UNUS EMRE SLAVUJ LJUBAVI
Junus Emre (1238?-1320?)1, jedan od začetnika poezije ašika, predstavlja najeminentniju figuru u celokupnoj turskoj književnosti. Život ovog mistika predmet je brojnih rasprava. Iako postoje nedoumice u pogledu mesta njegovog rođenja, ipak se, kao najpouzdaniji, uzima podatak da je rođen u selu Sarikoj, blizu Sivrihisara u Anadoliji. Takođe, postoji i nedoumica gde je sahranjen, ali se smatra da se njegov grob nalazi u mestu Bektaši Vilajet, u blizini Eskišehira. Iz tog razloga, o ovom turskom „slavuju ljubavi”, narod je ispredao razne legende koje se u turskoj književnoj baštini brižljivo prepričavaju i danas. Junus Emre je bio turkmenski seljak koji je mladost proveo u siromaštvu. Često se osećao kao stranac čiju je dušu obuzimao osećaj duboke patnje, zbog čega su ga mnogi književni kritičari nazivali najvećim pesnikom patnje. Već se tada naslućivao njegov humanizam i potreba za bratskom ljubavlju. Postoji jedna legenda koja govori o tome kako je postao derviš.2 Pripoveda se da je u vreme velike gladi, u Anadoliji oslabljenoj ratovima, Junus Emre krenuo u potragu za hranom kako bi pomogao sirotinji. Na tom putu se, sasvim slučajno, zaustavio u tekiji Hadži-Bektaš Velija koja je bila poznata sufijska loža. Junus Junus Emre je želeo da voće koje je sa sobom poneo na put, zameni za žito. Kada je od Hadži-Bektaš Velija Velija zatražio žito, žito, on mu je ponudio himet što označava sufijski koncept (napor i dobrotu), ali je Junus Emre to odbio. Hadži-Bektaš Veli mu je ponovo ponudio himet,, ali je Junus Emre i po drugi put to odbio. Na kraju mu je dao ono što je želeo, tako da je Junus Emre nast himet nastavio avio svoj put. Međutim, Međutim, Junus Emre je shvativši kakvu milost mu je Hadži- Bektaš Veli ponudio, odlučio da se vrati i da prihvati ponuđeno. Smatra se da je taj čin bio presudan za Junusovo duhovno preobraćenje, a naročito za poetsko stvaralaštvo. Ova legenda ima svoj simbolički značaj jer pokazuje Junusovo putešestvije od običnog anadolskog seljaka do bogobojaznog sufije. Još jedna ličnost ostavila je traga u životu Junusa Emrea a to je Taptuk Baba ili Taptuk Emre. U svom „Divanu” Junus Emre ga pominje s velikim poštovanjem.3 Junus Emre je kod Taptuk Babe služio na molbu i predlog Hadži-Bektaš Velija, čak se smatra da je bio zaljubljen u Taptukovu ćerku. To je navelo mnoge tumače Emreove poezije da pesme s ljubavnom tematikom stavljaju u kontekst te velike ljubavi između Junusa Emrea i ćerke njegovog zaštitnika Taptuk Babe.4 Postoji i legenda koja govori o Junus Emreu kao o posvećenom mistiku koji je veoma često recitovao pesme i himne koje je komponovao Hadži- Bektaš Veli, ali i da ih je, u stanju mističke ekstaze, i sâm komponovao.5 Legendi poput ovih je mnogo a istorijski utvrđenih činjenica vrlo malo, te stoga njima treba pristupiti sa određenom dozom sumnje. Ono što je, pak, izvesno, to je da je Junus Emre, kao anadolski derviš i tipični predstavnik anadolskog čoveka, odredio put kojim će ići moderna turska književnost. On je svojom veštinom i nadarenošću stvarao poeziju koju karakteriše čist, jednostavan turski narodni jezik. To je istovremeno i jedno od najvećih dostignuća ovog pesnika. On je među prvima svoj književni jezik oslobodio persijskog i arapskog uticaja i time odigrao odlučujuću ulogu u oblikovanju turske kulture i književnog stvaralaštva. Lakoća kojom se obraća čitaocu, dubina njegovih misli i jasna poruka koja proističe iz njegovih stihova, učinili su ga naj-uticajnijim turskim pesnikom svih vremena. Ana-dolija, prostor na kome je Junus Emre proveo ceo svoj život, bila je mesto gde su se osnivali brojni derviški redovi kao veoma značajni, prvo verski, a potom i društveno-politički faktor osmanskog društva. Derviški redovi su tokom seldžučkog perioda, na čelu sa svojim šejhovima, imali vodeću ulogu u nase-ljavanju Turaka u Anadoliju. Vrlo je indikativno to što su se pod okriljem sufijskih tarikata nalazili ljudi iz različitih socijalnih staleža, od zemljoradnika do najviše birokratije i predstavnika uleme (islamske zajednice). Tako su ovi tarikati svojim radom obu-hvatili sve segmente osmanskog društva, te sufizam nije bio samo puko izražavanje mističke doktrine i izraz religijske potrebe, već i svojevrsni društveni fenomen i istinski način života.6 Junus Emre je stasavao pod uticajem persijskih sufija, pre svega Dželaledina Rumija, po čijem uzoru je i stvarao. Takođe, treba istaći i da je na Junusa Emrea uticao Ahmed Jesevi, preuzimajući pesničku formu katren (tur. dörtlük) koju je Jesevi ustanovio. Junus Emre je pisao ilahije, pobožne pesme jednostavne forme i oblika koje se sastoje iz 7, 8 ili 11 slogova. Njegovo glavno pesničko opredeljenje bila je ljubav. Bio je začetnik poezije ašika (asık edebiyatı)7 koja je karakteristična za tursku narodnu književnost. Ljubav, kao večita pesnička tema, inspirisala je i Junusa Emrea, ali ne na način na koji su je shvatali i obrađivali zapadni pesnici, jer je ljubav, kao pesnička tema, u sufijskoj književnosti imala potpuno drugačiju simboliku. Ljubav je za Junusa Emrea pre svega ljubav prema Bogu. Alah je taj koga pesnik veliča, obožava i prema kome izražava svoju ljubav. Međutim, ta ljubav nije jednostrana. Ljubav prema Bogu ga u duhovnom smislu čini još bogatijim, toliko bogatim da on svoju ljubav širi dalje, jer ga ona nagoni da voli još više. Ta ljubav otvara vrata humanizmu, shvaćenom na način svojstven istoč-njačkim misticima i učenjacima. Još jedna od čestih Junusovih tema bila je smrt i strah od smrti. Njegovi stihovi su iskrene refleksije jedne verujuće duše, napisani jednostavnim izrazima i frazama koji postižu efekat jasnih poruka koje proizilaze iz hermetičnih, teško razumljivih sufijskih ideja. Junus Emre je bio čovek iz naroda, shodno tome su i njegova filozofska razmišljanja i njegova poetska stremljenja bila pojednostavljena. Sve što je stvarao bilo je upućeno narodu, običnom i siromašnom, s kojim se susretao na brojnim putovanjima. O njegovoj poetici, humanizmu, filozofskim, religijskim i životnim razmišljanjima, na najverodostojniji i najeksplicitniji način govore njegovi stihovi, direktni i izrazito pristupačni, kako tadašnjem neobrazovanom, tako i današnjem, moder-nom, učenom čitaocu. U tome i leži njegova popu-larnost i slava, a on, do dana današnjeg, ostaje nepre-vaziđeni turski pesnik. Junus Emre je imao i brojne naslednike. To su pre svega tekijski pesnici (tekke sairlerı)8 kao što su: Ašik Paša, pesnik iz 13. veka, Kajgusuz Abdal, pesnik iz 14. veka, Hadži Bajram Veli, pesnik iz 15. veka, Ibrahim Gulšeni, pesnik iz 16. veka, Abdulah Nuri, Nijazi-i Misri iz 17. veka i Bursali Ismail Haki iz 18. veka. Junus Emre je tako postao vodeći predstavnik misticizma u Anadoliji, i narod ga je nakon smrti poštovao kao sveca.9 Junus Emreova poetika, može se uporediti i sa poetikom nekih zapadnih pesnika. Ta humanistička komponenta koja provejava njegovim delom, dovela ga je u vezu sa nekim velikanima zapadne književnosti. Zanimljivo je da je Junus Emre umro iste godine kad i Dante Aligijeri, veliki italijanski pesnik i humanista. Međutim, to nije jedina spona između ova dva pe- snika snika.. Oni su zagovarali zagovarali i slične ideje, s tim što je Junus Emre to čini činioo na istočnjački istočnjački a Dante na zapadnjački zapadnjački način. Poznato je da je Dante zagovarao ideju o upotrebi italijanskog umesto latinskog jezika, dok je Junus Emre zagovarao ideju o upotrebi
čistog turskog narodnog, umesto arapskog i persijskog jezika. Književna dela oba pesnika na sličan način obrađuju i tematiku božanskog. Junus Emre je, dakle, primer pesnika koji je proklamovao i širio humanističku misao na Istoku. Poznati teoretičar turske književnosti Sabahatin Ejuboglu, Junusa Emrea naziva turskim Servantesom, čak ga poredi i sa Ataturkom10, jer su i jedan i drugi shvatali značaj naroda.11 Poznati italijanski turkolog Alesio Bombaći, Junusa Emrea pre svega dovodi u vezu sa ranijim turskim pesnicima kao što je Ahmed Jesevi, ali i sa Mevlanom Dželaledinom Rumijem. Nesumnjivo je da su njegovi prethodnici uticali na formiranje njegovog poetskog pravca, ali se mora istaći i da je Junus Emre to prevazišao, stvarajući novi, samo njemu svojstven poetski izraz. Junus Emre je pored Sultana Veleda, Ašik Paše i Gulšehrija zaslužan za prve iskom-ponovane gazele na prostoru Anadolije.12 Junus Emre je ostao dosledan svojoj poetskoj inspiraciji, bilo da se koristio slogovnim metrom ili aruzom.13 Njegove pesme su sakupljene u „Divan”.14 Njegov „Divan”, u narodu se čitao od najstarijih vremena, te je, vremenom, pretrpeo i izvesne izmene, zbog čega se ne može pronaći nijedan njegov autentični primerak. Pesme iz „Divana”, sakupili su Junusovi poštovaoci, a dešavalo se da su mnoge pesme pripisivane Junusu Emreu iako nemaju mnogo veze sa njegovim stvaralaštvom, mada se može reći da su nastale pod njegovim uticajem.15 „Divan” Junusa Emrea uglavnom se sastoji od gazela i musamata pisanih starim turskim slogovnim metrom (hece vezni). Treba istaći da je Junus Emre primenio slogovni metar na gazel koji je bio karakterističan za divansku poeziju. U mnogim rukopisima, javljaju se i Junusove propovedi i bektašijske himne. Zahvaljujući tome što se Junus Emre u poetskom stvaralaštvu izražavao turskim narodnim jezikom i što je stekavši popularnost među narodom svojoj poeziji obezbedio vanvremensko trajanje, njegove su se pesme pevale, kako među turskim, tako i među bosanskim narodom. Taj uticaj na mnoge derviške redove na teritoriji Bosne i Hercegovine i njegova prisutnost među narodom koji nije bio čisto turski, omogućila nam je da i dan-danas imamo uvid u njegovo stvaralaštvo. Naime, u zbirkama orijentalnih rukopisa u Gazi Husrevbegovoj biblioteci, zatim Orijentalnom insti-tutu, Arhivu grada Sarajeva i Arhivu Hercegovine, broj rukopisa koji sadrže Junusove pesme nije mali.16 Junusov „Dîvân” štampan je u Istanbulu 1864. godine a na latinici 1944. godine s predgovorom Asaf Halet Čelebija, dok je naredno, popularno izdanje bilo iz 1972. godine.17 Junus Emre je pored „Divana” napisao i veliku poemu u formi mesnevije pod nazivom „Knjiga pouke” (Risâlet-ün Nushiyye), za koju turski istoričar književnosti M. F. Koprulu kaže da je zastupljena na prvim stranama „Divana”. O značaju Junusa Emrea i njegovog dela u prilog govori i činjenica da je UNESCO 1991. godinu proglasio za međunarodnu godinu Junusa Emrea.
