Xeografia 1º Eso Evocacion

B I B L I OT E C A D O P R O F E S O R A D O

Día a día na aula Recursos didácticos e atención á diversidade

Xeografía e Historia ESO

Día a Día na aula para 1.º ESO é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana M.ª Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: TEXTO Fernando Abascal Pedro Adiego Olga Cabeza José Luis Domínguez Margarita Gambó Javier Iniesta Juan Martín Ana Redondo Xosé Antón Serén María Luisa Vázquez Javier Velilla Francisco Javier Zabaleta EDICIÓN Javier Ibarra Gabriela Martín Pilar Moralejo EDICIÓN EXECUTIVA David Ramírez DIRECCIÓN DO PROXECTO Lourdes Etxebarria

Índice

Por que SABER FACER? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 As claves do proxecto SABER FACER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 En que se concreta o proxecto SABER FACER? . . . . . . . . . . 8 Presentación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Recursos didácticos e Atención á diversidade 1. A Terra e a súa representación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2. O relevo terrestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 3. As augas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4. O clima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 5. As paisaxes da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 6. Atlas dos continentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 7. A prehistoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 8. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto . . . . . 230 9. A civilización grega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 10. A civilización romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 11. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Por que SABER FACER? Todos temos unha paixón. Desde a súa fundación, hai máis de 50 anos, Santillana non deixou de traballar, investigar, realizar produtos e servizos e buscar innovacións que mellorasen a educación, como forma de construír un mundo mellor para todos. O froito deste compromiso foi unha longa historia de grandes proxectos educativos. Proxectos concibidos desde a realidade social e académica existente en cada momento, nacidos con vocación de acompañar os alumnos na súa aventura de aprender e de dotar os profesores de todas as ferramentas e recursos necesarios para levar a cabo a tarefa de educar. Así, o noso novo proxecto, SABER FACER, xorde como resposta a unha nova lei educativa, a LOMCE, e aos intensos cambios que se están producindo en todos os aspectos da nosa vida. Hoxe, máis ca nunca, na sociedade da información, nun mundo cada vez máis global, rexido por un cambio rápido e constante, a educación marca a diferenza. Vivimos un presente de grandes interrogantes que merecen grandes respostas. Hai que educar hoxe os cidadáns dun mañá que está por construír. A educación centrouse tradicionalmente na ensinanza de contidos, tratábase de saber. Hoxe, a comunidade educativa é consciente de que hai que dar un paso adiante: ademais de saber, hai que SABER FACER. A aprendizaxe por competencias é o modelo elixido para alcanzar con éxito os novos obxectivos que a sociedade recoñece como necesarios na educación de nenos e adolescentes. Saber comunicar, interpretar, deducir, formular, valorar, seleccionar, elixir, decidir, comprometerse, asumir, etc. é hoxe tan importante coma coñecer os contidos tradicionais das nosas materias. Necesitamos traballar con ideas, ser capaces de resolver problemas e de tomar decisións en contextos cambiantes. Necesitamos ser flexibles, versátiles, creativos… Pero o nome da serie ten un segundo significado. Para superar o reto que temos por diante, Obradoiro / Santillana vai achegar todo o seu SABER FACER, vai estar ao lado de profesores e alumnos, ofrecendo materiais, servizos, experiencia… para garantir ese éxito.

O IMPULSO QUE NECESITA O SEU FUTURO

5

As claves do proxecto SABER FACER O OBXECTIVO: QUE OS ALUMNOS ADQUIRAN AS COMPETENCIAS QUE NECESITA UN CIDADÁN DO SÉCULO XXI Todos somos conscientes de que a sociedade actual require unhas capacidades moi diferentes das que se demandaban ata hai pouco tempo. Necesitamos persoas capaces de: • Facerse preguntas pertinentes. • Informarse a través de fontes diversas, textuais ou gráficas, o que implica: – Buscar información. – Interpretar esa información de forma coherente. • Pensar reflexiva, crítica e creativamente. • Conformar unha opinión, un xuízo e tomar decisións adecuadas. • Comunicarse oralmente e por escrito. • Facer conexións: conectar o aprendido coa vida real (próxima ou distante) e conectar os saberes das distintas materias entre si. • Participar e comprometerse, dar servizo á comunidade. • Traballar cooperativamente con outros. • Ter sempre presente a perspectiva ética, ter intelixencia emocional e ética. • Aprender constantemente ao longo da vida. Este obxectivo materialízase na estrutura das unidades didácticas do material do alumno e nos distintos proxectos que conforman a Biblioteca do Profesorado.

UNHA METODOLOXÍA CENTRADA NO ALUMNO, PARA QUE ESTE ALCANCE UNHA VERDADEIRA COMPRENSIÓN E SE CONVERTA NUNHA PERSOA COMPETENTE O proxecto SABER FACER combina o mellor da tradición escolar e as achegas das novas metodoloxías. A escola debe ser capaz de desenvolver saberes sólidos, posto que só é posible pensar e actuar sobre aquilo que coñecemos a fondo, pero tamén ten que ser capaz de educar persoas que convertan o coñecemento en acción e que posúan sólidas habilidades sociais e morais. No proxecto SABER FACER: • O alumno é o centro da súa propia aprendizaxe: faise preguntas, infórmase, participa, aprende a controlar a súa evolución, emprende proxectos… • Combínanse actividades sinxelas e tarefas de maior complexidade, excelentes para desenvolver as competencias, ensinarlles a pensar aos alumnos, resolver problemas e situacións reais, desenvolver o pensamento creativo… • Incorpórase a aprendizaxe cooperativa como elemento destacado, tanto en actividades do libro do alumno coma en proxectos específicos da Biblioteca do profesor. • Desenvólvese a aprendizaxe por proxectos, tanto no material do alumno coma en proxectos específicos da Biblioteca do Profesorado. • Búscase unha educación que vaia máis alá do académico, que presente situacións capaces de fomentar no alumnado a participación, o emprendemento e a implicación nos problemas e realidades cotiás do seu centro escolar, da súa aldea, do seu barrio, etc., pero tamén nos que conforman a realidade global. En definitiva, o que se pretende é relacionar aprendizaxe e servizo á comunidade, aprendizaxe e compromiso social. A variedade do proxecto SABER FACER converte a aula nun escenario de experiencias diversas e enriquecedoras para o alumnado.

6

UNHA ESCOLA INCLUSIVA, EN QUE TODOS DESENVOLVAN AS SÚAS CAPACIDADES E TALENTOS Para iso, os libros do alumno dispoñen de seccións de ampliación e reforzo, e a Biblioteca do Profesorado, de plans de repaso e apoio para os alumnos con dificultades e dun programa de afondamento para os que poden ir máis alá.

UN POTENTE SISTEMA DE AVALIACIÓN COMO GARANTÍA DE ÉXITO A avaliación sempre tivo un papel destacado na escola. Ao longo das últimas décadas, foise impoñendo un modelo de avaliación continua e formativa, orientada a detectar as dificultades dos alumnos e, deste xeito, poder planificar estratexias que lles permitisen superalas. O papel da avaliación vaise ver reforzado coa LOMCE, que ten como unha das súas innovacións a introdución de avaliacións externas que todos os alumnos deben pasar en determinados fitos da súa vida escolar. O proxecto SABER FACER inclúe: • Probas de avaliación de contidos e probas de avaliación por competencias para todas as materias, relacionadas cos estándares de aprendizaxe. • Rúbricas de avaliación. • Distintas ferramentas informáticas: – Deberes, para o seguimento diario dos alumnos. – Xerador de probas. – Informes e estatísticas. – Biblioteca de probas externas, nacionais e internacionais.

A ATENCIÓN ESPECIAL ÁS TECNOLOXÍAS DA INFORMACIÓN Nos libros do alumno e na Biblioteca do Profesorado son recorrentes as actividades e tarefas que requiren o uso das TIC. A ensinanza dixital vese potenciada polo LibroMedia e pola Aula Virtual, un contorno dixital con produtos, aplicacións e servizos para alumnos e profesores.

7

En que se concreta o proxecto SABER FACER NOVOS LIBROS PARA UNS NOVOS TEMPOS Libros cunha secuencia didáctica centrada no propio alumno, na adquisición de competencias e nos presupostos do pensamento creativo: • O punto de partida das unidades didácticas é conquistar os alumnos mediante o desafío, o reto, a curiosidade, o enigma… A partir dunha situación problemática: – Facémonos preguntas. Dise que o segredo da creatividade e da aprendizaxe está en provocar o pensamento, provocar que os alumnos se fagan preguntas, non dar só respostas… Nesta sección anímase os alumnos a que formulen as súas propias interrogantes sobre unha cuestión. – Buscamos información e opinamos co resto do grupo para a resolución entre todos das interrogantes propostas. • A continuación, desenvólvense os contidos da unidade didáctica. Xunto ao contido conceptual inclúense unha serie de programas innovadores: – SABER FACER recolle a aprendizaxe dos procedementos e destrezas que se relacionan directamente cos contidos da páxina. Saber e SABER FACER forman, por tanto unha unidade de aprendizaxe, non se presentan desligados. – Descubre presenta propostas para que os alumnos exploren coñecementos. Nestas propostas é fundamental o uso das TIC. – Interpreta a imaxe (o mapa, o gráfico, o debuxo, a fotografía…) ensina os alumnos a «aprender a ver», a observar. Unha destreza moi útil nun mundo coma o noso, en que o visual xoga un papel cada vez maior. – Comprometidos propón situacións para que o alumno se involucre e se comprometa coa sociedade. – Claves para estudar proporciona aos alumnos unha guía para que aprendan a aprender, para recordar e reflexionar sobre o estudado. • Nas actividades finais o alumno repasa os contidos principais da unidade e verifícase se alcanzou os estándares de aprendizaxe determinados pola Administración educativa. • As páxinas finais da unidade permiten realizar tarefas en que se integran todos os contidos estudados e, polo tanto, presentan situacións moi potentes desde o punto de vista didáctico. – Tarefas para desenvolver as competencias dos alumnos, en que se aplica o aprendido a situacións reais, do ámbito académico, da vida cotiá ou da sociedade. O alumno utilizará técnicas en novos contextos e resolverá casos prácticos e cotiáns. – Tarefas para desenvolver distintas formas de pensamento: 1. Análise científica. 2. Razoamento matemático. 3. Análise ética. 4. Pensamento creativo. – Traballos por proxectos. Nestas últimas páxinas ten un papel destacado o traballo cooperativo. E, coma sempre, libros co tradicional rigor e coidado editorial de Santillana/Obradoiro: textos claros e adaptados á idade; ilustracións de gran calidade e cun alto valor formativo, capaces de desencadear actividades de análise, observación, relación cos contidos…; actividades variadas, organizadas por nivel de dificultade, con distintos obxectivos…

8

UNHA BIBLIOTECA DO PROFESORADO, QUE ATENDE TODAS AS NECESIDADES DOS DOCENTES Para o seu día a día na aula: • Programación didáctica. • Recursos didácticos para cada unidade: – Suxestións, bancos de datos e recursos complementarios. – Fichas de reforzo e apoio. – Fichas de afondamento. – Solucionario do libro do alumno. • Titoría, 22 sesións por curso para apoialo neste labor. Competencias para o século XXI. Proxectos e tarefas para o seu desenvolvemento • As Ciencias Sociais no cine. • Ciencias Sociais para a paz. • Lecturas de Xeografía e Historia. • Proxectos de traballo cooperativo e interdisciplinario. • Proxecto social. • Intelixencia emocional e ética. • A prensa na aula (e ferramenta dixital). Sistema de avaliación • Probas de avaliación de contidos. • Probas de avaliación por competencias. • Rúbricas. • Xerador de probas (ferramenta dixital). • Deberes dixitais. • Biblioteca de probas de avaliación externa, nacionais e internacionais (biblioteca dixital).

UNHA POTENTE OFERTA DIXITAL • Aula Virtual Santillana, un contorno de servizos educativos. • LibroMedia, o libro en papel enriquecido con recursos dixitais e potentes ferramentas.

9

Presentación

O volume Día a día na aula recolle unha gran variedade de recursos para apoiar e complementar a práctica docente na clase. Os materiais incluídos foron elaborados para dar resposta a todas aquelas necesidades que xorden do traballo diario co alumnado. O obxectivo é ofrecer un máximo de recursos, para que o profesor seleccione os que lle sexan máis útiles en función das características do seu grupo e do seu propio plan de traballo. Cada unidade comeza cun guión da unidade e suxestións didácticas, que inclúe un esquema de contidos, un banco dos recursos a disposición do docente e unha suxestión de itinerarios didácticos. Tamén se achegan elementos de apoio para a explotación da unidade como a descrición das principais imaxes, un banco de datos xeográficos ou de recursos históricos, fichas de saber máis e suxestións doutros recursos como películas, libros, webs, etc. Ademais destes recursos clásicos de apoio, para cada unidade do libro ofrécense tres seccións con material didáctico: • E nsinanza individualizada. Con fichas de traballo para facer fronte á atención á diversidade na aula e para apoiar o traballo diario do docente. • R ecursos para a avaliación de contidos. Cunha proba de nivel básico (Control B) e unha de nivel avanzado (Control A). Acompáñanse dos criterios de avaliación e estándares de aprendizaxe oficiais que se traballan en cada proba, así como un solucionario con respostas modelo. • R ecursos para a avaliación por competencias. Unha proba de contido competencial, para que o alumnado desenvolva aquelas habilidades máis relacionadas coa materia de Xeografía e Historia. Tamén se acompañan dos criterios de avaliación, estándares de aprendizaxe e dun solucionario.

ENSINANZA INDIVIDUALIZADA Os alumnos e alumnas son moi diversos, tanto polo seu nivel académico coma polos seus intereses e grao de motivación. As fichas desta sección teñen como obxectivo proporcionar recursos para atender á diversidade do alumnado. As fichas de Repaso e apoio propoñen traballar os conceptos fundamentais de cada unidade didáctica de diferentes maneiras, atendendo aos distintos tipos de dificultades que obstaculizan a aprendizaxe. • Conceptos e contidos fundamentais. En moitas ocasións é necesario retomar algúns contidos básicos das unidades didácticas para fortalecer os coñecementos. A área de Xeografía e Historia ten unha forte carga procedemental. Por ese motivo, procedementos como a análise de fontes, a construción e interpretación de mapas e gráficos, a lectura de imaxes… son unha parte substancial e fundamental da materia. Debido a iso, moitas fichas reforzan a súa aprendizaxe. • Organización de coñecementos. A creación e utilización de mapas conceptuais, esquemas, resumos e táboas de contidos axudan o alumnado a estruturar os contidos fundamentais da unidade didáctica dunha maneira práctica, visual e sintética. • Máis competente. A LOMCE fai fincapé na aprendizaxe por competencias como novo método de ensinanza e aprendizaxe. As fichas desta sección propoñen o desenvolvemento das habilidades competenciais dos alumnos e alumnas mediante buscas de información, traballos cooperativos, elaboración de proxectos de investigación, toma de decisións… • Repaso acumulativo. As propostas desta sección desenvolven a aprendizaxe continua, de modo que os alumnos e alumnas relacionen conceptos e procedementos de diferentes unidades didácticas.

10

As fichas de Afondamento están dirixidas aos alumnos que poden ir máis alá do nivel medio da aula ou ben a aqueles alumnos que manifestan un interese especial por determinados aspectos. Presentan unha metodoloxía indagatoria e propoñen sinxelas investigacións. Por último, en cada unidade didáctica inclúese unha Autoavaliación para que os alumnos e alumnas verifiquen o grao de adquisición dos coñecementos fundamentais.

A AVALIACIÓN NA LOMCE A avaliación constitúe unha fase fundamental do proceso educativo: • Infórmanos do grao de adquisición dos contidos e do desenvolvemento das competencias por parte do alumnado. • É un instrumento fundamental para orientar o labor docente, pois, a raíz dos seus resultados, é posible elaborar plans específicos para que cada alumno ou alumna desenvolva mellor as súas capacidades ou habilidades, reforzando e mellorando en determinados campos nuns casos ou afondando e abranguendo novos contidos noutros.

AVALIACIÓNS EXTERNAS A Lei Orgánica para a Mellora da Calidade Educativa (LOMCE) presenta importantes innovacións relacionadas co proceso de avaliación, a principal das cales é, sen dúbida, o establecemento de catro avaliacións externas: • Ao finalizar os cursos de 3.º e 6.º de Primaria. • Tras 4.º de Educación Secundaria Obrigatoria. • Ao terminar 2.º de Bacharelato. As probas de Primaria son avaliacións de diagnóstico que teñen como obxectivo comprobar a adquisición de destrezas e de competencias por parte dos alumnos, de modo que, se se detectase algunha carencia, se poidan establecer plans específicos de mellora. As probas de 4.º de ESO e 2.º de Bacharelato teñen importantes efectos académicos: se non se superan, os alumnos non obterán os títulos de Graduado en ESO e de Bacharelato.

UN COMPLETO SISTEMA DE AVALIACIÓN O proxecto SABER FACER ofrece un amplo conxunto de recursos para facilitar o labor do profesorado e responder ás súas necesidades, atendendo a todos os aspectos da avaliación: • Avaliación de contidos. Probas de control para cada unidade didáctica para comprobar o nivel de adquisición dos principais conceptos e procedementos. • Avaliación por competencias. Probas que avalían o grao de adquisición das competencias. • Rúbricas de avaliación. Documento en que se proporcionan, para cada unidade didáctica, criterios para a observación e o rexistro do grao de avance dos alumnos, de acordo cos estándares de aprendizaxe. • Xerador de probas de avaliación. Ferramenta informática que permite elaborar probas de avaliación personalizadas mediante a selección de actividades a través dun sistema de filtros. Tamén permite editar e modificar as actividades ou que o profesorado inclúa outras de elaboración propia. • Avaliacións externas: nacionais e internacionais. Análise das principais avaliacións externas de ámbito autonómico, nacional e internacional.

11

Presentación

RECURSOS PARA A AVALIACIÓN DE CONTIDOS A avaliación de contidos permite un control permanente do proceso de aprendizaxe. Como apoio para facilitar este labor, proporciónanse para todas as unidades didácticas: • Probas de control. Ofrécense dúas probas: – Proba B. Proba de nivel básico en que se avalían os contidos mínimos que todos os alumnos e alumnas deben adquirir. – Proba A. Proba de nivel avanzado. • Estándares de aprendizaxe e solucións. Nunha táboa relaciónanse os criterios e os estándares do currículo coas actividades. Inclúense, ademais, as solucións.

AS COMPETENCIAS NA LOMCE As competencias son un conxunto integrado de capacidades (coñecementos, estratexias, destrezas, habilidades, motivacións, actitudes…) que os alumnos han de poñer en xogo para dar resposta a problemas cotiáns, aínda que complexos, da vida ordinaria. A nova lei de educación, baseándose no Marco de Referencia Europeo para as competencias clave na aprendizaxe permanente, definiu sete competencias que os alumnos deben adquirir ao finalizar a súa traxectoria académica. Estas competencias son as seguintes: Competencias

12

Comunicación lingüística

É a habilidade para expresar e interpretar conceptos, pensamentos, sentimentos, feitos e opinións de forma oral ou escrita (escoitar, falar, ler e escribir), e de interactuar lingüisticamente dunha maneira adecuada e creativa.

Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

Integra a habilidade de aplicar os conceptos matemáticos, co fin de resolver problemas en situacións cotiás, xunto coa capacidade de aplicar o coñecemento e o método científico para explicar a natureza.

Competencia dixital

Implica o uso seguro e crítico das tecnoloxías da información na formación, o traballo e o ocio.

Aprender a aprender

Engloba as habilidades necesarias para aprender, organizar a propia aprendizaxe e xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa de forma individual ou en grupo.

Competencia social e cívica

Recolle os comportamentos que preparan as persoas para participar dunha maneira eficaz e construtiva na vida social, profesional e cívica, nunha sociedade cada vez máis diversificada e plural.

Sentido de iniciativa e emprendemento

Fai referencia á habilidade de cada persoa para transformar as ideas en actos, á capacidade de innovación e de asunción de riscos, e ás aptitudes necesarias para a planificación e a xestión de proxectos.

Conciencia e expresión cultural

Implica apreciar a importancia da expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de distintos medios (música, literatura, artes escénicas, artes plásticas…).

RECURSOS PARA A AVALIACIÓN POR COMPETENCIAS Entre os recursos para a avaliación que se inclúen no proxecto SABER FACER, proporciónanse probas deseñadas para avaliar o desenvolvemento e a adquisición das competencias educativas por parte dos alumnos. Estas probas de avaliación por competencias son complementarias ás que se propoñen para a avaliación de contidos. Tanto unhas coma outras avalían os procesos cognitivos e o progreso na aprendizaxe, aínda que as segundas están máis guiadas polo currículo das áreas e as primeiras, pola contribución de tales áreas ao logro das competencias educativas. Na área de Xeografía e Historia, o noso proxecto editorial ofrece os seguintes elementos: • Probas de avaliación por competencias. Para cada unidade ofrécese unha proba referida fundamentalmente ás competencias máis ligadas coa área: competencias sociais e cívicas, conciencia e expresión cultural, competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía. • Estándares de aprendizaxe. Os estándares de aprendizaxe do perfil da competencia póñense en relación coas actividades. • Solucións. Inclúense as respostas a todas as actividades propostas en cada proba.

13

1. A TERRA E A SÚA REPRESENTACIÓN

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . 16 Contidos da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Itinerarios didácticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Traballo con distintas metodoloxías . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 • A biosfera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 • A composición da atmosfera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 • Os movementos da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 • O globo terráqueo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 • Os meridianos e os paralelos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 • Como saber que é un ano bisesto? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 • O mapa máis antigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 • A volta ao mundo en 79 días . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 • Quen mediu a Terra por primeira vez? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Banco de datos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 • Os planetas do sistema solar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 • Exploracións dos planetas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 • Mapas que cambiaron o mundo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Recursos bibliográficos e multimedia . . . . . . . . . . . . . . . 23

Ensinanza individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Repaso e apoio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 • Conceptos e contidos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Ficha 1: O noso planeta, a Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Ficha 2: Os movementos da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Ficha 3: Distintas formas de representar a Terra . . . . . . . . . . . . 26 Ficha 4: As coordenadas xeográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

14

DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO © Santillana Educación, S. L./ Edicións Obradoiro, S. L.

• Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ficha 5: Características da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ficha 6: A representación da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Ficha 7: O coñecemento dos mapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Ficha 8: A escala dun plano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 • Repaso acumulativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Ficha 9: O xeógrafo e as súas ferramentas . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Ficha 10: A Terra móvese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Ficha 11: Os tipos de mapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Ficha 12: O uso das coordenadas xeográficas . . . . . . . . . . . . . . . 36

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Recursos para a avaliación de contidos . . . . . . . 38 Controis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . 42

Recursos para a avaliación por competencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . 46


15

1

GUIÓN DA UNIDADE E SUXESTIÓNS DIDÁCTICAS

A TERRA E A SÚA REPRESENTACIÓN

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO A TERRA E A SÚA REPRESENTACIÓN

SABER

SABER FACER

SABER SER

• A Terra no sistema solar • Un planeta en movemento

• Interpretar proxeccións cartográficas

• A representación da Terra

• Utilizar a escala dun mapa

• Valoración do enxeño que os seres humanos aplicaron para descubrir distintas formas de representar o noso planeta.

• As coordenadas xeográficas

• Localizar un punto nun mapa

• Precisión nas representacións cartográficas e nos cálculos numéricos no emprego de escalas.

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Orientarse cun plano. • Resolve un caso práctico: Por que cambiamos de hora ao viaxar? • Análise científica: Sandy, unha illa fantasma no Pacífico?

Actividades finais

Traballo cooperativo

• Resume o esencial.

• Unha práctica con Google Maps.

• Comprometidos. A exploración do universo.

BANCO DE RECURSOS Educación individualizada

Avaliación

• Repaso e apoio. A Terra e a súa representación • Afondamento. A Terra e a súa representación

• Avaliación de contidos. A Terra e a súa representación: controis B e A

• Autoavaliación do alumno

• Avaliación por competencias. Proba

Proxectos de excelencia

• Guía das avaliacións externas

• Proxecto social

Recursos dixitais

• Proxectos de traballo cooperativo. 1º. Iso

• LibroMedia. A Terra e a súa representación

• Intelixencia emocional e ética

Ferramentas

• Competencia lectora. Lecturas de Xeografía e Historia

• Xerador de avaliación • A prensa na aula

• Tratamento da información. As Ciencias Sociais no cine • Competencia social. Ciencias Sociais para a paz

16


1



ITINERARIOS DIDÁCTICOS Por niveis Libro do alumno • Epígrafe 1: A Terra no sistema solar.

Básico

Biblioteca do profesor

• Epígrafe 2: Un planeta en movemento.

• Repaso e apoio. A Terra e a súa representación.

• Epígrafe 3: A representación da Terra.

• Ciencias Sociais para a paz.

• Competencia social. Aplica unha técnica: Orientarse cun plano.

• Autoavaliación do alumno.

• Actividades: 1, 2, 5, 11, 12, 13, 16.

• Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 3, 4.

• Claves para estudar das epígrafes 1, 2 e 3.

• Avaliación de contidos. Control B.

• As epígrafes anteriores. • Saber facer: Utilizar a escala dun mapa. • Epígrafe 4: As coordenadas xeográficas. • Saber facer: Localizar un punto nun mapa. Avanzado

• Competencia social. Resolve un caso práctico: Por que cambiamos de hora ao viaxar? • Traballo cooperativo: Unha práctica con Google Maps.

De excelencia

• Afondamento. A Terra e a súa representación. • Proxectos de traballo cooperativo.

• Actividades: 4, 7, 8, 10, 15, 18, 22, 24, 25, 26, 31.

• Lecturas de Xeografía e Historia.

• Claves para estudar da epígrafe 4.


• Todas as epígrafes.

• Avaliación de contidos. Control A.

• Saber facer: Interpretar proxeccións cartográficas.

• Avaliación por competencias. Proba completa.

• Comprometidos. A exploración do universo. • Análise científica: Sandy, unha illa fantasma no Pacífico? • Actividades: 3, 6, 9, 17, 19, 20, 21, 23, 27, 28, 29, 30, 32.

TRABALLO CON DISTINTAS METODOLOXÍAS Aprendizaxe baseado en proxectos (ABP) e traballo cooperativo

Proxectos de traballo cooperativo. 1.º Iso.

Metodoloxías indagatorias

Competencia social. Ciencias Sociais para a paz.

Alfabetización en medios de comunicación

Proxecto social.

Tratamento da información. As Ciencias Sociais no cine. A prensa na aula.


17

1


DESCRICIÓN DE IMAXES DA UNIDADE

A BIOSFERA

Biosfera vén da palabra grega bios, que significa «vida», e sfera, que quere dicir «envoltura». A biosfera é a parte do planeta onde se desenvolve a vida. O termo foi desenvolvido polo xeólogo inglés Eduard Suess (1831-1914) e matizado desde o punto de vista ecolóxico polo ruso Vladimir I. Vernadsky (1863-1945). A biosfera é o punto de encontro das diferentes capas da Terra: a litosfera, a hidrosfera e a atmosfera. Abrangue desde os 10.000 Metros de altitude, que é o límite que poden alcanzar algunhas aves, como o ganso indio ou algunhas aguias e falcóns, ata os 10.000 metros de profundidade, localizados nalgunhas fosas mariñas, onde só viven seres unicelulares, como as amebas. Non obstante, nestes extremos a vida é moi escasa, xa que nas capas superiores da atmosfera o osíxeno é limitado, e nas zonas máis profundas dos océanos apenas chega a luz e as temperaturas son moi frías. Así, a franxa onde se localiza o maior número de seres vivos é entre os 3.000 metros de altitude e os 2.000 metros de profundidade.

En metros

A

10.000 8.000 6.000

B C

4.000 2.000

D

0 2.000 4.000 6.000 8.000

E

10.000

A Límite de voo das aves. B Límite da vida na zona tropical. C Límite da vida na zona temperada. D Máxima concentración de seres vivos. E Límite inferior da vida.

Nesta franxa encóntranse as condicións básicas para a vida, como a luz do sol, o alimento que os seres vivos obteñen da litosfera, a auga da hidrosfera e o osíxeno da atmosfera.

A COMPOSICIÓN DA ATMOSFERA

A atmosfera é a capa de aire que rodea a Terra. Está composta por distintos estratos superpostos, que son, do máis próximo ao máis afastado á Terra: a troposfera, a estratosfera, a mesosfera, a termosfera e a exosfera. O gráfico presenta a composición química da troposfera mediante un gráfico de sectores. Nel pódese ver que o compoñente máis abundante é o nitróxeno (78,1 %), seguido do osíxeno (20,9 %), e doutros gases, entre eles, o argon (0,93 %) e o dióxido de carbono (0,038 %). Ademais, presenta porcentaxes menores doutros gases, como o neon, o helio, o metano, o cripton e o hidróxeno. Nas demais capas da atmosfera esta composición pode presentar outras porcentaxes. O vapor de auga, que tamén se encontra na atmosfera, pode variar desde un 0 % en zonas desérticas ata un 4 % como máximo. Encóntrase concentrado

18

Dióxido de carbono 0,038 %

Argon 0,93 %

Outros gases 0,032 % Nitróxeno 78 %

Outros gases 1 %

Osíxeno 21 %

nas partes baixas da atmosfera e a súa proporción diminúe coa altura.

DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

1



OS MOVEMENTOS DA TERRA

Equinoccio de primavera

Solsticio de verán

Inverno Verán

SOL

Inverno Verán

Outono

ta

Órbi

ica elípt

Solsticio de inverno

Equinoccio de outono Primavera O MOVEMENTO DE TRANSLACIÓN

A Terra ten un dobre movemento. O de rotación, ou xiro da Terra sobre o seu propio eixe, e o de translación, en que a Terra xira arredor do Sol. No seu movemento de rotación, a Terra xira sobre unha liña recta imaxinaria coñecida como eixe terrestre (este eixe terrestre corta a superficie da Terra por dous puntos, o Polo Sur e o Norte). O movemento dá lugar aos días e as noites. Cando nunha zona da Terra é de día, no hemisferio oposto é de noite.

O MOVEMENTO DE ROTACIÓN Día

Polo Norte Raios solares

Durante o movemento de translación pódese observar que hai un momento de máxima aproximación da Terra ao Sol, que se produce a principios de xaneiro, e se denomina perihelio; mentres que o momento de maior distancia ao Sol, que se coñece como afelio, ten lugar cara a principios de xullo. Isto podería facer supoñer que durante o perihelio fose inverno en todo o planeta e durante o afelio, verán. Non obstante, as estacións en cada hemisferio son opostas. Cando no hemisferio norte é verán, no hemisferio sur é inverno, e viceversa. Isto é debido á inclinación do eixe da Terra. A inclinación do eixe da Terra é de 23º 51’. Isto, unido á forma esférica da Terra e ao movemento de translación, dá

Eixe de rotación

Noite Polo Sur

Inclinación terrestre: 23º respecto ao Sol

lugar á sucesión das estacións, e tamén á diferente duración do día e a noite.


19

1



O GLOBO TERRÁQUEO

O globo terráqueo é unha das formas máis comúns e útiles de representar o planeta Terra. Ten a vantaxe de que permite ver a Terra sen distorsións, xa que aparecen reflectidos de maneira bastante exacta a forma e o tamaño dos continentes. Non obstante, presenta a desvantaxe de que non pode verse á vez toda a superficie da Terra e é difícil de trasladar.

na Idade Moderna co desenvolvemento das viaxes marítimas.

Existen globos terráqueos de moi diversos temas: políticos, físicos, climáticos… Adoitan estar colocados nun soporte, que permite realizar o seu xiro e así simular os movementos da Terra.

O globo terráqueo máis antigo que se conserva data de 1504 e nel represéntase o Novo Mundo. O globo está gravado en dúas metades iguais de ovos de avestruz.

O concepto de globo terráqueo xa existía na Grecia Antiga, pero o seu uso e elaboración popularizouse

O primeiro globo terráqueo foi elaborado polo astrónomo e xeógrafo alemán Martin Behaim entre 1491 e 1493.

OS MERIDIANOS E OS PARALELOS 90º 66º 33’ N Círculo Polar Ártico 60º 40º

HEMISFERIO OCCIDENTAL 50º 40º

30º

20º

HEMISFERIO ORIENTAL 10º

0º

10º

20º 30º

40º 50º 60º

Meridiano de Greenwich

60º

Trópico de Cáncer

23º 27’ N 20º

Ecuador

0º

20º 23º 27’ S

HEMISFERIO NORTE

HEMISFERIO SUR Trópico de Cap ri c o

rn io

40º

60º Círculo o Polar Antártic 66º 33’ S 90º

Meridianos terrestres

Paralelos terrestres

Os meridianos son liñas que forman semicircunferencias que van do Polo Norte ao Polo Sur sobre a 505399-01-20a Meridianos superficie terrestre.

Os paralelos son liñas que forman circunferencias perpendiculares aos meridianos que rodean a Terra. O ecuador é o paralelo de referencia; sitúase 505399-01-20b paralelos á mesma distancia respecto aos dous polos e divide o planeta en dous hemisferios iguais: o norte e o sur.

O meridiano 0º, que pasa por Greenwich en Londres (Reino Unido), tómase como meridiano de orixe. O que queda ao leste do meridiano de Greenwich denomínase hemisferio oriental, e o que queda ao oeste, hemisferio occidental. Os meridianos están divididos desde 0° a 180°, cara ao leste e cara ao oeste, completando 360° en total. Presentan a súa máxima separación no ecuador e converxen nos polos.

20

Os paralelos están divididos desde 0° no ecuador ata 90° no círculo polar antártico e 90° no círculo polar ártico. Outros paralelos importantes son o trópico de Cáncer, que está situado a 23º 27’ no hemisferio norte, e o trópico de Capricornio, que corresponde ao paralelo dos 23º 27’ do hemisferio sur.


1


PARA SABER MÁIS

COMO SABER QUE ANO É BISESTO?

O calendario que utilizamos actualmente é o gregoriano. Neste calendario un ano componse de 365 días. Para completar o desfasamento de case 6 horas de máis que tarda a Terra en dar unha volta arredor do Sol, engádese un día cada catro anos, o que se chama ano bisesto. Calque ra ano divisible por 4 é un ano bisesto: por exem plo, 1988, 1992 e 2012 foron bisestos. Non obstante, este calendario establece que un ano que é divisible por 100 (por exemplo, 1900) é un ano bisesto só se tamén é divisible por 400. Por este motivo, os anos seguintes non son anos bi sestos: 1700, 1800, 1900, 2100, 2200, 2300, 2500, 2600.

A VOLTA AO MUNDO EN 79 DÍAS

Phileas Fogg, o famoso personaxe ideado por Jules Verne en A volta ao mundo en 80 días, con seguiu dar a volta ao mundo neste tempo e gañar a aposta que fixera no Club de Londres do que era membro.

O MAPA MÁIS ANTIGO

O mapa máis antigo que se coñece foi descuberto nas ruínas de Ga Sur, situadas uns 300 km ao noroeste de Babilonia. Ten unha antigüidade duns 4.500 anos, xa que se supón que data do 2500 a.C. É unha placa de barro cocido duns 7 cm de lado, na cal se gravaron dúas circunferencias concén tricas. Neste mapa pódese apreciar o val dun río que discorre entre dúas cordilleiras e desembo ca nun lago ou no mar por un delta de tres bra zos. Polo texto exterior ao mapa dedúcese que os babilonios pretendían representar o mundo en teiro. Os babilonios pensaban que o mundo tiña forma circular e estaba rodeado polo océano. Os ríos Ti gris e Éufrates, que sucaban as terras babilonias, ocupan o centro do espazo representado.

QUEN MEDIU A TERRA POR PRIMEIRA VEZ?

Fogg partiu de Londres o 2 de outubro de 1872 ás 20:45. Despois de visitar varios países ao longo do planeta, creu que chegara novamente ao seu punto de partida ás 20:50 da noite do 21 de de cembro, cun retraso de cinco minutos sobre a hora límite.

No século III a.C., Eratóstenes de Cirene obser vou que en Siena (a actual Asuán), ao sur de Exip to, polo mediodía do 21 de xuño (o solsticio de verán) os raios do Sol chegaban ao fondo dos pozos e non proxectaban sombra. É dicir, naquel lugar e hora, os raios solares incidían perpendi cularmente sobre a superficie, o que significaba que esa cidade se localizaba no trópico.

Iso quería dicir que perdera a aposta. Pero Fogg decatouse de que el realmente chegara o 20 de decembro ás 20:50, despois de 79 días, e por tan to, cumprira o seu desafío.

Por outra parte, entón críase que a distancia entre Siena e Alexandría era de 5.000 estadios, e que ambas as cidades se situaban sobre o mesmo me ridiano.

Na súa viaxe, que sempre fora de leste a oeste, gañara un día con respecto ao punto de partida. A medida que se desprazaba un grao cara ao les te, adiantaba catro minutos. Se a cir cunferencia da Te rra é de 360°, da quela 360 × 4 = 1.440 minutos. É dicir, 24 horas!

Eratóstenes mediu a inclinación con que caían os raios solares en Alexandría o mediodía do 21 de xuño. O método usado foi simple: o Sol, ao proxectar a sombra dun pau sobre unha superfi cie horizontal, define un triángulo rectángulo, cun lado constituído polo pau e outro pola liña de sombra; a posición do Sol con respecto ao hori zonte corresponde ao ángulo formado pola liña de sombra e a hipotenusa do triángulo.

Portada da obra de Jules Verne A volta ao mundo en 80 días.

Desta forma, Eratóstenes obtivo un valor de 7° 2’. Esta cantidade é a cincuentava parte da circunfe rencia terrestre (50 × 7° 2’ = 360°). Por tanto, esta mediría, ao seu xuízo, cincuenta veces a distancia entre as dúas cidades, ou sexa, uns 250.000 esta dios, arredor de 45.000 km, un valor aproximado ao real (uns 40.000 km).


21

1


BANCO DE DATOS

OS PLANETAS DO SISTEMA SOLAR Distancia ao Sol en km

Diámetro ecuatorial en km

Tempo de rotación

Tempo de translación

Mercurio

57.910.000

4.878

58,6 días

88 días terrestres

Venus

108.900.000

12.104

–243 días (retrógrado)*

255 días terrestres

Terra

146.600.000

12.756

1 día = 23 h 56 min 4 s

1 ano = 365,26 días terrestres

Marte

227.940.000

6.794

24 h 37 min 23 s

1,9 anos terrestres

Xúpiter

778.330.000

142.800

9 h 55 min

11,9 anos terrestres

Saturno

1.429.400.000

120.000

10 h 14 min


Urano

2.870.990.000

52.000

–17 h 14 min (retrógrado)*

84 anos terrestres

Neptuno

4.504.300.000

48.000

16 h 7 min


Planeta

*Respecto ao resto dos planetas xira en sentido contrario arredor do seu eixe.

EXPLORACIÓNS DOS PLANETAS

MAPAS QUE CAMBIARON O MUNDO

O interese do ser humano pola exploración do sistema solar data de moi antigo, pero non foi ata o último terzo do século xx cando comezou a enviar sondas ao espazo co fin de coñecer máis sobre el. A continuación ofrécese unha lista con algunhas delas. Sonda

Planetas

Ano

Mariner 2

Venus

1962

Mariner 4

Marte

1965

Marsnik 3

Marte

1971

Mariner 10

Mercurio e Venus

1974

Viking 1

Marte

1976

Voyager 1

Xúpiter e Saturno

1979-1980

Voyager 2

Urano e Neptuno

1986-1989

Galileo

Xúpiter

1989

Magalláns

Venus

1989

Mars Pathfinder

Marte

1996

Cassini/Huygens

Saturno

1997

Mars Exploration Rover

Marte

2003

Messenger

Mercurio

2004

Venus Express

Venus

2005

Phoenix Mars Lander

Marte

2007

Fonte: McDonald Observatory of The University of Texas.

22

Aquí tes a selección que fixo o historiador inglés Jerry Brotton, catedrático de Estudos Renacentistas na Queen Mary University de Londres no seu libro 12 mapas que cambiaron o mundo. Mapa

Ano

Xeografía, do grego Claudio Ptolomeo.

150 a.C.

Mapa do mundo do musulmán Al-Idrisi.

1154

Mapa do clérigo Richard de Haldingham, do mundo cristián.

1300

Kwon Kun: o Mapa Kangnido.

1402

Martin Waldseemüller, primeiro mapa que nomea América.

1507

Mapa de Diogo Ribeiro, sobre o reparto do mundo entre España e Portugal.

1529

Mapa de Gerard Mercator, para a navegación da Terra.

1569

Atlas maior, de Joan Blaeu, que reflicte que a Terra xira arredor do Sol.

1662

Mapa de Francia de Cassini.

1789

Mapa xeopolítico de Sir Halford Mackinder.

1904

Mapa de Arno Peters, que acaba co eurocentrismo de Mercator.

1973

Google Earth, composto por dez petabytes de información.

2013


1


RECURSOS BIBLIOGRÁFICOS E MULTIMEDIA

NA REDE

DIVULGACIÓN

http://clio.rediris.es/fichas/cartografia.htm Nesta páxina web do Proxecto Clío, pódense ver os principais pasos que seguiu a ciencia cartográfica desde os seus inicios ata o momento actual.

Atlas Xeral Santillana (2008). Un conxunto de mapas políticos, económicos, sociais centrados, sobre todo, en España e a Unión Europea.

http://earth.google.es/ É un produto gratuíto que está á disposición na Rede e que permite «viaxar» por diferentes lugares do planeta. http://www.earthguide.ucsd.edu/ Páxina web en inglés que ofrece animacións de imaxes e mapas. http://www.educa.jcyl.es/educacyl/cm/gallery/ Recursos%20Infinity/aplicaciones/astronomia/index. html Astronomía para todos: aplicación da Xunta de Castela e León adaptada para todos os niveis educativos. http://www.etsimo.uniovi.es/links/carto.html Web da Universidade de Oviedo en que se ofrecen diferentes ligazóns a recursos cartográficos. http://www.ign.es/ign/main/index.do?locale=gl Web do Instituto Xeográfico Nacional en que se poden ver os diferentes materiais cartográficos que publica o Estado. http://www.sge.org Páxina da Sociedade Xeográfica Española, onde se poden encontrar ligazóns a diferentes fontes cartográficas (mapas, libros, etc.) de grande interese.

LIBROS Erik ORSENNA, O cartógrafo de Lisboa (2011). Relata a vida de Colón en Lisboa mentres prepara a súa viaxe para chegar a Oriente. Pascale REY, O mestre cartógrafo (2005). A obra sitúase en Mallorca no século XIV, cando Abraham Cresques traza un mapamundi para a Coroa de Aragón, grazas ao seu coñecemento dos segredos dos navegantes árabes. Frank G. SLAUGHTER, O cartógrafo e o misterio do Kemal (2007). Narra a historia de Andrea Bianco, o cartógrafo de Venecia no século XV. Hazhir TEIMOURIAN, Omar Jayyam: Poeta, astrónomo e rebelde (2010). É a biografía de Omar Jayyam, matemático, astrónomo, músico e poeta persa que viviu no século XI. Jules Verne, Cinco semanas en globo (1863). O explorador Samuel Ferguson decide atravesar o continente africano para coñecer mellor o seu relevo.

Pierre CAUSERET, Jean-Luc FOUQUET, Liliane SARRAZIN-VILAS, O ceo ao alcance da man: 50 experimentos de Astronomía (2007). Permite aprender a observar o ceo. Andrew CONWAY, O Universo: guía para principiantes (2007). É unha introdución ao mundo da astronomía partindo do máis simple, a contemplación do firmamento. Ken JENNINGS, Un mapa na cabeza: anécdotas, historias e curiosidades da xeografía (2012). Un libro sobre as curiosidades, historias e anécdotas presentes nos mapas. Raúl IBÁÑEZ, O soño do mapa perfecto: cartografía matemática (2011). No libro recóllese a evolución da busca de como plasmar o noso planeta da forma máis precisa posible.

CINE 1492: A conquista do paraíso, dirixida por Ridley Scott (1992). A película céntrase no momento do Descubrimento, cos debates xeográficos de fondo (esfericidade da Terra, validez das cartas náuticas, etc.), que permite ilustrar con claridade os momentos iniciais da cartografía. A Carta Esférica, dirixida por Imanol Uribe (2007). Conta a historia da busca do tesouro dun barco afundido no Mediterráneo, despois dun combate contra os ingleses, e en que un mapa antigo e o dominio da cartografía dos protagonistas serán os ingredientes que lles permitirán ter éxito na empresa. Dersu Uzala, dirixida por Akira Kurosawa (1975). Conta a historia dun cazador siberiano que fai de guía para un oficial do exército ruso, encargado de cartografar as zonas máis impenetrables de Siberia. As montañas da Lúa, dirixida por Bob Rafelson (1990). O capitán Richard Francis Burton e o periodista John Hanning Speke conseguen en 1854 os medios para embarcarse, en nome do Imperio británico, co obxectivo de descubrir o nacemento do río máis famoso de África, o Nilo.


23


REPASO E APOIO

Ficha 1

Conceptos e contidos fundamentais

Nome:

Curso:

Data:

O noso planeta, a Terra 1

Completa o debuxo do sistema solar coas seguintes indicacións.

• Marca cun círculo cal destes planeta é a Terra. • Escribe de cor vermella o nome dos catro planetas máis próximos ao Sol. • Escribe de cor azul o nome dos catro planetas máis afastados do Sol. • Cal dos debuxados non é un planeta? Escribe o seu nome. 2

3

Marca cales dos seguintes factores fan posible a vida na Terra. A temperatura.

Os planetas.

O ozono.

A atmosfera.

A auga.

As nubes.

Sinala se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións. Escribe despois correctamente as afirmacións falsas. A Terra encóntrase a unha distancia respecto ao Sol que fai que a súa temperatura sexa moderada. A atmosfera é a capa en que se encontran todas as augas da Terra. A atmosfera evita que a Terra queza en exceso. A auga encóntrase na litosfera e é un elemento básico para a existencia de vida. A biosfera é a capa de gases que rodea a Terra. A hidrosfera é o conxunto de augas que existen no planeta.

4

Observa a imaxe e completa as frases coa letra e a capa da Terra correspondente. Despois escribe de que están formados. _____. A _____________________ é a capa gasosa que rodea a Terra. Está formada principalmente por:

C

_____. A _____________________ é o conxunto de augas do planeta. A

Está composta principalmente por: _____. A ____________________ é a capa sólida externa da Terra.

B

Está formada principalmente por:

24



REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

Os movementos da Terra 1

Observa o debuxo e contesta no caderno: • A que movemento fai referencia? • Cal é a súa duración? • Que consecuencias ten? Que efectos produce na Terra?

2

Completa o debuxo coas seguintes palabras: Polo Norte, Polo Sur e eixe terrestre.

3

Tendo en conta a dirección dos raios do Sol: • En que hemisferio é de día? • Escribe día e noite onde corresponda.

4

Realiza o debuxo do outro movemento da Terra. Non esquezas rotulalo.

5

Contesta as preguntas: • Canto tarda a Terra en realizar o movemento que acabas de debuxar?

Datas

Como chegan os raios solares

Solsticios

• Que é un ano bisesto? • Que orixina as estacións? • Por que as estacións son invertidas en cada un dos hemisferios? 6

Equinoccios

Completa a seguinte táboa sobre os solsticios e os equinoccios.


25


REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

Distintas formas de representar a Terra 1

Escribe no seu lugar correspondente o elemento do mapa. 180º

120º

150º

90º

60º

30º

0º

OCÉANO

60º

•D

40º

30º

60º

CO GLACIAL ÁRTI

90º

180º

150º

120º

CLIMAS E VEXETACIÓN

•A

Franxa de clima temperado

40º

OCÉANO

Trópic o de Cánce r

20º

OCÉANO PACÍFICO

0º

•C

20º

Trópic o de Capric ornio

PACÍFICO

•B

20º

0º Ecuador

60º

OCÉANO

OCÉANO

ATLÁNTICO

ÍNDICO 20º

Desertos Alta montaña

40º

Franxa de clima temperado

Zonas polares Zonas de clima frío

40º

Selvas tropicais

1:1.800 Km 180º

2

150º

120º

90º

60º

30º

0º

30º

60º

90º

120º

150º

180º

Di de que tipo é a escala do mapa e calcula cal é a distancia real entre os seguintes puntos. Tipo de escala:

374046_T13_p123h2_Clima y Vegetacion

Distancia entre…

3

Punto A a B:

Punto B a C:

Punto C a D:

Punto D a A:

Escribe as vantaxes e desvantaxes do globo terráqueo e dos mapas. Vantaxes

Desvantaxes

Globo terráqueo

Mapas

26



REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

As coordenadas xeográficas 10º

20º

0º

20º

10º

30º

40º

•D

30º

50º

30º

•

C 20º

20º

F•

10º

•

A

10º

0º

0º

•B

10º

10º

20º

20º

•

E

Escala 0 30º

455

quilómetros

30º

10º

0º

10º

20º

30º

1

Observa o mapa e escribe nel os principais meridianos e paralelos que coñezas. Despois, explica como se expresa a latitude e a lonxitude.

2

Localiza no mapa a posición (latitude e lonxitude) destes puntos coa maior precisión que poidas.

40º

50º

561819_01_p13_Africa_GEODOS

A.

D.

B.

E.

C.

F.


27


REPASO E APOIO

Ficha 5

Organización de coñecementos

Nome:

Curso:

Data:

Características da Terra 1

Completa as seguintes fichas sobre as capas externas da Terra. Atmosfera

Hidrosfera

Que é?

Que é?

Composición:

Composición:

Litosfera Que é? Composición:

2

Fai unha lista coas razóns que explican por que a Terra é o único planeta onde se sabe que existe vida tal como a coñecemos. 1. 2. 3.

3

Completa a táboa. Movementos da Terra Movemento

28

Duración

Consecuencias



REPASO E APOIO

Ficha 6


Nome:

Curso:

Data:

A representación da Terra 1

Completa o esquema sobre os tipos de mapas.

TIPOS DE MAPAS

Tipo:

Tipo:

Definición:

Definición:

Exemplos:

2

Exemplos:

Exemplos:

Escribe no seu lugar correspondente os meridianos e paralelos. Debuxa despois de distinta cor os hemisferios occidental e oriental, e o hemisferio norte e o sur.

................. ...........

.................

....................... ......

.................

......................

..................

......

..............

...................

.......

.............................

................. ...........

...................

.......................


29

REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

O coñecemento dos mapas 1

Observa o mapa e contesta as preguntas no caderno. Imaxina que estes fosen algúns dos partidos que a Selección Española de Fútbol tivese que xogar noutros países para poder clasificarse para o Mundial de Fútbol de 2018. 180º

150º

90º

120º

60º

0º

30º

30º

60º

90º

120º

150º

Círculo Polar Ártico 60º

60º

Berlín

Londres Madrid

40º

40º

Teherán Toquio

Trópico de Cáncer 20º

20º

Abuja Quito

0º Ecuador

0º


Brasilia 20º Trópico de Capricornio 40º

60º 150º 120º 180º Círculo Polar Antártico

90º

60º

30º

0º

20º

0

Escala 1.700

40º

quilómetros 30º

60º

90º

120º

60º 150º

• De que tipo de mapa se trata? Por que o sabes? • Que elementos encontras nel? Que tipo de escala ten? 2

Os xogadores de fútbol partirán en cada caso do aeroporto de Madrid. Calcula a distancia real que hai entre esta cidade e as capitais dos países onde van561819_01_p16_mudo_mundi_GEODOS xogar os partidos. Así mesmo escribe, de maneira aproximada, as coordenadas xeográficas das cidades de destino dos xogadores. Cidades

Distancia real

Lonxitude-Latitude

Madrid-Brasilia Madrid-Quito Madrid-Berlín Madrid-Londres Madrid-Abuja Madrid-Toquio Madrid-Teherán

30



3

Aquí tes o calendario e a hora dos partidos. Partidos

Data

Hora do partido

1.- España-Brasil

10 de setembro

20:30

2.- España-Ecuador

30 de setembro

19:00

3.- España-Alemaña

5 de outubro

19:30

4.- España-Inglaterra

15 de outubro

18:30

5.- España-Nixeria

25 de marzo

20:00

6.- España-Xapón

8 de abril

20:30

7.- España-Irán

27 de abril

19:30

Estación do ano

Hora en España

• Escribe en cada caso en que estación do ano xogarán eses partidos. • Calcula que hora será en España cando se xogue o partido. Podes axudarte dun mapa de fusos horarios ou do seguinte sitio web: http://24timezones.com/reloj_hora_exacta.php. • Escribe ao lado da hora do partido: (R) se os xogadores terán que retrasar o reloxo respecto a España ou (A) se terán que adiantalo. 4

Aquí tes o plano da cidade en que se xogará un dos partidos. Contesta: • En que cuadrícula se encontra o aeroporto? E en cales está o estadio de fútbol? • Por que cuadrículas terán que pasar os xogadores para ir desde o aeroporto ata o estadio, se queren evitar pasar polo colexio? • Despois do partido, aos xogadores gustaríalles facer un pouco de turismo. En que cuadrículas están os museos? Poderán ir a todos en metro?

A

B

C

D

E

F

G

H

I 1

1 Metro

2

2 Metro

3

3

4

4

Aeroporto Colexio Museo Metro

Metro Estadio de fútbol

5

Metro

5

5 0

6

Escala

100

6

quilómetros

A

B

C

D

E

F

G

H

I

561819_01_P17_leyenda_plano_ciudad_GEODOS

Conseguiches unha entrada para o partido inaugural do Mundial de Rusia, que terá lugar en Moscova o 8 de xuño ás 20:30 horas. Busca información e contesta no teu caderno: • En que estación do ano terá lugar este partido? • A que distancia en liña recta de onde vives se encontra Moscova, a capital de Rusia? • En que coordenadas xeográficas se localiza Moscova?

561819_01_P17_leyenda_plano_ciudad_GEODOS

• A que hora española se xogará ese partido? Terás que atrasar ou adiantar o reloxo?


31


REPASO E APOIO

Ficha 8

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

A escala dun plano María quere cambiar de casa. Viu estes anuncios de pisos.

1

A

B

Vivenda: 80 m2

Vivenda: 55 m2

Salón: 20 m2

Salón: 20 m2

Terraza: 15 m2

Terraza: 6 m2

• Ao chegar á inmobiliaria déronlle o seguinte plano dunha das vivendas. De cal se trata? Debuxa, coa mesma escala, o plano do outro anuncio.

SALÓN

VE

ST

ÍB

UL

O

DO RMI TO RI O

BAÑ O

COCIÑA T E R R A ZA 1 cm 1 cm 1m

Ventá

Observa o plano da dormitorio de María. Está a escala 1/60. Mide os seguintes elementos e completa esta táboa co seu tamaño na realidade.

2

Escritorio Tamaño na realidade Paredes

M826044B00P011H1

Ventá Cama

Escritorio

Libraría

Cama Libraría Armario 3

Cos datos do tamaño deste dormitorio, e sabendo que María quere un piso de 80 m2, establece cal debe ser o tamaño dos demais cuartos da casa.

Mesa Armario Porta

32



REPASO E APOIO

Ficha 9

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

O xeógrafo e as súas ferramentas B

A

CANADÁ

O CÉAN O PACÍFICO

ESTADOS UNIDOS

OCÉA NO A TL Á NTICO MÉXICO

1

Observa as imaxes e contesta: • Sinala cal das dúas imaxes é unha fotografía satélite e cal un mapa. • Na fotografía satélite, cres que se ve ben a zona fotografada? Permíteche ver os detalles, 561819_01_p19_politico EEUU_GEODOS ou dáche unha visión de conxunto? • Para que serven as fotografías satélites? Desde onde se realizan? Por que se chaman así? • Compara ambas as imaxes. Parécense as dúas representacións? • É exacto o mapa á fotografía satélite? Por que? Cres que as fotografías satélites son útiles para facer mapas?

2

Un dos elementos fundamentais con que traballa un xeógrafo son os mapas. Observa os seguintes e escribe de que tipo de mapas se trata. A

C

Mar

Tito Bustillo

Cova Eirós Samieira Sacaojos

Cantábrico Altamira La Hoya

Peñatú

Atapuerca La CoronaTito Bustillo El Pesadero

Las Batuecas

Cascajos Banyoles

Buñuel El Cogul

Abric Romaní Los Casares

Las Cogotas

Cova Fosca

Mar Mediterráneo

Ciempozuelos Cova Negra

Ibahernando

Cova de l’Or Cova de la Sarsa Castellón Alto

Orce

El Argar

B

OCÉANO ATLÁNTICO

Gorhan

Los Millares

Parpalló

Alcúdia

Barranc Blanc

Paleolítico Neolítico Idade dos Metais Área megalítica

A. B. 508737_U08_p174b_yacimientos península C.


33

AFONDAMENTO

Ficha 10


A TERRA MÓVESE

Nome:

Curso:

Data:

Desde a Antigüidade, os científicos sentiron a curiosidade por coñecer como é o noso planeta. Grazas a avances como o telescopio ou actualmente ás naves espaciais, cada vez sabemos máis sobre a Terra. Non obstante, moitas veces as investigacións chocaron coa mentalidade da época.

LECTURA

Eppur si muove Ata o século xvi, a concepción común e oficialmente aceptada do universo era a do grego Ptolomeo (século II). Segundo esta teoría, o cosmos era un sistema pechado e definido: no centro do cosmos atopábase a Terra, inmóbil, e ao seu arredor xiraban a Lúa, os planetas, o Sol e as estrelas. O astrónomo polaco Copérnico (1473-1543) foi o primeiro en afirmar que a Terra se movía, aínda que non puido demostralo. Esta teoría chámase teoría heliocéntrica, pois situaba o Sol no centro do universo. Galileo, observando os movementos dos astros co telescopio que

el mesmo inventara, verificou a intuición científica de Copérnico. As autoridades relixiosas da época condenaron estas ideas, ata obrigar a Galileo Galilei a retractarse delas baixo ameaza de morte. Ao final, pasou o resto dos seus días prisioneiro na súa casa e sen poder dedicarse ao estudo dos planetas, estrelas, cometas… Crese que Galileo, despois de abxurar das súas ideas, puido dicir eppur si muove… («e, non obstante, móvese»). É probable que non a pronunciase, pero tempo despois si se puido afirmar eppur si muove.

CUESTIÓNS 1

Le o texto anterior e contesta. • Quen estableceu que a Terra era o centro do universo? • Que astrónomo foi o primeiro en rebatela? Quen a demostrou? • Como se chama a teoría de Copérnico? • Quen obrigou a Galileo a abxurar das súas ideas? Por que cres que tivo que facelo? • Explica a frase que se lle atribúe e a súa importancia na historia.

2

Observa as dúas imaxes e di cal delas corresponde ao modelo de Ptolomeo e cal ao de Copérnico.

A

B

3

Tras investigar en enciclopedias ou en Internet, escribe unha breve biografía de Ptolomeo, Copérnico e Galileo.

4

Busca información e explica cando foi aceptada a teoría heliocéntrica e por que.

34


AFONDAMENTO

Ficha 11


OS TIPOS DE MAPAS

Nome:

Curso:

Data:

Os mapas son instrumentos de traballo indispensables para un xeógrafo e, en xeral, moi útiles para todas as persoas. Existen distintos tipos de mapas e agora poderás repasar un deles.

O MAPA TOPOGRÁFICO

ESCALA 1: 50.000

0

500

1.000

metros

731275RepT01F05P006es

CUESTIÓNS 1

Observa detidamente o mapa e responde por escrito as seguintes cuestións. • Saberías dicir de que tipo de mapa se trata? Por que? • Podes saber dalgunha forma a que escala está representado o territorio? • Que título lle poderías poñer a este mapa? • Como se representan os diferentes tipos de bosque? • Observas algún sistema de referencia que che permita situar este espazo dentro dun marco xeográfico máis amplo? • Teñen algunha función as cores e os símbolos que aparecen? • Sabes que é un topónimo? Anota aqueles que chamen máis a túa atención.

2

3

Realiza unha pequena descrición do territorio representado, diferenciando entre os elementos do medio natural e os creados polas persoas. Poderías distinguir estes apartados: Relevo

Poboamento

Augas

Infraestruturas

Vexetación

Usos do terreo

Busca información sobre como se elaboran os mapas topográficos e escribe unha redacción en que o expliques.


35

AFONDAMENTO

Ficha 12


O USO DAS COORDENADAS XEOGRÁFICAS

Nome:

Curso:

Data:

As coordenadas xeográficas constitúen un sistema de referencia que permite coñecer a posición dun lugar ou unha cousa sobre a superficie terrestre. Aínda que a miúdo pasan inadvertidas debido á súa utilización cotiá, a súa importancia é enorme.

PRACTICA 1

Mira o seguinte vídeo: http://www.youtube.com/watch?v=Oy1b5RZ44CY e realiza o exercicio:

• Coa axuda dun compás traza unha circunferencia coma se fose o globo terráqueo, debuxa unha liña horizontal que pase pola súa metade e escribe o seu nome. A continuación, debuxa outros paralelos que coñezas e pon o seu nome. • Que outras liñas necesitarías pintar para obter un sistema de coordenadas? Cales expresan a latitude e cales a lonxitude? • Por que vai sendo menor o raio dos paralelos a medida que se afastan do ecuador? • Cres que todos os meridianos teñen a mesma medida? 2

Explica que utilidade ten o sistema de paralelos e meridianos e como podes aplicalo á túa vida diaria.

3

Determina, consultando en libros ou en Internet, de onde proveñen os nomes de trópico de Cáncer e trópico de Capricornio.

4

Traballa con Google Earth. Unha ferramenta de grande utilidade en Internet é Google Earth. Descarga o programa e le o titorial que ofrece a seguinte páxina web: https://www.google.es/intl/es/earth/index.html. • Busca estas coordenadas xeográficas e escribe a que lugares corresponden. 48° 52’ 00” N 2° 19’ 59” L

25° 43’ 32” S 28° 14’ 38” L

40° 40’ N 73° 56’ O

34° 35’ 59” S 58° 22’ 55” O

41° 54’ N 12° 30’ L

35° 41’ N 139° 46’ L

30° 03’ 22” N 31° 14’ 22” L

28° 42’ N 77° 12’ L

• Podes visitar algún deles e indicar a latitude e a lonxitude dalgún monumento destacado.

36


1


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

A parte externa da Terra está formada por tres capas, que son:

Curso:

7

Data:

Trátase dunha escala:

a. A atmosfera, o núcleo e o manto.

1:200.000

b. O núcleo, a hidrosfera e a litosfera. a. Gráfica.

c. A atmosfera, a hidrosfera e a litosfera.

b. Numérica. 2

O movemento de rotación da Terra dá lugar:

c. Matemática.

a. Aos anos bisestos. b. Aos días e ás noites.

8

O paralelo que se usa de referencia é: a. O de Greenwich.

c. Ás eclipses.

b. O ecuador. 3

O movemento de translación é o que:

c. O trópico de Capricornio.

a. Realiza a Terra arredor do Sol. b. Realiza o Sol arredor da Terra.

9

Os meridianos son: a. Semicírculos imaxinarios que teñen unha dirección oeste-leste.

c. Realiza a Terra sobre o seu propio eixe. 4

b. Semicírculos imaxinarios que dividen a Terra en hemisferio occidental e oriental.

Os equinoccios marcan: a. O inicio do outono e a primavera.

c. Semicírculos imaxinarios que unen os polos e teñen dirección norte-sur.

b. O inicio do verán e o inverno. c. O inicio da primavera e o verán. 5

A lenda dun mapa é: a. A proporción entre o mapa e a realidade representada. b. A fonte da que proceden os datos representados. c. Os símbolos e cores empregados no mapa.

6

Trátase dun mapa:

10

As coordenadas xeográficas son: a. A latitude, que é a distancia entre un paralelo e o ecuador, e a lonxitude, que é a distancia entre un meridiano e o ecuador. b. A latitude, que é a distancia entre un paralelo e o ecuador, e a lonxitude, que é a distancia entre un meridiano e o de Greenwich. c. A latitude, que é a distancia entre un meridiano e o de Greenwich, e a lonxitude, que é a distancia entre un paralelo e o ecuador.

a. Temático, físico de relevo. b. Temático, político de Estados. 1. c, 2. b, 3. a, 4. a, 5. c, 6. b, 7. b, 8. b, 9. c, 10. b

c. Temático, humano de poboación.

Solucións DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

37

1


AVALIACIÓN DE CONTIDOS

Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado dos seguintes conceptos: (1 p.) • Sistema solar: • Coordenadas xeográficas: • Biosfera:

2

Enumera as condicións que fan posible a vida na Terra. (1 p.)

3

Completa a táboa sobre as capas externas da Terra. (1 p.) C

Letras

Capa

Características

A

A

B B

C

4

Describe os dous movementos da Terra. (2 p.) • Movemento de rotación: • Movemento de translación:

38


CONTROL B

5

FEDERACIÓN D

Escribe o nome destes elementos do mapa. De que tipo de mapa se trata? (1,5 p.) N

Escala 0

Mapa:

392

2

O

quilómetros

L

1

S

3 reenw ic

h

1.

Madrid

3. 4.

6

4

Merid iano d eG

2.

Roma

Que tipo de escala ten o mapa? Calcula sobre o mapa anterior a distancia real en liña recta que hai entre Madrid e Roma. (1 p.)

561819_01_p25_a_politico_Europa_GEODOS

• Escala: • Distancia real: 7

Sinala a que meridianos ou paralelos corresponden as seguintes letras. (1 p.) Punto

a

Meridiano ou paralelo c

A B

f

e

C d

D E b

F 8

180º

Di cales son a latitude e a lonxitude dos puntos A, B e C. (1,5 p.) Punto A B C

Lonxitude

0º

60º

120º

60º

C•

60º

Latitude

120º 60º 40º

40º 20º

20º

0º 20º

•

B

40º

0

60º 180º

0º

•A

20º

Escala 3.500

40º 60º

quilómetros 120º

60º

0º


60º

120º

39

1



Nome:

1

Curso:

Data:

Explica as diferenzas entre os seguintes conceptos: (1 p.) • Solsticio e equinoccio: • Paralelo e latitude:

2

Sinala na imaxe as capas externas da Terra; despois, descríbeas. (1 p.)

3

Explica por que se produce a sucesión das estacións en ambos os hemisferios. (1,5 p.)

4

Fai un debuxo que represente o movemento de rotación e as súas consecuencias. Despois, descríbeo. (1,5 p.)

40


CONTROL A

5

FEDERA

Observa o mapa e calcula a distancia real en liña recta entre: (1 p.) Cidades

Distancia real

20°

Escala 0

Madrid-Moscova

10°

0°

10°

20°

30°

Moscova

320

quilómetros

Roma-Berlín

50°

Londres

Londres-Roma

Berlín

50°

Madrid

10°

6

Meridia no de

40°

Greenw

ich

Madrid-Berlín

0°

Roma 40°

10°

20°

30°

Que proxección cartográfica se usou no mapa? Por que? (1,5 p.)

561819_01_p25_politico_Europa_GEODOS

7

Explica que son as coordenadas xeográficas. Enumera dúas situacións en que é necesario coñecelas. (1,5 p.)

8

Escribe no lugar que corresponda no mapa da actividade 5 a letra das seguintes coordenadas xeográficas. Explica onde se encontran eses puntos. (1 p.) • 40º N, 5º O (A) • 40º N, 30º L (B) • 50º N, 20º L (C)


41

40°

1


ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE E SOLUCIÓNS

Criterios de avaliación* B1-1. Analizar e identificar as formas de representación do noso planeta: o mapa. Localizar espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas.

Estándares de aprendizaxe*

Actividades Control B

Control A

B1-1.1. Clasifica e distingue tipos de mapas e distintas proxeccións.

1, 5, 6

1, 5

B1-1.3. Localiza un punto xeográfico nun planisferio e distingue os hemisferios da Terra e as súas principais características.

7

6, 7

1, 8, 6

1, 6, 8

B1-1.4. Localiza espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas.

* Criterios de avaliación e estándares de aprendizaxe do currículo oficial do Ministerio para a etapa de Secundaria.

control B 1

• Sistema solar: é o sistema planetario en que se encontra a Terra. A súa estrela é o Sol e está composto por oito planetas, numerosos satélites e outros astros. • Coordenadas xeográficas: son a latitude e a lonxitude e serven para localizar un lugar exacto na Terra. A latitude é a distancia que existe desde un paralelo ao ecuador; a lonxitude é a distancia desde un meridiano ao meridiano de Greenwich. • Biosfera: é a zona da Terra onde se desenvolve a vida. A maior porcentaxe de seres vivos localízase na banda situada entre os 3.000 m de altitude e os 2.000 m de profundidade.

2

As condicións que fan posible a vida na Terra son a temperatura temperada, a atmosfera e a auga.

3

A. Litosfera. É a capa sólida externa da Terra. Está formada por zonas emerxidas e somerxidas. B. H idrosfera. É o conxunto das augas que existen no planeta.

6

Distancia real: 3,5 3 392 : 1 5 1.372 km. 7

Punto c: trópico de Cáncer. Punto d: trópico de Capricornio. Punto e: ecuador. Punto f: meridiano de Greenwich. 8

A Terra está inclinada mentres xira arredor do Sol. Por iso, os raios solares non caen sempre da mesma maneira. Isto xera as estacións en cada hemisferio. 5

Trátase dun mapa-político de Europa. 1. Escala. 2. Orientación. 3. Paralelos e meridianos. 4. Textos.

42

Punto A: latitude, 10º S; lonxitude, 30º L. Punto B: latitude, 20º S; lonxitude, 60º O. Punto C: latitude, 60º N; lonxitude, 120º L.

control A 1

O movemento de rotación. É o movemento que realiza a Terra cando xira sobre o seu propio eixe. Tarda 24 horas en completar esta volta, o que dá lugar aos días e as noites, xa que mentres vai xirando os raios solares iluminan distintas zonas do planeta. O movemento de translación. É o que realiza a Terra arredor do Sol describindo unha órbita elíptica. Tarda en facer este percorrido 365 días e case 6 horas, o que dá lugar a un ano.

Punto a: círculo polar ártico. Punto b: círculo polar antártico.

C. Atmosfera. É a capa gasosa que rodea a Terra. Está formada por varias capas superpostas. 4

Escala: é unha escala gráfica.

• Solsticio e equinoccio: o solsticio marca o paso do outono ao inverno e da primavera ao verán. Nestes días, os raios do Sol chegan perpendiculares a un dos trópicos. O equinoccio marca o inicio do outono e a primavera. Os raios solares caen perpendiculares ao ecuador. • Paralelo e latitude: o paralelo é a circunferencia imaxinaria perpendicular aos meridianos, en dirección oeste-leste. O paralelo de referencia é o ecuador e divide a Terra en hemisferio norte e sur. A latitude é a distancia que hai desde un paralelo ao ecuador. Pode ser norte ou sur.

2

R. G. (Resposta gráfica). Deben marcar a litosfera, a hidrosfera e a atmosfera. A litosfera é a capa sólida externa da Terra. Está formada por zonas emerxidas (continentes) e somerxidas (fondo de mares e océanos). A hidrosfera é o conxunto das augas que existen no planeta. A atmosfera é a capa gasosa que rodea a Terra. Está composta por nitróxeno, osíxeno, vapor de auga, dióxido de carbono e outros gases. Está formada por varias capas superpostas.

DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

3

A Terra está inclinada mentres xira arredor do Sol no seu movemento de translación. Por iso, os raios solares non dan sempre da mesma maneira. Isto xera as estacións do ano en cada hemisferio. As estacións están invertidas en cada hemisferio. As datas de paso dunha estación a outra coñécense como solsticio e equinoccio.

4

R. G. O movemento de rotación é o que realiza a Terra cando xira sobre o seu propio eixe. Tarda 24 horas en completar unha volta completa, o que dá lugar aos días e as noites.

5

Madrid-Moscova: 3.456 km. Roma-Berlín: 1.184 km. Londres-Roma: 1.440 km.

7

As coordenadas xeográficas componas a latitude e a lonxitude. A latitude é a distancia que existe desde un paralelo ao ecuador e pode ser norte ou sur. A lonxitude é a distancia desde un meridiano ao meridiano de Greenwich e pode ser oeste ou leste. Por exemplo, para encontrar uns excursionistas perdidos ou para viaxar a algún lugar.

8

R. G. • 40º N, 5º O: Significa que está ao norte do ecuador e ao oeste do meridiano de Greenwich. • 40º N, 30º L: Significa que está ao norte do ecuador e ao leste do meridiano de Greenwich. • 50º N, 20º L: Significa que está ao sur do ecuador e ao leste do meridiano de Greenwich.

Madrid-Berlín: 1.920 km. 6

É un tipo de proxección cónica e obtense ao proxectar a superficie da esfera sobre un cono. É a que representa mellor as zonas situadas entre os trópicos e os círculos polares.


43

1


AVALIACIÓN POR COMPETENCIAS

Nome:

Curso:

Data:

Carlota e a súa familia están preparando unha viaxe a Noruega para finais do mes de xuño. Queren contemplar alí o chamado sol de medianoite. Ela non sabe en que consiste exactamente este fenómeno, pero buscou información e encontrou este texto.

O sol de medianoite O sol de medianoite é un fenómeno polo cal en determinados lugares do planeta se pode observar o Sol as 24 horas do día, pois este nunca chega a poñerse. Prodúcese ao norte do círculo polar ártico e ao sur do círculo polar antártico, en datas próximas ao solsticio de verán.

1

A explicación deste espectacular fenómeno está na inclinación do eixe terrestre. A Terra orbita arredor do Sol e a inclinación do eixe provoca que os polos queden sempre orientados ao Sol durante o verán. Desta maneira, a zona permanece iluminada a pesar de que a Terra vaia xirando sobre si mesma.

Define as palabras subliñadas no texto. (1 p.)

2

Explica brevemente en que consiste o sol de medianoite. (0,5 p.)

3

Que movemento terrestre está vinculado ao sol de medianoite? Xustifica a resposta. (1 p.)

4

44

Elabora un debuxo que ilustre ese movemento. Escribe nel os solsticios e os equinoccios. (1 p.)


PROBA

5

Carlota consultou un globo terráqueo para localizar os lugares onde se produce este fenómeno. Colorea as zonas en que sería posible contemplalo. (0,5 p.)

6

A súa familia elixiu viaxar a Cabo Norte, no norte de Noruega, para observar o sol de medianoite. As coordenadas xeográficas deste lugar son: 71º 10’ N, 25º 47’ L. Que significan? (1 p.)

7

Carlota quere saber cantos quilómetros separan en liña recta a cidade en que vive e Cabo Norte. Axúdaa a calcular esta distancia a partir do mapa. (1,5 p.)

8

Se a familia de Carlota viaxa nas mesmas datas, é dicir, a finais de xuño, ao hemisferio sur, poderá contemplar o sol de medianoite? Por que? (2 p.)

9

Nalgunha época do ano poderían observar este fenómeno en latitudes próximas ao ecuador? Por que? (1,5 p.)


45

1



Competencias que se avalían Comunicación lingüística

Criterios de avaliación*


Actividades

B1-1. Analizar e identificar as formas de representación do noso planeta: o mapa. Localizar espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas.

B1-1.1. Clasifica e distingue tipos de mapas e distintas proxeccións.

5


1, 5, 8







6, 7

9


1

Solsticio: marca o paso do outono ao inverno e da primavera ao verán. Ten lugar cara ao 21 de xuño e o 21 de decembro. Eses días, os raios do Sol chegan perpendiculares a un dos trópicos, polo que inciden máis nun hemisferio ca noutro.

4

R. G.

5

R. G. Deberá colorear o círculo polar ártico e o círculo polar antártico.

6

Significan que este lugar ten unha latitude norte, xa que se encontra nun paralelo localizado no hemisferio norte, e que a súa lonxitude é oeste, pois está nun meridiano ao oeste do de Greenwich.

7

Entre Madrid e Cabo Norte hai 7.650 km en liña recta.

8

Non poderá ver o sol de medianoite no hemisferio sur, a non ser que viaxe ao círculo polar antártico, nunha data distinta.

9

Non, nunca, xa que ao ecuador nunca chegan os raios do Sol tan inclinados coma nos polos.

Eixe terrestre: é unha liña imaxinaria arredor da cal xira a Terra e vai do Polo Norte ao Polo Sur. Polos: son os extremos do globo terráqueo máis afastados do ecuador. 2

3

O sol de medianoite é un fenómeno por mor do cal nalgunhas zonas do planeta non se pon o Sol. Dáse principalmente nos polos en datas próximas ao solsticio de verán. O movemento de translación. Como o eixe terrestre está inclinado, os raios solares non inciden da mesma maneira sobre o noso planeta. Nos equinoccios, os raios solares chegan perpendiculares ao ecuador; entón, o día e a noite teñen igual duración en todo o planeta, salvo nos polos, onde se suceden seis meses de día e seis meses de noite. Noutras dúas ocasións os raios solares chegan perpendiculares aos trópicos; daquela a duración do día e a noite varía segundo o lugar. Son os solsticios: o de verán e o de inverno.

46


2. O RELEVO TERRESTRE

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . . 50 Contidos da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Itinerarios didácticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Traballo con distintas metodoloxías . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 • Mapa dos océanos e os continentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 • A deriva continental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 • Estrutura interior da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 • Os terremotos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 • Medindo os terremotos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 • A explosión do Krakatoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Banco de datos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 • As montañas máis altas do mundo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 • As montañas máis altas de cada continente. . . . . . . . . . . . . . . . 55

Recursos bibliográficos e multimedia . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Ensinanza individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Repaso e apoio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 • Conceptos e contidos fundamentais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ficha 1: As formas do relevo (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ficha 2: A estrutura interior da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Ficha 3: As formas do relevo (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Ficha 4: Mapamundi físico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Ficha 5: Volcáns e terremotos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

48


• Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Ficha 6: O interior da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Ficha 7: Alfred Wegener e a deriva continental . . . . . . . . . . . . . 64 • Repaso acumulativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ficha 8: As formas do relevo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Ficha 9: Os terremotos e a nosa historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Ficha 10: A evolución futura da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Recursos para a avaliación de contidos . . . . . . . 70 Controis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . 74

Recursos para a avaliación por competencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . 78


49

2


O RELEVO TERRESTRE

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO O RELEVO TERRESTRE

SABER

SABER FACER

• A codia terrestre: océanos e continentes • Formación do relevo. A modelaxe

SABER SER

• Interpretar o mapa do relevo do mundo

• Valoración da importancia de aprender a traballar en grupo

• Comparar mapas e interpretar un perfil topográfico • Identificar o relevo doutro planeta

• O relevo e a vida humana

• Analizar a deriva continental • Facer unha presentación a partir de revistas científicas

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Interpretar un perfil topográfico • Resolve un caso práctico: Marte, o relevo doutro planeta • Análise científica: Que é a teoría da deriva continental?

Actividades finais • Resume o esencial • Comprometidos. Os riscos dos terremotos

Traballo cooperativo • Revistas de divulgación científica: outra forma de aprender


Avaliación

• Repaso e apoio. O relevo terrestre • Afondamento. O relevo terrestre

• Avaliación de contidos. O relevo terrestre: controis B e A





• Proxecto social

Recursos dixitais

• Proxectos de traballo cooperativo 1.º ESO

• LibroMedia. O relevo terrestre


Ferramentas


• Xerador de avaliación

• Tratamento da información. As Ciencias Sociais no cine

• A prensa na aula

• Competencia social. Ciencias Sociais para a paz

50


2


O RELEVO TERRESTRE

ITINERARIOS DIDÁCTICOS Por niveis Libro do alumno


• Epígrafe 1: A codia terrestre: océanos e continentes. • Epígrafe 2: A superficie da Terra non é lisa. • Epígrafe 3: A formación do relevo: pregamentos e fallas. • Epígrafe 4: A formación do relevo: volcáns e terremotos. Básico

• Descubre: Os tsunamis. • Epígrafe 5: Os axentes que modifican o relevo. • Epígrafe 6: A influencia do relevo na nosa vida.

• Repaso e apoio. O relevo terrestre. • Ciencias Sociais para a paz. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control B. • Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 4.

• Comprometidos: Os riscos dos terremotos. • Análise científica: Que é a teoría da deriva continental? • Actividades: 1, 2, 5, 11, 12, 13, 14, 19, 20. • Todas as epígrafes. • Saber facer: Interpretar o mapa do relevo. • Saber máis: A orixe das montañas. • Saber máis: A formación dun acantilado. Avanzado

• Resolve un caso práctico: Marte.

• Proxectos de traballo cooperativo.

• Traballo cooperativo: Revistas de divulgación científica.


• Actividades: 3, 4, 6, 7, 8, 9, 15, 16, 18, 21, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33.


• Todas as epígrafes. De excelencia

• Afondamento. O relevo terrestre.

• Saber facer: Comparar o mapa do relevo e o mapa de poboación dun país.

• Autoavaliación do alumno. • Avaliación por competencias. Proba completa.

• Aplica unha técnica: Interpretar un perfil topográfico. • Actividades: 10, 17, 22, 23, 24, 25, 34, 35.

TRABALLO CON DISTINTAS METODOLOXÍAS Aprendizaxe Baseada en Proxectos (ABP) e traballo cooperativo

Proxectos de traballo cooperativo 1.º ESO


Competencia social. Ciencias Sociais para a paz


Proxecto social

Tratamento da información. As Ciencias Sociais no cine A prensa na aula


51

2


O RELEVO TERRESTRE


MAPA DOS OCÉANOS E OS CONTINENTES Círc ulo Pola r Ár

OCÉANO GL ACIAL ÁRTICO

tico

Esta repartición de océanos e continentes implica certas consecuencias:

A S I A E U R O PA

OCÉA N O O C É ANO

ATLÁ N TI CO

Trópico de Cáncer

PAC Í F I C O Á F R I C A

A M É R I C A Ecuador

O CÉAN O PA CÍFICO OCÉANO


Trópico de Capricornio

ÍNDICO

OCÉANO lo Po Círcu

GLACIAL

ico ntárt l ar A

A N TÁ R T

A N TÁ R T I D A

ICO

O C E A N Í A

0

Escala 1.780

quilómetros

En primeiro lugar, o alumnado debe fixarse no profundo contraste que existe entre ambos os hemisferios: no hemisferio norte ou boreal predominan as masas de terra emerxidas fronte ás augas oceánicas, mentres que no hemisferio sur ou austral sucede á inversa. 508737 02p 31a

• O territorio continental meridional vese máis afectado polas correntes oceánicas. De feito, no hemisferio sur non existe o clima continental extremo que podemos encontrar no centro de Estados Unidos ou de Siberia. • As zonas máis adecuadas para a ocupación humana encóntrase arredor dos 40º de latitude, polo que estas son máis abundantes no hemisferio norte. Por esta razón, as superficies agrícolas, as terras destinadas ao gando ou as grandes cidades, polo xeral, son no hemisferio austral menos numerosas e teñen unhas dimensións máis reducidas. O único continente que se localiza enteiramente no hemisferio norte é Europa. Polo contrario, só Australia e a Antártida se encontran situados por completo no hemisferio sur.

A DERIVA CONTINENTAL

A codia terrestre está formada por oito grandes placas tectónicas ríxidas, continentais e oceánicas, que encaixan entre si. Sobre o mapa convén insistir na dirección e no carácter do impulso desas grandes placas: a compresión dunha placa sobre outra, que xera dinámicas construtivas, e a distensión ou separación entre elas. • A s placas de compresión pódense observar na zona central de Asia, onde a gran cadea montañosa do Himalaia é o resultado do choque entre elas. • O exemplo máis notable de placas de distensión sitúase no Atlántico, onde a dorsal aínda está xerando codia oceánica en Islandia, lugar en que a actividade volcánica é constante, e os géyseres, moi abundantes. Pero as placas tectónicas tamén se desprazan doutras maneiras. Pode ocorrer que unha placa se desprace sobre ou baixo outra (por exemplo, a orixe da cordi-

52

Círc ulo

Pola r

OCÉANO

ÁRTICO

GLACIAL

Árti co

PLACA EUROASIÁTICA PLACA

OCÉANO

PLACA

PACÍFICA

PLACA

NORTEAMERICANA Trópico de Cáncer

PACÍFICO Ecuador

PLACA DO CARIBE A T L Á N T I C O

PLACA FILIPINA

OCÉANO PACÍFICO

PLACA DE COCOS

OCÉANO PLACA


PACÍFICA

PLACA IRÁNICA PLACA ARÁBIGA

OCÉANO

PLACA PLACA

NAZCA

SURAMERICANA

Placas tectónicas Bordo de placa Orixe e dirección do desprazamento das placas Liña de colisión de placas

PLACA

OCÉANO G

ÍNDICO

AFRICANA

DE


O mapa representa as placas tectónicas da litosfera, que se encontran en permanente movemento como consecuencia das forzas internas da Terra. As frechas vermellas indican o movemento e a dirección do desprazamento das placas, mentres que as liñas negras representan a zona en que estas coliden.

LA

CI

AL

PLACA INDOAUSTRALIANA

ANTÁRTICA

A N TÁ RT I C O

Círculo P

Escala olar A n

tárti c

0 o

lleira dos Andes) ou, incluso, unha ao lado doutra (o que causa grandes terremotos, como ocorre frecuentemente en California). 508737_02_p38_placas tectonicas En definitiva, as zonas situadas entre diferentes placas ou marxes son de grande inestabilidade. Nelas rexístrase unha forte actividade volcánica e sísmica; incluso despois de longos períodos de calma, é normal o retorno ao desequilibrio e aos desastres naturais. As áreas máis estables da Terra e, por tanto, as que menor actividade tectónica presentan, son as partes máis antigas das placas, coñecidas como «escudos».


1.920

quilómetros

2


O RELEVO TERRESTRE


ESTRUTURA INTERIOR DA TERRA

O debuxo representa de maneira esquemática e sinxela a composición do interior da Terra. Pódense distinguir tres grandes capas concéntricas: a codia, o manto e o núcleo. Non obstante, deben terse en conta dúas consideracións: • En primeiro lugar, o interior da Terra non ten unha composición homoxénea. • En segundo lugar, os límites entre as diferentes partes do interior da Terra non son nítidos, senón máis ben graduais. Así mesmo, convén sinalar que a estrutura interna da Terra non pode ser estudada directamente: case todos os coñecementos que se teñen dela foron obtidos mediante a análise da propagación das ondas sísmicas que producen os terremotos. Non obstante, sábese que a medida que se penetra desde a superficie terrestre cara ao interior da Terra, a presión e a temperatura crecen de forma moi notable, transformando profundamente a estrutura das rochas que se ven no exterior.

OS TERREMOTOS

A propagación dos terremotos realízase por medio de ondas sísmicas. En xeral, estas ondas elásticas esténdense en todas as direccións e chegan en tres series separadas: ondas precursoras, preliminares e principais. • A s ondas precursoras transmítense en sentido lonxitudinal ao longo da liña de propagación da onda. • As ondas preliminares son transversais e, por tanto, perpendiculares á dirección da onda. • As ondas principais circulan ao longo da superficie da Terra. O punto en que as ondas sísmicas alcanzan a superficie chámase epicentro. Este é o lugar en que as consecuencias do terremoto son máis devastadoras. Non obstante, a pesar de que os estragos producidos neste punto sexan importantes, estes non son máis ca un simple reflexo do que ocorreu na profundidade da Terra. En xeral, as zonas do mundo que habitualmente se ven máis afectadas por estas violentas sacudidas son o contorno do océano Pacífico (a costa oeste do con-

tinente americano, as illas Aleutianas, Xapón, Filipinas, o sueste de Asia e Nova Zelandia), ademais do mar Mediterráneo e Oriente Medio.


53

2


O RELEVO TERRESTRE

PARA SABER MÁIS

MEDINDO OS TERREMOTOS

Un dos aspectos que máis preocuparon aos científicos sobre os terremotos é o seu rexistro e a súa medición, polo que intentaron crear modelos que permitisen o seu estudo, a súa prevención e mesmo a súa predición. Considérase que a causa que xera un terremoto é a liberación de enerxía que se produce polos desprazamentos das placas tectónicas e pola actividade dos volcáns, case sempre nos bordos das placas, que son os lugares con máis posibilidades de sufrir un fenómeno destas características. Para medilos, usamos dous tipos de escalas. As escalas de magnitudes buscan cuantificar os efectos dun terremoto. A máis coñecida é a de Richter, que establece unha fórmula logarítmica que pretende cuanti-

ficar o efecto que se produce e a enerxía xerada, nunha escala de 1 a 10 (aínda que se podería superar esta escala en casos excepcionais, como impactos de grandes meteoritos etc.). Outra escala similar sería a de magnitude do momento, desenvolvida por Hanks e Kanamori. As escalas de intensidade buscan avaliar os terremotos segundo os seus efectos sobre os danos causados en construcións humanas, estruturas e no terreo. Destacan a escala Mercalli, de 12 puntos; a Medvedev-Sponheuer-Karnik (MSK), tamén en 12 puntos (sen decimais, en números romanos), e a escala xaponesa Shindo, que establece rangos entre 0 e 7.

A EXPLOSIÓN DO KRAKATOA

En 1883 a pequena illa volcánica de Krakatoa, que tiña unha extensión duns 50 km 2 e se encontraba situada no suroeste de Indonesia, entre Xava e Sumatra, foi escenario dunha das erupcións máis impresionantes de que se ten noticia. Producíronse enormes explosións que destruíron a maior parte da illa e lanzaron á atmosfera uns seis quilómetros cúbicos de terra, rochas e po, tinguindo dun brillante vermello os amenceres e solpores de todo o planeta durante máis dun ano. Unha das explosións supuxo un dos maiores ruídos da historia, chegándose a escoitar o estrondo a 4.800 km de distancia. Ademais, xunto coa erupción, orixináronse maremotos que levantaron ondas de ata 35 metros de altura e que percorreron distancias de ata 13.000 km, as cales causaron a morte dunhas 36.000 persoas nas costas de Xava e Sumatra e destruíron moitísimas propiedades. En 1927 detectáronse diversas erupcións volcánicas no fondo do mar que acabaron sendo responsables do xurdimento dunha nova illa, exactamente no mesmo lugar en que se achaba a anterior. Este volcán recibiu o nome de Anak Krakatoa (fillo de Krakatoa). Na actualidade supera os 800 metros de altura.

54


2


O RELEVO TERRESTRE

BANCO DE DATOS

AS MONTAÑAS MÁIS ALTAS DO MUNDO

É interesante coñecer cales son as montañas máis altas do mundo, aínda que hoxe en día se popularizaron moito polas xestas do alpinismo e a carreira por escalar os «oitomiles», as montañas que superan esta altura. Montaña

Cordilleira

País

Altura (m)

1

Everest

Himalaia

China/ Nepal

8.848

2

K2

Karakórum

Paquistán/ India/ China

8.611

3

Kangchenjunga

Himalaia

Nepal

8.586

4

Lhotse

Himalaia

China/ Nepal

8.516

5

Makalu

Himalaia

China/ Nepal

8.485

6

Cho Oyu

Himalaia

China/ Nepal

8.188

7

Dhaulagiri

Himalaia

Nepal

8.167

8

Manaslu

Himalaia

Nepal

8.163

9

Nanga Parbat

Himalaia

Paquistán

8.125

10

Annapurna I

Himalaia

Nepal

8.091

AS MONTAÑAS MÁIS ALTAS DE CADA CONTINENTE

Outra información interesante que podemos achegar son as montañas máis importantes de cada continente. Sempre houbo cuestións polémicas ao respecto, como se aceptar o monte Elbrús como europeo, ou se aceptar un monte dun país asiático (Indonesia) como altura para Oceanía, a pesar da situación na illa de Nova Guinea. Engadimos o Teide como referencia española, para enriquecer a comparativa. Montaña

Cordilleira

Continente

País

Altura (m)

1

Everest

Himalaia

Asia

China/ Nepal

8.848

2

Aconcágua

Andes

América do Sur

Arxentina

6.962

3

McKinley

Alasca

América do Norte

EUA

6.194

4

Kibo (volcán)

Kilimanxaro

África

Tanzania

5.895

5

Elbrús

Cáucaso

Europa

Rusia

5.642

6

Vinson

Alpes

Antártida

Afganistán

4.897

7

Puncak Jaya

Surdinam

Oceanía

Indonesia

4.884

8

Teide (volcán)

Europa

España

3.718


55

2


O RELEVO TERRESTRE


NA REDE

DOCUMENTAIS

http://www.ign.es/ign/layout/sismo.do?locale=gl O Instituto Xeográfico Nacional recolle os datos sísmicos en tempo real da península ibérica, Canarias e o resto do mundo.

Máis alá dos cumes (2009). Documental sobre a alpinista francesa Catherine Destivelle e as súas ascensións nos Alpes.

http://www.montipedia.com/index.php Montipedia, unha web de montañas e montañismo con moita información interesante e accesible.

Pura vida (2012). Documental que narra a historia do rescate de Iñaki Ochoa de Olza no Annapurna.

http://www.icc.es/esl/Home-ICC/Inici/Inici Instituto Cartográfico de Cataluña.

CINE

http://www.peakbagger.com/ Peakbagger (en inglés), con información contrastada sobre montañas de todo o mundo.

O imposible, dirixida por Juan Antonio Bayona (2012). Narra a historia dunha familia española que sufriu o tsunami de 2004, tendo que sobrevivir na fráxil fronteira entre a vida e a morte.

http://www.wolton.net/quake.html Earthquake 3D: aplicación gratuíta que permite monitorizar en tempo real calquera terremoto que se produza no mundo.

LIBROS Edurne PASABAN, 14 veces oitomil (2011). A escaladora española Edurne Pasaban escribe a súa experiencia e como influíu nela e no seu contorno a decisión de ser a primeira muller en superar os 14 cumes máis altos do mundo. Peter MATTHIESSEN, O leopardo das neves (2008). En 1973, o zoólogo Schaller e Matthiessen emprenderon unha expedición á Montaña de Cristal, no Tíbet, para poder ver o leopardo das neves. Haruki MURAKAMI, Despois do terremoto (2013). Conta a historia das consecuencias do terremoto de Kobe (1995) en seis familias xaponesas. Jokin AZKETA, O que a neve agocha (2013). Unha historia en que o misterio é o argumento principal, o contorno máxico da montaña.

The Land of Hope, dirixida por Sion Sono (2012). Conta os avatares dunha familia xaponesa que vive na costa, moi cerca da central nuclear de Fukushima. O inglés que subiu un outeiro pero baixou unha montaña, dirixida por Christopher Monger (1994). Durante a Primeira Guerra Mundial, dous cartógrafos ingleses visitan a pequena vila de Ffynnon Garw, ao sur de Gales, con intención de medir «a montaña máis alta de Gales». Despois de realizar as medidas pertinentes, informan os lugareños de que, pola súa altura, non é unha montaña, senón un outeiro. 127 horas, dirixida por Danny Boyle (2010). É a historia de Aron Ralston, un montañeiro que en maio de 2003 caeu nunha fenda dos cañóns de Utah (EUA). Baseada nunha historia real. Nanga Parbat, dirixida por Joseph Vilsmaier (2010). Narra a historia real de Reinhold Messner, o primeiro home que logrou coroar os 14 oitomiles, e o seu irmán Günther, que morreu na ascensión a esta montaña. Límite vertical, dirixida por Martin Campbell (2000). Uns montañeiros quedan illlados na súa ascensión ao K2 (entre China e Paquistán). A montaña convértese na protagonista da historia.

DIVULGACIÓN Atlas xeral Santillana (2008). Un conxunto de mapas políticos, económicos e sociais centrados, sobre todo, en España e a Unión Europea. Ken JENNINGS, Un mapa na cabeza: anécdotas, historias e curiosidades da xeografía (2012). Un libro sobre as curiosidades, historias e anécdotas presentes nos mapas.

56



REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

As formas do relevo (I) 1

Sinala se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións. Escribe despois correctamente as afirmacións falsas. V

F

Os fiordes son partes da costa que penetran no mar. As foxas mariñas están preto dos bordos dos continentes. As plataformas continentais están xunto ás costas dos océanos. Nas plataformas continentais discorren os ríos erosionando fortemente estas plataformas. As fallas son chairas que están situadas a pouca altitude do nivel do mar. Os materiais antigos e ríxidos fractúranse cos movementos tectónicos e forman fallas. As placas tectónicas son porcións de terra rodeadas de auga por todas as partes.

2

Debuxa as seguintes partes do relevo. Meseta

Noiro continental

Península

Cabo e golfo

Falla

Pregamento


57


REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

A estrutura interior da Terra 1

Le o seguinte texto de Jules Verne e resolve as cuestións. Aceptei con gusto e empezamos a bordear este novo océano. Á esquerda, rochas abruptas, empoleiradas unhas sobre outras, formaban un montón titánico dun efecto prodixioso. Ás súas faldras, estendíanse innumerables cascadas, que formaban charcas limpas e resoantes; lixeiros vapores, saltando de rocha en rocha, marcaban as fontes termais e algúns regatos corrían suavemente cara á súa conca. Pero neste momento chamoume a atención un espectáculo inesperado. A cincocentos pasos, cabo dun promontorio, un bosque alto, frondoso, espeso apareceu ante os nosos ollos. Dúas horas despois espértame unha espantosa sacudida. –Unha balea! Unha balea! Teñen unhas dimensións sobrenaturais e a máis pequena de todas rompería a balsa con fincarlle un só dente. Hans quere poñer

o temón a toda vela para liberarnos desta perigosa veciñanza; pero fíxase en que na outra beira aparecen inimigos non menos temibles: unha tartaruga de corenta pés de anchura e unha serpe con trinta de longo, que asoma a súa cabeza enorme sobre as ondas. O tempo vai cambiar axiña, se se pode dicir así. As nubes parecen ao lonxe bólas de algodón amoreadas desordenadamente, pouco a pouco vanse inchando e acumulando, diminuíndo en número, pero medrando en intensidade; é tal a súa densidade que non poden separarse do horizonte; pero co vento vanse unindo pouco a pouco e escurecéndose ata presentar unha soa capa dun aspecto temible. Jules VERNE, Viaxe ao centro da Terra, 1864.

• Completa no cadro as características do interior da Terra, segundo Jules Verne. Existen? (si ou non)

Características

Relevo Augas Clima Vexetación Fauna • Responde as seguintes preguntas. – Coincide a imaxe que Jules Verne presenta do interior da Terra coa do teu libro de texto? Por que? – Sería posible viaxar ao centro da Terra? Razoa a resposta. • Busca información no teu libro de texto e sinala o nome destas capas da Terra: a) A máis profunda. b) A máis superficial. c) A que ten maior temperatura. • Completa as seguintes frases. – A maior parte da codia está cuberta por – A codia está formada por distintas pezas chamadas

58



REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

As formas do relevo (II) 1

Identifica sobre o debuxo as formas de relevo continental, costeiro e submarino que aparecen.

2

Completa no teu caderno a seguinte táboa coas formas do relevo que identificaches no debuxo.

Concepto

Definición

Montaña


Tipo de relevo (continental, costeiro ou submarino) Continental

59


REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

Mapamundi físico

Marrón

Sistemas montañosos

Laranxa

Mesetas

Verde

Chairas

Amarelo

Resto de unidades do relevo

1

Montañas Rochosas

4

Atlas

7

Pireneos

10 Urais

13 Península do Indostán

2

Andes

5

Meseta Africana

8

Gran Chaira Europea

11 Gran Cordilleira Divisoria

14 Arquipélago do Xapón

3

Chaira Amazónica

6

Alpes

9

Cáucaso

12 Península Arábiga

15 Himalaia

1

No mapa físico, colorea as estruturas do relevo coas cores que che suxerimos.

2

Identifica os círculos sobre o mapa usando como base a lenda.

60

826836R9



REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

Volcáns e terremotos 1

Sinala as partes en que se divide un volcán.

2

Identifica sobre a imaxe as diferentes fases da erupción volcánica.

3

Explica como se produce a erupción dun volcán.

4

Identifica sobre a imaxe o epicentro e o hipocentro dun terremoto.

5

Explica usando palabras túas como se produce un terremoto.

6

Que é un tsunami? Explica a relación que ten cun terremoto.


61

REPASO E APOIO

Ficha 6

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

O interior da Terra 1

Le o seguinte texto e responde as cuestións. Era difícil distinguir de que montaña ascendía aquela nube; sóubose axiña que do monte Vesubio. A nube parecíase moito a un piñeiro porque, despois de elevarse en forma de tronco, desprega nos aires as súas pólas; creo que era arrastrada por unha súbita corrente de aire e que, cando esta ascendía, a nube, vencida polo seu propio peso, dilatábase e estendíase, aparecendo unhas veces branca, outras veces escura ou de cores diferentes, segundo se encontrase máis recargada de terra ou de cinzas. Xa se vía o día por todas as partes, pero aquí seguía sendo noite,

e noite máis cerrada, máis tenebrosa ca todas as outras noites. Ademais viamos que o mar se retiraba como se fose rexeitado polas sacudidas. A praia, por tanto, era máis larga, e sobre a area que quedara en seco víanse numerosos peixes. Ao outro lado podía contemplarse unha nube vermella verdadeiramente horrible, sucada por fogos rápidos e escintilantes que deixaban escapar longas laparadas, semellantes a relampos. Plinio o Mozo, Descrición da erupción do Vesubio no ano 79 d.C. (Adaptado).

• Que fenómeno describe o historiador romano Plinio o Mozo? Onde ocorreu? • Como cres que interpretarían naquela época este fenómeno? Por que? • Como o interpretamos agora? 2

Analiza este mapa e contesta as cuestións.

Círc

ulo Pola r

Árti

OCÉANO GL ACIAL ÁRTICO

co

A S I A E U R O PA

OCÉANO O CÉ A N O

AT L Á N T IC O

Trópico de Cáncer

PACÍF ICO Á F R I C A

A M É R I C A Ecuador

OCÉANO PA C ÍF IC O OCÉANO



ÍN D IC O

OCÉANO ico ntárt lar A lo Po Círcu

GLACIAL

A N TÁ R T

ICO

A N TÁ R T I D A

O C E A N Í A

0

Escala 1.780

quilómetros

• En que hemisferio se encontra a maior parte da superficie continental, no norte ou no sur?

508737 02p 31a

• Cales son os seis continentes? Que porcentaxe da superficie terrestre ocupan? • Que océanos bañan cada continente?

62



3

Contesta as seguintes cuestións sobre as capas da Terra. • Ordena do 1 ao 3 as capas da Terra de fóra a dentro. • Codia • Núcleo • Manto • Cal é a capa máis profunda? • En que parte se localiza o magma? • En cal se localizan os fondos oceánicos? • Completa as seguintes frases. – A capa máis externa do planeta é – Nela encóntranse os – O núcleo da Terra está composto por • Sinala a resposta correcta. As placas tectónicas son: • Anacos da codia terrestre en constante movemento. • Anacos da codia terrestre que coinciden cos continentes. • Anacos do núcleo da Terra que ascenderon ao exterior.

4

Analiza o mapa e contesta as cuestións.

Círc ulo P olar

OCÉANO Árti co

ÁRTICO

GLACIAL

PLACA EUROASIÁTICA PLACA

OCÉANO

PLACA

PACÍFICA

PLACA

NORTEAMERICANA

OCÉANO Trópico de Cáncer

PACÍFICO

PLACA DO CARIBE A T L Á N T I C O

OCÉANO

OCÉANO PLACA PLACA PLACA

NAZCA

SURAMERICANA

Placas tectónicas Bordo de placa Orixe e dirección do desprazamento das placas Liña de colisión de placas

PLACA

OCÉANO G

ÍNDICO

AFRICANA

DE



PLACA FILIPINA

PACÍFICO

PLACA DE COCOS

Ecuador

PACÍFICA

PLACA IRÁNICA PLACA ARÁBIGA

LA

AL CI

PLACA INDOAUSTRALIANA

ANTÁRTICA

A N TÁ RT I C O

Círculo P

Escala olar A ntár tico

0

1.920

quilómetros

• En que zonas son máis frecuentes os terremotos e volcáns? • Cales son as grandes placas que existen na Terra? Enuméraas.

508737_02_p38_placas tectonicas

• En que placa está a península ibérica? • Están as Canarias na mesma placa que a Península?


63


REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Alfred Wegener e a deriva continental 1

Le e contesta as preguntas. En contra de todas as bases de coñecemento anteriores, un meteorólogo alemán axitou o mundo da xeoloxía coa súa aventurada teoría sobre a natureza da superficie da Terra. En 1915, Alfred Wegener publicou A orixe dos océanos e continentes, en que afirma que o saínte de Brasil e a depresión da parte suroeste de África encaixan perfectamente, como pezas dun crebacabezas. Sostiña que os dous continentes estiveran unidos no pasado e despois se separaran. Para mostrar máis probas do desprazamento dos continentes, ou «deriva» continental, como se traduciu a palabra alemá orixinal, Wegener fixo referencia aos fósiles dun mesosaurio, un réptil de 270 millóns de anos de antigüidade que só se encontrou no leste de América do Sur e no oeste de África. A maioría dos xeólogos da súa xeración explicaban estas similitudes supoñendo que existía unha ponte de terra que os conectaba e que posteriormente se afundira no fondo do océano. Non obstante, Wegener supoñía que os restos de ósos do mesosaurio se encontraran en lugares tan distantes porque estas rexións se separaran había uns 125 millóns de anos, afastando lentamente os grupos

de fósiles do mesosaurio. Os continentes que coñecemos na actualidade formaban antes un único supercontinente, que denominou Panxea. O meteorólogo non sabía con certeza como se moveran estes enormes bloques, pero suxeriu que a forza centrífuga da Terra e a forza gravitacional do Sol e a Lúa os puideron impulsar pola codia oceánica. Moitos xeofísicos relevantes estaban convencidos de que eses mecanismos non eran suficientes para tal tarefa. Non obstante, en 1929, Arthur Holmes, de Inglaterra, partidario desta teoría, suxeriu que o fluxo convectivo da rocha quente do manto situado baixo a codia podería proporcionar a forza motriz necesaria, é dicir, que cando o material rochoso que se encontra nas profundidades do manto quece, vólvese menos denso e sobe á superficie, onde arrefría e se afunde para posteriormente volver quecer e subir de novo. Sen ningunha outra proba deste tipo de mecanismo, a teoría da deriva continental conseguiu atraer poucos adeptos. Academia Nacional das Ciencias de Estados Unidos (http://www.nationalacademies.org/).

• Fai unha lista co vocabulario que descoñezas e consúltao nun dicionario ou enciclopedia. • Como se chama a obra en que Wegener expuxo a súa revolucionaria teoría? • Por que cres que foi minoritariamente aceptada? • Que pensaban outros estudosos do tema? • Enumera as evidencias que empregou Wegener para sustentar a súa teoría. Opinas que todas teñen igual validez? • Como explicaba Holmes o desprazamento das placas? Por que é importante esta idea? • Trata de explicar por escrito e con palabras túas a teoría da deriva continental, de tal forma que poidan comprendela con facilidade os teus compañeiros.

64



REPASO E APOIO

Ficha 8

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

As formas do relevo 1

Observa a fotografía e contesta as preguntas.

• Cantas formas de relevo diferentes distingues? • Coñeces algunha máis? 2

Observa o Documento 5 e completa no teu caderno o cadro cos nomes das principais formas do relevo. Relevo continental

3

Relevo costeiro

Relevo submarino

Sinala os enunciados correctos, e converte no teu caderno os incorrectos en correctos: • O relevo terrestre é igual en continentes e océanos. • O relevo do fondo dos océanos e o continental é accidentado e diverso. • O relevo presenta distintas formas nos continentes e no fondo oceánico. • O litoral ten as súas propias formas de relevo.


65


Ficha 8

4

Repaso acumulativo

Relaciona a definición (esquerda) co concepto que corresponda (dereita). a) Cordilleira somerxida.

5

1. Depresión

b) Fendas profundas e extensas na chaira abisal.

2. Dorsal oceánica

c) Superficies por debaixo do nivel do mar.

3. Montaña

d) Terreos elevados e de gran pendente.

4. Foxa mariña

Escribe os nomes das principais formas de relevo e, despois, sitúaas no mapa. Sistemas montañosos

Mesetas

Chairas

Illas

Penínsulas

Europa Asia África América Oceanía

2.000 metros 500 metros 0 metros

6

66

Sinala cales das seguintes formas pertencen ao relevo submarino. • Foxas

• Golfos

• Vales

• Dorsais

• Chairas

613233T02P003 • Plataformas continentais

• Deltas

• Concas oceánicas


AFONDAMENTO

Ficha 9


OS TERREMOTOS E A NOSA HISTORIA

Nome:

Curso:

Data:

Os terremotos foron moitas veces moi importantes no curso de acontecementos históricos, aínda que ás veces a súa influencia pasa desapercibida ou téndese a esquecer. Noutras ocasións, son os testemuños históricos os que permiten rexistrar que existiu un terremoto. Ás veces, a mitoloxía ou os textos relixiosos (bíblicos ou de calquera tipo) son un rexistro de terremotos e catástrofes naturais, interpretados como castigos divinos ou manifestacións do poder de seres sobrenaturais (por exemplo, a idea de Diluvio Universal, presente en case todas as relixións).

OS MAIORES TERREMOTOS REXISTRADOS Magnitude (Richter)

Lugar

Ano

9,5

Valdivia, Chile

1960

9,3

Aceh, Indonesia

2004

9,2

Prince William Sound, Alasca, Estados Unidos

1964

9,0

Kamchatka, Rusia

1952

9,0

Prefectura de Miyagi, Xapón

2011

9,0

Arica, Chile (en 1868 era Perú)

1868

9,0

Michoacán, México

1858

9,0

Lisboa, Portugal

1755

8,9

Aceh, Indonesia

2012

8,8

Cobquecura, Chile

2010 Fonte: Wikipedia

OS TERREMOTOS NA HISTORIA Lugar

Ano

Comentario

Buyin Zara (Irán)

3000 a.C.

Estímase que é o primeiro terremoto do cal se ten constancia (por arqueoloxía).

Ugart (Siria)

2000 a.C.

Primeira mención histórica dun maremoto.

Israel

c.1900 a.C.

Podería ser responsable da destrución bíblica de Sodoma e Gomorra.

Santorini (mar Exeo)

1410 a.C.

Explosión do volcán e tsunami que arrasa Creta.

Esparta (Grecia)

464 a.C.

Morren moitos espartanos. Provoca o levantamento dos ilotas que antecede a guerra do Peloponeso.

Rodas

223 a.C.

Destrúe o Coloso de Rodas, unha das sete marabillas do mundo.

CUESTIÓNS 1

Coa axuda dun mapa de placas tectónicas, localiza onde se produciron estes terremotos.

2

En que lugar das placas tectónicas se producen os terremotos? Como explicas estes fenómenos?

3

Resume brevemente como os terremotos e os maremotos foron importantes para os acontecementos históricos e para o desenvolvemento de lendas, mitos e mesmo cuestións relixiosas.

4

Investiga en Internet outros movementos sísmicos que puidesen ser importantes na historia.


67

AFONDAMENTO

Ficha 10


A EVOLUCIÓN FUTURA DA TERRA

Nome:

Curso:

Data:

A partir da teoría da deriva continental, enunciada a principios do século XX por Alfred Wegener, os científicos puideron establecer cal vai ser a evolución da Terra no futuro.

LECTURA

A teoría da tectónica de placas demostra que as placas da litosfera continúan movéndose, polo que dentro de moitos séculos a Terra terá un aspecto completamente distinto ao actual. A clave desta evolución é o que fará o continente americano. As primeiras teorías (modelo de extroversión) indicaban que América se desprazaba cara ao oeste, polo que o océano Pacífico acabaría sendo subducido baixo as placas americanas e asiáticas. Polo contrario, actualmente (modelo de introversión) pénsase que é máis probable que América reverta o seu desprazamento actual e se desprace cara a Europa e África, subducindo o océano Atlántico. África dividiríase en dúas rexións ao longo do Rift Valley, unha gran fractura xeolóxica de case 5.000 km que provocaría a separación do leste de África desde Mozambique a Djibuti, xunto con Madagascar. Outra consecuencia destes movementos sería que a Antártida se movería cara ao norte, fundíndose o xeo do seu inlandsis, provocando un aumento do nivel do mar que algúns científicos pensan que podería estar próximo aos 100 metros, modificando de forma substancial o perfil das costas actuais dos continentes e provocando un cambio climático.

No modelo de introversión, o Mediterráneo desaparecería, formando unha enorme cadea montañosa da entidade do Himalaia; California separaríase de América ao longo da falla de Santo André e moveríase cara ao norte. América e África achegaríanse, provocando a aparición dunha importante cadea costeira en América. Australia colidiría con Indonesia e formaría unha cadea montañosa costeira de grandes proporcións. Neste modelo prevese que os continentes se expandirían durante uns 100 millóns de anos máis. Chegados a ese punto, iniciarían un novo proceso de reunión continental que conduciría dentro duns 250 millóns de anos á formación dunha nova Panxea. No modelo de extroversión suxírese que Asia e América acabarían colidindo, formando o continente de Amasia, e que África evolucionaría cara ao Índico. A parte esgazada de África (África oriental e Madagascar) acabaría colidindo con Asia. Este modelo formula que cada 500 millóns de anos se formaría unha Panxea, un supercontinente que englobaría case a totalidade da terra emerxida.

CUESTIÓNS 1

En grupo, pegade un mapamundi sobre un cartón ou unha cartolina e recortade os continentes. • Non esquezades a Antártida. Recordade que hai dúas partes que debedes separar: a Baixa California e o Rift Valley. Para situalos, recomendámosvos que busquedes información de por onde discorren estas dúas grandes fallas tectónicas. • Intentade representar como quedarían os continentes no seu momento de máxima expansión seguindo as ideas de cada un dos dous modelos propostos. • Representade, da mesma forma, como credes que sería a Panxea resultante deles. • Recollede imaxes do voso traballo (fotografías, debuxos, carteis, etc.) e expoñédeos na clase.

2

Un dos grandes fenómenos que acompaña os cambios xeolóxicos son as glaciacións. Imos completar a información do noso traballo sobre este tema. • Buscade datos sobre as glaciacións, a súa alternancia na prehistoria e como afectan o medio físico e a evolución humana.

68


2

O RELEVO TERRESTRE

AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

A estrutura interior da Terra divídese en…

Curso:

7

Un volcán é…

a. Manto inferior, manto superior e núcleo.

a. Unha fractura que hai nos materiais ríxidos da codia terrestre.

b. Hidrosfera, litosfera e magma.

b. Unha fenda na codia terrestre pola que se expulsan materiais do interior da Terra.

c. Codia, manto e núcleo. 2

c. Unha ondulación que hai nos materiais ríxidos da codia terrestre.

Os tres océanos máis grandes da Terra son… a. Pacífico, Atlántico e Ártico. b. Pacífico, Atlántico e Índico.

8

O epicentro dun terremoto é…

c. Pacífico, Atlántico e Antártico 3

a. O punto interior da Terra onde se orixina o terremoto.

As mesetas son…

b. Un tremor brusco da superficie terrestre, provocado polos movementos das fallas.

a. Chairas elevadas. b. Terreos chans de pouca altitude.

c. O punto da superficie terrestre máis próximo ao hipocentro.

c. Terreos situados a menor altitude ca as terras que os rodean. 9 4

A erosión é…

Un istmo é…

a. O depósito dos materiais arrincados polos axentes externos.

a. Unha porción de terra rodeada de auga por todas as partes menos por unha.

b. O arrastre dos materiais arrincados polos axentes externos.

b. O que une unha península ao continente.

c. O proceso polo cal as rochas rompen, se fragmentan e se disolven.

c. Un terreo costeiro rochoso, alto e escarpado. 5

O noiro continental é… a. Unha gran cordilleira somerxida que hai nas chairas abisais. b. Unha meseta que descende desde a costa ata os 200 m de profundidade. c. Unha franxa con forte pendente que une a plataforma continental e a chaira abisal.

6

Data:

10

No nacemento dun río… a. Ten pouca pendente e forza, porque é moi pequeno ata que chegan os afluentes. b. O auga circula rapidamente, arrincando materiais e escavando canóns e vales. c. Os materiais deposítanse rapidamente e nunca é tan profundo coma no curso medio.

Unha falla é… a. Unha fractura que hai nos materiais ríxidos da codia terrestre. b. Unha ondulación que hai nos materiais pouco ríxidos da codia terrestre. c. O choque de dúas placas tectónicas.

1. c, 2. b, 3. a, 4. b, 5. c, 6. a, 7. b, 8. c, 9. c, 10. b. Solucións DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

69

2

O RELEVO TERRESTRE


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Arquipélago: • Falla: • Magma: • Duna: • Ondas sísmicas:

2

Nomea os cinco océanos e sinala as súas características. (1 p.) Océano

Características

3

Explica a estrutura interior da Terra, sinalando as características das súas tres capas. (1 p.)

4

Completa este debuxo sobre o relevo terrestre e costeiro, enumerando as súas partes e describindo as súas principais características. (1,5 p.)

70


CONTROL B

5

Explica a teoría da tectónica de placas. (1 p.)

6

Explica que son os volcáns, as súas partes, as súas características e como se producen as erupcións volcánicas. (1 p.)

7

Completa esta táboa sobre as fases da modificación do relevo terrestre. (1 p.)

Fases

Características

8

Explica como inflúe o ser humano sobre o relevo. (1,5 p.)

9

Identifica as formas de relevo destas dúas imaxes. Cal é o seu axente externo erosivo e como actúa? (1 p.)


71

2

O RELEVO TERRESTRE


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Dorsal oceánica: • Pregamento: • Epicentro: • Canón:

2

Completa este diagrama sobre a estrutura interior da Terra e sinala as características de cada parte. (1,5 p.)

3

Explica como son as diferentes partes de relevo submarino. (1 p.)

4

Explica que son os pregamentos e as fallas, e a orixe das montañas a partir das colisións de placas. (1 p.)

72


CONTROL A

5

Interpreta este diagrama, identificando as súas partes. (1 p.)

6

Explica como actúa a auga como axente externo de modificación do relevo e indica cales son os outros tres axentes. (1 p.)

7

Identifica nesta imaxe que axente erosivo externo actuou, como se denomina este accidente xeográfico e como se formou. (1 p.)

8

Explica como inflúe o relevo sobre o ser humano. (1 p.)

9

Explica, a partir desta imaxe, a incidencia do ser humano sobre o relevo. (1,5 p.)


73

2

O RELEVO TERRESTRE




B1-1. Analizar e identificar as formas de representación do noso planeta: o globo terráqueo, o planisferio e o mapa, e localizar espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas.


B1-2. Ter unha visión global do medio físico español, europeo e mundial e das súas características xerais.

B1-2.1. Sitúa nun mapa físico as principais unidades do relevo español, europeo e mundial.

B1-6. Ser capaz de describir as peculiaridades do medio físico europeo.

B1-6.1. Explica as características do relevo europeo.

B1-11. Localizar no mapamundi físico as principais unidades do relevo mundiais e os grandes ríos. Localizar no globo terráqueo as grandes zonas climáticas e identificar as súas características.

B1-11.1. Localiza nun mapa físico mundial os principais elementos e referencias físicas: mares e océanos, continentes, illas e arquipélagos máis importantes, ademais dos ríos e as principais cadeas montañosas.


Control A

2, 3, 5, 6

9

4, 9

2, 3, 4, 5, 7

1, 7, 8, 9

1, 4, 6, 7, 8

2, 4

3


Control B 1

• Arquipélago: conxunto de illas próximas.

da Terra, e o núcleo, que é a capa máis profunda e que se divide en núcleo exterior (líquido) e o núcleo interior (sólido).

• Falla: fractura da codia terrestre producida pola presión das forzas internas da codia sobre os materiais ríxidos.

4

• Magma: materiais moi quentes do interior da Terra.

2

3

74

Montaña: terreo elevado con fortes pendentes. Poden estar illadas ou agrupadas en serras, sistemas ou cordilleiras.

• Duna: terreo areento formado polas partículas arrincadas das rochas polo vento.

Val: terreo situado entre montañas.

Meseta: chaira elevada.

• Ondas sísmicas: as que se propagan polos terremotos ou sismos.

Chaira: terreo chan de pouca altitude.

Praia: costa baixa.

O océano Pacífico, que baña América, Asia e Oceanía, é o máis grande, ocupa un terzo da superficie terrestre. O océano Atlántico, que baña as costas de América, África e Europa, é o segundo océano máis extenso e o menos profundo. O océano Índico encóntrase entre Oceanía, Asia e África. Estableceuse o meridiano 20º L como límite co océano Atlántico e o meridiano 147º L como límite co océano Pacífico. O océano Glacial Antártico, que rodea a Antártida, e o océano Glacial Ártico, que rodea o Polo Norte.

Acantilado: terreo rochoso cortado en forma vertical, alto e escarpado.

Plataforma continental: superficie suavemente inclinada que descende ata 200 m de profundidade.

Noiro continental: zona de forte pendente en que termina a plataforma continental.

Desde a superficie da Terra ata o interior existen tres capas concéntricas: a codia, que é a capa máis superficial e ocupa o 1 % da Terra; o manto, que é a capa intermedia e está formada polo magma, que ocupa o 85 % do volume

5

Segundo esta teoría, a codia terrestre está formada por placas tectónicas de poucos quilómetros de espesor que se encontran en constante movemento debido ás forzas internas da Terra. No seu desprazamento, ás veces chocan entre si, e pode ocorrer que unha placa penetre debaixo doutra cara ao interior da Terra, onde a elevada temperatura funde as rochas e transfórmaas en magma.


6

Os volcáns son fendas na codia terrestre polas que se expulsan materiais do interior da Terra a elevadas temperaturas. Polo xeral, localízanse nas zonas de contacto das placas tectónicas, porque son a parte máis fráxil da codia terrestre. Os volcáns durmidos permanecen en repouso durante moito tempo. En cambio, os volcáns activos están en constante actividade. As erupcións volcánicas prodúcense cando un aumento da presión que exerce o manto sobre a codia terrestre provoca que o magma ascenda pola cheminea do volcán. O magma sae á superficie terrestre a través do cráter. Os materiais expulsados poden ser sólidos, como as cinzas; líquidos, como a lava, e distintos tipos de gases.

7

Transporte: arrastre dos fragmentos arrancados pola erosión.

Sedimentación: depósito dos materiais erosionados e transportados.

9

Os seres humanos extraemos do medio natural numerosos recursos (alimentos, enerxía ou materias primas) e coas nosas actividades modificamos o relevo. Por exemplo, a través da explotación de minas a ceo aberto, coa construción de túneles para atravesar montañas ou coa edificación dun porto. Os efectos destas actividades son definitivos, polo que é importante que se teñan en conta as consecuencias que van ter antes de poñelas en práctica.

Control A 1

• Dorsal oceánica: cordilleira somerxida.

• Pregamento: ondulación da superficie terrestre provocada pola presión das forzas internas da codia terrestre sobre os materiais pouco ríxidos.

• Epicentro: punto da superficie terrestre máis próximo ao hipocentro.

• Canón: paisaxe escavada polas augas dun río. 2

A chaira abisal é unha inmensa superficie que constitúe o fondo mariño e que se encontra entre 3.000 e 7.000 metros de profundidade. Adoita estar salpicada de cordilleiras somerxidas que se denominan dorsais oceánicas. Os cumes máis elevados das dorsais poden sobresaír da auga e formar illas.

As foxas mariñas son profundas e extensas fendas que se abren na chaira abisal. 4

Desde a superficie da Terra ata o interior existen tres capas concéntricas: a codia, que é a capa máis superficial e ocupa o 1 % da Terra; o manto, que é a capa intermedia e está formada polo magma, que ocupa o 85 % do volume da Terra, e o núcleo, que é a capa máis profunda e que se divide en núcleo exterior (líquido) e núcleo interior (sólido).

Se as forzas internas da codia terrestre fan presión sobre os materiais pouco ríxidos, a superficie terrestre ondúlase e orixínanse os pregamentos. Algunhas montañas orixináronse por este motivo. En cambio, se as forzas internas actúan sobre materiais ríxidos, a codia agrétase e prodúcense fracturas que se denominan fallas. Uns bloques de terreo levántanse formando montañas e mesetas, mentres que outros se afunden e dan lugar a vales e chairas.

5

O hipocentro é o punto interior da Terra en que se orixina un terremoto. O epicentro é o punto da superficie terrestre máis próximo ao hipocentro.

6

A auga actúa sobre o relevo de diferentes maneiras.

As augas dun río modifican o relevo de diferente modo en cada tramo: no nacemento, como o río discorre moi rápido, arrinca materiais e escava profundos canóns e estreitos vales; no curso medio, como as augas discorren a menor velocidade, erosionan menos e o río transporta os materiais que arrincara no seu nacemento, e no tramo final, a auga corre tan lenta que case non erosiona e prodúcese a sedimentación dos materiais.

As augas do mar transforman o relevo mediante as ondas e as correntes mariñas que desgastan as costas.

Os outros axentes erosivos son a temperatura, o vento e os seres vivos.

A imaxe da esquerda é unha montaña erosionada pola auga da chuvia que disolve as rochas calcarias e forma paisaxes con sucos entre as rochas. A imaxe da dereita é un canón escavado por un río no seu nacemento, onde a pendente é moi pronunciada e a auga discorre moi rápido.

A plataforma continental é unha superficie suavemente inclinada que descende ata uns 200 m de profundidade e termina nunha zona de forte pendente chamada noiro continental.

Erosión: proceso polo que as rochas se desgastan, se fragmentan ou se disolven.

8

3

7

É un acantilado que se formou pola erosión das ondas e as correntes mariñas sobre un terreo escarpado.

8

O poboamento da Terra é desigual, porque os seres humanos se ven condicionados polo relevo. Así, establécense preferentemente en lugares próximos aos cursos de auga, en rexións cun clima que favorece o desenvolvemento da vida e en relevos que facilitan as actividades humanas. Por iso, a maior parte da poboación vive preto da costa por debaixo de 500 m de altitude.

9



75

2

O RELEVO TERRESTRE


Nome:

Curso:

Data:

Aínda falta moito tempo para que cheguen as vacacións do próximo verán, pero a túa familia quere que sexan unhas vacacións moi especiais e hai que empezar a preparalas. Praia ou montaña? España ou o estranxeiro? A túa opinión vai contar moito na decisión final, pois acabas de estudar a unidade do relevo e podes aconsellalos.

A túa familia reuniuse diante deste mapa e formúlanche algunhas cuestións. Resolve as súas dúbidas. 0º


N Río ilo

Rí o

s R. h

Ku

es 8.850 m

Golfo

o Rí

vi

o

ál

s

St

an

a im

ol

Río

K

te

o

Círculo Polar Ártico Mar de Bering 60º

K

nt

de

es

PEN. Mar de Ohkotsk KAMCHATKA Cabo Lopatka

ur

I an

40º

Arqu. do Xapón

# Monte Fuxi 3.776 m

O C É A N O Trópico de Cáncer

Taiwán

R ío

de PEN. Bengala PEN. DE DO INDOCHINA INDOSTÁN

Mar da China Meridional

P A C Í F I C O Arqu. de Filipinas

Sri Lanka

ll ey

D

s M i tu

Va

M o n te

R

n sb

ra

g lin ar

VI

SO

# Kosciusko

RI

A

Gran Mur ray Baía Australiana

ES

2.230 m

Il. de Nova Zelandia 40º

Tasmania

NIA

20º


DI

GRAN DESERTO VITORIA Cabo Leeuwin

Cabo de Boa Esperanza

Mar do Coral

IL LEI RA

ke

Cabo Noreste GRAN DESERTO DE AREA

RD

AND

R.Orang e D s. M te

Í N D I C O Madagascar

CO

OS

DESERTO DE KALAHARI

GRAN CHARCO

Xava

f t Lago Ri Malaui be Zam ze e rg

ío

Ecuador

Nova Guinea

Sumatra

N

D

A T L Á N T I C O

Borneo

O C É A N O

Río

o

mb

a

Cabo Comorín

on

M

t ico

de Etiopía Lago Vitoria Kenya # 5.199 m # Kilimanxaro 5.895 m Lago Tanganica

DO TÍBET

A L AI A #Everest

a nx

on

o i vo M

G RA

Río S an F ran

du

s E s

te

eir a

ad

H in

avis

o de D

rei t

on

C. Guardafuí PEN. DE Macizo SOMALIA

MESETA DE BIÉ

Río Par an á

o

M

Be rin g de

Estrei to

Es t

s e t n o

M

Río Ori

4.620 m

G

M

nsk

PEN. DE GRAN COREA CHAIRA CHINESA é s t g

Indo K2 # H 8.611 m MESETA I

M

b Ya

l

ma oli

Am

Río M issi ss

Lago Baikal

ong ek M

Mar Arábigo

r j o ia

o Rí

PENÍNSULA ARÁBIGA

# MESETA Ras Dashan DE DARFUR

# 4.070 m

bi

es nt Mo M o n t e s A lt a i s T ie n DESERTO DE GOBI M on te Huan Ismail Somoni K uen Lun 7.495 m # o nte s M

O RT R SE A DE E TH D

Ve

o g-H

cisco

O C É A N O

Za gr os PéGo rs lfo ic o

t on M a R í o L en

3.415 m

O

Irt is h

R.

Lago Chad

s

Rí o

Rí o

es

MESETA DE SIBERIA CENTRAL

Lago Balkhash

Mar de Aral

MESETA DE IRÁN

te

# A Emi-koussi

Rí o

O

n

Macizo de Tibesti

ello erm rV Ma

Cabo de San Roque

A Río da Plata PAMPA

40º

R

Camerún

Río Am a zo n as

Aconcagua 6.960 m#

A

Golfo de Guinea

AS AZ O N DO AM RA AI H MESETA C DO MATO R A Rí GROSSO Lago ALTIPLANO Titicaca DE BOLIVIA

Golfo de Arica

H

r xe

I COR DI L LE

co no M Gü aciz ian o d as as

DESERTO DE LIBIA

Macizo de Ahaggar Tahat# 3.003 m

Ní

Cabo Verde

Mar Caribe

Á

T S A

DE SIBERIA OCCIDENTAL

R. Ural

CÁU CAS

PEN. DE

# Etna ANATOLIA M a 3.340 m r M edit err áne o LA S

es at

S

Porto Rico

Ojos del Salado 6.883 m #

PEN. ITÁLICA BALCÁNICA

Mulhacén

TE

Volg a

fr Éu

Teide 3.715 m

A Española

ON

Río

o Rí

M

A

on ié pe r Elbrus a n u b io 5.642 m PEN. Mar Negro #

CÁRPA T

ES ALP

PE

o

Tubkal 4.165 m #

#

180º

Mar de Siberia Oriental

i i se Ien

PIR EN EO PEN. S IBÉRICA

RO

M

e

20º

i Mont Blanc 4.807 m #

EU

RA

I HA

# 3.479 m

Il. Canarias

Xamaica

Chimborazo 6.267 m #


Cabo de Fisterra

PEN. DE

Orizaba 5.700 m

0ºEcuador

Cabo Race

C. Hatteras

Cuba

rB

R AN C R. R G

Golfo de FLORIDA México

PEN. DE IUCATÁN

CHAIRA DA EUROPA ORIE NTAL

#

io Casp Mar

a

Ma

D

dr

#

p

es

Narodnaya 1.894 m CHAIRA

OS

Ma

C. Corrientes

A

pi ip

ch

la

in

Rí o

Río

avo Br

º

ri ou iss

S

S

S S Ae r r a

Trópico de Cáncer

M

HO

4.399 m

Mar do Norte

n

R ío

RA AI

OC S R

PEN. DE CALIFORNIA

Lago Hurón

Lago Michigan

# Elbert

Il. británicas

Terranova

CH

ÑA #

Cabo Farvel

Lago Superior

d

R. D

ES

TA

O C É A N O P A C Í F I C O

Whitney 4.418 m

Lago Winnipeg

n

PEN. ESCANDINAVA

PEN. DO LABRADOR

D

C. Mendocino

lson Ne

150º

Barents

n Río D

N

N

o Rí

Baía de Hudson

ca

os

URAIS

O

RA

40º

Gran Lago do Escravo

G

Golfo de Alasca

M

Mar de Bering

Islandia

av

DE ULA ÍNS IR PEN TAIM

Mar de Kara

Cabo Norte Mar de

Mar de Noruega

TES MON

D

Gran Lago do Oso

nzie ke ac M

60º

Rí o

Iukón 6.193 m N. A # McKinley PE ASC tes de Ala L sc a n E A Mo Río

Círculo Polar Ártico

Groenlandia

Baía de Baffin

Mar de Beaufort

eM oza mb iqu e

L S

120º

80º

od

O

Río

80º

90º

60º

30º

reit

30º

60º

Est

90º

120º

Co ng

150º

180º

N

Rí o

1

# Cook

PATA GO

3.764 m

C. de Hornos

e od s e reit án ak Est agall Dr M de so Pa

60º

0

Escala 800

60º

quilómetros

Círculo Polar Antártico

Círculo Polar Antártico 150º

180º

120º

90º

60º PENÍNSULA ANTÁRTICA

30º

0º

30º

60º

90º

120º

150º

180º

Mar de Weddell

80º

80º

• Cal é o pico máis elevado da península ibérica? E o de España? 508737 T02 p34 y 35 Mundi físico • Cal é o pico máis elevado do mundo? En que cordilleira se localiza? • Que mar temos que atravesar se queremos ir en barco desde a península ibérica ata a desembocadura do río Nilo? • Que océano teriamos que atravesar se quixésemos pasar as vacacións nas illas Canarias?

76


PROBA

2

A teu irmán pequeno gustaríalle visitar un volcán como o que viu nunha película, pero non sabe se hai algún en España. Respóndelle e explícalle ben que son os volcáns e como se producen as erupcións volcánicas.

3

Teu pai prefire ir a unha praia para descansar e facer submarinismo, pero non sabe apenas nada do relevo submarino. Coa axuda deste debuxo, anota nel o nome das formas do relevo submarino e explícalle a teu pai as características de dúas delas. Serra

Cordilleira

Montaña

Val

Meseta

Cabo Istmo Chaira Península Golfo

Praia

Illa

Acantilado

4

Túa nai quere ir facer sendeirismo e coñecer unha montaña da que viu esta fotografía. Dille o que son as fallas e os pregamentos e como se forman as montañas. Observa a fotografía e explícalle cal foi o axente que erosionou e moldeou a montaña que quere visitar.

5

Onde sexa que vaiades, deberedes ser respectuosos coa natureza. Explícalle á túa familia cun exemplo como inflúe o ser humano no relevo.


77

2

O RELEVO TERRESTRE


Competencias que se avalían* Comunicación lingüística

















Actividades

1, 2, 3, 4, 5

1, 2, 5

1, 3, 5


1

• O Everest (8.850 m), que se localiza na cordilleira do Himalaia.

• O mar Mediterráneo.

• O océano Atlántico. 2

Os volcáns son fendas na codia terrestre polas que se expulsan materiais do interior da Terra a elevadas temperaturas. Polo xeral, localízanse nas zonas de contacto das placas tectónicas, porque son a parte máis fráxil da codia terrestre. Os volcáns durmidos permanecen en repouso durante moito tempo. En cambio, os volcáns activos están en constante actividade. As erupcións volcánicas prodúcense cando un aumento da presión que exerce o manto sobre a codia terrestre provoca que o magma ascenda pola cheminea do volcán. O magma sae á superficie terrestre a través do cráter. Os materiais expulsados poden ser sólidos, como as cinzas; líquidos, como a lava, e distintos tipos de gases.

3

78

metros de profundidade. Adoita estar salpicada de cordilleiras somerxidas que se denominan dorsais oceánicas. Os cumes máis elevados das dorsais poden sobresaír da auga e formar illas.

• O Mulhacén (3.479 m). O Teide (3.715 m).

A plataforma continental é unha superficie suavemente inclinada que descende ata uns 200 m de profundidade e termina nunha zona de forte pendente chamada noiro continental. A chaira abisal é unha inmensa superficie que constitúe o fondo mariño e que se encontra entre 3.000 e 7.000

As foxas mariñas son profundas e extensas fendas que se abren na chaira abisal. 4

Se as forzas internas da codia terrestre fan presión sobre os materiais pouco ríxidos, a superficie terrestre ondúlase e orixínanse os pregamentos. Algunhas montañas orixináronse por este motivo.

En cambio, se as forzas internas actúan sobre materiais ríxidos, a codia agrétase e prodúcense fracturas que se denominan fallas. Uns bloques de terreo levántanse formando montañas e mesetas, mentres que outros se afunden e dan lugar a vales e chairas.

O canón do río Lobos (Soria) foi escavado pola auga dun río. 5



3. AS AUGAS

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . 82 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Itinerarios didácticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Descrición de imaxes da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 • Mapa dos océanos e os continentes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 • O curso dun río. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 • Estrutura dun glaciar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 • Os acuíferos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Para saber máis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 • Icebergs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 • A auga doce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 • Glacial e non glaciar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 • A navegación fluvial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Banco de datos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 • Os mares do mundo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 • Masas interiores de auga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 • Grandes ríos (caudal medio, km3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 • Grandes ríos (lonxitude en km). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 • Grandes cataratas (metros altura). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Recursos bibliográficos e multimedia. . . . . . . . . . . . . . . . 89

Ensinanza individualizada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Repaso e apoio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 • Conceptos e contidos fundamentais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Ficha 1: Conceptos relacionados coa auga. . . . . . . . . . . . . . . . 90 Ficha 2: As augas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Ficha 3: Interpretación básica do perfil lonxitudinal dun río . . . . . 92

80


• Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Ficha 4: O curso dun río. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Ficha 5: Mares do mundo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Ficha 6: O problema da auga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Ficha 7: A auga na natureza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 • Repaso acumulativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Ficha 8: A influencia das augas no relevo. . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Afondamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Ficha 9: Determinar, representar e comentar o réxime dun río. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Ficha 10: A xerarquización da rede fluvial . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Autoavaliación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Recursos para a avaliación de contidos. . . . . . 102 Controis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Estándares de aprendizaxe e solucións. . . . . . . . . . . . . . 106

Recursos para a avaliación por competencias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Estándares de aprendizaxe e solucións. . . . . . . . . . . . . . 110


81

3


AS AUGAS

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO AS AUGAS

SABER

SABER FACER

• Como se distribúe a auga na natureza

• Interpretar un mapa de mares

• As augas continentais: ríos, lagos, augas subterráneas e glaciares • As augas mariñas

• Interpretar o perfil lonxitudinal do río Nilo • Valorar o impacto da construción dunha presa

SABER SER • Valoración da importancia que teñen as augas do planeta para os seres humanos e desenvolvemento de actitudes e comportamentos favorables para a súa conservación e mantemento

• Comparar mapas de correntes mariñas, clima e poboación • Investigar sobre as grandes exploracións do planeta

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Interpretar o perfil lonxitudinal do río Nilo • Resolve un caso práctico: A presa das Tres Gargantas • Análise científica: Que relación hai entre correntes mariñas, clima e poboación?

Actividades finais


• Resume o esencial

• Unha aventura: as grandes exploracións

• Comprometidos. A contaminación dos ríos e os mares


Avaliación

• Repaso e apoio. As augas

• Avaliación de contidos. As augas: controis B e A

• Afondamento. As augas





Recursos dixitais

• Proxecto social

• LibroMedia. As augas


Ferramentas






82


3


AS AUGAS

ITINERARIOS DIDÁCTICOS Por niveis Libro do alumno • Epígrafe 1: A auga na Terra. • Epígrafe 2: O curso e o caudal dun río. • Epígrafe 3: Outras augas continentais. Básico

• Epígrafe 4: As augas mariñas. • Comprometidos: A contaminación dos ríos e os mares. • Actividades: 1, 4, 7, 9, 10, 11, 15, 16.

Biblioteca do profesor • Repaso e apoio. As augas. • Ciencias Sociais para a paz. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control B. • Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 3, 4, 6.

• Todas as epígrafes. • Saber facer: Interpretar un mapa de mares.

Avanzado

• Resolve un caso práctico: A presa das Tres Gargantas.


• Actividades: 2, 3, 5, 6, 8, 12, 14, 18, 19, 20, 24, 25, 26, 27.


• Lecturas de Xeografía e Historia. • Avaliación de contidos. Control A.


De excelencia

• Afondamento. As augas.

• Traballo cooperativo: Unha aventura: as grandes exploracións.

• Aplica unha técnica: Interpretar o perfil lonxitudinal do río Nilo.


• Análise científica: Que relación hai entre as correntes mariñas, clima e poboación? • Actividades: 13, 17, 21, 22, 23.

TRABALLO CON DISTINTAS METODOLOXÍAS Aprendizaxe Baseado en Proxectos (ABP) e traballo cooperativo

Proxectos de traballo cooperativo 1.º ESO.




Proxecto social.



83

3


AS AUGAS


MAPA DOS OCÉANOS E OS CONTINENTES

1. G randes Lagos. Son cinco lagos: Ontario, Erie, Hurón, Michigan e Superior. Constitúen a reserva de auga doce máis grande do planeta.

Círc ulo Pola r

2. M ar Caspio. É o lago máis extenso do planeta. A súa auga é salgada e encóntrase a 28 m por debaixo do nivel do mar.

3. Baikal. É o lago máis profundo do mundo. Ten varias illas no seu interior.

0º

Árti

OCÉANO GLACIAL ÁRTICO

co

Gran Lago do Oso

Gran Lago do Escravo Onega Ladoga

Vänern

3 Baikal

Winnipeg

1 Michigan

E U R O PA

Superior Hurón Ontario Erie

Constanza Xenebra

OCÉANO

Trópico de Cáncer

5

4

4. T iticaca. É un dos lagos máis grandes de América do Sur. Encóntrase a 3.810 m de altitude.

OCÉANO ÍNDICO

Titicaca

OCÉANO

O C E A N Í A

Makarikari Eyre

Escala 0

GLACIAL ANTÁRTICO

1.780

quilómetros

0º

5. C had. Ata mediados do século XX era un dos lagos máis grandes. Está diminuíndomundi polo aumento 508737_03-56 lagos das temperaturas e a rega dos campos.

En primeiro lugar, o alumnado debe fixarse no profundo contraste que existe entre ambos os hemisferios: no hemisferio norte ou boreal predominan as masas de terra emerxidas fronte ás augas oceánicas, mentres que no hemisferio sur ou austral sucede á inversa. Esta repartición de océanos e continentes implica certas consecuencias: • O territorio continental meridional vese máis afectado polas correntes oceánicas. De feito, no hemisferio sur non existe o clima continental extremo que podemos encontrar no centro de Estados Unidos ou de Siberia.

84

6 Vitoria Tanganica Malaui


OCÉANO

Chad

Maracaibo


OCÉANO

A S I A

Balkhash

Á F R I C A

0º Ecuador

PACÍFICO

Mar Mar de Caspio Aral

PACÍFICO

AT L Á N T I C O A M É R I C A

2

6. V itoria. É o segundo maior lago de auga doce do planeta.

• As zonas máis adecuadas para a ocupación humana encóntranse arredor dos 40º de latitude, polo que estas son máis abundantes no hemisferio norte. Por esta razón, as superficies agrícolas, as terras destinadas ao gando ou as grandes cidades, polo xeral, son no hemisferio austral menos numerosas e teñen unhas dimensións máis reducidas. O único continente que se localiza enteiramente no hemisferio norte é Europa. Polo contrario, só Australia e a Antártida están situados por completo no hemisferio sur.


3


AS AUGAS


O CURSO DUN RÍO

Fervenza Curso alto Meandros Chaira aluvial Curso medio Delta Desfiladeiro Afluente

Curso baixo

O debuxo representa o curso dun río. Un río é unha corrente natural de auga que flúe constantemente e que realiza un percorrido ata a súa desembocadura. Este trazado vén definido polas zonas en que a auga ten máis fácil o seu discorrer, xa sexa pola inclinación que ten nese punto ou polos materiais sobre os que discorre, que serán máis brandos ou fáciles de escavar ca outros. O mellor exemplo que podemos poñer aos alumnos sobre por que un río escolle un leito e non outro é facer referencia ás augas salvaxes, ou como a auga de chuvia traza sobre un terreo virxe uns leitos que por si mesmos se van estruturando e xerarquizando. O primeiro en que temos que fixarnos é en que o curso dun río ten tres partes: o curso alto ou de alta gravidade, que será onde se forme e cobre forza o río, arrastrando moitos materiais e formando vales en forma de V. O curso medio será a zona en que a gravidade sexa máis inestable, provocando que diminúa o arrastre e que o leito tenda a abrirse cara a unha

Esteiro

forma de U. A forza que teña nesta zona depende dos afluentes que vaian chegando ao río e o tipo de achega que teña. O curso baixo ten pouca pendente, un perfil aberto e plano, en que o río discorrerá en meandros, depositando boa parte dos materiais achegados nas partes anteriores. O final terá o cono de dexección, que poderá formar unha illa na súa zona central ou delta. O contacto co mar denominámolo esteiro ou estuario. Nun río será moi importante falar do réxime fluvial, que é o comportamento das augas do río ao longo dun ano e que ten que ver coa orixe das achegas de auga que recibe o río e os seus afluentes. Así, haberá ríos de orixe pluvial (variable dependendo dos climas), nival (de chaira ou montaña), nivo-pluvial, pluvio-nival. Dependendo do réxime, variará a época do ano de maior caudal e a de menos (estiaxe), así como a capacidade de arrastre de materiais, que vén dada pola escorrentía do río.


85

3


AS AUGAS


ESTRUTURA DUN GLACIAR

Un glaciar é unha masa de xeo que non desaparece no verán, e na que se van acumulando ao longo do tempo a neve e o xeo. O glaciar ten varias partes. O circo glaciario é a parte alta, onde se produce a principal acumulación de xeo. Ten forma troncocónica invertida, coas paredes moi verticais, e está aberto nun dos seus lados, polo que discorre a lingua do glaciar, que é o desenvolvemento lonxitudinal do glaciar, ten en ocasións bastantes quilómetros de lonxitude. A lingua termina na fronte do glaciar, que é a zona pola que se produce o avance do glaciar, e que con frecuencia termina no mar, nun lago ou nun río.

Circo. Depresión rodeada de montañas onde se acumula o xeo.

Lingua. Gran masa de xeo que descende pola ladeira.

Morena. Fragmentos de rocha que transporta a lingua.

O xeo dun glaciar non é unha masa ríxida, senón que ao superar os 50 metros de espesor empeza a comportarse como unha masa plástica, provocando o desprazamento constante do glaciar ao longo da lingua. Esta velocidade varía dependendo da pendente e do tipo de glaciar.

A acción erosiva dun glaciar esténdese incluso ao territorio circundante, xa que a súa abrasión lateral provoca a aparición de arestas, que son pequenas cristas de montes que discorren paralelas ao glaciar e que a erosión vai esgazando cada vez máis; cando a acción erosiva do glaciar forma un monte illado, denomínase horn.

O desprazamento dun glaciar provoca a aparición de rimayas, fendas superficiais que se abren e se cerran; así mesmo, orixina unha constante erosión nas paredes e o fondo do glaciar, o que fai que os vales glaciarios teñan forma de U. Como resultado da erosión, despréndense rochas que forman as morenas, rochas que arrastra o glaciar e que se van erosionando no seu arrastre. Dependendo de onde se sitúen, poderemos falar das morenas centrais, morenas laterais, morenas de fondo, morenas de fronte, etc.

Un dos aspectos máis importantes do glaciar pódese apreciar cando desaparecen. Un val glaciario, como se dixo, recoñécese por ter forma de U, non de V, como ocorre cos vales fluviais. De igual modo, adoitan quedar testemuños, como os circos escavados na rocha, nos cales en ocasións permanecen os tarn ou lagos circulares de orixe glaciaria. Con frecuencia quedan testemuños da súa presenza no relevo costeiro, coa aparición de fiordes (moitos dos cales hoxe manteñen os glaciares, como ocorre en Noruega ou Chile, por exemplo) ou rías.

OS ACUÍFEROS

Un acuífero é unha capa permeable pola que a auga pode circular e almacenarse. A auga pode ter un acceso ao aire, e por tanto falariamos dun acuífero libre, ou non tela, e falariamos dun acuífero confinado. É neste segundo tipo de acuíferos onde se producen os pozos artesianos cando se perfora a capa superior impermeable. Os acuíferos son de grande importancia, xa que supoñen unha achega de auga moi importante para os seres vivos. No seu interior, a auga circula de formas diferentes segundo os tipos de acuíferos. Non obstante, enfróntanse a dous grandes problemas, que son a sobreexplotación e a contaminación. A sobreexplotación prodúcese cando o uso do acuífero supera a súa capacidade de recarga, o que pode levar ao seu esgotamen-

86

Acuífero

Pozo

Rochas impermeables

Rochas porosas

to. A contaminación producirase polo uso de insecticidas, fertilizantes e outro tipo de substancias que acaben no acuífero, provocando que se deteriore a calidade da súa auga e que deixe de ser útil como fonte de auga.


3


AS AUGAS

PARA SABER MÁIS

ICEBERGS

Un iceberg é unha gran masa de xeo flotante que sobresae por enriba da superficie marítima. Aínda que pode variar moito o seu tamaño, xeralmente un iceberg entraña un considerable perigo para os barcos, pois en realidade o que se ve del fóra da auga non é máis ca a oitava parte do bloque, que flota debido a que a densidade do xeo é máis baixa ca a da auga de mar. Sen dúbida, o accidente máis aparatoso causado por un iceberg foi o que se produciu a noite do 14 de abril de 1912 ao sur de Terranova e que acabou co afundimento do famoso Titanic. Aquel era un grande iceberg, pero nada en comparación co denominado B15, o máis grande observado nunca ata que unha violenta tormenta, que provocou ventos de 192 quilómetros por hora, o rompeu en dúas partes en decembro de 2003. A mole de xeo, que se esgazara da Antártida, medía 272 quilómetros de longo por 40 de largo e tiña unha superficie de 11.000 km2, parecida á da illa de Xamaica. O título do iceberg máis grande do mundo corresponde agora ao C19A, situado cerca dunha base francesa da Antártida e que ten unha superficie de 5.659 km2. Un dos maiores glaciares rexistrados desprendeuse o 9 de xullo de 2013 do glaciar Pine Island, na Antártida. Ten arredor de 700 km2, o tamaño aproximado de Menorca, e a súa presenza podería supoñer un perigo para a navegación nos próximos anos.

A AUGA DOCE

Aproximadamente só o 3 % da auga do noso planeta é auga doce, da cal o 2,997 % resulta de moi difícil acceso para o consumo, xa que se sitúa nos casquetes polares e nos glaciares das montañas. Así pois, case todas as reservas de auga doce do noso planeta están situadas nos dous polos. É dicir, só o 0,003 % do volume total da auga do noso planeta é accesible, hoxe por hoxe, para o consumo humano.

GLACIAL E NON GLACIAR

Un dos erros máis frecuentes que se cometen é dicir «océano Glaciar» e non «océano Glacial». Este erro aclárao a Real Academia Galega: Glacial significa «que está á temperatura do xeo, extremadamente frío», «relativo ou pertencente a unha glaciación». Debe dicirse «período glacial», e non «período glaciar»; e, polo tanto, os océanos que rodean cada un dos polos terrestres denomínanse, respectivamente, océano Glacial Ártico e océano Glacial Antártico (non océano Glaciar).

A NAVEGACIÓN FLUVIAL

Debido ás peculiaridades dos seus cursos, á insuficiencia dos seus caudais e á irregularidade dos seus réximes, salvo o Guadalquivir nun tramo moi reducido, non existen ríos navegables en España. Non obstante, desde o século XVI ata comezos do XX puxéronse en marcha numerosas iniciativas para so-

lucionar esa carencia, aínda que unha tras outra foron desestimadas. Por exemplo, no século XVI quíxose facer navegable o Texo de Toledo a Lisboa; no século XVII, o Ebro; no século XVIII, un canal do Guadarrama a Sevilla, etc.


87

3


AS AUGAS

BANCO DE DATOS

OS MARES DO MUNDO

MASAS INTERIORES DE AUGA Superficie (km2)

Océano ou mar

Superficie Profundidade (km2) media (m)

1

O. Pacífico

179.680.000

4.280

1

Mar Caspio

2

O. Atlántico

82.441.000

3.296

2

Lago Superior

83.270

3

O. Índico

73.443.000

3.953

3

Mar de Aral

66.500

4

O. Glacial Ártico

14.090.000

1.280

4

Lago Vitoria

62.940

5

M. Mediterráneo

2.966.000

1.372

5

Lago Hurón

59.600

6

M. China Merid.

2.318.000

1.646

6

Lago Míchigan

58.000

7

M. de Bering

2.283.000

508

7

Lago Tanganica

32.900

8

Mar Caribe

1.870.000

2.560

8

Gran Lago dos Osos

31.800

9

Golfo de México

1.560.000

1.432

9

Lago Baikal

30.500

10

Mar de Okhotsk

1.527.000

914

10

Lago Malawi

29.600

Masa de auga

GRANDES RÍOS (CAUDAL MEDIO, KM3)

371.000

GRANDES RÍOS (LONXITUDE EN KM)

1

Amazonas

3.768

1

Nilo

6.690

2

Congo

1.256

2

Amazonas

6.570

3

Iangtsé

688

3

Mississippi/Missouri

6.020

4

Mississippi-Missouri

566

4

Iangtsé

6.300

5

Orinoco

538

5

Ieniséi

5.870

6

Paraná

493

6

Obi-Irtish

5.570

7

Brahmaputra

476

7

Huang-Ho

5.464

8

Indo

443

8

Congo

4.630

9

Irawadi

443

9

Paraná

4.500

10

Ganxes

440

10

Amur

4.444

GRANDES CATARATAS (METROS ALTURA) 1

Ángel

Venezuela

979

2

Tugela

Rep. Surafricana

948

3

Tres Hermanas

Perú

914

4

Olo’upena

EUA (Hawai)

900

5

Yumbilla

Perú

896

6

Vinnufallet

Noruega

865

7

Skorga

Noruega

864

8

Pu’uka’oku

EUA (Hawai)

840

Fonte: http://www.worldwaterfalldatabase.com

88


3


AS AUGAS


NA REDE

DOCUMENTAIS

http://www.worldwaterfalldatabase.com/ Todo o que queiras saber sobre fervenzas telo nesta ligazón.

Auga, a gota da vida (2013). Documentais de RTVE sobre a relación das diferentes culturas e persoas coa auga.

http://www.sumatealretodelagua.com/ Ligazón do Canal de Isabel II de Madrid sobre o problema da auga. http://www.ieo.es/inicial.htm Páxina do Instituto Español de Oceanografía (IEO). http://www.ecomarg.net/ Páxina de ECOMARG, grupo de investigación dedicado a coñecer e protexer a plataforma continental galega e cantábrica da sobreexplotación mariña. http://www.magrama.gob.es/gl/ Ligazón á páxina do Ministerio de Agricultura. Seguindo as ligazóns auga, costas e medio mariño e pesca encontraremos múltiples informacións sobre as actividades de España en relación coas augas e as costas.

LIBROS Ernest HEMINGWAY, O vello e o mar (1952). Cóntanos a historia dun vello pescador que non é quen de pescar nada e é obxecto das burlas dos seus colegas da vila. Pero un día conseguirá o que nunca logrou ningún pescador… Patrick O’BRIAN, Capitán de mar e guerra (1970). A historia do capitán Aubrey e as súas peripecias contra os franceses durante as guerras napoleónicas. Gabriel GARCÍA MÁRQUEZ, Relato dun náufrago (1970). Conta a historia real de Luis Alejandro Velasco, un mariño colombiano que sobreviviu no mar grazas ao seu esforzo e á súa vontade.

O río da vida (2013). Documental de RTVE que percorre o Nilo desde o seu nacemento ata a súa desembocadura, analizando a transcendencia que ten o río sobre o medio e o contorno. Pódese ver en liña.

CINE O río da vida, dirixida por Robert Redford (1992). A historia de dous irmáns, Norman e Paul McLean, que levaron vidas moi diferentes, pero que teñen o río como punto de unión, así como nunha alegoría das súas propias vidas. Capitáns intrépidos, dirixida por Victor Fleming (1937). Baseada nunha novela de Rudyard Kipling, a película, protagonizada por Spencer Tracy, mostra con toda a súa crueza as condicións de vida no mar e as difíciles relacións entre o ser humano e o medio mariño. O río salvaxe, dirixida por Curtis Hanson (1994). O río é o escenario dunha historia de aventuras dun matrimonio que é atacado por dous bandidos mentres fan rafting. Master & Comander, dirixida por Peter Weir (2003). Unha excelente película sobre os libros de Patrick O’Brian que tratan das aventuras do capitán Aubrey e a fragata Surprise.

Arturo PÉREZ-REVERTE, Cabo Trafalgar (2004). Narra a historia da batalla de Trafalgar na véspera do seu 200 aniversario.

DIVULGACIÓN Atlas xeral Santillana (2008). Un conxunto de mapas políticos, económicos e sociais centrados, sobre todo, en España e a Unión Europea. Grande enciclopedia do mar (2004). Datos, curiosidades, historias e anécdotas sobre o mar.


89

3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Conceptos relacionados coa auga 1

Escribe se é verdadeiro (V) ou falso (F). Converte no teu caderno as afirmacións falsas en verdadeiras. V

F

Os glaciares son masas de xeo que non se moven e desaparecen no verán. O curso dun río é o percorrido que realiza desde o seu nacemento ata a súa desembocadura. Un esteiro é a illa triangular que se forma na desembocadura dun río. As correntes mariñas son desprazamentos de grandes masas de auga, parecidas aos ríos. As mareas prodúcense unha vez ao mes, provocadas pola forza das ondas na praia. As chairas aluviais están formadas polo arrasamento das montañas a causa do vento. A estiaxe é o momento de máximo caudal dun río, que se produce cando chove máis.

2

90

Debuxa. Esteiro e delta

Curso dun río

Glaciar

Acuífero

Meandro

Corgo


3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

As augas 1

Ordena os seguintes pasos do ciclo da auga. O vapor condensado precipita. O vento arrastra as nubes. Outra parte da auga chega aos ríos e ao mar. A auga do mar evapórase. Condénsase e forma nubes. A auga subterránea chega ao mar. Parte da auga caída fíltrase.

2

Completa cada definición coa palabra adecuada. • Lugar polo que discorren as augas dun río: • Río que desemboca noutro río: • Cantidade de auga que leva un río: • Período do ano en que o nivel do río é o máis baixo: • Embolsamento de augas subterráneas: • Grandes masas de auga que circulan polo océano: • Acumulación permanente de auga salgada situada terra dentro: • Subidas e baixadas diarias do nivel do mar:

3

Clasifica e sitúa cada un destes accidentes dun río no seu lugar. • Chairas aluviais.

• Val chan e aberto.

• Fervenzas.

• Leito estreito e pouco profundo.

• Meandros.

• Esteiros e deltas.

• Desfiladeiros e gargantas. CURSO DUN RÍO Curso alto

4

Curso medio

Curso baixo

Diferencia se se refiren a usos dos ríos (R) ou a usos das augas mariñas (M). Abastecemento de auga a poboacións e industrias. Fonte de alimento e materias primas. Recurso turístico. Produción de enerxía eléctrica. Vías de comunicación.


91

3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

Interpretación básica do perfil lonxitudinal dun río 1

Observa con detemento os perfís lonxitudinais dos ríos Ter e Segura e contesta por escrito as seguintes preguntas.

Río Ter 2.500 m

2.000 m

Núcleo de poboación Río Freser

1.500 m

Encoro de Sau

Desembocadura de regato ou afluente A-7

RíoEncoro Ter de

1.000 m m 2.500

Principais infraestruturas de transporte

Susqueda Río Onyar Encoro do Pasteral

Ripoll 500 m 2.000

Río Terri

Manlleu Roda de Ter 1.500 0m

OESTE

200 km XIRONA

MAR MEDITERRÁNEO

Núcleo de poboación

XIRONA

Río Freser BARCELONA

0 km

100 km Encoro de Sau

Desembocadura de regato ou afluente

LESTE

XIRONA A-7

Encoro de Susqueda

1.000 m

Principais infraestruturas de transporte

Río Onyar Encoro do Pasteral

Ripoll 500 m

Río Terri

Manlleu Roda de Ter 1.500 m 0 m

OESTE

Encoro de 200 kmAnchoricas XIRONA Río Zumeta

Encoro de Fuensanta BARCELONA

MAR MEDITERRÁNEO

Río Segura XIRONA Encoro 100 km de Cenajo XIRONA Río Mundo

0 km

FF.CC. LESTEMadrid-Cartaxena MURCIA

Río Benamor

Río Taibilla

Guardamar del Segura

Río Sangonera

1.000 m A-7 Río Argos

Orihuela

Río Quípar

500 m

N-332 MAR MEDITERRÁNEO

Cieza 0m

2(67(

300 km XAÉN

731275T02F01P02 100 km

200 km ALBACETE

MURCIA

0 km ALACANT

/(67(

731275T02F01P02b • A que altura nacen? • Onde desembocan?

731275T02F01P02

• Que río é máis longo? Por cantos quilómetros? • Cantos afluentes recibe cada un? Como se chaman? • Por que poboacións importantes pasan? E secundarias? • Cantos encoros regulan o seu caudal, cales son os seus nomes e en que tramos se sitúan? • Que Comunidades Autónomas e provincias percorren? • Atravesa algunha infraestrutura de transporte os ríos Ter e Segura?

92


3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

O curso dun río 1

Completa a táboa poñendo en orde a secuencia de imaxes e identificando a que parte do curso fluvial corresponde (columnas 1, 2 e 3).

2

Completa na táboa as principais características de cada parte do curso dun río. Orde

Imaxe n.º

Representa…

Curso do río… (A/M/B)

Características

1 2 3 4 5

1

2

3

5 4


93

3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

Mares do mundo

826836R12

10 Mar do Coral Mar Arábigo

8 Mar Negro

6 Mar Báltico Mar do Caribe

2

4

Mar do Xapón

9 Mar Vermello

7 Mar Mediterráneo

5 Mar do Norte Mar de Bering

1

3 94

12 Mar da China Meridional

Completa o mapa situando o número que corresponda en cada círculo.

11 Mar de Filipinas

1


3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 6

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

O problema da auga 1

Le este texto e realiza as actividades.

En Botswana, no sur de África, un país árido e sen saída ao mar, a palabra pula (chuvia en lingua setsuana) é tan importante e valiosa que chega a dar nome á moeda nacional. O feito de que haxa lugares onde a auga é tan valiosa que o seu mero nome sexa diñeiro foi, ata agora, anecdótico. Pero o mundo está cambiando moi rápido. Segundo datos recompilados polo Foro Económico Mundial, para o ano 2025 máis dun terzo da poboación do planeta, 3.000 millóns de persoas, vivirá en zonas con escaseza de auga. Nos próximos 20 anos, a humanidade necesitará un 40 % máis de auga só para poder acompañar o ritmo do crecemento económico. Pero a importancia capital da auga e do seu futuro moitas veces queda oculta nas urxencias do cotián. Nun debate sobre o presente e o futuro da auga, distintos expertos opinaron sobre o problema da auga. As súas conclusións foron estas: • Máis ca un problema de falta de auga, hai un problema de distribución da auga. A auga doce é só o 0,77 % dos recursos hídricos do planeta, pero ademais a que hai está distribuída de maneira moi irregular: o 75 % da auga doce do planeta está en só cinco países. • As clases medias dos países emerxentes medraron moito, como é o caso chinés, onde hai 600 millóns de persoas que viven en cidades e que queren consumir cos patróns de Occidente, entre os que está o uso da auga. • Este fenómeno foi seguido por unha explosión do prezo dos alimentos que se deu a nivel global, e que tivo como consecuencia problemas de subsistencia que, por exemplo, están na raíz da primavera árabe. A auga tamén foi causa de moitas revoltas e guerras no pasado e mesmo no presente,

como ocorreu nos recentes conflitos de Próximo Oriente. • Por outro lado, en países como India, onde habitan 1.200 millóns de persoas e en que o 80 % vive da agricultura, hai moitas rexións nas cales non se pode acceder á auga. Antes de poder usar ben a auga primeiro hai que acceder a ela. • Hai que recordar que en España, por exemplo, o 70 % da auga se emprega en uso agrícola. • Tamén hai aspectos positivos. O obxectivo de Nacións Unidas de reducir á metade o número de persoas sen acceso á auga potable antes de 2015 cumpriuse cinco anos antes do previsto. Desde 1990, melloraron o seu acceso á auga 2.000 millóns de persoas. Non obstante, estímase que 605 millóns de persoas, unha de cada 12 persoas, seguirán sen acceso á auga potable en 2015. Mahatma Gandhi dixo unha vez que a Terra ten recursos para saciar as necesidades de todos, pero non a cobiza duns poucos Thiago Ferrer Morini, El País, 14 de abril de 2013 (Adaptado).

• Fai unha lista co vocabulario que descoñezas e consúltao nun dicionario ou enciclopedia. • Como está distribuída a auga do planeta? Por que isto é un problema? • Como é a distribución de auga entre o campo e a cidade? Cres que esta distribución é correcta? Que ocorrería se se cambiase esta distribución? • Como é o acceso ao auga nos países subdesenvolvidos? Por que é así? • Que obxectivos se propuxo a ONU respecto ao acceso da poboación á auga?


95

REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

A auga na natureza 1

Analiza a imaxe. • Que aparece nesta imaxe, un río ou un uadi? • Por que está seco? • Estes leitos, en que zona se dan? Por que?

• Relaciona cada concepto coa súa definición: Caudal

1. Percorrido dunha corrente de auga.

Conca

2. Cantidade de auga que leva un río.

Curso

3. Nivel máis baixo do caudal dun río.

Estiaxe

4. Territorio que ocupan o río principal e os seus afluentes.

• Busca os datos e elabora a ficha técnica dun dos grandes ríos do planeta.

Nome: Lonxitude: Conca: Caudal: Afluentes: Países polos que pasa:

• Cales das seguintes características che servirían para diferenciar un río doutro?

96

Se o curso é permanente ou non.

A vexetación da beira.

O caudal.

A zona que percorre e a orixe.

A composición da auga.

A profundidade.


3. AS AUGAS

Nome:

2

Data:

Completa a seguinte secuencia coa axuda do Documento 1 do teu libro de texto.

Evaporación de auga de ríos e mares

3

Curso:

Precipitación

Filtración ao terreo e chegada ao mar

Compara as imaxes e responde as cuestións.

• Que situacións reflicten? • En que rexións se producen? • Cales son as consecuencias de ambos os problemas? • Cres que poderían evitarse? Indica algunha medida. 4

O crecemento da poboación e a mellora do nivel de vida aumentaron o consumo de auga no mundo. Le o seguinte documento e responde as cuestións. I. Non existe vida sen auga. A auga é un ben precioso indispensable en todas as actividades humanas. II. Os recursos de auga doce non son inesgotables; é indispensable preservalos, controlalos e, cando sexa posible, aumentalos. III. Alterar a calidade das augas significa atentar contra a vida. A calidade da auga doce debe conservarse nos niveis apropiados para os usos previstos.

V. O mantemento dunha capa vexetal apropiada, preferentemente forestal, é esencial para a conservación dos recursos de auga. IX. A auga constitúe un patrimonio común cun valor que debe ser recoñecido por todos, a todos corresponde economizala e utilizala adecuadamente. Carta Europea da auga, 1968 (Adaptado).

• Por que credes que foi necesario redactar esta Carta? • Que fas ti respecto ao uso e conservación da auga? • Ocórreseche algunha proposta para cumprir os obxectivos da Carta?


97

3. AS AUGAS

REPASO E APOIO

Ficha 8

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

A influencia das augas no relevo 1

Observa as fotografías do val fluvial, á dereita, e o val glaciario, á esquerda, e responde as cuestións.

• Que é un val fluvial? Que características ten? • Que é un val glaciario? Que características ten o val glaciario? • Que diferenza hai entre ambos? • Que outras formas de relevo horizontal coñeces? 2

Observa as fotografías e contesta as cuestións.

• Cal destas estruturas se formou por causas distintas á acción das augas? Como se formou? • En cales destas estruturas de relevo costeiro foi decisiva a acción da auga para que se formase? Como se formaron? • En cal destas estruturas actuaron as augas como elemento erosivo? • Que parte do curso dun río se ve reflectida nestas imaxes? • Como se produce a interacción do ser humano e as costas mariñas? Como cres que o relevo e a erosión das costas teñen relación con esta interacción? Razoa a resposta.

98


AFONDAMENTO

Ficha 9

3. AS AUGAS

DETERMINAR, REPRESENTAR E COMENTAR O RÉXIME DUN RÍO

Nome:

Curso:

Data:

O caudal é a cantidade de auga que leva un río e adoita variar coas estacións do ano. Se o caudal varía pouco ao longo do ano, dise que o río ten un caudal regular, en cambio, se varía moito, significa que ten un caudal irregular.

1

Le o texto e contesta as cuestións.

O caudal que circula polo leito defínese como o volume de auga que pasa por unha sección transversal da corrente por unidade de tempo, e exprésase en metros cúbicos por segundo (m3/s). O caudal absoluto dun río ou, o que é o mesmo, a cantidade de auga evacuada no total dun ano, di moito acerca das características dunha corrente. Pero, sen dúbida, o dato máis importante é saber cal é a distribución do caudal ao longo dos meses do ano, pois permite coñecer o réxime dun río, é dicir, as súas variacións estacionais. O réxime dun río pode expresarse mediante o emprego dos datos do caudal medio de cada mes, indicado en metros cúbicos por segundo. Pero para poder comparar ríos diferentes utilízase o coeficiente de caudal mensual (k), que consiste na relación entre o caudal medio de cada mes e o caudal medio anual (a suma dos caudais medios mensuais dividida entre os doce meses do ano). Os valores adoitan oscilar entre 0,1 e 3. Se o valor é 1, significa que o caudal sempre é o mesmo; se é superior a 1, indica que os caudais medios mensuais son máis altos ca a media anual (o que se coñece como «augas altas»); e se é inferior a 1, implica que os caudais medios mensuais están por debaixo da media anual («augas baixas»).

Os principais tipos de réxime rexistrados na península ibérica son os seguintes: • Réxime nival. O caudal destes ríos está determinado fundamentalmente polas achegas hídricas procedentes da fusión da neve, e en menor medida polas chuvias outonais. Son ríos con abundante caudal durante todo o ano. • Réxime nivo-pluvial. A achega de auga de chuvia é moi importante, pero o determinante son as augas de fusión procedentes das precipitacións en forma de neve. O máximo sitúase no final da primavera. • Réxime pluvio-nival. Aínda que depende sobre todo das chuvias do final do outono, do inverno e do comezo da primavera, os caudais máximos danse nesta última estación porque se engade un certo volume de auga procedente da lenta fusión das neves acumuladas nas montañas. • Réxime pluvial. O ritmo estacional está claramente marcado polas precipitacións. Cabe facer tres divisións: pluvial oceánico, pluvial subtropical e pluvial mediterráneo.

• Determina o caudal medio anual (CMA) dos dous ríos e o coeficiente de caudal mensual (k) para cada caso. Río Segre (Seu d’Urgell)

X

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D

m3/s

14

17

26

28

31

32

12

8

12

14

29

15

X

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D

544

501

501

377

235

147

74

55

65

109

253

446

CMA

k Río Miño (Ourense) m3/s

CMA

k • Fai un gráfico que represente o réxime fluvial de cada río, poñendo no eixe horizontal os doce meses do ano e no eixe vertical os valores do coeficiente de caudal mensual. • Determina o tipo de réxime do Segre ao seu paso por Seu d’Urgell e do Miño en Ourense.


99

AFONDAMENTO

Ficha 10

3. AS AUGAS

A XERARQUIZACIÓN DA REDE FLUVIAL

Nome:

Curso:

Data:

As concas hidrográficas son áreas regadas por unha rede fluvial cuns cursos de auga que conflúen nun río principal que vai incrementando o seu caudal a medida que recibe as achegas dos seus afluentes. Polo xeral, esa rede adopta unha forma de árbore, chea de ramificacións, e represéntase nos mapas mediante liñas de cor azul, continuas cando se trata de ríos de leito permanente e descontinuas cando os leitos son intermitentes. Dependendo das relacións de confluencias de leitos e da lonxitude destes, unha rede fluvial pode ser xerarquizada de diferentes maneiras. O método máis sinxelo, que é o que imos practicar aquí, consiste en asignarlle unha orde a cada segmento da rede fluvial.

1

Le o procedemento e contesta as cuestións. PROCEDEMENTO

Atribúese a orde 1.º aos cursos que non reciben ningún afluente; cando se dá a confluencia de dous cursos de auga de orde 1.º, o seguinte segmento alcanza a orde 2.º; se conflúen dous cursos de orde 2.º, o tramo augas abaixo alcanza a orde 3.º; e así sucesivamente: cada vez que se xuntan dous segmentos da mesma orde, ao curso augas abaixo destes atribúeselle un rango superior.

É dicir, que se un segmento de primeira orde se une a outro de segunda orde, ou de número de orde superior, non se produce un cambio na orde do segmento co cal se une. Desta forma pódense ordenar todos e cada un dos cursos dunha rede fluvial e determinar cal é o río principal dunha conca, que será o que teña o número de orde máis elevado.

2

2

2

2 2

2

2 3 2 2

3 2 2 2

4

Orde superior Primeira orde Segunda orde Terceira orde Cuarta orde

731275RepT02F02P003

• Superpón sobre o mapa un papel transparente e debuxa os cursos de auga que conforman a rede fluvial. • Asigna unha cor diferente a cada tramo segundo a súa orde (1.ª, 2.ª, 3.ª…). • Fai un reconto do número de correntes que pertencen a cada orde e determina cal é o río principal da rede fluvial representada.

100


3

AS AUGAS

AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

2

Durante o ciclo da auga, a auga…

Curso:

7

Os glaciares…

a. Mantense estable na atmosfera, conservando todas as súas propiedades.

a. Son masas de xeo inmóbil que se producen por acumulación de xeo.

b. Está en permanente cambio de estado (sólido, líquido e gasoso).

b. Localízanse nos casquetes polares, únicos lugares da Terra onde non hai desxeo.

c. O vapor de auga quece e condénsase formando as nubes.

c. Desprázanse máis ou menos rápido, arrastrando pedras ao seu paso.

As augas continentais…

8

Os océanos…

a. Divídense en augas mariñas e augas subterráneas.

a. Son grandes extensións de auga, pero cunha profundidade media inferior a 200 m.

b. Supoñen un 97 % do total das augas da Terra.

b. Todos teñen a mesma concentración de sal. c. Son grandes extensións de auga salgada que rodean e separan os continentes.

c. Divídense en augas superficiais e augas subterráneas. 9 3

As mareas...

O territorio que ocupa o río principal e os seus afluentes chámase…

a. Son desprazamentos de masas de auga, similares aos ríos, que circulan polos océanos.

a. Val fluvial.

b. Prodúcense pola atracción do Sol e da Lúa sobre as augas.

b. Chaira aluvial. c. Conca hidrográfica. 4

Data:

c. Son ondulacións da superficie do mar producidas polo vento e as correntes.

A estiaxe dun río é… a. O aumento de caudal do río provocado polo desxeo, habitualmente en primavera. b. O que en España chamamos corgos ou torrentes, ou no Sáhara se denomina uadi. c. O caudal mínimo ou nivel máis baixo dun río.

10

A augas mariñas… a. Serven como fonte de alimento, de materias primas e de fontes de enerxía. b. Grazas ao turismo serven para crear postos de traballo e son vías de comunicación. c. a) e b) son certas.

5

Unha lagoa é… a. Un lago que ten a auga salgada. b. Unha masa de auga acumulada de forma permanente no interior dos continentes. c. Un lago de pequeno tamaño.

6

As augas subterráneas… a. Supoñen case o 25 % das augas continentais. b. Atravesan unha capa de rochas impermeables e adoitan encontrarse con rochas porosas. c. Ocupan o 13 % da superficie terrestre.

1. b, 2. c, 3. c, 4. c, 5. c, 6. a, 7. c, 8. c, 9. b, 10. c. Solucións DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

101

3

AS AUGAS


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Afluente: • Corgo: • Glaciar: • Meandro: • Desfiladeiro:

2

Completa e explica este diagrama. (1,5 p.)

5. A auga chega aos ríos e ao mar, e unha parte fíltrase aos acuíferos. 3

1. A auga evapórase debido á calor.

Explica todo o que saibas sobre o curso baixo dos ríos e a súa desembocadura. (1 p.)

4

Explica a importancia dos ríos para a vida humana. (1 p.)

102


CONTROL B

5

Que son os desfiladeiros? E os encoros? En que zona do curso dos ríos se sitúan? Por que? (1 p.)

6

Explica a diferenza entre un lago, unha lagoa e un mar interior. Son de auga doce ou de auga salgada? (1 p.)

7

Explica o que son os glaciares, sinalando a súa orixe, as súas características e as súas partes principais. (1 p.)

8

Completa esta táboa sobre as fases da modificación do relevo terrestre. (1,5 p.) Océanos

Situación

Continentes que bordean

9

Explica a que corresponden estas dúas imaxes, e por que se produce este fenómeno. (1 p.)


103

3

AS AUGAS


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Esteiro: • Estiaxe: • Acuífero: • Chaira aluvial: • Torrente:

2

Explica o ciclo da auga. (1,5 p.)

3

Interpreta esta imaxe en relación co curso dos ríos. (1 p.) Curso alto

Fervenza Meandros

Desfiladeiro

Afluente

Curso medio Curso baixo

4

Explica que é o caudal dun río e por que se producen as súas variacións ao longo do ano. (1 p.)

104


CONTROL A

5

A que usos se destinan as augas dos ríos? (1 p.)

6

Describe, a partir desta imaxe, o proceso de formación de augas subterráneas, os seus tipos e aproveitamento. (1,5 p.)

Acuífero

Pozo

7

Rochas impermeables

Rochas porosas

Que son as correntes mariñas? Que tipos hai? (1 p.)

8

Explica, a partir desta imaxe, a interacción do mar e o ser humano. (1 p.)

9

Resume os problemas que supoñen para o ser humano a contaminación das augas e explica como pensas que se podería facer con elas un aproveitamento sustentable. (1 p.)


105

3

AS AUGAS




B1-3. Describir as peculiaridades do medio físico español, europeo e mundial e as súas principais características.

B1-3.1. Enumera e describe as peculiaridades do medio físico español.





B1-12. Coñecer, describir e valorar a acción do ser humano sobre o medio natural e as súas consecuencias.

B1-12.1. Realiza buscas en medios impresos e dixitais referidas a problemas ambientais actuais e localiza páxinas e recursos web directamente relacionados con eles.


Control A

1, 2, 3, 5, 6, 7, 9

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7

1, 2, 3, 5, 6, 7, 9

1, 2, 3, 4, 7

8

4

5, 8, 9


Control B 1

• Afluente: río que desemboca en outro río.

4

As augas dun río poden ser aproveitadas de formas moi diferentes. Os seres humanos constrúen encoros e canles para abastecer de auga a poboación, as industrias e para regar os terreos de cultivo. Tamén algúns ríos son navegables e convértense en vías de comunicación. Levántanse encoros e centrais hidroeléctricas que aproveitan a forza das augas para a produción de enerxía eléctrica. Por último, as augas dos ríos poden converterse nun atractivo turístico, por exemplo, para actividades de ocio, deportes, etc.

5

Ás veces, as augas dun río teñen tanta forza que erosionan o terreo e forman desfiladeiros ou gargantas. Isto ocorre no curso alto do ríos.

• Corgo: leito que só leva auga cando chove. • Glaciar: masa de xeo producida pola acumulación de neve durante centos de anos e que se despraza con máis ou menos rapidez. • Meandro: curva dun río. • Desfiladeiro: erosión profunda e estreita do terreo producida polas augas dun río. 2

3

A auga encóntrase en permanente circulación entre os océanos, a atmosfera e a terra, e en constante cambio de estado (sólido, líquido e gasoso). É o que se denomina ciclo da auga: 1. A auga evapórase debido á calor. 2. O vapor de auga elévase, arrefría e condénsase formando nubes. 3. O vento empurra as nubes. 4. A auga das nubes precipita. 5. A auga chega aos ríos e ao mar, e unha parte fíltrase aos acuíferos. O curso baixo é a parte máis caudalosa dun río, debido á achega de auga dos afluentes. A velocidade da auga diminúe porque o desnivel é pequeno e por iso vanse depositando os materiais que leva en suspensión. Ás veces estes materiais enchen superficies extensas e forman chairas aluviais.

106

Na desembocadura fórmanse esteiros, e deltas, que son terreos de forma triangular debido á acumulación dos materiais que transportaba o río.

Un encoro é unha construción realizada polos seres humanos para almacenar a auga dun río e, así, poder abastecer ás poboacións, a industria e regar os campos de cultivo. Sitúanse no curso medio, porque alí a auga leva máis caudal e erosiona menos o terreo. 6

Un lago é unha masa de auga doce que se acumulou de forma permanente no interior dos continentes. Se é pequeno, denomínase lagoa, e se fose de auga salgada, mar interior.

7

Os glaciares son masas de xeo que se forman pola acumulación de neve durante centos de anos e que se desprazan con máis ou menos rapidez. Cando


os glaciares alcanzan o mar, esgázanse e forman icebergs, que son masas flotantes de xeo. Os glaciares localízanse nos casquetes polares, pero tamén poden orixinarse nos cumes das montañas; nese caso denomínanse glaciares alpinos. 8

9

Océano Pacífico, rodeado por América, Asia e Oceanía. Océano Índico, rodeado por Asia, África, Oceanía e o océano Glacial Antártico. Océano Atlántico, situado entre América, Europa, África, o océano Glacial Ártico e o Glacial Antártico. Océano Glacial Ártico, rodeado por América, Europa, Asia e o océano Atlántico. E océano Glacial Antártico, rodeado polo océano Pacífico, o Atlántico e o Índico. A imaxe da esquerda representa unha marea alta ou preamar, e a da dereita, unha marea baixa ou baixamar. Débense ás subidas e baixadas diarias das mareas causadas pola atracción da Lúa e o Sol.

O curso medio, que é unha zona de menor pendente, onde o relevo é máis chan e as augas van máis lentas; por iso, xa non erosionan, senón que transportan os materiais e forman curvas chamadas meandros.

O curso baixo, máis caudaloso, debido á achega dos afluentes. As augas baixan amodo, porque o desnivel é pequeno, e ao chegar á súa desembocadura o río forma esteiros e deltas. 4

O caudal é a cantidade de auga que leva un río e que adoita variar coas estacións do ano: os ríos con augas que proceden do desxeo das neves aumentan o seu caudal na primavera; en cambio, os ríos con augas procedentes das precipitacións aumentan o seu caudal nas épocas de chuvia.

5

As augas dun río poden ser aproveitadas de formas diversas. Os seres humanos constrúen encoros e canles para abastecer de auga a poboación, as industrias e para regar os terreos de cultivo. Tamén algúns ríos son navegables e convértense en vías de comunicación onde se constrúen canles e portos para facelos máis transitables. Levántanse encoros e centrais hidroeléctricas que aproveitan a forza das augas para a produción de enerxía eléctrica. Por último, as augas dos ríos poden converterse nun atractivo turístico, por exemplo, para actividades de lecer, deportes, etc.

6

As augas subterráneas orixínanse cando unha parte da auga da chuvia e dos ríos penetra na terra a través de rochas porosas e se encontra cunha capa de rochas impermeables. Daquela, a auga queda embolsada e fórmanse acuíferos.

7

As correntes mariñas son desprazamentos de grandes masas de auga que circulan polos océanos. Poden ser cálidas, cando a temperatura da corrente é superior á das augas próximas, ou frías, cando as augas da corrente son máis frías ca as augas próximas.

8

As augas mariñas son fundamentais para os seres humanos por moitos motivos: son fonte de alimento (peixes, mariscos, algas…); son fonte de materias primas e enerxía (gas, petróleo), o sal obtense nas salinas, e a forza das mareas, para xerar enerxía; son vías de comunicación e, por último, atraen numerosos turistas, o que crea postos de traballo.

9

A contaminación das augas xerada polos seres humanos (verteduras tóxicas das industrias, residuos humanos sen depurar, insecticidas que se utilizan na agricultura, mareas negras producidas polo derramamento de petróleo…) é un problema moi grave para a biodiversidade e para as persoas. R. L.

Control A 1

• Esteiro: desembocadura dun río en que se mesturan a auga doce do río e a auga salgada do mar.

• Estiaxe: caudal mínimo ou nivel máis baixo dun río.

• Acuífero: bolsa de auga subterránea formada polas augas da chuvia e dos ríos que penetraron na terra a través de rochas porosas e se encontraron cunha capa formada por rochas impermeables.

• Chaira aluvial: superficie extensa e moi fértil que se encheu cos materiais que arrastra o río no seu curso baixo. • Torrente: caudal dun río que só leva auga cando chove.

2

3

A auga encóntrase en permanente circulación entre os océanos, a atmosfera e a terra, e en constante cambio de estado (sólido, líquido e gasoso). É o que se denomina ciclo da auga: 1. A auga evapórase debido á calor. 2. O vapor de auga elévase, arrefría e condénsase formando nubes. 3. O vento empurra as nubes. 4. A auga das nubes precipita. 5. A auga chega aos ríos e ao mar, e unha parte fíltrase aos acuíferos. A imaxe mostra os tres tramos que se distinguen no curso dun río: O curso alto, que se estende desde o seu nacemento ata os primeiros quilómetros do seu percorrido, e adoita ser unha zona montañosa con pendentes pronunciadas, polo que as augas discorren moi rápido. Nesta zona pódense formar desfiladeiros e fervenzas.


107

3

AS AUGAS


Nome:

Curso:

Data:

O profesor de Ciencias Sociais pediuvos que realicedes un informe para o xornal do voso centro educativo sobre o aproveitamento que facemos as persoas dos recursos que nos ofrecen os ríos e as augas mariñas. A vosa tarefa consiste en resumir os datos que vos parezan máis relevantes para informar o resto de compañeiros sobre cales son eses recursos e a importancia de coidalos e mantelos a salvo da contaminación que xeran algunhas actividades humanas. Para logralo é importante que primeiro recordedes o que estudastes na unidade das augas.

Repasa coa axuda deste mapa cales son os ríos máis importantes do planeta. Indica a que río se refire cada un dos números do mapa e sinala cal é o máis longo do mundo e cal o máis caudaloso. (2 p.) Círc ulo

Pola r

0° Á r ti

co

M ac

Le

Ie

a

na

ni

ken z i e

n kó Iu


Kolim

1

se i Ob i

Co


Hu

es

mapu

I

PACÍFICO

3

OCÉANO mbez Za

ÍNDICO O C E A N Í A

O ra

n ge

OC É ANO G LAC I AL ANTÁRTIC

lo Círcu

ng rli

Mur ra

Escala

r Pola

Da

S an Fr a n

nx

OCÉANO

gt s é an

tra

Orin

ah

Ga

Madeir

g an -

ngo

e

P a r a guai P ar a

ria

o

sissip i p

Mis

o

C ol

A S I A

ria

Ho

Da

r

Nil o

ci sc

Da

sh

Br

Éu

er

5

ná

is a t es

gr

6

Níx

Sene l ga


u

Á F R I C A

4 o

PACÍFICO

oco

A ma z o n a s a

Si r

io

Ti

o

A M É R I C A

OCÉANO

ub

2

fr

OCÉANO AT L Á N T I C O

0° Ecuador

D an

Am

Eb o ro Tex

Ir

Loira

o nz

r

e or

ti

al Ur

n

Br

av

S. L

pe

ri

do

Amu

Volga Do

so u

Trópico de Cáncer

ra

1

Rin

Mis

E U R O PA

Ind

son

Dnié

Nel

rtico Antá 0°

0

O

y

1.780

quilómetros

508737-03-53 mundi rios

2

Un dos recursos que ofrecen os ríos é o turismo, pois neles podemos practicar diversos deportes e outras actividades de ocio. Sabes como se chama o deporte que están practicando estas persoas que aparecen na fotografía? Que outros deportes cres que se poden realizar nun río? (1 p.)

108


PROBA

En que tramo do curso do río cres que están as persoas que aparecen na fotografía? Por que? Cales son os outros tramos do curso do río? Que características ten cada un deles? (1,5 p.)

3

Completa esta táboa para o teu informe sobre o aproveitamento das augas dos ríos. (1 p.)

4

Formas de aproveitamento

Exemplos

Abastecemento de auga Vías de comunicación Produción de enerxía Ocio

Repasa a continuación, coa axuda deste mapa, a situación dos océanos e mares máis importantes. Que continentes bordea cada un dos océanos? En cal deles se encontra o mar dos Sargazos? E o mar de Filipinas? (2 p.)

5

Círc ulo

Pola r

Á r ti

M Bea ar d ufo e rt

Mar de Laptev


co

Mar de Groenlandia

Mar de Bering

Mar de Noruega Mar do Labrador

Mar do Norte

Mar de Barents

ara eK rd Ma

M ar C

OCÉANO

AT L Á N T I C O

Mar de Bering

Mar de Okhotsk

Mar Báltico

Mar Negro

Mar do Xapón

OCÉANO

Mar dos Sargazos

Trópico de Cáncer

Mar de Siberia Oriental

Mar Mediterráneo

Mar da China Meridional

Mar Vermello

Mar de Filipinas

Mar Arábigo

aribe

OCÉANO

PA C Í F I C O

PACÍFICO


0° Ecuador


6

OCÉANO ÍNDICO

Escala 0

0°

1.980

quilómetros

Mar de Timor

Mar do Coral

Mar de Tasmania

Completa esta táboa 508737-03-58-b sobre os recursos que proporcionan as augas mariñas aos seres humanos. (1 p.) Formas de aproveitamento

Exemplos

Alimentos Materias primas e enerxía Turismo Vías de comunicación

7

Resume e explica con exemplos cales son as actividades humanas que poden contaminar as augas dos ríos e océanos e poñer en perigo a súa existencia. (1,5 p.)


109

3

AS AUGAS





B1-3. Describir as peculiaridades do medio físico español, europeo e mundial e das súas principais características.





B1-3. Describir as peculiaridades do medio físico español, europeo e mundial e das súas principais características.



B1-12. Coñecer, describir e valorar a acción do ser humano sobre o medio natural e as súas consecuencias.




Actividades

1, 2, 3, 4, 5, 6

1, 2, 3, 4, 5, 6

7


1

Número 1: Mississippi. Número 2: Danubio. Número 3: Iangtsé. Número 4: Amazonas. Número 5: Congo. Número 6: Nilo. O río máis longo é o Nilo, e o máis caudaloso, o Amazonas.

2

Están practicando o descenso de ríos ou rafting. Outros deportes que se poden practicar son, por exemplo, a pesca deportiva, o remo, o piragüismo, etc.

3

Encóntranse no curso alto do río, onde as augas discorren máis rapidamente por atravesar zonas montañosas con pendentes pronunciadas. Os outros dous tramos do leito son o curso medio, que é unha zona de menor pendente e onde as augas van máis lentas, polo que xa non erosionan, senón que transportan os materiais e forman meandros, e o curso baixo, que é o máis caudaloso, debido á achega de auga dos afluentes, e onde o río vai depositando os materiais que leva en suspensión.

4

Abastecemento de auga: para regar os campos de cultivo e subministrar auga ás poboacións e as industrias. Vías de comunicación: nos ríos navegables constrúense portos fluviais e canles para facilitar o tránsito. Produción de enerxía: levántanse encoros e centrais hidroeléctricas que aproveitan a forza das augas para producir enerxía eléctrica. Ocio: atraen o turismo e permiten, por exemplo, practicar deportes.

110

5

Océano Pacífico, rodeado por América, Asia e Oceanía. Océano Índico, rodeado por Asia, África, Oceanía e o océano Glacial Antártico. Océano Atlántico, situado entre América, Europa, África, o océano Glacial Ártico e o Glacial Antártico. Océano Glacial Ártico, rodeado por América, Europa, Asia e o océano Atlántico. E océano Glacial Antártico, rodeado polo océano Pacífico, o Atlántico e o Índico. O mar dos Sargazos encóntrase no océano Atlántico, e o mar de Filipinas, no océano Pacífico.

6

Alimentos: a pesca de peixes e mariscos, que é unha actividade básica. Materias primas e enerxía: o fondo mariño contén gas e petróleo; tamén se explota o sal nas salinas, e a forza das mareas emprégase para xerar enerxía. Turismo: permite practicar deportes, bañarse, etc. Todo iso crea numerosos postos de traballo. Vías de comunicación: os mares e os océanos son fundamentais para o transporte de mercadorías.

7

Hai moitas actividades que realizan as persoas que contaminan as augas dos ríos e os océanos. Por exemplo, a vertedura de residuos tóxicos das industrias ou dos residuos urbanos sen depurar, os insecticidas que se utilizan na agricultura, ou as mareas negras provocadas pola vertedura de petróleo ao mar debido aos accidentes dos barcos petroleiros.


4. O CLIMA

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . 114 Contidos da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Traballo con distintas metodoloxías . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 • Mapa da distribución das temperaturas . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 • Mapa da distribución das precipitacións . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 • O vento föhn ou foehn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 • Os monzóns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 • O vento vólvenos tolos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 • Orballo e xeada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Banco de datos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 • Ciclóns mortíferos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 • Ventos sostidos máximos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 • Tormentas/Furacáns/Tifóns/Ciclóns tropicais . . . . . . . . . . . . . . 120


Ensinanza individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Repaso e apoio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 • Conceptos e contidos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Ficha 1: Conceptos relacionados co clima . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Ficha 2: Coñecemos os riscos naturais . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Ficha 3: O climograma (I): como se elabora . . . . . . . . . . . . . . . 124 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Ficha 4: O climograma (II): comentario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Ficha 5: Diferenciar o tempo e o clima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

112


• Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Ficha 6: A importancia de predicir o tempo . . . . . . . . . . . . . . . 128 Ficha 7: A atmosfera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 • Repaso acumulativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Ficha 8: A relación entre o clima e o relevo . . . . . . . . . . . . . . . 130

Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Ficha 9: Predicir o tempo por medio das nubes . . . . . . . . . . . . . . 131 Ficha 10: Precipitacións torrenciais de outono . . . . . . . . . . . . . . . 132

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Recursos para a avaliación de contidos . . . . . 134 Controis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . 138

Recursos para a avaliación por competencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . 142


113

4


O CLIMA

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO O CLIMA

SABER FACER

SABER

• Ler mapas do tempo e de climas

• A estrutura da atmosfera • A diferenza entre tempo e clima

• Construír e interpretar un climograma

• Os elementos e factores do clima

• Analizar o tempo a partir dunha imaxe de satélite

• A distribución dos climas da Terra

SABER SER • Recoñecemento da importancia de aprender a desenvolver hábitos e actitudes respectuosas co medio ambiente

• Consultar a web da Axencia Estatal de Meteoroloxía

• A influencia do clima na actividade humana e viceversa

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Analizar o tempo a partir dunha imaxe de satélite Actividades finais



• A Axencia Estatal de Meteoroloxía

• Comprometidos. O quecemento global


Avaliación

• Repaso e apoio. O clima

• Avaliación de contidos. O clima: controis B e A

• Afondamento. O clima





Recursos dixitais

• Proxecto social

• LibroMedia. O clima


Ferramentas






114


4


O CLIMA



• Epígrafe 1: A atmosfera. • Epígrafe 2: A temperatura. • Epígrafe 3: As precipitacións. • Epígrafe 4: A presión atmosférica e o vento. • Epígrafe 5: Os climas da Terra. Básico

• Epígrafe 6: O clima na nosa vida. • Epígrafe 7: A influencia humana na atmosfera. • Epígrafe 8: As catástrofes climáticas.

• Repaso e apoio. O clima. • Ciencias Sociais para a paz. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control B. • Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 5.

• Descubre: Os tornados. • Actividades: 1, 2, 3, 4, 7, 9, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19. • Todas as epígrafes. • Saber máis: Distintas orixes das precipitacións. Avanzado

De excelencia

• Saber facer: Construír e interpretar climogramas. • Comprometidos: O quecemento global.

• Afondamento. O clima.

• Actividades: 5, 8, 11, 12, 20, 21, 22, 24, 25, 26.




• Saber facer: Interpretar mapas do tempo en superficie.


• Aplica unha técnica: Analizar o tempo a partir dunha imaxe de satélite.



• Traballo cooperativo: A Axencia Estatal de Meteoroloxía. • Actividades: 6, 23, 27, 28, 29.






Proxecto social



115

4


O CLIMA


MAPA DA DISTRIBUCIÓN DAS TEMPERATURAS -1 0º

lo Po Círcu

r lar Á

tico

-20º

0º

10º

Trópico de Cáncer

20º 28º

Ecuador té rm

28º

28º

ic o

Ecuador



20º

0º

10º

O mapa representa a distribución das temperaturas medias anuais. Da súa observación e análise pódense obter varias conclusións: • As temperaturas diminúen desde o ecuador cara aos polos.

Escala Círculo Pol ar Antárt ic

0

o

2.100

quilómetros

• As rexións continentais intertropicais son as máis cálidas, mentres que os continentes temperados e polares (sobre todo a Antártida e Siberia) son os máis fríos. • As rexións intertropicais do hemisferio austral son

505399-04-71 máis oceánicas e máis frías.

• As liñas que unen puntos de igual temperatura non seguen regularmente os paralelos.

• O hemisferio norte é máis cálido ca o hemisferio sur. Isto significa que o «ecuador térmico» se sitúa ao norte do ecuador.

116

• O casquete glaciar antártico arrefría as rexións polares e subpolares moito máis ca o casquete de Groenlandia.


4


O CLIMA


MAPA DA DISTRIBUCIÓN DAS PRECIPITACIÓNS Círc ul

o Po

lar Á rtico

Trópico de Cáncer

Ecuador



Precipitación total (mm) Máis de 3.000 mm De 3.000 mm a 1.000 mm De 1.000 mm a 500 mm De 500 mm a 250 mm Menos de 250 mm

Escala 0

ártico Círculo Polar Ant

O mapa representa como se distribúen as precipitacións, xa que todas as zonas do planeta non reciben a mesma humidade. En xeral, podemos afirmar varios aspectos relativos ás precipitacións: • Os flancos montañosos expostos ás masas de aire marítimas reciben grandes cantidades 505399-04-73 de auga. • As costas son máis chuviosas ca o interior dos continentes. • Nas latitudes temperadas, as fachadas occidentais dos continentes son máis chuviosas ca as orientais. • Nas latitudes baixas, a fachada leste dos continentes é, en xeral, máis chuviosa ca a fachada oeste.

2.100

quilómetros

Pero tamén existen outras rexións do mundo en que as precipitacións son realmente escasas, como é o caso das áreas continentais tropicais situadas ao leste dos océanos; unha zona seca no Atlántico norte, que se prolonga polo leste cara á India; e os desertos polares, que chegan ata o interior do continente asiático. As áreas máis secas da Terra son aquelas onde os ventos chegan tras percorrer longas distancias sobre solos moi caldeados. Pero tamén poden aparecer zonas desérticas en lugares en que unha gran cordilleira se interpón entre eles e o sitio de onde vén o vento habitualmente. Este é o caso, por exemplo, dos desertos de Atacama (Chile) e Kalahari (suroeste de África).

Pódese apreciar que existen tres zonas da Terra que se caracterizan por teren as precipitacións máis abundantes: • Unha franxa ecuatorial, centrada lixeiramente ao norte do ecuador, que se amplía cara ás costas orientais da América tropical e no sueste asiático. • Unha banda moi regular, situada entre os 40º e os 60º de latitude sur. • As zonas orientadas de suroeste a nordeste sobre os océanos, entre os paralelos 30º e 60º norte, que se ensanchan un pouco sobre os continentes.


117

4


O CLIMA


O VENTO FÖHN OU FOEHN

Ladeira de barlovento

Chámaselle vento foehn a un fenómeno climático de grande importancia. Prodúcese cando unha masa de aire cálida e húmida, empurrada polo vento, atopa unha cadea montañosa e se ve forzada a ascender para superala. Cando sobe, a masa húmida compáctase e, ao ascender, perde temperatura, polo que se inicia un proceso de condensación que a leva a precipitar no lado de barlovento da montaña.

Posteriormente, cando descende pola outra ladeira da montaña, a masa de aire, xa seco, baixa pola parte de sotavento, quentándose polo aumento de temperatura. Isto fai que o aire actúe absorbendo a humidade dese lado, coma se fose unha esponxa, dando lugar a áreas moi secas nestas zonas de sotavento (mesmo desertos), ao outro lado de cadeas montañosas en que se aprecia este fenómeno. Este efecto pódese ver en España principalmente na cordilleira Cantábrica, en Serra Nevada e en Canarias, e tamén é posible aprecialo con claridade en Gredos e nos Pireneos. En Serra Nevada, o aire cálido do val do Guadalquivir, ao descender por Serra Nevada, orixina o deserto de Tabernas e a zona seca de Granada e Guadix. Na cordilleira Cantábrica, os efectos do vento húmido do mar Cantábrico teñen moito que ver coas zonas secas de León e do norte de Castela. Quizais o lugar máis claro onde o podemos apreciar é nas illas Canarias, nas illas de Gran Canaria, Tenerife e La Palma, que teñen unha estrutura de precipitacións completamente distinta ao norte das illas, e ao sur, que son unhas zonas moi secas, o que se pode ver analizando unha cliserie norte-sur destas illas.

Precipitación (En mm)

OS MONZÓNS

Máis de 3.000 De 3.000 a 1.000

O monzón é un vento estacional que se produce pola oscilación dos cintos de anticiclóns tropicais dos hemisferios norte e sur. Isto provoca que a partir de finais da primavera e no verán haxa uns ventos de dirección suroeste-nordeste, cálidos e moi húmidos.

118

Menos de 250 Monzón do verán Monzón do inverno NEP AL

BUTÁN BANGLADESH

INDIA Golfo de Bengala

Mar

SRI LANKA

Escala 0

1.000

quilómetros

O C É A N O Í N D I CO

COREA DO SUR

TAIWÁN

R MA AN LA MY OS TAILANDIA CAMBODJA

508737-04-75_a_leyenda Arábigo

XAPÓN

Mar da China Oriental

CHINA

M NA

Hoxe en día, sábese que os monzóns son un fenómeno moito máis amplo que non se restrinxe a Asia, senón que está presente nas zonas tropicais de África, América do Norte e do Sur, así como nos diferentes mares

COREA DO NORTE

T VIE

Estes ventos entran en contacto coa terra da India, da China e do sueste asiático, orixinando un fenómeno de ascensión destas masas de aire, que ao subiren arrefrían e precipitan violentamente sobre estas zonas. Nas áreas máis expostas á costa (Maldivas, Sri Lanka, Thailandia, Laos, Vietnam, etc.), este fenómeno prodúcese de maio a setembro, mentres que nas zonas situadas algo máis ao norte (India), o fenómeno atrásase a xuño. Na China, o efecto dos ventos cálidos ten unha repartición máis ampla (de abril a setembro) pola variedade de fenómenos climáticos que teñen lugar.

MONGOLIA

De 1.000 a 250

Mar da FILIPINAS China Meridional BRUNEI

MALAISIA

I N D O N E S I A

tropicais. Por outro lado, tamén coñecemos a incidencia dos monzóns de inverno en Asia, moi especialmente na India, un proceso inverso que se produce pola chegada de ventos continentais procedentes dos anticiclóns interiores508737-04-75-a de Asia.


4


O CLIMA

PARA SABER MÁIS

O VENTO VÓLVENOS TOLOS?

Un dos mitos populares é que determinados ventos que sopran en distintas zonas volven tolo. Esta idea é moi antiga; xa Hipócrates, no século VI a.C., facía referencia aos efectos negativos dalgúns ventos do sur. En Francia ocorre co mistral, un vento forte que sopra do norte ou do noroeste. O mistral sopra con refachos moi fortes, ás veces de ata 100 km/hora, porque colle velocidade ao baixar polo Ródano en dirección ao Mediterráneo. Ao ter como punto de partida o aire seco do interior, trae á costa sequidade, un clima máis fresco e o ceo azul. Isto é bo na primavera e no inicio do verán, pero a finais do verán e no outono trae as temperaturas frías. Os franceses chámanlle «o vento que te volve tolo», aínda que moitas veces sopra moi pouco tempo, un par de días ou como moito unha semana. En España tamén temos ventos similares. Estudos realizados en Cataluña sobre a tramontana, vento de características similares ao mistral, demostran que provoca un cambio no comportamento dalgunhas persoas, sendo máis forte en mulleres e en nenos. Mesmo pode causar depresión e estados de excitación nerviosa, aínda que tamén estimula o xenio artístico e as ganas de traballar.

O vento derivado do efecto foehn adoita asociarse a este fenómeno, e pode agravar ou aumentar localmente diversos trastornos psicolóxicos, como a depresión, a ansiedade, as xaquecas o causar un aumento de agresividade. En España, en toda a rexión cantábrica, o vento sur, causante do efecto foehn, adoita estar asociado a catarros, cefaleas e estados depresivos. Os psiquiatras chámanlles «meteorosensibles» ás persoas proclives a ter cambios de ánimo causados polas variacións meteorolóxicas, e mesmo o agravamento de patoloxías mentais. Hai médicos que pensan que a clave está nas variacións na polaridade e intensidade da carga iónica da atmosfera que traen estes ventos, que alteran a actividade neurotransmisora central. Outros autores din que non hai unha base científica que permita afirmar que exista relación entre vento e loucura. No suroeste de España fixéronse estudos que demostran que as persoas máis expostas ao levante teñen un comportamento igual ao resto da poboación. Como curiosidade, hai códigos penais locais que consideraban o levante como circunstancia atenuante á hora de xulgar crimes e delitos.

ORBALLO E XEADA

Un dos fenómenos atmosféricos máis curiosos é o orballo. Aparece na madrugada en forma de gotas de auga que son especialmente visibles nas plantas. Prodúcese porque a humidade do aire se condensa en forma de gotas pola diminución brusca da temperatura, ou polo contacto con superficies frías. O aire está en equilibrio térmico, o que significa que a temperatura do aire é a do vapor de auga que contén. Hai unha temperatura á que este vapor de auga comeza a condensarse (que, de feito, se chama temperatura de orballo). Cando o aire da noite entra en contacto co chan ou con determinados sólidos que están máis fríos, a temperatura do aire baixa, satúrase e condénsase, aparecendo nas superficies gotas de auga ás que lle chamamos orballo. Vese con facilidade nas superficies das plantas ou dos coches, e é máis probable que se produza en noites despexadas, en que o efecto invernadoiro das nubes non existe, o cal permite alcanzar con facilidade o punto de saturación. Se a temperatura do aire é menor de 0 °C, en lugar de orballo fórmase xeada.


119

4


O CLIMA

BANCO DE DATOS CICLÓNS MORTÍFEROS

Ciclón

Área

Ano

Mortes

1

Bohia

Índico norte

1970

50.000

2

Gran Furacán

Antillas

1780

22.000

3

Mitch

Atlántico

1998

18.000

4

Galveston

Atlántico

1900

12.000

5

Karina

Atlántico

2005

2.541

VENTOS SOSTIDOS MÁXIMOS

Ciclón

Área

Ano

Velocidades sostidas

1

Tip

Pacífico nordeste

1979

305 km/h

2

Wilma

Antillas

2005

320 km/h

3

Camille

Atlántico

1969

305 km/h

TORMENTAS/FURACÁNS/TIFÓNS/CICLÓNS TROPICAIS

Furacáns/Tifóns/Ciclóns tropicais fortes (ventos sostidos maiores de 33 m/s)

Tormentas tropicais (ventos sostidos maiores de 17 m/s) Zona

Maior

Menor

Media

Maior

Menor

Media

Atlántico

28

4

12,1

15

2

6,4

Pacífico central/nordeste

28

8

16,6

16

3

8,9

Pacífico noroeste

35

14

26,0

23

7

16,5

Índico norte

10

2

4,8

5

0

1,5

Índico suroeste

14

4

9,3

8

1

5,0

Índico Austral sueste

16

3

7,5

8

1

3,6

Pacífico Austral suroeste

20

4

9,9

12

1

5,2

Global

102

69

86,0

59

34

46,9

Fonte: http: //www.aoml.noaa.gov/hrd/tcfaq/E10.html

120


4


O CLIMA


NA REDE

DOCUMENTAIS

http://www.aemet.es/ Web do Instituto Nacional de Meteoroloxía.

Unha verdade incómoda (2006). Documental estadounidense conducido por Al Gore, ex-vicepresidente dos EUA, sobre os efectos do quecemento global. Ideal como punto de partida para debater sobre o tema.

http://climantica.org Proxecto didáctico galego sobre o cambio climático dirixido aos alumnos de Secundaria. Conta con unidades didácticas, vídeos, videoxogos e exercicios. http://www.etsimo.uniovi.es/links/astro.html Web da Escola Técnica Superior de Enxeñeiros de Minas da Universidade de Oviedo sobre astronomía e meteoroloxía, con múltiples enlaces para seguir investigando. http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0151-01/ ed99-0151-01.html Web dedicada aos alumnos de Secundaria, con multitude de explicacións sobre o tempo e o clima. http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/GOES/ Páxina web da NASA (Global Hidrology and Climate Center). Está en inglés, pero é moi fácil de usar e ofrece multitude de tipos de imaxes de diferentes satélites. http://www.wmo.int/pages/index_es.html Organización Meteorolóxica do Mundo, dependente da ONU; é un recurso moi útil, con multitude de aplicacións a este tema. Imprescindible. Está en español. http://www.aoml.noaa.gov/hrd/tcfaq/tcfaqE.html Todo o que queiras saber sobre furacáns telo nesta ligazón (en inglés).

DIVULGACIÓN Georges FETERMAN, O clima ao teu alcance (2007). Forma parte dunha serie ilustrada para poñer ao alcance dos mozos os fenómenos da natureza. Neste volume explícanse aspectos básicos sobre o clima. M. WALKER e D. AWUAH, Experimentos científicos: tempo e clima (2007). Este libro ensínache os mecanismos básicos da atmosfera e a facer o teu propio equipo para predicir o tempo.

O aire que respiras (2012). Documental do espazo de RTVE «El escarabajo verde», pódese ver na páxina web da cadea de forma gratuíta. Cazadores de tormentas (2005). O desastre do Katrina fixo que xurdise nos Estados Unidos moito interese sobre este tipo de fenómenos. Este documental explica o proceso que provoca as tormentas tropicais. O furacán Mitch (1998). Documental do espazo de RTVE «El escarabajo verde». Pódese ver na páxina web da cadea de forma gratuíta.

CINE A tormenta perfecta, dirixida por Wolfgang Petersen (2000). É unha película, baseada na novela homónima de Sebastian Junger, en que as vicisitudes atmosféricas se converten na clave da trama. Atrapados no xeo, dirixida por George Butler (2002). Conta a expedición de Shackelton á Antártida en 1914-1916 e as súas vicisitudes nun clima adverso. Náufrago, dirixida por Robert Zemeckis (2000). Un executivo dunha multinacional sofre un accidente de avión que o deixa illado da civilización nunha remota illa tropical. De novo o clima e a súa adaptación á illa convértense no principal problema para a súa supervivencia. Os cazadores de tormentas, de George Mendeluk (2009). É a historia dunha científica que ve morrer os seus pais na súa infancia durante un tornado, e consagra a súa vida a predicir, previr e evitar este tipo de catástrofes naturais.

V. AUPI, Guía do clima en España (2004). É un estudo do clima español baseándose en datos de máis de 200 observatorios, falando ademais de fenómenos pouco coñecidos do clima español, como os tornados. R. SADOURNY, Volveuse tolo o clima? (2005). O libro responde ás principais interrogantes que nos presenta o clima e o medio ambiente.


121

4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Conceptos relacionados co clima 1

Repasa os conceptos e as nocións relacionados co clima que aparecen neste glosario. GLOSARIO Factores das temperaturas • Factor da latitude: as temperaturas máis altas danse no ecuador e descenden cara aos polos. • Factor da altitude: as temperaturas descenden segundo nos elevamos. • Distancia ao mar: o mar amortece as temperaturas. No inverno vai máis calor nas zonas costeiras ca no interior. Ademais, no verán as temperaturas non son tan elevadas. Factores das precipitacións • Factor da latitude: as zonas próximas ao ecuador rexistran máis chuvias ca as demais. As precipitacións descenden desde o ecuador cara aos polos. • Factor da altitude: as chuvias aumentan coa altura. Por iso chove moito nas montañas. • Factor costeiro: chove máis na costa ca no interior, pois o mar é fonte de humidade. Presión atmosférica É o peso que exerce o aire nun punto determinado da Terra. A maior peso do aire, maior presión. O vento É o aire en movemento. O aire vai sempre das zonas de altas presións ás de baixas presións. Os mapas de superficie • Isóbaras: liñas que unen puntos de igual presión. • Anticiclón: zona de altas presións. Nos mapas do tempo represéntase cun A. • Borrasca: zona de baixas presións. Nos mapas do tempo represéntase cun B. • Frontes: zonas de contacto entre masas de aire que traen chuvias intensas. Represéntanse cunha liña dentada.

2

Escribe se é verdadeiro (V) ou falso (F). Converte no teu caderno as afirmacións falsas en verdadeiras. V

F

No cumio das montañas vai máis frío ca no pé delas. Nas zonas costeiras vai máis calor ca no interior dos continentes. Chove máis no Polo Sur ca no ecuador. A presión atmosférica é a acción dos furacáns na zona do Caribe. O vento vai das zonas de altas presións ás de baixas presións. Un A nun mapa de superficie significa anticiclón. As frontes son zonas de conflito internacional. As zonas próximas ao ecuador reciben menos precipitacións ca as zonas temperadas e ca as rexións polares. As precipitacións son máis abundantes na costa ca no interior. Nas zonas baixas chove menos ca nas elevadas e nas montañas.

122


4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

Coñecemos os riscos naturais 1

2

3

Une cada concepto coa súa definición. a) Degradación permanente da vexetación e do solo.

1) Anemómetro.

b) É o nome que reciben os furacáns en gran parte do océano Pacífico.

2) Desertización.

c) Período longo en que chove por debaixo do normal nun lugar.

3) Furacán.

d) É o nome con que se coñecen os furacáns no océano Índico.

4) Tifón.

e) Aparello que serve para medir as temperaturas.

5) Termómetro.

f ) Aparello que serve para medir a velocidade do vento.

6) Ciclón.

g) Forte borrasca con grandes e constantes ventos e chuvias.

7) Seca.

Une cada catástrofe climática cun dos seus efectos. • A seca…

esnaquiza casas e árbores.

• O furacán…

produce a perda de colleitas agrícolas.

• As inundacións…

mestura a auga potable coas residuais, o que xera epidemias.

Sinala cun X a resposta correcta. • Os desastres naturais son: Accidentais e previsibles. Fortuítos e catastróficos. Naturais e predicibles. Causados pola acción humana. • As inundacións adoitan producirse en momentos en que: Chove pouco en moito tempo. A neve aparece en lugares onde nunca neva. Chove pouco en pouco tempo. Chove moito en moi pouco tempo. • Podemos falar de seca cando: Chove pero non se embalsa a auga. Non chove pero hai auga nos pantanos. Chove pouco durante o verán. Nun lugar chove menos do habitual para o clima da zona. • Un furacán diferénciase das tormentas tropicais polo seguinte: O lugar en que se producen. A cantidade de neve que precipita. O seu gran tamaño e as súas proporcións. O seu menor tamaño.

4

Explica que riscos naturais dos que estudaches poden afectar á localidade en que vives. Como se poderían evitar?


123

4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

O climograma (I): como se elabora 1

Volve ler os apartados do libro de texto «Construír e interpretar climogramas», concretamente «Exemplo resolto». Sigue os pasos que se detallan e constrúe o climograma de Kiev. PROCEDEMENTO 1. Obter os datos do clima. Para obter os datos climáticos, podemos utilizar calquera enderezo de Internet onde se ofrezan ou libros de xeografía xeral ou física. Por exemplo, podes consultalos en www.meteogalicia.es ou en www.aemet.es.

2

Realizar a táboa de datos. Elabórase unha táboa onde aparezan todos os meses do ano. A cada mes corresponderalle unha temperatura media en graos centígrados e unha cantidade de precipitacións totais en milímetros (mm). O total de temperaturas é a media de temperaturas do ano, e o total de precipitacións, a suma anual de precipitacións.

3

X

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D

Tot.

Temp. (ºC)

26

24,5

0

6

16

19

20

19

13,5

7

4

24

7,5

Pr. (mm)

33

25

40

43

48

66

78

58

45

45

38

38

557

Debuxar o climograma. a) Traza un eixe horizontal na parte de abaixo da folla. Se estás usando unha folla cuadriculada, intenta que sexan 12 ou 24 cadrados; se utilizas papel milimetrado, que ocupe 12 cm. b) Escribe a inicial de cada un dos meses do ano no eixe horizontal. c) Fai un eixe vertical esquerdo. Lembra que as temperaturas máis baixas son as que che deben marcar o inicio do climograma, e o 0 non ten por que estar na base, xa que pode haber temperaturas baixo cero, e, polo tanto, haberá temperaturas por encima de 0 (se son positivas) ou por debaixo (se son baixo cero). Recorda tamén que os datos deben ser proporcionais: por exemplo, 1 cm cada 5º.

En ºC

KIEV

En mm

40

80

30

60

20

40

10

20

0

0

d) Escribe nun dos extremos do eixe «Temperaturas en °C». e) E labora o eixe vertical dereito. Fíxate no número máis alto que vas representar antes de decidir o tamaño (neste caso, 78 mm). Lembra que non pode haber precipitacións negativas, a base é 0 mm, que debe estar á mesma altura ca os 0 ºC.

-10

-20 X

F

M A M

X

X

A

S

O

N

D

f ) O s datos do eixe da dereita deben duplicar sempre os do eixe esquerdo: á mesma altura que escribiches 20 °C debes escribir 40 mm. g) Escribe nun dos extremos do eixe vertical dereito «Precipitacións en milímetros». h) M ide unha liña vertical desde o mes de xaneiro. A liña debe chegar á altura da temperatura que se alcance nese mes, é dicir, 26 °C. i) Debuxa alí un punto vermello. l) Fai o mesmo co resto dos meses. m) Elabora unha curva que una os puntos. n) D ebuxa unha barra azul horizontal en cada mes que alcance a altura do seu dato de precipitacións. Lembra que a base da barra si que se apoia no 0.

124


4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

O climograma (II): comentario 1

Volve ler os apartados do libro de texto «Construír e interpretar climogramas». Sigue os pasos que se detallan e interpreta o climograma de Kiev da ficha anterior. PROCEDEMENTO 1. Coñecementos previos. Para poder catalogar o clima de Kiev dentro da clasificación climática mundial, cómpre ter estudado polo menos o apartado 5 da unidade 4 do libro de texto, titulado «Os climas da Terra», aínda que o máis adecuado é estudar antes as diferentes paisaxes para poder identificalas. 2. Observa o climograma. Nos meses en que a curva das temperaturas está por debaixo das barras de precipitacións, o clima é chuvioso. Nos meses en que a curva das temperaturas está por encima das precipitacións, estamos ante un mes seco. Neste caso, non hai ningún mes seco. 3. Comentario. a) As temperaturas:

• As temperaturas varían moito duns meses a outros, cun máximo no verán (xullo) e un mínimo no inverno (xaneiro). Polo tanto, estamos ante un clima temperado en que se distinguen con claridade o verán e o inverno.

• Tres meses do ano teñen temperaturas por debaixo de 0 ºC. Polo tanto, é un inverno moi frío e un verán cálido.

b) As precipitacións:

2

3

• Se sumamos todos os datos de precipitacións, atoparemos que a precipitación anual é de 557 mm.

• Polo tanto, debemos descartar que se trate dun clima oceánico, xa que as precipitacións deste clima están próximas a 1.000 mm.

• O máximo de precipitacións encontrámolo no verán (xullo), polo que tampouco se trata dun clima mediterráneo, pois o noso climograma non ten meses secos nin seca estival.

• Trátase, pois, dun clima continental, en que as precipitacións se producen no verán, non son abundantes, pero non hai meses secos; e as temperaturas son suaves no verán e o inverno é seco e frío.

• Non obstante, o feito de non alcanzar unhas temperaturas máis radicais no inverno lévanos a considerar que é un clima continental europeo e non siberiano. Polo tanto, está dentro dos climas cálidos.

Cos seguintes datos, constrúe no caderno o climograma de Madrid. X

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D

Tot.

Temp. (ºC)

4,3

6,6

8,6

11,3

15,3

20,3

24,3

23,8

19,1

12,7

8,4

4,5

13,3

Pr. (mm)

34

28

45

47

45

30

12

12

33

45

47

41

427

Despois, interpreta o climograma que elaboraches contestando estas preguntas e, cos resultados da túa análise, clasifica o clima. • Localiza a cidade nun mapa. Cales son as coordenadas xeográficas de Madrid? Está no hemisferio norte ou no hemisferio Sur? A que altura se encontra con respecto ao nivel do mar? • Como son as temperaturas: elevadas, moderadas ou frías? Como varían ao longo do ano? Diferéncianse estacións? • Suma as precipitacións mensuais e calcula o total anual. Son abundantes? Como se distribúen ao longo do ano?


125

REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

Diferenciar o tempo e o clima

1

Despexado

Nebulosidade variable

Nubes altas

Néboa

Nebuloso

Cuberto

Algúns claros

Chuvia

Chuvascos

Chuvia débil

Chuvia intensa

Variable, posib. de tormentas

Tormentas

Neve

Auganeve

Mar rizada

Maraxe

Marusía

Forte marusía

Mar gordo

Mar moi gordo

Mar bravo

Mar moi bravo

Mar de fondo

Definir o concepto do tempo. Observa o mapa e responde. • Que representa este mapa? • Que símbolos utiliza para expresar o tempo que vai facer? Completa un cadro coma o seguinte no caderno 613233T03P002 (só tes que poñer os diferentes símbolos que aparecen no mapa).

Símbolo

Significado

• Paréceche útil a información que proporciona? Para que usarías un mapa do tempo? 2

Diferenciar o tempo e o clima. • Sinala as definicións correctas. O clima é a diferenza de estacións nun lugar determinado. O tempo é o estado da atmosfera nun lugar concreto. O clima é o estado medio da atmosfera nun lugar concreto.

126


4. O CLIMA

3

Tendo en conta as definicións verdadeiras do exercicio anterior, subliña as afirmacións que son correctas e xustifica en cada caso por que elixiches esas frases. a) Que mal tempo vai hoxe! b) O tempo das illas Canarias é moi agradable todo o ano. c) As previsións do tempo para a fin de semana son moi boas. d) Cando estivemos de vacacións na praia, o clima foi moi malo. e) O clima da miña cidade é moi extremo no verán e no inverno.

4

Distinguir os elementos que constitúen o clima. • Sinala na seguinte lista os elementos que analizarías para coñecer o tempo e o clima. Temperatura.

Presión.

Ventos.

Vexetación.

Radiación solar.

Precipitacións.

Altitude.

Poboación.

• Escribe ao lado de cada definición o elemento do clima que corresponda. a) Cantidade de calor do aire na atmosfera. b) Forza que exerce o aire da atmosfera sobre a superficie terrestre. c) Caída de auga procedente do vapor de auga condensado no aire. d) Desprazamento do aire. 5

Coñecer os factores que inflúen no clima. Os elementos que constitúen un clima poden variar pola intervención de diferentes factores. • Sinala as frases verdadeiras. As precipitacións aumentan coa altitude. As temperaturas aumentan coa altitude. A proximidade ao mar aumenta as precipitacións. As precipitacións son máis abundantes nos lugares de pouca altitude. As temperaturas son máis suaves na costa. As temperaturas descenden cara ao ecuador. • Cal che parece o factor máis importante que inflúe nas temperaturas e precipitacións? Por que?

6

Diferenciar os tipos de precipitacións. Que tipo de precipitacións se orixinan? a) Por evaporación do solo b) Polo relevo c) Polo contacto de masas de aire a distintas temperaturas

7

Traballar en grupo. Realizade un informe sobre os seguintes aspectos. a) O tempo que fixo cada día da semana na vosa localidade. b) O clima que tedes na vosa provincia ou en Galicia. c) Podedes elaborar un mapa do tempo para cada unha das dúas actividades anteriores. d) Expoñédelles os resultados aos vosos compañeiros.


127

4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 6

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

A importancia de predicir o tempo 1

Le o texto e contesta as cuestións. Dúas palabras –auténticas descoñecidas para o cidadán común– acaparan estes días as conversas dos estadounidenses: vórtice polar. Ou o que é o mesmo: uns remuíños de aire extremadamente frío e intenso que sumiron os Estados Unidos en baixas temperaturas non vistas nas dúas últimas décadas. Con parte do sur conxelado, dáse o paradoxo de que no mes de xaneiro está facendo máis frío en Memphis (Tennessee) ca en Anchorage (Alasca) e de que en Atlanta (Xeorxia) vaian máis abrigados ca en Moscova (Rusia). […] O frío é tan intenso que a pel se conxela en cinco minutos cun vento equivalente a 240 graos Celsius, temperatura que alcanzaron algúns termómetros nos Estados Unidos. Con temperaturas de 225 °C, a auga convértese en neve case ao instante, como probaban desafiando as condicións meteorolóxicas varios reporteiros das cadeas de información de 24 horas. «Todos os elementos están dados para que haxa récords de temperaturas baixas», asegura un experto do Weather Channel. «Os que teñen menos de 40 anos non viron nunca algo semellante». Máis de 3.300 voos en toda a nación foran cancelados ao mediodía de onte luns e máis de 6.000 sufrían atrasos, segundo a páxina web flightaware.com, que rastrexa o tráfico aéreo. No estado de Missouri, o Departamento de Transporte advertiu de que a maioría das estradas estatais están cubertas de neve e que o sal non actuaba de maneira efectiva para eliminalo debido ás extremas temperaturas, que ademais están acompañadas de fortes ventos. […] En Chicago, Saint Louis e Milwaukee, as autoridades ordenaron o peche dos colexios e recomendáronlle á poboación non saír das súas casas, entre outras razóns porque os automóbiles deixan de funcionar, xa que os anticonxelantes non son efectivos a temperaturas tan extremas. Minnesota cancelou as clases este luns en todo o estado, por primeira vez en 17 anos. A semana pasada, máis dunha ducia de persoas perderon

As cataratas do Niágara conxeladas.

a vida debido a feitos relacionados coa tormenta de neve. Once persoas morreron en accidentes de tráfico, un home en Wisconsin faleceu por hipotermia e unha muller con alzhéimer morría en Nova York a escasos metros da súa casa ao saír á rúa desorientada. Onte, Greg Ballard, alcalde de Indianápolis, colocou en vermello o nivel de emerxencia de viaxes da cidade, o que facía ilegal para calquera persoa conducir excepto en casos de emerxencia ou para buscar refuxio. A última vez que as autoridades municipais emitiron este nivel de alerta foi durante unha xeada en 1978. Yolanda Monge, El País, 6 de xaneiro de 2014

• Anota no caderno as palabras que non entendas. Busca no dicionario o seu significado. • Busca nun mapa as cidades e os estados dos EUA de que fala o artigo. • Sobre que trata o texto? Resume brevemente as ideas máis importantes que atopases. • Que consecuencias tivo a onda de frío sobre os diferentes estados dos EUA? • Por que é tan perigoso o frío extremo? 2

A importancia de predicir o tempo. • Que sucedería nos aeroportos sen a predición do tempo? • Que ocorrería nas estradas? • Que pasaría nos colexios?

128


4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

A atmosfera 1

Observa estes mapas e contesta as cuestións.

B

1.004

A

1.008

4

1.016

1.

00

B

B

1.020

1.000

B 12 1.0 1.016

A

1.020

1.0

12

1.016

A

A

1.0 20

1.020

1.0 24

1.01 6

2 1.01

B 1.

996

00

1 1.0

A

8

4

2

1.020

1.000

1.00

12

1.0

Fronte fría

Fronte cálida

Isóbaras

Fronte fría

Fronte cálida

Isóbaras

• Que representan eses mapas? Que símbolos utilizan? • Que información nos proporcionan? A situación da atmosfera.

613233T03P004H01

A situación do mar.

613233T03P004H02

As temperaturas máximas e mínimas. A presenza de altas e baixas presións. A chegada de frontes. • Parécenche útiles? Por que? • Onde podes ver mapas coma estes? 2

Observa o documento 3 do libro de texto, completa a táboa e contesta as cuestións. Capa

Altura

Características

Troposfera Estratosfera Mesosfera Ionosfera Exosfera a) Que dous gases principais compoñen a atmosfera? b) Que ocorre coa temperatura na troposfera? c) Que capa está en contacto coa superficie da Terra? d) Onde se encontra o ozono? e) Ata que capa chegan os avións?


129

4. O CLIMA

REPASO E APOIO

Ficha 8

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

A relación entre o clima e o relevo ALTIMETRÍA (En metros)

Galicia

2.500 1.500 1.000

Principado de Cantabria País Asturias Vasco C. Foral de Navarra A Rioxa Castela e León

400

Aragón

0 Principais ríos

Cataluña

Comunidade de Madrid

Encoros

Estremadura

Castela-A Mancha

Comunidade Valenciana Illas Baleares CLIMAS

Rexión de Murcia

Andalucía

Subtropical De montaña Atlántico Mediterráneo Típico

Canarias

Continentalizado Continentalizado moi seco

Escala

85

0

170

Ceuta

quilómetros

Completa o mapa de relevo 220654T8p133a da península ibérica. España Físico mudo

60º

4

6

04

103 2

103 28 0 1

10

1008

12

B

24 10 0 2 10

505 km

40º

10

En hPa (hectopascais) ou mb (milibares)

10

12

Fonte: Martín Vide, Interpretación de los mapas del tiempo. KETRES 1984.

50º

0

104

08

0

borrascas sinálanse coa letra B.

1As 6

15º

0º

15º

30º

Analizamos os factores das precipitacións. • Como inflúe a altitude en relación coas precipitacións? • Explica coas túas palabras a imaxe da dereita.

4

15º

104

10

º

6

• Como inflúe a distancia ao mar respecto ás temperaturas?

30

101

• Que ocorrerá nas mesetas en relación cos vales?

0º

A

As frontes fórmanse nas zonas de contacto de masas de aire frío e cálido e represéntanse con liñas dentadas.

Analizamos os factores das temperaturas. • Como inflúe a altitude en relación coas temperaturas?

3

º

15º

01 220654T8P123 6 Os anticiclóns sinálanse coa letra A.

10

2

40

1

30º

00

• Escribe sobre o mapa de relevo peninsular o nome das principais cadeas montañosas, mesetas e depresións.

45º

B

Seco

10

1

Melilla

833630T2p16.3

Analizamos a distribución de climas en relación co relevo. • Observa os puntos en que se producen os cambios entre o clima atlántico e o mediterráneo. Que estruturas de relevo inflúen nos cambios de clima? Que ocorre no relevo para que se produza este cambio de clima? • Observa os puntos en que se produce o cambio entre o clima mediterráneo típico e o continentalizado. Que estruturas de relevo inflúen nos cambios de clima? Como inflúe o relevo para que se produza este cambio de clima? • Observa os puntos en que hai climas de altura. Que cambios se producen nestes climas respecto aos climas circundantes?

5

Resume no caderno as conclusións a que chegaches analizando a relación entre clima e relevo.

130


AFONDAMENTO

Ficha 9

4. O CLIMA

PREDICIR O TEMPO POR MEDIO DAS NUBES

Nome:

Curso:

Data:

As nubes poden servir para realizar previsións do tempo que vai facer nun futuro inmediato, xeralmente no transcurso dunhas poucas horas, o que é de grande utilidade se queres planificar actividades ao aire libre.

AS NUBES Malia non existiren dúas nubes idénticas, a súa enorme variedade pódese reducir a uns cantos tipos. As nubes pódense clasificar de moitas formas: segundo a súa constitución física, a súa evolución, a súa altitude ou a combinación da súa dimensión vertical e a súa extensión horizontal. En función deste último criterio, cabe diferenciar entre dúas clases de nubes fundamentais: estratiformes e cumuliformes. A primeira clase engloba as nubes que posúen unha dimensión vertical menor ca a súa extensión horizontal, mentres que a segunda designa aquelas que teñen unha dimensión vertical similar, ou mesmo maior, á súa extensión horizontal. Non obstante, a clasificación internacional establece dez xéneros de nubes, concretados na seguinte táboa.

Xénero

Constitución

Cor

Altitude

Relación vertical/ horizontal

Meteoro

Cirros

Cristais de xeo

Branca

Alta

Cirrostratos

Cristais de xeo

Abrancazada

Alta

Estratiforme

Cirrocúmulos

Cristais de xeo/ mixta

Branca

Alta

Cumuliforme

Altostratos

Mixta

Agrisada/azulada

Media/alta

Estratiforme

Chuvia débil

Altocúmulos

Líquida

Branca/gris

Media

Cumuliforme/ estratiforme

Coroa lunar

Nimbostratos

Calquera

Gris

Baixa/media

Estratiforme

Chuvia/neve

Estratocúmulos

Líquida

Gris/gris escura

Baixa

Cumuliforme/ estratiforme

Chuvia esporadicamente

Estratos

Líquida

Gris

Baixa

Estratiforme

Chuvisca

Cúmulos

Líquida

Branca

Baixa/media

Cumuliforme

Chuvasco

Cumulonimbos

Mixta

Gris

Baixa/alta

Cumuliforme

Chuvasco/ tormenta/sarabia

Halos

Fonte: J. Martín Vide e outros, Guía da atmosfera, 1996

CUESTIÓNS 1

Observa as nubes de maneira sistemática e elabora unha ficha en cada observación. Nela podes incluír: • Un debuxo sinxelo ou unha fotografía. • A data e a hora da observación. • O xénero de nubes visible en cada caso ou, polo menos, determina se o que estás vendo son nubes cumuliformes ou estratiformes, facendo unha pequena descrición das súas características fundamentais.

2

Intenta predicir o futuro meteorolóxico inmediato e comproba o teu grao de aproximación á realidade.


131

AFONDAMENTO

Ficha 10

4. O CLIMA

PRECIPITACIÓNS TORRENCIAIS DE OUTONO

Nome:

Curso:

Data:

A gota fría é un fenómeno atmosférico que se produce, sobre todo, no Mediterráneo a finais do verán e comezos do outono. Agora podes coñecer as súas causas.

LECTURA

A gota fría Unha «burbulla» de aire quente e húmido sobe desde a costa, onde o sol de verán quentou a auga do mar, cara aos niveis máis altos e fríos da atmosfera. A ascensión é moi rápida e é causa dunha repentina conversión do vapor en chuvia ou sarabia. É a chamada gota fría, o fenómeno meteorolóxico que está afectando a España nestes días e que trae chuvias abundantes e un descenso xeneralizado das temperaturas. Maniféstase a finais do verán ou a principios do outono e é frecuente na costa occidental do Mediterráneo. Ademais de marcar a fin da estación de máxima calor, a gota fría orixina fenómenos atmosféricos con consecuencias que poden ser de gran magnitude. Este venres, o fenómeno meteorolóxico seguirá afectando á metade sur peninsular, onde deixará chuvascos e tormentas que serán fortes no cuadrante sueste. Ademais, as temperaturas mínimas seguirán baixando ata os dous graos centígrados, segundo a predición da Axencia Estatal de Meteoroloxía (AEMET). En concreto, doce provincias terán activado o risco por chuvias de ata 35 litros por metro cadrado e por fortes tormentas, que tenderán a remitir ao final do día. Son as de Almería, Granada, Xaén, Málaga, Albacete, Ciudad Real, Cuenca, Castelló, Alacant, Valencia e Murcia –estas tres últimas en alerta laranxa, por risco importante–, ademais da illa de Eivisa.

A finais de setembro do ano pasado, Andalucía oriental e a Rexión de Murcia foron castigadas por uns temporais que cobraron a vida de 10 persoas, vítimas das riadas. Cinco anos antes, o 12 de outubro de 2007, a ponte de Beniarbeig (Alacant) foi destruída e a poboación foi inundada polo río Xirona, o leito do cal creceu de forma anómala debido á gota fría. Naquela ocasión as precipitacións superaron os 400 milímetros, estragaron 1.200 casas e 1.500 coches. En Gandía, en 1987, a gota fría trouxo precipitacións de máis de 500 litros por metro cadrado, devastando a comarca da Safor. El País, 30 de agosto de 2013

CUESTIÓNS 1

Analiza o texto. • Busca no dicionario as palabras das que non coñezas o significado. • Por que se orixinan estas precipitacións? Como ves, utilízase o termo «gota fría», pero en realidade non é unha expresión correcta. Busca información e explica por que. • Onde se produce? Por que non afecta normalmente a outras zonas de España? • Que consecuencias ten?

132


4

O CLIMA

AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

A estratosfera…

Curso:

6

O monzón é…

a. É a capa inferior da atmosfera e está en contacto coa superficie terrestre.

a. Un vento constante.

b. Nesta capa abunda un gas chamado ozono que impide que as radiacións ultravioletas cheguen á superficie terrestre.

c. Un vento local.

b. Un vento estacional.

7

Os climas cálidos son…

c. Ten unha temperatura moi baixa, alcanzando os 140 graos baixo cero. 2

a. Ecuatorial, tropical e mediterráneo. b. Ecuatorial, continental e desértico.

O clima… a. É o estado da atmosfera nun momento e nun lugar concreto.

3

c. Ecuatorial, tropical e desértico. 8

No clima oceánico…

b. Indícanos a cantidade de calor e de humidade que hai nun día concreto nun lugar.

a. As precipitacións superan os 500 mm e concéntranse no verán.

c. É o estado característico da atmosfera que se repite nun lugar.

b. As precipitacións son abundantes (1.000 mm) e regulares. c. As precipitacións son escasas (400 mm anuais) e irregulares.

Os factores da temperatura son… a. A latitude, a altitude e a distancia ao mar. b. A zona cálida, temperada ou fría.

9

No clima tropical… a. As precipitacións son regulares e moi abundantes.

c. A lonxitude, a altitude e a perpendicularidade dos raios do sol. 4

b. As precipitacións son abundantes pero concéntranse na chamada estación húmida.

O vapor de auga da atmosfera…

c. As precipitacións son moi escasas, inferiores aos 250 mm anuais.

a. Quéntase, condénsase e convértese en pequenas gotas formando as nubes. b. Procede da evaporación da auga de océanos, lagos, ríos, terreos húmidos e plantas. c. Aumenta cando a temperatura baixa de 5 ºC. 5

Data:

A presión atmosférica… a. Mídese cun pluviómetro e exprésase en milibares (mb) ou en hectopascais (hPa). b. Diminúe coa altitude. Nas zonas baixas a presión é menor porque vai máis calor.

10

O efecto invernadoiro é… a. Cando chove auga mesturada con elementos contaminantes en suspensión. b. Unha especie de bruma que irrita os ollos e os pulmóns. c. O aumento de temperatura provocado polo aumento de emisión de gases invernadoiro.

c. É o peso que exerce o aire nun lugar da superficie terrestre.

1 b, 2 c, 3 a, 4 b, 5 c, 6 b, 7 c, 8 b, 9 b, 10 c. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

133

4

O CLIMA


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Pluviómetro: • Quecemento global: • Estratosfera: • Efecto foehn: • Clima polar:

2

Diferencia os conceptos tempo e clima, poñendo exemplos concretos. (1 p.)

3

Explica este diagrama sobre a relación entre latitude e temperatura. (1,5 p.) Círculo Polar Ártico Inverno

Zona fría

Tró p

ico

Ec

Verán

Tró pic o

ua

de

do

Ca

pri

Círculo Polar Antártico

4

de

Cá

nce

r

r

cor

nio

Zona temperada

Zona cálida

Zona temperada Zona fría

Completa esta táboa sobre os diferentes tipos de vento que hai, poñendo un exemplo de cada un. (1 p.) Tipo

Características

Exemplos

134


CONTROL B

5

Define o que son as precipitacións, como se miden e representan, e que factores inflúen nelas. (1 p.)

6

Sinala que elementos forman parte dun mapa do tempo, aplicándoos sobre este mapa. (1 p.)

B

10

30º

45º

15º

16

0º

15º

60º

40

10 00

º

A

4 104

04 10

6 103 2 103 8 2 10

12 505 km

B

40º

12

10

Fonte: Martín Vide, Interpretación de los mapas del tiempo. KETRES 1984.

1008

24 10 20 10

En hPa (hectopascais) ou mb (milibares)

7

08

10

6

0

10

º

101

30

50º

0 104

10

16

15º

0º

15º

30º

Define o que son os climas temperados, as súas características e que tipo de climas temperados hai. (1 p.) 833630T2p16.3

8

Explica esta imaxe en relación coas catástrofes climáticas. (1 p.)

9

Explica os principais problemas derivados da contaminación atmosférica. (1,5 p.)


135

4

O CLIMA


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Anemómetro: • Cerzo: • Tifón: • Hectopascal: • Clima de alta montaña:

2

Completa a seguinte táboa sobre as capas da atmosfera. (1,5 p.) Capa

Altura

Características

En º 40 30 20

3

Explica o que é a temperatura, como se representa e que factores inflúen nela. (1 p.) OCÉANO

10

0

E

Círculo Pola

4

Explica o que é a presión atmosférica e que aspectos causan as súas variacións. (1 p.)

Toronto

136

En ºC

En mm

50

100

40

80

30

60

O C É A N O A T L Á N T I C O

DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 20

40

CONTROL A

5

Precipitación (En mm)

Explica a que fenómeno meteorolóxico corresponde este mapa e cales son as súas principais características. (1 p.)

Máis de 3.000 MONGOLIA

De 3.000 a 1.000

COREA DO NORTE

De 1.000 a 250

Menos de 250 Monzón do inverno

NEP AL

BUTÁN BANGLADESH

Golfo de Bengala

Mar Arábigo

508737-04-75_a_leyenda

SRI LANKA

0

1.000

quilómetros

Mar da FILIPINAS China Meridional BRUNEI

MALAISIA

Escala

6

R MA AN LA MY OS TAILANDIA CAMBODJA

M NA

INDIA

TAIWÁN T VIE

COREA DO SUR Mar da China Oriental

CHINA

Monzón do verán

XAPÓN

O C É A N O Í N D I CO

I N D O N E S I A

Define o que son os climas cálidos, as súas características e que tipo de climas cálidos hai. (1 p.)

508737-04-75-a

7

Indica que tipo de gráfica é esta, e a que tipo de clima podería corresponder, razoando os motivos que te levan a esa conclusión. (1,5 p.)

ºC

En mm

ar Ártico

J A S O N D

20

40

20

0

0

0

-20

60

20

40

GLACIAL

10

20

ÁRTICO 0

E F M A M J


8

30

80 40

E F M A M J

80

120

60

J A S O N D

X F M A M X X A S O N D

0

Explica esta imaxe sobre as catástrofes climáticas e as súas consecuencias. (1 p.) Aberdeen

A S I A O C É A N O

E U R O PA

P A C Í F I C O

Sonnblick

En ºC

9

En mm

160

80

En ºC

En mm

En ºC

Explica o que é o quecemento global e as solucións propostas para evitalo. (1 p.) Atenas

350 300

Port Said

250 Trópico de Cáncer

En mm

200 150

Bamako

ÁFRICA

DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, 25 S. L. Ho Chi Minh

100

137 50

4

O CLIMA





Control A

B1-1. Analizar e identificar as formas de representación do noso planeta (o mapa), e localizar espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas.


1, 4

1, 2, 3

B1-8. Coñecer, comparar e describir os grandes conxuntos bioclimáticos que conforman o espazo xeográfico europeo.

B1-8.1. Clasifica e localiza nun mapa os distintos tipos de clima de Europa.

2, 3, 7

1, 3, 4, 6, 7


B1-11.2. Elabora climogramas e mapas que sitúen os climas do mundo e os elementos máis importantes.

4, 5, 6

3, 5, 6, 7

B1-12. Coñecer, describir e valorar a acción do ser humano sobre o medio ambiente e as súas consecuencias.


1, 8, 9

8, 9


Control B 1

• Pluviómetro: instrumento que permite medir as precipitacións. • Quecemento global: aumento da temperatura media da superficie terrestre.

• Efecto foehn: cando unha masa de aire húmido se atopa cunha montaña, elévase para pasar por enriba e, ao facelo arrefría, fórmanse nubes e precipita na ladeira exposta ao vento (barlovento), mentres que na ladeira de sotavento case non chove.

Ventos que cambian diariamente: por exemplo, as brisas mariñas, que sopran desde o mar cara á terra durante o día, e desde a terra cara ao mar durante a noite. Ventos locais: sopran de maneira variable. Por exemplo, o cerzo no val do Ebro. 5

Chamámoslle precipitacións á auga que cae á superficie terrestre procedente da atmosfera. Poden ser en forma de chuvia, ou de neve ou sarabia. Mídense co pluviómetro e exprésanse en milímetros (mm). Nos mapas represéntanse mediante liñas chamadas isohietas, que unen puntos de igual precipitación durante un período determinado. Os factores que modifican as precipitacións son principalmente tres: a latitude, a altitude e a distancia respecto á costa.

6

Forman parte dun mapa do tempo os anticiclóns (A), que son centros de altas presións, e as borrascas (B), que son centros de baixas presións. Ademais, aparecen as frontes, que se forman nas zonas de contacto de masas de aire frío e cálido, e represéntanse con liñas dentadas, e as isóbaras, que unen puntos con igual presión.

7

Os climas temperados son característicos das zonas temperadas da Terra. Son tres:

O tempo é o estado da atmosfera nun momento e nun lugar concreto. Por iso é cambiante. Por exemplo, dicimos que en Santander onte fixo un tempo frío e chuvioso e, en cambio, hoxe está soleado.

As temperaturas varían en función da latitude. Son máis elevadas no ecuador e descenden progresivamente do ecuador cara aos polos. Na zona próxima ao ecuador, os raios solares inciden perpendicularmente e concéntranse nunha zona menos extensa, polo que son máis intensos e quentan máis. En cambio, entre os trópicos e os polos

138

Ventos constantes: sopran sempre na mesma dirección. Por exemplo, os alisios. Ventos estacionais: cambian de dirección segundo as estacións. Por exemplo, os monzóns.

O clima é o estado característico da atmosfera nun lugar. Para coñecelo, estúdase durante décadas. Así, cando dicimos que no verán nunca chove, referímonos ao clima. 3

4

• Estratosfera: capa da Terra que está por encima da troposfera.

• Clima polar: dáse entre os círculos polares e os polos. Nel as temperaturas son moi frías e as precipitacións case inexistentes. 2

os raios solares inciden inclinados e a enerxía solar repártese por un territorio máis extenso, polo que perden intensidade.


• Mediterráneo: con invernos suaves e veráns cálidos. As precipitacións son escasas (400 mm) e irregulares, con seca estival.

artificiais de órbita baixa, os destinados á procura das persoas ou á telefonía móbil. 3

A temperatura é a cantidade de calor que contén o aire da atmosfera. Mídese co termómetro e, en xeral, exprésase en graos Celsius (°C). Nos mapas represéntase mediante liñas chamadas isotermas, que unen puntos con igual temperatura media anual. Os factores que inflúen na temperatura son a latitude, a altitude e a distancia ao mar.

4

A presión atmosférica é o peso que exerce o aire nun lugar da superficie terrestre. Canto maior é o peso, maior é a presión. Esta varía en función da altitude (nas zonas baixas a presión é maior ca nas altas, porque hai máis aire sobre elas) e da temperatura do aire (o aire cálido pesa menos ca o aire frío e, polo tanto, exerce menos presión).

5

A imaxe representa os ventos monzóns, que son estacionais e cambian de dirección segundo as estacións. No caso dos monzóns, que se dan no sur e sueste de Asia, no verán sopran desde o océano Índico cara ao continente e traen abundantes chuvias, mentres que no inverno sopran á inversa, e traen un tempo seco e estable.

6

Os climas cálidos son característicos da zona cálida da Terra. Son tres: o ecuatorial (con temperaturas sempre cálidas e precipitacións regulares e moi abundantes), o tropical (temperaturas elevadas e precipitacións que oscilan entre 2.000 e 500 mm, concentradas na estación húmida), e o desértico (temperaturas moi altas e precipitacións moi escasas).

7

É un climograma mediterráneo típico. As temperaturas son suaves no inverno e altas no verán. As precipitacións son escasas (400 mm) e irregulares, con seca estival.

8

A imaxe representa o smog, característico das grandes cidades chinesas, pero que tamén se dá, ocasionalmente, noutras cidades doutros continentes. É unha néboa mesturada con fume e outras partículas en suspensión que irrita os ollos e os pulmóns.

9

O quecemento global é o aumento da temperatura media na superficie terrestre. Durante o século XX, a temperatura media exterior do planeta incrementouse en 0,6 °C, debido a que a combustión de carburantes do petróleo aumentou a acumulación de dióxido de carbono (o principal gas) na atmosfera, intensificando o efecto invernadoiro. Para evitalo, propúxose (Protocolo de Quioto) a redución do 5,2 % da produción de gases de efecto invernadoiro entre 2008 e 2012 respecto aos niveis de 1990, pero sen éxito.

• Oceánico: con temperaturas suaves durante todo o ano. As precipitacións son abundantes (1.000 mm, aproximadamente) e regulares. • Continental: con invernos moi fríos e veráns cálidos. As precipitacións superan os 500 mm e son máis abundantes no verán. 8

A imaxe móstranos un bosque afectado pola chuvia ácida. Este fenómeno prodúcese cando a auga da chuvia se mestura con partículas contaminantes, e é capaz de destruír as plantas e afectarlle á fauna.

9

Chamámoslle contaminación atmosférica á concentración de impurezas e gases derivados das actividades humanas. As principais fontes de emisión de gases contaminantes son as industrias, as centrais eléctricas e os medios de transporte. Esta contaminación é moi nociva para a saúde dos seres vivos e crea graves problemas ambientais, como o quecemento polo efecto invernadoiro, a chuvia ácida, o smog ou a destrución da capa de ozono.

Control A 1

• Anemómetro: instrumento que serve para medir a velocidade do vento. • Cerzo: vento local que sopra no val do Ebro. • Tifón: forte borrasca con ventos e chuvias moi intensas. Tamén se coñece cos nomes de furacán ou ciclón tropical. • Hectopascal: a presión atmosférica exprésase en hectopascais (hPa) ou en milibares (mb), e mídese cun barómetro. • Clima de alta montaña: é característico das zonas frías e o que domina nas maiores altitudes. É frío con precipitacións abundantes.

2

Troposfera: entre 0 e 12 km. Nela desenvólvese a vida e contén o 80 % de todos os gases da atmosfera. Estratosfera: entre 12 e 50 km. Contén a capa de ozono que protexe a Terra das radiacións solares. Mesosfera: entre 50 e 500 km. É importante polas reaccións químicas que se producen nela, especialmente durante o día, pola interferencia da radiación solar. Termosfera: máis de 500 km. A radiación solar é tan forte nesta capa que arrinca electróns das partículas de gases que contén. Exosfera: constitúe o límite exterior da atmosfera. Nela orbitan os satélites


139

4

O CLIMA


Nome:

Curso:

Data:

O profesor de Ciencias Sociais pediuvos que realicedes un informe sobre o cambio climático, para debater na clase cos vosos compañeiros sobre as causas deste fenómeno e as consecuencias que está a ter para o conxunto do planeta. Podemos facer algo nós para frear o quecemento global da Terra?

1

Le este texto sobre o cambio climático e contesta as cuestións.

Os científicos teñen cada vez máis claro –ao 95 %– que o home é o principal actor do cambio climático e advirten de que os danos causados ata agora polas emisións de gases –subida do nivel do mar, acidificación dos mares ou o derretemento dos glaciares– se manterán durante séculos se os gobernos non se conciencian de que o quecemento é real e moi grave, aínda que se suavizase nos últimos anos, e xa toman medidas drásticas para combatelo. […] Entre o 15 % e o 40 % do dióxido de carbono emitido pode quedar xa na atmosfera. Segundo as súas previsións, o nivel do mar podería subir entre 26 e 82 centímetros e a temperatura aumentar ata 4,8 graos a finais de século.

venres en Estocolmo (Suecia) as principais conclusións do seu último informe. O informe AR5, principalmente pensado para os representantes políticos, reúne as evidencias científicas dos últimos seis anos. […] O documento será estudado polos gobernantes do mundo antes de chegar a un acordo multilateral vinculante para reducir a emisión de gases de efecto invernadoiro en 2015, que deberá comezar a aplicarse en 2020. Para logralo, os autores recomendan comezar «o máis rápido posible» unha senda cara á enerxía renovable, protexer os bosques, os océanos e os recursos hídricos dos que depende a economía.

O Grupo Intergobernamental do Cambio Climático (IPCC), creado polas Nacións Unidas, avanzou este

Juana Viúdez, El País, 27 de setembro de 2013

• Por que se está a producir o cambio climático segundo este artigo? (1 p.) • Cales son os principais problemas que implica o cambio climático? (1 p.) • Que é o informe AR5? Que solucións propuxeron os científicos para atallar este problema? (1 p.) 2

Hai moitas persoas que non son conscientes da importancia que pode ter o cambio climático. Como lles explicarías o que é o clima e como lles afecta ás persoas e ao resto dos seres vivos? (2 p.)

140


PROBA

3

Cales dos seguintes fenómenos climáticos derivan do cambio climático? Completa esta táboa. (2,5 p.) Deriva do cambio climático? (Si/Non)

Consiste en…

Desxeo dos casquetes polares Orixe das precipitacións polo relevo (efecto foehn) Aumento global da temperatura Efecto invernadoiro Aumento do nivel do mar Aumento do CO2 da atmosfera 4

Analiza estes diagramas e contesta as preguntas. • Observa o gráfico que está arriba. Cal é a tendencia xeral que mostra? A que conclusión se pode chegar? (0,5 p.)

EVOLUCIÓN DA TEMPERATURA DA ATMOSFERA En ºC 15,0 14,8

14,6 14,4

14,2 14,0

• Observa o gráfico de abaixo. Por que cres que aumentan as emisións de CO2 a partir do inicio da era industrial? Que consecuencias tivo este aumento de emisións? (0,5 p.)

13,8 13,6 13,4 13,2

13,0 1880

1900

1920

1940

1960

1980

2000

• Indica que relación hai entre ambos os gráficos. (0,5 p.)

EVOLUCIÓN DAS EMISIÓNS MUNDIAIS DE DIÓXIDO DE CARBONO (CO2)

Volume en partes por millón 400 380 360 340

5

Explica que medidas poderiamos adoptar nós a nivel persoal para combater o cambio climático. (1 p.)

2020

Anos

Comezo da Revolución Industrial

320 300 280 260 240 220

200 1000

1200

1400


1600

1800

2000

Anos

141

4

O CLIMA






B1-3.1. Enumera e describe as peculiaridades do medio físico español. B1-12.1. Realiza buscas en medios impresos e dixitais referidas a problemas ambientais actuais e localiza páxinas e recursos web directamente relacionados con eles.

B1-12. Coñecer, describir e valorar a acción do ser humano sobre o medio ambiente e as súas consecuencias. Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía






Actividades

1, 2, 3, 4, 5

2, 3, 4

1, 3, 5


1

Efecto invernadoiro: non, é un proceso natural polo que a atmosfera mantén unha temperatura moderada na superficie do planeta.

• Polas emisións de gases de efecto invernadoiro que realizan os seres humanos. • Aumento das temperaturas, subida do nivel do mar, acidificación dos mares e derretemento dos glaciares.

Aumento do nivel do mar: si, o aumento das temperaturas está intensificando o desxeo dos casquetes polares e facendo que aumente o nivel do mar.

• Propoñen reducir as emisións dos gases de efecto invernadoiro, potenciar a enerxía renovable, protexer os bosques, os océanos e os recursos hídricos de que depende a economía. 2

Aumento do CO2 da atmosfera: si, a combustión de carburantes do petróleo aumentou a acumulación de dióxido de carbono (que é o principal gas que intensifica o efecto invernadoiro), incrementando o quecemento da parte baixa da atmosfera.

O clima é o estado característico da atmosfera nun lugar.

O clima intervén na formación do relevo, altera o estado dos océanos e condiciona a vida de todos os seres vivos.

4

e 2005.

Algúns trazos do clima favorecen a vida humana, como as temperaturas suaves e unhas chuvias moderadas, mentres que outros trazos, como o frío, a aridez e a calor húmida e constante, son condicións adversas para o desenvolvemento da vida. 3

• Porque coa revolución industrial se intensifica a combustión de carbón e de carburantes derivados do petróleo. A consecuencia foi a intensificación do efecto invernadoiro, co conseguinte quecemento da parte baixa da atmosfera.

Desxeo dos casquetes polares: si, o aumento

• Existe unha relación directa entre ambos os gráficos: a medida que se intensifica a emisión de dióxido de carbono, aumenta máis a temperatura da atmosfera.

das temperaturas está intensificando o seu desxeo. Orixe das precipitacións polo relevo: non, o chamado efecto foehn prodúcese cando unha masa de aire húmido se atopa cunha montaña e se eleva para pasar por enriba. Ao facelo, arrefría, fórmanse nubes e precipita na chaira exposta ao vento (barlovento). Aumento global da temperatura: si, estase producindo un aumento da temperatura media da superficie terrestre. Durante o século XX, a temperatura media exterior do planeta incrementouse en 0,6 °C.

142

• Un incremento global das temperaturas entre 1880

5

R . M. A loita contra o cambio climático non depende só dos gobernos. A nivel persoal tamén podemos colaborar; por exemplo, reducindo o consumo eléctrico (utilizar lámpadas de baixo consumo, apagar a luz do cuarto cando non hai ninguén nel, poñer a lavadora só cando a carga estea completa…), reutilizar e reciclar o cartón e o papel, os envases de plástico, o vidro, o aluminio, e usar o transporte público sempre que poidamos, xa que os coches son máis contaminantes.


5. AS PAISAXES DA TERRA

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . 146 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 • Paisaxe natural e paisaxe transformada. . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 • Principais desertos do mundo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 • Os bosques mediterráneos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 • Quedan bosques mediterráneos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150


Ensinanza individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Repaso e apoio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 • Conceptos e contidos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Ficha 1: Conceptos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Ficha 2: Principais paisaxes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Ficha 3: Paisaxes, ríos e vexetación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Ficha 4: Paisaxes e poboamento humano. . . . . . . . . . . . . . . . . 155 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

Ficha 5: Paisaxes naturais e transformadas. . . . . . . . . . . . . . . . 156 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Ficha 6: Os climas e as paisaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 • Repaso acumulativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

Ficha 7: O relevo e as paisaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

Afondamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Ficha 8: Os ventos e as paisaxes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Ficha 9: Localizar as paisaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

144


Recursos para a avaliación de contidos . . . . . . . 162 Controis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . 166

Recursos para a avaliación por competencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . 170


145

5


AS PAISAXES DA TERRA

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO AS PAISAXES DA TERRA

SABER

SABER FACER

SABER SER

• Paisaxe natural e paisaxe transformada

• Interpretar a imaxe dunha paisaxe

• A selva

• Interpretar unha cliserie

• A sabana

• Analizar a evolución dunha paisaxe a partir de fotografías aéreas

• Recoñecemento da importancia de protexer as especies en perigo de extinción

• Os desertos

• Valoración das consecuencias da acción humana no medio físico

• A paisaxe mediterránea • A paisaxe oceánica • A paisaxe continental • As paisaxes frías

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica. Analizar a evolución dunha paisaxe a partir de fotografías aéreas • Interpretar imaxes, gráficos e mapas • Buscar información en Internet

Actividades finais



• Paisaxes do mundo. Unha web para gozar

• Comprometidos. Especies en perigo de extinción


Avaliación

• Repaso e apoio. As paisaxes da Terra • Afondamento. As paisaxes da Terra

• Avaliación de contidos. As paisaxes da Terra: controis B e A


• Avaliación por competencias. Proba • Guía das avaliacións externas

Proxectos de excelencia • Proxecto social

Recursos dixitais


• LibroMedia. As paisaxes da Terra


Ferramentas






146


5





• Epígrafe 1: A paisaxe natural e a paisaxe transformada. • Epígrafe 2: A selva. • Epígrafe 3: A sabana. • Epígrafe 5: A paisaxe mediterránea.

• Repaso e apoio. As paisaxes da Terra.

• Epígrafe 6: A paisaxe oceánica.


• Epígrafe 7: A paisaxe continental.


• Epígrafe 8: As paisaxes frías.


• Comprometidos: Especies en perigo de extinción.


• Epígrafe 4: Os desertos.

Básico

• Traballo cooperativo: Paisaxes do mundo: unha web para gozar. • Actividades: 4, 6, 8, 9, 11, 12, 13, 16, 17, 19, 27, 28, 32 e 35. • Todas as epígrafes. • Saber facer: Interpretar a imaxe dunha paisaxe. Avanzado

De excelencia

• Saber facer: Interpretar unha cliserie.

• Afondamento. As paisaxes da Terra.

• Aplica unha técnica: Analizar a evolución dunha paisaxe a partir de fotografías aéreas.


• Actividades: 2, 3, 5, 7, 10, 15, 18, 21, 23, 24, 25, 33 e 36.




• Resolve un caso práctico. Os tsaatan, un exemplo de adaptación ao medio.

• Lecturas de Xeografía e Historia. • Avaliación de contidos. Control A.

• Actividades: 1, 14, 20, 22, 26, 30, 31 e 34.

TRABALLOS CON DISTINTAS METODOLOXÍAS

Aprendizaxe Baseada en Proxectos (ABP) e traballo cooperativo





Proxecto social.

Tratamento da información. As Ciencias Sociais no cine. Localización en Google maps.


147

5




PAISAXE NATURAL E PAISAXE TRANSFORMADA

O traballo con estas dúas imaxes iniciais resulta fundamental porque inicia o alumno na identificación dos trazos básicos das paisaxes naturais e as humanizadas ou antropizadas. Chamámoslle paisaxe aos diferentes aspectos que mostra o terreo. • O aspecto dun espazo que non foi modificado polo ser humano é unha paisaxe natural. • E n cambio, denominamos paisaxe transformada ou humanizada aquel espazo que resulta das modificacións que as persoas realizan no medio natural. Entre as dúas imaxes hai un apartado «Saber facer» que propón a identificación dos elementos que caracterizan estes dous tipos de paisaxes, e no texto formúlanse catro ideas básicas para poder detectar eses elementos: 1. O hábitat humano, ben sexa rural ou urbano. 2. Os elementos relacionados coas actividades agrarias. 3. Os elementos propios dos espazos urbanos. 4. Os cambios espaciais orixinados polas actividades dos sectores secundario e terciario. Como se plasman nas imaxes das paisaxes estes catro tipos de modificacións? Os hábitats, pola aparición de asentamentos humanos. É importante que o alumno poida categorizalos, por exemplo, en asentamentos nómades, poboacións rurais (menor tamaño, maior espazo dedicado a actividades agrarias ou espazos naturais) e poboamentos urbanos. Os elementos relacionados coas actividades agrarias maniféstanse, entre outras moitas cousas, pola

148

existencia de diferentes formas de parcelamento, a aparición de vexetación agrícola, de infraestruturas relacionadas con estas actividades, como canalizacións para regas, etc., e de edificacións relacionadas coa gandaría. Os elementos propiamente urbanos non son doados de diferenciar, xa que os máis significativos, como a densidade de poboación, son difíciles de representar neste tipo de imaxes. Si se pode traballar, non obstante, sobre a abundancia ou a importancia das infraestruturas asociadas co transporte e sobre as construcións (tipo e tamaño de edificios, distribución destes, etc.) propias de zonas cunha elevada densidade de poboación, entre outras moitas cuestións. Na mesma liña, pódense identificar os resultados espaciais das actividades dos sectores secundario e terciario: polígonos industriais, parques tecnolóxicos, canteiras e minas, áreas comerciais, instalacións hoteleiras, áreas de estacionamento de camións, etc., ou modificacións como a aparición de amplas zonas de praia, elementos de protección da costa, etc. Ademais destes elementos de identificación e discriminación de paisaxes naturais e transformadas, o alumno debe asimilar as diferenzas que se dan entre os seguintes conceptos: vexetación natural ou potencial (a que é propia das condicións físicas dese espazo) e a real ou antropizada (a que é o resultado da acción humana e que substitúe ou modifica a natural). Igualmente, debe comprender que por ecosistemas non poden entenderse exclusivamente os espazos naturais, senón tamén aqueloutros en que é patente a acción humana.


5




PRINCIPAIS DESERTOS DO MUNDO

0º

Polar Ártico

Colorado Mojave Sonora Chihuahua Trópico de Cáncer 0º Ecuador

OCÉANO Sáhara

ATLÁNTICO

Cálidos Fríos

OCÉANO PACÍFICO

Somalia Paracas


Desertos

Takla Makan

Deserto Iraniano Desertos Thar de Arabia

OCÉANO PACÍFICO

Gobi

Turkestán Occidental

Atacama Patagonia


Círcu lo

OCÉANO Namibia

ÍNDICO

Gran Deserto de Area

Kalahari

Escala 0

Vitoria

2.738

quilómetros

dous subgrupos: os desertos continentais asiáticos, Este mapa presenta varias posibilidades didácticas. Por un lado, permite analizar a localización dos princique se caracterizan por presentaren chuvias estivais, pais desertos e corrixir unha percepción moi estendidebidas ao fenómeno monzónico (Gobi, Taklamakán, da, segundo a cal os desertos se localizan en508737_05_p097_b_desiertos_mundo lugares Karakum, desertos de Irán-Iraq e Siria); e os desertos moi cálidos. A localización dos desertos en latitudes do oeste dos Estados Unidos e zonas de Australia, en moi diversas facilita esta tarefa. que as adveccións de ventos húmidos son detidas por Por outro lado, favorece unha análise dos diferentes elevadas cordilleiras. Ambos os tipos teñen unha cufactores que dan lugar ás paisaxes desérticas. O que berta vexetal xerófila (cactos, arbustos espiñentos, caracteriza un deserto é a aridez e non as elevadas etc.) que se abastece das precipitacións da estación temperaturas. A aridez é o resultado dunha evapodas chuvias ou das que caen sobre as zonas máis eletranspiración moito máis alta ca as precipitacións que vadas, no caso dos desertos americanos. recibe. Isto é, de que a evapotranspiración real é moi inferior á potencial. As causas desta situación encóntranse, pois, nas interrelacións que se dan entre a cantidade de precipitacións, a temperatura, a vexetación, etc. Non obstante, o factor determinante é a cantidade de precipitacións. De feito, adoita dicirse que un espazo é desértico cando as precipitacións están por debaixo dos 250 mm anuais. Polo tanto, os desertos pódense clasificar, dun xeito simple, nos seguintes grupos: Tropicais e subtropicais: orixínanse pola existencia de zonas de altas presións sobre eses espazos ao longo de todo o ano, o que impide a chegada de ventos cargados de humidade dos mares e océanos próximos. Continentais de latitudes medias: fórmanse pola dificultade que teñen os ventos húmidos para chegar ata eles, pola distancia xeográfica ou pola existencia de infranqueables barreiras montañosas. Presentan

Desertos costeiros de latitudes medias: sitúanse nas fachadas occidentais dos continentes, onde as correntes mariñas frías arrefrían as brisas mariñas do oeste, reducindo a evaporación e dando lugar a un proceso de inversión térmica, polo que o aire frío queda inmobilizado baixo unha capa de aire máis cálido, e impide a formación de nubes e de precipitacións. Atopamos exemplos en Paracas e Atacama, o Sáhara Occidental, Namibia e Australia. Desertos moi fríos (polares e de alta montaña): pódense situar ou ben en zonas de grande altitude (Tíbet, altiplanos andinos) ou ben en rexións secas de altas latitudes (Patagonia, algunhas áreas da periferia do Ártico...). Determínanos dous factores: as baixísimas temperaturas, que fan que a auga se atope en estado sólido, e a permanencia do anticiclón polar, que impide a chegada de ventos húmidos.


149

5


PARA SABER MÁIS

OS BOSQUES MEDITERRÁNEOS

Os bosques mediterráneos son un prodixio de adaptación ao medio en que se desenvolven: evolucionaron a partir da última glaciación, tendo que adaptarse a dúas etapas anteriores á actual, con climas marcadamente distintos. De 7000 a 4000 a.C., deuse nas latitudes en que hoxe hai climas mediterráneos, unha fase máis cálida ca a actual, aínda que máis húmida; de 4000 a 2000 a.C., polo contrario, as temperaturas foron inferiores ás actuais e as precipitacións, máis escasas. É importante coñecer isto porque facilita comprender a gran capacidade de adaptación do bosque mediterráneo e, tamén, as dificultades que encontra este bosque para rexenerarse cando non se dan as condicións climáticas que estiveron nas súas orixes. Esa capacidade de adaptación maniféstase na secuencia que se observa nas súas fases de degradación e de recuperación. Cando as condicións climáticas ou edáficas empeoran, os bosques comezan a perder densidade, abríndose e deixando penetrar unha maior insolación ao solo, que favorece o desenvolvemento da matogueira, a cal vai substituíndo o bosque. • A primeira fase de matogueira, a maquia, é de porte elevado (máis de dous metros de altura) e densa, protexendo o solo da evaporación. • A segunda, máis degradada, é a garriga, en que os arbustos teñen unha altura entre os dous metros e os cincuenta centímetros, aínda que manteñen a cobertura do solo. • A seguinte fase na degradación é a brolla, con arbustos de alturas de menos de 50 centímetros, pero con menor densidade, o que facilita a evaporación e a erosión e orixina o empobrecemento dos solos. A seguinte é a das tomiñeiras: arbustos de escaso porte e que deixan ao descuberto máis do 50 % do solo. Se a degradación continúa, pódese chegar a unha fase de estepa, que é a inmediatamente anterior a graves procesos de desertización. Pero o bosque mediterráneo mostra a súa capacidade de adaptación cando se adapta tamén a cambios positivos e se reconstrúe percorrendo, ao revés, as fases da súa degradación, aínda que manifesta, polos motivos antes citados, serias dificultades para recuperar a súa situación de bosque mesto.

150


QUEDAN BOSQUES MEDITERRÁNEOS?

Os bosques mediterráneos teñen dous inimigos principais. Un de índole natural, os veráns sen precipitacións, cando a insolación é máis importante e as temperaturas máis elevadas, e outro antrópico, a busca de terras para pastos e cultivos, a explotación madeireira, etc. Para facer fronte á primeira ameaza, os bosques xeraron elementos de adaptación e supervivencia; para a segunda, non. Os bosques mediterráneos compóñense de árbores duns 20-25 metros de altura, de copa globular e relativamente próximas unhas a outras, para xerar unha sombra que diminúe a temperatura por debaixo das copas e reduce a evaporación. Nesas condicións, estes bosques fan fronte á escaseza de auga estival. Cando o ser humano actúa negativamente sobre o bosque mediterráneo, faino de dúas maneiras: córtao por completo e acaba con el, xeralmente para obter solos agrarios ou urbanos, ou córtao de forma selectiva, eliminando algunhas árbores ou cortándoas pero deixando no solo as raíces e unha pequena parte do tronco. A corta selectiva dá lugar a dúas situacións diferentes, aínda que cun final parecido: a eliminación dunha parte das árbores permite unha maior insolación dos solos, unha maior evaporación e a acentuación dos procesos de erosión, o que fai que o arboredo inicie un proceso de degradación. Esta forma de acción humana orixínase pola busca de solos agrarios, pero tamén de sombra sobre eles: as árbores que quedan danlles sombra aos cultivos ou aos pastos que se desenvolven no solo. A segunda forma de corta selectiva permite unha recuperación das plantas, pero xa non na forma da árbore orixinaria: os solos empobrecidos xa só permiten o desenvolvemento de árbores de porte arbustivo de menos de catro metros de altura, con copas pouco densas e achaparradas, que xa non cobren o solo de sombra, dando lugar, así, a formacións vexetais degradadas.


5




NA REDE http://wwf.panda.org/es/nuestro_planeta/ ecorregiones/ Unha visión distinta: os medios e as paisaxes tratados desde unha perspectiva ambiental. Concepto de ecorrexión, tipos, etc. http://bioenciclopedia.com/que-son-los-biomas/ Os biomas ou paisaxes bioclimáticas. Moi interesante e actual.

D. L. MELENDI, L. SCAFATI e W. VOLKHEIMER, A biodiversidade. A diversidade da vida, as grandes extincións e a actual crise ecolóxica (2008). Libro de divulgación científica. Francisco NADAL, 365 lugares de España que non podes deixar de visitar (2011). Fotografías e textos dun famoso guía sobre paisaxes e lugares atractivos e diferentes.

http://ecotope.org/anthromes/ A acción do ser humano e a modificación das paisaxes. Os biomas humanizados. En inglés.

DOCUMENTAIS

http://www.spain.info/es/que-quieres/naturaleza/ Paisaxes naturais, espazos protexidos, etc., de España. Abundantes imaxes e información.

Un país na mochila (2000). Serie documental producida por RTVE e conducida por José Antonio Labordeta que, de forma sinxela e amena, leva o espectador polas diferentes terras e sociedades de España.

http://www.ecologiaverde.com/fotos-de-paisajesnaturales/ l Fotos e imaxes de paisaxes naturais.

LIBROS Alejandro TOLEDO, Auga, home e paisaxe (2006). Análise das interaccións entre o home e os diferentes elementos da paisaxe, facendo fincapé nos recursos hídricos. Antonio GIL OLCINA e Josefina GÓMEZ MENDOZA, Xeografía de España (2001). Xeografía xeral actualizada (última edición de 2009). Aborda os problemas das interaccións entre o ser humano e o medio, e as paisaxes españolas. F. D. PINEDA, J. M. DE MIGUEL, M. A. CASADO e J. MONTALVO, coord., A diversidade biolóxica de España (2001). Interesantísimo porque achega unha visión ambiental ás análises xeográficas do territorio.

National Geographic España. Na súa sección «Viaxes» presenta un completo repertorio de documentais sobre diferentes lugares moi interesantes para acompañar as actividades da clase sobre paisaxes. Viaxe pola Terra (2013). Documental de RTVE en que, a partir do percorrido da auga polo planeta, se describen as variadas paisaxes deste.

CINE Aventura en Alasca, dirixida por Sean Penn (1981). Baseada nunha historia real, conta as aventuras dun mozo que decide ir vivir en plena natureza a Alasca. As descricións das paisaxes e os problemas que ten o personaxe nese medio son interesantes. Sete anos no Tíbet, dirixida por Jean-Jacques Annaud (1997). Ten unha extraordinaria ambientación nas variadas paisaxes tibetanas.

C. ESCOLÁSTICO LEÓN, M. P. CABILDO MIRANDA, R. M. CLARAMUNT VALLESPÍ e T. CLARAMUNT VALLESPÍ, Ecoloxía I. Organismos e poboacións (2013). Libro de texto da UNED. Aborda a formación de paisaxes e biomas dunha forma sinxela e ordenada. WIKIPEDIA, Biomas terrestres (2013). 38 páxinas para describir as paisaxes bioclimáticas do mundo.

DIVULGACIÓN Eduardo MARTÍNEZ PISÓN, Montañas debuxadas (2011). O autor, un veterano investigador, realizou este libro para achegar o mundo da montaña e as súas paisaxes ao público. Os seus debuxos e explicacións son moi interesantes para analizar os compoñentes das paisaxes de montaña.


151


REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Conceptos fundamentais 1

Define estes conceptos. 1. Río caudaloso: 2. Río regular: 3. Litoral: 4. Arbusto: 5. Aridez: 6. Inhóspito: 7. Desertización: 8. Bosque-galería: 9. Folla caduca:

2

Explica o significado do nome destas paisaxes. Paisaxe

Selva Sabana Deserto Paisaxe mediterránea Paisaxe oceánica Paisaxe continental Paisaxes frías

3

En que paisaxes se dan estes tipos de bosque? 1. Bosque de folla caduca: 2. Bosque sempre verde: 3. Bosque tropical: 4. Bosques de aciñeiras e sobreiras: 5. Bosque boreal de piñeiros e abetos:

152



REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

Principais paisaxes 1

Identifica o clima e as súas características en cada paisaxe. Paisaxe

Clima

Temperaturas

Precipitacións

Selva

Sabana

Desertos

Paisaxe mediterránea

Paisaxe oceánica

Paisaxe continental

Paisaxes frías


153


REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

Paisaxes, ríos e vexetación 1

2

Relaciona mediante frechas o tipo de paisaxe coas características dos seus ríos. • Selva

• Caudalosos, pero menos ca os ecuatoriais, e irregulares.

• Sabana

• Irregulares, poden provocar inundacións.

• Deserto

• Caudalosos e regulares.

• Paisaxe mediterránea

• Caudalosos e regulares.

• Paisaxe oceánica

• Xéanse no inverno. Co desxeo prodúcense grandes enchentes.

• Paisaxe continental

• Non hai ríos. Só os hai en baixas latitudes ou baixas alturas.

• Paisaxes frías

• Non hai ríos, unicamente leitos que levan auga só cando chove.

Identifica os tipos de vexetación que lle corresponden a cada paisaxe. Paisaxe

154

Tipos de vexetación



REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

Paisaxes e poboamento humano 1

Coa axuda do libro de texto, indica as causas destas afirmacións.

Na selva hai pouca poboación. Esta localízase fundamentalmente na costa, nas mesetas e nas montañas.

Na sabana, a poboación concéntrase nas costas e nas ribeiras dos ríos.

Os desertos están moi pouco poboados.

A maior parte dos habitantes dos desertos son nómades.

As paisaxes mediterránea e oceánica están moi poboadas.

As paisaxes continentais presentan un poboamento humano moi desigual.

As paisaxes moi frías apenas teñen poboación humana.

2

Relaciona mediante frechas as paisaxes coa frase que lles corresponde. • Selva

• Nas zonas cálidas están moi poboados porque o descenso das temperaturas mellora as condicións de vida.

• Sabana

• É moi importante a paisaxe urbana e industrial.

• Deserto

• Conviven unha agricultura rudimentaria e unha de plantacións.

• Paisaxe mediterránea

• Nas zonas de interior predominan os cultivos de trigo, vide e oliveira, e nas de litoral, os de hortalizas, verduras e froitas.

• Paisaxe oceánica

• Dáse unha gandaría transhumante na procura de auga e alimento para o gando.

• Paisaxe continental

• O incremento da poboación orixina o avance da desertización.

• Paisaxes frías

• Desenvólvese a gandaría e a agricultura, que presenta «campos abertos» e monocultivos.


155


REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

Paisaxes naturais e transformadas 1

Completa este esquema sobre as paisaxes. Paisaxe

Definición

Temperatura Tipos

Humidade

Paisaxe natural

Imítana

A ocupación humana

Paisaxe transformada

Definición

Tipos

Depende de

156



REPASO E APOIO

Ficha 6

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Os climas e as paisaxes 1

Coa axuda do libro de texto, identifica a que clima pertence cada un destes climogramas e con que tipo de paisaxe se relaciona: • Explica como son as temperaturas e as precipitacións representadas en cada un dos climogramas. • Indica que meses son os máis calorosos e cales os máis fríos, que temperaturas teñen e que diferenza ou amplitude térmica hai neles. • Explica como evolucionan as precipitacións ao longo do ano. 1

Paramaribo (Suriname) En ºC

2

En mm

Port Said (Exipto) En ºC

En mm

350

30

60

300

25

50

20

40

15

30

10

20

50

5

10

0

0

250 200 150 100 25 0

X

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D

Paisaxe relacionada:

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D

0


3

4

Atenas (Grecia) En ºC

En mm 80

30

Toronto (Canadá) En ºC

En mm

50

100

40

80

30

60

20

40

10

20

0

0

60

20

40

10

20

0

X

X

F

M

A


M

X

X

A

S

O

N

D

0

-10

X

F

M

A

M

X

X

A

S

O

N

D



157


REPASO E APOIO

Ficha 7

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

O relevo e as paisaxes 1

Colorea no mapa os espazos en que existen algunhas das paisaxes que estudaches. Indica que tipo de paisaxes son e explica como inflúe o relevo nas temperaturas e nas precipitacións.

2

Completa esta ficha. Paisaxe

Principais cadeas montañosas dese espazo

Como inflúe o relevo no clima, a vexetación, os ríos e o poboamento humano nesa paisaxe?

Selva Sabana Desertos Paisaxe mediterránea Paisaxe oceánica Paisaxe continental Paisaxes frías

158



AFONDAMENTO

Ficha 8

OS VENTOS E AS PAISAXES

Nome:

Curso:

Data:

Os ventos son un factor moi importante dos climas e, xa que logo, das paisaxes. No hemisferio norte, os ventos que veñen do norte arrefrían as temperaturas e os que o fan desde o sur elévanas. No hemisferio sur, sucede o contrario. Por outro lado, os ventos que veñen do océano son húmidos e adoitan causar precipitacións; os que o fan desde os continentes son secos. Cando os ventos, no seu percorrido, se atopan cunha barreira montañosa, sóbena e, ao facelo, van arrefriando e a humidade que levan vaise condensando, dando lugar a nubes e a precipitacións. Así, cando xa atravesaron a cadea montañosa, son secos e a influencia marítima deixou de existir.

CUESTIÓNS 1

Coa axuda do libro de texto, completa esta táboa no caderno.

Ventos que afectan

Consecuencias no clima

Consecuencias na vexetación

Consecuencias para a vida humana

Selva

Sabana

Desertos


Paisaxe oceánica

Paisaxe continental

Paisaxes frías


159


AFONDAMENTO

Ficha 9

LOCALIZAR AS PAISAXES

Nome:

Curso:

Data:

Os elementos físicos do espazo, como as paisaxes, moitas veces non se poden localizar nun mapa utilizando criterios administrativos ou políticos como provincias, países, etc., porque son moito maiores ca eles ou porque un deses países, por exemplo, ten dous ou tres deses elementos distintos. En cambio, é posible localizar as paisaxes empregando un mapamundi en que aparezan os principais paralelos.

MAPAMUNDI Círc

ulo P

olar Á r

tico

Trópico de Cáncer

Ecuador



ico Antárt Polar o l u c Cír

613233T05P002

CUESTIÓNS 1

Localiza e colorea neste mapa as seguintes paisaxes. a. Paisaxe oceánica. b. Paisaxe mediterránea. c. Paisaxe continental d. Paisaxes frías.

160


5


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

2

3

4

A que lle chamamos paisaxe?

Curso:

6

As paisaxes oceánicas localízanse nas…

a. Aos diferentes aspectos que mostra o terreo.

a. zonas costeiras, en latitudes temperadas.

b. Ao aspecto dun espazo en que non interveu o ser humano.

b. zonas costeiras do Atlántico, en latitudes temperadas.

c. Aos diferentes tipos de vexetación que conviven nun espazo.

c. zonas costeiras occidentais das zonas temperadas.

Os ríos da sabana son…

7

A taiga dáse …

a. pouco caudalosos e irregulares.

a. na sabana.

b. caudalosos e regulares.

b. nas paisaxes mediterráneas.

c. caudalosos e irregulares.

c. na paisaxe continental.

Os habitantes dos desertos son…

8

A tundra é…

a. non hai habitantes nos desertos.

a. unha vexetación de musgos e liques.

b. a maioría nómades.

b. unha forma de cultivo tropical.

c. agricultores que traballan en plantacións.

c. unha forma de gandaría transhumante con renos.

Como son as paisaxes transformadas das zonas litorais mediterráneas?

9

As paisaxes de alta montaña… a. están desertas.

a. Zonas agrícolas, dedicadas aos cultivos de trigo, vide e oliveira. b. Zonas de hortas, de hortalizas, verduras e froiteiras. c. Zonas de pastos para o gando. 5

Data:

Que é unha cliserie? a. A distribución da vexetación en pisos segundo aumenta a altura do terreo.

b. están poboadas. c. están moi poboadas nas zonas cálidas. 10

Que elementos condicionan a ocupación humana do espazo? a. A vexetación e a fauna. b. O clima, o relevo e as augas. c. A aridez, o vento e o frío.

b. A distribución da vexetación segundo a proximidade ao mar. c. A distribución da vexetación segundo sexa natural ou transformada polo ser humano.

1. a, 2. c, 3. b, 4. b, 5. a, 6. c, 7. c, 8. a, 9. c, 10. b. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

161

5



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Paisaxe: • Paisaxe natural: • Caudal irregular: • Estepa: • Folla caduca: • Taiga:

2

Indica os tipos de vexetación das paisaxes de sabana e explica como son. (1 p.)

3

Identifica os tipos de paisaxe representadas nestes mapas e indica como son os seus climas. (2 p.) A

162

Círc ulo

Pola r

C í rc ulo

B

Árti co

P o la

r Ár

tico

Trópico de Cáncer

Trópico de Cáncer

0º Ecuador

0° Ecuador



Tipo de paisaxe: 508737_05_p104_a_oceanico_mundi

Tipo de paisaxe:

Clima:

Clima:

Temperatura:

Temperatura:

Precipitacións:

Precipitacións:

508737_05_p102_a_mediterraneo_mundi


CONTROL B

4

Que se representa nesta imaxe? Por que a vexetación cambia conforme se vai elevando o terreo? Como se chama esta distribución da vexetación? (2 p.)

Altitude (En metros)

8.000

Cultivos Bosques caducifolios Bosques de coníferas

7.000

Pastos

6.000

Neves perpetuas

9.000

5.000

4.000 3.000

5

6

2.000

1.000

0

Relaciona mediante frechas os conceptos que aparecen nestas tres columnas. (2 p.) Paisaxe oceánica

Bosques de folla perenne

Musgos e liques 505399-05-104


Tundra

Caoba e ébano

Paisaxes frías

Bosque de folla caduca

Cactos

Paisaxe de selva

Bosque sempre verde

Herbas altas

Paisaxe continental

Pradarías

Carballos e faias

Paisaxe de desertos

Vexetación escasa

Aciñeiras e sobreiras

Relaciona mediante frechas cada tipo de paisaxe coa forma do seu poboamento. (2 p.)

Paisaxe de selva

Nas zonas temperadas hai pouca poboación, e as zonas cálidas están moi poboadas.


A maior parte dos seus habitantes son nómades e desprázanse dun lugar a outro cos seus rabaños en busca de pozos de auga e alimento para o gando.

Paisaxe de alta montaña

Posúe un poboamento desigual, que se concentra nas chairas, onde se encontran cidades, explotacións gandeiras e extensos campos de cultivo.

Paisaxe de deserto

Está moi poboada. A maior parte da poboación vive en cidades e dedícase á industria e aos servizos, entre os que ten importancia o turismo. As actividades agrícolas divídense entre: zonas de interior, en que se cultivan trigo, vides e oliveiras e se practica a gandaría; e zonas litorais, onde predominan as hortas, en que se cultivan hortalizas, vexetais e froitas.

Paisaxe oceánica

A poboación concéntrase nas costas e nas beiras dos ríos, e máis da metade dedícase á agricultura.

Paisaxe continental

Está pouco poboada, a poboación concéntrase na costa, nas mesetas e nas montañas, e dedícase á agricultura.

Paisaxe de sabana

Está moi poboada e predomina a paisaxe urbana e industrial.


163

5



Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1,5 p.) • Paisaxe natural e paisaxe humanizada: • Selva e bosque tropical: • Caudal dos ríos mediterráneos e dos ríos oceánicos: • As temperaturas da paisaxe continental e da fría:

2

Identifica de que paisaxe se trata en cada mapa. (1,5 p.) Círc ulo

Círcu lo Po lar Á rtico

Árti co

Trópico de Cáncer

Trópico de Cáncer

0° Ecuador

0° Ecuador



Paisaxe: 3

Pola r

Paisaxe:

Relaciona mediante frechas os seguintes elementos do medio físico e 508737_05_p102_a_mediterraneo_mundi explica esa relación. (1,5 p.) 508737_05_p096_a_selva_mundi Explicación

164

Clima tropical seco e clima tropical húmido.

Aciñeira e sobreira, no interior, e piñeiros na costa.

A vexetación natural adáptase á seca estival.

É o clima máis frío da Terra.

Os invernos son longos e rigorosos e os veráns, curtos e frescos.

Bosque sempre verde.

Localízase na zona ártica e na Antártida.

Sabana, bosque tropical e estepa.

As precipitacións son moi abundantes e distribúense de maneira uniforme durante todo o ano.

Árbores de folla perenne, entre as que destacan abetos e piñeiros.


CONTROL A

OCÉAN O

Círcu

lo Po

lar Á

GLACIAL

rtico

Río

Río

gt s é o Ian

Rí

Ní

Río

G

ATLÁNTI CO

OCÉANO

Rí o

OCÉANO

an

ngHo

ua

u bio

Río Nilo

Trópico de Cáncer

ÁRTICO

Río Da

n

Mississip p i

Coa axuda deste mapa, explica como se reparte a poboación no mundo. Que paisaxes son as máis poboadas? Cales as que teñen menos poboación? (2 p.)

H

4

OC ÉAN O PAC ÍFI CO

x es

r xe

PACÍFICO 0º Ecuador

OCÉA NO ÍND I CO Trópico de Capricornio

Grandes baleiros demográﬁcos Grandes concentracións de poboación

Círculo Polar

Antártico


Río de la Plata

GLACIAL

ANTÁRTICO

NO OCÉA

367175T13p229H1 concentraciones pobl

5

Que actividades humanas teñen maior capacidade para transformar o medio físico e a que paisaxes transformadas dan lugar? (1,5 p.)

6

Explica as diferenzas que hai entre as paisaxes agrarias mediterráneas a partir dos efectos da continentalidade e da proximidade ao mar. (2 p.)


165

5







B1-8. Coñecer, comparar e describir os grandes conxuntos bioclimáticos que conforman o espazo xeográfico europeo.

B1-8.1. Clasifica e localiza nun mapa os distintos tipos de clima de Europa.

B1-9. Coñecer os principais espazos naturais do noso continente.

B1-9.1. Distingue e localiza nun mapa as zonas bioclimáticas do noso continente.

B1-11. Localizar no mapamundi físico as principais unidades mundiais do relevo e os grandes ríos. Localizar no globo terráqueo as grandes zonas climáticas e identificar as súas características.


B2-10. Comentar a información en mapas do mundo sobre a densidade de poboación e as migracións.

B2-10.1. Localiza no mapa mundial os continentes e as áreas máis densamente poboadas.

B2-12. Entender a idea de «desenvolvemento sustentable» e as súas implicacións.

B2-12.1. Define «desenvolvemento sustentable» e describe conceptos clave relacionados con el.


Control A

4, 6

4, 6

3, 5

2, 3

1, 3, 5, 6

1, 2, 3, 5, 6

1, 2, 3, 4, 5, 6

1, 2, 3, 4, 6

6

4

1

1, 5


Control B 1

• Paisaxe: diferentes aspectos que mostra o terreo.

Bosque tropical: a vexetación é parecida á da selva, aínda que as árbores teñen menor altura e están máis separadas. Estepa: formación vexetal onde medran pequenas herbas e arbustos espiñentos.

• Paisaxe natural: un espazo que non foi modificado polo ser humano. • Paisaxe rural: modificación da paisaxe natural causada polas actividades agrarias.

3

A. Paisaxe oceánica. Temperaturas: suaves durante todo o ano, con veráns frescos e invernos suaves. A amplitude térmica anual é reducida. Precipitacións: abundantes e regulares. B. Paisaxe mediterránea. Temperaturas: moi elevadas no verán e suaves no inverno. Precipitacións: non son moi abundantes e concéntranse na primavera e no outono. O verán é moi seco.

4

Representa: a distribución dos diferentes tipos de vexetación segundo aumenta a altura. A vexetación cambia porque, conforme aumenta a altura, diminúe a temperatura e as precipitacións son máis abundantes, facendo que aparezan novas formacións vexetais adaptadas a esas condicións. Chámase: cliserie.

5

Paisaxe oceánica – Bosque de folla caduca – Carballos e faias. Paisaxe mediterránea – Bosque de folla perenne – Aciñeiras e sobreiras. Paisaxes frías – Tundra – Musgos

• Caudal irregular: a cantidade de auga que discorre polo río é diferente durante ano. • Estepa: formación vexetal onde medran pequenas herbas e arbustos espiñentos. • Folla caduca: especie vexetal que deixa morrer as súas follas, que caen ao chan na estación do ano desfavorable, pola falta de luz, pola calor, pola falta de humidade, etc. • Taiga: bosque formado por árbores de folla perenne, entre as que destacan abetos e piñeiros. 2

A sabana: enorme chaira formada por herbas que poden alcanzar grande altura e que cambian de cor segundo a estación. Entre as herbas medran algúns arbustos e árbores de folla caduca. Nas beiras dos ríos aparecen árbores propias da selva, formando o bosque-galería.

166


e liques. Paisaxe de selva – Bosque sempre verde – Caoba e ébano. Paisaxe continental – Pradarías – Herbas altas. Paisaxe de desertos – Vexetación escasa – Cactos. 6

perenne, entre as que destacan abetos e piñeiros. Porque aguantan os fríos invernos. / Localízase na zona ártica e na Antártida – É o clima máis frío da Terra. Porque se atopan ás latitudes máis altas, onde os raios do sol inciden coa menor perpendicularidade, quentando moi pouco no verán e nada no inverno. / As precipitacións son moi abundantes e distribúense de maneira uniforme ao longo de todo o ano – Bosque sempre verde. Porque esa regularidade das precipitacións permite que as árbores realicen a fotosíntese permanentemente.

Paisaxe de selva – Está pouco poboada, a poboación concéntrase na costa, nas mesetas e nas montañas, e dedícase á agricultura. Paisaxe de sabana – A poboación concéntrase nas costas e nas beiras dos ríos, e máis da metade dedícase á agricultura. Paisaxe de deserto – A maior parte dos seus habitantes son nómades e desprázanse dun lugar a outro cos seus rabaños na procura de pozos de auga e alimento para o gando. Paisaxe mediterránea – Está moi poboada. A maior parte da poboación vive en cidades e dedícase á industria e aos servizos, entre os que ten importancia o turismo. As actividades agrícolas divídense entre: zonas de interior, en que se cultivan trigo, vides e oliveiras e se practica a gandaría; e zonas litorais, onde predominan as hortas, en que se cultivan hortalizas, vexetais e froitas. Paisaxe oceánica – Está moi poboada e predomina a paisaxe urbana e industrial. Paisaxe continental – Posúe un poboamento desigual, que se concentra nas chairas, onde se encontran cidades, explotacións gandeiras e extensos campos de cultivo. Paisaxes de alta montaña – Nas zonas temperadas hai pouca poboación, e nas zonas cálidas están moi poboadas.

4

Zonas máis poboadas: as rexións de clima mediterráneo e similares e mais as de clima oceánico están moi poboadas, xa que teñen un clima benigno, solos fértiles e abundantes recursos. Nas zonas litorais e nas beiras dos grandes ríos da paisaxe da sabana concéntrase moita poboación, xa que poden dispoñer da auga dos ríos e de boas comunicacións. Zonas menos poboadas: a zona ecuatorial está pouco poboada porque a calor e a humidade favorecen a propagación das enfermidades, e a vexetación exuberante e o solo fráxil dificultan as actividades humanas. Os desertos son zonas moi desfavorables para a vida, polo que están case deshabitados. As causas hai que buscalas na extrema aridez, que dificulta a vida humana e a obtención de recursos para sobrevivir. Nas zonas frías do clima continental e nas paisaxes moi frías non hai poboación ou é moi escasa, xa que as baixas temperaturas dificultan a vida e a obtención de recursos.

5

As actividades agrarias dan lugar á paisaxe rural. A agricultura elimina a vexetación natural e substitúea pola agrícola, modifica o relevo, realizando bancais e achandando solos, constrúe canles para a rega, etc.

Control A 1

A paisaxe natural resulta da interacción do clima, o relevo, as augas, a vexetación e o solo; mentres que a paisaxe humanizada é o resultado das modificacións que as persoas realizan no medio natural. A selva é un bosque sempre verde e moi denso, en que a vexetación se gradúa en altura, e o bosque tropical é parecido á selva, aínda que as árbores teñen menor altura e están máis separadas. Os ríos mediterráneos teñen un caudal irregular: apenas levan auga no verán, mentres que nas épocas de enchente se poden producir fortes inundacións. Os ríos oceánicos teñen un caudal elevado e regular. As temperaturas da paisaxe continental son moi contrastadas: o inverno é longo e frío e o verán é curto e caloroso; as das paisaxes frías, no inverno son moi frías (oscilan entre –20 ºC e –50 ºC), e o verán case non existe.

2

A da esquerda é unha paisaxe de selva e a da dereita, unha paisaxe mediterránea.

3

Clima tropical seco e clima tropical húmido – Sabana, bosque tropical e estepa. Porque nas zonas máis húmidas, as máis próximas ao ecuador, dáse o bosque tropical, adaptado a maiores precipitacións, nas zonas con dúas estacións máis marcadas, a sabana, e nas zonas máis secas e próximas aos desertos, a estepa. / A vexetación natural adáptase á seca estival – Aciñeira e sobreira, no interior, e piñeiros na costa. Porque son árbores de folla perenne que teñen que adaptarse á seca estival conservando as follas para teren sombra e almacenar auga. / Os invernos son longos e rigorosos e os veráns curtos e frescos – Árbores de folla

A edificación de cidades orixina a paisaxe urbana. Os terreos achándanse para poder construír neles, asfáltanse, levántanse edificios, constrúense estradas, etc. As actividades industriais e de servizos dan lugar a paisaxes industriais, turísticas, etc. O relevo achándase, constrúense infraestruturas de transporte, levántanse naves industriais, de almacenaxe, etc., aparecen polígonos en que se concentran as actividades económicas, desenvólvense paisaxes urbanas para que habiten nelas os traballadores desas actividades económicas, etc. 6

Nas zonas de interior cortáronse os bosques para ampliar a superficie agrícola e cultivar trigo, vide e oliveira, así como para obter pastos cos que alimentar o gando. Estas zonas máis afastadas dos efectos suavizadores do mar sobre as temperaturas teñen veráns máis calorosos e secos e invernos máis fríos, e estes cultivos son os que mellor se adaptan a esas condicións. No litoral desenvolveuse unha paisaxe de hortas en que se cultivan hortalizas, verduras, legumes e froitas, sobre todo. A proximidade ao mar suaviza as temperaturas e aumenta a humidade. Ademais, nas zonas chás, trázanse quenllas que levan a auga desde os ríos cara aos campos de cultivo.


167

5



Nome:

Curso:

Data:

O profesor de Ciencias Sociais pediuvos como tarefa que preparedes un cadro que resuma as principais características das paisaxes que predominan na península ibérica. Para iso, é importante que primeiro comprobes os teus coñecementos sobre a materia e demostres o que aprendiches sobre as paisaxes que estudaches.

1

Define, en primeiro lugar, o que é unha paisaxe natural e que elementos son os que condicionan a ocupación humana desa paisaxe. (1,5 p.)

2

Que dous tipos de paisaxe predominan na península ibérica? Que características ten o clima de cada unha delas? (2 p.)

3

Describe os elementos naturais e os elementos humanos que aparecen nesta imaxe. Trátase dunha paisaxe natural ou dunha paisaxe transformada? Podería darse nalgunha das paisaxes que hai na península ibérica? En cal? (1,5 p.)

168


PROBA

4

Completa esta táboa clasificando os seguintes efectos causados por cada paisaxe. (1,5 p.)

Paisaxe rural

Paisaxe urbana

Paisaxe industrial

• O crecemento da poboación aumenta os residuos urbanos. • Cómpre eliminar a vexetación para poder cultivar. • As fábricas contaminan o medio natural. • As urbanizacións alteran a paisaxe da costa. • Achándase o terreo para edificar aldeas e cidades. • Constrúese unha densa rede de transportes para levar materias primas á industria. • Constrúense encoros e canles para estender as zonas regadas. • Edifícanse bancais para cultivar nas ladeiras das montañas. 5

Identifica a cal das paisaxes que estudaches corresponde este mapa. Existe este tipo de paisaxe en España? Como son os ríos e a vexetación deste tipo de paisaxe? (1,5 p.)

Círc u

lo P olar

Árti co

Trópico de Cáncer

0° Ecuador


508737_05_p102_a_mediterraneo_mundi

6

Como conclusión, completa esta táboa sobre as paisaxes oceánica e mediterránea. (2 p.) Paisaxe

Localización

Clima

Vexetación

Ocupación humana

Paisaxe oceánica



169

5






B1-3. Describir as peculiaridades do medio físico.

B3-.1. Enumera e describe as peculiaridades do medio físico español.

B1-5. Coñecer e describir os grandes conxuntos bioclimáticos que conforman o espazo xeográfico español. Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía

B1-3. Describir as peculiaridades do medio físico.

Aprender a aprender

B1-5. Coñecer e describir os grandes conxuntos bioclimáticos que conforman o espazo xeográfico español.

B1-5.2. Analiza e compara as zonas bioclimáticas españolas utilizando gráficos e imaxes. B1-3.1. Enumera e describe as peculiaridades do medio físico español.

B1-5. Coñecer e describir os grandes conxuntos bioclimáticos que conforman o espazo xeográfico español.

B1-5.2. Analiza e compara as zonas bioclimáticas españolas utilizando gráficos e imaxes. B1-5.2. Analiza e compara as zonas bioclimáticas españolas utilizando gráficos e imaxes.

Actividades

1, 2, 3, 5, 6

1, 2, 3, 4, 5, 6

3, 4, 6


1

2

Unha paisaxe natural é o aspecto dun espazo que non foi modificado polo ser humano. A paisaxe natural é o resultado da interacción do clima, o relevo, as augas, a vexetación e o solo. Os elementos que condicionan a ocupación humana dese espazo son o clima, o relevo e as augas.

4

Paisaxe rural

As dúas paisaxes predominantes na península ibérica son a oceánica ou atlántica e a mediterránea.

O clima oceánico ten temperaturas suaves durante todo o ano, debido á influencia moderadora do océano; os veráns son frescos e os invernos, suaves. A amplitude térmica anual é reducida. As precipitacións son abundantes e regulares.

O clima mediterráneo ten temperaturas elevadas no verán e suaves no inverno. En ocasións prodúcense ondas de frío que orixinan fortes xeadas. As precipitacións non son moi abundantes e concéntranse na primavera e no outono. O verán é moi seco. A seca é un dos principais problemas a que se enfrontan as persoas que habitan na zona mediterránea. 3

170

É unha paisaxe rural humanizada. Poderíase dar no norte da península ibérica, nas zonas que teñen un clima oceánico ou atlántico.

5

Paisaxe urbana

• Cómpre eliminar a vexetación para poder cultivar.

• O crecemento da poboación aumenta os residuos urbanos.

• Constrúense encoros e canles para estender as zonas regadas.

• As urbanizacións alteran a paisaxe da costa.

• Edifícanse bancais para cultivar nas ladeiras das montañas.

Os elementos naturais que se observan na imaxe son as montañas e os bosques, predominantemente de árbores de folla caduca, como faias, castiñeiros, carballos, etc. Os elementos humanos que se aprecian son os cultivos e casas dispersas, tendidos eléctricos e estradas e camiños.

• Achándase o terreo para edificar aldeas e cidades.

Paisaxe industrial • As fábricas contaminan o medio natural. • Constrúese unha densa rede de transportes para levar materias primas á industria.

O mapa corresponde á distribución da paisaxe mediterránea, que é predominante en España. Os ríos da paisaxe mediterránea teñen un caudal irregular: apenas levan auga no verán, mentres que nas épocas de enchente, por exemplo, por chuvias torrenciais, pódense producir fortes inundacións.


A vexetación natural está adaptada á seca estival. A maior parte das árbores e arbustos son de folla perenne. As especies características do bosque mediterráneo son a aciñeira e a sobreira, no interior, e o piñeiro mediterráneo na costa. Tamén hai matogueiras e arbustos, como o romeu, a lavanda, o tomiño, etc. 6

Paisaxe Paisaxe oceánica


Localización

Clima

Esténdese sobre todo polas costas occidentais das zonas temperadas, situadas entre os paralelos 40° e 60° ao norte e sur do ecuador.

Temperaturas suaves durante todo o ano. Amplitude térmica moi reducida.

Esténdese, sobre todo, arredor do mar Mediterráneo, pero tamén existe noutros lugares do mundo.

Temperaturas moi elevadas no verán e suaves no inverno.

Precipitacións abundantes e regulares.

Precipitacións pouco abundantes que se concentran na primavera e no outono.

Vexetación

Ocupación humana

Vexetación abundante. Na costa e nas zonas montañosas hai extensos prados. Nas zonas de altitude media medran árbores de folla caduca (faias, carballos, etc.). Nalgunhas zonas aparece a landa, formada por arbustos, herbas e matogueiras.

Está moi poboada e, polo tanto, é unha paisaxe moi transformada.

A vexetación natural está adaptada á seca estival. A maior parte das árbores e arbustos son de folla perenne. As especies características do bosque mediterráneo son a aciñeira e a sobreira, no interior, e o piñeiro mediterráneo na costa. Tamén hai matogueiras e arbustos, como o romeu, a lavanda, o tomiño, etc.

Son rexións moi poboadas desde épocas moi antigas e a paisaxe, en consecuencia, está moi transformada.


171

6. ATLAS DOS CONTINENTES

Guión da unidade e suxestións didácticas. . . . . 174 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Descrición de imaxes da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 • O Rift Valley africano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 • A Gran Chaira europea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 • A temperatura máis baixa da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 • O relevo americano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

Recursos bibliográficos e multimedia. . . . . . . . . . . . . . . . 179

Ensinanza individualizada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Repaso e apoio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 • Conceptos e contidos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Ficha 1: Os continentes. Datos básicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Ficha 2: Localización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Ficha 3: Comparar continentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Ficha 4: Características das costas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Ficha 5: Europa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Ficha 6: A vexetación do mundo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 • Repaso acumulativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Ficha 7: Precipitacións e ríos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

172


Afondamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Ficha 8: As paisaxes de Europa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Ficha 9: Ríos, leitos, caudais e cuncas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Autoavaliación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Recursos para a avaliación de contidos. . . . . . 190 Avaliación de contidos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

Estándares de aprendizaxe e solucións. . . . . . . . . . . . . . 194

Avaliación por competencias. . . . . . . . . . . . . . . . 196 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Estándares de aprendizaxe e solucións. . . . . . . . . . . . . . 198


173

6


ATLAS DOS CONTINENTES

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO ATLAS DOS CONTINENTES

SABER

SABER FACER

SABER SER

• Como son o relevo e as augas dos continentes

• Utilizar un atlas

• Valoración da importancia que teñen os espazos protexidos do planeta para os seres humanos

• Identificar fronteiras naturais entre países

• As diferenzas climáticas entre uns continentes e outros

• Organizar unha volta ao mundo

• A variedade de paisaxes que se dan en cada continente

• Recoñecemento da importancia de aprender a desenvolver hábitos e actitudes respectuosas co medio ambiente

Desenvolvemento de competencias • Análise científica: Os elementos naturais unen ou separan?

Actividades finais



• A volta ao mundo en 80 días

• Comprometidos: A protección do medio en Europa


Avaliación

• Repaso e apoio. Atlas dos continentes • Afondamento. Atlas dos continentes

• Avaliación de contidos. Atlas dos continentes: controis B e A





• Proxecto social

Recursos dixitais

• Proxectos de traballo cooperativo. 1.º ESO

• LibroMedia. Atlas dos continentes


Ferramentas






174


6





• Epígrafe 1: África. • Epígrafe 2: Asia. • Epígrafe 4: América.

• Repaso e apoio. Atlas dos continentes.

• Epígrafe 5: Europa.


• Epígrafe 6: Oceanía. Básico


• Epígrafe 7: Antártida.


• Saber facer: Utilizar un atlas. • Traballo cooperativo: A volta ao mundo en 80 días. Lede o fragmento inicial.


• Actividades: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 23, 29. • As epígrafes anteriores. • Saber máis: Arrecifes de coral e atois. • Descubre: A temperatura máis baixa da Terra.

Avanzado

• Comprometidos: A protección do medio en Europa. • Análise científica: Os elementos naturais unen ou separan?

• Afondamento. Atlas dos continentes.

• Traballo cooperativo: A volta ao mundo en 80 días. Lede a novela completa.


• Actividades: 5, 8, 9, 11, 22, 24, 25, 26, 28, 30.

• Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control A.

• Todas as epígrafes. • Saber facer: Utilizar un atlas. Consulta o Atlas Europeo do Mar. De excelencia



• Análise científica: Os elementos naturais unen ou separan? Reflexiona. • Traballo cooperativo: A volta ao mundo en 80 días. Preparade a vosa propia volta ao mundo. • Actividades: 14, 19, 27, 31.


Proxectos de traballo cooperativo. 1.º ESO.




Proxecto social.

Tratamento da información. As Ciencias Sociais no cine. Localización en Google Maps.


175

6




O RIFT VALLEY AFRICANO

DE LIBIA

MESETA DE BIÉ

MESETA DE KATANGA

Y Zanzíbar

I. Seychelles

DESERTO DO KALAHARI

OCÉANO ÍNDICO

Lago Malaui (Nyassa)

am o Río Z beze M

Río Lim p

Rí o Orange

Maromokotro 2.886 m

Madagascar

EN

A I BI

A base afundida da fosa vén recibindo sedimentos desde que comezou a súa formación, e aloxa as cadeas de grandes lagos (exceptuando o Vitoria) africanos, que se incrustan en zonas fracturadas e afundidas. O piso do val alcanza os seus niveis máis elevados en partes de Kenya central, onde chega a ter máis de 1.830 metros de altitude; o seu punto máis baixo é o mar Morto, a superficie do cal está 396 metros baixo o nivel do mar.

AM

A tectónica que está orixinando a formación desta gran fosa é a responsable tamén dos fenómenos volcánicos que deron lugar ás cadeas montañosas que bordean o Rift, como o Macizo Etíope, os Montes Mitumba ou o Kilimanxaro, así como a unha actividade sísmica bastante regular.

Ecuador 0º Kilimanxaro 5.895 m

o op

DE N RTO SE DE

Este movemento tectónico concluirá na ruptura definitiva do continente africano en aproximadamente 10 millóns de anos e na creación dunha nova cunca mariña.

Lago Vitoria Lago Tanganica

MESETA DE LUNDA

Golfo de Benguela


LE

CONCA DO CONGO


Lago Turkana Lago Alberte

Mo zam biq ue

Rí o Vo l t a

DE UBANGUI Río U ba n g ui on Río C go

4.070 m

C a m erún

Príncipe

Golfo de Guinea

Golfo n dé

Maciz A o de PEN. de E t i o p í a DE SOMALIA

MESETA

cizo d M a Camerún o

Golfo de Benin 0º Ecuador

MESETA DE DARFUR

Lago Chad

RIFT V AL

CONCA DO NÍXER

a

r

uc hi ng

R

xe

o ell

Ní

rm

ío

CO N CA D O CH A RI - CH A D

Trópico de Cáncer

DESERTO DE NUBIA

Ve

d

S ÁH A R A

c Ma i zo Tibest e i

ar

r Ahagg a

PENÍNSULA DO SINAÍ

Cana l de

Macizo

en e

Cabo Verde Río Gambia

Canle de Su ez

M

Río S

CIRENAICA

Nilo

I. de Cabo Verde

M ar Mediterráneo

Golfo de Sirte PENÍNSULA

DESERTO

de

DO

Golfo de Gabés

AS

Río

DE S E R T O

Trópico de Cáncer

ATL

M

M

ON

S TE

RG

I. Canarias

Este val, en realidade, é unha Escala 550 0 fendedura ou fosa de 4.830 quiquilómetros lómetros de longo, con abruptas paredes laterais, e forma de i grego que parte do sur de Mozambique e vai cara ao norte nun único ramal e, ao alcanzar o extremo norte do lago Niassa, divídese en dous ramais: un occidental e outro oriental, que envolven o lago Vitoria. Posteriormente, continúa cara ao norte, dando lugar ao mar Vermello e ao val do río Xordán.

176

Xib raltar

Tubkal 4.165 m

nt es

Estreito de

Cabo Espartel

SB E

I. Madeira

l ga

O Rift Valley é o resultado da separación da placa africana nubia e a placa africana somalí, que, desde hai 30 millóns de anos, ao mesmo tempo que a placa india, se aproxima e choca contra a eurasiática. As causas deste proceso encóntranse na ascensión cara á superficie dunha masa de magma do interior da terra, que fai que se dilate a codia terrestre.

0º

I. dos Azores


Un rift é unha fosa que se forma por movementos diverxentes da codia terrestre e que, nunha fase avanzada da súa formación, se atopa nas zonas centrais das dorsais oceánicas.

R M O N TE S D

A

K

Cabo de Boa Esperanza 0º

508737_06_p134_Africa fisico

Ademais de pola súa beleza paisaxística e o seu interese xeomorfolóxico, o Rift Valley é un lugar excepcional para a investigación de paleontólogos e arqueólogos. As razóns son doadas de entender. A apertura dunha fosa de semellantes dimensións orixinou un movemento de terras que levou ás capas superficiais do solo unha gran cantidade de fósiles e modificou a disposición das capas que o forman, facendo que as máis antigas resulten máis accesibles para o investigador. Da mesma forma, esta cubeta sedimentaria ofrece series cronoestratigráficas completas que facilitan a datación e fan posible unha visión moi completa do medio en que se desenvolveu a vida na zona. Por outro lado, constátase que no ramal oriental e, en xeral, nas zonas situadas ao leste do Rift, o clima é máis seco, de xeito que, nas zonas occidentais se desenvolven formacións selváticas e nas orientais predomina a sabana. Isto é consecuencia da distribución do relevo ao longo do rift, que queda coma unha barreira orográfica para os ventos procedentes do oeste-noroeste. Esta situación de maior e progresiva aridez, en opinión dalgúns investigadores, puido ser a causa da temperá aparición dos primeiros homínidos, que serían o resultado do paso dunha vida arbórea a unha desenvolvida no solo, bípede.



DESCRICIÓN DE IMAXES DA UNIDADE A TEMPERATURA MÁIS BAIXA DA TERRA 0º

10º

20º

90º

Escala 0

860

Pa

Roosevelt Cabo Mar de Colbeck Ross T E

Po l ar

Á rti c o

CA TI

140º

lo

ÁR NT

r Cí 130º

cu

Vinson 5.140 m Polo Sur 2.800 m CORDI LLEIR AT R

SA AN

120º

Esa gran chaira é a superficie do zócolo, en moitas ocasións cuberto por rochas sedimentarias arxilosas postalpinas. A ausencia de relevos importantes, polo norte e polo oeste, que puidesen actuar como un obstáculo para os ventos dominantes provenientes do Atlántico, fai que esta ampla zona teña un clima oceánico, que se vai continentalizando conforme se avanza cara ao leste, afastándose desa influencia marítima.

RR

I. Balleny

150º 160º

quilómetros

170º 180º 170º

100º 110º 120º

ORIA Cabo A VI T Robert

Cabo Gray 140º

160º

Este mapa, xunto coa lectura do texto e a análise do corte topográfico lonxitudinal da Antártida, 505399-06-124a Antártida pode servir para traballar cos alumnos algúns dos principais factores do clima: • En primeiro lugar, preséntase a latitude do

Este clima e este relevo deron lugar ao desenvolvemento de formacións vexetais potenciais de bosques de folla caduca ou de bosque mixto caducas-coníferas. Non obstante, a bondade do clima, o relevo chan ou con escasos desniveis e a rede hidrográfica fixeron que os poboamentos humanos fosen adquirindo unha importante densidade, que se traduciu nunha profunda transformación das paisaxes: a fauna reduciuse extraordinariamente e a vexetación potencial foi substituída por cultivos agrícolas e pastos. Os primeiros danse nas zonas con máis días de sol e os segundos, nas zonas máis elevadas ou nos lugares en que a ausencia de sol e a abundancia das precipitacións limitan as posibilidades agrícolas.

continente e a escasa perpendicularidade coa que chegan os raios solares. • A continuación, móstrase a continentalidade, DESERTO

que se pon de manifesto ao observar como as temperaturas arrefrían conforme o territorio se afasta do océano. • En terceiro lugar, o corte topográfico pon de

manifesto que as zonas máis frías son as máis elevadas, seguindo o gradiente adiabático, que nestas zonas é aproximadamente de 1 ºC cada 100 metros. • Por último, tamén no corte topográfico, ponse

de manifesto como o maior grosor do inlandsis supón unha maior fonte de frío.

Cuberta de xeo Espesor do xeo (en km)

O proceso industrializador acentuou a capacidade transformadora das sociedades e, xunto coas actividades agrarias, as actividades industriais, as infraestruturas de transporte, etc., así como os asentamentos urbanos, acabaron por converter a Gran Chaira nunha paisaxe completamente transformada, en que as paisaxes naturais necesitan ser protexidas e se admiran como espazos «de museo».

Cabo Dart

70º

C.

Darnely PR TER IN R 80º CE A D SA A ISA BE 90º L

ra le

Thurston Mar de 100º Amundsen

D

AL MER EP

80º

RAÍÑ A M TERRA DE C. A ENDERBY Borley

U

60º PEN. Mar de ANTÁRTICA Weddell TE R RA D 70º

TE P R R ara A D le l o 7 0º EW IL KE S

40º 50º

110º

20º

NO GLACIAL AN 30º O CÉ A Cabo Sedov TÁ R 40º TIC 50º O DA TERRA Cabo Rol

30º

A chamada Gran Chaira é unha enorme superficie que vai desde o noroeste europeo ata os Urais, separando, ao norte, os sistemas montañosos levantados sobre rochas moi antigas, dos vigorosos relevos alpinos, ao sur.

10º

l o 80 º

A GRAN CHAIRA EUROPEA


6


3

Plataforma de Ronne

Cuberta de xeo

Cúpula de Law

Auga mariña

2 1

Antártida oriental

Plataforma de xeo de Ross

Antártida occidental

0 -1 0

500

1.000

1.500

2.000

2.500


3.000

3.500

4.000

4.500

5.000 Lonxitude (en km)

177

6



PARA SABER MÁIS

O RELEVO AMERICANO Meri dia no

g rin

Es tr

AN

an Lo h e ure s

r ce

n Cá 505399-06-119a-localizacion América OCÉANO de

AT L Á N T I C O

R.

es

nt

M

Mi ss i s s ip

PEN.

pi

d

A Española

Mar d o C ar ib e Trindade

Círc

L. Maracaibo

ul o

P

Golfo de Panamá Arq. de Colón (I. Galápagos)

co no

Río Ori

a ni or

Arq. das Antillas

Cabo Orange Ma das cizo Gü ian CHAIRA as Río N DO ORINOCO Am z onas Río CHAIRA D O A M A Z O N A S a

RD

A MA

EA TA C A OD

o

G

r ni

O

IA N

Río

e

Polar De montaña

I. TER R A Malvinas DO FOGO Cabo de Hornos

la

AMÉRICA DO SUR

ra

Cabo Santo Tomé

Río U ru

DES E RT

A PAMPA

PA TA

ico

Pa

Aconcagua uai g

d

Cap r

GROSSO

#6.960 m

o Rí

Continental

Tróp ico d e

S

Oceánico

GRAN CHACO

DE

Mediterráneo e similares

AN

Desértico

D OS

OCÉANO PA C Í F I C O

Tropical seco

BOL IVIAN O ai gu ná

IR

Ecuador

Tropical húmido

MATO

L. Titicaca

Golfo de Arica

R. Pa ra

LE

Ecuatorial

cornio

DO

A LT I P L A N O

IL

Cáncer

Trópico de C apri

Cabo San Roque

MESETA

CO

Trópic o de

E cuador 0º

ro eg

Chimborazo# 6.267 m

co

vo

a

lif Ca

M

V. Popocatépelt Cuba re # 5.452 m PEN. DE I UCATÁN

oF ran cis

ra

Golfo DE FLORIDA I. Bahamas de México

Río Sã

B

L. de Nicaragua i co

Tr

ic o óp

C. Hatteras

AMÉRICA CENTRAL

Ár t

Terranova

o nz

o

do

a

L. Erie o Ohi

o

ri

R . Co

Rí

ou

a

de

rr

C. San Lucas

0º

l ac

is s

R

Se

ío

Da vis

pa

o Rí S IRA

S SA HO OC

Río Ark l o r DESERTO an s as DO COLORADO

lfo Go

PENÍNSULA DE CALIFORNIA

de

GRANDES LAGOS L. Superior L. Hurón L. S R. M Michigan

HA S C

SR

er

to

PENÍNSULA DO LABRADOR

Lago Winnipeg

DE

ÑA TA ON

C. Mendocino

ol ar

ee nw ich

Mar d o Lab r ad o r

Baía de Hudson

GR

M Vancouver

ei

Baffin

nzie Mack e ackenzie sM

AMÉRICA DO NORTE

Tró pic od eC ánc

Gr

Cír c

Mar d e B ea u fo r t ío I u k ó McKinley n M 6.194 m# o n te Gran Lago do Oso Gran Lago do Escravo Rí o

0º 18

de

ul o

Groenlandia

R

Mar d e B er in g

re i t de Be o

A

E st

Pol a

r Ár t

ico


Pl

at

a

Escala

0

830

2.500 m 2.000 m 1.500 m 1.000 m 400 m 200 m 0m

quilómetros

As unidades de relevo americano teñen unha estrumesetas. En ambos os casos encontramos superfi505399-06-119-b_Leyenda cies moi erosionadas. As zonas afundidas recibirán tura relativamente sinxela, se analizamos simulta508737_06_119_b_América_físico sedimentos postalpinos. neamente a deriva continental. A distribución morfoestrutural presenta tres zonas 508737-06_climas America ou franxas lonxitudinais de norte a sur: Na zona oeste atopamos as grandes alturas nas cadeas de pregamento alpino. Estes pregamentos producíronse porque este movemento se encontrou con rochas carbonatadas mesozoicas cubertas polo mar, o que lles deu unha gran plasticidade ao atoparse coas forzas da tectónica. No leste, dispóñense as estruturas fracturadas, resultado da resposta de vellas rochas, emerxidas nos períodos precámbrico e paleozoico, moi duras, que se fracturan co movemento alpino, dando lugar a zonas elevadas e fosas. As primeiras poden orixinar relevos apalachenses pola erosión diferencial ou

178

Entre as dúas franxas desenvólvese unha serie de chairas. Na zona máis setentrional, aparecen rochas mesozoicas formando unha zona de mesetas. Trátase de rochas carbonatadas que se elevaron ao mesmo tempo que as augas mariñas se retiraban, pero que non recibiron a tectónica alpina coa suficiente forza como para pregarse. Máis ao sur, aparece o resto da antiga fosa mesozoica pero cuberta por rochas postalpinas, dispostas en estruturas horizontais e con formas de relevo tabulares. O comentario deste mapa pódese acompañar do da distribución das placas terrestres e do da deriva continental. Resulta moi esclarecedor para que o alumnado se aproxime aos coñecementos máis elementais de xeomorfoloxía.


6




NA REDE http://www.pnuma.org/geo/geo5/GEO%205%20 ESPANOL%202013%20WEB.pdf. GEO5. Estudo sobre o medio natural mundial realizado polas Nacións Unidas. http://www.arcgis.com/ A multinacional estadounidense pon ao alcance de calquera usuario unha boa cantidade de mapas e análises cartográficas na súa sección «galería». http://schweizerweltatlas.ch/?lang=en Un magnífico atlas en liña, con moi boa cartografía, para visualizar e para imprimir. http://ecotope.org/ ECOTOPE. Unha páxina web con visións innovadoras para abordar o medio físico. http://neo.sci.gsfc.nasa.gov/ y http://earthobservatory. nasa.gov/ Earth Observatory da NASA norteamericana. http://www.copernicus.eu/main/services Páxina web con imaxes e servizos a partir das imaxes subministradas polo satélite europeo Copernicus.

VV.AA., Marabillas do mundo (atlas visual) (2001). Moi adecuado para un tema como o desta unidade e para alumnos de primeiro de ESO. Os seus temas e imaxes resultan moi atractivos e espectaculares. http://www.felixrodriguezdelafuente.com/ Fundación Félix Rodríguez de la Fuente. Ten información adaptada para traballar con alumnos sobre biodiversidade, temas ambientais, paisaxes, etc. KEN JENNINGS, Un mapa na cabeza (2012). Un libro sobre mapas, xeografía, curiosidades, etc., todo iso novelado e atractivo.

DOCUMENTAIS DISCOVERY CHANNEL. Na súa páxina web (http://www.discoverychannel.es/) ofrece multitude de vídeos e documentais sobre contidos relacionados con esta unidade. A orixe dos continentes. Cinco documentais elaborados pola BBC, que emitiu traducidos RTVE, e que son doados de atopar en YouTube.

https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/ The World Factbook, da Axencia Central de Intelixencia (CIA) dos EE.UU. É un anuario actualizado, cos datos básicos (físicos, demográficos, económicos, políticos, etc.) de cada país.

CINE

http://www.ign.es/ign/flash/mi_amiga_la_tierra/ homeTierra.html «Mi tierra amiga». Unha aplicación realizada polo Instituto Xeográfico Nacional de España, e orientada a alumnos de Primaria e do primeiro curso de Secundaria.

Bailando con lobos, dirixida por K. Costner (1990). Ambientada nas pradarías norteamericanas.

http://www.muyinteresante.es/naturaleza Revista MUY INTERESANTE. Na súa sección de Natureza pódense atopar artigos sobre temas relacionados con esta unidade didáctica.

Dersu Uzala, dirixida por A. Kurosawa (1975). Ambientada na taiga, narra a historia de Uzala, un nómade que lle axuda a unha expedición rusa que está cartografando a rexión de Shkotovo.

Baraka, dirixida por R. Fricke (1992). Non ten un argumento propiamente dito, senón que, rodada en 24 países, transmite as diferentes formas de relación co medio que presentan as sociedades humanas.

DIVULGACIÓN VV.AA., Os cinco continentes (The five continents) (1997). Un clásico da xeografía descritiva. Excelentes cartografía e imaxes. VV.AA., Gran atlas do mundo, National Geographic (2007). Outro clásico. Interesante para ofrecerlles aos alumnos polo seu carácter divulgativo. VV.AA., Atlas actual de xeografía universal (2008). Un atlas básico adecuado para alumnos de entre 12 e 13 anos.


179


REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Os continentes. Datos básicos 1

2

Ordena segundo o seu tamaño os continentes terrestres. 1.

4.

2.

5.

3.

6.

Completa esta táboa cos océanos que bañan as costas de cada continente. Continente

Océanos

África

América

Asia

Europa

Oceanía

Antártida

3

Indica o nome das principais cadeas montañosas e picos de cada continente. Continente

Cadeas montañosas ou picos

África

América

Asia

Europa

Oceanía

Antártida

180



REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

Localización 1

Localiza no mapa e indica o nome das montañas máis altas ou as principais cordilleiras e os ríos máis importantes de cada un dos continentes.

2

Debuxa no mapa o espazo que ocupa cada unha das paisaxes que estudaches:

• Selva. • Sabana. • Deserto. • Estepas e pradarías. • Bosque mediterráneo. • Bosque de folla caduca. • Vexetación de montaña. • Taiga. • Tundra.


181


REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

Comparar continentes 1

Completa a táboa coas características dos ríos de cada continente, indicando se son longos ou curtos, caudalosos ou pouco caudalosos e regulares ou irregulares ao longo do ano. Continente

Características dos ríos

África

América

Asia

Europa

Oceanía

Antártida

2

Completa a táboa indicando os climas e as paisaxes que corresponden a cada continente. Continente

Climas

Paisaxes

África

América

Asia

Europa

Oceanía

Antártida

182



REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

Características das costas 1

Coa axuda dos mapas físicos do teu libro de texto contesta as cuestións. • Describe como son as costas dos continentes. Continente

Características das costas

África

América

Asia

Europa

Oceanía

Antártida

• Completa esta táboa cos principais accidentes costeiros de cada continente. Continente

Accidentes costeiros

África

América

Asia

Europa

Oceanía

Antártida


183


REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

Europa 1

Completa esta táboa sobre o relevo europeo no teu caderno.

Unidades de relevo 2

Completa esta táboa coas características dos ríos europeos, clasificados por vertentes. Características dos ríos

Vertentes

3

Completa esta táboa cos datos de climas e paisaxes europeos. Climas

184

Localización

Paisaxes



REPASO E APOIO

Ficha 6

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

A vexetación do mundo 1

Colorea o mapa seguindo as indicacións da lenda e indica no teu caderno a que clima corresponde cada tipo de vexetación.


185


REPASO E APOIO

Ficha 7

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

Precipitacións e ríos 1

Analiza este mapa de precipitacións anuais. Que climas teñen maiores precipitacións anuais? Fai unha relación ordenándoos segundo sexan cálidos, temperados ou fríos. Cales teñen menos precipitacións? Indica se son cálidos, temperados ou fríos. Círc ul o P olar

Ártic o

Trópico de Cáncer

Ecuador



Precipitación total (mm) Máis de 3.000 mm De 3.000 mm a 1.000 mm De 1.000 mm a 500 mm De 500 mm a 250 mm Menos de 250 mm

2

ártico Círculo Polar Ant

Escala 0

2.100

quilómetros

En función das precipitacións, dos climas que se dan ao longo do seu percorrido e do lugar de nacemento, indica como son a lonxitude e o caudal destes ríos: Rin, Ienisei, Brahmaputra, Nilo, Congo, Mississippi e Paraná. Cales deles son adecuados para utilizalos como vía de transporte durante todo o ano? Razoa a resposta.

505399-04-73

186



AFONDAMENTO

Ficha 8

AS PAISAXES DE EUROPA

Nome:

Curso:

Data:

Debido á situación xeográfica do continente europeo, nel atopamos diferentes climas temperados e fríos e as paisaxes naturais asociadas.

MAPA DE CLIMAS DE EUROPA

Cuestións 1

Localiza e colorea no mapa as paisaxes que existen en Europa.

2

Explica que vexetación é característica de cada unha destas paisaxes.

3

Observa a fotografía da taiga. Onde situarías no mapa este tipo de vexetación? Que características ten?


187


AFONDAMENTO

Ficha 9

RÍOS, LEITOS, CAUDAIS E CUNCAS

Nome:

Curso:

Data:

Sobre o mapa físico da península ibérica podes afondar nos conceptos que xa estudaches en relación cos ríos, aplicándoos agora ao coñecemento dos ríos españois.

MAPA FÍSICO DA PENÍNSULA IBÉRICA

Caudal: cantidade de auga que discorre por un río nun lugar determinado. Pódese analizar o caudal medio (m3/segundo) nun período de tempo, o caudal total ao longo do ano (hm3), a repartición do caudal ao longo do ano, xeralmente mes a mes, etc.

Leito: superficie pola cal discorre.

Vertente: superficie (conxunto de cuncas) con ríos que desembocan nun mesmo mar ou océano.

Cunca: superficie con augas (precipitacións, desxeos, etc.) que van parar a un mesmo río. Os seus límites son as zonas máis altas das cadeas montañosas.

Marrón Amarelo Verde

Río principal: vai desembocar ao mar.

Cuestións 1

Explica como inflúen as precipitacións, a evaporación, o relevo, os afluentes e o regadío no caudal que leva un río nun lugar determinado.

2

Cres que o caudal dun río é igual ao longo de todo o seu percorrido? Razoa a resposta.

3

Que factores inflúen en como se reparte a auga que transporta un río ao longo dos diferentes meses do ano?

4

Que ríos son os máis regulares en España? Por que?

5

Que ríos españois son os que levan un maior caudal? Por que?

188


6


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

Curso:

En cal destas opcións se ordenan de maior a menor os continentes?

6

Data:

Que paisaxes non se dan en África? a. Polar e mediterránea.

a. América, África, Asia.

b. Polar e oceánica.

b. Asia, América, África.

c. Polar e continental.

c. América, Asia, África. 7 2

As costas europeas son…

Como son os ríos da vertente atlántica africana?

a. Pouco recortadas.

a. Longos e caudalosos.

b. Moi recortadas.

b. Curtos e caudalosos.

c. Recortadas.

c. Longos e pouco caudalosos. 8 3

Por que non hai en Europa paisaxes de sabana?

Cal destes climas non existe en América do Sur?

a. Porque se encontra entre as zonas temperada e fría.

a. Tropical seco. b. Oceánico.

b. Porque os océanos que a rodean suavizan as temperaturas.

c. Desértico.

c. Porque a acción humana as transformou. 4

Cal destas cordilleiras é antiga e europea? a. Cáucaso. b. Montes Urais.

9

O continente asiático ten catro vertentes. Indica a resposta correcta. a. Ártica, índica, pacífica e atlántica.

c. Cordilleira do Atlas. 5

b. Ártica, índica, pacífica e mediterránea. c. Índica, pacífica, atlántica e mediterránea.

Que paisaxe está representada neste mapa? Círc ulo

Pola r Ár tico

10

Cal destes territorios non forma parte de Oceanía? a. Nova Guinea. b. Polinesia.

Trópico de Cáncer

c. Indonesia.

0º Ecuador Trópico de Capricornio

a. Mediterránea. b. Continental. c. Oceánica. 508737_05_p104_a_oceanico_mundi

1. b, 2. a, 3. b, 4. b, 5. c, 6. c, 7. b, 8. a, 9. b, 10. c. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

189

6



Nome:

Identifica as paisaxes naturais e completa a lenda. (2 p.)

Círc

ulo

OCÉANO Pola

r Ár tic

Data:

GLACIAL

ÁRTICO

o Meridiano de Greenwich

1

Curso:

A S I A

EUROPA

OCÉANO Trópico de Cáncer

PACÍFICO

ÁFRICA

AMÉRICA

0º Ecuador

OCÉANO

OCÉANO

T r ó p i c o d e Capricornio

ÍNDICO

ATLÁNTICO

OCÉANO

OCEANÍA

PACÍFICO

Paisaxes naturais 1

CLIMAS TEMPERADOS 2

3 4 5

CLIMAS CÁLIDOS

Mediterráneo e similares Oceánico Continental

CLIMAS FRÍOS 6 7 8

Ecuatorial Tropical húmido Tropical seco Desértico

Círculo

ntártic Polar A

OCÉANO

o

GLACIAL

Polar Alta montaña

ANTÁR TICO

ANTÁRTIDA

561819_06_p20_leyenda_climas_mundi

2

Completa a táboa coas paisaxes que hai en cada continente. (2 p.) Continente

220654t5p66-67

Paisaxes

África América Asia Europa Oceanía Antártida

3

Indica a que continente corresponden estes accidentes costeiros. (2 p.)

190

1. Cabo de Boa Esperanza:

6. Mar de Weddell:

2. Arquipélago de Indonesia:

7. Península do Labrador:

3. Golfo de Adén:

8. Cabo Norte:

4. Islandia:

9. Mar Báltico:

5. Baía de Hudson:

10. Groenlandia:


CONTROL B

4

5

Localiza as seguintes unidades de relevo no mapa e identifícaas co número correspondente. (2 p.) 1. Montañas Rochosas 6. Cordilleira do Atlas

11. Chaira amazónica

2. Cáucaso 7. Península Arábiga

12. Deserto do Kalahari

3. Alpes 8. Cordilleira dos Andes

13. Arquipélago do Xapón

4. Gran Chaira Europea 9. Mesetas do Decán

14. Montes Urais

5. Cordilleira do Himalaia

15. Pireneos

10. Gran Cordilleira Divisoria

Indica como son os ríos das vertentes sinaladas e di o nome dun dos ríos de cada vertente. (2 p.) Vertente

Características dos ríos

Río

Índica asiática Ártica asiática Pacífica americana Atlántica europea Mediterránea europea Ártica europea


191

6



Nome:

Curso:

Data:

2.500 m 2.000 m 1.500 m 1.000 m 400 m 200 m 0m

10

9

505399-06-121-a_Leyenda

13 12 6 1 3

2

4

14 5

7

11 8

15

1

Que accidentes separan Europa de Asia? (1 p.)

2

561819_06_p22_Europa_fisico_mudo

Que accidentes separan Europa de África? (1 p.)

505399-06-121a-localizacion Europa

3

Que unidades de relevo están numeradas no mapa? (3 p.)

192

1.

6.

11.

2.

7.

12.

3.

8.

13.

4.

9.

14.

5.

10.

15.


CONTROL A C ír c ul

o

Po

4

lar

Á rt

ic o

Localiza no mapa de América os seus climas, indicando a que clima corresponde cada número. (2 p.) Trópi co de C áncer

1. 2. 3.

1

Ecuador

2

4.

3

5.

4

6.

6

5

7.

7

8.

9

Tróp i

co d

eC

ap r

ico

r ni

8

9.

561819_06_p23_leyenda_climas_America 5

Localiza no mapa de América que paisaxes e que clase de vexetación existen en cada tipo de clima. (2 p.) 1. 2. 3. 4.

508737-06_climas America

5. 6. 7. 8. 9. 6

Que zonas de África son as menos poboadas? Explica as causas. (1 p.)


193

o

6







B1-7. Situar no mapa de Europa as principais unidades e elementos do relevo continental, así como os grandes conxuntos ou espazos bioclimáticos.

B1-7.1. Localiza no mapa as principais unidades e elementos do relevo europeo.


B1-11.1. Localiza nun mapa físico mundial os principais elementos e referencias físicas: mares e océanos, continentes, illas e arquipélagos máis importantes, ademais dos ríos e das principais cadeas montañosas.




Control A

1

1, 2, 3

4

1, 2, 3

1, 2, 3, 4, 5

1, 2, 3, 4, 5, 6

6


Control B 1

2

Control A

1. Selva; 2. Sabana; 3. Deserto; 4. Mediterránea; 5. Oceánica; 6. Continental; 7. Montaña; 8. Polar. África: selva, sabana, desértica, mediterránea, oceánica e montaña; América: selva, sabana, desértica, mediterránea, oceánica, continental, montaña e polar; Asia: selva, sabana, desértica, mediterránea ou chinesa, continental, polar e montaña; Europa: mediterránea, oceánica, continental, polar e montaña; Oceanía: selva, sabana, desértica, mediterránea e oceánica. Antártida: polar.

3

1. África; 2. Asia; 3. África; 4. Europa; 5. América; 6. Antártida; 7. América; 8. Europa; 9. Europa; 10. América.

4

Ver mapa da páxina seguinte (195).

5

Índica asiática: máis curtos ca os da atlántica e caudalosos. Limpopo; Ártica asiática: longos e conxélanse no inverno. Obi; Pacífica americana: curtos. Yukón; Atlántica europea: caudalosos e regulares. Rin; Mediterránea europea: caudal irregular. Ebro; Ártica europea: caudalosos e conxélanse no inverno. Pechora.

194

1

Cáucaso, Montes Urais, río Ural, Bósforo e mar Caspio.

2

Estreito de Xibraltar e as fronteiras de Ceuta e Melilla.

3

1. Gran Chaira Europea; 2. Cárpatos; 3. Os Vosgos; 4. Macizo Central; 5. Apeninos; 6. Cadea Penina; 7. Alpes Dináricos; 8. Balcáns, 9. Montes Escandinavos; 10. Escudo de Carelia; 11. Cáucaso; 12. Chaira da Europa oriental; 13. Montes Urais; 14. Chaira Húngara; 15. Sistemas Béticos.

4

1. Ecuatorial; 2. Tropical húmido; 3. Tropical seco; 4. Desértico; 5. Mediterráneo e similares; 6. Oceánico; 7. Continental; 8. Polar; 9. De montaña.

5

1. Selva, bosque sempre verde; 2. Bosque tropical, bosque sempre verde de menor altura; 3. Sabana, herbas con algún arbusto e algunha árbore de folla caduca; 4. Deserto, especies adaptadas á aridez; 5. Mediterránea, bosques de folla perenne e matogueiras; 6. Oceánica, bosques de folla caduca e landas; 7. Continental, taiga (bosque de coníferas), pradarías e estepa; 8. Polar, tundra e xeos; 9. De montaña, cliseries de vexetación.

6

As zonas menos poboadas son os desertos, debido á súa extrema aridez, que dificulta a vida e os recursos que necesitan as sociedades humanas, e a selva, porque a calor e a humidade dificultan a vida e favorecen as enfermidades.


14 4

1 15

3

13

2 5

6 7

9

11 8

12


10

195

6



Nome:

Curso:

Data:

1

Describe a localización do continente africano utilizando a lonxitude e a latitude, os puntos cardinais, a proximidade a outros continentes e os océanos. (1,5 p.)

Trópico de Cáncer


O profesor de Ciencias Sociais pediuvos que elaboredes un mural informativo sobre os climas e as paisaxes de África e a súa influencia sobre a distribución da poboación deste continente. Antes de realizalo, deberás repasar os contidos que estudaches sobre África e así poderás establecer unhas conclusións que sexan razoables.

Ecuador

1 2 3


4

5 6 7

561819_06_ p26_leyenda_climas_Africa

508737_06_p115c climas_africa

2

Completa a lenda do mapa indicando os climas que corresponden a cada cor. (2 p.) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

196


PROBA

3

Explica por que os climas se distribúen en bandas cara ao norte e ao sur. (1 p.)

4

Cantos desertos hai en África? Indica a súa localización. (1,5 p.)

5

Identifica os lugares en que existe o clima número 7. Como se chama cada unha destas zonas? (1,5 p.)

6

A partir da información que obtiveches, explica como se distribúe a poboación en África. Onde pensas que se dan as maiores concentracións? Onde cres que hai baleiros de poboación? Razoa as causas. (2,5 p.)


197

6



Competencias que se avalían*


Actividades


B.1-11.1. Localiza nun mapa físico mundial os principais elementos e referencias físicas: mares e océanos, continentes, illas e arquipélagos máis importantes, ademais dos ríos e as principais cadeas montañosas.

1, 3, 4, 5, 6


B1-1. Analizar e identificar as formas de representación do noso planeta: o mapa, e localizar espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas.

B1-1.4. Localiza espazos xeográficos e lugares nun mapa empregando datos de coordenadas xeográficas.

Aprender a aprender

B1-1. Analizar e identificar as formas de representación do noso planeta: o mapa, e localizar espazos xeográficos e lugares nun mapa usando datos de coordenadas xeográficas.



B.1-11.1. Localiza nun mapa físico mundial os principais elementos e referencias físicas: mares e océanos, continentes, illas e arquipélagos máis importantes, ademais dos ríos e das principais cadeas montañosas.


1, 2, 3, 4, 5

B1-1.4. Localiza espazos xeográficos e lugares nun mapa utilizando datos de coordenadas xeográficas. B2-10.1. Localiza no mapa mundial os continentes e as áreas máis densamente poboadas.

B2-10. Comentar a información en mapas do mundo sobre a densidade de poboación e as migracións.

1, 2, 3, 4, 5


1

África encóntrase nos dous hemisferios e, tanto ao norte coma ao sur, supera uns graos as latitudes dos trópicos de Cáncer e de Capricornio, internándose escasamente nas zonas temperadas. A maior parte do continente sitúase ao leste do meridiano de Greenwich. A súa disposición é ao sur de Europa (separado polo estreito de Xibraltar) e ao oeste de Asia (separado pola canle de Suez), e está rodeado polo mar Mediterráneo e polos océanos Atlántico e Índico.

2

1. Ecuatorial; 2. Tropical húmido; 3. Tropical seco; 4. Desértico; 5. Mediterráneo e similares; 6. Oceánico; 7. De montaña.

3

Porque se distribúen segundo a latitude: no ecuador, clima ecuatorial; cara aos trópicos, climas tropical húmido e tropical seco; logo, clima desértico e, nos límites, os climas temperados: mediterráneo e oceánico.

198

4

Tres: Sáhara, Namibia e Kalahari. Atópanse nos trópicos: o primeiro, no de Cáncer e, os outros dous, no de Capricornio. Estes últimos diferéncianse en que o de Namibia é costeiro e o de Kalahari é de interior.

5

Son zonas montañosas. De norte a sur, encóntranse os montes Atlas, o macizo de Etiopía e os montes Kenya e Kilimanxaro.

6

A poboación concéntrase nas zonas de clima temperado, nas de clima tropical húmido e seco, e nas zonas montañosas de clima ecuatorial. Son un atractivo importante os ríos, que son vías de comunicación, fornecen auga para as persoas e para a agricultura e a gandaría, permiten a pesca, etc. A posibilidade de practicar actividades agrarias fai que eses espazos sexan habitados desde tempos remotos. Estas actividades non se dan nas zonas desérticas, e nas ecuatoriais apenas existen (só en zonas montañosas, con menos calor e humidade).


7. A PREHISTORIA

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . . . . . . . 202 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Descrición das imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 • Evolución do ser humano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 • Como se realizaban as pinturas no Paleolítico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 • Çatal Hüyük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 • Como se cazaba no Paleolítico? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 • A investigación do uso dos instrumentos prehistóricos . . . . . . . . . . . . . 206 • Os primeiros calendarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

Recursos bibliográficos e multimedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Ensinanza individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Repaso e apoio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 • Conceptos e contidos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Ficha 1: O tempo na prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Ficha 2: A vida na prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Ficha 3: Os útiles na prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Ficha 4: A arte na prehistoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 • Organización de coñecementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Ficha 5: As transformacións sociais na prehistoria. . . . . . . . . . . . . . . . . 212 • Máis competente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Ficha 6: Os primeiros antepasados da Península . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Ficha 7: Os inventos da prehistoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 • Repaso acumulativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

200

Ficha 8: As fontes e o tempo no estudo da prehistoria . . . . . . . . . . . . . . 216


Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Ficha 9: Os xacementos arqueolóxicos (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Ficha 10: Os xacementos arqueolóxicos (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Recursos para a avaliación de contidos . . . . . . . . . . . . . 220 Controis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

Recursos para a avaliación por competencias . . . . . . 226 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228


201

7


A PREHISTORIA

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO A PREHISTORIA

SABER

SABER FACER

• Que é a prehistoria e as súas etapas

• Identificar ferramentas do Paleolítico

SABER SER

• Interpretar pinturas levantinas

• A evolución do ser humano

• Investigar en Internet sobre as glaciacións

• A forma de vida no Paleolítico, o Neolítico e a Idade dos Metais

• Valorar a réplica de Altamira

• Sentimento de que todas as persoas pertencemos a unha mesma especie e, polo tanto, compartimos unha base biolóxica común

• O territorio de España e de Galicia na prehistoria

• Interpretar o seu enxoval funerario

• Analizar a expansión do ser humano

• Valoración dos restos prehistóricos como fontes fundamentais para reconstruír o noso pasado

• Interpretar unha recreación da prehistoria

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Investigar en Internet sobre as glaciacións • Resolve un caso práctico: A réplica de Altamira • Análise científica: Como se expandiu o ser humano? Como se analiza o enxoval dunha tumba?

Actividades finais



• Unha recreación da prehistoria: O clan do oso cavernario

• Comprometidos. O legado dos primeiros seres humanos


Avaliación

• Repaso e apoio. A prehistoria

• Avaliación de contidos. A prehistoria: controis B e A

• Afondamento. A prehistoria





Recursos dixitais

• Proxecto social

• LibroMedia. A prehistoria


Ferramentas






202


7


A PREHISTORIA



• Epígrafe 1: A que lle chamamos prehistoria?

Básico

• Epígrafe 2: A vida nómade no Paleolítico.

• Repaso e apoio. A prehistoria.

• Epígrafe 4: A revolución do Neolítico.


• Epígrafe 5: A Idade dos Metais.


• Epígrafe 6: O territorio de España na prehistoria.


• Epígrafe 7: O territorio de Galicia na prehistoria. • Análise científica: Como se expandiu o ser humano?


• Actividades: 1, 6, 12, 15, 17, 18, 19, 21, 23, 24, 28, 41. • As epígrafes anteriores. • Saber facer: Identificar ferramentas do Paleolítico. • Descubre: A vida na tribo. • Epígrafe 3: As crenzas e a arte no Paleolítico. • Saber facer: Interpretar pinturas levantinas. • Descubre: Unha aldea neolítica. Avanzado

• Afondamento. A prehistoria. • Proxectos de traballo cooperativo.

• Saber máis: Stonehenge. • Resolve un caso práctico: A réplica de Altamira. • Análise científica: Como se analiza o enxoval dunha tumba? • Traballo cooperativo: Unha recreación da prehistoria: O clan do oso cavernario. • Actividades: 4, 7, 8, 10, 13, 14, 16, 20, 25, 28, 29, 37, 38, 39, 40, 43, 44, 45, 46.

• Lecturas de Xeografía e Historia. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control A. • Avaliación por competencias. Proba completa.

• Todas as epígrafes. De excelencia

• Aplica unha técnica: Investigar en Internet sobre as glaciacións. • Actividades: 2, 3, 5, 9, 11, 22, 26, 27, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 42.






Proxecto social.



203

7


A PREHISTORIA


EVOLUCIÓN DO SER HUMANO

A pesar do que se pensaba ata hai pouco tempo, a evolución do ser humano non é lineal, como se pon de manifesto na aparición de dúas vías a partir do Homo habilis. Dunha desas dúas vías, a do Homo antecessor, derivan dúas ramas distintas (Neandertal e sapiens), de forma que a rama do Homo erectus queda evolutivamente pechada. O Ardipithecus vivía nos bosques africanos; alimentábase de froitos, follas, talos tenros e abrochos; e a súa locomoción estaba nunha fase intermedia entre os cuadrúpedes e os bípedes. O exemplar máis completo atopado desta especie, unha femia adulta chamada Ardi, medía entre 115 e 120 cm e pesaba uns 27 quilos. O Australopithecus é un xénero que comprende polo menos seis especies. Vivían nas zonas tropicais de África e alimentábanse de froitos e follas. O seu cerebro era similar ao dos grandes simios actuais e a terceira parte do do home de hoxe en día; as súas pernas eran proporcionalmente máis longas. Foi o primeiro en camiñar de forma bípede, aínda que pasaba parte do tempo nas árbores, para durmir, por seguridade e para alimentarse.

Anos

5

HAI MILLÓNS Ardipithecus

4,4 millóns Ardipithecus

4

HAI MILLÓNS desde os 4 millóns Australopithecus

3

Australopithecus Atopáronse fósiles de varios tipos de Australopithecus, pero todos eran bípedes. Medía sobre 1,5 metros de altura. O seu cerebro era aínda pequeno (450 cm³).

HAI MILLÓNS Homo habilis 2,5 millóns Homo habilis

2

Posuía un cerebro maior (600 cm³). O seu nome quere dicir «home hábil», e chámase así porque foi a primeira especie capaz de elaborar ferramentas.

HAI MILLÓNS Homo erectus 1,5 millóns Homo erectus

1

Foi a primeira especie que saíu de África. Posuía un cerebro maior (900 cm³). Descubriu o lume e crese que utilizaba unha linguaxe sinxela.

HAI MILLÓN 800.000 Homo antecessor 200.000 Home de Neandertal 195.000 Homo sapiens

O Homo habilis é un dos primeiros representantes do xénero Homo. A súa altura era similar á dos Australopithecus, aínda que tiña un cranio máis redondeado. Na súa dieta xa incluía carne, pero probablemente non a conseguía mediante a caza, senón que se alimentaba dos animais que encontraba xa mortos. Foi o primeiro en elaborar ferramentas, que utilizaba para fracturar os ósos e extraerlles a medula, así como para cortar plantas e triturar vexetais duros. O Homo erectus espallouse desde África a través de Asia Menor e o Oriente Próximo. Chegou, por un lado, á península ibérica e, polo outro, á China e á illa de Xava, en Indonesia. Xa era cazador, fabricaba ferramentas de pedra e foi o primeiro construtor de vivendas. Tamén se debe a el o recipiente máis primitivo atopado, un cunco de madeira. Ademais, foi o primeiro en empregar o lume de forma habitual. O Homo antecessor medía entre 160 e 185 centímetros, pesaba entre 60 e 90 quilogramos, era forte, con

204

Crese que é o noso antepasado máis antigo. Medía pouco máis dun metro e alimentábase de abrochos tenros, froitos e vexetais brandos. Era bípede. Posuía un cerebro pequeno (350 cm³), similar ao dos chimpancés.

Homo antecessor

Home de Neandertal

Homo sapiens

O seu cerebro era maior (1.000 cm³). Os restos máis antigos desta especie atopáronse en Atapuerca, Burgos.

O seu cerebro era bastante maior (1.500 cm³). Foi a primeira especie que enterrou os mortos.

É a especie a que pertencemos. Inventou a arte e desenvolveu a linguaxe.

rostro de trazos arcaicos e cerebro máis pequeno ca o do home actual. Os restos atopados parecen confirmar que practicaba o canibalismo. Os mellores restos conservados desta especie encóntranse no xacemento de Atapuerca (Burgos). O home de Neandertal non é, como se cría ata hai pouco, un antepasado directo noso, senón unha rama paralela da evolución. Estaba moi adaptado ao frío. Tiña unha musculatura moi forte e un nariz grande e bulboso que lle servía para quentar e humidificar o aire que inhalaba. Era unha especie moi evolucionada e perfectamente adaptada ao seu medio, que era moi hostil. O Homo sapiens apareceu hai uns 150.000 anos nalgún lugar de África. Chegou a Europa hai uns 40.000 anos. Esta especie, a única do xénero Homo que non está extinta na actualidade, desenvolveu un complexo conxunto de crenzas e mitos e é a responsable da invención da arte.


7


A PREHISTORIA


COMO SE REALIZABAN AS PINTURAS NO PALEOLÍTICO

As pinturas rupestres adoitaban facerse no máis profundo das covas. Pintábanse principalmente animais, como bisontes, cabalos, cervos ou touros, con gran realismo. En ocasións incluíanse signos, como mans impresas ou contornadas. Realizaban as pinturas coas mans ou con pinceis, que fabricaban ben mediante unha rama coas súas febras ou ben con pelo de animais. Segundo científicos da UNED, da Universidade de Castela-A Mancha e da Universidade de Alcalá de Henares, a cor empregada nas pinturas adoitaba obterse de materiais da natureza: así, a cor vermella foi producida con hematita, un mineral constituído por unha das formas de óxido de ferro. As cores máis escuras conseguíronse engadíndolle á pintura pigmentos como o mineral wustita (outro

óxido de ferro), carbón vexetal e compostos de manganeso. Como materiais complementarios, utilizaron calcita, cuarzo e minerais arxilosos. Para poder ver nas covas e realizar as pinturas, os homes do Paleolítico usaban lámpadas que non emitían fume. Como combustible, empregaban un preparado de sebo animal e febras vexetais.

ÇATAL HÜYÜK

Çatal Hüyük é un poboado do Neolítico situado no altiplano de Anatolia, preto da actual cidade de Konya, en Turquía. Trátase do mellor exemplo que se conserva dunha cidade neolítica de Oriente Próximo. O poboado compoñíase de casas rectangulares acaroadas unhas a outras. Ao non haber separación entre elas mediante rúas, o acceso ás vivendas facíase polos teitos, usando escaleiras, tanto interiores coma exteriores, que comunicaban os diversos niveis. As casas estaban construídas con adobe, pero a cuberta reforzábase con vigas de madeira e barro apisoado sobre esteiras vexetais. Os interiores das casas estaban enxesados e compoñíanse dun cuarto común, onde xeralmente se acendía o lume, e algunhas estancias anexas, que se usaban como almacéns e ás que se accedía desde a sala principal. Atopáronse algunhas vivendas con pinturas de animais, flores ou motivos xeométricos e con relevos de animais (principalmente touros), pero non se sabe moi ben cal podía ser o seu significado, aínda que se cre que podían ser santuarios. Os habitantes deste poboado dedicábanse á agricultura, cultivando especies como trigo, cebada e chícharos; á crianza de gando vacún, ovino e caprino, e

ao comercio de materiais para a fabricación de armas e utensilios. O xacemento foi descuberto en 1958, pero o que iniciou as súas escavacións foi o inglés J. Mellaart, do Instituto de Arqueoloxía da Universidade de Londres, quen traballou nel entre os anos 1961 e 1965. Tras as súas investigacións, as escavacións retomáronse en 1994.


205

7


PARA SABER MÁIS

COMO SE CAZABA NO PALEOLÍTICO?

As principais fontes de alimento durante o Paleolítico eran a recolección de vexetais e froitos silvestres, por un lado, e a caza e a pesca, por outro. A caza desempeñou desde moi pronto un papel clave para a supervivencia, pois non só provía de alimento, senón tamén de peles e ósos que servían para fabricar ferramentas. En 1995 atopáronse en Schöningen, Alemaña, as armas de madeira fabricadas polo xénero Homo máis antigas que se coñecen. Son sete lanzas de madeira de abeto e unha de piñeiro duns 400.000 anos de antigüidade que se encontraron nas beiras dun antigo lago. Con elas apareceron numerosos ósos de cabalo salvaxe e ferramentas de pedra empregas para o despezamento dos animais. Trátase, sen dúbida, dos restos dunha antiga cazaría en que morreron polo menos vinte cabalos. Os investigadores calcularon que na caza deberon de participar arredor de dez cazadores que, ocultos a certa distancia da beira, axexaron os animais que se achegaban ao lago a beber para matalos. As lanzas teñen entre 1,8 e 2,30 metros de longo, o que fixo pensar que quizais fosen demasiado grandes para seren lanzadas a distancia. Pero a súa forma, máis grosas na parte dianteira, de xeito similar ás modernas xavelinas, suxire que, en efecto, estaban pensadas para seren lanzadas, e non para cravalas directamente. O maior peso repártese cara á punta, o que despraza o centro de gravidade e permite que, unha vez alcanzada a máxima altura, o descenso da lanza sexa máis ou menos vertical e se consiga a velocidade necesaria para cravarse nas presas. Outro aspecto destacado é que os seus fabricantes empregaron o lume para endurecer as puntas, co que se mellora a súa resistencia e se facilita a penetración na pel animal. Ás veces, había cazarías que se planeaban con gran detalle, pensando no tipo de presa e na maneira de cazala: este foi o caso, por exemplo, dos mamuts. Grazas aos restos atopados nos xacementos arqueolóxicos, hai constancia da escavación de grandes fosos que logo se cubrían con vexetación nos vieiros utilizados habitualmente polas mandas de mamuts. Desta maneira, conseguíase inmobilizar a gran peza para logo dispoñer do tempo suficiente para acabar con ela sen que os cazadores corresen demasiados riscos.

206

A PREHISTORIA

A INVESTIGACIÓN DO USO DOS INSTRUMENTOS PREHISTÓRICOS

Un dos grandes problemas que tivo que superar a arqueoloxía no pasado foi explicar o uso, o proceso de fabricación e a antigüidade dalgunhas ferramentas líticas, posta en dúbida polo escepticismo de moitas persoas. Para resolver estas cuestións, a arqueoloxía apoiouse na traceoloxía, unha rama da investigación arqueolóxica que permite definir o uso dunha peza lítica a partir dos restos que deixa o seu uso, pois a pegada é distinta se se usa con madeira, óso, carne ou cereal, por exemplo. A partir destes mesmos restos, mediante análise de carbono 14 e outras técnicas de datación cronolóxica, foi posible establecer a antigüidade das ferramentas. Por outra parte, a arqueoloxía experimental busca a reconstrución de obxectos a partir dos mesmos materiais e técnicas que se podían usar na prehistoria. Respecto das ferramentas líticas, a arqueoloxía experimental conseguiu tallar pezas similares ás paleolíticas e, mesmo, permitiu descubrir técnicas descoñecidas na actualidade pero que no pasado se empregaban, como a compresión con martelos de madeira ou óso para dar forma ás ferramentas e extraer lascas finas.

OS PRIMEIROS CALENDARIOS

Os arqueólogos atoparon nos xacementos algúns obxectos de óso e de corno que están gravados con puntos e raias distribuídos aparentemente ao chou. Un exame minucioso das incisións descubriu que foran realizadas en momentos diferentes e con distintos utensilios. Este feito levou a formular a hipótese de que se trataba dun rexistro dos días de cada fase da Lúa, o cal significaría que estes instrumentos foron unha especie de calendario, probablemente o máis antigo do mundo. Ademais, tamén significa que xa desde esa época se levaban a cabo cálculos matemáticos e astronómicos.


7


A PREHISTORIA


NA REDE

DIVULGACIÓN

http://www.prehistour.es/ Un percorrido polas principais covas rupestres do mundo.

Charles HIGHMAN, A vida no Paleolítico. Historia do mundo para rapaces (1990). Estudo dos principais acontecementos da prehistoria, da vida cotiá e dos avances tecnolóxicos.

http://www.youtube.com/watch?feature=player_ embedded&v=agnyvjwbvkk En busca del primer europeo (producido por Turkana Films e dirixido por Luis Quevedo, Iván Yamir e Alfonso Par). http://www.atapuerca.org/ Páxina web da fundación Atapuerca, con referencias ao museo e aos achados do xacemento. http://museodealtamira.mcu.es/ Páxina web do Museo de Altamira. http://www.lascaux.culture.fr/?lng=es#/fr/00.xml Páxina en francés da cova de Lascaux, en que se ofrece unha guía virtual. http://aulagalicia.blogspot.com/search/label/ Prehistoria Neste blog trátase a historia de Galicia. Ao buscar prehistoria apareceran todos os posts relacionados con este periodo. http://culturagalega.gal/ Sitio web do Consello da Cultura Galega onde se poden consultar documentados artigos sobre a prehistoria de Galicia. http://www.paar.es/?lang=gl Páxina do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre de Campo Lameiro, con actividades e obradoiros para coñecer os pétroglifos de Galicia.

LIBROS William GOLDING, Os herdeiros (1955) O premio Nobel de Literatura William Golding narra o encontro dunha tribo neandertal co Homo sapiens. William SARABANDE, triloxía «Os camiñantes do vento». Formada por Máis alá do mar de xeo, O corredor das tormentas e A terra prohibida, conta o desprazamento dun grupo de Homo sapiens a través do estreito de Bering. Jean Marie AUEL, serie «Os fillos da Terra». Formada por seis libros: O clan do oso cavernario, O val dos cabalos, Os cazadores de mamuts, As chairas do tránsito, Os refuxios de pedra e A terra das covas pintadas. A protagonista é unha muller de Cro-Magnon, Ayla, que convive cun grupo de neandertais. Bernard CORNWELL, Stonehenge (1999). A historia da construción do crómlech de Stonehenge, en Inglaterra.

Juan Luis ARSUAGA, O colar do Neandertal (1999), A especie elexida (1998), O mundo de Atapuerca (2004). O investigador de Atapuerca desentraña de forma doada e comprensible os problemas da evolución humana. Jordi SERRALLONGA, Os gardiáns do lago: diario dun arqueólogo na terra dos Massai (2001). Viaxe do autor a Tanzania cun equipo de arqueólogos e paleontólogos para estudar as orixes do ser humano. Jean CLOTTES, A prehistoria explicada aos rapaces (2013). Un paseo polas orixes do ser humano: a evolución, os costumes e a vida cotiá, a organización social das tribos e o nacemento da espiritualidade e da razón.

DOCUMENTAIS Camiñando con cavernícolas (2003). Serie documental de televisión en catro partes que trata sobre a evolución humana. Producida pola BBC. A odisea da especie, dirixida por Jacques Malaterre (2003/2007). Documental francés dividido en tres partes que abrangue desde as orixes da humanidade ata a aparición da escritura e o Imperio sumerio.

CINE Na busca do lume, dirixida por J. J. Annaud (1981). Conta as vicisitudes dunha tribo prehistórica que perde o lume por accidente e descoñece como se acende, e as peripecias que pasan os seus membros para volver conseguilo. Ao, o último neandertal, de Jacques Malaterre (2010). Ao percorre Europa en busca dos últimos superviventes do seu clan. Ice Age: a idade de xeo, de Chris Wedge e Carlos Saldanha (2002). Película de animación en que, durante a época glacial, un mamut, un preguiceiro xigante e un tigre se ocuparán de coidar un bebé humano extraviado pola súa familia.

Antonio PÉREZ HENARES, Nublares, O fillo da Garza, O último cazador. Triloxía que narra o final do Paleolítico e a aparición dos primeiros produtores neolíticos.


207

REPASO E APOIO

Ficha 1

7. A PREHISTORIA


Nome:

Curso:

Data:

O tempo na prehistoria 1

Organiza os datos. • Lembra o nome das tres etapas principais en que se divide a prehistoria e as súas datas de inicio e final. Con eses datos, completa esta táboa. Etapa

2

Inicio

Final

Duración

Completa a liña do tempo. • Escribe as etapas da prehistoria no seu lugar correspondente.

Hai 5 millóns de anos

Hai 10.000 anos

Aparición de:

Aparición de:

Hai 7.000 anos

Hai 5.000 anos

Aparición de:

561819_08_p10_LT Prehistoria 3

Compara etapas. • Marca cun X a etapa ou as etapas correctas en que tiveron lugar estes acontecementos. Paleolítico

Neolítico

Idade dos Metais

Comezan a elaborarse obxectos de metal Aparece a especialización do traballo Elabóranse ferramentas con pedras Fabrícanse pezas de cerámica Practícase o comercio A poboación faise sedentaria Os poboados convértense en cidades Agrúpanse en tribos Invéntanse a agricultura e a gandaría

208


REPASO E APOIO

Ficha 2

7. A PREHISTORIA


Nome:

Curso:

Data:

A vida na prehistoria 1

A vida no Paleolítico. Completa os espazos baleiros deste texto. Os seres humanos do Paleolítico vivían da recolección, a ___________ e a pesca. Os grupos humanos non permanecían sempre no mesmo lugar, é dicir, eran ___________. Xeralmente establecíanse en zonas preto dos ríos. Cando o tempo o permitía, vivían ao aire libre; nas zonas frías, construían ___________ ou refuxiábanse en ___________. Agrupábanse en ___________ duns vinte a corenta individuos, formadas por unhas poucas ___________. Todos os membros se axudaban entre eles e se protexían. Os ___________, considerados sabios, dirixían a tribo e transmitíanlles os seus coñecementos aos máis novos.

2

A vida no Neolítico. • Rodea cun círculo a resposta correcta. a) Como era a economía do Neolítico?

Depredadora

Produtora

b) Cando apareceron a agricultura e a gandaría?

Hai 5.000 anos

Hai 11.000 anos

c) Para cultivar a terra, as persoas fixéronse...

Nómades

Sedentarias

d) Que avance técnico é propio do Neolítico?

A cerámica

Os bifaces de pedra

e) A sociedade foise facendo…

Máis igualitaria

Máis desigual

f) Como representaban a figura humana no Neolítico?

De forma esquemática

Con gran realismo

g) Os seres humanos do Neolítico crían en…

Forzas da natureza

Un só deus

• Contesta as seguintes preguntas sobre a forma de vida no Neolítico. a) Onde estaban situados os poboados? b) Como eran as vivendas? c) A que se dedicaban os seres humanos principalmente? d) Que ferramentas e obxectos empregaban? 3

A vida na Idade dos Metais. Sinala cales destas afirmacións son verdadeiras (V) e cales falsas (F). Hai uns 7.000 anos, os seres humanos comezaron a fabricar obxectos de metal. Durante a Idade dos Metais iniciouse a domesticación dos animais. Primeiro utilizouse o bronce; despois, o ferro; e, finalmente, o cobre, un metal máis resistente. As cidades situadas nas rutas comerciais convertéronse en pequenas aldeas. A roda mellorou os transportes porque permitiu trasladar máis mercadorías nos carros. O uso dos metais permitiu elaborar todo tipo de utensilios: armas, ferramentas, adornos… A aparición dos metais provocou maiores diferenzas sociais.

4

Explica o significado dos seguintes conceptos e relaciona cada un deles coa etapa da prehistoria (paleolítico, neolítico, idade dos metais) que lle corresponda. • Menhir.

• Dolmen.

• Biface.

• Roda.

• Australopiteco.

• Glaciación.


209

REPASO E APOIO

Ficha 3

7. A PREHISTORIA


Nome:

Curso:

Data:

Os útiles da prehistoria 1

Sitúa os seguintes obxectos. Sinala a que época pertencían os seguintes útiles prehistóricos e completa as fichas.

Período:

Período:

Que é:

Que é:

Material:

Material:

Período:

Período:

Que é:

Que é:

Material:

Material:

Período: Que é: Material:

Período: Que é: Material:

210


REPASO E APOIO

Ficha 4

7. A PREHISTORIA


Nome:

Curso:

Data:

A arte na prehistoria 1

Diferencia entre as pinturas do Paleolítico e do Neolítico. Marca cales dos seguintes trazos se corresponden coa pintura rupestre paleolítica (P) e cales coa neolítica (N). Xeralmente representan figuras de animais, como cabalos, bisontes e cervos. O home non adoita aparecer neste tipo de pinturas. Son pinturas monocromas. A figura humana represéntase de forma moi esquemática. Son pinturas polícromas e moi realistas. Este tipo de pinturas abunda na zona levantina da Península. Son frecuentes no norte de España e no sur de Francia.

2

3

Identifica as pinturas. Tendo en conta os trazos anteriores, indica se as seguintes pinturas pertencen ao Paleolítico ou ao Neolítico. Explica os motivos da túa decisión.

É unha pintura do

É unha pintura do

Porque:

Porque:

Completa a táboa. A que monumentos megalíticos fan referencia as imaxes?

É un:

É un:

É un:

Está composto por:

Está composto por:

Está composto por:


211

REPASO E APOIO

Ficha 5

7. A PREHISTORIA


Nome:

Curso:

Data:

As transformacións sociais na prehistoria 1

Completa esta táboa sobre os cambios sociais na prehistoria. Paleolítico

Neolítico

Idade dos Metais

Forma de vida Actividade económica (predominante) Hábitat (poboados e casas) Principais ferramentas e inventos Materiais para facer ferramentas

2

Completa este esquema sobre a vida no Paleolítico. A continuación, realiza un esquema similar para o Neolítico e para a Idade dos Metais.

Actividades económicas

Pesca

Nómades

O PALEOLÍTICO

Hábitat

Zonas cálidas:

Zonas frías:

Pedra Materiais para ferramentas

212


REPASO E APOIO

Ficha 6

7. A PREHISTORIA

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Os primeiros antepasados da Península Localiza.

2

O dente descuberto en Orce (Granada) convértese no resto humano máis antigo de Europa A campaña de escavacións no xacemento de Barranco León, en Orce (Granada), de 2002 levou ao descubrimento do que agora se confirmou como un dente de leite dun homínido que está datado en 1,4 millóns de anos, o que probaría nesta zona arqueolóxica a presenza humana máis antiga de Europa occidental.

O dente, que foi identificado como posible resto humano en 2008, apareceu asociado con outra serie de restos de dentes de herbívoros, a outras pegadas óseas e a unha importante industria lítica formada por pedras talladas a man alzada ou en zafra que evidencian que foron usadas para cortar carne, madeira ou raíces. Orce contén os máis importantes xacementos plistocénicos, onde se realizaron varias escavacións nas últimas décadas. Entre as zonas máis coñecidas figuran Venta Micena, Fuente Nueva e Barranco León. Atopáronse numerosos restos tallados en pedra, así como fósiles de mamut, hienas e doutros grandes mamíferos. Ten recollidos máis de 25.000 restos arqueopaleontolóxicos. El Ideal de Granada, 1 de marzo de 2013. (Adaptado)

1

Le o texto e responde. • Que descubrimento se fixo en Orce? • Cando se descubriu? • Cando saíu á luz? • Quen levou a cabo a autenticación, entre outros?

12º

6º

8º

10º

4º

2º

0º

2º

4º

42º

42º

N 40º

40º

38º

38º

10º

12º 18º

16º


Segundo Bienvenido Martínez Navarro, profesor e investigador da Institución Catalá de Investigación e Estudos Avanzados (ICREA) e do Instituto Catalán de Paleoecoloxía Humana e Evolución Social, é «incontestable» que o dente corresponde a un humano, concretamente é un molar dun neno de 10 anos, e así o evidencian os estudos a que foi sometido este fósil, tanto no Museo Nacional de Historia Natural de París coma na Universidade Autónoma de Barcelona, entre outras institucións científicas.

• Sinala neste mapa en que provincia se encontra o xacemento de Orce.

8º

0

68 km

14º 36º

Capital de Comunidade Autónoma Capital de provincia

28º

28º 16º

14º

Cidade Autónoma 6º

4º

2º

0º

2º

220875p.100

• Entra en Google Maps e busca a localidade en que se atopa o xacemento. 3

Busca información. Entra na seguinte páxina web, http://www.orce.es/es/index.php?option=com_ content&task=view&id=20&Itemid=21, e responde estas preguntas: • Como era o territorio de Orce na Antigüidade? • Por que favorecía o asentamento de seres humanos? • Por que se conservaron perfectamente os restos de seres humanos? • Cita algún dos xacementos que se localizan nesta zona e algún dos descubrimentos feitos neles. • Onde se encontrou o dente humano?

4

Valora. Ata o momento, considerábase que o resto humano máis antigo de Europa se encontrara no xacemento de Atapuerca (Burgos), pero este descubrimento cambia a súa localización a Andalucía. • Están cerradas as investigacións sobre a evolución humana? • Poderíase atopar outro resto humano máis antigo nalgunha outra zona da Península? Por que? • Cres que é importante o traballo nos xacementos arqueolóxicos para coñecer a evolución dos nosos antepasados?


213

REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Os inventos da prehistoria Imaxina que es un arqueólogo e nunha escavación atopaches diferentes obxectos e ferramentas da prehistoria. Ademais, debes analizar o labor que levaron a cabo outros compañeiros de traballo.

1

Localiza no tempo. • Un arqueólogo atopou estes inventos. Sitúaos na liña do tempo no seu lugar correspondente. Roda – Lume – Vela – Arado – Tecido – Cerámica

PALEOLÍTICO


IDADE DOS METAIS

NEOLÍTICO

Hai 10.000 anos

Hai 7.000 anos

Hai 5.000 anos

• Responde no teu caderno. a) En que etapa houbo máis inventos? b) Cales che parecen máis importantes? 2

Le o seguinte texto e responde no teu caderno.

Arqueólogos españois localizan a fogueira máis antiga 508737_08_p158_LT Prehistoria da Península O equipo de investigadores, que traballa nas escavacións do xacemento de Bolomor de Tavernes de Valldigna (Valencia), descubriu o «fogar de lume» máis antigo que se localizou na península ibérica. A fogueira, que foi datada polos expertos nunha antigüidade de 150.000 anos, apareceu durante os traballos de escavación realizados no nivel XI do xacemento, un nivel que presenta, xunto a obxectos de pedra, unha grande abundancia de ósos de cervos e de cabalos. As análise das graxas que se recuperaron no lugar permitirán no futuro coñecer o tipo de alimentos que asaron os habitantes do enclave. En 1994, os investigadores atoparon en Bolomor os primeiros restos dun ser humano dunha antigüidade de 130.000 anos. La Aventura de la Historia, número 37. (Adaptado)

• De que xacemento arqueolóxico fala o texto? Onde se encontra? • Que restos (humanos, animais, ferramentas) se atoparon alí? • Cando apareceu o lume? Que antigüidade ten a fogueira de Bolomor? • Por que é importante estudar as fogueiras? Que información nos proporcionan? • Os primeiros restos humanos en Bolomor teñen unha antigüidade de 130.000 anos, pero a fogueira é máis antiga. Que nos indica isto?

214


7. A PREHISTORIA Ficha 7

3

Analiza un invento. Elixe un dos inventos anteriores e busca máis información sobre el. Pódeste fixar nos seguintes aspectos: • Cando apareceu? • Para que servía na época da súa invención? • Como era no pasado (forma, tamaño, material)? • Como evolucionou desde a súa invención ata hoxe en día? • Que utilidade se lle dá actualmente?

4

Entender un texto. Le o seguinte texto e responde as preguntas.

O gran reto científico de coñecer as capacidades mentais dos neandertais faise cada vez máis sutil, a medida que se van encontrando máis vestixios do tempo en que coincidiron no territorio europeo aqueles antigos poboadores coa especie humana moderna, procedente de África. O último achado son catro ferramentas especializadas de hai 50.000 anos, feitas de óso puído e utilizadas para preparar peles, que son practicamente idénticas non só ás que facían os Homo sapiens prehistóricos, senón ás que seguen a usar curtidores tradicionais na actualidade. Pero foron descubertas en dous xacementos do suroeste de Francia netamente neandertais, así que, razoan os científicos, ou as dúas especies inventaron eses instrumentos independentemente, ou a nosa especie influíu nos neandertais antes do que se pensaba ou esa innovación sería neandertal e os que acababan de chegar a Europa copiárona. No artigo científico de presentación do achado, na revista Proceedings da Academia Nacional de Ciencias (EUA), os descubridores das pezas deixan abertas as tres opcións, pero nos seus comentarios parecen inclinarse pola idea de que os nosos antepasados tomaron dos neandertais a tecnoloxía dos alisadores de peles. Os nosos antepasados substituíron no territorio europeo os neandertais hai uns 40.000 anos. As catro pezas de óso convertidas en alisadores de peles están feitas de costelas de herbívoros puídas e coas puntas redondeadas. E as peles traballadas con elas resultarían máis resistentes, impermeables e lustrosas, sinalan os investigadores. El País, 12 de agosto de 2013. (Adaptado)

• Cal é o descubrimento que levaron a cabo os investigadores? • Que tres hipóteses formula o seu descubrimento? • Por cal se decantan eles? • A que época corresponde este descubrimento? • Que dúas especies humanas convivían, segundo o texto? • Que especie substituíu a cal? 5

Valora a transcendencia dos primeiros inventos. Escribe un texto dunhas 15 liñas en que expliques as aplicacións que tiveron os inventos na prehistoria e as melloras que proporcionaron á vida cotiá das persoas.


215

REPASO E APOIO

Ficha 8

7. A PREHISTORIA

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

As fontes e o tempo no estudo da prehistoria 1

Clasifica as seguintes fontes históricas. a) Unha obra científica sobre os descubrimentos de Atapuerca. b) Unha entrevista co director das escavacións dun xacemento neolítico. c) Un mapa da expansión do ser humano polo planeta. d) As pinturas rupestres de Altamira. e) Unha vasilla de cerámica da Idade dos Metais. Tipos de fontes Fontes escritas Fontes orais Fontes iconográficas Fontes materiais • Organiza as fontes anteriores segundo sexan primarias ou secundarias. Fontes primarias

2

Fontes secundarias

Contesta as preguntas e completa a liña do tempo. Sinala a data de inicio e a data final da prehistoria. • Que feito marca o inicio da prehistoria? Con que acontecemento remata? Escríbeos na liña. • Que acontecemento marca o inicio do Neolítico? E o da Idade dos Metais? • Cal das etapas da prehistoria é a máis longa? • Cantos anos durou a prehistoria?


216

Hai 10.000 anos

Hai 7.000 anos

Hai 5.000 anos


AFONDAMENTO

Ficha 9

7. A PREHISTORIA

OS XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS (I)

Nome:

Curso:

Data:

As escavacións arqueolóxicas resolven algunhas preguntas sobre o pasado máis remoto. O estudo dalgunha escavación situada na península ibérica e da súa transcendencia no proceso humano é importante para coñecer como vivían os nosos antepasados máis antigos.

1

Mar

Observa o mapa.

Tito Bustillo

• Localiza xeograficamente os xacementos. Une cunha frecha cada un co seu lugar. a) Atapuerca

Lugo

c) Tito Bustillo

Burgos

d) El Cogul

Pontevedra

e) Cova Eirós

Asturias

f) Samieira

Ávila

g) Las Cogotas

Almería

Las Batuecas

Altamira La Hoya

Peñatú

La CoronaEl Pesadero

Lleida

b) El Algar

Cova Eirós Samieira Sacaojos

Cantábrico

Cascajos Banyoles

Buñuel

Atapuerca

El Cogul Abric Romaní Los Casares

Las Cogotas

Cova Fosca

Ciempozuelos

Cova Negra

Ibahernando

Cova de l’Or Cova de la Sarsa Castellón Alto

Mar Mediterráneo

Barranc Blanc

Orce

El Argar

OCÉANO ATLÁNTICO

Gorhan

Alcúdia

Parpalló

Los Millares

Paleolítico Neolítico Idade dos Metais Área megalítica

• Completa a seguinte táboa. Sinala a que período corresponde cada xacemento. Xacemento Atapuerca

Paleolítico

Neolítico

Idade dos Metais

508737_U08_p174b_yacimientos península

El Algar Tito Bustillo El Cogul Cova Eirós Samieira Las Cogotas

2

Busca información. Elixe algún xacemento de Galicia e elabora unha ficha coma a seguinte. Nome do xacemento: Localización: Período: Principais achados arqueolóxicos:


217

AFONDAMENTO

Ficha 10

7. A PREHISTORIA

OS XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS (II)

Nome:

Curso:

Data:

LECTURA

Escavacións en Atapuerca Desde o punto de vista arqueolóxico, na serra de Atapuerca hai dúas grandes zonas: a Cueva Mayor e a Trinchera. A Cueva Mayor é unha cavidade de case 4 km de lonxitude en que se atopa o xacemento arqueolóxico denominado Sima de los Huesos, que, ao parecer, se utilizaba hai 300.000 anos para botar no seu interior os cadáveres dos grupos humanos que habitaban Atapuerca. Nesta pequena sima, duns 13 m de profundidade, atopáronse algúns dos restos máis sobresaíntes: o cranio 4, chamado Agamenón, cunha antigüidade duns 400.000 anos; o cranio 5, coñecido como Miguelón; Elvis, a pelve máis completa do rexistro fósil do xénero Homo; e un fémur humano completo que permitiu obter información acerca da

1

estatura, da musculatura e do peso destes homínidos. Na Trinchera encóntranse as cavidades Gran Dolina, Galería e Sima del Elefante. • N a Gran Dolina topáronse fósiles humanos de

800.000 anos de antigüidade. • G alería era un cazadoiro, unha especie de trampa

para os animais, en que caían e do que non podían saír, por iso se atoparon alí numerosos restos de animais e de ferramentas de pedra para despezalos. • A s ferramentas atopadas na Sima del Elefante

puxeron de manifesto que a primeira ocupación deste xacemento se remonta polo menos a 1,2 millóns de anos.

Le o texto e responde as preguntas. • Para que se usaba a Sima de los Huesos? • Cales son os principais achados na Gran Dolina? • En que cavidade apareceron os restos máis antigos de Atapuerca? • Para que se utilizaba a Galería? Por que se atoparon nesta cavidade ferramentas de pedra? • A que especie do xénero Homo pertencen os restos fósiles encontrados na Gran Dolina? • Por que é tan importante Atapuerca?

2

Entra na páxina web da fundación Atapuerca (http://www.atapuerca.org/) e completa as seguintes frases: a) En Atapuerca atopáronse os primeiros restos humanos da especie _______________. b) No ano 2000 os xacementos de Atapuerca foron declarados pola UNESCO _______________. c) No ano _______________ iniciáronse oficialmente as escavacións en Atapuerca. d) Atopáronse pinturas negras e gravados na galería de _______________.

3

Investiga en Internet. • Busca información en Internet e elabora un mapa en que sitúes as covas declaradas Patrimonio da Humanidade pola UNESCO. • Contesta as preguntas: – Cantas covas están incluídas na declaración de Patrimonio da Humanidade? – Cal foi a primeira cova declarada así pola UNESCO? – En que ano foron declaradas as demais? – Que valores fixeron que fosen protexidas desa maneira?

218


7

A PREHISTORIA

AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

Que é o proceso de hominización?

Curso:

6

O Neolítico é unha etapa da prehistoria…

a. Cando os restos humanos se petrifican e se converten en fósiles.

a. En que os seres humanos vivían da caza, da pesca e da recolección de froitos silvestres.

b. Trátase do proceso mediante o cal o primeiro ser humano conseguiu controlar o lume.

b. En que se inventa a roda, a vela e o arado. c. En que os seres humanos aprenden a cultivar plantas e a domesticar animais.

c. Proceso evolutivo ata chegar ao ser humano actual. 7 2

Os avances técnicos do Neolítico son:

As ferramentas do Paleolítico estaban feitas principalmente de…

a. A pedra puída, a cerámica e os tecidos. b. A pedra puída, o cobre e a cerámica incisa.

a. Pedra, óso e madeira.

c. Os tecidos, o bronce e as velas.

b. Pedra, óso e cobre. c. Cerámica, madeira e cobre. 3

8

Durante o Neolítico, os seres humanos adoraban… a. Un só deus relacionado coa guerra.

As actividades principais no Paleolítico foron…

b. As forzas da natureza relacionadas co cultivo da terra, a chuvia, o Sol e as estrelas.

a. A caza, a gandaría e o comercio. b. A agricultura, a pesca e a caza.

c. Os xefes das aldeas e diferentes animais que relacionaban coa fertilidade da terra.

c. A caza, a pesca e a recolección. 4

Data:

Os bifaces eran… a. Disfraces que usaban as tribos prehistóricas nos seus cultos.

9

Durante a Idade dos Metais aparecen novas ocupacións. Cales son? a. Agricultores, gandeiros e ceramistas.

b. A extensión de terra que foi cuberta coas glaciacións polo xeo.

b. Tecedores, ceramistas e xefes de aldea. c. Guerreiros, sacerdotes e comerciantes.

c. Ferramentas de pedra. 10 5

As pinturas rupestres son…

Os principais monumentos megalíticos son…

a. Pinturas que se facían no campo.

a. As fortificacións das aldeas, as cabanas e as casas.

b. Pinturas realizadas nas covas no Paleolítico.

b. Os menhires, os dolmens e os crómlechs.

c. Pinturas que usaban os grupos primitivos nos seus corpos como camuflaxe.

c. Estacadas, almacéns, cortes e santuarios.

1. c, 2. a, 3. b, 4. c, 5. b, 6. c, 7. a, 8. b, 9. c, 10. b. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

219

7

A PREHISTORIA


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Metalurxia: • Proceso de hominización: • Arte rupestre: • Megalitismo: • Menhir: • Dolmen:

2

Explica a diferenza entre sedentario e nómade. A que época corresponde cada concepto? (1 p.)

3

Coloca na liña do tempo os tres períodos da prehistoria e establece as datas de inicio e final. (1,5 p.)

4

Identifica estes obxectos e sinala a que período corresponden. (1,5 p.) A

B

561819_08_p18_LT Prehistoria

a) É un ________________ e é do ___________________ b) É unha ______________ e é do ___________________

220


CONTROL B

5

Resume como era a vida durante o Paleolítico. (1 p.)

6

Explica en que consiste a revolución do Neolítico. Debes mencionar os cambios económicos, as transformacións no hábitat e a aparición de novas tecnoloxías. (1 p.)

7

Explica cales foron os principais cambios que se produciron ao apareceren utensilios de metal e que consecuencias socioeconómicas derivaron deses cambios. (1,5 p.)

8

Observa estas imaxes e contesta as preguntas. (1,5 p.)

• A que período da prehistoria pertence cada unha? • Cales son as características da primeira? • E as da segunda?


221

7

A PREHISTORIA


Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Metalurxia: • Sedentarización: • Proceso de hominización: • Arte rupestre: • Megalitismo:

2

Coloca na liña do tempo os tres períodos da prehistoria e establece as datas de inicio e final. (1,5 p.)

liña do tempo muda, xa dividida en Paleolítico, Neolítico e Idade dos Metais, pero sen datas

3

Sinala como influíron os seguintes feitos no proceso de hominización. (1 p.) • Tamaño do cerebro.

561819_08_p18_LT Prehistoria

• Forma de andar. • Estrutura das mans. 4

Ordena no tempo as seguintes especies que interviñeron no proceso de hominización, de máis antiga a máis recente. (1,5 p.) 1. Homo habilis Homo antecessor Australopithecus Ardipithecus Home de Neandertal Homo sapiens Homo erectus

222

2. 3. 4. 5. 6. 7.


CONTROL A

5

Clasifica os seguintes avances na etapa correspondente. (1 p.) Cerámica

Paleolítico

Arado Biface Tecidos

Neolítico

Idade dos Metais

Roda

6

Explica que cambios supuxo para o ser humano a invención da agricultura e da gandaría no Neolítico. (1 p.)

7

Explica cales foron os principais cambios que se produciron ao apareceren utensilios de metal e que consecuencias socioeconómicas derivaron deses cambios. (1,5 p.)

8

Observa estas imaxes e responde as cuestións. (1,5 p.)

• A que período da prehistoria pertence cada unha delas? • Escribe as principais diferenzas entre ambas.


223

7

A PREHISTORIA




B3-1. Entender o proceso de hominización.

B3-1.1. Recoñece os cambios evolutivos ata chegar á especie humana.

B3-3. Explicar as características de cada tempo histórico e certos acontecementos que determinaron cambios fundamentais no rumbo da historia, diferenciando períodos que facilitan o seu estudo e interpretación.

B3-3.1. Ordena temporalmente algúns feitos históricos e outros feitos relevantes utilizando para iso as nocións básicas de sucesión, duración e simultaneidade.

B3-4. Distinguir a diferente escala temporal de etapas como a prehistoria e a historia antiga.

B3-4.1. Realiza diversos tipos de eixes cronolóxicos.

B3-5. Identificar e localizar no tempo e no espazo os procesos e acontecementos históricos máis relevantes da prehistoria e da Idade Antiga para adquirir unha perspectiva global da súa evolución.

B3-5.1. Analiza a transcendencia da revolución neolítica e o papel da muller nela.

B3-6. Datar a prehistoria e coñecer as características da vida humana correspondentes aos dous períodos en que se divide: Paleolítico e Neolítico.

B3-6.1. Explica a diferenza entre os dous períodos en que se divide a prehistoria e describe as características básicas da vida en cada un dos períodos.

B3-7. Identificar os primeiros ritos relixiosos.

B3-7.1. Recoñece as funcións dos primeiros ritos relixiosos, como os da deusa nai.


Control A

1

1, 3, 4

3

2, 4, 5

3

2, 4

2, 4, 6, 7

6, 7

1, 2, 4, 5, 7, 8

1, 5, 6, 7, 8

1, 5, 8

1, 8


Control B 1

• Metalurxia: técnica de fabricación de obxectos metálicos. Primeiro utilizouse o cobre, máis tarde o bronce e logo o ferro. • Proceso de hominización: proceso evolutivo en que os seres humanos foron adquirindo os trazos característicos que nos diferencian dos primates. • Arte rupestre: significa arte nas rochas e é o tipo de expresión artística que realizaban os seres humanos durante o Paleolítico. • Megalitismo: construción de grandes pedras ou megálitos. Foron as primeiras manifestacións arquitectónicas da historia, e desenvolvéronse no período final do Neolítico e na Idade dos Metais.

• Dolmen: estaba formado por grandes pedras verticais fincadas no chan e cubertas con outras horizontais. Eran sepulturas colectivas. 2

Durante o Paleolítico, os seres humanos eran nómades, é dicir, desprazábanse dun lugar a outro na procura de alimento. En cambio, no Neolítico os seres humanos fixéronse sedentarios, é dicir, establecéronse de forma permanente nun lugar.

3

O Paleolítico esténdese desde hai uns 5 millóns de anos ata hai uns 10.000. O Neolítico esténdese desde hai uns 10.000 anos ata hai uns 7.000. A Idade dos Metais esténdese desde hai uns 7.000 anos ata hai uns 5.000.

• Menhir: pedra alongada chantada verticalmente no chan. Probablemente indicaban un lugar onde se adoraba o Sol.

224


4

a. É un biface do Paleolítico.

• Arte rupestre: significa «arte nas rochas» e é o tipo de expresión artística que realizaban os seres humanos durante o Paleolítico.

• Megalitismo: construción de grandes pedras ou megálitos. Foron as primeiras manifestacións arquitectónicas da historia, e desenvolvéronse no período final do Neolítico e na Idade dos Metais.

b. É unha vasilla de cerámica do Neolítico. 5

6

7

8

Durante o Paleolítico, os seres humanos vivían da caza e da pesca, actividades que realizaban con lanzas, arpóns e outras ferramentas de pedra e de óso, e da recolección de froitos e raíces. Eran nómades e vivían ao aire libre, en covas ou en chozas que construían con ramas. Dominaron o lume, hai uns 50.000 anos, e realizaron as primeiras manifestacións artísticas da humanidade (pinturas rupestres, pequenas esculturas e gravados sobre rochas e ósos). As súas crenzas relacionábanse co culto ás forzas da natureza e aos astros. Os homes de Neandertal comezaron a enterrar os mortos. Hai uns 10.000 anos, en Oriente Medio, os seres humanos aprenderon a cultivar plantas (trigo, arroz, cebada, etc.) e a domesticar animais (cans, ovellas, cabras, cabalos, etc.), e fixéronse sedentarios, formando as primeiras aldeas e poboados. Durante o Neolítico, realizáronse importantes avances técnicos: comezou a utilizarse a pedra puída, para facer ferramentas (fouciñas, muíños de man…), fabricaron tecidos e inventaron a cerámica, o que lles permitiu elaborar vasillas para gardar o gran e cuncos para comer e cociñar. O dominio da metalurxia significou o desenvolvemento do comercio, porque o metal non abundaba en todas as partes; tamén permitiu a aparición de pequenas cidades, antigas aldeas que se enriqueceron ao estaren situadas nas rutas comerciais. Aumentaron os conflitos por controlar as zonas máis ricas e xurdiron novas ocupacións: guerreiros, sacerdotes e comerciantes, ademais dos ferreiros. Con iso, incrementáronse as diferenzas sociais, e os guerreiros, os sacerdotes e as persoas máis ricas adquiriron unha situación privilexiada. A imaxe da esquerda pertence ao Paleolítico, e a da dereita, ao Neolítico. A primeira representa varios bisontes policromados (ocre, negro) e é moi realista. A segunda representa figuras humanas (probablemente unha escena de caza, porque algunha delas parece transportar un arco) de forma moi esquemática, e están pintadas cunha soa cor.

2

O Paleolítico esténdese desde hai uns 5 millóns de anos ata hai uns 10.000. O Neolítico esténdese desde hai uns 10.000 anos ata hai uns 7.000. A Idade dos Metais esténdese desde hai uns 7.000 anos ata hai uns 5.000.

3

T amaño do cerebro: fixo que se desenvolvesen o pensamento e a linguaxe.

Forma de andar: ao volverse bípedes, é dicir, ao poderen camiñar sobre os pés, liberáronse as mans e ampliouse o campo de visión. Estrutura das mans: o desenvolvemento do polgar opoñible permitiu utilizar as mans coma unha pinza para poder manipular obxectos e fabricar ferramentas. 4 1. Ardipithecus. 2. Australopithecus. 3. Homo habilis. 4. Homo erectus. 5. Homo antecessor. 6. Home de Neandertal. 7. Homo sapiens. 5

Paleolítico: biface. Neolítico: cerámica, arado, tecidos. Idade dos Metais: roda, arado.

6

Co desenvolvemento da agricultura e da gandaría, os seres humanos aprenderon a producir os seus propios alimentos e fixéronse sedentarios, aparecendo as primeiras aldeas ou poboados.

7

O dominio da metalurxia significou o desenvolvemento do comercio, porque o metal non abundaba en todas as partes; tamén permitiu a aparición de pequenas cidades, antigas aldeas que se enriqueceron ao estaren situadas nas rutas comerciais. Aumentaron os conflitos por controlar as zonas máis ricas e xurdiron novas ocupacións: guerreiros, sacerdotes e comerciantes, ademais dos ferreiros. Con iso, incrementáronse as diferenzas sociais, e os guerreiros, os sacerdotes e as persoas máis ricas adquiriron unha situación privilexiada.

8

A imaxe da esquerda pertence ao Paleolítico, e a da dereita, ao Neolítico. A primeira representa varios bisontes policromados (ocre, negro) e é moi realista. A segunda representa figuras humanas (probablemente unha escena de caza, porque algunha delas parece transportar un arco) de forma moi esquemática, e están pintadas cunha soa cor.

Control A 1

• Metalurxia: técnica de fabricación de obxectos metálicos. Primeiro utilizouse o cobre, máis tarde o bronce e logo o ferro.

• Sedentarización: establecemento nun lugar permanente. Os seres humanos fixéronse sedentarios no Neolítico.

• Proceso de hominización: proceso evolutivo en que os seres humanos foron adquirindo os trazos característicos que nos diferencian dos primates.


225

7 Nome:

A PREHISTORIA

AVALIACIÓN POR COMPETENCIAS Curso:

Data:

O voso profesor de Ciencias Sociais pediuvos que realicedes un pequeno proxecto de investigación sobre os xacementos da serra de Atapuerca e preparou unha viaxe para visitar eses xacementos. Antes de ir, convén que vos documentedes para ter uns coñecementos mínimos sobre o que ides ver e poder realizar o proxecto.

1

Onde se atopa a serra de Atapuerca? Preto de que cidade española se localiza? A que Comunidade Autónoma pertence? (1 p.)

2

En Atapuerca atopáronse restos de varias especies de seres humanos. Ordena cronoloxicamente as seguintes especies e anota xunto a cada unha delas a súa antigüidade e o tamaño do seu cerebro: Homo sapiens, Homo antecessor e home de Neandertal. (1 p.)

3

Os restos máis antigos da especie Homo antecessor son os que se atoparon en Atapuerca. Posto que xa sabes cal é a súa antigüidade, explica como vivían eses antepasados nosos: En que etapa da prehistoria os sitúas? A que actividades se dedicaban para subsistir? Eran nómades ou sedentarios? Dominaban o lume? (2 p.)

226


PROBA

4

Identifica cales dos seguintes obxectos usarían os Homo antecessor e cales non, xa que aínda non se inventaran. Como se chama cada un deles? (3 p.) 1

2

4

3

5

Nos xacementos de Atapuerca atopáronse restos arqueolóxicos moito máis recentes ca os do Homo antecessor. Le este texto e contesta as preguntas. (3 p.)

Hai uns 7.200 anos, grupos de pastores e agricultores neolíticos irromperon na Submeseta Norte na procura de pastos e terras de cultivo, colonizando rapidamente as fértiles terras do val do Arlanzón. Desde un primeiro momento, a cova de El Mirador foi escollida por estas comunidades para establecerse e gardar os seus rabaños, ocupándose de forma reiterada ao longo de todo o período neolítico. http://www.atapuerca.org/atapuerca/Galeria-silex

a. Para que se usaba a cova de El Mirador durante o Neolítico?

b. Que diferenzas había entre a forma de vida dos Homo antecessor e as das persoas que se mencionan no texto? c. Cando comezara o Neolítico? En que parte do planeta? Que avances técnicos tiveron lugar neste período?


227

7

A PREHISTORIA




Aprender a aprender



B2-2. Coñecer a organización territorial de España.

B2-2.1. Distingue nun mapa político a distribución territorial de España: Comunidades Autónomas, capitais, provincias, illas.

B3-6. Datar a prehistoria e coñecer as características da vida humana correspondentes aos dous períodos en que se divide: Paleolítico e Neolítico.

B3-6.1. Explica a diferenza dos dous períodos en que se divide a prehistoria e describe as características básicas da vida en cada un dos períodos.

B3-1. Entender o proceso de hominización.

B3-1.1. Recoñece os cambios evolutivos ata chegar á especie humana.



B3-5. Identificar e localizar no tempo e no espazo os procesos e acontecementos históricos máis relevantes da prehistoria e da Idade antiga para adquirir unha perspectiva global da súa evolución.

B3-5.1. Analiza a transcendencia da revolución neolítica e o papel da muller nela.



Actividades

1, 3, 5

2, 3, 4, 5

2


1

A serra de Atapuerca encóntrase situada na cunca do Douro, a 15 km ao leste da cidade de Burgos. A Comunidade Autónoma á que pertence é Castela e León.

2

• Homo antecessor: 800.000 anos de antigüidade. Tamaño do cerebro: 1.000 cm3.

• H ome de Neandertal: antigüidade 200.000 anos. Tamaño do cerebro: 1.500 cm3.

omo sapiens: 195.000 anos de antigüidade. Tamaño do • H cerebro: 1.400 cm3.

228

3

O Homo antecessor viviu durante o Paleolítico. Eran recolectores de froitos e raíces, pero a súa actividade fundamental era a caza, para a que empregaban lanzas de madeira coa punta de pedra. Utilizaban a carne como alimento e as peles como pezas de roupa de abrigo. Tamén pescaban con arpóns feitos de óso. Eran nómades e vivían ao aire libre, en covas ou chozas que construían con ramas e peles. Os primeiros Homo antecessor non dominaban o lume, porque isto non se conseguiu ata hai uns 500.000 anos.


4

O Homo antecessor só puido utilizar o biface (1) e o arpón de óso (2), porque non sabía facer cerámica (3) nin fouciñas (4).

5

a. No Neolítico a cova de El Mirador utilizouse como mallada e hábitat. b. Mentres que o Homo antecessor era cazador, recolector e nómade, os grupos neolíticos sabían cultivar as plantas e domesticar animais, e volvéranse sedentarios.

c. A revolución neolítica iniciouse hai aproximadamente 10.000 anos, en Oriente Medio. Durante o Neolítico, producíronse numerosos avances técnicos: comezou a utilizarse a pedra puída, para elaborar ferramentas (aixadas, fouciñas, muíños de man); fabricáronse tecidos, con teares moi sinxelos; e inventouse a cerámica, moldeada á man, para realizar vasillas e cuncos.


229

8. AS CIVILIZACIÓNS FLUVIAIS: MESOPOTAMIA E EXIPTO

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . . . . . . . 232 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 • O templo mesopotámico e o templo exipcio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 • Mapa de Mesopotamia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 • Os hipoxeos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 • O desciframento da escritura cuneiforme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 • DB320/TT320 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237



Ficha 1: Mesopotamia: espazo e tempo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Ficha 2: Exipto: espazo, agricultura e deserto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Ficha 3: A cultura exipcia: escritura e rito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Ficha 4: A sociedade mesopotámica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Ficha 5: A sociedade exipcia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

Ficha 6: Coñecemos a arquitectura mesopotámica . . . . . . . . . . . . . . . . 244

Ficha 7: A vida cotiá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 • Repaso acumulativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

230

Ficha 8: A evolución tecnolóxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246


Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Ficha 9: Investigo a escritura cuneiforme (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Ficha 10: Investigo a escritura cuneiforme (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249





231

8

GUIÓN DA UNIDADE E SUXESTIÓN DIDÁCTICAS

AS CIVILIZACIÓNS FLUVIAIS: MESOPOTAMIA E EXIPTO

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO AS CIVILIZACIÓNS FLUVIAIS: MESOPOTAMIA E EXIPTO

SABER

SABER FACER

• A aparición da escritura

• Interpretar unha pirámide social

• As características das civilizacións fluviais

• Interpretar edificios

• A organización política, social e económica de Mesopotamia e Exipto

• Valorar o patrimonio cultural

• A relixión, a cultura e a arte nas civilizacións mesopotámica e exipcia

• Analizar o Código de Hammurabi

SABER SER • Valoración dos restos da Antigüidade como fontes fundamentais para reconstruír o noso pasado

• Reflexionar sobre os descubrimentos arqueolóxicos • Investigar sobre a mitoloxía exipcia

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Analizar o Código de Hammurabi • Resolve un caso práctico: O traslado do templo de Abu Simbel • Análise científica: Que se encontrou na tumba de Tutankamón?

Actividades finais



• Os deuses exipcios: a súa simboloxía

• Comprometidos. O legado de Mesopotamia e Exipto


Avaliación

• Repaso e apoio. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto

• Avaliación de contidos. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto: controis B e A

• Afondamento. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto


• Autoavaliación do alumno Proxectos de excelencia

• Guía das avaliacións externas Recursos dixitais

• Proxecto social

• LibroMedia. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto


Ferramentas






232


8





• Epígrafe 1: Das cidades aos imperios. • Epígrafe 2: Os mesopotámicos. • Epígrafe 3: A sociedade mesopotámica. • Epígrafe 4: A cultura e a arte mesopotámicas. • Repaso e apoio. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto.

• Epígrafe 5: Os antigos exipcios • Epígrafe 6: O goberno: o faraón. Básico

• Epígrafe 7: A sociedade exipcia.


• Epígrafe 8: A relixión: deuses e templos.


• Epígrafe 9: A vida despois da morte.


• Epígrafe 10: A arte exipcia.

• Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 3.

• Saber facer: Interpretar unha pirámide social. • Descubre: As momias. • Resolve un caso práctico: O traslado do templo de Abu Simbel. • Actividades: 2, 4, 5, 9, 11, 15, 16, 17, 19, 20, 23, 25, 26, 29, 30, 39, 40, 41. • As epígrafes anteriores. • Descubre: A escritura cuneiforme. • Descubre: O estandarte de Ur. • Saber facer: Interpretar o cigurat de Ur. Avanzado

• Descubre: O papiro de Rhind. • Saber facer: Interpretar o templo de Karnak. • Comprometidos: O legado de Mesopotamia e Exipto. • Actividades: 1, 3, 6, 7, 8, 10, 12, 13, 14, 18, 21, 22, 27, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38.

• Proxectos de traballo cooperativo. • Lecturas de Xeografía e Historia. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control A.

• Todas as epígrafes. • Saber máis: As enchentes do Nilo. De excelencia

• Afondamento. As civilizacións fluviais: Mesopotamia e Exipto.

• Análise científica: Que se atopou na tumba de Tutankamón.


• Traballo cooperativo: Os deuses exipcios. • Actividades: 24, 42, 43, 44, 45, 46, 47.






Proxecto social.



233

8




O TEMPLO MESOPOTÁMICO E O TEMPLO EXIPCIO

Resulta moi interesante comparar a civilización exipcia e as diferentes civilizacións mesopotámicas. Malia que durante a súa existencia son coetáneas, é dicir, paralelas no tempo (no caso dos mesopotámicos, baixo a sucesiva existencia de civilizacións, imperios, reinos e cidades-estado), cada unha conservará unha entidade cultural diferente, aínda que mutuamente influída por medio de relacións políticas, comerciais e culturais moito máis ricas e frecuentes do que se supoñía cando se iniciou o estudo destas civilizacións. Así, a pesar de teren características comúns (poder político forte, dinastías poderosas e longamente establecidas, sociedade xerarquizada, uso da relixión como factor de consolidación do poder político, ou expresións de poder manifestadas por medio de inmensas obras de arquitectura), terán, non obstante, características moi particulares na expresión deste poder: unha escritura orixinal, unhas manifestacións arquitectónicas diferentes, unha sociedade e unha cultura moi distintas e, como expresión diso, unha arte peculiar e propia. A obra da esquerda é o cigurat de Ur. A cidade de Ur é unha das máis importantes de Mesopotamia. Está situada actualmente en Iraq. Ocupaba unha extensión de 60 hectáreas, e nela vivían unhas 25.000 persoas, unha cantidade moi alta para aquela época. Resulta interesante saber que Abraham, patriarca das relixións semíticas (cristianismo, xudaísmo e islam) procedía desta cidade. Arredor do ano 2100 a.C., durante a III dinastía de Ur, a cidade viviu a súa época dourada, e durante o reinado de Ur-Nammu iniciouse a construción do cigurat, un templo graduado de máis de 20 metros de altura, no cumio do cal estaba o santuario do deus lunar Nanna, protector da cidade. A este santuario acce-

234

díase por unha escalinata principal, que se unía na primeira planta a dúas escaleiras laterais que permitían o acceso ao primeiro nivel do templo. De alí partía outra escaleira máis estreita que atravesaba dous niveis máis e que remataba no templo da deusa. Os sumerios chamábanlle ao cigurat «casa do fundamento do ceo e a terra», o que simbolizaba a necesidade dos seres humanos de unirse aos deuses celestiais; por iso tamén foi relacionado coas primitivas observacións astronómicas. Os cigurats eran construcións comúns para sumerios, asirios e babilonios. Non son un lugar de culto, como si o serán os templos da maior parte das relixións (exipcios, grecolatinos, cristiáns, etc.), senón verdadeiras moradas de deuses. Igual ca os exipcios, só os sacerdotes teñen acceso ao templo, que está vedado para o pobo. O máis famoso foi o de Babilonia, dedicado a Marduk e con sete niveis de altura. É a torre de Babel da Biblia, un monumento de tan soberbias dimensións que para o pobo xudeu só merecía o castigo divino da confusión de linguas. Fronte á verticalidade do templo mesopotámico, o templo exipcio destaca pola súa horizontalidade. A cámara sagrada tamén está apartada do pobo, pero non por un conxunto de escaleiras, senón por unha sucesión de salas cada vez máis escuras: o patio aberto, ao que se podía entrar con liberdade; a sala hipóstila, accesible para os laicos en determinados momentos, e o santuario. Do mesmo xeito que as salas se ían escurecendo polo uso arquitectónico da luz, a sucesión de espazos estaba destinada a filtrar a importancia do visitante e a restrinxir o acceso á cámara final ás persoas máis destacadas. Alí, só o faraón e os principais sacerdotes podían entrar a practicar o culto ao deus máis importante da cidade.


8




MAPA DE MESOPOTAMIA

Hurritas Hititas

M

t on

es

Ta

Río

uro

Tig

M ar Ca sp i o

ris Dur Sharrukin (Khorsabad)

Karkemish

Nínive

Río

Casitas

Assur

Éu

M

nt

o

Ugarit

ASIRIA

fr at

es

es

Biblos

Za

gr

os

Mari

Mar Mediterráneo

Sidón Tiro

DESERTO DE SIRIA

Guti

Eshnunna Acad Kish Babilonia

Xerusalén

ilo Río N

Amurru

Nippur Lagash

CALDEA Uruk Larsa

Heliópole

Susa

Ur

Eridú

Menfis Golfo Pérsico

O mapa represéntanos o Crecente fértil, unha rexión en forma de media lúa (de aí esta denominación), onde se produce o nacemento da agricultura e o desenvolvemento das primeiras civilizacións. Mesopo508737-09-185a tamia chámase así por ser unha civilización situada entre dous ríos, o Tigris e o Éufrates. A unión de ambos daba lugar a un val moi fértil, no que se daban as condicións idóneas para o desenvolvemento da civilización, xa que unía as posibilidades dunha agricultura próspera e unhas comunicacións doadas ao longo dos ríos onde nun momento moi temperán xorden as primeiras cidades. A proximidade de dous mares (Mediterráneo e Golfo Pérsico) dáballe unhas posibilidades de expansión económica e comercial moi importantes. Por este motivo, Mesopotamia configúrase como un lugar de cruzamento de camiños e de encontro entre civilizacións, entre oriente e occidente, o que conforma unha historia moi rica en contactos e riqueza, pero tamén en conflitos, guerras e ambicións estranxeiras.

Outra das ramas do Crecente está marcada pola costa mediterránea, onde, co paso do tempo, se desenvolverán os fenicios e os xudeus (é a Terra Prometida da Biblia) e onde se producirán as invasións dos Pobos do Mar, os filisteos, antecedentes do actual pobo palestino. É o centro a partir do cal se difunde o alfabeto e boa parte das bases da nosa cultura. Os pobos que rodeaban o Crecente son moi interesantes. Ademais de Exipto, ao norte están os hititas, permanente azouta do Crecente fértil, poderosos guerreiros e temperáns introdutores do ferro na produción de armas e ferramentas; o reino hurrita de Mitanni, en tempos tan poderosos como os asirios, e outros pobos: os casitas, que chegan a conquistar Babilonia; as tribos guti, que conquistaron o reino acadio, e os amorreos, pobo cananeo de onde era orixinario o propio Hammurabi. Todos eles supuxeron unha ameaza permanente das civilizacións mesopotámicas e puxeron en perigo o fráxil equilibrio interno da rexión.


235

8




OS HIPOXEOS

Un dos aspectos que máis chamaron a atención da civilización exipcia é o concepto de vida máis alá da morte, e a súa manifestación arquitectónica, as tumbas. Os tipos de tumbas exipcias non son máis ca unha evolución do modelo previo. O máis antigo é a mastaba, unha tumba de pozo cuberta por unha arquitectura simple. O seguinte paso sería superpoñer unha mastaba noutra, o que daría lugar ás pirámides graduadas (o seu mellor exemplo é a pirámide de Zoser, en Saqqara, Menfis). As pirámides serán a manifestación máis coñecida, considerada desde a Antigüidade como unha das marabillas do mundo. Non obstante, onde a arte exipcia alcanza a máxima perfección en todos os seus aspectos (concepto, ar-

236

quitectura, escultura e pintura) é na creación de hipoxeos. É un termo de orixe grega que significa «baixo terra». Constan dunha entrada, unha antecámara, un corredor (dependendo da estrutura, pode ter unha escaleira) que conduce á cámara sepulcral, rodeada doutras cámaras menores onde se depositaba o enxoval funerario. O obxectivo do hipoxeo é ocultar a tumba, xa que, despois de depositar o corpo, a tumba podía quedar cuberta e oculta na montaña. Moitos faraóns exipcios entérranse en hipoxeos; só no Val dos Reis e no Val das Raíñas atopamos máis de 60, a maior parte neste tipo de estruturas. Proceden da época do Imperio Novo, as dinastías XVIII a XX.


8



PARA SABER MÁIS

O DESCIFRAMENTO DA ESCRITURA CUNEIFORME

O desciframento dos xeroglíficos exipcios por Champollion e a pedra de Rosetta son moi coñecidos. Resulta curioso que non tivese o mesmo interese o proceso que permite descifrar a escritura cuneiforme, a pesar de ter tamén a súa «pedra de Rosetta»: a inscrición de Behistún. Os primeiros traballos para descifrar o cuneiforme débense a Georg Friedrich Grotenfend. Cóntanos C. W. Ceram que o punto de partida foi en 1802, durante unha reunión de amigos «onde se bebera algo», no curso da cal Grotenfend aposta que será capaz de descifrala. O único que tiña eran unhas malas copias procedentes de Persépole. Naquela época non se sabía sequera a dirección en que había que colocar as taboíñas nin o sentido da lectura. Grotenfend dispúxoas correctamente e empezou a buscar fórmulas que pensou que se repetirían sen cesar (por exemplo: X, rei, fillo de Y, rei, etc.). Os signos que se corresponderían con rei repetiríanse con certa frecuencia, o que atopou en diversas taboíñas. Descifrado isto, comezou a buscar cales poderían ser os reis e tivo a fortuna de atopar unha sucesión de tres xeracións en que pai e fillo foron reis, pero o avó non. Encontrouno en Darío e Xerxes, ambos os dous reis, pero o pai e avó (Histaspes) dos cales non o foron. Partindo destas catro palabras, foi progresando no coñecemento da escritura cuneiforme persa, aínda que o seu impulso non foi definitivo.

O segundo momento clave foi o desciframento da inscrición de Behistún. Esta inscrición está en Irán, preto de Kermanshah, nunha ruta que unía Babilonia con Ecbatana. O rei persa Darío ordenou realizar esta inscrición o ano 515 a.C. e elixiu o cumio dun outeiro, ao que máis tarde lle eliminou as ladeiras, converténdoo nunha especie de acantilado de difícil acceso. Alí narrou o seu acceso ao poder en tres idiomas: persa, babilonio e elamita. A inscrición foi posteriormente esquecida, ata que en 1835 Henry Rawlinson, un mozo oficial británico, puido facer unha copia do texto persa descolgándose polo acantilado e, usando os traballos de Grotenfend, descifrou todo o texto. En 1843, con axuda dun mozo indíxena, volveu ao lugar e foi capaz de copiar os outros dous textos, moito máis inaccesibles, que puideron ser resoltos con axuda da tradución do persa. Outros descubrimentos viñeron corroborar os traballos de Rawlinson, en particular o achado en Nínive dunhas taboíñas que se cre que serviron para ensinarlles aos escribas os signos cuneiformes, e outros en que se explica a relación con outros idiomas (sumerio, acadio, etc.). A proba definitiva fíxoa a Royal Asiatic Society de Londres, cando lles propuxo por separado a catro expertos (Rawlinson, Hincks, Oppert e Talbot) que descifrasen unhas taboíñas asirias. O resultado foi unha tradución case exacta, o que demostraba que aquela escritura estaba descifrada.

DB320/TT320

Baixo estas enigmáticas siglas ocúltase un dos descubrimentos máis importantes da exiptoloxía. Trátase da tumba dun sumo sacerdote de Amón Pinedyem II e as súas esposas, no século x a.C. Durante esta época producíanse moitos saqueos de tumbas e, para evitalos, nun momento próximo ao enterramento, trasladáronse a esta tumba as momias dos principais faraóns da dinastías XVII a XXI. A tumba componse dun pozo de 13 metros, do que parte un corredor. A tumba foi descuberta en 1860 por unha familia local, que se dedicou a vender o que sacaba de alí, e logo escavada con présas, sen medios nin método, en 1881 para evitar o seu saqueo

sistemático. Isto fixo perder moita información, pero a cambio permitiunos contemplar as momias destes personaxes tan importantes. Alí atopáronse 50 momias, entre elas os restos de 11 faraóns (Ahmose I –fundador da dinastía XVIII–, Amenhotep I, Tutmosis I, II e III, Ramsés I, II, III e IX, e outros), os restos de grandes esposas reais, princesas e outras, xunto cos de personaxes descoñecidos e algúns restos de Hatsepsut. A importancia destes personaxes é esencial para coñecer o período máis brillante da historia do antigo Exipto.


237

8




NA REDE

DIVULGACIÓN

http://www.youtube.com/watch?feature=player_ embedded&v=200HMqkN8MI Vídeo de Artehistoria sobre as tumbas exipcias.

C. W. CERAM, Deuses, tumbas e sabios (1949). O gran clásico da arqueoloxía romántica percorre os grandes descubrimentos de Exipto, Mesopotamia e Grecia, de forma moi amena e atractiva.

http://www.youtube.com/watch?feature=player_ embedded&v=7zxwlHotjhg Vídeo de Artehistoria sobre o cigurat de Ur. www.egiptomania.com Historias, anécdotas, curiosidades. http://www.kingtutone.com/tutankhamun/enter/ Visita virtual a unha tumba exipcia. National Geographic proponnos varias visitas virtuais e xogos interactivos, sumamente interesantes. Ten tres niveis e está en inglés. No máis sinxelo, asumes o papel de Howard Carter. http://man.mcu.es/exposiciones/visita_virtual/ Museo Arqueolóxico Nacional de Madrid: visita virtual, nela podemos ver os depósitos mesopotámicos e exipcios que hai no museo. http://www.britishmuseum.org/explore/online_tours/ egypt.aspx Museo Británico: tres visitas virtuais sobre Cleopatra, a época das pirámides e a investigación sobre o sacerdote Nesperennub.

LIBROS Christian JACQ, Ramsés III. A batalla de Kadesh (1996). Christian Jacq é un famoso exiptólogo que escribe novela histórica. Nas súas obras mestura ficción e realidade, o que o consagrou como o grande autor deste xénero. Ten máis de 40 publicacións, entre as que destacan as de Ramsés II, a súa grande especialidade. Nicholas GUILD, O asirio (1955). Trátase dunha novela histórica moi ben documentada e de moi fácil lectura. Mika WALTARI, Sinuhé o exipcio (1945). As peripecias de Sinuhé, un médico exipcio que vive durante o reinado de Amenofis IV, e a súa viaxe polo mundo coñecido: Exipto, Babilonia, os hititas, etc. O gran clásico da literatura histórica deste período. Pauline GEDGE, A dama do Nilo (1977). Esta obra conta a vida dunha das mulleres máis prodixiosas do antigo Exipto: a raíña Hatshepsut.

Ana MARTOS RUBIO, Breve historia dos sumerios (2012). Recolle a historia dun dos pobos máis importantes de Mesopotamia de forma doada de entender e amena. Narcís FERNÁNDEZ RUBIO, Así vivían os exipcios (2005). Introdúcenos na vida cotiá dos antigos exipcios. Rosa ENGUIX, O Antigo Exipto (1988). Síntese da historia do antigo Exipto que inclúe unha interesante análise da súa economía e sociedade.

DOCUMENTAIS National Geografic, Os misterios de Exipto (2010). Serie de catro DVD que ilustran sobre diferentes aspectos de Exipto: o Val dos Reis, Ramsés, a esfinxe, etc. Time-Life, Civilizacións perdidas (1995). Documentais sobre Exipto (vol. 1) e Mesopotamia (vol. 6). Canal de Historia, Hatshepsut, a gran raíña de Exipto (2010). Apaixonante documental sobre unha das raíñas máis misteriosas do antigo Exipto.

CINE Sinuhé o exipcio, dirixida por Michael Curtiz (1945). Baseada no libro de Mika Waltari. Cleopatra, dirixida por Joseph L. Mankiewicz (1963). Superprodución que nos conta a vida de Cleopatra e as súas relacións con Xulio César e Marco Antonio. Terra de faraóns, dirixida por Howard Hawks (1955). Intrigas e paixóns na corte do faraón Keops, que desexa construír para el unha tumba que supere todas as anteriores en tamaño e en esplendor.

Ricardo GÓMEZ GIL, Zigurat (2005). A historia de Namri, durante o goberno de Hammurabi, e o seu intento de recuperar o trono do seu pai.

238



REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Mesopotamia: espazo e tempo 1

Analiza o mapa de Mesopotamia e realiza a actividade que se propón.

Hurritas Hititas

M

on

sT te

Río

ro au

Tig

Mar Ca spio

ris Dur Sharrukin (Khorsabad)

Karkemish

Nínive Río

Casitas

Assur

Éu

M

nt

o

Ugarit

ASIRIA

fr

at

es

es

Biblos

Za

gr

os

Mari

Mar Mediterráneo

Sidón Tiro

DESERTO DE SIRIA

Guti

Eshnunna Acad Kish Babilonia

Xerusalén

Nippur Lagash

CALDEA

ilo Río N

Amurru

Uruk Larsa

Heliópole

Susa

Ur

Eridú

Menfis Golfo Pérsico

A antiga Mesopotamia estendíase polo territorio destes países actuais:

508737-09-185a

Completa esta liña do tempo escribindo as etapas da historia de Mesopotamia.

IMPERIO NEOBABILÓNICO

2

3000 a.C.

2300 a.C.

1800 a.C.

1356 a.C.

561819_09p_11 LT Mesopotamia DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

612 a.C. 539 a.C.

239


REPASO E APOIO

Ficha 2

Nome:

Conceptos e contidos fundamentais Curso:

Data:

Exipto: espazo, agricultura e deserto 1

Completa este mapa situando nel os seguintes nomes: Alto Exipto, Baixo Exipto, mar Mediterráneo, mar Vermello, deserto de Libia, deserto arábigo, río Nilo, Karnak, Luxor e Guiza.

2

Completa o seguinte texto colocando estas palabras: agricultura, fértil, inundacións, auga, civilización, Nilo, escaseza, norte, latitude, seco. O espazo ocupado por Exipto é unha franxa rodeada de desertos. A súa situación no de África e a súa confírenlle un clima cunha importante de auga, precisamente nos seus meses máis cálidos. Se non fose pola presenza do e os seus desbordamentos, sería impensable calquera tipo de Desde 561819_09_p12_mapa_egipto a antigüidade, os exipcios preocupáronse por controlar o río e as súas , para aproveitar así a auga. A vexetación natural está claramente determinada polos condicionantes climáticos, pero o control do permitiu o desenvolvemento dunha agricultura moi rica, así como o asentamento dunha milenaria.

240



REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

A cultura exipcia: escritura e rito 1

Le o seguinte texto e contesta as actividades.

Lingua e escritura O exipcio pertence á familia de linguas afroorientais. Desde a súa aparición, cara ao ano 3150 a.C., a escritura exipcia presenta xa os principios teóricos que perdurarán a través do tempo, ata a súa desaparición no século iv d.C. En 1822 levouse a cabo a primeira lectura dos xeroglíficos, tomando como apoio a «pedra de Rosetta», en que se relaciona un mesmo texto en escritura xeroglífica, demótica e grega. O exipcio xeroglífico podíase escribir indistintamente de dereita a esquerda e viceversa, horizontal ou verticalmente. Os signos que representan os animais, sempre de perfil, indican o sentido da escritura.

• Como se le o sistema xeroglífico? Como sabían en que dirección tiñan que ler? • Como se logrou descifrar a escritura xeroglífica? • A escritura xeroglífica acompañaba as pinturas e os relevos. Que temas cres que se escribirían nos sarcófagos e nos enterramentos? 2

Identifica as formas de enterramento.

É unha

É unha

É un

As súas características




241


REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

A sociedade mesopotámica 1

Completa a pirámide social de Mesopotamia colocando os seguintes grupos onde corresponda e, a continuación, contesta as preguntas no teu caderno. Artesáns e campesiños – Funcionarios – Rei e nobres – Sacerdotes – Escravos.

• Quen eran os grupos sociais dominantes? Píntaos da mesma cor. • Que grupos tiñan peor situación? Distíngueos con outra cor. Eran todos libres? • Que papel desempeñaban as mulleres nesta sociedade? 2

Completa o seguinte cadro marcando cun X o grupo social que corresponda. Rei e nobres

Sacerdotes

Funcionarios

Artesáns e campesiños

Escravos

Posuían terras, riquezas e obradoiros artesáns Dominaban a escritura e as contas Vivían nos templos Alugaban as terras do rei ou ao templo Tiñan todos os dereitos Colaboraban no goberno Encargábanse dos rituais Controlaban a calidade dos produtos Pagaban parte da colleita

242



REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

A sociedade exipcia 1

Coa axuda do teu libro, nas epígrafes «A administración do Estado» e «A sociedade exipcia», sitúa por orde de importancia os diferentes grupos da administración e da sociedade exipcia. Nobres – Escribas – Sacerdotes – Artesáns – Soldados – Escravos – Campesiños – Comerciantes.

FARAÓN

SOLDADOS

2

Repasa a epígrafe 7, «A sociedade exipcia», do libro de texto e completa este cadro sinóptico, atribuíndolle o carácter ou non de privilexiado e unha función dentro da sociedade. Xerarquía da sociedade exipcia Grupo social

Función e características

Privilexiados

Resto da poboación

3

Con axuda da ficha 4, realiza unha táboa en que compares as sociedades de Exipto e de Mesopotamia. Que aspectos comúns hai entre ambas? Cales son as diferenzas fundamentais entre elas?


243


REPASO E APOIO

Ficha 6

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Coñecemos a arquitectura mesopotámica 1

Observa o debuxo e coa axuda da epígrafe 4, «A cultura e a arte mesopotámicas», responde no teu caderno as preguntas.

• Que elementos arquitectónicos se distinguen nestes xardíns? • Que detalle che chama máis a atención? • Que idea sobre a cidade de Babilonia che transmite a existencia destes xardíns? 2

Observa o apartado «Saber facer: Interpretar o cigurat de Ur» cos restos e responde no teu caderno as cuestións. • Para que servían os cigurats? • Que outro edificio importante había nas cidades mesopotámicas? • De que estaban feitos estes edificios? • Vivía alguén nun cigurat? • Quen cres que tería libre acceso aos cigurats?

3

Sinala a razón pola que pensas que as cidades de Mesopotamia estaban amuralladas. Despois, xustifica a resposta no caderno: Para defenderse dos inimigos. Para demostrar a súa forza económica e militar. Para defender as riquezas que se acumulaban dentro da cidade

244



REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

A vida cotiá 1

Le estes textos e realiza as actividades.

«Pan de espelta (trigo), sopa, peixe, un pichón, un paspallás, dous riles, costeleta e perna de boi, figos ao forno, bagas, doces de mel, queixo e viño». Estes son os compoñentes dun menú completo do que os restos foron encontrados sobre pratos rústicos de barro, nunha tumba real da II dinastía. Reflexo da

A dieta básica dos sumerios consistía en cebada, trigo, millo, garavanzos, lentellas, fabas, cebolas, allo, porros, cogombros, agróns, mostaza e leitugas. Nunha época tardía, incorporouse un alimento de luxo, as trufas. É probable que comesen moito pan de cebada con cebolas e legumes, aínda que tamén consumían peixe do Tigris e o Éufrates en abundancia. Ademais, comían con menos frecuencia porco, cogombros, cordeiro e cabrito. Nas cidades comíase máis

mesa da clase acomodada. Os alimentos procedían dos campos regados polo Nilo, hortas ou xardíns privados. A dieta básica do pobo estaba formada por pan, cervexa, cebola e leguminosas (fabas e lentellas).

carne ca no medio rural, xa que se estraga con facilidade. A carne de vaca tamén era popular entre os que a podían pagar, aínda que seguramente sería dura e correúda porque o gando vacún só se sacrificaba cando xa non servía para traballar. En cambio, o cordeiro probablemente fose máis común. Coñécense 200 palabras en sumerio para describir as ovellas. Adoita nomearse a graxa do rabo da ovella, que se segue a usarse na actualidade en Oriente Próximo para cociñar.

• Sinala as palabras e/ou conceptos que non entendas. Busca o seu significado. • Comían de igual xeito todas as clases sociais do antigo Exipto? Realiza unha lista cos alimentos e relaciónaos cos grupos que os tomaban. • Que consumían en Mesopotamia? Fai unha lista e compáraa coa de Exipto. • Era habitual colocar alimentos nos enterramentos exipcios? Por que? • No texto sinálanse dúas bebidas que se seguen a tomar, o viño e a cervexa. Quen accedía a cada unha destas bebidas? 2

Le este texto e realiza as actividades.

A peza de roupa principal eran as saias curtas e as saias axustadas á cintura, no caso dos homes, e, no caso das mulleres, vestidos longos con mangas ou sen elas e amplos escotes. Logo, as modas e a clase social marcaban as diferenzas, desde as galas das clases acomodadas á práctica nudez dos campesiños e traballadores.

mentalmente no tránsito cara ao xuízo do defunto. Os materiais con que fabricaban as súas vestimentas eran o liño e a la. Sobre os lenzos facíanse estampados e enriquecíanos incorporando elementos metálicos e pedras semipreciosas. A calidade dos tecidos era símbolo de distinción, sobre todo o liño.

Vestirse ben era considerado unha norma e actitude de respecto de determinados grupos sociais, funda-

• Sinala os materiais de que obtiñan os tecidos os antigos exipcios. Indaga a súa procedencia. • Como consideras que se coñecerían na actualidade os tecidos e as formas dos vestidos dos antigos exipcios? • Por que sería tan importante vestirse ben para a morte? Como vestían os homes? E as mulleres?


245


REPASO E APOIO

Ficha 8

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

A evolución tecnolóxica 1

Compara estas dúas imaxes, que representan unha aldea neolítica mesopotámica (esquerda) e unha aldea exipcia (dereita), e completa o cadro sobre as súas principais características axudándote do teu libro de texto.

Imaxe esquerda

Imaxe dereita

Período Arquitectura Vestimenta Agricultura Gandaría Artesanía Comercio Medios de transporte 2

Observa estas dúas imaxes e contesta as preguntas.

• De que materiais están feitos? • Que tecnoloxía cres que se usou para fabricar estas pezas en cada un destes casos? • Para que serviron? Que che suxire acerca da época de cada obxecto?

246


AFONDAMENTO

Ficha 9


INVESTIGO A ESCRITURA CUNEIFORME (I)

Nome:

Curso:

Data:

No teu libro de texto descubriches como se representaba a escritura cuneiforme; agora vas ter ocasión de aprender máis sobre a súa técnica de elaboración, para que se utilizaba e que importancia ten esta escritura como parte do noso patrimonio.

A ESCRITURA CUNEIFORME Símbolo

Pictograma

Significado

Estrela

O ceo

Parcela de terra

A Terra

Silueta humana

O home

Cuestións 1

Como era a escritura ao comezo da historia? Representaba ideas completas ou sons?

2

Como foi evolucionando a escritura? Fíxose máis complexa ou os signos fóronse simplificando?

3

Por que se lle chama cuneiforme? Que ferramentas utilizaban para escribir?

4

Paréceche un sistema fácil de aprender? Por que?

LECTURA

A escritura cuneiforme tamén servía para contar; era un dos seus usos principais. En Mesopotamia usábase en matemáticas o sistema sesaxesimal, un sistema de base 60. Outra característica é que o 0 non existía. Os investigadores descubriron que na época anterior á II dinastía de Ur se empregaban dous sistemas de números distintos dependendo do que se quería contar: se se querían contar cousas grandes (animais, árbores, vasillas, etc.), usábase o sistema sesaxesi-

mal, mentres que para contar obxectos pequenos e numerosos se utilizaba o bisesaxesimal, no cal a base 60 se podía duplicar. Así, para representar 796 unidades de gran (bisesaxesimal), usaríanse os signos sumando 6 × 120 + 1 × 60 + 1 × 110 + 6 × 11, mentres que, representado en animais, contabilizaríase 600 + 3 × 160 + 1 × 110 + 6 × 11. http://personal.us.es/cmaza/mesopotamia/aritmetica1.htm (Adaptado)

Cuestións 1

Cales son as principais características da numeración cuneiforme?

2

Por que se usaban sistemas numéricos distintos en produtos distintos?

3

Que limitacións tiña este sistema?


247

AFONDAMENTO

Ficha 10


INVESTIGO A ESCRITURA CUNEIFORME (II)

Nome:

Curso:

Data:

LECTURA

A policía nacional entregoulle ao embaixador de Iraq nove taboíñas cuneiformes da antiga Mesopotamia que foron espoliadas no ano 2003 na localidade iraquí de Urusagrig. Os investigadores da Brigada de Patrimonio Histórico localizaron as pezas nunha sala de poxas madrileña, en marzo de 2011, onde as puxera á venda unha sociedade especializada en arte antiga. As taboíñas restituídas datan dos anos 2000 antes de Cristo e corresponden á III dinastía de Ur, «un dos períodos máis brillantes da cultura sumeria», segundo informa o Ministerio do Interior nun comunicado. As pezas están escritas en lingua sumeria, conteñen inscricións por ambas as caras con textos de

mensaxeiro, e están valoradas en 27.000 euros, «aínda que o seu valor artístico e cultural é incalculable», engade Interior. Segundo un informe da conservadora xefa de Antigüidades Exipcias e do Oriente Próximo do Museo Arqueolóxico Nacional, as taboíñas foron descubertas por escavadores clandestinos e sacadas ilegalmente do país. As pezas intervidas quedaron provisionalmente depositadas no museo, á espera de que o Ministerio de Educación, Cultura e Deporte expida os permisos de exportación correspondentes para o seu traslado a Iraq. El País, 30 de xullo de 2012. (Adaptado)

Cuestións 1

A que época corresponden estas taboíñas? Que conteñen? Que tipo de linguaxe utilizan?

2

Cal é o seu valor?

3

Como puideron ser espoliadas? Que fixeron os espoliadores coas taboíñas?

4

Cal é a situación política en que vivía Iraq en 2003, cando foron espoliadas estas taboíñas?

5

Que opinas sobre o espolio dos bens culturais dun país? Coñeces algún outro caso? Cal?

PRACTICA Agora investiga ti outra forma de escritura antiga: a escritura xeroglífica exipcia. Cuestións 1

Realiza un traballo sobre a escritura xeroglífica exipcia similar ao que realizaches coa cuneiforme seguindo estes enlaces. • http://recursos.cnice.mec.es/latingriego/Palladium/5_aps/esplap09. htm. Neste enlace poderás ver como se escribe o teu nome en xeroglífico. • https://sites.google.com/site/ushebtisegipcios/escritura-jeroglifica. Aquí atoparás moita información sobre a escritura xeroglífica. • http://www.jeroglificos.net/. Aquí podes descargar un dicionario de xeroglíficos exipcios (en formato pdf), e un programa gratuíto sobre a escritura xeroglífica. • http://mundofaraonico.es/. Nesta páxina web, ademais de moitos datos interesantes, tes un enlace sobre os xeroglíficos.

248


8


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

As características das civilizacións fluviais son:

7

A capital do Imperio antigo… a. Estaba no Baixo Exipto e era Menfis.

b. Baséanse nunha economía de cazadores recolectores.

c. Estaba no Alto Exipto e era Karnak.

b. Estaba no Alto Exipto e era Tebas.

8

Os escribas eran importantes porque só eles… a. Podían falar cos deuses e ter acceso ao santuario do templo.

Mesopotamia divídese en dúas partes:

b. Sabían ler e escribir, e levar as contas dos almacéns do faraón.

a. O Alto Nilo e o Baixo Exipto. b. Sumer e Acad.

c. Gobernaban as provincias de Exipto e posuían as terras fértiles.

c. Alta Mesopotamia (Asiria) e Baixa Mesopotamia (Caldea) habitada por sumerios e acadios. 9 3

Os exipcios eran politeístas, o que significa…

Os grupos sociais privilexiados en Mesopotamia foron…

a. Que falaban varios idiomas: exipcio, copto e arameo.

a. O rei, os escribas, os soldados e os artesáns.

4

Data:

a. Forte poder político, sociedade xerarquizada e grandes obras arquitectónicas.

c. O poder reside no pobo, que participa nas decisións do rei. 2

Curso:

b. O rei, os nobres, os sacerdotes e os escribas.

b. Crían en moitos deuses. O seu deus principal era o Sol, chamado Ra, Amón ou Atón.

c. O rei, os nobres, os artesáns e os campesiños ricos.

c. Tiñan varias profesións: eran guerreiros, campesiños e escribas.

Os edificios máis representativos de Mesopotamia foron… a. As murallas, os templos e os hipoxeos. b. As pirámides, o cigurat e as mastabas. c. Os templos, o cigurat e o palacio.

10

Os templos dividíanse en varias partes, que son… a. Entrada, corredor de acceso, cámara funeraria e enxoval. b. Avenida de esfinxes, pilonos, patio, sala hipóstila e santuario. c. Estacada, patio, cigurat e santuario.

5

A escritura mesopotámica foi… a. A escritura xeroglífica. b. A escritura alfabética. c. A escritura cuneiforme.

6

Os faraóns exipcios… a. Eran democráticos, permitíanlle ao pobo participar nas decisións importantes. b. Concentraban nas súas mans todos os poderes, posuían as terras e mandaban no exército. c. Os sacerdotes e os escribas tiñan o poder, e o faraón dependía deles para todo.

1. a, 2. c, 3. b, 4. c, 5. c, 6. b, 7. a, 8. b, 9. b, 10. b. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

249

8



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Civilización fluvial: • Cigurat: • Sarcófago: • Faraón: • Hipoxeo:

2

Coloca sobre esta liña do tempo os cinco períodos da historia de Mesopotamia. (1 p.)

3

Completa a pirámide social de Mesopotamia, indicando os grupos privilexiados e os que non o eran. (1,5 p.)

4

Explica como era a relixión mesopotámica e cales eran os seus principais deuses. (1 p.)

5

Explica por que o Nilo era tan importante para os exipcios e o que son as enchentes do Nilo. (1 p.)

250


CONTROL B

6

Identifica estas dúas formas de escritura, sinalando cal é mesopotámica e cal é exipcia. Indica tamén como se chama cada escritura e como son as súas características. (1 p.) A

A. É escritura

, era a usada en

e as súas características

, era a usada en

e as súas características

son

B. É escritura 7

B

son

Explica como se organizaba a sociedade exipcia e en que grupos sociais se dividía. (1,5 p.)

8

Sinala cal destas afirmacións é verdadeira (V) ou falsa (F). (1 p.) V

F

a) A maioría da poboación exipcia estaba sometida ás decisións do faraón e dos privilexiados. b) Os escravos tiñan dereitos e podían traballar onde querían. c) Os campesiños traballaban as súas terras durante a enchente do Nilo, o resto do tempo descansaban. d) Os comerciantes traían a Exipto madeira, perfume e metais; tiñan moedas de ouro e de prata. e) As mulleres exipcias podían ter propiedades, administrar bens e mesmo divorciarse. f ) Ningunha muller podía ser faraón en Exipto. 9

Identifica estas tres formas de enterramento exipcias. (1 p.)


251

8



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Civilización: • Politeísmo: • Sargón: • Sala hipóstila: • Menes:

2

Indica as etapas en que se divide a historia de Mesopotamia coas súas datas aproximadas. (1,5 p.)

3

Completa a pirámide social de Mesopotamia, indicando os grupos privilexiados e os que non o eran. (1,5 p.)

4

Completa esta táboa sobre os edificios máis característicos das culturas mesopotámicas, sinalando a función que tiñan e as súas principais características. (1,5 p.) Edificio

252

Función

Características


CONTROL A

5

Explica as características da escultura mesopotámica a partir destas dúas imaxes. (1 p.)

6

Explica as principais características do Estado e da sociedade exipcia. (1 p.)

7

Le o texto e responde as preguntas. (1,5 p.)

Osiris foi un gran rei. O seu reinado foi moi beneficioso para os seus súbditos: Osiris ensinoulles a cultivar a terra, a preparar o viño, a extraer os metais da terra e a elaborar obxectos útiles con eles. Tamén fixo nacer as artes. […] Osiris casou coa súa irmá Isis. […] Pero Osiris tiña un irmán moi envexoso, Seth. Un día, Seth fixo fabricar un cofre suntuosamente decorado, do tamaño exacto do corpo de Osiris. Despois celebrou un banquete, ao que convidou o seu irmán e setenta e dous invitados, que eran, en realidade, os seus cómplices. No momento en que estaban máis alegres, Seth propuxo un xogo: todos deberían me-

terse no cofre e levaría o premio aquel que o enchese completamente. Ninguén deu a medida perfecta, excepto Osiris, pero, cando este estaba metido dentro do cofre, os conxurados caeron sobre el, pecharon a tapa, cravárona e tiraron o cofre ao río Nilo. […] Isis comezou a buscar desesperadamente o corpo do seu esposo. Pero o corpo de Osiris dividírase en moitas partes e custoulle moito tempo encontrar todos os anacos. Por fin atopounos, puido unilos e Osiris resucitou da morte. Osiris entón decidiu que volvería ser rei, pero non dos vivos, senón do reino dos mortos.

a) Explica como era a relixión exipcia. b) Que deuses aparecen no texto? Que outros deuses exipcios coñeces? c) Que relación ten o texto coa crenza dos exipcios no máis alá? 8

Sinala as partes dun templo exipcio. (1 p.)


253

8


ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE E SOLUCIÓNS Actividades



B3-8. Datar a Idade antiga e coñecer algunhas características da vida humana neste período.

B3-8.1. Distingue etapas dentro da historia antiga.

B3-9. Coñecer o establecemento e a difusión de diferentes culturas urbanas despois do Neolítico.

B3-9.1. Describe formas de organización socioeconómica e política novas ata entón, como os diversos imperios de Mesopotamia e de Exipto.

B3-11. Recoñecer a importancia do descubrimento da escritura.

B3-11.1. Diferencia entre as fontes prehistóricas (restos materiais, ágrafos) e as fontes históricas (textos).

B3-13. Identificar as principais características da relixión exipcia.

B3-13.1. Explica como materializaban os exipcios a súa crenza na vida do máis alá.

Control B

Control A

2

2

1, 3, 4, 5, 7, 8, 9

1, 3, 4, 5, 6, 7

6

1

1, 7, 8


Control B 1

• Civilización fluvial: é o nome que reciben as primeiras grandes civilizacións (Mesopotamia, Exipto, India e China), porque xurdiron xunto a grandes ríos, como o Tigris e o Éufrates, no caso de Mesopotamia, ou o Nilo, no caso de Exipto.

5

O río Nilo era fundamental para a vida da poboación, que se concentraba nas súas beiras. As súas augas eran unha vía de comunicación e abastecían as persoas e regaban os campos. Cada ano, as chuvias torrenciais caídas no curso alto do río orixinaban unha espectacular subida do seu caudal. Entre xuño e setembro o río desbordábase e inundaba as beiras. Cando as augas se retiraban, deixaban sobre as beiras un limo negro que fertilizaba a terra. Entón, os campesiños aproveitaban para sementar nos terreos que cubriran as augas.

6

A escritura B é cuneiforme e é propia de Mesopotamia. Esta escritura empregaba signos en forma de cuña e realizábase cunha cana de vimbio que se utilizaba para facer incisións sobre táboas de arxila húmida. A escritura A é xeroglífica, característica de Exipto, e usa símbolos e debuxos para representar ideas e obxectos.

7

A maioría da poboación exipcia estaba sometida ao faraón, aos nobres e aos sacerdotes, que eran os grupos privilexiados. O resto da sociedade estaba formada por campesiños, que eran, a inmensa maioría, comerciantes, artesáns, serventes e escravos. As mulleres exipcias gozaban dalgúns dereitos que non tiñan outras mulleres na Antigüidade. Por exemplo, podían ter propiedades, comprar e vender bens e mesmo divorciarse.

8

a) Verdadeira. b) Falsa. c) Falsa. d) Falsa. e) Verdadeira. f ) Falsa.

9

A da esquerda é unha mastaba; a do centro, unha pirámide, e a da dereita, un hipoxeo.

• Cigurat: gran torre graduada que construían os pobos mesopotámicos para usala como lugar de culto, observatorio astronómico e centro de adiviñación. • Sarcófago: caixa en que os exipcios gardaban as momias e que adoitaba ter forma humana. • Faraón: rei de Exipto. Tiña un poder absoluto e era considerado deus. • Hipoxeo: tumba subterránea escavada no interior dunha montaña. 2

Período sumerio, entre 3000 a.C. e 2300 a.C. – Imperio acadio, entre 2300 a.C. e 1800 a.C. – Imperio babilónico, entre 1800 a.C. e 1356 a.C. – Imperio asirio, entre 1356 a.C. e 612 a.C. – Imperio neobabilónico, entre 612 a.C. e 539 a.C.

3

Os grupos privilexiados da sociedade mesopotámica eran o rei e os nobres, os sacerdotes e os escribas. Os non privilexiados eran os campesiños, os artesáns e os escravos.

4

Os pobos mesopotámicos eran politeístas, xa que crían na existencia de diferentes deuses, como Anu, deus do ceo; Ishtar, deusa da guerra, do amor e da fecundidade, e Enil, deus dos ventos. Os deuses eran inmortais, pero representábanse como persoas, comportábanse como tales e manifestábanse a través dos fenómenos da natureza, como a chuvia, o sol ou o vento.

254


Control A 1

• Civilización: grande área de culturas da Terra. As persoas que forman parte dela teñen uns sinais de identidade comúns, como a lingua, a relixión, a mentalidade ou a técnica.

5

Os pobos mesopotámicos acostumaban realizar estatuas de diferentes tamaños e relevos. Neste caso temos, á esquerda, unha estatua dun rei que aparece de pé, en posición frontal, sen movemento e con grandes ollos (Asurnasirpal II); á dereita, un relevo realizado sobre pedra que nos narra acontecementos importantes da vida dun rei (Estela de Naram-Sim).

6

Exipto estaba gobernado por un faraón que tiña poder absoluto e que era considerado como un deus. Para gobernar, servíase de funcionarios, nobres, sacerdotes, escribas e do exército, que protexía as fronteiras do país. Por debaixo destes grupos privilexiados quedaba a inmensa maioría da poboación, integrada sobre todo por campesiños, pero había tamén artesáns, comerciantes e escravos.

7

a) Os exipcios eran politeístas, pois crían en moitos deuses. Pensaban que os ritos relixiosos eran necesarios para manter o equilibrio do universo. Por iso era necesario que cada deus contase co seu propio templo, no que gardar a súa estatua e realizar o seu culto relixioso.

• Politeísmo: crenza en varios deuses. • Sargón: rei fundador do Imperio acadio, cara ao 2300 a.C. • Sala hipóstila: sala cuberta e chea de columnas que forma parte do templo exipcio. • Menes: faraón exipcio que, segundo a lenda, unificou o Alto e o Baixo Exipto cara ao ano 3100 a.C. 2

Período sumerio, entre 3000 a.C. e 2300 a.C. – Imperio acadio, entre 2300 a.C. e 1800 a.C. – Imperio babilónico, entre 1800 a.C. e 1356 a.C. – Imperio asirio, entre 1356 a.C. e 612 a.C. – Imperio neobabilónico, entre 612 a.C. e 539 a.C.

3

Os grupos privilexiados da sociedade mesopotámica eran o rei e os nobres, os sacerdotes e os escribas. Os non privilexiados eran os campesiños, os artesáns e os escravos.

4

Templo: sede do goberno dos tribunais de xustiza e das escolas. Posuía as terras e os obradoiros da cidade. Cigurats: torres graduadas que cumprían diversas funcións: lugar de culto, observatorio astronómico ou centro de adiviñacións. Palacio: residencia do rei. A entrada adoitaba ter unha porta formada por muros ricamente decorados.

b) Osiris, Isis e Seth. c) R. L. Por exemplo, Horus, deus do ceo; Anubis, que no máis alá leva as persoas ante Osiris, ou Ra, deus do Sol. 8

As partes dun templo exipcio son estas: avenida das esfinxes; os obeliscos, que están antes do muro de entrada (pilono); o patio, rodeado de columnas, a sala hipóstila, cuberta e chea de columnas e, finalmente, o santuario, onde se atopaba a estatua do deus.


255

8



Nome:

Curso:

Data:

O profesor de Ciencias Sociais pediuvos que afondedes na historia do antigo Exipto realizando un traballo de investigación sobre Ramsés II, un dos seus faraóns máis coñecidos, e a época en que viviu. Para poder realizar esta tarefa, suxeriuvos que repasásedes o que estudastes no voso libro e que investiguedes en Internet pero, para empezar, proporcionouvos un documento sobre Ramsés con algúns datos importantes.

1

Le este texto, que che permitirá situar a Ramsés II no tempo, e contesta as preguntas. (3 p.)

Ramsés II foi, sen dúbida, o faraón máis coñecido da historia do antigo Exipto. Naceu arredor do ano 1300 a.C. Fillo de Seti I, de quen foi nomeado rexente con só 14 anos, chegou ao trono en 1279 a.C., cando tiña uns 20 anos. Foi moi lonxevo, reinou durante 66 anos e dous meses.

vencedor, foi derrotado e só a diplomacia e as loitas internas hititas lle permitiron manter o equilibrio estratéxico nesta zona. Conseguido isto, realizou varias campañas en Nubia e Libia, o que lle permitiu ampliar os límites do seu Imperio ata territorios antes non controlados.

Nos primeiros anos da súa vida foi un rei guerreiro que loitou contra os piratas Shardana que ameazaban Exipto. Tras capturalos, recrutounos para o seu exército e converteunos nas súas forzas de elite. Posteriormente, formou un grande exército co que iniciou unha serie de campañas en Siria contra os hititas. Na segunda destas campañas prodúcese a batalla de Qadesh (1274), que coñecemos ao detalle por diversas fontes, unha delas o poema de Pentaur, composto polo propio Ramsés II. Malia proclamarse

Durante o seu reinado, construíronse moitos dos monumentos máis importantes do antigo Exipto, terminando ou ampliando os templos de Karnak, Tebas e Abidos; a construción do seu templo funerario (Ramesseum) no Val dos Reis, ou a construción dos templos de Abu Simbel, dedicado a si mesmo e á súa familia. Tras a súa morte, recibiu sepultura no Val dos Reis, e a súa momia foi levada séculos máis tarde á tumba DB320, onde se descubriu no século XIX.

a) En que etapa do antigo Exipto viviu Ramsés II: Imperio Antigo, Imperio Medio ou Imperio Novo? b) Cando naceu? Cando chegou ao trono? En que ano morreu? c) Contra que pobos loitou Ramsés II? En que rexións? d) Que aspectos del como faraón se destacan no texto? 2

Localiza nos mapas de Mesopotamia e de Exipto os seguintes conceptos que aparecen no texto. (2 p.) a) Deserto de Siria e hititas. Están ao norte, o sur, ao leste ou ao oeste de Mesopotamia? b) Karnak, Tebas, Val dos Reis e Abu Simbel están no Baixo Exipto ou no Alto Exipto?

256


PROBA

3

Xa sabes en que etapa da historia de Exipto viviu Ramsés II, pero con que etapa da historia de Mesopotamia coincide? Que grandes imperios había alí naqueles anos? (1 p.)

4

Estas tres imaxes coinciden con tres aspectos importantes da vida de Ramsés II. Analízaas e contesta as cuestións. (4 p.)

Estatua de Ramsés II no templo de Abu Simbel.

Relevo de Ramsés II na batalla de Qadesh.

Momia de Ramsés II.

a) Cales son eses tres aspectos? b) Que imaxe pretendía dar Ramsés II a través da escultura e do relevo? c) Que características tiña a escultura no antigo Exipto? Cales desas características observas nas imaxes da esquerda e do centro? d) A que corresponde a imaxe da dereita? Explica o que saibas sobre o proceso de momificación e das crenzas dos exipcios sobre a vida despois da morte. Como era a relixión exipcia?


257

8





Conciencia e expresión cultural Aprender a aprender



Actividades





B3-14. Describir algúns exemplos arquitectónicos de Exipto e de Mesopotamia.

B3-14.1. Localiza nun mapa os principais exemplos da arquitectura exipcia e da mesopotámica.

2



1, 2, 3, 4

1, 3, 4


1

a) Imperio Novo. b) Naceu cara ao ano 1300. Subiu ao trono no ano 1279. Morreu cara ao ano 1314. c) Loitou contra os piratas Shardana, contra os hititas en Siria, e combateu tamén en Libia e Nubia. d) No texto destácase a súa faceta de conquistador e guerreiro, tamén de construtor de obras artísticas, mesmo a súa faceta literaria, como a composición do poema de Pentaur.

2

a) O deserto de Siria está ao oeste de Mesopotamia e os hititas localízanse ao noroeste de Mesopotamia. b) Todos se encontran no Alto Exipto.

3

Coincide co Imperio babilónico, que se desenvolve entre os anos 1800 a.C. e 1356 a.C., e o Imperio asirio, entre os anos 1356 a.C. e 612 a.C.

4

a) A construción de obras artísticas, a batalla de Qadesh contra os hititas (1274) e a súa morte, cando foi momificado para preparalo para a súa vida de ultratumba. b) R. M. Pretende transmitir unha imaxe de poder e magnificencia, e tamén a imaxe dun faraón guerreiro.

Tamén facían relevos e pequenas estatuíñas de barro que representaban escenas cotiás, como o traballo dos escribas ou dos artesáns. A escultura mostra o faraón de forma ríxida, estático e idealizado. Está feita para ser vista de fronte; o material é a pedra. d) A imaxe da dereita é a momia de Ramsés II, que se atopou no Val dos Reis. Os exipcios pensaban que era necesario conservar o corpo para poder gozar da vida máis alá da morte. Por iso lle daban moita importancia ao proceso de momificación. Os embalsamadores extraían do corpo os órganos internos, agás o corazón; despois deixaban secar o corpo, reenchíano e envolvíano con vendas de liño. A continuación, colocábase unha máscara funeraria sobre a cabeza e, finalmente, depositábase nun sarcófago, que adoitaba ter forma humana, e enterrábase. Os exipcios eran politeístas, pois crían en moitos deuses. Pensaban que os ritos relixiosos eran necesarios para manter o equilibrio do universo. Por iso era necesario que cada deus tivese o seu propio templo para gardar a súa estatua e realizar o seu culto relixioso.

c) A escultura realizábase en pedra e con frecuencia tiñan dimensións colosais. As figuras son estáticas, transmiten rixidez e están idealizadas. Están feitas para seren vistas de fronte. O material predominante é a pedra.

258


9. A CIVILIZACIÓN GREGA

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . . . . . . . 262 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 • Mapa das guerras médicas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 • A acrópole de Atenas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 • O imperio de Alexandre Magno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 • Costumes espartanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 • O xurado grego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 • Palabras de orixe grega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266



Ficha 1: O espazo e o tempo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

Ficha 2: As etapas da antiga Grecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Ficha 3: Sociedade, economía e crenzas gregas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

Ficha 4: As cidades e a arte gregas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 • Organización de coñecementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Ficha 5: Historia e sociedade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Ficha 6: A arte grega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 • Máis competente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

260

Ficha 7: Comentario de textos históricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Ficha 8: O legado de Grecia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275


• Repaso acumulativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Ficha 9: Os gregos e as primeiras civilizacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Ficha 10: As ordes arquitectónicas gregas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Ficha 11: Os deuses gregos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Ficha 12: Alexandre Magno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281





261

9


A CIVILIZACIÓN GREGA

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO A CIVILIZACIÓN GREGA

SABER

SABER FACER

SABER SER

• O territorio e a historia da antiga Grecia

• Analizar unha moeda

• Curiosidade por coñecer as formas de vida doutras épocas

• Comprender un mito

• O helenismo

• Clasificar esculturas e cerámicas gregas

• A forma de vida, a cultura e a arte dos gregos

• Facer un cadro cronolóxico • Debater sobre o patrimonio cultural • Analizar hipóteses • Representar unha traxedia grega

• Valoración dos restos da civilización grega como fontes fundamentais para reconstruír o noso pasado e que, polo tanto, cómpre conservar

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Sintetizar información nun cadro cronolóxico. Clasificar cerámicas gregas • Resolve un caso práctico: Por que as esculturas do Partenón están en Londres? • Análise científica: Existiron Troia e a guerra de Troia?

Actividades finais • Resume o esencial • Comprometidos. O legado de Mesopotamia e Exipto

Traballo cooperativo • Representar unha traxedia grega: Edipo rei


Avaliación

• Repaso e apoio. A civilización grega • Afondamento. A civilización grega

• Avaliación de contidos. A civilización grega: controis B e A




Recursos dixitais


• LibroMedia. A civilización grega


Ferramentas






262


9





• Epígrafe 1: Os antigos gregos: onde e cando viviron. • Epígrafe 2: A época arcaica. • Epígrafe 3: A época clásica: Atenas e Esparta. • Epígrafe 4: A época clásica: un período de guerras. • Epígrafe 5: A época helenística. • Epígrafe 6: A sociedade e a economía gregas. Básico

• Epígrafe 8: A arquitectura grega: o templo. • Saber máis: As ordes gregas. • Epígrafe 9: O urbanismo grego.

• Repaso e apoio. A civilización grega. • Ciencias Sociais para a paz. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control B. • Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 3, 4, 7.

• Epígrafe 10: A escultura. • Epígrafe 11: A ciencia e a literatura. • Análise científica: Existiron Troia e a guerra de Troia? • Actividades: 1, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 13, 15, 20, 21, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 41, 42. • As epígrafes anteriores. • Descubre: A orixe da civilización grega. • Epígrafe 7: As crenzas. • Descubre: A vida cotiá na Grecia antiga. • Saber facer: Ler un mito: Orfeo e Eurídice. • Saber facer: Clasificar esculturas gregas. Avanzado

• Descubre: O teatro grego.


• Comprometidos: O legado dos gregos.


• Resolve un caso práctico: Por que as esculturas do Partenón están en Londres?


• Traballo cooperativo: Representar unha traxedia grega: Edipo rei. • Actividades: 2, 7, 11,12, 17, 18, 19, 23, 25, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 43, 44. • Todas as epígrafes. De excelencia

• Afondamento. A civilización grega.

• Avaliación de contidos. Control A. • Avaliación por competencias. Proba completa.

• Saber facer: Obter información dunha moeda. • Aplica unha técnica: Sintetizar información nun cadro cronolóxico. • Actividades: 9, 14, 16, 35, 36.






Proxecto social



263

9




MAPA DAS GUERRAS MÉDICAS

O mapa mostra o desenvolvemento das guerras que enfrontaron persas e gregos no século v a.C. No ano 1500 a.C., os medos e os persas, dous pobos procedentes do centro de Asia e do norte do mar Caspio, asentáronse no territorio do actual Irán. Na zona noroeste, os medos fundaron o reino de Media. No sur, nunha rexión á que os gregos lle chamarían posteriormente Persis (Persia), asentáronse os persas. A mediados do século vi a.C., un nobre persa da familia dos aqueménidas chamado Ciro o Grande (550-530 a.C.) conseguiu unir o seu pobo, someter os medos e conquistar Mesopotamia. Así fundou o Imperio persa aqueménida. A Ciro o Grande sucedeuno o seu fillo Cambises (530-521 a.C.), que continuou a expansión territorial e conquistou Exipto. A época de maior esplendor do Imperio persa chegou con Darío I (521-486 a.C.). Foi durante o seu reinado cando comezaron as guerras médicas. As cidades gregas da costa de Asia Menor, coñecidas como cidades xonias, eran vasalas do reino de Lidia, que se estendía por gran parte de Anatolia. Cando Ciro o Grande derrotou a Creso, rei de Lidia, no ano 546 a.C., estas cidades xonias quedaron baixo o dominio de Persia. Pero a nova situación prexudicaba os intereses económicos destas cidades, pois os persas dábanlles preferencia aos intereses comerciais dos fenicios, rivais dos gregos. No ano 499 a.C., as cidades xonias formaron unha coalición, solicitaron a axuda das demais cidades da Hélade e alzáronse contra os persas. Aínda que moitas polis dubidaron, outras, como Atenas ou Eretria, acudiron en socorro das polis xonias. Darío I, que daquela se atopaba embarcado na ampliación territorial do seu imperio, sufocou a rebelión con gran violencia e xurou vingarse dos atenienses. No ano 492 a.C., Darío deu comezo á Primeira Guerra Médica co envío dun exército invasor á Grecia continental. Os persas ocuparon a Tracia, que era o territorio situado ao leste de Macedonia, e obrigaron a Macedonia a converterse nun reino vasalo de Persia. Non obstante, a flota persa foi destruída por unha tormenta e tiveron que retirarse. Ao ano seguinte, Darío enviou embaixadores ás polis gregas para esixirlles a súa submisión. Moitas cederon, pero Atenas e Esparta executaron os embaixadores persas. Darío ordenou unha nova campaña militar no ano 490 a.C. durante a cal a cidade de Eretria foi destruída e saqueada, pero os atenienses, dirixidos polo rei Milcíades, lograron frear a expansión persa na batalla de Maratón.

264

Bizancio

Lesbos

Termópilas

Artemisia

Mar Exeo

Focea

Platea

Maratón Atenas Salamina

Argos Esparta

Éfeso Mileto

Halicarnaso

Rodas

Imperio persa Polis enfrontadas a Persia

Samos

Creta

Polis neutrais Vasalos dos persas Revoltas xonias Batallas

M ar M editer rán eo

A Segunda Guerra Médica foi iniciada polo fillo de Darío I, Xerxes (486-465 a.C.) no ano 480 a.C. Para 508737-10-216-guerras medicas frear os persas, Atenas e Esparta crearon unha gran coalición. A campaña militar comezou coa derrota dos gregos na batalla de Termópilas, que supuxo a invasión e o saqueo de Atenas. Pero o xeneral ateniense Temístocles conseguiu atraer a armada persa ao estreito de Salamina, onde foi destruída nunha batalla que cambiou o curso da guerra. Por temor a quedar atrapado en Europa, Xerxes I decidiu retirarse a Asia e deixou ao mando das tropas o xeneral Mardonio. Meses máis tarde, a coalición grega, dirixida por Pausanias, venceu o exército persa en Platea, matou a Mardonio e puxo fin á invasión. Atenas comezou a súa reconstrución e púxose á fronte da Liga de Delos, unha alianza militar. Cada cidade integrante achegaba diñeiro, armas e soldados. A Liga de Delos decidiu continuar a guerra contra os persas, pero Esparta retirouse ao recear das verdadeiras intencións de Atenas. Cimón, á fronte da Liga de Delos, logrou expulsar os persas de Tracia. Despois, dirixiuse a Asia Menor, sublevou as cidades xonias e derrotou os persas no ano 465 a.C. Os enfrontamentos duraron aínda vinte anos, ata que en 449 a.C. o rei persa Artaxerxes asinou a paz e recoñeceu a independencia das polis xonias de Asia Menor e a soberanía grega sobre o mar Exeo.


9




A ACRÓPOLE DE ATENAS

A acrópole orixinal de Atenas foi destruída polos persas durante as guerras médicas, no século v a.C. Tras a vitoria ateniense, Pericles encargouse de impulsar a reconstrución do recinto, que lle encomendou en gran medida a Fidias. A entrada á acrópole realizábase polos Propileos, un pórtico columnado de carácter monumental que servía para salvar, mediante dúas terrazas superpostas, o desnivel de acceso. Nada máis atravesar os Propileos, o visitante encontrábase cunha grande estatua de bronce dedicada a Atenea Promakhos, «A que combate en primeira liña», esculpida por Fidias para conmemorar a vitoria dos atenienses sobre os persas na batalla de Maratón. A estatua, hoxe perdida, representaba a Atenea cunha lanza na man dereita e un grande escudo na esquerda. O Partenón era o principal edificio da acrópole. Acubillaba no seu interior outra imaxe de Atenea, a Atenea Parthenos, «Atenea Virxe», de doce metros de altura, que tamén se debe a Fidias e que tampouco se conserva. O templo, monumental, foi construído en orde dórica e mármore branco entre os anos 447 e 432 a.C. O Erecteion, obra mestra da orde xónica, foi levantado entre os anos 420 e 406 a.C. no lugar máis sagrado

da acrópole: o lugar onde segundo a tradición a deusa Atenea fixo que florecese unha oliveira. Está constituído por dúas partes que non están comunicadas entre si, pois estaban dedicadas a diferentes deuses. A parte leste dedicábase a Atenea Polias, «Atenea da cidade»; a oeste estaba consagrada a Poseidón, Hefesto e ao rei Erecteo de Atenas, enterrado nese lugar. No Erecteion atópase a famosa tribuna das Cariátides, seis columnas policromadas con figura de muller. Outro dos edificios máis representativos é o pequeno templo xónico de Atenea Niké, «Atenea vitoriosa», que conmemora a vitoria sobre os persas na batalla de Salamina (448 a.C.).

O IMPERIO DE ALEXANDRE MAGNO

Mar Caspio Río

Alexandría Escata

Bactra

Am

Ancyra

u

Gránico

D

ar

ia

Alexandrópolis Issos

Tarso

Río

Alexandría de Issos

Mar Mediterráneo

fr

at

Gaugamela Ecbatana es Rí

Damasco

PENÍNSULA

o

o

Alexandría de Carmania

lf

Alexandría de Caracena

ARÁBIGA

Persépolis G

Menfis

Hidaspes Susa

s

Babilonia

Alexandría

Alexandría do Cáucaso

Alexandría de Aria o T ig

ri

Tiro

Éu

Pé

rs

il

o

ic

Alexandría Proftasia Alexandría de Makarene

o

Reino de Macedonia

Cidades fundadas por Alexandre Magno

Territorios dependentes de Macedonia

Batallas

Conquistas de Alexandre Magno ata o 330 a.C.

Percorrido de Alexandre Magno

o I ndo

Halicarnaso Rodas

Rí

Atenas

N

Tras un período de tranquilidade, en 331 Alexandre penetrou de novo en Persia. Cruzou o Tigris e o Éufrates e derrotou a Darío III na batalla de Gaugamela, onde 40.000 soldados gregos derrotaron case un millón de persas. Despois, caeron Babilonia, Sussa e a propia Persépolis, a capital, que foi incendiada en represalia polo saqueo de Atenas durante as guerras

Mar Negro Pella

Río

No ano 334 a.C., Alexandre Magno, aos seus 22 anos, lanzouse á conquista de Persia. Penetrou en Asia Menor cun exército duns 37.000 homes, 5.000 deles a cabalo. Derrotou os persas na batalla do río Gránico e ocupou Asia Menor. O rei persa Darío III tratou de deter o invasor na batalla de Issos, en 333 a.C., pero sufriu unha esmagadora derrota e tivo que escapar. Alexandre dirixiuse entón a Fenicia, á que someteu no ano 332, e a Exipto, que capitulou sen presentar batalla. Na desembocadura do Nilo fundou a cidade de Alexandría e asumiu o título de faraón.

Alexandría de Opiena

Golfo de Omán

Conquistas de Alexandre Magno desde o 330 a.C.

Mar Arábigo

508737_10_218_imperio Alejandro Magno

médicas. Desde aí decidiu partir cara ao río Indo, malia que os seus xenerais e soldados devecían por regresar ás súas casas. Nas beiras do río Hydaspes derrotou o rei Poro, ao que converteu no seu vasalo. Os seus soldados, exhaustos, amotináronse e negáronse a continuar. Alexandre accedeu ás súas demandas e emprendeu un longo e duro regreso.


265

9



PARA SABER MÁIS

COSTUMES ESPARTANOS

O XURADO GREGO

Esparta fíxose famosa pola dureza dos seus costumes. O principal interese dos espartanos era prepararse para a guerra e estar listos para combater, xa fose contra os seus inimigos externos ou contra os seus propios súbditos, os ilotas, que a miúdo se rebelaban contra a súa tiranía. A vida dos espartanos era moi sinxela e moi dura. As súas casas eran de madeira, sen comodidades, e tiñan prohibido usar perfumes. Os homes non comían nas súas casas, senón en grupos de quince individuos que compartían o alimento. Deste xeito, uns vixiaban os outros, mantíñase afastada a gula e evitábase a obesidade. Nada máis naceren, os nenos eran sometidos a exame. Se se descubría neles algún defecto, tirábanse desde o alto do monte Taixeto para evitar que a súa raza se debilitase. Aos sete anos abandonaban a súa familia para seren educados pola cidade. Ensinábanselles técnicas de caza e de loita, dábaselles a comida indispensable e a roupa estritamente necesaria. Aconsellábaselles falar o menos posible e obedecer todas as ordes. Esta educación formaba cidadáns obedientes e fanáticos guerreiros. Unha vez ao ano, nas festas de Artemis, os mozos eran azoutados sen piedade ante a estatua da deusa. O maior mérito consistía en soportar a dor sen inmutarse, con cara alegre, o maior tempo posible.

Un dos grandes avances da democracia foi a eliminación da discrecionalidade na aplicación da xustiza, para o cal se buscou a participación dos cidadáns, pensando que desta maneira se eliminarían os abusos de poder. Todos os cidadáns acusados dun delito eran xulgados por un xurado composto polos seus concidadáns. Ademais, para evitar que houbese corrupción, buscábase que o seu número fose grande. Así, o xurado mínimo compoñíano 201 membros, o número normal era de 501, e nalgúns casos chegouse a formar un xurado de 2.001 persoas, sempre de número impar para evitar os empates. Todos os cidadáns debían servir como xurado e, en concreto, esixíaselles unha dispoñibilidade total durante un ano completo. Tiñan que presentarse na ágora todos os días que houbese xuízo (durante o ano en que lles tocase exercer de xurado), e eran elixidos por sorteo o mesmo día da celebración do xuízo, indicándolles nese momento en que tribunal debían servir. Deste xeito, non coñecían por anticipado o caso que ían xulgar. Por outra parte, tamén se intentaba evitar que tanto o acusado coma os denunciantes puidesen influenciar algún dos seus membros. Tras o proceso, o xurado votaba a culpabilidade ou a inocencia do acusado por maioría simple, sendo o xuíz o encargado de impoñer o castigo concreto.

PALABRAS DE ORIXE GREGA Termo

266

Etimoloxía

Significado

África

De a (sen) + phrike (frío)

Terra sen frío

Anarquía

De an (sen) + archos (dirixente, goberno)

Ausencia de poder público.

Catálogo

De katálogos (lista, rexistro)

Lista ordenada ou clasificada de persoas ou obxectos.

Ximnasio

De gymnos (espido)

Lugar destinado a exercicios ximnásticos.

Quilogramo

De Jilia (mil) + grammaria (gramos)

Peso equivalente a mil gramos.

Filántropo

De philos (amigo, amante de) + anthropos (home)

Persoa que ama os demais e os axuda desinteresadamente.

Frenesí

De phren (espírito, intelixencia)

Furor da mente ou intelixencia.

Historia

De istopia (investigación)

Ciencia que estuda o pasado das sociedades humanas.

Zooloxía

De zoo (animal) e loxía (ciencia)

Ciencia que estuda os animais.


9




NA REDE http://acropolis-virtualtour.gr/acropolisTour.html. Visita virtual á acrópole de Atenas.

Anne Catherine VIVET-RÉMY, As viaxes de Ulises (2002). Texto adaptado sobre o regreso de Ulises á casa. Incorpora un apartado de xogos e informacións complementarias.

http://recursos.cnice.mec.es/latingriego/ Palladium/griego/esg142ca1.php. Páxina web do Ministerio de Educación, Cultura e Deporte con información e recursos sobre os contidos da unidade.

Isaac ASIMOV, Os gregos (1965). Libro de divulgación que examina o amplo período que vai desde Micenas ata o século xx, con especial atención aos alicerces artísticos, filosóficos e políticos sobre os que se asenta a actual civilización occidental.

http://interclassica.um.es/divulgacion/mapas/ expedicion_de_alejandro_magno. Información sobre a expansión do imperio de Alexandre Magno.

DOCUMENTAIS

http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/videos/ 229.htm y http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/ contextos/547.htm. Páxinas dedicadas á civilización grega e á vida cotiá na Grecia clásica.

Historia da Humanidade, capítulos 5 e 6: «Os espartanos e os macedonios» e «Alexandre Magno». Serie documental de 24 capítulos, avalada pola Unesco, que reflicte non só os feitos políticos, senón a vida cotiá, a cultura, a tecnoloxía, a arte, a economía, a ciencia...

LIBROS

Secretos da arqueoloxía, capítulos 4, 8, 12, 20, 21 e 23. Serie documental de 24 capítulos que propón percorrer virtualmente as civilizacións antigas e redescubrir as cidades como eran hai séculos.

Valerio Massimo MANFREDI, «Triloxía de Aléxandros» (2007). Formada por O fillo do soño, As areas de Amón e O confín do mundo, conta a vida de Alexandre Magno. Antonio PENADÉS, O home de Esparta (2005). Ambientada no período clásico, narra a rivalidade entre as dúas principais polis, Atenas e Esparta, con gran verosimilitude histórica. Jacques MARTIN, serie «Orion» (1990 e ss.). Colección de cómics sobre as aventuras dun mozo grego, Orion, en plena guerra do Peloponeso. Está composto de catro tomos publicados ata a actualidade. William MESSNER-LOEBS e Sam KIETH, Epicuro o Sabio (2009). Platón, Sócrates, Epicuro, Dióxenes e moitos outros pensadores gregos son protagonistas deste cómic cargado de aventuras, humor e razoamentos brillantes.

CINE 300, dirixida por Zack Snyder (2007). Narra o enfrontamento entre os espartanos e os persas na batalla das Termópilas, no ano 480 a.C. Alexandre Magno, de Oliver Stone (2004). Conta a vida de Alexandre Magno e a forxa do seu imperio. Hércules, de Walt Disney (1997). Película de animación sobre o heroe Hércules. Troia, dirixida por Wolfgang Petersen (2004). Inspirada na obra de Homero, recolle o enfrontamento entre troianos e helenos.

DIVULGACIÓN Ana María SHUA, Deuses e heroes da mitoloxía grega (2011). A autora recrea, de forma amena e fresca, os principais mitos de Grecia. Javier NEGRETE, A grande aventura dos gregos (2009). Obra amena e de grande ambición que percorre toda a historia coñecida de Grecia, desde as culturas minoica e micénica ata a conquista romana.


267

REPASO E APOIO

Ficha 1



Nome:

Curso:

Data:

O espazo e o tempo 1

Completa este texto cos seguintes termos. Xónico - Mediterráneo - Balcáns - Asia Menor - Exeo - Hélade A civilización grega xurdiu no extremo oriental do mar ____________________, no sur da Península dos ____________________. Estendeuse polas illas dos mares ____________________ e ____________________ e as costas de ____________________ e o Mediterráneo occidental. Os gregos chamábanlle a este espazo a ____________________.

2

Sitúa, con axuda dos mapas da unidade, as principais polis e colonias gregas.

3

Lembra o nome das tres etapas principais, arcaica, clásica e helenística, en que se divide a historia de Grecia e indica as súas datas de inicio e final. Con estes datos, completa esta táboa. 561819_10_p10a_expansion_griega

Etapa

4

Inicio

Final

Coas datas da actividade anterior, completa o eixe cronolóxico e engade os seguintes feitos.

268

• Guerras médicas

• Aparición das polis

• Guerra do Peloponeso

• Fundación de colonias

• Alexandre Magno

• Pericles

561819_10_p10_b_LT Greciafotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material

REPASO E APOIO

Ficha 2



Nome:

Curso:

Data:

As etapas da antiga Grecia 1

Ordena cronoloxicamente os seguintes acontecementos relacionados co desenvolvemento da democracia en Grecia. • Moitas polis, como Atenas, implantaron a democracia. • Producíronse crises e revoltas populares contra os aristoi. • As polis estaban gobernadas por xefes locais. • O poder foi pasando ás mans dos aristoi, os máis ricos.

2

Indica a que polis pertencían as seguintes institucións da Grecia clásica e explica cal era a súa función. Institución

Polis

Funcións

Ekklesia Xerusia Apella Bulé Éforos Maxistrados Tribunais de xustiza Dous reis

3

Responde as seguintes cuestións. • Cal foi a orixe das guerras médicas? A quen enfrontaron? • Que consecuencias tiveron estas guerras? • Por que se enfrontaron Atenas e Esparta? Como se denominou esta guerra?

4

Le o seguinte texto e responde. Despois de dominar Grecia, derrotou repetidamente os persas e conquistou vastos territorios por Exipto, Mesopotamia, Persia e India. O seu afán foi formar un imperio universal en que gregos e bárbaros, fundidas as súas crenzas e culturas, constituísen un único pobo. Esta idea levouno a crear unha nova cultura, o helenismo, na cal, xunto ao grego, había achegas das civilizacións orientais.

• A que personaxe fai alusión? • En que etapa grega o situarías? • Por que rexións se estendeu o seu imperio?


269

REPASO E APOIO

Ficha 3



Nome:

Curso:

Data:

Sociedade, economía e crenzas gregas 1

Completa no caderno a seguinte táboa sobre a sociedade grega. Cidadáns

Non cidadáns

Compoñíana:

Compoñíana:

Caracterizábanse por:


As mulleres caracterizábanse por:

2

Responde as seguintes cuestións sobre a economía grega. • Cales eran os principais produtos que cultivaban os campesiños gregos? • A que se dedicaban os habitantes das cidades? Que produtos fabricaban? • Cal era a principal actividade económica de Grecia? • Que produtos compraban os gregos en terras remotas?

3

Indica se as seguintes afirmacións sobre as crenzas gregas son verdadeiras (V) ou falsas (F). V

F

A relixión grega era monoteísta porque os gregos crían en numerosos deuses. Zeus, deus do ceo, era o deus principal e gobernaba sobre os demais deuses. Os heroes nacían da unión dun espírito e dun humano. Os gregos crían na existencia de criaturas fantásticas, como os ciclopes. Os ritos relixiosos realizábanse na casa e nos santuarios, non nos templos. Os Xogos Olímpicos eran unha ofrenda aos deuses. 4

Define os seguintes termos e pon un exemplo de cada un. • Mito: • Templo: • Oráculo: • Santuario:

270


REPASO E APOIO

Ficha 4



Nome:

Curso:

Data:

As cidades e a arte gregas 1

2

Une cada palabra coa súa definición. a) Ágora

1. Parte do templo utilizada para depositar ofrendas.

b) Acrópole

2. Praza pública onde se reunían os cidadáns.

c) Pronao

3. Vestíbulo dun templo.

d) Opistodomo

4. Sala principal dun templo.

e) Nao

5. Recinto amurallado na zona máis elevada da cidade.

Analiza un templo grego. • Escribe o nome de cada parte do templo grego (plataforma, pronao, nao e opistodomo).

• Lembra as ordes gregas. Escribe debaixo de cada capitel a orde a que pertencen.

3

Analiza un templo grego. • Elixe as frases verdadeiras entre as seguintes afirmacións: • A escultura grega tiña unha función decorativa. • As esculturas gregas destacan pola súa beleza e harmonía. • O corpo humano sempre se representaba vestido. • Para as esculturas, os gregos empregaban a madeira como material. • A maioría das esculturas gregas que coñecemos son copias romanas. • Relaciona as características coa etapa que corresponda: a) Esculturas estáticas e figuras esquemáticas.

Época helenística

b) Movemento e expresión de sentimentos.

Época arcaica

c) Esculturas realistas e composicións equilibradas.

Época clásica


271

REPASO E APOIO

Ficha 5



Nome:

Curso:

Data:

Historia e sociedade 1

Completa o seguinte esquema.

AS PRINCIPAIS POLIS FORON

As súas institucións eran

As súas institucións eran

Xerusia

2

Escribe o nome das etapas da historia de Grecia e sitúa cada feito na súa época correspondente. Época

Época

Época

Séculos IX-V a.C.

Séculos V-IV a.C.

Séculos IV-I a.C.

Atenas viviu a súa época de maior esplendor.

• Atenas viviu a súa época de maior esplendor. • Alexandre Magno conquistou o Imperio persa, Exipto e Mesopotamia. • Os gregos agrupáronse en polis. • Persas e gregos enfrontáronse nas guerras médicas. • Estalou a guerra do Peloponeso. 3

Completa o seguinte gráfico sobre a sociedade grega.

Cidadáns GRUPOS SOCIAIS

272


REPASO E APOIO

Ficha 6



Nome:

Curso:

Data:

A arte grega 1

Indica o nome e as características de cada estilo arquitectónico.

Estilo: Fuste: Capitel:



2

Completa a táboa sobre a escultura grega.

Escultura grega

Período

3

Arcaico

Clásico

Helenístico

Características

Materiais

Exemplos

Observa o debuxo e redacta un resumo sobre as principais características do urbanismo grego.


273

REPASO E APOIO

Ficha 7


Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Comentario de textos históricos 1

Le os seguintes textos e responde as preguntas. A democracia en Atenas

O sistema de goberno en Esparta

Temos un réxime de goberno que non envexa as leis doutras cidades, senón que somos exemplo para outros. O seu nome é democracia, pois o goberno non depende duns poucos, senón da maioría, e de acordo coas nosas leis todos teñen os mesmos dereitos. Incluso os cidadáns pobres poden participar, pois as calidades persoais son máis importantes ca as riquezas. Preocupámonos á vez dos asuntos privados e dos públicos, e consideramos inútiles aqueles que non participan na política. Por iso, todos procuramos ter un xuízo propio sobre os diversos asuntos, ou polo menos estudamos con exactitude os negocios públicos.

Cando todo o mundo estaba reunido, non se lle permitía a ninguén presentar propostas, senón que o pobo era soberano para decidir sobre as propostas presentadas polos anciáns e os reis. Pero, máis tarde, cando xa o pobo, por medio de supresións e engadidos, lograba adulterar e terxiversar as propostas, os reis Polidoro e Teopompo engadiron a regra seguinte: «Pero se o pobo fala de xeito errado, os anciáns e os reis débense opoñer». Isto é, deberían deixar de ratificar a decisión, rexeitándoa enteiramente, e disolver a asemblea sobre a base de que estaban adulterando e transformando a proposta en algo contrario ao interese común.

TUCÍDIDES, H.ª da Guerra do Peloponeso II, 37 e ss. (Adaptado)

PLUTARCO, Licurgo, 6. (Adaptado)

• Segundo Tucídides, en que se basea o sistema de goberno de Atenas? • Segundo Plutarco, por que os reis espartanos aprobaron unha norma pola que se podían opoñer á vontade do pobo? • Cales son as principais diferenzas entre os sistemas de goberno de Atenas e de Esparta? A cidadanía A polis é unha colectividade de cidadáns, polo que necesitamos saber quen se pode chamar cidadán e que é un cidadán. O cidadán non o é polo simple feito de residir nun lugar (o estranxeiro, que naceu noutra cidade, e o escravo teñen a residencia en común co cidadán); tampouco son cidadáns cantos posúen o dereito de comparecer ante a xustiza

como defensores ou como demandantes, porque este dereito tamén o teñen algúns que gozan del en virtude de tratados con outras polis. Un cidadán, no sentido absoluto do termo, non se pode definir mellor ca polo feito de participar no exercicio do poder de xuíz e de maxistrado. ARISTÓTELES, Política, III. (Adaptado)

• Que é un cidadán, segundo Aristóteles? • Explica cales son os dereitos e as obrigas dun cidadán. • Que tipos de non cidadáns había en Atenas? Explica cal era a situación de cada grupo. • A que se dedicaban as mulleres en Grecia?

274



Ficha 8

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

O legado de Grecia 1

Observa as seguintes imaxes de edificios posteriores aos gregos. Que elementos de influencia grega ves en cada unha das imaxes?

Santa María Novella, Florencia (s. XV).

2

La Madeleine, París (s. XVIII).

Elementos gregos:

Elementos gregos:

Elementos gregos:

Observa as seguintes imaxes de esculturas posteriores aos gregos. Que elementos da influencia grega ves en cada unha delas?

David, Donatello (s. XV).

3

Palacio de Carlos V, en Granada (s. XVI).

Paulina Bonaparte, de Canova (s. XIX).

Guerreiro romano, Botero (s. XX.)

Elementos gregos:

Elementos gregos:

Elementos gregos:

Busca en Internet outros exemplos de edificios e esculturas en que se aprecie a influencia grega. Elabora un mural cunha imaxe deles, ordenadas de forma cronolóxica, e os elementos de influencia grega que se ve neles.


275

REPASO E APOIO

Ficha 9


Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

Os gregos e as primeiras civilizacións Compara as seguintes cronoloxías e responde.

479 a.C. Fin das guerras médicas

1200 a.C. Guerra de Troia

CIVILIZACIÓN MICÉNICA

CIVILIZACIÓN MINOICA

3000 a.C.

1400 a.C.

ÉPOCA ESCURA

GRECIA ARCAICA

1150 a.C.

IMPERIO ANTIGO

GRECIA CLÁSICA

490 a.C.

800 a.C.

IMPERIO MEDIO

404 a.C. Fin da guerra do Peloponeso 323 a.C. Morre Alexandre Magno

461 a.C. Goberno de Pericles

776 a.C. Primeira Olimpíada

GRECIA HELENÍSTICA 30 a.C.

334 a.C.

CRISE

2100 a.C. Auxe da cultura minoica

CRISE

1

IMPERIO NOVO Dominación estranxeira

3100 a.C.

2200 a.C.

2050 a.C.

1800 a.C.

1580 a.C.

1100 a.C.

31 a.C.

505399-10-210_linea

• Que civilización durou máis tempo? • Cal foi a primeira civilización da historia? 5053-99_09_191 b LT Egipto

• Con que períodos gregos coincide o Imperio Novo exipcio? • En que etapa grega ten lugar a fin dos mesopotámicos? 2

Compara unha escultura grega cunha exipcia.

• Anota cal destas esculturas é exipcia (E) e cal grega (G). • Por que o sabes? 3

Indica se as seguintes afirmacións se refiren a Grecia (G), a Exipto (E) ou a ambas. G

E

Estaban gobernados por un rei que tiña un poder absoluto. A súa relixión era politeísta. O goberno organizábase a través de institucións como a Ekklesia ou a Bulé. Os templos eran a morada do deus. Construíanse con teitos planos e columnas. Crían na vida despois da morte, polo que desenvolveron a momificación.

276


AFONDAMENTO

Ficha 10


AS ORDES ARQUITECTÓNICAS GREGAS

Nome:

Curso:

Data:

Na procura da harmonía e da beleza, os gregos construían seguindo unhas estritas regras matemáticas, denominadas ordes, que determinaban a combinación dos elementos arquitectónicos.

1

Observa as imaxes da dereita, busca información, completa as fichas e responde.

A

Templo de Segesta Localidade Século Características dos fustes Características dos capiteis Teñen base as columnas?

B

Templo de Zeus Localidade Século Características dos fustes Características dos capiteis Teñen base as columnas?

C

Templo de Erecteion Localidade Século Características dos fustes Características dos capiteis Teñen base as columnas? • A que orde arquitectónica pertence cada un dos templos? A: B: C:

2

Realizar un traballo de investigación. Divídese a clase en grupos. Cada grupo investigará unha das ordes arquitectónicas gregas. Cómpre analizar: • Características principais (planta, elementos sustentadores e sustentados, tipo de columnas). • Época en que xurdiu. • Exemplos de edificios. • Exemplos visuais.


277

AFONDAMENTO

Ficha 11

OS DEUSES GREGOS

Nome:

Curso:

Data:

Os gregos crían na existencia de numerosos deuses que, malia seren inmortais, tiñan aspecto humano.

PRACTICA 1

Busca información en Internet e completa a árbore xenealóxica cos principais deuses gregos.

Urano Crono

Hera

Zeus

Dioniso

2

Atenea

Completa o seguinte cadro. Deus grego

Poder

Animais asociados

Atributos característicos

Zeus Hera Hades Deméter Hestia Poseidón Hefesto Ares Atenea Apolo Artemisa Hermes Dioniso Afrodita

278



3

Le o seguinte texto e responde no teu caderno as preguntas.

Ulises (Odiseo) e o ciclope Continuamos a navegación e chegamos á terra dos ciclopes, soberbios e sen lei, os cales, confiados nos deuses inmortais, non labran os campos, senón que todo lles nace sen sementar e sen arar e médralles coa chuvia enviada por Zeus. Non teñen ágoras nin leis, senón que viven nos cumios dos montes, dentro de covas.

Odiseo: Toma, ciclope, bebe viño para que saibas que bebida se gardaba no noso buque.

Vimos unha alta gruta nun dos extremos e case tocando o mar. Alí moraba un home xigantesco, solitario, que entendía en apacentar rabaños lonxe dos demais homes.

Polifemo: A Ninguén comereino o último, despois dos seus compañeiros: tal será o don hospitalario que che ofrezo.

P olifemo: Ou, forasteiros! Quen sodes? De onde chegastes navegando polos húmidos camiños? O diseo : Somos aqueos aos cales extraviaron ao saíren de Troia ventos de toda clase e vimos abrazar os teus xeonllos por se quixeses presentarnos os dons da hospitalidade. Respecta os deuses, que somos agora os teus suplicantes. Polifemo: Ou, forasteiro! Es parvo ou vés de remotas terras; cando me exhortas a temer aos deuses e a gardarme da súa cólera, non te decatas de que os ciclopes non se coidan de Zeus. O ciclope, con ánimo cruel, erguéndose de súpeto, botou man aos compañeiros, agarrou dous e, coma se fosen canciños, tirounos á terra con tamaña violencia que o encéfalo fluíu ao chan e mollou o piso. Despezou os membros e púxose a comer. Contemplamos aquel arrepiante espectáculo. Cando o ciclope enchera o seu enorme bandullo, devorando carne humana e bebendo leite só, deitouse na gruta. Ao día seguinte, cortei unha estaca coma dunha braza, que lles dei aos compañeiros mandándolles que a puísen. Non ben a deixaron lisa, agucei un dos seus extremos, endurecina, pasándoa polo ardente lume, e agacheina coidadosamente debaixo do abundante esterco espallado pola gruta. Pola tarde volveu o ciclope co rabaño.

Polifemo: Dáme máis viño e faime saber inmediatamente o teu nome para que che ofreza un don. Odiseo: O meu nome é Ninguén; e Ninguén me chaman miña nai, meu pai e os meus compañeiros.

Así dixo; botouse cara atrás e caeu de costas. Dobrou o robusto pescozo e venceuno o sono. Entón metín a estaca debaixo do abundante rescaldo para quentala. Os meus compañeiros cravárona no ollo do ciclope. Deu o ciclope un forte e horrendo xemido e púxose a chamar polos demais ciclopes berrando en alto. Os ciclopes: Por que estás tan irado, Polifemo!, e berras desta maneira na divina noite? Polifemo: Ai, amigos, Ninguén mátame con engano, non con forza! Os

ciclopes:

Pois se ninguén che fai forza, xa que estás só, non é posible evitar a enfermidade que envía o gran Zeus; pero prégalle ao teu pai, o soberano Poseidón.

Saímos da cova. E, estando lonxe, faleille ao ciclope con estas mordaces palabras: Odiseo: Ciclope! Non deberías empregar a túa gran forza para comer na fonda gruta os amigos dun home indefenso. As consecuencias das túas malas accións tíñante que alcanzar, ser cruel!, xa que non temiches devorar os teus hóspedes na túa mesma morada; por iso Zeus e os demais deuses te castigaron. Homero, Odisea. (Adaptado)

• Quen é o autor do texto? A que obra pertence? • Quen son os protagonistas da historia? Describe como é cada un deles: descrición física, carácter, ocupación e outras habilidades. Explica a que categoría de seres pertencen. • Resume o que sucede na historia e que argucia utiliza Ulises (Odiseo). Que ensinanza intentaba transmitir o autor?


279

AFONDAMENTO

Ficha 12


ALEXANDRE MAGNO

Nome:

Curso:

Data:

Alexandre Magno foi unha das figuras máis sobresaíntes da Antigüidade. Foi o conquistador dun inmenso imperio que abarcou desde Exipto ata o noroeste da India. Non obstante, non conseguiu consolidar tan extensas posesións, que se dividiron en varios reinos tras a súa morte.

Cuestións 1

Vida e obra.

2

• Busca información sobre Alexandre Magno, completa a seguinte ficha biográfica e responde as preguntas.

Entra na seguinte páxina web e responde as preguntas: http://interclassica.um.es/divulgacion/mapas/ expedicion_de_alejandro_magno. • Que sucedeu nas seguintes localidades?

Lugar e data de nacemento:

Fillo de:

Gaugamela:

Lugar e data de falecemento:

Persépolis:

Formación:

Proftasia:

Data de comezo do seu reinado:

Bucefalia:

Principais feitos do seu reinado:

Menfis:

• Quen era Aristóteles? • En que ano iniciou Alexandre Magno a campaña contra Darío III, rei dos persas? • Por que casou coa princesa Roxana, filla de Darío III? • Por que cres que á aristocracia grecomacedonia non lle gustou ter que tratar o seu rei coma se fose un deus?

280

Gránico:

• Como se chaman a maior parte das cidades fundadas por Alexandre Magno? Cita algunha outra cidade que fundou. • No ano 331, Alexandre visitou o oráculo de Amón-Ra no oasis de Siwah. Como o saudou o oráculo? Que predixo?


9


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

Onde xurdiu a civilización grega?

Curso:

7

Data:

Quen eran os heroes para os gregos?

a. Na península dos Balcáns.

a. Os que nacían da unión de dous deuses.

b. Na península ibérica.

b. Os que nacían da unión dun deus e dun humano.

c. Na península itálica.

c. Os que realizaban grandes proezas. 2

Cales son as principais etapas da historia de Grecia?

8

Que eran os oráculos?

a. As épocas arcaica, clásica e artística.

a. Mensaxes dos deuses que non podían ser interpretadas.

b. As épocas arcaica, clásica e helenística.

b. Charlatáns que aseguraban adiviñar o futuro.

c. A Idade Media, a Idade Moderna e a Idade Contemporánea. 3

c. Mensaxes dos deuses que podían ser interpretadas polos adiviños.

As principais institucións de goberno en Esparta eran: a. A Xerusia, os éforos, a Apella e o rei.

9

Cales eran as dependencias do templo grego?

b. A Xerusia, os éforos, a Apella e os dous reis.

a. Pronao, nao e opistodomo.

c. A Xerusia, os éforos, a Ekklesia e os dous reis.

b. Entrada, recepción e sala principal. c. Acrópole, nao e opistodomo.

4

As guerras médicas... a. Enfrontaron Grecia e Persia no século VIII a.C. b. Enfrontaron Grecia e Persia no século V a.C. c. Enfrontaron Esparta e Atenas no século V a.C.

5

Por onde se estendía o imperio de Alexandre Magno? a. Por Grecia, Asia Menor, Persia, Mesopotamia, Siria, Exipto e China.

10

Os escultores gregos querían mostrar... a. O corpo humano como era en realidade, coas súas virtudes e defectos. b. A beleza ideal do corpo humano espido. c. O poder dos seus deuses, que crearan os homes.

b. Por Grecia, Asia Menor, Persia, Mesopotamia, Siria e Rusia. c. Por Grecia, Asia Menor, Persia, Mesopotamia, Siria e Exipto. 6

En Grecia, non eran cidadáns: a. Os escravos, as mulleres e os estranxeiros. b. Os escravos, os espartanos e os nenos. c. Os bispos e os nobres.

1. a, 2. b, 3. b, 4. b, 5. c, 6. a, 7. b, 8. c, 9. a, 10. b. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

281

9



Nome:

1

Curso:

Data:

Explica o significado destes conceptos. (1 p.) • Hélade: • Polis: • Aristoi: • Hoplitas: • Oráculo: • Acrópole:

2

Ordena cronoloxicamente os seguintes feitos numerándoos do 1 (anterior) ao 7 (posterior) e indica en que época da historia de Grecia se produciron. (1,5 p.) Alexandre Magno conquista o Imperio persa. Os aqueos fundan Micenas. Estalan as guerras médicas. O rei Minos goberna Creta. Xorden as monarquías helenísticas. Iníciase a guerra do Peloponeso. Os gregos colonizan o sur de Italia.

3

Explica o proceso que levou á aparición da democracia en Grecia. (1 p.)

4

Observa o mapa e responde as cuestións. (1,5 p.)

OC ÉANO ATLÁNTIC O

Escitas

• Que proceso representa? Cales foron as súas causas?

Sármatas Etruscos

Tyras

Massalia

Agathe

Nikaia

Rhode

Iberos

Emporion

Odessos

Akra Leuke Mainake

• E as súas etapas?

Baria

Epidamno

Bizancio

Cumas

Mar

Númidas

Med ite rr án Cartago

Sicilia

e

Cartaxineses

Crotona

Corcira Megara Atenas

Corinto

o

Siracusa

Calcedonia

Persas

Mitilene

Esparta

Focea Éfeso Mileto

Thera Rodas Biblos Sidón

Tauquira

• Que consecuencias tivo?

Fasis

Apollonia

Tarento

Mar Negro Sinope

Sardeña

I. Baleares

Alonis

Kallatis

Alalia

Sagunto

Gadir

Teodosia

Istros

Ilirios

Córsega

Hemeroscopeion

Tanais

Olbia

Celtas

Barca Territorios gregos no século VIII a.C.

Polis

Zonas de expansión nos séculos VIII-VI a.C.

Colonias gregas

Área de influencia grega

Asentamentos fenicios

Apollonia Cirene

Libios

Área de influencia fenicia

Expansión grega

Tiro

Fenicios Palestinos

Naucratis

Exipcios

508737-10-213-expansion griega

282


CONTROL B

5

Elabora un esquema da organización política de Atenas. Nel deben aparecer as principais institucións e as funcións que desempeñaban. (1 p.)

6

Une mediante frechas. (1 p.)

7

• Primeira Guerra Médica

431 a.C.

• Segunda Guerra Médica

499 a.C.

• Guerra do Peloponeso

480 a.C.

Atenas contra Esparta

Vitoria de Grecia

Grecia contra Persia

Vitoria de Esparta

Observa estas imaxes e responde. (1,5 p.) • A que período da historia de Grecia pertence cada unha? • Que diferenzas atopas entre elas?

8

Le o texto e responde as preguntas. (1,5 p.) • De que personaxe fala o texto? • Por onde se estendía o imperio? • En que tipo de unidade se baseaba o seu poder militar? • Por que se afirma que o período helenístico foi dun grande esplendor cultural? Pon exemplos.

Nos seus trinta e tres anos, conseguiu conquistar o maior imperio alcanzado ata ese momento, que chegaba ata as terras bañadas polo Indo e dominaba a maior parte do continente asiático. As súas fazañas convertérono nun mito e, nalgúns momentos, case nunha figura divina. Ademais, o período helenístico, como se coñece a etapa do seu goberno, foi dun grande esplendor cultural.

• Que sucedeu tras a súa morte?


283

9



Nome:

1

Curso:

Completa e une mediante frechas. (1 p.)

Época arcaica

Época

2

Data:

mediados do século IV

Estalan as Guerras contra

a.C. ata o século

os persas.

Século V e primeira

Prodúcense as e

metade do século

instáurase a nas polis.

O rei de Macedonia

Séculos IX ao a.C.

conquista Grecia.

Explica o significado dos seguintes conceptos. (1 p.) • Hélade: • Polis: • Politeísmo: • Colonia: • Monarquías helenísticas: • Acrópole:

3

Indica cales das seguintes institucións pertencen a Esparta e cales a Atenas. (1,5 p.) ATENAS

Ekklesia Xerusia Apella Bulé Éforos Maxistrados Tribunais de xustiza Dous reis

4

ESPARTA

Observa o mapa e responde as cuestións. (1 p.)

Mar Caspio Río

Ancyra

Alexandría Escata

Bactra

u

Gránico

Am

• Quen conquistou estes territorios?

Mar Negro Pella

D

a

ri

Tarso

Río

Alexandría de Issos

Mar Mediterráneo

fra

Ecbatana s

Rí

Damasco Babilonia

Menfis

Hidaspes Susa Persépolis Alexandría de Carmania

G o

o

lf

AR ÁBIGA

Alexandría del Cáucaso

Alexandría de Aria oT ig

Alexandría de Caracena

PEN ÍN SULA Río N

Pé

rs

ilo

• Que consecuencias tivo?

te

ris

Tiro

Gaugamela Éu

Alexandría

Issos

ic

Alexandría Proftasia

o

Reino de Macedonia

Cidades fundadas por Alexandre Magno

Territorios dependentes de Macedonia

Batallas

Conquistas de Alexandre Magno ata o 330 a.C.

Percorrido de Alexandre Magno

o In do

Halicarnaso Rodas

• Cando os conquistou?

a

Alexandrópolis

Atenas

Rí

Alexandría

Alexandría Golfo de Omán

Conquistas de Alexandre Magno desde o 330 a.C.

Mar Arábigo

508737_10_218_imperio Alejandro Magno

284


CONTROL A

5

Enumera os principais trazos da economía de Grecia. (1 p.)

6

Di se as seguintes columnas son dóricas, xónicas ou corintias e enumera dúas razóns que xustifiquen a túa decisión en cada caso. (1,5 p.) A. A

B

C

B. C.

7

Indica se as seguintes afirmacións son verdadeiras (V) ou falsas (F). (1 p.) V

F

A relixión grega era politeísta porque os gregos crían nun só deus. Atenea, deusa da sabedoría, era a deusa principal. Os heroes nacían da unión dun deus e dun humano. Os gregos crían na existencia de criaturas fantásticas, como os centauros. Os ritos relixiosos realizábanse na casa, nos santuarios e nos templos. Os adiviños tiñan prohibido interpretar os oráculos dos deuses. 8

Indica a que período corresponden as seguintes características. (1 p.) • Movemento e grande expresividade • Trazos humanos esquemáticos • Maior realismo e movemento equilibrado • Represéntase a beleza ideal

Escultura arcaica Escultura clásica Escultura helenística

• Brazos pegados ao corpo e frontalidade 9

Explica quen foron os seguintes personaxes. (1 p.) • Pericles: • Herodoto: • Homero: • Fidias: • Filipo II de Macedonia:


285

9







B3-15. Coñecer os trazos principais das «polis» gregas.

B3-15.1. Identifica distintos trazos da organización sociopolítica e económica das polis gregas a partir de diferentes tipos de fontes históricas.

B3-16. Entender a transcendencia dos conceptos «democracia» e «colonización».

B3-16.2. Localiza nun mapa histórico as colonias gregas do Mediterráneo.

B3-17. Distinguir entre o sistema político grego e o helenístico.

B3-17.2. Elabora un mapa do Imperio de Alexandre.

B3-19. Entender o alcance «do clásico» na arte occidental.

B3-19.1. Explica as características esenciais da arte grega e a súa evolución no tempo.


Control A

2, 7

1

1, 3, 5, 8

2, 3, 5, 7, 9

4

4

7

6, 8


Control B 1

• Hélade: significa «territorio dos gregos» e era o espazo xeográfico que ocupaba a civilización grega.

• Polis: cidades cun goberno, unhas leis e un exército propios.

• Aristoi: significa «os mellores» e é como se autodenominaban a si mesmos os ricos.

• Hoplitas: soldados de infantaría.

• Oráculo: mensaxe dos deuses que podía ser interpretada polos adiviños.

• Acrópole: recinto amurallado situado no lugar máis elevado da cidade. Nel estaban os templos e algúns dos edificios máis importantes da polis. 2

2. Os aqueos fundan Micenas: Idade dos Metais.

3. Os gregos colonizan o sur de Italia: Época arcaica.

4. Estalan as Guerras Médicas: Época clásica.

5. Iníciase a guerra do Peloponeso: Época clásica.

6. Alexandre Magno conquista o Imperio persa: Época helenística.

7. Xorden as monarquías helenísticas. O proceso iniciouse durante o século VI a.C., debido ao crecemento da poboación e ao insuficiente rendemento das terras para alimentala. Isto provocou un período de crise e revoltas populares contra os ricos (aristoi) que culminou coa aparición da democracia.

286

• A expansión colonial grega. Moitos gregos emigraron debido á escaseza de terras e á súa pouca fertilidade, xa que, por unha parte, non producían o suficiente para alimentar toda a poboación e, por outra, estaban controladas por unha minoría rica.

• A expansión desenvolveuse en dúas etapas: Entre os anos 750 e 650 a.C., os gregos foron cara ao oeste e asentáronse nas costas e illas do mar Xónico, Sicilia, o sur de Italia e Francia, Libia e o leste e o sur da península ibérica. Entre os anos 650 a.C. e 550 a.C., expandíronse cara ao leste e fundaron colonias no mar Negro.

• Os gregos entraron en contacto con outros pobos, como os fenicios, os etruscos ou os exipcios, e expandiron a civilización grega máis alá das súas fronteiras.

1. O rei Minos goberna Creta: Idade dos Metais.

3

4

5

Asemblea ou Ekklesia: era o principal órgano de decisión política. Estaba formada por todos os cidadáns atenienses maiores de vinte anos.

A Bulé ou Consello dos Cincocentos: encargábase de preparar os asuntos que se discutían na Asemblea. Estaba formada por cincocentos cidadáns maiores de trinta anos elixidos por sorteo.

Os maxistrados: eran os cidadáns encargados de executar as decisións da Asemblea. Entre eles había dez estrategos, que dirixían o exército e a armada, e nove arcontes, que presidían os tribunais e se encargaban dos ritos relixiosos.

Os tribunais de xustiza: eran elixidos cada ano por sorteo. 6

Primeira Guerra Médica – 499 a.C. – Grecia contra Persia. Segunda Guerra Médica – 480 a.C. – Vitoria de Grecia.


Guerra do Peloponeso – 431 a.C. – Vitoria de Esparta.

7

8

A: época arcaica. B: época clásica. C: época helenística. Hai diferenzas en canto ao movemento (a máis estática é a da época arcaica e a que ten máis movemento é a helenística), a expresión (a da época arcaica é máis esquemática e inexpresiva, a clásica é máis natural e expresiva, e a helenística é moi expresiva) e a composición (a da etapa clásica é harmoniosa e equilibrada).

con arestas vivas. B: xónica, porque o capitel está decorado con volutas e o fuste está acanalado con arestas suaves. C: corintia, porque o capitel está decorado con follas de acanto e o fuste está acanalado con arestas suaves. 7

Falsa / Falsa / Verdadeira / Verdadeira / Verdadeira / Falsa.

8

Movemento e grande expresividade: escultura helenística. Trazos humanos esquemáticos: escultura arcaica. Maior realismo e movemento equilibrado: escultura clásica. Represéntase a beleza ideal: escultura clásica. Brazos pegados ao corpo e frontalidade: escultura arcaica.

9

• Pericles: político ateniense. • Herodoto: historiador. • Homero: poeta. • Fidias: escultor. • Filipo II: rei de Macedonia e pai de Alexandre Magno.

• Alexandre Magno.

• Persia, Siria, Mesopotamia e Exipto.

• A falanxe.

• Porque se produciron avances científicos e floreceron a arte, a poesía e o teatro.

• O seu imperio dividiuse entre os seus xenerais e formáronse as monarquías helenísticas.

Control A 1

Época arcaica – Séculos IX ao VI a.C. – Prodúcense as colonizacións e instáurase a democracia nas polis.

Época clásica – Século V e primeira metade do século IV – Estalan as Guerras Médicas contra os persas.

Época helenística – Mediados do século IV a.C. ata o século I a.C. – O rei Filipo II de Macedonia conquista Grecia. 2

• Hélade: significa «territorio dos gregos» e era o espazo xeográfico que ocupaba a civilización grega.

• Polis: cidades cun goberno, unhas leis e un exército propios.

• Politeísmo: crenza en numerosos deuses.

• Colonia: comunidade independente da polis da que procedía a súa poboación, aínda que mantiña os seus mesmos deuses, costumes e organización.

• Monarquías helenísticas: reinos en que se dividiu o imperio de Alexandre Magno tras a súa morte.

• Acrópole: era un recinto amurallado situado no lugar máis elevado da cidade. Nel estaban os templos e algúns dos edificios máis importantes da polis. 3

Esparta: Xerusia; Apella; éforos; dous reis. Atenas: Ekklesia; Bulé; maxistrados; tribunais de xustiza.

4

• A máxima extensión do imperio de Alexandre Magno.

• Alexandre Magno, fillo de Filipo II de Macedonia.

• Entre os anos 338 a.C. e 323 a.C.

• O grego impúxose como a lingua oficial e culta dos territorios conquistados e puxéronse de moda a cultura e a arte gregas. Floreceu a ciencia, o urbanismo e o comercio. 5

O solo era pobre e a agricultura especializouse no trigo, na vide e na oliveira. Os gregos especializáronse, sobre todo, na artesanía e no comercio. Para os intercambios comerciais, utilizaban moedas de prata chamadas dracmas.

6

A: dórica, porque o capitel é liso e o fuste está acanalado


287

9



Nome:

Curso:

Data:

As orixes da nosa civilización atópanse na antiga Grecia. Nos edificios que nos rodean, na nosa forma de pensar e de falar, na nosa organización política ou nos nosos gustos artísticos, é fácil descubrir as pegadas da herdanza grega. A vosa tarefa consiste en encontralas, coas pistas que vos imos dar e cos coñecementos que adquiristes ao estudar a civilización grega, e elaborar unha táboa resumindo as achegas gregas á nosa sociedade que pensedes que foron máis importantes.

1

Os Xogos Olímpicos eran unha competición deportiva que os gregos celebraban en honor de Zeus. En que ano se celebraron por primeira vez na antiga Grecia? Sitúao nesta liña do tempo. (1 p.) 2100 a.C. Auxe da cultura minoica

CIVILIZACIÓN MINOICA

3000 a.C.

1200 a.C. Guerra de Troia

479 a.C. Fin das guerras médicas

CIVILIZACIÓN MICÉNICA

1400 a.C.

1150 a.C.

ÉPOCA ESCURA

GRECIA ARCAICA

800 a.C.

461 a.C. Goberno de Pericles

404 a.C. Fin da guerra do Peloponeso 323 a.C. Morre Alexandre Magno

GRECIA CLÁSICA

490 a.C.

334 a.C.

GRECIA HELENÍSTICA

30 a.C.

2

Cando se celebraron os primeiros Xogos Olímpicos, xa existían as polis?, e a democracia? Explica o significado dos dous conceptos, polis e democracia, e di cando xurdiron. (1 p.)

561819_10_p30_LT Grecia

3

Atenas é o mellor exemplo de polis democrática. Cales eran as súas principais institucións de goberno? Que funcións tiñan? Que persoas e grupos sociais non podían participar nestas institucións? (1 p.)

4

Era Esparta tamén unha polis democrática? Que tipo de goberno tiña? Sinala algunhas diferenzas entre o tipo de goberno ateniense e o espartano. (1 p.)

288


PROBA

5

Que diferenzas e semellanzas atopas entre a democracia ateniense e o noso sistema democrático actual? Sinala polo menos dúas diferenzas e dúas semellanzas. (1,5 p.)

6

Esta fotografía pertence ao palacio das Cortes de Madrid, o edificio que alberga o Congreso dos Deputados. Observa as columnas. A que orde artística grega pertencen? Por que? Resume as características das tres ordes gregas. (2 p.)

7

Completa esta táboa resumindo cales son, na túa opinión, as achegas máis importantes da civilización grega á nosa sociedade actual. (2,5 p.) Campos

Achegas gregas

Política Literatura Ciencia Arte Filosofía Deporte Lingua


289

9








Aprender a aprender

Sentido da iniciativa e emprendemento

Conciencia e expresión cultural

2, 4, 5

B3-16.1. Describe algunhas diferenzas entre a democracia grega e as democracias actuais.

B3-16. Entender a transcendencia dos conceptos «democracia» e «colonización». Competencia social e cívica

Actividades

B3-15. Coñecer os trazos principais das «polis» gregas.

B3-15.1. Identifica distintos trazos da organización sociopolítica e económica das polis gregas a partir de diferentes tipos de fontes históricas.

B3- 16. Entender a transcendencia dos conceptos «democracia» e «colonización».

B3-16.1. Describe algunhas das diferenzas entre a democracia grega e as democracias actuais.




B3-19.2. Dá exemplos representativos das distintas áreas do saber grego, e discute por que se considera que a cultura europea parte da Grecia clásica.


2, 3, 4, 5

1, 7

5, 7

B3-19.1. Explica as características esenciais da arte grega e a súa evolución no tempo.

6


1

Por primeira vez, celebráronse no ano 776 a.C., na época arcaica.

2

As polis comezaron a desenvolverse a partir do século VIII a.C., e a democracia aínda máis tarde, no século VI a.C. As polis eran cidades cun goberno, unhas leis e un exército propios. Democracia significa goberno do pobo.

290

3

As principais institucións atenienses eran estas: – A Asemblea ou Ekklesia: era o principal órgano de decisión política. Nela votábanse as leis, elixíanse os gobernantes e decidíanse a guerra e a paz. Estaba formada por todos os cidadáns ateniense maiores de vinte anos.


– A Bulé ou Consello dos Cincocentos: encargábase de preparar os asuntos que se discutían na Asemblea. Estaba formada por cincocentos cidadáns maiores de trinta anos, elixidos por sorteo.

– Os maxistrados: eran os funcionarios que executaban as decisións da Asemblea. Entre eles había dez estrategos, que dirixían o exército e a armada, e nove arcontes, que presidían os tribunais e se encargaban dos ritos relixiosos.

6

– Orde dórica: o fuste está acanalado con arestas vivas, o capitel é liso, e non ten base.

– Orde xónica: o capitel está decorado con volutas, o fuste está acanalado e apóiase nunha base.

– Orde corintia: o capitel está decorado con follas de acanto, o fuste está acanalado con arestas suaves e apóiase nunha base.

– Os tribunais de xustiza: cada tribunal estaba especializado nunha materia determinada. Eran elixidos cada ano por sorteo.

4

7

Nestas institucións non podían participar as mulleres, os estranxeiros e os escravos, porque se consideraba que non eran cidadáns.

R. M. Campos

Esparta non tiña un goberno democrático, senón oligárquico, porque nela gobernaban uns poucos. R. M. Por exemplo, en Esparta había dous reis e en Atenas non había reis, e en Esparta a Asemblea tiña un poder moi limitado porque a Xerusia podía vetar as súas decisións, mentres que en Atenas a Asemblea tiña un poder máis amplo e non existía a Xerusia.

5

As columnas son de orde corintia, porque os capiteis teñen follas de acanto e os fustes están acanalados con arestas suaves.

R. M. Dúas semellanzas: en ambos os casos existen uns tribunais de xustiza e un poder lexislativo (a Asemblea, no caso grego, e o Parlamento, no caso de España). Dúas diferenzas: en Atenas había escravitude e as mulleres non podían votar.

Achegas gregas

Política

A democracia.

Literatura

A poesía e o teatro.

Ciencia

As matemáticas, a historia, a xeografía, a física, a medicina.

Arte

A forma de construír e de esculpir.

Filosofía

Sócrates, Platón e Aristóteles sentaron as bases da filosofía occidental.

Deporte

Os ximnasios e os Xogos Olímpicos.

Lingua

Moitas palabras e expresións actuais teñen a súa orixe na cultura grega (por exemplo, historia ou política).


291

10. A CIVILIZACIÓN ROMANA

Guión da unidade e suxestións didácticas . . . . . . . . . . 294 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Descrición de imaxes da unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 • Mapa do Imperio romano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 • O lexionario romano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 • As forcas caudinas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 • A moeda romana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 • Pan e circo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298



Ficha 1: Roma: espazo e tempo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

Ficha 2: A relixión romana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Ficha 3: A romanización: Astérix e Obélix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Ficha 4: A sociedade e a economía en Roma (I). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Ficha 5: A sociedade e a economía en Roma (II). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Ficha 6: A cidade romana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306

Ficha 7: Coñecemos a historia de Roma: Xulio César e os galos. . . . . . . . 306

Ficha 8: As linguas romances . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 • Repaso acumulativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

292

Ficha 9: Desigualdades sociais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308


Afondamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Ficha 10: A pintura pompeiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Ficha 11: A carreira política en Roma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

Autoavaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311





293

10


A CIVILIZACIÓN ROMANA

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO A CIVILIZACIÓN ROMANA

SABER

SABER FACER

• A extensión do Imperio romano

• Identificar construcións romanas

• A historia, as formas de vida, a arte e as crenzas dos romanos

• Investigar a vida cotiá a través da arte • Facer un informe • Interpretar restos arqueolóxicos • Analizar diferentes textos

SABER SER • Curiosidade por coñecer as formas de vida doutras épocas • Valoración dos restos da civilización romana como fontes fundamentais para reconstruír o noso pasado e que, polo tanto, cómpre conservar

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Facer un informe sobre os gladiadores • Resolve un caso práctico: Salvar Pompeia • Análise científica: Que valor teñen as ruínas dunha cidade? Quen asasinou a Xulio César?

Actividades finais • Resume o esencial • Comprometidos. O legado dos romanos

Traballo cooperativo • Os cómics de Astérix: outra visión dos romanos


Avaliación

• Repaso e apoio. A civilización romana • Afondamento. A civilización romana

• Avaliación de contidos. A civilización romana: controis B e A




Recursos dixitais


• LibroMedia. A civilización romana


Ferramentas






294


10





• Epígrafe 1: Os antigos romanos: onde e cando viviron. • Epígrafe 2: A República (509 a.C.-27 a.C.). • Epígrafe 3: Expansión e crise da República.

Básico

• Epígrafe 4: O Imperio (27 a.C.-476 d.C.).

• Repaso e apoio. A civilización romana.

• Epígrafe 5: A economía.


• Epígrafe 6: Grandes construtores e enxeñeiros.


• Epígrafe 7: Escultura, pintura e mosaico.


• Epígrafe 8: A relixión romana.


• Epígrafe 9: Unha nova relixión: o cristianismo. • Descubre: O culto doméstico. • Comprometidos: O legado romano. • Actividades: 1, 2, 5, 6, 7, 12, 15, 17, 21, 22, 23, 25, 27, 33, 35. • Todas as epígrafes. • Saber facer: Identificar construcións romanas. • Descubre: As cidades romanas. • Saber facer: Distinguir un templo romano dun grego. Avanzado

• Saber máis: Os símbolos cristiáns. • Aplica unha técnica: Facer un informe sobre os gladiadores. • Análise científica: Quen asasinou a Xulio César? • Actividades: 3, 4, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 18, 19, 20, 24, 26, 29, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 39, 45, 46, 47. • Todas as epígrafes.

• Afondamento. A civilización romana. • Proxectos de traballo cooperativo. • Lecturas de Xeografía e Historia. • Autoavaliación do alumno. • Avaliación de contidos. Control A • Avaliación por competencias. Proba completa.

• Saber facer: Investigar a vida cotiá a través da arte. • Resolve un caso práctico: Salvar Pompeia. De excelencia

• Análise científica: Que valor teñen as ruínas dunha cidade? • Traballo cooperativo: Os cómics de Astérix: outra visión dos romanos. • Actividades: 16, 28, 31, 40, 41, 42, 43, 44, 48, 49, 50.






Proxecto social.



295

10




MAPA DO IMPERIO ROMANO do Bál tico

Londres

Principais calzadas

Tréveris

egro r N Ma

Principais portos Ámbar Cereais Escravos Especias

Nantes

O CÉANO AT L ÁN T ICO Astorga

Minas de cobre Minas de ouro Peixe Peles Aceite de oliva Olaría Produtos téxtiles

Trebisonda

Bizancio Bordeos

Lisboa

Lyon Marsella

Zaragoza

Sagunto Mérida

Roma Nápoles

Cartaxena

Antioquía

Pérgamo Éfeso Tarento

Tarragona

Cádiz

Nicomedia

Rávena

Atenas

Sidón Xerusalén

Messina

Mar Cartago

o ne rrá M e d i te

Alexandría

Tánxer

Sal Viño

Un dos aspectos máis interesantes do Imperio romaImperio nos ríos Rin e Danubio, como puntos que no é o carácter económico da súa expansión. Dous imposibiliten a chegada de pobos invasores. Este liaspectos vertebran o mapa do Imperio romano: o mes fortificarase con campamentos permanentes 508737-11-249 comercio romano Mare Nostrum e o limes. e, xa a mediados do século I d.C., case a metade das lexións romanas terán como misión a súa protección, O Mare Nostrum, nome latino do mar Mediterráneo, é polo que asentarán a súa base ao longo do limes. o corazón do territorio. Os romanos buscarán un espazo comercial, libre de perigos, en que a súa economía e comercio alcancen a súa plenitude. Como se ve polas datas de conquista, unha vez que Roma se introduce na política mediterránea, nos inicios do século III d.C., o seu primeiro obxectivo será conseguir pechar o Mediterráneo como mar romano, e o segundo, a definición dun perímetro defensivo que o protexa e garanta a súa seguridade económica. Parte destas defensas veñen dadas de xeito natural: polo sur, o deserto africano fai innecesaria a creación dunha fronteira fortificada; polo oeste, a culminación da conquista da península ibérica e o Atlántico garanten a tranquilidade do Imperio por esa zona. Máis difíciles serán as cousas no oeste, onde o Imperio parto, único poder do seu tempo equiparable co de Roma, será unha permanente fonte de preocupación, matizada pola superioridade militar romana e polas ameazas que sofren os partos nas súas fronteiras. Pero o principal perigo viña do norte, onde os pobos xermánicos ameazaban Roma. Por este motivo, Roma define o limes, a fronteira, un concepto político e militar, que marca a fronteira do

296

No interior, os romanos desenvolveron as súas actividades económicas e comerciais. Para iso, necesitaban crear unha rede de calzadas que facilitase o control político e militar do territorio, permitíndolles ás lexións desprazarse a moita velocidade dun lugar a outro do Imperio, de aí que as calzadas discorresen en paralelo polo limes ou a fronteira parta. Á vez, foron a principal ruta de intercambio de produtos entre os principais focos produtores, o que explica o carácter perimétrico da rede de calzadas e a existencia de rutas de comunicación interna, como a vía da prata española. Un dos aspectos beneficiosos para os cidadáns romanos era a Pax romana, o concepto de protección imperial que lles permitía comerciar a grande escala con todo o Imperio. Os produtos de cada provincia romana podíanse intercambiar en calquera lugar do territorio, que actuaba coma un inmenso mercado. Iso facía que os territorios romanizados se mantivesen en paz, dados os beneficios económicos, sociais e culturais que lles reportaba a pertenza ao Imperio romano.


de C

hina

10




O LEXIONARIO ROMANO

Gran parte do éxito de Roma baseouse na sólida organización do seu exército, formado por lexións, unidades de infantaría de preto de 5.000 homes. As lexións romanas basearon o seu éxito en que combinaban o mellor da infantaría lixeira e pesada. Como infantaría lixeira podían lanzar dous pilum, unhas lanzas concibidas para seren lanzadas –a diferenza da lanza dos hoplitas, pensada para ser usada no combate corpo a corpo– cuxa misión era romper a cohesión do inimigo; e, como infantaría pesada, tiñan unha capacidade de choque nacida do seu armamento pesado e do seu exhaustivo adestramento. Xunto a iso, tiña moita máis versatilidade e capacidade de adaptación ao terreo ca a ríxida falanxe macedónica, que tendía a desorganizarse e a romper en terreos abruptos. As lexións pasan por un proceso de evolución. Na época da República, os lexionarios divídense en tres grupos: hastati, príncipes e triarii. Os hastati eran os soldados máis novos, aínda que adestrados. Os príncipes unían forza e experiencia, e os triarii eran os veteranos do exército, armados con lanza longa. Cada lexión tiña dez manípulos de cada tipo, os hastati e príncipes duns 180 homes e os triarii da metade. A medida que Roma medrou, o exército tivo que responder a novas ameazas e foi reformado. A partir do final do século II a.C., tras a reforma do cónsul Caio Mario, cada lexión dividíase en dez cohortes (unidades tácticas), formadas por un manípulo de cada un dos anteriores, aumentando o número dos triarii para que fose igual aos outros dous e igualando tamén o seu armamento. Ademais, cada cohorte dividíase en seis centurias. Este esquema mantívose ata o final do Imperio, sen outra modificación que aumentar o número de soldados da primeira cohorte, reducir de seis a cinco o número de centurias e agregar unha pequena tropa de cabalaría a cada lexión. O cónsul tiña baixo as súas ordes todos os corpos do exército. Cada lexión romana era mandada por seis tribunos, que, dada a súa inexperiencia, xeralmente tiñan como superior un legado, mando profesional

da lexión. Por debaixo estaban os centurións; o máis importante de todos era o máis antigo da primeira lexión (primus pilus). O armamento dos lexionarios tamén variou moito co paso do tempo. Na época republicana inicial vestían con túnica e unha peza de metal no peito. Protexíanse cun escudo alongado e ovado, un casco de metal adornado con plumas e crina de cabalo. Como armas, empregaban a espada curta e dous pilum. Coa reforma de Mario e a profesionalización do exército, o armamento fíxose máis pesado. Adoptouse unha cota de mallas e o gladius hispaniensis, a espada recta de dobre fío usada polos celtiberos en Hispania. Durante o Imperio usábase unha armadura máis pesada, composta de placas de metal (a lorica segmentata, semellante ás que se ven en Astérix) e un casco que aumentaba a protección na queixada e na parte traseira do pescozo. Adoptouse un escudo recto, máis válido para formacións pechadas ou a testudo (tartaruga). Este tipo de uniforme vese na Columna Traxana. Un aspecto esencial do lexionario da época de César e do Imperio son as sandalias (caligae), feitas cunha sola de coiro suxeita con cravos, para facelas máis resistentes, e atadas mediante correas á perna do lexionario. En caso de marcha, o lexionario debía carrexar todo o equipo, xunto cunha capa de la, comida, instrumentos de cociña, un pequeno fogón e unha cantimplora. O equipo completo ou impedimenta podía pesar arredor de 20 quilos. O adestramento dun lexionario era moi duro. Tiña que facer tres marchas de 30 quilómetros ao mes, e exercitábase dúas veces ao día no uso das armas. Habitualmente usaban unha espada de madeira e un escudo de vimbio que pesaba o dobre ca os reais. Ademais, debía poder participar na construción dun campamento, montar e desmontar a cabalo con todo o armamento, escudo incluído, así como nadar e disparar coa fonda. O seu período de servizo duraba 25 anos, ao final dos cales o lexionario recibía unha pequena terra ou o seu equivalente en diñeiro.


297

10



PARA SABER MÁIS

AS FORCAS CAUDINAS

A formación de Roma produciuse en condicións moi difíciles, xa que se tiveron que enfrontar a inimigos de similar tamaño e potencia militar, en guerras en que, en ocasións, a propia supervivencia de Roma estaba seriamente ameazada. Os samnitas, unha tribo situada na zona montañosa do centro de Italia, ao sur de Roma, enfrontáronse aos romanos nas tres guerras samnitas, entre o os anos 343 e 290 a.C. Durante a segunda guerra samnita, os romanos querían conquistar o territorio costeiro tirreno, deixando os samnitas sen saída ao mar. No ano 321 a.C., os romanos enviaron os seus dous

A MOEDA ROMANA

Hoxe en día, a frase «pasar polas forcas caudinas» quere dicir que, para saír dunha situación complicada en que un mesmo se meteu, cómpre aceptar unhas condicións moi duras.

PAN E CIRCO

O nome que os países latinos lle damos ao diñeiro metálico ten unha curiosa historia. A principios do século IV a.C., os galos invadiron Italia ao mando do seu xefe Brenno e chegaron a conquistar Roma (390 a.C.), pero a fortaleza do Capitolio non se rendeu, polo que foi asediada. Unha noite, os galos escalaron as murallas sen seren vistos e, cando se dispoñían a asaltar a fortaleza, os gansos sagrados do templo de Xuno asustáronse e empezaron a «chiar». Tal foi o barullo, que as sentinelas descubriron os galos e conseguiron rexeitalos, salvando así a fortaleza. Os romanos consideraron que a propia Xuno interviñera para axudalos, polo que realizaron numerosas ofrendas no seu templo do Capitolio. Desde entón, é chamado de Xuno Moneta, que quere dicir «a que avisa» (hoxe en día este lugar ocúpao a igrexa de Santa María de Aracoeli). Anos despois, cando comezaron a fabricar diñeiro metálico, os ases de bronce, os romanos tiveron que buscar un lugar para ese obradoiro e pensaron, pola súa seguridade, nuns edificios pertencentes ao templo de Xuno Moneta. Así, o diñeiro fabricábase na «Moneta», polo cal axiña as pezas metálicas comezaron a chamarse «monetas». Deste nome deriva o termo galego e portugués moeda, o italiano moneta, o castelán moneda, o inglés money, o francés monnaie, o alemán münze, etc.

298

exércitos consulares, pero o xefe samnita Gavio Pontio tendeulles unha emboscada nun desfiladeiro próximo a Caudium. Ante esta situación desesperada, os romanos víronse forzados a renderse. Durante a entrega das súas armas, en sinal de humillación, obrigáronos a pasar semiespidos por debaixo dun arco formado por tres lanzas, episodio que se coñecerá como o das Forcas Caudinas.

O pobo romano era bastante inquedo e proclive a crear problemas e tumultos cando se producían cambios políticos. Para evitalos, os líderes políticos romanos que acababan de ser nomeados buscaban congraciarse co pobo de Roma dándolles trigo gratis (o pan) e promovendo espectáculos públicos (o circo) como divertimento e propaganda política que lle daba gran popularidade a quen ordenaba a súa celebración. Isto é o que levou o poeta latino Xuvenal a criticar a volubilidade do pobo romano nunha sátira que falaba do doado que era domesticar a súa vontade. As dúas grandes diversións eran o circo e as loitas de gladiadores. Ao falar do circo, Xuvenal aludía a unha das grandes paixóns dos romanos, as carreiras de carros. Estas practicábanse no Circo Máximo de Roma, un edificio de forma alongada con capacidade para máis de 350.000 espectadores. Os carros representaban equipos e faccións da cidade, e os seus seguidores eran tan apaixonados coma hoxe en día. A outra gran paixón eran as loitas de gladiadores, que se realizaban no anfiteatro, sendo o anfiteatro Flavio ou Coliseo de Roma o seu máximo expoñente. Alí, distintos tipos de gladiadores (galos, tracios, samnitas, reciarios) loitaban en combates que podían acabar coa morte dun dos contendentes. Tamén había venationes (homes contra animais) ou loitas de distintos animais entre si.


10




NA REDE

DIVULGACIÓN

http://ntic.educacion.es/w3/recursos/bachillerato/ historia/roma/index.htm Edilicia Romana é unha serie documental en que se analizan as técnicas de construción empregadas polos enxeñeiros romanos. A serie componse de catro documentais.

Peter CONOLLY, As legións romanas (1981). Estudo moi completo sobre a organización e as características do exército romano.

http://historia-roma.com/index.php Pódense encontrar resumos de todas as épocas da historia de Roma. http://www.tesorillo.com/roma/mapas.htm Web de numismática, pero onde se poden atopar mapas da antiga Roma de todas as épocas. http://multimedia.lacaixa.es/lacaixa/ondemand/ obrasocial/interactivo/romanorumvita/es/visita_ virtual.htm Nesta web podes facer unha visita virtual á exposición «Romanorum vita» de La Caixa. http://www.educahistoria.com/cms/index. php?option=com_content&view=article&id=222:romaen-3d&catid=43:cine-historico&Itemid=152 Colección de vídeos reunidos pola web www.educahistoria. com sobre a antiga Roma. http://pompeya.desdeinter.net/pomp.htm

VVAA, Así vivían os romanos (1990). Aborda temas que, habitualmente, non se estudan en profundidade, como a gastronomía, a hixiene ou a mentalidade dos romanos.

DOCUMENTAIS Coliseo: arena mortal de Roma (2003). Documental da BBC con participación de RTVE. Pompeia, o último día (2003). Documental da BBC con participación de RTVE.

CINE Ben-Hur, dirixida por William Wyler (1959). Historia dun cidadán xudeu en tempos de Xesús. É famosa a súa espectacular reconstrución das carreiras no circo.

Visita as principais casas de Pompeia.

Espartaco, dirixida por Stanley Kubrick (1960). Narra a historia deste escravo, que liderou unha rebelión no século I a.C.

LIBROS

Gladiator, dirixida por Ridley Scott (2000). Narra o posible asasinato de Marco Aurelio polo seu fillo Cómodo, pensando que ía ser afastado da sucesión, así como o comportamento tiránico deste último, tendo como pano de fondo a vida dos gladiadores.

Robert GRAVES, Eu, Claudio (1934). Obra mestra de Robert Graves. Narra a vida do emperador Claudio en primeira persoa e a dos primeiros emperadores romanos. Collen McCULLOGH, O primeiro home de Roma (1990). Primeira dunha saga de sete novelas que, con rigor e amenidade, analizan a historia de Roma a través dos seus personaxes. Valerio Massimo MANFREDI, A última lexión (2002). Relátase o final do Imperio para entroncalo coa saga lendaria de Artur de Bretaña. Lindsey DAVIS, A prata de Britania (1989). Introduce de forma amena o xénero policial na Roma imperial, nunha serie de vinte novelas.

Centurión, dirixida por Neil Marshall (2010). Un grupo de soldados romanos loita por salvar as súas vidas en Bretaña, no ano 117 da nosa era, despois de teren sido derrotados. Os superviventes intentarán regresar á fronteira. A lexión da aguia, dirixida por Kevin Macdonald (2011). Século II d.C. Adaptación dunha novela xuvenil de Rosemary Sutcliff (1954). Un lexionario e un escravo celta van buscar a Lexión IX, que desapareceu vinte anos antes nalgunha parte en Escocia.

Santiago POSTEGUILLO, Africanus o fillo do cónsul (2006). Primeira novela dunha brillante triloxía sobre Escipión, que se completa con Las legiones malditas e La traición de Roma. Ten outra novela ambientada en época de Traxano, Los asesinos del emperador.


299


REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Roma: espazo e tempo 1

Debuxa sobre este mapa as fronteiras que tivo o Imperio romano. Mar do Norte IRLANDA

REINO UNIDO

PAÍSES BAIXOS

XEORXIA

ALEMAÑA

LUXEMBURGO LIECHTENSTEIN SUÍZA FRANCIA


MOLDAVIA

REP. CHECA

BÉLXICA

AUSTRIA

Negr

ESLOVAQUIA ROMANÍA

HUNGRÍA

M

o

TURQUÍA

SERBIA BULGARIA CROACIA BOSNIA E HERCEGOVINA MONTENEGRO MACEDONIA

IRAQ SIRIA

ALBANIA LÍBANO

GRECIA CHIPRE

Mar Tirreno

PORTUGAL

AZERBAIXÁN ARMENIA

ar

ESLOVENIA

ITALIA

ANDORRA

F. DE RUSIA

UCRAÍNA

POLONIA

ISRAEL

ESPAÑA

XORDANIA

ARABIA SAUDITA

Ma r Me dit e r r á ne o MALTA TUNISIA EXIPTO MARROCOS ALXERIA LIBIA

2

Completa no caderno unha táboa similar a esta en que poñas todos os territorios antigos que abranguía o Imperio romano, en que época (aproximadamente) pasan a ser territorio romano, e como se chaman actualmente. Provincia romana Galia

Incorpórase a Roma en…

… 3

Hoxe é…

561819_11_p10a_imperio romano Mediados do século I a.C.

Francia

…

…

Completa esta liña do tempo. Escribe as etapas en cada bloque e engade as datas que faltan.

INSERTAR LIÑA DO TEMPO MUDA, PÁXINA 257 (508737)

4

Sitúa sobre a liña do tempo anterior os acontecementos históricos desta táboa. Feito

300

Data

Significou…

Segunda Guerra Púnica

218 a.C.-202 a.C.

Os romanos pasan a ser a potencia hexemónica do Mediterráneo

Conquista de Hispania

Roma todo o Mediterráneo occidental 218 a.C.-19 a.C. 561819_11_p10_b_LT Os romanos controlan

Reinado de Augusto

27 a.C.-14 d.C.

Máximo esplendor do Imperio romano

Reinado de Traxano

98-117 d.C.

Máxima extensión do Imperio

Edicto de Caracalla

212 d.C.

Todos os habitantes do Imperio pasan a ser cidadáns romanos

Morte de Teodosio

395 d.C.

División do Imperio romano



REPASO E APOIO

Ficha 2


Nome:

Curso:

Data:

A relixión romana 1

Observa a imaxe, le o texto e contesta as preguntas no caderno.

A relixión romana baseábase en gran medida na relixión grega, xa que tiñan múltiples influencias que chegaban desde o sur de Italia (Magna Grecia). Así, cada deus grego ten a súa contraposición nun deus romano. Os romanos foron tolerantes coas crenzas dos pobos conquistados, porque sabían que permitíndolles os seus deuses lles facilitaría a romanización. Ademais, moitas veces adoptaron outros deuses de zonas que ían conquistando, como é o caso dos deuses exipcios, moi populares a partir da chegada dos romanos a Exipto, ou o culto a Mitra, un deus de Asia Menor que era o preferido dos lexionarios. Co paso do tempo, introdúcese tamén o culto ao emperador e á cidade de Roma. Á parte diso, os romanos sempre tiveron un espazo para o culto aos deuses do fogar, os deuses Lares, Manes e Penates, e tiñan altares domésticos dentro das súas casas.

• Que deus mostra a imaxe e como aparece representado? • Cal era o seu nome grego? • A quen máis lle rendían culto os romanos? • Os romanos eran politeístas ou monoteístas? Xustifica a elección. • Que era unha tríade? Cal era a máis coñecida? 3

Consulta a epígrafe 8, «A relixión romana», e sinala se as seguintes afirmacións son verdadeiras (V) ou falsas (F). Escribe correctamente no teu caderno as que sexan falsas. Os romanos veneraban os deuses gregos. Os romanos non aceptaron outras relixións. Os romanos rendíanlles culto aos antepasados. A principal divindade era Neptuno. Os romanos facían sacrificios de animais para obteren o favor dos deuses. Os ritos relixiosos realizábanse nos templos.

4

Entra nesta páxina web (www.elhistoriador.es/mitologiagriegosromanos.htm) e relaciona os nomes dos deuses romanos cos deuses gregos. A continuación, escribe no caderno o papel que teñen estes deuses na mitoloxía romana (por exemplo: Marte, deus da guerra). Deuses romanos

Deuses gregos

Xúpiter •

• Atenea

Venus •

• Hefesto

Mercurio •

• Ares

Vulcano •

• Afrodita

Baco •

• Dioniso

Minerva •

• Hermes

Diana •

• Zeus

Marte •

• Artemisa


301


REPASO E APOIO

Ficha 3


Nome:

Curso:

Data:

A romanización: Astérix e Obélix 1

Le o texto e contesta as preguntas no caderno.

XERMANIA

BRITANIA Rí

o

Negro

Rin

Río Danub i o

Tréveris

M

GALIA PANONIA

Lyon

OCÉANO

ar

Bizancio

TRACIA Marsella

e Tíb Río

ATLÁNTICO

r

ITALIA Roma

ASIA MESIA Atenas

Zaragoza

DESERTO DE ARABIA

Mar Tirreno

HISPANIA

Mar Mediterráneo

Cartago

Cartaxena

Shahhat (Cirene)

ORIENTE

Río

ÁFRICA

Alexandría

Ma

N

il

o

r

Ve

rm

lo

el

Monarquía

DESIERTO DEL SAHARA República Imperio

Limes (fronteira)

«Estamos no ano 50 antes de Cristo. Toda a Galia está disposto a abandonalo todo para seguir a Asestá ocupada polos romanos… Toda? Non! Unha térix nunha nova aventura. Acompáñao Idéfix, o 245515T14P001h01 aldea poboada por irredutibles galos resiste, aínda único can ecoloxista coñecido, que ouvea de mágoa e coma sempre, ao invasor. E a vida non é fácil para cando cortan unha árbore. Outros personaxes son o as gornicións de lexionarios romanos nos reducidruída Panorámix, o bardo Asurancetúrix, e Abrados campamentos de Babaorum, Aquarium, Lauracúrcix, o xefe, do que todos aceptan o seu lideradanum e Petibonum…», Astérix é o heroe desta do sen protestar. aventura. Pequeno guerreiro, hábil e astuto, a el Naquela época había dúas clases de galos: os que confíanselle sen titubeos todas as misións perigoaceptaran a dominación do invasor romano e, ensas. Debe a súa forza sobrehumana á poción máxica tendendo que eran máis avanzados en moitos asdo druída Panorámix. Obélix é o amigo inseparable pectos, imitaban a forma de actuar, de vestir e de de Astérix. O seu oficio é repartidor de menhires; é falar deles, e outros que non aceptaban a dominaafeccionado aos xabarís e ás boas pelexas. Sempre ción e presentaban resistencia.

• Sinala o significado das seguintes palabras: galos, menhir, lexionario, druída. • A que época da historia de Roma fai referencia o texto? Quen gobernaba nesa época? • Cal era a extensión do mundo romano nese momento? Busca no mapa as rexións que Roma controlaba nesa época e sinala polo menos o nome de tres delas. • No texto proposto faise referencia a unha rexión denominada Galia e a unha aldea gala. A que país da actualidade se refire? • Serían Astérix e Obélix cidadáns romanos? Como os cualificarías?

302



REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

A sociedade e a economía en Roma (I) 1

Observa a imaxe e, coa axuda do libro de texto, contesta as cuestións no caderno.

• Que diferentes zonas se distinguen neste tipo de vivenda? • Para que se utilizaban? • Onde se depositaba a auga para a vivenda? Por onde entraba a auga? • É unha domus ou unha ínsula? Xustifica a resposta. • Quen vivía nestas casas? 2

Relaciona as seguintes características coa vivenda que corresponda. Casas unifamiliares dunha planta • Ocupadas polos máis humildes •

• Domus

Decoradas con mosaicos e pinturas • Edificio de varios pisos •

• Ínsula

Residencia das persoas máis ricas • 3

Indica a quen corresponden as seguintes características e sinala que grupos sociais poderían ter esa característica. Cidadáns

Non cidadáns

Poderían pertencer a este grupo…

Non podían participar en política Podían ser propietarios de terras Podían votar e ser votados Algúns deles pertencían a outras persoas Podían dirixir un exército Podían comprar a súa liberdade Podían ser artesáns


303


REPASO E APOIO

Ficha 5


Nome:

Curso:

Data:

A sociedade e a economía en Roma (II) 1

Explica no caderno cal era a situación das mulleres na antiga Roma.

2

Di se as seguintes afirmacións son verdadeiras (V) ou falsas (F). Transforma no caderno as falsas en verdadeiras. Os cultivos máis importantes da agricultura romana eran o trigo, a vide e a oliveira. Os artesáns desenvolvían a súa actividade no campo. As terras eran traballadas só por escravos. O comercio foi unha actividade moi intensa. Todas as terras cultivadas estaban nas colonias.

3

Le o texto e responde as cuestións no caderno.

O comercio, se é curto, débese reputar por oficio ruín, pero, se é moito e rico, que conduce mercadorías de todas as partes e as distribúe sen enganar a ninguén, non se debe condenar enteiramente. E aínda parece que merece con razón loanza se, satisfeito o comerciante ou, por mellor dicir, contento coas súas ganancias despois de facer

moitas viaxes por mar desde o porto, se retirase desde aquí ao descanso e sosego das posesións do campo. Mais entre todos os oficios por onde se adquire algunha cousa, o mellor, o máis abundante, máis delicioso e propio dun home de ben é a agricultura. CICERÓN, Os oficios.

• Cal é a actividade máis conveniente segundo Cicerón? • Que tipo de comercio é o único aceptable? • Que debe facer un bo comerciante unha vez que satisfixo as súas ganancias? 4

Imaxina que es Aelio. Observa o documento 17 do teu libro, mapa das principais rutas comerciais e mercadorías do Imperio romano, e completa o discurso, explicando que produtos chegan a Roma desde o resto do Imperio. En cada estación do ano, sobre todo en outono, chegan tantos barcos de transporte a atracar ás beiras do Tíber, que Roma é coma o mercado universal do mundo. Pódense ver en gran cantidade cargamentos vidos desde a India e da Arabia Feliz. Os tecidos de Babilonia e as xoias dos países bárbaros máis remotos chegan a Roma en gran número e con facilidade. Os vosos campos, romanos, son os de Exipto, Sicilia e a parte cultivada de África. De Hispania chegan: Pódese dicir que o que nunca se viu en Roma é que nunca existiu.

Discurso de Aelio, século I d.C.

• Sinala no caderno cales eran as principais rutas que había no Imperio romano. • Cal era o centro do Imperio? • Cales cres que eran as terras máis ricas?

304



REPASO E APOIO

Ficha 6


Nome:

Curso:

Data:

A cidade romana

1

Observa esta reconstrución do foro de Roma e, con axuda do libro de texto, completa esta táboa. Nomes

Uso

Arcos Vivendas Basílicas Templos Anfiteatros Outros edificios 2

Responde no caderno estas cuestións. • Como eran as cidades romanas? • Como se chamaban as rúas principais que confluían no foro ou preto del? • Que tipo de actividades se realizarían no foro?


305


REPASO E APOIO

Ficha 7

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Coñecemos a historia de Roma: Xulio César e os galos 1

Le o texto.

A villa mesma de Alesia encóntrase situada sobre un outeiro moi elevado, tanto que parece imposible tomalo ao asalto, polo que se fai necesario un sitio en regra. O pé do outeiro está bañado polos dous lados por cursos de auga. Diante do lugar esténdese unha chaira duns tres mil pasos de longo. O baluarte que comezan os romanos comprende un circuíto de dez mil pasos. O campamento ten que estar localizado nun lugar favorable e constrúense vinte e tres postos fortificados. Durante o día, sitúanse alí os corpos da garda, por medo a que os asediados ataquen; pola noite, eses mesmos postos son ocupados por gardas nocturnos e fortes gornicións. César cava dous fosos de quince pés de longo e da mesma profundidade. Enche o foso interior, escavado nas zonas baixas da chaira, con auga derivada dos ríos. Arredor deses dous fosos, fai levantar unha terraza e unha estacada de doce pés de alto. Acaróalle un parapeto e ameas, e coloca torres por todo o perímetro da obra, a unha distancia, unha da outra, de oitenta pés. Algunhas veces, os galos intentan atacar as nosas obras e fan saídas violentas por varias portas á vez. Por iso César pensa que cómpre, de novo, completar os traballos, para que as nosas fortificacións poidan ser defendidas por un número de homes máis pequeno. Córtanse os troncos das árbores

2

coas pólas máis fortes; quítaselles a casca e afíanse as puntas desas pólas; a continuación, cávanse fosos continuos de cinco pés de profundidade. Alí crávanse estacas, átanse pola base para impedir que se poidan arrincar e para que non deixen pasar máis ca as ramas. Hai cinco ringleiras, colocadas xuntas e entrelazadas. Chamámoslles cipos. Diante, cávanse, en ringleiras oblicuas en triángulo, pozos de tres pés de profundidade, que se estreitan pouco a pouco, da cúspide á base. Alí crávanse estacas lisas, do grosor dunha coxa, co extremo superior afiado e endurecido ao lume, de xeito que non sobresaian ao exterior do chan máis de catro dedos. Ao mesmo tempo, para afirmalas solidamente, énchese a parte baixa das estacas cun pé de terra que as comprima. Para ocultar esta trampa, o resto recóbrese con silvas e maleza. Hai oito ringleiras deste tipo, separadas, unhas doutras, a tres pés. Chamámoslles azucenas, a causa do seu parecido con esta flor. Diante deses pozos hai estacas dun pé de lonxitude, en que se fincan ganchos de ferro, e que están enteiramente fóra da terra, espalladas por todo o lugar, a intervalos similares. Chamámoslles aguillóns. Rematados os traballos, César, a continuación, establece, sobre catorce millas de perímetro, unha segunda liña idéntica pero orientada á inversa, para impedir os ataques desde o exterior. XULIO CÉSAR, A guerra das Galias, libro VII (52 a.C.). (Adaptado)

Responde. • Quen é o autor do texto? • A que obra pertence? • Quen é o protagonista da historia? Por que fala en terceira persoa de si mesmo? • En que ano se escribiu a obra? A que época da historia romana pertence? • O autor narra acontecementos da súa época ou de épocas anteriores? • Alesia estaba nas Galias. Observa o mapa da unidade e explica se as Galias pertencían ou non ao Imperio romano nesa época. • Por que César asediou a cidade de Alesia en lugar de asaltala? • Por que era importante asegurar o aprovisionamento de trigo? • Que cidade española coñeces que os xenerais romanos asediasen de xeito similar?

306



REPASO E APOIO

Ficha 8

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

As linguas romances

1

Completa no teu caderno unha táboa coma esta sobre os idiomas romances. Países en que se falan linguas romances

2

Lingua romance (derivada do latín)

Responde estas cuestións no teu caderno. • Por que pensas que se falan linguas romances neses países? • Por que non se falan noutros países que formaron parte do Imperio romano? (Por exemplo, Gran Bretaña).

3

Aquí tes dous exemplos do legado do latín: o dereito romano e a clasificación linneana. Que outros exemplos se che ocorren?

Chamámoslle dereito romano ao ordenamento xurídico que se utilizou na Roma antiga e que, evolucionado e adaptado no tempo, é a base de boa parte do dereito actual.

O investigador sueco Linneo foi o creador, no século XVIII, do sistema universal de nomenclatura en bioloxía que se segue na actualidade. Na época tiñan o problema de non poder identificar exactamente a planta ou o animal a que se referían, debido a que en cada lugar se lle chamaba dunha forma. Para evitar o problema, Linneo utilizou unha denominación única, baseada nunha clasificación global (xénero, especie, etc.).

A súa influencia vese nos sistemas de dereito europeo que foron unificados polo Código Napoleónico e se estenderon por Europa coa Revolución francesa. Pero tamén inflúen no sistema xudicial anglosaxón, a través das Common Law inglesas, por máis que posteriormente a tradición xermánica e a xurisprudencia influísen nestes sistemas. O dereito romano é especialmente importante no código civil, base do dereito privado europeo.

Naquela época, a linguaxe culta era o latín, e tiña a vantaxe de que, ao ser unha lingua morta, non ía evolucionar nin cambiar de significado, polo que, desde entón, todo ser vivo pertence a un grupo denominado así grazas ao latín.


307


REPASO E APOIO

Ficha 9

Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

Desigualdades sociais 1

Completa o esquema coas características de cada grupo.

OS ROMANOS PODÍAN SER…

Cidadáns

N


Carecían de:

Podían ser:

Se o amo quería, recuperaban a liberdade e convertíanse en:

2

Con axuda do libro de texto, responde as seguintes cuestións no caderno. • As mulleres romanas tiñan os mesmos dereitos ca os homes? Tiñan dereitos as mulleres? Cales? • A que se dedicaban as mulleres na época romana? • Eran iguais todos os homes en Roma? Sinala as diferenzas e as categorías que existían entre eles. • Que era un escravo? Cales eran as causas para que unha persoa se convertese en escravo? Podía un escravo deixar de selo? • Que era un cidadán? Quen era cidadán na época republicana? E durante o Imperio? • Algunha vez a maioría dos habitantes do Imperio conseguiu a cidadanía romana?

3

Para comprobar como unha mesma idea evoluciona no tempo, imos repasar algúns conceptos estudados noutras unidades. Contesta. • Eran iguais todas as persoas na civilización exipcia? • Quen eran os grupos dirixentes en Exipto? • Eran todas as persoas iguais en Atenas? • Quen tiña dereitos políticos? • Tiñan as mulleres os mesmos dereitos ca os homes na civilización grega? • Podían as mulleres gregas participar na vida política da polis?

308


AFONDAMENTO

Ficha 10


A PINTURA POMPEIANA

Nome:

Curso:

Data:

A pintura romana chegou ata nós moi deteriorada. Pompeia é unha excepción, porque, como quedou cuberta polas cinzas do Vesubio, as pinturas murais conserváronse case intactas. Descubertos no século XVIII, este conxunto de frescos, realizados nos séculos I a.C. e I d.C., constitúen actualmente o modelo para coñecer a pintura romana.

INTERPRETAR FRESCOS ROMANOS

As súas características son as seguintes: 1. Localización. Os romanos construían as paredes das casas con materiais pobres que posteriormente recubrían con placas de mármore, con estucos con relevos ou con pinturas. Por iso, os principais restos pictóricos que conservamos desta época encóntranse nos muros dalgúns palacios e domus. 2. Técnica. Empregábase a pintura ao fresco. Primeiro branqueábanse e alisábanse as paredes aplicándolles unha capa de estuco, é dicir, unha mestura de xeso branco e auga de cola. A continuación pintábase sobre elas, empregando cores disoltas en auga de cal. 3. Estilos. Cronoloxicamente, distínguense catro estilos diferentes: as incrustacións, o da perspectiva, as paredes reais e o ilusionismo arquitectónico. a) As incrustacións. Son pinturas que imitan o mármore.

b) O estilo de perspectiva. Adórnanse os muros con representacións arquitectónicas, como zócolos, linteis, columniñas, etc. Inténtase crear un efecto de perspectiva, de profundidade, dentro dos cuartos. c) As paredes reais. Píntanse escenas variadas, preferiblemente sobre fondos escuros. d) O ilusionismo arquitectónico. É unha volta ao segundo estilo, pero utilizando máis cores e un maior número de elementos decorativos (inclúense, por exemplo, templetes con columnas). 4. Temas. A variedade temática é ampla. Recréanse elementos decorativos (linteis, templos, columnas, etc.); simúlanse ventás desde as que se divisan paisaxes; reprodúcense vistas arquitectónicas; píntanse escenas mitolóxicas, florais, de animais, cotiás ou bucólicas; e ata se representan retratos realistas con grandes ollos.

Cuestións 1

Observa esta pintura e contesta as cuestións. • Localización. Onde pensas que estaba situada esta pintura? • Técnica. Como é a técnica empregada? • Estilos. A que estilo pertence? • Temas. Describe o que se representa na pintura. • Comentario. Ofrece esta pintura información sobre a vida dos romanos? Cal? Pódese afirmar a partir desta pintura que os romanos tiñan un certo gusto polo suntuoso? Por que?

2

Outro dos achados máis notables da pintura da época romana son as imaxes do Faium. Son retratos moi realistas que se facían en Exipto, mesturando tradicións exipcias (momificación) e romanas. Con axuda destes enlaces, fai unha redacción acerca destes tesouros da arte universal. • http://www.casa.ucl.ac.uk/digital_egypt/hawara/portraits/index.html (en inglés). • http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Fayum_mummy_portraits?uselang=es


309

AFONDAMENTO

Ficha 11


A CARREIRA POLÍTICA EN ROMA

Nome:

Curso:

Data:

Na República romana estableceuse un ríxido sistema de goberno cuxa función era impedir a concentración de poder en mans dunha persoa. Para iso, creáronse numerosas maxistraturas, cada unha coas súas competencias. Ademais, buscábase que houbese varios maxistrados de igual categoría que puidesen evitar a actuación arbitraria dalgún deles. A todo isto cómpre engadirlle que os cargos eran electivos, tiñan unha duración anual e debían pasar varios anos antes de poder ocupar outro posto público. Queríase impedir así que unha persoa se corrompese, crease unha rede de amizades ou se acostumase ao poder.

PRÁCTICA DE INVESTIGACIÓN: O CURSUS HONORUM 1

Consulta esta páxina e contesta as cuestións: www.historialago.com/leg_01500_cursus_honorum_01.htm • Escribe o nome das asembleas que existían en Roma na época da República e os maxistrados que elixía cada unha. • Completa esta táboa sobre o Cursus Honorum.

Cargo

Número de maxistrados que o ocupaban

Funcións

Idades mínimas para acceder a cada cargo

LECTURA

Unha maxistratura especial: a ditadura Na antiga Roma existía unha maxistratura especial: a ditadura. Era un maxistrado que só se elixía en casos de extrema necesidade, por existir un perigo certo para a supervivencia da República. O ditador concentraba todo o poder da República, xa que todos os maxistrados –agás os tribunos da plebe– suspendían a súa actividade; no fondo, o ditador reunía os poderes dos dous cónsules, polo que levaba como garda 24 lictores, non os 12 que tiña cada cónsul.

Un aspecto moi importante da ditadura é que exercía o seu poder durante seis meses como máximo, tras os cales debía devolvérllelo aos cónsules e ao senado de forma ordinaria e sen posibilidade ningunha de prórroga. Unha vez que terminaba este período, o ditador estaba obrigado a render contas da súa xestión. Non tiña acceso ao tesouro público, non podía abandonar Italia e estaba baixo a vixilancia dos tribunos da plebe, que tiñan como misión velar por que a República ou o pobo de Roma non corresen perigo a causa da concentración de poder e evitar a prolongación da maxistratura.

Cuestións 1

Que era un ditador para os romanos? Que poderes tiña?

2

Que significado ten na actualidade a palabra ditador? Que diferenzas atopas entre o concepto actual e a antiga maxistratura romana?

310


10


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

A historia de Roma divídese en tres grandes períodos:

Curso:

7

A base da agricultura romana era…

a. Imperio antigo, Imperio medio, Imperio novo.

a. O trigo, a vide e a oliveira, chamada a triloxía mediterránea.

b. Época arcaica, época clásica e época helenística.

b. O minifundio e o predominio dos pequenos agricultores.

c. Monarquía, República e Imperio. 2

c. A agricultura exipcia, especialmente o cultivo do millo, o algodón e o papiro.

As maxistraturas romanas eran… a. A institución máis importante, que elaboraba as leis e dirixía a política exterior. b. Os cargos do goberno da República. Os máis importantes eran os dous cónsules.

8

Os elementos máis característicos das construcións romanas eran… a. As estruturas alinteladas e os teitos planos.

c. As asembleas cidadás en que se reunían os cidadáns romanos. 3

b. O arco, a bóveda e a cúpula. c. As stoas e os bouleuterion, ambos situados na ágora.

A sociedade romana dividíase en… a. Patricios e plebeos. Ademais, había escravos e libertos.

9

A relixión romana era… a. Politeísta; crían en moitos deuses, algún deles estranxeiro (Mitra, Amón, etc.).

b. Aristócratas, periecos e ilotas. c. Nobres, sacerdotes, artesáns e mercadores. 4

b. As guerras contra os cartaxineses polo control do Mediterráneo. c. A guerras contra os gregos pola hexemonía no Mediterráneo oriental. 5

b. Monoteísta, só crían en Xúpiter. c. Monoteísta, aínda que cada cidadán (patricio ou plebeo) podía elixir a que deus veneraba.

As guerras púnicas foron… a. As guerras que sostiveron os romanos contra os etruscos, latinos e samnitas.

A romanización era… a. A asimilación da cultura e da forma de vida romana por outros pobos.

Data:

10

O cristianismo, en época romana… a. Só foi perseguido e nunca foi aceptado. Os cristiáns ocultábanse nas catacumbas. b. Foi aceptado no século IV como relixión oficial do Imperio. c. Foi unha das relixións politeístas aceptadas polos romanos.

b. A conquista e submisión ao pobo romano. c. A asimilación dos deuses pagáns polos romanos. 6

A crise do século III supuxo… a. A transformación da República en Imperio. b. O final do latín e a xeneralización das linguas xermánicas en Roma. c. A ruralización do Imperio, a redución do comercio e a perda de poder do emperador.

1. c, 2. b, 3. a, 4. b, 5. a, 6. c, 7. a, 8. b, 9. a, 10. b. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

311

10



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Maxistraturas: • Guerras púnicas: • Anfiteatro: • Octavio Augusto: • Domus:

2

Explica como se desenvolveu a expansión de Roma polo Mediterráneo. (1 p.)

3

Explica como era o funcionamento das maxistraturas romanas. (2 p.)

4

Completa esta táboa sobre os edificios romanos. (1 p.) Edificio

Servía para…

Políticos e económicos

Para o lecer

Obras públicas

312


CONTROL B

5

Explica as principais características da agricultura en Roma. (1 p.)

6

Sinala, con axuda desta imaxe, as principais diferenzas entre un templo romano e un templo grego. (1 p.)

7

Explica como se organizaba a sociedade romana e en que grupos sociais se dividía. (1 p.)

8

Explica as características básicas da escultura romana e en que se diferencia da escultura grega. Logo, aplica estas ideas a esta escultura. (1 p.)

9

Explica cales eran as ideas básicas do cristianismo primitivo. (1 p.)


313

10



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Tarquinio o Soberbio: • Pax romana: • Catacumbas: • Mosaico: • Tríade capitolina:

2

Explica o desenvolvemento da crise do século III e as súas consecuencias. (1,5 p.)

3

Explica a organización social romana, e como se relacionaban os distintos grupos sociais. (1 p.)

4

Completa este diagrama sobre as consecuencias da conquista romana. (1,5 p.)

CONSECUENCIAS DAS CONQUISTAS

Económicas

314


CONTROL A

5

Explica o apoxeo do Imperio romano (séculos I e II d.C.). (1 p.)

6

Explica as características da arquitectura romana e cales eran as súas principais construcións. (1 p.)

7

Relaciona nesta lista os deuses romanos co seu correspondente deus grego. A continuación, explica que é a tríade capitolina e sinala que deuses pertencían a ela. (1,5 p.)

8

Xúpiter Minerva Marte Venus

Neptuno

Xuno

Vulcano

Diferencia estas dúas imaxes, sinalando cales son as súas respectivas técnicas de elaboración e onde se podían atopar nun edificio romano. (1,5 p.)


315

10


ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE E SOLUCIÓNS Actividades



B3-20. Caracterizar os trazos principais da sociedade, economía e cultura romanas.

B3-20.2. Identifica diferenzas e semellanzas entre as formas de vida republicanas e as do Imperio na Roma antiga.

B3-21. Identificar e describir os trazos característicos de obras da arte grega e romana, diferenciando entre os que son específicos.

B3-21.1. Compara obras arquitectónicas e escultóricas de época grega e romana.

B3-22. Establecer conexións entre o pasado da Hispania romana e o presente.

B3-22.2. Analiza diversos exemplos do legado romano que sobreviven na actualidade.

B3-23. Recoñecer os conceptos de cambio e continuidade na historia da Roma antiga.

B3-23.1. Entende que significou a «romanización» en distintos ámbitos sociais e xeográficos.

Control B

Control A

1, 2, 3, 5, 7

1, 2, 3, 5, 7

4, 6, 8

6, 8

1, 4, 9

1, 5

1

1, 2, 4, 5


Control B 1

• Maxistraturas: os distintos cargos do goberno romano. Elixíanse por un ano, e os máis importantes eran os dous cónsules.

no que tiñan lugar as loitas de gladiadores, e de gladiadores e feras, e o circo, onde se realizaban as carreiras de cuadrigas (carros). Obras públicas: as calzadas, que servían para o transporte de persoas e mercadorías; as pontes, para cruzar os ríos, e os acuedutos, para trasladar auga desde os ríos ata as poboacións.

• Guerras púnicas: guerras que enfrontaron Roma contra Cartago. • Anfiteatro: edificio en que tiñan lugar as loitas de gladiadores, e de gladiadores e feras.

5

A agricultura era a actividade básica. Os principais cultivos eran o trigo, a vide e a oliveira, aínda que tamén cultivaban verduras e froitas. Os romanos introduciron moitas innovacións: estenderon o regadío e fabricaron novas ferramentas e máquinas, como o arado romano, os muíños de gran e as prensas para elaborar o aceite e o viño. A maioría das terras pertencían a grandes propietarios que posuían enormes extensións de terra (latifundios) traballadas por campesiños contratados e por escravos. O centro dos latifundios era a villa ou casa rural, onde había unha mansión, en que vivía a familia do propietario, almacéns, bodegas, currais, etc.

6

Os templos romanos inspiráronse na arquitectura grega, pero entre un templo romano e un grego pódense encontrar importantes diferenzas: o frontón dos templos romanos non ten decoración; as columnas laterais acaroábanse ao muro; tiñan unha escalinata de entrada e o templo estaba levantado sobre un podio. Todas estas diferenzas pódense apreciar neste templo romano, coñecido como a Maison Carrée.

7

A sociedade romana dividíase en dous grandes grupos: os patricios, que eran unha minoría formada polas familias

• Octavio Augusto: sobriño e sucesor de Xulio César. No ano 27 a.C. iniciou unha nova forma de goberno, o Imperio. • Domus: residencia nas cidades das familias máis ricas. Eran casas unifamiliares. 2

Durante a República, Roma expandiuse polo Mediterráneo en tres etapas: entre os anos 500 e 250 a.C. derrotou todos os pobos que vivían na península itálica; entre os séculos III e II a.C., expandiuse polo Mediterráneo occidental, derrotando os cartaxineses, e entre os séculos II e I a.C., os romanos conquistaron Grecia e o Mediterráneo oriental.

3

As maxistraturas eran os distintos cargos do goberno. Elixíanse por un ano e os maxistrados máis importantes eran o cónsul (había dous), que dirixía o goberno e o exército; o pretor, encargado da xustiza; o edil, ocupábase da administración municipal; o censor, que elaboraba o censo, e o cuestor, encargado das finanzas.

4

Edificios políticos e económicos: a curia, que era o lugar de reunión do senado, e a basílica, onde se realizaban os intercambios comerciais. Edificios para o ocio: o teatro, onde se representaban comedias e traxedias, o anfiteatro,

316


máis ricas e poderosas, pois controlaban a maioría das terras, e os plebeos, que eran o grupo máis numeroso, integrado por campesiños, artesáns e comerciantes. Ademais, había escravos, que non eran considerados persoas, senón obxectos propiedade dos seus donos, e libertos, que eran escravos que puideran comprar a súa liberdade. Por último, as mulleres, fosen ricas ou pobres, carecían de dereitos políticos e estaban baixo a tutela dos homes. En cambio, si podían ter propiedades, rexentar negocios e participar nas festas e nos espectáculos. 8

9

Os romanos empregaron o mármore e o bronce e seguiron os modelos escultóricos gregos, pero unha novidade que introduciron foi a realización de retratos, moi realistas, nos que mesmo plasmaban os defectos físicos das persoas. Facían estatuas de corpo enteiro, como esta de Augusto, bustos e estatuas ecuestres. Para decorar os edificios, usábanse relevos, nos que narraban acontecementos históricos.

3

A sociedade romana dividíase en dous grupos: os patricios, que eran unha minoría formada polas familias máis ricas, pois controlaban a maioría das terras, e os plebeos, que eran o grupo máis numeroso, formado por campesiños, artesáns e comerciantes. Ademais, había escravos, que non eran considerados persoas, senón obxectos propiedade dos seus donos, e libertos, que eran escravos que puideran comprar a súa liberdade. Entre patricios e plebeos producíronse longas loitas polo poder político. Ao principio da República, só os patricios tiñan dereitos políticos e os plebeos loitaron por igualar a súa situación: no século V a.C., conseguiron que un representante, o tribuno da plebe, defendese os seus intereses no senado; elaborouse o Código das Doce Táboas, para evitar os abusos a que eran sometidos os plebeos e, a partir do século IV a.C., os plebeos puideron ser maxistrados.

4

Consecuencias económicas: as conquistas proporcionaron grandes riquezas (terras, botíns de guerra, escravos, impostos e produtos das terras conquistadas). Consecuencias políticas: as estruturas políticas republicanas estaban pensadas para gobernar unha cidade, non un imperio, e as provincias escaparon ao control do senado. Consecuencias sociais: as riquezas que proporcionaba o Imperio quedaban en mans duns poucos e aumentaron as desigualdades sociais.

5

O apoxeo de Roma tivo lugar entre os séculos I e II d.C., cando o Imperio alcanzou a súa máxima expansión territorial, con emperadores como Augusto, Traxano ou Marco Aurelio. Os romanos fundaron cidades por todo o Imperio e intensificouse a romanización. No século III, Caracalla estendeu a cidadanía romana a todos os habitantes do Imperio.

6

Os romanos foron grandes construtores, que levantaron sólidos edificios grazas ao emprego do cemento e do formigón. Mesturaron elementos arquitectónicos gregos con outros como o arco, a bóveda e a cúpula. As súas construcións tiñan sempre un sentido práctico e adoitaban ser moi monumentais. Construíron templos, curias, basílicas, teatros, anfiteatros, circos, acuedutos, pontes, calzadas, etc.

7

Xúpiter/Zeus. Minerva/Atenea. Marte/Ares. Venus/Afrodita. Neptuno/Poseidón. Xuno/Hera. Vulcano/Hefesto. A tríade capitolina estaba formada por Xúpiter, Xuno e Minerva.

8

Á esquerda vemos un mosaico. Servían para decorar o chan ou as paredes. Elaborábanse con pequenas pezas de cores chamadas teselas, que se incrustaban sobre unha capa composta de distintos materiais, como o cemento. Á dereita vemos unha pintura; con elas decorábanse as paredes e representaban escenas cotiás, elementos vexetais, etc.

O cristianismo naceu no século I d.C. e foi fundado por Xesús de Nazaret. Catro ideas fundamentais constitúen a base do cristianismo: só hai un Deus; todas as persoas son iguais para Deus; os seres humanos deben amarse e perdoarse, e aqueles que se comporten segundo este ideal recibirán como premio a vida eterna despois da morte.

Control A 1

• Tarquinio o Soberbio: último rei etrusco que tivo Roma, foi destronado no ano 509 a.C. • Pax romana: nome que recibiu o período que comprende os séculos I e II d.C., por ser moito máis tranquilo e próspero ca o anterior. • Catacumbas: galerías subterráneas onde enterraban os seus mortos os primeiros cristiáns. • Mosaicos: elaborábanse con pequenas pezas de cores chamadas teselas, que se incrustaban sobre unha capa composta de distintos materiais, como o cemento. • Tríade capitolina: estaba formada polos tres deuses principais: Xúpiter, Xuno e Minerva.

2

No século III o Imperio sufriu unha grave crise, motivada por diversas causas: tratouse dunha crise militar, dado que as fronteiras do Imperio foron atacadas polos xermanos e polos persas; tamén foi unha crise política, xa que se debilitou moito a autoridade do emperador; a inseguridade provocou, á vez, unha crise económica, o comercio diminuíu, e os impostos aumentaron; e, por último, foi unha crise social, porque o Imperio ruralizouse, os ricos abandonaron as cidades para non ter que pagar impostos, e os pobres fixeron o mesmo para poder atopar alimentos máis baratos.


317

10



Nome:

Curso:

Data:

O profesor de Ciencias Sociais pediuvos que realicedes un traballo sobre as mulleres romanas. Non todas eran iguais, xa que había mulleres patricias, plebeas e escravas. Para que apreciedes esas diferenzas, entregouvos un texto que deberedes ler con atención antes de contestar as cuestións e establecer as vosas propias conclusións.

Durante a Monarquía, as mulleres patricias estaban sometidas por completo á autoridade dos seus maridos e a súa actividade circunscribíase exclusivamente ao fogar. Co cambio social que tivo lugar durante a República, a forma de vida das matronas patricias variou de maneira considerable. A educación dos seus fillos foi encargada a pedagogos e o coidado da casa encomendouse a intendentes. As patricias, apartadas de toda función pública ou política, encontráronse con moito tempo libre e cunha gran capacidade económica, dada a riqueza das súas familias. Dedicáronse sobre todo a actividades ligadas co lecer e o pracer. Acudían a diario aos baños e tamén asistían aos espectáculos públicos cando estes se celebraban. Practicaban deportes e formaron clubs propios de mulleres. Durante a época imperial, algunhas recibiron unha esmerada educación e conseguiron unha gran cultura e erudición. A maioría das mulleres plebeas tiñan que traballar para axudar á economía familiar. Existía unha serie de traballos que tradicionalmente eran femininos;

1

por exemplo, moitas actividades téxtiles (fiar, tecer, tinxir, bordar, etc.), e outros oficios como perfumistas, costureiras, modistas, perruqueiras, amas de cría, comadroas, zapateiras, panadeiras, lavandeiras, etc. Nalgúns casos, as mulleres tamén exercían profesións de maior prestixio e remuneración. Así, había médicas, profesoras, secretarias, etc., que contaban cun nivel económico alto. As mulleres plebeas de maior nivel económico colaboraban cos seus maridos nos negocios familiares. As mulleres escravas, igual ca os homes, carecían de calquera tipo de dereito: eran simples posesións dos seus amos, que podían decidir libremente sobre a súa vida e a súa morte, regalalas ou vendelas, e mesmo concederlles a liberdade se así o desexaban. A maioría das mulleres escravas vivían nunhas condicións durísimas, traballando nas minas ou nos campos cunhas xornadas esgotadoras e sen ningún tipo de compensación. Non obstante, as escravas das familias máis ricas podían vivir comodamente e, en ocasións, recibían unha esmerada educación e numerosas atencións.

Que diferentes clases sociais existían entre as mulleres romanas? Vivían igual todas as mulleres dunha mesma clase social? Sinala algunhas diferenzas. (1,5 p.)

2

As condicións de vida das mulleres patricias evolucionaron ao longo da historia romana. Como eran durante a República? E durante o Imperio? En que momento comezou cada unha destas dúas etapas políticas? (2 p.)

318


PROBA

3

Que ocupacións tiñan as mulleres plebeas máis acomodadas? E as escravas das familias máis ricas? (1,5 p.)

4

Que educación recibían as mulleres romanas segundo a súa categoría social? (1,5 p.)

5

A que dedicaban o tempo libre as mulleres dos diferentes grupos sociais? (1,5 p.)

6

Escribe as túas conclusións sintetizando o que aprendiches sobre as mulleres romanas. Cal dos tres grupos de mulleres que estudaches non atopariamos na nosa sociedade actual? Por que? (2 p.)


319

10






Aprender a aprender





B3-20. Caracterizar os trazos principais da sociedade, da economía e da cultura romanas.








Actividades

1, 2, 3, 4, 5, 6

2, 4, 6

1, 2, 3, 4, 5 ,6


1

2

Había tres grandes clases: as mulleres patricias, as plebeas e as escravas. As mulleres patricias vivían todas de xeito moi semellante. A maioría das plebeas tiña que traballar en labores tradicionalmente femininos (actividades téxtiles, costureiras, perruqueiras, etc.), pero algunhas tamén exercían profesións de maior prestixio (médicas, profesoras, secretarias, etc.) e as de maior poder económico podían controlar, xunto aos seus maridos, os negocios familiares. Tamén había diferenzas entre as escravas das familias máis ricas, que podían vivir máis comodamente e recibir educación, e a maioría das escravas, que vivían en condicións durísimas traballando nas minas ou na agricultura. Durante a República tiñan moito tempo libre, porque a educación e o coidado dos fillos e da casa encargóuselles a pedagogos e intendentes. Por iso podían dedicarse ao lecer e ao pracer. Durante o Imperio, algunhas recibiron unha educación esmerada e conseguiron unha gran cultura e erudición. A República comezou no ano 509 a.C., e o Imperio, no 27 a.C.

3

As mulleres plebeas máis acomodadas podían controlar os negocios familiares xunto aos seus maridos. Outras conseguiron traballos prestixiosos e mellor remuneración:

320

convertéronse en médicas, profesoras, secretarias, etc. As escravas das familias máis ricas podían vivir con maior comodidade e, ás veces, recibían educación e numerosas atencións. Eran moi apreciadas. 4

Algunhas mulleres patricias, durante a época imperial, recibiron unha esmerada educación e conseguiron unha gran cultura e erudición. Algunhas mulleres plebeas tamén tiñan unha boa formación para poderen ser médicas ou profesoras. As escravas das familias máis ricas podían recibir unha boa educación. Non obstante, todas elas representaban unha minoría.

5

As únicas que dispoñían de moito tempo libre eran as mulleres patricias da época republicana ou imperial. Dedicábanse a actividades de lecer e de pracer. Acudían a diario aos baños, asistían aos espectáculos públicos, practicaban deportes e formaron clubs propios de mulleres.

6

R. M. Na nosa sociedade non se atoparían mulleres escravas, porque a escravitude foi abolida hai moito tempo. Estritamente, tampouco se encontrarían mulleres patricias ou plebeas, pero as diferenzas sociais seguen sendo moi marcadas segundo a clase social a que pertenza cada muller.


11. O TERRITORIO DE ESPAÑA E DE GALICIA NA ANTIGÜIDADE

Guión da unidade e suxestións didácticas. . . . . . . . . . 324 Contidos da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Itinerarios didácticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Traballo con distintas metodoloxías. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Descrición de imaxes da unidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 • Mapa dos pobos prerromanos na península ibérica. . . . . . . . . . . . . . . . 326 • Mapa das colonizacións. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 • Mapa da conquista romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328

Para saber máis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 • Tartesos na Biblia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 • Kolaios de Samos viaxa á península ibérica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 • Unha resistencia numantina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 • Hércules estivo en Hispania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

Recursos bibliográficos e multimedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

Ensinanza individualizada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Repaso e apoio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 • Conceptos e contidos fundamentais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Ficha 1: Hispania, o territorio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Ficha 2: A economía de Hispania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 • Organización de coñecementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

Ficha 3: A resistencia da Hispania prerromana: Viriato . . . . . . . . . . . . . . 334

Ficha 4: A romanización de Hispania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 • Máis competente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

322

Ficha 5: As primeiras colonias da península ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . 336

Ficha 6: Os celtiberos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338


• Repaso acumulativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Ficha 7: A vivenda en Hispania a través do tempo (I). . . . . . . . . . . . . . . . 339

Ficha 8: A vivenda en Hispania a través do tempo (II) . . . . . . . . . . . . . . . 340

Afondamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Ficha 9: A escultura ibérica (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Ficha 10: A escultura ibérica (II). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

Autoavaliación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Recursos para a avaliación de contidos . . . . . . . . . . . . 344 Avaliación de contidos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 • Control B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 • Control A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

Estándares de aprendizaxe e solucións. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

Avaliación por competencias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Estándares de aprendizaxe e solucións. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352


323

11


O TERRITORIO DE ESPAÑA E DE GALICIA NA ANTIGÜIDADE

CONTIDOS DA UNIDADE DO LIBRO DO ALUMNO O TERRITORIO DE ESPAÑA E DE GALICIA NA ANTIGÜIDADE

SABER

SABER FACER

SABER SER

• Os pobos prerromanos

• Comparar formas de vida iberas e celtas

• Curiosidade por coñecer as formas de vida doutras épocas

• Comparar mapas

• V aloración dos restos da Antigüidade como fontes fundamentais para reconstruír o noso pasado e que, polo tanto, cómpre conservar

• Os pobos colonizadores e Tartesos • A conquista romana e a romanización de España

• Reconstruír unha biografía

• A Galicia castrexa e romana

• Organizar unha ruta histórica

• Desenvolver un tema

Desenvolvemento de competencias • Aplica unha técnica: Reconstruír a biografía de Séneca. Desenvolver un tema

Actividades finais



• Unha viaxe por Hispania

• Comprometidos. O legado da Antigüidade en España


Avaliación

• Repaso e apoio. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade

• Avaliación de contidos. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade: controis B e A

• Afondamento. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade



Recursos dixitais



• Proxecto social

• LibroMedia. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade

• Proxectos de traballo cooperativo. 1.º ESO

Ferramentas






324


11





• Epígrafe 1: Os pobos prerromanos: os iberos e os celtas.

Básico

• Epígrafe 2: Os pobos colonizadores e Tartesos.

• Repaso e apoio. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade.

• Epígrafe 3: A conquista romana de Hispania.


• Epígrafe 4: Hispania romana.


• Epígrafe 5: A Galicia castrexa.


• Epígrafe 6: A Galicia romana.

• Avaliación por competencias. Cuestións 1, 2, 3, 5, 7.

• Comprometidos: O legado da Antigüidade en España. • Actividades: 1, 5, 7, 8, 9, 12, 16, 17, 18. • Todas as epígrafes.

Avanzado

• Saber facer: Comparar formas de vida iberas e celtas. • Aplica unha técnica: Desenvolve un tema. • Traballo cooperativo: Unha viaxe por Hispania. • Actividades: 2, 3, 10, 13, 14, 15, 21, 22, 23, 24. • Todas as epígrafes.

• Proxectos de traballo cooperativo. • Lecturas de Xeografía e Historia • Autoavaliación do alumno.

• Saber facer: Comprender a conquista romana a través de mapas. De excelencia

• Afondamento. O territorio de España e de Galicia na Antigüidade.

• Aplica unha técnica: Reconstruír a biografía de Séneca.

• Avaliación de contidos. Control A. • Avaliación por competencias. Proba completa.

• Traballo cooperativo: Unha viaxe por Hispania. • Actividades: 4, 6, 11, 19, 20, 25.


Proxectos de traballo cooperativo. 1.º ESO.




Proxecto social.



325

11




MAPA DOS POBOS PRERROMANOS NA PENÍNSULA IBÉRICA

OCÉA

NO ATLÁN T

ICO

Ma r Ca n t á b r i c o Cántabros s s ico Ástures n s có te as ge s s r n V o e e Il só os cc Lu an Va et Arévacos La ns Ed Ca tó eta rp Ve no eta s n Lusitanos os

la Ga

Or

eta

Célticos

Contestanos

no

s

Turdetanos os etan Bast

Mar Mediterráneo

Área de influencia Celta e celtibera

Ibera

A tradición histórica de finais do XIX sostiña que EsA acción de ambas as culturas será a que conforme paña nace polo encontro de dous pobos, os celtas e diferentes pobos peninsulares. Os grupos célticos os iberos, que se atopan na Península, formando as 505399-12-268 celtaos e íberos terán unha influencia moi destacada sobre a zona culturas celtibéricas. norte, cunha orografía e características que conduciAfortunadamente, hoxe temos unha visión moi superán á cultura castrexa, pastoril e vinculada ao traballo rada desta idea. Hai que entender que a Península, dos metais. nas etapas finais da Idade do Bronce, estaba poboaNa zona sur e no leste da Península, a influencia de da por distintas culturas, algunhas delas máis brigregos e fenicios orixinará a evolución dos pobos da llantes ca o resto (por exemplo, a cultura do Argar). costa mediterránea á cultura ibérica, moito máis refiCo cambio de milenio e a chegada da Idade do Ferro, nada e evolucionada ca as anteriores, e que terán alestas culturas comezaron a recibir influencias cada gunhas características comúns (hábitat, escritura, vez máis intensas doutras. moeda, arte, crenzas, etc.) e outras moitas distintas, Unha procedía do Mediterráneo oriental, a dos fenicios, que estableceran a relación a través dunhas colonias propias coas cales buscaban obter produtos valiosos peninsulares (en especial, cobre e estaño, que chegaba ao sur percorrendo a ruta da prata peninsular). Máis tarde, a esta engadiríanse os gregos no nordeste peninsular. Non houbo grandes achegas de poboación nin conquistas militares neste momento; tan só intercambio, mercado e aculturación dos pobos limítrofes. A outra foi a dos celtas, que procedían do norte e penetraron pola ruta cantábrica, e que se instalaron posiblemente sobre bases de poboación de ascendencia céltica e que entraran previamente na Península. Aquí si que houbo importantes continxentes de poboación, aínda que non considerados como as invasións (visión da primeira metade do século XX), senón como unha emigración constante e paulatina.

326

resultado da dobre influencia grega e feno-púnica. Por este motivo, veremos diferenzas na linguaxe e na cultura entre, por exemplo, turdetanos e ilerxetes. Na meseta quedou unha base de cultura previa moi débil, como centro onde as influencias se recibían de forma máis clara en contacto cos pobos iberos e máis tenue na súa distancia. Onde a cultura ibérica penetrou máis, como no val do Ebro, a influencia costeira vese con máis claridade, aínda que sexa zona interior. Por este motivo, hai pobos da meseta practicamente iberos (como os oretanos) e outros influídos polo céltico, como os vetóns. Eran pobos sen moeda, con hábitat similar ao ibérico, con armamento próximo ao céltico, e nos cales as diferenzas entre os agricultores vacceos e os pastores arévacos eran bastante grandes. A este grupo heteroxéneo de pobos é ao que lle chamamos culturas celtibéricas, por recibiren a influencia das grandes culturas do Ferro e do Mediterráneo a través da peneira dos seus veciños iberos e celtas.


11




MAPA DAS COLONIZACIÓNS

Teodosia

r

N

M

a

ro eg

OC ÉAN O ATL ÁN TI C O

Epidamno

Emporion

Rhodes

Alalia

Cumas

Sidón Tiro

Tarento Atenas

Patara

Cition

Panormos Hemeroskopeion Sexi Gadir

Siracusa

Ebyssos

Carthago Nova

M a r

Cartago

M e d i t e r r á n e o Cirene

Abdera Malaca Territorio fenicio

Territorio grego

Núcleo principal de Tartesos

Colonias fenicias

Colonias gregas

Colonias cartaxinesas

Metrópoles

O mapa recolle as principais colonias que os feniOs fenicios asentáronse sobre todo na costa andaluonde fundaron Gadir, Malaka, Sexi e Abdera. cios, os gregos e os cartaxineses fundaron nas cos508737_12_271aza, colonizacionesy tartesos tas da península ibérica e Baleares durante a AntiOs gregos, en cambio, orientaron os seus pasos güidade. cara ao levante peninsular, onde crearon diversos A abundancia de metais no subsolo andaluz favoreceu a chegada dalgúns pobos do Mediterráneo oriental. Os fenicios e os gregos buscaban na Península ouro, prata, cobre, estaño e ferro, aínda que tamén se interesaron polo sal e polas pesqueiras. Así, fundaron colonias na Península e comerciaron e intercambiaron os seus avances con Tartesos.

enclaves comerciais, como Mainake, Baria, Akra Leuke, Alonis, Hemeroscopeion, Sagunto e Emporion.

Gran parte da información que coñecemos sobre este reino peninsular débese ás fontes gregas e aos achados arqueolóxicos, que revelan que Tartesos posuía unha agricultura e unha gandaría moi avanzadas, e que explotaba os xacementos mineiros da rexión.

Os pobos colonizadores impulsaron na Península o desenvolvemento urbano e transmitiron os alfabetos fenicio e grego, a cuñaxe de moeda, o torno de oleiro, formas políticas máis avanzadas e novos cultivos.

A acción colonizadora de fenicios e gregos tivo un carácter eminentemente comercial, aínda que dirixido cara a zonas xeográficas diferentes.

A colonización cartaxinesa, non obstante, non tivo un carácter comercial. Os cartaxineses buscaban nas súas colonias de Ebyssos ou Cartago Nova posicións estratéxicas que lles facilitasen o control do Mediterráneo occidental.

Estas novidades penetraron principalmente entre os pobos que habitaban a fachada costeira, mentres que os pobos do interior e do norte peninsular se mantiveron máis á marxe.


327

11




MAPA DA CONQUISTA ROMANA Mar

Can táb rico

Asturica Augusta

Emporion

Numantia

Barcino

Saguntum Olisipo

Emerita Augusta

Ma r Corduba

O CÉAN O

Carthago Nova

Me d i te rrá n e o

Gades

ATL ÁNTI CO

Territorios conquistados ata o ano 197 a.C. Territorios conquistados ata o ano 154 a.C. Territorios conquistados ata o ano 29 a.C.

505399-12-273a conquista romana Últimas conquistas

O mapa reflicte o proceso da conquista romana da península ibérica, que se desenvolveu basicamente en catro etapas.

sencadeou a segunda guerra púnica, que, igual que ocorrera na primeira, rematou co triunfo romano.

A conquista romana da Península comezou a partir do enfrontamento que se produciu entre os romanos e os cartaxineses polo control do Mediterráneo occidental.

Unha vez concluída a guerra, os romanos decidiron ocupar a Península. Conquistaron sen grandes dificultades a costa mediterránea, é dicir, as áreas que conviviran cos colonizadores. Pero as dificultades chegaron coa forte resistencia que opuxeron á ocupación romana os pobos do centro, oeste e norte da Península.

505399-12-273a leyenda

Ambos asinaran un tratado que delimitaba as súas respectivas áreas de influencia no sur da península italiana e na illa de Sicilia, pero o pacto rompeu no ano 264 a.C., cando comezou a primeira guerra púnica. As hostilidades finalizaron co triunfo de Roma, polo que os cartaxineses se viron obrigados a abandonar as súas pretensións en Italia. Por iso, intentaron afianzarse na península ibérica, no extremo máis occidental do Mediterráneo. O xeneral cartaxinés Amílcar desembarcou no ano 237 a.C. en Cádiz e pactou cos romanos os límites da súa expansión polo territorio peninsular. Non obstante, anos despois, o seu sucesor Aníbal non respectou o pacto establecido. Este feito de-

328

Estes pobos, dirixidos polos seus caudillos, emprenderon unha guerra de guerrillas contra os romanos: as guerras lusitanas, as guerras celtiberas e as guerras cántabras. Algúns grupos de indíxenas preferían a morte a caer baixo o dominio romano. Por iso, producíronse varios casos de suicidios colectivos, como os de Astapa e Numancia. No ano 19 a.C., Roma venceu os últimos pobos que resistían. A conquista romana concluíra e comezaba o proceso de creación de Hispania.


11



PARA SABER MÁIS

TARTESOS NA BIBLIA

gados de ouro, prata, marfil, macacos e pavóns». xo R í o Te

Xúqu er Río

an

a

a o Gu

di

Gu

ad

Rí o

alquivir

oz

o

Almanzo

ra

ra

La Joya Hasta Regia

Segu

aj

R

R. G Setefilla Río ua d El Carambolo ío G Tejada la Vieja Cerro Macareno en Carmona il Huelva Aljaraque Sevilla

Rí

Rí

Lebrija

M

Castillo de Doña Blanca

OCÉANO AT L Á N T I C O FONTE: F. GARCÍA DE CORTÁZAR, Atlas de historia de España.

ed

ite

rr

án

eo

Tartessos

M

ar

Zona de influencia tartésica Zonas de expansión tartésica Principais xacementos

717956_12_colonizaciones_Tartesos

A primeira cita sobre Tartesos aparece na Biblia, cando se describe o reinado de Salomón, e en especial a suntuosidade do templo e o palacio do rei. No primeiro libro dos Reis (10, 21-22) dise: «A vaixela do rei Salomón era toda de ouro […] Non había nada de prata, pois nos días de Salomón non se lle daba aprecio.» O rei tiña no mar navíos de Tárxix coa frota de Hiram (Tiro). Cada tres anos os navíos viñan car-

Desde aquela, aparecen con certa frecuencia referencias a este reino. Menciónase nas Crónicas (20, 36-37) cando se di que Josafat se aliou co rei de Israel Ocozías para construír diversas naves que foran a Tarsis para comerciar. Nos Salmos (72, 10), ao falar do rei Mesías, dise: «Traéranlle dons os reis de Tárxix e das illas». No libro de Ezequiel (27, 12), dise: «Tárxix era o eu arrieiro pola abundancia da túa riqueza: por prata, bronce, estaño e chumbo cambiaban a túa mercadoría». No libro de Xeremías (10, 9) cítase a prata laminada como unha das riquezas principais que viña de Tarsis; e no de Isaías (23, 1 e seguintes) cítase Tarsis relacionada directamente con Tiro, como se este fose o porto que monopolizaba o comercio co remoto reino de Hispania.

KOLAIOS DE SAMOS VIAXA Á PENÍNSULA IBÉRICA

(amigo dos gregos). Pero resulta moi interesante a historia (IV, 152) de Kolaios de Samos, un navegante que arredor do ano 630 a.C. se dirixía a Naucratis (Exipto) e sufriu unha tempestade. Perdido no mar, chegou a Tartesos e realizou grandes negocios grazas ao bo carácter dos tartesos. Herodoto, Anacreonte e Plinio resaltan o carácter pacífico do rei, a súa lonxevidade e o seu desexo de abrir o seu país ao comercio.

Herodoto, ao falar dos foceos (I, 163) cóntanos como chegaron os gregos a Hispania, rompendo o monopolio que tiñan os fenicios sobre ela. Fálanos de Argantonio (h. 670-550 a.C.), que gobernou Tartesos 80 anos e viviu 120, e ao que describe como filoheleno

Todo isto está corroborado por outras fontes. A mediados do século VII a.C., hai ofrendas de bronce tarteso en Olimpia, e a prata daquel reino era abundante e apreciada polos gregos. No século VI a.C., os foceos mantiveron aberto o comercio con Tartesos; pero, tras as súas disputas cos cartaxineses, os gregos perderon o control desta ruta, e posteriormente fundarán Rhode e Emporion. Hoxe en día, a situación da capital deste primeiro reino hispánico segue sendo descoñecida, aínda que desde a época grega se dicía que estaba na costa atlántica andaluza. O historiador Schulten intentou, sen éxito, repetir a fazaña de Schliemann con Tartesos, buscando infrutuosamente no que hoxe é Doñana.


329

11



PARA SABER MÁIS

UNHA RESISTENCIA NUMANTINA

Numancia (Soria) foi unha cidade celtibera que resistiu numerosos ataques romanos. O primeiro deles foi no ano 153 a.C. e venceron os hispanos, polo que o cónsul romano se viu obrigado a pactar unha tregua, que o Senado non aceptou. O Senado ordenoulles ás lexións renovar as hostilidades, pero ningún dos xenerais romanos deu derrotado as tribos e tomado a cidade, que desde o ano 143 a.C. foi constantemente atacada, o que levou as tropas romanas ao desánimo, e a opinión pública romana a clamar vinganza. Tanto foi así, que se decidiu cambiar a lei de maneira excepcional para poder nomear cónsul por segunda vez o mellor dos seus xenerais, o destrutor de Cartago, Publio Cornelio Escipión Emiliano (134 a.C.), que tería como única misión destruír Numancia. Escipión reorganizou as tropas romanas e, pouco a pouco, foi derrotando os aliados de Numancia ata que asediou a

cidade cos seus 50.000 homes, cercou a cidade con sete campamentos e construíu unha estacada que illase a cidade. Os defensores eran apenas uns 4.000, e axiña a fame lles fixo solicitar negociacións de paz, o cal non foi aceptado polo xeneral romano, que esixía a rendición sen condicións. Os numantinos resistiron durante quince meses. Cando os romanos entraron na cidade, non atoparon máis ca cadáveres e algúns habitantes famélicos, que, cando se lles ordenou depoñer as armas, aínda tiveron tempo para matarse entre eles antes ca renderse. Todos os historiadores romanos posteriores recordaron esta guerra. Tito Livio, Valerio Máximo, Apiano e Floro coinciden en cualificar a resistencia dos numantinos como algo insólito, e así quedou como arquetipo ata os nosos días dunha resistencia a morte.

HÉRCULES ESTIVO EN HISPANIA

Hércules estivo tres veces en Hispania: unha vez para roubar as mazás de ouro do Xardín das Hespérides (Canarias); outra para descender ao inferno e apoderarse do Can Cérbero (costas galegas); e a que o levou a loitar co pastor Xerión na illa Ericia (zona de Cádiz ou Huelva) para roubarlle o gando. Durante esta viaxe aos confíns do Mediterráneo, separou dúas montañas rochosas que había á súa entrada, creando as chamadas Columnas de Hércules (Xibraltar e Ceuta). O seu maior santuario de Occidente estivo en Cádiz, e en Galicia construíuse a Torre de Hércules.

330


11




NA REDE http://culturagalega.gal/ Sitio web do Consello da Cultura Galega en que se poden consultar documentados artigos sobre a historia de Galicia. http://www.vilasamuralladas.eu/ Nesta páxina pódese atpar moita información sobre a muralla de Lugo, e recreacións das súas portas, escaleiras e outros elementos e de como funcionaban. http://aulagalicia.blogspot.com/search/label/Prehistoria Neste blog trátase a historia de Galicia. Se se fai a busca no índice de «castros» e «romanización», pódense consultar novas relacionadas coa Antigüidade de Galicia.

Fernando BARREJÓN, Viriato: O colar da loba (1999). É a narración dun historiador romano que busca información sobre Viriato, no contexto das guerras celtibéricas. Antonio SÁNCHEZ-ESCALONILLA, O príncipe de Tárxix (2008). A novela trata sobre un mozo da ESO que se ve envolto nunha aventura fantástica visitando un museo,. Arturo GONZALO AIZPIRI, O herdeiro de Tartessos (2012). As aventuras dun mozo celtibero de mediados do século III a.C.

http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/contextos/12575.htm Páxina de Artehistoria, ten moitos enlaces para traballar calquera tema desta unidade con rigor e calidade.

Agustín TEJADA NAVAS, Contrebia Leucade: o último bastión celtibero (2013). Conta a historia de Sertorio e a resistencia de Contrebia Leucade (A Rioxa).

http://www.historialago.com/leg_iberos.htm Páxina sobre os aspectos militares das culturas prerromanas peninsulares.

DIVULGACIÓN

http://www.laalcudia.ua.es/presentacion.jsp Páxina do xacemento de l’Alcudia, preto de Elx; ten unha visita virtual e información de grande interese.

J. M. VÁZQUEZ VARELA e M. V. GARCÍA QUINTELA, A vida cotiá na Galicia castrexa (1998).

http://www.spanisharts.com/arquitectura/inicio.html Contén unha historia da arquitectura en España de gran calidade. Pulsando os enlaces de Prehistoria, Protohistoria e Romana, obteremos información adicional e planos das principais obras de arquitectura dese momento. Ademais, ten enlaces para períodos concretos (Tartesos, Numancia, etc.). http://www.numanciasoria.es/ Páxina do Museo de Numancia onde podemos atopar información sobre o xacemento, imaxes, etc. http://ciutadellaiberica.com/es/ É unha das mellores reconstrucións dunha pequena cidade ibérica costeira. www.fundacionlasmedulas.org No parque cultural podes seguir a historia das Médulas, unha paisaxe totalmente cambiada polos romanos durante as súas escavacións mineiras. http://www.contrebialeucade.com/ Este xacemento celtibérico, de gran valor arqueolóxico, natural e paisaxístico, rememora os últimos momentos das guerras celtibéricas.

LIBROS Manuel GAGO MARIÑO, Vento e chuvia da antiga Gallaecia (2015). Libro ilustrado sobre a mitoloxía da antiga Gallaecia. Santiago POSTEGUILLO, As lexións malditas (2008). Boa parte da novela desenvólvese na Hispania da segunda guerra púnica, ofrecendo unha visión de gran calidade deste momento.

Joan SANTACANA, Iberia: as orixes (1991). Historia de Iberia desde o Paleolítico ata as primeiras incursións romanas. Colección Breve historia de Nowtilus. Ten varios tomos dedicados a este período: • Jesús BERMEJO TIRADO, Breve historia dos iberos (2007). • Raquel CARRILLO, Breve historia de Tartesos (2011). • Jorge PISA SÁNCHEZ, Breve historia de Hispania (2009). • Manuel VELASCO, Breve historia dos celtas (2005).

DOCUMENTAIS El legado celta de Galicia (2011). Documental onde se recrea o pasado céltico de Galicia. Dá a coñecer a cultura dos castros cunha recreación moi lograda. Historias de Galicia (2011). Serie documental da TVG onde se trata as diversas etapas da historia do noso país. Esta época é tratada no capítulo 1. Hispania, la leyenda (2010). Serie ambientada na época de Viriato e a súa loita contra os romanos. Memoria de España (2004). Documentais sobre a historia de España. Pódense ver en liña en: http://www.rtve.es/alacarta/videos/memoria-de-espana/


331


REPASO E APOIO

Ficha 1


Nome:

Curso:

Data:

Hispania, o territorio CO

• Con axuda do libro de texto, debuxa sobre este mapa as principais colonias fenicias, gregas e cartaxinesas da península ibérica.

Ga

Or

eta

Célticos

• Debuxa con cores suaves a área de influencia dos iberos e dos celtas e celtiberos.

Contestanos

no

s

Turdetanos os etan Bast

OCÉA

• Sinala cunha liña de puntos onde estaría situado o núcleo principal de Tartesos.

2

Cántabros s s co Ástures n s có te as ge s s V o ón Iler e s c os c Lu an Va et a Arévacos L ns E C ó d t arp eta Ve no eta s no Lusitanos s

lai

Contesta as cuestións e completa este mapa da Hispania prerromana.

N O AT L Á NT I

1

M a r C a n t á b r ic o

Mar Mediterráneo

Completa a seguinte táboa. Pobo

Cultura

Influído polos…

Laietanos Turdetanos

561819_12_p12a_celtas_iberos

Galaicos Tartesos Ástures Oretanos Vascóns

3

Contesta as cuestións no caderno e completa este mapa da Hispania romana.

Mar

Cant ábric o

• Coa axuda do libro de texto, colorea con tons suaves as catro fases da conquista romana e sinala as principais cidades. • Debuxa sobre o mapa a división provincial de época romana. Sitúa a capital de cada provincia. • Compara os dous mapas que resultaron do teu traballo, o do exercicio 1 e este. Que relación teñen? Por que cres que coinciden bastante os territorios dos iberos e os da primeira conquista romana? Que outras coincidencias atopas?

M ar M ed it er r án eo

OC ÉANO ATLÁNTI C O

332


561819_12_p12b_conquista_romana

REPASO E APOIO

Ficha 2



Nome:

Curso:

Data:

A economía de Hispania 1

Anota nesta táboa os produtos máis importantes do pobo ibero. Agricultura Gandaría Artesanía Comercio

2

Sinala cal destas afirmacións sobre a economía celta é a verdadeira en cada pregunta. a. A economía celta: – Fundamentábase nun intenso comercio, baseado nas súas moedas de prata. – Era autosuficiente, abastécense do que eles mesmos producían. – Tiña un desenvolvemento moi escaso. b. Os celtas dedicábanse sobre todo… – Á caza do cervo e o xabaril. – Á agricultura de regadío. – Á gandaría. c. Os celtas desenvolveron outras actividades, como: – A cerámica e os tecidos de la. – A escultura en granito e arenito. – A metalurxia de obxectos de ferro e bronce.

3

Completa esta táboa poñendo a quen (iberos, celtas ou romanos) se refire cada elemento. Caza de cervos e xabarís Actividades comerciais intensas coas colonias fenicias e gregas A moeda era o denario Artesanía de calidade, baseada en cerámicas e tecidos de la e liño Economía autosuficiente Introducen o barbeito, o arado e o regadío A actividade comercial era escasa Fabricantes de espadas


333

REPASO E APOIO

Ficha 3



Nome:

Curso:

Data:

A resistencia da Hispania prerromana: Viriato 1

Le este texto sobre Viriato e contesta as preguntas no caderno.

Foi un heroe lusitano que loitou con valentía contra os conquistadores romanos. Non se coñece con exactitude a data nin o lugar do seu nacemento. Aparece na historia cando o pretor Servio Sulpicio Galba lles tendeu unha trampa aos lusitanos, aos que atraeu con promesas de concesión de terras para despois atacalos.

de guerrillas. No ano 143 a.C., o exemplo de Viriato fixo que se levantase en armas case todo o territorio celtibero. Continuaron as vitorias ata que, no ano 140 a.C, o senado de Roma tivo que aceptar un pacto de alianza, co recoñecemento da autoridade de Viriato sobre os lusitanos e a cesión das terras conquistadas por el.

Na trampa morreron uns 8.000 lusitanos, e máis de 20.000 foron vendidos como escravos. Un dos poucos que fuxiu foi Viriato, un pastor que perde a súa familia na trampa.

Os romanos non podían aceptar esta situación, polo que subornaron tres compañeiros de Viriato para que, a cambio de riquezas, matasen a Viriato mentres durmía, no ano 139 a.C.

No ano 147 a.C. comezou as súas campañas, nas cales logrou derrotar sucesivamente tres exércitos que o atacaban. O seu coñecemento do terreo e a potencia dos romanos facía que empregase tácticas

A lenda di que, cando regresaron ao campamento romano, o cónsul Quinto Servilio Cepión lles contestou «Roma non paga a traidores», negándose a pagarlles o prezo da súa traizón.

• De que rexión era Viriato? Por que é coñecido? • Como se orixinou o conflito cos romanos? • Cando comezou Viriato as súas campañas? • Que táctica utilizou para derrotar os romanos? Por que? • Cal foi a postura dos romanos ante o problema que lles creaba Viriato? Cal foi a solución? • Comenta o significado da frase «Roma non paga a traidores». 1

Sitúa neste eixe cronolóxico as fases da conquista de Hispania polos romanos, as guerras celtibéricas e as campañas de Viriato.

3

Contesta as preguntas no caderno. • Cando empezou a conquista romana da península ibérica? • Con que episodio importante da historia de Roma coincidiu? • Cando rematou? • Canto durou a conquista romana?

334



REPASO E APOIO

Ficha 4


Nome:

Curso:

Data:

A romanización de Hispania 1

Analiza o proceso de romanización e contesta as preguntas. • Sinala cales destes factores influíron na romanización. – O dereito romano.

– O latín.

– A pax romana.

– A rede de calzadas e pontes.

– As lexións.

– A cultura romana.

– Os avances agrícolas.

– A relixión romana.

• Ordena no caderno os factores que elixiches segundo a maior ou menor influencia que tiveron. 2

Razoa sobre estas preguntas e contéstaas no teu caderno. • Por que o leste e o sur da península ibérica foron máis romanizados? • Cres que a situación xeográfica da Península puido influír na chegada dos romanos? Por que?

3

Observa o mapa das calzadas romanas e resolve as cuestións.

Principais calzadas romanas Principais cidades

• Colorea no mapa as calzadas romanas en Hispania e escribe o nome das dúas que se sinalaron. • Escribe no caderno que zonas unían as principais calzadas romanas. Por que localidades importantes pasaban? • Cres que os romanos tiñan un bo sistema de comunicacións? Por que? 4

Traballar en grupo. Elaborade unha lista cos principais exemplos de pontes, acuedutos, teatros e anfiteatros en Hispania: • Onde están? • En que estado se atopan? • Buscade algúns exemplos de construcións romanas que se continúen utilizando na actualidade.


335

REPASO E APOIO

Ficha 5

Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

As primeiras colonias da península ibérica 1

Le o seguinte texto e contesta as preguntas no caderno. Hispania cerra os límites de Europa. Está situada entre África e a Galia, e limitada polos montes Pireneos e polo estreito do Océano. Nin a queima o violento sol, como é o caso de África, nin a azoutan os continuos ventos, coma na Galia; todo o contrario, situada entre ambas, goza de boa temperatura e de oportunas chuvias que fan que sexa unha terra fecunda. POMPEO TROGO, recollido por Xustino, século III d.C.

• Que a diferencia doutras rexións como África ou a Galia? • Que recursos económicos tiña a península ibérica, á parte dos que cita Pompeo Trogo? • Enumera as causas e os obxectivos que tiveron os pobos mediterráneos para se estableceren na península ibérica. • Cales destes pobos o fixeron por motivos exclusivamente comerciais? 2

Le este texto e, coa axuda da epígrafe «Os gregos» que hai no libro de texto, contesta as preguntas no caderno. Os gregos fundaron Ampurias arredor do ano 575 a.C., pero é moi probable que fixesen recoñecementos da costa e intercambios esporádicos polo menos cincuenta anos antes. O lugar elixido era excelente, xa que tiña todos os requisitos esixibles para establecer unha colonia. Posuía un gran poboado indixete que había nas proximidades, o actual xacemento de Ullastret, que serviría á vez de mercado e de subministración de produtos dos ibéricos. Ademais, o lugar elixido era a desembocadura dun río, o actual Fluviá, que valería para aprovisionar auga e como ruta de penetración comercial cara ao interior. Aínda así, os gregos tomaron as súas precaucións. Situaron a cidade nunha pequena península unida á costa por un estreito istmo, co que era facilmente defendible dun ataque exterior. Este primeiro enclave (a Palaiópole ou cidade antiga, actualmente baixo a vila de Sant Martí d'Empúries) era moi pequeno, polo que, vinte e cinco anos máis tarde, e unha vez que garantiron a seguridade da colonia e as boas relacións cos seus veciños, construíron a medio quilómetro unha nova colonia, máis grande, nun terreo máis aberto e fácil para crecer. Esta Neápolis (cidade nova) terá todas as características dunha cidade grega: murallas, ágora, stoa (en época helenística), templos, etc., e seguirá usando a Palaiópolis como acrópole. Actualmente, a costa ateigou o espazo entre as dúas Ampurias, de maneira que xa non se aprecia a península da Palaiópolis nin a baía que separaba ambas as cidades, hoxe unidas por unha praia bastante rectilínea. • Cales son os motivos polos que os gregos elixiron ese lugar? Que vantaxes tiña fronte a outros sitios? • Por que non se elixe un sitio máis afastado dos iberos? • Por que cres que era necesario facer dúas cidades? • Que características de cidade grega tiña a colonia? • Que outras colonias, ademais de Ampurias, fundaron os gregos na península ibérica? • Explica como imaxinas que foi o proceso de achegarse aos iberos antes de comezar a intercambiar produtos.

336



Nome:

3

Curso:

Data:

Le o seguinte texto sobre a expansión cartaxinesa e o apartado «Os cartaxineses» do libro de texto e resolve as cuestións. A situación da cidade de Cartago era inmellorable para o comercio e o dominio político. Estaba asentada sobre un promontorio no golfo de Tunisia e dominaba a parte oriental e occidental do Mediterráneo. Cartago foi un gran centro industrial, que fabricaba tecidos de seda e de la e traballaba os metais traídos desde a península ibérica e outros lugares. Os cartaxineses foron sucesores dos navegantes fenicios e estenderon a súa soberanía sobre as factorías, é dicir, sobre os enclaves comerciais e sobre as colonias fenicias do Mediterráneo occidental, fundando, ademais, outras novas, como Cartago Nova (Cartaxena) ou Ebyssos (Eivisa). A derrota dos cartaxineses fronte a Roma nas guerras púnicas (século III a.C.) puxo fin á presenza cartaxinesa na península ibérica. • Completa o seguinte texto: Cartago foi un gran centro

. Os cartaxineses foron sucesores dos

En Cartago traballábanse os rematou no

.

traídos da Península. A presenza cartaxinesa na Península cando foron derrotados nas

.

• Os fenicios fundaron colonias e factorías no Mediterráneo occidental. Sinala cal das tres seguintes afirmacións é a principal diferenza entre unha colonia e unha factoría. As factorías eran un enclave comercial, e as colonias fundábanse coa intención de obter materias primas. As factorías eran independentes, e as colonias non. As colonias eran territorios extensos, e as factorías, pequenos asentamentos. 4

Traballo en grupo. Lede o seguinte texto sobre o reino de Tartesos. Foron os focenses os primeiros dos gregos que emprenderon longas navegacións. Eles foron os descubridores do mar Adriático, do Tirreno, de Iberia e de Tartesos. Non navegaban en navíos redondos, senón en embarcacións de cinco filas de remos. Chegados a Tartesos, fixéronse moi amigos do rei dos tartesos. Este era Argantonio, quen reinou sobre Tartesos oitenta anos e viviu en total cento vinte. Os focenses fixéronse tan amigos deste rei que os convidou a abandonar Xonia e a habitar na zona do seu territorio que quixesen. Logo, como lograra convencer nisto os focenses, informado por eles dos progresos dos persas, deulles diñeiro para rodear a súa cidade cunha muralla. • Ampliade a información que vos proporciona este texto sobre Tartesos e o seu rei Argantonio e redactade un informe dunhas dez ou doce liñas sobre os tartesos. Contestade nel as seguintes cuestións: – Onde se localizaba Tartesos? – Cal foi a súa área de maior influencia? – Que características supoñemos que tiña a súa organización social? – Como era a súa economía? – Cando se produciu a súa época de maior esplendor? Cando entrou en declive?


337

REPASO E APOIO

Ficha 6


Máis competente

Nome:

Curso:

Data:

Os celtiberos 1

Le o seguinte texto sobre os celtiberos e contesta as preguntas no caderno. Dos celtiberos mesmos, que están divididos en catro partes, os máis fortes son os arévacos, que están cara ao leste e sur e lindan cos carpetanos e as fontes do Tagus. A súa cidade máis célebre é Numancia. Polo leste (de Celtiberia) están os lusóns, que igualmente chegan ás fontes do Tagus. Aos arévacos pertencen tamén Segida e Pallantia. Numancia dista 800 estadios de Caesaraugusta, que, segundo dixemos, está situada no Ebro. Tamén Segóbriga é cidade dos celtiberos, e Bilbilis, arredor das cales Metelo e Sertorio combateron. Polibio, describindo as tribos e cidades dos vacceos e dos celtiberos, nomea entre as súas cidades tamén Segeda e Intercatia. Di Posidoro que Marco Marcelo lograra na Celtiberia un tributo de 600 talentos, polo que resulta que os celtiberos eran numerosos e tiñan bastante diñeiro malia habitaren un país pobre. Dicindo Polibio que Tiberio Graco tomou 300 das súas «cidades», Posidonio di, burlándose del, que o home dixo isto para compracer a Graco, chamándolles ás torres «cidades», como é costume nas pompas triunfais. Porque os xenerais e os historiadores facilmente se deixan levar

2

de tales mentiras esaxerando as súas fazañas, pois tamén me parece que os que lles atribúen aos iberos máis de 1.000 cidades foron levados a tal mentira chamándolles ás aldeas «cidades». Porque nin a natureza do país admite moitas cidades debido á súa pobreza e distancia e falta de cultura, nin a vida e as fazañas dos habitantes admiten nada disto, coa excepción dos habitantes do litoral do Mar Noso, sendo salvaxes os que viven en aldeas e sendo os máis numerosos os que habitan os bosques e lles fan dano aos seus veciños. Case todos os iberos, por así dicilo, combaten coma peltastas, armados á lixeira polo seu bandoleirismo, como dixemos dos lusitanos, utilizan xavelina, fonda e puñal. Cos infantes está mesturada tamén a cabalaría, sendo os cabalos adestrados en subir serras e tamén en axeonllarse con facilidade cando isto fai falta e se lles manda. Produce Iberia moitos corzos e cabalos salvaxes, moitas avetardas, e nos seus ríos hai castores. Din que os cabalos son parecidos aos de Parthia, sendo máis veloces e de mellor carreira ca os demais. ESTRABÓN, Xeografía, século I a.C. (Adaptado)

Conceptos. • Quen son os celtiberos? • Onde están Segida, Caesaraugusta, Pallantia, Segóbriga, Bilbilis, Numancia e Intercatia? Sitúaas nun mapa e di cales son os seus nomes actuais. • Que son as pompas triunfais? • Cal é o Mar Noso do que fala o texto? • Que son os talentos? E os estadios? A que distancia en quilómetros está Caesaraugusta de Numancia? Canto mide un estadio?

3

Ideas principais. • Que pobos celtiberos habitaban na península ibérica? • Onde e como vivían? A que se dedicaban, segundo o teu libro? E segundo Estrabón? • Eran pobos pacíficos ou guerreiros? Como ían armados? Por que?

4

Interpretación. • Segundo o texto, cal é a razón de que os celtiberos non tivesen moitas cidades? • De onde eran Posidoro, Polibio e Posidonio? Cres que estes historiadores describen a realidade? • Eran diferentes os habitantes da costa e os do interior? A que cultura pertencían?

5

Reflexión. • Que animais se mencionan no texto? Aínda queda algún deses animais? Cales?

338


REPASO E APOIO

Ficha 7


Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

A vivenda en Hispania a través do tempo (I) 1

Coa axuda do debuxo contesta no caderno as preguntas sobre a vivenda grega. • Que cuartos tiña? • Existía un salón ou un cuarto de estar? Por que? • Que era o xineceo? Por que tiña que haber un xineceo? Por que non había un cuarto específico para os homes da casa? • Por que a casa daba a un patio? • Para que serviría o almacén? E o baño? • Habería vivendas coma estas en Hispania? Onde estarían?

2

Coa axuda do debuxo contesta no caderno as preguntas sobre a vivenda romana. • Como se lle chama a este tipo de casa? Que é unha ínsula? E unha villa? Sinala as diferenzas que hai entre estes tres tipos de construción. • Que cuartos tiña? • Existía un salón? Que diferenzas había co triclinio? • Onde está o xineceo? • Por que a casa daba a un patio? Que é o impluvio? • Había vivendas deste tipo en Hispania? Quen as tería?


339

REPASO E APOIO

Ficha 8


Repaso acumulativo

Nome:

Curso:

Data:

A vivenda en Hispania a través do tempo (II) 1

Coa axuda destes debuxos, analiza a vivenda dos pobos prerromanos da península ibérica e contesta no teu caderno as preguntas. A

• Describe como eran as vivendas dos iberos (A) e as dos celtas (B).

B

• Que cuartos tiñan? • Onde terían o almacén? • Onde cociñaban? • Que semellanzas e diferenzas atopas entre ambos os tipos de vivenda? • Por que non tiñan casas parecidas ás dos romanos? • Cres que habería romanos que vivirían en casas parecidas ás dos celtiberos? Razoa a resposta.

340


AFONDAMENTO

Ficha 9


A ESCULTURA IBÉRICA (I)

Nome:

Curso:

Data:

Un dos aspectos máis brillantes das culturas prerromanas da península ibérica é a escultura ibérica. Os iberos tiveron unha escultura de gran calidade, en contraste cos celtiberos e os celtas.

AS DAMAS IBÉRICAS As esculturas ibéricas máis famosas son as damas. Representan mulleres vestidas de forma moi rica, ao estilo indíxena, aínda que non se sabe se son divindades, sacerdotisas ou mulleres nobres. Estaban policromadas e tiñan unha característica peculiar: un oco para meter cinzas, e son consideradas hoxe como urnas cinerarias. As dúas damas máis famosas son a Dama de Elx e a Dama de Baza. A primeira é un busto de muller feito en calcaria moi detallado e cun estilo parecido ao grego. A segunda é unha estatua sedente, con xoias e decoración de estilo fenicio. Chama a atención que a Dama de Baza preside unha tumba, na que o enxoval pertenceu a un guerreiro ibero.

Cuestións 1

Busca no dicionario estes termos: policromía, urna cineraria e estatua sedente.

2

Por que é tan importante que a Dama de Elx sexa un busto?

3

Investiga e busca imaxes da Dama de Elx policromada.

4

Investiga e busca imaxes do achado da Dama de Baza. Como é a escultura? Que che suxire o seu enxoval?

OS PIARES ESTELA Trátase de monumentos funerarios que servían para marcar o enterramento dun personaxe de importancia. Situábanse en necrópoles ou nun lugar estratéxico por ser de paso ou porque se podían ver de lonxe. O monumento tiña unha base graduada, sobre a que se poñía un piar ou unha columna, e na parte superior colocábase a escultura dun animal. A representación deste animal era máis fantástica ca realista; quíxose ver neste animal un símbolo heráldico que permitise identificar o defunto ou o pobo que construía o monumento. Boa parte das esculturas máis famosas do mundo ibérico (o León de Baena, a Bicha de Balazote, a esfinxe de Agost, etc.) foron esculturas que coroaban piares estela das necrópoles ibéricas).

Cuestións 1

Quen pensas que se enterraban nestes monumentos funerarios? Por que?

2

Por que non é realista a representación do animal? Que tipo de animais se elixen? Por que non se elixen animais máis «pacíficos»?

3

Que quere dicir que o animal representa un símbolo heráldico?


341

AFONDAMENTO

Ficha 10


A ESCULTURA IBÉRICA (II)

Nome:

Curso:

Data:

Ademais dos tipos de escultura ibérica que analizamos na ficha anterior, as damas ibéricas e os piares estela, os iberos realizaron outros tipos de escultura tamén notables.

AS DAMAS OFERENTES As damas oferentes son esculturas de mulleres, vestidas segundo a moda da época (superpoñendo tres túnicas) en actitude de lle ofrecer un vaso, supostamente, á divindade. Estas damas atopáronse en lugares de culto primitivo; a escultura máis famosa é a Gran Dama oferente do Cerro de los Santos (Montealegre del Castillo, Albacete), unha escultura de 1,30 metros que se encontra no Museo Arqueolóxico Nacional, aínda que a maior parte das damas oferentes ten bastante menor altura. Sobre o seu significado, suxeriuse que sexan imaxes de sacerdotisas destes sitios ou exvotos, similares a outras esculturiñas (ás veces de partes do corpo) atopadas nestes lugares.

Cuestións 1

Por que se pensa que tiñan as damas oferentes esta posición?

2

Que diferenzas atopas entre estas imaxes e as damas ibéricas?

3

Busca no dicionario o termo exvoto. Por que pensas que se poñían estas esculturas en santuarios?

4

Investiga. Busca información sobre exvotos ibéricos. Consulta para iso estas ligazóns: http://www.marqalicante.com/Exposiciones/es/EXVOTOS-IBERICOS-DE-BRONCE-E11.html http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/contextos/5829.htm http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/contextos/3520.htm

OS RELEVOS Os relevos son esculturas pensadas para decorar a arquitectura e, polo tanto, pensados para seren vistos de fronte. Os iberos tamén teñen relevos, e os máis famosos son os do monumento de Pozo Moro e os de Osuna. Os relevos de Osuna encontráronse reutilizados na muralla que construíron os pompeianos durante a guerra civil contra César, no século I a.C., polo que non están no lugar orixinal. Representan guerreiros a pé e a cabalo, mulleres tocando a frauta, damas oferentes, e xogos funerarios. Considéranse posteriores á mellor escultura ibérica e de peor calidade; non obstante, e a pesar do seu estado de conservación, hoxe en día considerámolos como un dos mellores testemuños da cultura material e cotiá do mundo ibérico.

Cuestións 1

Que representa este relevo? Recoñeces algunha das armas que leva?

2

Que tipo de temas predominan nos relevos? Con que período da historia dos iberos coinciden?

342


11


AUTOAVALIACIÓN

Nome:

1

Os iberos…

Curso:

6

A sociedade en Hispania dividíase en…

a. Habitaban na Cordilleira Cantábrica.

a. Nobreza, sacerdotes, libertos e escravos.

b. Habitaban na meseta e no val do Ebro.

b. Patriciado romano, nobreza indíxena, plebe, escravos.

c. Habitaban o leste e o sur da península ibérica. 2

c. Tribos, clans e familias. Dentro delas, había unha elite militar e xente do común.

Os celtas… a. Habitaban en castros, eran expertos en metalurxia, e fabricaban xoias e armas de bronce e de ferro.

7

A segunda fase da conquista romana rematou con… a. As guerras cántabras e o triunfo do emperador Augusto.

b. Tiñan unha economía baseada na agricultura de cereais, vide e oliveira.

b. A derrota cartaxinesa en Ilipa e a conquista de Gadir.

c. Chegaron á Península procedentes do Mediterráneo oriental. 3

Os fenicios…

c. A morte de Viriato e a conquista de Numancia. 8

a. Instaláronse no sur da Península e fundaron as colonias de Gadir, Sexi e Abdera.

Os romanos introduciron novidades na agricultura, como foron… a. O millo, a pataca e o tomate, que trouxeron de Siria.

b. Instaláronse no nordeste da Península, onde fundaron Emporion e Rhode.

b. O arado, o regadío e o barbeito.

c. Procedían do norte de Europa e penetraron na Península a partir do ano 1100 a.C. 4

5

Data:

Tartesos…

c. A rotación trienal e o cultivo do arroz, que se practicaba en Exipto. 9

A romanización…

a. Tivo o seu momento de maior esplendor no século III a.C., durante as guerras púnicas.

a. Foi facilitada polos lexionarios romanos, que recibiron lotes de terra nas provincias.

b. Foi o reino máis antigo da Península, e estaba situado no val do Guadalquivir.

b. Fixo que os pobos indíxenas mantivesen os seus cultos ancestrais.

c. Controlou militarmente toda a península ibérica ata a chegada dos cartaxineses.

c. Permitiu que cada pobo mantivese as súas leis e costumes; non había unha lei única.

Os cartaxineses… a. Estableceron unha relación comercial coa Península, limitándose a asentamentos costeiros. b. Chegaron a ocupar a totalidade da Península para atacaren desde aquí os romanos.

10

En Galicia… a. Apenas houbo contacto cos romanos. b. Antes da romanización estaban os galaicos, que vivían en castros. c. Houbo un reino tarteso.

c. Foron derrotados na segunda guerra púnica. Isto supuxo o final da súa presenza en Hispania.

1. c, 2. a, 3. a, 4. b, 5. c, 6. b, 7. c, 8. b, 9. a, 10. b. SOLUCIÓNS DÍA A DÍA NA AULA XEOGRAFÍA E HISTORIA 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

343

11



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Druída: • Argantonio: • Numancia: • Gallaecia: • Tartesos:

2

Explica como eran as crenzas relixiosas dos iberos e dos celtas, sinalando as súas diferenzas. (1 p.)

3

Completa esta táboa sobre as características da economía dos pobos prerromanos. (1,5 p.) Economía

Iberos

Celtas

Agricultura Minaría Artesanía Comercio Moeda Outras actividades

4

Explica como se produciu a conquista romana da península ibérica, sinalando as súas fases principais. (2 p.)

344


CONTROL B

5

Describe a organización social da poboación de Hispania despois da conquista romana. (1,5 p.)

6

Define o que é a romanización e explica cales son os aspectos principais sobre os que se desenvolveu. (1,5 p.)

7

Identifica estas imaxes explicando cal era a súa función e en que aspectos se reflicte nelas a romanización. (1,5 p.) A

B


345

11



Nome:

1

Curso:

Data:

Define os seguintes conceptos. (1 p.) • Aníbal: • Gadir: • Viriato: • Citerior: • Dereito romano:

2

Explica como eran as actividades económicas dos iberos e dos celtas, sinalando as súas diferenzas. (1 p.)

3

Completa este esquema sobre a conquista romana de Hispania. (2,5 p.)

FASES DA CONQUISTA ROMANA DE HISPANIA

Primeira etapa

Segunda etapa

Terceira etapa

(218 a.C.–197 a.C.)

(218 a.C. – 197 a.C.)

(218 a.C. – 197 a.C.)

•

•

•

•

•

• •

346

•


CONTROL A

4

Define o que é a romanización e explica cales son os aspectos principais sobre os que se desenvolveu. (1,5 p.) Mar

5

Sobre este mapa debuxa a localización das provincias romanas no século III, situando as capitais de cada unha delas. (2 p.)

Can tábr ico

Ma r Me di t e r r á ne o OCÉANO AT L Á N T I C O

6

Identifica estas imaxes, explicando cal era a súa función e en que aspectos se reflicte nelas a romanización. (2 p.) A

B

561819_12_p27_div_prov_Hispania


347

11




Actividades


B3-10. Entender que os acontecementos e os procesos ocorren ao longo do tempo e, á vez, no tempo (diacronía e sincronía).

B3-10.1. Entende que varias culturas convivían á vez en diferentes enclaves xeográficos.


B3-22.1. Fai un mapa da península ibérica onde se reflictan os cambios administrativos en época romana.



B3-23. Recoñecer os conceptos de cambio e continuidade na historia da Roma antiga.

B3-23.1. Entende o que significou a «romanización» en distintos ámbitos sociais e xeográficos.

Control B

Control A

2, 3

2

5

1, 7

1, 6

1, 4, 5, 6, 7

1, 3, 4, 6


Control B 1

• Druída: nome que recibían os sacerdotes celtas. • Argantonio: único rei de Tartesos de que se ten constancia. Dise que reinou case 100 anos. • Numancia: cidade celtibera que se resistiu aos romanos ata que foi arrasada no ano 133 a.C. • Gallaecia: provincia romana do noroeste de Hispania creada a finais do século III. • Tartesos: o reino máis antigo da península ibérica. Situábase no val do Guadalquivir, pero a súa influencia estendeuse por todo o suroeste peninsular.

2

Os iberos adoraban divindades principalmente femininas. Realizaban o culto relixioso nos santuarios, preto dos seus poboados. Incineraban os defuntos e recollían as cinzas en urnas. Os celtas adoraban os astros e algúns elementos da natureza. Os seus sacerdotes chamábanse druídas, e actuaban como médicos e adiviños. Os celtas, igual ca os iberos, incineraban os seus mortos.

3

Economía

348

4

Os romanos chegaron á península ibérica durante a segunda guerra púnica (218-201 a.C.). Tras derrotaren os cartaxineses, interesáronse pola Península e decidiron ocupala. A conquista desenvolveuse en tres fases. Na primeira etapa (218-197 a.C.) os romanos desembarcaron en Ampurias e no ano 206 a.C. derrotaron os cartaxineses en Ilipa e acabaron co seu dominio da Península. Nesta etapa conquistaron a costa mediterránea e os vales do Ebro e do Guadalquivir. Na segunda etapa (154-133 a.C.) conquistaron a Meseta, loitando contra os lusitanos e os celtiberos. Derrotaron os lusitanos tras a morte do seu caudillo Viriato, asasinado polos seus propios xenerais. Os celtiberos resistiron en Numancia, ata que os romanos arrasaron a cidade no ano 133 a.C., tras un longo asedio. Na terceira etapa (29 a.C.-19 a.C.), os romanos ocuparon o norte peninsular, aínda que quedaron sen someter os vascóns. Tras as guerras cántabras, o emperador Augusto deu por concluída a conquista, no ano 19 a.C.

Iberos

Celtas

Agricultura

Cereais, vide, oliveira

Cereais

Minaría

Ouro, prata, cobre, ferro

Cobre, ferro

Artesanía

Forxa de espadas, cerámica, tecidos de la e liño

Xoias, armas de bronce e ferro, cerámica, tecidos

Comercio

Desenvolveron o comercio

Apenas tiña importancia

Moeda

Acuñaron moedas propias

Non coñecían a moeda

Outras actividades

Gandaría

Gandaría, caza de ciervos e jabalíes


5

A economía dos celtas era autosuficiente, polo que o comercio tiña pouca importancia e descoñecían a moeda. Sobre todo desenvolveron a gandaría e a caza, e eran expertos en metalurxia: fabricaban xoias e armas de bronce e ferro.

A sociedade hispanorromana dividíase en dous grandes grupos: os homes libres e os escravos. No grupo dos homes libres había grandes diferenzas económicas. Na cúspide atopábanse as familias romanas e as persoas relacionadas cos patricios, que posuían grandes riquezas. Despois, encontrábanse as principais familias indíxenas, que ocupaban importantes cargos de goberno. Por debaixo estaba a plebe, formada por tendeiros, pequenos propietarios rurais, artesáns, etc.

3

No grupo dos escravos encontrábanse os habitantes das cidades indíxenas que se sublevaran contra os romanos e que, como castigo, foran escravizados. Traballaban nas minas, nas tarefas domésticas e no campo. 6

7

Na segunda etapa (154-133 a.C.) conquistaron a Meseta, loitando contra os lusitanos e os celtiberos. Derrotaron os lusitanos tras a morte do seu caudillo Viriato, asasinado polos seus propios xenerais. Os celtiberos resistiron en Numancia, ata que os romanos arrasaron a cidade no ano 133 a.C., tras un longo asedio.

Chamámoslle romanización ao proceso polo cal os pobos sometidos ao dominio de Roma foron pouco a pouco asimilando a cultura romana. Un dos principais vehículos de romanización foron os lexionarios que, cando se retiraban, recibían lotes de terra nas provincias. Ademais, moitos hispanos alistáronse como soldados no exército romano. Outros vehículos que favoreceron a romanización foron: o latín, que se impuxo sobre as linguas indíxenas; o dereito romano, que supuxo que todos os habitantes de Hispania se rexesen polas mesmas leis; a relixión romana, primeiro, e máis tarde o cristianismo (século II), e o desenvolvemento das cidades, que se converteron en centros de difusión da cultura e da forma de vida dos romanos.

Na terceira etapa (29-19 a.C.), os romanos ocuparon o norte peninsular, aínda que quedaron sen someter os vascóns. Tras as guerras cántabras, o emperador Augusto deu por concluída a conquista, no ano 19 a.C. 4

5

R. M. Ver mapa páxina 263 do libro do alumno: División provincial de Hispania no século III.

6

A imaxe A é o acueduto de Segovia, que servía para levar auga ata a cidade. Reflicte o gran desenvolvemento que tiveron as obras públicas cos romanos.

Control A

• Aníbal: xeneral cartaxinés que foi derrotado polos romanos na segunda guerra púnica. • Gadir: factoría fenicia (zona da actual Cádiz). • Viriato: caudillo dos lusitanos que opuxo resistencia aos romanos ata que foi asasinado polos seus propios xenerais no ano 139 a.C.

Chamámoslle romanización ao proceso polo que os pobos sometidos ao dominio de Roma foron, pouco a pouco, asimilando a cultura romana. Un dos principais vehículos de romanización foron os lexionarios que, cando se retiraban, recibían lotes de terra nas provincias. Ademais, moitos hispanos alistáronse como soldados no exército romano. Outros vehículos que favoreceron a romanización foron: o latín, que se impuxo sobre as linguas indíxenas; o dereito romano, que supuxo que todos os habitantes de Hispania se rexesen polas mesmas leis; a relixión romana, primeiro, e máis tarde o cristianismo (século II), e o desenvolvemento das cidades, que se converteron en centros de difusión da cultura e da forma de vida dos romanos.

A imaxe A é o acueduto de Segovia, que servía para levar auga ata a cidade. Reflicte o gran desenvolvemento que tiveron as obras públicas cos romanos. A imaxe B é o teatro de Segóbriga, na provincia de Cuenca. Nel representábanse obras de teatro, e reflicte o gusto dos romanos polos espectáculos públicos.

1

Na primeira etapa (218-197 a.C.), os romanos desembarcaron en Ampurias e no ano 206 a.C. derrotaron os cartaxineses na batalla de Ilipa e acabaron co seu dominio da Península. Nesta etapa os romanos conquistaron a costa mediterránea e os vales do Ebro e do Guadalquivir.

A imaxe B é o anfiteatro de Itálica, na provincia de Sevilla. Nel desenvolvíanse as loitas de gladiadores e de feras, e reflicte o gusto dos romanos polos espectáculos públicos.

• Citerior: unha das dúas primeiras provincias romanas. • Dereito romano: supuxo que todos os habitantes de Hispania se gobernasen polas mesmas leis. 2

A economía dos iberos baseábase nos cereais, na vide, na oliveira e na gandaría. Tamén desenvolveron a minaría de ouro, prata, cobre e ferro. Tiñan unha artesanía de gran calidade, sobre todo a forxa de espadas, a cerámica e os tecidos. Tiveron un amplo comercio e chegaron a acuñar moedas.


349

11



Nome:

Curso:

Data:

A civilización romana deixou unha pegada moi profunda na cultura europea. En concreto, Hispania foi unha das zonas máis romanizadas, e o legado dos romanos segue a estar moi presente en múltiples aspectos da nosa sociedade actual. A túa tarefa consiste en atopar exemplos desa herdanza romana na actualidade e preparar un cadro que resuma os que, ao teu xuízo, sexan máis importantes ou sobranceiros.

1

Primeiro sería importante coñecer por que viñeron os romanos á península ibérica, o que buscaban. Le este texto dun historiador romano en que atoparás algunhas pistas e contesta as preguntas. (1 p.)

Inmediatamente despois de Italia, e exceptuando as fabulosas rexións da India, hei de falar de Hispania, polo menos das rexións costeiras; é en verdade pobre en parte, pero onde é fértil dá abundancia de cereais, aceite, viño, cabalos e metais de todo tipo, igual ca a Galia, pero Hispania gáñalle polo esparto das súas

rexións desérticas, pola beleza dos seus colorantes, polo seu espírito polo traballo, polos seus escravos robustos, pola resistencia dos seus homes e polo seu corazón vehemente. PLINIO O VELLO, Historia natural, século I. (Adaptado)

• Que riquezas de Hispania menciona este historiador? • Que trazos destaca do carácter hispano? Cres que se manteñen na actualidade? Razoa a resposta. 2

Sitúa nesta liña do tempo as datas de comezo e remate de cada unha das fases da conquista romana, para saber cando se asentaron os romanos na península ibérica. (1,5 p.)

218 a.C.

3

19 a.C.

508737-12-280tras a ocupación romana. Describe que características tiña a economía de Hispania Que melloras achegaron os romanos? (1,5 p.)

350


PROBA

Ma r Brigantium

Cantábrico

Lucus Augusti

Lucus Asturum Pompaelo Asturica Emporion TARRACONENSE GALLAECIA Augusta Segisamum Osca Palantia Gerunda Numantia Bracara Caesaraugusta Augusta Septimanca Barcino Bilbilis Salmantica Segovia Tarraco Segontia

ICO

Aquae Caldae

ÁNT

Os romanos construíron unha densa rede de calzadas que lles permitiu desenvolver un intenso comercio. Localiza neste mapa dúas das máis importantes, a Vía da Prata e a Vía Augusta, e identifica o seu percorrido por Hispania. (1,5 p.)

AT L

4

Conimbriga

Complutum Capara Pollentia Titulcia Aibura Toletum CARTAXINENSE Saguntum Valentia Consaburum Sisapo Ebussus Emerita Saetabis Augusta Mellaria Lucentum Regina B É T IC A o Italica e n Carthago Nova Basti á Hispalis Corduba r e r i t Gades e d M Carteia r Tarraco Capitais M a

LUSITANIA

OCÉANO

Scallabis Olisipo

Ossonoba

Cidades

Vías romanas

5

De que medios se valeron os romanos para levar a cabo a romanización dos pobos hispanos? Cales foron os pobos máis romanizados? Por que? (1,5 p.)

561819_12_p31_calzadas_Hispania

6

Esta fotografía mostra o acueduto dos Milagres. Para que se utilizaba? En que cidade se atopa? Pon exemplos doutros edificios romanos que sigan existindo en España. Hai algún en Galicia? Cal? (1,5 p.)

7

Completa esta táboa resumindo cales son, na túa opinión, as cinco achegas máis importantes da civilización romana á nosa sociedade actual. (1,5 p.) Achegas romanas

Por que son importantes?


351

11







B3-8.1. Distingue etapas dentro da historia antiga. B3-22.2. Analiza diversos exemplos do legado romano que sobreviven na actualidade.


1, 2, 5, 6, 7

B3-23.1. Entende o que significou a «romanización» en distintos ámbitos sociais e xeográficos.

B3-23. Recoñecer os conceptos de cambio e continuidade na historia da Roma antiga. Competencia social e cívica



Aprender a aprender



3, 4, 5, 6, 7


B3-22. Establecer conexións entre o pasado da Hispania romana e o presente. Conciencia e expresión cultural

Actividades


2, 5, 6, 7


6, 7


4

Mar

Os trazos que destaca dos hispanos son o espírito de traballo, a fortaleza dos escravos, a resistencia e o corazón vehemente. R. L.

3

Brigantium

Cant ábr ico

Lucus Augusti

Lucus Asturum Pompaelo Asturica Emporion TARRACONENSE GALLAECIA Augusta Segisamum Osca Palantia Gerunda Numantia Bracara Caesaraugusta Augusta Septimanca Barcino a Bilbilis Salmantica Segovia Tarraco Segontia

ICO

Aquae Caldae

AT L

ÁNT

Primeira fase: desde o ano 218 a.C. ata o ano 197 a.C. Segunda fase: de 154 a.C. ata 133 a.C. Terceira fase: desde o ano 29 a.C. ata o ano 19 a.C.

Conimbriga

Complutum Capara Pollentia Titulcia Aibura Toletum CARTAXINENSE Saguntum Valentia Consaburum Sisapo Ebussus Emerita Saetabis Augusta Mellaria Lucentum Regina BÉTICA o Italica e n Carthago Nova Basti Hispalis Corduba r á r e i t Gades e d M Carteia r Tarraco Capitais M a

LUSITANIA

A principal riqueza que explotaron os romanos foron os metais, sobre todo o ouro, a prata, o cobre, o ferro, o chumbo e o mercurio.

OCÉANO

2

Vía Augusta

Vía da Prata

A agricultura aumentou a súa produción coa introdución do arado romano, as novas técnicas de regadío e o barbeito. Establecéronse grandes propiedades agrícolas ou latifundios, en que se empregaba man de obra escrava.

Scallabis Olisipo

Ossonoba

Vía Au gu st

Plinio menciona a abundancia de cereais, o aceite, o viño, os cabalos, os metais, o esparto e os colorantes.

Vía de la P lat a

1

Cidades

A artesanía baseouse na produción de ánforas, aceite, salgadura de peixe, viño, etc. O comercio desenvolveuse grazas á densa rede de calzadas que crearon os romanos, e á circulación de moedas romanas. Hispania exportaba trigo, viño, aceite, salgas, metais, liño e escravos, e importaba produtos de luxo, como perfumes.

352

Vías romanas

5

Un dos principais vehículos de romanización foron os lexionarios que, cando se retiraban, recibían lotes de terra nas provincias. Ademais, moitos hispanos alistáronse como soldados no exército romano.

508737_12_275 calzadas de Hispania


Outros elementos que favoreceron a romanización foron: o latín, que se impuxo sobre as linguas indíxenas; o dereito romano, que supuxo que todos os habitantes de Hispania se rexesen polas mesmas leis; a relixión romana, primeiro, e máis tarde o cristianismo (século II), e o desenvolvemento das cidades, que se converteron en centros de difusión da cultura e a forma de vida dos romanos. Os pobos máis romanizados foron os do leste e sur da Península, porque o seu grao de desenvolvemento

Achegas

era maior cando chegaron os romanos e porque vivían nas zonas que, en xeral, eran máis prósperas. 6

O acueduto dos Milagres está en Mérida (Emerita Augusta) e servía para levar auga á cidade. R. M. Por exemplo, as ruínas de Baelo Claudia, a muralla de Lucus Augusti (Lugo), o acueduto de Segovia, o anfiteatro de Itálica (Santiponce, Sevilla) e o teatro de Segóbriga (Saelices, Cuenca).

7

R. M.

Por que son importantes?

Latín

Del derivan as linguas romances, como o galego, o castelán, o catalán e o valenciano.

Dereito romano

É a base de moitas leis actuais.

Cristianismo

Esta relixión penetrou na Península en tempos do Imperio romano.

Cidades

Os pobos prerromanos xa tiñan cidades, pero os romanos fundaron outras novas, remodelaron as que xa existían e construíron numerosos edificios e obras públicas, como pontes, acuedutos, teatros, anfiteatros, etc.

Calzadas

Moitas estradas actuais teñen o mesmo trazado ca as calzadas romanas.


353

NOTAS

354

NOTAS

355

NOTAS

356

NOTAS

357

NOTAS

358

NOTAS

359

Dirección de arte: Xosé Crespo. Proxecto gráfico: Estudio Pep Carrió. Xefa de proxecto: Rosa Marín. Coordinación de ilustración: Carlos Aguilera. Xefe de desenvolvemento de proxecto: Javier Tejeda. Desenvolvemento gráfico: Raúl de Andrés, Jorge Gómez e Ana Gómez. Dirección técnica: Jorge Mira. Coordinación técnica: Manuel Baña. Confección e montaxe: Jorge Borrego, Xoán L. Bendaña e Hilario Simón. Asesoramento lingüístico: Ramiro Combo García, Antonio F. Guiadanes e Antón Palacio. Documentación e selección fotográfica: Nieves Mariñas. Fotografía: ARQUIVO SANTILLANA.

© 2015 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L. Entrecercas, 2 15705 Santiago de Compostela Printed in Spain ISBN: 978-84-9972-452-2 CP: 575318 Depósito legal: M-33403-2015

Esta obra está protexida polas leis de dereitos de autor e a súa propiedade intelectual correspóndelle a Santillana/Obradoiro. Aos seus lexítimos usuarios só lles está permitido realizar fotocopias para o seu uso como material da aula. Queda prohibida calquera utilización fóra dos usos permitidos, especialmente a que teña fins comerciais.

Xeografia 1º Eso Evocacion

Recommend Documents