi eğitim almışlardı ve kesinlikle daha varlıklıydılar. Tapı-
228
Mesih Dirilmemişse
nak' a hacı olmaya gelmek için yüzlerce kilometre seyahat edebilme leri bunu kanıtlıyordu. Ancak, iki topluluğu birbirinden ayırmada kesin belirleyici olan dil farkıydı. İsa'ya Yunanca ibadet eden He lenistler, Aramice ya da İbraniceden çok daha farklı semboller ve benzetmeler sunan bir dil kullanıyorlardı. Dildeki farklılık zaman içerisinde doktrinde farklılıklara yol açtı; Helenistler Yunanlılardan ilham alan dünya görüşlerini, İbranilerin kutsal Yahudi metinlerini okumadaki kendilerine has biçimleri içerisinde eritmeye başladılar. İki topluluk arasında, ortak kaynakların eşit paylaşımı konusun da anlaşmazlık çıkınca, havariler kendi ihtiyaçlarını çözümleme leri için Helenistler arasından yedi lider seçtiler. "Yediler" olarak bilinen bu liderlerin adları Elçilerin İşleri kitabında verilir: Filipus, Prokorus, Nikanor, Timon, Parmenas, Nikolas (Yahudiliğe dönme Antakyalı), ve elbette, öfkeli bir kalabalığın elindeki ölümü İbrani ler ile Helenistler arasında kalıcı bir bölünmeye yol açan İstefan. İstefan'ın ölümünün ardından bir zulüm dalgası geldi. O zama na kadar İsa'nın takipçilerinin Kudüs'teki varlığına gönülsüzce de olsa göz yummuş olan dini otoriteler, İstefan'ın dine küfür niteli ğindeki şok edici sözlerine öfkelenmişlerdi. Çarmıha gerilmiş bir köylüye mesih demek yeterince kötüyken; onun Tanrı olduğunu söylemek dine karşı affedilemez bir hakaretti. Buna tepki olarak, yetkililer Helenistleri Kudüs'ten sistematik olarak sürdüler; bu ha reketlerine İbraniler, ilginç biçimde, fazla tepki göstermedi. Aslın da, Kudüs topluluğunun İstefan'ın ölümünden sonra Tapınak'ın gölgesindeki varlığını onlarca yıl daha sürdürmesi, İbranilerin bir şekilde, Helenistlerin yaşadıkları zulümden etkilenmediğini göster mektedir. Sanki kahinlerden oluşan yetkililer bu iki grubu birbiri ile ilişkili görmemişlerdir. Bu arada, Kudüs' ten sürülen Helenistler tekrar Diaspora'ya akın ettiler. Kudüs'teki İbranilerden aldıkları mesajı, diğer Diaspora Ya hudilerine, Aşdot ve Sezariye gibi diğer uluların bulunduğu şehir lerde, Suriye-Filistini'nin kıyı bölgelerinde, Kıbrıs'ta ve Fenike'de ve ilk kez Hıristiyanlar (ç.n. Christians, Elçilerin İşleri kitabının
Zelot
229
Türkçe çevirilerinde "Mesihçiler") olarak anıldıkları Antakya'da (Elçilerin İşleri 11:27) yaşayanlara Yunanca olarak aktarmaya başla dılar. Takip eden on yıl içerisinde, Celileli bir grup köylünün kurdu ğu Yahudi mezhebi, yavaş yavaş Yunanca konuşan şehirlilerin dini haline gelmeye başladı. Tapınak'ın ve Yahudi kültünün sınırlandır malarından kurtulan Helenist vaizler yavaş yavaş, İsa'nın mesajını içerdiği milliyetçi endişelerden sıyırdılar, Greko-Romen dünyasın da yaşayanlar için daha çekici olacak evrensel bir çağrıya dönüştür düler. Bunu yaparken, Yahudi yasasının kısıtlamalarının getirdiği zincirleri kırdılar; Yahudi yasasının üstünlüğü kalmadı. Helenistler İsa'nın yasayı uygulamak için gelmediğini iddia ettiler. O, yasayı sona erdirmek için gelmişti. İsa zenginlikleri ve ikiyüzlülükleri ile Tapınak'ı kirleten kahinleri lanetlememişti. Onun laneti Tapınak'ın kendisineydi. Yine de, bu noktada Helenistler, Luka'nın Elçilerin İşleri kitabın da yazdığı gibi, sadece kendileri gibi Yahudilere ders veriyorlardı: "Tanrı sözünü sadece Yahudilere duyuruyorlardı" (Elçilerin İşleri 11:19). Bu hala öncelikli olarak bir Yahudi hareketiydi, Roma İmpa ratorluğu'nda Diaspora deneyimini etkileyen teolojik deneyim ile büyüyordu. Ancak sonra, Helenistler arasından birkaç kişi İsa'nın mesajını diğer uluslardan olanlarla paylaşmaya başladı, "böylece onlardan çok sayıda kişi inanlı oldu." Diğer uluslara yönelik misyon üstün değildi-henüz. Ancak Helenistler Kudüs'ten ve İsa hareketi nin kalbinden uzaklaştıkça, ilgilerini giderek sadece Yahudilerden oluşan hedef kitleden uzaklaştırmaya ve öncelikli olarak diğer ulus lardan olanların oluşturduğu kitleye kaydırmaya başladılar. Diğer uluslardan olanların dinlerini değiştirmeye daha çok odaklandık ça, Yunan gnostisizminden ve Roma dinlerinden alınan bağdaştı rıcı öğelerin hareketin içine sızmasına izin verdiler. Ve, din bu yeni "pagan" dönmeleri tarafından şekillendirildikçe, Yahudi geçmişini daha şiddetle terk ediyor ve Grekoromen bir geleceğe ilerliyordu. Ancak tüm bunların yaşanmasına hala yıllar vardı. Yahudilere yönelik misyonun terk edilmesi ve Hıristiyanlığın Romalılaştırılmış
230
Mesih Diri/memişse
bir dine dönüştürülmesi Kudüs'ün MS 70'te yıkılmasına kadar ger çekleşmeyecekti. Ancak, İsa hareketinin bu erken döneminde bile, diğer ulusların baskın olmasına giden yol belirleniyordu, ancak dö nüm noktası Tarsuslu genç bir Ferisi ve Helenist Yahudi olan Saul İstefan'ın dine hakaret nedeniyle taşlanmasını desteklemiş olan Sa ul - Şam yolunda dirilmiş olan İsa ile karşılaştığında ve sonrasında Pavlus olarak tanınmaya başlandığında yaşanacaktı.
Zelot
231
Bölüm On Dört
Ben Elçi Değil Miyim?
Tarsuslu Saul, İstefan'ın taşlanmasından sonra Şam' a kaçan Hele nistleri bulup, cezalandırmak üzere Kudüs' ten ayrılırken hala hava rilere tehditler savuruyor ve onlarını öldüreceğini söylüyordu. Sa ul'un İsa'nın takipçilerinin peşine düşmesini başkahin istememişti; o kendi isteğiyle gidiyordu. Eğitimli, Yunanca konuşan, Diaspora Yahudisi olan ve Roma İmparatorluğu'nun en zengin liman şehir lerinden birinin vatandaşı olan Saul, Tapınak' a ve Tevrat' a gayretle bağlıydı. Filipililere gönderdiği mektubunda Pavlus, "Doğumumun sekizinci günü sünnet oldum. İsrail soyundan, Benyamin oymağın dan, özbeöz İbraniyim" diye yazıyordu. "Kutsal Yasa'ya bağlılık derseniz, Ferisiydim. Gayret derseniz, inanlılar topluluğuna zulme den biriydim. Yasa'ya dayanan doğruluk derseniz, kusursuzdum." (Filipililer 3:5- 6). Şam yolundayken, bu genç Perisi onun için ve kabul edeceği din için her şeyi değiştiren, onu kendinden geçiren bir şey oldu. Beraber yolculuk ettiği kişilerle birlikte şehrin kapılarına doğru yaklaşırken, aniden, gökten gelen bir ışık çevresini aydınlattı. Yere düştü. Bir ses ona, "Saul, Saul, neden bana zulmediyorsun?" dedi. Saul, "Ey Efendim, sen kimsin?" dedi. Cevap gözleri kör eden beyaz bir ışıkla geldi, "Ben İsa'yım." Bu görümle gözleri görmez olan Saul, Şam'a kadar gitti, burada
Zelot
233
İsa'nın Hananya adında bir takipçisiyle karşılaştı, Hananya ellerini onun üzerine koydu ve gözleri açıldı. Birdenbire, Saul'un gözlerin den perde gibi bir şeyler düştü ve içi Kutsal Ruhla doldu. Hemen orada, Saul vaftiz olup İsa'nın hareketine girdi. Adını Pavlus ola rak değiştirdi ve diriliş olan İsa'yı anlatmaya başladı; kendisi gibi Yahudi olanlara değil, o ana kadar hareketin önemli misyonerleri tarafından şöyle ya da böyle gözardı edilmiş olan diğer uluslara. Pavlus'un Şam yolunda dramatik din değiştirme hikayesi evan jelist Luka'nın yarattığı propaganda türünden bir efsanedir; Pavlus İsa'yı gördüğünde gözlerinin kör olduğu hikayesini hiç anlatmaz. Sözlü anlatımlar, Luka'nın Pavlus'a bağlı bir genç olduğunu söyler: Genellikle Pavlus'a atfedilen ancak ölümünden sonra yazılmış olan iki mektupta, Koloseliler ve Timoteyus' da ondan bahsedilir. Luka Elçilerin İşleri kitabını, Pavlus'un ölümünden otuz ya da kırk yıl sonra ustası için bir tür kaside olarak yazdı. Aslında, Elçilerin İşleri havarileri anlatmaktan çok, Pavlus'un saygıyla yazılmış bir biyog rafisidir; havariler kitabın başlarında gözden kaybolur, sadece İsa ile Pavlus arasında bir köprü görevi görürler. Luka'nın hayalinde, İsa'nın gerçek varisi Pavlus'tur; Yakup ya da Petrus ya da Yuhanna değil. Kudüs'teki havarilerin işleri sadece Pavlus'un Diaspora'daki vaazlarına giriş niteliği taşır. Pavlus din değiştirmesi konusunda ayrıntılara girmese de, di rilmiş olan İsa' ya bizzat şahitlik ettiğinde ve bu deneyimin ona On İkiler ile aynı elçilik yetkisine sahip olduğunda ısrar eder. "Ben elçi değil miyim?" diye sorar, Kudüs'te bulunan ana topluluk tarafın dan sıklıkla sorgulanan yetkinliğini savunurken. "Rabbimiz İsa'yı görmedim mi?" (1 Korintliler 9:1 ). Pavlus kendisini elçi olarak görmüş olabilir ancak, hareketin diğer liderlerinden çoğu ya da belki hiçbiri katılmıyordu. Hatta, Pavlus'un dalkavuğu Luka bile, yazıları ile öğretmeninin statüsünü yükseltme yönündeki tarihsel değilse, kasıtlı çabalara ihanet ediyor ve Pavlus'tan elçi olarak bahsetmiyordu. Luka'ya göre, sadece on iki elçi vardı, her İsrail kabilesi için bir tane, tıpkı İsa'nın olmasını
234
Ben Elçi Değil Miyim?
istediği gibi. İsa'nın ölümünden sonra, geri kalan on bir elçinin Ya huda İskaryot yerine Matiya'yı seçmelerini anlatırken, Luka bu yeni kişinin "Buna göre, Yahya'nın vaftiz döneminden başlayarak Rab İsa'nın aramızdan yukarı alındığı güne değin bizimle birlikte ge çirdiği bütün süre boyunca yanımızda bulunmuş olan adamlardan biri" olması gerektiğini söyler (Elçilerin İşleri 1 :21). Böyle bir şartın, harekete din değiştirerek MS 37 dolaylarında, İsa'nın ölümünden yaklaşık on yıl sonra katılmış olan Pavlus'u devre dışı bıraktığı açık. Ancak bu, elçi olarak adlandırılması gerektiğini söylemekle kalma yıp, Korint'teki sevgili topluluğuna "Başkaları için elçi olmasam bi le, sizler için elçiyim ya!" der (1 Korintliler 9:2), diğer elçilerden çok daha üstün olduğunda ısrar eder. Elçilerden bahsederken şunları yazmıştır: "Bunlar İbrani mi dirler? Ben de İbraniyim. İsrailli midirler? Ben de İsrailliyim. İb rahim'in soyundan mıdırlar? Ben de onun soyundanım. Mesih'in hizmetkarları mıdırlar? Ben O'nun dalıa üstün bir hizmetkarıyım (aklı mı kaçırmış gibi konuşuyorum). Ben daha çok emek verdim, hapse daha çok girdim, sayısız kere dayak yedim, çok kez ölümle burun buruna geldim." (2 Korintliler 1 1 :22- 23). Pavlus Kudüs'te yerleşik üçler erki, Yakup, Petrus ve Yuhanna'yı özellikle küçümsüyordu, onlardan "sözde, topluluğun direkleri sa yılan" (Galatyalılar 2:9) diye bahsediyordu. "Ama ileri gelenler, ne oldukları bence önemli değil" der. "O liderler söylediklerime bir şey katmadılar. (Galatyalılar 2:6). Elçiler yaşadığı dönemde İsa'yla (ya da Pavlus'un burun kıvırarak dediği gibi, "insan olan İsa'yla") gez miş, onunla konuşmuş olabilirler. Ama Pavlus tanrısal olan İsa'yla gezer ve konuşur: Pavlus'un ifadesine göre, konuşmalarında İsa ona sadece özel olarak gizli talimatlar verir. Elçileri, topraklarını iş lerken ya da balık ağlarını çekerken, İsa bizzat seçmiş olabilir. Ama İsa Pavlus'u o daha doğmadan önce seçmişti: Galatyalılara, daha annesinin rahmindeyken İsa'nın onu elçiliğe çağırdığını söylüyor du (Galatyalılar 1 :1 5). Diğer bir deyişle, Pavlus kendisini on üçüncü elçi olarak görmüyordu. O, birinci havari olduğunu düşünüyordu.
Zelot
235
Elçilik iddiası Pavlus için önemliydi çünkü diğer uluslardan olanlara yönelik, tamamen kendisinin belirlediği ve Kudüs'teki İsa hareketi liderlerinin başlangıçta desteklemediği görülen misyonu nu açıklamanın tek yoluydu. Her ne kadar elçiler arasında bu yeni topluluğun Musa'nın Yasası'na ne kadar sıkı bağlanması gerektiği konusunda büyük bir tartışma olsa da, bazıları çok sıkı bir uyum gösterilmesi gerektiğini savunurken, bazıları daha ılımlı bir duruş sergilese de, topluluğun kime hizmet etmesi gerektiği konusunda fazla bir tartışma yoktu: Bu Yahudileri hedef alan bir Yahudi hare ketiydi. Helenistler bile hizmetlerini çoğunlukla Yahudilerle sınır landırıyorlardı. Diğer uluslardan olan bir avuç insan İsa'yı mesih olarak kabul etmek istiyorsa, sorun yoktu, ama sünnet olmayı ve yasaya uymayı kabul etmeleri gerekiyordu. Ancak, Pavlus'a göre, yeni toplulukta Musa'nın Yasası'nın rolü nün tartışılmasına gerek yoktu. Pavlus Yahudi yasalarının üstün lüğünü reddetmekle kalmıyor, ondan "Ölümle sonuçlanan hizmet, yani taş üzerine harf harf kazılmış olan yasa" diye bahsediyor ve "yücelik içinde olacak ruha dayalı hizmetin" üstün olması gerekti ğini söylüyordu (2 Korintliler 3:7- 8). Kendisi gibi inanlı olup sünnet uygulamasına - İsrail ulusunun tipik işareti - devam edenler için "be deni kesen" "köpekler ve kötülük yapan adamlar" diyordu (Filipili ler 3:2). Bunlar eski bir Perisinin ağzından çıktığında insanı ürperten ifadeler. Ancak, Pavlus' a göre, İsa ile ilgili, sadece kendisinin anladığı gerçeği yansıtıyordu; "Mesih, Tevrat'ın sonudur" (Romalılar 10:4). Pavlus'un Yahudiliğin en temel unsurunu soğukkanlılıkla dış laması İsa hareketinin Kudüs'te bulunan liderlerini şok ettiği gibi, İsa'yı da şok ederdi. Sonuçta İsa, Musa'nın Yasası'nı yerine getir mek için geldiğini iddia ediyordu, sona erdirmek için değil. Yasayı reddetmek bir tarafa, İsa sürekli olarak yasayı genişletmeye ve yo ğunlaştırmaya çalışıyordu. Yasanın "öldürmeyeceksin" dediği yerde, İsa ekliyordu, "karde şine karşı öfkelenen her kişi [aynı şekilde] yargılanmayı hak ede cek." (Matta 5:22). Yasanın, "zina etmeyeceksin" dediği yerde, İsa
236
Ben Elçi Değil Miyim?
bunu genişletiyor ve "bir kadına şehvetle bakan her adam" diye ekliyordu (Matta 5:28). İsa, yasanın doğru yorumlanması konusun da, özellikle Sebt gününde çalışmanın yasaklanması gibi konularda, din bilginleri ile aynı fikirde olmayabilirdi. Ancak yasayı asla red detmemişti. Aksine, "bu buyrukların en küçüklerinden birini kim çiğner ve başkalarına öyle yapmayı öğretirse, Cennetin Krallığı'nda en küçük sayılacak" diye uyarıyordu (Matta 5:19). İsa'nın başkalarına Musa'nın Yasası'na uymamayı öğretmeyin diye uyarıda bulunmuş olmasının Pavlus'u etkilemiş olacağı dü şünülebilir. Ancak Pavlus "insan olan İsa'nın" ne demiş ya da ne dememiş olduğuyla hiç ilgilenmiyor görünüyordu. Hatta, Pavlus tarihteki İsa'ya hiç ilgi duymuyordu. Onun mektuplarında Nasıralı İsa'nın neredeyse izi bile yoktu. Pavlus, bir anlatımdan ayinsel bir formüle dönüştürdüğü çarmıha gerilme ve Son Akşam Yemeği dı şında, İsa'nın hayatından tek bir olayı bile anlatmaz. Hatta Pavlus İsa'nın sözlerini de aktarmaz (Yine, ayinsel "Bu benim bedenim dir... " formülünü dile getirdiği yerler dışında). Aslında, Pavlus kimi zaman İsa ile açıkça ters düşer. Pavlus'un Romalılara yazdığı mek tupta söylediği "Rab'be yakaran herkes kurtulacaktır" (Romalılar 10:13) sözünü, İsa'nın Matta'nın müjdesinde söylediği "Beni, 'Rab! Rab!' diye çağıran herkes Göklerin Egemenliğine girecek değildir." (Matta 7:21) sözü ile karşılaştırın. Pavlus'un tarihteki İsa'ya ilgi göstermemesinin nedeni, bazıları nın iddia ettikleri gibi, tarihsel konulan değil, Hıristiyanlıkla ilgili konuları vurgulaması değildir. Çok basit bir nedeni vardır; Pav lus'un yaşamış olan İsa konusunda hiçbir fikri yoktu, üstelik umur samıyordu da. İsa'yı elçilerden ya da onu tanıyan herhangi birinden öğrenmediğini tekrar tekrar dile getiriyordu. "Ama beni ... lütfuyla çağıran Tanrı, uluslara müjdelemem için Oğlunu bana göstermeye razı oldu. Ben de hemen insanlara danışmadım. Kudüs' e, yani ben den önce elçi olanların yanına da [izinlerini almak için] gitmedim." diye övünüyordu. "Arabistan'a gittim, sonra yine Şam'a döndüm" (Galatyalılar 1 : 1 5- 1 7).
Zelot
237
Pavlus, herhangi bir insandan (bu sözüyle Yakup ve elçileri kas tettiği açık) değil, doğrudan doğruya İsa' dan aldığını söylediği bir mesajı yaydığı üç yıl gibi kısa bir sürenin ardından, Tanrı olduğunu söylediği adamı gerçekten tanımış olan Kudüs'teki adamları ve ka dınları ziyaret etti (Galatyalılar 1 : 1 2). Pavlus, neden Kudüs'teki liderlerin otoritesinden kurtulmakla kalmayıp, onları gereksiz ya da belki daha kötü olarak gösterecek kadar ileri gider? Çünkü Pavlus'un İsa hakkındaki görüşleri öyle sine aşırı, Yahudi düşüncesinde kabul edilebilecek olanın öylesine ötesindeydi ki, ancak bunları doğrudan İsa' dan aldığını iddia eder se öğretmeye devam edebilirdi. Pavlus'un mektuplarında sunduğu, günümüzdeki bazı savunucularının iddia ettiği gibi, Yahudi spiritü elliğine alternatif bir yaklaşım değildi. Pavlus, yepyeni bir doktrin ortaya atıyordu, öyle ki, dayandırdığını söylediği kişi bile kesinlikle tanıyamazdı. İsa'run bir çarmıhın üstündeki utanç verici ölümü ile Yahudilerin mesihe dair beklentilerini örtüştürme konusunda elçi lerin yaşadığı ikilemi çözen Pavlus olmuştu; bu beklentileri tama men gözardı etmiş ve İsa'yı tamamen yeni bir varlığa, neredeyse tamamen kendisinin yarattığı bir varlığa dönüştürmüştü: Mesih
(Christ). Aslında "Christ", teknik olarak "mesih" anlamına gelen Yunan ca bir kelime olsa da, Pavlus tarafından bu şekilde kullanılmaz. O, Mesih'e İbrani Kutsal Metinlerinde "mesih" terimine yüklenen anlamların hiçbirini yüklemez. İsa' dan bahsederken hiçbir zaman "İsrail'in mesh edilmiş kralı" demez. Pavlus İsa'yı Kral Davut'un bir varisi olarak görmüş olabilir ancak, İsa'nın Yahudilerin bekle diği Davut idealindeki kurtarıcı olduğunu iddia etmek için Kutsal Metinlere bakmaz. Müjdelerin ondan yıllar sonra, İsa'nın Yahudi mesih olduğunu ispatlamak için kullanacakları, mesihe dair tüm kehanetleri görmezden gelir (Pavlus Yahudi peygamberlere baktı ğında-örneğin Yeşaya'nın, bir gün "uluslara ışık olacak" Yişay'ın kökenine dair kehanetini (11:10) okuduğunda-peygamberlerin İsa'yı değil, onu öngördüklerini düşünür). En önemlisi, müjde ya-
238
Ben Elçi Değil Miyim?
zarlarından farklı olarak (Yuhanna hariç tabii ki), Pavlus İsa' dan
Mesih Olan (Yesus ho Xristos) şeklinde, Mesih onun unvanıymış gibi bahsetmez. Bunun yerine, Pavlus ondan "İsa MesihGesus Christ)" ya da sadece "Mesih (Christ)" olarak, bu sanki onun soyadıymış gi bi, bahseder. Bu, son derece alışılmadık bir kullanım; en yakın ben zeri Roma imparatorlarının, Sezar Augustus'da olduğu gibi, takma ad olarak "Sezar" adını kullanmalarıdır. Pavlus'un Mesih'i insan benzeyişinde doğmuş olsa bile, insan değildir (Filipililer 2:7). O, zamanın başlangıcından önce de var olan kozmik bir varlıktır. Tanrı'nın yarattığı ilk varlıktır, her şey onun araalığıyla yaratılmıştır (1 Korintliler 8:6). O, Tanrı'nın öz oğ ludur, fiziksel olarak Tanrı'nın soyundandır (Romalılar 8:3). O, ye ni Adem' dir, topraktan değil cennetten gelmedir. Ancak, ilk Adem yaşayan bir varlığa dönüşmüşken, Pavlus'un Mesih'e verdiği adla "Son Adem", "hayat veren bir ruha" dönüşmüştür (1 Korintliler 15:45- 47). Kısacası Mesih, yepyeni bir varlıktır. Ancak benzersiz de ğildir. Sadece türünün ilkidir: "Birçok kardeşler arasında ilk doğan" (Romalılar 8:29). Mesih'e inanan herkes, Pavlus gibi-Pavlus'un ona dair öğretilerini kabul edenler-onunla tek bir ruh olacaklardır (1 Korintliler 6:17). İnançları aracılığıyla, bedenleri de Mesih'in gör kemli bedenine dönüşecektir (Filipililer 3:20- 21). Ruhta ona katı lacaklar ve onun benzerliğine dönüşecekler, ki Pavlus takipçilerine onun Tann'nın benzeyişi olduğunu hatırlatır (Romalılar 8:29). Do layısıyla "Tanrı'nın mirasçıları ve Mesih'le ortak mirasçılar" olarak, inananlar da göksel varlıklara dönüşebilirler (Romalılar 8:17). Ölü münde Mesih'e benzeyebilirler (Filipililer 3:10)-yani göksel ve ebe di-onunla birlikte tüm insanlığı ve cennetteki melekleri yargılama sorumluluğunu alabilirler (1 Korintliler 6:2- 3). Pavlus'un İsa'yı Mesih olarak resmetmesi günümüz Hıristiyan larma tanıdık gelebilir -o zamandan günümüze kilisenin standart doktrini olmuştur- ancak İsa'nın Yahudi takipçileri için tam anla mıyla garip olmalı. Nasıralı'nın ölümü ve dirilişi ile dünyayı yargı lamaktan sorumlu yeni bir ebedi varlık türü doğuracak olan, göksel,
Zelot
239
önceden beri var olan, Tanrı'nın öz oğluna dönüşmesi, İsa hakkında yazılmış herhangi bir yazıda, Pavlus ile çağdaş olmaya yakın olan yazılarda bile dayanağa sahip değildir (bu da Pavlus'un Mesih'inin kendi yaratımı olduğunun kesin bir göstergesidir). Pavlus'un hayal ettiklerine benzer hiçbir şey, yaklaşık olarak Pavlus'un mektupları nı yazdığı zamanda derlenmiş olan Q kaynak materyallerinde yer almaz. Pavlus'un Mesih'inin, Pavlus'un ölümünden sadece birkaç yıl sonra yazılmış olan Markos'un müjdesindeki İnsanoğlu olma dığı kesindir. MS 900 - 100 yılları arasında yazılmış olan Matta ve Luka'nın müjdelerinde hiçbir yerde, İsa Tanrı'nın öz oğlu olarak de ğerlendirilmez. Her iki müjdede de "İnsanoğlu" terimi tam olarak İbrani Kutsal Metinlerinde olduğu şekliyle kullanılmıştır: Bir unvan olarak değil, tanımlama olarak. Sadece kanonik müjdelerin sonun cusunda, MS 100-200 arası bir dönemde yazılmış olan Yuhanna'nın müjdesinde, Pavlus'un Mesih olan İsa ile ilgili vizyonu-ebedi logos, Tanrı'nın oğlu anlatımı yer alır. Tabii ki, o zamana kadar, Kudüs' ün yıkılmasından yarım asır sonra, Hıristiyanlık çoktan Roma dini ha line gelmişti ve Pavlus'un Mesih'i, İsa' daki Yahudi mesihin son iz lerini de uzun zaman önce silmişti. Ellili yılların yaşandığı on yıllık dönemde, Pavlus'un mektuplarını yazdığı dönemde ise, Mesih olan İsa algısı şok edici ve düpedüz dine küfür olmalı; tam da bu neden le, yaklaşık olarak MS 57'de, Yakup ve elçiler Pavlus'tan Kudüs'e gelerek sapkın öğretileri için hesap vermesini isterler. Bu Pavlus'un, hareketin liderlerinin huzuruna ilk çıkışı değildi. Galatyalılara mektubunda da belirttiği gibi, elçilerle ilk kez, din de ğiştirmesinden üç yıl sonra, yaklaşık olarak MS 40'ta, kutsal şehre yaptığı bir ziyarette karşılaşmış, Petrus ve Yakup ile yüz yüze gel mişti. İki lider, "Bir zamanlar bize zulmeden adam, önceleri yıkma ya çalıştığı imanı şimdi yayıyor" (Galatyalılar 1 :23) diye belli ki et kilenmişlerdi. Pavlus'tan ötürü Tanrı'yı yüceltiyorlardı ve Suriye ve Kilikya bölgelerinde İsa'nın mesajını öğretmek üzere gönderirken yanma Yahudiliğe dönmüş bir kişi ve Yakup'un yakın sırdaşı olan Barnaba adında bir arkadaş ve gözetmen verdiler.
240
Ben Elçi Değil Miyim?
Pavlus'un Kudüs'e ikinci yolculuğu bundan yaklaşık on yıl son ra, MS 50 dolaylarında gerçekleşti ve önceki yolculuğundan çok da ha mesafeliydi. Kendisine diğer ulusların misyoneri rolünü biçmesi konusunda savunma yapmak üzere Havariler Konseyi'nin bir top lantısına getirilmişti (Pavlus Kudüs'e getirilmediğini, İsa'nın söy lemesi üzerine, kendi isteğiyle gittiğini iddia eder). Yanında yol ar kadaşı Barnaba ve din değiştirmiş, sünnetsiz bir Yunanlı olan Titus adında biriyle birlikte, Pavlus, Yakup, Petrus, Yuhanna ve Kudüs topluluğunun ihtiyarlarının huzuruna çıkarak diğer uluslara aktar dığı mesajı şiddetle savunur. Yaklaşık kırk ya da elli yıl sonra, bu toplantı hakkında yazan Lu ka, Pavlus ile konsey üyeleri arasında mükemmel uyumun olduğu bir resim çizer, Petrus bizzat Pavlus'u savunur ve onun tarafını tutar. Luka'ya göre, Kudüs topluluğunun lideri ve Havariler Konseyi'nin başı olan Yakup, Pavlus'un öğretilerini kutsar, artık diğer uluslar dan olanların "putlara sunulup murdar hale gelen etlerden, cinsel ahlaksızlıktan, boğularak öldürülen hayvanların etinden ve kandan sakındıkları" sürece, Musa'nın Yasası'nı uygulamak zorunda kal maksızın topluluğa kabul edilebilecekleri kararına varır (Elçilerin İşleri 15:1- 21). Luka'nın bu toplantı aktarımı, "Rab'bin kardeşi" ta rafından bizzat onaylanmış damgası vurarak Pavlus'un hizmetleri ni meşrulaştırma çabasıdır. Ancak, Pavlus'un Havariler Konseyi ile ilgili toplantının gerçekleşmesinden kısa bir süre sonra Galatyalılara yazdığı mektubundaki anlatımı, Kudüs'te yaşananlar konusunda tamamen farklı bir resim çizer. Pavlus Havariler Konseyi'nde "sahte kardeşlerden" oluşan bir grubun (Tapınak'ın ve Tevrat'ın üstünlü ğünü kabule devam edenlerin tuzağına düştüğünü anlatır, bunlar kendisini ve hizmetlerini gizlice izlemişlerdir. Pavlus toplantıya dair çok az ayrıntıya yer verse de, kilisenin "sözde ileri gelenlerinden", yani Yakup, Petrus ve Yuhanna' dan gördüğü muameleye karşı olan öfkesini gizleyemez. Pavlus "bir an bile onlara boyun eğip, teslim olmadık" der, çünkü ne onlar, ne de hizmeti hakkında ne düşün dükleri onun için hiç ama hiç önemli değildir (Galatyalılar 2:1- 10).
Zelot
241
Havariler Konseyi'nde ne yaşanmış olursa olsun, görünüşe gö re toplanh, Kudüs topluluğunun lideri Yakup'un, Pavlus'un diğer uluslardan olan takipçilerinin sünnet olmaya zorlanmaması sözü vermesi ile sonuçlanmıştır. Ancak toplanhdan kısa bir süre sonra yaşanan bir şey onun ve Yakup'un uzlaşmış olmaktan çok uzak olduklarını göstermektedir: Pavlus Kudüs'ten ayrılır ayrılmaz, Ya kup, Pavlus'un Galatya, Korint, Filipi' deki diğer cemaatlerine ve Pavlus'un takipçiler toplamayı başardığı diğer pek çok yere, İsa hakkındaki alışılmadık öğretilerini düzeltmek üzere kendi misyo nerlerini göndermeye başlamıştır. Pavlus bu misyonerlerin gelişine öfke duyuyordu, onları, haklı olarak, otoritesi karşısında tehdit olarak görüyordu. Pavlus'un Yeni Ahit'teki neredeyse tüm mektupları Havariler Konseyi'nden sonra yazılmıştır ve Kudüs' ten gelen bu temsilcilerin ziyaret ettiği cema atlere yazılmıştır (Pavlus'un Selaniklilere gönderdiği ilk mektubu, MS 48 - 50 yılları arasında ve Romalılara gönderdiği son mektubu da, yaklaşık olara MS 56'da yazılmıştır). Bu nedenle, bu mektup larda Pavlus'un elçiliğine çok fazla yer ayrılmış, İsa ile doğrudan bağlantılı olması övülmüştür ve Kudüs' teki liderlere, Pavlus'un de yimiyle "kendilerine Mesih'in elçisi süsü veren" ama aslında Pav lus'un takipçilerini yoldan çıkaran Şeytan'ın hizmetkarları olanlara karşı öfke doludur (2 Korintliler 11:13- 15). Yine de, Yakup'un gönderdiği delegeler etkili olmuş gibi görü nüyor, çünkü Pavlus cemaatlerini kendisini terk ettikleri için tekrar tekrar azarlar: "Sizi Mesih'in lütfuyla çağıranı bırakıp değişik bir müjdeye böylesine çabuk dönmenize şaşıyorum." (Galatyalılar 1:6). Takipçilerine, kendilerine gelen delegeleri ya da hatta kendisi dışın da kimseyi dinlememeleri için yalvarır: "Bir kimse size, [benden ge len] kabul ettiğinize ters düşen bir müjde bildirirse, ona lanet olsun!" (Galatians 1:9). O müjdeyi "gökten bir melek" bile getirmiş olsa, der Pavlus, cemaatlerinin gözardı etmesi gerekir (Galatyalılar 1 :8). Bu nun yerine, sadece ve sadece Pavlus' a itaat etmelidirler: "Ben Me sih' i örnek aldığım gibi, siz de beni örnek alın." (1 Korintliler 11:1).
242
Ben Elçi Degil Miyim?
Üzgün olan ve artık Yakup'a ve Kudüs'teki elçilerin otoritesine bağlı olmayan Pavlus ("Ne oldukları benim için fark etmez"), takip eden birkaç yıl boyunca Mesih olan İsa doktrinini serbestçe yay makla geçirir. Kudüs'te bulunan Yakup'un ve elçilerin, bu dönemde Pavlus'un etkinliklerinin tam olarak farkında olup olmadıkları tar tışmalıdır. Sonuçta, Pavlus mektuplarını, Yakup'un ya da elçilerin okuyamadıkları bir dilde, Yunanca olarak yazmaktadır. Ayrıca, Ya kup'un Pavlus'la tek bağlantısı olan Barnaba, Havariler Konseyi'n den kısa bir süre sonra bilinmeyen nedenlerle Pavlus'tan ayrılmıştır (ancak Barnaba'mn Levili olduğunu ve dolayısıyla büyük olasılıkla Yahudi yasalarına sıkı sıkıya bağlı olduğunu belirtmekte yarar var). Zaten, MS 57 yılına gelindiğinde, Pavlus'un öğretilerine dair söy lentiler gözardı edilemeyecek hale gelir. Bu yüzden, bir kez daha, savunmasını vermek üzere Kudüs'e getirilir. Bu kez, Pavlus'un karşısına doğrudan doğruya Yakup çıkar ve Pavlus'un inanlılara "Musa'nın Yasası'na sırt çevirmelerini" ve "ço cuklarını sünnet etmemelerini ya da [yasalarda yer alan] törelere uymamalarını" öğrettiğini işittiklerini söyler (Elçilerin İşleri 21:21). Tam olarak bunları öğretiyor olmasına rağmen, Pavlus bu suçlama ya cevap vermez. Hatta sünnet edilmelerine izin verenlerin "Me sih'ten ayrılmış" olacaklarını söyleyecek kadar ileri gitmiştir (Ga latyalılar 5:2- 4). Konuyu kesin olarak netliğe kavuşturmak için, Yakup Pavlus'u diğer dört kişi ile birlikte Tapınak'ta katı bir arınma ritüeli uygula maya zorlar -Pavlus'un yerini İsa'nın kanma bıraktığına inandığı Tapınak'ta- "Böylelikle herkes, seninle ilgili duyduklarının asılsız olduğunu, senin de Kutsal Yasa'ya uygun olarak yaşadığını anla sın." (Elçilerin İşleri 21 :24). Pavlus itaat eder; görünüşe göre bu ko nuda başka seçeneği yoktur. Ancak ritüeli tamamlamak üzereyken, dindar bir grup Yahudi onu tanır "Ey İsrailliler!" diye bağırırlar. "Yardım edin! Her yerde herkese, halkımıza, Kutsal Yasa'ya ve bu kutsal yere karşı öğretiler yayan adam budur." (Elçilerin İşleri 21:27- 28). Birdenbire, kalabalık bir
Zelot
243
grup Pavlus'un üstüne gelir. Onu yakalarlar ve sürükleyerek Ta pınak'ın dışına çıkarırlar. Tam döverek onu öldürecekleri sırada, aniden bir grup Romalı asker gelir. Askerler kalabalığı dağıtır ve Pavlus'u gözaltına alırlar, ama Tapınak'ta çıkan kargaşa yüzünden değil, onu başka biriyle karıştırdıkları için. Bir asker Pavlus' a "Sen bundan bir süre önce bir ayaklanma baş latıp dört bin Sicarii'yi çöle götüren Mısırlı değil misin?" diye sorar (Acts 21:38). Pavlus'un MS 57'de Kudüs'e gelişi herhalde daha kaotik bir dö neme denk gelemezdi. Bir yıl önce, başkahin Jonathan'ı öldürerek terör estirmeye başlamıştı. Şimdi, kahin aristokrasi üyelerini keyfi olarak öldürüyorlar, evlerini yakıyorlar, ailelerini kaçırıyorlar ve Ya hudilerin yüreklerine korku tohumları ekiyorlardı. Kudüs'te kurta rıcı ateşi had safhaya gelmişti. Yahudileri Roma işgalinin boyundu ruğundan kurtarmak için, mesih olduğunu iddia edenler arka arka ya ortaya çıkıyordu. Mucizeci Tevdas, mesihlik iddiaları nedeniyle Roma tarafından çoktan öldürülmüştü. Celileli Yahuda'nın isyankar oğulları, Yakup ve Simun, çarmıha gerilmişti. Kırsal kesimi yakıp yı kan, İsrail'in Tanrısı'nın adıyla Samiriyelileri katleden Haydut şefi Dinaeus oğlu Eleazar yakalanmış ve Romalı prefect Feliks tarafından başı kestirilmişti. Ve sonra birdenbire Zeytin Dağı'nda Mısırlı ortaya çıkmış, Kudüs'ün duvarlarını bir emriyle yıkacağım iddia etmişti Kudüs' te bulunan Yakup ve elçiler için, bu kargaşanın tek anlamı vardı: Son yakındı; İsa yakında dönecekti. İsa'nm yaşadığı dönem de kuracağını varsaydıkları Tanrı'nın Krallığı nihayet kurulacaktı. İsa'nın adına sapkın öğretiler yayanların buraya getirilmesinin bir nedeni de buydu. Bu açıdan bakıldığında, Pavlus'un Kudüs'te yakalanması bek lenmedik olabilir, ancak Kudüs'teki kıyamet beklentisi düşünül düğünde, zamanlaması kötü olmadığı gibi, hoş karşılanmadığı da söylenemezdi. İsa yakında dönecekse, Pavlus'un onu bir hapishane hücresinde beklemesi iyi bir şeydi, burada, en azından, o ve sapkın
244
Ben Elçi Değil Miyim ?
görüşleri İsa tarafından bizzat yargılanıncaya kadar kontrol alhn da olurdu. Ancak, Pavlus'u tutuklayanlar onun Mısırlı olduğunu düşündükleri için, onu derhal, yargılanmak üzere Romalı vali Fe liks' e gönderdiler; vali, o sırada kıyı şehri Sezariye' de, Yahudiler ile Suriyeli ve Yunanlı halk arasında çıkan anlaşmazlığı çözümlemek için bulunuyordu. Feliks nihayetinde Mısırlı'nın Pavlus'a yüklenen suçlarını kaldırdı ama yine de onu Sezariye' de bir hapishaneye attı, Feliks'in yerine vali olarak Festus'un geldiği ve Pavlus'u, talebi üze rine derhal Roma'ya gönderdiği zamana kadar orada kaldı. Festus, Pavlus'un Roma'ya dönmesine izin verdi çünkü Pavlus Roma vatandaşı olduğunu iddia etmişti. Pavlus Tarsus'ta doğmuş tu, bu şehrin vatandaşlarına yüzyıl önce Markus Antonius tarafın dan Roma vatandaşlığı verilmişti. Vatandaş olarak Pavlus'un Roma tarafından yargılanmayı talep etme hakkı vardı ve Kudüs'te çok kı sa ve karmaşa içinde geçen bir dönemde valilik yapan Festus ona bu hakkı zevkle tanıdı; sadece ondan kurtulmak istediği için. Pav lus' un Roma'ya gitmek istemesini daha önemli bir nedeni olabilir. Tapınak'ta yaşadığı, yıllardır vaaz ettiği her şeyi inkar etmeye zor landığı utanç verici olaydan sonra, Pavlus Kudüs'ten, Yakup ve el çilerin boynuna geçirdikleri giderek daralan tasmanın sıkıntısından mümkün olduğunca uzaklaşmak istiyordu. Üstelik, Roma Pavlus'a mükemmel bir yer gibi görünüyordu. Burası İmparatorluk Şeh riydi, Roma İmparatorluğu'nun başkentiydi. Sezar'ın evini kendi evleri olarak benimsemeyi tercih etmiş olan Helenist Yahudilerin, Pavlus'un İsa Mesih hakkındaki alışılmadık öğretilerini dinleyecek leri kesindi. Roma' da, oldukça büyük sayılabilecek bir Yahudi nü fus ile yan yana yaşayan, küçük ama gelişmekte olan bir Hıristiyan topluluk zaten vardı. Pavlus'un gelişinden on yıl önce, iki topluluk arasındaki çekişmeler, imparator Claudius her iki grubu da şehir dışına sürmek zorunda kalmışh. Pavlus altmışların başlarında gel diğinde ise, her iki popülasyon da tekrar oluşmaya başlamıştı. Şehir Pavlus'un mesajı için olgunlaşmış görünüyordu. Pavlus Roma'da resmi' olarak ev hapsinde olsa da, yetkililerin
Zelot
245
fazla bir müdahalesi olmadan ders vermeye devam edebiliyordu. Ancak, nereden bakarsanız bakın, Pavlus Yahudileri kendi tarafı na çekmekte fazla başarılı olamamıştı. Yahudiler onun mesihe dair benzersiz yorumunu kabul etmemekle kalmıyor, açıkça düşmanlık besliyorlardı. Hatta başka uluslardan Yahudiliğe geçmiş olanlar bile Pavlus'a karşı aşırı hoşgörülü değildi. Bunun nedeni, büyük olası lıkla, Pavlus'un imparatorluk şehrinde İsa'yı öğreten tek "elçi" ol mamasıdır. On İkilerin ilki, Petrus da Roma' daydı. Petrus Roma'ya Pavlus'tan birkaç yıl önce ve büyük olasılıkla Yakup'un emriyle, Roma İmparatorluğu'nun kalbinde Yunanca ko nuşan Yahudilerin oluşturduğu, Kudüs topluluğunun etkisi altında ve Kudüs doktrinine uygun olarak dersler alan kalıcı bir topluluk, kısacası Pavlus karşıtı bir topluluk oluşturmak üzere gelmişti. Pav lus'un gelişinden önce Petrus'un bu görevde ne kadar başarılı ol duğunu bilmek zor. Ancak, Elçilerin İşleri kitabına göre, Roma'daki Helenistler Pavlus'un vaazlarına öylesine olumsuz bir tepki vermiş lerdi ki, "duyan ama hiç anlamayan ...bakan ama hiç görmeyen" bu Yahudilerden vazgeçmeye karar verdi. Pavlus o an itibariyle sadece ve sadece diğer uluslara vaaz etmeye yemin etti, "çünkü onlar buna kulak vereceklerdir" (Elçilerin İşleri 28:26- 29). Hıristiyanlığın en ünlü iki figürü haline gelecek olan iki ada mının, Petrus ve Pavlus'un yaşamlarının son yıllarına dair kayıt bulunmamaktadır. Garip bir şekilde, Luka, Pavlus'un hayatı anla tımını onun Roma'ya gelişi ile sonlandırır ve Petrus'un da şehirde olduğundan bahsetmez. Daha da garibi, Luka bu iki adamın İm paratorluk Şehri'nde bir arada olduğu yılların en önemli özelliğini kayda alma zahmetine girmez. MS 66 yılında, Kudüs'te ayaklanma çıkan yılda, İmparator Nero, Roma'da aniden başlayan Hıristiyan zulmüne tepki olarak Petrus ve Pavlus'u yakalamış ve her ikisini de idam etmişti. Aynı olduğunu düşündüğü bir inanışın savunucuları oldukları gerekçesiyle. Ama yanılıyordu.
246
Ben Elçi Değil Miyim?
Bölüm On Beş
Adil Olan
İsa'nın kardeşi Yakup' "Adil Yakup" derlerdi. Kardeşinin ölümün den sonra yerleştiği Kudüs'te, Yakup herkes tarafından emsalsiz dindarlığı ve yoksulları yorulmadan savunması ile tanınırdı. Ken disi de hiçbir mala, mülke sahip değildi, üstündeki, yünden değil, ketenden yapılma basit kıyafetler bile kendisinin değildi. Şarap içmez ve et yemezdi. Banyo yapmazdı. Saçına ustura değmemişti, kokulu yağlar da sürmezdi. Tanrı' dan insanlar için af dilemek üzere zamanının o kadar büyük bölümünü ibadet için eğilerek geçiriyor du ki, dizlerinin bir deveninki kadar sertleştiği söylenirdi. İsa'nın takipçileri için Yakup, mesih ile canlı bir bağ, Tanrı'nın kanından biriydi. Kudüs'teki diğer herkes için ise, o sadece "adil olan" dı. Yahudi yetkililer bile dürüstlüğü ve yasaya olan sarsılmaz bağlılığı nedeniyle Yakup'u överlerdi. Kafir Pavlus'u Tevrat'ı terk etmekle itham eden Yakup değil miydi? Bu eski Ferisi'yi fikirlerini terk etmeye ve Tapınak'ta arınmaya zorlamamış mıydı? Yetkililer Yakup'un İsa hakkındaki mesajını, Pavlus'un mesajından daha çok kabul etmiş olmasa da, Yakup'a saygı duyar ve onu doğruluk sahibi ve onurlu bir adam kabul ederlerdi. Erken dönem Hıristiyan tarihçi Hegesippus'a göre (MS 1 10-180), Yahudi yetkililer Yakup'tan defa larca, insanlar üzerindeki etkisini İsa'ya mesih demeyi bırakmaya ikna etmek için kullanmasını rica etmişlerdi. "Senden rica ediyoruz, insanları dizginle, çünkü onlar İsa'nın Mesih olduğunu düşünerek
Zelot
247
ileri gidiyorlar" diye yalvarıyorlardı. "Biz de, diğer herkes gibi, se nin adil olduğuna ve kişilere riayet etmediğine şahidiz. Bu yüzden, kalabalığı İsa konusunda yoldan çıkmamaya ikna et." Yakarmaları elbette karşılıksız kaldı. Çünkü, herkesin kabul etti ği üzere, Yakup yasaya gönülden bağlı, imanlı bir kişi olsa da, aynı zamanda İsa'nın inançlı bir takipçisiydi; kardeşinin mirasına asla, bu uğurda şehit edilirken bile, ihanet etmezdi. Yakup'un ölüm hikayesi Yosefus'un Antiquities kitabında yer alır. Yıl MS 62'ydi. Tüm Filistin anarşiye gömülmüştü. Kıtlık ve kuraklık kırsal kesimi mahvetmişti, tarlalar boş, çiftçiler aç kal mıştı. Sicarii'nin keyfine göre cinayet işlemesi ve her şeyi talan etmesi nedeniyle Kudüs'te panik hakimdi. Yahudilerin devrim ateşi kontrol edilemez hale geliyordu, Roma'nın düzeni koruma sı için güvendiği kahin sınıfı bile dağılıyordu, Kudüs'teki zengin kahinler daha alt sınıftan olan köy kahinlerinin gelirini oluşturan gelir vergisine el koymak için bir plan uyguluyordu. Bu arada, arka arkaya gelen beceriksiz Roma valileri -asabi bir adam olan Cumanus'tan, hain Feliks'e ve talihsiz Festus'a kadar - işleri daha da kötüleştirmişti. Festus aniden ve arkasında görevi devralacak bir halef bırak madan ölünce, Kudüs'te işler kaosa dönüştü. Durumun aciliyetini gören İmparator Nero şehirde düzeni yeniden sağlaması için Fes tus'un yerine derhal Albinus'u gönderdi. Ancak Albinus'un şehre gelmesi haftalar sürdü. Bu gecikme, göreve yeni gelen, atılgan ve öfkeli bir genç olan başkahin Hanna'ya, Kudüs' teki otorite boşluğu nu doldurmak için zaman ve fırsat verdi. Hanna, kendisi gibi Hanna adında, daha önce görev yapmış, son derece etkili bir başkahinin oğluydu; dört oğlu (ve damadı Yosefus Kayafa) sırayla bu göreve gelmişti. Hatta, daha alt düzeydeki ka hinlerin tek gelir kaynağı olan gelir vergisini kesme utanmazlığını yapan, Yosefus'un "büyük paragöz" olarak nitelendirdiği bu büyük Hanna'ydı. Hırsını kontrol edecek bir Roma valisinin yokluğunda
248
Adil Olan
genç Hanna, düşmanları olarak algıladığı kişilerden kurtulmak için gözü kara bir saldırıya girişti. Yaphğı ilk işlerden biri, Yosefus' a gö re, Sanhedrin'i toplamak ve "mesih olduğunu söyledikleri İsa'nın kardeşi Yakup'u" huzuruna getirmekti. Hanna Yakup'u dine haka ret ve yasayı çiğnemekle suçladı ve taşlanarak öldürülmesine hük metti. Yakup'un idam edilmesine derhal tepkiler yükseldi. Şehirde yaşayan, Yosefus'un ifadesi ile "en tarafsız ... yasaya sıkı sıkıya bağlı" insanların oluşturduğu bir grup Yahudi, Hanna'mn yaptık larına öfke duyuyordu. İskenderiye' den Kudüs' e gelmekte olan Albinus'a haber yolladılar ve yokluğunda olup biteni bildirdiler. Cevaben, Albinus Hanna'ya ağır bir mektup yazdı, oraya vardığı anda kendisini öldürerek intikam alacağı tehdidinde bulundu. An cak Albinus Kudüs'e ulaştığında, Hanna başkahinlik görevinden alınmış, yerine Damneyus oğlu İsa adında biri gelmişti; o da bir yıl sonra, Yahudi Ayaklanması'nm başlamasından hemen önce görev den alınacaktı. Yosefus'ta Yakup'un ölümü ile ilgili pasaj, İncil dışı kaynaklar da İsa' dan ilk kez bahsedilmesi nedeniyle ünlüdür. Daha önce de belirtildiği gibi, Yosefus'un "mesih olduğunu söyledikleri İsa'nın kardeşi Yakup" ifadesini kullanması, Antiquities'in yazıldığı MS 94 yılında Nasıralı İsa'nın önemli ve kalıcı bir hareketin kurucusu ola rak tanındığını kanıtlamaktadır. Ancak, bu pasajı daha yakından incelediğimizde, Yosefus'un aslında "mesih olduğunu söyledik leri" şeklinde bahsedip geçtiği İsa'ya odaklanmadığını, Yakup'un başkahinin ellerinde haksız yere öldürülmüş olması gerçeğinin hikayenin temelini oluşturduğunu görürüz. Yosefus'un İsa'dan bahsetmesinin önemli olduğuna şüphe yok. Ancak Romalı okuyu culara hitap eden bir Yahudi tarihçinin Yakup'un ölümü ile ilgili ayrıntıları, idam edilmesi karşısında, Kudüs'teki Hıristiyanlardan değil, en dindar ve dini vecibelerine sıkı sıkıya bağlı Yahudiler ara sında gelişen son derece olumsuz tepkiyi anlatması, Yakup'un Bi rinci Yüzyıl Filistini'nde ne derece etkili bir isim olduğunu açıkça
Ze/ot
249
göstermektedir. Hatta Yakup, sadece İsa'nın kardeşi değildi. Tarih sel kanıtların da işaret ettiği gibi, İsa'nın ardında bıraktığı hareketin tartışmasız lideriydi. İsa'nın takipçileri arasında ikinci nesilde yer alan Hegesippus er ken dönem kilisesinin tarihini yazdığı beş ciltlik eserinde Yakup'un Hıristiyan topluluğunun lideri olduğunu doğrular. Hegesippus'a göre, "Kilisenin kontrolü, havariler ile birlikte Efendimizin kardeşi Yakup'a geçti; ki o, çok sayıda Yakup olmasından dolayı, Efendi mizin döneminden günümüze kadar 'Adil' olarak bilinir." Kanonik kabul edilmeyen Petrus'un Mektubu'nda, baş elçi ve On İkilerin lide ri Yakup'tan "Kutsal Kilisenin Efendisi ve Piskoposu" şeklinde bah seder. İmparatorluk şehrinde Petrus'un halefi olan Romalı Clemens (MS 3�97), Yakup' a yazdığı bir mektupta "Piskoposlar Piskoposu, Kudüs'ü, İbrani Kutsal Meclisi'ni ve diğer yerlerdeki tüm meclisleri yöneten" şeklinde hitap eder. MS birinci yüzyıl sonu ile ikinci yüz yıl başı arasına tarihlenen Tomas'ın Müjdesi'nde, İsa bizzat Yakup'u halefi olarak belirler: "Havariler İsa'ya dediler ki: Biliyoruz ki biz leri terk edeceksin. Üzerimizde büyük olacak olan kim? İsa onlara dedi ki: Orada, gitmiş olacağınız yerde, uğruna göklerin ve yerin yaratıldığı Yakup'a, adil olana gideceksiniz." Erken dönem Kilise babalarından İskenderiyeli Clement (MS 150-215) İsa'nın "Adil Yakup'a, Yuhanna'ya ve Petrus'a" gizli bir bilgi aktardığını, onların da bu bilgiyi "diğer Elçilere aktardığını" söyler, ancak Clement bu üçler erki içerisinde Yakup için "kayıtların gösterdiğine göre, Kudüs kilisesi piskoposluk makamına seçilen ilk kişi" olduğunu ifade eder. Lives of Illustrious Men eserinde, İncil'i Latinceye (Vulgata) çevirmiş olan Aziz Jerome (MS yaklaşık 347-420 dolayları), İsa'nın cennete yükselmesinden sonra Yakup'un "havari ler tarafından derhal Kudüs Piskoposu atandığını" yazar. Hatta, Je rome Yakup'un halk arasındaki kutsallığının ve ününün çok büyük olduğunu, öyle ki "Kudüs'ün yıkımının onun ölümü üzerine ger çekleştiğine inanıldığını" yazar. Jerome, Yosefus'un anlatısına atıfta bulunmaktadır; aynı zamanda üçüncü yüzyılda yaşamış Hıristi-
250
Adil Olan
yan teolog Origen (MS yaklaşık 185-254) tarafından da değinilen ve Sezariyeli Eusebius (MS yaklaşık 260- yaklaşık 339) tarafından yazılan Ecclesiastical History eserinde kaydedilen bu anlatıda Yose fus "bu olaylar [Yahudi Ayaklanması ve Kudüs' ün yıkılması] Mesih olarak bilinan İsa'nın kardeşi olan Adil Yakup'un başına gelenler karşısında yaşandı çünkü son derece hakkaniyetli bir insan olma sına rağmen, Yahudiler onu öldürdüler" der. Eusebius, Yosefus'un artık elimizde olmayan bu pasajı hakkındaki yorumunda şöyle der: "Yakup öylesine hatırı sayılı bir insan olmalı, hakkaniyetliliği öyle sine evrensel kabul görmüş olmalı ki, en entelektüel Yahudiler bile onun şehit edilmesinin hemen ardından Kudüs'ün kuşatılmasını buna bağlamıştır" (Ecclesiastical History 2.23) Yeni Ahit'te bile Yakup'un Hıristiyan topluluğunun başı oldu ğu doğrulanır: "Dinin temel direkleri" arasında adı ilk anılan Ya kup' tur; Yakup, Petrus ve Yuhanna; Yakup Diasporadaki çeşitli topluluklara misyonerlerini bizzat gönderir (Galatyalılar 2:1-14); Petrus Kudüs'ten ayrılmadan önce, faaliyetlerini Yakup'a bildirir (Elçilerin İşleri 12:17); Pavlus arınma için geldiğinde, Yakup "ih tiyarları" yönetmektedir (Elçilerin İşleri 2 1 : 1 8); Yakup, Havariler Konseyi üzerindeki etkili otoritedir, görüşmeler sırasında en son o konuşur ve onun kararı nihaidir (Elçilerin İşleri 15:13). Aslında, Havariler Konseyi'nden sonra, Elçilerin İşleri kitabında elçilere bir daha yer verilmez. Ama Yakup için aynısı geçerli değildir. Aksine kitap, Yakup ile Pavlus arasında yaşanan ve Pavlus'un yakalan masına ve Roma'ya iade edilmesine yol açan vahim anlaşmazlıkla zirveye ulaşır; burada Yakup Pavlus'u sapkın öğretilerinden dolayı açıkça kınar ve ondan Tapınak' ta arınma törenine katılmasını ister. Erken döneme ait üç yüzyıllık Hıristiyan ve Yahudi kaynakları, ve tabii ki, çağdaş akademisyenlerin neredeyse hepsi İsa'nın karde şi Yakup'un ilk Hıristiyan topluluğunun başı olduğunu kabul eder; Petrus'un ve On İkilerin geri kalanının üstündedir; "İsa'nın sevdi ği havari" Yuhanna'dan üstündür (Yuhanna 20:2); Yakup'un tekrar tekrar çatışma içine girdiği Pavlus'un çok daha üstündedir. O halde
Zelot
251
neden Yakup Yeni Ahit'ten neredeyse tamamen çıkarıldı ve modem dönem Hıristiyanlarının düşüncesinde erken dönem kilisesindeki rolü Petrus'a ve Pavlus'a verildi? Bunun nedeni kısmen Yakup'un İsa'nın kardeşi olmasıdır. İsa'nın döneminde Yahudiler arasında hanedanlık bir normdu. Yahudi Hi rodes ve Haşmonayim aileleri, başkahinler ve aristokrat kahinler, Ferisiler, hatta haydut çetelerinde soy yoluyla aktarım oluyordu. Akrabalık, İsa'nınki gibi, meşruiyetini Davut soyundan alan mesih hareketlerinde belki de daha da hayati önem taşıyordu. Sonuçta, eğer İsa Kral Davut soyundan geliyorsa, Yakup da öyleydi, o halde mesihin ölümünden sonra Davut'un topluluğuna liderlik etmemesi için neden yoktu. Üstelik erken dönem kilisesinde İsa'nın ailesin den yetki alan tek kişi Yakup değildi. İsa'nın kuzeni, Klopas oğlu Simeon Yakup'tan sonra Yahudi meclisinin başına geçti; İsa'nın di ğer kardeşi Yahuda'nın iki torunu dahil olmak üzere ailenin diğer üyeleri Hıristiyanlığın birinci ve ikinci yüzyılı boyunca aktif liderlik rolü üstlendiler. Ancak, üçüncü ve dördüncü yüzyıla gelindiğinde, Hıristiyan lık yavaş yavaş çeşitli mezhepleri ve bölünmeleri ile sadece Yahu dileri içeren bir hareket olmaktan çıkıp Roma İmparatorluğu'nun kurumsal ve sıkı ortodoks dini haline geldikçe, Yakup'un İsa'nın kardeşi kimliği, annesi Meryem'in ebedi bakireliğini savunanlar için bir engel oluşturmaya başladı. İsa'nın ailesi ile ilgili gizlenemez gerçeklerin, kilisenin katı dogmasına uydurulması için aşırı zekice birkaç çözüm geliştirildi. Örneğin, İsa'nın erkek ve kız kardeşleri nin Yusuf'un daha önceki bir evliliğinden olduğu ya da "kardeş" kelimesinin aslında "kuzen" anlamına geldiği yönünde fazlasıyla yıpratılmış ve tarihsel dayanağı olmayan argümanlar bulunuyordu. Ancak, sonuç olarak, Yakup'un erken dönem Hıristiyanlığındaki rolü zaman içerisinde gözden kaybedildi. Yakup'un etkisi azalmaya başladığı zamanda, Petrus'unki artı yordu. İmparatorluk Hıristiyanlığı, tıpkı imparatorluğun kendisi gibi, kolayca belirlenebilen, tercihen Kudüs'te değil, Roma'da yer
252
Adil Olan
alan ve doğrudan İsa ile ilişkilendirilen bir güç yapısı gerektiri yordu. İlk Roma piskoposu olarak Petrus'un rolü ve baş elçi konu mu Roma Kilisesi'nin otoritesini dayandıracağı ideal kişi olmasını sağlamıştı. Roma'da Petrus'tan sonra gelen (ve zaman içerisinde istisnasız biçimde papa unvanını da alan) piskoposlar sürekli ge nişlemekte olan bir kilisede gücü elerinde bulundurmak için kul landıkları yetki zincirini, Matta'nın müjdesinde yer alan bir pasa ja dayanarak haklı gösteriyorlardı. Bu pasajda İsa elçilerine, "Ben de sana şunu söyleyeyim, sen Petrus'sun ve ben topluluğumu bu kayanın üzerine kuracağım" (Matta 16:18) diyordu. Pek çok aka demisyenin tarihsel olmadığı gerekçesi ile reddettiği bu son derece tartışmalı ayetteki sorun, Yeni Ahit'in tamamında Petrus'un kili senin başı tayin edildiğini belirten tek pasaj olmasıdır. Hatta, İncil kaynaklı olsun olmasın, erken tarihi belgeler içerisinde, Petrus'un İsa'nın halefi olduğunu ve ardında bıraktığı topluluğun lideri oldu ğunu ifade eden tek pasaj budur. Buna karşılık, Yakup için bunların söylendiği en az bir düzine pasaj bulunmaktadır. Petrus'un erken dönem Hıristiyanlığındaki rolü konusunda var olan tarihsel kayıt lar tamamen Roma'daki topluluğun lideri konumuyla ilgilidir. Ki, Roma çok önemli bir topluluğu barındırsa da, "ana topluluk" olan Kudüs topluluğunun kapsayıcı otoritesi altında yer alan pek çok topluluktan biridir. Diğer bir deyişle, Petrus Roma piskoposu olabi lir ancak Yakup "Piskoposlar Piskoposu"ydu. Ancak, Yakup'un erken Hıristiyanlıkta etkisini giderek kaybet mesinin daha belirgin bir nedeni de vardır, İsa'nın kardeşi kimliği ve Petrus ile ilişkisinden çok, Yakup'un inancı ve Pavlus'a muhalif olması ile ilgilidir. Yakup'un erken dönem Hıristiyan toplumunda temsil ettikleri bir ölçüde Elçilerin İşleri kitabında ve Pavlus ile teo loji konusundaki anlaşmazlıklarında ortaya konmuştur. Ancak Ya kup'un görüşlerini daha iyi anlamak için MS 80 ila 90 yılları arasın da yazmış olduğu, genellikle gözardı edilen, son derece ağır mektu buna bakmak gerekir. Elbette, Yakup bu mektubu bizzat yazmamıştı; çünkü o, kardeşi
Zelot
253
İsa ve elçilerin çoğu gibi, resmi bir eğitim almamış, okuma yazma bilmeyen bir köylüydü. Yakup'un mektubu büyük olasılıkla yakın çevresinden biri tarafından kaleme alınmışb. Diğer yandan, bu du rum, Markos, Matta ve Yuhanna'nın müjdeleri ve Pavlos'un çok sayı da mektubu (Koloseliler, Efesliler, 2 Selanikliler, 1 ve 2 Timoteyus ve Titus) dahil olmak üzere, Yeni Ahit'te yer alan kitapların neredeyse tamamı için geçerlidir. Belirttiğimiz gibi, bir kitaba önemli bir kişinin adını vermek o kişiyi onurlandırmanın ve düşüncelerini aktarmanın yaygın kullanılan bir yoluydu. Yakup bu mektubu bizzat yazmamış olabilir, ancak onun inandıklarını yansıthğı şüphe götürmez (bu mektubun, Yakup'un MS 62' deki ölümünden kısa süre önce Kudüs' te verdiği bir vaazın düzenlenmiş ve genişletilmiş bir versiyonu oldu ğu düşünülmektedir). Mektupta yer alan söylencelerin izinin Adil Yakup' a kadar şüpheye yer olmaksızın sürülebileceği konusunda yaygın bir görüş birliği vardır. Dolayısıyla, Yakup'un mektubunun Yeni Ahit içerisinde yer alan en önemli kitaplardan biri olduğu iddia edilebilir. Çünkü İsa'nın neye inandığını açığa çıkarmanın emin yol larından biri kardeşi Yakup'un neye inandığını belirlemektir. Yakup'un mektubunda dikkat çeken ilk özellik yoksulların için de bulunduğu kötü durum konusundaki şiddetli endişedir. Bu şa şırhcı değil. Sözlü anlahmların tamamında Yakup muhtaçların ve kimsesizlerin şampiyonu olarak resmedilir; "Adil" lakabını alma sının nedeni budur. Kudüs topluluğu Yakup tarafından yoksullara hizmet etme ilkesi üzerine kurulmuştur. Hatta, Yakup'un liderliğin de toplanan ilk İsa takipçilerinin kendilerine topluca "yoksullar" dediklerini gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Yakup'un mektubunda belki de daha şaşırtıcı olan, zenginlerin lanetlenmesidir. "Dinleyin şimdi ey zenginler, başınıza gelecek fela ketlerden ötürü feryat ederek ağlayın. Servetiniz çürümüş, giysinizi güve yemiştir. Altınlarınız, gümüşleriniz pas tutmuştur. Bunların pası size karşı tanıklık edecek, etinizi ateş gibi yiyecektir" (Yakup 5:1-3). Yakup'a göre, "son günlerde servetlerine servet katan" ve "yeryüzünde zevk ve bolluk içinde yaşayan" (Yakup 5:3, 5) zengin-
254
Adil Olan
lerin kurtuluş yolu yoktur. Onların kaderi değişmez. "Çünkü zen gin adam bir kır çiçeği gibi solup gidecek. Güneş yakıcı sıcağıyla doğar ve otu kurutur. Otun çiçeği düşer, görünüşünün güzelliği yok olur. Zengin adam da aynı şekilde kendi uğraşları içinde solacaktır." (Yakup 1 :1 1 ). Yakup yoksulun yanında olmayan bir kimsenin ger çek anlamda İsa'nın takipçisi olamayacağını söyleyecek kadar ileri gider. "[Zenginlere] ayrımcılık yaparak Yüce Rabbimiz İsa Mesih'e gerçekten iman ediyor musunuz?" diye sorar. "Çünkü insanlar ara sında ayrım yaparsanız, günah işlemiş olursunuz; Yasa tarafından, Yasa'yı çiğneyenler olarak suçlu bulunursunuz." (Yakup 2:1, 9). Yakup'un zenginleri şiddetle yargılaması, babası gelir vergilerini alarak köylerdeki kahinlerin fakirleştirilmesi planları yapmış olan açgözlü başkahin Hanna'nın öfkesini çekmesinin nedeni olabilir. Ancak gerçekte, Yakup sadece kardeşinin Gerçek Mutluluk sözle rini tekrarlamaktadır: "Ama vay halinize, ey zenginler, tesellinizi almış bulunuyorsunuz! Şimdi karnı tok olan sizler, vay halinize, açlık çekeceksiniz! Ey şimdi gülenler, vay halinize, yas tutup ağla yacaksınız!" (Luka 6:24-25). Aslına bakılırsa, Yakup'un mektubu nun büyük bölümü İsa'nın sözlerini yansıtır; konu ister yoksullar olsun ("Tanrı, bu dünyada yoksul olanları imanda zenginleşmek ve kendisini sevenlere vaat ettiği egemenliğin mirasçıları olmak üzere seçmedi mi?" Yahya 2:5; "Ey yoksul olanlar, ne mutlu size, Tanrı'nın Egemenliği sizindir!." Luka 6:20); ister yemin etmek olsun ("Ne gök üzerine, ne yer üzerine, ne de başka bir şey üzerine yemin edin. 'Evet' iniz evet, 'hayır'ınız hayır olsun." Yakup 5:12; "Hiç ant içme yin, ne gök üzerine - çünkü orası Tanrı'nın tahtıdır; ne yer üzerine - çünkü orası O'nun ayaklarının basamağıdır... 'Evet'iniz evet, 'ha yır'ınız hayır olsun." Matta 5:34, 37); ister inandıklarını uygulamak olsun ("Tanrı sözünü yalnız duymakla kalarak kendinizi aldatma yın, bu sözün uygulayıcıları da olun" Yakup 1 :22; "İşte bu sözlerimi duyup uygulayan herkes, evini kaya üzerinde kuran akıllı adama benzer... Bu sözlerimi duyup da uygulamayan herkes, evini kum üzerinde kuran budala adama benzer." Matta 7:24, 26).
Zelot
255
Ancak, İsa ile Yakup'un açıkça aynı fikirde oldukları konu Mu sa'nın Yasası'nın rolü ve uygulanmasıdır. Matta'nın müjdesinde İsa "Bu buyrukların en küçüklerinden birini kim çiğner ve başkalarına öyle yapmayı öğretirse, Göklerin Egemenliğinde en küçük sayıla cak" (Matta 5:19) der. Yakup mektubunda bunu şöyle aktarır: "Ya sa'nın her dediğini yerine getiren, ama tek bir noktada ondan sapan kişi bütün Yasa' ya karşı [ihlal etmekten] suçlu olur," ( Yakup 2:10). Yakup'un mektubunda öncelikli olarak Tevrat ile mesih olarak İsa'ya iman arasında doğru dengenin kurulması üzerinde durulur. Metin boyunca, Yakup İsa'nın takipçilerini yasaya bağlı kalmaları konusunda tekrar tekrar uyarır. "Oysa mükemmel yasaya, özgür lük yasasına yakından bakan ve ona bağlı kalan, unutkan dinleyici değil de etkin uygulayıcı olan adam, yaphklarıyla mutlu olacakhr." (Yakup 1 :25). Yakup İsa'nın hareketine geçmelerinin ardından ya sayı terk etmiş olanları "aynada kendi doğal yüzüne bakan... sonra gidip, nasıl bir kişi olduğunu hemen unutan" (Yakup 1 :23) bir kişiye benzetir. Bu sözleri ile Yakup'un kimden bahsettiğine dair fazlaca bir şüp he yoktur. Hatta, Yakup'un mektubu büyük olasılıkla Pavlus'un vaazlarını düzeltir şekilde algılanmıştır; mektupta bu nedenle "Di asporadaki On İki İsrail Kabilesine" hitap edilmektedir. Mektupta Pavlus teolojisine karşı düşmanlık gözden kaçmaz. Pavlus Mu sa'nın Yasası'nı "Ölümle sonuçlanan hizmet, yani taş üzerine harf harf kazılmış olan yasa" olarak dışlarken (2 Korintliler 3:7), Yakup "kurtuluş yasası" olarak değerlendirir. Pavlus "kişi, Kutsal Yasa'nın gereklerini yapmakla değil, İsa Mesih'e olan imanla aklanır" (Galat yalılar 2:16) iddiasında bulunur. Yakup, anlaşılır bir biçimde, Pav lus'un inancın tek başına kurtuluş sağladığı nosyonunu reddeder. "İman sizi kurtarabilir mi?" der. "Cinler bile iman eder - ve titrer!" (Yakup 2:14,19). Pavlus Romalılara mektubunda "insanın, Yasa'nın gereklerini yapmakla değil, imanla aklandığı kanısındayız" (Roma lılar 3:28) diye yazar. Yakup bunun "akılsız adamın" düşüncesi ola cağını söyler, "[yasaya] eylemsiz iman ölüdür" (Yakup 2:26).
256
Adil Olan
Her ikisinin de "yasanın gereği" ile kastettiği, inananların gün lük hayatlarında Yahudi yasalarının uygulanmasıdır. Basitçe ifade etmek gerekirse, Pavlus bu "gerekleri" kurtuluş ile ilgisiz görürken, Yakup, İsa Mesih'e imanın bir şartı olarak görür. Bu düşüncesini kanıtlamak için Yakup, mektubunda özellikle Pavlus'u yalanladığı nı gösteren bir örnek anlatır. Tanrı'nın emri üzerine İshak'ı kurban vermek üzere olan İbrahim'in hikayesine değinerek (Yaratılış 22:914) "Atamız İbrahim, oğlu İshak'ı sunağın üzerinde Tanrı' ya adama eylemiyle aklanmadı mı?" der. "Görüyorsun, onun imanı eylemle riyle birlikte etkindi; imanı, eylemleriyle tamamlandı. Böylelikle, 'İbrahim, Tanrı'ya iman etti ve böylece aklanmış sayıldı' diyen Kut sal Yazı yerine gelmiş oldu. İbrahim'e de Tanrı'nın dostu denildi." (Yakup 2:23). Bu örneğin açıklayıcı olmasının nedeni, Pavlus'un tam tersi ar gümanı dile getirirken mektuplarında aynı örneği kullanmasıdır. "Şu halde soyumuzun atası İbrahim'in durumu için ne diyeceğiz?" der Pavlus. "Eğer İbrahim yaptığı iyi işlerden dolayı aklandıysa, övünmeye hakkı vardır; ama Tanrı'nın önünde değil. Kutsal Yazı ne diyor? 'İbrahim Tanrı'ya iman etti ve böylece aklanmış sayıldı' "(Romalılar4:1-3; aynca bakınız Galatyalılar 3:6-9). Yakup, Pavlus'un yazdığı mektupların hiçbirini okuyamıyor olsa da, Pavlus'un İsa hakkındaki öğretilerinden haberdar olduğu açıktır. Hayatının son yıllarını, Pavlus'un yanlışı olarak gördüğü konuları düzeltmek için Pavlus'un cemaatlerine kendi misyonerle rini göndermekle geçirmiştir. Daha sonra onun mektubu haline ge len vaazı, Pavlus'un etkisini ortadan kaldırma çabalarından biridir. Pavlus'un kendi mektuplarına bakılırsa, Yakup'un çabaları başarılı olmuştu, çünkü cemaatindeki pek çok kişi Kudüs'teki öğretmenler lehine, ona sırtlarını dönmüşlerdi. Pavlus'un, öfke içerisinde kilisenin "sözde ileri gelenlerinden" biri diye bahsettiği, "söylediklerime bir şey katmadı" dediği kişi ta rafından, cemaatlerine sızmak üzere gönderilen "sahte elçiler [ve] aldatıcı işçilere", "Şeytan'ın hizmetkarlarına" duyduğu öfke ve hoş-
Ze/ot
257
nutsuzluk, daha sonra yazdığı mektuplarının sayfalarından zehir gibi damlıyordu (2 Korintliler 11 :13; Galatyalılar 2:6). Ancak Pav lus'un cemaatlerini kendisini terk etmemeye ikna çabaları yararsız olacaktı. Eski bir Perisi ile Mesih'in kanından, canından biri arasın da yaşanacak bir anlaşmazlıkta toplumun kime sadakat göstereceği konusunda asla şüphe yoktu. Diaspora Yahudileri ne kadar Helen leşmiş olurlarsa olsunlar, ana topluluğun liderlerine olan bağlılık ları sarsılmamıştı. Yakup, Petrus, Yuhanna; bunlar kilisenin temel direkleriydi. İnsanların İsa hakkında anlattıkları tüm hikayelerin ana karakteriydiler. İsa ile birlikte yürümüş ve onunla konuşmuş insanlardı. Onun ölümden dirilişini ilk görenler arasındaydılar; göklerin bulutlarıyla dönüşüne şahit olacak ilk insanlar olacaklardı. Yakup'un ve elçilerin yaşadıkları süre boyunca topluluk üzerinde ki otoriteleri kırılamazdı. Pavlus bile bundan kaçamazdı; MS 57' de, Yakup tarafından Kudüs Tapınağı'nda katı bir arınma ritüeline da hil olarak, inançlarını herkesin önünde reddetmeye zorlandığında, bunu kendisi de anlamıştı. Bundan birkaç yıl önce gerçekleşen Havariler Konseyi aktarımın da olduğu gibi, Luka, Yakup ile Pavlus'un son kez bir araya geldiği bu görüşmede Elçilerin İşleri kitabındaki aktarımında, herhangi bir anlaşmazlık ya da hasımlık imasını ortadan kaldırmaya çalışmakta, Pavlus'u kendisinden talep edilen Tapınak ritüelini sessizce kabul eder şekilde sunmaktadır. Ancak, Luka bile bu olayda açıkça var olan gerginliği gizleyemez. Luka'nın anlatımında, Yakup Pavlus'u Kudüs topluluğuna "yasayı tanıdığını ve uyguladığını" kanıtlamak üzere Tapınak'a göndermeden önce, "[Pavlus'un] hizmeti aracı lığıyla Tanrı'nın diğer uluslar arasında yaptıkları" ile " Yahudiler arasındaki binlerce imanlı ... Kutsal Yasa'nın candan savunucuları" arasında kesin bir ayrım yapar (Elçilerin İşleri 21:20). Sonra Yakup, Pavlus'a "adak adamış dört kişi" verir ve "kendileriyle birlikte arın ma törenine katıl. Başlarını tıraş edebilmeleri için kurban masrafla rını sen öde" (Elçilerin İşleri 21:24) der. Bu pasajda Luka'nın tarif ettiği adak "Nazirite Adağı" dır (Çölde
258
Adil Olan
Sayım 6:2). Naziriteler Musa'nın Yasası' na sıkı sıkıya bağlı kişilerdi, dindarlık göstergesi olarak ya da sağlıklı bir çocuk ya da güvenli bir yolculuk gibi dualarının kabul edilmesi karşılığında şarap içmez, saçlarını tıraş etmez ya da belli bir süre geçmeden bir cenazeye yak laşmazlardı (Yakup da Nazirite olabilir, çünkü bu adakta bulunan ların tarifi, kendisinin antik kayıtlardaki tarifine tıpatıp uymakta dır). Pavlus'un Musa'nın Yasası ve Kudüs Tapınağı konusundaki görüşleri düşünüldüğünde, böylesi bir ritüele katılmaya zorlanma sı onun için son derece utanç verici olmuştur. Bu ritüelin tek amaa Kudüs topluluğuna, neredeyse on yıldır vaaz ettiklerine artık inan madığını göstermektir. Pavlus'un Nazirite adağına katılımını, hiz metinden onurlu biçimde feragat ettiği ve Yakup'un otoritesini hal kın huzurunda kabul ettiği biçiminde okumaktan başka yol yoktur; bu da Luka'nın Pavlus'u yorum yapmadan ya da şikayet etmeden ritüeli uygular şekilde anlatmasına şüphe düşürüyor. İlginçtir, Luka'nın anlatımı bu son derece önemli anın anlatıldığı tek kaynak olmayabilir. Toplu olarak Pseudo-Clementines adıyla bili nen bir yazı derlemesinde de şaşırtıcı benzerlikte bir hikaye anlatı lır. Yaklaşık olarak MS 300 dolaylarında derlenmiş olmakla birlikte (Yeni Ahit'in resmi olarak kanonize edilmesinden bir yüzyıl önce), Pseudo-Clementines içerisinde çok daha erken bir döneme tarihle nebilecek iki ayn anlatı bulunur. Bunlardan biri Homilies [Öğütler], olarak bilinir ve iki mektuptan oluşur: Biri havari Petrus'un mek tubudur, diğeri de Petrus'un Roma'daki halefi, Clement'in mektu budur. İkinci grup anlatı Recognitions [Onaylamalar] olarak anılır, ve pek çok akademisyen tarafından MS ikinci yüzyılın ortalarına, belki Yuhanna'nın müjdesinin yazılmasından yirmi ya da otuz yıl sonra sına tarihlenen Ascent ofJames başlıklı daha eski bir belgeye dayanır.
Recognitions'da İsa'nın kardeşi Yakup' un, "düşman" olarak anılan biri ile yaşadığı şiddet içeren bir karşılaşmasına dair inanılmaz bir hikaye yer alır. Metinde, Yakup ve düşman Tapınak'ın içerisinde bir birlerine bağırmaktadır; aniden, düşman öfkeyle Yakup'a saldırır ve onu Tapınak'ın merdivenlerinden aşağıya iter. Yakup kötü yaralanır
Zelot
259
ancak onu destekleyenler derhal yardımına gelir ve onu güvenli bir yere taşırlar. Yakup' a saldıran düşmanın daha sonra Tarsuslu Saul olduğunun söylenmesi ilgi çekicidir. (Recognitions 1:70-71). Luka'nın versiyonunda olduğu gibi, Yakup ile Pavlus arasında ki çekişmenin Recognitions'da yer alan anlatımında da bazı kusur lar vardır. Pavlus'tan Saul olarak bahsedilmesi, yazarın bu olayın Pavlus'un Hristiyanlığa geçişinden önce yaşandığına inandığını gösteriyor (ancak Recognitions bu din değiştirme olayından hiç bah setmez). Ancak hikayenin tarihselliği bir tarafa, Pavlus'un kilisenin "düşmanı" kimliği sadece Recognitions'da değil, aynı zamanda Pseu do-Clementines içerisindeki diğer metinlerde de tekrarlanmaktadır. Örneğin Petrus'un Mektubunda, baş havari "halkın arasından bazıla rı benim yasaya uygun vaazlarımı reddetti, benim düşmanım olan, yasaya uymayan, önemsiz bir adamın vaazlarına kulak verdi" (Pet rus'un Mektubu 2:3) şeklinde şikayet eder. Başka yerlerde, Petrus "yasadan ayrılma" öğretisi sunan bu "sahte peygamberin" Pavlus olduğunu açıkça söyler ve takipçilerini uyarır "Kudüs' ten Rabbimi zin kardeşi Yakup'un onayını getirmemiş hiçbir öğretmene ve onun arkasından geleceklere inanmayın" (Recognitions 4:34-35). Yakup, Petrus, Yuhanna ve diğer elçilerin Pavlus'u ihtiyatla ve şüpheyle, hatta apaçık bir küçümseme ile izledikleri Pseudo-Clemen tine belgelerinde belirtilir ve Yeni Ahit'te doğrulanır; bu nedenle Pavlus'un öğretilerine karşı harekete geçmek için her yolu deneme lerinin, sözleri nedeniyle onu susturmalarının, başkalarını onu ta kip etmemeleri konusunda uyarmalarının, hatta onun cemaatlerine kendi misyonerlerini göndermelerinin nedeni budur. Pavlus'un MS 57'de Tapmak'ta yaşanan olayın ardından Roma'ya kaçmaya çok istekli olmasına şaşmamalı. Luka'nın ileri sürdüğü gibi, kendisine atfedilen suçlarla ilgili olarak imparator tarafından yargılanmaya istekli değildi. Pavlus Roma'ya gitti çünkü Yakup'un otoritesinden kaçabilmeyi umuyordu. Ancak İmparatorluğun Başkenti'ne geldi ğinde keşfettiği üzere, Petrus orada çoktan yerleşmişti ve Yakup'un ve Kudüs'ün etkisinden kaçmak çok kolay değildi.
260
Adil Olan
Pavlus hayalının son yıllarını Roma' da, mesajının heyecan yarat mamasının hayal kırıklığı ile yaşarken (belki de Yahudiler Petrus'un "Kudüs'ten Rabbimizin kardeşi Yakup'un onayını getirmemiş hiçbir öğretmene inanmayın" çağrısına uyuyorlardı), Yakup'un liderliğin deki Kudüs topluluğu güçleniyordu. Kudüs'te yaşayan İbraniler el bette dini otoriteler tarafından yargılanmıyor değildiler. Vaazları ne deniyle sıklıkla tutuklanıyor ve kimi zaman da öldürülüyorlardı. Hat ta orijinal On İkilerden biri olan Zebedi oğlu Yakup'un başı kesilmişti (Elçilerin İşleri 12:3). Ancak bu dönemsel yargılama devreleri nadiren yaşanıyordu ve şehirden sınır dışı edilen Helenistler gibi, İbraniler tarafından yasaların reddedilmesinin sonucu olmadığı görülüyordu. Belli ki, İbraniler yetkili Yahudi kahinler ile anlaşmanın bir yolunu bulmuşlardı yoksa Kudüs'te kalmaları mümkün olmazdı. Bunlar her bakımdan, atalarının geleneklerine ve adetlerine bağlı kalmış, yasala rı uygulayan ancak aynı zamanda Nasıralı İsa adındaki basit Celileli köylünün vaat edilen mesih olduğuna inanan Yahudilerdi. Bu, Yakup ve havarilerin diğer uluslara ulaşmaya çalışmadık ları ya da diğer ulusların kendi hareketlerine katılamayacaklarına inandıkları anlamına gelmiyor. Havariker Konseyi'ndeki kararının da gösterdiği gibi, Yakup diğer uluslardan Hristiyanlığa geçenler için sünnet olma ve "yasanın diğer yüklerinden" vazgeçmeye istek liydi. Yakup diğer ulusların Hıristiyanlığa girmeden önce Yahudi olmaya zorlanmalarını istemiyordu. Sadece Yahudilikten tamamen ayrılmamaları, takip ettiklerini iddia ettikleri adamın inançlarına ve ibadetlerine belli ölçüde sadık kalmaları konusunda ısrar ediyordu (Elçilerin İşleri 15:12-21 ). Aksi halde, bu hareket tamamen yeni bir din olma riski taşıyordu ki, ne Yakup, ne de kardeşi İsa bunu hayal bile edemezlerdi. Yakup'un Kudüs topluluğu üzerindeki sürekli liderliği, MS 62' de, başkahin Hanna tarafından idam edilmesi ile sona erdi. İdam nedeni İsa'nın takipçisi olması değildi ya da kesinlikle yasayı çiğne mesi de değildi (yoksa "en tarafsız ... yasaya sıkı sıkıya bağlı" insan lar haksız ölümü karşısında bu denli öfkelenmezlerdi.)
Zelot
261
Yakup büyük olasılıkla en iyi yaptığı şey yüzünden öldürüldü: Yoksul ve güçsüz olanları, zengin ve güçlü olanlara karşı savun mak. Hanna'nın gelir vergilerini çalarak daha alt sınıftan kahinleri yoksullaştırma planları, Adil Yakup tarafından iyi karşılanmamış olmalı. Dolayısıyla, Hanna Kudüs'te Roma otoritesinin kısa süre li yokluğundan yararlanarak kendisi açısından sıkıntı yaratan bir adamdan kurtulmuştu. Roma'da Yakup'un ölüm haberini aldığında Pavlus ne hisset miştir, bilmek mümkün değil. Ancak, İsa'nın kardeşinin ölümü ile Kudüs'ün topluluk üzerindeki etkisinin azalacağını düşünmüşse, yanılmıştı. Kudüs topluluğunun liderliği sorunsuzca, İsa'nın aile sinin bir başka üyesine, kuzeni Klopas oğlu Simeon' a geçmişti ve topluluk Yakup'un ölümünden dört yıl sonra, Yahudilerin aniden Roma'ya karşı isyan etmesine kadar azalmadan devam etti. İbranilerden bazıları ayaklanma başladığında Kudüs'ten Pel la'ya kaçtı. Ancak ana topluluğun çekirdek liderlerinin Kudüs'ten ayrıldıklarına dair hiçbir kanıt bulunmamaktadır. Bunun yerine, İsa'nın öldüğü ve yeniden dirildiği şehirdeki varlıklarını sürdürdü ler; Titus'un ordularının gelişine ve kutsal şehri ve hem Hıristiyan, hem de Yahudi halkını yeryüzünden silişine kadar, onun dönüşünü beklediler. Kudüs'ün yıkılması ile, Diasporaya yayılmış topluluk lar ile Tanrı'nın şehrinde bulunan ana topluluk arasındaki bağ ve bununla birlikte Hıristiyan toplumu ile Yahudi İsa arasındaki bağ sonsuza kadar ayrıldı. Gayretli İsa ile. Nasıralı İsa ile.
262
Adil Olan
Son Söz
Gerçek Tanrı' dan Gelen Gerçek Tanrı
Hıristiyanlık inancı ve ibadetlerini belirleyen, saçları dökülmeye başlamış, gri sakallı yaşlı adamlar ilk kez, günümüz Türkiye'sin de İzmit Gölü'nün doğu yakasında yer alan Bizans şehri İznik'te bir araya geldiler. MS 325 yılı yaz aylarıydı. Bu adamları İmpara tor Konstantin bir araya getirmişti ve yakın geçmişte kabul ettiği dinin doktrini konusunda görüş birliğine varmalarını emretmişti. Mor ve altın rengi kıyafetler donanmış, başının üzerinde süslü bir defne tacı bulunan ilk Hıristiyan Roma İmparatoru Konsili tıpkı bir Roma Senatosu gibi toplamıştı; Hıristiyanlığı kalıcı olarak ta nımlamak üzere İznik'te toplamış olduğu yaklaşık iki bin pisko posun Romalı olduğu düşünüldüğünde bu aslında anlaşılır bir durumdu. Piskoposlar, özellikle İsa'nın doğası ve Tanrı ile ilişkisi ile ilgili olarak, aralarındaki teolojik farklılıkları gidermeden dağılmaya caktı. İsa' nın çarmıha gerilmesinden sonra geçen yüzyıllarda, kilise liderleri arasında İsa'nın insan mı yoksa ilahi bir varlık mı olduğu konusunda büyük bir anlaşmazlık ve tartışmalar olagelmişti. İsken deriyeli Atanasyus gibilerin iddia ettikleri gibi bedenlenmiş Tanrı mıydı, yoksa Aryus'un takipçilerinin ileri sürdüğü gibi sadece bir insan; mükemmel bir insan ama yine de insan mıydı? Aylar süren ateşli tartışmaların ardından, Konsil, Konstantin'e İznik Amentüsü olarak bilinen, Hıristiyan Kilisesi'nin resmi olaZelot
263
rak onayladığı, Ortodoks inançları ilk kez özetleyen belgeyi sundu. Amentüde İsa'nın Tanrı'nın oğlu olduğu belirtiliyordu. O Nurdan Nur, gerçek Tanrı'dan gelen gerçek Tanrı, yaratılmış değil, doğu rulmuş, Baba'nın aynı öz varlığına sahipti. Amentü ile aynı fikirde olmayanlar, Arian gibi "[İsa'nın] var olmadığı bir zaman" olduğuna inananlar imparatorluktan derhal men edildi ve öğretileri şiddetle bastırıldı. İznik Amentüsü'nü erken dönem kilisesinde haklı muhalif ses leri susturmak için girişilen aşırı siyasileştirilmiş bir girişim olarak değerlendirmek cazip gelebilir. Konsil'in kararının ortodoks Hıris tiyanlık adına bin yıl ya da daha uzun süreyle akıl almaz ölçüde kan dökülmesine neden olduğu bir gerçektir. Ancak, gerçek şu ki, Konsil üyeleri sadece İznik'te bir araya gelen piskoposlar arasın da değil, Hıristiyan toplumunun genelinde zaten çoğunluk görüşü olan bir konuyu sistemleştiriyorlardı. Aslında, Pavlus'un mektupla rının oldukça popüler olması sayesinde, İsa'nın Tanrı olduğu inan cı kilisede İznik Konsili'nden yüzyıllar öncesinde bile kutsal kabul ediliyordu. Tapınak'ın yıkılmasından, kutsal şehrin yakılıp yerle bir edilme sinden ve Kudüs topluluğundan hayatta kalanların dağılmasından sonra, Pavlus Hıristiyan toplumunun gözünde hayret verici şekilde rehabilite olmuştu. Belki de, (sonuçta farazi bir metin olan) Q bel geleri dışında, MS 70'te İsa hakkında var olan yazılı belgelerin Pav lus'un mektuplarından ibaret olması sayesinde. Bu mektuplar ellili yıllardan itibaren dolaşmaya başlamıştı. Mektuplar Diaspora toplu luklarına hitaben yazılmıştı ve Kudüs'ün yıkılmasından sonra, fii liyatta bunların dışındaki topluluklar varlıklarını sürdürmüyordu. İsa'nın takipçilerine rehberlik edecek ana topluluğun yokluğunda, hareketin Yahudilik ile bağlantısı koparıldı ve Pavlus yeni Hıris tiyan nesillerin İsa Mesih ile tanışmalarındaki birincil araç haline geldi. Müjdeler bile Pavlus'un mektuplarından derinlemesine etki lenmişti. Markos ve Matta' da Pavlus teolojisinin gölgesini görmek mümkündür. Ancak, Pavlus'un sadık havarilerinden biri tarafından
264
Gerçek Tanrı'dan Gelen Gerçek Tanrı
yazılmış olan Luka'nın müjdesinde, Pavlus'un görüşlerinin baskın olduğunu, Yuhanna'nın müjdesinin ise hikaye formunda aktarılmış olan Pavlus doktrini olduğunu görmek mümkündür. Pavlus'un Hıristiyanlık algısı MS 70 yılı öncesinde lanetlenmiş olabilir. Ancak sonrasında, artık var olmayan Tapınak'ın otoritesin den bağımsız, artık önemli olmayan bir yasanın yükünü taşımayan ve dışlanmış olan Yahudilikten tamamen ayrılmış yepyeni bir din nosyonu, Roma İmparatorluğu'nun her yerinde din değiştirmiş kalabalıklar tarafından heyecanla kucaklanmıştı. Bu nedenle, MS 398'de, bir efsaneye göre, başka bir grup piskopos, günümüzde Ce zayir olan yerde olan Hippo Regius şehrinde Yeni Ahit olarak bili nen metinleri kanonize etmek için bir araya geldiğinde, Hıristiyan kutsal metinlerine İsa'nın kardeşi ve halefi olan Yakup'tan bir mek tup, baş elçi ve On İkilerin ilki olan Petrus'tan iki mektup, en sevilen elçi ve kilisenin temel direği olan Yuhanna' dan üç mektup ve Ku düs' teki liderler tarafından reddedilen ve küçümsenen, sapkın ve dışlanmış Pavlus'tan on dört mektup almayı tercih ettiler. Aslında, günümüzde Yeni Ahit'i oluşturan yirmi yedi kitabın yarısından faz lası Pavlus tarafından yazılmış ya da Pavlus hakkındadır. Buna şaşırmamalı. Kudüs'ün yıkılmasından sonra Hıristiyanlık artık neredeyse tamamen diğer uluslara ait bir din haline gelmişti ve diğer uluslara ait bir teolojiye ihtiyacı vardı. Ve Pavlus tam ola rak bunu sunmuştu. Yakup'un kökleri Musa'nın Yasası'na dayanan ve Roma'ya karşı savaşmış bir Yahudi milliyetçisinden türeyen bir Yahudi dinine dair görüşü ile, Pavlus'un kendini Yahudi taşracılı ğından sıyırmış, kurtuluş için imandan başka bir şey gerektirmeyen bir Roma dini görüşü arasında yapılacak bir seçim, İsa'nın ikinci ve üçüncü nesil takipçileri açısından zor değildi. İki bin yıl sonra, Pavlus'un yarattığı Mesih tarihteki İsa'yı tam anlamıyla içinde eritmişti. Dünyada Tanrı'nın Krallığı'nı kurma amacıyla havarilerden oluşan bir ordu toplayarak Celile'de gezen devrimci gayretli adamın, Kudüs'te Tapınak kahinlerinin otoritesi ne karşı koyan çekici vaizin, Roma işgaline kafa tutan ve kaybeden
Zelot
265
radikal Yahudi milliyetçisinin anısı tamamen tarihe gömülmüştü. Bu utanç verici. Çünkü, tarihteki İsa' ya dair yapılacak kapsamlı her hangi bir çalışmada, Nasıralı İsa'nın; insan olan İsa'nın, İsa Mesih kadar ikna edici, karizmatik ve övgüye değer olduğu ortaya kona cakhr. O, kısacası, inanılmaya değer biridir.
266
Gerçek Tanrı'dan Gelen Gerçek Tanrı
Notlar
GİRİŞ
John P. Meier'ın epik çalışması, A Marginal few: Rethinking the Histo rical fesus, cilt. 1-IV (New Haven:Yale University Press, 1991-2009) kitabına çok şey borçluyum. Peder Meier ile ilk kez Santa Clara Üni versitesi'nde Yeni Ahit üzerinde çalışma yaphğım sırada tanışhm ve zihnime bu kitabın tohumlarını eken, o dönemde sadece birinci cildi hazır olan bu kitabın tarihteki İsa'ya belirleyici bakışı olmuştu. Peder Meier'ın kitabı, insanlık tarihini böylesine derinden etkilemiş bir adam hakkında neden bu kadar az tarihsel bilgiye sahip olduğu muz sorusuna cevap veriyor. İsa hakkında, yaşadığı dönemde an cak Celile'nin kırsalından gelen marjinal bir Yahudi köylüsü olarak görülmüş olması nedeniyle çok az bilgiye sahip olduğumuz yönün deki tezi, okumakta olduğunuz kitabın teorik temelini oluşturuyor. Elbette, tarihteki İsa hakkında bu denli az bilgiye sahip olmamızı aynı zamanda, onun kurtarıcı misyonunun, sonuçta tarihsel açıdan ne kadar büyük bir önem kazanmış olsa da, Birinci Yüzyıl Filisti ni'nde benzerlerinin fazlasıyla görülmüş olmasına da bağlıyorum . B u nedenle Celsus'tan alınbladığım "Ben Tanrıyım y a d a Tanrı'nın ya da kutsal bir ruhun hizmetkarıyım...." sözü Rudolf Otto'nun kla sik çalışması, The Kingdom of God and the Son of Man (Boston: Starr King Press, 1 957), 13 kitabında yer alıyor. Kitap boyunca kullandığım "Birinci Yüzyıl Filistini" ifadesi için de kısa bir not düşmek isterim. Filistin, İsa'nın yaşadığı dönemde
Zelot
267
günümüzün İsrail, Filistin, Ürdün, Suriye ve Lübnan bölgelerini içi ne alan topraklar için Roma tarafından kullanılan gayriresm1 ifade olmakla birlikte, bu bölge ancak Romalıların MS ikinci yüzyılın or talarında Bar Kokhba ayaklanmasını bastırdıkları dönemde resmi olarak Suriye Filistini adını almıştır. Yine de, "Birinci Yüzyıl Filis tini" ifadesi İsa dönemi üzerine yapılan akademik tartışmalarda yaygın olarak kullanıldığından kitapta kullanmamak için bir neden görmüyorum. İsa'nın çağdaşı olan kurtarıcılar, sahte mesih olarak adlandırılan kişiler hakkında daha fazla bilgi için-Richard A . Horsley çalışmala rına, özellikle "Popular Messianic Movements Around the Time of Jesus," Catholic Biblical Quarterly 46 (1984): 409-32;"Popular Prop hetic Movements at the Time of Jesus: Their Principal Features and Social Origins," Journal for the Study of the New Testament 26 (1986): 3-27; ve John S. Hanson ile birlikte yazdığı , Bandits, Prophets, and Messiahs (Minneapolis:Winston Press, 1985), 1 35-189 eserlerine baş vurulabilir. Okuyucu Profesör Horsley'nin çalışmalarını büyük öl çüde temel aldığımı fark edecektir. Bunun nedeni kendisinin birinci yüzyılda kıyamet beklentisi konusu üzerine şu ana kadarki en öne çıkan düşünür olmasıdır Her ne kadar, İki Kaynak Teorisi olarak adlandırılan yaklaşım akademisyenler tarafından neredeyse evrensel biçimde kabul edil miş olsa da, bildiğimiz kanonize dört müjdenin oluşumu için bu açıklamanın geçerliliğini reddeden bazı İncil teorisyenleri bulun maktadır. Örneğin, J. Magne, From Christianity to Gnosis and from Gnosis to Christianity (Atlanta: Scholars Press, 1993) İki Kaynak Te orisini, Sinoptik müjdelerde gördüğü karmaşık değişkenlerin yete rince ele alınabilmesi için fazla basit ve yetersiz görmektedir. . Gaddar Yahudi kahin Hanna'nın hikayesine e k olarak, Yose fus'un Antiquities eserinde Nasıralı İsa' dan bahsedilen bir pasaj da ha bulunmaktadır. 18. kitap, 3. bölümde yer alan pasaj Testimonium Flavianum olarak adlandırılır ve burada Yosefus müjdedeki formü lün bütününü tekrarlamaktadır. Ancak bu pasaj, daha sonra yapılan
268
Notlar
Hıristiyan eklemeleri ile öylesine bozulmuştur ki, en iyi olasılıkla özgünlüğü şüphelidir ve bir zerre tarihsellik elde edebilmek adı na pasajın detaylı incelemesi yönündeki akademik çalışmalar yarar sağlamamıştır. Yine de, bahsedilen bu ikinci pasaj İsa'nın çarmıha gerilmesinden bahsetmesi nedeniyle önemlidir. Romalılarda, kölelerin ayaklanması karşısında uygulanan bir ce za olarak çarmıha germe uygulaması MÖ 200 yılına kadar dayanır. İsa'nın dönemine gelindiğinde, "ayaklanma başlatma" (yani, ihanet ya da isyana teşvik) suçu için uygulanan başlıca ceza şeklini almış tır, ki bu İsa'ya atfedilen suçtur. Bakınız Hubert Cancick ve meslek taşlarının editörlüğünde, Brill's New Pauly Encyclopedia of the Ancient World: Antiquity (Leiden, Netherlands: Brill, 2005), 60 ve 966. Bu ce za sadece Romalı olmayan vatandaşlara uygulanıyordu. Ancak Ro malı vatandaşlar da, suçları vatandaşlıktan çıkarmayı gerektirecek kadar büyük ise, çarmıha gerilebiliyordu. Markos'un müjdesinde diriliş anlatımı bulunmaz; akademisyen ler arasında müjdenin orijinalinin Markos 16:8 ile sona erdiği ko nusunda görüş birliği vardır. B u konuda daha fazla bilgi, aşağıda Bölüm 3 başlığında yer almaktadır. MS 313'te, İmparator Konstantin, Milano Fermanı'nı yayınlamış tır; bununla birlikte Roma İmparatorluğu'nda Hıristiyanlığa tole rans gösterilen bir dönem başlar, Hıristiyanların devlet tarafından el konulan malları iade edilir ve Hıristiyanlar devlet müdahalesi korkusu olmadan ibadet etme özgürlüğüne sahip olurlar. Milano Fermanı Hıristiyanlığın, imparatorluğun resmi dini haline gelmesi için alan yaratmış olsa da, Konstantin bunu yapmamıştır. Hıristiyan olmayan son İmparator Julianus Apostata (ölümü MS 363), siste mi Hıristiyanlar üzerine ve aleyhine kurgulayarak ve yönetimdeki Hıristyan liderleri ayıklayarak imparatorluğu yeniden pagan ina nışına döndürmek istese de, Milano Fermanı'nı feshetmemiştir. MS 380' de İmparator Flavius Theodosius döneminde, Hıristiyanlık Ro ma İmparatorluğu'nun resmi dini haline gelmiştir.
Zelot
269
Bu kitabın giriş bölümünün sonunda yer alan İsa'nın hayalı ve hizmetinin kısa özeti, tarihteki İsa hakkında şüphe duymaksızın söylenebilecekler konusunda akademisyenlerin büyük çoğunluğu nun ortak görüşünü yansıtır. Daha fazla bilgi için, bakınız Charles H. Talbert, ed., Reimarus: Fragments (Chico, Calif.: Scholars Press, 1985) ve James K. Beilby ve Paul Rhodes Eddy editörlüğünde, The Historical /esus: Five Views (Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 2009). KISIM
1:
BAŞLARKEN: FARKLI BİR KURBAN
Kudüs Tapınağı'mn tanımı ve burada yapılan sunular konusun da çeşitli kaynaklardan ve Tapınak'ın bulunduğu bölgeye sıklıkla yaptığım ziyaretlerden yararlandım. Ancak antik dönemdeki Yahu di Tapınağı'nın şekillendirilmesinde özellikle yararını gördüğüm bazı kitaplar oldu; bunlar: Martin Jaffee, Early Judaism (Bethesda: University Press of Maryland, 2006), özellikle 172-88. sayfalar; Joan Comay, The Temple of /erusalem (London:Weidenfeld and Nicolson, 1975); ve John Day, ed., Temple and Worship in Biblical Israel (New York:T&T Clark, 2005). Tapınak' ta yer alan dört boynuzlu sunak için talimatlar Musa'ya, o ve İbraniler çölde kendilerine bir yuva ararken verilmiştir: "Suna ğı akasya ağacından yap. Dört üst köşesine kendinden boynuzlar yap ve hepsini tunçla kapla. Sunak için yağ ve kül kovaları, kürek ler, leğenler, büyük çatallar, ateş kaplan yap; tümü tunç olacak. Ağ biçiminde tunç bir ızgara da yap, dört köşesine birer tunç halka tak. Izgarayı sunağın kenarının allına koy. Öyle ki, aşağı doğru sunağın yarısına yetişsin. Sunak için akasya ağacından sırıklar yap, tunçla kapla. Sırıklar halkalara geçirilecek ve sunak taşınırken iki yanında olacak. Sunağı tahtadan, içi boş yapacaksın. Tıpkı dağda sana gös terildiği gibi olacak" (Mısırdan Çıkış 27:18). Tapınak'ın, Tanrı'nın ilahi varlığının tek kaynağı olması ne anla ma geliyor? Şöyle düşünün: Samiriyeliler Kudüs Tapınağı'nın tek ibadet yeri olarak ayrıcalıklı olmasını reddetmişlerdi . Bunun yerine
270
Notlar
Tann'ya Gerizm Dağı'nda ibadet ediyorlardı. Bu, iki halk arasında ki dini tek farklılık olmasına rağmen, Samiriyelilerin Yahudi kabul edilmemeleri için yeterliydi. Yahudiler için başka kurban yerleri (örneğin, Heliopolis'te) de vardı, ancak bunlar Tapmak'ın yerine geçmiyordu. "Tapınak Devleti" olarak Yahudiye hakkında daha fazla bilgi için bakınız H. D. Mantel: "The High Priesthood and the Sanhedrin in the Time of the Second Temple," The Herodian Period, editörler M. Avi-Yonah ve Z. Baras, The World History of the /ewish People 1.7 ( Jerusalem: New Brunswick, 1975), 264-81. Yosefus'un Kudüs için teokrasi ifadesi Against Apion, 2.164-66'dan alınmıştır. Bir banka olarak Kudüs Tapınağı hakkında daha fazla bilgi için, bkz Neill Q. Hamilton, "Temple Cleansing and Temple Bank," /ournal of Biblical Literature 83.4 (1964): 365-72. Tapınak gelirlerinin çok ayrıntılı bir dökümü Magen Broshi, "The Role of the Temple in the Herodian Economy," /ewish Studies 38 (1987): 31-37'de bulunabilir. Kumran topluluğu, yozlaşmış kahinlerin eline geçmiş olması nedeniyle Kudüs Tapınağı'nı reddetmiştir. Bunun yerine, kendini Tapınak'ın yerine geçen geçici oluşum olarak görüyordu ve toplu luğa "insan / insanlar tapınağı" ya da miqdash adam deniyordu. Ba zı akademisyenler Kumranlıların ritüel saflık ile fazlasıyla ilgilen melerinin nedeninin bu olduğunu düşünürler; kendi dualarının ve yıkanmalannın, Kudüs yapılan, Tapınak kahinlerinin leke sürdüğü ritüellerden ve kurbanlardan daha etkili olduğuna inanıyorlardı. Kumran'da "insan / insanlar tapınağı" ifadesi üzerine ayrıntılı bir tartışma için bakınız G. Brooke, Exegesis at Qumran: 4QFlorilegium in its /ewish Context (Sheffield, U.K.: Sheffield Academic Press, 1985), 184-93; D. Dimant,"4QFlorilegium and the idea of the Community as Temple," in Hellenica et /udaica: Hommage a Valen tin Nikiprowetzky, ed. A. Caquot (Leuben-Paris: Editions Peeters, 1 986), 1 65-89. Yosefus The /ewish War eserinde Kahin sınıfının bütününden "lüks severler" olarak bahseder ancak eleştirisinde yalnız değildir. Ölü Deniz Tomarlarında da kahinler benzer şekilde eleştirilir, "ko-
Zelot
271
!ay iş peşindekiler" ve "dalkavuk isteyenler" olarak adlandırılır. Yaklaşık olarak MÖ ikinci yüzyıl dolaylarında yazılmış olan ve çevirisine James H. Charlesworth, editörlüğünde, The Old Testament Pseudepigrapha (New York: Doubleday, 1985), 7-34, ikinci cildinde yer verilen ünlü Letter of Aristeas 'ta başkahin için harika bir tanım lama yer alır. Özeti şöyledir: "Eleazar'ı hizmeti sırasında gördüğü müzde, kıyafetinin şekli, ve görkemli görünümü karşısında şaşkına dönmüştük; üzerindeki kıyafet, ve kişiliğinden değerli taşlar gör kemini ortaya koyuyordu. Kıyafetinin üzerinde, ayaklarına kadar uzanan altın çanlar vardı, tuhaf bir melodi yayıyordu, ve her iki yanında harika kokular saçan çiçekleriyle narlar vardı. En güzel renklerle işlenmiş çok güzel bir kemer kuşanmışh. Göğsünde Tan n'nm simgesi dedikleri bir şey, üzerinde farklı türlerde on iki taş vardı, birbirine altın ile bağlanmıştı, kabilelerin liderlerinin isimleri orijinal sırasıyla yazılmışh, her biri kendine has renginde, tarif edil mesi mümkün olmayan bir şekilde öne çıkıyordu. Başının üzerinde bir taç vardı ve bunun üzerinde, alnının ortasında bir türban yer alıyordu, altından bir plaka üzerine kutsal harflerle Tanrı'nın adı yazan bir hükümdarlık tacıydı. . . hizmetlerinde bu amblemleri taşı maya layık görülmüştü. Görünümü insanın aklını öyle karıştırıyor du ki insan başka bir dünyaya ait bir adamın huzuruna gelmiş gibi hissediyordu. Anlattığım bu görüntüde yer alacak herhangi birinin hayrete düşeceğinden ve tarif edilemez bir merak duyacağından ve hizmetin her ayrıntısına işlenmiş kutsallık düşüncesi ile zihninin derinden etkileneceğine eminim." BÖLÜM B İR: KÖŞEDEKİ B İR DELİK
Roma'nın tabiiyetindeki halkları ele alış biçimi ve özellikle Ku düs'teki kahinler ve aristokrat kahin sınıfı ile ilişkileri hakkında bilgi için bakınız: Martin Goodman, The Ruling Class of Judea (New York: Cambridge University Press, 1987); also Richard A. Horsley, "High Priests and the Politics of Roman Palestine," fournal for the Study ofludaism 1 7.l (1986): 23-55. Goodman'ın Rome and ferusalem:
272
Notlar
The Clash of Ancient Civilizations (London: Penguin, 2007) kitabı Ro ma' nın Yahudilere karşı son derece toleranslı tavrı hakkında çok önemli bir tartışma sunuyor ve ayrıca Yahudilerin istisnai durumu na dair Romalılar arasındaki çeşitli görüşlere yer veriyor. Cicero, Tacitus, ve Seneca'dan yapmış olduğum alıntılar Goodman'ın kita bından derlendi (sayfa 390--9 1 ). Roma'nın Yahudi ibadetlerine karşı tavrı konusunda daha fazla bilgi Eric S. Gruen,"Roman Perspec- ti ves on the Jews in the Age of the Great Revolt," in The First Jewish Revolt, editörler Andrea M. Berlin ve J. Andrew Overman (New York: Routledge, 2002), 27--42 çalışmasında bulunabilir. Roma'daki dini uygulamalar ve kültler konusunda daha fazla bilgi için, bakınız Mary Beard, John North, and Simon Price, Religions of Rome: A Sour cebook, 2 cilt (Cambridge: Cambridge University Press, 1998). Tanrı'nın "nefes alan her canlıyı" topluca öldürme emri verdiği "tam imha" (İbranicesi herem) olayı, İncil'de tekrarlanan bir tema dır, bu konuyu How to Win a Cosmic War (New York: Random Hou se, 2009), 66-69 adlı kitabımda açıklamıştım. Büyük İncil akademis yeni John Collins'in, "The Zeal of Phinehas: The Bible and the Legitimation of Violence," Journal of Biblical Literature 122.1 (2003): 7 kitabında açıklandığı üzere bu, "kült saflığı elde etmek için yapılan bir etnik temizliktir". Roma tarafından Yahudi köylülerine uygulanan vergiler ve alı nan önlemler için, bakınız Lester L. Grabbe, Judaism from Cyrus to Hadrian, 2 vols. (Minneapolis: Fortress Press, 1992), 334-37; ayrıca Horsley ve H anson, Bandits, Prophets, Messiahs, 48-87. Grabbe, ba zı akademisyenlerin Yahudi köylülerinin Roma'ya vergi ödemeye zorlandıklarından şüphe duyduklarına değinir, ancak Yahudilerin Pompey ile Jül Sezar arasında yaşanan iç savaşı finanse etmeye zor landıkları konusunda kimsenin şüphesi yoktur. Kitlesel kentleşme ve kırsal alanlardan kentsel alanlara göç konularında bakınız Jonat han Reed, "Instability in Jesus' Galilee:A Demographic Perspecti ve," Journal of Biblical Literature (2010) 129.2: 343-65.
Zelot
273
BÖLÜM İKİ: YAHUDİLERİN KRALI
İbrani İncili'nde "mesih" kelimesi Kral Saul (1 Samuel 12:5), Kral Davut (2 Samuel 23:1), Kral Süleyman (1 Krallar 1 :39), ve kahin Harun ve oğulları (Mısırdan Çıkış 29:1-9) ve ayrıca Yaşeya (Yeşaya 61 :1) ve Elişa (1 Krallar 19:15-16) peygamberler için kullanılır. Bu listenin istisnası Yeşaya 45:1'de yer alır; burada Pers kralı Kiros, Ya hudilerin Tanrısı'nı bilmemesine rağmen (45:4), mesih olarak anılır. İbrani İncili'nde "mesih" kelimesi toplam otuz dokuz kez geçer, bir kişinin ya da bir nesnenin yağ ile mesh edilmesi anlatılır, Saul'un kalkanı (2 Samuel 1:21) ya da Çardak (konut) (Çölde Sayım 7:1 ). Ancak bu kullanımların hiçbirinde mesihten gelecekte ortaya çıka cak, Tanrı tarafından Davut' un Krallığını yeniden kurmak ve İsrail'i eski görkemine ve gücüne kavuşturmak üzere görevlendirilmiş bir kurtarıcı olarak bahsedilmez. İsa'nın yaşadığı dönem öncesinde ol dukça yerleşik bir hal aldığı görülen bu mesih görüşü, MÖ altıncı yüzyılda Babil Sürgünü sırasındaki karmaşa dolu dönemde şekil lenmiştir. Celile kökenli haydut çetelerinin apokaliptik, kıyamet odaklı ve bin yıl hareketlerini temsil ettiği konusunda fazla bir şüphe olma makla birlikte, Richard Horsley ve John Hanson bunları üç farklı kategori olarak görür ve dolayısıyla haydutları "mesih" hareketi olarak dile getirmeyi kabul etmez. Diğer bir deyişle, yazarlar "me sih" ve "kıyamet odaklı" niteliklerinin eşdeğer olarak görülmemesi gerektiğini savunur. Ancak, bu bölümde ele almış olduğum gibi, Yahudi köylülerinin düşüncesinde bunlar arasında bir ayrım oldu ğuna inanmak için bir neden yoktur; mesihlik konusunda sofistike bir anlayışa sahip olmaktan uzak olan bu insanlar büyük olasılıkla bu "ayrı kategorileri" bir arada, belirsiz bir "Zamanın Sonu" bek lentisi içerisinde birleştirmiştir. Her durumda, Horsley ve Hanson' a göre,"haydutluk ve mesihlik hareketleri için temel koşulların çoğu aynıydı. Aslında, Yahudilerde popüler olan bir krallık ve tarihte po püler "mesh edilmiş olan" prototipleri bulunmasaydı, aralarında bir fark da olmayabilirdi." Bandits, Prophets, and Messiahs, 88-93.
274
Notlar
Sezar'ın, Tanrı'nın Oğlu olarak görülmesi konusunda bakı nız AdelaYarbro Collins, "Mark and His Readers: The Son of God Among Greeks and Romans," Harvard Theological Review 93.2 (2000): 85-100. İmanlı iki haham Sefora oğlu Yahuda ve Matiya oğlu Mar galus bir ayaklanma çıkarır, Tapınak'a saldırır ve Büyük Hirodes'in Tapınak'm ana kapısının üstüne yerleştirdiği altın kartal heykelini yıkmaya çalışır Onlar ve öğrencileri Hirodes'in adamları tarafından yakalanır ve işkence ile öldürülür. Birinci yüzyıl Yahudiliğinde Yahudi mezheplerinin karmaşık ya pısı Jeff S. Anderson tarafından The Internal Diversification of Second Temple Judaism (Lanham, Md: University Press of America, 2002) başlıklı analizinde ele alınmıştır. Yosefus Peraealı Simun'un kendisinden "kral" olarak bahsettiği ni söyler, buradan yola çıkarak Horsley ve Hanson onun Hirodes'in ölümünden sonra ortaya çıkan "popüler mesih hareketlerinin" bir parçası olduğunu düşünür.Bakınız Bandits, Prophets, and Messiahs, 93. Yine, bana göre, Yahudi köylülerinin düşüncesinde "mesih" ile "kral" arasında bir ayrım olduğunu varsaymak için bir neden yok tur; her iki unvan da, Yahudilerin büyük bölümünün ulaşması ve okuması mümkün olmayan kutsal metinlere değil ve daha çok Ya hudi tarihindeki mesih hareketlerini anlatan popüler sözlü hikaye lere ve kehanetlere, fabllara ve sözlü geleneklere dayanıyordu. Tabii ki, bazı akademisyenler "kral" ifadesinin mesih anlamına geldiğini reddedecek kadar ileri gidiyorlar. Diğer bir deyişle, Craig Evans'ın ifade ettiği gibi, "tahtın siyasi talipleri ile tahtın mesih olan taliple ri" arasında bir ayrım yapıyorlar. Bu kampta yer alanlar arasında M. De Jong, Christology in Context:The Earliest Christian Response ta /esus (Philadel- phia: Westminster Press, 1988) bulunur. Ancak Bi rinci Yüzyıl Filistini'nde tahta talip olan herhangi biri söz konusu olduğunda, Evans haklı olarak şu iddiada bulunuyor: "İsrail tahtı na talip olan her Yahudinin bir anlamda mesihlik iddiasında olduğu varsayılmalıdır." Kesinlikle katılıyorum. Bakınız Craig Evans, /esus and His Contempo- raries (Leiden, Netherlands: Brill, 1 995), 55.
Zelot
275
BÖLÜM ÜÇ: NEREDEN OLDUGUMU BİLİYORSUNUZ
Antik dönemde Nasıra nüfusu hakkında bilgi için, konu ile ilgi li sayfaya bakınız: Anchor Bible Dictionary (New York: Doubleday, 1992). Aynca bakınız E. Meyers ve J. Strange, Archaeology, the Rabbis, and Early Christianity (Nashville: Abingdon, 1981 ) ve John Dominic Crossan, The Historical Jesus: The Life ofa Mediterranean Jewish Peasant (New York: HarperCollins, 1992), 18. Akademisyenler, İsa'nın döne minde Nasıra'nın nüfusu konusunda farklı görüşlere sahiptir; ba zıları birkaç yüzün altında olduğunu iddia ederken, bazıları birkaç bin olabileceğini söyler. Ben bu skalamn ortasında kalmayı tercih ettim; dolayısıyla nüfusun yaklaşık yüz aileden oluştuğunu tahmin ediyorum. İsa'nın Celilesi'nde şehir hayahna dair daha fazla bilgi için bakınız Scott Korb, Life in Year One:What the World Was Like in First- Century Palestine (New York: Riverhead, 2011 ). Müjdelerde, İsa'nın kendi memleketindeki havrada vaaz ver mesine dair hikayelere karşılık, antik dönemde Nasıra' da bir hav ra bulunduğuna dair arkeolojik kanıt ortaya çıkmamışhr, bunun la birlikte bu amaca hizmet eden küçük bir yapı olması oldukça muhtemeldir. (unutmayalım, İsa'nın döneminde "havra" demek, içerisinde bir Tevrat bulunan küçük bir oda bile olabilir). Aynca, unutulmamalıdır ki, müjdelerin yazıldığı zaman itibariyle, Kudüs Tapınağı yok edilmiştir ve Yahudilerin bir araya geldikleri tek yer havralardır. Dolayısıyla, İsa'nın sürekli olarak gittiği her kasabada bir havra da ders verir şekilde gösterilmesi anlamlıdır. Nasıra' da nüfusun okur yazar olduğunu gösteren herhangi bir yazma bulunmamışhr. Akademisyenler İsa'nın döneminde Yahudi köylülerinin yaklaşık yüzde 95 ila 97'sinin okuma ve yazmayı bil mediğini tahmin etmektedir. Konu ile ilgili olarak bakınız Crossan, Historical ]esus, 24-26. İsa'nın doğduğu yer olan Nasıra ile ilgili olarak bakınız John P. Meier, A Marginal Jew, vol. 1, 277-78; E. P. Sanders, The Historical
276
Notlar
Figure of Jesus (New York: Penguin, 1 993); ve John Dominic Cros san, Jesus: A Revolutionary Biography (New York: Harperüne, 1995), 1 8-23. İsa dönemindeki kurtarıcı / mesih görüşü ile ilgili daha fazla bilgi için bakınız Gershom Scholem, The Messianic ldea in Judaism (New York: Schocken Books, 1971 ), 1-36. Scholem erken Yahudilikte iki farklı mesihlik eğilimi olduğunu ortaya koyar: güçlendirici ve ütopik. Güçlendirici mesihlik görkemli geçmişin ideal koşullarına dönüşü hedefler, diğer bir deyişle, mevcut dönemin iyileşmesini geçmişi görkemi ile doğrudan bağlantılı görür. Ancak, güçlendi rici kutup umudu geçmişte görürken, yine de "işlerin daha önce hiç olmadığı gibi" olduğu daha da iyi bir gelecek arzusu da taşır. Güçlendirici kutubun karşısında ütopik mesihlik yer alır. Karakte ri itibarıyla daha apokaliptik olan ütopik mesihlik mesihin gelmesi ile yıkıcı bir değişim olacağı beklentisindedir: Yani, mevcut dünya bozguna uğrayacak ve mesih çağı başlayacaktır. Güçlendirici me sihlik Davut idealine gönül veren kral anlatılarında görülür- şu an da bir krallık kurulması arzu edilir- diğer yandan ütopik mesihlik Kumran' da bulunan Ölü Deniz Tomarlarında yer alan kahin figürü ile ilişkilidir. Elbette, bu mesihlik trendlerinin her ikisi de birbirin den bağımsız değildi. Aksine, neredeyse her mesih grubunda her iki kutup da bulunuyordu. Aslında, Yahudilikte mesih karakterinin farklılık göstermesi bu iki mesihlik eğilimi arasındaki gerilimden kaynaklanır. Yahudilikte mesihlik hakkında daha fazla bilgi için Richard Horsley çalışmalarına bakınız, örneğin: "Messianic Figu res and Movements in First-Century Palestine," The Messiah, edi tör James H. Charlesworth (Minneapolis: Fortress Press, 1992), 295; "Popular Messianic Movements Around the Time of Jesus," Catholic Biblical Quarterly 46 (1984): 447-95; ve '"Like üne of thc Prophets of Old':Two Types of Popular Prophets at the Time of Jesus," Catholic Biblical Quarterly 47 (1985): 435-63. Horsley'nin üç çalışması da İsa döneminde mesihlik düşüncesi incelemelerim açısından son derece önemli kaynaklar oldu. Ayrıca The Anchor Bible Dictionary, ed. D. N.
Zelot
277
Freedman ve meslektaşları (NewYork: Doubleday, 1 992); and The Encyclopedia of the fewish Religion, ed. J. Werblowsky ve meslektaşları (New York: Holt, Rinehart and Winston, 1966) içerisindeki ilgi say fanın incelenmesini de öneririm. Kumran topluluğunun gerçekten iki ayn mesih beklentisi içeri sinde olduğu görülüyor. Topluluk Yasası 9:12'de buna işaret eder, "Harun'un ve İsrail'in peygamberi ve mesihi"nin gelişinden bahse der. Kral olacak ve kahin olacak mesih figürleri arasında bir ayrım yapıldığı açıkhr. Bu nosyon Cemaat Yasası'nda daha da geliştiril miştir. Bu tomarda "son günlerde" yapılacak bir ziyafet tarif edilir ve İsrail'in mesihi cemaatin kahininden daha alt bir konumda otu rur. Metinde kahinden bahsederken "mesih" kelimesi kullanılmaz ken, masadaki üstün konumu onun gücünü gösterir. Bu metinler akademisyenlerin Kumran topluluğunun bir kral mesih ve bir ka hin mesih beklediği çıkarımında bulunmalarına yol açrnışhr, ikin cisi ilkinden üstündür. Bakınız James Charlesworth, "From Jewish Messianology to Christian Christology; Some Caveats and Perspe ctives," fudaisms and Their Messiahs at the Turn of the Christian Era, editörler Jacob Neusner ve meslektaşları (Cambridge: Cambridge University Press, 1987), 225-64. İbrani İncili'nin hiçbir yerinde mesihin fiziki olarak Davut'un varisi yani "Davut Oğlu" olduğundan bahsedilmediği unutulma malıdır. Ancak mesihle ilişkilendirilen görüntü ve başlıca görevinin Davut' un krallığını yeniden kurmak olacağı düşüncesi mesihlik id dialarını Davut soyu ile ayrılmaz biçimde birleştirmiştir. Bu büyük ölçüde Davut ahdinden kaynaklanır, N atan Peygamberin kehaneti üzerinden:" Soyun [Davut'un] ve krallığın sonsuza dek önümde duracak; tahhn sonsuza dek sürecektir" (2 Samuel 7:16). İsa'nın Kral Davut soyundan geldiği sadece müjdelerde değil, aynı zamanda İsa' dan "Davut' un tohumu" olarak bahsedilen Pav lus'un mektuplarında da (Romalılar 1 :3-4; 2 Timoteyus 2:8) tekrar tekrar dile getirilir. Doğru olup olmadığını söylemek imkansızdır. Pek çok kimse (Nasıralı İsa' dan bin yıl önce yaşamış) büyük İsrail
278
Notlar
kralının soyundan geldiğini iddia etmiştir ve dürüst olmak gere kirse, hiçbiri iddialarının doğru ya da yanlış olduğunu ispatlaya mazdı. Ancak, erken dönem Hıristiyan topluluğu için İsa ile Davut arasındaki bağın önemli olduğu açık, çünkü bu sıradan köylünün gerçekten mesih olduğunu ispatlamasını sağlıyor. Markos'un orijinal metninin 16:8 ile sona erdiği ve Markos 16:920 ayetlerinin metne sonradan eklendiği yaygın kabul görmüştür. Narman Perrin'e göre: "Markos'un müjdesinde 16:9-20 ayetlerinin çevirilerinin çoğunda diğer müjdelerden alınan materyallerin, antik Hıristiyan topluluklarında din bilginleri tarafından kopyalanması ve aktarılması sırasında bu müjdenin orijinal metnine eklendiği yö nünde tam bir görüş birliği bulunmaktadır." Perrin, The Resurrection According to Matthew, Mark, and Luke (Philadelphia: Fortress Press: 1977), 16. Ancak, bu varsayımı sorgulayanlar da bulunmaktadır, bunlar bir kitabın Markos 16:8' de olduğu gibi Yunanca yaQ kelimesi ile bitemeyeceğini iddia ederler. Bu görüş P. W. van der Horst,"Can a Book End with r AP? A Note on Mark XVl.8," /ournal of Theological Studies 23 (1972): 121-24 çalışmasında çürütülmüştür. Horst antik dönemde bu şekilde biten çok sayıda metin olduğunu ortaya koyar (ör, Plotinus'un 32inci antlaşması). Her durumda, Markos'u orijinal Yunanca dilinde okuyanlar son sekiz ayeti yazanın başka bir kişi olduğunu fark edecektir. "Mesih geldiğinde, kimse onun nereden geldiğini bilmeyecek" kehanetleri için bakınız 1 Hanok 48:6 ve 4 Ezra 1 3:51-52. Sözde, mesihliği "kanıtlayan metinler"in tam bir listesi için bakınız J.J.M. Roberts, "The Old Testament's Contribution to Messianic Expec tations," The Messiah, 39-51. Roberts'a göre, bu metinler beş kate goriye ayrılır. Birincisi, kehanet olduğu görülen metinler ex eventu. Roberts, monarşi döneminin başlarında gerçekleşmiş görünen bir kehanetin (burada, Moav ve Edom'da İsrail'in kralı Davut'un za ferlerinin kutlanması, 17b ve 18. ayetler) gelecekte kurulacak tanrı sal bir krallık hakkında bir kehanet olarak yorumlanmaya zorlan ması örneği olarak Çölde Sayım 24:17'deki ("Yakup'tan bir yıldız
Zelot
279
çıkacak") Balam'ın kehanetini verir. Robert, böylesi fütüristik bir yorumda kehanetin orijinal bağlamının gözardı edildiğini ileri sür mektedir. İkinci kategori, mesh edilmiş kralların taç giyme törenle ri bağlamında geçtiği anlaşılan kehanet pasajlarını içerir. Örneğin, Mezmur 2 ("Benim oğlumsun... / bugün baban oluyorum") ve Ye şaya 9:6 ("Çünkü bize bir çocuk doğacak. .. onun adı Harika Öğütçü, Güçlü Tanrı, Ebedi Baba, Esenlik Önderi olacak") büyük olasılıkla hem dini hem siyasi fonksiyona sahip olacak şekilde, özel olaylar için bestelenmiş görünüyor. Bu metinlerin siyasi kullanımı kralın otorite gücü ve Tanrı ile doğrudan bağlantılı olması iddiaları nede niyle açıktır. Ayrıca kralın halkına karşı sorumlulukları ile Tanrı'nın buyrukları arasında bağ kurar. Tanrı adına hizmet eden kral, Tan rı'nın adaletini sergilemelidir. Böyleyken bile, bu ayetlerde görülen ifadelerin kral propagandası için güçlü birer araç olacağına şüphe yoktur. Mesih kanıtı olan metinlerin üçüncü kategorisinde gelecek te var olacak bir yöneticiden bahsedilir ve mesihe İbrani İncili'nden kurtarıcı yorumu yüklemek isteyenler tarafından belki de en çok alıntı yapılan ayetlerdir (Mika 5:1-5; Zekarya 9:1-1 0). Bu metinler de Davut idealinin (fiziksel olarak değil) metaforik olarak beden bul masından bahsedilir, Davut soyundan gelen, İsrail monarşisini eski görkemine kavuşturacak kral olarak bahsedilir. Ancak Roberts' a göre, gelecekte ortaya çıkacak bir kral vaatleri (örneğin Mika'nın önemsiz Beytlehem'den bir kral çıkacağı vaadi) "Davut'un tahtın da oturmakta olanın Davut'un varisi olmak için yeterli olmadığına dair ciddi bir eleştiri içerir." Bu tür bir eleştiri kehanet metinlerinin genelinde mevcuttur (bakınız Yeşaya 1 :21-26, 11:1-9, 32:1-8). Ro berts gelecekte var olacak bir kral öngörüsünde bulunan dördüncü grup mesih kanıtı metinleri için de aynı yaklaşımı kullanır. Roberts bu metinleri, özellikle Yeremya ve Hezekiel'i, Yahudiye Krallığı'nın son dönemine yerleştirir, bu dönemde Davut Hanedanlığı'nın ye niden kurulması teokrasi olarak İsrail'in geleceğine ilişkin artan endişelere bir cevaptı. Son kategoride ise göç sonrası metinler ele alınır. Roberts'a göre, sürgünden döndükten sonra, Yahudiler harap
280
Notlar
olmuş bir tapınakla, onursuz kahinlerle karşılaşır ve Davut idealin de bir kral yoktur. Zekarya ve Hagay' da yer alan kehanet metinleri bu sorunları Zerubbabil'in İsrail monarşisini ve Tapınak'ı eski hali ne getiren kişi konumuna yerleştirdiği kehanetler ile çözer (Hagay 2:20-23; Zekarya 4:6-10). Roberts tahtın ve Tapınak'ın eski görke mine kavuşmasına dair kehanetlerin (ör: Zekarya 6:9-15) sadece Ze rubbabil ile ilgili olduğuna ve göç sonrası dönemde yaşanan kötü koşullara geliştirilmiş iyimser bir cevap olduğuna inanmaktadır. Ayrıca daha sonraki dönemde, mesihe dair kahinlik beklentilerinin izlerini de, Yeşu'nun yönetiminde kahinlik makamının da eski hali ne geleceği (Zekarya 3:1-10) d üşüncesini içeren bu döneme ait me tinlere kadar sürer. Roberts mesihlik kanıt metinleri üzerine yaphğı çalışmasında, kurtarıcı mesih fikrinin sadece İbrani kutsal metinle rinde yer almadığına, Ferisiler tarafından, olasılıkla MÖ ikinci ya da birinci yüzyılda benimsenen Yahudi kıyamet anlayışıyla geliştiğine ve "normatif Yahudilik" içerisine yerleştiğine ikna olmuştur. BÖLÜM DÖRT: DÖRDÜNCÜ EKOL
Bazı akademisyenler tekton kelimesinin "marangoz" değil, inşaat iş leri yapan herhangi bir zanaatkar anlamına geldiğine inanmaktadır. İsa' dan tekton olarak bahsedilen tek ayet Markos 6:3' dür Matta 13:55 ise İsa'nın babası için tekton der. O dönemdeki kısıtlamalar dikka te alındığında, bu ayetin İsa'nın da tekton olduğunu ifade ediyor olması olasıdır (ancak Matta' daki bu pasajda İsa'nın babasının adı geçmez). Bazı akademisyenler İsa'nın döneminde yaşayan zanaat karların ve gündelik işçilerin Celile sosyal hiyerarşisi içinde düşük orta sınıfa denk geldiğinin düşünülmesi gerektiğini söyler ancak Ramsay MacMullen Roman Social Relations: 50 B.C. to A.D. 384 (New Haven:Yale University Press, 1974) kitabında bu görüşün aksi ka nıtlanmaktadır. İsa'nın ve genel olarak Birinci Yüzyıl Filistini'nde yaşayanlar tarafından konuşulan dil konusunda pek çok çalışma yapılmışhr, ancak bu çalışmalar içerisinde en iyisi Joseph Fitzmyer çalışmasıdır.
Zelot
281
Bakınız "Did Jesus Speak Greek?" Biblical Archaeology Review 18.5 (September/ October 1992): 58-63; ve "The Languages of Palestine in the First Century a.d.," in The Language of the New Testament, edi tör Stanley E. Porter (Sheffield, UK: Sheffield Academic Press, 1991 ), 126-62. İsa'nın konuştuğu dil üzerine yapılmış diğer güzel çalışma lar arasında James Barr, "Which Language Did Jesus Speak? Some Remarks of a Semitist," Bulletin of the /ohn Rylands Library 53.1 (Au tumn 1970): 14-15; ve Michael O. Wise, "Languages of Palestine" in Dictionary of!esus and the Gospels, editör Joel B. Green and Scot McK night (Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 1992), 434-44 yer alır. John Meier, Luka'da yer alan, İsa'nın havrada Yeşaya okuduğu pasaj hakkında ilginç bir yorumda bulunur: "Luka'nın Yeşaya Pey gamber'in kitabını okuması anlatımını ayrıntılarına kadar tarihsel açıdan güvenilir olarak savunmayı isteyen herkes şunları açıklamak durumundadır (1) İsa, 61:1c, 2d bölümleri olmayan, Yeşaya 61:la, b, d; 58:6d; 61 :2a'dan oluşan bir pasajı okumayı nasıl başarmıştır; (2) İsa, Yunanca tercümesi o dönemde bile geleneksel İbranice metin den farklılık gösterirken, bir Yeşaya metnini neden besbelli Yunanca tercümesinden (Septuagint) okur? Bakınız Meier, Marginal few, cilt 1, 303. Yine de, Meier aslında İsa'run okuma yazma bilmediğine inanmamakta ve hatta bir ölçü de resmi eğitim almış bile olabileceğini düşünmektedir, ancak bu argümanın her iki tarafı açısından da aydınlatıcı bir açıklama sunar (271-78). İsa'nın erkek kardeşleri ile ilgili olarak, bazı Katolik (ve az sa yıda Protestan) teolog tarafından Yunanca adelphos (erkek kardeş) kelimesinin "kuzen" ya da "üvey kardeş" anlamına gelebileceği di le getirilmiştir. Bu doğru olabilir, ancak Yeni Ahit'in hiçbir yerinde adelphos kelimesi her iki anlamda da kullanılmamıştır (ve bu kelime 340 kez geçer). Markos 6:17'de Filip'in Hirodes Antipa ile ilişkisine atıfta bulunulurken, adelphos kelimesi "üvey erkek kardeş" anlamın da kullanılmıştır ancak bu bile "fiziki bir erkek kardeşi" ifade eder.
282
Notlar
İsa'nın ailesi hakkında ilgi çekici bir durumu not etmek gerekir se, ailenin tüm üyeleri İncil' de yer alan büyük kahramanların ve yurtseverlerin adını almıştır. İsa'nın orijinal adı Yeşu'dur, Yeshua ya da Joshua isimlerinin kısaltılmış halidir; adını Kenanda yaşayan kabilelerin topluca katledilmesi ile topraklan İsrailliler için temiz leyen büyük İsrailli savaşçıdan almıştır. Annesinin adı Miryam' dır, adını Musa'nın ablasından almıştır. Babası, Yusuf, adını daha sonra İsrail olarak anılacak olan Yakup'un oğlundan almıştır. Erkek kar deşleri, Yakup, Yusuf, Simun ve Yahuda, adlarını İncil' deki kahra manlardan almışlardır. Görünüşe göre, Makabi isyanından sonra çocuklara büyük yurtseverlerin isimlerinin verilmesi adet olmuştur ve Celile' de özellikle öne çıkan ulusal kimlik uyanışını işaret ediyor olabilir. Matta' da yer alan, İsa'nın bakire birinden doğmuş olmasının Ye şey' da öngörüldüğü iddiası su tutmaz, çünkü akademisyenler Ye şaya 7:14'deki pasajın "işte, bir bakire gebe kalacak" şeklinde değil, "işte, ergen kız (alma) gebe kalacak" şeklinde çevrilmesi gerektiğin de neredeyse tam bir fikir birliği içindedirler. Burada tartışılacak bir konu yok; alma İbranicede genç kadın anlamına gelir. Nokta. İsa'nın gayrimeşru doğumu ile ilgili özellikle tartışmalı bir argü man için bakınız Jane Schaberg, The lllegitimacy oflesus (San Francis co: Harper and Row, 1978). Schaberg Meryem'in tecavüze uğramış olduğu olasılığını ileri sürse de, bu sonuca nasıl vardığı açık değil dir. Celsus tarafından aktarılan Panthera adında bir asker hakkın daki hikaye, ikinci yüzyılda yazılan, tarihte kaybolup gitmiş True Discourse başlıklı bir risaleden alınmıştır. Bu risaleye sadece, MS üçüncü yüzyılın ortalarında Origen tarafından kaleme alınmış olan Against Celsus başlıklı cevap metninden ulaşabiliyoruz. Markos 6:3'te yer alan "Meryem oğlu" pasajının hem Matta, hem de Luka' da aktarıldığına ancak her ikisinin de İsa' dan sırasıyla "marangozun oğlu" (Matta 13:55) ve "Yusuf'un oğlu" (Luka 4:22)
Zelot
283
şeklinde bahsederek Markos'un ifadesini düzelttiklerine dikkat edilmelidir. Markos'un çeşitli okumalarında bu ayete "marango zun oğlu" ifadeleri eklenmiştir, ancak bunların daha sonra yapılmış eklemeler olduğu üzerine genel bir kabul söz konusudur. Markos 6:2'nin orijinalinde hiç şüphesiz İsa "Meryem oğlu" olarak adlan dırılmaktadır. Yusuf'un çok önce ölmesi ve bu nedenle unutulmuş olması nedeniyle İsa' dan "Meryem oğlu" olarak bahsediliyor olma sı mümkünse de, bu olasılık oldukça düşüktür. Ancak John Meier İbrani Kutsal Metinlerinin tamamında bir kişinin annesinin oğlu olarak adlandırıldığı tek bir durum olduğunu not eder. Bunlar, Se ruya'nın Kral Davut' un ordusunda asker olan oğulları Joav, Avişay, and Asahel'dir (1 Samuel 26:6; 2 Samuel 2:13). Üçü de tekrar tekrar "Seruya oğulları" olarak söylenir. Bakınız Meier, Marginal few, cilt 1, 226. İsa'nın evlenip evlenmediği konusunda daha fazla bilgi için ba kınız William E. Phipps, Was fesus Married? (NewYork: Harper and Row, 1970) ve The Sexuality of fesus (New York: Harper and Row, 1 973). Harvard Üniversitesi profesörlerinden Karen King, kısa bir süre önce, dördüncü yüzyıla tarihlediği küçük bir parça papirüs or taya çıkarmıştır; burada Kıpti dilinde, "İsa onlara dedi ki, karım ... " şeklinde çevrilebilecek bir ifade geçmektedir. Bu kitabın yazıldığı sırada, bu parçanın özgünlüğü henüz doğrulanmamıştı. Bununa birlikte, parça sahte olmasa bile, sadece dördüncü yüzyıldaki in sanların İsa'nın medeni hali konusundaki inançlarının ne olduğunu ifade eder. Gnostik müjdelerde çocuk İsa hakkında harika bazı hikayeler yer alır. Özellikle The Infancy Gospel of Thomas 'ta hırçın bir çocuk olan İsa kilden yapılma kuşları dirilterek ya da sözünden çıkan komşu çocuklarını çarpıp öldürerek sihirli güçlerini kullanır. İngilizcedeki en iyi ve en eksiksiz gnostik müjde koleksiyonu The Nag Hamma di Library, editör Marvin W. Meyer (New York: Harper and Row, 1977)'dir. Seforis hakkında daha fazla bilgi için, The New Encyclopedia ofAr-
284
Notlar
chaeological Excavations in the Holy Land, editör Ephraim Stern (New York: Simon and Schuster; Jerusalem: Israel Exploration Society, 1993), 1 324-28. sayfalarda Z. Weiss tarafından yazılmış bölüme ba kınız. Celile' de büyük bir ticari merkez olarak Seforis için bakınız Archaeology and the Galilee, Douglas R. Edwards and C. Thomas Mc Collough, editörler (Atlanta: Scholars Press, 1997) çalışmasında Ar lene Fradkin, "Long-Distance Trade in the Lower Galilee: New Evi dence from Sepphoris," 107-16. Seforis'te keşfedilen miqva'ot (rituel hamamları) gerçekten ritüel hamamları olup olmadığı konusunda tartışmalar bulunmaktadır; Hanan Eshel at Bar ilan, bunların ritü el hamamları olmadığını düşünenler arasında yer alır. Bakınız "A Note on 'Miqvaot' at Sepphoris," Archaeology and the Galilee, 131-33. Aynca bakınız The First fewish Revolt: Archaeology, History, and Ide ology, editörler Andrea M. Berlin ve Andrew J. Overman (London: Routledge, 2002) çalışmasında Eric Meyers, "Sepphoris: City of Pe ace,", 110-20. Ben şahsen Eshel'in argümanını oldukça ikna edici buluyorum, buna karşılık akademisyenlerin ve arkeologların çoğu farklı düşünmektedir. Antipa'nın Seforis'i başkenti ilan ettiği ve yeniden inşa ettiği ke sin tarihten emin olmak mümkün değildir. Eric Meyer, Antipa'nın Seforis'e şehrin Romalılar tarafından MÖ 6' da harap edilmesin den hemen sonra taşındığını söyler; bakınız Eric M. Meyers, Ehud Netzer, ve Carol L. Meyers, "Ornament of Ali Galilee," The Biblical Archeologist, 49.1 (1986): 4-19. Ancak, Shirley Jackson Case "Jesus and Sepphoris," fournal of Biblical Literature 45 (1926): 14-22 çalış masında bu tarihin çok daha geç, yaklaşık olarak MS 1 0 yılında ol duğunu söyler. Şu ya da bu şekilde Antipa'nın Seforis'e girişini en erken birinci yüzyılın başına konumlayabiliriz. Antipa'nın burayı tetrarkının başkenti yapmasının ardından asını Autocratoris, ya da "İmparatorluk Şehri" olarak değiştirdiği unutulmamalıdır. İsa'nın Seforis'teki hayatı ile ilgili daha fazla bilgi için, bakınız Richard A. Batey, fesus and the Forgotten City: New Light on Seppho ris and tlıe Urban World of fesus (Grand Rapids, Mich.: Baker Book
Ze/ot
285
House, 1991). Eric Meyers tarafından yapılan arkeolojik çalışmalar, şehrin Yosefus tarafından War 2:68' de iddia edildiği gibi Varus ta rafından yağmalandığı düşüncesine şüphe düşürmektedir. Bakınız "Roman Sepphoris in the Light of New Archeological Evidence and Research" The Galilee in Late Antiquity, editör Lee 1. Levine (New York: Jewish Theological Seminary of America, 1992), 323. Aslında Yahuda'nın Golan'da Gamala Kasabası'ndan olduğu görülse de, yine de "Celileli Yahuda" olarak tanınıyordu. Hezekiah ile Celileli Yahuda arasındaki ilişkiye dair çok fazla tarhşma bulun maktadır ve Celileli Yahuda'nın, Hezekiah'ın oğlu haydut Yahuda ile aynı kişi olduğu kesin olarak kanıtlanamasa da, Yosefus'un bu varsayımda (�em de iki kez!) bulunduğu açıkhr ve ben ondan şüp he etmek için bir neden görmüyorum. Bakınız War 2.56 ve Antiqu ities 17.271-72. Yahuda'nın Hezekiah ile soy bağı hakkında daha fazla bilgi için Geza Vermes, Who's Who in the Age oflesus (NewYork: Penguin, 2006) içerisinde ilgili sayfalara bakınız, 165-67; aynca ba kınız J. Kennard,"Judas the Galilean and His Clan," Jewish Quarterly Review 36 (1946): �81-86. Karşı görüş için, bakınız Richard A. Hors ley,"Menahem in Jerusalem:A Brief Messianic Episode Among the Sicarii-Not 'Zealot Messianism,"' Novum Testamentum 27.4 (1985): 334-48. Celileli Yahuda'nın yeniliği ve daha sonra gelecek devrimci gruplar üzerindeki etkisi konusunda, bakınız Morton Smith, "The Zealots and the Sicarii," Harvard Theological Review 64 (1971 ): 1-19. İncil'de geçen gayret kavramı en iyi "kıskanç öfke" olarak tanım lanabilir ve Tann'nın İncil' de "yakıp yok eden bir ateş, kıskanç bir Tanrı" (Yasa Kitabı 4:24) olarak ifade edilen karakterinden türetil miştir. İncil' de en çok övgüyle söz edilen gayret modeli (Musa'run kardeşi) Harun'un torunu Pinehas'tır; Tanrı'nın kıskanç öfkesinin bir ifadesi ve Yahudi ulusunun günahlarının kefareti olarak kendili ğinden ortaya çıkan bireysel bir hareketi İncil' de kişisel hakkaniyet modeli haline gelmiştir (Çölde Sayım 25). How to Win a Cosmic War, 70-72 kitabıma bakınız. Aynca The Anchor Bible Dictionary, 1043--54 içerisinde ilgili sayfalara bakınız.
286
Notlar
Richard Horsley, bir kez daha, Celileli Yahuda'nın mesih iddiası olduğunu reddeder. Ancak itirazı iki varsayım üzerine kuruludur: Birincisi, yukarıda ele almış olduğumuz Celileli Yahuda'nın, Hay dut şefi Hezekiah soyundan gelmediği varsayımıdır; ikincisi de, Yosefus'un Yahuda' dan doğrudan doğruya "kral" ya da " mesih" olarak bahsetmemesi, bunun yerine mesihe dair bir anlam içerme yen "sofist" kelimesini kullanmasıdır. Bakınız Menahem in /erusalem, 342-43. Ancak, Yosefus Yahuda ile "saltanat arzusu" nedeniyle alay eder. Bu ifade ile Yahuda'nın mesihlik (yani krallık) arzusu oldu ğundan başka neyi kastediyor olabilir ki? Üstelik Yosefus "sofist" kelimesini aynı zamanda Makabi ayaklanması sırasında mesihlik arzusu ile fazlası ile ilişkilendirilen Mattatias (Antiquities 17.6) ve mesihlik iddiaları tartışılmaz olan Menahem ( /ewish War 2.433-48), için de kullanır. Bu noktada "[Celileli] Yahuda' dan sonra bir liderler hanedanı gelmiştir; aralarından en az birinin, Menahem'in mesihlik iddiası belirgin olarak açığa çıkmıştır, bu da "Dördüncü Ekol"ün kurucusundan itibaren mesih temeli olduğunu düşünmemize ne den olmaktadır" ifadelerinde Martin Hengel'e katılıyorum. Bakınız The Zealots (London:T&T Clark, 2000), 299. Ancak, Dördüncü Ekol üyelerine zelotlar denmesinin uygun olacağı konusunda Hengel'e katılmıyorum. Bunun yerine, yabancı unsurların Kutsal Toprak lardan temizlenmesini talep eden İncil doktrini olarak gayretliliği öğrettiklerini düşünüyorum, bu nedenle de onları tarif ederken "ze lot" terimini küçük z harfiyle yazmayı tercih ediyorum . Yosefus'un "sofist" kelimesini kullanması üzerine daha fazla bilgi için, Whiston tarafından çevrilen The /ewish War, 2. kitap, 1. bölüm, 3. kısımda not 71'e bakınız. BÖLÜM BEŞ: ROMA DENİZLERİNE AÇILACAK DONANMANIZ NEREDE?
Pontius Pilatus'un Kudüs'te prefect olduğu dönem öncesindeki ha yatına dair çok az tarihsel kanıt bulunmaktadır ancak Ann Wroe Pontius Pilate (New York: Random House, 1999) başlıklı ilginç bir
Zelot
287
kitap yazmıştır; akademik bir kitap olmamasına rağmen okuması kesinlikle zevklidir. Romalı bir prefect ile procurator arasındaki far kın ne olduğu sorusunun cevabı kısadır: Bir fark yoktur, en azından Yahudiye gibi küçük ve oldukça önemsiz bir şehirde. Yosefus An tiquities 18.5.6'da Pilatus'tan procurator olarak bahsederken, Filyon prefect olarak bahseder. Bu iki terim büyük ihtimalle o dönemde, aynı anlamda kullanılıyordu. Ben hem prefect, hem de procurator anlamında "vali" kelimesini kullanmayı tercih ettim. Pilatus'un Kudüs Tapınağı'na kalkan yerleştirmesi konusunda daha fazla bilgi için G. Fuks, "Again on the Episode of the Gilded Roman Shields at Jerusalem," Harvard TJıeological Review 75 (1982): 503-7, ve P. S. Davies, "The Meaning of Philo's Text About the Gil ded Shields," fournal of TJıeological Studies 37 (1986 ): 1 09-14 çalışma larını tavsiye ederim. Yahudilerin Roma' ya karşı neden ayaklandıklarına dair yazılmış oldukça fazla çalışma vardır. Nihayetinde Yahudi Savaşı'nın baş lamasına yol açan sosyal, ekonomik, siyasi ve dini sıkıntıların bir kombinasyonunun söz konusu olduğuna şüphe yok, ancak David Rhoads Israel in Revolution: 6 -74 c.e. (Philadelphia: Fortress Press, 1976) kitabında başlıca altı sebepten bahseder: (1) Yahudiler Tan rı'nın Yasası'nı savunuyorlardı; (2) Yahudiler Tanrı'nın onları zafere taşıyacağına inanıyorlardı; (3) Yahudiler kutsal topraklardan yaban cıları ve diğer ulusları çıkarmak istiyorlardı; (4) Yahudiler Tanrı'nın Şehri Kudüs'ü yapılan saygısızlığa karşı savunmaya çalışıyorlardı; (5) Yahudiler Tapmak'ı temizlemek istiyorlardı ve (6) Yahudiler bu nun zamanın sonunu ve beklenen mesihi getirmesini umuyorlardı. Ancak, bazı akademisyenler (ben de kendimi bu kategoriye dahil ediyorum) Yahudilerin kıyamet motivasyonlarının diğer sebeplerin önüne geçtiğini vurgular. Örneğin bakınız A. J. Tomasino, "Oracles of lnsurrection: The Prophetic Catalyst of the Great Revolt," fournal of ]ewish Studies 59 (2008): 86-111. Bazıları ise Yahudilerin ayaklan maya itilmesinde kıyamet ateşinin rolüne çok fazla ağırlık verilme mesi konusunda uyarırlar. Örneğin bakınız Tessa Rajak, "Jewish
288
Notlar
Millenarian Expectations," The First /ewish Revalt, editör Andrea M. Berlin and J. Andrew Overman (New York: Routledge, 2002), 164-88. Rajak şunu yazıyor: "Yakında gelecek bir sonu beklemek ... birinci yüzyılda Yahudilikte normal bir düşünce şekli değildi." An cak, bunun tersi yönündeki kanıtların bu görüşe ağır bastığını dü şünüyorum, çünkü Yosefus'ta anlatılan Yahudi Savaşı'nda mesihlik ile Yahudi Ayaklanması arasındaki bağ çok açık. Yahudi Savaşı öncesinde mesihlik iddiasında bulunanların listesi düşünülürse, P. W. Barnett'e göre, Yosefus'un bu mesih figürlerine baselius ya da "kral" dememesi ("Mısırlı" dışında), bu kişilerin ken dilerini mesih olarak değil, "haberci peygamber" olarak gördükle rini kanıtlar. Ancak Barnett bu haberci peygamberlerin bile "büyük bir kıyamet kefareti hareketi beklediklerini" not ediyor; sonuç ola rak bu mesihin doğal hakkıdır. Bakınız P. W. Barnett, "The Jewish Sign Prophets," New Testament Studies 27 (1980): 679-97. James S. McLaren, Yahudilerin Romalıları yenmek için "tanrısal bir destek" bekledikleri ya da mesih ateşi ile beslendikleri düşüncesine çok faz la bel bağlamaktan kaçınmaya çalışıyor (ve bana göre başaramıyor) ve Yahudilerin sadece "başarılı olacakları konusunda iyimser" ol duklarını, bunun diyelim ki Almanların İngiltere'yi yenebilecekleri konusunda iyimser olmalarına benzediğini iddia ediyor. Peki, Bi rinci Yüzyıl Filistini'nde iyimserlik demek, Tanrı'ya güvenmek de mek değildir de, nedir? Bakınız "Going to War Against Rome: The Motivation of the Jewish Rebels," The /ewish Revalt Against Rame: In terdisciplinary Perspectives, ed. M. Popovic, Supplements ta the /aur nal far the Study a!Judaism 154 (Leiden, Netherlands: Brill, 2011), 129-53. "Samiriyeli" kendisinden "mesih" olarak bahsetse de, bununla tam olarak Yahudiler ile aynı şeyi kastetmediği dikkate alınmalıdır. Samiriyeliler için "mesih"in karşılığı Taheb'dir. Ancak, Taheb mesih ile doğrudan bağlantılıydı. Hatta bu iki kelime eşanlamlıdır; Yuhan na'nın müjdesinde Samiriyeli kadının "Mesih denilenin geleceğini biliyorum. O gelince bize her şeyi bildirecektir" (Yuhanna 4:5) de mesi bunu kanıtlar.
Ze/ot
289
Latince "Sicarii" kelimesini ilk kullanan Yosefus olmuştur (Yo sefus, Jewish War 2.254-55), ancak bu kelimeyi Romalılardan aldığı açık. "Sicarii" kelimesi Elçilerin İşleri 21 :38'de "Mısırlı" olarak bi lenen "sahte peygamber" ile ilgili olarak kullanılır; Pavlus onunla karıştırılmıştır. Elçilerin İşleri'nde Mısırlı'nın iki bin takipçisi oldu ğundan bahsedilir, bu rakam Yosefus'un Jewish War 2.247-70'de be lirttiği otuz bin rakamından çok daha olasıdır (ancak Yosefus An tiquities 20.17l'de çok daha küçük bir sayı verir). Yosefus Sicarii'yi "farklı türde bir haydut" olarak tanımlasa da, The /ewish War kitabı boyunca "Sicarii" ve "haydut" kelimelerini birbiri yerine kullanır. Aslında, ki mi zaman "Sicarii" kelimesini si lah olarak hançer kullanmayan haydut gruplarını tarif etmek için de kullanır. Sicarii'yi "diğer haydut" gruplarından ayırmasının nedeni anlatım kolaylığı bakımından çeşitli haydut çetelerini birbirinden ayırmak olabilir, ancak savaşın ilk yılında Menahem'in çıkışından sonra Sicarii belirgin bir şekilde farklılaşan bir grup olmuştur- aynı grup Masada'nın kontrolünü ele geçirmiştir. Bakınız Shimon App lebaum, "The Zealots: The Case for Rcvaluation," Journal of Roman Studies 61 (1971 ): 155-70. Bana göre, Sicarii üzerine yapılmış en iyi ve en güncel çalışma Mark Andrew Brighton, The Sicarii in /osephus 's fudean War: Rhetorical Analysis and Historical Observations (Atlanta: Society of Biblical Scholarship, 2009) çalışmasıdır. Sicarii'ye dair diğer görüşler arasında Emil Schurer, A History of the /ewish People in theTime of Jesus Christ, 3 cilt (Edinburgh:T&T Clark, 1890) yer alır; ona göre Sicarii Zelot Partisi'nin fanatik bir uzantısıdır; Martin Hengel, The Zealots (Edinburgh:T&T Clark, 1989), Schurer'e katılmaz, Sicarii'nin sadece aşırı vahşi bir alt hay dut grubu olduğunu söyler; Solomon Zeitlin, "Zealots and Sicarii," fournal of Biblical Literature 81 (1962): 395-98, Sicarii ve Zelotların iki ayrı ve "birbirine düşman" grup olduğunu söyler; Richard A. Hors ley, "Josephus and the Bandits," /ournal for the Study of Judaism 10 (1979): 37-63, Sicarii'nin sadece lokal bir fenomen olduğunu, Yahu diye kırsalında yaygınlaşan "sosyal haydutluk" hareketinin bir par-
290
Notlar
çası olduğunu söyler; ve Morton Smith,"Zealots and Sicarii: Their Origins and Relation" Harvard Theological Review 64 (1971): 7-31, Si carii ve Zelot gibi isimlerin statik olmadığı, İncil' de yer alan gayret doktrinine duyulan genel ve yaygın özlemi ifade ettiği görüşü bu kitapta gönül rahatlığıyla benimsenmiştir.
The fewish War' dan bir süre sonra yazılmış olan Antiquities 'de, Yose fus Roma valisi Feliks'in kendi siyasi çıkarları için Sicarii'yi başkahin Jonathan'ı öldürmeye teşvik ettiğini ileri sürer. Bazı akademisyenler, en çok da Martin Goodman, The Ruling Class of fudea (Cambridge: Cambridge University Press, 1 987), bu hususu iddia etmeye devam etmekte, Sicarii'yi kiralık katil ya da paralı asker gibi görmektedir. Bu çok olası değildir. Birincisi, Antiquities 'de verilen açıklama Yose fus'un daha önce The fewish War'daki, Jonathan'ın öldürülmesinde Feliks'in parmağı olduğuna değinmediği, daha güvenilir olması ola sı anlatımı ile çelişmektedir. Aslında, Antiquities'de Jonathan cinayeti ile ilgili anlatımda Sicarii'nin rolünden hiç bahsedilmez. Bunun yeri ne, metinde suikastçılardan genel olarak "haydutlar" (lestai) şeklin de bahsedilir. Her durumda, The fewish War' da Jonathan cinayeti an latımı özellikle Sicarii'nin ideolojik/ dini motivasyonunun (özellikle "Rab' den Başka Tanrı Yoktur!" sloganlarının), ve başka.hin Hanna ben Hanna (MS 62) ve İsa ben Gamaliel (MS 63-64) gibi çok daha önemli olan ve nihayetinde Roma ile savaş çıkmasına neden olan ci nayetlerin başlangıcı olduğunun vurgulanması amacıyla yazılmıştır. Feliks hakkındaki Tacitus alıntısı Geza Vermes, Who's Who in the Age of fesus (London: Penguin, 2005), 89' dandır. Herkesin her an ölümü beklediği şeklindeki Yosefus alıntısı The fewish War 7.253'tendir. Roma aslında Gesyus Florus'un ardından bir procurator daha göndermiştir: Marcus Antonius Julianus. Ancak bu Yahudi Ayak lanması'nın yaşandığı yıllardadır ve procurator Kudüs'e hiç gelme miştir. Agrippa'nın konuşması The fewish War 2.355-78'den alınmıştır. Konuşma her ne kadar coşku verici olsa da, Yosefus'un uydurması olduğu açıktır.
Zelot
291
BÖLÜM ALTI: YIL BİR
Masada'nın tarihi ve Hirodes kontrolü altında yaşadığı değişim için bakınız Solomon Zeitlin,"Masada and the Sicarii" fewish Quarterly Review 55.4 (1965): 299-317. Yosefus Menahem' den bahsederken "mesih" kelimesini kul lanmaktan özellikle kaçınıyor gibi görünüyor, ancak Menahem'in "mesh edilmiş kral" olarak tanınmasını anlatarak, şüphesiz Richard Horsley'e göre, "popüler 'mesihler' ve onların oluşturduğu hare ketler için sağlam örnekler olarak anlaşılabilir" olduğu ifade edilen bir fenomen tarif etmektedir. Horsley,"Menahem in Jerusalem" 340. Zafer kazanmış Yahudi isyancılar tarafından bastırılan paralara güzel bazı örnekler için bakınız Ya' akov Meshorer, Treasury offewish Coins from the Persian Period to Bar Kokhba ( Jerusalem and Nyack, N.Y.: Amphora Books, 2001 ). Sicarii liderinin konuşması Eleazar ben Yair tarafından yapılmış hr ve metni Yosefus, The fewish War 7.335'te bulunabilir. Tacitus'un Roma'da yaşanan dönemi "felaketlerle dolu" şeklindeki tanımla ması Goodman, Rome and ferusalem, 430' dan alınmıştır. Zelot Mezhebi lideri, Simun oğlu Eleazar adında devrimci bir kahindi. Bazı akademisyenler bu Eleazar'ın, ayaklanmanın başlan gıcında Tapınak'ın kontrolünü ele geçiren ve imparator adına ya pılan tüm sunuları urduran Tapınak Komutanı Eleazar ile aynı kişi olduğunu iddia ederler. Bu görüş için bakınız Rhoads, Israel in Revo lution; ayrıca Geza Vermes, Who's Who in the Age of fesus, 83.Vermes bu kişinin Menahem'e saldıran ve onu öldüren Eleazar olduğunu söyler. Bu çok olası değildir Tapmak Komutanı'nın adı Hananya oğlu Eleazar'dı ve hem Richard Horsley, hem de Morton Smith'in ortaya koyduğu üzere, MS 68'de Zelot Mezhebi'nin liderliğini ele geçiren Simun oğlu Eleazar ile bir bağlantısı yoktu. Bakınız Smith, "Zealots and Sicarii" Harvard Theological Review 64 (1971 ): 1-19, ve Horsley, "The Zealots: Their Origin, Relationship and lmportance in the Jewish Revolt" Novum Testamentum 28 (1986): 159-92.
292
Notlar
Gischalalı Yuhanna hakkında sahip olduğumuz bilgilerin çoğu, Yuhanna'ya yaklaşımı son derece düşmanca olan Yosefus'tan ge lir. Dolayısıyla, Yosefus'un yazılarından elde edeceğimiz Yuhanna portresi, güç ve kana duyduğu açlık nedeniyle Kudüs'ün tümü nü tehlikeye atan çılgın bir zorbaya aittir. Çağdaş akademisyenler Yuhanna'nın bu şekilde tanımlanmasını ciddiye almaz. Onu daha iyi aktaran bir anlatım için bakınız Uriel Rappaport" John of Gisc hala: From Galilee to Jerusalem" Journal ofJewish Studies 33 (1982): 479-93. Yuhanna'nın gayretkeşliği ve kıyamete dair idealleri ile ilgili olarak, Rappaport, onun dini-siyasi bakışını kesin olarak bil mek imkansız olmakla birlikte Zelot Mezhebi ile müttefik olması en azından zelot ideolojisine sempati duduğunu gösterir notunu düşmekte haklıdır. Her durumda, Yuhanna nihayetinde zelotlar dan üstün gelmiş ve Tapınak'ın iç kısmının kontrolünü ele geçir meyi başarmıştır; buna karşılık, aktarımlardan görüldüğü üzere, Simun oğlu Eleazar'm, Kudüs'ün Titus tarafından işgal edilmesine kadar Zelot Mezhebi'nin sembolik de olsa başında kalmasına izin vermiştir. Titus kuşatması sırasında Kudüs'te yaşanan kıtlığa dair bir ta nımlama için bakınız Yosefus, The Jewish War 5.427-571, 6.271-76. Savaşın tarihini, savaşı kazanmış adamlar için yazmış olan Yosefus, Titus'u adamlarının insanları sebepsiz yere öldürmesini ve özellik le de Tapmak' a zarar vermesini sağlamak için umutsuzca uğraşır gibi sunar. Bunun saçma olduğu açık. Yosefus sadece Romalı oku yucularına duymak istediklerini söylüyor. Yosefus aynı zamanda Kudüs'te ölen Yahudilerin sayısının bir milyon olduğunu belirtiyor. Bu rakam kesinlikle abartılıdır. Birinci Yüzyıl Filistini'nde eski para birimleri döviz kurlarının kapsamlı listesi için bakınız Fredric William Madden' s colossal work, History of Jewish Coinage and of Money in the Old and New Tes tament (London: Bernard Quaritch, 1 864). Madden, Yosefus'un bir Şekel' in dört Atina Drahmi'sine eşit olduğunu, yani iki Drahmi'nin yarım Şekel'e karşılık geldiğini belirttiğini not ediyor (238). Ayrıca
Zelot
293
bakınız J. Liver,"The Half-Shekel Offering in Biblical and Post-Bibli cal Literature," Harvard Theological Review 56.3 (1963): 173-98. İkna edici olmamakla birlikte, bazı akademisyenler Roma'nın Yahudilere karşı tavrında hissedilir değişiklik olmadığını ileri sürer; örneğin bakınız, Eric S. Gruen,"Roman Perspectives on the Jews in the Age of the Great Revolt," First fewish Revolt, 27-42. Tören alayın da Tevrat taşınması sembolü ile ilgili olarak, bence en doğru sözü Martin Goodman Rome and ferusalem kitabında söylemiştir: "Sadece Yahudiye'nin değil Yahudiliğin de fethedildiği daha açıkça gösteri lemezdi" (453). Tapınak'ın yıkılmasından sonra Yahudilik ile ilgili daha fazla bilgi için bakınız Michael S. Berger, "Rabbinic Pacifica tion of Second-Century Jewish Nationalism," Belief and Bloodshed, ed. James K. Wellman, Jr. (Lanham, Md.: Rowman and Littlefield, 2007), 48. Markos'un müjdesinin elimizde olan en eski kopyalarında, bi rinci ayetin "İsa Mesih" ile bittiğini belirtmek önemlidir. "Tanrı'nın Oğlu" ifadesi bir redaktör tarafından daha sonra eklenmiştir. Müj delerin Yunanca yazılmış olmasının önemi gözardı edilmemelidir. Kudüs'ün yıkımı sonrasında varlığını korumuş en yeni tarihli Ya hudi yazmaları olan, temaları ve konu başlıkları Yeni Ahit'e çok ya kın olan Ölü Deniz Tomarlarının neredeyse tamamen İbranice ve Aramice yazılmış olduğu dikkate alınmalıdır. KISIM İKİ BAŞLARKEN: EVİN İÇİN GÖSTERDİGİM GAYRET
İsa'nın muzaffer bir edayla Kudüs'e girmesi ve Tapınak'ı temizle mesi hikayesi Matta 21:1-22, Markos 11:1-19, Luka 19:29-48, ve Yu hanna 2:13-25'de yer alır. Yuhanna'nın müjdesinde bu olay İsa'nın hizmetlerinin başında gerçekleştiği şeklinde anlahlırken, Sinoptik ler sona yerleştirirler. İsa'nın Kudüs'e girişinin krallık iddiasını or taya koyduğu açıktır. Hatırlayın, Süleyman da krallığını ilan etmek için bir eşeğe biner (1 Krallar 1 :32-40), aynı şekilde Avşalom, babası Davut' tan tahtı almak istediğinde de (2 Samuel 19:26) ... David Cat chpole'a göre, İsa'nın Kudüs'e girişi "zaferini kazanmış bir kahra294
Notlar
manın kutlama yaparak bir şehre girişini" ayrıntıları ile anlatan tüm hikayelere mükemmel biçimde uymaktadır. Catchpole'un ifadesine göre, bu "standart zafer girişi" sadece İsrailli krallara has değildir (örneğin bakınız Krallar 1 :32-40), İskender'in Kudüs'e girişi, Apol lon'un Kudüs'e girişi, Simun Makabi'nin Kudüs'e girişi, Marcus Agrippa'nın Kudüs'e girişi, vs de böyledir. Bakınız David R. Cat chpole, "The 'Triumphal' Entry," Jesus and the Politics of His Day, ed. Ernst Bammel and C.F.D. Moule (New York: Cambridge University Press, 1 984), 319-34. İsa "haydut ini" ifadesini vurgulamak için, hırsız / haydut an lamında daha yaygın olarak kullanılan kleptai yerine özellikle les tai terimini kullanır (bakınız Markos 11:17). Bu örnekte İsa'nın bu terimi, zelot eğilimleri olan kişi, "haydut" olarak siyasi bağlamda kullanmadığı belli olsa da, bazı akademisyenler İsa'nın bu pasajda özellikle haydutlardan bahsettiğine inanır. Aslında, bazıları Tapı nak'ın temizlenmesi eylemi ile, yaklaşık aynı zamanlarda Barabas tarafından gerçekleştirilen bir ayaklanma arasında ilişki kurar (ba kınız Markos 15:7). Argüman şu şekildedir: Barabas her zaman, lestai yakıştırması ile öne çktığından, İsa'nın bu terimi kullanmasındaki amaç, onun liderlik ettiği haydut ayaklanması sırasında Tapınak çevresinde yaşanan kıyıma atıfta bulunmaktır. Bu nedenle, İsa'nın buradaki uyarı ifadesinin en iyi çevirisi "haydut ini" değil, "zelot sığınağı" anlamında "haydut mağarası" olacak ve bu şekilde spesi fik olarak Barabas ayaklanmasına atıfta bulunmuş olacaktır. Bakınız George Wesley Buchanan, "Mark 11:15-19: Brigands in the Temple" Hebrew Union College Annual 30 (1959): 169-77. Bu oldukça çekici bir argüman, ancak bu pasajda İsa'nın kleptai yerine lestai kelimesi kul lanmasının daha basit bir açıklaması var. Evanjelist büyük olasılıkla Septuagint (Yunanca) çevirisinde Peygamber Yeremya'dan (7:11) alıntı yapmaktadır: "Bana ait olan bu tapınak sizin için bir haydut ini mi oldu? Ama ben görüyorum neler yaptığınızı!' diyor RAB." Bu çeviride "haydut ini" anlamında spaylayon laystoun söz dizisi kul lanılıyor; mantıklı çünkü Septuagint, lestai kelimesinin "haydut"
Zelot
295
kelimesi ile eşanlamlı kullanılmaya başlamasından çok önce, hatta Yahudiye ya da Celile' de haydut diye bahsedilen insanların görül mesinden bile çok önce yazılmıştır. Burada, lestai, İbranice paritsim kelimesi için tercih edilen Yunanca çeviridir; İbrani İncili'nde fazla kabul görmemiştir ve metnin tamamında en fazla iki kez kullanıl mıştır. Paritsim kelimesi yaklaşık olarak "vahşi olanlar" anlamına gelir, ancak İbranice paritsim geçtiği Hezekiel 7:22'de, Septuagint bu kelimeyi Yunancaya yaklaşık olarak "savunmasız" anlamına gelen afulaktos kelimesi ile aktarmaktadır. Görülüyor ki, İbranice paritsim kelimesi Septuagint çevirmenler açısından sorunluydu ve İbanice ve Yunanca kelimelerin anlamlarını belli bir anlam ifade edecek ya da aşırı sıkıştırılmış bir anlamsal yelpazeye oturacak şekilde daralt ma girişimleri çok zordur. Dolayısıyla, İsa bu pasajda lestai kelime sini kullandığında, aslında "hırsızlar" kelimesinden daha karmaşık anlama gelen bir kelime kullanmıyordu; sonuçta Tapınak'taki tüc carları ve para bozanları böyle görüyordu . Tapınak yetkililerini Roma'ya bağlayan karmaşık ağ v e bunlar dan birine yapılan saldığının diğerine de yapılmış bir saldırı olarak görüleceği nosyonu, S.G.F. Brandon tarafından, /esus and the Zealots (Man- chester: Manchester University Press, 1967), 9'da ileri sürülen mükemmel bir argümandır. Brandon ayrıca, haklı olarak, Romalı ların bu temizlik olayını görmezden gelmiş olamayacaklarını not eder, çünkü Antonia Kalesinde bulunan Roma garnizonu Tapmak avlularına yukarıdan bakmaktadır. Brandon'ın analizine karşı bir görüş için bakınız Cecil Roth, "The Cleansing of the Temple and Ze chariah XIV.21," Novum Testamentum 4 {1960): 174-81 . Roth, İsa'nın Kudüs'e girişinde de, Tapınak'ı temizlemesinde de milliyetçilik ya da zelotluk bakımından önemli bir taraf olduğunu reddeder; bu olayları "ruhsal ve temede siyasi olmayan anlamda" yeniden yo rumlar ve İsa'nın amacının Tapınak'ı "ticari işlerden" kurtarmak olduğunu iddia eder. Bu argümanı bir adım ileri taşıyan ve "temiz lik" olayının hiç olmadığını, en azından dört müjde yazarının da kaydettiği şekilde olmadığını çünkü bunun İsa'nın barış mesajı ile
296
Notlar
çelişkili olduğunu iddia eden bazı akademisyenler de vardır. Ba kınız Burton Mack, A Myth of Innocence: Mark and Christian Origins (Philadelphia: Fortress Press, 1988). Bir kez daha, İsa'nın kim oldu ğu ve İsa'nın ne anlama geldiği konusunda önceden var olan Hıris tiyanlık algılarına uymayan açık bir gerçeği kabul etmeyi reddeden klasik akademisyen örneği ile karşılaşılmış görünüyor. Mack'ın te zi, Tapınak temizleme olayının izlerinin tarihteki İsa'ya kadar takip edilebileceğini ve üstelik derin siyasi önem taşıyan bir hareketten başka bir şekilde anlaşılmasının da mümkün olmadığını söyleyen Craig Evans tarafından ustaca çürütülmüştür. Bakınız Evans, Jesus and His Contem- poraries (Leiden, Netherlands: Brill, 1995), 301-18. Ancak, başka noktalarda Evans, İsa'nın Tapınak'ın yıkılması öngö rüsü konusunda benimle aynı fikirde değil. Bu öngörünün izlerinin İsa'ya kadar takip edilemeyeceğine inanmasının yanında, benim bu sözleri İsa'ya müjde yazarlarının yakıştırdığı görüşüme karşı lık, başkahinin kendisine karşı harekete geçmesine neden olan en önemli etkenin bu olabileceğini düşünür. Bakınız Craig Evans, "Je sus and Predictions of the Destruction of the Herodian Temple in the Pseudepigrapha, Qumran Scrolls, and Related Texts" Journal for the Study of the Pseudepigrapha 10 (1992): 89-147. Hem Yosefus, hem de Babil Talmudu kurban edilmek üzere ge tirilen hayvanların Zeytin Dağı'nda tutulduğunu ancak yaklaşık olarak MS 30 yılında Kayafas'ın hayvanları Uluslar Avlusu'na ak tardığını belirtir. Bruce Chilton, Kayafas'ın bu icadının İsa'nın Tapı nak'taki davranışlarını güdülediğine ve aynı zamanda başkahinin İsa'nın yakalanmasını ve idam edilmesini istemesinin birincil nede ninin bu olduğuna inanmaktadır; bakınız B ruce Chilton, "The Trial of Jesus Reconsidered" Jesus in Context, ed. Bruce Chilton and Craig Evans (Leiden, Netherlands: Brill, 1997), 281-500. İsa'ya Sezar'a vergi ödemenin yasal olup olmadığı sorusu sorul ması Markos 12:13-17, Matta 22:15-22, ve Luka 20:20-26'da buluna bilir. Bu olay Yuhanna'nın müjdesinde geçmez çünkü orada temiz lik olayı İsa'nın hayatının sonunda değil, hizmetinin başında olmuş
Zelot
297
gibi anlahlır. Bakınız Herbert Loewe, Render unto Caesar (Cambrid ge: Cambridge University Press, 1940). İsa'ya vergi ödenmesi konu sunu sorarak köşeye sıkıştırmaya çalışan Yahudi yetkililer Sinoptik müjdelerde farklı şekillerde, Ferisiler ve Hirodes yanlıları (Markos 12:13; Matta 22:15), ya da "din bilginleri ve başkahinler" (Luka 20:20) olarak tanımlanır. Farklı yetkililerin bu şekilde gruplanma sı, (hikayelerini, tarif ettikleri olayların yaşanmasından kırk ila alt mış yıl sonra yazan) müjde yazarlarının Birinci Yüzyıl Filistini'nde Yahudi din hiyerarşisini rahatsız edici biçimde gözardı ettiklerini gösterir. Din bilginleri alt ya da orta sınıftan kişilerdi, başkahinler ise asil aristokratlardı; Ferisiler ve Hirodes yanlıları ekonomik ve sosyal açıdan ve (Hirodes yanlıları ifadesi ile Markos Sadduki bağ lantısını kastediyorsa) teolojik açıdan olabildiğince uzaktılar. Müj de yazarları bu formülleri, basit bir ifadeyle "Yahudiler" kelimesine eşanlamlı olarak kullanıyor gibi görünüyorlar. İsa'nın istediği paranın, dinari'nin, Roma'ya vergi ödemede kul lanılan para ile aynı olduğu H. St. J. Hart, "The Coin of ' Render unto Caesar,"' Jesus and the Politics ofHis Day, 241-48 ile kesin olarak kanıtlanmıştır. İsa'nın vergi ile ilgili olarak verdiği cevabı, taşıdığı siyasi önem den ayrı tutmaya çalışan pek çok akademisyen arasında J.D.M. Der rett, Law in the New Testament (Eugene, Ore.:Wipf and Stock, 2005) and F. F. Bruce, "Render to Caesar," Jesus and the Politics of His Day, 249-63 yer alır. En azından Bruce apodidom i kelimesinin önemini ka bul eder, hatta bu fiilin yukarıda aktardığım analizi ona aittir. Hel mut Merkel, İsa'nın dini yetkililere verdiği cevabı aslında cevapsız bırakma şeklinde değerlendiren pek çok akademisyenden biridir; "The Opposition Between Jesus and Judaism," Jesus and the Politics of His Day, 129-44. Merkel, Brandon'ı ve İsa'nın cevabının gayret li duygularına ihanet olduğunu düşünen, benim gibileri çürütmek için Alman akademisyen Eduard Lohse'u kullanır: "İsa mevcut güç yapısında, yetkili tanrısal statüsü ile kandırılmasına izin vermemiş, ve mevcut düzeni değiştirmek ve güç kullanarak Tanrı'nın yakla-
298
Notlar
şan krallığını getirmek isteyen devrimcilere katılır görünmemiştir." Birincisi, burada güç kullanımının söz konusu olmadığına dikkat edilmelidir. İsa'nın, Yahudilerin Roma yönetiminden kurtulmalarının ancak silah kullanımı ile olacağı konusunda Celileli Yahuda'nın takipçile ri ile aynı fikirde olup olmaması bu pasajda ortaya çıkan bir konu değildir. Burada söz konusu olan, o dönemdeki en belirleyici ko nuda İsa'nın görüşlerinin nereye denk geldiğidir; bu aynı zamanda temel bir gayretlilik testidir: Yahudiler Roma'ya vergi vermeli mi? Dini otoritelere cevap veren İsa'yı apolitik olarak resmeden akade misyenler, bana göre, İsa'nın döneminde geçerli olan siyasi ve di ni bağlama ve daha da önemlisi, vergi konusunun İsa'nın Kudüs'e tahrik edici bir şekilde girişi ile apaçık ilişkilendirildiği gerçeğine karşı tamamen kördür, kaldı ki bu hareketi için apolitik bir açıklama getirilemez. Bir şekilde, İsa'nın başının üstüne yerleştirilen titulus akademis yenler ve genel olarak Hıristiyanlar tarafından Roma'nın bir şakası, alaycılığı olarak görülür. Romalıları tarif edecek pek çok şey olabi lir ama espri anlayışı bunlardan biri değildir. Her zamanki gibi, bu yorum ilk bakışta İsa'nın siyasi hırsları olmayan bir adam olarak görülmesinden kaynaklanır. Bu çok saçma. İdam cezası alan tüm suçlulara bir titulus veriliyordu, böylece hangi suça karşılık ceza landırıldığını herkes öğreniyor ve bu şekilde benzer bir hareket yapmaktan uzak durmaları sağlanıyordu. İsa'nın titulus'unda ya zanların gerçek olduğu Joseph A. Fitzmeyer tarafından ortaya kon maktadır; şöyle söyler "Eğer [bu titulus 'u] Hıristiyanlar uydurmuş olsalardı, Christos kelimesini kullanırlardı, çünkü erken dönem Hı ristiyanları Tanrılarına nadiren "Yahudilerin Kralı" derlerdi." Bakı nız The Gospel According ta Luke 1-IX (Garden City, N.Y.: Doubleday, 1981), 773. Sonraki bölümlerde İsa'nın yargılanması üzerine daha fazla şey söyleyeceğim, ancak önemsiz bir Yahudi köylüsünün, sa dece o gün bile muhtemelen bir düzine idam kararı imzalamış olan Roma Valisi Pontius Pilatus tarafından bizzat dinlenmesinin uzak
Zelot
299
bir olasılık olduğunu ve ciddiye alınamayacağını söylemek şimdilik yeterli olacaktır. Tuhaf bir biçmde, Luka İsa'nın her iki tarafında çarmıha gerilen kişilerden lestai olarak değil kakourgoi ya da "suçlu" olarak bahseder (Luka 23:32). BÖLÜM YEDİ: ÇÖLDEKİ ÇIGLIK
Dört müjdede de Vaftizci Yahya hakkında farklı anlatımlar bulunur (Matta 3:1-17; Markos 1 :2-15; Luka 3:1-22; Yuhanna 1 :19-42). Müj delerde yer alan bu materyallerin, Luka'da yer verilen Yahya'nın çocukluk anlatımı da dahil olmak üzere, Yahya'nın takipçileri tara fından korunan bağımsız "Vaftizci Anlatılarından" alınmış olduğu konusunda genel bir görüş birliği vardır. Bu konuda, bakınız Char les Scobie, ]ohn the Baptist (Minneapolis: Fortress Press, 1964), 50-51, ve Walter Wink, ]ohn the Baptist in the Gospel Tradition (Eugene, üre.: Wipf and Stock, 2001 ), 59-60. Ancak, Wink bu materyallerin sadece bir bölümünün Yahya'ya ait kaynaklardan geldiğini düşünmekte dir. Yahya ve İsa'ya dair çocukluk dönemi anlatımlarının aynı za manda geliştirildiğini iddia eder. Ayrıca bakınız Catherine Murphy, John the Baptist: Prophet of Purity for a New Age (Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 2003). Her ne kadar, Matta'ya göre, Yahya Yahudileri "Cennetin Kral lığı'nın" gelmekte olduğunu söyleyerek uyarsa da, bu sadece Mat ta'nın Tann'nın Krallığı ifadesini dolaylı yoldan söyleme şeklidir. Aslında, Matta "Cennetin Krallığı" ifadesini müjdesinin tamamın da, hatta Markos'tan aldığı bölümlerde bile kullanır. Diğer bir de yişle, "Tann'nın Krallığı" ve "Cennetin Krallığı" ifadelerinin aynı anlama geldiğinden ve her ikisinin de kısmen Vaftizci Yahya'nın öğretilerinden türetildiğinden emin olabiliriz. Müjdelerde Yahya'nın idamı konusunda pek çok hata vardır (Markos 6:17-29; Matta 14:1-12; Luka 9:7-9). Bir kere, evanjelistler Hirodiya' dan Filip'in kansı olarak bahseder, ki aslında Hirodes'in
300
Notlar
karısıdır. Filip'in karısı Salome'ydi. Tutucu Hıristiyan yorumcula rın bu önemli hatayı telafi etme çabaları örneğin, Antipa'nın üvey kardeşinden (hiçbir kayıtta geçmeyen bir isim olan) "Hirodes Fi lipus" olarak bahsetmeleri boşa çıkar. Müjdeler ayrıca Yahya'nın idam edildiği yeri (Machaerus kalesi), Antipa'nın sarayı ile karış tırmış görünüyorlar, ki, saray o dönemde Taberiye' de olmalı. Son olarak, o dönemde hangi statüde olursa olsun Yahudi kadınlar için geçerli sınırlamalar düşünüldüğünde, bir prensesin Antipa'nın mi safirlerinin önünde dans etmesinin anlaşılabilir olmadığını da söy lemek gerekir. Elbette, Yahya'nın başının kesilmesine dair müjdede yer alan hikayeyi kurtarma ve hikayenin tarihsel olduğunu iddia etme çabaları vardır (örneğin, GezaVermes, Who's Who in the Age of fesus, 49), ancak Rudolf Bultmann, History of the Synoptic Tradition (San Francisco: Harper and Row, 1968), 301-2, ve Lester L. Grabbe, /udaism from Cyrus to Hadrian, cilt 2, 427-28 ile ileri sürülen fikre katılıyorum; yazarların her ikisi de müjdede yer alan hikayenin, ta rihsel olduğu düşünülemeyecek kadar hayal ürünü olduğunu ve çok fazla hatayla dolu olduğunu ileri sürmektedir. Markos'ta yer alan Yahya'nın idam edilmesi anlatımı ile Ester' in kitabı arasındaki paralellikler için, bakınız Roger Aus, Water into Wine and the Beheading of /ohn the Baptist (Providence: Brown Judaic Studies, 1988). Bu hikaye aynı zamanda İlyas'ın Kral Ahav'ın karısı İzevel ile çatışmasını da çağrıştırıyor (1 Krallar 19-22). Yosefus'un Vaftizci Yahya'nın hayatı ve ölümü anlatımı Antiqu ities 18.116-19'da yer alır. Kral 4. Aretas, Antipa'nın ilk karısı Fase lis'in babasıydı; Antipa Hirodiya ile evlenmek için ondan boşanmış tır. Antipa'nın Josephus'un The /ewish War 2.183'de belirttiği gibi İs panya'ya mı sürüldüğü yoksa Antiquities 18.252'de iddia ettiği gibi Galya'ya mı sürüldüğü kesin olarak bilinmiyor. Yahudi kutsal metinlerinde ve ibadetlerinde yıkanma ve su ritü elleri kataloğu için bakınız R. L. Webb, /ohn the Baptizer and Prophet:A Socio-Historical Study (Sheffield, U.K.: Sheffield Academic Press, 1991 ), 95-132. Yahudiliğe geçiş adetlerinde suyun kullanımı konu-
Zelot
301
sunda daha fazla bilgi için bakınız Shaye J. D. Cohen, "The Rabbinic Conversion Ceremony" /ournal of /ewish Studies 41 (1990): 1 77 203. Birinci Yüzyıl Filistini'nde suya daldırma ritüeli uygulayan bir kaç dikkate değer kişi bulunur; bunların en ünlüsü çölde yaşayan ve ritüel arınma amacıyla sabahları ve akşamları soğuk su ile yıkanan Bannus'tur; bakınız Josephus, Life 2.11-12. -
Josephus hem Antiquities hem de The /ewish War kitaplarında Es senilerden uzun uzun bahseder, ancak Essenilere dair en eski kanıt İskenderiyeli Filyon'un MS 35-45 yılları arasında yazılmış Hypot hetica kitabında yer alır. Yaşlı Plinius da yaklaşık olarak MS 77' de yazılmış olan Natura/ History adlı eserinde Essenilerden bahseder. Essenilerin Ölü Denizin batı yakasında Engeddi yakınlarında yaşa dıklarını ifade eden Plinius'tur, bununla birlikte akademisyenlerin çoğu Essenilerin Kumran' da yaşadıklarına inanır. Plinius'un hatası, Roma ile yapılan savaştan ve Kudüs'ün yıkılmasından sonra yaz mış olmasından kaynaklanıyor olabilir; bu dönemde Kumran böl gesi terk edilmişti. Yine de, akademisyenler arasında Kumran' daki topluluğun gerçekten Esseni olup olmadığı konusunda büyük tar tışmalar çıkmıştır. Norman Golb, Kumran hipotezini reddeden, bel ki de en iyi bilinen akademisyendir. Golb, Kumran bölgesini Esseni topluluğu olarak değil, Haşmonayim Kalesi olarak görür. Kumran yakınlarındaki mağaralarda bulunan, Ölü Deniz Tomarları olarak anılan belgelerin Esseniler tarafından yazılmadığına ama korun mak üzere Kudüs'ten buraya getirildiğine inanır. Bakınız Norman Golb, Who Wrote the Dead Sea Scrolls ? The Searchfor the Secret Qumran (New York: Scribner, 1995), ve "The Problem of Origin and Identifi cation of the Dead Sea Scrolls" Proceedings of the American Philosophi cal Society 124 (1980): 1-24. Golb ve çağdaşları geçerli bazi noktalara değinmektedir ve Kumran' da mağaralarda bulunan dokümanlar dan bazılarının Esseniler tarafından yazılmadığını ve Esseni teolo jisini yansıtmadığını kabul etmek gerekir. Gerçek şu ki, Essenilerin Kumran' da yaşayıp yaşamadıklarından emin olamayız. Bunu ifade ettikten sonra, Frank Moore Cross'a katıldığımı söylemeliyim; bu-
302
Notlar
nu kanıtlamanın Essenileri Kumran ile ilişkilendiren kişilerin değil, ilişkilendirmeyen kişilerin sorumluluğu olduğunu söyler. Moore öyle söylemektedir: "Kumran mezhebini Esseniler ile bağdaştır mada "ihtiyatlı" davranan bir akademisyen kendini şaşırtıcı bir pozisyona getirir. Önemli iki mezhebin Ölü Deniz kenarındaki çö lün aynı bölgesinde komün halinde yaşayan din eksenli topluluklar oluşturduğunu ve iki yüzyıl boyunca birlikte yaşadıklarını, benzer garip düşüncelere sahip olduklarını, benzer y a da belki aynı türden yıkama uygulamaları, ritüel yemekler ve törenlere sahip oldukları nı ciddi biçimde iddia ediyor olması gerekir. Klasik yazarlar tarafın dan itinayla belirtildiği gibi, bu topluluklardan birinin ardında bina kalıntıları hatta kap kacak bile bırakmadan yok olduklarını varsayı yor olmalıdır; diğeri ise, klasik yazarların sistematik olarak gözardı ettikleri gibi, ardında çok büyük kalıntılar ve hatta büyük bir kü tüphane bırakmıştır. Ben umursamaz davranmayı ve Kumran' daki insanları Esseniler ile doğrudan ilişkilendirmeyi terch ediyorum." Frank Moore Cross, Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel (Cambridge, Mass.: Harvard Univer sity Press, 1973), 331-32. Essenilerin arınma ritüelleri konusunda bilmek isteyebileceğiniz her şeyi ve hatta daha fazlasını lan C. Wer rett, Ritual Purity and the Dead Sea Scrolls (Leiden, Netherlands: Brill, 2007) kitabında bulabilirsiniz. Vaftizci Yahya'nın Esseni topluluğu üyesi olduğuna inananlar arasında; Otto Betz, "Was John the Baptist an Essene?" Understan ding the Dead Sea Scrolls, editör Hershel Shanks (NewYork: Random House, 1 992), 205-14; W. H. Browrılee, "John the Baptist in the New Light of Ancient Scrolls," The Scrolls and the New Testament, editör Krister Stendahl (New York: Harper, 1957), 71-90; ve J.A.T. Robin son, "The Baptism of John and the Qumran Commu- nity: Testing a Hypothesis," Twelve New Testament Studies (London: SCM Press, 1962), 1 1-27 yer alır. Bu görüşe katılmayanlar arasında H. H. Row ley, "The Baptism of John and the Qumran Sect," New Testament Es says: Studies in Memory of Thomas Walter Manson, 1893-1958, editör
Zelot
303
A.J.B. Higgins (Manchester: Manchester Uni- versity Press, 1959), 218-29; Bruce D. Chilton, /udaic Approaches to the Gospels (Atlanta: Scholars Press, 1994), 1 7-22; ve Joan E. Tay lor, The Immerser: /ohn the Baptist Within Second Temple /udaism (Grand Rapids, Mich.: Eerd mans, 1997) yer alır. Her ne kadar Yeşaya 40:3 hem Yahya, hem de Esseniler için geçer li olsa da, bu pasajın her ikisi tarafından yorumlanmasında önem li farklılıklar bulunmaktadır. Yahya'nın "çöldeki" olası çocukluğu hakkında daha fazla bilgi için bakınız Jean Steinmann, Saint /ohn the Baptist and the Desert Tradition (New York: Harper, 1958). Yahya Esseni topluluğunun bir üyesi olsa da olmasa da, her ikisi arasın da bazı paralellikler olduğu açıktır, örneğin: Ortam, çilecilik, kahin soyundan gelme, suya daldırma, ve malların ortak kullanımı. Tek tek düşünüldüğünde, bu paralelliklerin hiçbiri bir bağlantı olduğu nu kesin olarak kanıtlamaz ancak birlikte düşünüldüğünde, bunlar ikisi arasında kolay kolay gözardı edilemeyecek belli yakınlıklar ol duğunu gösteren güçlü bir tez oluşturur. Her durumda, Yahya'nın o dönemdeki Yahudi spiritüelliğinde oldukça yer etmiş olan Esseni öğretilerinden ve fikirlerinden etkilenmesi için, bu topluluğun bir üyesi olması gerekmez. Her ne kadar Yahya'nın uyguladığı vaftizin tekrarlanmasının ge rekmediği hiçbir zaman açık biçimde belirtilmemiş olsa da, bunun geçerli olduğu sonucuna varmak için iki neden bulunur: birincisi, kişinin kendi başına uyguladığı diğer pek çok su ritüelinden farklı olarak bu vaftiz uygulamasında bir idareci, Yahya gibi, bulunması gereklidir; ve ikincisi, Yahya'nın vaftizi dünyanın sonunun yaklaş makta olduğunu varsaydığından, tekrarlanması en azından zor ola caktır. Bakınız John Meier, Marginal /ew, cilt 2, 51 . John Meier, "günahların bağışlanması için vaftiz" ifadesinin ta rihselliğini kabul etmek için oldukça çekici bir tez ileri sürer. Bakınız Marginal /ew, cilt 2, 53-54. Josephus'un bunun aksi yönündeki iddi aları da Antiquities 18.116' da bulunabilir. Robert L. Webb'in iddiası na göre Yahya'nın vaftizi "[Yahudileri] hazırlıklı insanlar grubuna,
304
Notlar
gerçek İsrail' e inisiye etme işlevi gören bir tövbe vaftizidir", bunun anlamı Yahya'nın kendi mezhebini kurmuş olmasıdır; bakınız John the Baptizer and Prophet, 197 ve 364. sayfalar. Bruce Chilton ise "John the Purifier," 203--20' de Webb'in argümanını tamamen çürütüyor. Göklerden gelen "Bu benim sevgili oğlumdur" doğrulaması Zebur 2:7' den gelir; burada Tanrı Kudüs Kralı olarak tahta çıkma sı olayında Davut'a hitap eder. (Sevgili sözü Davut'un lakabıdır). John Meier'in haklı olarak belirttiği gibi, bu an "İsa'nın o an için yaşadığı bir içsel deneyimi yansıtmaz; birinci nesil Hıristiyan Kili sesi'nin İsa'yı ilk Müjde hikayesi başlar başlamaz tanımlama isteği ni yansıtır çünkü İsa'nın kendisini vaftiz eden Yahya'ya göre daha alt konumda olduğu izlenimine karşı gelmek için bu tanıma ihtiyaç vardır." Marginal ]ew, vol. 2, 1 07. İsa'nın hizmetlerine Yahya'nın bir havarisi olarak başladığı şek linde ikna edici bir iddiada bulunan akademisyenler arasında P. W. Hollenbach, "Social Aspects of John the Baptizer's Preaching Mis sion in the Context of Palestinian Judaism" A ufstieg und Niedergang der römischen Welt (ANRW) 2.19.1 (1979): 852-53, ve "The Conver sion of Jesus: From Jesus the Baptizer to Jesus the Healer" ANRW 2.25.1 (1982): 198-200, ve ayrıca Robert L. Webb,"Jesus' Baptism: Its Historicity and lmplications" Bulletin for Biblical Research 10.2 (2000): 261-309 yer alır. Webb Yahya ile İsa arasındaki ilişkiyi şu şekilde özetler: "İsa Yahya tarafından vaftiz edilmişti ve büyük olasılıkla onun havarisi olarak bir süre onunla birlikte kaldı. Daha sonra, Yah ya'ya ve hareketine katılması doğrultusunda, İsa da Yahya'nın ya nında vaftiz hizmeti verdi. Hala Yahya'nın havarisi olsa da, İsa belki de bu noktada Yahya'nın sağ kolu olarak görülmelidir. Yahya'nın havarileri ile İsa'nın çevresindekiler arasında gerilim yaşanmış ola bilir ancak bu iki adam birlikte çalıştıklarını düşünüyorlardı. İsa'nın belli açılardan Yahya'nın hareketinin kavramsal çerçevesinin dışına çıktığı bir değişim yaşanması daha sonra, Yahya'nın yakalanmasın dan sonra olmuştur. Ancak İsa her zaman Yahya'nın çerçevesinin başlangıçta kendisine sunmuş olduğu temeli takdir etmiştir."
Ze/ot
305
İsa'nın çölde inzivaya çekilmesi konusunda, "çöl"ün coğrafi bir yerden fazlasını ifade ettiği unutulmamalıdır. İbrahim ile ahit bura da yapılmıştır, Musa Tanrı'nın Yasası'm burada almıştır, İsrailliler bir nesil boyunca burada kalmışlardır; Tanrı' nın evi burasıdır ve onu bulmak ve onunla konuşmak burada mümkündür. Müjdede yer alan "kırk gün" terimi; İsa'nın çölde geçirdiği gün sayısı, ger çek bir rakam olarak okunmamalıdır. İncil' de, "kırk", "çok sayıda" ile aynı anlama gelen bir kelimedir; "kırk gün, kırk gece yağmur yağdı" ifadesinde olduğu gibi. İsa'nın uzun süre çölde kaldığı ifade edilmektedir.
The Kingdom of God and the Son of Man, 69' da "Yahya Cennetin Krallığı'nın gelişini vaaz etmedi, o yargının gazabının gelişini vaaz etti" iddiasında bulunan Rudolf Otto'ya katılmıyorum. Otto'nun tezi, Yahya'nın öncelikle "Rab'bin Günü" olarak ifade ettiği Tan rı'nın yargılamasının yaklaştığını söylemesine karşılık, İsa'nın Tan rı'nın yeryüzündeki krallığının kurtarıcı olacağına odaklanmasıdır. Ancak, İsa bile Yahya'nın işlerinin dünyada Tanrı'nın Krallığı'nın başlamasının bir parçası olduğuna işaret eder: "Kutsal Yasa ve pey gamberlerin devri Yahya'nın zamanına dek sürdü. O zamandan bu yana Tanrı'nın egemenliği müjdeleniyor" (Luka 16:16). BÖLÜM SEKİZ: ARDIMDAN GELİN
Josephus'un Celilelileri tanımlaması The /ewish War 3.41--42'de yer alır. Richard Horsley, Galilee: History, Politics, People (Valley Forge, Pa.: Trinity Press International, 1 995) çalışmasında Celile direnişi ta rihini "Kudüs'teki Haşmonayim başkahinliğine göre siyasi-ekono mik-dini bakımdan ast olma" durumu da dahil olmak üzere büyük bir uzmanlıkla detaylandırıyor. Horsley şöyle söyler: "Tapmak'ın kendisi, Tapınak ödevleri, ve başkahinler tarafından yönetilmek Celilelilerin yabancı olduğu kavramlardır; onların ataları yüzyıllar öncesinde Süleyman monarşisine ve Tapmak' a karşı isyan etmiştir. Dolayısıyla Celileliler, tıpkı Edomlular gibi, Yahudiyelilerin yasa larının kendi gelenekleri üzerinde dayatılmasını Kudüs yönetimi-
306
Notlar
ne göre ikincil konuma geldiklerini belirten bir araç olarak görmüş olmalıdır" (51 ). Dolayısıyla Luka'nın İsa'nın anne babasının Fısıh Bayramı için her yıl Tapınak' a gittikleri anlatımı Celile' deki uygula maları değil, açıkça Luka'nın kendi gündemini yansıtmaktadır (Lu ka 2:41-5 1 ). Aynca bakınız Sean Freyne, Galilee, Jesus, and the Gospels (Dublin: Gill and MacMillan, 1 988), 187-89. Celilelilerin belirgin bir lehçeyle konuşması konusunda, bakınız Obery M. Hendricks, The Politics of Jesus (New York: Doubleday, 2006), 70-73. "Toprak insanı" ifadesinin anlamı için kapsamlı bir çalışma olan Aharon Oppenheimer, The 'Am Ha-Aretz:A Study in the Social History of the /ewish People in the Hellenistic-Roman Period (Lei den, Netherlands: Brill, 1 977)'a bakınız. Takipçileri olarak İsa'nın ailesi hakkında daha fazla bilgi için ba kınız John Painter, Just /ames: The Brother offes us in History and Tradi tion (Columbia: University of South Carolina Press), 14-31. "Havariler" anlamına gelen Yunanca hoi mathetai kelimesi hem erkek, hem de kadın havarileri ifade eder. Elbette, yanlarında ken dilerine eşlik eden erkeklerin olmadığı kadınların gezgin bir vaizi ve çoğu erkeklerden oluşan takipçilerini bir kasabadan diğerine iz lemesi görüntüsü Celile' de skandala yol açardı, ayrıca, müjdelerde İsa'nın "ahlaksız kadınlarla" arkadaşlık ettiği suçlamasının belir tildiği çeşitli pasajlar vardır. Luka'nın müjdelerinden bazılarında İsa'nın yetmiş iki değil, yetmiş havarisi olduğu söylenir. Bu farklılık önemsizdir çünkü İncil' de yer alan sayılar-özellikle üç, yirmi, kırk ve yetmiş iki gibi belli çağrışımları olan sayılar - gerçek anlamları ile değil, sembolik olarak görülmelidir; bunun tek istisnası her iki şekilde de anlamlandırılan on iki havaridir. İsa'nın İsrail' in on iki kabilesini temsil etmesi için on iki havariyi kasıtlı olarak belirlemiş olduğuna şüphe yoktur. Ancak, On İkile rin gerçek adlan ve biyografileri konusunda ciddi anlamda bir kafa karışıklığı söz konusudur. Neyse ki, Marginal few, cilt 3, 198-285'de John Meier, On İkiler hakkında bilinmesi gereken her şeyi açıklıyor.
Zelot
307
On İkilerin benzersiz olduğu ve diğer havarileden ayrıldığı açıktır: "Gün doğunca öğrencilerini yanına çağırdı ve onların arasından, 'elçi' diye adlandırdığı şu on iki kişiyi seçti." (Luka 6:13). Bazı aka demisyenler On İkilerin erken dönem kilisesinin yarattığı bir kav ram olduğunda ısrar ederler ancak bu çok olası değildir. Aksi halde, neden Yahuda'yı On İkilerden biri yapsınlar? Bakınız Craig Evans, "The Twelve Thrones of Israel: Scripture and Politics in Luke 22:2430", Luke and Scripture: The Function of Sacred Tradition in Luke-Acts, editörler Craig Evans ve J. A. Sanders (Minneapolis: Fortress Press, 1993), 154-70; Jacob Jervell, "The Twelve on Israel's Thrones: Lu ke's Understanding of the Apostolate", Luke and the People of God: A New Look at Luke-Acts, editör Jacob Jervell (Minneapolis: Augsburg Publishing House, 1972), 75--1 12; ve R. P. Meyer, /esus and the Twelve (Grand Rapids, Mich.: Eerdmans, 1968). İsa'nın ruhban sınıfı karşıtı mesajları hakkında daha fazla bilgi için, bakınız John Meier, Marginal /ew, cilt l, 346-47. Meier, müjde lerin yazıldığı zamanda Yahudilikte artık kahinlerin bulunmadığını not eder. Tapmak'ın yıkılmasından sonra, Ferisilerin ruhani varisle ri-hahamlar-yeni Hıristiyanlık hareketinin başlıca karşıtları oldu lar, dolayısıyla müjdelerde bunların İsa'nın başlıca düşmanları ola rak gösterilmesi doğaldır. Bu nedenle de, İsa'nın Tapınak kahinleri ile karşı karşıya geldiği az sayıda düşmanca karşılaşmanın gerçek olduğu düşünülmelidir. Helmut Merkel "The Opposition Between Jesus and Judaism," /esus and the Politics of His Day, 129-44'de İsa ile Tapmak kahinleri arasındaki ayrışma hakkında ayrıntılara yer veriyor. Şaşırtıcı biçimde, İsa Saddukiler ile sadece bir kez, son gün diriliş üzerine bir tartışma sırasında konuşur; Markos 12:1 8-27. BÖLÜM DOKUZ: TANRI'NIN ELİYLE
İsa'nın mucizelerini içeren kapsamlı bir şölen H. van der Loos, The Miracles oflesus (Leiden, Netherlands: Brill, 1965) kitabında buluna bilir. Honi ve Hanan ben Dosa için bakınız Geza Vermes, "Hanina ben 308
Notlar
Dosa: A Controversial Galilean Saint from the First Century of the Christian Era" fournal of fewish Studies 23 (1972): 28-50, ve fesus the Jew (Minneapolis: Fortress Press, 1981), 72-78. İsa döneminde mu cizeciler ile ilgili daha genel bir çalışma için bakınız William Scott Green, "Palestinian Holy Men: Charismatic Leadership and Rab binic Tradition," ANRW 19.2 (1979): 619-47. Hanan hakkında çok güzel bir akademik eleştiri Baruch M. Bokser, "Wonder-Working and the Rabbinic Tradition: The Case of Hanina ben Dosa" Journal of Jewish Studies 16 (1985): 42-92 kitabında bulunabilir. Apollon hakkındaki en eski çalışma, üçüncü yüzyılda Atinalı Philostratus tarafından kaleme alman The Lıfe of Apollonius of Tya na başlıklı çalışmadır. İngilizce çevirisi için bakınız F. C. Conybea re, editör, Philostratus: The Life of Apollonius of Tyana (London: Hei nemann, 1912). Conybeare'nin kitabı da Apollon tarafından daha sonraki yıllarda Hierocles tarafından yazılmış Lover of Truth başlıklı çalışmanın bir çevirisini içerir, burada Apollon ile Nasıralı İsa kar şılaştırması yapılır. Ayrıca bakınız Robert J. Penella, The Letters of Apollonius of Tyana (Leiden, Netherlands: Brill, 1979). Apollon ile İsa arasındaki paralelliklerin bir analizi için bakınız Craig A. Evans, "Je sus and Apollonius of Tyana", Jesus and His Contemporaries, 245-50. Harold Remus tarafından yapılan araştırmada paganlar ile ilk Hıristiyanların mucizeleri ya da mucizecileri anlatma şekilleri bakı mından fark olmadığı görülmüştür; "Does Terminology Distinguish Early Christian from Pagan Miracles?" Journal of Biblical Literature 1 0 1 .4 (1982): 531-51; ayrıca bakınız Meier, Marginal Jew, vol. 2, 536. Cin kovucu Eleazar hakkında daha fazla bilgi Josephus, Antiquities 8.46-48' de bulunabilir. İkinci Tapmak döneminde büyü ve büyüye karşı yasalar üzeri ne bir araştırma için bakınız Gideon Bohak, Ancient ]ewish Magic: A History (London: Cambridge University Press, 2008). Rumpelstilts kin fablında olduğu gibi, bir başkasının adını bilmenin onun üze rinde belli bir güce sahip olmayı sağladığı yönünde genel bir inanış vardı. Büyü duaları genellikle gücünü lanetlenen ya da kutsanan ki-
Zelot
309
şinin adından alırdı. Bultmann' a göre: "Cinin adını bilmenin onun üzerinde güç sahibi olmayı sağladığı fikri iyi bilinen ve çok yaygın bir motifti." Bakınız History of the Synoptic Tradition, 232. Ulrich Luz Helenistik bir örnek olarak, cinleri çıkaran Tanrı" Chonsu hikaye sini, cinin tanınması olayı olarak verir; "The Secrecy Motif and the Marcan Christology" The Messianic Secret, ed. Christopher Tuckett (Philadelphia: Fortress Press, 1983), 75-96. /1
Joseph Baumgarten, hastalıklar ile cin girmesi arasındaki ilişkiyi ele alır ve bu konuda yazılmış diğer makalelere atıfta bulunur; "The 4Q Zadokite Fragments on Skin Disease" Journal oflewish Studies 41 (1990): 153-65. Antik dünyada büyü konusunda faydalı olabilecek diğer ça lışmalar: Matthew W. Dickie, Magic and Magicians in the Greco-Ro manWorld (London: Routledge, 2001); Naomi Janowitz, Magic in the Roman World (London: Routledge, 2001); ve Ann Jeffers, Magic and Divination in Ancient Palestine and Syria (Leiden, Netherlands: Brill, 1996). "Büyü" (magic) kelimesi Yunanca mageia kelimesinden ge lir, kökleri kahin için kullanılan Farsça magos kelimesine dayanır. "The Magi"de olduğu gibi. Popüler algının aksine, İsa'nın mucizeleri onun mesih kimliğini doğrulama amacı gütmüyordu. Mesih hakkında yazılmış İncil kay naklı tüm kehanetlerde, onun mucizeci ya da şifacı olacağına dair bir nitelendirme bulunmaz; mesih kraldır, görevi İsrail'i eski görke mine kavuşturmak ve düşmanlarını yok etmektir, hastaları iyileş tirmek ve cin çıkarmak değildir (hatta, İbrani İncili'nde cin diye bir şey yoktur). Anton Fridrichsen, The Problem ofMiracle in Primitive Christianity (Minneapolis: Augsburg Publishing House, 1972), 87-95'de Justin Martyr, Origen, ve İreneyus' dan alıntılar yapılmıştır. Büyücü olarak İsa hakkında ileri sürülen belki de en ünlü argüman Morton Smith tarafından ortaya atılan tartışmalı tezdir, Jesus the Magician (New York: Harper and Row, 1978). Smith'in argümanı aslında oldukça
310
Notlar
basittir: Müjdelerde İsa ile ilgili anlahlan mucizeler, o döneme ait "büyü metinlerinde" gördüklerimize çarpıcı biçimde benzer; bu da İsa'nın hem Yahudiler, hem de Romalılar tarafından basit bir büyü cü olarak görülmüş olabileceğine işaret eder. Diğer akademisyenler, özellikle John Dominic Crossan, Morton' un analizine katılmaktadır. Bakınız Crossan, Historical Jesus, 1 37-67. Smith'in argümanı mantık lıdır ve bazı akademik çevrelerin gösterdiği hakaret şeklindeki tep kileri hak etmez; bununla birlikte bu argümana yönelttiğim itirazlar metin içinde açıkça belirtilmiştir. Müjdelerdeki mucize hikayeleri ile rabbinik yazmalardakiler arasındaki parallelikler için, bakınız Craig A. Evans, "Jesus and Jewish Miracle Stories" in Jesus and His Contemporaries, 213-43. Cüzamlıların arınması yasası ile ilgili olarak, Tevrat'ta yoksul ların iki kuzu yerine iki kumru ya da iki güvercin vermelerine izin verildiği belirtilmelidir. (Levililer 14:21-22). BÖLÜM ON: EGEMENLİGİN GELSİN
Yeni Ahit'te Tanrı'nın Krallığı (Egemenliği) nosyonunun açık ve doğru olarak ele alındığı bir çalışma için bakınız Joachim Jeremias, New Testament Theology: The Proclamation offes us (New York: Charles Scribner's Sons, 1971 ). Jeremias Tanrı'nın Krallığı için the "İsa'nın insanlara bildirisinin ana teması" diyor. Ayrıca bakınız Narman Perrin, The Kingdom of God in the Teaching of Jesus (Philadelphia: Westminster Press, 1963) ve Rediscovering the Teachings o!Jesus (New York: Harper and Row, 1967). Perrin Tanrı'nın Krallığı'ndan İsa'nın mesajının temeli olarak bahseder: "Öğretilerindeki diğer her şey bu merkezi, hayranlık uyandıran, ya da nasıl baktığınıza bağlı olarak, alay edilen, görüşten yola çıkar." John Meier'e göre, "Sinoptik müjdeler ve İsa'nın sözleri dışında, [Tanrı'nın Krallığı ifadesi] MS 1. yüzyılın başında Yahudiler ya da Hıristiyanlar tarafından yaygın biçimde kullanılmamaktadır"; Mar ginal Jew, cilt 2, 239. İbrani İncili'nde "Tanrı'nın Krallığı" ifadesi hiç kullanılmaz ancak 1 Tarihler 28:5'te "Rab'bin [Yahve] Krallığı" Zelot
311
şeklinde kullanılır; burada Davut Rab'bin Krallığı'nda tahtta otu ran Süleyman' dan bahseder. Bu sözün Tanrı'nın Krallığı ile aynı an lama geldiğini söylemenin güvenli olacağını düşünüyorum. Yani, "Tanrı'nın Krallığı" ifadesi birebir bu şekliyle, sadece apokrif Kral Süleyman'ın Hikmeti (10:10) metninde yer alır. Tanrı'nın kral olması ve yönetme hakkına sahip olması örnekleri, elbett, İbrani İncili'nde her yerde geçer. Örneğin, "Rab sonsuza dek egemen olacak" (Mı sır' dan Çıkış 15:18). Perrin, Rab'bin duasında "krallık" kelimesini kullanma içgüdüsünün, İsrail' de antik bir havrada bulunan Arami ce Kaddish duasından geldiğini düşünüyor, bunun İsa döneminde kullanılmakta olduğunu iddia ediyor. Duada şöyle söyleniyor: "İs teyip yarattığı dünyada ulu adı yüceltilsin ve kutsansın. Egemenliği sen hayattayken ve senin günlerinde ve İsrail halkının tamamı ha yattayken, hızla ve yakın zamanda gelsin." Bakınız Kingdom of God in the Teaching of]esus, 19. Diğer pek çok akademisyen gibi, Perrin de İsa'nın "Tanrı'nın Kral lığı" ifadesini kıyameti anlatır biçimde kullandığına ikna olmuştur. Ancak Richard Horsley Tanrı'nın Krallığı ile ilgili hareketleri "son" olarak düşünülse de, bir kıyamet olayını ifade etmesi gerekmez, de mektedir. "Tanrı'nın Krallığı etrafında yer alan semboller Tanrı'nın "son", "nihai", "kıyamet" ve "her şeyi dönüştüren" bir 'işine' işaret etmez" der. '"Göğün bulutlarıyla gelen insanoğlu' söyleminin bir zerresi bile... İsa' dan kaynaklanıyorsa, o zaman, atıfta bulundukları Daniel 7:13'teki görüntüde olduğu gibi, zulüm gören ve acı çeken hak sahiplerinin öfkesini işaret eden sembollerdir." Horsley'nin di le getirdiği husus şudur: Tanrı'nın Krallığı kıyamet çerçevesinden doğru olarak anlaşılabilir ancak sadece Tanrı'nın dünyadaki nihai ve belirleyici işlerini ifade ediyorsa. Doğru bir gözlemi de şudur; İsa'nın Tanrı'nın Krallığı vaazlarının Zamanın Sonunu ifade ettiği nosyonunu bir kenara bırakırsak, İsa'nın bu Krallığın o anda mı yoksa gelecekte mi gerçekleşeceğini düşündüğü üzerine süregelen tarihsel tartışmaları da bırakabiliriz. Bakınız ]esus and the Spiral of Violence: Popular ]ewislı Resistance in Roman Palestine (Minneapolis:
312
Notlar
Fortress Press, 1993), 168-69. Yine de, "şimdi mi, gelecekte mi" tar tışmasına ilgi duyanlar için, kendisi de Tann'nın Krallığı'nın bir kı yamet olayı olduğuna inanan John Meier, her iki görüşü de açıkla yan argümanları ortaya koymaktadır: Marginal few, cilt 2, 289-351. Meier ile aynı fikirde olmayanlar arasında John Dominic Crossan, fesus: A Revolutionary Biography, 54-74; Marcus J. Borg, fesus: A New Vision (New York: HarperCollins, 1 991 ), 1-21; ve tabii ki, ben varım. Werner Kelber'in sözleriyle, "Krallık işlerin eski düzeninin sona er mesini anlatır." Bakınız The Kingdom in Mark (Philadelphia: Fortress Press, 1974), 23. Nasıralı İsa'nın "Yahudi olması" hakkında daha fazla bilgi için bakınız Amy-Jill Levine, The Misunderstood few (New York: Harpe rüne, 2006). İsa'nın diğer uluslara karşı kullandığı ifadeler rahatlık la tarihsel kabul edilebilir, çünkü erken dönem Hıristiyanları başka ulusların din değiştirmeleri için aktif olarak iletişim kuruyorlardı ve müjdelerdeki bu ayetler olmasaydı, çabaları hoş karşılanmaz dı. İsa'nın Tanrı'nın Krallığı nihayetinde kurulduğu zaman, diğer ulusların da girmelerine er ya da geç izin verileceğine inandığı doğrudur. Ancak John Meier'in dediği gibi, İsa bunun ancak İsrail tarihinin sonunda, diğer ulusların krallığa Yahudilerin astı olarak girmelerine izin verildiğinde olacağını düşünüyordu. Marginal few, vol. 3, 251 . Luka'nın müjdesinde yer alan "komşularınızı sevin" ve "yüzü nüzün diğer tarafını çevirin" emirlerinin orijinal Q materyallerine, Matta'da yer alan ve İsa'nın emirleri ile İbrani İncili'ndeki "göze göz" (lex talionis) emrini karşılaştıran paralel ifadelere göre daha ya kın olduğu konusunda Richard Horsley'e katılıyorum. Bakınız fesus and the Spiral of Violence, 255-65. BÖLÜM ON BİR: BEN KİMİM DERSİNİZ
Birinci Yüzyıl Filistini'nde İlyas'ın dönüşü ve mesih çağının başla ması beklentisi ile ilgili olarak, bakınız John J. Collins, Apocalypti cism in the Dead Sea Scrolls (London: Routledge, 1997). İsa'nın kasıtlı Zelot
313
olarak İlyas'ı taklit etmesi ile ilgili olarak bakınız John Meier, Margi nal ]ew, cilt 3, 622-26. Değişim sırasında İsa'nın fiziksel görünümünde değişiklik ol duğunu bildiren Matta ve Luka'dan (Matta 17:2; Luka 9:29) farklı olarak, Markos İsa'nın sadece kıyafetlerini etkileyen bir dönüşüm geçirdiğini söyler (9:3). Görünüm değişikliği anlatımında Mısır' dan Çıkış ile pararlellikler olduğu açıktır: Musa, Harun, Nadav ve Avihu ile birlikte Sina Dağı'na gider, burada etrafını bir bulut sarar ve ken disine Yasa ve Tann'nın konutunu inşa etmesi için talimatlar verilir. İsa gibi, Musa da dağda, Tann'nın huzurunda dönüşüm yaşar. An cak iki hikaye arasında büyük farklılık vardır. Musa Yasayı Tann'nın kendisinden alır, İsa ise sadece Musa ve İlyas'ı görür ve kendisine fi ziki bir şey verilmez. İki hikaye arasındaki fark İsa'nın Musa'ya üs tünlüğünü vurgulamaya hizmet eder. Musa, Tann'nın görkemi ile yüz yüze geldiği için dönüşüm geçirir, İsa ise kendi görkemi ile dö nüşüm geçirir. Bu husus Morton Smith tarafından Musa ve İlyas'ın, Yasa ve Peygamber'in, İsa'nın astı olarak gösterilmesi nedeniyle di le getirilir. Bakınız "The Origin and History of the Transfiguration Story'' Union Seminary Quarterly Review 36 (1980): 42. İlyas da dağa çıkar ve Tanrı'nın ruhu ona geçer. "RAB, 'Dağa çık ve önümde dur, yanından geçeceğim' dedi. RAB'bin önünde çok güçlü bir rüzgar dağlan yarıp kayaları parçaladı. Ancak RAB rüzgarın içinde değil di. Rüzgarın ardından bir deprem oldu, RAB depremin içinde de değildi. Depremden sonra bir ateş çıktı, ancak RAB ateşin içinde de değildi. Ateşten sonra ince, yumuşak bir ses duyuldu." (1 Krallar 1 9:11-12). Smith'in bu dönüşüm hikayesinin "büyü dünyasından" olduğuna inandığını not etmeliyiz. Onun tezi, İsa'nın "diğer büyü cüler gibi" bir büyücü olduğu kavramını işler. Bu nedenle Smith bu görünüm değişiminin hipnoz ile yapılan, sessizlik gerektiren mistik bir olay olduğuna inanır; dolayısıyla, Petrus konuştuğunda büyü bozulur. Markos'un bu hikayeyi İsa'nın mesih olduğunu doğrula mak için kullanmaya çalışması, Smith'e göre, evanjelistin hatasıdır. Tüm bunlar Markos'un, İsa'nın görkem bakımından her iki karak-
314
Notlar
terden de üstün olduğu nosyonunu ortaya koyar. Bu elbette Yeni Ahit Hristiyanlık Çalışmalarında yeni bir nosyon değildir. Pavlus İsa'nın Musa' dan üstün olduğunu açıkça belirtir (Romalılar 5:14; 1 Korintliler 10:2), tıpkı İbraniler'in (3:1-6) yazarı gibi. Diğer bir de yişle, Markos aslında, erken dönem kilisesindeki tanıdık bir inancı, İsa'nın Yasa Kitabı 18:15'de vaat edilen yeni Musa olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca bakınız Morna O. Hooker, '"What Doest Thou Here, Elijah?' A Look at St. Mark's Account of the Transfiguration," The Glory ofChrist in the New Testament, editör L. O. Hurst ve meslek taşları (Oxford: Clarendon Press, 1 987), 59-70. Hooker, Markos'un müjdesinde İlyas'ın önce ortaya çıkması ve Musa'nın da onun ya nında olmasının çok önemli olduğunu düşünür. "Mesih sırrı" ifadesi Almanca Messiasge- heimnis kelimesinin çevirisidir ve William Wrede' nin klasik çalışması, The Messianic Secret, çeviren J.C.G. Greig (London: Cambridge University Press, 1971 )'den alınmıştır. Mesih sırrına ilişkin teoriler iki ekole ayrılabilir: Sırrın tarihsel İsa' dan elde edilebileceğine inananlar ve evanjelistle rin ya da Markos'u esas alan ilk toplulukların uydurması olduğu na inananlar. Wrede, mesih sırrının Markos'u esas alan topluluğun ürünü ve müjdenin kendisinin redaksiyonu için kullanıldığını iddia eder. Mesih sırrının Markos'un, birinci yüzyılda Kudüs'te ilk Hıris tiyanlar arasındaki, İsa'nın dirilişinden sonra mesih olduğu düşün cesini, onun hayatı ve hizmeti boyunca mesih olduğu düşüncesi ile değiştirme girişimi sonucunda ortaya çıktığını iddia eder. Wrede'in teorisinde sorun, Markos 16:1-8'de (Markos'un müjdesinin orijinal son ayetlerinde) İsa'nın mezarından açıklanamaz bir şekilde kaybol ması dışında kişiliğinde bir değişim olduğunu ortaya koyan hiçbir ifade olmamasıdır. Her durumda, Birinci Yüzyıl Filistini'nde mesih beklentilerine yabancı olan bir düşüncenin, dirilişin, İsa'nın mesih olduğu düşüncesinin oluşmasına nasıl neden olacağını açıklamak zordur. Wrede'in çalışmasının amacı, "mesih sırrını" kullanarak, kendi deyimiyle, yaşadığı dönemde "İsa'nın kendisini mesih olarak ortaya koymadığını" göstermektir; bu şaşırtıcı ve m uhtemelen doğ-
Zelot
315
ru bir hipotezdir. Wrede'in görüşüne kahlmayan ve mesih sırrının izlerinin tarihteki İsa' ya kadar izlenebileceğini iddia edenler arasın da Oscar Cullman, Christology of the New Testament (Philadelphia: Westminster Press, 1963), 111-36, ve James D. G. Dunn,"The Messi anic Secret in Mark" The Messianic Secret, editör Christopher Tuckett (Philadelphia: Fortress Press, 1983), 116-36 yer alır. Mesih sırrı ile ilgili daha genel bilgi için bakınız James L. Blevins, The Messianic Secret in Markan Research, 1901-1 976 (Wash- ington, D.C.: University Press of America, 1981), ve Heikki Raisanen, The "Messianic Secret" in Mark (Edinburgh: T&T Clark, 1990). Raisanen haklı olarak, "me sih sırrı" için ortaya atılan teorilerin çoğunda genel olarak "Mar kos müjdesinin teolojik bakış açısının tek sır teolojisine dayandığı" nosyonunu varsayıldığını iddia eder. "Mesih sırrını" anlamak için gizlilik kavramının "birbiri ile ancak nispeten zayıf bağı olan parça lara ayrılması" gerektiğine inanır ve çağdaş pek çok akademisyen de aynı görüştedir. Raisanen, Messianic Secret, 242-43. Birinci Yüzyıl Filistini'nde çeşitli mesihlik örnekleri üzerine kısa bir çalışma için, bakınız Craig Evans, "From Anointed Prophet to Anointed King: Probing Aspects of Jesus' Self-Understanding" Jesus and His Contemporaries, 437-56. Pek çok çağdaş akademisyen, İnsanoğlu unvanının kullanımının tarihsel İsa'ya dayandırılabileceği konusunda bana katılacak olsa da, İnsanoğlu söylemlerinin kaçının ve hangilerinin otantik oldu ğu konusunda büyük bir tartışma sürmektedir. Markos, İsa'nın bu alışılmadık unvanı yorumlamasında temel üç etken olduğunu be lirtir. Birincisi, gelecekte yargılamak üzere gelecek olan bir figürün tanımlanmasında kullanılmıştır (Markos 8:38, 13:26, 14:62). İkincisi, İsa'nın beklenen ızdırabı ve ölümünden bahsederken kullanılmıştır (Markos 8:31, 9:12, 10:33). Ve son olarak, bazı pasajlarda İnsanoğlu günahları affetme yetkisine sahip olan dünyevi bir yönetici olarak sunulmuştur (Markos 2:10, 2:28). Bu üçü arasında, Markos üzerinde belki de en çok etkili olan ikincisidir. Hermann Samuel Reimarus, The Goal of Jesus and His Disciples (Leiden, Netherlands: Brill, 1970)
316
Notlar
dahil olmak üzere, bazı akademisyenler sadece kıyamet anlatımı dı şındaki ifadelerin tarihselliğini kabul eder. Barnabas Lindars, /esus Son of Man (London: SPCK Publishing, 1983) dahil olmak üzere, di ğerleri, kendinden bahsederken bar enasha tabirini kullanan (dokuz adet mevcuttur), "sözlü gelenekler" arasında yer alanların (Q ve Markos) otantik olduğunu kabul eder. Başka bir grup da sadece kı yamet anlatımı olan ifadeleri otantik kabul eder: "Otantik pasajlar, bu ifadenin Daniel'e kadar uzanan kıyamet anlamında kullanıldığı pasajlardır" der Albert Schweitzer, The Quest of the Historical /esus (New York: Macmillan, 1906), 283. Ve elbette bir de, İnsanoğlu içe ren sözlerin neredeyse tamamını otantik olmadıkları gerekçesiyle reddedenler vardır. Aslına bakılırsa, Robert W. Funk ve Roy W. Ho over tarafından düzenlenen, The Five Gospels:The Search for the Aut hentic Words oflesus (NewYork: Polebridge Press, 1 993) başlıklı ünlü "İsa Semineri"nden çıkan sonuç aşağı yukarı budur. Yüzlerce yıldır süregelen insanoğlu tartışmalarının kapsamlı bir analizi Delbert Burkett'ın The Son of Man Debate (New York: Cambridge University Press, 1999) başlıklı yazısında bulunabilir. Burkett'in dile getirdiği ilginç bir yorumda ise, Gnostiklerin "oğul" kelimesini kelime anla mıyla aldıklarını, İsa'nın gnostik "aeon" ile ya da tanro Anthropos ile ya da "İnsan" ile olan evlatlık ilişkisinden bahsettiğine inandık larını söyler. Geza Vermes, bar enasha'nın Aramice kaynaklarda bir unvan ola rak asla kullanılmadığını söyler; "The Son of Man Debate," Journal for the Study of the New Testament 1 (1978): 19-32. Vermes, Aramice kullanımda "İnsanoğlu" ifadesinin "Ben" ile eşanlamlı olduğunu, kişinin kendisinden bahsederken kullandığı dolaylı ve farklı bir yol olduğunu söyleyen küçük bir grup akademisyen arasında yer alır, dolayısıyla İsa şöyle söylemektedir: "Tilkilerin ini, gökte uçan kuşların yuvası var, ama İnsanoğlu'nun [yani Benim] başını [başımı] yaslayacak bir yeri [yerim] yok" (Matta 8:20 1 Luka 9:58). Ayrıca ba kınız P. Maurice Casey, Son of Man: The Interpretation and Influence of Daniel 7 (London: SPCK Publishing, 1979). Ancak Burkett'in de de-
Zelot
317
diği gibi, eşanlamlılık teorisinde sorun "tabirin bir işaret zamiri ge rektirmesidir ('bu adam'), bu da müjdedeki ifadede bulunmaz". The Son ofMan Debate, 96. Başkaları da zıt yolu kullanır, "İnsanoğlu" ifa desinin İsa'yı ifade etmediğini, başka birini, İsa'nın kendisini takip etmesini beklediği birini ifade ettiğini iddia eder. "İnsanoğlu kendi görkemi içinde bütün melekleriyle birlikte gelince, görkemli tahh na oturacak" (Matta 25:31 ). İsa'nın İnsanoğlu olarak başka birinden bahsettiği teorisini ağırlıklı savunucuları arasında Julius Wellhau sen ve Rudolf Bultmann yer alır. Ancak, bu da çok olası değildir; İsa'nın İnsanoğlu ifadesini kullandığı sözlerinin çoğunun bağlamı kendisinden bahsettiğini açıkça gösterir, kendisini Vaftizci Yahya ile karşılaştırmasında olduğu gibi: "Yahya geldiği zaman oruç tutup içkiden kaçındı, ona 'cinli' diyorlar. İnsanoğlu [yani Ben] geldiği zaman hem yedi, hem içti. Bu kez de diyorlar ki, 'Şu obur ve ay yaş adama bakın!" (Matta 11:18--19 1 Luka 7:33-34). Aramicede bir deyim olarak "İnsanoğlu" ifadesinin genel olarak "bir adam" ya da daha spesifik olarak "benim gibi bir adam" anlamına geldiğine inananlar arasında Barnabas Lindars, /esus Son of Man, ve Reginald Fuller, "The Son of Man: A Reconsideration", The Living Texts: Es says in Honor of Ernest W. Saunders, editörler Dennis E. Groh and Robert Jewett (Lanham, Md.: University Press of America, 1985), 207-17 yer alır. Bu akademisyenler Tanrı'nın Hezekiel'e ben adam şeklinde hitap ettiğini, bunun insan ama belki mükemmel insan an lamına geldiğini iddia eder. Yahudiler arasında İnsanoğlu ifadesi ile ilgili tek bir anlayış bulunmaması ile ilgili olarak bakınız Norman Perrin, "Son of Man" Interpreter's Dictionary of the Bible (Nashville: Abingdon, 1976 ), 833-36, ve Adela Yarbro Collins, "The Influence of Daniel on the New Testament" Daniel, editör John J. Collins (Minne apolis: Fortress Press, 1993), 90-123. "İnsanoğluna benzer biri"nin mesih olduğu hiçbir zaman belir tilmese de, birinci yüzyılda Yahudi bilim insanlarının ve hahamla rın bu şekilde anladıkları görülüyor. İsa da Daniel'in "insanoğluna benzer biri" ifadesini bir mesih figürü olarak anlıyor muydu, belli
318
Notlar
değildir. Daniel'in "insanoğlu" dediğinde belli bir kişilikten ya da spesifik birisinden bahsettiğine tüm akademisyenler inanmaz. Bu terimi düşmanlarına karşı zafer kazanan İsrail için bir sembol olarak kullanıyor olabilir. Aynı durum Hezekiel için de geçerlidir, burada "insanoğlu" Hezekiel adında belli bir kişi olmayabilir, ideal insa nın sembolik bir sunumu olabilir. Aslında, Maurice Casey, Hanok'ta geçen "insanoğlu"nun bile belli bir kişi olmadığını, sadece "insan" için kullanılan genel bir ifade olduğunu düşünür.; bakınız "The Use of the Term 'Son of Man' in the Similitudes of Enoch," fournal for the Study of Judaism 7.1 (1976): 11-29. B u düşünceye katılmıyor değilim, ancak bence genel ifadenin örneyin Yeremya 51 :43'teki - "Kentleri viran olacak, toprakları kimsenin yaşamadığı, bir kişinin bile [ben adam] geçmediği kurak bir çöle dönecek" - kullanımı ile Daniel 7:13'deki tek bir figür için kullanımı arasında önemli bir fark oldu ğunu düşünüyorum. Hem Hanok hem de 4 Ezra' da insanoğlu figürü açık biçimde mesih olarak ifade edilir, ancak 4 Ezra' da aynı zamanda Tanrı ta rafından "benim oğlum" olarak da adlandınlır: "Oğlum Mesih beraberindekilerle ortaya çıkacak, hayatta kalan herkese dört yüz yıl mutluluk getirecek. O zamanın sonunda oğlum Mesih ölecek, böylece nefes alan bütün insanoğlu da ölecek." (4 Ezra 7:28-29). 4 Ezra'nın MS birinci yüzyılın sonunda ya da belki ikinci yüzyılın ba şında yazıldığı tartışmasızdır. Ancak Teşbihler'in tarihi ile ilgili uzun zamandır tartışmalar süregelmektedir. Kumran' da bulunan çok sayıda Hanok kopyası arasında Teşbihler'in bir kopyası bulunma dığından, akademisyenlerin çoğu Tapınak'ın MS 70'te yıkılmasın dan çok sonra yazıldığına ikna olmuşlardır. Bakınız Matthew Black,
The Book of Enoch or 1 Enodı: A New English Edition wit11 Commentary and Textual Notes (Leiden, Nctherlands: Brill, 1 985). Ayrıca bakınız David Suter, "Weighed in the Balance: The Similitudes of Enoch in Recent Discussion" Religious Studies Review 7 (1981 ): 217-21, ve J. C. Hindly, "Towards a Date for the Similitudes of Enoch: A Historical Approach" New Testament Studies 14 (1967-68): 551-65.
Zelot
319
Hindly Teşbihler için MS 115 ila 135 yılları arasında bir tarih be lirler; bu tarih bana göre biraz geçtir. Öyle ya da böyle, Teşbihler için verebileceğimiz en iyi tarih MS 70'te Tapınak'ın yıkılmasından son ra, ancak MS 90 dolaylarında Matta'nın müjdesinin yazılmasından öncedir. Hanok'taki İnsanoğlu ile müjdelerde sadece Matta'da yer alan materyallerdeki İnsanoğlu arasındaki paralellikler için, bakınız Burkett, The Son ofMan Debate, 78; see also John J. Collins, "The Hea venly Representative:The 'Son of Man' in the Similitudes of Enoch" in ideal Figures in Ancient fudaism: Profiles and Paradigms, editör Jo hn J. Collins and George Nickelsburg (Chico, Calif.: Scholars Press, 1 980), 111-33. Dördüncü müjdede önceden var olan göksel bir var lık olarak insanoğlu için, bakınız: Delbert Burkett, The Son of the Man in the Gospel of John (Sheffield, U .K.: Sheffield Academic Press, 1991 ) and R. G. Hamerton-Kelly, Pre-Existence, Wisdom, and the Son of Man (Cambridge: Cambridge University Press, 1973). Belirtmek gerekir ki, Teşbihler' de de, 4 Ezra'da da, "İnsanoğlu" İsa'nın kullandığı bi çimde bir unvan olarak kullanılmamıştır. Kayafa'nın huzuruna çıkan İsa sadece Daniel 7:1 3'e değil, ay nı zamanda Zebur llO:l'e de atıfta bulunur ("Rab efendime, 'Ben düşmanlarım ayaklarına tabure yapıncaya kadar sağımda otur' di yor"). İsa'nın cevabında Daniel 7:13 ile Zebur llO:l'in birleştirilmesi başlangıçta ilgisiz görünebilir. Ancak T. F. Glasson' a göre, İsa doğal bir bağlantı kurmaktadır. Glasson der ki, Daniel'de, İnsanoğlu'nun "göklerdeki bulutlarla gelmesi" Tanrı'nın Krallığı'nın dünyada ku rulmasını sembolize eder. Dolayısıyla, İsa, Tanrı'nın sağ tarafına yükseldiğinde, 1 :1 5'te vaaz ettiği krallık, "yeni bir azizler toplumu" olarak ortaya çıkacaktır. Glasson'a göre, Zebur'a atıfta bulunma sı İsa'nın kişisel yükselişini gösterirken, Daniel'e atıfta bulunması krallığın dünyada kurulmasını ifade eder; bu onun ölümü ve di rilmesi ile başlayacak bir olaydır. Bu görüş, İsa'nın üç kademeli İn sanoğlu yorumu ile tutarlıdır. Diğer bir deyişle, Glasson iki unvan, yani mesih ve İnsanoğlu, bu anda İsa için bir olur. Bakınız Thomas
320
Notlar
Francis Glasson, "Reply to Caiaphas (Mark 14:62)" New Testament Studies 7 (1960): 88-93. Mary Ann L. Beavis, İsa'nın Kayafa huzuru na çıkış hikayesi ile Petrus'un daha önceki itirafı arasındaki paralel liklere işaret eder. Her iki olay da İsa'nın kimliğine dair bir soru ile başlar (8:27, 14:60), ve her ikisi de İnsanoğlu söyemi ile biter. Ayrıca, her iki olayda da İsa'nın mesih unvanını yeniden yorumlaması kı namayla karşılanır (8:32-33, 14:63-65); bakınız Mary Ann L. Beavis, "The Trial Before the Sanhedrin (Mark 14:53-65): Reader Respon se and Greco-Roman Readers" Catholic Biblical Quarterly 49 (1987): 581-96. BÖLÜM ON İKİ: SEZAR'DAN BAŞKA KRALIMIZ YOK
Yahuda İskaryot'un ihanetini anlatımda süsleme olarak görüp, gö zardı etmek ne kadar cazip görünse de, gerçek şu ki, bu ayrıntıya dört müjde yazarı da, ihaneti için her biri farklı bir sebep göster mekle birlikte, yer vermiştir. Markos ve Matta, "kalabalığın" özellikle Sanhedrin tarafından gönderildiğini açıkça belirtirken, Luka yakalamak için gelenler ara sına Tapınak komutanlarını da ekleyerek bu noktayı kesinleştirir. Sadece Yuhanna'nın müjdesinde yakalamaya gelen grup içerisinde Roma askerlerinin olduğu belirtilir. Bu olasılık oldukça düşüktür çünkü Romalı askerler prefectleri tarafından o yönde bir emir alma dıkları sürece bir suçluyu yakalayıp, Sanhedrin'e teslim etmezler, ve Pilatus'un İsa kendi huzuruna getirilmeden önce konuya dahil olacağını düşünmeyi gerektiren bir neden yoktur. Markos kılıcını savuranın havarilerden biri değil, "orada bulunanlardan biri" ol duğunu ileri sürse de (Markos 14:47), müjdelerin geri kalanında kölenin kulağını kesenin havarilerden biri olduğu açıkça belirtilir. Hatta, Yuhanna, kılıcını çeken havarinin Simun Petrus olduğunu söyler (Yuhanna 18:8- 11). Luka'nın tutuklanmaya karşı gelen bir İsa' dan duyduğu rahatsızlık İsa'nın kargaşaya son vermesi ve ken disini götürmelerinden önce zavallı kölenin kulağını iyileştirmesi anlatımında ortaya çıkar (Luka 22:49-53). Bununla birlikte, İsa'nın
Zelot
321
havarilere Getsemani'ye iki kılıç getirmelerini emrettiğini aktaran da Luka' dır (Luka 22:35-38). Eusebius ile ilgili olarak bakınız George R. Edwards, fesus and the Politics of Violence (NewYork: Harper and Row, 1 972), 31' de yer alan Pamphili Eusebius, Ecclesiastical History IIl.3 alıntısı. Eusebi us'un anlattıklarına bazı çağdaş akademisyenler karşı çıkmaktadır; örneğin L. Michael White, From fesus to Christianity (NewYork: Har perüne, 2004), 230. Raymond Brown iki ciltlik ansiklopedik çalışması The Death of the Messiah (New York: Doubleday, 1 994), 53-93'te müjdelerden önceki bir grup çile anlatımını özetler. Contra Brown, Markos öncesinden gelen çile anlatımları nosyonunu reddeden ve yargılama ve çarmı ha gerilme anlatımının Markos tarafından şekillendirildiğini ve Yu hanna da dahil olmak üzere, kanonik müjdelerin tümü tarafından adapte edildiğini iddia eden Perrin Ekolü' dür. Bakın The Passion in Mark: Studies on Mark 14-16, editör W. H . Kelber (Philadelphia: Fort ress Press, 1976). Yahudiler arasında çarmıha gerilme uygulamasının kullanımı için bakınız Ernst Bammel, "Crucifixion as a Punishment in Pales tine" The Trial of fesus, editör Ernst Bammel (Naperville, Ill.: Alec R. Allenson, 1970), 1 62-65. Josef Blinzler, Roma İmparatorluğu döne mine gelindiğinde, çarmıha gerilme uygulamasında, özellikle elle rin ve ayakların çarmıha çakılmasında bir anlamda standart oluştu ğundan bahseder. Öncesinde genellikle kamçı cezası uygulanır ve en azından Romalılar arasında, suçlunun çarmıha gerileceği yere kadar kendi çarmıhını taşıması beklenirdi. Bakınız Blinzler, The Trial o!Jesus (Westminster, Md.: Newman Press, 1959). Josephus, Titus tarafından kuşatıldığı sırada Kudüs' ten kaçmaya çalışan Yahudilerin önce idam edildiklerini, daha sonra çarmıha ge rildiklerini belirtir; The fewish War 5.449-51 . Martin Hengel, çarmı hın sadece Romalı olmayan vatandaşlar için uygulanan bir ceza ol masına rağmen, Romalı vatandaşların çarmıha gerildiği örneklerin
322
Notlar
de olduğunu yazar. Ancak bunlar vatan hainliği olarak değerlendi rilen suçlar karşısında özellikle tercih edilmiştir. Diğer bir deyişle, bir vatandaşa bir "kölenin cezasını" vererek, işlenen suçun kişinin Roma vatandaşlığından çıkarılmasını gerektirecek kadar büyük olduğu mesajı verilirdi. Bakınız Hengel, Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross (Philadelphia: Fortress Press, 1977), 39-45. Cicero alınhsı Hengel, 37' den yapılmıştır. Ayrıca bakınız J.W. Hewitt, "The Use of Nails in the Crucifixion," Harvard Theological Review 25 (1932): 29-45. İsa'nın müjdelerde anlahlan, Kayafa'nın huzurundaki yargılan ması ile ilgili olarak, Matta ve Markos İsa'nın Sanhedrin'e değil, baş kahinin avlusuna getirildiğini iddia eder. Markos'tan farklı olarak, Matta başkahin Kayafa'nın adını açıkça belirtir. Yuhanna ise İsa'nın önce eski başkahine, Hanna'ya götürüldüğünü, sonra Hanna'nın damadı ve o dönemdeki başkahin olan Kayafa'ya gönderildiğini belirtir. Markos'un İsa'nın Tapınak'ı yıkma ve insan eli değmeden yeniden inşa etme iddiasının gerçek olmadığını ifade etmesi ilginç tir. Tıpkı Matta gibi, Luka-Elçilerin İşleri ve Yuhanna da, İsa'nın tam olarak bu tehditte bulunduğunu açıkça ifade eder (Matta 26:59-61; Elçilerin İşleri 6:13-14; Yuhanna 2:19). Hatta, bu ifadenin bir versi yonu da Tomas'ın Müjdesinde yer alır: "Burayı yıkacağım ve kimse yeniden inşa edemeyecek." Hatta Markos bile, İsa'nın bu tehdidini, çarmıhta olduğu sırada yanından geçip onunla alay edenlere söy lettirir. Markos'un iddia ettiği gibi bu söz doğru değilse, oradan gelip geçenler nereden duymuş olabilirlerdi? Sanhedrin'in dışarıya kapalı gece oturumundan mı? Bu çok olası değil. Aslında, böylesi bir ifade, MS 70 sonrası dönemde Kilise'nin İsa eksenli temelinin bir parçası gibi görünmektedir, Hıristiyan toplumu "insan eli değme den inşa edilen Tapınak"tır. İsa'nın sözleri tam olarak ne olursa ol sun, Tapınak'ı bir şekilde tehdit etmiş olduğuna şüphe yoktur. Mar kos da bunu doğrular: "Bu büyük yapıları görüyor musun? Burada taş üstünde taş kalmayacak, hepsi yıkılacak!" (Markos 1 3:2). İsa'nın Tapınak' a yönelik tehditleri hakkında daha fazla bilgi için bakınız
Zelot
323
Richard Horsley, /esus and the Spiral of Violence, 292-96. Tüm bunlar dikkate alındığında, Markos'un Sanhedrin huzurunda yapılan yar gılama ile ilgili tavrı, İsa'ya karşı suçlamalarda bulunan kişilerin, suçlamalar doğru olsa da olmasa da, ki bu durumda doğru, adalet sizliğini göstermek için komik ölçüde zorlama görünmektedir. Raymond Brown, İsa'nın Sanhedrin huzurundaki duruşması ile daha sonraki rabbinik prosedür arasında yirmi yedi tutarsızlık sıra lar; Death of the Messiah, 358-59. D. R. Catchpole duruşmanın tarihselliğine karşı argümanı "The Historicity of the Sanhedrin Trial" Trial of /esus, 47-65'te inceler. Ge ce yargılama yapılmasının en azından alışılmadık olduğu Elçilerin İşleri 4:3-5'te ortaya konur; burada Petrus ve Yuhanna gece yaka lanırlar ancak Sanhcdrin huzurunda yargılanmak için sabahı bek lemeleri gerekir. Elçilerin İşleri'nde yer alan bu pasajı yazan Luka, diğer evanjelistlerin hatasını iki Sanhedrin toplantısını öne sürerek düzeltmeye çalışır: Biri İsa'nın yakalandığı gece, biri de "gün gel diğinde". Elçilerin İşleri 12:1-4'te, Petrus Fısıh Bayramı sırasında yakalanır ancak bayram bitinceye kadar yargılanmak üzere huzura çıkarılmaz; ancak Solomon Zeitlin Sanhedrin'in Sebt günü arifesin de toplanamayacağı fikrini kabul etmez; Zeitlin, Who Crucified /e sus ? (New York: Bloch, 1964). Yuhanna'nın olayların sıralamasında, Sanhedrin'in İsa'nın yakalanmasından günler önce toplandığını be lirtmesi tartışılabilir, ancak tüm akademisyenlerin İsa'nın yakalan masına neden olan etken olarak düşündüleri, Kudüs'e zafer içeri sinde girmesi ve Tapınak'ı temizlemesi olayları Yuhanna'da hizmeti içerisindeki ilk eylemlerinden sayıldığından, Yuhanna'nın mantığı çökmüş olur. Yahudilerin Roma işgali altındayken suçluları öldürme yetkileri hakkında bir argüman için bakınız Raymond Brown, Death of the Messiah, cilt 1, 331-48. Catchpole'ün bu konuda vardığı sonuç, bana göre, doğrudur: "Yahudiler [ölüm cezası gerektiren davalarda] yar gılama yapabiliyorlardı ancak idam cezası uygulayamıyorlardı." Bakınız "The Historicity of the Sanhedrin trial" The Trial of /esus,
324
Notlar
63. G.W.H. Lampe, Hıristiyan şehitler ile ilgili benzer bir davanın kayıtlarının korunmuş olduğu dikkate alındığında, İsa'nın Pilatus huzurundaki "yargılamasına" ait resmi tutanağın saklanmış ola bileceğini söyler. Görünüşe göre, pek çok Hıristiyan yazar ikinci ve üçüncü yüzyıllarda var olan bir Acta Pilati'den bahsetmektedir. Ancak bu doğru olsa bile (ve büyük olasılıkla değildir), böyle bir belgenin Hıristiyan teolojisinde polemik yaratmaktan başka faydası olmayacaktır. Bakınız G.W.H. Lampe, "The Trial of Jesus in the Acta Pilati" fesus and the Politics of His Day, 173-82. Plutarch, "İdama gi den her suçlu kendi çarmıhını taşır" diye yazar. KISIM III GİRİŞ: BEDENLENEN TANRI
İstefan'ın bir Diaspora Yahudisi olduğuna dair kanıt, Elçilerin İş leri 6' da aktarıldığı üzere, onun, "İbranice Konuşanlar" ile çatışma yaşayan "Yunanca Konuşanlar"ın, Yedi yardımanın lideri olarak görevlendirilmesinden gelmektedir (Yunanca Konuşanlar hakkın da daha fazla bilgi aşağıda verilmektedir). İstefan'ı taşlayanlar azat edilmiş kölelerdi, kendileri de Yunanca konuşuyorlardı, ancak Ku düs'e yeni göçmüşlerdi ve Kudüs'teki Yahudi liderliği ile teolojik olarak aynı çizgideydiler. Bakınız Marie-Eloise Rosenblatt, Paul the Accused (Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 1995), 24. Ölülerin dirilmesine olan inanç ile ilgili en eski kaynaklar Ugarit ve İran geleneklerinde yer alır. Zerdüşt kutsal metinleri, özellikle Gatha (ilahiler), zamanın sonu geldiğinde ölülerin "bedenleri ile ayağa kalacaklarından" bahsederken (Yasna 54) kişinin dirilmesine dair en eski ve belki de en iyi geliştirilmiş kavramı sunar. Mısırlılar Firavun'un dirileceğine inanırlardı, ancak sıradan insanların diril mesini kabul etmezlerdi. Stanley Porter, Yunan ve Roma dinlerinde bedenin dirilişine örnekler bulmuştur ancak Yahudilik düşüncesinde ölünün fizik sel olarak dirilmesi nosyonuna dair çok az kanıt olduğunu söyler. Bakınız Stanley E. Porter, Michael A. Hayes, and David Tombs, Resurrection (Sheffield, U.K.: Sheffield Academic Press, 1999). Jon
Zelot
325
Douglas Levenson, bu konuda Porter' a katılmıyor, bedenin dirilişi fikrinin köklerinin İbrani İncili'ne dayandığını ve bazılarının iddia ettiği gibi, İkinci Tapınak dönemine ya da MS 70'ten sonra yazılan kıyamet literatürüne ait olmadığını söyler; Resurrection and the Res toration ofIsrael (New Haven:Yale University Press, 2006). Levenson, Kudüs' ün yıkılmasından sonra, hahamlar arasında İsrail' in kefareti için ölülerin bedenen dirilmeleri gerektiği inancının arttığını ileri sürer. Ancak o bile, Yahudilikte görülen diriliş anlatılarının büyük bölümünün kişilerin yükselişi ile değil, ulusun eski görkemini ka zanması ile ilgili Yahudi halkının bir bütün olarak metaforik dirili şidir, ölümlülerin ölmesi ve sonra bedenlenerek gelmesi şeklinde kelime anlamıyla bir diriliş değildir. Aslında Charlesworth, "diriliş" ile "ölümden (kelime anlamıyla) sonra Tann'mn bedeni ve ruhu ye ni ve sonsuz hayata yükseltmesi (ölümlü hale dönüş değil)" kaste diliyorsa, İbrani İncili'nin tamamında bu kritere uyan tek bir pasaj olduğuna dikkat çekiyor-Daniel 12:2-3: "Yeryüzü toprağında uyu yanların birçoğu uyanacak: Kimisi sonsuz yaşama, kimisi utanca ve sonsuz iğrençliğe gönderilecek." Ölülerin dirilme�ine atıfta bulun duğu şeklinde yorumlanan çok sayıda diğer pasaj bu incelemeden geçemez. Örneğin, Hezekiel 37' de -" Rab Yahve bu kemiklere şöyle diyor: İçinize ruh koyacağım, canlanacaksınız ... " - bu kemikler ile açıkça "İsrail Halkı" kastedilir. Mezmur 30'da Davut şöyle der: "Ya RAB Tanrım, sana yakardım, bana şifa verdin. Ya RAB, beni ölüler diyarından çıkardın, yaşam verdin bana, ölüm çukuruna düşürme din" (30:2-4); bunun ölümden dirilmek değil, hastalıktan iyileşmek olduğu açıktır. Aynısı ölüyü dirilten İlyas (1 Krallar 1 7:1 7-24), ya da Lazarus'u dirilten İsa ( John 11:1-46) için de geçerlidir, her ikisi de diriliş hikayeleri kategorisine değil, şifa verme hikayeleri kate gorisine girer, çünkü bu şekilde "diriltilen" kişi daha sonra yine öle cektir. Ancak Charlesworth, Ölü Deniz Tomarlarında, özellikle de Diriliş Hakkında (4Q521 ) olarak adlandırılan tomarda ölünün dirile rek ölümsüzleştiği inanana dair kanıt bulmuştur; burada Tanrı'nın mesih aracılığıyla ölüyü hayata döndüreceği iddia edilir. İlginçtir,
326
Notlar
bu Pavlus'un göğe yükselen İsa'ya inananların da dirileceği inancı na uygundur: "Mesih'e ait ölüler dirilecek" (1 Selanikliler 4:15- 17). Bakınız James H. Charlesworth ve meslektaşları, Resurrection: The Origin and Future ofa Biblical Doctrine (London: T&T Clark, 2006). Kumran'ın Hakkaniyetli Öğretmeninin ölümden dirileceğinden bahseden tomarlarda bedenin kelime anlamıyla dirilmesinden de ğil, Tapınak ile bağlarını ayırmış insanlar için mahrum oldukları haklarını yeniden kazandıkları metaforik bir dirilişten bahsedilir. Örneğin pseudepigrapha'da diriliş fikrine benzer bir unsur vardır örneğin, 1 Hanok 22-27, ya da 2 Makabeler 14'de, Razis iç organla rını koparıp dışarı çıkartır ve Tanrı onları yerine geri koyar. Ayrıca, Testament ofJudah'da İbrahim, İshak ve Yakup'un dirilip tekrar yaşa yacakları söylenir (25:1). Mişna'da diriliş düşüncesi ile ilgili olarak, Charlesworth, bu pasajların MS 70 öncesindeki Yahudi inanışlarına örnek olarak vermek için çok geç tarihli (MS ikinci yüzyıl sonrası) olduğuna, haklı olarak, dikkat çeker, ancak "Mişna' da yer alan söy lenceler ile Sanhedrin'in 70 öncesi dönemde Ferisilerin inançlarını belirlemelerinin" anlaşılır olduğunu da kabul eder. Rudolf Bultmann, Roma'nın gizemli dinleri olarak adlandırılan inanışlarda, ölen ve dirilen oğul-kutsal varlık kavramına kanıtlar bulmuştur. "Her şeyin ötesinde, gnostisizm Tanrı'nın Oğlu'nun in san ve göksel kurtarıcı olması nosyonunun farkındadır" der. Bakı nız Essays: Philosophical and Theological (NewYork: Macmillan, 1 995), 279. Ancak bence Martin Hengel, Roma İmparatorluğu'nda "gizem li d inlere" olan merak dalgasının ve bunun sonucunda ortaya çıkan Yahudilik ve proto-Hıristiyanlık sentezinin ikinci yüzyıldan önce gerçekleşmediğini söylerken haklıdır. Diğer bir deyişle, gnostisizm de ve gizemli dinlerde ölen ve sonra dirilen tanrısal varlık kavramı nı Hıristiyanlık etkilemiş, tersi söz konusu olmamış olabilir. Bakınız Martin Hengel, The Son of God (Eugene, Ore.:Wipf and Stock, 1976), 25-4 1 . Antik dünyada diriliş üzerine tarihsel ve kültürel çalışmalar hakkında önemli metinler arasında GezaVermes, The Resurrection:
Zelot
327
History and Myth (New York: Doubleday, 2008) ve N. T. Wright, The Resurrection of the Son of God (Minneapolis: Fortress Press, 2003) yer alır. Mezmur 16' da, başlangıçtan itibaren birinci tekil şahısın kulla nılması nedeniyle, kendinden bahsediyor olması konusunda şüp heye yer yoktur: "Koru beni ey Tanrı, çünkü sana sığmıyorum." Burada tanrısal olan şeklinde çevrilen İbranice kelime chasid'dir. Bence, Davut'un kendisinden "Tanrısal olan" şeklinde bahsetmesi onun dindarlığı ve Tanrı'ya bağlılığından çok ya bizzat kendisinin (ki bu hayal edilemez) ya da gelecekte ortaya çıkacak Davut idea lindeki bir kişinin tanrısallaşması ile ilgilidir. Elbette, Luka Mezmur 16:8-ll'in Yunanca tercümesini kullanıyordu, burada İbranice chasid kelimesi Yunanca hosion, yani "kutsal olan" şeklinde çevrilmişti, bu da, mezmurun bağlamı ve anlamı düşünüldüğünde, "tanrısal olan" ile eşanlamlı görülmelidir. Bu mezmurun mesih hakkında olduğu nu düşünmek hayal gücünü fazla zorlamak olacaktır ancak İsa'nın ölümünü ve dirilmesini öngördüğü şeklinde yorumlamak saçma dır. İstefan'ın Elçilerin İşleri kitabında verilen uzun savunmasının Luka tarafından düzenlenmiş olduğu açıktır; İstefan'ın ölümünden altmış yıl sonra yazılmıştır. Ancak, Luka'nın da bir Diaspora Yahu disi - Antakya şehrinden gelen, Yunanca konuşan Suriyeli, din de ğiştirmiş bir kişi - olduğu ve İsa'nın kim olduğuna dair algısı İstefan ile aynı doğrultuda olacağı düşünülürse, incelenmeye değer. İstefan'ın İncil hikayesinde dikkat çekici hataları: İstefan İbra him'in Şekem'de torunu Yakup'un gömülmesi için bir mezar satın aldığını anlatır, ancak İncil'de Şekem'de mezarı satın alanın Yakup olduğu söylenir (Yaratılış 33:19), ancak o da İbrahim'le beraber Hebron'a gömülmüştür (Yaratılış 50:13). İstefan Musa'nın Sina Da ğı'nda yanan çalıları gördüğünü söyler, gerçekte bu Horev Dağında olmuştu; burası, aksine bazı argümanlar geliştirilmiş olsa da Sina ile aynı yer değildir (Mısırdan Çıkış 3:1). Daha sonra Musa'ya yasayı bir meleğin verdiğini söyler, aslında Musa'ya yasayı veren bizzat
328
Notlar
Tanrı' dır. Elbette, Luka'nın, Musa' ya yasanın "Huzurdan Çıkan Melek" tarafından verildiğini kabul eden Jubilee geleneğinden etki lenmiş olması mümkündür. Jubilees 45.15-16'd, "ve İsrail ölmeden önce oğullarını kutsadı ve onlara Mısır topraklarında üzerlerine düşenleri söyledi; ve onları son günlerde başlarına ne geleceğini an lattı, ve onları kutsadı ve Yusuf' a topraktan iki pay verdi. Ve baba larının topraklarında uyudu ve Kenan topraklarında çifte mağara da, babası İbrahim' in mezarının yanında, Hevron topraklarında bir çift mağarada kendi kazdığı mezara gömüldü. Ve tüm kitaplarını ve babalarının kitaplarını bugüne dek koruması ve çocukları için yenilemesi için oğlu Levi'ye verdi." İlginçtir, Jubilees Tevrat'ın da Musa tarafından yazıldığını iddia eder; Tevrat için Mozaik yazarlık geleneğinin en eski tanığıdır. "Tanrı'nın sağı" ifadesinin önemi hakkında daha fazla bilgi için David Noel Freedman ve meslektaşları, Eerdmans Dictionary of tlıe Bible (Cambridge: Eerdmans, 2000) içerisinde ilgili başlığa bakınız. Freedman'a göre, mühür yüzüğü sağ ele takılırdı (Yeremya 22:24); daha büyük olan oğul daha büyük kutsamayı sağ elle almıştır (Ya ratılış 48:14, 17); onurlandırma kişinin sağ tarafına oturtularak olur du (Mezmur 110: 1 ); ve Tanrı'nın sağ eli kurtarır (Mısır'dan Çıkış 15:6), zafer kazanır (Zebur 20:6), ve kudretlidir (Yeşaya 62:8). Aqui nalı Thomas'm yorumları Summa Theologica, soru 58' den alınmıştır. BÖLÜM ON ÜÇ: MESİH DİRİLMEMİŞSE
Aslında, Kutsalların Kutsalı'nı Tapınak'ın geri kalanından ayıran iki (hatta bazılarına göre üç) perde vardı: İç Tapmak'ın girişinde asılı bir perde ve Tapmak'ın içinde asılı olan, hekal ya da kapı ile Tanrı'nın ruhunun bulunduğu daha küçük odacığı ayıran bir iç perde. Müj dede hangi perdeden bahsedildiği önemli değildir, çünkü hikaye bir efsanedir, ancak başkahin dışındaki herhangi birinin ancak dışarıda ki perdeyi görmesi mümkündür. Bakınız Daniel Gurtner, Torn Veil:
Matthew's Exposition of the Death of Jesus Veil: Matthew's Exposition of the Death of Jesus (Cambridge: Cambridge University Press, 2007). Zelot
329
Her ne kadar tarihsel kanıtlar ve Yeni Ahit, İsa'nın takipçilerinin İsa'nın çarmıha gerilmesinden sonra Kudüs'te kaldıklarını açıkça gösterse de, Matta'nın müjdesinde dirilen İsa'nın havarilerine ken disini Celile' de görmelerini söylemesi ilginçtir (Matta 28:7). Oscar Cullman, The State in the New Testament (NewYork: Char les Scribner's Sons, 1956); The Christology of the NewTestament (Phi ladelphia: Westminster Press, 1959); John Gager, Kingdom and Com munity:The Social World of the Early Christians (Englewood Cliffs, N .J.: Prentice Hail, 1975); ve Martin D ibelius, Studies in the Acts of the Apostles (New York: Charles Scribner's Sons, 1956), İsa'nın ilk takip çilerinin diğer Kudüslüleri kendi hareketlerine katılmaya ikna etme konusunda başarısız olduklarını göstermişlerdir. Gager, doğru bir tespitle, "dine ilk girenler Yahudi toplumunun köklü bölümlerini temsil etmiyorlardı" (26) der. Dibelius, Kudüs topluluğunun Kudüs dışında misyonerlik yapmakla ilgilenmediklerini ancak İsa'nın ye niden gelişini beklerken sessiz bir ibadet ve tefekkür hayatı sürdük lerini belirtir. Gager, içerdiği çok sayıda doktrine! çelişkiye rağmen, erken dö nem İsa hareketinin başarısını L. Festinger, H.W. Riecken, ve S. Sc hachter tarafından hazırlanan When Prophecy Fails: A Social and Psy
chologic.al Study ofa Modern Group That Predicted the Destruction of the World (New York: Harper and Row, 1956) başlıklı mükemmel bir sos yolojik çalışmaya dayanarak açıklar; bu çalışma, Gager'ın ifadesiyle, şunu göstermektedir: "Belli koşullar altında, temel inançları dünya daki olaylarla doğrulanmayan bir dinsel topluluk çöküp, dağılma yabilir. Bunun yerine, uyumsuzluk algısına yani, önemli bir inancın onaylanmamasından kaynaklanan gerginlik ve şüphe duyma haline karşılık olarak gayretli misyonerlik faaliyetlerine girebilir" (39). Fes tinger'in devam niteliğindeki çalışması, A Theory of Cognitive Disso nance (Stanford: Stanford University Press, 1957)'de yer verdiği gibi: "Uyumsuzluğun varlığı, uyumsuzluğun azaltılması ya da ortadan kaldırılması için baskıya neden olur. Uyumsuzluğu azaltma baskı sının gücü, uyumsuzluğun büyüklüğünün bir fonksiyonudur" (18).
330
Notlar
"Helenist" kelimesinin ne anlama geldiği konusunda büyük tar hşmalar söz konusudur. Walter Bauer'in Orthodoxy and Heresy in Earliest Christianity (Mifflintown, Pa.: Sigler Press, 1971) çalışma sında iddia ettiği gibi, Hıristiyanlığa geçmiş diğer uluslardan kişiler oldukları anlamına gelebilir. H. J. Cadbury bu konuda Bauer ile ay nı fikirdedir. Helenistlerin Celile' den ya da diğer yabancı bölgeler den gelmiş ve Yasa'ya karşı olumlu yaklaşmayan diğer uluslardan Hıristiyanlar olabileceklerini düşünür. Bakınız "The Hellenists," The Beginnings of Christianity, cilt 1, editör K. Lake ve H. J. Cadbury (London: Macmillan, 1 933), 59-74. Ancak, Martin Hengel'in Betwe en /esus and Paul (Eugene, üre.: Wipf and Stock, 1983) çalışmasında ikna edici biçimde ortaya koyduğu gibi, " Helenist" kelimesinin Yu nanca konuşan Diaspora Yahudileri olmaları oldukça muhtemeldir. Marcel Simon, Hengel'e kahlsa da, aynı zamanda (Hengel'in aksine) terimin, Yahudiye'deki Yahudiler arasında, Yunan (yani pa gan) yerleşimleri nedeniyle aşağılayıcı anlamlan da olduğuna ina nır. Simun, Justin Martyr'ın Trypho (80.4)'te dine akın düşünceler arasında Helenizmi de saydığını belirtir. Bakınız St. Stephen and the Hellenists in the Primitive Church (New York: Longmans, 1958). Yedi Yardımcının erken dönem kilisesinde bağımsız bir toplulu ğun liderleri olduğu, aktif olarak ders verdiklerinin, şifa verdikleri nin ve mucizeler gösterdiklerinin anlahlması ile kanıtlanmaktadır. Luka'nın Elçilerin İşleri 6:1-6'da belirttiği gibi, temel sorumlulukları yemek dağıtmak olan garsonlar değillerdi. Hengel, Helenistlere uygulanan zulümden "topluluğun Aramice konuşan kesiminin neredeyse hiç etkilenmediğini" yazar ve İbrani lerin MS 66'da savaşın patlak vermesine kadar Kudüs'te kaldıkları düşünülürse, kahin yetkililer ile bir uzlaşma yolu bulmuş olmala rı gerektiğine işaret eder. "Yahudi Filistin' de ancak yasalara kesin biçimde bağlı kalan bir topluluk uzun süre bannabilirdi"; Between /esus and Paul, 55-56. İsa'nın hareketinin, çarmıha gerilmeyi takip eden ilk birkaç yılda
Zelot
331
sadece Yahudileri içine alan bir misyon olduğunu düşünmek için bir neden de, havarilerin, İsa'nın ölümünden sonraki ilk işlerinden biri olarak Yahuda İskaryot'un yerine Matiya'yı seçmeleridir (Acts 1 :21-26). Bu, çarmıha gerilme olayının hemen sonrasında İsrail'in kabilelerinin yeniden oluşturulması nosyonunun varlığını sürdür düğünü gösterir. Hatta, dirilen İsa'ya havarilerin sordukları ilk sorulardan biri, artık döndüğüne göre, "İsrail Krallığı'nı eski gün lerine döndürmek" isteyip istemediği olmuştur. Yani, şimdi, yaşa dığın dönemde gerçekleştiremediğin mesihlik fonksiyonunu şimdi gerçekleştirecek misin? İsa bu soruyu geçiştirir: "Baba'nın [bu işler için] kendi yetkisiyle belirlemiş olduğu zamanları ve tarihleri sizin bilmenize izin yoktur" (Elçilerin İşleri 1 :7). BÖLÜM ON DÖRT: BEN ELÇİ DEGİL MİYİM?
Yeni Ahit'te Pavlus'a atfedilen mektuplardan, sadece yedi tanesi onunla rahatlıkla ilişkilendirilebilir: 1 Selanikliler, Galatyalılar, 1 ve 2 Korintliler, Romalılar, Filipililer ve Filimun. Pavlus'a atfedilen an cak büyük olasılıkla onun tarafından yazılmamış olan mektuplar Koloseliler, Efesliler, 2 Selanikliler, 1 ve 2 Timoteyus ve Titus. Pavlos'un Hristiyanlığa geçiş tarihi üzerine tartışmalar mevcut tur. Bu karışıklığın nedeni Pavlus'un Galatyalılar 2:1'de "on dört yıl aradan sonra" Kudüs'te Havariler Konseyi'ne gittiğini söylemesi dir. Konseyin MS 50 yılı dolaylarında gerçekleştiği varsayıldığında, Pavlus'un Hıristiyanlığa geçişi MS 36 ya da 37 yılında olmalı. James Tabor, Paul and Jesus (New York: Simon and Schuster, 2012) bu tarihi destekler. Ancak, bazı akademisyenler "on dört yıl aradan sonra" ifadesiyle Pavlus'un Havarilerin karşısına ilk kez çıkışından on dört yıl sonrasını kastettiğini düşünürler; ki bu ilk çıkışının din değiştir mesinden üç yıl sonra olduğunu belirtir. Bu şekilde, din değiştirme si MS 33 yılına daha yakın olacaktır; Martin Hengel, Between Jesus and Paul, 31. Adolf Harnack, The Mission and Expansion of Christia nity in the First Three Centuries (NewYork: Harper and Row, 1972) yazısında bu tarihi uygun olarak değerlendiriyor, Pavlus'un İsa'nın
332
Notlar
ölümünden on sekiz ay sonra Hıristiyanlığa geçtiğini hesaplıyor, ancak ben bunun Pavlus'un geçişi için çok erken bir tarih olduğunu düşünüyorum. Pavlus'un geçişinin yaklaşık olarak MS 36 ya da 37 yılında, Havariler Konseyi'nden on dört yıl önce olması konusunda Tabor ve diğerlerine katılıyorum. Pavlus'un Galatyalılara mektubunda yer alan, "kilisenin sözde temel direkleri" sözünün özellikle Kudüs bazlı Havarileri hedef al dığı ve görüş ayrılığı yaşadığı, ismi bilinmeyen Yahudi Hıristiyan ları kastetmediği Gerd Ludemann tarafından Paul: The Founder of Christianity (NewYork: Prometheus Books, 2002), özellikle 69 ve 120. sayfalarda; ve M. Eugene Boring ile birlikte, Opposition to Paul in /ewish Christianity (Minneapolis: Fortress Press, 1989) çalışmaların da kesin olarak kanıtlanmıştır. Ayrıca bakınız Tabor, Paul and /esus, 19; ve J.D.G. Dunn, "Echoes of the Intra-Jewish Polemic in Paul's Letter to the Galatians" Journal of Biblical Literature 112 / 3 (1993): 459-77. Günümüzde Hıristiyanlık olarak gördüğümüz inancın yaratıl masında Pavlus'un rolü üzerine yakın geçmişte şiddetli tartışma lar yaşanmıştır; bazı çağdaş akademisyenler Pavlus'u savunmuş ve onun Yahudi köklerine bağlı ve Musa'nın yasa ve adetlerine saygılı, adanmış bir Yahudi olduğu ancak misyonunun mesihlik içeren Ya hudiliği, Yahudi olmayan bir kesine ulaştırmak olduğunu düşün düğü ifade edilmiştir. Hıristiyanlık üzerine çalışmalar yapan akade misyenlerin Pavlus' a dair geleneksel görüşünü belki de en iyi özet leyen Rudolf Bultmann' dır, Faith and Understanding (London: SCM Press, 1969); Pavlusun İsa Mesih doktriniyle ilgili ünlü tanımlaması şöyledir: "Orijinal Filistin Hıristiyanlığından farklı olarak, yepyeni bir din." Bultmann ile aşağı yukarı aynı düşünceyi paylaşan aka demisyenler arasında Adolf Hamak, What Is Christianity? (New York: G. P. Putnam's Sons, 1902); H. J. Schoeps, Paul:The Theology of the Apostle in the Light of Jewish History (Philadelphia: Westminster Press, 1961 ); ve Gerd Ludemann, Paul:The Founder of Christianity yer alır. Pavlus'u sadece Yahudiliği diğer uluslar için çevirmeye çalışan
Zelot
333
sadık bir Yahudi olarak gören akademisyenler arasında L. Michael White, From Jesus to Christianity, ve daha önce benim de profesörüm olan Marie-Eloise Rosenblatt, Paul the Accused (Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 1995) yer alır. Nihayetinde, her iki görüş de belli ölçüde gerçekliğe sahiptir. Pavlus'un bildiğimiz anlamdaki Hıristiyanlığın yarahcısı olduğu na ya da yeni inancı Yahudilikten tam anlamıya koparanın o oldu ğuna inananlar genellikle, Diaspora Yahudiliğinin eklektizmini ya da Yunanca konuşan Helenistlerin etkisini yeterince dikkate alma maktadır; ki, kendisi de Yunanca konuşan bir Helenist olan Pavlus, Nasıralı İsa'yı büyük olasılıkla ilk kez onlardan duymuştur. Ancak şunu açıklığa kavuşturmalıyız: Helenistler öğretilerinde Musa'nın Yasası'nı geri plana almış olabilirler ancak bunları şeytan gibi gör memişlerdir; dine giriş gerekliliği olarak sünnet olmaktan vazgeç miş olabilirler ancak bunu köpeklere ve suçlulara yakışhrmamışlar ve Pavlus'un yaptığı gibi, fikirlerine katılmayanların hadım edilme sini önermemişlerdir (Galatyalılar 5:12). Ancak, Pavlus bu doktrini Helenistlerden almış da olsa, kendisi icat etmiş de olsa, en sıkı savu nucuları bile, görüşlerinin yaşadığı dönemdeki en deneysel Yahudi hareketinden bile sapmış olduğunu inkar edemez. Pavlus "İşay'ın kökünden birinin" " Uluslara ışık" olacağı ko nusunda Yeşaya 49:1-6'dan alınh yaparken kesinlikle kendisinden bahsetmektedir çünkü Pavlus kendisi bile İsa'nın diğer uluslara misyonerlik yapmadığını kabul eder (Romalılar 15:12). N. A. Dahi tarafından yapılan araştırma, Pavlus'un Xristos (Ch rist - İsa Mesih) kelimesini kullanma şeklinin ne kadar alışılmadık olduğunu ortaya koymuştur. Dahl, Pavlus' a göre Xristos kelimesi nin kesinlikle bir yüklem olmadığını, iyelik halinin bulunmadığını söyler ve kelimeyi Yesus ha Xristos, ya da Mesih (olan) İsa [Jesus the Christ]'da olduğu gibi tamlama haliyle de hiç kullanmamıştır. Bakı nız N .A. Dahi, fes us the Christ:The Historical Origins of Christological Doctrine (Minneapolis: Fortress Press, 1991 ).
334
Notlar
Antik Yahudilikte Tann'nın Oğlu hitabı alışılmadık değildi. Tanrı Davut'tan oğlu olarak bahseder: "Sana bugün baba oldum" (Zebur 2:7). H atta İsrail için "ilk oğlum" (Mısırdan Çıkış 4:22) der. Ancak, her durumda Tann'nın Oğlu bir tanımlama olarak değil, bir unvan olarak kullanılır. Pavlus'un İsa'yı Tann'nın kelime anlamıyla oğlu olarak görmesi, ikinci Tapmak dönemi Yahudiliğinde daha önce gö rülmüş olgu değildir. Luka, Pavlus ile Barnaba'nın "sert bir tartışma" nedeniyle ayrıl dıklarını iddia eder; Luka'nın iddiasına göre tartışma bir sonraki se yahatlerinde Markos'un da onlarla gelip gelmemesi üzerine olmuş tur ancak Havariler Konseyi'nden kısa süre sonra Antakya'da ya şananlar ile bağlantılı olduğu açıktır. Petrus ve Pavlus Antakya'da bulundukları sırada, herkesin önünde şiddetli bir tartışmaya girer ler, bunun nedeni, Pavlus'a göre Petrus, Yakup'un yanından adam lar şehre gelir gelmez, Kudüs' teki "sünnet yanlılarından korkarak", diğer uluslardan olanlarla masasını paylaşmayı kesmişti (Galatyalı lar 2:12). Elbette, bu olayla ilgili elimizdeki tek kaynak Pavlus'tur ve onun aktarımından şüphe etmemiz için çok sayıda neden vardır, en önemlisi de diğer uluslardan olanlar ile aynı masayı paylaşmanın Yahudi Yasası'nda herhangi bir şekilde yasaklanmamış olmasıdır. Tartışmanın aslında Yahudi yemek yasalarına - yani diğer ulusların yemeklerinin yenmemesine - dair Barnaba'mn Petrus'tan yana ol duğu bir tartışma olması mümkündür. Luka Pavlus'un Yahudilerin kendisini öldürme planları nede niyle Roma'ya kaçtığım söyler. Aynca Roma yetkilisinin Pavlus'a Sezariye'ye kadar bizzat eşlik etmeleri için yaklaşık beş yüz askerini tahsis ettiğini de iddia eder. Bu iddia saçmadır ve rahatlıkla gözardı edilebilir. Tarihçi Suetonius'a göre, Claudius Yahudileri Roma'dan sür müştür, "çünkü Roma' da yaşayan Yahudiler Chrestus'un tahrik et mesi ile sürekli isyan çıkarıyorlardı." Suetonius'un Chrestus ile İsa Mesih'i kastettiğine ve Yahudiler arasındaki bu çatışmaların şehirde yaşayan Hıristiyan Yahudiler ve Hıristiyan olmayan Yahudiler ara-
Zelot
335
sında olduğuna yaygın olarak inanılır. F. F. Bruce'un dediği gibi, "Şunu unutmamalıyız, geriye dönüp bakhğımızda, bizler Claudius dönemi kadar erken bir dönemde bile Yahudiler ile Hıristiyanları ayırabiliriz ancak o dönemde Roma yetkil ileri tarafından böyle bir ayrım yapılması mümkün değildi." F. F. Bruce, "Christianity Un der Claudius" Bulletin of the John Rylands Library 44 (March 1962): 309-26. BÖLÜM ON BEŞ: ADİL OLAN
Yakup ve Yahudilerin yakarışları tanımlamaları Filistinli Yahudi Hıristiyan Hegessippus'un (MS 1 00-180) anlatımlarından alınmış tır. Hegesippus'un erken dönem Kilise tarihine dair beş kitabına sa dece üçüncü yüzyılda, İmparator Konstantin yönetimi altında kilise başpiskoposu olan Sezariyeli Eusebius (MS yaklaşık 206- yaklaşık 339) tarafından yazılan Ecclesiastical History metnindeki alınhlardan ulaşabiliyoruz. Hegesippus'un ne denli güvenilir bir kaynak olduğu çok tartış malıdır. Diğer taraftan, Hegesippus'un bazı sözlerinin tarihselliği akademisyenlerin büyük bölümü tarafından tartışmasız kabul edi lir; "Kilisenin kontrolü H avariler ile birlikte Rabbin kardeşi Yakup' a geçti; Rabbin zamanından günümüze kadar herkes onu Adil Olan diye çağırır çünkü yaşayan çok sayıda Yakup'un içinde, o doğuş tan kutsaldır" (Eusebius, Ecclesiastical History 2.23) sözleri gibi. Bu iddia pek çok farklı beyanla da desteklenmektedir (aşağıdaki gibi) ve Pavlus'un mektuplarında ve Elçilerin İşleri kitabında bile izine rastlanır. Ancak, Hegesippus'ta yer alan karışmış ya da düpedüz yanlış bazı anlahmlar da vardır, Yakup'un "kutsal yere tek başı na girmesine" izin verildiği ifadesi gibi. Hegesippus "kutsal yer" ile Kutsalların Kutsalı'nı kastediyorsa (ve aslında bunu kastettiği konusunda bazı şüpheler vardır), bu ifade özü itibariyle yanlıştır; Kutsalların Kutsalı'na sadece başka.hin girebilirdi. Ayrıca, Hegesip pus'ta Yakup'un ölümü ile ilgili anlatım, akademisyenler tarafın dan daha güvenilir kabul edilen Josephus'un Antiquities kitabında-
336
Notlar
ki anlatım ile çelişkilidir. Ecclesiastical History'de kaydedildiği gibi, Yakup'un nihayetinde ölümüne yol açan, Yahudilerin kendisinden insanları mesih olarak İsa'yı takip etmekten vazgeçirmesi isteğine verdiği cevaptır: "Ve [Yakup] yüksek sesle cevap verdi: Neden ben den İsa'yla, İnsanoğlu'yla ilgili istekte bulunuyorsunuz? O cennette kudretli Tanrı'nın sağında oturuyor ve cennetin bulutları üzerin de gelmek üzere! Onlar da yaklaştılar ve adil olanı yere ittiler ve birbirlerine dediler ki: Adil Yakup'u öldürelim. Ve onu taşlamaya başladılar, çünkü düşünce ölmemişti ve dönmüş, diz çökmüş ve: "Sana yalvarıyorum, Rab Tanrı Babamız, onları affet, ne yaptıklarını bilmiyorlar" demişti. Bu hikayenin şaşırtıcı tarafı, Markos'un müjdesinde İsa'nın baş kahin Kayafa'ya cevabından alınmış olan, Elçilerin İşleri kitabında ki İstefan'ın şehit edilmesi hikayesinin farklı bir anlatımı olmasıdır. Ayrıca Yakup'un ölümünden önceki konuşması ile İsa'nın Luka 23:24' de aktarılan çarmıhtaki konuşması arasındaki paralelliğe de dikkat edilmelidir. Hegesippus, Yakup'un şehit edilmesi hikayesini şu şekilde biti rir: "Ve içlerinden biri, çamaşırcılardan biri, çamaşırları çırpmak için kullandığı sopayı çıkardı ve adil adamın başına vurdu. Ve bu şekil de şehit oldu. Onu hemen oraya, Tapınak' a gömdüler. Anıtı hala Tapınak'ta durur. Hem Yahudiler, hem de Hıristiyanlar için İsa'nın Mesih olduğunu söyleyen gerçek bir tanık oldu. Vespasian derhal etraflarını sardı" (Eusebius, Ecclesiastical History 2.23.1- 1 8). Burada da, akademisyenler neredeyse oy birliği ile, Yakup'un ölümüne iliş kin Yosefus'un anlatımını Hegesippus'a tercih ederler; ancak ikinci anlatımın İskenderiyeli Klement'in çalışmalarında yer bulduğuna değinmek gerekir. Şöyle söylüyor: "İki Yakup vardı, biri Adil Olan, onu [Tapınak'ın] korkuluklarından aşağıya attılar ve çamaşırcının sopasıyla döverek öldürdüler, diğeri de başı kesilen [Zebedi oğlu] Yakup" (Klement, Hypotyposes, Book 7). Yosefus Antiquities 20. 180-81'de zengin aristokrat kahinlerin da ha düşük sınıftan kahinlerin aldığı gelir vergisini kesmesini anlatır:
Zelot
337
"Ancak başkahin Hanna'ya gelince, her geçen gün görkemi artı yordu ve bu da vatandaşların desteğini ve saygısını kazanıyordu; çünkü o paragözdü: bu yüzden Albinus'un ve başkahinin [Danneus oğlu İsa] dostluğunu kazanmak için onlara hediyeler veriyordu; ayrıca çok ahlaksız köleleri vardı, en gözü kara insanlarla beraber geziyorlardı, ve kahinlere ait vergileri şiddet kullanarak alıyorlardı ve bu vergileri vermek istemeyenleri dövmekten çekinmiyorlardı. Diğer başkahinler de benzer şekilde davrandılar, ve köleleri de öy le, kimse onları engelleyemedi; bu yüzden kahinler[den bazıları], o vergilere muhtaç olan yaşlılar, açlıktan öldüler." Burada bahsedilen Hanna büyük olasılıkla Yakup'u öldüren Hanna'nm babası, Büyük Hanna olmalıdır. Yosefus'un Yakup'un şehit edilmesi anlatımı Antiquities 20.9.l'de yer alır. Yakup'un Hıristiyan olduğu için idam edildiğine herkes ikna olmuş değildir. Örneğin Maurice Goguel, Yakup ile birlikte idam edilen kişiler de Hıristiyan olsalardı, isimleri Hıristiyan sözlü geleneklerinde korunmuş olurdu, der; Goguel, Birth of Christianity (New York: Macmillan, 1954). Bazı akademisyenler, ben de dahil, Hanna'nın alt sınıftaki kahinler için olan vergilere el koymasını la netlediği için idam edildiğine inanır; bakınız S.G.F. Brandon, "The Death of James the Just: A New Interpretation" Studies in Mysticisrn and Religion ( Jerusalem: Magnus Press, 1967): 57-69. Yosefus'un aktarımından, Yahudilerin yargılama sürecinin yasa ya uygun olmamasına mı, yoksa adil olmayan bir hüküm verilmiş olmasına mı öfkelendiklerini anlamak zor. Hanna'nın, Kudüs'teki procurator olmadan Sanhedrin'i toplamış olmasının yasal olma dığını söyleyerek Albinus' a şikayette bulunmaları, verilen hükme değil, yargılama sürecine itiraz ettiklerini düşündürüyor. Ancak, John Painter'ın şu yorumuna katılıyorum : "Grubun, ölüm cezası verebilmek için Romalı yetkililerin hazır bulunması gerekmesine rağmen Hanna'nın yasayı kendi kontrolüne almış olmasına itiraz ettiği iddiası (bakınız Yuhanna 18:31 ) 'en tarafsız ... yasaya sıkı sı kıya bağlı' insanların ortaya atacakları bir itiraza uymuyor. Daha
338
Notlar
çok, en tarafsız, yasaya sıkı sıkıya bağlı insanların, Yakup'un ve diğerlerinin yasayı çiğnedikleri hükmünün adil olmadığını düşün düklerini akla getiriyor." Bakınız John Painter, "Who Was James?" in The Brother of /esus: James the Just and His Mission, Bruce Chilton ve Jacob Neusner, editörler (Louisville, Ky.:Westminster John Knox Press, 2001 ), 10-65; 49. Pierre-Antoine Bernheim da aynı fikirdedir: "Yosefus, 'yasaya en sıkı bağlı' kişilerin itirazlarını dile getirerek muhtemelen Sanhed rin'in Romalılar tarafından belirlenen kurallara uygun olmayan bir şekilde toplanmasını değil, verilen hükmün Musa'nın Yasası' na gö re adil olmamasını vurgulamak istemiştir." James, the Brother of Jesus (London: SCM Press, 1997), 249. Bazı akademisyenler - örneğin, Craig C. Hill, Hellenists and Heb rews (Minneapolis: Fortress Press, 1992}- Painter ve Bernheim'a kahlmaz ve Yahudilerin şikayetinin Yakup ile hiç ilgisi olmadığı nı iddia eder ve pek çokları (ben de dahil) Yahudilerin şikayetinin yargılama süreciyle değil, verilen hükmün adil olmamasıyla ilgili olduğuna ikna olmuşlardır, der. F. F. Bruce, New Testament History (New York: Doubleday, 1980), özellikle 372-73. sayfalar. Hegesippus'un Yakup'un otoritesine dair alıntısı Eusebius,
Ecclesiastical History 2.23.4-18'de yer alır. Hegesippus'un kilise nin kontrolü havarilere ve Yakup' a geçti mi demek istediği, yoksa havarilerin kontrolü de Yakup' a geçti mi demek istediği net anla şılmamaktadır. Her iki durumda da, Yakup'un liderliği doğrulan maktadır. Gerd Ludemann, "havarilerle birlikte" ifadesinin orijinal olmadığını, Eusebius tarafından havariler otoritesine uygun olarak eklendiğini düşünmektedir. Bakınız Opposition to Paul in Jewish Ch ristianity (Philadelphia: Fortress Press, 1989). Romalı Klement'e ait materyaller Pseudo- Clementines 'den alın mıştır Bu eser yaklaşık olarak MS 300 yılında derlenmiş olmakla birlikte, izleri önemli iki dokümana kadar sürülebilecek olan, çok daha eski Yahudi - Hıristiyan geleneklerini yansıtır: Homilies ve Re-
Zelot
339
cognitions. Homilies iki mektuptan oluşur: Biri, Yakup için kullanılan "Kutsal Kilisenin Efendisi ve Piskoposu" alıntısı yapılan Petrus 'un Mektubu ve diğeri Yakup' a gönderilmiş olan ve "Piskoposlar Pis koposu, Kudüs'ü, İbrani Kutsal Meclisini ve diğer yerlerdeki tüm meclisleri yöneten" şeklinde hitap içeren Klement'in Mektubudur. Re cognitions büyük olasılıkla daha eski tarihli bir doküman olan, çoğu akademisyenin lOO'lü yılların ortalarına tarihlediği Ascent of fames esas alınarak yazılmıştır. Georg Strecker, Ascent'in Pella' da, Ku düs' ün yıkılmasından sonra Kudüs'te yaşayan Hıristiyan toplulu ğun birleştiği söylenen yerde yazıldığını düşünüyor. New Testament Apocrypha, cilt 2, Wilhelm Schneemelker, ed. (London: Cambridge University Press, 1991 ), 483-541 içerisinde "The Pseudo-Clementi nes," .başlıklı yazısına bakınız.
Tomas'ın Müjdesi'nden alınan pasaj Bölüm 12'de yer almakta dır. Tam metni için bakınız The Nag Hammadi Library. İskenderiye li Klement alıntısı Eusebius, Ecclesiastical History 2.1 .2-S'te yer alır. Yakup'un açıklanmasında piskopos unvanının yanlış tarihlendiği açıktır, ancak terimin ne anlamda kullanıldığı nettir. Jerome'un Li ves of Illustrious Men eserinin Emest Cushing Richardson tarafından yapılmış İngilizce çevirisi A Select Library of the Nicene and Post-Ni cene Fatlıers of the Christian Church, cilt 3 (Edinburgh: T&T Clark, 1892)'de yer alır. Yosefus'un Kudüs'ün yıkılmasını Yakup'un hak sız yere öldürülmesine bağlayan ve artık elimizde mevcut olmayan pasajı, Origen tarafından Contra Celsus 1 .47'de, Jerome tarafından Lives 'da ve kendisinin Commentary on Galatians eserinde ve Eusebius tarafından Ecclesiastical History 2.23'de aktarılmıştır. Yakup'un Havariler Konseyi'nde etkili konumda olduğu, son sö zü söylemesi ve kararını bildirirken söze krino ya da "Fermanımdır" ile başlaması ile kanıtlanmaktadır. Bakınız Bernheim, fames, Brother of fesus, 193. Bernheim'ın belirttiği gibi, Pavlus'un kilisenin temel direklerinden bahsederken Yakup'u adını her zaman en başta say ması, üstünlüğünden kaynaklanır. Bu da metinde daha sonra yapı lan düzeltmelerle doğrulanmaktadır, şöyle ki, kopyalama sırasında
340
Notlar
yazıcılar sıralamayı değiştirmiş ve Petrus'u Yakup'tan önce anarak onu kilisenin başı olarak göstermişlerdir. Yakup'un Petrus'tan üs tünlüğüne dair tüm şüphelere Galatyalılar 2 :11-14 pasajı ile son verilir; burada Yakup tarafından Antakya'ya gönderilen temsilciler Petrus'u diğer uluslardan olanlarla yemek yemeyi bırakmaya zor larken, Petrus ile Pavlus arasında süregelen kavga Barnaba'nın Pav lus'tan ayrılmasına ve Yakup'un yanına dönmesine yol açar: Bernheim soy ile hanedan geçişini ve erken dönem Hıristiyan kilisesindeki uygulamasını /ames, Brother of /es us, 216-17' de özetler. Yakup'tan sonra Klopas oğlu Simeon'un geldiğini belirten Eusebi us'tur: "Kayıtlara der ki, Yakup'un şehit edilmesinden ve hemen arkasından Kudüs'ün ele geçirilmesinden sonra, Tann'nın hayatta kalan öğrencileri ve havarileri bir araya gelmişlerdir ve, Rab'bimi zin bedenen akrabası olanlar ile birlikte (ki çoğu hala hayattaydı ), Ya kup'tan sonra görevi devralması için kimi layık gördükleri, hepsi ne, sorulmuştur ve ayrıca tamamının rızasıyla Müjdeler kitabının da adını andığı, Klopas oğlu Simeon'un oradaki topluluğun başı na geçmeye uygun olduğu onaylanmışhr. O Kurtarıcının kuzeni dir - en azından öyle olduğu söylenir; ve gerçekten de Hegesippus Klopas'ın Yusuf'un erkek kardeşi olduğunu söyler." (Ecclesiastical History 3.11; italik kullanım yazarın tercihidir). İsa'nın diğer kardeşi Yahuda'nın torunları ile ilgili olarak Hegesippus, "kiliseleri yönet tiler, onlar hem şehit, hem de Rab'bin ailesindendi" (Ecclesiastical History 3.20) demektedir. İsa'nın, üstüne kilisesini inşa edeceği kayadan dolayı Petrus'a "kaya" dediği ünlü sözünün tarihselliği pek çok akademisyen ta rafından reddedilir. Örneğin bakınız Pheme Perkins, Peter, Apostle for the Whole Church (Philadelphia: Fortress Press, 2000); B. P. Robin son, "Peter and His Successors: Tradition and Redaction in Matthew 16:17-19," /ournal for the Study of the New Testament 21 (1984), 851 04; ve Arlo J. Nau, Peter in Matthew (Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 1 992). John Painter, Petrus'un Kudüs Kilisesi liderliğine dair herhangi bir sözlü gelenek olmadığını ortaya koyar. Bu yönde var
Zelot
341
olan anlatılar sadece Roma ile ilgilidir. Bakınız Painter,"Who Was James?" 3 1 . Bazı akademisyenler, Petrus'un Kudüs'ten kaçmaya zorlandığı zamana kadar kilisenin başı olduğunu düşünürler. Örneğin, bakı nız, Oscar Cullman, Peter: Disciple. Apostle. Martyr (London: SCM Press, 1953). Ancak bu görüş çoğunlukla Elçilerin İşleri 12:17'nin hatalı okunmasının sonucudur, burada Petrus, Kudüs'ten kaçmak zorunda kalmadan önce, Yuhanno Markos' a Roma'ya gittiğini Ya kup' a iletmesini söyler. Cullman ve diğerleri Kudüs Kilisesi lider liğinin bu anda Petrus'tan Yakup'a geçtiğini iddia eder. Ancak, Jo hn Painter'ın da gösterdiği gibi, Elçilerin İşleri 12:17 doğru olarak okunduğunda, Petrus Kudüs'ten kaçmadan önce sadece Yahya'ya ("patronuna" diyebilirsiniz isterseniz) yapacağı işler hakkında bilgi vermektedir. Bu pasajda, hatta Elçilerin İşleri kitabındaki herhangi bir pasajda, Petrus'un Kudüs Kilisesi'ne liderlik yaptığını düşün düren bir ifade yoktur. Bakınız Painter, "Who was James?" 31-36. Cullman ayrıca, Yakup'un devralmasından önce Petrus liderli ğindeki kilisenin yasaların uygulanması konusunda daha rahat ol duğunu ve Yakup'un daha sıkı bir uygulama getirdiğini iddia eder. Bu görüşe temel oluşturan tek kanıt Petrus'un Romalı Cornelius'un din değiştirmesini sağlamasıdır. Her ne kadar bu, tarihselliği şüp heli bir hikaye olsa da, Petrus'un yasaların uygulanması konusun da gevşek davrandığını kanıtlamaz ve kesinlikle, Petrus'un Kudüs topluluğunun lideri olduğuna işaret etmez. İsa'nın ilk takipçileri arasında yasaların ne kadar sıkı uygulanacağı konusunda çok farklı görüşler olduğu Elçilerin İşleri kitabında açıkça ortaya konmakta dır. Petrus yasanın uygulanması konusunda Yakup kadar katı ol mayabilir, ne olmuş? Bernheim'ın dediği gibi: "Kudüs Kilisesi'nin 48 / 49' da, 30'larm başlarına göre daha az liberal olduğunu varsay mak için bir neden yoktur" James, Brother of Jesus, 209. Wiard Popkes "The Mission of James in His Time" The Brother of Jesus, 88-99'da Yakup'un mektubunun birinci yüzyıla tarihlen mesini sağlayan bir kanıta dair ayrıntılar verir. Martin Dibelius
342
Notlar
birinci yüzyılda bir tarihe katılmamaktadır. Mektubun aslında Ya hudi-Hıristiyan öğretilerinin bir karışımı olduğuna ve ikinci yüz yıla tarihlenmesi gerektiğine inanır. Bakınız Martin Dibelius, James (Philadelphia: Fortress Press, 1976). Yakup'un mektubunun "İsra il'in Oiaspora'ya dağılmış On İki Kabilesine" hitaben yazılmış ol ması ilginçtir. Yakup İsrail'in kabilelerinin tamamının toplanacağı ve İsrail'in özgür kalacağı vaadinin gerçekleşeceğine hala inanıyor görünmektedir. Akademisyenler, Yakup'un mektubunun büyük bölümünün Matta'nın müjdesinde yer bulmasının, bu müjdenin içinde genellikle M olarak bahsedilen ve izleri Yakup'a kadar sürü lebilecek olan bir sözlü anlatımın yer almasından kaynaklandığına inanırlar. Bruce Chilton, Pavlus'un uygulamaya zorlandığı Nazirite adağı hakkında yazmıştır; "James in Relation to Peter, Paul, and Jesus" The Brother of fesus, 138-59. Chilton sadece Yakup'un değil, İsa'nın da Nazirite olduğuna inanır. Hatta, İsa' dan Nasıralı olarak bahse dilmesinin Nazirite teriminin zaman içinde bozulmuş hali olduğu na inanır. Elçilerin İşleri 18:18'de Pavlus Nazirite adağına benzer bir ibadette yer aldığı şeklinde resmedilir. Suriye'ye gitmek üzere gemiye binmesinden sonra Pavlus, Korint'in doğu limanında Ken here'ye varır. Burada, Luka'ya göre,"adakta bulunmuş olduğu için saçlarını kestirmişti." Luka'nın burada Nazirite adağından bahse diyor olduğu açık olmakla birlikte, bu adağın özü ve uygulanma şeklini karıştırmış görünmektedir. Ritüelin özü, saçların adağın ta mamlanmasından sonra kesilmesidir. Luka Pavlus'un adağının ne olabileceğine dair bir ipucu vermez ancak Suriye'ye güvenle seya hat etmek için yapılmış bir adaksa, henüz varacağı yere ulaşmamış tır ve dolayısıyla adağı yerine gelmemiştir. Ayrıca, Pavlus'un Nazi rite adağı Tapınak' ta gerçekleşmez ve bir kahin bulunmaz. John Painter, "Who Was James?" 38-39' da, Pseudo- Clementines 'de yer alan, Tapınak'taki Pavlus ve Yakup tartışması da dahil olmak üzere, Pavlus karşıtı tüm materyalleri özetler. Painter ayrıca sayfa 55-57'de İsa'nın Musa'nın Yasası'nı yaymasını da ele alır.
Zelot
343
Kudüs'ün yıkılmasını takip eden yüzyıllarda Yakup'un öğreti lerini izlemeye devam eden topluluk, Yakup'un yoksullara odak lanması onuruna, kendisine Ebionitler ya da "Yoksullar" adını vermişti. Topluluk Yakup'un hayatta olduğu dönemde bile Ebio nitler olarak anılıyor olabilir, çünkü bu terime Yakup'un mektubu nun ikinci bölümünde rastlıyoruz. Ebionitler sünnet ve yasaya sıkı bağlılık gösterilmesi konusunda ısrar ediyorlardı. Hatta dördüncü yüzyıla kadar İsa'yı sadece bir insan olarak görüyorlardı. MS 325'te İznik Konsili'nin Pavlus Hıristiyanhğını Roma İmparatorluğu'nun Ortodoks inancı yapmasıyla marjinalleşen ve zulme uğrayan pek çok heterodoks topluluktan biriydiler.
344
Notlar
Bibliyografya
KİTAPLAR
Anderson, Jeff S. The Internal Diversification of Second Temple Judaism. Lanham, Md.: University Press of America, 2002. Aslan, Reza. How to Win a Cosmic War: God, Globalization, and the End of the War on Terror. New York: Random House, 2009. Aus, Roger. Water into Wine and the Beheading of John the Baptist. Provi dence: Brown Judaic Studies, 1988. Avi-Yonah, M., ve Z. Baras, editörler The World History of the Jewish Peo ple:The Herodian Period. Jerusalem: New Brunswick, 1975. Bammel, Ernst, editör. The Trial of Jesus. Naperville, Ill.: Alec R. Allen son, 1970. Bammel, Emst, ve C.F.D. Moule, editörler. fesus and the Politics of His Day. NewYork: Cambridge University Press, 1984. Batey, Richard A. Jesus and the Forgotten City: New Light on Sepphoris and the Urban World offesus. Grand Rapids, Mich.: Baker Book House, 1991. Bauer, Walter. Orthodoxy and Heresy in Earliest Christianity. Mifflintown, Pa.: Sigler Press, 1971. Beard, Mary, John North, ve Siman Price. Religions of Rome: A Source book. 2 cilt Cambridge: Cambridge University Press, 1998. Beilby, James K., ve Paul Rhodes Eddy, editörler. The Historical Jesus: Five Views. Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 2009.
Zelot
345
The First ]ewish Revolt:Ar chaeology, History, and ldeology. New York: Routledge, 2002.
Berlin, Andrea M., ve J. Andrew Overman.
Bernheim, Pierre-Antoine. Press,
/ames, the Brother of /esus. London: SCM
1997.
The Book of Enoch or 1 Enoch: A New E nglish Edition with Commentary and Textual Notes. Leiden, Netherlands: Brill, 1985.
Black, Matthew.
Blevins, James L.
The Messianic Secret in Markan Research, 1901-1976. 1981 .
Lanham, Md.: University Press of America, Blinzler, Josef.
The Trial of]esus. Westminster, Md.: Newman Press, 1959.
Ancient ]ewish Magic: A History. London: Cambridge University Press, 2008.
Bohak, Gideon.
Borg, Marcus J.
]esus: A New Vision. New York: HarperCollins, 1991.
]esus and the Zealots. Manchester: Manchester Univer 1967.
Brandon, S.G.F. sity Press,
The Sicarii in ]osephus's /udean War: Rhetori ca/ Analysis and Historical Observations. Atlanta: Society of Biblical Scholarship, 2009.
Brighton, Mark Andrew.
Brooke, G.
Exegesis at Qumran: 4QFlorilegium in lts ]ewish Context. Shef 1985.
field, U.K.: Sheffield Academic Press, Brown, Raymond. day,
The Death of the Messiah. 2 vols. New York: Double
1994.
Bruce, F. F.
Neuı Testament History. New York: Doubleday, 1980.
Bultmann, Rudolf. millan,
Essays: Philosophical and Theological. New York: Mac
1995.
-. Faith and Understanding. London: SCM Press, 1969. -. History of the Synoptic Tradition. San Francisco: Harper and Row, 1968. Tlıe Son of Man Debate. New York: Cambridge Univer 1999.
Burkett, Delbert. sity Press,
346
-. The Son of the Man in the Gospel of fohn. Sheffield, U.K.: Sheffield Ac ademic Press, 1991. Cadbury, H. J., ve K. Lake, eds. The Begimıings of Christianity. Cilt 1 . Landon: Macmillan, 1933. Casey, P. Maurice. Son of Man:The Interpretation and Influence of Daniel 7. Landon: SPCK Publishing, 1979. Charlesworth, James H., editör The Messiah. Minneapolis: Fortress Press, 1992. -, editör The O/d Testament Pseudepigrapha. Garden City, N.Y.: Double day, 1985. -, ve meslektaşları. Resurrection: The Origin and Future ofa Biblica/ Doc trine. Landon: T&T Clark, 2006. Chilton, Bruce D. Judaic Approaches to the Gospels. Atlanta: Scholars Press, 1994. -, ve Jacob Neusner, editörler. The Brother offesus. Louisville: Westmin ster John Knox Press, 2001 . Collins, John J. Apocalypticism in the Dead Sea Scrolls. Landon: Rout ledge, 1997. -, editör Daniel. Minneapolis: Fortress Press, 1993. Collins, John J., ve George Nickelsburg. ideal Figures in Ancient fudaism: Profiles and Paradigms. Chico, Calif.: Scholars Press, 1980. Comay, Joan. The Temple oflerusalem. London:Weidenfeld and Nicolson, 1975. Conybeare, F. C., editör Philostratus:The Life of Apollonius of Tyana. Lan don: Heinemann, 1912. Cross, Frank Moore. Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the His tory of the Religion of Israel. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1973. Crossan, John Dominic. The Historical fesus: The Life of a Mediterranean fewish Peasant. New York: HarperCollins, 1992.
Zelot
347
-. ]esus: A Revolutionary Biography. New York: Harperüne, 1995. Cull man, Oscar. Christology of the New Testament. Philadelphia:Westmin ster Press, 1 963. -. Peter: Disciple. Apostle. Martyr. London: SCM Press, 1953. -. The State in the NewTestament. NewYork: Charles Scribner's Sons, 1956. ]esus the Christ:The Historical Origins of Christological Doc trine. M inncapolis: Fortress Press, 1991.
Dahi, N. A.
Temple and Worship in Biblical lsrael. New York:T&T
Day, John, editör Clark,
2005.
Christology in Context:The Earliest Christian Response to ]esus. Philadelphia:Westminster Press, 1988.
De Jong, M.
Derrett, J.D.M.
Law in the New Testament. Eugene, Ore.:Wipf and Stock,
2005. Dibclius, Martin.
]ames. Philadelphia: Fortress Press, 1 976.
-. Studies in the Acts of the Apostles. New York: Charles Scribner's Sons, 1956. Dickie, Matthew W. Magic and Magicians don: Routledge,
in the Greco-Roman World. Lon
2001.
Edwards, Douglas R., and C. Thomas McCollough, eds.
Archaeology and
the Galilee. Atlanta: Scholars Press, 1997. Edwards, George R. and Row,
/esus and the Politics of Violence. New York: Harper
1 972.
Evans, Craig.
]esus and His Contemporaries. Leiden, Netherlands: Brill,
1995. Luke and Scripture: The Function of Sacred Tradition in Luke-Acts. Minneapolis: Fortress Press, 1993.
-, ve J. A. Sanders.
Festinger, Leon.
A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford: Stanford 1957.
University Press,
-, H .W. Riecken, ve S. Schachter.
348
When Prophecy Fails: A Social and Psy-
Bibliyografya
chological Study ofa Modern Group Tlıat Predicted the Destruction of the World. New York: Harper and Row, 1956. Fitzmeyer, Joseph A. The Gospel According ta Luke Doubleday, 1981.
l-IX.
Garden C ity:
Freyne, Sean. Galilee, /esus, and the Gospels. Dublin: Gill and Macmillan, 1988. Fridrichsen, Anton. The Problem of Miracle in Primitive Christianity. Min neapolis: Augsburg Pu blishing House, 1972. Funk, Robert W., and Roy W. Hoover. The Five Gospels:The Search far the Authentic Words of /esus. New York: Polebridge Press, 1993. Gager, John . Kingdom and Community: The Social World of the Early Chris
tians. Englewood
Clitfs, N.J.:
Prentice Halt.
1 975.
Goguel, Maurice. Birth of Christianity. New York: Macmi l lan,
1 954.
Golb, Norman. Who Wrote the Dead Sea Scrolls? The Search for the Secret
Qumran. New York: Scribner,
1 995.
Goodman, Martin. Rome and /erusalem:The Clash of Ancient Civilizations. London: Penguin, 2007.
-. The Ruling Class of /udea. New York: Cambridge University Press, 1987. Gra bbe, Lester L. /udaism from Cyrus ta Hadrian. 2 vols. Minneapolis: Fortress Press, 1992. Groh, Denn is E., ve Robert Jewett, editörler The Living Texts: Essays in Honor of Enıest W. Saunders. Lanham, Md . : University Press of America, 1985. Gurtner, Daniel. Tanı Veil: Matthew's Exposition of the Death of /esus. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. Hamerton-Kelly, R. G. Pre-Existence, Wisdom, and the Son of Man. Cam bridge: Cam bridge University Press, 1973. Hamack, Adolf. The Mission aııd Expansion of Christianity in the First Three Centuries. New York: Harper and Row, 1972.
Zelot
349
-. What Is Christianity? New York: G. P. Putnam's Sons, 1902. Hen dricks, Obery M. The Politics of /esus. New York: Doubleday, 2006. Hengel, Martin. Between /esus and Paul. Eugene, Ore.:Wipf and Stock, 1983. -. Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message ofthe Cross. Philadelphia: Fortress Press, 1977. -. The Son ofGod. Eugene, Ore.:Wipf and Stock, 1976. -. The Zealots. London:T&T Clark, 2000. Studies in Memory of Thomas Walter Manson, 1893-1958. Manchester: Manchester University Press, 1959.
Higgins, A.J.B., editör.
Hill, Craig C.
Hellenists and Hebrews. Minneapolis: Fortress Press,
1992. Horsley, Richard, and John S. Hanson. Minneapolis:Winston Press,
Bandits, Prophets, and Messiahs.
1985.
-. Galilee: History, Politics, People. Pennsylvania:Trinity Press Interna tional, 1995. -. /esus and the Spiral of Violence: Popular Jeıoish Resistance in Roman Pal estine. Minneapolis: Fortress Press, 1993. The Glory of Christ in the New Testament. Oxford: Clarendon Press, 1987.
Hurst, L. D., ve meslektaşları, editörler.
Jaffee, Martin.
Early /udaism. Bethesda: University Press of Maryland,
2006. Janowitz, Naomi. Jeffers, Ann.
Magic iıı tlıe Roman World. London: Routledge, 2001.
Magic and Divination in Ancient Palestine and Syria. Leiden, 1996.
Netherlands: Brill, Jeremias, Joachim.
New Testament Theology: The Proclamation of /esus. 1971.
New York: Charles Scribner's Sons, Jervell, Jacob, editör.
Luke and the People of God: A New Look at Luke-Acts. 1972.
Minneapolis: Augsburg Publishing House, Kelber,Werner.
350
The Kingdom in Mark. Philadelphia: Fortress Press, 1974.
Bibliyografya
-, editör.
The Passion in Mark: Studies on Mark 14-1 6. Philadelphia: For 1976.
tress Press,
Life in Year One: What the World Was Like in First-Century Palestine. New York: Riverhead, 2011 .
Korb, Scott.
Levenson, Jon Douglas.
Resurrection and the Restoration of Israel. New 2006.
Haven:Yale University Press, Levine, A my-Jill.
The Misunderstood few. New York: HarperOne,
2006. Levine, Lee 1., editör.
The Galilee in Late Antiquity. New York: Jewish Theological Seminary of A merica, 1992.
Lindars, Barnabas. Loewe, Herbert. Press,
Jesus Son of Man . London: SPCK Publishing, 1983.
Render unto Caesar. Cambridge: Cambridge University
1940.
Ludemann, Gerd. metheus Books,
Paul:The Founder of Christianity. 2002.
-, ve M . E ugene Boring.
NewYork: Pro
Opposition to Paul in Jewish Christianity. Min 1989.
neapolis: Fortress Press,
A Myth of Innocence: Mark and Christian Origins. Philadel phia: Fortress Press, 1988.
Mack, Burton.
Roman Social Relations: 50 Haven:Yale University Press, 1974.
MacMullen, Ramsay.
B.c.
to
A.v.
384.
New
History of fewish Coinage and of Money in the Old and New Testament. London: Bernard Quaritch, 1864.
Madden, Fredric William.
Meier, John
P. A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus. 4 vols. New 1991-2009.
Haven: Yale University Press,
Treasury of fewish Coins from the Persian Period to Bar Kokhba. Jerusalem and Nyack, N.Y.: Amphora Books, 2001.
Meshorer, Ya'akov.
Meyer, Marvin W., editör and Row,
The Nag Hammadi Library. New York: Harper
1977.
Meyer, R. P. Jesus
and the Twelve. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans, 1968.
Zelot
351
Meyers, Eric, ve J. Strange. Archaeology, the Rabbis, and Eprly Christi anity. Nashville: Abingdon, 1981 .
/ohn the Baptist: Prophet of Purity far a New Age. Col legeville, Minn.: Liturgical Press, 2003.
Mu rphy, Catherine.
Peter in Matthew. Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 1992. Neusner, Jacob, ve meslektaşları, editörler. fudaisms and Their Messi ahs at tlıe Turn of tlıe Christian Era. Cambridge: Cambridge University Press, 1 987.
Nau, Arlo J.
The 'Am Ha-Aretz: A Study in the Social History of the fewislı People in the Hellenistic-Roman Period. Leiden, Netherlands: Brill, 1977.
Oppenheimer, Aharon.
Tlıe Kingdom of God and the Son of Man. Boston: Starr King 1 957.
Otto, Rudolf. Press,
Penella, Robert J. Brill,
The Letters of Apollonius ofTyaııa. Leiden, Netherlands:
1979.
Peter, Apostle for the Wlıole Church. Philadelphia: For tress Press, 2000.
Perkins, Pheme.
Perrin, Norman.
The Kingdom of God in the Teaching of fesus. Philadel 1 963.
phia:West- minster Press,
-. Rediscovering the Teachings offesus. New York: Harper and Row, 1967. -. The Resurrection According to Matthew, Mark, and Luke. Philadelphia: Fortress Press, 1977. Phipps,William E.
The Sexuality of fesus. New York: Harper and Row,
1973. -. Was fesus Married? New York: Harper and Row, 1970. The fewish Revolt Against Rome: Interdisciplinary Perspec tives. Supplements to the fournal far the Study of fudaism 154. Leiden, Netherlands: Brill, 2011 .
Popovic, M., ed.
Porter, Stanley E .
The Language of the New Testament. Sheffield, U.K.: 1991.
Sheffield Academic Press,
352
Bibliyografya
-, Michael A. Hayes, ve David Tombs. Shef- field Academic Press,
Resurrection. Sheffield, U.K.:
1999.
The "Messianic Secret" in Mark. Edinburgh:T&T Oark, 1990.
Raisanen, Heikki.
Reimarus, Hermann Samuel. Netherlands: Brill,
The Goal of /esus and His Disciples. Leiden,
1970.
Rhoads, David. lsrael in Revolution: 6-74 c.E. Philadelphia: Fortress Press,
1976. Rosenblatt, Marie-Eloise. cal Press,
Paul the Accused. Collegeville, Minn.: Liturgi
1995.
The Historical Figure of /esus. New York: Penguin, 1993. Schaberg, Jane. The Illegitimacy of /esus. San Francisco: Harper and Row, 1978.
Sanders, E. P.
Paul: The Theology of the Apostle in the Light of/ewish Histo ry. Philadelphia:Westminster Press, 1961.
Schoeps, H. J.
Scholem, Gershom. Books,
The Messianic Idea in Judaism. New York: Schocken
1971 .
Schurer, Emil.
A History of the /ewish People in the Time of /esus Christ. 3 1890.
cilt Edinburgh:T&T Clark, Schweitzer, Albert. lan,
The Quest of the Historical /esus. New York: Macmil
1906.
Scobie, Charles.
/ohn the Baptist. Minneapolis: Fortress Press, 1964. Understanding the Dead Sea Scrolls. New York: 1992.
Shanks, Hershel, editör Random House,
St. Stephen and the Hellenists in the Primitive Church. New York: Longmans, 1958.
Simon, Marcel.
Smith, Morton.
/esus the Magician. New York: Harper and Row, 1978.
Steinmann, Jean. York: Harper,
Saint /ohn the Bnptist nnd the Desert Tradition. New 1958.
Stendahl, Krister, editör. Harper,
The Scrolls and the New Testnment. New York:
1957.
Zelot
353
Tabor, James.
Paul and /esus. New York: Simon and Schuster, 2012.
Talbert, Charles H., editör. Press,
Reimarus: Fragments. Chico, Calif.: Scholars
1985.
The Immerser: /ohn the Baptist Within Second Temple fuda ism. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans, 1997.
Taylor, Joan E.
Tuckett, Christopher, editör. Press,
The Messianic Secret. Philadelphia: Fortress
1983.
van der Loos, H. Vermes, Geza.
The Miracles of fesus. Leiden, Netherlands: Brill, 1965.
fesus the feıv. Minneapolis: Fortress Press, 1981.
-. The Resurrection: History and Myth. New York: Doubleday, 2008. -. Who's Wlıo in the Age of fesus. New York: Penguin, 2006. Webb, R. L.
fohn the Baptizer and Prophet: A Socio-Historical Study. Shcf 1991 .
field, UK: Sheffield Academic Press, Wellman, James K ., Jr., editör.
Belief and Bloodshed. Lanham, Md.: Row
man and Littlefield, 2007. Werrett, lan C. lands: Brill,
Ritual Purity and the Dead Sea Scrolls. 2007.
White, L. Michael.
Leiden, Nether
From /esus to Christianity. New York: Harperüne,
2004. /ohn the Baptist in the Gospel Tradition. Eugene, üre.: Wipf and Stock, 2001.
Wink, Walter.
Wrede, William. Press,
The Messianic Secret. London: Cambridge University
1971. The Resurrection of the Son of God. 2003.
Wright, N. T. Press,
Wroe, Ann.
Pontius Pi/ate. New York: Random House, 1999.
Zeitlin, Solomon.
354
Minneapolis: Fortress
Wlıo Crucified fesus ? New York: Bloch, 1964.
Bibliyografya
MAKALELER Applebaum, Shimon."The Zealots:The Case for Revaluation." /ournal of
Roman Studies 61 (1971): 155-70. Barnett, P. W. "The Jewish Sign Prophets."
New Testament Studies 27
(1980): 679-97. Barr, James. "Which Language Did Jesus Speak? Some Remarks of a Semitist."
Bulletin of the /ohn Rylands Library 5 3 / 1 (Autumn 1970): 14-1 5 . Beavis, Mary Ann L."The Trial Before the Sanhedrin (Mark 14:53-65): Reader Response and Greco-Roman Readers."
Catholic Biblical Quar
terly 49 ( 1987): 581-96. Bokser,
B a ruch M . "Wonder-Working and
tion:The Case of Hanina ben Dosa."
the
Rabbinic Trad i
/ournal of /ewish Studies 1 6
(1985 ): 42-92. Broshi, Magen. "The Role of the Temple in the Herodian Economy."
/ewish Studies 38 (1987): 31-37. Bruce, F. F."Christianity Under Claudius."
Bulletin of the /ohn Rylands
Library 44 (March 1962): 309-26. Buchanan, George Wesley. "Mark 11 :15-19: Brigands in the Temple."
Hebrew Union College Annual 30 ( 1 959): 169-77. Case, Shirley Jackson."Jesus and Sepphoris."
]ournal ofBiblical Literature
45 (1 926): 14-22. Casey, Maurice."The Use of the Term 'Son of Man' in the Similitudes of Enoch."
]ournal for the Study o!Judaism 7.1 (1976): 11-29.
Cohen, Shaye J.O."The Rabbinic Conversion Ceremony."
/ournal of/ew
ish Studies 41 (1990): 177-203. Collins, Adela Yarbro."Mark and His Readers:The Son of God Among Greeks and Romans."
Harvard Theological Review 93.2 (2000): 85-100.
Collins, John. "The Zeal of Phinehas: The Bible and the Legitimation of Violence."
]ournal of Biblical Literature 122.1 (2003): 3-21.
Ze/ot
355
Davies, P. S. "The Meaning of Philo's Text About the Gilded Shields." fournal ofTheological Studies 37 (1986): 109-14. Dunn, J.D.G. "Echoes of the Intra-Jewish Polemic in Paul's Letter to the Galatians." fournal of Biblical Literature 112/3 (1993): 459-77. Evans, Craig."Jesus and Predictions of the Destruction of the Herodian Temple in the Pseudepigrapha, Qumran Scrolls, and Related Texts." founıal far the Study of the Pseudepigrapha 10 (1992): 89-147. Fitzmyer, Joseph. "Did Jesus Speak Greek?" Biblical Archaeology Review 18/5 (Eylül / Ekim 1992): 58-63. Fuks, G. "Again on the Episode of the Gilded Roman Shields at Jerusa lem." Harvard Theological Review 75 (1982): 503-7. Glasson, Thomas Francis. "Reply to Caiaphas (Mark 14:62)." New Testa ment Studies 7 (1960): 88-93. Golb, Narman. "The Problem of Origin and ldentification of the Dead Sea Scrolls." Proceedings of the American Philosophical Society 124 (1980): 1-24. Green,William Scott."Palestinian Holy Men: Charismatic Leadership and Rabbinic Tradition." ANRW 19.2 (1979): 619-47. Hamilton, Neill Q. "Temple Cleansing and Temple Bank." fournal of Bib lical Literature 83.4 (1964): 365-72. Hewitt, J.W."The Use of Nails in the Crucifixion." HarvardTheological Review 25 (1932): 29-45. Hindly, J. C. "Towards a Date far the Similitudes of Enoch: A Historical Approach." New Testament Studies 14 (1967--68): 551--65. Hollenbach, P.W."The Conversion of Jesus: From Jesus the Baptizer to Jesus the Healer." ANRW 2.25.l (1982): 198-200. -."Social Aspects of John the Baptizer's Preaching Mission in the Con text of Palestinian Judaism." ANRW 2.19.1 (1979): 852-53. Horsley, Richard A. "High Priests and the Politics of Roman Palestine." fournal far the Study ofludaism 17.l (1986): 23-55.
356
Bibliyografya
-. "Josephus and the Bandits." ]ournal for the Study of fudaism 10 (1979): 37-63. -. '"Like üne of the Prophets of Old':Two Types of Popular Prophets at the Time of Jesus." Catholic Biblical Quarterly 47 (1985): 435-63. -. "Menahem in Jerusalem: A Brief Messianic Episode Among the Sicarii-Not 'Zealot Messianism."' Novum Testamentum 27.4 (1985): 334-48. -. "Popular Messianic Movements Around the Time of Jesus." Catholic Biblical Quarterly 46 (1984): 409-32. -. "Popular Prophetic Movements at the Time of Jesus: Their Principal Features and Social Origins." /ournal for the Study of the New Testa ment 26 (1986): 3-27. -."The Zealots:Their Origin, Relationship and Importance in the Jew ish Revolt." Novum Testamentum 28 (1986): 159-92. Kennard, J . "Judas the Galilean and His Clan." ]ewish Quarterly Review 36 (1946): 281-86. Liver, J."The Half-Shekel Offering in Biblical and Post-Biblical Litera ture." Harvard Theological Review 56.3 (1963): 173-98. Meyers, Eric M., Ehud Netzer, and Carol L. Meyers."Ornament of Ali Galilee." Biblical Archeologist 49.l (1986): 4-19. Rappaport, Uriel."John of Gischala: From Galilee to Jerusalem." ]ournal of fewish Studies 33 (1982): 479-93. Reed, Jonathan. "Instability in Jesus' Galilee: A Demographic Perspec tive." fournal of Biblical Literature 129.2 (2010): 343-65. Remus, H arold. "Does Terminology Distinguish Early Christian from Pagan Miracles?" fournal of Biblical Literature 101.4 (1982): 531-51 . Robinson, B. P."Peter and His Successors: Tradition and Redaction in Matthew 16:17-19." fournal for the Study of the New Testament 21 (1984) 85-104.
Zelot
357
Roth, Ceci l."The Cleansing of the Temple and Zechariah XIV.21 ." Novum Testamentum 4 (1960): 174-81. Smith, Morton."The Origin and History of Transfiguration Story." Union Seminary Quarterly Revieıo 36 (1980): 39-44. -. "The Zealots and the Sicarii." Harvard Theological Review 64 (1971): 1-19. Suter, David. "Weighed in the Balance: The Similitudes of Enoch in Re cent Discussion." Religious Studies Review 7 (1981): 217-21. Tomasino, A. J. "Oracles of Insurrection: The Prophetic Catalyst of the Great Revolt." /ournal of/ewish Studies 59 (2008): 86-111. van der Horst P. W. "Can a Book End ,
w
ith rAP?
A Note o n Mark
XVl.8."
Joumal of Theological Studies 23 ( 1 972): 1 2 l -24.
Vermes, Geza. "Hanina ben Dosa: A Controversial Galilean Saint from the First Century of the Christian Era." /ournal of /ewish Studies 23 (1972): 28-50. -. "The Son of Man Debate." /ournal for the Study of the New Testament 1 (1978): 19-32. Webb, Robert L. "Jesus' Baptism: Its Historicity and Implications." Bul letin for Biblical Researclı 10.2 (2000): 261-309. Zeitlin, Solomon."Masada and the Sicarii." /ewish Quarterly Review 55.4 (1965): 299-31 7. -."Zealots and
Sicarii." Journal ofBiblical Literature 8 l
( l 962): 395 9 8. -
SÖZLÜKLER VE ANSİKLOPEDİLER
Analytic Greek New Testament. Grand Rapids, Mich.: Baker Book House, 1981 . Cancick, Hubert, et al., eds. Brill's New Pauly Encyclopedia of the Ancient World: Antiquity. Leiden, Netherlands: Brill, 2005. Freedman, O. N ., ve meslektaşları, editörler. The Anchor Bible Dictio nary. New York: Doubleday, 1992.
358
Bibliyografya
-, ve meslektaşları. Eerdmans Dictionary of the Bible. Cambridge: Ee rdmans, 2000. Green, Joel B., and Scot McKnight, eds. Dictionary of Jesus and the Gospels. Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 1992.
lnterpreter's Dictionary of the Bible. Nashville: Abingdon Press, 1976. Louw, Johannes P., and Eugene A. N ida, editörler. Greek-English Lexicon of the New Testament. Grand Rapids, Mich.: United Bible Societies, 1988. Richardson, Ernest Cushing, editör. A Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, vol. 3. Edinburgh:T&T Clark, 1892. Schneemelker, Wilhelm, editör. NewTestament Apocrypha, vol. 2. London: Cambridge University Press, 1 99 1 . Stem, Ephraim, editör. The Neuı Encyclopedia of Archaeological Excava tions in the Holy Land. New York: Simon and Schuster; Jerusalem: Israel Exploration Society, 1 993.
Thayer's Greek-English Lexicon of the New Testament. Ann Arbor: Univer sity of Michigan Press, 1996. Werblowsky, J., ve meslektaşları, editörler. The Encyclopedia of the Jewish Religion. NewYork: Holt, Rinehart and Wınston, 1 966.
Zelot
359
Dizin
1 Hanok kitabı
Amos
188, 189, 192, 279, 327
1 Korintliler, kitabı
32, 224, 226, 234, 235,
239, 242, 315
74, 166
Andreya, elçi Antakya
1 Krallar, kitabı
177, 274, 294, 301, 314,
326
1 Makabiler, kitabı 1 Tarihler, kitabı
Antigonus, Aristobulus oğlu Antipater
118
1 Selanikliler kitabı
31, 40, 127, 248,
249, 268, 286, 287, 288, 290, 291, 301, 302, 304, 309, 337, 338
Antiyokus
254, 332
2 Baruch, kitabı 86 2 Esdras, kitabı 107 2 Korintliler, kitabı 235, 236, 242, 256,
187
Antiyokus, Epifanes, Selevkos Kralı Antonia Kalesi
166
51, 173, 196, 207, 296
apokrif kutsal metinler
138, 165, 188,
189, 312
258, 332
2 Krallar kitabı 118, 177 2 Samuel, kitabı 184, 274, 278, 284, 294 2 Selanikliler kitabı 254, 332 2 Tımoteyus, kitabı 254, 278, 332 4 Ezra, kitabı
188, 189, 192, 279, 319, 320
Aquinalı Thomas Aramice
186, 219, 228, 229, 294, 312, 317, 331
Archelaus, Yahudiye, Samiriye ve Edom etnarkı 65, 66, 89 Aretas, IV, Nebati Kralı
A
Aşdot
Abba Hilkiah
217, 329
26, 78, 113, 127, 145, 157, 185,
Aristobulus 153
Abihu (Avihu)
127, 301
53, 54, 62
229
Athronges, çoban
30, 66, 91, 123, 182
179, 314
Abiya, kahinlik düzeni Adem
62
61
Antiquities (Yosefus)
31, 39, 327, 332
166, 312
1 Tımoteyus, kitabı
134, 143, 144, 151
199, 200, 228, 230, 328, 335, 341
128
B
184, 239
Adil Yakup (İsa'nın kardeşi)
247, 250,
251, 254, 262, 337
Aelia Capitolina, Kudüs'e verilen ad Agrippa 1
112
98, 291, 295
Ahav, Kral Ahit Sandığı
65, 126, 301
97, 248, 249, 338
31,
55, 156, 176, 177
52
bakire doğum
79
Barabas
197, 295
Barnaba
240, 241, 243, 335, 341
Bartalmay, elçi
46
Albinus, Lucceius, Yahudiye valisi
Baal (Kenan Tanrısı) Babilliler
144
Batlamyus hanedanı Bemiki
Zelot
53
98
361
Beyt-horon Beytsayda
D
61 152, 157, 176, 178
Beytsaydalı Filipus, elçi
Daniel, kitabı
65, 66, 126, 134,
144, 178, 179, 180, 190, 229, 301
Beytüllahim
61, 68, 70,
Bultmann, Rudolf Büyük İskender
326, 329, 347, 349
71, 72, 73, 74, 75
Daniel, peygamber
182, 187, 188, 189,
190, 191, 192, 214, 217, 312, 317, 318,
37, 301, 318, 327, 333
319, 320, 326, 329, 347, 349
53
Davut, Kral
51, 61, 69, 74, 75, 86, 120,
179, 190, 192, 214, 216, 238, 252, 274,
c
278, 284
Caligula, Roma İmparatoru Celile
Dekapolis bölgesi
139
23, 29, 36, 46, 52, 60, 62,
65, 66, 67,
87, 88, 93, 97, 99, 103, 105, 117, 125, 140, 141, 142, 143, 144, 147, 149, 151,
Dinari
Dine küfür
265, 267, 274, 281, 283, 285, 296, 306,
Diriliş
30, 39, 83, 84, 86, 87, 88,
244, 286, 287, 299 29, 79, 267, 283, 340
Cicero
52, 55, 204, 273, 323
cin kovma
Dördüncü Ekol
77
Düşmanını sev
168
E Ecclesiastical History (Eusebius)
152-154, 175-176, 196
Claudius, Roma İmparatoru
Edom
Cuman us, Ventidius, Yahudiye valisi
93,
94, 97, 248
Efes
46, 52, 65, 71, 99, 105, 279 199, 201
Efesliler, mektuplar Eglon
ç
234, 235, 241, 243, 246, 251, 253, 258,
34, 204
261, 290, 323, 324, 325, 328, 331, 332, 223, 224,
336, 337, 342, 343
225
Pavlus ve Çile anlabmı Çöldeki çığlık
130, 1 33, 146, 154, 158,
185, 207, 214, 215, 216, 228, 229, 230,
43, 68, 69
İsa'nın çarmıha gerilmesi
254, 332
56
Elçilerin İşleri
Çarmıha germe
cin kovucular ve büyücüler
155-157,
159, 314
237
"İnsanoğlu"
202
185, 186, 187, 188, 189,
190, 191, 192, 198, 206, 216, 217,
125
Çölde Sayım, kitabı
251,
322, 336, 337, 339, 340, 341
245, 335,
336, 355
Çardak Bayramı
153, 309, 355,
358
91, 93, 95, 102, 120, 137, 168, 182, 193,
Celsus
217, 223, 229, 240
224, 225, 326
Dosa, Haham Hanina ben
88, 140, 141, 143, 176, 178
Celileli Yahuda
94, 244
97, 298
153, 159, 161, 175, 176, 178, 227, 228, 307, 330, 331
219, 227, 228, 258,
331
Dinaeus oğlu Eleazar
127, 131, 132, 134, 135, 137, 138, 139,
Celile Gölü
157, 176
Diaspora Yahudileri
68, 70, 71, 72, 75, 78, 80, 81, 82, 83, 85,
240, 316, 317, 318, 320, 321, 337 166, 258, 274, 279,
İstefan
286
362
182, 187, 188, 189, 190, 191,
192, 214, 217, 312, 317, 318, 319, 320,
185, 207, 211, 212, 214, 215,
216, 217, 218, 229, 231, 233, 325,
Dizin
Flavius Theodosius
328, 337
Vaftizci Yahya
32, 39, 71, 88, 92, 125,
36, 269
Florus, Gesyus, Yahudiye valisi
97, 291
126, 127, 130, 131, 133, 135, 137, 139, 140, 143, 144, 145, 159, 164, 167, 171, 175, 178, 181, 183, 212,
G
300, 301, 303, 318
Galatya
Yakup
31, 39, 40, 78, 93, 130, 141,
143, 144, 170, 178, 216, 218, 219,
Galatyalılar, kitabı
248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261,
Gallus, Cestius Galya
336, 337, 338, 339, 340, 341, 342,
Eleazar, cin kovucu Elişa, peygamber
103, 272, 292
61, 156, 166, 274
Elizabeth, Vaftizci Yahya'nın annesi Emmaus köyü
133
60
65, 96, 147, 152 169,
198-199, 216, 247, 253, 279, 299, 341
Esseniler mezhebi
63, 69, 80, 83, 128-130,
107, 286
Gehenna vadisi Gelir vergisi Gerasa
152
Gischala şehri
94, 95,
96, 97, 244, 245, 248, 291
Fenike
175, 229
Fenikeli kadın
63, 83, 146, 252, 281,
298
65, 175, 286 122, 123, 144, 152, 172, 204, 205,
212, 221
Gratus,Valerius, Yahudi ye valisi
Hananya
31, 96,
31, 47, 51, 91,
94, 95, 248, 249, 255, 261, 262, 268, 291,
97, 245, 248
Fısıh Bayramı
91
96, 183, 234, 292
Hanna (baba), başkahin
Festus, Porkius, Yahudiye valisi
323, 338, 339 193, 198, 205, 206, 207,
Hanok
307, 324
138, 188, 189, 192, 279, 319, 320,
327
Filipililer, kitabı Filipi şehri
27, 33, 284
327
H
169
Ferisiler mezhebi
122, 195
293, 357
Gnostik metinler
Golgota
Feliks, Antonyus, Yahudiye valisi
167, 255
92, 148
Getsemani Bahçesi
Golan
F
52
138, 139, 248, 337
Gerçek Mutluluk
Gnostisizm
302-304
109
83, 96, 117, 233
Gerizim Dağı
Erken dönem Hıristiyan topluluğu
105
92, 301
Gamala Gayret
154, 309
Eleazar, Tapınak komutanı
Eriha
334, 335, 341
Galba, Roma İmparatoru
262, 265, 279, 283, 327, 328, 335, 343, 344
235, 237, 238, 240,
241, 242, 243, 251, 256, 257, 258, 332,
224, 227, 228, 234, 235, 238, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247,
242
218, 233, 236, 239, 332
Harun, Musa'nın kardeşi
Filipus, Helenist Yedi lideri
45, 57, 61, 156,
179, 274, 278, 286, 314
227, 242 65, 66, 126,
134, 144, 178, 179, 180, 190, 229, 301
Haşmonayim Hanedanı Havariler
39, 62, 82
120, 122, 149, 179, 223, 225,
226, 227, 241, 242, 243, 250, 251, 258,
Zelot
363
İncil
307, 332, 333, 335, 336, 340
Havariler Konseyi
241, 242, 243, 251,
253, 268, 273, 283, 286, 287, 291, 306,
258, 332, 333, 335, 340
Haydutlar
307, 310, 328.
60, 61, 92, 112, 166, 168, 205,
İsa, Damneyus oğlu, başkahin
İsa'run haydut olarak tutuklanması
122, 123
İsa, Hananya oğlu
30, 61, 62, 83, 86,
İsa Mesih
247, 250, 336, 337, 339, 341
Helenistler
228, 229, 230, 236, 246, 261,
266, 294, 333, 334, 336
117, 123, 130, 148, 169, 175, 179, 182, 184, 189, 198, 202, 203, 205, 208, 211,
318, 319, 326
212, 216, 217, 218, 221, 226, 237, 249, 261, 262, 266, 268, 278, 309, 313, 334
40, 265
Hirodes Antipa "Tilki", Celile ve Peraea tatrarkı 39, 65, 87, 88,
İshak 176,
200, 282
177, 257, 327
İskenderiyeli Atanasyus İskenderiyeli Clement
78
Hirodiya, Hirodes Antipa'nın karısı
İsrail 301
263 250
29, 30, 47, 48, 49, 56, 57, 61, 70, 73,
74, 75, 83, 84, 86, 92, 96, 111, 118, 121, 126, 129, 132, 134, 145, 148, 159, 166,
74
Hulda Kapıları Hurkanus
2, 25, 26, 29,
30, 31, 33, 34, 35, 37, 39, 80, 87, 90, 113,
187, 188, 213, 280, 296,
Hippo Regius, Konsili
Hoşea
24, 25, 26, 37, 113, 168, 170,
İsa, Nasıralı (tarihteki İsa)
334
Hezekiel, kitabı
Hirodes eliti
249
96, 183, 292
180, 182, 239, 245, 255, 256, 257, 264,
87, 103, 123, 168, 182, 286, 287
Hegesippus
ayrıca bkz. İbrani Kutsal
Metinleri
291
Haydut Şefi Hezekiah
25, 26, 30, 52, 56, 78, 79, 121, 128,
155, 157, 166, 170, 184, 228, 249, 250,
167, 1 69, 1 71, 172, 173, 176, 177, 178,
43
183, 1 84, 188, 192, 193, 212, 213, 216,
53, 62
222, 226, 227, 233, 234, 236, 238, 244, 256, 268, 274, 275, 278, 279, 280, 281, 283, 305, 307, 310, 312, 313, 319, 326,
1
329, 332, 335, 343
Ireneyus, Lugdunum piskoposu Işığın Oğulları İbrahim
156
İsrail'in on iki kabilesi
129
125, 170, 177, 216, 235, 257, 306,
327, 328, 329
İbrani Avlusu İbranice
İstefan, taşlanması
45, 46
325, 328, 337
İsyana teşvik
228, 282, 294, 296, 325, 328 27, 68, 73, 74, 77, 78, 164,
İyi Samiriyeli, benzetmesi İzevel
310, 311, 312, 313, 326
İbraniler, Kudüs'teki "ana topluluk"
228,
229, 261, 270, 315 126, 156, 166, 176, 177,
178, 179, 181, 183, 301, 313, 314, 315,
147
126, 301
İznik Amentüsü
263, 264
İznik Konsili (MS 325)
40, 264, 344
İznik Konsili ve Amentüsü 344
326
364
119, 122, 123, 1 58, 172, 205,
207, 223, 269
183, 185, 187, 213, 274, 278, 280, 296,
İlyas, peygamber
185, 207, 211, 212,
214, 215, 216, 217, 218, 229, 231, 233,
26, 27, 77, 102, 113, 127, 185,
İbrani İncili
145, 171-173, 177,
178, 183, 188, 192, 222, 307, 343
Dizin
40, 264,
J
97, 98,
Jerome, Aziz
250, 340
160, 162, 169, 173, 175, 178, 182, 183,
Jonathan, Hanna oğlu, başkıihin
189, 193, 196, 197, 198, 199, 200, 201,
39, 47,
202, 206, 207, 208, 211, 212, 214, 215,
48, 49, 51, 94, 95, 96, 244, 273, 291, 357
Justin Martyr Jül Sezar
99, 101-112, 117, 118, 119, 122,
128, 129, 138, 139, 141, 147, 148, 159,
217, 218, 222, 223, 226, 227, 228, 229,
156, 310, 331
230, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 238,
59, 61, 89, 213, 273
Jüpiter Tapınağı (Roma)
240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247,
112
248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 264, 265, 270, 271, 272, 276, 287, 288, 291, 293-296,
K
299, 302, 305, 306, 307, 315, 322, 324-
Kadınlar Avlusu Kahinler
326, 330-333, 335, 338, 340-342, 344
45, 46
Kudüs Tapınağı (ikinci)
45, 46
Kahinler Avlusu Kamış Denizi
46
92
Kanamalı kadın
Kumran vadisi
158
30, 63, 128, 129, 271, 277,
278, 302, 303, 319, 327
Kanonize edilmemiş kutsal metinler Katolik doktrini
309, 326, 335
Kudüs Tapınağı, Süleyman tarafından yaptırılan ilk Tapmak 138
201
Kutsalların Kutsalı
46, 47, 48, 108, 222,
329, 336, 337
78
Kayafa, Yosefus, başkahin
39, 91, 92, 145,
Kutsal Ruh
132, 135, 158, 186
147, 148, 190, 195, 200, 206, 207, 248, 320, 321, 323, 337
L
Kefaret Günü. bkz. Yom Kippur Kefernahum
142, 143, 144, 145, 148, 149,
151, 152, 162, 176
Kenanlılar Kıbrıs
229 29, 244, 268
52
121, 161, 169, 207, 311
Lives of Illustrious Men ( Jerome)
53, 274
250,
340
177
Livna
148, 169 40, 263,
269, 336 199, 224, 227, 235, 242, 343
Kral Süleyman'ın Hikmeti
44, 138, 143, 144,
329
71-73, 85
Konstantin, Roma İmparatoru
Kudüs
34, 60, 112, 122, 205,
138
Levi, vergi görevlisi
Kiros, Pers Kralı
Korint
Levililer, kitabı Levi'nin Ahdi
Kirinyus, Suriye valisi
Komşunu sev
326
291, 295, 296, 300
240
Kişon vadisi
290
Lestai (haydut, asi)
Kıyamet beklentisi Kilikya
56
Lazarus
56
Kidron vadisi
Lakis Latince
165, 312
31, 35, 36, 39, 43, 46, 47, 51, 52, 53,
54, 55, 56, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 70, 78, 82, 83, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96,
56
Luka, müjdesi
32, 216, 218
M Machaerus Kalesi Makabiler
Malaki, kitabı
Zelot
126, 127, 159
53, 86, 101, 118 177, 178
365
Malaki, peygamber Margalus
N
177, 178
196, 275
Markos'un müjdesi Markus Antonyus Masada Kalesi Matiya, elçi Matta, elçi
32, 180, 202 105
Nadav
179, 314
Nag Hammadi Nasıra
101, 103, 104
81, 87, 131, 132, 137, 140, 141, 152, 153, 176, 276
196, 235, 275, 332 15, 26, 30, 33, 40, 68, 72, 73, 74,
79, 117, 122, 132, 134, 138, 144, 145, 147, 154, 158, 159, 160, 164, 167, 169, 171, 172, 173, 176, 178, 179, 181, 186, 189,
Nazirite Adağı Negev
Nero, Roma İmparatoru Nikanor
264, 281, 283, 294, 297, 298, 300, 313,
Nikanor Kapısı
53, 287
Mecdelli Meryem'in Müjdesi Menahem, Sicarii lideri
33
229
30, 95,
99, 102,
o Octavian, Roma İmparatoru Origen
290, 292, 357
Osiris
Meryem, İsa'run annesi; bakire doğum 78, 79, 80, 141, 144, 252, 283, 284
Meryem, Klopas'ın karısı Mezmur
45
Nikolas, Antakyalı
103, 106, 109, 168, 182, 193, 286, 287,
Mısır
45, 229
189, 200
Mattatias, Haşmonayim Kralı
Meryem, Mecdelli
104, 105, 246,
248
191, 193, 200, 202, 203, 206, 216, 218,
314, 317, 318, 320, 321, 323, 330, 343
258
56
225, 236, 237, 240, 253, 254, 255, 256,
Matta'nın müjdesi
33, 284, 340, 351
67, 68, 70, 71, 75, 77, 78, 79, 80,
144
213
Otho, Roma İmparatoru
99, 101, 102, 105, 154, 271,
277, 294, 302, 303, 326
216, 280, 326, 328, 329
33, 53, 73, 74, 75, 84, 85, 105, 156,
105
ö Ölü Deniz
33, 144
105
156, 251, 283, 310, 340
Ölü Deniz Tomarları
302
179, 312, 314, 329
Mısır' dan Çıkış, kitabı
75, 84, 156, 179,
312, 314, 329
Midraş Mişna
Panthera, İsa'run babası olduğu söylenen 79, 283
68
Mika, peygamber
74, 75, 166, 182, 280
138, 206, 327
Moriah Dağı (Tapmak Dağı) Musa
p
Para bozucular Parmenas
43, 64
45, 75, 92, 120, 155, 156, 158, 160,
161, 169, 170, 1 79, 182, 183, 216, 218,
Part Krallığı
62
Pavlus (önceden Tarsuslu Saul)
31, 32,
39, 71, 78, 80, 154, 218, 219, 224, 226,
225, 226, 227, 236, 237, 241, 243, 256,
231, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239,
259, 265, 270, 283, 286, 306, 314, 315,
240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247,
328, 329, 333, 334, 339, 344
Musa'nın Yasası
366
44
229
251, 252, 253, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 264, 265, 278, 290, 315, 327,
120, 158, 218, 225, 226,
227, 236, 237, 241, 243, 256, 259, 265,
332, 333, 334, 335, 336, 340, 341, 343,
334, 339, 344
344
Dizin
Peraea
30, 46, 65, 92, 99, 105, 125, 126,
176, 182, 199
s Saddukiler mezhebi
Pers İmparatorluğu
53
Petrus mektupları
39, 138, 144, 158,
Saklı Hanan
63, 83, 308
153
178, 179, 180, 181, 190, 213, 214,
Salome, Hirodiya'nın kızı
224, 227, 234, 235, 240, 241, 246,
Samiriye
250, 251, 252, 253, 258, 259, 260,
Samnit soyluları
261, 265, 314, 321, 324, 335, 340, 341, 342
Petrus, (Simun Petrus)
39, 138, 144,
158, 178, 179, 180, 181, 190, 213,
Sampho köyü
324, 325, 327, 338, 339, 355
Saul, Kral
Petrus'un Mektubu (kanonik değil)
250,
260, 340
Scopus Dağı Sebt günü
Phanni, Samuel oğlu
108
Phasael, Yahudiye valisi
Seforis
52
205, 206, 324
39, 81, 82, 85, 87, 88, 137, 139, 140,
142, 175, 284, 285
61, 62
Pilatus, Pontiusi Yahudiye prefect'i
30,
Selevkos İmparatorluğu
198, 200, 201, 202, 203, 205, 206, 207, 222, 287, 288, 300, 321, 325 31, 302
Septuagint
228, 282, 295, 296
Sezar Augustus, Roma İmparatoru
63,
65, 66, 71, 213, 239
39, 51, 59, 61
229
Sezariye
180, 229, 245, 335
Sezariyeli Eusebius
Pseudo-Clementines
53, 98, 101, 166,
187
39, 89, 90, 91, 92, 165, 174, 196, 197,
Prokorus
39, 61, 101, 218, 231, 233, 234,
260, 274
340, 341, 342
Pompey Magnus
119, 189, 195,
205, 206, 207, 223, 249, 271, 321, 323,
246, 250, 251, 252, 253, 258, 259,
Plinius, Genç
89 137
Sanhedrin (Yahudi Yüksek Mahkemesi ) 44, 54, 62,
214, 224, 227, 234, 235, 240, 241, 260, 261, 265, 314, 321, 324, 335,
126, 144, 301
39, 46, 52, 65, 71, 93, 94, 99, 105
40, 259, 260, 340
199, 251, 336
Sezar, terim olarak kullanımı Sicarii (Hançer adamlar)
239
30, 94, 95, 97,
99, 101, 102, 103, 104, 106, 109, 112,
Q Q materyali
166, 244, 248, 286, 290, 291, 292, 346, 184
357, 358
Sidon
R
19
Simeon, Klopas oğlu
Rabinik literatür Romalılar, kitabı
82
Simun, Giora oğlu
93, 109, 111, 113, 123, 138, 143, 144,
29, 34, 35, 39, 52, 54,
145, 151, 152, 154, 158, 166, 168, 178,
55, 56, 59, 60, 72, 77, 87, 93, 98, 103,
179, 180, 181, 182, 193, 213, 214, 224,
104, 105, 107, 108, 110, 111, 112, 121,
244, 275, 283, 292, 293, 295, 321, 331
137, 149, 200, 203, 208, 236, 237, 239, 256, 273, 278, 285, 311, 315, 322, 332,
Simun, İsa'nın kardeşi
30, 39, 40, 65, 78,
91, 93, 109, 111, 113, 123, 138, 143, 144,
334, 339
Roma Senatosu
252, 262, 341 30, 39, 40, 65, 78, 91,
145, 151, 152, 154, 158, 166, 168, 178,
62, 263
179, 180, 181, 182, 193, 213, 214, 224, 244, 275, 283, 292, 293, 295, 321, 331
Zelot
367
Simun, Kokhba oğlu
30, 39, 40, 65, 78,
91, 93, 109, 111, 113, 123, 138, 143, 144, 145, 151, 152, 154, 158, 166, 168, 178,
175, 176, 178, 179, 301
Tacitus
179, 180, 181, 182, 193, 213, 214, 224, 244, 275, 283, 292, 293, 295, 321, 331
Targum (rabbinik yorumlar)
Simun Magus (büyücü) Simun, Peraea'h
158
30, 39, 40, 65, 78, 91, 93,
109, 111, 113, 123, 138, 143, 144, 145, 151, 152, 154, 158, 166, 168, 178, 179,
Tarsus
68
Tarsuslu Saul
39, 233, 260
Tekton (marangoz)
180, 181, 182, 193, 213, 214, 224, 244, 275, 283, 292, 293, 295, 321, 331
Tevdas, mucizeci Tevrat
213, 214, 224, 321
111, 113, 123, 138, 143, 144, 145, 151, 152, 154, 158, 166, 168, 178, 179, 180, 181, 182, 193, 213, 214, 224, 244, 275, 283, 292, 293, 295, 321, 331
Sina Dağı
179, 314, 328
müjdeleri) Sodom Sukot
80
Tiberius, Roma İmparatoru Timon, Helenistlerin lideri Titulus (suç yaftası)
90, 92 229
34, 123, 299
254, 332
Titus (Vespasian oğlu)
104, 105, 106, 109,
110, 111, 122, 218, 241, 262, 293, 322
Tomas, elçi
52 32, 71, 203, 237
33, 144, 250, 323, 340
Tomas'ın Müjdesi Tyanah Apollon
43
Suriye
36, 83, 93, 111, 170, 206, 222, 233,
Therapeutar mezhebi
144
Son Akşam Yemeği
29, 39, 92, 93, 123, 154,
236, 241, 247, 256, 276, 294, 311, 329
Titus, kitabı
Sinoptik kitaplar (Markos, Matta, Luka
77, 81, 140, 281
47
182, 244
138, 178, 179, 180, 181,
Simun, "Yurtsever", elçi (ikinci Simun) 30, 39, 40, 65, 78, 91, 93, 109,
183
218, 245
Teokrasi
Simun Petrus, elçi
33, 250, 340 154, 295, 309
29, 71, 105, 128, 229, 240, 268, 343
Suzana
u
144
Süleyman, Kral
51, 61, 62, 138, 165, 228,
274, 294, 306, 312
Sünnet
Uluslar Avlusu
43, 45, 46, 49, 118, 119,
196, 211, 297
228, 233, 236, 242, 243, 261, 334,
335, 344
v
Vaftiz
ş
Vaftizci
Şam
31, 55, 105, 273, 291, 292
Talmud
199, 200, 231, 233, 234, 237
Şavuot (Haftalar Bayramı) Şeria Nehri
127, 135 32, 39, 71, 88, 92, 125, 126,
127, 130, 131, 133, 134, 135, 137, 139, 140, 143, 144, 145, 159, 164, 167, 171,
43, 65
175, 178, 181, 183, 2 1 2, 300, 301, 303,
32, 52, 65, 92, 123, 125, 126,
318
130, 131, 132, 148, 1 75, 179, 190, 197,
Vaftizci Yahya
199
32, 39, 71, 88, 92, 125,
126, 127, 130, 131, 133, 135, 137, 139, 140, 143, 144, 145, 159, 164, 167, 171,
T Taberiye
368
175, 178, 181, 183, 212, 300, 301, 303, 318
39, 88, 107, 126, 140, 142, 148,
Dizin
Vespasian, Roma İmparatoru
241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248,
104, 105,
249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256,
106, 111, 112, 158, 337
Vitellius, Roma İmparatoru
257, 258, 259, 260, 261, 262, 265, 279,
105
283, 327, 328, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344
y
Yakup, Zebedi oğlu
Yahuda, İsa'nın kardeşi
219, 224, 227, 228, 234, 235, 238, 240,
85, 86, 87, 88, 91, 93, 95, 103, 120, 123,
241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248,
137, 144, 145, 168, 171, 182, 193, 195,
249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256,
196, 203, 235, 244, 252, 275, 283, 286,
257, 258, 259, 260, 261, 262, 265, 279,
287, 299, 308, 321, 332, 341
283, 327, 328, 335, 336, 337, 338, 339,
Yahuda İskaryot, elçi
145, 195, 203, 235,
321, 332
Yahuda Taday, Yakup oğlu, elçi Yahudi aristokrasisi Yahudi İsyanı
Yahudiye
144
87
340, 341, 342, 343, 344
Yasa Kitabı Yeni Ahit
77,
253, 254, 259, 260, 265, 267, 282, 294,
53, 115, 312, 326
311, 315, 330, 332
335
35, 39, 46, 47, 51, 52, 53, 54, 59,
61, 64, 65, 66, 68, 71, 78, 81, 85, 89, 90, 111, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 134,
Yeremya, kitabı
74, 166, 178, 280,
295
Yeşaya, kitabı
41, 115, 129, 159, 170, 171,
182, 184, 213, 274, 280, 282, 283, 304,
153, 175, 178, 196, 202, 212, 228, 271, 280, 288, 290, 294, 296, 331
171, 182, 319, 329
Yeremya, peygamber
135, 137, 138, 139, 140, 142, 143, 147,
329, 334
Yeşaya, peygamber
143, 292
Yakup, Alfay oğlu
26, 29, 30, 31, 32, 33, 68, 71,
79, 80, 144, 164, 185, 189, 242, 251, 252,
92, 93, 94, 97, 99, 103, 105, 106, 109,
Yair
56, 155, 156, 166, 182, 225,
286, 315
35, 39, 192, 198, 200
Yahudi Tanrısı (Yahve) Yahudi Yasası
31, 39, 40, 78, 93,
130, 141, 143, 144, 170, 178, 216, 218,
30, 39, 78, 83, 84,
53, 61, 78, 129, 159,
160, 166, 171, 213, 238, 282 31, 39, 40, 78, 93, 130,
141, 143, 144, 170, 178, 216, 218, 219, 224, 227, 228, 234, 235, 238, 240, 241,
Yeşu
56, 57, 96, 170, 281, 283
Yoel, kitabı
209
242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249,
Yohai, Haham Simun ben
250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257,
Yohana, Kuza'run kansı
258, 259, 260, 261, 262, 265, 279, 283,
Yom Kippur (Kefaret Günü)
327, 328, 335, 336, 337, 338, 339, 340,
Yoksul ve güçsüz
341, 342, 343, 344
Yakup, Celileli Yahuda oğlu
31, 39, 40,
Yosefus, Flavyus
154 144 48, 128
262 30, 31, 35, 39, 40, 47,
78, 93, 130, 141, 143, 144, 170, 178, 216,
48, 63, 66, 68, 78, 83, 86, 91, 92, 93, 96,
218, 219, 224, 227, 228, 234, 235, 238,
127, 130, 131, 137, 138, 248, 249, 250,
240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247,
251, 268, 271, 275, 286, 287, 288, 289,
248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255,
290, 291, 292, 293, 297, 301, 337, 338, 339, 340
256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 265, 279, 283, 327, 328, 335, 336, 337, 338,
Yuhanna, elçi
339, 340, 341, 342, 343, 344
Yakup, Kudüs'ün başı
33, 40, 68, 70, 74, 79, 91,
108, 109, 113, 117, 120, 122, 131, 133, 134, 143, 144, 146, 147, 158, 165, 178,
31, 39, 40, 78, 93,
130, 141, 143, 144, 170, 178, 216, 218,
189, 201, 203, 218, 227, 234, 235, 239,
219, 224, 227, 228, 234, 235, 238, 240,
240, 241, 250, 251, 254, 258, 259, 260,
Zelot
369
265, 289, 293, 294, 297, 300, 321, 322, 323, 324, 339
Yuhanna, müjdesi
33, 40, 68, 70, 74, 79,
91, 108, 109, 113, 117, 120, 122, 131, 133, 134, 143, 144, 146, 147, 158, 165,
Yunan kültürü
53, 82
Yusuf, İsa'nın babası
71, 79, 80, 252, 283,
284
Yusuf, İsa'nın kardeşi
283, 341
178, 189, 201, 203, 218, 227, 234, 235, 239, 240, 241, 250, 251, 254, 258, 259, 260, 265, 289, 293, 294, 297, 300, 321,
Zaddok
322, 323, 324, 339
Yuhanna'nın Gizli Kitabı Yuhanna, Zebedi oğlu, elçi
33 33, 40, 68, 70,
74, 79, 91, 108, 109, 113, 117, 120, 122, 131, 133, 134, 143, 144, 146, 147, 158, 165, 178, 189, 201, 203, 218, 227, 234, 235, 239, 240, 241, 250, 251, 254, 258,
83
Zakay, vergi görevlisi Zamanın sonu Zebedi
143, 144, 178, 261, 337
Zebur, kitabı
120, 170, 184, 187, 190, 215,
226, 305, 320, 329, 335
Zekarya, kitabı
321, 322, 323, 324, 339
Zekarya, peygamber
32, 33, 34, 64, 78, 102, 113, 140,
Zelot mezhebi
165, 180, 185, 186, 211, 216, 219, 228,
292, 293
229, 230, 233, 238, 243, 246, 279, 282,
Zengin ve güçlü
294, 295, 296, 307, 310, 325, 328, 331, 334
143
96
259, 260, 265, 289, 293, 294, 297, 300,
Yunanca
370
z
Zeytin Dağı
Dizin
118, 182, 280, 281 118, 182, 280, 281
84, 108, 109, 123, 145, 290,
188
52, 96, 110, 122, 244, 297
Tarih/İnceleme serisi
Medya Tarihi / Diderot'dan İntemete, Frederic Barbier, Catherine Bertho Lavenir, Çev. Kerem Eksen Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması, Samuel P. Huntington, Çev. Cem Soydemir, Mehmet Turhan Labirentin Tarihi, Jacques Attali, Çev. Selçuk Kumbasar Ütopya: Hayali Ahali Projesi, Akın Sevinç Körü Körüne İnanç , Vamık D. Volkan, Çev. Dr. Özgür Karaçam Türkiye'nin Çıplak Tarihi, Kolektif, Editör: Cem Mumcu İtalya'da Rönesans Kültürü, Jacob Burckhardt, Çev. Bekir Sıtkı Baykal Dante ve İslam, Miguel Asin Palacios, Çev. Güneş Ayas Hz. Muhammed' in Yolunda / Günümüz Dünyasında İslamiyeti Yeniden Düşünmek, Cari W. Emst, Çev. Cangüzel Güner Zülfikar Türkiye ve Sosyal Medya, Dağhan Irak, Onur Yazıcıoğlu Sultan Abdülhamid Midhat ve Mahmud Paşaları Nasıl Katlettirdi?, Yayıma Hazırlayan: Saro Dadyan Osmanoğulları'nın Varlıkları ve il. Abdülhamid'in Emlaki, Vasfi Şensözen, Yayıma Hazırlayan: Saro Dadyan
Bakırköy Akıl Hastanesi'nden Anılar,
Psikiyatrist Dr. Latif Ruhşat Alpkan Kafkas Cephesi Anılan,
Vasfi Şensözen, Yayıma Hazırlayan: Saro Dadyan Güç ve Sevgi: Sosyal Değişimin Teorisi ve Uygulaması, Adam Kahane, Çev. Erhan Akay Zelot: Nasıralı İsa'nın Hayatı ve Dönemi,
Reza Aslan, Çev. Nalan Tümay
